BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

(Fen ve Mühendislik Bilimleri İçin)

Cevdet Emin EKİNCİ

Elazığ-2018
 ÖNSÖZ
Bu kitap lisansüstü eğitimi alan özellikle fen,
mimarlık ve mühendislik alanındaki öğrencilerin
bilim, araĢtırma, yöntem, esas ve teknikleriyle ilgili
konular hakkında bilgi ve deneyim sahibi olmalarını
amaçlamaktadır. Kitabın içeriği ve ele alınan konular
yüksek lisans ve doktora düzeyi öğrencilerin daha
nitelikli araĢtırma ve çalıĢma yapmalarına katkı
sağlar nicelik ve nitelikte olduğu düĢünülmektedir.
Günümüzde, geçmiĢ dönemlere nazaran, bilim
ve teknolojide baĢ döndürücü geliĢmeler
yaĢanmaktadır. Bu geliĢmelerin önemli bir kısmı fen
ve mühendislik alanında olmaktadır. Fen ve
mühendislik bilimleri alanını konu edinmiĢ Bilimsel
AraĢtırma Yöntemleri konu baĢlıklı fazla bir çalıĢma
bulunmamaktadır. Kitabın hazırlanmasında ekte
sunulan kaynaklardan büyük oranda istifade
edilmiĢtir.
Kitapta 11 bölümden oluĢturulmuĢtur. Bu
bölümlerde 3 Ģekil, 15 tablo, 19 resim ve 6 etkinlik
yer almaktadır. Etkinliklerin öğrencilerin ders dıĢında
tamamlamaları beklenilmektedir.
Uzun bir uğraĢı neticesinde hazırlanan kitapta,
gözden kaçmıĢ yazım hataları için özür diler,
bilahare daha kapsamlı bir materyale ulaĢabilmek
için eleĢtirilerinizi bekliyorum.
Bu ders notları lisansüstü eğitimde önemli
katkıları olacağı kuvvetle muhtemeldir. ÇalıĢmanın
yardımcı ders notu olarak hazırlanmasında katkı ve
destek sağlayan Fırat Üniversitesi Öğretim
Üyelerinden (alfabetik olarak);
 Dr. Asaf VAROL,
 Dr. Betül BEKTAġ EKĠCĠ,
 Dr. Bülent ġEN,
 Dr. Ebru KAVAK AKPINAR,
 Dr. Eyüp BAĞCI,
 Dr. Fethi KAMIġLI,
 Dr. Kenan KÖPRÜCÜ,
 Dr. Leyla KALENDER,
 Dr. Mahmut DOĞRU,
 Dr. Osman ÖZCAN,
 Dr. Sevda KIRBAĞ ve
 Dr. Soner ÖZGEN
hocamıza ve ilk basımını sağlayan Fırat Akademi
Yay. Eğt. ĠnĢ. A.ġ.’ye saygı ve Ģükranlarımı sunarım.

“Bilim sevgi gibidir, paylaşıldıkça çoğalır.”

Dr. Cevdet Emin EKĠNCĠ
Elazığ-15 Aralık 2017
cevdeteminekinci@hotmail.com
AMAÇ

Dersin amacı;
 Bilim ve araĢtırma kavramlarını öğrenme,
 Bilginin kaynağı ve problem çözmenin pratik
dayanaklarını öğrenme,
 Bilim tarihindeki bazı önemli sonuçları
öğrenme,
 Bilgi edinme yollarını öğrenme,
 Ġstatistik yöntemleri öğrenme,
 Nicel ve nitel araĢtırma esaslarını öğrenme,
 Makale, rapor, seminer ve tez sunum ve
yazım esaslarını öğrenme,
 Bilimsel etik kurallarını öğrenme,
 KiĢisel ve akademik geliĢim konusunda
yapılması gerekenleri öğrenmedir.

HEDEF

Dersin genel hedefi;

 Bilimde araĢtırmanın rolü konusunda özel
anlayıĢ geliĢtirmek,
 AraĢtırma süreci ve yöntemleri hakkında bilgi
ve beceri kazandırmak,
 AraĢtırmaları ciddi ve tutarlı yaklaĢımlarla
analiz etme ve değerlendirme yetisi
edindirmek,
 Sektörel sorunların çözümünde sistemli
düĢünme ve analitik yöntemleri uygulama
becerisi kazandırmak,
 Veri toplama, veri analiz ve değerlendirme
tekniklerini uygulayabilme becerisi
geliĢtirmek,
 Bağımsız makale, teknik rapor ve tez
hazırlamaya katkı getirmektir.

DEĞERLENDİRME

Dersin değerlendirilmesi;
 Derse devam ve ders etkinliklerini zamanında
tamamlama,
 Ders ortamındaki sunum ve tartıĢmalara aktif
olarak katılma,
 Ara ve genel sınav performans-baĢarı
durumu dikkate alınarak yapılacaktır.

İÇİNDEKİLER
1. BİLİM HAKKINDA GENEL BİLGİ
VE BAZI KAVRAMLAR ……………………….. 1
1.1. GiriĢ
1.2. Bilimin Temel Nitelikleri
1.3. Bilgi Edinme Yolları
1.3.1. Eğitim Yoluyla Bilgi Edinme
1.3.2. Bilim Yoluyla Bilgi Edinme
1.3.2.1. Bilimsel YaklaĢım
1.3.2.2. Rasyonel YaklaĢım
1.3.3. Teknoloji Yoluyla Bilgi Edinme
1.3.4. Otoriter Figürü YaklaĢımıyla Bilgi Edinme
1.3.5. Gelenekler YaklaĢımla Bilgi Edinme
1.3.6. Mistiksel YaklaĢımıyla Bilgi Edinme
1.4. Bilimin Kısa Tarihi ve Bilim Öncüleri
1.5. Doğa Felsefesinden Bilime GeçiĢ
1.6. Bilimin UğraĢısı ve Gücü
1.7. Bilimlerin Sınıflandırılması
1.8. Bilimin Amacı ve Konusu
1.9. Bilginin Doğası
1.10. Bilimle Ġlgili Bazı Önemli Noktalar
1.10.1. Tabiat Üstücülük
1.10.2. Bireysel YaĢantılar
1.10.3. Nicelik
1.10.4. ĠliĢkiler KeĢfi
1.10.5. Gerçeğe Uygunluk
1.11. Bilimselliğin Ölçütleri
1.11.1. Gözlenebilirlik
1.11.2. Ölçülebilirlik
1.11.3. Ġletilebilirlik
1.11.4. Tekrarlanabilirlik
1.11.5. Sınanabilirlik-Test Edilebilirlik
1.12. Bilimsel Yöntemde AĢamalar
1.13. Bilim ve AraĢtırmada Bazı Kavramlar
2. ARAŞTIRMA HAKKINDA GENEL BİLGİ
VE BAZI KAVRAMLAR ………………..………..19
2.1. GiriĢ
2.2. AraĢtırmaların Sınıflandırılması ve
AraĢtırma Eğitimi
2.3. AraĢtırmada Amaç ve Problem Tanımlama
2.3.1. Konu Tespiti
2.3.2. Güncellik
2.3.3. Yapılabilirlik Kriterleri
2.3.4. Hedef Kitle Seçimi
2.3.5. Ön Amaç ve Esas Amaç
2.3.6. Sınırların Belirlenmesi
2.3.7. Amaç ve Problem Tanımlama Metni
2.3.8. Ġmkanların Değerlendirilmesi
2.4. Amaca Göre AraĢtırmaların Bazı Esas,
Yöntem ve Teknikleri
2.4.1. Temel AraĢtırmalar
2.4.1.1. Açıklama Düzeyi
2.4.1.2. Ayrıntı Saptama
2.4.1.3. Nedeni Saptama
2.4.1.4. Kuram GeliĢtirme
2.4.2. Uygulamalı AraĢtırmalar
2.4.3. Aksiyon-Eylem AraĢtırmaları
2.4.4. Ar-Ge AraĢtırmaları
2.4.5. Değerlendirme AraĢtırmaları
2.5. Yönteme Göre AraĢtırmaların Esas,
Yöntem ve Tekniği
2.5.1.Tarihi AraĢtırmalar
2.5.2. Betimsel AraĢtırmalar
2.5.2.1. Örnek Olay AraĢtırmaları
2.5.2.2. Etnografik AraĢtırmalar
2.5.2.3. GeliĢimci AraĢtırmalar
2.5.2.4. Fenomenografik AraĢtırmalar
2.5.2.5. Sosyometrik AraĢtırmalar
2.5.2.6. Gömülü Teori AraĢtırmaları
2.5.2.7. Özel Durum AraĢtırması
2.5.3. Deneysel AraĢtırmalar
2.6. Yapıldığı Yere Göre AraĢtırmalar
2.6.1. Laboratuvar AraĢtırmaları
2.6.2. Saha-Alan AraĢtırmaları
2.6.2.1. Anket Tekniği
2.6.2.2. Mülakat Tekniği
2.6.2.3. Belgesel Tarama Tekniği
2.6.2.4. Gözlem Yapma Tekniği
2.7. Bazı AraĢtırma Modelleri
2.8. AraĢtırmaların Genel Özellikleri
2.8.1. Temel Nitelikleri
2.8.2. AraĢtırmaya KarĢı Bazı YanlıĢ Tutumlar
2.8.2.1. AraĢtırma Önemini Anlamadan
Kaynaklanan YanlıĢ Tutumlar
2.8.2.2. AraĢtırmanın Sınırlarını Bilmeden
Kaynaklanan YanlıĢ Tutumlar
2.8.3. Planlaması
2.8.3.1. Yöntemsel Planlama
2.8.3.2. Süre ve Olanakların Planlanması
2.8.3.3. Geçici Anahtarlar ve Hazırlanması
2.9. Bilim ve AraĢtırmanın Temel Nitelikleri
2.9.1. Objektiflik
2.9.2. Ġzafilik
2.9.3. GerçekleĢtirme
2.9.4. Alenilik
2.9.5. Diğer Özellikler
2.10. Bilim ve AraĢtırmada Temel Amaçlar
2.10.1. Açıklama
2.10.2. Tahmin
2.10.3. Kontrol
2.10.4. Varsayım
2.11. Problem Çözmenin Dayanakları
2.12. Hipotez OluĢturma
2.13. Hipotez Sınama
2.14. DeğiĢkenler
2.15. DeğiĢken Tipleri
2.15.1. Nicel ve Nitel DeğiĢkenler
2.15.2. Bağımlı ve Bağımsız DeğiĢkenler
2.15.3. Sürekli ve Kesikli DeğiĢkenler
2.16. Sonuçların Yayınlanması
3. BİLİMSEL PARADİGMALAR ………………....37
3.1. GiriĢ
3.2. Bilimsel Paradigmalar
3.2.1. Rasyonalizm
3.2.2. Materyalizm
3.2.3. Ġdealizm
3.2.4. Empirizm
3.2.5. Pozitivizm
3.2.6. Post Pozitivizm
3.2.7. Realizm
3.2.8. Modernizm
3.2.9. Post Modernizm

4. BİLİMSEL KAYNAKLARA ERİŞİM
VE KULLANIMI ……………………………….....43
4.1. GiriĢ
4.4. Bilimsel AraĢtırma Süreci
4.5. Bilimsel Kaynakların Kullanımı
4.5.1. EleĢtirel Kaynak Ġncelemesi
4.5.2. Literatür Taraması
4.5.3. Literatür Taramada Bazı Ġpuçları
4.5.4. Literatür Taraması Kazanımları
4.5.5. Literatür Taramasının Özellikleri
4.5.6. Literatür Kaynak Türleri ve Kaynak
Tarama ġekilleri
4.5.6.1. Birincil Kaynaklar
4.5.6.2. Ġkincil Kaynaklar
4.6. Literatür Tarama Sistemleri
4.6.1. Uzmanlar
4.6.2. Kütüphaneler-Kitaplıklar
4.6.3. ArĢivler (Belgelikler)
4.6.4. Kitaplar
4.6.5. Dergiler
4.6.6. Tezler
4.6.7. Önceki AraĢtırma Taramaları
4.7. Elektronik Ortamda Literatür Tarama Yöntemi
4.7.1. Konu Katalogları
4.7.2. Arama Motoru
4.8. Sanal Kütüphaneler
4.9. Sanal Üniversite Kütüphaneleri
4.10. AraĢtırma ve Yayın Etiği
4.10.1. AĢırma (Ġntihal)
4.11. Bilimsel AraĢtırma Etiğine Yeterince
Uyulmamasına Zemin Hazırlayan Etkenler
4.12. Bilimsel AraĢtırma Etiğine Uyulmamasının
Nedenleri
5. TEMEL ARAŞTIRMA VE
İSTATİSTİKİ YÖNTEMLER …………………....51
5.1. GiriĢ
5.2. Tümdengelim
5.3. Tümevarım
5.4. Tümevarım –Tümdengelim BireĢimi
5.5. Ġstatistiki Yöntemler
5.5.1. Tanımlayıcı Ġstatistiki Yöntemler
5.5.1.1. Frekans Dağılım Tablosu
5.5.1.2. Merkezi Eğilim Ölçüleri
5.5.1.3. Merkezi Dağılım Ölçüleri
5.5.2. Yorumlayıcı Ġstatistik Yöntemler
5.5.2.1. Tahmin
5.5.2.2. Hipotez Testleri
5.5.3. Temel Ġstatistik Yöntemler
5.5.3.1.Parametrik Testler
5.5.3.2. Parametrik Olmayan Testler
5.6.4. “z” Testi
5.5.5. “t” Testi
5.5.5.1. Tek Gurup "t"-Testi
5.5.5.2. Bağımsız Ġki Gurup Arası Farkların Testi
5.5.5.3. EĢleĢtirilmiĢ Ġki Gurup Arasındaki
Farkların Testi
5.5.6. Varyans Analizi
5.5.6.1. Tek Faktörlü Varyans Analizi
5.5.6.2. Ġki Faktörlü Varyans Analizi
5.5.6.3. Çok Faktörlü Varyans Analizi
5.5.7. Ki-Kare Testi
5.5.7.1. Ki-Kare Uygunluk Testi
5.5.7.2. Ki-Kare Bağımsızlık Testi
5.5.7.3. Bağımlı (Mc Nemar) Ki-Kare Testi
5.5.8. Mann-Whitney U Testi
5.5.9. Kruskal-Wallis Testi
5.5.10. Wilcoxon T Testi
5.5.11. Kappa Ġstatistiği
5.5.12. Korelasyon Analizi
5.5.13. Kolmogorov-Smirnov Testi
2.5.14. Friedman Testi
5.5.15. Regresyon Analizi
5.5.15.1. Tek DeğiĢkenli Regresyon Analizi
5.5.15.2. Çok DeğiĢkenli Regresyon Analizi
5.5.16. Basit Doğrusal Regresyon Analizi
5.5.17. Lojistik Regresyon Analizi
5.6. Deneysel Bulguların Analizi
5.6.1. Hataların ve Kesinliğin Belirlenmesinde
Veri Analizi
5.6.2. Deneysel Hata Tipleri
5.6.3. Akılcı YaklaĢım
5.6.4. Belirsizlik Analizi
5.7. Hata Hesabı
6. BİLİMSEL METODOLOJİLER ……………......79
6.1. Nicel AraĢtırmalar
6.1.1. GiriĢ
6.1.2. Nicel AraĢtırma Yönteminin Esasları
6.1.3. Nicel AraĢtırma Teknikleri
6.1.3.1. YapılandırılmıĢ Gözlem
6.1.3.2. Survey
6.1.3.3. Anket
6.1.3.4. YapılandırılmıĢ GörüĢme
6.1.3.5. Deney
6.1.3.5.1. Fiziksel ve Ġstatistiksel Kontrol
6.1.3.5.2. Ġç ve DıĢ Geçerlilik
6.1.3.5.3. Deneysel AraĢtırma Kontrol
6.1.3.5.4. Neden–Sonuç ĠliĢkisi
6.1.3.5.5. Neden Etkeninin Belirlenmesi
6.1.3.6. Yarı-Deney
6.1.4. Nicel AraĢtırma Süreci ve Modelleri
6.1.4.1. Konunun Belirlenmesi
6.1.4.2. Konunun Sınırlandırılması
6.1.4.3. Konuyla Ġlgili Literatür Taramasının
Yapılması
6.1.4.4. Verilerin Toplanması ve Notların Alınması
6.1.4.5. Makale ve Kitap Ġçin Örnek Bilgi ve
Kaynakça FiĢlerinin Düzenlenmesi
6.1.4.6. Veri Toplama Araçları Düzenlenmesi
6.1.4.7. Geçici Plan Hazırlıklarının Yapılması
6.1.5. Nicel AraĢtırmanın Avantaj ve Sınırlılıkları
6.1.5.1. Avantajları
6.1.5.2. Sınırlılıkları
6.1.6. Betimsel Model
6.1.7. Bağıntısal Model
6.1.8. Tarihsel Model
6.1.8.1. Tarihi Yöntemde Bazı Özellikler
6.1.8.2. Tarihi Yöntemde Bazı Güçlükler
6.1.8.3. Tarihi Kaynaklar
6.1.8.4. Tarihi Kanıtların Yorumlanması
6.2. Nitel AraĢtırmalar
6.2.1. GiriĢ
6.2.1. Fen ve Mühendislik Eğitiminde Nitel
AraĢtırmanın Önemi

6.2.2. Nitel AraĢtırmanın Bazı Avantaj ve
Sınırlılıkları
6.2.2.1. Nitel AraĢtırmanın Avantajları
6.2.2.2. Sınırlılıkları
6.2.3. Nitel AraĢtırmada Bazı Veri Türleri
6.2.3.1. Mülakatlar
6.2.3.2. Gözlemler
6.2.3.3. Dokümanlar
6.2.4. Nicel ve Nitel AraĢtırmaların KarĢılaĢtırılması
6.2.5. Nitel AraĢtırmanın Temel AĢamaları
6.2.6. AraĢtırma Stratejisinin Belirlenmesi
6.3. Bilimsel Yöntem AĢamaları
7. BİLİMSEL ETİK İLKELER ………………….....101
7.1. GiriĢ
7.2. Yazarlık Hakkı Sorunları
7.3. Ġntihal-AĢırma-Korsanlık
7.4. Sahtecilik-Uydurmacılık
7.5. Çoklu Yayın
7.6. Bölerek Yayınlama
7.7. Ġnsan-Hayvan Etiğine Saygısızlık
7.8. Kaynakların Taraflı Seçilmesi
7.9. Taraflı Yayın
7.10. Saygısızlık-Vefasızlık
7.11. Bilimsel Yanıltma Nedenleri
7.12. Bilimde Zorunlu Olan Bazı DavranıĢlar
7.13. Etik DavranıĢlar
7.14. Etik Ġlkeler
7.15. Yayın Etiği Sorumluları
7.16. Bilimsel yayın Etiği Ġlkeleri
7.17. Yayın Etiği Konusunda Bazı Önemli
Uluslararası KuruluĢlar
7.18. Telif Hakları ile Ġlgili Bazı Önemli
Uluslararası Hukuksal Düzenlemeler
7.19. Bilimde Etik DıĢı DavranıĢların Önlenmesi
7.19.1. Hukuki Önlemler
7.19.2. Eğitsel Önlemler
7.19.3. Teknik Önlemler
7.19.4. Genel ve Yönetsel Önlemler
10.2.3. ġekiller Listesi
10.2.3. Tablolar Listesi
10.2.4. Semboller ve Kısaltmalar
10.2.5. Metin Ġçinde Kaynak Gösterimi
10.2.6. Alıntılar
10.2.7. Formül ve Denklem Gösterimi
10.2.8. ġekil Gösterimi
10.2.9. Tablo Gösterimi
10.3. Makale Yazım Süreci ve Esasları
10.4. Rapor Yazım Süreci ve Esasları
11. ÖRNEK ARAŞTIRMA ÖNERİSİ ……..….….133
11.1. GiriĢ
11.2. AraĢtırma Önerisi Ġçin Ġçindekiler Sayfasının
OluĢturulması
11.3. GiriĢ Bölümü Düzenlenmesi
11.4. Yöntem Bölümünün Düzenlenmesi
11.5. Kaynak AraĢtırması Bölümün Düzenlenmesi
11.6. Ekler Bölümünün Düzenlenmesi
11.7. Kaynaklar Bölümünün Düzenlenmesi
12. KAYNAKLAR ……………………………….…137
ETKİNLİKLER
Etkinlik-1 ……………………………………..………99
Etkinlik-2 …………………………………....………100
Etkinlik-3 …………………………………....………113
Etkinlik-4 ………………………………..…..………114
Etkinlik-5 ………………………………..…..………117
Etkinlik-6 ……………………………………………136

8. MAKALE İNCELEME VE
DEĞERLENDİRME ……………...………….….111
8.1. GiriĢ
8.2. Türkçe YazılmıĢ Makale Ġnceleme
ve Değerlendirme
8.3. Yabancı Dilde YazılmıĢ Makale Ġnceleme
ve Değerlendirme

9. ARAŞTIRMA ÖNERİLERİNİN
HAZIRLANMASI ………………………………..115
9.1. GiriĢ
9.2. Raporun Hazırlanması
9.3. Rapor ve Öneriler Ġçin Geçici Anahtar
Örneğinin Hazırlanması

10. TEZ, MAKALE VE RAPOR YAZMA ..……....119

10.1. GiriĢ
10.2. Tez Yazım Süreci ve Esasları
10.2.1. Önsöz
10.2.2. Ġçindekiler
10.2.3. Türkçe Özet
10.2.4. Ġngilizce Özet
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 1

1 BĠLĠM HAKKINDA
GENEL BĠLGĠ VE
BAZI KAVRAMLAR

Bilim, gerçeğe giden yolları

aydınlatan ışıktır.
İlim, külli'yi, Tarih, cüzi'yi,
San'at da mümkün'ü bildirir.
Aristoteles

1.1. GiriĢ
Fen, insan doğasına yardımcı olabilecek tüm
bilimsel işlevleri belirli amaçlar doğrultusunda
ortaya koyan bilimsel kurgulardır. Fen bilimleri ise,
insanların maddesel çevresini denetlemek ve
değiştirmek amacıyla geliştirdiği teknolojik bilgileri
kapsayan akademik disiplinler gurubuna denir.
Bunun yanı sıra fen bilimleri bu amaca hizmet
eden doğa bilimleri bütünüdür. Doğadaki her olay
fen‟in bir bölümünü oluşturduğu için doğa olayları
fen yaşamının önemli bir parçasıdır. Sonuç olarak,
fen bilimleri canlı ve cansız doğa ile ilgilenmekte
olup ilkeler, kuramlar, olgu ve basamaklardan
ibarettir.
Z.Şen‟e göre, doğal olayların ve kaynakların
akılcı ve bilimsel düşüncelerle yerleşim alanlarına
en verimli biçimde hizmet verecek yapı, makine,
ürün, model, sistem ve süreçlere dönüştürülmesi
amacıyla en kısa zamanda güvenilir ve ekonomik
uygulamaya konması çalışmalarına mühendislik
denir. Bilgi üretmek bilim adamının, üretilen bilgiyi
uygulamak ise mühendisin işidir.
Mühendislik bilgiyi pratik doğru hedeflere
uyarlamak için uygun kararı verebilmeyi, sorunlara
yeni çözümler bulabilmeyi, maliyet, işleyiş ve gerekli
zamanı önceden görme yeteneğine sahip olmayı
gerektiren bir ihtisas meslektir. Günümüzde
mühendislik eğitimi genel olarak denklem,
formülasyon, algoritma, vb. oldukça kalıplaşmış ve
simgeleşerek kelime, kavram ve anlam
kökenlerinden soyutlanmış bilgiler yumağı haline
gelmiştir.
Hesaplamalarla şekil verici anlamına gelebilecek
“mühendis” kelimesi Arapça “hendese” kökeninden
başına “mim” konularak türetilmiştir (Şen, 2011a-
2011b). Bilim sözü ise Latince'de bilmek anlamına
gelen (scire) kelimesinden üretilmiş bir kavramdır.
Bilim ile ilgili kaynaklar incelendiğinde çok değişik
tanımlama ve yaklaşımlar söz konusudur.
Bunlardan bazıları şöyledir;
 Bilim, sistemli ve organize edilmiş bir bilgiler
bütünü ve teknik yöntemdir.
 Bilim, bilgi üreten bir etkinliktir.
 Bilim, bir düşünce yöntemidir.
 Bilim veya diğer bir ifadeyle ilim, fiziki ve doğal
evrenin yapısının ve hareketlerinin birtakım
yöntemler (deney, düşünce veya gözlemler)
aracılığıyla sistematik bir şekilde incelenmesini

de kapsayan entelektüel ve pratik çalışmalar
bütünüdür.
 Bilim deneye dayanan yöntemler ve gerçeklikten
yararlanarak sonuç çıkarmaya çalışan düzenli
bilgidir. İçinde yaşadığımız hayatı açıklamaya
çalışır. Varlığın nasıl olduğunu, neden meydana
geldiğini araştırır. Olaylar üzerinde betimleme,
açımlama ve öndeyişlerde bulunma olanağı
veren, uygulamalı yordam (tahmin) geliştirmeye
yardımcı olarak konusunu denetim altına almaya
elveren bilgiler üretme çabasıdır (Ekinci, 2016).
 Ortaş‟a göre bilim; bir sistematik öğrenme ve
araştırma sanatıdır (Ortaş, 2004).
 Boydak‟a göre bilim; düşünce ve deneylere
dayalı olarak evrendeki bilinmeyenleri araştırma
eylemidir (Boydak, 2011).
 Yılmaz‟a göre bilim; belli bir konudaki kavramlar
bütünüdür (Yılmaz, 2017).
 Uzbay‟a göre bilim; insanların kendilerini ve
çevrelerindeki diğer varlıkları anlamak ve bu
varlıkların birbirleri ile ilişki ve etkileşmelerini
inceleyip, oluşan olayları açıklayabilmek için
uyguladıkları yöntem ve etkinlikler ile ilk
çağlardan günümüze kadar elde edip biriktirerek
yeni kuşaklara aktardıkları bilgilerin tümü olarak
tanımlanabilir. Kısaca bilim, doğru düşünme ve
sistematik olarak bilgi edinme sürecidir (Uzbay,
2017).
 Turan‟a göre bilim; bilgi, kişilerin öğrenme,
araştırma veya gözlem yolu ile çaba sarf ederek
elde ettiği olguları ifade eder (Turan, 2013).
 Türk Dil Kurumuna (TDK) göre bilim;
o “Evrenin ya da olayların bir bölümünü konu
olarak seçen, deneysel yöntemlere ve
gerçekliğe dayanarak yasalar çıkarmaya
çalışan düzenli bilgi",
o "Genel geçerlik ve kesinlik nitelikleri gösteren
yöntemli ve dizgesel bilgi",
o "Belli bir konuyu bilme isteğinden yola çıkan,
belli bir ereğe yönelen bir bilgi edinme ve
yöntemli araştırma süreci." (TDK, 2015).
 Akdemir‟e göre bilim; insan belleğinin çalışması
sonucu ortaya çıkan düşünsel üründür. Bilimsel
bilgi ise insanın aklıyla belli bir konuya yönelerek
elde ettiği yöntemli, sistemli, düzenli, geçerli,
kanıtlana bilinir ve denetlene bilinir nesnel
bilgiye denir (Akdemir, 2017).
Yukarıdaki tanımlama ve ifadelerden hareketle,
bilim hakkında aşağıdaki gibi genellemelerde
bulunulabilir. Buna göre;
 Bilim gözlemseldir. Çünkü bilimin konusu
gözlenebilen olgulardır. Bilim, gözlem sonucu
elde edilen veriler tarafından doğrulanmayan,
ampirik verilere ters düşen bilgilerden kuşku
duymaktadır ve sadece akla dayanmayı
reddetmektir.
 Bilim pozitiftir. Çünkü bilim, olması gerekeni
değil, olmakta olanı inceler. Pozitif olmayanlar
arasındaki ana fark; olanla olması gereken
arasındaki farklılıktan oluşmasıdır. Birincisi
“olgularla” uğraşırken, ikincisi “değerlerle”
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 2
uğraşır (Karasar, 1986; Kaptan, 1989 ve Ekinci,
2016).
Bilime sadece bilgi, yöntem ve ürün olarak
bakıldığında durumu şöyle özetlemek mümkündür.
 Bilgi Olarak Bilim: Bilim bilmektir; eşya ve
olaylar arasında var olan ilişkiler sistematiğine
ilişkin bilinmesi gereken şeylerin hepsi bilimdir
(Akdemir, 2017).
 Yöntem Olarak Bilim: Bilimsel yöntem, olgusal
nitelikli problem çözmenin, bilim üretmenin
bilinen ve belli süreçleri olan, en güvenilir yolu
olarak kabul edilir. Bilimsel yöntem, Bacon‟cu
tümevarım ile Aristo‟cu tümdengelim
yaklaşımlarının bir sentezidir. Bilimsel yöntemin
tüm bilim alanlarında ve problem durumlarında
geçerli bir yöntem olup olmadığı, uzun süre
tartışma konusu olmuş ve yer yer de bu
tartışmalar sürmektedir. Bilimsel yöntemin
evrenselliğini savunan düşünürler, onun genel
esprisini dikkate almakta ve insan zihninin
bulabildiği en uygun bir yaklaşım olduğunda
birleşmektedir (Karasar, 2008).
Bu durumda bilimsel yöntem; açık seçiktir,
denetlenebilir, yansızdır, eleştirici ve düzelticidir,
deneyicidir, seçicidir, akla uygundur, duyarlığı
yüksektir, olgusal düzeyde, bilinen en güvenli
problem çözme yöntemidir. Tümüyle yansızlık
temeline oturtulmuştur. Bu yansızlık, bilinenler
ışığında gerçekleştirilebilen en üst düzeyde
tutulmaya çalışılır (Karasar, 2008).
 Ürün Olarak Bilim: Bilimsel bilgidir; gözlem ve
deneyler sonucunda belli bir bilimsel yöntem
aracılığıyla elde edilen bilgilerdir (Bilgili, 2011).
Ortaş‟a göre bilim insanı;
 Objektiftir.
 Aydınlanmış kişidir.
 Evrensel düşünen kişidir.
 Öngörüsü yüksek olan kişidir.
 Ahlaki sorumluluğu yüksek olan kişidir.
Bu nedenle, bilim insanı; evrendeki olay ve
olguları inceleyen, onun altında yatan gizemin
kaynağını araştıran ve bu gizemin nedenlerini
anlamaya çalışan ve anladıklarını basitleştirip
kitlelerin anlayabileceği bir şekilde yayın yolu ile
duyuran kişidir. Ayrıca bilim insanı, anlamış olduğu
doğal gizemi, yaşamı daha da kolaylaştıracak
şekilde insanlığın hizmetine sunan kişidir (Ortaş,
2004) şeklinde tanımlamak mümkündür.
1.2. Bilimin Temel Nitelikleri
Demirci (2014) “kültürel, kurumsal, toplumsal,
ekonomik ve siyasal birçok yönü bulunan
entelektüel bir girişim” şeklinde bilimin temel
niteliklerini ortaya koymaktadır. Ayrıca, “bilimsel
araştırmada kullanılan materyaller ve ulaşılan
sonuçlar, özel mülkiyete değil kamuya ait olmalıdır.”
“Evrensellik normuna göre bilime yapılan katkılar
dil, din, ırk, coğrafya, cinsiyet veya inanç gibi
farklılıklarından bağımsız olarak daha önce
belirlenmiş gayri şahsi ölçütlere göre değerlendirilir”
(Demirci, 2014).

Diğer taraftan, bilim bazı temel niteliklere sahip
olmalıdır. Buna göre bilim;
 Evrenseldir.
 Objektiftir.
 Pozitiftir.
 Gerçeği ifade eder.
 Fonksiyoneldir.
 Mantıksaldır.
 Nesneldir.
 Bilim seçicidir.
 Gözlemseldir.
 Deneyseldir.
 Doğrulanabilirdir.
 Sistemlidir.
 Gerekircidir.
 Niteliktir.
 Değişime açıktır.
 Temel kabullere dayanır.
 Uygunluk ve çelişkisizliktir.
 Olguları bol gerçek bir dünya vardır ve bu dünya
araştırılabilir durumdadır.
 Birikimdir. Bilimde miktar her zaman vardır.
 Genelleyicidir (Karasar, 1986; Kaptan, 1989;
Ortaş, 2004; Karasar, 2008; Bilgili, 2011;
Büyüköztürk vd, 2012; Kazan, 2016; Ekinci,
2016).
1.3. Bilgi Edinme Yolları
1.3.1. Eğitim Yoluyla Bilgi Edinme
Davranışçı psikolojiye göre eğitim, kişide
öğrenme yaşantıları yoluyla istendik davranış
değişikleri oluşturma sürecidir. Yapılandırmacı
yaklaşıma göre ise, eğitim, yaşantılar yoluyla,
deneyimleyerek, gözlemleyerek, deneme-yanılma
yoluyla, kendi bilişsel şemalarını yapılandırma
sürecidir (Ekinci, 2016).
Ayrıca eğitim, önceden saptanmış esaslara göre
insanların davranışlarında belli gelişmeler
sağlamaya yarayan planlı etkiler sürecidir.
Eğitim sürecinde bireyin kendi yaşantıları esastır.
Kişinin yaşadığı toplum içinde değeri olan, yetenek,
tutum ve diğer davranış biçimlerini geliştirdiği
süreçlerin tümüdür. Eğitim, önceden saptanmış
esaslara göre insanların davranışlarında belli
gelişmeler sağlamaya yarayan planlı etkiler
sürecidir (Erden, 1998; Fidan ve Erden, 1989;
Ekinci, Bal ve Gürol, 2011).
1.3.2. Bilim Yoluyla Bilgi Edinme
Bilimsel yöntem de denilmektedir. Yöntemde
bilgi edinme eğitimle başlar. Bilim yoluyla bilgi
edinen toplumları teknolojiye ulaştırır ve toplumsal
gelişme ve kalkınmasına çok önemli katkılar koyar.
Bu nedenle “Eğitim-Bilim-Teknoloji” (EBT)
basamağı en önemli aşamalarındandır. Bu
toplumsal gelişme ve kalkınmanın (Şekil 1)
vazgeçilmezi EBT‟de gizlidir. Bu nedenle bilim;
geçerliliği kabul edilmiş sistemli bilgiler bütünüdür.
Bilimsel yöntem, zihinsel bir gelişme,
düşüncelerde değişme, yenileşme ve bir olgulaşma
sürecidir. Bilimsel yöntem ile bilimsel davranışın
aynı şeyler olmadığı hatırlanmalıdır. Bilimsel
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 3
yöntem, yukarıda ifade edildiği üzere, akıl, tarz ve
yol ile ilgili bir süreçtir. Bilimsel davranış ise,
bireylerin özellikleri, görüşleri işleri ele alışları,
tutumları ile ilgili bir davranışlar bütünü, modeli ya
da hareket tarzıdır.
Bilimsel yöntem, bilimsel davranışın
kazanılmasını ve geliştirilmesine hizmet etmektedir.
Ayrıca, bu yöntem bilimsel düşüncenin yaratıcı
düşüncenin, problem çözmeye dönük düşüncenin
aydınlığında ve paralelliğinde gelişen, işleyen bir
süreçtir.
Kalkınma
Teknoloji
Bilim
Eğitim
Şekil 1. Toplumsal gelişme ve kalkınma süreci
Gözlemler, deneyler, ölçme ve değerlendirme
teknikleri bilimsel yöntemin fiziki yönünü
oluşturmaktadır. Tümevarım, tümdengelim, analiz
ve sentez gibi teknik ya da etkinlikler de bilimsel
yöntemin, zihinsel yönünü simgelemektedir. Başka
bir deyişle, bilimsel yöntem bir yandan soyut
kuramlar geliştirme, bir yandan da bu kuramları
gözlemler yoluyla test etme süreçleri olarak
tanımlanmaktadır (Karasar, 1986; Kaptan, 1989 ve
Ekinci, 2016).
1.3.2.1. Bilimsel YaklaĢım
Bilimsel yaklaşım; sistematik, planlı ve bazen de
kontrollü olarak yapılan çalışmalardır (Turan, 2013;
Bilgili, 2011).
1.3.2.2. Rasyonel YaklaĢım
Mantıksal düşünme yoluyla bilgi edinmedir. İki
türlüdür. Bunlar;
 Tümevarım (Aristokrat) ve
 Tümdengelim (Bacon) dir.
1.3.3. Teknoloji Yoluyla Bilgi Edinme
Şekil 1‟de de görüleceği üzere, gelişme ve
kalkınma sürecinde veya bir sanayi alanında gücü
ve bilgiyi biriktirme, denetleme, işleme, iletme gibi
amaçlarla oluşturulan makinelerin, araç gereçlerin,
aygıtların, yöntemlerin vb. tümünü kapsayan
uygulama bilgisidir.
Bu nedenle teknoloji, bilimin, pratik hayatın
gereksinimlerinin karşılanmasına ya da insanın
çevresini denetleme, biçimlendirme ve değiştirme
çabalarına yönelik uygulamaları olarak
verilmektedir. Bilim, sosyal amaçlar için teknik
yatırım olmalıdır. Teknoloji ise, bilimsel ve
sistematik bilgilerin pratik amaçlar ve işler için
geliştirilmesi ve uygulanmasıdır.
Ayrıca teknoloji, gelişme ve ilerlemenin sadece
nedeni değil, zaman zaman sonucu olarak da
belirme özelliğine sahip olmalıdır. Yani teknoloji,
zorlamakta ve ihtisaslaşmanın da bir neticesi olarak
ortaya çıkmaktadır. Teknoloji, uzmanlaşmış nitelikli
insangücünün organizasyonuna ihtiyaç duyar.
Uzmanların yaptığı işler ancak, teşkilatlanma
seviyesinde tutarlı hale gelebilir. İleri teknolojinin

elle tutulur bir işlemi makinalardan ziyade büyük ve
karmaşık iş organizasyonlarıdır.
Teknoloji, insanlık tarihi süreci içerisinde öyle bir
yere gelmiş ki, bu tarihte bilim işlenerek teknolojik
ürün haline dönüştürülmüş ve insan seri üretim
yapmaya başlamıştır. 17. yüzyılda insanın bilimi
kendi isteği doğrultusunda yönlendirip ürün
üretebilir hale gelmesiyle maddeyi kendi hükmü
altına aldığı seri üretimle üretim yapar hale
gelmiştir. Yeni dönemde, teknolojik bilginin
sanayiye aktarıldığı ölçüde gelişme ve bu
gelişmenin kaynağını da bir sistem içinde
araştırma-geliştirme faaliyetiyle desteklenmesi
sağlar olmuştur. Böylece doğayı, evreni bir bütün
olarak kavramayı temel alan bilimsel araştırmanın
ortaya koyduğu bulgulara sırtını dayayan teknoloji,
artık bu bulgulardan yola çıkarak yaşadığı doğayı
değiştirmenin, maddeyi işlemenin bilgisi, deneyimi
haline dönüşmüştür. Bu teknolojiyi kullanan
toplumlar da refah seviyelerini artırmışlardır
(ekutup, 2017).
Türkiye‟de 1960‟larda “Planlı Dönem” ile
başlayan Bilim ve Teknoloji (B&T) politikaları
oluşturma çalışmaları özellikle "Türk Bilim Politikası
1983-2003" ve "Türk Bilim ve Teknoloji Politikası
1993-2003" dokümanlarıyla önemli bir boyut
kazanmıştır.
Bu saptamadan hareketle, refah toplumuna
ulaşma sürecinde bilim ve teknolojiden etkin bir
araç olarak yararlanılmasını sağlamak üzere, Bilim
ve Teknoloji Yüksek Kurulu 13 Aralık 2000 tarihli
toplantısında 2003-2023 yılları için Türkiye‟nin Bilim
ve Teknoloji Stratejileri Belgesi‟nin hazırlanması
kararını almıştır. Yaklaşık bir yıl süren hazırlık
çalışmaları ardından, 24 Aralık 2001 tarihli Yedinci
Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu toplantısında,
Projenin adı "Vizyon 2023: Bilim ve Teknoloji
Stratejileri" olarak belirlenmiş; projenin ana teması,
temel yaklaşımı ve bu kapsamda yürütülecek alt
projelerin ayrıntılı içeriği ile yürütme planı ve
yönetim şekli onaylanmıştır.
Vizyon 2023 projesi ana teması;
Cumhuriyetimizin 100. yılında, Atatürk‟ün işaret
ettiği muasır medeniyet seviyesine ulaşma hedefi
doğrultusunda bilim ve teknolojiye hakim, teknolojiyi
bilinçli kullanan ve yeni teknolojiler üretebilen,
teknolojik gelişmeleri toplumsal ve ekonomik
faydaya dönüştürme yeteneği kazanmış bir "refah
toplumu" oluşturmak olarak belirlenmiştir.
Projede aşağıdaki çalışmaların kapsanması
planlanmıştır:
 Türkiye‟nin bilim ve teknoloji alanında mevcut
konumunun saptanması dünyada bilim ve
teknoloji alanındaki uzun dönemli gelişmelerin
saptanması Türkiye‟nin 2023 hedefleri
bağlamında, bilim ve teknoloji taleplerinin
belirlenmesi,
 Hedeflere ulaşılabilmesi için gerekli stratejik
teknolojilerinin saptanması,
 Teknolojilerin geliştirilmesi ve/veya edinilmesine
yönelik politikaların önerilmesidir.
Vizyon 2023 projesi aşağıdaki alt projelerden
oluşmaktadır:
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 4
 Teknoloji Öngörü Projesi Ulusal Teknoloji
Envanteri Projesi Araştırmacı Bilgi Sistemi
(ARBİS)
 TÜBİTAK Ulusal Araştırma Altyapısı Bilgi
Sistemi (TARABİS) (TÜBİTAK, 2017).
1.3.4. Otoriter Figürü YaklaĢımıyla Bilgi
Edinme
Tarihinin her devrinde, sorunlarına çare bulma
çabası sırasında, daha bilgili olduğuna inandığı ya
da kendisini dini bir temsilcilik niteliği bulunduğu
sandığı kimselerden yardım sağlamaya çalışmıştır.
Bu, ilk zamanlar daha çok hastalık ve ağrılara çare
bulmak gibi konularda olmuştur. Böylece, bütün
tarih boyunca bir otorite sınıfı doğmuştur. Otoriteye
sarılma, uygun bir yol değildir. Otoriteler arasında
farklar vardır. Birey, sadece kendi görüşüne yakın
olan otoriteyi seçme hatasını kolaylıkla,
düşmektedir.
Otorite, önemli baskı, hurafe ve dogma gibi
bilimsel gerçeği olamayan kuvvetlerden olabileceği
gibi bilgi, yetenek, tecrübe ve zekâdan da almış
olabilir. Uzmanlıkları gerçeklenmiş olan kimselerin
de birer otorite olduklarını kabul etmek zorundayız.
Bazen bu uzman, acil bir yardım olarak
problemlerin çözümüne büyük katkıda
bulunmaktadır (Karasar, 1986; Kaptan, 1989,
Büyüköztürk, vd, 2012; Ekinci, 2016).
Bu yaklaşımla, bilgi edinme alanında uzman
sayılan ve otorite olarak kabul edilen kişilerin
görüşlerinden yararlanılmadır. Bu kişiler arasında
öğretim üyeleri ve üretici teknik insangücü yer
almaktadır. Otorite olanlar teknolojinin ortaya
konulabilmesi için uygulamalı eğitim ve bilgi
sunmaları oldukça önemlidir. Bu nedenle bilginin
kaynağında veya merkezindekilerden alınan
bilgilerin salt doğru bilgi olması gerekmektedir.
Otorite figürleriyle bilgi edinmenin avantaj ve
dezavantajları Tablo 1‟de özetlenmiştir.
Tablo 1. Otorite yoluyla bilgi edinmenin avantaj ve
dezavantajları
Avantajları Dezavantajları
Çabuk sonuç alınması Gerçek kişi olmaması
Basit olması Kasıtlı yönlendirme
Ekonomik olması Menfaat duygusu
İkili ilişkilere açık olması Doğruluk payı
… …
1.3.5. Geleneksel YaklaĢımla Bilgi Edinme
Bir toplumda ve/veya toplulukta eskiden kalmış
olmaları dolayısıyla saygın tutulup, kuşaktan
kuşağa iletilen kültürel kalıntılar, alışkanlıklar, bilgi,
töre ve davranışların tümüne gelenek denir (Turan,
2013).
1.3.6. Mistiksel YaklaĢımıyla Bilgi Edinme
Karşılaşılan sorunlara çözüm için din adamı,
medyum, falcı gibi kimselerden yararlanmadır.
Bilimde hiçbir yeri yoktur.

1.4. Bilimin Kısa Tarihi ve Bilim Öncüleri
Bilim tarihi, bilimsel bilginin bir süreç içindeki
gelişim ve değişimlerini, onları üreten toplumlardaki
değişim süreçlerinin ışığında ele alıp değerlendiren
bir disiplindir. Bilim insanı kavramı ilk kez 1840
yılında Wheweel tarafından yazılmış “Bilimlerin
Felsefesi” kitabında kullanılmıştır. Modern bilim ise,
sistematik şüphe, ya da Amerikalı sosyolog Robert
K.Merton‟ın dediği gibi, “Organize ġüphecilik” ile
başlar (Akdemir, 2017).
Felsefe tarihinin ilk düşünürlerine “Tabiat
Filozofları” veya ilk “Materyalistler” denilmektedir.
Konuya örnek olarak Sokrates, Platon ve
Aristotoles‟in olduğu söylenebilir.
Bilim adına ilk çabalar M.Ö.4000‟li yıllarda
Mezopotamya‟da ortaya çıkmıştır. Sümerli rahipler
yıldızları gözlemleyip kaydetmişlerdir. Daha sonra
Babil, Mısır ve Helen (Yunan) uygarlıkları da
sonraki binyıllarda gözlemlerini kaydetmiş ve ilk
kuram benzeri tespitleri geliştirmişlerdir. Aristoteles
(MÖ.384–322) zamanında bilim denebilecek
çalışmalar felsefe ile bağlantılıdır. Bugünkü
anlamda bilim çalışmaları yoktur. Aslında antik
dönemde filozoflar şimdiki bilim insanlarının
sorduğu soruları sormakta ve doğayı açıklamaya
çalışmaktadırlar.
Isaac Newton (1642–1727) zamanında bilim
felsefenin bir alanı olarak görülmekteydi. “Doğa
Felsefesi” fizik, kimya, biyoloji gibi fen bilimlerini
kapsayan bir çalışmaydı. Daha sonra doğa felsefesi
olmaktan çıkıp münferit alanlar haline gelen fen
bilimleri ile çağdaş bilim algısı doğdu. Biyoloji
yaşayan şeylerin çalışması, fizik dünyanın nasıl
işlediği ve enerjinin etkileşimi, kimya evrenin
atomlardan organizmalara dek nasıl bir araya
geldiği ile ilgilendi. Gittikçe artan uzmanlaşma
sonucu 600‟ün üzerinde bilim dalı meydana geldi.
Fen ve mühendislik bilimleri açısından
çevremizdeki her şey bilimin konusudur. Bu
nedenle bilim çalışması öncelikle gözlem ile
başlanmalıdır. Daha sonra mantıklı ve bilinçli bir
tahmin, hipotez (varsayım) ortaya konulmalıdır.
Daha sonra da varsayımı deney ve gözlemle
sınayarak açıklaması yapılmalıdır.
Genel bir durum olduğunu desteklemek “kuram”
oluşturma olarak adlandırılır. Kuramlar aksi bir kanıt
olmadığı sürece geçerlidir. Bilim eleştirel ve
mantıksal düşünmeye önem verir. Eleştirilemeyen
bilgi bilimsel değildir. Bir şeyin bilim olabilmesi için
denenmesi ve gözlemlenmesi gerekir (DMY
Felsefe, 2017).
Daha geniş bir çerçevede bilim tarihini, temel ve
genel olayları şöyle özetlemek mümkündür.
Buradan hareketle insanoğlu,
 M.Ö. 13000‟lerde Anadolu, Nil, Indus ve Sarı
Irmak vadilerinde ilk tarım yapmaya başladı.
 M.Ö. 3500‟lerde Mezopotamya‟da Sümerler ilk
kez yazıyı kullandı.
 M.Ö. 3000‟li yıllarda Mezopotamya‟da Sümerler
madenleri eriterek bazı araçları yaptı.
Diğer taraftan, özellikle fen ve mühendislik
bilimleri açısından yaşanan ve etkileri günümüzde
halen devam eden buluşlardan bazıları şunlardır:
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 5
 Thales: M.Ö. 6. Yüzyılda felsefenin ilk kuramsal
esaslarını ortaya koydu. Thales; evrenin oluş
nedeni nedir? sorusuna “HerĢey sudan oluĢur”
ve “tekrar suya dönüĢür” cevabı ve iddiasında
bulundu.
 Sokrates: (M.Ö. 470-399), Şehir tanrılarına
inanmayıp, onların yerine “Tanrı” fikri ve ahlak
felsefesini anlatarak insanları etkilemek suçları
nedeni ile idam edildi.
 Aristoteles: (M.Ö. 384-322), Fizik ve Metafizik
isimli kitaplarında astronomiye ilişkin fikirlerini
yazdı ve hayatı ruha dayandırdı.
 Sezar: M.S. 45‟li yıllarda Gregoryan takvimini
oluşturuldu.
 Tsai Lun: (M.S. 105), Çin de kâğıdı icat edildi.
 Klaudyos Batlamyus: (M.S. 120-180), Mısır‟ın
İskenderiye kentinde coğrafya ve kozmografya
hakkında araştırmalar yapıp, evrenin şekli,
güneş ve ay tutulmalarını açıkladı. Tarihte yok
olan kavimleri yazdı.
 Qin: Çinli bilim adamı, M.S. 206 yılında ilk
pusulayı geliştirildi.
 M.S. 593: Çin'de matbaa icat edildi. İlk matbaa
teknikleri ve işçilikleri oldukça ilkel olmuştur. İlk
basılan eserin İmparatoriçe Shotoko‟nun
Budizm‟in Kutsal Metinlerini Sanskrit dilinde Çin
alfabesiyle bastırdığı rivayet edilir. Pi Sheng
adındaki bir Çinli‟nin porselenden harfler kullanıp
bunları teker, teker dökerek baskı yapmayı
denediği tarih notlarında yer almaktadır. Daha
sonra Uygurlara geçiş yapan matbaacılık,
aslında çok eski geçmişi olan bir baskı tekniğidir.
Araştırmacıların Tu-Hang mağarasında
buldukları bir takım tarih kalıntıları bunu
destekler niteliktedir.
 Cabir bin Hayyan: (722-815), süblimleşme,
sıvılaştırma gibi maddenin fazlarından
yararlanarak sülfürik asit üretti. Atom bombası
fikrinin ilk mucidi ve kimyanın babası sayılır.
Maddenin en küçük parçası atomun parçalana
bileceğini bundan 1200 sene önce söylemiştir.
 Hazini: (M.S.6-7 Yüzyıl) Yerçekimi ve terazilerle
ilgili izahlarda bulunan bilim insanıdır.
 MaaĢallah: (72?-815) Ünlü İslam astronomudur.
Usturlabla İlgili ilk eseri veren bilgindir.
 Ġbni Fazıl: (739-805) 12 asır önce ilk kağıt
fabrikasını kuran vezirdir.
 Ġbni Firnas: (?-888) Wright kardeşlerden önce
1000 sene önce ilk uçağı yapıp uçmayı
gerçekleştiren kişidir.
 Ebu MaĢer: (785-886) Med-cezir olayını (gel-git)
ilk keşfeden bilgindir.
 Cahiz: (776-869) Zooloji İlminin öncülerindendir.
Hayvan gübresinden amonyak elde etti.
 Harizmi: (780-850) İlk cebir kitabını yazan ve
batıya Cebir‟i öğreten kişidir. İlk cebir kitabını
yazdı. Adı algoritmaya isim oldu. Rakamları
Avrupa'ya öğreten bilim insanıdır. Cebir‟i
sistemleştiren bilgindir.
 Kindi: (803-872) İbni Heysem'e kadar optikle
ilgili eserleri kaynak olan bilgin. Fizik, felsefe ve
matematik alanında yaptığı hizmetleri ile

tanınmıştır. Kitab-ul Kimya vel itr başta olmak
üzere 350‟den fazla eser yazdı.
 Huneyn bin Ġshak: (809-873) Göz doktorlarına
öncülük yapan bilgindir.
 Dinaveri: (815-895) Botanikçi ve astronomcu
olarak bilinen bir kişidir.
 Battani: (858-929) Dünyanın en meşhur 20
astrononumdan birisi olup, trigonometrinin
mucidi, sinus ve kosinüs tabirlerini kullanan ilk
bilgindir.
 Razi: (864-925) Keşifleri ile ün salan asırlar
boyunca Avrupa'ya ders veren kimyager doktor
ünlü klinikçidir. Devrinin En büyük bilgini İbn-i
Sina ile aynı ayarda bir bilgindir.
 Farabi: (870-950) Ses olayını ilk defa fiziki
yönden ele alıp açıklayıp izah getiren ilk
bilgindir. Batılı eserlerde "Alpharabius" adıyla
anılan ses dalgalarını tespit etti.
 Ebu Bekir Muhammed Ġbn Zekeriya El Razi:
(864-925) Yerleşik inançları sorgulayan felsefi
düşünceleriyle tanınmış olan Razi, kimya ve
tıp gibi alanlarda yapmış olduğu çalışmalarla
bilim tarihinde seçkin bir yer edinmiştir. Razi ilk
defa çocuk hastalıklarında çiçek ve kızamığın
tanımlarını ve farklarını belirlemiştir. 27 eseri
mevcuttur. El-Havi fit-Tıb adlı eseri 30 cilttir. El-
Mansuri fit-Teşrih adlı eseri 20 cilttir.
 Abbas Ġbn-i Firnas: (M.S. 9. yüzyıl-887), uçan
makine, planetaryumu yaptı.
 Ġbni Avvam: (M.S. 8 Yüzyıl) Tarım alanında
ortaçağ boyunca kendini kabul ettiren bilgindir.
 Zehravi: (936-1013), yüzyıllarca Avrupa‟da
bulunan tıp okullarında kitapları okutuldu.
 Ġbn-ul Heysem: (965-1039), Batıda Alhazen
olarak tanınır ve tüm zamanların en büyük
fizikçisi kabul edildi. Optik biliminin temeli
durumundaki kitabını yazdı.
 Ġbn-i Sina: (980-1037), batıda Avicenna olarak
bilinir, tıp bilimi ile ilgili, -özellikle göz hastalıkları-
yazdığı eserler batı dünyasında tıp okullarında
asırlarca okutuldu. Doktorların sultanıdır.
Eserleri Avrupa üniversitelerinde 600 sene temel
kitap olarak okutulan dahi doktordur. Hastalık
yayan küçük organizmalar, cıva ile tedavi,
pastör'e ışık tutması, ilaç bilim ustası, dış
belirtilere dayanarak teşhis koyma, botanik ve
zooloji ile ilgilendi, Fizikle ilgilendi, jeoloji ilminin
babasıdır.
 Fergani: (M.S.9. Yüzyıl) 861 senesinde hayatta
olduğu ve bu tarihten kısa bir süre sonra öldüğü
kabul edilmektedir. İsmi Ahmed bin Muhammed
bin Kesir el-Fergani olup künyesi Ebü‟l-Abbas‟tır.
Batı bilim dünyasında Alfraganus adıyla tanınır.
Fergana‟da ünlü bir Türk ailesine mensuptur.
Fergani, astronomi, matematik, coğrafya ve
mekanik alanlarında çalışmalar yaptı.
Astronomiye daha ağırlık verdi. Kuran-ı Kerim ve
aklın prensiplerine uygun olmayan Batlemyüscü
astronomiyi ilk defa tenkit edenler arasında yer
aldı. Fergani, güneşin de kendine göre hareketli
olduğunu, ilim tarihinde ilk defa keşfeden alimdir.
Hazırladığı Zicler, Fransız matematikçisi
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 6
D.Alembert ve Laplance‟nin en çok faydalandığı
eserler arasında yer aldı. Fergani‟nin astronomi
ile ilgili eserlerinden altısı günümüze kadar
ulaşabilmiştir. Bu eserlerin en önemlisi Cevamiu
İlm-in Nücüm vel-Hareket-is-Semaviyye‟dir.
 KaĢgarlı Mahmut: M.S. 9. Yüzyılda yaşayan bir
Türk bilginidir. Divanü Lugati‟t-Türk adlı eseriyle
ünlüdür. Karahanlılar soyundandır. Doğum tarihi
1025 olarak tahmin edilmektedir. 1090‟da öldüğü
sanılmaktadır Aynı zamanda filolog, etnograf ve
ilk Türk haritacısı olan Kaşgarlı Mahmut bu
meşhur eserinde yaşadığı devirdeki Türk illerinin
ve boylarının kullandığı ağızları canlı olarak
tesbit etti. Oğuz Türklerinin 24 boyu ile ilgili
şemayı da verdiği eserinde, Türkçenin
zenginliğini ve Arapça ile Farsça yanındaki
değerini ispata çalışan Mahmut, ayrıca Türkçeyi
Araplara da öğretmek gayesiyle ayrı bir gramer
kitabı yazdı. Oniki hayvanlı Türk takvimini ve
Nevruzu da belirlemiştir.
 Sabit bin Kurra: (?-901) Newton'dan çok önce
diferansiyel hesabını keşfeden bilgin. Dünyanın
çapını doğru olarak hesaplayan ilk İslam bilgini.
Matematik ve astronomi alanında çalışmıştır.
 Ebu Kamil ġuca: (?-951) Avrupa‟ya matematiği
öğreten İslam bilginidir.
 Mes'ûdi: (?-956) Kıymeti ancak 18. 19.
Yüzyıllarda anlaşılan büyük tarihçi ve
coğrafyacı. Mesudi günümüzden 1000 sene
önce depremlerin oluş sebebini açıklamıştır.
Mesûdinin eserlerinden yel değirmenlerinin de
Müslümanların icadı olduğu anlaşılmıştır.
 Zehravi: (936-1013) 1000 sene önce ilk çağdaş
ameliyatı yapan böbrek taşlarının nasıl
çıkarılacağını ve ilk böbrek ameliyatını
gerçekleştiren bilim adamıdır. Batıda Abulcasis
olarak bilinir, cerrahi anatomi, cerrahi alet
yapımında öncü bir bilim insanı oldu.
 Ebu'l Vefa Buzcani: (940-998) Matematik ve
Astronomi bilginidir. Trigonometriye tanjant,
kotanjant, sekant ve kosekantı kazandıran
matematik bilginidir. 10 adet eseri mevcuttur.
Kitab‟ül–Kamil Trigonometri ve astronomiden
bahseden meşhur eseridir. Ez-Ziyc‟üs Şamil adlı
eseri de Asronomiden bahseden meşhur
eseridir.
 Beyruni: (973-1051) Asıl adı Ebu Reyhan
Muhammed bin Ahmed Elbeyruni, büyük bir
Türk bilginidir. Kaş‟da doğdu. Dünyanın
döndüğünü ilk bulan bilim adamı ümit burnu,
Amerika ve Japonya‟nın varlığından bahseden
ilk bilim adamı. Beyruni Amerika kıtasının
varlığını Cristof Colomb'un Keşfinden 500 sene
önce bildirmiştir. Çağın en büyük bilim insanı
olarak kabul edilir. Ümit burnu ve Amerika
kıtasından da ilk bahseden odur. Sonsuz bir ilim
aşkına sahip olan Beyruni Matematikte,
Astronomi ve coğrafyada, fizikte, Jeolojide, tıpta
ve botanikte hizmetleri tespitleri olmuştur.
Matematik, Jeoloji, Coğrafya, Tıp, Felsefe, Fizik,
Astronomi gibi dallarda eserler yazmıştır.

 Ali bin Abbas: (?-994) 1000 sene önce ilk
kanser ameliyatını yapan bilim adamı. Kılcal
damar sitemini ilk defa ortaya atan bilim
adamıdır. Eski çağın en büyük hekimlerinden
olan hipokratesin (Hipokrat) doğum olayı
görüşünü kökünden yıktı.
 Ġbni Cessar: (?-1009) Cüzzam hastalığının
sebep ve tedavilerini 900 sene önce açıklayan
Müslüman doktordur.
 Muhammed bin Musa: (M.S. 9 yüzyıl)
Dünyanın Çevresini ölçen 3 kardeşten biri.
Matematikçi ve astronomcudur.
 Fergani: (M.S. 9 yüzyıl ) Ekliptik meyli ilk defa
tespit eden astronomi alimidir.
 Macriti: (?-1007) Matematikte başkan kabul
edilen Endülüslü Matematikçi ve astronomdur.
 Ġbni Yunus: (?-1009) Galile'den önce sarkacı
bulan astronomdur.
 Ġmam Ġsmail Cevheri: (?-1010) Cevheri bilinen
ilk Türk ve İslam dünyasının Fizik ve Hava
şehididir. Gazneliler Devleti‟nin sınırları içindeki
Maveraunnehir bölgesindeki Farab (Otrat)
şehrinde doğmuştur. Kendi deneyini yaparken,
minareden hazırladığı kanatlarla uçmaya
çalışırken 1010 yılında düşerek öldü. İlahiyat ve
Edebiyat konularının yanı sıra fizik, tabii ilimler
ve riyaziyeye de merak sardı. Dil bilgisi ve
sözlük kitapları yazdı. Kendisi aerodinamiğin 2.
kurucu olarak vasıflandırıldı.
 ġerafettin Ali bin Ġsa El-Kehhal (?-1039): Göz
hastalıkları hakkında ilk drefa kitap yazan Türk
tıp alimidir.11. yüzyılda İslam dünyasına göre
göz hastalıkları sahasında yetişmiş en büyük
hekimlerden biridir. Batı dünyası onun göz
hastalıkları ile alakalı ortaya koyduğu bilgileri
800 sene sonra yakalayabilmiştir. En önemli
eseri Tezkiretü‟l-Kehhalin fi‟l-ayn ve
Emraziha‟dır.
 Ali bin Rıdvan: (?-1067) Batıya tedavi
metotlarını öğreten İslam alimidir.
 İmam-ı Gazali, (1058-1128), ilimin insan
ruhunda olduğunu, öğrenme ile bu nüvenin
ortaya çıkacağını ifade ederek bilime büyük
önem verdi.
 Ġbni Zuhr: (1091-1162) Endülüs‟ün en büyük
Müslüman doktorlarından asırlarca Avrupa'da
eserleri ders kitabı olarak okutuldu.
 Ahmed bin Musa: (M.S. 10. Yüzyıl) Sistem
mühendisliğinin öncüsü olup astronom ve
Mekanikçidir..
 Ġbni Havkal: (M.S. 10. Yüzyıl) 10 asır önce ilmi
değeri yüksek bir coğrafya kitabı yazan alimdir.
 Ammar: (M.S. 11. Yüzyıl) İlk katarak ameliyatını
kendine has biçimde yapan müslüman bilim
adamı.
 Cezeri: (1136-1206) İlk sistem mühendisi ve ilk
sibernetikçi ve elektronikçi Bilgisayarın babası;
oysa bilgisayarın babası yanlış olarak ingiliz
matematikçisi Charles Babbage olarak bilinir.
 AkĢemseddin: (1389-1459) Pasteur önce
Mikrobu bulan ilk bilim adamı. İstanbulun fethinin
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 7
manevi babasıdır. Fatih sultan Mehmet'in
Hocasıdır
 Ali bin Ġsa: (M.S. 11. Yüzyıl) İlk defa göz
hastalıkları hakkında eser veren müslüman bilim
adamıdır.
 Abdurrahman El-Hazini: (1100-1160) Felsefe,
matematik, fizik, kimya ve astronomi dallarında
ilmi tesbitler yaptı. Zic adında eserini Sultan
Sencer için hazırladı. Kitabü Mizan-ı Hikme en
önemli eseridir. Risale Fi`l-Alat adlı eseri de
Astronomi ile ilgilidir.
 Ġbni Baytar: (1190-1248) Ortaçağın en büyük
botanikçisi ve eczacısıdır.
 Ġbn-i RüĢt: (1126-1198), yazdığı kitaplarda akıl
ile vahiy, bilim ve din arasında çatışmanın
olamayacağını ileri sürdü.
 El Cezeri: (1136-1233), makinelerin
tasarlanması, üretilmesi, robotik ve sibernetik
biliminde otorite olarak kabul edildi.
 Rogar Bacon: (1214-1292), Avrupa‟daki
deneysel çalışmaların kurucusu olarak kabul
gördü. Çok sayıda Arapça kitabı Latinceye
tercüme etti. Kilise tarafından cezalandırıldı.
 Ġbni Türk: (M.S. 9. Yüzyıl) Cebir‟in temelini atan
İslam bilgini.
 Ġbni Heysem: (965-1051) Optik ilminin kurucusu
büyük fizikçi. İslam dünyasının en büyük fizikçisi,
batılı bilginlerin öncüsü, göz ve görme
sistemlerine açıklık kazandıran kişidir. Galile
teleskopunun arkasındaki isimdir.
 Kerhi: (?-1029) İslam Matematikçilerinden.
 Ġdrisi: (1100-1116) Yedi asır önce bugünküne
çok benzeyen dünya haritasını çizen coğrafyacı.
 Ġbni Hatip: (1313-1374) Vebanın bulaşıcı
hastalık olduğunu ilmi yoldan açıklayan doktor.
 Ġstahri: (M.S. 10. Yüzyıl ) Minyatürlü coğrafya
kitabı yazan bilgin.
 Ġstahri: (M.S. 10. Yüzyıl) Minyatürlü coğrafya
kitabı yazan bilgindir.
 Ġhvanü-s Safa: (10. Yüzyıl) çeşitli ilim dallarını
içine alan 52 kitaptan meydana gelen bir
ansiklopedi yazan ilim adamı. Astronomi,
Coğrafya, Musiki, Ahlâk, Felfese kitapları
yazmıştır.
 Ġbni Karaka: (? -1100) Dokuzyüz yıl önce torna
tezgahı yapan bilgindir.
 Ömer Hayyam: (?-1123) Cebirdeki binom
formülünü bulan bilgin. Newton veya binom
formülünün keşfi ömer hayyama aittir.
 Ġbni RüĢd: (1126-1198) Büyük bir doktor,
astronom ve matematikçidir.
 Ġbni Ebi Useybia: (1203-1270) Tıp Tarihi
hakkında eşsiz bir eser veren doktordur.
 Kazvini: (1203-1283) Ortaçağın Herodot'u
müslümanların Plinius'u, astronom ve coğrafyacı
bilgindir.
 Nasirüddin Tusi: (1201-1274) Trigonometri
sahasında ilk defa eser veren, Merağa
rasathanesini kuran, matematikçi ve
astronomcu. Horasan‟ın Tus şehrinde Şubat
1201‟de doğdu. Yaşadığı dönemde kurulan
Meraga Kütüphanesi ile Rasathanesinde

ömrünün sonuna kadar çalıştı. Butaya topladığı
kitapların sayısının dörtyüzbin civarında olduğu
kaydedilir. Tusi‟nin yaptığı ilmi faaliyetlerin en
önemlilerinden biri Trigonometriyi ayrı bir ilim
dalı haline getirmesidir. Tusi farklı ilim dallarında
altmışı geçen eser kaleme almıştır.
 Eflah: (M.S. 12. Yüzyıl) Ortaçağın büyük
matematik ve astronom bilginidir. Çubuklu güneş
saatini bulan ilk bilim adamıdır.
 Ġbni Battuta: (1304-1369) Ülke ülke, kıta kıta
dolaşan büyük bir seyyahtır.
 Bitruci: (M.S. 13. Yüzyıl) Kopernik'e yol açan
öncülük eden astronom bilim adamı.
 Ali KuĢçu: (?-1474) Ünlü Bir türk astronomi ve
matematik bilginidir.
 Demiri: (1349-1405) Avrupalılardan 400 yıl önce
ilk zooloji ansiklopedisini yazan alimdir. Hayatül
hayavan isimli kitabı yazmıştır.
 Ebu'l Fida: (1271-1331) Büyük bir bilgin tarihçi
ve coğrafyacıdır.
 Necmeddinü-l Mısri : (13 yüzyıl ) Çağının ünlü
astronomlarındandır.
 Ġbnünnefis: (1210-1288 ) Küçük kan dolaşımını
bulan ünlü İslam bilim insanısır.
 ġihabettin Karafi: (?-1285) orta çağın en büyük
fizikçi ve hukukçularındandır.
 Kemaleddin Farisi: (?-1320) İbni Heysem
ayarında büyük İslam matematikçisi, fizikçi ve
astronomdur.
 Ġbni Haldun: (1332-1406) Tarihi ilim haline
getiren sosyolojiyi kuran mütefekkir. Psikolojiyi
tarihe uygulamış, ilk defa tarih felsefesi yapan
büyük bir İslam tarihçisidir. Sosyolog ve
şehircilik uzmanıdır.
 Kadızade Rumi: (1337-1430) Çağını aşan
büyük bir matematikçi ve astronomi bilgini.
Osmanlının ve Türklerin ilk astronomudur.
 Sabuncu Oğlu ġerefeddin: (1386-1470) Fatih
devrinin ünlü doktor ve cerrahlarındandır.
Deneysel fizyolojinin öncülerindendir.
 Uluğ Bey: (1394-1449) Çağının en büyük
astronomu ve trigonometride yeni çığır açan
ünlü bir bilim insanı ve hükümdar.
 ġemsettin Halili: (?-1397) Büyük bir astronomi
bilginidir. Vakit cetvelleri hazırlayan Türk
Astronomi Alimidir. İsmi, Muhammed‟e bin
Muhammed bin Muhammed‟dir. Lakabı
Şemsettin Halili‟dir. Hazırladığı cetvellerle
zamanı, namaz vakitlerini ve kıbleyi tayin etti.
Dünyanın ekseni etrafındaki eğimini 23 derece
21 dakika olarak hesapladı. Dürbünün keşfine
kadar astronomide kullanılan gözlem aracı Rubu
aletini keşfetti. 4 adet eseri vardır.
 Kadızade-i Rumi: (1337-1412) Anadolu
Türklerinden olduğu için Rumi adıyla bilinir.
Rumi Semerkand gözlemevinde yapılan
gözlemlerin en önemli ürünü olan Uluğ Bey
zic‟nin hazırlanmasına katkıda bulunmuş olduğu
gibi, müstakil olarak birçok eser de yazmıştır.
Bunlardan biri, son dönemlere kadar Osmanlı
medreselerinde okutulmuş olan Mahmud ibn
Ömer el-Çağmini‟nin “Astronomi Seçkisi” adlı
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 8
kitabına yazmış olduğu bir yorumdur. Matematik
ve astronomi ilimlerinin gelişmesinde payı vardır.
 Demiri: (1349-1405) Avrupalılardan 400 yıl
önce ilk zooloji ansiklopedisini yazan alimdir.
"Hayatül Hayavan" isimli kitabı yazmıştır.
 Johannes Gutenberg: (1439-1447), Çin‟de
kullanılmakta olan matbaa makinesini
geliştirerek tipo basım tekniğini geliştirdi.
 Fatih Sultan Mehmet: (1432-1481) İstanbul‟u
feth eden ve Havan topunu icad eden yivli
topları döktüren padişahtır. Fatihin kendi icadı
olan ve adı “şahi” olan topların ağırlığı 17 ton ve
bakırdan dökülmüş olup 1.5 ton ağırlığındaki
mermileri 1 km ileriye atabiliyordu bu topları 100
öküz ve 700 asker ancak çekebiliyordu.
 Gıyasüddin CemĢid: (?-1429) Matematik alimi.
Ondalık kesir sistemini bulan çemşid cebir ve
astronomi alimidir.
 Johannes Gutenberg: 1450‟de matbaayiı icat
etti.
 Takiyüddin: (1521-?) Takiyüddin dönemin en
büyük bilginidir. Matematik ve astronomi başta
olmak üzere birçok alanda araştırmaları vardır.
Özellikle trigonometri alanındaki çalışmaları
övgüye değerdir. Cep, duvar ve masa saatlerinin
yanı sıra astronomik saatlerle gözlem saatlerini
anlattığı Mekanik Saat Yapımı adlı kitabı, Batı
dünyası dahil olmak üzere, bu yüzyılda bu
konuda kaleme alınmış en kapsamlı kitaptır.
 Hasan bin Musa: (?-?) Dünyanın çevresini
ölçen, üç kardeşler olarak bilinen üç kardeşten
birisidir.
 Leonardo da Vinci: (1452-1519), Ressam,
heykeltıraş, mimar, mühendis olup geometri ile
ilgili keşifler yaptı. 1503‟de birçok araştırmalara
konu olmuş meşhur Mona Lisa resmini çizdi.
 Nicolas Copernicus: (1473-1453), teorileri ile
modern astronomi çalışmaları yaptı. Dünya ve
gezegenlerin güneşin etrafında döndüğünü
tespit etti.
 Mimar Sinan: (1489-1588). Türk mimar,
Dünyanın en büyük yapı sanatçılarından biridir.
Kayseri‟nin Ağırnas köyünde doğdu. 17 Temmuz
1588‟de İstanbul‟da öldü. Çeşitli kaynaklara göre
Mimar Sinan 84 cami, 52 mescit, 57 medrese, 7
okul ve darülkurra, 22 türbe, 17 imaret, 3
darüşşifa, 7 suyolu kemeri, 8 köprü, 20
kervansaray, 35 köşk ve saray, 6 ambar ve
mahzen, 48 hamam olmak üzere
sayılamayanlarla birlikte 350‟yi aşkın yapı
gerçekleştirmiştir. Yapıların birçoğu depreme
dayanıklı olup halen kullanılmaktadır. Mimar
Sinan tam manası ile bir sanat dâhisidir.
 Takiyyüddin Er RaĢit: (1521-1585) İstanbul
rasathanesi ilk kuran çağından çok ileride asrın
önde gelen astronomi bilim insanıdır.
 Seydi Ali Reis: (?-1562) Ünlü bir denizci,
matematik ve astronomi bilim insanıdır.
 Piri Reis: (1465(75) – 1554(5)) 400 sene önce
bu günküne çok yakın dünya haritasını çizen
büyük coğrafyacı. Amerika kıtasının varlığını
Cristof Colomb‟dan önce bilen ünlü denizci.

Osmanlı amirallerinden, aynı zamanda dünyanın
en büyük kartograf ve coğrafyacılarından biridir.
Kitab-ı Bahriye en önemli eseridir. Pek çok deniz
haritasından meydana gelen geniş hacimli eser,
ilgi çekici izahatlarla da süslenmiştir.
 Mürsiyeli Ġbrahim: (M.S. 15. Yüzyıl) Piri reisten
52 sene önce bugünkü uygun Akdeniz haritasını
çizen haritacı. Günümüzden 500 sene önce
kadar önce yaşamıştır.
 Mağribi: (M.S. 16. Yüzyıl) Çağının en büyük
matematikçilerinden. Mağribinin eseri olan
Tuhfetü'l Ada isimli kitabında üçgen, dörtgen,
daire ve diğer geometrik şekillerinin yüz
ölçümlerini bulmak için metotlar gösterilmiştir.
 Seydi Ali Reis: (?-1562) İstanbul Galata‟da
doğdu. Denizcilikteki ününün yanı sıra denizcilik,
coğrafya, astronomi gibi konularda da yetki
sahibi olan bir bilim adamıdır. 4 adet eser
bırakmıştır.
 Ġbni Macit: (M.S. 15. Yüzyıl) Ünlü bir denizci ve
coğrafyacı. Vasco da Gama onun bilgilerinden
ve rehberliğinden istifade ederek Hindistan‟a
ulaştı.
 Katip Çelebi: (1609-1657) Osmanlılarda
rönesansın müjdecisi coğrafyacı ve fikir adamı.
 Evliya Çelebi: (1611-1682) Büyük Türk seyyahı
ve meşhur seyahatnamenin yazarıdır.
 Jost Burgi: 1557‟de dakikayı gösteren ilk saati
geliştirdi.
 Salvino D‟Armate: (1452-1519) 1480 yılında ilk
gözlüğü icat etti.
 Giardano Bruno: (1548-1600), evrenin sonsuz
ve dünyadan başka gezegenlerin de olduğunu
savunduğundan, 1600 yılında aykırı düşünceleri
nedeni ile Roma Katolik kilisesi Engizisyon
mahkemesinde yargılanıp yakılarak idam edildi.
Kilise, dünya merkezli bir evren yapısını
savunuyordu.
 Zaccharis Janssen ve oğlu Hans: 1590 yılında
mercek ve lenslerden hareketle ilk gözlüğü
geliştirdi.
 John Napier: (1550-1617) 1614 yılında
Logaritma cetvelini buldu.
 Johannes Kepler: (1571-1630) 1618 yılında
Güneş sisteminin yasalarını keşfetti.
 Blaise Pascal: (1623-1662) 1642 yılında ilk
toplama makinesini icat etti.
 Johannes Kepler: (1571-1630), insan gözünün
çalışma sistemini açıkladı.
 Evangelista Torricelli: (1608-1647) 1643
yılında civalı barometreyi buldu.
 Otto Von Guericke: (1602-1686) 1650 yılında
ilk vakum pompasını icat etti.
 Galileo: (1564-1642), teleskopu geliştirerek
(1609 yılında) uzay hakkında detaylı
araştırmalar yaptı. Güneşin evrenin merkezinde
olduğunu savunduğundan kilise tarafından
yargılanmış ve omur boyu ev hapsi cezası aldı.
 Evangelista Torricelli: (1608-1647), hava
basıncını ölçmek amacıyla cıvalı barometreyi
icat etti.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 9
 Thomas Savery: (1650-1715), buhar makinesini
icat etti.
 Isaac Newton: (1643-1727) 1704 yılında “Optik”
adlı kitabını yayımladı.
 Benjamin Fraklin: (1706-1790) 1746 yılında
elektrik yüklerindeki artı ve eksi uçları keşfetti
paratoneri buldu.
 Claude Chappe: (1763-1805) 1763 yılında basit
telgrafı icat etti.
 Lois Lenormand: (1757-1837) 1783 yılında ilk
paraşütü tasarladı.
 Alessandro Volta: (1745-1827) 1799 yılında ilk
elektrik bataryasını buldu.
 William Nicholson: (1753-1815) 1800 yılında
elektrik akımı kullanarak suyu hidrojen ve
oksijen gazlarına ayrıştırdı.
 William Nicholson: (1753-1815) 1800 yılında
elektrik akımı kullanarak suyu hidrojen ve
oksijen gazlarına ayrıştırdı.
 Efendi: (18 Yüzyıl) Osmanlılarda ilk denizaltıyı
gerçekleştiren mühendis.
 Ġbrahim Hakkı: (1703-1780) Büyük bir sosyolog,
psikolog, astronom ve fen adamı. En ünlü eseri
marifetnâme, Burçlardan, insan fizyoloji ve
anatomisinden bahsetmiştir.
 Ġsmail Gelenbevi: (1730-1791) 18 yüzyılda
Osmanlıların en güçlü matematikçilerinden.
Gelenbevi İsmail Efendi‟nin hemen hemen her
ilimde derin bilgisi vardır. Eserleri, kıymetini
meydana çıkardığı gibi şöhret bulmasına da
sebep oldu. Ömrünün sonunda yazdığı cebir
kitabı, çok kıymetli olup tek başına Gelenbevi‟nin
adının dillerde kalmasına fazlasıyla yeterlidir. 18
adet eseri mevcuttur. 5 adedi Matematik ve
astronomi ile ilgili, 6 adedi mantık, felsefe ve
adab ilmiyle ilgili, 4 adedi kelam ve tasavvufla
ilgilidir. 3 adet de başka sahalardadır.
 Kambur Vesim: (?-1761) Verem mikrobunu
Robert Koch'dan 150 sene önce keşfeden ünlü
doktor.
 Richard Trevithick: (1771-1833) 1804 yılında
ray üzerinde giden ilk lokomotifi icat etti.
 Rene Laennec: (1781-1826) 1816 yılında
doktorların en çok kullandığı alet stetoskobu icat
etti.
 Hans Christian Oersted: (1777-1851) 1820
yılında elektromanyetik akımını keşfetti.
 Isaac Merritt Singer: (1811-1875) 1830 yılında
dikiş makinesi üretimine başladı.
 Joseph Henry: (1797-1878) 1831 yılında
makinelere güç vererek iş yapılmasını sağlayan
elektrik motorunu buldu.
 Cooke ve Wheatstone: 1837 yılında ilk elektrikli
telgrafı icat etti.
 James Joule: (1818-1889) 1841 ısının mekanik
iş ile olan ilişkisini keşfetti.
 William Thomas Morton: (1819-1868) 1846
yılında ameliyatlarda ilk eteri kullanmaya
başladı.
 Elisha Graves Otis: (1811-1861) 1852 yılında
asansörü icat etti.

 Linus Yale: (1821-1868) 1853 yılında ilk pimli
kapı anahtarını icat etti.
 Alfred Bernhard Nobel: (1833-1896) 1865
yılında dinamiti buldu.
 Christopher Latham Sholes: (1819-1890)
1867 yılında gerçek anlamda ilk daktiloyu icat
etti.
 Guglielmo Marchese: (1874-1937) 1896 yılında
radyo dalgalarıyla yayını gerçekleştirdi.
 Hubert Cecil Booth: (1871-1955) 1901 yılında
elektrikli süpürgeyi icat etti.
 Arthur Korn: (1870-1945) 1922 yılında faksı
icat etti.
 Erzurumlu Ġbrahim Hakkı: (1703-1780), Divan
ve Marifetname isimli eserleri çok ünlüdür. İlk
defa güneş sistemi detaylı olarak bu kitapta
anlatıldı.
 Edward Jenner: (1749-1823), çiçek aşısını
buldu.
 Samuel Finley Breese Morse: (1791-1872),
mors alfabesini icat etti.
 Gregor Johann Mendel: (1822-1884),
özelliklerin kalıtım yolu ile jenerasyonlara
geçtiğini tespit etti.
 Hazerfen Ahmed Çelebi: (17 yüzyıl) Havada
uçan ilk Türk. Planörcülüğün öncüsü. Kendi
geliştirdiği takma kanatlarla uçmayı başaran ilk
insandır. 1632 yılında lodoslu bir havada Galata
Kulesi‟nden kuşkanatlarına benzer bir araç takıp
kendini boşluğa bırakan ve uçarak İstanbul
Boğazını geçip 3000 metre ötede Üsküdar‟da
Doğancılar‟a inen Hezarfen Ahmet Çelebi, Türk
havacılık tarihinin en kayda değer kişilerden
biridir.
 Lagarî Hasan Çelebi: (M.S. 17. Yüzyıl)
Füzeciliğin atası, Osmanlılarda ilk defa füze ile
uçan bilgin.
 Hulusi Behçet: (1889-1948) Türk akademisinde
profesör unvanı alan ilk kişidir. En büyük Türk
dermatoloğu olup Behçet Hastalığının tanı ve
tedavisi konusunda önemli çalışmaları oldu.
 William Cooke ve Charles Wheatstone: 1837
yılında, teller üzerinden elektrik akımı
göndererek mesaj iletmeyi başardı.
 Alexander Graham Bell: (1847-1922), telefonu
icat etti.
 Nikola Tesla: (1856-1943). Sırp kökenli
Amerikalı mucit, fizikçi ve elektrofizik uzmanı.
Aslında dünyadaki bilim ve teknoloji yapısını tam
anlamıyla 'kökünden' değiştirebilecek birçok
'kullanılan ve kullanılmayan' deneye/buluşa da
imza atmıştır.
 James Clerk Maxwell: İskoç fizikçi, 1860
yılında radyo dalgalarının varlığını keşfetti.
 Guglielmo Marconi: İtalyan mucit 1895'te ilk
kez bilinçli olarak radyo dalgaları gönderip
almayı başardı. Ancak bugün modern radyonun
mucidi, bir takım yasal düzenlemeler sonucu
Nikola Tesla‟dır.
 Samuel Morse: 1843‟te telgraf mesajlarında
nokta ve çizgilerden oluşan ünlü Mors Alfabesi‟ni
geliştirdi.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 10
 Alexander Parkes: 1862'de İnsan yapımı ilk
plastik, tarafından İngiltere'de yapıldı.
Selülozdan yapılan bu madde, ısıtılıp
yumuşatılarak kalıba dökülüp soğuyunca, kalıbın
şeklini alarak çıkıyormuş. Bundan önce buna
benzer bilinen tek madde Charles Goodyear'ın
bulduğu yollarla işlenen doğal kauçuktu.
 Alexander Graham Bell: 1876'da telefonu icat
etti.
 Louis Pasteur: (1822-1895), kuduz aşısını
buldu.
 Wilhelm Conrad Röntgen: (1845-1923),
Röntgen ışınlarını bulmuş ve Nobel fizik ödülünü
aldı.
 Thomas Alva Edison: (1847-1931), elektrik
ampulünü icat etti.
 Marie Curie: (1867-1934), radyoaktiviteyi
keşfetti ve yaptığı çalışmalar sonucunda iki kez
Nobel ödülü aldı.
 Guglielmo Marconi: 1902‟de kablo ya da tel
olmadan bir yerden diğerlerine mesaj
göndermenin yolunu keşfetti.
 Alexander Fleming: İskoç bilim adamı 1928'de
ilk antibiyotik olan penisilini geliştirdi.
 Edwin Howard Armstrong: 1920‟de FM
radyoyu geliştirdi.
 Atom Bombası: (1942), ABD‟de yapıldı ve 1945
tarihinde Japonya‟da bulunan Hiroşima ve
Nagazaki şehirlerine atıldı.
 James Dewey Watson: (1928-), yaptığı gen
çalışmalarında DNA‟nın çift sarmal olduğunu
Francis Crick ile birlikte tespit ederek Nobel
Ödülünü aldı. 1954 yılında yaptığı çalışma ile
DNA'nın ikili sarmal yapısını, araştırmacı Francis
Crick ile bularak Nobel Ödülü almış bilim
adamıdır.
 William Shockley: 1947'de ilk transistör John
Bardeen, Walter Brattain ve tarafından
geliştirildi.
 John Hopps: Kanadalı 1950 yılında kalp pilinin
esaslarını ortaya koydu ve geliştirdi.
 LASER, "Light Amplification by the Stimulated
Emission of Radiation" kelimelerinin baş
harflerinden oluşan bir kısaltma olup İlk kez
1917 yılında Albert Einstein tarafından ortaya
konuldu 1960 yılında son şeklini aldı.
 4 Ekim 1957‟ de Ruslar, ilk uydu Sputnik‟i Dünya
yörüngesine yerleştirdi.
 Neil Armstrong: ABD'li astronot, 1969'da Ay'a
ayak basan ilk insan oldu.
 George Bednorz: 1986'da kayıp olmaksızın
enerjiyi transfer edebilen bir madde geliştirdi.
Böylece "süper iletken" kavramı hayatımıza
girmiş oldu. Süper iletkenler, "bilgi çağı"
açısından çok önemli olmaya başladı.
 İnternetin büyükbabası ARPAnet'in ilk
çalışmaları, soğuk savaş döneminde yaptı.
Amacı, yeni bulunan NCP (Network Control
Protocol) protokolü sayesinde birbirine
bağlanabilen bilgisayarlarla birbirine uzak iki
askeri üs arasında bilgi akışını devamlı tutmaktı.
1968'de artık ağır kalan ARPAnet yerine NSFnet
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 11

kurulmuş ve bu sefer ağa üniversiteler de olarak uyumlu yenilenme hücreleri, dokuları ve

bağlandı. Bu ağ, bugün internet dediğimiz organları yaratmayı düşünmeye başladı.
devasa şeyin omurgasını oluşturdu. 1991 yılında  İnsan vücudunda barınan mikroplara ve
da bilindiği şekli ile internet yaygın olarak virüslere bakış yöntemindeki büyük değişim,
kullanılmaya başlandı. araştırmacıları mikrobiyom kavramına sevketti.
 2000'de araştırmacılar Güneş Sistemi dışında Vücudumuzdaki hücrelerin yüzde 90'ın aslında
26 gezegen olduğunu biliyordu. 2010'da bu sayı mikrobiyal olmasıyla, bilim insanları mikrobiyal
502'ye çıktı ve hala artmaktadır. Astronomlar, genlerin gıdalardan ne kadar enerji alabildiğimizi
Dünya'ya daha çok benzeyen bir gezegen bulma nasıl etkilediğini ve bağışıklık sistemimizin
amacından vazgeçmedi. enfeksiyonlara nasıl tepki verdiğini anlamaya
 2003 insan genom şifreleri çözüldü. başladı.
 Son on yıl içinde araştırmacılar evrenin içeriğine  Çok uzun olmayan bir zaman önce enflamasyon
dair çok kesin bir reçeteye ulaştı. Bilim iyileşme mekanizmasının basit bir yardımcısı
insanlarına göre, evrenin yüzde 4'ü bildiğimiz olarak biliniyordu. Bugün araştırmacılar
maddeden, yüzde 23'ü karanlık maddeden ve enflamasyonun bunun dışında bizi öldürebilecek
yüzde 73'ü karanlık enerjiden meydana kronik hastalıkların arkasındaki itici güç
gelmektedir. Kaydedilen bu ilerleme, kozmoloji olduğunu da düşünüyor. Bunlar arasında
(evrenbilim) standart bir teoriye sahip kesin bir kanser, Alzheimer, diyabet, obezite gibi
bilime dönüştürdü. hastalıklar yer almaya başladı.
 Konvansiyel olmayan optik özelliklere sahip  Araştırmacılar son on yıl içinde sıcaklık
malzemeler sentezleyerek, fizikçiler, ışığı idare derecelerindeki değişimler açısından iklim
etmenin ve yönlendirmenin yeni yöntemlerine değişikliğine dair tahminlerinin çoğunun
öncülük etti. Çözünürlük üzerindeki temel doğrulandığını gördü.
sınırları aşan mercekler yarattılar. Hatta Harry  Cahit Arf: (1910-1997). Selanik‟in Kayalar
Potter'daki gibi nesneleri görünmez kılabilen kazasında doğdu. Cebir konusundaki
“pelerini” üretildi. çalışmalarıyla dünyaca ün kazanmıştır. Sentetik
 Genom, bir organizmanın kromozomlarında geometri problemlerinin cetvel ve pergel
bulunan genetik şifrelerin tamamını simgeleyen yardımıyla çözülebilirliği konusundaki yaptığı
bir terimdir. Bilim insanları bütün genomun çalışmalar, cisimlerin kuadratik formlarının
sadece yüzde 1.5'inden sorumlu olan genler sınıflandırılmasında ortaya çıkan değişmezlere
keşfetti. Küçük haberci ve haberci RNA'lar dahil ilişkin literatürde “Arf değişmezi” ve “Arf
olmak üzere genomun geri kalanının en az halkaları” gibi adıyla anılan
genler kadar önemli işleve sahip olduğu ortaya çalışmaları matematik dünyasının ünlü
çıktı. matematikçileri arasında yer almasını sağladı.
 Eski DNA ve kolajen gibi biyomoleküllerinde on  Asım Orhan Barut: (1926-1994). Parçacık
binlerce yıl yaşayabildiğinin ve uzun zaman fiziği, Kuantum elektrodinamiği konularında
önce yok olmuş bitkiler, hayvanlar ve insanlar önemi çalışmaları oldu.
hakkında önemli bilgiler sağlayabildiğinin  Oktay Sinanoğlu: (1935-2015) Kimya,
anlaşılması paleontoloji açısında bir devrim Biyokimya alanında önemli çalışmaları oldu.
niteliğindedir. Bu küçük zaman makineleri  Behram KurĢunoğlu: (1922-2003)
üzerinde yapılan analizler, artık anatomik Matematiksel fizik, genel görelilik alanlarında
adaptasyonlarla tarihin, doğanın ve dünyanın çalıştı. Genelleştirilmiş izafiyet teorisini ortaya
gelişimine dair önemli bilgiler sağlamaya atan bilim insanıdır (GSGM, 2010; Osmanlısite,
başlamasına neden oldu. Dinozorların neye 2017; Mavidünya, 2017; Tubav, 2017; Beycan,
benzediklerinden, yünlü mamutların soğuğa 2017, Ekinci, 2016).
nasıl dayanabildiklerine kadar...
 Son on yıl içinde Mars'a altı keşif görevi 1.5. Doğa Felsefesinden Bilime GeçiĢ
gerçekleştirildi. Bu incelemelerle Kızıl Mezopotamya‟daki bilimsel gelişmelerin
Gezegen'in yüzeyinde ya da içinde bol su sistematik olmaması sonucunda bilimin
olduğu, bu şekilde kayaların başkalaştığını ve başlangıcının antik Yunan filozofları olduğu
muhtemelen bunun yaşamı desteklediğine dair düşünülmektedir. Antik Yunan filozoflarının
kanıtlar elde edildi. Mezopotamya‟daki bilgiye eriştikleri ve
 Günümüzde araştırmacılar tam olarak gelişmiş esinlendikleri bilinse de batıda bilimin başlangıcı
olan hücreleri, vücutta başka bir hücre haline Yunan olarak kabul edilmeye devam edilmektedir.
gelme potansiyellerini yeniden kazanacakları Bunun sebebi doğuda kültürün devamlılığının
şekilde pluripotent (embriyonik gelişimin erken sağlanmamasıdır. Yunan‟ın diğer kültürlerden
safhalarında, tüm bir canlıyı oluşturabilme ayrıldığı nokta kültürün aktarımıdır. Merak etmek de
yeteneğine sahip olan) hücrelere dönüştürmek Yunan‟da keşfedilmemiştir, ancak felsefenin
üzere nasıl yeniden programlayacaklarını başlangıcıdırlar. Bilgelik, düşünme disiplini her
anlamış durumdalar. Bu yöntem, nadir kültürde vardır, ancak bunu sistem haline getiren ve
hastalıklara sahip hastalıklarda kullanıldı bile. tarih boyunca devamlılık sağlayan Yunanlılardır.
Ancak eninde sonunda bilim insanları, genetik

Yunanlılar döneminde bilim yerine felsefe
yapılmaktadır. Genele ilişkin merak, hayatın
işleyişini aramak ve sistemi çözme isteği filozoflarda
başlamıştır. Doğa felsefesi bin yıl boyunca bilimin
geçmişini oluşturmuştur. Rönesans ile farklı
uzmanlıklar belirginleşmiş ve filozofların sormadığı
soruları atası simyacılar olan bilim insanları
sormaya başlamışlardır. Bilimin felsefeden
ayrılması kapitalin himayesi ile söz konusu
olmuştur. Kısacası felsefenin içine para girince bilim
felsefeden soyutlanmıştır. Gözlem ve deney de
paranın mümkün kıldığı laboratuvara sevk
edilmiştir.
Newton‟un başyapıtı “Philosophiae Naturalis
Principia Mathematica” adından da anlaşılacağı
üzere “doğa felsefesinin matematik ilkeleri” adını
taşımaktadır. 18. yüzyıla dek süren felsefe
yakıştırması 19. yüzyıl ile kaybolmaya başlamıştır.
Günümüze kadar da felsefe bilimden soyutlanmış,
hatta günümüzde bilime aksi bir disiplin olarak
algılanmıştır. Felsefenin atılmasının Endüstri
Devrimi‟ne denk gelmesi ve günümüzün de çılgın
bir tüketim kültürüne ait olması ilginçtir. Felsefe
satılabilen bir ürün getirmediği için bilim kadar
gündemde değildir. Burada bilimin felsefeden
türeyip onu kınamasına dikkat çekmeliyiz.
Felsefeden doğan bilimin felsefeyi reddetmesine
kadar gelmiş durumdayız (DMY Felsefe, 2017).
1.6. Bilimin UğraĢısı ve Gücü
Karaçay‟a (2017) göre, bilimin asıl uğraşı alanı
doğa olaylarıdır. Burada doğa olaylarını en genel
kapsamıyla algılamaktayız. Yalnızca fiziksel olguları
değil, sosyolojik, psikolojik, ekonomik, kültürel vb.
bilgi alanlarının hepsi doğa olaylarıdır. Özetle,
insanla ve çevresiyle ilgili olan her olgu bir doğa
olayıdır. İnsanoğlu, bu olguları bilmek ve kendi
yararına yönlendirmek için varoluşundan beri
tükenmez bir tutkuyla ve sabırla uğraşmaktadır.
Başka canlıların yapamadığını varsaydığımız bu işi,
insanoğlu aklıyla yapmaktadır.
Bilim dinamik bir yapıya sahip olduğundan hiç
bir statükocu yapıya ve inanca dayanmaz. Bu
nedenle, bilimsel düşüncenin amacı mevcut bilgi
birikimini korumak değil, daha fazla bilgi edinmek,
kişileri daha dinamik kılmaktır. Dinamizmin olmadığı
bir ortamda düşüncelerin gelişmesi
engelleneceğinden ortamda bir duraksama ve
bunun doğal sonucu olarak dogmatik fikirlerin
filizlenmesi hakim olacaktır.
Dogmatik fikirlerin oluştuğu beyinlerde, yeni
fikirler filizlenmeyeceğinden o kafalarda değişmez
ve erişilmez tabular doğacaktır. Bu nedenle gerek
temel bilimlerde olsun gerek sosyal bilimlerde olsun
olguları daha anlaşılır hale getirmek için bilimle
ilgilenen kişilerin dinamik bir düşünme yetisine
sahip olmalıdır. Bu yapısını da topluma özellikle de
öğrencilerine aşılamak zorundadır (Ortaş, 2004).
Bilim, yüzyıllar süren bilimsel bilgi üretme
sürecinde kendi niteliğini, geleneklerini ve
standartlarını koymuştur. Bu süreçte, çağdaş bilimin
dört önemli niteliği oluşmuştur. Bunlar; çeşitlilik,
süreklilik, yenilik ve ayıklanmadır.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 12
 ÇeĢitlilik: Bilimsel çalışma hiç kimsenin
tekelinde değildir, hiç kimsenin iznine bağlı
değildir. Bilim herkese açıktır. İsteyen her kişi ya
da kurum bilimsel çalışma yapabilir. Dil, din, ırk,
ülke tanımaz. Böyle olduğu için, ilgilendiği
konular çeşitlidir; bu konulara sınır konulamaz.
Hatta bu konular sayılamaz, sınıflandırılamaz.
 Süreklilik: Bilimsel bilgi üretme süreci hiçbir
zaman durmaz. Krallar, imparatorlar ve hatta
dinler yasaklamış olsalar bile, bilgi üretimi hiç
durmamıştır; bundan sonra da durmayacaktır.
 Yenilik: Bir evrim süreci içinde her gün yeni
bilimsel bilgiler, yeni bilim alanları ortaya
çıkmaktadır. Dolayısıyla, bilime, herhangi bir
anda tekniğin verdiği en iyi imkanlarla
gözlenebilen, denenebilen ya da var olan
bilgilere dayalı olarak usavurma kurallarıyla
geçerliği kanıtlanan yeni bilgiler eklenir.
 Ayıklanma: Bilimsel bilginin geçerliği ve
kesinliği her an, isteyen herkes tarafından
denetlenebilir. Bu denetim sürecinde, yanlış
olduğu anlaşılan bilgiler kendiliğinden ayıklanır;
yerine yenisi konulur (Karaçay, 2017).
1.7.Bilimlerin Sınıflandırılması
Bilimleri sınıflanmaya çalışanlar, genellikle bu
sınıflandırmayı;
 Tarihi gelişim,
 Soyutluk-somutluk
 Basitlik-karmaşıklık,
 Geçerlilik,
 Güvenirlik,
 Nesnellik,
 Konu ve
 Yöntem gibi ölçütler açısından ele almışlardır.
Örneğin, Bacon, bilimleri zihin yetenekleri ile
olana ilişkiler yönünden ele alarak;
 Belleğe Dayanan Bilimler (Tarih)
 Hayal Bilimleri (Güzel Sanatlar)
 Muhakeme Bilimleri (Felsefe, Fizik vb.) şeklinde
sınıflamıştır.
Comte‟nin sınıflanması ise, kronolojik sıraya ve
soyutluk somutluk esasına dayanmaktadır.
Buna göre bilimler;
 Aritmetik,
 Astronomi,
 Fizik,
 Kimya,
 Biyoloji ve
 Sosyoloji şeklinde sınıflandırılmıştır.
Güvenç‟e göre matematik ve felsefe dışındaki
bilimler,
 Doğal Bilimler (Fizik, Kimya, Biyoloji, vb.)
 Sosyal Bilimler (Ekonomi, Sosyoloji, Psikoloji,
vb.)
 Beşeri Bilimler (Tarih, Arkeoloji, Dil Bilgisi vb.)
şeklindedir (Karasar, 1986; Kaptan, 1989 ve
Ekinci, 2016).

1.8. Bilimin Amacı ve Konusu
Bilim amacı, anlamaktır. Bilimin konusu ise doğa
ve yaşamdır. Yani, amaç ve konu birbiriyle ilintilidir.
Doğayı ve yaşamı anlama çalışması doğayı bilime
esas konu yapmıştır. Bu nedenle doğa bilimleri
bilimin temelini oluşturur.
Bilimin amaçları şunlardır, denilebilir;
 Anlama/Betimleme: Bilim, var olan şeylerin tek
tek ya da ilişkiler halinde tanınması, ayrıntılı
özelliklerinin öğrenilmesi ile başlar. Anlama diğer
bir ifade ile betimleme işlevi, işte bu amaca
dönük “evet” sorusunu cevaplandırmayla ilgilidir
ve var olan durumu olduğu gibi ortaya koyar.
Betimsel araştırmalar, bilimin anlama/betimleme
işlevine hizmet eder.
 Açıklama: Mevcut durumun olduğu gibi
tanınmasından sonra, o durumların açıklanması
muhtemel nedenlerinin ve ilişkilerin belirlenmeye
çalışılması söz konusudur. Bağıntısal
araştırmalar bilimin açıklama işlevine hizmet
eder.
 Yordama/Tahmin: Gözlenen durumlardan
yararlanarak gözlenmeyen durumlar hakkında
tahmin yürütmektir. Olayları açıklayabilen
genellemeler yararlıdır. Ancak olayların oluşunu
daha önceden kestirebilmek bilim ve insanlık için
çok daha önemlidir. Nedensel karşılaştırmalı
araştırmalar bilimin yordama işlevine hizmet
eder.
 Kontrol/Test: Bilimin kontrol amacı/işlevi,
üretilen bilgilerin fiilen uygulamalara aktarılması,
doğa ve toplum olaylarının denetim altına
alınmasını amaçlar. Bilim, olayları yordamakla-
tahminle yetinmeyip kon trol altına almayı
amaçlar. Deneysel araştırmalar bilimin kontrol
işlevine hizmet eder (Yılmaz, 2017).
1.9. Bilginin Doğası
Bilim önce gözlemle başlar, deneyle devam eder
ve sonunda yasayla genellenir. Bilim insanları
doğada olup bitenleri dikkatle gözlemleyerek;
 Topladıkları olguları sınıflar,
 Bilinen diğer olgular ışığında yorumlar,
 Bulgularını açıklamak için kuramlar oluşturur,
 Yeni gözlem verileriyle kuram veya
genellemeleri test ederler,
 Test edilen kuram, olgulara uygunsa doğru
kabul edilir,
 Ters düşerse düzeltilir ya da açıklayıcı yeni
kuram oluşturulur.
Bu nedenle bilim;
 Matematiksel bir kavram değildir; daha karmaşık
bir yöntemdir.
 Statik değil; dinamiktir.
 Olgusaldır; gözlenebilir olgulara dayanır.
 Mantıksaldır; bilimsel hükümler birbiriyle tutarlı
ve çelişkisizdir.
 Denetimli gözlem sonuçlarına göre olguları
açıklayıcı özelliğiyle hipotezleri doğrulama
yöntemidir.
 Keşfedilmeden önce bilinmeyenleri gerçekliğe
dönüştüren bir insan faaliyetidir.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 13
 Geçerliği ispatlanmış sistemli bilgiler bütünüdür
(Bilgili, 2011).
1.10. Bilimle Ġlgili Bazı Önemli Noktalar
Bilime ait ilk kayıtların eski Mısırlılara kadar
gittiği söylenebilir. Mısırlılar, özellikle Nil Nehri‟nin
alçalıp yükselmesi ve dolayısıyla çevresine sürekli
zarar vermesi nedeniyle bu olaylara karşı önlem
almada takvim, mevsim, geometri, harita vb.
konularda önemli çalışmalar yapılmıştır. Daha
sonra antik Yunan bilginleri ve daha sonra da
Romalılar önemli çalışmalar yapmışlardır.
17. yüzyıl bilim tarihi için önemli bir dönüm
noktası olarak kabul edilir. Pozitif bilimin ilk örnekleri
Avrupa‟da ortaya çıkmaya başlamıştır. Buna örnek
olarak, teleskop, mikroskop, termometre,
barometre, hava pompası vb. konularda önemli
buluşlar olmuştur (Kaptan, 1989).
1.10.1. Tabiat Üstücülük
Tabiat kanunlarıyla açıklanamayan olayların ve
gerçeklerin varlığına inanmak gerektiğini ileri süren
öğretidir. Sürnatüralizm olarak ta isimlendirilir. İlk
insanlar doğal olayları ve tüm evreni doğaüstü
kuvvetlerle açıklamaya çalışmışlardır. Bu öğretiye
özellikle eğitim seviyesi çok düşük olan toplumlarda
halen karşılaşılmaktadır.
1.10.2. Bireysel YaĢantılar
Bilimin en ilkel şekliyle başlayış noktası bireysel
yaşantıların toplanmasıdır. İnsanoğlu, tarihi süreç
içinde özellikle gece-gündüz, sıcak-soğuk, yaz-kış
gibi olayları sürekli gözlemlemiştir. Bu gözlemlerden
hareketle yaşadığı olayları anlamaya çalışmış,
neden sonuç ilişkisiyle yeni gözlemlere
yönlenmiştir. Böylece bir bilgi birikimi oluşturularak
yazılı olmayan bazı kuralların oluşmasına neden
olmuştur.
Belki en eski bilgi edinme ve karşılaşılan
problemlere çözüm şekilleri bulma, bireysel
yaşantılar yoluyla olmuştur. Yağmurda mağarasını
suların bastığını gören ilkel insan, zamanla suların
ancak aşağıya doğru akabildiğini öğrenmiş ve
barınağını yükseklerde aramış, inşa etmiştir.
Bireysel yaşantılardan yararlanmaya çalışmak ve
bunlar yoluyla bilgi kazanmak, sadece ilkel insana
ait bir iş değildir. Genellikle, bu zorlukla karşılaştığı
zaman o alanda, varsa eski yaşantıların
hatırlamaya, onlar yardımıyla problemini çözmeye
çalışmaktadır. Ancak, bilgi edinme yolu olarak
bireysel yaşantılara fazla güvenmemek gerekir. Bu
gibi bilgilerde hatalar ve yanılgılar olabileceği
akıldan çıkarılmamalıdır.
Bu hatalardan bazıları şunlardır;
 Kişisel fikirlerimizle bağdaşmayan olguları
benimsememek,
 İnançlarımızdan etkilenmek ve onların yetersiz
kanıtlar üzerine kurmak,
 Sübjektif tahminlere yer veren ölçme ve
değerlendirme teknikleri kullanmak,
 Özel durumlarda ilgili etkenleri görememek,

 Ön kestirmelerde bireysel yanlılığın etkisi altında
kalmak ve
 Bilmeden, yaptığımız hatalara inanmaktır
(Karasar, 1986; Kaptan, 1989 ve Ekinci, 2016).
1.10.3. Nicelik
Bilimin gelişmesinde, ilk basamak olan,
yaşantıların toplanması ve sınıflandırılması işini
bunların sayısal olarak ifade edilmesi izlemektedir.
Nicelik, bilimin gelişiminde önemli aşamalardandır.
Ölçme bilimin ayrılmaz ve vazgeçilmez bir öğesidir.
1.10.4. ĠliĢkiler KeĢfi
Olaylar ve olgular arasındaki ilişkiler
saptanabildikçe, doğanın gizli kalmış sırları
açıklanabilmektedir. Böylece birçok oluş ve olgu
formüller halinde açıklanmaktadır. Örneğin; suyun
iki hidrojen ve bir sudan oluşması gibi.
1.10.5. Gerçeğe Uygunluk
Bilimsel bilgilerin hepsine “mutlak doğrular” veya
“değişmez gerçekler” şeklinde bakılmamalıdır. Her
zaman bir hata payı göz önünde bulundurulmalıdır.
Bilim insanı, mutlak gerçeği araştırmak ve bulmak
ister. Fakat, o bunun zor ve çoğu kez imkansız
olabileceğini daima dikkate almalıdır. Aristo‟nun
dediği gibi “Bilim adamının yapmakta olduğu şey
mutlak gerçeği bulmak değil, ona mümkün olduğu
kadar yaklaşmaktır.” (Kaptan, 1989).
1.11. Bilimselliğin Ölçütleri
1.11.1. Gözlenebilirlik
Bilimsel bilgi görgül (emprical) olandır. Görgül,
gözleme dayalı olandır. Bilimsel bilginin görgül
olması, gözlemler yoluyla bilginin doğruluğunun ya
da yanlışlığının kanıtlanabilir olması demektir
(Yılmaz, 2017).
1.11.2. Ölçülebilirlik
Ölçme ile ilgili farklı tanımlar vardır. Bunlara
örnek olarak; ölçme; herhangi bir değişkenin
niteliğini, niceliğini ya da derecesini saptama ve
sayısal olarak belirtme işidir. Bir başka örnek ise,
ölçme; gözlemleri, bu gözlemlerdeki farklılıkları
yansıtacak şekilde sayılarla temsil etme, sayılara
dönüştürme işlemidir (Yılmaz, 2017). Son olarak
ölçme, gözlem ve kayıt etme sürecidir. Bir
değişkenin büyüklüklerinden oluşan bir deneysel
gözlemler kümesinin, bu büyüklüğü ölçecek sayılar
kümesi ile karşılaştırılması ve her bir büyüklüğün
sayı kümesindeki bir sayı ile eşleşmesini sağlama
işlemine ölçme denir (Kaptan, 1995).
Aslında ölçme, bir karşılaştırmadır. Yani,
tanımlanan bir büyüklüğün (standart) bilinmeyen
yani, tanımlanmaya çalışan büyüklüklerle
karşılaştırma işlemine ölçme denir. Ölçülebilirlik ise
bu karşılaştırmanın ne derece yapılabilir olduğunun
göstergesidir.
1.11.3. Ġletilebilirlik
Aktarılmak istenenin tam olarak anlaşılmasını,
ifade edilmek istenenden başkasının
anlaşılmamasını içerir. İfadelerin iletilebilir olmasını
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 14
sağlamanın yolu ise, işevuruk tanımlar kullanmaktır.
İşevuruk tanım, soyut ve öznel olan kavramların
anlaşılabilmesi için somut ifadeler kullanılmasıdır
(Yılmaz, 2017).
İşevuruk; bir araştırmada, başka araştırmacıların
yapılan araştırmada kullanılan değişken ya da
kavramı anlamasını kolaylaştıran ve aynı koşullarda
aynı bulgunun elde edilip edilmeyeceğinin
sınanmasını olanaklı kılan, araştırmada geçen bir
kavramın ya da değişkenin, onu ölçmek ya da
üretmek için kullanılan işlemlerle yapılan tanımıdır.
1.11.4. Tekrarlanabilirlik
Yapılan gözlemler ve alınan ölçümler, benzeri
bir eğitimden geçmiş, aynı araç, gereç ve teknik
imkanları kullanan diğer kişilerce de tekrar
edilebilmelidir. Bilimsel çalışmalar, başkaları
tarafından da tekrarlanabildiğinde, kişiye bağımlı ve
öznel olma durumundan uzaklaşır, nesneye bağımlı
hale gelir. Bu durum da güvenirliğin yüksek olması
demektir (Yılmaz, 2017).
1.11.5. Sınanabilirlik-Test Edilebilirlik
Hipotezlerin ya da olaylar arasında var olduğu
düşünülen ilişkilerin doğruluğu araştırılabilmeli,
sınanabilir nitelikte olmalıdır. Diğer bir deyişle
sonuçların, öne sürülen hipotezi ve iddia edilen
ilişkileri destekleyip desteklemediği
gösterilebilmelidir. Bunun için de uygun analiz
teknikleri kullanılmalıdır. Sonuç olarak, ölçülebilirlik
ve gözlenebilirlik temel nitelikte ölçütler olarak
gözükmektedir. Bu nedenle, çalışmaların
iletilebilmesi, tekrarlanabilmesi ve sınanabilmesi
için, bunların gözlenebilir ve ölçülebilir olması
gerekmektedir. Tekrarlanabilirlik ve sınanabilirlik
ise, iletilebilir olmaya bağlıdır (Yılmaz, 2017).
Sınanabilirliğin diğer bir yolu farklı tekniklerle
aynı sonuçların elde edilebilir olmasıdır.
1.12. Bilimsel Yöntemde AĢamalar
Bilimsel yöntem, bir problem çözme yoludur.
Dewey‟in “Nasıl Düşünürüz?” adlı yapıtında,
yaratıcı düşünme faaliyetlerinde ya da problem
çözme işleminde yer alması gerektiğini belirtilen
aşamalar bilimsel yöntemin işleyişine esas
alınmıştır.
Bunlar şöyle özetlenebilir.
 Araştırılması gereken sorunu ortaya koyup
tanımlamak,
 Konu ile ilgili bilgileri toplamak,
 Hipotezi formüle etmek,
 Veri toplamak ve verilerin analizini yapmak,
 Elde edilen sonuçları doğru ve anlaşılır metotlar
kullanarak iletmek,
 Hipotezle ilgili sonuçlara ulaşmaktır (Ekinci,
2016).
1.13. Bilim ve AraĢtırmada Bazı Kavramlar
Bu kitapta sıklıkla kullanılan bilim ve araştırma
ile ilgili bazı kavram ve açıklamaları aşağıda,
alfabetik önceliğe göre, özetlenmiştir.

 Açıklama (Ayrıntılı Saptama): Değişkenlerin
tek tek ya da birbirleri ile olan ilişkileri
belirlenmeye çalışılır. Değişkenler olabildiğince
geçerli ve güvenilir biçimde sayısallaştırılmaya
çalışılır.
 Açık GiriĢli Dergiler (Open Access): Bu
dergiler kabul edip yayınladıkları çalışmaları
elektronik ortamda yayınlayan dergi türleridir. Bu
dergilerde yayınlanan eserlere herkes rahatlıkla
ulaşabilir, herhangi bir kısıtlama söz konusu
değildir. Bu dergiler E-Dergi olarak da
adlandırılır. Derginin acık girişli olması yazarlar
tarafından tercih edilen bir durumdur. Çünkü bu
durumda yayınlarına kolaylıkla ulaşılabilmekte
ve daha çok atıf alabilme imkanı bulunmaktadır.
Hatta bazı dergiler yazarın talep etmesi
durumunda makalesinin açık girişli olması için
ciddi bir miktarda para talep edebilmektedir.
 Amaç: Araştırmanın amacı, çalışmanın
hedeflerini ortaya koyan genel bir ifadedir.
Amaç, problem ifadesi içinde yer alabilir.
Öncelikle araştırmanın genel amacı yazılabilir.
Ardından bu amacın gerçekleşmesi durumunda
hangi alt amaçların gerçekleşeceği yazılır.
 Aksiyom: Postulat şeklinde de ifade edilir.
Doğruluğu ispat edilemeyen veya ispatına gerek
duyulmayan ancak doğruluğu kabul edilen
önermelere aksiyom ya da postulat denir.
 Alan Ġndeksli Dergiler: ISI indeksin dışında
indeks yapan daha birçok kurum bulunmaktadır.
Bunlar genellikle belli bir alandaki dergileri ve
yayınları taradıklarından alan indeksi adı
verilmiştir. Bunlardan bazıları EBSCO, Econlit,
ASOS, Elsevier, BIOBASE, Scopus vs.dir.
Bunların dışında birçok alan indeksi
sıralayabiliriz. Bir derginin alan indeksli olup
olmadığı dergilerde belirtilmektedir. Turkiye‟de
akademik çalışmalara belirli puanlar
verilmektedir. Alan indeksli dergilerde
yayınlanan makalelerin puan değeri ISI (SCI,
SSCI, AHCI) indeksli dergilerden sonra gelir.
 Alt Amaç: Gerçekleştirilmesi düşünülen genel
amaç dışındaki amaçlardır.
 Anket: Herhangi bir konuyla ilgili durum ve
tutumu belirlemek için düzenlenmiş ayrıntılı ve
kapsamlı soru dizisidir.
 Anahtar Kelime: İçeriğimizin veya sayfamızın
var olma sebebidir. Başka bir anlatımla,
içeriğimizi özetleyen bir veya birden fazla
kelimenin bir araya gelmesidir.
 Anlama: Bilgi üretimindeki ilk basamaktır.
Varlığı hissedilen bir problemin gerçekten ne
olduğu ve hangi değişkenlerin etkisinde olduğu
ve durumun anlaşılabilmesi için en uygun
yaklaşımların neler olabileceği ana çizgilerle
belirlenmeye çalışılır.
 Anlık AraĢtırmalar: Yapılan çalışmalar,
araştırılan olgu veya olguların belli bir andaki
durumunu ortaya koymaya yönelik olabilir. Amaç
olgunun belli bir andaki resmini çekmektir.
Birincil veri kullanılan, Akademik amaçlı
çalışmaların büyük çoğunluğu bu türdendir.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 15
Örneğin; Bugün seçim olsa, oyunuzu kime
verirdiniz? Türünden sorular anlık çalışmalarda
genellikle anket yöntemi kullanılmaktadır.
 APA: American Psychological Association
(Amerikan Psikoloji Birliği) kelimelerinin baş
harflerinin kısaltmasıdır. APA, Amerika Birleşik
Devletlerinde psikoloji çalışmalarını temsil eden
bilimsel ve profesyonel bir dernektir. Akademik
çalışmaların yayımı ve sunum formatıyla ilgili
bazı esasları geliştirmiştir.
 Bağımlı DeğiĢken (Olgu): Veri toplanan kişinin
yaş, cinsiyet, milliyet, eğitim, meslek gibi önemli
farklılıklarını gösterir.
 Bağımsız DeğiĢken (Yargı): Veri toplanan
kişinin bir konu hakkında görüş, kanaat ve
değerlendirmelerini gösterir. Araştırmalarda
genellikle bağımsız değişkenlerden elde edilen
veriler değerlendirilir.
 Bildiri: Bir konuda üretilmiş özgün düşünceleri
bilimsel bir üslupla çoğu zaman uzmanlardan ve
konuya ilgililerden oluşan bir toplantıda sunmak
üzere oluşturulan çalışmalara denir.
 Bildiriler Kitabı (Proceedings Book):
Üniversiteler ya da başka kuruluşlar tarafından
düzenlenen sempozyum, kongre ya da
konferanslarda gönderilen hakemler tarafından
kabul edilen ve sözlü sunulan bildiriler eğer bir
kitap halinde basılmışsa buna bildiri kitabı adı
verilmektedir. Bu akademik etkinlik ulusal ya da
uluslararası olabilmektedir. Uluslararası olanlar
diğerine göre daha yüksek puan değerine
sahiptir. Uluslararası kongre, sempozyum ve
konferanslar yazarlar tarafından daha fazla
tercih edilmektedir. Sempozyum ya da
konferansta sunulan bildirilerin puan değerinin
yüksek olması bunların sürekliliğine bağlıdır.
 DeğiĢken: Bir durumdan diğerine, gözlemden
gözleme farklılık gösteren özelliklere değişken
adı verilir. Varlıklara göre farklı değerler alabilen
özellik ya da durumlardır. Başka bir deyişle
değişken, davranışların herhangi bir görünüşü
ya da değişebilen bir koşul ve özelliktir.
 DeğiĢken Değeri: Değişkenin belli özelliklerine
karşı getirilen sayı ve sembollere ise “değişkenin
değeri” adı verilmektedir.
 Deney: Bir olayın oluşuna müdahale ederek veri
eldesine denir.
 Derleme: Merak edilen bir konuda
gerçekleştirilmek istenen bir amaç
doğrultusunda, var olan geçerli ve güvenilir
bilgilerin toplanarak sistemli olarak
düzenlenmesiyle çok yönlü bilgi birikimi
sağlamak için bir ya da daha fazla kişi tarafından
hazırlanan yazılı metindir.
 Etik: Bir çalışma faaliyetinde bulunan insanların
ahlak ilkelerini, davranış biçimlerini, görevlerini
ve zorunluluklarını belirleyen kurallar zinciridir.
 Evren: Araştırma sonuçlarının genelleneceği
hedef kitle, nüfus veya büyüklüğü ifade eder.
 Genel Amaç: Çözülmek istenen sorundur.
 Gözlem: Bir olayın oluşuna müdahale
etmeksizin veri eldesine denir.

 Hakemli Dergiler (Peer-Reviewed Journals):
Bütün indeksli dergilerde yayınlanan çalışmalar
hakemler tarafından incelenmektedir. Herhangi
bir indeks tarafından taranmayan fakat
gönderilen yayınlar en az bir gizli (yazarlar
tarafından bilinmeyen) hakem tarafından
incelenip, değerlendirilerek dergi tarafından
yayınlanıyorsa bu tur dergilere hakemli dergi
denir.
 Hakem: Sunulan projelerin ve gerektiğinde proje
gelişme ve sonuç raporlarının değerlendirilmesi
için görüşlerine başvurulan ve projelerin
kapsadığı alanda uzmanlığı ile tanınan bilim
insanıdır.
 Hedef Kitle: Özellikleri üzerinde araştırma
yapılacak topluma hedef kitle denir.
 Hipotez (Denence): Araştırma probleminin
henüz doğruluğu ya da yanlışlığı sınanmamış
olan olası çözümlerine ilişkin iddialardır.
Deneylerden veya gözlemlerden beklenen olası
sonuçlar ve bir problemi doğru sonuca
ulaştırması beklenen çözüm yollarıdır.
 Ġnovasyon: Fiziki ve işlevsel özellikleri daha
önce bilinmeyen, ekonomik değeri olan bir mal
veya hizmeti ortaya çıkarma ve bilginin
ekonomik ve toplumsal faydaya dönüştüğü
süreçtir.
 Ġstatistik: Pozitif bilimlerin temeli olan
gözlemlerin yapılması, verilerin toplanması,
analizi ve yorumu için gerekli yöntemlerin
geliştirilip uygulanmasıyla uğraşan ve sonuçta,
verilerden gidilerek elde edilen olasılık deyimleri
ile objektif karar vermede önemli rolü olan bir
bilim dalıdır.
 Ġstatistiksel Süreç:
o Rakamsal gözlemlerin ortaya koyduğu
sonucun ne olduğunu tanıtır.
o Olaylar arasında ilişki aranıyorsa böyle bir
ilişkinin var olup olmadığını gösterir.
o Toplanan verileri guruplandırmak ve
sistematik biçimde sunmak olanağını sağlar.
o İlişkilerin keşfedilmesinden sonra bulunan
ilişkilere dayanarak geleceğe dönük
tahminler yapılır.
o Bütünün tamamını incelemeden, ondan
alınan parçalarla ana kütle hakkında bilgi
edinme olanağıyla, istatistiksel tahmin
yürütülebilir.
 Kapsamın Daraltılması: İlke olarak, başlangıçta
geniş bir konu alıp sonradan inceleme alanının
sınırlarını daraltmak daha sağlıklıdır.
Başlangıçta çok dar bir alanda başlatılan
çalışmanın ise sınırları genişletilerek daha
sağlam bir bilimsel temele oturtulması gerekir.
 Kavramlar: Olgular arasındaki ilişkiler ve
kalıpların tanımıdır.
 Kongre: Kaynaklarda; “çeşitli ülkelerden gelen;
yönetici, elçi, delege ve akademisyenlerin
katılmasıyla yapılan toplantı” ve “bir kuruluşun,
gündemindeki sorunları konuşmak ve yeni
kurullar seçmek üzere belli sürelerle yaptığı
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 16
genel toplantı, kurultay” denilerek, kurultay ile
aynı kategoriye konduğu görülmektedir.
 Konferans: Bilimsel veya güncel bir konuda,
konunun uzmanı olan kişilerce yapılan
açıklayıcı, öğretici konuşmalardır. Konferans,
bilim, sanat, edebiyat gibi farklı alanlarda,
uzman bir kişinin belli bir konuyu açıklamak veya
öğretmek için bir topluluk karşısında yaptığı
konuşmadır.
 Kuram: Kuram=Teori‟dir. Bilim adamlarının
oluşturduğu zihinsel önermeler paketidir.
Kuramlar değişebilir. Deneylerde ortaya çıkan
gerçeklerin modelleştirilmesi girişimidir.
Gerçeklere dayanır, doğrudan ya da dolaylı
olarak gözlenebilir, niceliği veya niteliği
belirtebilir olgular veya nesnelerdir.
 Kuram GeliĢtirme: Üretilen bilgilerin en ileri
düzeyi, gözlenebilir verilerin kavramsal bir
bütünlük kazandığı ilke model ve kuramlardır.
 Makale: Alanında uzman bir kimsece yazılan,
herhangi bir konuda bilgi vermek amacını
güden, bir görüşü desteklemek, bir savı öne
sürüp bunu kanıtlamak ereğinde olan ve bir
gazete ya da akademik dergide yayımlanan,
belli uzunlukta, başlıklı ve genellikle imzalı
yazıdır.
 Model: İnsanın zihninde oluşan bir kavramı
veya olayı çok iyi bilinen bir başka kavrama veya
olaya benzeterek açıklamaktır. “İdeal” bir
ortamın temsilcisi olup, yalnızca “önemli”
görülen değişkenleri içine alacak şekilde, gerçek
durumun özetlenmiş halidir. Genel olarak üç tür
model vardır. Bunlar;
o Simgesel,
o Uyuşum,
o Benzeşim modelleridir.
Örneğin; elektrik akımı gözle görülmediği için,
bunu bir hortum içinde akan suyun akışına
benzeterek açıklayabiliriz.
 Neden-Sonuç ĠliĢkisi: Betimlemeler daha
kontrollü koşullar altında niçin ve neden gibi
soruların cevaplandırılmasıyla gerçekleştirilir.
Belli bir değişkendeki değişimlerin hangi
değişkendeki değişimler sonucu olduğu
bulunmaya çalışılır.
 Nicel Veri: Bir deneyin sayılabilir, ölçülebilir
özelliğini veren verilerdir.
 Nitel Veri: Bir deneğin niteliklerini belirten
verilerdir. Eğitim durumu, ev sahibi olup
olmama, vs‟dir.
 Olay: Olguları oluşturan vakalardır. Örnek;
Yağmur yağması olgu, bunun Salı günü olması
olaydır.
 Olgular: Doğrulukları ispatlanmış önermeler
veya beklenen eylemlerdir. Örnek olarak
volkanik patlama, güneş tutulması gösterilebilir.
 Olgusal Veriler: Araştırmacının yorum ve
değerlendirmesini gerektirmeyen, herkes
tarafından aynı şekilde değerlendirilebilen
verilerdir. Daha açık bir ifadeyle kişisel
yargılardan bağımsız, üzerinde herkesin

anlaşabileceği türden gerçeklerdir. Örneğin; yaş,
cinsiyet, eğitim düzeyi, vb.
 Ölçek: Matematiksel özellikleri belirli olan
ölçümler kümesine ölçek denir. Yani ölçek,
ölçme göstergeleridir. Ölçme düzeyi olarak da
tanımlanmaktadır.
 Ölçme: Ölçme gözlem ve kayıt etme sürecidir.
Bir değişkenin büyüklüklerinden oluşan bir
deneysel gözlemler kümesinin, bu büyüklüğü
ölçecek sayılar kümesi ile karşılaştırılması ve
her bir büyüklüğün sayı kümesindeki bir sayı ile
eşlenmesini sağlama işlemine ölçme denir.
 Örneklem: Hedef kitleyi (evren) temsil özelliğine
sahip, bilimsel yöntemlere uygun olarak
seçilmiş, araştırmacı tarafından üzerinde
çalışılan grubu ifade eder. Bir kitleden belirli
yöntemler kullanarak seçilen birimlerin
oluşturduğu bir alt kümedir.
 Özgünlük: Araştırma bilinenlerin tekrarı
durumunda olmayıp bir yenilik getirmelidir. Bu
nedenledir ki bilimsel gelişme bilgi birikiminin
sonucudur ve dolayısıyla araştırmanın bilime
katkıda bulunabilmesi için bilinmeyenlere çözüm
getirici, bilinenleri ise geliştirici nitelikte olmalıdır.
 Paradigma: Bir bilim çevresine belli bir süre için
bir model sağlayan, evrensel olarak kabul edilen
bilimsel başarılar. Bir bilim çevresine belli bir
süre için egemen olan modeldir. Paradigma
olması için yeni ve benzersiz olması, yeniliğinin
gelecekteki çalışmalara kaynaklık edecek türde
olması gerekir.
 Panel: Bir konunun dinleyiciler önünde söyleşi
havası içerisinde birkaç kişi tarafından
tartışılmasına panel denir. Bir başka ifadeyle
panel; bilim, siyaset vb. konularda uzmanların,
dinleyiciler karşısında bilgi ve görüş bildirdikleri,
sonra da dinleyicilerin soru sorarak ve
açıklamalarla konuşmaya katıldıkları bir
toplantıdır.
 Planlama: Bir yöneticinin ileriye bakmasına ve
kendine açık olan seçenekleri bulmasına yardım
eden bir süreç olarak düşünülebilir. Planlama
"dar" ve "geniş" anlamda olmak üzere iki
biçimde tanımlanabilir. Geniş anlamda planlama
"şimdiki veriler ve gelecekteki muhtemel
gelişmelerin ışığı altında belli bir amaca
ulaşmada izlenecek yolu gösteren bir süreç"
olarak tanımlanabilir Dar anlamda planlama ise,
"neyin, ne zaman, nasıl, nerede ve kim
tarafından yapılacağını önceden kararlaştırma
sürecidir".
 Prensipler ve Yasalar: Kavramlar arası
ilişkilerden doğan genellemeler birer prensiptir.
Prensipler zamanla test edilip, farklı durumlar
içinde doğrulanırsa yasa oluşur.
 Proaktif YaklaĢım: Çağdaş yaklaşımdır. Sistem
bozukluğundan çok, güvenlik yönetim sisteminin
incelenmesine, risk değerlendirme ve güvenlik
kültürüne odaklanılır. Olay gerçekleşmeden
öncesine, çalışanlara ve güvenli olmayan
uygulamalara odaklanılır.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 17
 Proje: Bilimsel yöntem kullanarak bir deneyin,
araştırmanın, koleksiyonun ya da bir buluşun
sunuşudur.
 Rapor: Her hangi bir konu ya da olayla ilgili
inceleme sonucunu tespit ederek bildiren
yazılara rapor denir.
 Reaktif YaklaĢım: Geleneksel yaklaşımdır. Bu
yaklaşımda özellikle kazaların ve sistem
bozuklukların incelenmesi esastır. Olay sonrası
inceleme ve işin yeniden düzenlenmesine
odaklanılır.
 Sebep-Sonuç AraĢtırmaları: Araştırmada konu
edilen değişkenler arasında neden-sonuç ilişkisi
oluşturduğu çalışmalara açıklayıcı çalışmalar
denir. Böyle bir çalışmada araştırmacının amacı
çalıştığı durum veya konuyu değişkenler
arasındaki ilişkilerle açıklamaktadır. Örneğin;
makinelerin eskimesiyle, firelerin artması
arasındaki bir ilişkinin ortaya çıkarılması gibi.
 Sempozyum: Bilim festivalidir. Bir dinleyici
topluluğu karşısında özellikle bilim, sanat ve fikir
ağırlıklı konularda çeşitli kurumlardan gelen
(yerli ve/veya yabancı) konuşmacıların, önceden
hazırlanmış ve kurullarca kabul edilmiş
bildirilerini, verilen süre içinde sunmalarına
verilen addır. Oturumlarda ele alınan ortak
konular için değişik görüşler ve yorumlar dile
getirilir. Her oturum için değişik mesleklerden
belli sayıda konuşmacı bulunur. Yeni ve
araştırmaya dayalı bir bilgi alış-verişi niteliğini
taşıdığı için, sempozyumlar daha çok alandaki
insanları ilgilendirir. Bildiride aranan özellikler;
bilimsel bir yenilik getirmiş olması ve orijinal bir
konuyu ele almış bulunmasıdır.
 Sınırlar: Konu seçiminde ne kadar titiz
davranılmış olursa olsun, düşünülen konu
genellikle halen geniş bir araştırma alanı
durumundadır. Başarılı bir araştırma projesi için
konunun sınırlarının çok iyi çizilmiş olması
gereklidir. Kapsamın daraltılması, zaman, ilk
okuma, tezin oluşması, anahtar kelimeler gibi
sınırlandırma kriterleri vardır.
 Süreli AraĢtırmalar: Süreli araştırmaların en
önemli üstünlükleri araştırılan olguya ilişkin
değişme ve gelişmeleri tespit edebilme
kapasiteleridir. Özellikle ikincil veri
kaynaklarından elde edilen verilerin kullanıldığı
çalışmalar için idealdir. Yıllar itibarı ile teknolojik
gelişim ve değişim, enflasyon oranları, gelir
artışı, vb.
 Teknoloji: Temelde insanın kendi gücüyle
yapamadığını, aklını kullanarak bulduğu metot
ve araçlarla yapabilmesini ifade eder.
 Teori: Çok sayıda gözlem ve deneyle
desteklenebilen bir hipotez teori olur. Örneğin;
evrim teorisi paleontolojiden, anatomiden,
fizyolojiden, biyokimyadan, genetikten vs. gelen
hipotezleri ve gözlemleri içine alır.
 Ulusal Hakemli Dergiler: Sadece Türkçe yayın
kabul eden ve yayımlayan dergidir. Ulusal veri
tabanı ULAKBIM tarafından taranan dergilere
ulusal hakemli dergi adı verilmektedir. Bu
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 18

dergilere ve web adreslerine

http://www.ulakbim.gov.tr/ cabim/vt/uvt/dergiler/
web adresinden ulaşılabilir. Burada dergiler;
o Tıp veri tabanı
o Sosyal ve beşeri bilimler veri tabanı
o Yaşam bilimleri veri tabanı
o Mühendislik ve temel bilimler veri tabanı
o Hukuk veri tabanı olarak sınıflandırılmıştır.
Seçilen derginin ulusal hakemli olup olmadığı
buradan kontrol edilebilir.
 Usavurma: Felsefi bir terim olup, bilinen ya da
doğru olarak kabul edilen belli önermelere
dayanarak başka önermeler çıkarma,
önermeden önermeye geçerek düşünmedir.
 Varyans: Verilerin aritmetik ortalamadan olan
sapmalarının kareler ortalaması şeklinde
tanımlanabilir.
 Veri: Belirli amaçlar için toplanan bilgilerdir.
 Veri Toplama: Belirlenen örneklemden
belirlenen bilimsel yöntemleri kullanarak gerekli
verilerin toplanması sürecidir. Veri toplama için
geliştirilen araç kadar veri toplamada kullanılan
yöntem de önemlidir.
 Yargısal Veriler: Araştırmacının yorumu ile veri
niteliği kazanan, öznel yargılarla tanımlanabilen
verilerdir. Örneğin; tembel, uyumlu, duygusal vb.
gibi kişilik özellikleri bu verilere örnek olarak
gösterilebilir. Sosyal araştırmalarda sosyal
davranışlara ait değerlendirmeler de bu veri
türüne örnek olabilir.
 Zaman: Araştırma konusunun boyutlarının ne
kadar geniş tutulacağı, araştırmacının zamanına
da bağlıdır. Araştırmacı konudan ayrı
tutulmamalıdır. Seçilen konu bilimsel çalışmanın
işleneceği zaman çalışmayı yapacak kişinin
ayırabileceği süre açısından uygun olmalıdır[3].
Araştırmanın belli bir süre içinde tamamlanması
zorunluluğu seçilecek konunun ve onun
incelenecek yönünün belirlenmesinde de etkili
olur.

Bildiğini bilenin arkasından gidin.

Bildiğini bilmediğini uyandırın.
Bilmediğini bilene öğretin.
Bilmediğini bilmeyenlerden uzaklaşın.
Konfüçyüs
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 19

2 ARAġTIRMA HAKKINDA
GENEL BĠLGĠ VE
BAZI KAVRAMLAR

Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.

M.Kemal Atatürk

2.1. GiriĢ
Araştırma, tüm bilim dallarının temelidir (Kazan,
2016). Araştırma sadece olaylara bakma, bilgi, veri
ve istatistik toplama değildir. Araştırma sürecinde,
olayların incelenmesi, bilgilerin toplanması
zorunludur. Fakat araştırmacı, gözlemlerini ve
topladığı bilgileri yeniden organize eder. Analiz ve
senteze tabi tutar. Yorumlar, değerlendirir ve
anlamlı bilgiler bütünü haline getirir. Bu nedenle
araştırma çok daha karmaşık akademik bir
etkinliktir.
Genel anlamda bir araştırma, kişinin yaşadığı
toplumu ve çevreyi tanımak, karşılaştığı sorunlara
çözüm yolları bulmak ve yeni keşif ve icatlarda
bulunmak için giriştiği sistematik çabadır. Bu çaba
bilginin bulunması, geliştirilmesi ve gerçeğe uygun
olup olmadığının kontrol edilmesi için harcanır. Bu
esnada belli amaçlarla ve sistemli süreçler yoluyla
konuya ve sorunlara ilişkin veriler toplanır, toplanan
veriler analiz edilir ve bir sonuca ulaşılır. Ancak,
sosyal bilimlerde ve eğitim bilimlerindeki sorunların
karmaşıklığı, çeşitliliği, çok boyutluluğu, çok
sebepliliği, çok sonuçluluğu ile sorulara aranan
cevapların daha sağlıklı ve açıklayıcı olma ihtiyacı,
araştırma yaklaşımlarının da çeşitlenmesine yol
açmıştır. Böylece “nicel” ve “nitel” olmak üzere iki
tür araştırma yaklaşımı ortaya çıkmıştır (Bilgili,
2011).
Birçok araştırma projesi genel olarak aynı
mantıksal yaklaşımı ve yapıyı kullanır. Bu yapı bir
kum saati şeklinde düşünülürse; zamana karşı
yarışmaya benzer. Zamanı iyi kullanmak için
algoritmik bir mantık içerisinde araştırmanın
yapısını oluşturmak gerekir.
Araştırma için değişik fakat birbirinden pek farkı
olmayan tanımlar yapılmıştır. Bunların hepsinde,
araştırmada, insanlığın yararına yönelik olma;
bireyin ve toplumun karşılaştığı problemleri çözme;
insanlığın hizmet ve kullanışına yeni araçlar getirme
gibi amaçların bulunduğu sezilmektedir.
Tarihsel araştırma “ne idi”, betimsel araştırma
“nedir”, deneysel araştırma “neden” sorularına
cevap aramaya yöneliktir.
Bilimsel araştırmada temel amaçlardan birisi de
bilim dünyasına yeni bir katkıda bulunmaktır. Yani
ister bulgu olarak ister yöntem olarak orijinal bir
şeyler ortaya koymaktır. Bu nedenle formüle

edilecek problemin yapılmış bir araştırmayı tekrar
etme yerine aynı alanda yeni bir yaklaşım getirecek
yapıda olmalıdır (Arslanoğlu, 2016).
Bir araştırma bazı temel özelliklere sahip
olmalıdır.
Bunlar; özetle:
 Orijinal ve güncel olmalıdır.
 Genel olarak ve bilimsel etik kurallarına uygun
olmalıdır.
 Araştırmacının bilgi birikimimizle yapılabilir
olmalıdır.
 Teknik donanımımız ile yapılabilir olmalıdır.
Muhtelif özelliklerine göre araştırmalar çeşitli
guruplara ayrılabilir. Bunlar;
 Amaçları Açısından: Temel, uygulamalı,
aksiyon-eylem, araştırma-geliştirme (Ar-Ge),
değerlendirme, …
 Yürütüldükleri Ortam Açısından: Saha-alan,
laboratuvar, …
 Yöntemleri Açısından: Tarihi, betimsel,
deneysel, …
Bilimsel araştırmalar belirli kural ve disiplinler
içerisinde sistematik olarak işlenip sonuçlandırılmak
zorundadır. Böylece bir olayın bilimsel olgular
içerisinde işlenmesi (metodoloji) bir takım kuralları
da beraberinde getirmektedir.
Problemin tanımlanması ve teşhisi olayın birinci
aşamasını oluşturmaktadır. Bu aşamada daha çok
konu hakkında bilgisi olan, derin sezgisi olan, olay
ve olgular arasında bağlantı kuran kişiler problemi
tanımlarlar ve hedeflenen amacı oluştururlar.
İkinci aşama, belirlenmiş olan amaca ulaşmak
için disiplinli çalışmayı, şüpheci düşünmeyi
gerektiren bir süreç sonunda sağlıklı sonuçlar elde
etmektir. Araştırmanın bu aşaması çoğu zaman,
yardımcı elemanlarca (laborantlar, teknisyenler ve
öğrenciler) yerine getirilir.
Üçüncü aşama ise, elde edilen verilerin analiz
edilmesi, elde edilen bulguların hedeflenen amacı
doğrulayıp doğrulamadığının sınanması ve son
olarak elde edilen bulguların ışığında yayın haline
getirilmesidir.
Asıl sorun ise buradan sonra başlamaktadır.
Çok başarılı bir araştırma sonucu çoğu zaman
beklenmeyen sonuçlar elde etmiş olabilir. Amaç
elde edilen bulguların yine bilim ilkeleri
doğrultusunda açıklanması olmalıdır. Böyle
durumlarda yeni yapılan araştırmanın sonuçlarına
saygı duyulması zorunluluğu vardır.
Schlesinger, buluşların rastlantı sonucu değil
“genelde önceden düşünülmüş, problemin iyice
anlaşılmasını, tarihi geçmişini ve uygun materyalleri
bilmeyi, deneyler yapmayı gerektiren bir süreç
içerisinde” çıktığını belirtmektedir. Bilindiği gibi
buluşlar yeni buluşlara yol açmaktadır (Olgaç,
2004).
Yöneylem araştırması bir organizasyonun veya
sistemin tasarımında kuruluşunda veya
işletilmesinde yer alan faaliyetlerin nasıl
yürütüleceğine veya koordine edileceğine ilişkin
problemlere uygulanan karar verme teknikleridir
(Demirer ve Alkan, 2015).
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 20
Araştırma eğitimi, kazandırılmak istenen bilgi,
beceri ve tutumlar iki ana gurupta toplanabilir.
Bunlar araştırma teknik ve yeterlilikleri ile bilimsel
tutum ve davranışlardır. Bu nedenle nitelikli bir
araştırmada olması gereken bazı teknik ve
yeterlilikler şunlardır:
 Başkalarınca yapılmış araştırmalardan
yararlanabilmek, araştırma yapanlara bilinçli
olarak yardım edebilmek.
 Küçük çapta araştırmalar yapabilmek.
 Geniş çapta bilimsel araştırmalar yapabilmektir.
Böylece, araştırama eğitimi almış bir kişi, en
azından iyi bir araştırma tüketicisi olurken, alınacak
eğitimin düzeyine bağlı olarak belli ölçülerde
araştırma üreticiliği yeterlilikleri de kazanır.
Nitelikli bir araştırmada olması gereken bazı
bilimsel tutum ve davranışlar ise şunlardır:
 Kuşkucu ve açık fikirli olmak
 Bağıntılı düşünebilmek
 Karşı görüşlerde mantık arayabilmek
 Düşünce ve gözlemlerinde bağımsız kalabilmek
 Kanıt için kararı erteleyebilmek
 Ölçütlü düşünebilip karar verebilmek
 Çalışmalarında sebatlı ve özenli olmak
 Yanılabileceğini düşünerek mütevazi olmak ve
yargılarında olasılığa yer vermektir.
Bütün bunlar bağımsız, araştırıcı, yaratıcı,
yapıcı, değişken koşullara uyucu kısaca çağcıl
insanı tanımlayan niteliklerdir (Karasar, 2008;
Büyüköztürk, vd, 2012).
2.2. AraĢtırmaların Sınıflandırılması ve
AraĢtırma Eğitimi
Yılmaz‟a göre bilimsel araştırma, sistematik veri
toplama ve analiz etme sürecidir. Sınıflandırma ise
iki ana gurup altında yapılmalıdır.
Bunlar;
 Amaca Göre AraĢtırmalar:
o Temel Araştırmalar
o Uygulamalı Araştırmalar
o Aksiyon-Eylem Araştırmaları
o Araştırma ve Geliştirme (AR-GE)
o Değerlendirme Araştırmaları
 Yönteme Göre AraĢtırmalar:
o Tarihi Araştırmalar
o Betimsel Araştırmalar
 Örnek Olay Araştırmaları
 Etnografik Araştırmalar
 Gelişimci Araştırmalar
 Fenomenografik Araştırmalar
 Sosyometrik Araştırmalar
 Gömülü Teori Araştırmaları
o Deneysel Araştırmalar
 Yapıldığı Yere Göre AraĢtırmalar:
o Laboratuvar Araştırmaları
o Saha Araştırmaları (Survey)
 Anket Tekniği
 Mülakat Tekniği
 Belgesel Tarama Tekniği
 Gözlem Yapma Tekniği

2.3. AraĢtırmada Amaç ve Problem
Tanımlama
Araştırma ve sorgulama; gözlemler yapmayı,
sorular sorabilmeyi, kaynakları incelemeyi,
araştırmayı planlamayı, mevcut bilgi veya bilinenleri
gözden geçirmeyi, veriler toplamayı, analiz etmeyi,,
yorumlamayı ve bunları yapmak için araçları
kullanmayı, cevaplar, açıklamalar, tahminler etmeyi
ve sonuçları paylaşmayı içeren köklü bir etkinliktir.
Bu etkinliğin gerçekleştirilmesi bazı önemli
becerilerin kullanılmasını gerektirir (Aslan vd diğ.,
2016). Özellikle amaç ve problemin tanımlanması
veya ortaya konulması araştırmanın en önemli
beceri kısmını oluşturmaktadır.
2.3.1. Konu Tespiti
Araştırmaya başlamadan önce araştırmacının
neyi ele alacağına dair bir fikri olması, ne hakkında
bilgi toplayacağını bilmesi ve tanımlaması gerekir.
Bu tanımlama, araştırmanın konusunu oluşturur.
Hangi konunun çalışılacağı tamamen
araştırmacının bilimsel ilgi ve merakına bağlıdır.
Araştırma konusu, araştırmacının kişisel
deneyimlerinden, daha önce başka araştırmacılar
tarafından yapılmış çalışmalardan, kitle iletişim
araçlarından, teorilerden, inançlardan ve
değerlerden etkilenilerek seçilebilir. Araştırmacılar
bu çeşitli kaynaklardan konularını seçerken, diğer
araştırmacıların önemli bulduğu ve itibar gösterdiği
konular, gündemdeki toplumsal sorunlar, eldeki mali
kaynaklar ve personel kaynakları gibi çeşitli
faktörleri göz önünde bulundururlar (Ekinci, 2016).
Araştırma konularını belirlenmesinde rehber
temel kavramların başında;
 Hipotez (Denence),
 Değişken,
 Tümevarım ve
 Tümdengelim gelmektedir.
Bu kavramların çok iyi öğrenilmesi nitelikli
çalışmaların ortaya çıkmasına nedendir. Bu
kavramlar ilerideki bölümlerde detaylı bir şekilde
açıklanmaktadır.
Özetle; hipotez, olgular ve olaylar hakkında
varsayım niteliğindeki açıklamalardır. Değişken,
herhangi bir deneğe veya şeye ait ve birden çok
değer alabilen bir özellik veya kavram demektir.
Tümevarım, sınırlı sayıda örneğe bakılarak genel
hakkında fikir sahibi olunmasını sağlar.
Tümdengelim ise, genele bakarak özel hakkında
bilgi sahibi olunmasını sağlar.
Araştırma konusu; problemi belirlemek için tüm
unsurları içinde barındıran geniş bir alandır.
Araştırma problemi ise; araştırmacının ilgi duyduğu
ve alandaki bilgi açığı ve yetersizliği olarak
tanımlanır.
Araştırmanın fikir aşamasında;
 Fikirlerin netleştirilmesi,
 Çerçevenin çizilmesi,
 Açık, net ve belirgin hale getirilmesi gerekir.
Bu amaçla;
 Önceden yapılmış araştırmalar incelenmeli,
 Benzer konuların ne şekilde ele alındığı,
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 21
 Hangi verilerin kullanıldığı,
 Fikirlerin nasıl test edildiği,
 Sonuçlarının nasıl ölçüldüğü konularında geniş
literatür taraması doğru bir şekilde yapılmalıdır
(Bozkurt, 2017).
2.3.2. Güncellik
Güncelliğin eş anlamlısı aktüalite veya aktüellik
demektir. Araştırma probleminin güncel ve ilgi çekici
konular arasından seçilmesidir.
Aslında araştırma konusunun her zaman güncel
ve ilgi çekici olmayabilir. Bazen araştırmanın
yapıldığı dönemde ilgi çekmeyen bir konu
araştırmanın ana konusu olabilmektedir.
2.3.3. Yapılabilirlik Kriterleri
Yapılabilirlik, fizibilite olarak da anılmaktadır. Bir
araştırmanın yapılabilirlik kriterlerini belirlemek veya
ortaya koymak aşamasında aşağıda verilen
soruların cevaplandırılması büyük önem arz
etmektedir. Araştırmanın konusuna bağlı olarak
sorulabilecek sorulardan bazıları şunlardır:
 Araştırmacının yeterlilikleriyle araştırılabilir mi?
 Araştırmacının olanaklarıyla araştırılabilir mi?
 Yasal koşullar açısından araştırılabilir mi?
 Doğal koşullar açısından araştırılabilinir mi?
 Toplumsal koşullar açısından araştırılabilinir mi?
 Etik kural ve ilkeler açısından araştırılır mı?
Sorularına verilecek cevaplar doğrultusunda
amacın yapılabilirliği açıklığa kavuşturulabilir.
2.3.4 Hedef Kitle Seçimi
Evren; araştırma sonuçlarının genelleyeceği
hedef kitle, nüfus veya büyüklüğü ifade eder.
Örneklem ise hedef kitleyi (evren) temsil özelliğine
sahip, bilimsel yöntemlere uygun olarak seçilmiş,
araştırmacı tarafından üzerinde çalışılan grubu
ifade eder.
Buna göre örneklem seçimi; hedef kitleyi
temsilen örneklem belirleme prosesinin değişik
yolları vardır. Önemli olan husus seçilen örneklemin
hedef kitle veya evreni mümkün olduğunca iyi bir
şekilde yansıtabilmesidir.
Örneklem türleri eleman ve küme olmak üzere
iki türdür. Bunlardan eleman örnekleme basit
tesadüfi örnekleme (Oransız-Kazandibi) ve tabakalı
örneklem (Oranlı-Aşure) şeklinde iki şekilde yapılır.
Küme örneklemesi ise, oransız küme örnekleme
(Ankara Ostim‟deki Fabrikalar) ve oranlı küme
örnekleme (Ankara Ostim‟deki fabrikaların sosyo-
ekonomik duruma göre ayrışması) şeklinde
yapılmaktadır. Bir başka küme örneklemesi ise,
oransız küme örnekleme (Elazığ‟daki ısı yalıtımsız
evler) ve oranlı küme örnekleme ise (Elazığ‟daki ısı
yalıtımlı evlerin yıllık yakıt tüketimin miktarının ısı
yalıtım uygulama kalınlığına göre ayrışması)
şeklinde yapılmaktadır.
2.3.5. Ön Amaç ve Esas Amaç
Araştırma konusu belirlendikten sonra bu konu
ile ilgili gerçekleştirilecek orijinal, yapılabilir, bilim ve
uygulamaya yararlı katkılar sağlayacak ön amaçlar

ve çözümlenecek problemler belirlenir. Araştırmada
incelecek kaynakları sınırlandırmak, kaynak
taramalarını sınırlandırmak ve belirli problemlere
yoğunlaşmak için araştırmanın esas amaçlarını
belirlemede yararlı olacak ön amaçların taslak
amaçların önceden belirlenmelidir.
Araştırmada hedef alınan amaçlar ön bilgilere,
gözlemlere ve önsezilere dayalı olarak tek tek
belirlenir. Araştırma bir konuda bir ya da daha fazla
amacı gerçekleştirmek veya problemi çözmek
amacıyla yapılır. Araştırmanın birden fazla amacı
olabilir. Ancak araştırmanın kısa zamanda
sonlandırılması, ihtiyaç duyulan bilimsel çözümlerin
yeterince kısa sürede üretilebilmesi için
çerçevesinin dar tutulmasında da yarar vardır
(Büyüköztürk, vd, 2012).
2.3.6. Sınırların Belirlenmesi
Bir araştırmanın esas temeli, uygulanması ve
sonuçları açısından sınırların belirlendiği bölümdür.
Örneğin; veriler organize sanayi bölgesindeki
fabrikalardan alınıyorsa örneklem o OSB ile
sınırlıdır. Verilerin toplandığı ay, mevsim ve yılda
sınırlandırılmalıdır. Örneğin aralık ayında alınan
sonuçlar temmuz ayını doğru yansıtamaz. Bu
nedenle çalışmanın hangi ayda yapıldığı veya
sınırlandırıldığı belirtilmelidir. Ayrıca anket
yapılacaksa sorular çalışmanın sınırlılıkları dikkate
alınarak hazırlanmalıdır. Araştırmada bu sınırlılıkları
azaltmak ve kontrol etmek araştırmacının
amaçlarından birisidir.
2.3.7. Amaç ve Problem Tanımlama Metni
Fen ve mühendislik çalışmaların önemli bir
kısmında amaç ve problem tanımlanması
konusunda araştırmacıların çok hassas
davrandıkları söylenemez. Çalışmanın sonuçları bir
probleme çözüm sağlıyorsa amacına ulaşmış
demektir. Sektörün yaşadığı sorunlara çözüm
olmayan çalışmalar nafile çalışmalardır. Böyle bir
çalışma yapmış olmak için yapılan çalışma
olacaktır.
Bu nedenle amaç ve problem tanımlamada şu
hususlara dikkat edilmelidir;
 “Problem ifadesi çalışmanın kapsamını tanımlar,
aynı zamanda genel analiz yaklaşımını belirler.”
(Wiersma, 1995). “Problem, literatürde, teoride
veya uygulamada yer alan ve çalışmaya gerek
duyulmasına yol açan bir konu olarak
tanımlanabilir.” (Creswell, 1994).
 Öneride problemin göze çarpması önemlidir.
Böylelikle okuyucu onu kolaylıkla hatırlayabilir.
Bazen, açık olmayan ve yetersiz bir şekilde
formüle edilmiş problemler geniş bir tartışmanın
içerisinde gizli kalırlar. Böyle durumlarda,
eleştirmenler ve/veya komite üyeleri problemi
hatırlamakta zorluk çekecektir.
 Problemin ifadesi bir kapsam içerisinde
sunulmalıdır ve kapsam; kapsamın dahil olduğu
kavramsal veya teorik çerçeve de dahil olacak
şekilde sunulmalı ve kısaca açıklanmalıdır.
 Problemi, çalışmayı destekleyen teori veya
sorgu çerçevesi içerisinde açıkça ve kısaca
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 22
tanımlanır ve açıklanır. Bu, neredeyse tüm
öneriler için büyük bir önem taşımaktadır ve
dikkat gerektirmektedir. AERA ve APA gibi
kurumların önerilerde aradığı ana unsurlardan
birisidir. Bahsedilen özellik tüm niteleyici
araştırmalarda ve pek çok niteleyici araştırmada
olmazsa olmazdır.
 Etkili problem ifadeleri şu soruya cevap verir:
“Bu araştırmanın neden yürütülmesi gerekiyor?”
Eğer bir araştırmacı bu soruyu abartılı
söylemlere başvurmadan (örneğin çalışma
hakkında bilgi sağlanmayacağı ve
azaltılmayacağı kesin olan makro veya global
boyuttaki problemlere odaklanmak gibi) açık ve
öz bir şekilde cevaplayamıyorsa, problem ifadesi
belirsiz ve dağınık olacaktır (Pajares, 2007;
Büyüköztürk, vd, 2012; Ekinci, 2016).
Araştırma probleminin seçimi genel ve özel ölçüt
dikkate alınarak yapılır. Bu ölçütler için aşağıda
verilen esas ve sorular öncelikle
cevaplandırılmalıdır.
Genel Ölçütler:
 Çözülebilirlik:
o Problem araştırma ile çözülebilir mi?
o Problemin çözülebilmesi için veri elde
edilebilir mi?
 Önemlilik:
o Problem önemli mi?
o Teorik veya pratik bir yararı var mı?
 Yenilik: Problem özgün mü?
o Araştırma daha önceden yapılan bir
araştırmanın tekrarı mı?
o Tekrarı olsa bile yenilik katacak veya topluma
ışık tutacak bir özellik içeriyor mu?
o Yeni bilgiler eklenebilir mi?
 AraĢtırılabilirlik: Araştırmaya katılanların gizlilik
hakkı ve sağlıklarının tehlikeye atılmaması,
pişmanlık duyabileceği davranışlara
zorlanmaması, fiziksel ve psikolojik baskı altında
bırakılmaması gerekir.
 Anlamlılık: Araştırmanın sonucunda varılacak
bulguların, bilgilerin işe yarar olmaları gerekir.
 Genellenebilirlik: Araştırma alanının geniş,
araştırmadan yararlanabilecek grubun büyük
olması gerekir.
Özel Ölçütler:
 Alanda Yeterlilik:
o Araştırmacının, araştırılan konuya ilişkin
bilgisi, sonuçları değerlendirmeye yeterli mi?
 Veri Toplama Ġznine Sahip Olmak:
o Verilerin toplanmasına izin verilecek mi?
 Yöntem ve Teknik Bilgilerdeki Yeterlilik:
o Araştırmacı, verilerin toplanması ve
değerlendirilmesinde gerekli yöntem ve
teknik bilgiye sahip mi?
 Zaman ve Ġmkan Yeterliliği:
o Araştırmanın tamamlanabilmesi için gerekli
zaman, eleman ve mali güç var mı?
o Araştırmanın bu sebeplerden dolayı yarıda
kesilmemesine güvence sağlandı mı?
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 23

 Ġlgi Yeterliliği: biçiminde yorumlanması daha da yararlıdır

o Araştırmacı, araştırma sonucunu (Karasar, 1986; Kaptan, 1989; Büyüköztürk, vd,
savunabilecek cesarette mi? 2012; Ekinci, 2016).
o Araştırmacı, konuyla ilgili mi?
 Güncellik: Tablo 2. Temel ve uygulamalı araştırmalar
o Problem ilgi çekici ve güncel konulardan mı Temel Araştırma Uygulamalı Araştırma
seçildi? Kuram Geliştirme Araştırma
 Teknik Ġmkanlar: Nedenini Saptama Geliştirme

Anlama
Ayrıntılı Saptama İyileştirme

o İyi ve sıhhatli bir araştırma için uygun ortam
sağlanabildi mi?
 TeĢvik:
o Araştırma problemi, yeni araştırmaları teşvik
edip, yeni gelişmelere yol açabilecek nitelikte
mi?
 Kaynak Yeterliliği:
o Araştırmanın devamı, güvenilir ve yeteri
sayıda kaynak bulunabilmesine bağlıdır.
 Konu Sınırlandırılması:
o Konu sınırlandırmaya uygun mu? (Bozkurt,
2017).
2.3.8. Ġmkanların Değerlendirilmesi
Veri toplama teknikleri genellikle araştırmanın
konu ve amacına, evreni ve örnekleminin özellikleri
ile araştırmacının imkanlarına bağlı olarak belirlenir.
Teknik imkanlar; kaynak ve materyaller olarak ayırt
edilebilir. Bu imkanları değerlendirip araştırma
ortaya çıkarılır (Pajares, 2007).
2.4. Amaca Göre AraĢtırmaların Bazı Esas,
Yöntem ve Teknikleri
2.4.1. Temel AraĢtırmalar
Temel araştırmanın (basic, pure) asıl amacı,
bilgi üretmek içindir. Uygulamaya yönelik değildir.
Amaç ve kuram geliştirmek içindir. Elde edilen
sonuçlar kuramların denenmesi ve sonuçları pratiğe
uygun olmayabilir. Bu nedenle temel araştırmalar,
kuram (teori) geliştirmeyi ya da var olan kuramları
sınamayı amaçlamaktadır.
Temel araştırmalarda, “bilgi, bilgi içindir” anlayışı
çok daha egemendir (Tablo 2). Bu bilgi, geleneksel
algılamada yalnızca “kuram” düzeyi ile sınırlıdır.
Ancak, burada, daha geniş bir yorum ile kuramdan
önceki bilgi düzeyleri de dikkate sunulmaktadır.
 Teori bulma amacıdır.
 Mevcut bilgiye yenilerini katmak amacıdır.
 Derlenen bilgiden seçilen olguyu açıklama ve
yorumlama amacıdır.
 Önceden işlenmiş bilgiler farklı bileşenlerle
yeniden üretilerek yeni teoriler geliştirilir.
 Problemin çözümü değil, daha iyi anlama
esastır.
Temel araştırmalar ile değişik düzeylerde bilgi
üretilebilmektedir. Bunlar;
 Anlama (açıklama; ayrıntılı tekil ve ilişkisel
betimlenmesi),
 Açıklama (nedensel ilişki saptama) ve
 Kuram geliştirme düzeyleridir.
Bu düzeyler arasında hiyerarşik bir sıralama var
ise de, her zaman bu sıranın izlendiğini söylemek
güçtür. Hatta bu düzeylerin, birbirlerinden kesin
çizgilerle ayrılmışlığından çok, doğal uzantılar
Kontrol
Açıklama İnovasyon
Derleme Aksiyon
Kuram geliştirme ise kavramsal bir süreçtir ve
uzun zaman içerisinde pek çok araştırma yapmayı
gerektirir. Temel araştırmaların bulguları doğrudan
bir fayda sağlamaz ve uygulamalı araştırmalara
zemin hazırlayabilmek için ise yıllar gerekebilir.
Örneğin, Skinner‟in güvercinlerle (edimsel
koşullama), Pavlov‟un köpeklerle (klasik
koşullama), Piaget‟in kendi çocuklarıyla (gelişim
evreleri) ve Bandura‟nın çocuklarla (sosyal
öğrenme) yıllarca çalışması temel araştırmalara en
güzel örneklerdir.
2.4.1.1. Açıklama Düzeyi
Bilgi üretimindeki ilk basamaktır. Açıklama
amacı ile yapılan araştırmalarda, varlığı hissedilen
bir problemin gerçekten ne olduğunu ve hangi
değişkenlerin etkisinde oluştuğu, durumu
aydınlatmak için en uygun yaklaşımları neler
olabileceği, ana çizgilerle saptanmaya çalışılır.
Bunlar; öncü, alana ilk giriş niteliğindeki
araştırmalardır. İzlenen araştırma yöntemi ile
kullanılan teknikler, olabildiğince esnektir; nelerin,
niçin ve nasıl toplanıp değerlendirileceği, önceden,
yeterince bilinmektedir.
2.4.1.2. Ayrıntı Saptama
Problem iyice tanımlandıktan sonra, ilgili görülen
değişkenler belirtildikten sonra, değişkenler, tek tek
(tekil) ya da aralarındaki olası ilişkilerin de
aranılabileceği (ilişkisel) bir düzenleme içinde
tanımaya çalışır. Bu temel araştırmaların “ayrıntı
saptama” düzeyidir. Bu düzeyde, değişkenler,
olabildiği ölçüde geçerli ve güvenilir bir biçimde,
sayısallaştırılmaya çalışılır; veri toplama işlemlerinin
duyarlığı yüksektir.
2.4.1.3. Nedeni Saptama
Bilimsel araştırmaların üst düzeydeki bir
etkinliğini simgeler. Bunlar, bilim üretmeye en yakın
bilgi kümelerini oluştururlar. Nedensel ilişki
betimlerinde de değişkenler, ilişkisel
betimlemelerde olduğu gibi betimlemeye çalışır.
Ancak, bu betimlemede, “niçin” ve “neden” gibi
sorular cevaplandırılır. Belli bir değişkendeki
değişimler sonucu olduğu bulmaya çalışılır.
2.4.1.4. Kuram GeliĢtirme
Bilimsel araştırmalarla üretilen bilgilerin en ileri
düzeyi, görgüsel bulguların kavramsal bir bütünlük
kazandığı ilke, model ve kuramlardır. Bilim alanının
ve sektörün gelişmesi, o alanda geçerli ilke, model

ve kuramların oluşturulması ile mümkündür. Bu
düzeydeki ürünlerin uygulanabilirlik alanı en
geniştir. Kuram olarak da evrenselliğe sahiptir.
2.4.2. Uygulamalı AraĢtırmalar
Bir kuramı uygulamak ve sınamak ya da
uygulamada yaşanan sorunları çözmek üzere
gerçekleştirilen araştırmalardır. Genellikle
uygulamadaki bir sorunun çözümüne odaklanır ve
elde edilen bulgular bu soruna ilişkin karar vermede
yararlıdır. Özellikle fen ve mühendislik bilimlerinde
üretilen bilgilerin değerlendirmesi ile, problemlerin
fiilen çözümünü gerçekleştirmeyi, bilimin olayları
denetim altın alma işlevini gerçekleştirmeyi
amaçlayan araştırmalardır.
Uygulamalı araştırmalarda değerlendirilecek
bilgiler ya temel araştırmalarla ayrıca üretilmiş
olabilir ya da uygulamalı araştırma bünyesinde elde
edilebilir.
Uygulamalı araştırmada yeni bilgi üretme özelliği
temel amaç değildir. Fakat yeni bilgide söz konusu
olabilir. Var olan durumun değiştirilmesi ve/veya
saptanmasıdır.
Uygulamalı araştırmalarda aksiyon ve Ar-Ge
araştırmaları söz konusudur. Burada mevcut
bilgilerden yararlanarak belli sorunları çözme
amacıdır. Sorun hakkındaki bilgiler geliştirilerek
sağlanan yararın artırılması hedeflenir. Elde edilen
bilgiler için çoğunlukla patent ve/veya fikri mülkiyet
hakkı alınır. Çeşitleri; örnek olay, özel durum,
aksiyon (eylem), Ar-Ge, etnoğrafik, gelişimci,
fenomenografik, deneysel, tarihsel ve gömülü
teoridir.
2.4.3. Aksiyon-Eylem AraĢtırmaları
Aslında uygulamalı araştırmaların önemli bir
parçasıdır. Eylem araştırmalarının amacı, sorunları
çözmek, uygulamaları geliştirmek ve belli bir
konuda karar vermeye yardımcı olmaktır. Temel
amacı ise, bilime katkıda bulunmaktan çok bir
sorunu çözmektir.
Uzman araştırmaların yürütücülüğünde
uygulayıcıların ve probleme taraf olanların da
katılmasıyla, var olan uygulamanın eleştirel bir
değerlendirilmesi yapılarak, durumu iyileştirmek için
alınması gereken önlemleri saptırmayı amaçlar.
Aksiyon araştırmaları, belli bir yer ve katılanlarla
sınırlı ürünler verilir. Bu nedenle, elde edilen
sonuçlar yerel niteliktedir, genelleme amacı
taşımaz.
Aksiyon araştırmalarının, iş kolunun, sektörün ve
toplumun kalkınmasında, pek çok örgüt probleminin
çözümünde ve nitelikli mesleki eğitim-öğretim
programlarının geliştirilmesinde son derece yaygın
ve etkili bir yeri vardır. Aksiyon araştırmaları,
karşılaşılan problemlerin daha bilinçli olarak tanıma
kavuşturulması için de son derece önemli
çabalardır.
Eğitim-öğretim sürecinin özel bir anında ortaya
çıkan problemin uygulamada çözülebilmesi için
geliştirilen yöntemlerdir. Eğitim yöneticileri ve
öğretmenlerin uygulamalar esnasında karşılaştıkları
sorunları çözmek için yaptıkları araştırmalardır.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 24
Aksiyon araştırması dört temel aşamada yapılır.
 Problemin tanımlanması
 Plan yapma
 Planları uygulama
 Uygulamanın etkisinin değerlendirilmesi
Bunun için eğitimciler ve akademisyenler;
 Problemi belirlerler.
 Problemi çözmek için birlikte çalışırlar.
 Çözüm için strateji geliştirip uygularlar.
 Stratejilerinin başarısını değerlendirirler.
 Olumlu olmaz ise yeni stratejiler geliştirirler.
2.4.4. Ar-Ge AraĢtırmaları
Tüketici ve müşteri ihtiyaçlarının belirlenmesi ve
daha sonra bu ihtiyaçları üzere ürünler geliştirme ve
sürdürme sürecidir. Bu ürünler belli özellikler
doğrultusunda geliştirilir, geliştirildikten sonra da
alanda test edilir ve gözden geçirilir, etkililiği
sınanarak son hali verilmelidir.
Ar-Ge araştırmaları bir bakıma da uzman
araştırmaların sorumluluğunda, üretilmiş bilginin
denemeli uygulaması ile problemin çözümünde
etkili olabilecek nitelikte, geçerliği denemiş somut
ürünler geliştirmeyi amaçlayan araştırmalardır.
Bunlar, çoğu kez, geliştirilmiş kuramların
uygulamaya aktarılışı biçimindedir.
Teknolojinin geliştirilmesi, büyük ölçüde, Ar-Ge
araştırmalarının bir ürünüdür. Ar-Ge araştırmaları,
genellikle, şu aşmaları içerir:
 Ürün ya da uygulama ile gerçekleştirilmek
istenen ayrıntılı davranış ya da kullanım
amaçlarının (özlenen durumun) saptanması,
 Var olan ürün ya da güçlüklerin (mevcut
durumun) ve güçlüklerin değerlendirilmesi için
olası çözüm yollarının (yeni kuram ve
uygulamaların) araştırılması,
 Amacı gerçekleştirebileceğine inanılan yeni bir
ürün ya da uygulamanın geliştirilmesi,
 Ürün ya da uygulamanın gerçek durumlarda
denemesi, amacı ne ölçüde gerçekleştiğinin
değerlendirilmesi,
 Deneme sonuçlarına göre, gerekirse, ürün ya da
uygulamada değişiklikler yapılması,
 Ürünün, istenen amacı gerçekleştireceği ya da
bu yaklaşımın başarılı olamayacağı
anlaşılıncaya kadar yukarıdaki dördüncü ve
beşinci numaralı işlemlerin yenilenmesi,
 Deneme başarılı ise, ürün ya da uygulamanın,
uygulamaya konabileceğinin kararlaştırması,
değilse üçüncü aşamadan başlayarak işlemin
yenilenmesi,
 Uygulamaya konan ürün ya da uygulamanın
başarılı olabilmesi için gerekli hizmet içi eğitim
ve araştırmanın yapılması,
 Her bilim alanında açıklamadan kuram
geliştirmeye kadar, değişen düzeylerde, temel
uygulamalı araştırmalar yapılabilmektedir. Her
araştırmacı, hangi tür ve düzeyde araştırma
yapıldığının bilincinde olmalıdır.

2.4.5. Değerlendirme AraĢtırmaları
Değerlendirme araştırmaları, herhangi bir
program, ürün ya da uygulamanın niteliğini,
etkililiğini, özelliklerini ve değerini belirlemek üzere
sistematik olarak veri toplama ve analiz etme
sürecidir. Diğer araştırmaların tersine,
değerlendirme araştırmalarında yeni bir bilgi
arayışından çok var olan program, ürün, teknik,
sistem ve uygulamalarla ilgili durumlar hakkında
karar vermeye odaklanır.
2.5. Yönteme Göre AraĢtırmaların Esas,
Yöntem ve Teknikleri
2.5.1.Tarihi AraĢtırmalar
Geçmişin ve geçmişten-günümüze geçen
sürecin araştırılmasında kullanılan bir yöntemdir.
Genellikle tarihçiler ve eğitimciler tarafından
kullanılmaktadır. Fakat fen ve mühendislik alanında
Nerede?, Niçin?, Ne Zaman?, Sonuçta Ne Oldu?
gibi sorulara cevap aranılması durumunda çok etkili
ve verimli sonuçlar alınabilecek araştırma türüdür.
Diğer bir ifadeyle, geçmişten günümüze geçen
süreçte yaşanmış olay ve olguların araştırılıp
açıklanması ve ortaya çıkarılmasında kullanılan
yöntemdir. Dönemin dokümanları dikkatlice
okunarak ya da o zamanlarda yaşamış kişilerle
görüşmeler yapılarak odaklanılan problemle ilgili
cevap aranır. Bu tür araştırmalarda doğruluğun
sağlanması önemli bir sorundur.
Örneğin geçmişin bilinmesiyle;
 Günümüz ve gelecekte eğitim alanında
meydana gelebilecek gelişmeler hakkında
tahminlerde bulunabilir.
 Ortaya çıkabilecek sorunlar önceden kestirilebilir
ve gerekli tedbirler alınabilir.
Çeşitleri şunlardır;
 Eğitim sisteminin tarihsel boyutuyla ilgili
araştırmalar
 Kültür analizleri araştırmaları
 Filolojik araştırmalar
 Öğretim programları araştırmaları
 Halkbilim araştırmaları vb.dir (Gurbetoğlu,
2015).
2.5.2. Betimsel AraĢtırmalar
Mevcut durumu veya geçmişten gelen sorunları
inceleyen araştırmadır. Genelde verilen bir durumu
aydınlatmak, standartlar, yönergeler doğrultusunda
değerlendirmeler yapmak ve olaylar arasında olası
ilişkileri ortaya çıkarma amaçlı araştırmalardır.
Bu tür araştırmalarda amaç incelenen durumu
etraflıca tanımlamak ve açıklamaktır. Betimlemeli
yöntemde inceleme sürecinde doğal şartları
bozmadan veya inceleme yapılan ortamda her
hangi bir değişiklik yapmadan araştırmaların
yürütülebilmesi nedeniyle, bu yöntem birçok
araştırmacı tarafından tercih edilmektedir.
Örneğin; kentleşme veya çarpık yapılaşma
sorunlarının pek çoğu betimsel niteliktedir. O
nedenle bu yöntem, şehirciliğin günümüzdeki
durumunu ortaya koyma çalışmalarında sıklıkla
kullanılır.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 25
Betimsel araştırmaların başlıca altı türlü vardır.
Bunların genel özellikleri aşağıda özetlenmiştir.
2.5.2.1. Örnek Olay AraĢtırmaları
Örnek olay, “bir veya az sayıda birbiriyle ilgili
denek üzerinde yapılan ayrıntılı çalışma” şeklinde
tanımlanabilir. Yapılan derinlemesine sorgulama ile
bir kişi, gurup veya kurum hakkında ayrıntılı veriler
elde edilir. Bu yöntemin en önemli sakıncası,
gözlemci önyargısı (gözlemci görmek istediği şeyi
görür) ve elde edilen sonuçların genelleştirilme
zorluğudur (Aytekin, 2017).
Örnek olay çalışmaları faktörlerin ve delillerin
birbirleriyle olan ilişkilerini inceler. Bu tür çalışmalar
sebep-sonuç ilişkileri üzerine yoğunlaşır. Gözlem ve
mülakatlar çok sık olmak üzere, örnek olay
çalışmalarında bütün metotlar kullanılmaktadır.
Özellikle mühendislik alanında reaktik
yaklaşımlarda çok önemli sonuçlar elde edilebilir.
Örneğin; bir işçinin iskeleden düşme nedeni veya
bir basınç tankının patlama nedeni reaktik bir
yaklaşım esas alınarak çözümlenebilir.
Araştırma metotlarının (mülakat, gözlem, anket
ve doküman analizi) tümünü kapsayabilen bir
şemsiye olarak da tanımlanmaktadır. İnceleme
belirlenmiş bir örnek olay etrafında derinlemesine
yapılır. Diğer araştırmalarda da olduğu gibi veriler
sistematik bir şekilde toplanır ve değişkenler
arasındaki ilişki bulunmaya çalışılır.
Bu yöntem ile daha çok “nasıl”, “niçin” ve “ne”
sorularına cevaplar aranır. Buradaki esas amaç,
bazı genel teorileri aydınlatmak için incelenen örnek
olayları etraflıca tanıtmaktır. Özellikle bireysel
yürütülen çalışmalar için çok uygundur. Bunun
nedeni, araştırılan problemin bir yönünün
derinlemesine ve kısa sürede çalışılmasına imkan
sağlamasıdır.
Fen ve mühendislik bilimleri alanındaki
araştırmalarda örnek olay, özel durum, vaka
çalışmaları gibi temelde aynı anlamı taşıyan fakat
farklı çağrışımlar yapan terimlerle
karşılaşılmaktadır.
Örnek olay araştırmaları özellikle sosyolojik
araştırmalarda monogrami araştırmaları olarak
bilinir. Bu nedenle, günümüzde monografi, sosyal
bilimlerden özellikle sosyolojinin alan
araştırmalarında çok kullanılan bir araştırma
tekniğidir.
Monografik araştırma, sınırları belirlenmiş tek bir
konu üstünde derinlemesine yapılan bir
incelemedir. Monografide olaylar bir bütün halinde,
toplu olarak ele alınmaz. Monografinin esası, tek bir
toplumsal konunun seçilmesine, bu olayın
derinlemesine incelenmesine ve bu olaydan hareket
ederek bütüne varılmasına dayanır.
Örneğin, gecekondu ailesi üzerine bir araştırma
yapılırken gecekonduların tarihsel gelişimi, yerel
yönetimlerin tutumları, gecekonduda yaşayan
ailelerin kültürel, ekonomik, düşünsel durumları, dini
ve ahlaki değerleri, gelir düzeyleri, yaşadıkları
ortam, tüketim alışkanlıkları, dinlenme ve eğlenme
alışkanlıkları derinlemesine incelenir.

Köy monografileri ile köy ailesi, şehir
monografileri ile şehir ailesi ele alınabilir. Kuruluş
monografileri, meslek gurupları, iş kolları,
çalışanlar, çalışma şartları derinlemesine
incelenebilir.
Monografi tekniğini ilk kez uygulayan Fransız
maden mühendisi Le Play olmuştur. Le Play,
Avrupa'nın işçi aileleri üzerinde, ekonomik gelir ve
giderlerini içine alan bir monografi uygulamıştır.
Türkiye'deki ilk monografik çalışma Mehmet Ali
Şevki (1882-1963) tarafından (1937'de),
göçmenlerin yaşadığı Pendik civarında Kurna
köyünde yapılmıştır. Aynı zamanda Niyazi Berkes'in
1942 yılında Ankara'da on üç köy incelemesini
kapsayan araştırması ile Behice Boran'ın 1945
yılında Manisa'da sekiz ova ve beş dağ köyünü
kapsayan toplumsal yapı araştırmaları ilk monografi
çalışmalarına ilk örneklerdir.
 Görüşme ve anket gibi veri toplama araçları
uygulanmadan önce yapılan bir ön çalışmadır.
 Nasıl?, Niçin? ve Ne? sorularına cevap aranır.
 Nasıl?, Niçin? ve Ne? sorularıyla problemin bir
yönünü derinlemesine ve kısa sürede çalışılma
imkanı bulunur.
2.5.2.2. Etnografik AraĢtırmalar
Etnografi, genel bir ifadeyle, insan topluluklarının
yaşam biçimlerini, davranışlarını, kültürlerini
bulundukları doğal ortamında inceleyen ve
yorumlayan bir bilim dalıdır. Bu nedenle, biyoloji
halk sağlığı, ergonomi, endüstri mühendisliği,
şantiye organizasyonu çalışmalarında kullanılabilir.
Teknikleri şunlardır:
 Katılımcı Gözlem: Araştırmacının gözlem
yaptığı ortama müdahale etmeksizin gözlem ve
görüşme yaptığı araştırmadır.
 Katılımcı Olunmayan Gözlem: Küçük
topluluklar ve insan-obje ilişkisi gibi konuların
araştırılmasıdır.
 GörüĢmeci Günlükleri: Görüşmecilerden
araştırılan konuyla ilgili günlük tutmaları ve
kaydettikleri tecrübeler üzerine konuşmalarından
oluşur.
2.5.2.3. GeliĢimci AraĢtırmalar
Gelişimci araştırmalar bir konunun “ne idi-ne
olduğunun” araştırılmasıdır. Bu araştırma;
bireyleri, gurupları, kurumları, metotları veya
materyalleri tanımlamak, karşılaştırmak,
sınıflandırmak, analiz etmek ve sonuçlarını
yorumlamak için yapılmaktadır. Gelişim unsuru;
boylamasına, enlemesine ve eğilim ve tahmin
itibariyle incelenir.
Gelişmeci araştırmalar sosyolojik araştırmalarda
“Olay Ġncelemesi” tekniği şeklinde sıkça kullanılır.
Tek bir olay ya da kişi üzerinde derinlemesine ve
zaman içerisinde görülen değişmelerin
incelenmesine dayanan bir tekniktir. Araştırma, bir
örnek olay üzerinde yoğunlaşır, denek sayısı
sınırlıdır.
Olay incelemesinde amaç konuyu ayrıntılı olarak
tanımlamak, gelişme koşullarını, bugünkü duruma
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 26
gelinceye kadar geçirdiği aşamaları saptamaktır.
Ancak, araştırılan konudaki değişim ve gelişimleri
ortaya çıkarmayı amaçladığı için diğer tekniklere
göre daha uzun süreli bir çalışmayı gerektirir. Olay
incelemesi kriminoloji (suç sayılan eylemleri
inceleyen bilim dalı) alanında çok kullanılmaktadır.
Olay incelemesiyle ulaşılan sonuçları daha büyük
guruplara genellemek doğru değildir. Çünkü olay
incelemesinde ele alman tek bir gurup toplumun
tümünü temsil edecek niteliğe sahip değildir.
Gelişim terimi daha çok biyoloji alanında sıkça
kullanılan ve yaşam belirtisi olan canlıların
gelişimini ve değişimini ifade eder. Gelişim kavramı
zamanla iş sağlığı ve güvenliği, mesleki eğitim,
davranış bilimleri, ergonomi gibi alanlarda
kullanılmaya başlanmıştır.
Gelişimci araştırma yönteminin en önemli
özelliği tanımlayıcı nitelikte olması ve özellikle ne idi
ve ne oldu gibi soruları araştırmasıdır. Bu
araştırma; bireyleri, gurupları, kurumları, metotları
veya materyalleri tanımlamak, karşılaştırmak,
sınıflandırmak, analiz etmek ve sonuçlarını
yorumlamak için yapılmaktadır.
Gelişim unsuru; boylamasına, enlemesine ve
eğilim ve tahmin itibariyle üç boyutta incelenir.
Bu üç araştırma türünün de odak noktası
araştırılan bir olgu, olay veya hususun süreç
içerisinde belirli zaman dilimlerinde nasıl değiştiğini
veya geliştiğine vurgu yapmasıdır.
Eğitimin amacı değişimi ve gelişim sağlamak,
gelişimci araştırmaların amaçları ise, bireylerdeki bu
gelişimi araştırıp ortaya koymaktır. Bu yönden
eğitim uygulamalarının doğası ile gelişimci
araştırmaların doğası örtüşmektedir (Büyüköztürk,
vd, 2012).
2.5.2.4. Fenomenografik AraĢtırmalar
Fenomen, duyularla kavranabilen, gözlenebilen,
bilincine varılabilen her konu kapsar. Mesleki eğitim
ve beceri kazandırma-geliştirme araştırmalarında
düşünme ve öğrenme hakkındaki bir takım soruları
cevaplamak için geliştirilebilir. Bunun için başlıca iki
soruya cevap aranılmalıdır. Bunlar;
 Bazı insanların öğrenmede diğerlerinden daha
iyi olması ne anlama gelir?
 Niçin bazı insanlar meslek öğrenmede
diğerlerinden daha iyidirler? Örneğin; çırak, kalfa
ve usta ile öğrenmeye çalıştığı mesleki beceri
konusu arasındaki ilişkinin belirlenmesi ustanın
veya işverenin uygulayacağı öğretim yöntemini
belirlemesini sağlar.
2.5.2.5. Sosyometrik AraĢtırmalar
Sosyometri, küçük guruplarda, bireyler
arasındaki yaklaşma (çekim) ve uzaklaşma (itim)
modellerini açıklamayı sağlayan bir araştırma
tekniğidir. Üzerinde araştırma yapılan gurup küçük
olmalı ve bireyler birbirini tanımalıdır. Okuldaki bir
sınıfta, yurtta, bir iş yerinde ya da küçük bir köyde
sosyometri tekniği uygulanabilir.
Sosyometride amaç, gurup içi dayanışmayı
tespit edip geçimsizlik ve uyumsuzlukları
azaltmaktır. Sosyometri aracılığıyla bireyler arası

ilişkilerin derecesini, kimin lider özellikleri taşıdığını,
hangi bireylerin birbirleriyle daha çok iletişimi
olduğunu öğrenebilmek mümkündür. Grubun her
üyesine, bazı günlük faaliyetleri kiminle yapmak
istediğini belirtmesini içeren sorular sorulur.
Bir sınıfta sosyometri tekniği uygulanırken şu tür
sorular sorulabilir:
 Kiminle aynı yerde çalışmak istersiniz?
 İş ortamında davranışlarından hoşlanmadığınız
kişi kimdir?
 Kendinizi kime yakın hissediyorsunuz?
 İşyerinde kimlerle hiç anlaşamıyorsunuz?
Bu tür sorulara verilen yanıtlar sonucu elde
edilen veriler, gurup üyeleri arasındaki ilişkileri
gösteren bir sosyogram (ilişki haritası)
hazırlanmasını olanaklı kılar.
2.5.2.6. Gömülü Teori AraĢtırmaları
Toplanan verilere göre daha önceden
bilinmeyen birtakım sonuçları birbiri ile ilişkisi içinde
açıklayan bir modelleme çalışmasıdır. Genellikle
sosyolojide kullanılır. Bu yöntemle yapılan
araştırmalarda amaç; uygulama, deney ve
gözlemlerle teoriye zemin hazırlamak ve yeni
teoriler, kavramlar ve hipotezler keşfetmek veya
geliştirmektir.
2.5.2.7. Özel Durum AraĢtırması
Güncel bir özel konu üzerine odaklanarak
derinlemesine yapılan çalışmadır. Konunun özel
olduğu tarama (survey) yönteminin anket ve
görüşme metotlarıyla tespit edilir. Genelde Nasıl?
ve Niçin? sorularına cevap aranır.
Özel durum araştırmasının özellikleri şunlardır:
 Olayların zengin ve canlı bir şekilde
tanımlanması,
 Olayların kronolojik olarak hikâyelendirilmesi,
 Olayların tanımlanması ile analizleri arasındaki
içsel bir tartışmanın kurulması,
 Belirgin bireysel aktörler ya da aktör guruplarının
algıları üzerine odaklanılması,
 Özel durum üzerindeki belirgin olaylar üzerine
odaklanılması,
 Araştırmacının özel durumun bir parçası olarak
katılımı ve
 Özel durumu zengin bir şekilde sunma yoludur.
Özel durum araştırma desenleri şunlardır:
 Bütüncül Tek Durum Desenleri: Tek bir birey,
bir kurum, bir program, bir işyeri araştırmasıdır.
Örneğin; bir işyerinin bir bütün ve tek bir analiz
birimi olarak araştırılması.
 Tek Durum Ġç Ġçe GeçmiĢ Deseni: Tek bir
durum içerisinde birden fazla alt tabaka veya
birim araştırmasıdır. Örneğin; bir işyerini
oluşturan bütün tarafların birlikte araştırılması.
 Bütüncül Çoklu Durum Deseni: Her bir
durumun kendi içinde bütüncül olarak
araştırılmasıdır. Örneğin; farklı işyerleri
çalışanların sosyo-ekonomik düzeylerine (düşük,
orta, yüksek) göre araştırılması.
 Ġç Ġçe GeçmiĢ Durum Deseni: Her bir durumun
kendi içinde çeşitli alt birimlere ayrılarak
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 27
araştırılmasıdır. Örneğin; sosyo-ekonomik
düzeyleri farklı işyerlerindeki ara ve teknik
insangücünün meslek kültürü konusundaki
davranışlarının araştırılması.
2.5.3. Deneysel AraĢtırmalar
Bir işkolundaki bazı değişkenleri (nicel olarak
ölçülebilen ve farklı değerler alabilen özellikler)
ölçebilmek ve bu değişkenler arasındaki sebep-
sonuç ilişkilerini ortaya çıkarmada genelde
deneysel yöntem kullanılır.
Araştırmacının amacı, araştırdığı konuyu
“neden” sorusu ve sebep-sonuç ilişkisi ile irdelemek
istiyorsa, onun için en uygun araştırma yöntemi
deneysel yöntemdir. Bilimsel yöntemler içinde kesin
sonuçların elde edildiği araştırmalardır. Çünkü
araştırmacı karşılaştırılabilir işlemler uygular ve
daha sonra onların etkilerini inceler.
Deneysel çalışmalarda çoğu kez yapay bir
durum oluşturulur. Birçok araştırmacı deneysel
çalışmalarda değişkenler arasında sebep-sonuç
ilişkilerini tespite ve bulguları etkileyen etkenleri
belirlemeye çalışır.
Planlama aşaması kolay, fakat yürütülmesi zor
olan bir yöntemdir ve eğitim araştırmalarında da
sıkça deneysel yöntemden faydalanılmaktadır.
Örnek olarak, yeni bir metotla yazılmış bir mesleki
eğitim kitabının çalışanların başarıları üzerindeki
etkisi deneysel yöntem kullanılarak araştırılabilir. Bu
yöntemle, eğitimi etkileyen faktörler ve değişkenler
arasındaki neden-sonuç ilişkisi tespit edilir ve
ölçümlerle elde edilen sonuçlar karşılaştırılabilir.
Etkisi ölçülecek etkenin; belirli kurallar ve şartlar
altında deneklere uygulanması, deneklerin etkene
verdiği cevapların ölçülmesi ve elde edilen
sonuçların karşılaştırılması ile karara varılması
işlemlerini içeren araştırmadır. Deneysel araştırma
teknikleri şunlardır:
 Tam Deneysel Yöntem: Deney-kontrol
gurupları arasındaki farkları ortaya koyan
araştırmalardır.
 Yarı Deneysel Yöntem: Deney-kontrol
guruplarından birine müdahale ile yapılan
araştırmadır. Deney, bir hipotezin sınanması
veya gerçekleşmesi amacı ile başvurulan
uygulamalı gözlemler olup laboratuvarda
uygulamalı şartlarda yapılır.
 Amprik deney (deneme-yanılma yöntemi)
doğrudan doğruya gözlemle elde edilen bilgiler
olup hipotezlerin denenmesinde kullanılması
mümkün değildir. Bu yöntemle fazla zaman ve
fazla enerji harcanır ve problemle ilgili yeterli veri
bulunmadığında uygulanır.
 Kontrollü deney ise, deney sonucunu etkileyerek
faktörlerin yalnızca birini değiştirip, diğer
faktörleri değiştirmemek şeklinde yapılan bir
deney olup bir faktör ile değişen değerlerin
deneye tesirinin ortaya çıkarılmasını amaçlar.
Deneysel araştırmalarda bağımlı ve bağımsız
değişkenler bulunmaktadır. Bağımsız değişken, bir
sebep-sonuç ilişkisinde sebep durumunda olan
değişkenlerdir. Bu bir özellik veya davranış olabilir.

Bunun bir yönde değişmesi başka bir özelliği de
etkileyebilir ve onun değişmesine yol açabilir.
Örneğin; çalışmaya ayrılan zaman artıkça
kazanılan bilginin miktarının da değişmesi
beklenmektedir. Burada zaman bağımsız
değişkendir. Zamana bağlı olarak artan bilgi miktarı
ise bağımlı değişkendir (Büyüköztürk, vd, 2012).
2.6. Yapıldığı Yere Göre AraĢtırmalar
2.6.1. Laboratuvar AraĢtırmaları
Laboratuvarların araştırma şartları, araştırıcılar
tarafından oluşturulup kontrol edildiği için yapay bir
ortamdır. Kontrollü ve yapay ortamdaki
davranışların gerçek hayattan farklı olacağı tabiidir.
İnsanlar veya nesneler üzerinde yapılan
deneysel çalışmaların, deneysel çalışma
koşullarından oldukça farklı boyutta yürütüldüğü ve
bu çalışmalardan önemli verilerin elde edildiği de
bilinmektedir. Laboratuvar yöntemlerinde kullanılan
bir takım teknik ve araçların insanlar üzerinde
kullanılamayışı özellikle fen bilimleri alanındaki
çalışmaları önemli ölçüde sınırlandırmaktadır.
Laboratuvar araştırması, yapay olarak
oluşturulan bir çevre veya ortamda ve denetimli
koşullar altında neden–sonuç ilişkilerinin
bulunmasına yönelik bilimsel bir çalışma türüdür.
Koşulları, değişkenler veya ortam, farklı düzeylerde
ayarlanıp değiştirilerek sonucu etkileyen dolaysız
faktörler ortaya çıkartılmaya çalışılır. Denetimli
koşullar altında gerçekleştirildiği için laboratuvar
araştırmalarında "iç geçerlilik" yüksektir. Koşulların
ve etkenlerin değiştirilebilmesi laboratuvar
araştırmalarının esneklik özelliğini gösterir. Fakat
bu tür araştırmalar daha çok doğa ve mühendislik
bilimleri için uygundur.
2.6.2. Saha-Alan AraĢtırmaları (Survey)
Alan araştırması, “tarama araĢtırması”, “saha
araĢtırması” veya “survey” gibi kavramlarla
açıklanmaktadır. Farklı kaynaklarda buna buna
“betimsel araĢtırma” da denilir. Alan araştırmaları
gerçek hayatın içinde yürütüldüklerinden, yapaylık
söz konusu değildir. Özellikle bir işkolu, sektör,
şehir veya bütün bir toplum araştırma alanı olarak
kabul edilebilir.
Alan araştırmaları insanların herhangi bir
konudaki görüşlerini ve değerlendirmeleri içerir.
Alan araştırmasının bilimsel niteliği, toplumla ve
bireyle ilgili değişkenleri içermesinden kaynaklanır.
Bu değişkenler bağımlı ve bağımsız olarak iki
ana gurupta incelenmelidir. Bağımsız değişkenlere
bireyin cinsiyeti, dini, medeni hali, sosyo-ekonomik
statüsü, eğitim düzeyi, yaşı, geliri, mesleği, yaşadığı
coğrafi bölge örnek olarak gösterilebilir. Bağımsız
değişkenler ise bireyin düşünceleri, ilgisi, tutumu,
tavrı gibi psikolojik ve sosyal psikolojik
davranışlarıdır.
Saha araştırması, bitki, hayvan, doğal ortam ve
insanların bir konu hakkında ne düşündüğü ve ne
gibi tavırlar takınacağı hakkında, yazılı ve sözlü
olarak sorulan sorular yardımı ile bilgi almayı
amaçlar. Saha araştırmalarında kullanılan
yaklaşımlar ve yöntemler elde edilmek istenen
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 28
verinin (bilginin) niteliğine göre değişebilmektedir.
Ancak genellikle bu tekniğin üç ana alt dalı vardır.
2.6.2.1. Anket Tekniği
Anket, insanların yaşam koşullarını,
davranışlarını, inançlarını veya tutumlarını
betimlemeye yönelik bir dizi sorudan oluşan bir
araştırma materyalidir (Thomas, 1998). Herhangi bir
konuda, birden çok insanın görüşlerini ve
eğilimlerini öğrenmek amacıyla kullanılan bir veri
toplama tekniğidir. Araştırma konusuyla ilgili olan
yazılı sorulardan oluşur. Araştırmaya katılan
kişilerden bu sorulara açık ve doğru bir şekilde yanıt
vermeleri istenir. Alan araştırmalarında en çok
kullanılan veri toplama tekniklerinden birisidir.
Bu konudaki bazı teknikler şunladır;
 Yüz Yüze Anket
 Bilgisayar Destekli Telefon Anketi (CATI)
 Bilgisayar Destekli Kişisel Görüşme Anketi
(CAPI)
 Bilgisayar Destekli Web Anketi (CAWI)
 Müşteri Memnuniyeti Araştırması
 Çalışan (Personel) Memnuniyeti Araştırması
 Gizli (Gölge) Müşteri Uygulamaları
 Tüketici Profili ve Tipoloji Araştırması
 Tutum ve Davranış Araştırması
 Pazar Payı ve Pazar Potansiyeli Araştırması
 Endüstriyel (Sektörel) Araştırmalar
 Ürün Testi ve Yeni Ürün Geliştirme
 İmaj ve Kurumsal İtibar Araştırması
 Konsept ve Konumlandırma Araştırması
Ankette sorular hazırlanırken ankete katılan
kişilerden daha geçerli yanıtlar alabilmek için
aşağıdaki özellikleri taşımalıdır. Özetle;
 Kısa ve açık sorular olmalı,
 Konuyla ilgili olmalı,
 Soru sayısı az olmalıdır.
Ayrıca anketin hazırlanması ve uygulanmasında
dikkat edilecek hususlar şunlardır;
 Önce anketin konusu, amacı, anketi
cevaplayacak olanların nitelikleri ve düzeyleri
tespit edilmelidir.
 Cevaplama güvenliğini ve katılım oranını yüksek
tutmak için; anket amacı ve elde edilecek
bilgilerin nerede kullanılacağını belirten bir
açıklama konulmalıdır.
 Anket konusunun açık uçlu veya kapalı uçlu
sorulardan hangisiyle dile getirilmesinin daha
uygun olacağı incelenerek türü belirlenmelidir.
 Sorular guruplandırılmalı genelden özele doğru
sınıflandırılmalıdır.
 Anketin uzunluğu onu cevaplayanın fazla
süresini almayacak şekilde ayarlanmalıdır.
 Her soru incelenen konu ile ilgili olmalı, açık ve
anlaşılır bir dille yazılmalıdır.
 Anketin geçerlilik süresinin yüksek olmasına
özen gösterilir. Bunun için uzmanlardan
yararlanılmalıdır.
 Kimi anketler asıl gruba verilmeden önce ön
deneme amacıyla bir gruba uygulanarak
geçersiz sorulardan arındırılmalıdır.

Araştırılan konu ile ilgili bireylerin oluşturduğu
evrene "araĢtırma evreni" adı verilir. Örneğin;
"Ankara'da bir inşaat işkolunun çalışanlarının boş
zaman faaliyetleri" ile ilgili bir araştırmada,
Ankara'daki o işkolundaki bütün çalışanlar
araştırma evrenini oluşturur.
Bazı araştırmalarda, konuyla ilgisi olan bireylerin
sayısı çok fazla olabilir. Bu durumda, herkese anket
uygulanması hem maddi açıdan hem de zaman
açısından olanaksızdır. Yukarıda verdiğimiz örnekte
Ankara'daki bütün inşaat işkolunu çalışanlarına
anket uygulanması güçtür. Ancak anket, inşaat
işkolunun küçük bir gurubuna uygulanabilir.
Araştırma evreni içinden seçilen bu gruba örneklem
adı verilir. Örneklem seçerken seçilen örneklem
araştırma evreninin tüm özelliklerini yansıtmasına
özen göstermek gerekir. Aksi halde araştırmada
yanlış sonuçlara ulaşılabilir.
2.6.2.2. Mülakat Tekniği
Görüşme tekniği olarak da bilinen bu teknikte
kişiler karşılıklı konuşarak ve çeşitli sorulara cevap
verilerek yapılır. Sosyolojik araştırmaların vaz
geçilmezlerindendir. Görüşme, araştırılan konuyla
ilgili bireylerle yapılan karşılıklı konuşma ile
gerçekleştirilir.
Görüşmenin yüz yüze bir ilişkiye dayanması,
verilerin elde edilmesine açıklık ve kesinlik
kazandırır. Görüşme, bir sohbet havasında
geçebileceği gibi inceden hazırlanmış bir soru
çizelgesi ile de uygulanabilir. Görüşme anında ses
ve görüntü gibi kayıt araçları da kullanılabilir.
Ancak, büyük çaplı alan araştırmalarında bu
tekniğin uygulanması oldukça zordur. Bu tür
araştırmalarda görüşme tekniği yerine anket
uygulanması daha uygun olur.
Sorulacak sorular konuyu iyi bir şekilde
açıklayacak türden olmalıdır. Seçilen soruların ve
konuşmanın seyrinin çok önemi vardır. İnsanların
soruları cevaplarken sadece sözcükleri değil
mimikleri ve ruh hali de dikkate alınır. Daha
kapsamlı ve samimi bir bilgi alımı tekniğidir. Soruları
soran kişi istediği bilgileri almak için gerekli
konuşma sürecini ve soruları hazırlar ve bunları
uygular. Bu konudaki bazı teknikler şunladır;
 Odak Gurup Çalışması
 Derinlemesine Mülakat
 Hane Ziyaretleri
 Denek Bulma Çalışmaları
 Reklam Etki Araştırması
 Dağıtım Kanalı Araştırması
 Kullanım Alışkanlıkları Araştırması
 İnternetle Toplu E-Mesaj Araştırmaları
 Veri Tabanı Oluşturma Çalışmaları
 Seyahat ve Turizm Araştırmaları
 Marka (İmaj) Araştırması
 Fizibilite Araştırmaları
 Spor ve Taraftarlık Araştırmaları
 Gayrimenkul Pazar Araştırması
 Ön Test ve Son Test Çalışmaları
 Segmentasyon Analizi
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 29
2.6.2.3. Belgesel Tarama Tekniği
Belgesel tarama tekniği, belgesel kaynaklara
dayalı araştırma tekniğidir. Literatür araştırması
olarak da bilinir. Günümüzde hemen her alanda
kullanılmaktadır.
2.6.2.4. Gözlem Yapma Tekniği
Gözlem yapma tekniği, gözleme dayalı bir
araştırma tekniğidir. Bitki, hayvan ve genel doğal
yaşam alanlarının araştırılmasında tercih edilir.
Orman, tarih, güzel sanatlar, spor, veterinerlik,
ziraat, coğrafya, su ürünleri gibi daha pek çok
alanda bu teknik kullanılmaktadır. Gözlemde
sadece göz değil, bütün duyu organları kullanılır.
Fotoğraf makinesi ve televizyonun bir gözlem
vasıtası olarak kullanılması, araştırmacıların işlerini
kolaylaştırmıştır.
Gözlem tekniği ile elde edilen veriler, diğer
tekniklerle tamamlanıp bütünleştiği ölçüde geçerlik
ve güvenirliliği artacaktır. Bu teknikte gözlem yazılı
görsel, fiziksel ve işitsel belde ve kayıtlar üzerinden
yapılır. Örnek olarak ikonalar ve grafikleri, ses ve
görüntü bantlar ve plaklar, fotoğraf, tablo, heykel ve
etnografik eserler gösterilebilir.
Aslında gözlem, Bir şeyi iyi anlamak için onun
kendi kendine ortaya çıkan çeşitli belirtilerini gözden
geçirmektir. Gözlem, insanoğlunun günlük hayatının
büyük bir kısmını oluşturur. İnsan sahip olduğu
bilgilerin büyük bir çoğunluğunu gözlem yoluyla
edinir. Bilimsel bir amaca bağlı olmayan bu
gözleme „doğal gözlem‟ denir. İş görüşmeleri
sırasında yapılan mülakatlarda kişinin işe uygun
olup olmadığına gözlem yoluyla bakılır. Ayrıca bazı
ülkeler vize işlemleri sırasında yüz yüze görüşme
talep ederler, kişinin ülkeye gitme amacını gözlem
yoluyla anlamak isterler.
Araştırmada gözlem ise gerçek hayat içinde olup
bitenlerin araştırmacı tarafından izlenerek
kaydedilmesi tekniğidir.
Gözlemde olması gereken özellikler şunlardır;
 Belirli bir araştırma amacına hizmet etmelidir.
 Araştırmacı tarafından önceden planlanmış bir
faaliyet olmalıdır.
 Gözlem sonuçları sistematik olarak
kaydedilmelidir.
 Tutarlılık ve geçerlilik açısından gözlem
sonuçları kanıtlanabilmelidir.
Gözlemin kullanıldığı alanlar şunlardır;
 Psikoloji,
 Sosyoloji,
 Biyoloji,
 Tıp(hem gözlem hem deney),
 Astronomi,
 Edebiyat,
 Coğrafya,
 Fizik,
 Kimya,
 Güzel Sanalar vb. alanlarında gözlem yöntemi
sıkça kullanılır.
Örneğin;
 Bir doktorun hastasına teşhis koyması,

 Bir uzay bilimcinin teleskopla gök cisimlerini
gözlemlemesi,
 Bir psikoloğun teşhis koyarken hastasının hal ve
hareketlerini gözlemlemesi,
 Bir biyoloğun hayvanlar alemini tanımak
amacıyla gözlemlemesi ve bu gözlemler sonucu
oluşturulan belgeseller.
Canlılardan, özellikle insanlardan, öteki
tekniklerle veri toplarken bunların oldukları gibi değil
de görünmek istedikleri gibi davranma eğilimleri
verinin güvenilirliği açısından risk oluşturmaktadır.
Fakat bu risk gözlem tekniğinde minimumdur.
Ayrıca, bazı durumlar vardır ki gerekli bilgiler ancak
gözlemle elde edilebilir, hayvanların doğada
kurdukları yaşam düzeni, konuşamayan bir
çocuğun belli bir olay karşısında gösterdiği
davranışlar gibi.
2.6.2.4.1. Gözlem Teknikleri
 Süresine göre gözlemler
 Yapısına göre gözlemler
 Yapıldığı yere göre gözlemler
 Uygulama biçimine göre gözlemler
 Süresine Göre Gözlem Teknikleri:
o Sürekli Gözlem: Sürekli gözlemde incelenen
olay başından sonuna kadar izlenir. Güneş
tutulması gözlemi sürekli gözleme örnektir.
o Zamanı Gelince Gözlem: Zamanı gelince
gözlemde olay belirli bir zaman kısıtı içinde
gözlenir. Örneğin; yarasaların beslenme şekli
araştırılırken bu hayvanları sadece gece
gözlemleriz. Çünkü gündüz avlanmaz,
uyurlar.
o Aralıklı Gözlem: Aralıklı gözlemde rasgele
veya belirlenmiş zaman aralıklarında yapılan
gözlemlerdir. Bir makinenin belirli aralıklarla
gözlenmesi veya kolesterol problemi olan bir
hastanın belirli aralıklarla kontrol edilmesi
buna örnek olarak verilebilir.
 Yapısına Göre Gözlem Teknikleri:
o Doğrudan doğruya gözlem: Duyu
organlarımızla yapılan gözlemdir. Bir olayı
gözlemlerken öncelikle duyma, görme gibi
duyularımızı kullanırız.
o Araçla yapılan gözlem: Belli gözlemsel
araçlar kullanılarak yapılan gözlemdir. Bilim
adamlarının uzaydaki cisimleri gözlemlerken
teleskop kullanmaları, hücreleri incelemek
için mikroskop kullanmaları buna örnek
verilebilir.
 Yapıldığı Yere Göre Gözlem Teknikleri:
o Doğal ortamında yapılan gözlem: Olayları
doğal ortamında gözlemleme biçimidir.
Örneğin öğretmenlerle öğrenciler arasındaki
ilişkiyi gözlemlerken bunu doğal ortamında
yani sınıfta yapmalıyız.
o Laboratuar ortamında yapılan gözlem:
Olayları laboratuar ortamında gözlemleme
biçimidir. Laboratuar ortamında yapılan tüm
deneyler bir anlamda da gözleme örnektir.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 30
 Uygulama Biçimine Göre Gözlem Teknikleri:
o DıĢarıda gözlemleme: Gözlenenin
gözlemciyi görme olasılığı olmadan
gözlemleme biçimidir. Polislerin suçluları
sorgularken bir yüzü aynalı camla çevrilmiş
sorgu odalarını kullanmaları bu duruma
örnektir.
o Katılarak gözlemleme: Gözlemcinin
gözlemlenen kişilerle birlikte olduğu ve
onlardan biri gibi davrandığı gözlem biçimidir.
Casusların, bilgi edinilmesi gereken
guruplara katılıp onlardan biriymiş gibi
davranarak gözlem yapması buna örnek
verilebilir.
2.6.2.4.2. Gözlem Formunun Hazırlanması
Gözleme başlanmadan önce nasıl bir plan
izleneceğinin tasarlanması gerekir. Bunun için
gözlem formu kullanılır.
Gözlem formunda olması gereken özellikler:
 Gözlem formu olabilecek bütün durumların
bilgilerini içermelidir.
 Bilgiler belli bir düzen içinde olmalıdır.
 Bilgilerin açık bir şekilde elde edilmesine yönelik
olmalıdır.
 Çelişen bilgi içermemelidir.
 Dereceleme ölçekleri ve karşılaştırma
çizelgelerinden yararlanılmalıdır.
2.6.2.4.3. Gözlemin Yapılması
Gözlemde önemli olan, doğal ortamın
değişmemesi ve gözlenmek istenen belirtilerin
eksiksiz kaydedilmesidir. Bunun için gözlemci kayıt
cihazlarından (video kayıt, ses kayıt, fotoğraf
makinesi, vb.) faydalanır. Diğer önemli bir husus
herhangi bir davranışın veya olayın, eksiklikler
oluşmaması için, gözlendiği anda kayıt edilmesidir.
Ayrıca araştırmacı ortama ilişkin kendi
düşüncelerini topladığı verilerden ayrı tutmalıdır.
Raporda kendi düşüncelerini ayrı, araştırma
sonuçlarını ayrı belirtmelidir.
2.6.2.4.3. Gözlem Yönteminin Güçlü ve Zayıf
Yönleri
 Güçlü Yönleri:
o Kişilerin veya olayların en etkili ve en
güvenilir yoldan incelenmesi,
o Birçok kişi veya olayın aynı anda
gözlemlenebilmesi,
o Hata payının düşük olması,
o Verilerin doğrudan elde edilmesine yönelik bir
yöntem olması,
o Veriler hakkında ayrıntılı bilgi edinilmesini
sağlaması,
o Objektif ve geçerli olmasıdır.
 Zayıf Yönleri:
o Maliyeti yüksektir. Çünkü iyi gözlemci
yetiştirmek için iyi eğitim, bunun için de para
gerekir.
o Dış etkenler kişileri veya olayları etkileyebilir.
Örneğin, dış ortamda yapılan bir gözlemde

hava koşulları olumsuz etki yaratabilir; kar,
yağmur gibi.
o Uygulamada zorluklar çıkabilir. Örneğin, çoğu
gözlem araştırması alanlarda yapılmaktadır.
o Buralara giriş için izin alma konusunda
sorunlar çıkabilir.
o İşleme dökülmede zorluklar çıkabilir, çünkü
gözlemden çıkarılan anlamlar her zaman
aynı olmayabilir.
o Gözlem ile veri toplama uzun süren bir
yöntemdir, çünkü gözlem yapmak zaman
alan bir işlemdir.
2.7. Bazı AraĢtırma Modelleri
Bir araştırmanın planlanmasında birçok nokta
hakkında daha başlangıçta “karar” vermesi
gerekmektedir. Bunlar arasında çok önemli olan ve
araştırmanın temeli olacaklardan bazıları şunlardır:
 İşlemlerin ve deneysel değişkenin tanımlanması,
 Araştırma evreninin tayini ve tanımlanması,
 Örneklemenin seçilmesi,
 Ölçüt, bağımlı değişken ya da değişkenlerin
tayini,
 Kontrol edilecek etkenlerin, yani, istenmedik
değişkenlerin saptanması, açıklanması ve her
birinin hangi düzeyde kontrol edileceğinin
belirlenmesi ve
 Araştırmaya uyacak belirli bir modelin
seçilmesidir.
Chambell ve Stanley tarafından ortaya atılan ve
günümüze daha çok sosyal bilimlerde sıkça
kullanılan bazı modeller şunlardır.
 Kontrol Grubu ve Örnekleme Olmayan Modeller
o Kontrolsüz Son-Test Model
o Kontrolsüz Ön ve Son-Test Model
 Kontrol Gurubu Olan Modeller (Ekinci, 2016).
2.8. AraĢtırmaların Genel Özellikleri
2.8.1. Temel Nitelikleri
Araştırmayı daha iyi anlamının bir yolu da onun
genel nitelikleri üzerinde durmaktır. Araştırmanın
temel niteliklerinden bazıların şunlardır;
 Araştırma, literatürde (alan yazında)
bulunmayan “yeni bilgi” toplar.
 Araştırmaya, problem çözmeye yönelik, ussal,
yansız ve sistemli bir süreçtir.
 Araştırmada, bir uzmanlık işidir; araştırma
yöntem ve tekniklerde yetişmişliği gerektirir.
 Araştırma ile araştırmacının ya da bir başkasının
istediği değil, olası tüm eleştiriler karşısında,
dayanıklı (yıkılmayacak) bir sonuca varmak
amaçlanır.
 Araştırmada, olabildiğince, sayılılarla ifade
edilebilen veriler toplanır ve sonuçlar da
sayılarla ifade edilmeye çalışılır.
 Araştırmanın dayanakları, kişisel kanılar,
beğeniler değil, ortak ölçüleri göre herkesçe
gözlenebilir ve böylece de yanlışlanabilir
verilerdir.
 Araştırma yorumsuz olmaz.
 Araştırma yenilenebilir niteliktedir.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 31
 Araştırma, diğer araştırmacı ve bilim adamları
için de bir anlam taşır.
 Araştırma, önemli bir süreç ve sonuçları ile rapor
edilen bir çalışma bütünüdür.
2.8.2. AraĢtırmaya KarĢı Bazı YanlıĢ Tutumlar
Bir toplumda veya bilim dalı ya da uygulama
alanında, araştırma etkinliklerini olumsuz yönden
etkileyen bazı yanlış tutumlar vardır. Bunların
bilinmesi, araştırma kavramının yorumuna daha
gerçekçi bir görünüm kazandıracaktır.
2.8.2.1. AraĢtırma Önemini Anlamamadan
Kaynaklanan YanlıĢ Tutumlar
 Araştırmayı reddederek geleneklere bağlı olma.
 Kendi kişisel görüşünü üstün tutma.
 Gelişmenin, araştırmadan başka koşul ve
yollarla gerçekleşebileceği inanma.
2.8.2.2. AraĢtırmanın Sınırlarını Bilememeden
Kaynaklanan YanlıĢ Tutumlar
 Araştırmacıya aşırı güvenme.
 Çabuk sonuç bekleme.
 Bilimsellik ile doğma bilimleri eşleştirme.
 Olumlu bir sonuçla sonuçlanmasını bekleme.
2.8.3. Planlaması
2.8.3.1. Yöntemsel Planlama
Her ussal davranışta olduğu gibi, araştırmacı,
eyleme geçmeden önce, ne yapmak istediğini çok
iyi planlamak zorundadır. Araştırmaların özgünlüğü
planlama aşamasında belirlenir. İyi planlanmış bir
planlamanın yürütülmesi, büyük ölçüde “rutin”
işlerinden oluşur. Bu nedenle de, araştırmacıların
zamanlarının büyük bir bölümü planlama için ayrılır.
Bu oranın %80„ne kadar çıkması gerektiğini
söylemek bir abartma sayılmamalıdır.
Araştırmacı, mimara bezer; yapacağı ayrıntılı
plan, gerektiğinde, başkalarınca da anlaşılıp
uygulanabilir nitelikte olmalıdır. Araştırma planı,
problemin seçilmesinden araştırılıp rapor
edilmesine kadar geçen tüm süreçlerin önceden
düşünülmesi ve kendi içinde tutarlılığı olan bir bütün
olmasını gerektirir.
2.8.3.2. Süre ve Olanakların Planlanması
Araştırmacı, aynı zamanda, iyi bir işletmeci, iyi
bir proje yöneticisi olarak, çalışmaların zaman ve
maliyet planı yapmak zorundadır.
Bu amaçla;
 Ayrıntılı amaçların ve buna dayalı iş paketleri ile
aralarındaki en uygun ilişkilerin belirlenmesi,
 Her iş paketi içindeki önemli işlemler için
gereksinim duyulacak insan gücü, süre ile para
miktar ve kaynakların saptanması,
 Araştırmanın gerektireceği sanılan toplam süre
ve olanaklar ile öngörülen başlama ve olası bitiş
tarihlerinin belirlenmesi gerektirecektir.
2.8.3.3. Geçici Anahtarlar ve Hazırlanması
Araştırmanın planlanması, onun en son aşaması
olan, rapor hazırlığını da içerir. Bu amaçla,

araştırma raporunun ana yapısı, bölüm ve alt
bölümleri, önceden belirlemeye çalışılır.
Böylece hazırlanacak anahtarlar, bir raporun
“içindekiler” sayfasını andırır. Araştırmada neyin,
nerede ve hangi ilişkiler içinde ele alınacağını
belirtir. Anahtarların önceden hazırlanmanın üç
temel yararı vardır.
Bunlar;
 Araştırma bütünlüğünü görmeye, gerekirse daha
ussal ilişki düzenlerinin gelişmesine yardımcı
olur.
 Veri toplama aşamasında, bu bölüm ve alt
bölümleri dolduracak nitelik ve nicelikte verilerin
toplanmasını kolaylaştırarak, eksik ya da fazla
veri toplama olasılığını azaltır.
 Araştırma raporunun yazılmasını kolaylaştırır.
Bu aşamada yapılan hazırlıklar, geçici
anahtarlar olup, araştırma sürecinde
belirlenecek haklı gerekçelerle, değişmeye
açıktır.
2.9. Bilim ve AraĢtırmanın Nitelikleri
Bilim ve araştırmada aranan nitelikler bir bakıma
bilim adamında ve araştırmacıda bulunması
beklenen niteliktedir. Onun için, burada açıklanacak
niteliklerden çoğu bilim adamı ve araştırmacının da
niteliklerindendir.
Bu nedenle, bilim insanları, açık görüşlü,
hoşgörülü, sabırlı, amaca ulaşmada inatçı, kendini
eleştirebilen, tarafsız, bilgi toplayabilmek için her
türlü kaynaktan yararlanabilen, metodik şüpheci,
her iddia için bilgi isteyen, gerçek ile görüşü veya
söylentiyi birbirinden ayırabilen kişilerdir. Ayrıca,
mantıklı, sürekli öğrenme ve anlama isteğinde
bulunan, yeterli bilgi elde edinceye kadar kararını
erteleyen, vardığı sonuçlarla kendi görüşleri
arasında bir çatışma olduğunda verileri tercih eden
ve her kararda bir yanılgı payı olabileceğini kabul
eden bir kişilerdir (Büyüköztürk, vd, 2012;
Arslanoğlu, 2016).
2.9.1. Objektiflik
Bilim insanı objektif olmak zorundadır.
Araştırmacılar bir çeşit araştırmayı ötekine, bir
yöntem ve tekniği öteki yöntemlere tercih edebilir.
Fakat kişisel inançlarını, düşüncelerini problemin
çözümünde kullanılacağı yöntem ve tekniklerle
birleştirmemeli, bulgular inançlarını ve beklentilerine
karşıt yönde bile olsa yansızlıktan, objektiflikten ve
doğruluktan ayrılmamalıdır. Buna araştırmacının
“bilim ahlakı” denir. Objektiflik, ön yargıların
etkisinde kalmak sadece araştırmacının değil her
medeni insanın özelliğidir.
2.9.2. Ġzafilik (Görelilik)
Deneyci bilim insanlarına (Experimental
Scientist) göre, bilimsel bilgi “Ģüpheli“, “mümkün”
ve “muhtemel” bilgi olarak düşünülmelidir. “Mutlak”
bilgiden söz edilemez. Bunun içindir ki bilimsel
hakikat, ihtimalidir. Başka bir deyişle bilimsel
“bilgi”nin, bildiklerinin (fikirlerin bile) “mutlak”
olduğu görüşündedirler. Onlara göre, gerek akıl
yoluyla, gerekse duyu organları arayıcılığıyla elde
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 32
edilmiş olan bilgiler “hakikatin” değişmez
ifadeleridir.
2.9.3. GerçekleĢtirme
Gerçekleme amacıyla yer verilen “tekrar” daha
önce araştırması yapılmış bir problemin, o
araştırmada kullanarak, değişik bir örnekleme grubu
üzerinde yeniden araştırmasıdır. Tekrarın başka bir
şekli ise, değişik guruplar üzerinde yenilemesidir.
Kendini test etme işi, genellikle tekrar yoluyla
yapılır. Bir araştırma aynı koşullar altında
tekrarlandığında aynı bulgulara varılması beklenir.
Eğer sonuç başka çıkarsa ve daha tutarlı görülür
ise bilgi terk edilir.
2.9.4. Alenilik
Bilim adamı ve araştırmacı gözlem, deney ve
bulgularını o şekilde rapor etmelidir ki, diğer
araştırmacılar da doğruluğunu kontrol edebilmek
amacı ile bunları test edebilsin; araştırmayı aynen
ve kısmen tekrarlayabilsin. Çağımızda araştırmacı
evrensel bir değerlendirme yöntemi geliştirmiştir.
Bu, araştırma sonuçlarının, kendini kabul ettirmiş
meslek dergilerinde yayınlanılarak, bilim
demokrasisi formunda açık eleştiriye sunulmasıdır.
Bilim adamı ve araştırmacı, yayınlandığı bir
çalışmanın, ileri sürdüğü bir düşüncenin, bir gün,
dünyanın herhangi bir yerinde, adını hiç duymadığı
bir meslektaşı tarafından kontrol ve test
edileceğine, gerçekleştirmeye tabi tutacağını, yani,
mesleki kamuoyunun eleştiri ve denetimi altında
olduğunu bilmelidir.
2.9.5. Diğer Özellikler
 Olgusallık: Bilim ve araştırmanın konusu
gözlenebilen olgulardır.
 Gözlemsellik: Bilim, olguları ve olgular
arasındaki ilişkileri gözlem yoluyla meydana
çıkarmaya çalışır. Yani, “ne olması” gerektiğini
değil olanın “ne” olduğunu araştırır ve anlatır.
 Sistemlilik: Bilim ve araştırma konu edindiği
olgu ve ilişkileri sistemli bir şekilde incelemeye
çalışır. Herkesin, aynı yoldan geçtiği takdirde
aynı sonuçlara varması beklenir.
 Mantıksallık: Bilim ve araştırma mantıksaldır.
Çünkü ulaşılan sonuçlar her türlü çelişkiden
uzaktır. Mantıksal düşünme yolları olan
tümevarım ve/veya tümdengelim kurallarından
yararlanmaktadır.
 Fonksiyonellik: Bilim araştırma metot olarak
fonksiyoneldir. Çünkü bir takım hipotezlerden
hareket edilerek, bunların doğrulanmasına
çalışmaktadır.
 Denencelik: Bilim ve araştırma denencelidir.
Çünkü bir takım hipotezlerden hareket edilerek,
bunların doğrulanmasına çalışmaktadır.
 Seçicilik: Bilim ve araştırma seçicidir. Çünkü
evrende olup biten olgular değil, ancak önemli
görülen olgular edinilmektedir.
 Genelleyicilik: Bilim ve araştırma genelleyicidir.
Çünkü elde edilen sonuçlar genel bir şekilde

ifade edilmekte, tek tek olgularla değil, olgu
türleriyle ilgilenmektedir.
 Sosyal Etkinlik: Bilim ve araştırma sosyal bir
etkinliktir. Çünkü bunlar toplumsal ihtiyaçlardan
doğan toplumsal faaliyettir.
 Doğruluk: Bilim ve araştırma doğruluk
bulguların, genellemelerin, önerilerin test edilmiş
olgulara, kanıtlara dayanmış olması en açık ve
en güvenilir bir biçimde söylenmiş bulunmasıdır.
 Biriktirme: Bilim ve araştırma mevcut
özeliklerinden biri de biriktirmedir. Yeni bilgiler,
eski bilgiler üzerine inşa edilir. Belki, hayatta her
şeyi yeniden başlatmayan tek varlık insandır.
 GeliĢmecilik: Bilim de devamlılık vardır ve bu
bilimin gelişmecilik özelliği ile ilgilidir.
 Sınırlılık: Bilimde, genellik ve bütünlük
özelliklerinin yanında sınırlılık vardır. Bilimler
belli alanlarda bilgi üretmektedir. Bu, aynı
zamanda, bilimin genelden özele gitme niteliğidir
(Büyüköztürk, vd, 2012).
2.10. Bilim ve AraĢtırmada Temel Amaçlar
Yüzyıllar öncelerinden farklı olduğu söylenemez.
İlk insan taşan nehirleri; öldürücü kıtlıkları,
hastalıkları, güvenliğini ve hayatını tehdit eden
etkenleri bulmak, bunların etkilerini yok etmek ve
olayları kontrol altına alabilmek istemiştir. Günümüz
insanı da olayları kontrol altına alabilmek istemiştir.
Günümüz modern insanın amacı da evrendeki
düzeni keşfetmek, onun ilkelerini bulmak, yasalarını
saptamak ve doğal kuvvetleri kontrol altına
alabilmektedir. Böylece, bilim ve araştırmada
gerçekleşmesi istenen en önemli amaçlar, aşağıda
kısaca özetlenen şu üç gurupta toplanmaktadır.
Doğal koşulları ve olayları açıklayabilmek,
yormayabilmek (ön kestirme; tahmin) ve kontrol
altına alabilmek.
2.10.1. Açıklama
Genel olarak bugünkü bilimin temel amacı doğal
olayların betimlenmesi ötesine geçebilmek, onları
açıklayabilmektir. Bilim adamı, olayların sadece
adını vermek, onları sınıflandırmak ya da ne
olduklarını bilmekte yetinmez. O, bunların nasıl
meydana geldiğini anlamak ister. Sonuç olarak
açıklama; doğal olayları, olguları davranışlarını
ortaya çıkarma, bilme vb. hususlarda “Nedenini,
Niçinini” araştırır ve bunları açıklamaya çalışır.
2.10.2. Tahmin (Yordama-Önkestirme)
Yordama, bilinen veya gözlenen durumlardan
yola çıkarak bilinmeyen veya gözlenmeyen
durumlar hakkında tahminde bulunmaktır.
Bilimin temel işlevlerinden biri, gözlenen
durumlardan yararlanarak gözlenmeyen durumlar
hakkında tahmin yürütmektir. Olayları açıklayabilen
genellemeler yararlıdır. Fakat olayların oluşumunu
daha önceden kestirebilmek bilim için, insanlık için
çok daha önemlidir.
En geniş anlamda, her araştırmanın temelinde
yordama vardır. Araştırmacı “eğer bunu yaparsam
(input) şu sonucu (output) alacağı”, “şu koşullar
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 33
yerine getirilirse, şu davranışlar beklenebilir”
şeklinde konuşabilmek ister. Bir araştırmanın
değeri, yapılan yordalamaların, bu yordalamaların
uygunluğuna ve gerçeğe olan yakınlığına bağlıdır.
Geleceği kestirmeye çalışan sadece bilim adamı
ya da araştırmacı değildir. Herkes tahmin yapar.
İnsan, geleceğini daima düşünmektedir. Özelikle
falcılar, politikacılar, gazete yazarları yordamayı çok
iyi kullanırlar.
Yordama, en az iki öğenin geçmişini inceleme
ve öğrenmektir. Sabit ve değişmeyen özellikleri
keşfedebilmek, yordamada başarının temelidir. En
basit yordama, yakınlık üzerine dayanandır. Eğer
bugün hava yağmurlu ise yarın da yağmurlu olması
olasılığı yüksektir. İkinci tip yordama yönelme
cinsinden olanıdır. Bu yöntem, değişkendeki
değişmenin düzenli olduğu hallerde çok geçerlidir.
Eğer Türkiye‟de nüfus ortalama %2.5 oranında
artıyor ve bu oldukça düzenli bir olgu ise, gelecek
yıllardaki nüfus, gerçeğe oldukça yaklaşık olarak
tahmin edilebilir (Karasar, 1986; Kaptan, 1989;
Büyüköztürk, vd, 2012; Ekinci, 2016).
2.10.3. Kontrol
Bilimin temel işlevleri arasında, belki en önemli
olanı, istenen sonuçları elde edebilmek için gerekli
koşulları kontrol olanakları geliştirip uygulamaya
koymaktır. Bilim adamı, önceden kestirebilmekle de
yetinmeyerek doğayı kontrol altına alabilmeyi
değişmez bir amaç olarak ele alır. Burada kontrol
olaylarının meydana gelişini etkileyen koşulları
ayarlamak ya da değiştirmek suretiyle, bunların
meydana gelmesini ya da gelmemesini sağlamaktır.
Sonuç olarak, kontrol, yordama sayesinde önlem
alma hususunu gündeme getirmektedir (Karasar,
1986; Kaptan, 1989 ve Ekinci, 2016).
2.10.4. Varsayım (Sayıltı)
Bilim ve araştırmanın dayandığı varsayımlardan
bazıları doğa ve psikolojik yeteneklere ilgilidir.
Varsayımın doğruluğunun irdelenmesi bilim
felsefesi sınırları içine girmektedir. Bilim adamı,
araştırmacı bunları olduğu gibi alır ve doğru
immişçesine kabul eder. Varsayımlar, araştırmanın
kontrolü altında olmayan, fakat doğru gibi kabul
ettiği, var olduğuna ve gerçekliğine inandığı,
okuyucularında inanmasını beklediği yargılardır. Bu
yargılar araştırmanın üzerinde inşa edildiği
temellerdir. Bunlardan bir ya da birkaçının yanlış
olması, araştırmanın yürütülmesini imkânsız hale
getirir (Karasar, 1986; Kaptan, 1989 ve Ekinci,
2016).
2.11. Problem Çözmenin Dayanakları
Birey karşılaştığı problemi çözmede, değişik bilgi
dayanaklarından yararlanır. Bunlar;
 Önceki Uygulamalar (Gelenekler-Emsal):
Temelde tümdengelim yani Aristo mantığı ile
özdeş tutulur.
 Otorite Figürleri: Temelde tümevarım yani
Bacon ile eş tutulur.
 Bireysel Deneyimler: Sağduyuya dayalı bir
yaklaşımdır.

 Bilim: Genel, güvenilir ve insanlarca bilinen en
geçerli verilere dayalı bir yaklaşımı kapsar.
2.12. Hipotez OluĢturma
Hipotez bir araştırmanın olası sonuçlarına dair
yapılan tahminlerin ifadesidir. Bu nedenle hipotezin
muhtemel üç sonucu vardır. Bunlar;
 Doğrudan kanıtlanıp doğrudan geçerli haline
gelebilir bir hipotez gözlem ve deneylerle
doğrulanırsa teori değil gerçektir.
 Yeni gerçeklerle desteklenerek teori veya kanun
haline gelebilir.
 Çürütülüp terkedilir.
Eğer ortaya atılan hipotez bilimsel yöntem
testinden geçerse bilimsel hipotez olarak
isimlendirilebilir. Daha sonra eğer aynı veya benzer
testler bu hipotezi doğrularsa o zaman bilimsel teori
ismini almaktadır. Etkili bir bilimsel araştırma
yapabilmenin ilk koşulu doğru ve işe yarar bir
hipotez oluşturmaktır. Doğru bir hipotez
oluşturabilmek için yetkin ve yeterli bir araştırmacı
olmak gerekir.
Hipotez oluşturmaya ilişkin birkaç örnek aşağıda
verilmiştir.
 Yükseklerde çalışmada çalışanın yaşının etkisi
vardır.
 Süreli hizmet içi eğitimler işçilerin daha az
defolu-fireli ürün üretmelerine olumlu yönde
etkiler.
 “A” ilacı soğuk algınlığının tedavisinde “B”
ilacından daha etkilidir.
Hipotez türleri şunlardır;
 Araştırma Hipotezleri
 Yön Belirten Hipotezler
 Yön Belirtmeyen Hipotezler
 İstatiksel Hipotez
 Ho (Null-Hipotezi)
 H1 (Alternatif Hipotez)
İfade edilme biçimlerine göre hipotezler,
araştırma ve istatiksel olmak üzere iki gruba
ayrılırlar. Araştırma hipotezi, araştırmacının veri
toplayıp analiz yaptıktan sonra, doğrulamayı
umduğu ilişkini ifade edilmesidir. Araştırma
hipotezleri yön belirten ve yön belirtmeyen olmak
üzere ikiye ayrılırlar.
Yön belirtmeyen hipotez ise, sadece değişkenler
arasında bir ilişki veya farkın olduğunu ifade eder.
Ancak bu ilişki veya farkın yönünü ifade etmez. Yön
belirten araştırma hipotezleri ise, değişkenler
arasındaki ilişkinin veya farkın yönünü de ifade
eder.
Yön belirtmeyen bir araştırma hipotezi;
H: Gündüz vardiyasında çalışan bir işçinin
ürettiği ortalama ürün ile gece vardiyasında çalışan
bir işçinin ürettiği ortalama ürün arasında anlamlı bir
fark vardır. Bu hipotezi yön belirtir hale getirmek
gerekirse; H: Gündüz vardiyasında çalışan bir
işçinin ürettiği ortalama ürün gece vardiyasında
çalışan bir işçinin ürettiği ortalama üründen daha
fazladır.
İstatiksel hipotez ise, değişkenler arasında bir
ilişki veya fark olmadığını, varsa bile bunun
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 34
tamamen şans eseri ortaya çıktığını ve gerçek
olmadığını ifade eder.
H0: Gündüz vardiyasında çalışan bir işçinin
ürettiği ortalama ürün ile gece vardiyasında çalışan
bir işçinin ürettiği ortalama ürün arasında anlamlı bir
fark yoktur.
İstatiksel hipotezin bir de alternatif hipotezi
vardır (H1). H1: Gündüz vardiyasında çalışan bir
işçinin ürettiği ortalama ürün ile gece vardiyasında
çalışan bir işçinin ürettiği ortalama ürün arasında
anlamlı bir fark vardır (Kul, 2014; Aytekin, 2017).
Yetkin bir araştırmacılık sınırlarını belirleyebilen,
gereksinim duyduğu bilgileri elde etmek için
uzmanlara ulaşabilen, araştırmasının etkinlik ve
güvenilirliğini koruyabilen bir araştırmacı olmayı
gerektirir. Yetkin ve yeterli araştırmacı olmak
araştırmanın yöntem bilgisine sahip olmanın
yanında iyi bir etik bilgiye ve donanıma sahip
olmayı da gerektirmektedir.
Gerekli ve doğru oluşturulmuş bir hipotezi
sınamayı amaçlayamayan bir bilimsel araştırma,
doğru yöntemler kullanılarak veri elde edilse ve
doğru istatistik yöntemlerle veriler analiz edilse bile
“etik değildir”. Yani burada şu söylenmek
istenmektedir.
Yapılacak araştırmanın sonunda “Tesadüfen
varılan Amerika‟nın keşfi gibi olmamalıdır” veya
“atılan taş ürkütülen kurbağaya değmelidir”.
Ülkemizde, özellikle deney hayvanları ile
gerçekleştirilen çalışmalarda ve akademik
aşamaların başlangıç dönemlerinde gerçekleştirilen
tezlerde bu anlamda ciddi bir problemler
yaşanmaktadır. dığını görmekteyiz.
2.13. Hipotez Sınama
Bir hipotezi sınaması felsefe biliminin ilgi alanına
girer. En genel ifadeyle söylersek, bir bilimsel
hipotezi sınamanın yolu onun gerçeklere uyup
uymadığını araştırmaktır. Bir hipotezin gerçeklere
uyup uymadığı ancak “hipotetiko-dedüktif metot”u
ile öğrenilir. Bu metodun bir metot olarak formüle
edilmesi Newton‟a kadar gitmektedir.
Hipotezi sınama aşamasında karşılaşılan belli
başlı sorunlar şunlardır:
 Çalışmanın gerektirdiği koşullara sahip olmayan
ortam ve laboratuvarlarda çalışmayı yürütmek.
 Hipotezi sınamaya yetebilecek asgari sayıda
denek ile çalışmayı yürütmemek. Gerekmediği
halde sırf daha anlamlı (örneğin p<0.00 yerine
p<0.01 gibi) bir sonuç elde edebilmek veya daha
güzel görünen bir grafik elde edebilmek için
denek sayısını artırmak.
 Çalışmanın yürütüldüğü laboratuvarda yapılan
tüm deneysel işlemlerin kayıt edilebileceği resmi
bir laboratuvar defterini bulundurmamak.
 Gerek klinik çalışmalarda gerekse deney
hayvanları ile gerçekleştirilen çalışmalarda bilim
insanı için daha zahmetli ancak denek için daha
sıkıntısız bir yöntem varken daha hızlı ve daha
etkili bir sonuç elde edebilmek adına denek için
daha sıkıntılı yöntemlerin kullanılmasını tercih
etmek.

 Bir hipotezi sınayarak istatistiksel anlamlı ve
geçerli bir sonuç elde etmesine ve bunu
yayınlayabilecek durumda olmasına rağmen
yayın aşamasında çalışmayı tekrar yapmaya
gereksinim duymak.
 Uygun istatistik kullanıldığında anlamsız çıkan
ve hipotezin çürütülmesine neden olan bir
sonucun, uygun olmayan bir istatistik
kullanılarak anlamlı ve hipotezi destekler şekilde
sunulması.
 Hipotezin sağlıklı bir şekilde sınanabilmesi için
belli yöntemleri veya donanımları daha etkin
kullanabilecek uzmanlık gurupları veya
disiplinleri çalışma dışında tutulması.
 Çalışmayı ucuza mal edebilecek yöntem veya
donanımlar var iken daha pahalı olanların tercih
edilmesi (Uzbay, 2016).
2.14. DeğiĢkenler
Değişken, bir durumdan diğerine, gözlemden
gözleme farklılık gösteren özelliklere denir.
Değişkenin değeri ise, değişkenin belli özelliklerine
karşı getirilen sayı ve sembollere denilir.
Örneğin; ara insangücünün meslek kültürü
duyarlılığının mesleki yeterliliğe yansıma ve
başarılarına etkisi nedir?” incelendiğinde:
 ÇalıĢanın Cinsiyeti: Cinsiyet mesleki yeterlilikte
bir değişkendir.
 ÇalıĢanın YaĢı: Yaş meslek kültürü ve
yeterlilikte bir değişkendir.
 ÇalıĢanın Medeni Durumu: Çalışanın evli veya
bekar olması bir değişkendir.
 ÇalıĢma Ortamı: Kişiye göre değişir dolayısıyla
bir değişkendir.
 …
 Mesleki Yeterlilik: Tüm çalışanların o mesleği
yapmaları için istenilen genel bir durumdur bu
nedenle tüm ara insangücü için sabittir,
değişken değildir.
2.15. DeğiĢken Tipleri
2.15.1. Nicel ve Nitel DeğiĢkenler
Fraenkel ve Wallen‟e (2006) göre değişkenler
yapılarına veya özelliklerine göre nicel ve nitel
olarak sınıflandırılabilirler Fraenkel ve Wallen,
2006). Eğer bir değişkenin özelliği sayı ve miktar
olarak açıklanabiliyorsa buna nicel değişken denir.
Eğer bir değişkenin özelliği sınıflandırılıyorsa buna
nitel değişken denir. Nitel değişkenler kategorik
değişkenler olarak da bilinir.
Örneğin; başarı puanı, boy, kilo, uzunluk vb.
değişkenler nicel değişkenler, cinsiyet (kız-erkek),
sosyoekonomik düzey (alt-orta-üst) vb. değişkenler
ise nitel değişkenlerdir.
2.15.2. Bağımlı ve Bağımsız DeğiĢkenler
Gay ve arkadaşlarına (2009) göre, değişkenler
neden sonuç ilişkisi içinde bulunuyorsa bağımsız ve
bağımlı değişken olarak sınıflandırılır (Gay ve diğ.,
2009). Araştırmacının bağımlı değişken üzerindeki
etkisini test etmek istediği değişken bağımsız
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 35
değişken, üzerinde bağımsız değişkenin etkisi
incelenen değişken ise bağımlı değişkendir.
Örneğin; grip hastalığının tedavisinde kullanılan
bir tedavi yönteminin etkililiğinin test edildiği bir
araştırmada;
 Bağımsız değişken: Kullanılan tedavi yöntemi
 Bağımlı değişken: Grip hastalığının iyileşme
durumu
Bağımsız değişken türleri şunlardır;
 Manipüle EdilmiĢ: Üzerinde değişiklik yapılan,
araştırmacının müdahalesini içeren bağımsız
değişkendir.
 SeçilmiĢ: Araştırmacının değiştirmediği
(değiştiremeyeceği) sadece etkisini izlemek için
seçtiği bağımsız değişkendir.
 Düzenleyici: Bağımlı değişkenle bağımsız
değişken arasındaki ilişkiyi düzenleyen veya
etkileyen değişkendir.
 DıĢsal (Kontrol): Bağımlı değişkenle ilişkisi olan
ancak çalışmamızda etkisi test edilmeyen
bağımsız değişkenlerdir.
2.15.3. Sürekli ve Kesikli DeğiĢkenler
Sürekli değişkenler iki ölçüm arasında sonsuz
sayıda değer alabilirler. Kesikli değişkenler ise
ölçülen özellikle ilgili sınırlı sayıda değer alabilirler.
Örneğin; boy, ÖSS puanı, zeka puanı, vb.
değişkenler sürekli değişken cinsiyet (kız-erkek),
eğitim durumu (ilk-orta-lise-üniversite) vb.
değişkenler kesikli değişkenlerdir.
2.16. Sonuçların Yayınlanması
Bilimsel araştırmanın gayesi yayındır (Day,
2001). Tremblay ve Perrier‟e (2006) göre, bu
bölüm, araştırmanın (ampirik, teorik, metodolojik)
temel sonuçları konusunda özlü bir özeti içermelidir.
Araştırmacılar, bu bölümde, elde edilen sonuçları,
aynı zamanda benzer araştırmaların sonuçları ile
karşılaştırmak durumundadırlar. Tüm bu
araştırmalar arasında bir amaç birliğinin sağlanması
kuşkusuz yarar sağlayacaktır. Genel olarak
sorunsal çerçevesinde anlamlı sonuçları ortaya
koymak gerekir. Yani, neyin sonuçları değiştireceği,
sorunu ortaya koyma biçimi veya soruların
kavramlaştırılması gösterilmelidir. Araştırmanın
kuramsal ve uygulamaya dönük etkileri analiz
edilmelidir (Tremblay ve Perrier, 2006).
Bilimsel araştırmalar bilimsel bilgi elde etmek ve
bu verileri insanlık ve doğa yararına kullanmak
amacıyla yapılır. Usulüne uygun, doğru yöntem ve
istatistik kullanılarak gerçekleştirilen bir bilimsel
araştırmadan bilimsel bilgi elde etme olasılığı
oldukça yüksektir.
Elde edilen bilginin başka bilim adamlarının
eleştirisine açılması ve paylaşılması bilimsel olduğu
kadar etik bir zorunluluktur. Bilginin en etkili
paylaşım yolu ise süreli yayın yapan bilimsel
dergilerde yayınlanmasıdır. Bununla beraber, yayın
etiği ayrı ve başlı başına değerlendirilmesi gereken
bir konudur ve bu yazının kapsamı dışındadır.
Burada konunun sadece yayına karar verilmesi ile
ilişkili kısmı irdelenecektir.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 36

Yayına karar verme noktasında dikkat edilmesi “Problemin tanımlanması, çoğu kez
gerekenler şunlardır: çözülmesinden daha önemlidir.”
 Elde edilen bilimsel bilgi sınanan hipotezi Albert Einstein
desteklemiyor ve bu durum bilimsel bakımdan
özgün bir değer ifade etmiyorsa sonuçların sırf
“yayın olsun” mantığı ile yayınlanması doğru
değildir.
 Belli bir protokol ile yürütülen, birbiri ile bağlantılı
çok merkezli çalışmalarda, elde edilen ilginç bir
sonucun aynı protokole bağlı olarak çalışan
diğer birimlerle paylaşılmaksızın bağımsız ve
hızlı bir şekilde yayına gönderilmemesi gerekir.
Bilim insanı yayın için izni gerektiren bir
protokolü imzalamışsa imzasının gerektirdiği
kurallara uymalıdır. Eğer bilim adamı elde
edebileceği ilginç bir sonucu hızlı ve bağımsız
bir şekilde paylaşmanın etik bir zorunluluk
olduğuna inanıyorsa bunu önceden öngörmeli
ve ileride sıkıntı yaratabilecek bu tip çok
merkezli araştırmalara ya hiç girmemeli ya da
protokolde bağımsız yayın yapmayı bağlayıcı
maddenin kaldırılması koşulu ile imza atmalıdır.
 Çok merkezli klinik araştırmalarda, özellikle de
ilaç araştırmalarında karşımıza çıkan başka bir
sorun proje destekleyicisinin ki, bu destekleyici
çok defa ilaç firmalarıdır, yapılan ortak çalışma
protokolüne elde edilen verilerin kendi izni ve
onayı olmadan yayınlanamayacağı ibaresini
koymasıdır. Özellikle yeni bir ilaç molekülünün
geliştirilmesi ile ilişkili faz çalışmalarında veya
onay alarak yeni çıkmış ilaçların izleme
çalışmalarında (Faz IV) ya da yeni bir tıbbi
yöntemin denenmesi ile ilişkili çalışmalarda
verilerin yayınlanmasının destekleyicinin iznine
bağlanması, Helsinki Bildirgesi başta olmak
üzere sağlık alanını ilgilendiren birçok bildirge ve
yönergeye aykırıdır ve etik değildir. Böyle bir
yaklaşım bilimcinin toplum zararına olabilecek
önemli bir gözlemini yayın yolu ile hızlı bir
şekilde paylaşma özgürlüğünü baskı altına
almaya yöneliktir. Bir bilimcinin böyle bir
protokolü imzalayarak bilimsel tarafsızlığını ve
özgürlüğünü baştan ipotek altına aldırması da
etik değildir. Özellikle ilaç araştırmaları ile ilişkili
çok merkezli çalışmalarda etik kurulların
değerlendirme ölçütleri bürokratik bir proje
değerlendirme uygulamasına indirgenmiştir ve
bu durum birçok etik kusur oluşmasına zemin
hazırlayabilecek niteliktedir. Türkiye Bilimler
Akademisi (TÜBA) 1 Aralık 2001 tarihinde
yayınladığı “Bilimsel Araştırmalarda Etik ve
Sorunları” başlıklı raporunda bilim insanının
araştırma sonuçları ile ilişkili olarak toplumu
bilgilendirmek ve olası zararlı uygulamalar
konusunda uyarmak zorunda olduğunu
vurgulamış, ayrıca bilim adamının kendi vicdani
kanaatine göre zararlı sonuçlar doğurabilecek
araştırmalara katılmama veya çekilme hakkına
sahip olduğunu belirtmiştir.
 Bilim adamı insan sağlığını ilgilendiren önemli
bir özgün veriyi çeşitli nedenlerle yayın için
geciktirmesi veya yayınlamaması da etik değildir
(Uzbay, 2016).
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 37

3 BĠLĠMSEL PARADĠGMALAR

İlim ilim bilmektir, ilim kendin

bilmektir, sen kendin bilmez isen,
ya nice okumaktır.
Yunus Emre

3.1. GiriĢ
Yunanca παραδείγμαηι (paradeigma)'dan gelen
kavramın popülerliğini sağlayan kişi Thomas
Samuel Kuhn'dur. T.S.Kuhn‟un “Bilimsel
Devrimlerin Yapısı” adlı kitabında düşünsel
çerçeve, kuramsallığın belirli bir terimi olarak ve
kendisi de 20 çeşit paradigma da kullanarak anlatır.
Ana anlamı, bir bilim çevresine belli bir süre için, bir
model sağlayan evrensel olarak kabul edilen
bilimsel başarılar, şeklinde tanımlanır.
Türk Dil Kurumu "değerler dizisi" olarak
tanımlamıştır. Bir başka ifade ile paradigma, bireyin
iç ve dış dünyasını algılayıp yorumlamasında etkili
olan tüm faktörleri kapsar.
Kuram, bir paradigma değildir. Paradigma
olması için, yeni ve benzersiz olması, yeniliğinin
gelecekteki çalışmalara kaynaklık edecek türde
olması gerekmektedir.
Aslında paradigma terimi Thomas Samuel
Kuhn'un kullanmasından önce Herodot, Platon,
Aristoteles‟te de geçmektedir. Ancak bilinen kesin
anlamına ve bilim felsefesindeki tartışmasız
konumuna Kuhn ile ulaşmıştır. Terimin amacı geniş
bir düşünsel çerçevedir.
Thomas Samuel Kuhn bilimsel anlamında
paradigmayı şöyle formüle etmiştir;
 İzlenen ve kontrol edilen olandır.
 Soruların tarzı hangi konuyla ilgili olduğuyla iç
içedir ve sağlamasının nasıl test
edilebilirliğiyledir.
 Bu soruların nasıl sorulacağıyladır.
 Sonuçların karşılaştırmalı olarak nasıl
yorumlanacağıyladır.
Birinci bölümde bahsedilen bilgi, insan aklının
alabileceği gerçek, olgu ve ilkelerin tümüne verilen
addır. Araştırma, gözlem ya da öğrenme yoluyla
elde edilen gerçeklerdir (Sosyoloji Dünyası, 2017).
Paradigma ise, yukarıda belirtildiği gibi bir bilim
çevresine belli bir süre için bir model sağlayan,
evrensel olarak kabul edilen bilimsel başarılardır.
Yani, bir bilim çevresine belli bir süre için egemen
olan modeldir.
Paradigma konusunda yapılan farklı tanımlar
şunlardır:
 Paradigma, belirli bir bilimsel ekolün
temsilcilerinde görülen düşünsel ve davranışsal
ortaklıklardır.

 Paradigma, üstü örtülü şartlanmalar ve
geçmişten gelen tecrübeler ile bir resmi, bir
durumu görme tarzıdır.
 Paradigma, “bilim adamının incelediği konuya ve
olaylara bakarken kullandığı gözlük” metaforuyla
da tanımlanabilir.
 Paradigma başlangıçta sadece bilimsel bir terim
olarak kullanılmıştır. Günümüzde model, kuram,
algı ya da varsayım gibi anlamlarda da
kullanılmaktadır (Uzel, 2017).
Covey‟in paradigma ile ilgili iki örneği şöyledir;
 Trende giderken, bir baba, 3 evladıyla oturup,
sürekli ağlayan çocuklarına hiç, susun, demeden
yolculuğa devam ettiğinde; "siz ona ne gamsız
adam", diyebilirsiniz. Ama sorsanız, belki de
onlar hastaneden geliyorlardır ve bir saat önce
çocukların anneleri ölmüştür ve eve
dönüyorlardır.
 Havaalanında aktarma yapmak isteyen yaşlı bir
hanım, uçağının 2 saat gecikmeli olduğunu
öğrenince, bir dergi ve bir kutu kurabiye alarak
bekleme salonuna geçmiş. Yanındaki sehpaya
dergi ve kurabiye kutusunu bırakarak, okumaya
dalmış. Bir ara bakmış ki, yanındaki koltuğu
oturan bir adam, sehpadaki kurabiye paketini
açıyor ve yemeye başlıyor. Kurabiyelerin
kendisine ait olduğunu hissettirmek isteyen
kadın, adama dik dik bakmış. Hatta canı o an
istemediği halde, kutudan bir kurabiyeyi ağzına
atmış. Her halde kurabiyelerin sahibinin kim
olduğunu artık anlamıştır diye düşünürken,
adam bir tane daha ağzına atmaz mı? Hemen
kadın da bir tane daha atmış ve bir yarışma
başlamış, adam bir tane, kadın bir tane. Sonuçta
kutuda tek kurabiye kalmış, adam onu hızlıca
kaparak ortadan bölmüş ve gülerek kadına
ikram etmiş. O sırada, kadının uçağının alana
indiği anonsu duyulmuş ve işlemler için kadın
bankoya gitmiş. Pasaportunu çıkartmak için
çantasını açtığında, ne görsün; kendi kurabiye
paketi, hiç açılmamış olarak çantasında
durmuyor mu? Meğer bunca zamandır adamın
kurabiyesini yiyormuş. Tabii çok utanmış ama,
artık iş işten çoktan geçmiş.
Başkalarının düşünce ve davranışları hakkında
hüküm verirken, elimizdeki veriler çoğu zaman
yeterli olmamaktadır. Bazen davranışların nedenini
bilmeden çok yanlış yargılara varılabilinmektedir.
Covey bu örnekleri; "aynı enformasyona farklı
bakış, bizim davranışlarımızı belirler" diye özetliyor.
Buradan yola çıkarak çözemediğimiz sorunlar için,
paradigma (zihin haritası) değiştirmenin gereğini
vurguluyor ve Einstein'in aşağıdaki paragrafta
verilen manidar sözünü anımsatmaktadır.
“Karşılaştığınız sorunları, o sorunları yarattığınız
düşünce düzleminde kalarak çözemezsiniz.
Çoğumuzun zaman zaman yaptığı gibi, "sorunların
içinde kaybolmak" yerine, paradigma değiştirmeyi
başarıp, sorunlara farklı biçimde yaklaşabilenler, o
sorunu aşma şansını da yakalıyorlar. Zaten
sorunlarımızı dostlarımızla paylaşmamızın
nedenlerinden biri de, farklı bir bakışın, bize farklı
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 38
davranabilme kapısı aralama ihtimali değil midir?
Çözümsüz gibi gördüğünüz sorunlar
konusunda paradigma değiştirmenin önemi çok
büyüktür. Aslında hayatımızı, başarımızı,
mutluluğumuzu belirleyen bizim kendi
davranışlarımızdır. Başımıza gelen her şeyle
onlara verdiğimiz tepki ve yanıt arasında geniş bir
hareket alanı vardır...”
Şekil 2. Bazı paradigma resimleri
(www.murattuzcu.com, 2017; Belirgin, 2017; dmy,
2017; eodev, 2017).
3.2. Bilimsel Paradigmalar
İnsan bilgisinin kaynağının ne olduğu, tüm
düşünenleri, özellikle de felsefecileri, sürekli
uğraştıran bir konu olagelmiştir. Bu konuda, değişik
görüşler düşünce akımları oluşmuştur.
Kısaca bunlar;
 Rasyonalizm,
 Materyalizm,
 İdealizm,
 Empirizm,
 Pozitivizm,
 Realizm,
 Post Pozitivizm,
 Modernizm,
 Post Modernizm vs.dir.
3.3.1. Rasyonalizm (Akılcılık-Usçuluk)
Aklı, duygusal algılardan bağımsız olarak, bilgi
kaynağı sayan öğretileri ifade eder. Buna göre
ancak, aklın doğru saydığı mantığa uygun gelenler
gerçek bilgidir. Akla öncelik veren ve onu gerçek
bilgi kaynağı sayan düşünce sistemidir.
"Doğru ve genel geçer bilgi elde edilebilir. Böyle
bir bilginin kaynağı akıldır, düşünmedir." tezini
savunun görüşe, akılcılık (rasyonalizm) adı verilir.
Bu görüşe göre, akıl yoluyla belirlenmiş zorunlu,
kesin, genel geçer bilgi örneği matematik ve
mantıktır. Rasyonalizm kavramını günlük dildeki
anlamı ile felsefedeki anlamı farklıdır. Günlük dilde
rasyonalizm; akıl ve mantık süzgecinden geçmemiş
görüşleri kabul etmemek, önyargılardan ve
duygusal saplantılardan arınmış olmak anlamına
gelir.
Ruh ve beden ikilemi vardır. Ruhun bağımsız
varlığı söz konusudur. Bir başka deyişle , “mana”
ve “madde” alemleri vardır. Aslolan da “mana”
alemidir. Böylece, rasyonalist görüşe göre, bilgi

gözlemsel şeyleri araştırmakta, duyu organlarından
başka (fizikötesi) kaynakların kullanımına
dayanmaktadır. Aklı, bilgilerin tek gözleme yer
verilmektedir. Duygu ve algılar “geçici bunaklık
bilgiler” getirmekte, asıl “kesin” bilgiler, önsel
olarak akıldan kaynaklanmakta, ancak bunlar,
deneyler sırasında keşfedilebilmektedir (Karasar,
1986; Kaptan, 1989 ve Ekinci, 2016).
 Sokrates (MÖ. 399-469) “Bildiğim bir şey var o
da hiçbir şey bilmediğimdir.”
o Tüm bilgiler doğuştandır. Hatırlatma ile orta
çıkar.
o Kullandığı yöntem diyalektiktir (tartışma,
konuşma).
o Doğru bilgi ahlaki doğruların ve erdemin
bilgisidir.
o Bilgi insan us‟unda doğuştan vardır. Bu
nedenle öğretmenler gerçekte yeni bir şey
öğretmez, ancak onların usunda var olan
bilgileri açığa çıkarırlar.
 Platon (Eflatun) (347-427)
o İki ayrı evren tasarımı vardır.
o Bilgi doğuştan gelir ve hatırlatma ile açığa
çıkar.
o Platon mağara benzetmesi ile ünlüdür.
o Gölgeler (GörünüĢler) Dünyası: İçinde
yaşadığımız ve duygularımızla kavradığımız
varlıkların oluşturduğu evrendir.
o Ġdealar Dünyası: Duyularla algılanmayan,
içinde yaşadığımız dünyadaki varlıkların
asılların, ideal biçimlerinin yer aldığı gerçek
evrendir.
 Aristotales (322-384)
o Mantığın kurucusudur.
o Doğuştan gelen bilgimiz değil, elde etme
gücü olan aklıdır. Doğru bilgi ancak akıl
yürütmeyle elde edilir.
o Bilgide asıl amaç, tekil olanın kesin bilgisine
ulaşmaktır. Böyle bilgiye de tümel bir
kavramdan tekil olanın bilgisinin mantıksal
olarak çıkarılmasıyla ulaşılır.
o İki evren varlığını reddeder. Tek varlık alanı
vardır o da içinde yaşadığımız duyusal
dünyadır.
 Farabi (870-950)
o Arisstotales‟n en iyi temsil eden İslam
rasyonalisttir.
o İslam inancını felsefi bir temele oturtmaya,
akılla dini birleştirmeye çalışır.
o Güvenilir bilgi edinme aracı akıldır.
o Bir bilgi, doğuştan var olan temel bilgimizle
doğrudur.
o Bilginin iki kaynağı vardır.
Bunlar;
o Duygu Bilgisi: Dış dünyayı algılarız.
o Akıl Bilgisi: Kendi iç dünyamızın bilgisidir.
 Rene Descartes (1591-1690)
o Yeniçağ rasyonalizminin ve analitik
geometrinin kurucusudur.
o Doğru bilgi vardır ve bu bilgiye ancak şüphe
yöntemiyle ulaşılır. Buna metodik şüphe
denir.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 39
o İnsan düşünceleri bir neden–sonuç ilişkisi ile
birbirine bağlıdır.
 George Hegel (1770-1831)
o Her şeyin temelinde evrensel varlık olan
geist, ide, saf akıl vardır.
o Rasyonalizmin doruk noktasıdır. Duyulara hiç
başvurmadan sadece akıl ile gerçeğin
bilgisine ulaşılabilir.
o Aklın yasaları ile gerçekliğin yasaları bire bir
aynıdır.
3.3.2. Materyalizm
Her türlü varlığın maddeye dayandığını ileri
süren felsefe sistemi; “madde”den başka bir
cevherin varlığını kabul etmeyen öğretidir. Aslında
materyalizm, yalnızca maddenin gerçek olduğunu,
madde ve maddenin değişimleri dışında hiçbir şeyin
var olmadığını, varlığın madde cinsinden olduğunu
öne süren görüş; yer kaplayan, girilmez,
yaratılmamış ve yok edilemez, kendinden kaim
olan, harekete yetili maddenin, evrenin biricik ya da
temel bileşeni olduğunu savunan varlık anlayışıdır.
3.3.3. Ġdealizm (DüĢüncecilik)
Varlığın birinci ögesinin idea (düşünce)
olduğunu savunan öğretiye idealizm denir. İdealizm
var olan her şeyi düşünceye bağlayan, insan
düşüncesinden bağımsız bir nesneler dünyasının
var olmadığını savunan felsefi öğretidir. İdealizme
göre madde gerçek değil hayaldir ve evrendeki her
şey zihinseldir.
3.3.4. Empirizm (Deneycilik-Görgül)
Empirizm yaklaşıma, “modern deneycilik” ve
“bilimsel felsefe” de denmektedir. Empirizm‟de,
aklı bilgiye katkısı, analitik nitelikte olup, giderek
artan bir önem kazanmaktadır.
Bilginin kaynağı olarak duyu ve deneyimleri esas
alan maddeyi ilk veri olarak kabul eden düşün
sistemini temsil eder. Buna göre, algısal gözlemler
bilginin başta gelen kaynağı ve son yargılama katını
oluşturur. İdeal bilgi bilimdir ve olgusal niteliktedir.
Empirizme göre; “Duyu organları ve edinilen
tecrübeler gerçek bilgi kaynağıdır.” Pozitivizme
göre; doğru bilgi edinmenin yolu empirizmdir.
Sosyal olayların aktörlerinin bağımsızlığını kabul
eder. Veri toplarken pozitivistlerin yöntemlerini
kullanır ve gözlem yaparlar. Araştırmacıların
niyetlerini, motivasyonlarını ve tercihlerini göz ardı
eder.
Zihinde olan her şey duyularla, deneyimlerle
elde edilir. Başkalarının ulaşmayacağı özel bilgi
yoktur. Bu ile gerçekliğe ve kurak koyucu
anlatımlara önsel (a priori) yolla varmaya çalışan
her tür “metafizik” (fizik ötesi) düşünce yadsınır.
Bütün bilimlerin, yapıları ve kaynakları bakımından,
empirik olduğu, insanlığın tüm deneyimlerinin birer
soyutlanması olduğu kabul edilir (Karasar, 1986;
Kaptan, 1989 ve Ekinci, 2016).
Empirizm ile pozivitizmin bilimsel araştırma
anlayışları arasında benzerlik ve farklılıklar vardır.
Bu farklar Tablo 3‟de verilmiştir.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 40

Tablo 3. Pozitivizm ve emprizm karşılaştırması Pozitivizm; daha önce de üzerinde durulduğu

Pozitivizm Empirizm üzere pozitivizm, özellikle fen bilimlerinde olduğu
Araştırmada nesnellik Araştırmada nesnellik gibi, araştırmanın sübjektif değerlendirmelerden ve
esastır. esastır. bireysel yorumlardan arındırılarak toplumsal veya
Veriler teorilere dayanır ve Veriyi yansız usul ile toplar beşeri olgularında açıklanabileceği düşüncesine
teoriler açıklığı test etmek ve teoriler dayanakların dayanmaktadır.
için tasarlanmışlardır. sınırlılığı içinde kalmazlar.
Pozitivist yaklaşıma örnekler;
Araştırmacının tasarladığı Araştırmacıların niyetlerini,
teoriyi test etmek esastır. motivasyonlarını ve  Tümevarım niteliğindedir,
tercihlerini göz ardı eder.  Değişkenler arasında nedensel ilişkileri izah
etmeye çalışır,
 Empirizm (Deneycilik) Temel GörüĢleri  Genellikle nicel(sayısal) veriler kullanılır,
o Zihin boş bir defterdir. Deneyimlerle,  Hipotezlerin sınanması mantığıyla hareket edilir
izlenimlerle dolar. (Aytekin, 2017).
o İnsan zihninde doğuştan hiçbir bilgi yoktur.
o Zihnimizde var olan her şey duyular ve 3.3.6. Post Pozitivizm
deneyimlerle sonradan kazılmıştır. 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren gelişmeye
o Bilim modeli fiziktir. başlayan, pozitivizm ve metafiziğe karşı çağdaş
o Sentetik önermeleri önemserler. kültür tartışmalarını ön plana çıkaran bir akımdır.
o Akıl, duyusal izlenimlere dayanarak Pozitivizmin temel inançlarının red edilmesidir.
kavramlarla ve karmaşık fikirlere ulaşır. Yapısalcı özelliğiyle insanların dünyayı
o Yöntem tümevarım, teknikler deney ve algılamalarına dayalı olarak kendi bakış açılarını
gözlemdir. inşa ettiklerini savunur. Sosyal ve eğitim
 Francis Bacon (1561-1626) bilimlerinde yapısalcı özellik çerçevesinde algıya
o Bilimsel empirizmin kurucusudur. dayalı çalışmalar doğru sonuca ulaşabilirler.
o Doğru bilgi doğadan deney yoluyla elde edilir. Post Pozivitizme göre;
o Tümevarım yöntemini felsefenin temeline  Bütün inceleme ve gözlemler yanılabilir ve bir
koymuştur. hataya sahiptir.
 John Locke (1652-1704)  Bütün teoriler gözden geçirilebilir.
o Tüm bilgiler „a posteri‟ dir. Yani deneyin  Bütün ölçümler yanılabilir.
ürünüdür.  Tek bir doğru yoktur.
o “A priori” bilgiler yoktur. Zihin doğuştan boş  Bilimde kesinlik yoktur.
bir levhadır.  Araştırmacılar farklı kültür ve deneyimlere
Deney alanını ikiye ayırır: sahiptir. Bu da bilime kendi bakış açılarıyla
o Dış deney: Beş duyu ile dış dünyanın yaklaşmalarına sebep olur ve ön yargıları bilimi
kavranması etkiler.
o İç deney: İnsanın kendi zihinde ve iç  Nesnellik bir bireyin karakteristiği olamaz, çünkü
dünyasında olanların bilincine varılması doğuştan sosyal fenomene bağlıdır.
 David Hume (1711-1776)
o Bütün bilgilerimiz dış deneyden, 3.3.7. Realizm
deneyimlerimizden gelir. Varlığın, insan bilincinden bağımsız ve nesnel
o Düşünmek demek, duyularla edindiğimiz olarak varolduğunu ileri süren görüştür. Realizm
malzemeyi birleştirmek, değiştirmek, bilgi kuramı açısından nesneyi özneye, bilineni
genişletmek veya daraltmak demektir. bilene bağlı kılan idealizmin, kavram açısından da
o Bilim adamları içindekileri ikiye ayırır: şeylerin yapısının gerçekliğini adlarla sınırlayan
o Ġzlenimler: Duyumlar, kuvvetli algılardan adcığın ve ortaçağın sonlarına doğru adcılığın yerini
oluşur. alan kavramcılığın karşıtıdır.
o Ġdeler: Hatırlatmalar, hayaller, zayıf Varlığın, insan bilincinden bağımsız ve nesnel
algılardan oluşur. olarak varolduğunu ileri süren görüş. Realizm bilgi
o Nedensellik ilkesini (neden-sonuç) kuramı açısından nesneyi özneye, bilineni bilene
“alışkanlığına” ya da “çağrışıma” dayanır. bağlı kılan idealizmin, kavram açısından da şeylerin
yapısının gerçekliğini adlarla sınırlayan adcığın ve
3.3.5. Pozitivizm ortaçağın sonlarına doğru adcılığın yerini alan
Eski Yunan felsefesinden başlayan ve kavramcılığın karşıtıdır.
Comte‟nin felsefî anlamda şekillendirdiği bir Realizmde iki değişik karşıt görüş vardır:
kavramdır. Yalnızca bilimsel bilginin gerçek  Realist kimsenin, düşünülen gerçek nesnelerin
olduğunu savunur. Sadece olgularla desteklenen ya veya özelliklerin bizim deneyimlerimize nasıl bir
da olgularla ilgili verilere dayanan bilimsel bilgiyi katkısı olduğunu hesaba katmadığıdır.
sağlam bilgi türü olarak kabul eder. Geleneksel  Realistin inandığı nesnelerin veya özelliklerin
felsefe görüşlerini metafizik olarak nitelendirir. inanılmaz olduğudur. Realizme karşı olanların
E.Hennequin ve Pisarev bilimsel bilgiye pozitivist stratejilerini iki madde altında ele alabiliriz:
yaklaşım geliştirmişlerdir. o Gerçekçi veya potansiyel, var olmayan
fikirlerin düşünülen benzeyişine karşı çıkar.

Böylece, ahlaki ve estetik kararların farkını
hissederiz, örneğin, kararların şartların
görünüşüne ve gözlemcinin durumuna bağlı
olması kavramı.
o Benzeyişi kabul eder. Fakat bunu, nesnelerin
bağımsız yapısından ziyade, bizim yapımızın
benzerliğinden ortaya çıkmış olarak açıklar.
Bundan dolayı, ahlaki tarafsızlığın aslında bir
öznellik olduğu tartışılmaktadır. Bu durum,
dünyada, bağımsız ahlaki özelliklerden
ziyade insanın psikolojik tepkilerinin bir
sonucudur ya da sınıflandırmanın değişik
dillerdeki düzenleri arasındaki benzerlik,
gerçek evrenselliğin bizim üzerimize
uyguladığı zorunluluğun değil insanın temel
ilgilerinin bir sonucudur. Kant, zamana ve
mekana bağlı olarak değişen çevremizin
deneyiminin bile kendi içinde dünyevi doğası
olmayan veya diğer varlıkların kanuni olarak
tepki gösterdikleri şeylere bir insan tepkisi
olduğunu savundu. Buna göre, benzeyiş
tartışmasının çok soyut bir realizm kurmak
için kullanıldığı düşünülebilir.
3.3.8. Modernizm
Modernizm sosyoloji bilimine ait bir terimdir.
Modernizm batıda keşifler, rönesans ve reform
hareketlerinden sonra 16. ve 17. yüzyıllarda
başlayan bir fikir hareketidir. Bununla beraber
modernizm 18. yüzyıldan sonra gittikçe gelişen ve
20.yüzyılda II. Dünya Savaşına kadar etkileri yoğun
bir şekilde hissedilen fikir ve sanat akımıdır.
Modernizm de, geleneksel olanı günün
anlayışına uydurma, geleneksel yapıyı ve anlatımı
reddederek yeniyi ortaya çıkarma anlayışı vardır.
Bu anlayışla yazılan eserlerde toplumdaki değer
çatıĢmaları, bireyin bunalımları, karmaĢık ruh
hali, yerleĢik değerlere isyan anlatılır.
Diğer temel özellikleri şunlardır:
 Dil ve anlatımda geleneksel tekniklerin dışında
arayışlara gidilir.
 Alegorik anlatıma önem verilir.
 Modernizmi esas alan hikâyelerde olayın birey
üzerindeki etkisi önemsenir.
 Yalnızlık, toplumdan kaçış, geleneksel değerleri,
yaşamın tekdüzeliğinin sorgulanması gibi
konular işlenir. Bu tür eserlerle bireyin iç
dünyasını esas alan eserler arasında insan
psikolojisine yaklaşım bakımından yakınlıklar
vardır.
 Modernist eser veren sanatçılar varoluşçuluk
(egzistansiyaslizm) akımından etkilenmişlerdir.
Varoluşçuluğa göre insan önce kendini tanımaya
ve var etmeye çalışır. Bu bakımdan yaşadığı
toplumla da çatışma içindedir.
 Türk edebiyatında modernizm ile
postmodernizm aynı zamanda görülmüştür.
1990‟lı yıllardan sonra birbirinden ayrılır.
 Oğuz Atay‟ın “Tutunamayanlar”ı, Yusuf
Atılgan‟ın “Anayurt Oteli”, Ferit Edgü‟nün
“Hakkâri‟de Bir Mevsim”i modernist ilk ürünler
olarak bilinir.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 41
 Eserlerde olay örgüsü yoktur. Kişinin ruh hali
üzerinde durulur.
 Bilinç akışı tekniğinden oldukça yararlanılır
(Bilinç akışı, karakterin düşünme eylemini
olduğu gibi aktarmaya çalıştığı bir edebi
tekniktir. Yapıtlarda iç diyalog şeklinde göze
çarpar).
3.3.9. Post Modernizm
Post-modernizm tanımlaması yaparken
karışıklığa yol açan “post” önekinden ne
anlaşıldığıdır. “Post-Modernizm”in “post” öneki
“modernizmin sonucu”, “modernizmin devamı”,
“modernizmin geliĢmiĢ hali”, “modernizmin
inkarı” ya da “modernizmin reddi” olarak
değerlendirilebilmektedir. Terim bugüne kadar
bunların hepsinin ya da bir kısmının karışımı olarak
çeşitli şekillerde kullanılagelmiştir.
Postmodernizm kelimesindeki “post-“,İngilizcede
bir ön ektir ve “bir şeyden daha sonra, sonraki,
sonrası, …den sonra gelen” ve “eklenti, ilâve,
ekleme” anlamlarında kullanılır: Dilimizde “yeni,
çağdaĢ, ilerici, yenici” anlamlarına gelen
“modern” veya “moderzim” ise Lâtince
“modernus” kelimesinden gelmektedir.
“Postmodern”, “postmodernlik” veya
“postmodernizm” kelimeleri ilk defa 1934‟lerde
görülmeye başlamış, 1950‟li yıllarda AngloAmerikan
edebiyat eleştirisine girmiş, ardından mimarîde
kullanılmış, 19601‟lı yıllardan itibaren de
yaygınlaşmıştır. Postmodernizm önceleri İkinci
Dünya Savaşı sonrası ve eleştirisini tanımlamak için
kullanılmış, daha sonra felsefî bir tanımlamanın
ifadesi olmuş, ardından da politika, tarih,
ekonomide ve mimarîde bir yöntem, edebiyat ve
diğer sanat dallarında bir akımı ifade eden kavram
hâline gelmiştir.
Bir sanat akımı olarak postmodernizm,
1950‟lerin sonlarında kendinden söz ettirmeye
başlamış, 1960‟lardan bu yana Batı edebiyatlarında
kendini hissettirmiş, asıl yaygınlığı ve günlük hayata
girişini ise 1980‟lerin başında gerçekleştirmiştir.
Öncülüğünü ABD‟nin yapmış olduğu sanattaki
postmodernizm, oradan diğer kıta ve ülkelere
yayılmıştır.
Çok farklı alanlarda kullanılması ve yer yer öznel
yaklaşımlar sebebiyle postmodernizmin kavram
olarak tanımı bir hayli karmaşıktır. Bu karmaşıklıkta
postmodernizmin bir bildirisi, programı ve çok
berrak bir tarihinin olmamasının büyük rolü vardır.
İşte postmodernizm tanımlamalarından bazı
örnekler şöyledir:
 Postmodernizm: “Modernliğin parametrelerine,
bilimsel bilginin üstünlüğüne, pozitif bilimlere,
doğrusal gelişmeye, ulus devlet anlayışına,
endüstriyalizme, kapitalizme, demokrasiye,
lâikliğe, insan haklarına, teknolojiye, bürokrasi
ve uzmanlaşmaya karşı gelen ve onları
sorgulayan; buna karşın belirsizliğe, parçalılığa,
farklılığa, etnikliğe, alt kültürlere, kültürel
çoğulculuğa, bilgiye yönelik çoğulcu bakış
açısına, yerel bilgiye, yerelliğe, özgünlük ve
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 42

özgürlüklere ayrıcalık tanıyan bir hareket‟tir Görünen o ki, bilim adamı, tam şimdi
(Kızılçelik, 1996). söylenecek bir şeyi olan ve bunu nasıl
 Postmodernizm: “Kapitalist kültürde ya da daha söyleyeceğini bilmeyen yegâne kişidir.
genel olarak batı dünyasında, yirminci yüzyılın Sir James Barrie
son çeyreğinde, resim, edebiyat, mimari, vb.
güzel sanatlar alanında ve bu arada özellikle de
felsefe ve sosyolojide belirgin hâle gelen
hareket, akım, durum veya yaklaşım“dır
(Cevizci, 1999).
1980 yılından itibaren eğitim, sanat, mimari,
müzik, edebiyat, sosyoloji, iletişim, moda ve
teknoloji ile ilgili akademik çalışmalarda görülmeye
başlamıştır.
Post Modernizm;
 Yansıtıcılık taraftarı,
 Bilinci ön plana çıkaran,
 Bütünün parçalardan oluştuğunu,
 Parçaların bütün kadar önemli olduğunu
vurgulayan,
 Olayların doğasındaki devamsızlık, belirsizlik ve
eş zamanlılığı red etmeyen,
 İnsanı yeniden merkeze alan,
 İnsanı yeniden şekillendiren bir akımdır.
Modernizm ile post modernizm arasında
farklılıklar vardır. Bunlar aşağıdaki Tablo 4‟de
topluca verilmiştir.

Tablo 4. Modernizm ile post modernizmin

karşılaştırılması
Modernizm Post Modernizm
Aydınlanma ile başlar,
Ekonomik ve kültürel
sanayi ve teknoloji ile
değişim ile ivme kazanır.
gelişir.
İlerleme ve bilime duyulan Batının anlattıklarına
sonsuz inancı vurgular. kuşkuyla yaklaşır.
Bilginin kesinliğini, Kuşkucudur ve bilginin
evrensel olduğunu sürekli değiştiğini ve yerel
vurgular. olduğunu vurgular.
Sosyal bilimlerde temel Çoğulcu yaklaşım ile
nitelikler değişmez ve evrensel olan tek
evrensel değerlere değerden öte birçok
ulaşmak için mantıklı gerçeğin olabileceğini
araçlar kullanmak gerekir. savunur.
Olaylara ve insanlara tek
çerçeveden bakar ve Dünya bir bütün değildir,
gerçeğin tek olduğunu çok kültürlüdür.
savunur.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 43

4 BĠLĠMSEL KAYNAKLARA
ERĠġĠM VE KULLANIMI

Bir şey bilmediğim dışında başka

bir şey bilmiyorum.
Sokrates

4.1. GiriĢ
Bilim ve araştırma birbiri ile yakından ilişkilidir.
Araştırma, bir bilgi kazanma aracı olarak bilginin
üretilmesinde, bilimin oluşmasına ve gelişmesine
yardımcı olmaktadır. Bilgilerimizin büyük bir kısmını
araştırmalar yoluyla elde etmekteyiz. Bilgilerin
gelişmesi de tekniklerin gelişmesine hizmet
etmektedir. Başka bir açıdan bakıldığında,
araştırma, bir disiplin olarak, bilim olma yolunda ve
çabasındadır. Bilim ve araştırma birçok noktada,
müşterek özelliklere sahiptir (Karasar, 1986;
Kaptan, 1989 ve Ekinci, 2016).

4.4. Bilimsel AraĢtırma Süreci

Hemen her araştırmada ilk ve en önemli aşama,
duyulan gereksinimden oluşturulan konu veya
araştırma probleminin tanımlanması ile işlevsel
araştırma amaçlarının açık seçik saptanmasıdır.
Aşağıda bir araştırma aşamaları önemi ve
öncelik durumlarına göre verilmiştir.
 Araştırma konusunun belirlenmesi
 Araştırma önerisinin hazırlanması
 Amacı ve problem (varsa alt problemler) lerin
yazılması
 Hipotezlerin ortaya konulması
 Evren ve örneklemin belirlenmesi
 Literatürün taranması
 Araştırma yönteminin belirlenmesi
 Verilerin toplanması
 Verilerin analizi
 Raporun yazılması
Daha detaylı olarak ele alınırsa, bir araştırmanın
planlanmasında aşağıdaki aşamaların titizlikle
yerine getirilmesi gerekir.
 Konu (problem) seçimi
 Ön amaçların belirlenmesi
 Kaynak taraması (klasik ve güncel literatür
taraması)
 Amaçların yeniden belirlenmesi o araştırma
değişkenlerinin ve ölçeklerin belirlenmesi
 Problemin tanımlanması, hipotezlerin kurulması
 Hedef evrenin-anakütlenin belirlenmesi
 Örneklem ve araştırma birimlerinin belirlenmesi
 Veri toplama yönteminin ve araştırma
tasarımının belirlenmesi
 Anket/araştırma/bilgi toplama formlarının
hazırlanması

 Verilerin özetlenmesi için tablo ve grafiklerin
tasarlanması
 Uygun veri analizi yöntemlerinin planlanması
 Genellemeler için sınır ve koşulların
denetlenmesi
 Gerekli ise, “Etik Kurul”dan izin alınması
 Araştırma proje önerisinin yazılması ve mali
destek bulunması
 Pilot uygulama, denetleme, kontrol ve
düzeltmelerin yapılması
 Güç Analizi ile benzetim (simülasyon)
çalışmalarının ve sanal denetlemelerin
yapılması
 Personelin eğitimi (anketör, vb.)
 Esas araştırmaya geçiş ve veri toplama
 Verilerin işlenmesi, bilgisayar programlarına
girilmesi, denetim ve kontrol
 Veri çözümleme ve istatistiksel analiz
 Yorumlamalar, karar verme, raporlama (Bilal,
2011; Sargın, 2016).
4.5. Bilimsel Kaynakların Kullanımı
Genel bir ifadeyle, var olan kaynak ve belgeleri
inceleyerek veri toplama bir literatür taramadır.
Bilimsel alanda, çeşitli konularında kitap, dergi,
makale gibi çeşitli biçimlerde verilmiş yapıtların
tamamını dile getirir.
Bilimsel makale, özgün araştırma sonuçlarını
tanımlayan, yazılmış ve basılmış rapordur
(Dışpınar, 2013). Araştırma problemi belirlenmeden
önce araştırmacı bir ön literatür taraması yapar.
Literatür tarama Google taraması değildir!
İnternetteki her kaynak güvenilir değildir. İnternetten
aldığımız bilgiler akademik açıdan geçerli olmalıdır.
Araştırma problemini oluşturduktan sonra ilgili
literatürü detaylı bir şekilde inceler, problemini
gözden geçirir ve ilgili literatürle ilişkilendirir.
Araştırmacı, araştırmasına başlarken o konuda
yapılan önceki araştırmaları ve kavramsal literatürü
bilmek durumundadır. Aksi halde "aradığını
bilmeyen, bulduğunun farkına varamaz" konumuna
düşülür (Çolak, 2012).
4.5.1. EleĢtirel Kaynak Ġncelemesi
Kaynak incelemeye aşağıda verilen iki temel
soruya cevap aranılarak başlanılmalıdır. Bunlar;
 Daha önce yapılan çalışmalar yeni yapılacak
araştırma amaç ve sonuçlarına ne kadar cevap
verebiliyor?
 Kaynak incelemesi araştırmanın amaç ve
hipotezleriyle ne derece ilgilidir?
Kaynak incelenmesinde hangi yöntem
benimsenirse benimsensin, belirlenen kaynakların
okunduğunun, anlaşıldığının ve değerlendirildiğinin
(ilgili kişilere) gösterilmesi veya hissettirilmesi
gerekir. Eleştirisel kaynak incelemesinin can alıcı
noktası, yazında bulunan farklı fikirleri tutarlı ve özlü
iddialar haline getirmektir. Araştırmanın takip eden
bölümleri için bu iddialar birer yol haritası olacaktır.
 Kaynaklara ulaşma izlenecek ilk girişimler
şunlardır;
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 44
 Kütüphaneler ile ilgili bütün kural ve imkanların
öğrenilmesi,
 Araştırılan konuyla doğrudan ilgili olan
kaynakların öğrenilmesi,
 Genel kaynakların öğrenilmesi,
 Kütüphaneler dışında kaynak edinebilecek
kurum ve kişilerin belirlenmesi,
 İnternet ortamında kaynak taraması
yapılmasının öğrenilmesi,
 Danışman, meslektaş ve arkadaşlara
danışılması (Aytekin, 2017).
R.Kara‟nın belirttiği gibi, “Bilgi boşlukta oluşmaz
ve sizin çalışmanız ancak, diğer araştırmacıların
çalışma ve bulgularıyla benzeştiği ve ayrıştığı
ölçüde değerli olacaktır”. Bu nedenle araştırmacı
ilgilendiği konu ile ilgili “eleĢtirel bir kaynak
incelemesi” yaparak daha önce ne tür çalışmalar
yapıldığını bilmelidir.
Burada “eleĢtirel” kelimesine özellikle vurgu
yapılmıştır. Çünkü, kaynak incelemesi “X,Y,Z, …
Ģunları söyledi” şeklinde olmamalı, o alanda
yazılanların araştırmacının görüşlerini doğrular ya
da reddeder nitelikte olup olmadığı ifade edilmelidir.
Araştırmacıların sıkça düştükleri tuzaklardan biri,
ömür boyu kaynak incelemesi yapmaktır. Oysa
bilim süreklilik arz ettiğinden daima o konu ile ilgili
okunacak yeni kaynaklar olacaktır. Bu nedenle,
zaman elverdiğince mümkün olanın en fazlasını
okumak gerekmektedir.
Araştırmacının düştüğü bir başka tuzak da,
“kes-yapıĢtır” tuzağıdır. Araştırma elde edilen her
bilginin üst üste yığıldığı bir işlem değildir. Bu
nedenle de kaynak araştırmasının sistematik ve
eleştirel olması gerekir. Eleştirel kaynak incelemesi
sonucunda araştırmacı, kafasında oluşan genel
araştırma konusunu özelleştirir. Konunun
araştırılmasında, ölçülmesinde ve
yorumlanmasında daha önce kullanılan araştırma
stratejileri, ölçekler, araç ve gereçler hakkında bilgi
edinilmesini sağlar (Sargın, 2016).
4.5.2. Literatür Taraması
Literatür, edebiyat ya da yazın anlamına
gelmektedir. Aynı zamanda yazılmış kitaplar ya da
bir konu hakkında verilmiş yapıtların tümü
anlamlarını içerir. Var olan kaynak ve belgeleri
inceleyerek veri toplamaya literatür tarama denir.
Literatür taraması, araştırma probleminin
seçilerek anlaşılmasına ve araştırmanın tarihsel bir
perspektife oturtulmasına yardımcı olur. Bilimsel
alanda, bir bilim dalının çeşitli konularında kitap,
dergi, makale gibi çeşitli biçimlerde verilmiş
yapıtların tamamını dile getirir.
Örneğin; psikoloji biliminde literatür, depresyon,
çocuklarda ihmal ve istismar, bağlanma, iş tatmini
ve motivasyon gibi belirli bir konuda bu güne kadar
yapılan bilimsel çalışmaların bütününü kapsar.
Araştırma; daha öncede belirtildiği gibi, bilginin
geliştirilip eklendiği birikimli bir süreçtir denilebilir.
Bu nedenle araştırma, problemi belirlenmeden önce
araştırmacı bir ön literatür taraması yapar.
Araştırma problemini oluşturduktan sonra ilgili

literatürü detaylı bir şekilde inceler, problemini
gözden geçirir ve ilgili literatürle ilişkilendirir.
Araştırmalarda önceki araştırmaları taramak veri
toplamanın önemli bir aşamasıdır. Literatür
taraması, veri toplama ve toplanan verinin öneminin
tartışılması, toplanan verilerin problemle ilişkisinin
kurulması ve bilginin sınıflandırılması
aşamalarından oluşan bir süreçtir (Sargın, 2016).
4.5.3. Literatür Taramada Bazı Ġpuçları
İyi bir literatür taraması veya derlemesi için;
 Araştırma problemiyle doğrudan ilgili olmalıdır,
 Kaynakların magazinler, dergiler, gazeteler gibi
akademik olmayan belgelerden değil, akademik
yayınlardan oluşması gerekir,
 Sadece listeleme ve özetlemeden oluşmamalı,
literatürdeki görüş ve bulguların güçlü ve zayıf
yönlerini göstererek değerlendirebilmeli,
 Konuyla ilgili bilinen ve bilinmeyen şeylerin neler
olduğunu özetleyen bir sentez oluşturabilmeli,
 İlgili literatürdeki (ihtilaflı) üzerinde uzlaşılmayan
alanları gösterebilmeli,
 Okunan metinler çok fazla alıntı yapılmadan,
araştırmacının kendi ifadeleriyle özetlenmeli ve
yorumlanmalı,
 Konuyla ilgili daha fazla araştırma gerektiren
soruları ortaya koyabilmeli,
 Yapılacak araştırmanın, araştırma konusuyla
ilgili mevcut bilgileri zenginleştireceğini
gösterebilmelidir (Sargın, 2016).
4.5.4. Literatür Taraması Kazanımları
Literatür taraması, araştırmacılara;
 Literatür taraması sayesinde araştırma
konusuyla ilgili önceden yapılmış çalışmalar
incelenir, konuyla ilgili geniş çaplı bilgi elde
edilir, araştırmacının araştırma problemi
hakkındaki düşünceleri netleşir.
 Aynı konuda önceden yapılmış araştırmalarda
eksik kalmış ya da geliştirilmeye açık noktalar
varsa araştırma bu noktalara yönlendirilebilir.
 Literatür taraması sürecinde araştırmacı, aynı ya
da benzer konularda yapılmış çalışmaları
inceleyerek kendi çalışmasının literatür içinde
nerede yer alacağı hakkında bir fikir sahibi olur.
Ayrıca önceden yapılmış bazı araştırmalarda
kullanılmış olan veri toplama araçları yeni bir
örneklem üzerinde kullanılarak benzer
sonuçların elde edilmesi amaçlanabilir.
 Araştırma için gerekli olan zemini inşa etmemizi
sağlar, bulguların yorumlanması aşamasında
araştırmacıya yardımcı olur ve araştırmayı
güçlendirir.
 Araştırmacının araştırma problemini daha
yaratıcı bir şekilde gözden geçirmesini sağlar,
hem de problemin kavramsal çerçevesini
belirlemeye yardımcı olur.
 Araştırma problemi oluşturulmadan önce
literatürü incelemek, daha önce çözülmüş olan
bir problemi yeniden çözmeye çalışmayı ve
orijinal olmayan bir araştırma yapmayı engeller.
Örneğin; Pasteur, mikroskobik hayvanların nefes
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 45
almadan yaşayabildikleri gerçeğini keşfettiğini
düşünüp söylediğinde, aynı gerçeği Spallanzani
keşfedeli yüz yıl, Leeuwenhoek keşfedeli ise iki
yüz yıl olmuştu.
 Yeterli literatür taramasının yapılmaması,
araştırmacıyı birçok önemli bilgiden mahrum
bırakır ve bilimsel bilginin birikimsel olduğu kabul
edildiği için araştırmanın değerlendirilmesinde
olumsuz bir izlenim oluşturur.
 Üzerinde araştırma yapmaya gerek duyulan
konuda nasıl bir yöntemle sonuca ulaşılabileceği
belirlenmelidir;
o Önceki deneyimlere dayanılarak
hazırlanacak geriye dönük bir arşiv
taramasıyla mı?
o Farklı uygulamaların veya tekniklerin
karşılaştırılabileceği ileriye yönelik bir klinik
çalışmayla mı?
o Yoksa laboratuvar şartlarında deney
hayvanları üzerinde yapılan ve fizyolojik,
hücresel veya moleküler mekanizmaları
inceleyen deneysel bir çalışmayla mı?
Seçilen konu doğrultusunda en uygun araştırma
yöntemini saptamak için kapsamlı bir literatür
taraması yapmak gerekmektedir. Böylelikle,
araştırma konusu ile ilgili benzer çalışmalar
incelenerek en uygun çalışma modeli belirlenirken,
aynı zamanda, araştırma boyunca yol gösterecek
ve daha sonra araştırmanın yayımlanması
aşamasında sunulacak kaynaklara da ulaşılmış olur
(Sargın, 2016).
4.5.5. Literatür Taramasının Özellikleri
Nitelikli bir literatür taramasında olması gereken
özellikler şunlardır;
 Geliştirilmekte olan araştırma problemiyle
doğrudan ilgili olması ve bu problem etrafında
örgütlenmesi,
 Araştırma problemiyle ilgili bütün ilgili çalışmaları
içermesi ve ilgisiz çalışmaları kapsamaması,
 Kaynakların magazinler, dergiler, gazeteler gibi
akademik olmayan belgelerden değil, gerçek
“akademik yayın”lardan oluşması,
 Farklı kaynak türlerini içermesi, ancak kullanılan
kaynakların büyük çoğunluğunun internet
kaynağı olmaması,
 Sadece listeleme ve özetlemeden oluşmaması,
literatürdeki görüş ve bulguların güçlü ve zayıf
yönlerini göstererek değerlendirebilmesi,
 Konuyla ilgili bilinen ve bilinmeyen şeylerin neler
olduğunu özetleyen bir sentez oluşturabilmesi,
 İlgili literatürdeki ihtilaflı (üzerinde uzlaşılmayan)
alanları gösterebilmesi,
 Okunan metinlerin çok fazla alıntı yapılmadan,
araştırmacının kendi kelimeleriyle özetlenmesi
ve yorumlanması,
 Konuyla ilgili daha fazla araştırma gerektiren
önemli sorular ortaya koyabilmesi,
 Okunan metinlerin çok fazla alıntı yapılmadan,
araştırmacının kendi kelimeleriyle özetlenmesi
ve yorumlanması,

 Konuyla ilgili daha fazla araştırma gerektiren
önemli sorular ortaya koyabilmesidir (Sargın,
2016).
4.5.6. Literatür Kaynak Türleri ve
Kaynak Tarama ġekilleri
Kaynak taraması “ön kaynak taraması” ve
“detaylı kaynak taraması” olmak üzere ikiye ayrılır.
İki kaynak taramasının da amacı ve yöntemi
birbirinden farklıdır. Ana amaç detaylı konu
başlıklarının belirlenmesidir. Yöntemi ise ana konu
başlığına göre yapılan rasgele taramadır.
Ön kaynak taraması, genellikle konulara göre
yapılabilir. Herhangi bir araştırma konusunun
detaylı konu başlıklarını belirleyebilmek için, az çok
o konu hakkında bir fikir sahibi olmak
gerekmektedir. Ön kaynak taraması ile o hem
detaylı konu başlıkları, o hem de ana konu başlığı
itibariyle önemli kaynaklar belirlenir. Bu aşamada
detaylı konu başlıklarına göre kütüphaneler ve
internetten kaynak taraması yapılabilir. Sıklık
analizine göre en önemli kaynakların nerelerde
olduğu ve bunlara nasıl ulaşılabileceğinin
belirlenmesi de detaylı kaynak taraması sırasında
yapılan faaliyetlerdendir. Yazar adına göre tarama
ise, ancak detaylı kaynak taraması aşamasında,
belirli bir yazarın belirli bir kaynağına ya da diğer
eserlerine ulaşmak için yapılabilir (Sargın, 2016).
4.5.6.1. Birincil Kaynaklar
Orijinal kaynak olup o konuda ilk yazılı metindir.
Bu nedenle literatür taramasında birincil kaynakların
vurgulanması mümkün mertebe zorunludur. Bunlar
bir kuramcı, araştırmacı ya da tarihsel olaya katılan
biri tarafından yazılırlar. Asıl raporlar bir araştırma
raporunun tamamını içerir, bu nedenle de oldukça
tekniktirler. Bilimsel dergilerde yer alan deneye
dayalı araştırmalar, bilimsel monograflar,
araştırman raporları ve tezler böyledir. Birincil
kaynaklarda; asıl araştırma ile okuyucu arasında
herhangi bir aracı yoktur (Sargın, 2016).
4.5.6.2. Ġkincil Kaynaklar
Kuramsal ve ampirik (deneysel çalışma)
niteliğindeki önceki birincil kaynakların bir
sentezidir. Bunlar orijinal bir araştırmayı özetleyen
ve tartışan ansiklopedi veya dergilerde yer alan
makalelerdir. Pek çok birincil kaynağı belli bir
çerçevede birleştiren bir ders kitabı da olabilir.
İkincil kaynaklar, bir konudaki araştırma
gelişmelerini hızla gözden geçirme imkânı verir.
Bunlarda teknik bilgi genelde ihmal edilir (Sargın,
2016)
4.6. Literatür Tarama Sistemleri
Literatür taramasına; araştırma problemi ile ilgili
anahtar kelimelerin seçilmesi ile başlanır, sonra ilgili
veri tabanına ulaşılmaya çalışılır. Önemli olan veri
tabanı ile ilgili tam bir liste elde etmektir (Sargın,
2016)
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 46
4.6.1. Uzmanlar
Bilgi ve teknoloji çağında bile en iyi bilgi kaynağı,
araştırma yapılan alanın uzmanıdır. Alanı bilen
birine sormak suretiyle önemli kitap ve makaleleri,
önemli araştırmaları, önemli bilgi kaynaklarını
bulmak mümkündür (Sargın, 2016).
4.6.2. Kütüphaneler-Kitaplıklar
Her kütüphanenin, açılış-kapanış saatlerinden,
kitap ödünç almaya, kaynakların elde edilmesinden
fotokopi çektirilmesine kadar birçok konuda kendine
özgü düzenlemeleri olabilir. Kütüphanelerden etkin
olarak yararlanmak isteyen bir kişi, öncelikle bu
düzenlemeleri öğrenmek zorundadır. Ayrıca
araştırmacı ihtisaslaşmış kütüphaneleri tanımalı ve
bibliyografyalarını sıklıkla takip etmelidir. İhtiyaç
duyduğunda hangi kaynağı, hangi kütüphanede,
hangi kitaplıkta bulabileceği konusunda bilgi sahibi
olmalıdır. Kütüphanelerde kaynak taramanın
kendine özgü kuralları vardır. Her şeyden önce
kütüphanelerin kaynakları sınıflandırma sistemleri,
birbirinden farklı olabilir. Araştırma yapılacak bir
alanda çalışma konusunu daha iyi belirlenmesi ve
belirlenmiş konuda daha önce gerçekleştirilmiş
araştırmaların elde edilmeleri için kütüphanede
başlıca şu kaynaklara başvurulur:
 İndeksler,
 Veri tabanları,
 Özel kitaplar,
 Yıllıklar,
 Abstractlar ve
 Kütüphanelerin büyüklüğüne göre de dergiler ve
süreli diğer yayınlar yer almaktadır. Daha
ayrıntılı bilgi için konuya ilişkin araştırma
makalelerinin ayrı basımlarına ulaşılabilir
(Sargın, 2016).
4.6.3. ArĢivler (Belgelikler)
Arşivler çoğunlukla basılı olmayan kayıtlar,
raporlar, mektup, dilekçe ve anılar gibi belgelerin
saklandığı birimlerdir. Belgelikler, halka ya da
araştırmacılara doğrudan açık değildir; yararlanmak
için, özel izin alma zorunluluğu vardır. Belgelikler,
mülkiyetine göre özel arşivler ve resmi arşivler
olmak üzere iki türlüdür.
Özel arşivler, çeşitli bilim adamları, siyasi
partiler, sendikalar, dernekler, belli konularda ilgili
kişi ve kurumların kendi yazdıkları ya da
başkalarından edindikleri belgelerin bulunduğu ve
özel mülkiyeti olan birimlerdir.
Resmi arşivler ise, bakanlıklar, mahkemeler,
tapu nüfus ve vergi daireleri gibi, kamu
kuruluşlarının, çeşitli kayıt, karar, rapor, vb.
belgeleri ile Türkiye Büyük Millet Meclisi
tutanaklarının bulunduğu kamu mülkiyetinde olan
birimlerdir (Sargın, 2016).
4.6.4. Kitaplar
Üniversite kütüphaneleri her alandan çok sayıda
kitabı içerir. Kitaplar, daha önceden yapılan
araştırmalara ulaştırıcı kaynaklardır. Ancak
kitapların bilgileri, çoğu kere eskidir. Bir kitap,

genellikle basımından bir kaç yıl önce yazılır. Ayrıca
kitaplar, asıl araştırmanın bir özetini verir, ya da
bulgularını aktarır, fazla teknik bilgi vermezler.
Kitapların okuyucuları daha geneldir, farklı
konularda çalışan insanlardan oluşur. Ancak
kitaplar, geniş çalışma alanları için harika
kaynaklardır; kuramların, ayrıca problem çerçevesi
için kritik kuramların önemli kaynağı olup genel
özgeçmiş sağlarlar. Kitaplara daha çok üniversite
kütüphanelerinde, Milli Kütüphane, özel kitaplıklar
ve bir takım kuruluşların kütüphanelerinden
ulaşılabilmektedir (Sargın, 2016).
4.6.5. Dergiler
Ulusal 5000 ve Uluslararası 150000'i aşkın dergi
bulunmaktadır. Bunlar yılda birkaç kez yayınlanır ve
kütüphanelere gönderilirler. Dergiler, araştırmacılar
için temel araştırma literatür kaynağıdır. Dergiler
sundukları bilgiye göre türlere ayrılırlar. Araştırma
raporları ve bulguları üzerinde bilgi veren dergiler
bunların en önemlileridir. Önceki araştırmaları,
kullanılan yöntem ve prosedürleri, bulgu ve
sonuçları vererek bir araştırmayı tanıtırlar. Kitaplara
göre daha çok yayınlanırlar; bilgiler daha güncel ve
yenidir (Sargın, 2016).
4.6.6. Tezler
"Dissertation Abstracts International" doktora
tezleri için temel kaynaktır. Kuzey Amerika ile
Amerika Birleşik Devletleri dışındaki 350
üniversiteden doktora tezlerinin özünü, başlıklarını,
anahtar sözcüklerini ve yazar dizinini, aylık olarak
İngilizce yayımlar. Yükseköğretim Kurulu (YÖK)
bünyesinde kurulan "Dokümantasyon
Uluslararası Bilgi Tarama Merkezi” yurt dışı
taramalara ek olarak, 1987'den beri Türk
üniversitelerinde yapılan yüksek lisans, doktora,
tıpta uzmanlık ve sanatta yeterlik tezleri ile ilgili bir
veri tabanı oluşmuştur. Bu, Türkçe hazırlanmış ilk
veri tabanı olma özelliğini de taşımaktadır. Tezlerle
ilgili taramalar yerli ve yabancı okuyuculara
sunulabilmektedir (Sargın, 2016).
4.6.7. Önceki AraĢtırma Taramaları
Bu türden taramalar bir alandaki kaynakları
bütünleştirerek eğitim bağlamına oturturlar; böylece
de araştırma yapana yardımcı olurlar. Bu taramalar
el kitaplarında, ansiklopedilerde ya da kimi
dergilerde olabilir. Örneğin "Review of Educational
Research" önceki araştırmalara ilişkin tarama
yapan önemli bir yayındır (Sargın, 2016).
4.7. Elektronik Ortamda Literatür
Tarama Yöntemi
İnternet üzerindeki kaynakları sorgulamak ve
aradığımız bilgilere ulaşmak için kullandığımız Web
üzerindeki tarama mekanizmaları “Konu
Katalogları” ve “Arama Motoru” şeklinde iki
türlüdür (Sargın, 2016).
4.7.1. Konu Katalogları
Konu rehberlerine göre bilgilerin sınıflandırıldığı
ve sorgulamanın birtakım konu başlıklarından
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 47
yararlanılarak yapıldığı sistemlerdir. Konu
katalogları ile bilgi sınıflamasında genellikle,
alfabetik, kronolojik, içerik, bölgesel vb. gibi kriterler
göz önüne alınır ve bilgiler olabildiğince esnek bir
yapı içinde kataloglara bölünür. Bu tip arama
sistemleri, konu başlıklarından alt başlıklara, oradan
da aradığımız bilgilere ulaşmamızı sağlarlar
(Sargın, 2016).
4.7.2. Arama Motoru
Arama sistemleri, birçok bilgi kaynaklarını (web
sayfaları) otomatik bir şekilde tararlar ve birtakım
indeksler oluştururlar. Bu indeksler üzerinden
sorgulama ise, seçilen bazı anahtar kelimeler ve
bazı yardımcı unsurlardan yararlanılarak yapılır. Bu
tip sistemlere "Search Engine" (Arama Motoru)
denir.
Arama motorlarının iki işlevi vardır. Bunlar, veri
toplamak ve sorgulama mekanizmaları sunarak bu
veriler üzerinde arama yapılmasını sağlamaktır.
Sorgulama mekanizmaları kısmında ise
doğrudan, aradığı bir bilgiye ulaşmak isteyen
kişinin, toplanan veriler üzerinde sorgulama
yapabilmesini sağlayan kullanıcı arayüzleri ve
üzerinde hızlı sorgulama yapılabilecek sistemleri
vardır. Pek çok Arama Motoru Servisini aynı
sayfada sunan servislerden bazıları, sorguları
birden çok sorgulama servisinde işletip sonucu
birleştirerek verebilmektedir. İnternet üzerinde
milyonlarla ifade edilen sayıda servis merkezi
bulunmaktadır. Bu nedenle siteler arasında linkleri
takip ederek istenilen bilgiye ulaşmak çok fazla
zaman gerektirmektedir. Zamanla istenilen
ve yayınların bulunabilmesini kolaylaştırmak için toplu
indeksler oluşturulmuştur.
 Uluslararası Arama Motorları (Resim 1 ve 6)
o www.doaj.org
o www.ebscohost.com
o www.google.com
o www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/
o www.onlinelibrary.wiley.com
o www.openacces.com
o www.scholar.google.com.tr
o www.googleacademic.com
o www.prequest.com
o www.sciencedirect.com
o www.scopus.com
o www.springerlink.com
o www.wisenut.com
o www.yandex.com
o www.yahoo.com
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 48

Resim 5. www. prequest.com ana sayfası

Resim 1. www.ebscohost.com ana sayfası

Resim 6. www. openacces.com ana sayfası

Resim 7. www.wisenut.com ana sayfası

Resim 2. www. scholar.google.com.tr ana sayfası

Resim 8. www.sciencedirect.com ana sayfası

 Türkçe Arama Motorları (Resim 8 ve 6)

o www.ankos.com
Resim 3. www. scopus.com ana sayfası o www.dergipark.gov.tr
o www.nwsajournals.com
o www.sobiad.com
o www.yahoo.om
o …

Resim 4. www. onlinelibrary.wiley.com ana sayfası

 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 49

 Milli Kütüphane http://www.mkutup.gov.tr/

 İstanbul Üniversitesi Sanal Kütüphanesi
http://kutuphane.istanbul.edu.tr/tr/_

Resim 9. www.http://dergipark.gov.tr ana sayfası

Resim 14. www.ulakbim.gov.tr ana sayfası

Resim 10. www.yahoo.com ana sayfası

Resim 15. www.ulakbim.gov.tr ana sayfası

Resim 11. www.arama.com ana sayfası

Resim 16. Ankos ana sayfası

Resim 12. www.sobiad.com ana sayfası
4.9. Sanal Üniversite Kütüphaneleri
Sanal kütüphane sayısında sürekli bir artış
vardır. Örnek olarak aşağıdaki birkaç üniversite ve
erişim adresleri verilmiştir.
 Akdeniz Üniversitesi Kütüphanesi
www.akdeniz.edu.tr/internet/kutuphane/kutuphane.
htm
 İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi
www.kutuphane.istanbul.edu.tr
 Anadolu Üniversitesi Kütüphanesi
www.kdm.anadolu.edu.tr
Resim 13. www.nwsajournals.com ana sayfası  Ankara Üniversitesi Kütüphanesi
www.kutuphane.ankara.edu.tr
4.8. Sanal Kütüphaneler  Ondokuz Mayıs Üniversitesi Kütüphanesi
 Akademik Araştırmalar Merkezi: Kitap arama, www.kutuphane.omu.edu.tr/tr
kütüphane, iletişim, hizmetlerimiz, linkler.
http://www.academical.org/
 Tübitak-Mam Cahit Arf Kütüphanesi:
http://www.mam.gov.tr/
 Ulakbim-Cahit Arf Bilgi Merkezi
http://www.ulakbim.gov.tr/
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 50

üzerine, sembolik bir ücret karşılığı yapılmaktadır.

Ayrıca, merkez, kendiliğinden harekete geçerek,
yararlı olacağına inandığı konularda bağımsız yayın
taramaları da yapmaktadır.
Yayın taramasından başka, TÜRDOK'un
"fotokopi servisi", "çeviri servisi", "özbültenleri"
ve "toplu katalog" hazırlama gibi hizmetleri de
vardır. TÜRDOK‟un hizmetlerinden yararlanabilmek
için aşağıdaki adrese (Resim 17) başvurulabilir.
Resim 17. İstanbul Üniversitesi sanal kütüphane
ana sayfası
TÜRDOK Müdürlüğü
Atatürk Bulvarı No: 221
Seçilen konu ile ilgili makaleleri içeren süreli
Kavaklıdere–Ankara
yayınların bire bir incelenmesi ile kaynak
oluşturabilecek makalelere doğrudan ulaşmak
günümüzde oldukça kolaylaşmış bulunmaktadır.
Önceki yıllarda, tıbbi dergilerde yayımlanmış tüm
makaleleri içeren medline kompakt disklerinin
taranması ile gerekli makalelere ulaşılabilir iken,
günümüzde literatür taraması için en geçerli yol
internette tarama yapılmasıdır. İnternet ortamındaki
ilgili siteler ve arama motorları ile çok sayıda
makalenin özetine veya kendisine, çok kısa sürede
ücretsiz veya belirli bir ücret karşılığında ulaşmak
mümkündür.
Resim 18. TÜRDOK (YÜBİTAK) binası
 “United States National Library of Medicine”
(www.nlm.nih.gov) portalı aracılığıyla, arama
Yükseköğretim Kurulu (YÖK) bünyesinde
motoru olan “MEDLINE/PubMed”
kurulan "Dokümantasyon ve Uluslararası Bilgi
(www.pubmed.gov),
Tarama Merkezi" 1983'den beri çeşitli
 “Pub-Med Central” dokümantasyon hizmetleri sunmaktadır. Bu
(www.pubmedcentral.nih.gov) faaliyetler içinde, yayın taraması önemli bir yer
 “LocatorPlus” (www.locatorplus.gov) gibi sitelere tutmaktadır. Yayın ve Dokümantasyon Dairesi‟nin
ulaşılabilir hizmetlerinden yararlanabilmek için aşağıdaki
 “MEDLINE/PubMed” sitesinin arama motoruyla, adrese başvurulabilir.
1950 yılından başlayarak “Index Medicus‟ta
dizinlenen dergilerde yayımlanmış tüm YÖK BaĢkanlığı,
yayınların özetlerine ulaşılabilir. Yayın ve Dokümantasyon Dairesi
 “PubMed Central” sitesinde daha kapsamlı 06539 Bilkent-Ankara
medline taraması yapılabilmekte,
 “LocatorPlus” sitesi ile de süreli yayınlar dışında, Merkez, online bağlantı ile dünyadaki yaklaşık
kitaplara ve odiyovizüel materyallere 400 veri tabanına ulaşabilmektedir.
ulaşılabilmektedir. Taramalarda elde edilen yayınlar, liste halinde
 “BioMed Central” (www.biomedcentral.com) ve ya da compact disk ile abstractlarıyla birlikte
 “Science Direct” (www.sciencedirect.com) okuyucuya sunulmakta ve merkezde mevcudu olan
sitelerine üyelikle pek çok dergideki makalelerin kaynaklar liste üzerinde işaretlenmektedir. Listede
tam metinlerine ulaşılabilir. yer alan kaynaklardan merkezde bulunanlar yerinde
 Uluslararası İnternet siteleri yanı sıra ulusal incelenebileceği gibi, fotokopi ile çoğaltılarak da
siteler ile (“www.ulakbim.gov.tr”, ilgililere gönderilebilmektedir. Merkezde geniş bir
www.turkishmedline.com gibi) de hem yabancı mikrofiş, süreli yayın ile tez koleksiyonu vardır. Yurt
hem de ulusal yayınlara ulaşmak mümkündür. dışındaki kaynaklardan istenenler ise, bilgisayar
 Türkiyede literatür taraması hizmeti sağlayan aracılığı ile temin edilerek okuyuculara
kurumlar  Türkiye'de "Milli Kütüphane"nin sunulmaktadır (Sargın, 2016).
hizmetleri arasında, kitaplar için, “Türkiye
Bibliyografyası" makaleler için "Türkiye
Makaleler Bibliyografyası" adlı süreli taramalar
yayınlanmaktadır.
Bunlar, ilgili dönemde, Türkiye'de yayınlanan
kitap ve makalelerin alfabetik listelerini içerirler.
Benzeri bir hizmet, Türkiye Bilimsel ve Teknik
Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) bünyesinde 1966
yılında kurulmuş olan, Türkiye Bilimsel ve Teknik
Dokümantasyon Merkezi (TÜRDOK) tarafından
yürütülmektedir. Alanlardaki yayın taraması, istek Resim 19. YÖK Başkanlığı ana sayfası
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 51

5 TEMEL ARAġTIRMA
VE ĠSTATĠSTĠKĠ
YÖNTEMLER

İlimden gidilmeyen yolun sonu

karanlıktır.
Hacı Bektaş-i Veli

5.1. GiriĢ
Toplanan bilgi ve veriler uygun bir veya birkaç
istatistiksel teknikle incelenip yorumlanabilir.
Hipotezlerin test edilmesi, yani bilimsel
geçerliliklerinin saptanması iki yolla olmaktadır.
Bunlardan birisi tümevarım yöntemi, diğeri ise
tümdengelim yöntemidir.
Mantık, iyi akıl yürütmeyi kötü akıl yürütmeden
ayırarak doğru akıl yürütme ve kanıtlama kurallarını
koyan bir bilimdir. Mantık, kanıtların hipotezlerle
ilişkilendirilmesi de dahil olmak üzere, öncüller ile
sonuçlar arasındaki ilişkileri çözümler (Gauch,
2016).
Bir araştırmayı yürütmeye başladığında bu iki
mantıkla düşünme sistemi farklı bir his oluşturur.
Tümevarım, doğası gereği başlangıçta daha açık
sonuca gidebilen ve açıklayıcı mantıklı düşünce
sistemidir. Tümdengelim ise doğası gereği daha dar
kapsamlı ve hipotezlerin testi ve kanıtlanması ile
ilgilidir. Bazı belirli çalışmalar sadece tümdengelim
çıkarımı uygulanmış görünmesine rağmen (örnek
olarak, bir dizayn deneyinin bazı sonuçlar üzerinde
ki davranışlarının, hipotez etkilerinin testi), birçok
sosyal araştırmada hem tümdengelim hem de
tümevarım mantıklı düşünme sisteminin süreçleri
projede birlikte kullanılabilir (Büyüköztürk vd, 2012;
Kazan, 2016).

5.2. Tümdengelim
Bilgi üretmek ve geliştirmek için oldukça eski bir
yöntem de tümdengelimdir. Bu yönteme, bilimin iki
kolundan biri olarak bakılmaktadır. Tümdengelim
düşünce sisteminin ilk kuramsal esasları Aristo
tarafından oluşturulmuştur. Tümdengelime bazı
çevreler Aristo mantığı şeklinde ifade etmektedir.
Eğer A=B ve B=C ise o zaman A ve C‟nin eşit
olması beklenir. Tabi, bu sonuç, A, B, C
değişkenleri arasındaki ilişkiler konusunda var olan
mantıklı bilgiye dayanmakta, onu izlemektedir. Bu
değişkenlerden ya da bunlar arasındaki ilişkilerden
bazılarını doğru olmayışı önermede bireyi yanlış
sonuçlara götürebilir.
Tümdengelim, genel önermelerden daha az olan
önermeleri çıkarma yöntemidir. Tümdengelimden
önce doğru sayılan bir önerme (öncül), çıkış noktası
olarak alınır. Sonra daha az genel olan önermelere
doğru gidilir. Tümdengelim, bütünden parçalara
doğru giden bir düşünce şeklidir. Bir gurubun

bütünü için doğru olan bir karar ve ilke, o gurubu
sınırları içine düşen her parça içinde doğrudur.
Örnek:
A  Bütün insanlar ölecektir.
B  Cevdet bir insandır.
C  Cevdet de ölecektir.
Tümden gelim modeli üç öğeden meydana
gelmektedir. Bunların sonuncusu (C) varılan
karardır. İlk iki öğe, (A) ve (B) öncülerine varılan
sonuca temel olan önermelerdir. Bu ilk iki öğenin,
doğruluğu kabul edildiğinde bunları izleyen
sonucunda doğruluğunun kabul edilmesi
zorunludur. Tümden gelim yönteminin
olumsuzluklarından biride bu noktadan
kaynaklanmaktadır. Birinci öncünün her zaman
doğru ve gerçek olduğunu iddia ve kabul etmek
imkansızdır. Tümden gelim yoluyla varılan
sonuçlara, ancak ve ancak öncülerle ilgili
varsayımların doğru olduğu durumlarda güvenilebilir
(Ekinci, 2016).
Tümdengelim mantıklı düşünme sistemi, daha
genelden daha özele doğru çalışmaktadır. Aynı
zamanda bu düşünce sistemi „top-down‟
(yukarıdan-aşağı) yaklaşım olarak da adlandırılır.
İlgilenilen konunun başlığı üzerine bir teori
düşünmekle tümdengelim yaklaşımıyla başlanır.
Daha sonra test edebilecek daha özellikli hipoteze
doğru konu daraltılır. Hatta daha ileriki aşama
olarak hipotezleri yönlendirmek için gözlemleri
kullanmaya kadar konuyu daraltabilir. Bu yol
sonuçta özellikli (spesifik) veriler ile hipotezler test
etme imkanına ulaştırır ve aynı zamanda orijinal
teorilerimizi de teyit eder.
Tümevarım mantıklı düşünme sistemi ise tam
ters yönde spesifik gözlemlerden hareketle
genellemelere ve teorilere doğru işler. Bazı
durumlarda gayri resmi olarak buna „bottom up‟
yaklaşımı (aşağıdan-yukarı) da denilmektedir.
Tümevarım mantıklı düşünme sistemi özellikli
ölçümler ve gözlemleme ile başlar, ortaya
çıkardığımız öneri hipotezlerini formüle ederek,
örnek ve düzenlemeler ile devam eder en son
aşamada genel hüküm ve teorileri sonuçlandırırız.
Bir araştırmayı yürütmeye başladığımızda bu iki
mantıkla düşünme sistemi farklı bir his oluşturur.
Tümevarım, doğası gereği başlangıçta daha açık
sonuca gidebilen ve açıklayıcı mantıklı düşünce
sistemidir. Tümdengelim ise doğası gereği daha
dar kapsamlı ve hipotezlerin testi ve kanıtlanması
ile ilgilidir. Bazı belirli çalışmalar sadece
tümdengelim çıkarımı uygulanmış görünmesine
rağmen(örnek olarak, bir dizayn deneyinin bazı
sonuçlar üzerinde ki davranışlarının, hipotez
etkilerinin testi, birçok sosyal araştırmada hem
tümdengelim hem de tümevarım mantıklı düşünme
sisteminin süreçleri projede birlikte kullanılabilir
(Büyüköztürk vd, 2012; Kazan, 2016).
5.3. Tümevarım
Bilimler, deney yoluyla elde edilmiş olgularla ilgili
bilgileri genel ilkeler ve yasalar altında toplamaya
çalışır. Bilgilerin bir sistem haline getirilmesi ya da
sistem içinde birleştirilmesi bir takım önermeler
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 52
yoluyla yapılmaktadır. Bu önermelerin çıkarılması
ise mantık kurallarına göre olur. Bilimde temel
olarak iki türlü yol görülmektedir. Bunlardan biri, bir
önceki kısımda açıklanmasına çalışılan, temel
öğelerden yan önermelerin çıkarılması için gereken
hareket tarzı olan tümdengelim yöntemidir. İkinci yol
ise temel önermelerin elde edilebilmesi için gerekli
hareket tarzıdır ki, buna da tümevarım yöntemi adı
verilmiştir. Bu, tümden gelimin tersine tek tek
olgulardan genel önermeler çıkarmaya, genel
ilkeler, yasalar bulmaya dönük bir yoldur.
Bacon, araştırmalara doğayı yakından
incelemelerini ve genellemelerini bu gözlem ve
deneyler üzerine inşa etmelerini önermişti. Buna
göre genel yargılar özel gözlemlerde ve bunların bir
araya getirilmesinden, kaynaştırılmasından elde
edilecektir. Bunu şu şekilde gösterebiliriz.
Gözlem ------- 1
Gözlem ------- 2
Gözlem ------- 3
………..…….…
Gözlem ------- n
Genel Karar …/…
Burada tümdengelimin tersine, araştırmacı önce
ayrı ayrı olayları gözleyerek somut ve açık kanıtlar,
olgular, önermeler bulur. Bunların özellikleri,
doğrulukları izlenir. Bu ayrı ayrı gözlemlerin bir
araya gelmesinden bulgulara, temel önermelere
varılır; genellemeler yapılır, karar verilir. Sonucu,
genel kararın doğruluğu gözlemlerin doğruluğuna,
tamlığına ve sayısına bağlıdır.
Bu yöntem, parçadan bütüne, özelden genele
doğru giden bir önerme, mantık ve düşünme
şeklidir. Tümevarım, parçalardan her biri için doğru
ve uygun olan bir karar ya da ilkenin, bunlardan
meydana gelen “Bütün” içinde doğru ve geçerli
olacağı ilkesine dayanmaktadır. Ayrıca, bu yöntem
deneysel yönteminde doğması ve gelişmesine yol
açmıştır. Deneysel yöntem ise, bilimi karakterize
etmektedir. Böylece, tümevarım yöntemi bilimin
temeli sayılmaktadır. Ancak, bilim adamı ve
araştırmacı tümden gelime de yer vermek
zorundadır.
Tümevarım yaklaşımında önceden belirlenmiş
bir kuram ya da hipotez yoktur. Araştırmacı,
topladığı tanımlayıcı ve ayrıntılı verilerden yola
çıkarak incelediği probleme ilişkin ana temaları
ortaya çıkarma, topladığı verileri anlamlı bir yapıya
kavuşturma, yani bu verilerden yola çıkarak bir
kuram oluşturma çabası içindedir (Yıldırım ve
Şimşek, 2003).
Tümevarım yaklaşımı, tümdengelim
yaklaşımıyla karşılaştırıldığında, araştırma başında
oluşturulan hipotezleri test etme, yerini hipotez
oluşturmaya; ölçme, açıklamaya; genellenebilirlik
ise yerini anlama amacına bırakmıştır. Teori
üretme, araştırmanın son aşaması ve ürünüdür.
Tümevarımcı yaklaşım, dünyanın sosyal yapısının
anlamlandırılmasının bireylerce gerçekleştirildiğini
savunan fenomonolojik yaklaşımla bağdaşır.
Tümevarımcı yaklaşımla (Şekil 3) yapılan bir
araştırma nitel verileri kullanır.”
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 53

Tümevarım mantıklı düşünme sistemi ise tam veriler üzerinde ortak ölçütlü bir tespit, bir sınama
ters yönde özel gözlemlerden hareketle ve anlam vermedir.
genellemelere ve teorilere doğru işler. Bazı Araştırmacı, istatistik biliminden yeterince
durumlarda gayri resmi olarak buna „bottom up‟ yararlanabilmesi için, aşağıdaki soruları
yaklaşımı (aşağıdan-yukarı) da denilmektedir. cevaplayabilecek bir düzeyde bir farkındalığa ve
Tümevarım mantıklı düşünme sistemi spesifik bunun gerektireceği ilgi, bilgi ve beceriye sahip
ölçümler ve gözlemleme ile başlar, ortaya çıkan olmalıdır. Ayrıca, istatistik sonucun, kendi içinde ne
öneri hipotezlerini formüle ederek, örnek ve ifade ettiği bilinmelidir. Aksi halde, özellikle yorum
düzenlemeler ile devam eder en son aşamada aşamasında, ciddi yanılgılara düşülebilir (Karasar,
genel hüküm ve teorileri sonuçlandırılır. 2016).
Bunlardan bazıları şunlardır;
Şekil 3. Tümevarımcı yaklaşım süreci  Mevcut istatistik teknikleri nelerdir?
(Kazan, 2016)  İstatistik teknikler hangi durumlarda kullanılır?
Teori  Uygulanacak teknik hangi şartlar oluştuğunda
Hipotez kullanılır?
Gözlem  İstatistiki bir sonuç neyi ifade eder?
Teyit Etme
Teori
 İstatistiksel hesaplamalar nasıl yapılır?
Öneri Hipotezi İstatistiksel yöntemler, üzerinde çalışılan konu
Örnek ile ilgili verilerin deney veya gözlem yoluyla elde
Gözlem edilmesi, özetlenmesi, konuyu tanıtacak şekilde
işlenmesi, diğer veriler ile ilişkilerinin belirlenmesi,
5.4. Tümevarım–Tümdengelim BireĢimi veriler üzerinde etkili olduğu bilinen faktörlere göre
Charles Darvin (1809–1882) Aristo‟nun analizi ile sonuçların yorumlanması ve
tümdengelimi ile Francis Bacon‟un tümevarımını genelleştirilmesi için yapılan işlemlerdir (Tablo 5).
alarak birleştirmiş ve bundan bir tümevarım-
tümdengelim yöntemi meydana getirmiştir. Buna, Tablo 5. İstatistiki yöntemler
“Hipotetik Dedüksiyon” denmektedir. Alfred İstatistiki Yöntemler
N.Whidehead, bu yöntem hakkında, “19. yüzyılın en Tamamlayıcı İstatistik Yorumlayıcı İstatistik
Verilerin toplanması, Örnekten elde edilen
büyük keşfi, keşifler yönteminin kesifi olmuştur”
tanımlanması ve temel istatistikler kullanılarak,
demişti. Bu nedenle, yönteme, “KeĢifler Yöntemi” analizleri kapsar. bilinmeyen parametreler
de denilmektedir. hakkında tahminde
Araştırma bir “ileri-geri” hareketlidir ki bulunma, karar verme
araştırmacı, önce tümevarım yoluyla gözlemlerden özelliğindedir.
hareket ederek hipotezleri oluşturmaktadır. Sonra,
tümdengelim yoluyla, eğer hipotezler doğru ise İstatistiki veriler elde edilirken birtakım sorunlar
hangi durum ve olguların (doğrulayıcıların) var ortaya çıkabilir. Bu tür güçlüklerin ortadan
olması gerektiğini saptamaya çalışmaktadır. Daha kaldırılması ya da en aza indirilmesi gerekir. Aksi
sonra ilgili deliller, olgular, bilgiler toplanarak takdirde istenmeyen, yanlış sonuçlara ulaşılabilir.
doğrulayıcıların ya da doğrudan doğruya İstatistiki verilerin elde edilmesinde çıkabilecek
hipotezlerin test edilmesine geçilmektedir. Bu tutuş, problemler şunlardır:
modern bilimsel yöntemin özünü oluşturur. Ve  Öncelikle, araştırmaya katılan bireylerin verdiği
deneysel bilimde insanoğlunun bugünkü tutumunu cevapların doğru ve gerçeğe uygun olması
geliştirmektedir (Karasar, 1986; Kaptan, 1989 ve gerekir. Örneğin; nüfus sayımında verilecek
Ekinci, 2016). yanlış bilgi, araştırmacının yanlış sonuçlara
Tümevarımın temel ilkesi determinizmdir. ulaşmasına neden olacaktır.
Olayların geçmişte ve gelecekte şu an görüldüğü  Araştırmacı, araştırma konusu hakkında bir
gibi olduğu kabul edilir. Catton‟a göre “Tümevarım bilgiye sahip değilse, elde ettiği sayısal verileri
bilim açısından bir zafer, felsefe açısından bir ya yorumlayamayacak ya da yanlış
skandaldır” (Uzel, 2017). yorumlayacaktır. Bu durum, işkolu veya sektörle
ile ilgili sorunların çözümlenmesine de
5.5. Ġstatistiki Yöntemler yansıyacak, ileri sürülen çözüm önerileri, ilgili
İstatistik, ölçülebilen olayların sayısal olarak sektörde uygunluk göstermeyeceğinden, belki
ifade edilmesidir. Diğer bir ifadeyle, değişik veri de daha fazla sorunun ortaya çıkmasına neden
toplama tekniklerinden elde edilen verilerin tasnif olacaktır.
edilip yorumlanması için kullanılan bir araçtır.  Elde edilen veriler istatistiksel analizlerden
İstatistiklerde, verilerin tasnifi ve sunulmasında yararlanarak anlamlı bir bütün halinde
tablo, grafik ve şekillerden faydalanılır. Değişkenler gösterilebilir.
arasında bağlar kurmaya ve bilgileri grafik ya da Araştırmaların güvenilirliğinin ve geçerliliğinin
tablolarla göstermeye yarar. Elde edilen verilerin sağlanması, verilerin uygun istatistiki yöntemlerle
çözümlenip yorumlanmasına yardımcı olur. Bilimsel değerlendirilmesine bağlıdır. Bu nedenle,
araştırmalarda verilerin çözümlenmesinde amaç, çalışmaların planlama aşamasında araştırmacıların
bir istatistik uzmanına danışarak projelerini

hazırlaması, veri toplanması ve analiz işlemlerinin
doğru şekilde gerçekleştirilmesi açısından önem
taşımaktadır.
Veriler, ölçüm biçimine göre üç ana gurupta
toplanmaktadır.
 Ölçümle Belirtilen Sürekli Veriler: Kandaki
biyokimyasal değerler ölçümle belirtilen sürekli
veriler, betonun hidratasyonu sücecinde zamana
bağlı sürekli değişim gösterek sıcaklık artışı
verileri ve çeliğin imalatında üretim standardının
yükseltilmesi sonucu elasto plastik davranışında
gözlemlenen iyileşmedir.
 Sayısal Olarak Belirtilen Kesikli Veriler: Bir
hastadaki çürük diş sayısı, bir klinikteki hasta
sayısı gibi veriler, şantiyede çalışan vasıfsız
işçilerin sayısı bu gurup içinde tanımlanır.
 Nitelik Olarak Belirtilen Veriler: Erkek-kadın,
hasta-sağlam, kırsal bölge-şehirsel bölge gibi
nitelik olarak belirtilen verilerdir. Bazı durumlarda
nitelik olarak belirtilen bu veriler belirli bir
özelliğe göre sıraya dizilebilir (Örneğin; çok
belirgin, az belirgin, belirgin değil, vb.)
Verilerin istatistiksel testlerle analiz edilmeleri
sonucunda “p” değeri elde edilir. “p” değeri, sıfır
hipotezi doğru olduğunda araştırma sonuçlarının
şansa bağlı olarak elde edilmesi olasılığıdır. “p”
değerinin belirlenen “α” değerinden küçük olması
durumunda, ” H0” hipotezi alternatif hipotez lehine
red edilir; bu durum p<0.05 veya p<0.01 gibi
tanımlamalarla gösterilmektedir. Araştırma
sonuçlarının özetlenmesinde aşağıda sayılan
noktalara önem verilmelidir.
 Araştırmada, birden fazla yöntem kullanılıyorsa
hangi sonucun elde edilmesinde hangi
istatistiksel yöntemin kullanıldığı,
 Gurup karşılaştırmalarında, neyin karşılaştırıldığı
(ortalamalar, yüzdeler ve medyanlar),
 Analiz sonucuyla bulunan “p” değerine göre,
kurulan hipotezlerin reddedilip reddedilmediği ve
bunun ne anlama geldiği belirtilmelidir (Örneğin;
p<0.05 olduğundan “H0” hipotezi reddedilir).
5.5.1. Tanımlayıcı Ġstatistiki Yöntemler
Dağılımları tanımlayıcı olan bu istatistiki
yöntemlerin temel amacı “karmaĢayı düzene
sokmak” olarak ifade edilebilir. Bu tür istatistiklerin
genel olarak kullanım alanları verilerin
sınıflandırarak özet tabloların oluşturulması ve
eğilim ve dağılım ölçülerinin elde edilmesidir
(Boyacıoğlu ve Güneri, 2006).
Bilimsel araştırmalarda toplanan veriler
genellikle düzensiz bir durumda bulunur. İncelenen
vasıflar açısından hedef kitlenin yapısını ortaya
çıkarabilmek için ham veri adı verilen bu bilgilerin
işlenmesi gerekir. Veri işlenmesinde ise sınıflama,
guruplama, vasıf kombinezonu teknikleri ile toplam
(sayı ya da frekanslar), oran (yüzdeler), ortalama
(aritmetik ortalama, mod, medyan) ve standart
sapma gibi ölçütlerden yararlanılır.
 Sınıflama: “Sınıflama incelenen vasfın aynı
şıkkına sahip birimlerin kümler halinde ayrılması
şeklinde tanımlanabilir. Sınıflama sonucunda
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 54
elde edilen her bir şıkkın tekrarlanma sayısı ise
“frekans” olarak adlandırılır.
Örneğin; bir makine işkolundaki çalışanların
cinsiyetlerine göre sınıflandırıldıklarında erkek
ve kadın çalışan miktarları her bir şıkkın
frekansını verecektir.
Sınıflama basit bir işlem olarak görülmekle
birlikte, konu ile ilgili ilk sorun ücret, meslek,
doğum yeri gibi vasıfların şıklarının on binleri
bulmasıdır. Ancak bu tür vasıflar için tüm şıkların
ifade edildiği durumlarda dahi kitlenin
kavranması ve elde edilen sonuçların sağlıklı
olarak yorumlanması mümkün olmaz. Bunun için
guruplama yöntemine başvurulur.
 Guruplama: Guruplama bir vasfın homojen
şıklarının bir araya getirilmesi işlemidir.
Örneğin; doğum yerlerinin düzenlenmesinde
şıkların il ya da bölge bazında bir araya
getirilmesi ya da gelir düzeyinin, Geliri yok,
1000TL‟den az, 1001-2000TL, 2001-3000TL,
3001TL ve yukarısı şeklinde gelir aralığı
guruplarına ayrılması guruplamaya örnek olarak
verilebilir.
Guruplama ile çok şıklı vasıfların şık sayısı
azaltılarak kavranamayacak derecede uzun
tablolar anlaşılır hale getirilir. Ancak gurupların
fazla büyütülmesinde bazı sakıncalar ortaya
çıkabilir. Gurupların homojen olmama tehlikesi
bu sakıncalardan en önemlisidir.
Örneğin; 0-9 yaş gurubu ölümler hakkındaki
bir araştırma için homojen değildir. Çünkü yeni
doğmuş çocukların ölüm oranı diğerlerinin,
özellikle 5-9 yaş arasının ölüm oranından kat kat
yüksektir. Ayrıca bazı durumlarda sınıflamanın
birden fazla vasfın şıklarına göre yapılması
gerekebilir.
Bir başka örnek ise; erkek ve kadınların
ücretlerinin saptanması, sadece cinsiyet ve ücret
vasıflarının ayrı ayrı sınıflanması ile mümkün
olmaz. Bu durumda “vasıf kombinezonuna”
başvurmak gerekir.
 Seriler: Gözlem sonuçlarının zaman ve mekan
vasıfları ile belirli bir vasfın şıklarına göre
sıralanmış olarak gösteren sayı dizileridir.
Seriler sayılan özelliklerine göre “zaman
serileri”, “mekan serileri”, “bölünme serileri”
ve “bileĢik seriler” olmak üzere dört başlık
altında incelenebilirler.
Gözlem sonuçlarının zaman vasfının
şıklarına göre sıralanmış şekline “zaman serisi”
denir. Aylara göre üretim miktarları, yıllara göre
enflasyon rakamları zaman serisine örnek olarak
gösterilebilir.
Gözlem sonuçlarının mekân vasfının
şıklarına göre sıralanmış şekline “mekân serisi”
denir. Bölgelere göre üretim miktarı, illere göre
ortalama gelir düzeyleri mekân serisine örnek
olarak verilebilir. Bir kitlenin belirli bir vasfın
şıklarına göre sıralanmış şekline ise “bölünme
serisi” ya da “frekans bölünmesi” denir. “Bileşik
serilerin” temel özelliği ise gözlem sonuçlarının
iki ya da daha fazla vasfa göre bir arada
gösterilmesidir.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 55

 Frekans ve Yüzde: Frekans (f) kaç insanın belli  Ağırlıklı Ortalama:

bir kategoriye uyan (Örnek; sigara içmeyen 32
kişi; 45 yaşının üstünde 20 kişi) ya da belli bir
seçeneği tercih eden kişilerin sayısını göstermek
için kullanılır. Yüzde ise belli bir kategoriye ait
frekansın toplam frekansa oranıdır.
 Ortalama: En durağan merkezi eğilim
ölçüsüdür. Eşit aralıklı ve/veya oranlı ölçeklerle
elde edilen veriler için normal dağılım ya da ona
yakın olduğu durumlarda yaygın olarak
kullanılan bir göstergedir. Değişik ortalamalar
vardır. Bunlardan en çok kullanılanı
o Aritmetik,
o Ağırlıklı (Harmonik) ve
o Geometrik ortalamalardır.
Buna harmonik ortalama da denimektedir.
Gurupların aritmetik ortalamalarının
ortalamasıdır. Bu işlemde, her ortalamaya
giren ölçüm sayısı (n‟ler) birbirine eşitse,
onların basit aritmetik ortalaması alınabilir.
Değilse, her ortalama, önce kendi ölçüm
sayısı (n) ile çarpılır. Bu çarpımların toplamı
ölçüm sayılarının genel toplamına bölünerek
ağırlıklı ortalama bulunur. Böylece, gurup
farkı olmadan bütün ölçümlerin bir arada ele
alındığı bir düzende aritmetik ortalama
alınmış olur. Sembolik ifadesi;
̅ =

 Aritmetik Ortalama: Aritmetik ortalama, ̅ = dir.

birimlerin toplanması ve elde edilen
sonucun toplam birim sayısına bölünmesi Örneğin, üç farklı katkı türünün betonların
ile bulunur. Genellikle “ ̅ ” sembolü kullanılır. basınç dayanımı üzerindeki etkileri konusunda
İşlemin en genel sembolik ifadesi: yapılan bir deneysel çalışmada basınç deneyine
tabi tutulan betonların frekansları aşağıdaki verilen
∑ gibi tabloda verilen şekliyle çıkmış olsun.
Yani Katkısız(Kontrol) 21.33 MPa, %5 SD Katkılı
24.66 MPa, %10SD Katkılı 27.33 MPa ve %15SD
Katlılar ise 25.24 MPa değerlerine sahip olsun.
Ham veriler için;
Beton Katkısız %5SD %10SD %15SD
̅ = Numuneleri (Kontrol) Katkılı Katkılı Katkılı
̅ (MPa) 21.33 24.66 27.33 25.33
Frekans dağılımı için;
Sonuç,
̅ = ̅ =

Örneğin, laboratuvarda C20-25 dayanım ̅ =24.66 MPa‟dır.

sınıfındaki bir beton gurubu için 12 adet beton
numunesi hazırlanmış olsun. Bu betonların 28 gün
sonraki ulaştıkları basınç dayanım değerleri tek  Geometrik Ortalama: Ölçümler arasındaki
eksenli gerilme testi altındaki (basınç test cihazı) ortalama değişme (büyüme) hızını
alınan dayanım sonuçları (MPa) ve numunelerin (katsayısını) bulmak için başvurulan bir
frekansları aşağıdaki tabloda verilen şekliyle çıkmış merkezi eğilim ölçüsüdür.
Örneğin; inşaat demiri fiyatı, beş yıl
olsun. Yani 12 beton numunesinden bir tanesi 20
içinde, bir öncki yıla göre, her seferinde 1.2,
MPa, beş tanesi 22MPa, dört tanesi 22MPa ve bir
tanesi de 23MPa değerine sahip olmuş olsun. 1.3, 1.5 ve 2.0 katıartış göstermiş olsun.
Aşağıdaki tabloda aritmetik ortalama, Bunun ortalama artış hızı geometrik ortalama
dağılımdaki tüm ölçütleri dikkate almakta, onların ile bulunur. Geometrik ortalama, ölçümler
her birinden etkilenmektedir. (artış katsayıları) çarpımının ölçüm
sayısından köküne eşittir. Bu hesaplama
Beton Numuneleri B1 B2 B3 B4 B5 B6
aritmetik ortalama yoluyla yapılsa idi,
Sonuç (MPa) 20 21 22 23 24 25 ortalama artış katsayısı 1.5 olacaktı.
Frekans (f) 2 5 4 1 - - Bunun sembolik ifadesi;

Örneğin; yukarıda verilen frekans dağılımdaki √( ) ( ) ( )( ) ( )

verilerin aritmetik ortalaması: √( ) ( ) ( )( )= 1.47
( ) ( ) ( ) ( )
̅ = Bu hesaplama aritmetik ortalama yoluyla
̅ yapılsaydı ortalama artış katsayısı 1.5 olacaktı.
Yukarıdaki formülden de anlaşılacağı gibi,
geometrik ortalama hesabı ancak sıfırdan büyük
artışlar için anlamlıdır. Ölçümlerden herhangi birinin
sıfır olması tüm çarpımı ve dolayısıyla sonucu sıfır
yapar.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 56

 Medyan: Ortanca veya orta değer de denir. Mod yani tepedeğer, uç değerlerin varlığından
Medyan, bir ölçeğin orta noktasıdır. Medyanın etkilenmez. Örneğin, ülkemizin gelir dağılımında,
üzerinde ve altında eşit miktarda değer bulunur. çalışanların sayısı hangi ücret diliminde en çok ise,
%50 oranı medyanın diğer bir ifade şeklidir. mod o dilimi işaret eder. Çok fazla kazanan küçük
Özellikle gurup üyelerinin büyük bir çoğunluğu bir gurubun varlığı mod değerini etkilemez.
benzer özellikler gösteriyor, bazıları ise çok farklı Bir çalışmada birden fazla mod değeri olabilir.
özellikler taşıyorsa kullanılabilecek en uygun Yukarıdaki örnekte B4 betonunun yüzey alanında
teknik medyandır. Medyan, yalnızca dizinin 3gr‟lık aşınma olmuş olsaydı, bu deneysel
ortalarına rastlayan ölçüm değerlerinden çalışmada 3 ve 4 şeklinde iki mod değer olmuş
etkilenir, uçlardaki değerlerden etkilenmez. Bu olacaktı.
nedenle, dağılımın normal olmadığı durumlarda Toplanan sayısal verileri özetlemenin bir yolu da
uygun bir ölçüt olabilir. Genellikle “ ” sembolü yayılım ölçüleridir. Bu bağlamda, sıkça
kullanılır. başvurulanlar genişlik (range), değişkenlik
(variance) ve sandart sapmadır.
Örneğin; betonun su emme yüzdeleri üzerine Yayılım ölçüleri merkezi eğilim ölçülerinden
yapılan 12 numunelik beton grubunun değerleri farklıdır. Örneğin, anı ortalamaya sahip iki veri
aşağıdaki tabloda verilen şekliyle çıkmış olsun. gurubunda genişlik, değişkenlik ve standart sapma
değerleri farklı olabilir.
Betonlar
B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7  GeniĢlik (Range): Bir dağılımda, en büyük ve
Numuneleri
Su Emme (%) 2 3 5 6 7 7 8 en küçük ölçümler arasında gözlenen fark
genişlik olarak alınır. Buna, dizi genişliği de
Bu beton gurubunun istastiki medyanı yani denir. Kolay hesaplanır. Uç değerlerden çok
ortancası 6‟dır. Ölçümlerin çift sayı olmuş olsaydı, etkilendiği için, çok az bilgi verir. Yalnızca
yani 6 adet beton numunesi olsaydı B3 ve B4 ölçümlerin arasında dağıldığı en küçük ve en
numunelerinin ortası olacaktı. Yanı medyan 5.5 yüksek değerleri gösterir. Dağılım hakkında
olacaktı. başka bilgi vermez.
Daha ayrıntılı ortanca hesaplamaları da vardır. Sembolik ifadesi;
Örneğin; Bir şirkette; G= Xeb-Xek‟dür.
2000TL maaşlı 50 İşçi Yukarıda sürtünme yoluyla aşınma miktarı
3000TL maaşlı 5 Teknisyen çalışmasının genişliği,
4000TL maaşlı 2 Mühendis çalışmış olsun G=8-2=6 gr‟dir.
5000TL maaşlı 1 Şantiye Şefi çalışmış olsun.
 DeğiĢkenlik (Variance): Bir dağılımdaki
( ) ( ) ( ) ( ) ölçümlerin kendi aralarında ne kadar farklı
=
olduklarını gösteren bir değerdir. Ölçümlerin
gurup ortalaması ile farklarının ortalaması
alınarak hesaplanır. Tek başına fazla anlamı
gibi kişi başına düşen aylık maaş şeklinde olmasa da pek çok istatistiksel işlemde
görünecekti. Oysa bu şirket için aylık maaşların kullanılan önemli bir kavramdır.
medyanı 2000TL‟dir. Bu durumda büyük gurubun Değişkenin sembolik ifadesi “SS”dir.
maaşları daha gerçekçi temsil edilmiş olur. ∑( ̅) ∑
=
 Mod: Tepedeğer olarak da bilinir. Bir dizideki veya
∑ ( ̅) ∑
diğer değerlerden daha yüksek frekansa sahip = ‟dir.
değerdir. Yani, sınıflama ölçeği ile toplanmış Örneğin; betonların mekanik davranışlarından
verilerden oluşan bir frekans gurubunda en çok olan eğilmede çekme dayanımı üzerinde yapılan bir
yinelenen (frekansı en yüksek olan) değerdir. deneysel çalışmada aşağıdaki değerler elde edilmiş
Örneğin; betonun sürtünme yoluyla aşınma olsun. Bu değerlerin değişkenliği şöyle olacaktır.
miktarı konusunda üzerine yapılan yüzey alanı
10x10 cm olan 7 numunelik beton gurubunun Betonlar
değerleri aşağıdaki tabloda verilen şekliyle Numuneleri
B1 B2 B3 B4 B5 B6
çıkmış olsun. Eğilmede Çekme
5 8 11 7 10 7
Dayanımı (MPa)
Betonlar
B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7
Numuneleri ̅ ̅ ( ̅)
Aşınma Miktarı 5 8 -3 9
2 3 3 4 4 4 2
(gr) 8 8 0 0
11 8 +3 9
Bu beton gurubunun mod‟u 4‟tür. Çünkü deney 7 8 -1 1
tabi tutulan betonlarda en çok 4 gr aşınma tespit 10 8 +2 4
edilmiştir. 7 8 -1 1
2
Σx=48, n=8 ̅ Σ=( ̅ )=0 Σ=( ̅ ) =24
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 57

∑ ( ̅) ∑
= ‟dir. Standatd sapma “ veya SS” ile sembolize
edilir. Formül ise değişkenlik eşitliklerinin
‟dir. kareköküne eşittir.

Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı üzere,

ortalamadan sapmaların toplamı sıfır olacağından,
√∑( )

bu sapmaların kareleri alınmaktadır. Elde edilen

sayıya “kareler toplamı” denilmektedir.
Bütün ölçümlerin aynı değerde olması halinde, Karekök işlemi, daha önce işlem kolaylığı için
bir değişme söz konusu olmayacağından farkların karelerini alarak yapılan değişikliğin
değişkenlik de yoktur anlamında, sıfırdır. giderilmesi anlamındadır.
Örneklem ve evren için yapılan hesaplamalar, Yukarıdaki hesaplamanın değişkenlik
semboller dışında, temelde aynıdır. Tek ayrım, değerinden giderek aynı dağılımın standart
kareler toplamının örneklemde “n-1”, evrende “N”e sapması
bölünmesidir. Örneklem büyüklüğü 30‟u aşınca, bu
ayırımda önemini kaybetmekte ve örneklem √ =√ olarak bulunur.
büyüklüğü “n” kullanılmaktadır. Küçük
örneklemlerde “n-1” olarak işlem yapılması, bilim 5.5.1.1. Frekans Dağılım Tablosu
çevresinin bir tercihi olarak değişkenliği bir miktar Frekans tablosu, örnek sayısının fazla olduğu
büyük gösterip yapılacak tahminlerde daha az risk durumlarda veriler üzerinde yapılacak
almayı sağlayan bir düzenlemedir. Ölçümlerin çok hesaplamaları kolaylaştırmayı ve anlaşılır biçimde
sayıda olması halinde, hesaplamalarda bilgisayar araştırıcıya sunmayı amaçlamaktadır. Ancak sınıf
paket programlarının kullanılması yararlı olacaktır aralıkları 6‟dan az olduğunda bilgi kaybı; 15‟den
(Karasar, 2016). fazla olduğunda ise verilerin yeterli biçimde
Örneğin, tam verilerden yararlanarak değişkenlik özetlenmemesi gibi sorunlarla karşılaşıldığından,
hesaplamasında; tablonun kullanımı sırasında sınıf aralığının 6 ile 15
arasında olmasına özen gösterilmelidir.
∑(∑ ) Aşağıdaki tabloda postoperatif analjezik
( ) uygulanan 45 hastanın ağrısız geçirdikleri sürelere
guruplandırılmış veriler için ise (Saat) ilişkin frekans dağılım tablosu örnek bir
uygulama olarak sunulmaktadır (Boyacıoğlu ve
∑ (∑ ) Güneri, 2006).
‟dir.
( )
45 hastanın ağrısız geçirdikleri sürelere (saat) ait
Yukarıda hesaplaması yapılan betonların çekme frekans dağılım tablosu
dayanım deneyi sonuçları yerlerine konulursa: n=8 Sınıf Sınıf
Göreli Birikimli
Birikimli
Aralığı Orta Frekans Frekans
Frekans Frekans
2 2 2 2 2 2 2 (Saat) Noktası Yüzdesi
Σx =5 +8 +11 +7 +10 +7 =408 1-5 3 16 0.36 16 0.36
2 2
Σx =(48) =2304 5-9 7 18 0.40 34 0.76
9-13 11 7 0.16 41 0.91
( ) 13-17 15 2 0.04 43 0.96
17-21 19 2 0.04 45 1
( )

( ) 5.5.1.2. Merkezi Eğilim Ölçüleri

= =
( )
olarak aynı sonuca varılır.
Değişkenlik, esasta, soyut bir yayılım ölçüsüdür.
Değeri büyüdükçe, dağılımın daha farklı özellikte
birimlerden oluştuğu, küçüldükçe ise daha çok
benzeştiği söylenebilir.
Değişkenlik, daha çok guruplar arası
karşılaştırmalarda kullanılır. Bu amaçla, “guruplar
arası” ve “guruplar içi” değişkenlik değerleri
hesaplanıp birbirlerine oranlanır.
 Standart Sapma: İstatistikçe en çok kullanılan
yayılım ölçüsüdür. Bu bağlamda ölçümlerin
kendi aralarında ne kadar farklı olduklarını
gösteren bir değerdir. Ölçümlerin gurup
ortalaması ile farklarının ortalaması alınarak
hesaplanır. Bir bakıma ölçümlerin gurup
ortalamasından olan ortalama farklıdır.
Frekans dağılımlarını tanımlamak amacıyla
geliştirilen ölçülerden birisi, merkezi eğilim
ölçüleridir; aritmetik ortalama, medyan ve mod birer
merkezi eğilim ölçü birimi olarak kullanılmaktadır.
 Aritmetik Ortalama: Örneklemdeki verilerin
aldıkları değerlerin toplanıp denek sayısına
bölünmesi ile elde edilir.
 Medyan (Ortanca): Dağılımın orta noktasındaki
değer olarak tanımlanır.
 Mod (Tepe Değeri): Sınıflandırılmamış
verilerde en çok tekrarlanan değer olarak ifade
edilmektedir.
Örneğin, Oral Diagnoz kliniğine başvuran 25, 30,
20, 40, 20 yaşlarındaki 5 hastanın yaş değerleri
incelendiğinde; aritmetik ortalama: 27, medyan:
25, mod: 20 olacaktır (Boyacıoğlu ve Güneri,
2006).

5.5.1.3. Merkezi Dağılım Ölçüleri
Eldeki veri setinin ortalamadan olan uzaklıklarını
belirleyen merkezi dağılım ölçülerinin başlıcaları
varyans, standart sapma, değişim aralığı ve
değişim katsayısıdır.
 Varyans (S ) ve Standart Sapma (SS):
2
Verilerin ortalamadan olan sapmalarının
karesinin aritmetik ortalaması varyans,
varyansın karekökü ise standart sapma olarak
tanımlanmaktadır. Bu eğilim ölçüleri ortalama
etrafındaki yayılımın bir ölçüsüdür ve değerlerin
ortalamadan farklılıkları hakkında bilgi verir.
 DeğiĢim Aralığı: Sınıflandırılmamış veri setinde
en büyük değer ile en küçük değer arasındaki
farktır.
 DeğiĢim Katsayısı (DK): Standart sapmanın,
aritmetik ortalamaya oranının bir yüzdesidir.
Yukarıda tabloda verilen 5 hastanın yaş
değerlerine ilişkin Varyans: 70, Değişim Aralığı: 20,
Standart Sapma: 8.37, Değişim Katsayısı: %31
olacaktır. Bulunan değişim katsayısı, standart
sapmanın ortalamanın %31‟i olduğunu ifade
etmektedir (Boyacıoğlu ve Güneri, 2006).
5.5.2. Yorumlayıcı Ġstatistik Yöntemler
Konu ile ilgili bazı kaynaklarda Çıkarsamalı
istatistik yöntem olarak da anılır. İstatistiğin iki ana
sınıfından ikincisini oluşturan bu istatistiksel
yorumlama ve/veya çıkarsama, araştırmacının
örneklerden elde ettiği sonuçları kullanarak
örneklemin alındığı kitleyi tanımak için uyguladığı
istatistiksel sürecin adıdır.
Yorumlayıcı istatistik, tahmin ve hipotez testleri
olarak iki gurupta incelenir. Verilerin analizinde
yararlanılan testler ise parametrik ve parametrik
olmayan testler olarak iki ana gurupta
değerledirilmektedir (Boyacıoğlu ve Güneri, 2006).
5.5.2.1. Tahmin
Örneklemden elde edilen verilerle kitle
parametreleri iki şekilde tahmin edilmektedir.
 Nokta Tahmin: Kitle parametresini tahmin
etmek için kullanılan tek bir değerdir.
 Aralık Tahmin: Örneklemden yararlanılarak
kitle parametresinin yüzde kaç olasılıkla alacağı
alt sınır ve üst sınır değerinin tahmin edilmesidir.
Herhangi bir kitle parametresine ait bir aralık
tahminin nasıl hesaplandığını gösteren formül,
“aralık tahminleyici” olarak adlandırılır. Aralık
tahmini içinde yer alan güveni ölçen ve
genellikle uygulamada %90 ile %99 değerleri
arasında kullanılan olasılık seviyesi değeri
“güvenilirlik katsayısı” olarak adlandırılır
(Boyacıoğlu ve Güneri, 2006).
5.5.2.2. Hipotez Testleri
Kitleler gösterdikleri olasılık dağılışları ile
tanımlanırlar ve kitle hakkında verilecek kararlar,
ancak bu dağılışlar bilindiği zaman kesinlik kazanır.
Bununla birlikte her zaman kitledeki tüm bireylere
ulaşmak mümkün olmadığından, kitleden çekilecek
örneklem yardımıyla kitle parametreleri tahmin
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 58
edilebilir. Kitle hakkında karar verirken ya tahmin
yapılır, ya da konuyla ilgili bir varsayımda bulunulur;
ileri sürülen bu tip varsayımlara “hipotez” adı verilir.
Genelde bir hipotezin doğru ya da yanlış olduğu
ispatlanamaz. Yalnızca, rasgele değişkenin
değerleri yardımı ile elde edilen bilgiler hipotezi
desteklediğinde “hipotez reddedilemez” denebilir.
Bir bilimsel hipotezin kurulup test edilmesinde
dört unsur göz önünde bulundurulmaktadır.
Bunlar;
 Sıfır Hipotezi (H0)
 Alternatif Hipotez (Ha)
 Hata Tipleri
 Test İstatistiği Sıfır Hipotezi (H0)‟dir, test edilecek
hipotezi gösterir.
Test yapılmasının mantığı, daima, verilen teoriyi
çürütünceye kadar standart teorinin doğruluğuna
inanmaktır. H0 hipotezinin reddedilip
reddedilmemesi ile ilgili karar, kitleden çekilen
örneklemdeki bilgilere dayanır ve karar verme
işlemi örneklemdeki verilerden yararlanarak
hesaplanan bir test istatistiğinin büyüklüğünün
önceden belirlenen bir değer ile karşılaştırılması ile
yapılır.
Hipotez testi ile hesaplanan değer, biri kabul
diğeri red bölgesi olan 2 bölgeye ayrılmaktadır.
Hesaplanan değer red etme bölgesinde ise H0
hipotezi reddedilir, kabul bölgesinde ise H0 hipotezi
reddedilemez.
Bununla birlikte bu karar verme yönteminde I. tip
(α) ve II. tip hata (β) olmak üzere 2 tür hata
yapılabilmektedir.
 I.Tip Hata (α): H0 hipotezi gerçekte doğru iken
red edilmesi ile oluşan hatadır.
 II.Tip Hata (β): H0 hipotezi gerçekte yanlış iken
kabul edilmesi ile oluşan hatadır (Boyacıoğlu ve
Güneri, 2006).
5.5.3. Temel Ġstatistik Yöntemler
Verilerin analizinde kullanılan istatistiksel testler,
parametrik olan ve olmayan testler olarak iki
gurupta incelenir.
5.5.3.1.Parametrik Testler
Bir istatistiksel testin seçiminde, verilerin
toplanması yöntemi, örneklemin alındığı kitlenin
yapısı (evren) ve değişkenlerin ölçülmesinde
kullanılan yöntemler dikkate alınmalıdır. Herhangi
bir araştırmada parametrik testlerin kullanılması
için:
 Gözlemlerin bağımsız olması (Birinin seçimi
diğerini etkilememeli)
 Gözlemlerin normal dağılım (çan eğrisi)
gösteren kitlelerden seçilmesi
 Örneklem hacminin en az 30 olması (n ≥ 30)
gereklidir.
5.5.3.2. Parametrik Olmayan Testler
Parametrik test varsayımlarının sağlanamadığı
durumlarda, diğer bir ifade ile sayısal ölçüm
değerleri yerine skorlamalar ve benzeri sıralamalar
kullanıldığında ve örneklem hacmi 10‟dan az

olduğunda (n≤10) parametrik olmayan istatistiki
teknikler yardımıyla analizler tamamlanır.
Parametrik olmayan testler daha az duyarlı ölçme
düzeylerinde kullanılabildiklerinden ve daha az
varsayım gerektirdiklerinden uygulama alanları
parametrik testlere göre daha geniştir (Boyacıoğlu
ve Güneri, 2006).
5.5.4. “z” Testi
“z” testi toplumda normal dağılım gösteren ve
popülasyon parametreleri bilinen “x” değişkeninin
parametrelerine dayanarak kurulan H0 hipotezini H1
karşıt hipotezlerine karşı “α” yanılma payına göre
“n” hacimli örnek verileri aracılığı ile test etmeyi
amaçlayan parametrik bir testtir.
Örneğin; diyabeti olan 50 kişideki (n hacmi)
Streptococcus Mutans miktarı (x değişkeni) ile 50
sağlıklı kişideki (m hacmi) Streptococcus Mutans
miktarı karşılaştırılması “z” testi ile yapılmaktadır.
“z” testinin uygulanabilmesi için gerekli olan
varsayımlar;
 Örneklemin alındığı kitlenin normal dağılıma
uyması,
 Kitleye ilişkin parametrelerin bilinmesi,
 Örnek sayısının 30‟dan büyük olmasıdır
(Boyacıoğlu ve Güneri, 2006).
5.5.5. “t” Testi
“t” testi, hipotez testlerinde en yaygın olarak
kullanılan yöntemdir. “t” testi ile iki gurubun
ortalamaları karşılaştırılarak, aradaki farkın
rastlantısal mı, yoksa istatistiksel olarak anlamlı mı
olduğuna karar verilir. Küçük örnekleme teorisi
olarak da bilinen “t” dağımı, küçük örneklemlerle de
çalışmaya imkan verdiğinden, araştırmacılar için
büyük kolaylık sağlamaktadır. "t" testi örnek
boyutunun küçük olduğu ve ana kütleye ilişkin
standart sapmaların bilinemediği durumlarda "t"
dağılımından yararlanarak;
 İncelenen bir değişken açısından bir guruba ait
ortalama değerin önceden belirlenen değerden
farklı olup olmadığının,
 İncelenen bir değişken açısından bağımsız iki
gurup arasında fark olup olmadığının,
 İncelenen bir değişken açısından herhangi bir
gurubun farklı koşullar altındaki tepkilerinde
farklılığın olup olmadığının incelenmesine
yönelik hipotezleri test etmeye yönelik olarak
geliştirilmiş bir analiz yöntemidir.
Bu nedenle, üç tür “t” testi bulunmaktadır. Bunlar
tek gurup “t” testi (one-sample t test), bağımsız iki
gurup arası farkların t testi (independent samples "t"
test) ve eşleştirilmiş iki gurup (paired-samples "t"
test) arasındaki farklılıkların incelenmesine yönelik
"t" testidir.
5.5.5.1. Tek Gurup "t"-Testi
(One-Sample Test)
Bu test genellikle herhangi bir konuda belirli
öngörülerde bulunulduğunda bu öngörünün
doğruluk derecesini test etmek amacıyla uygulanır.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 59
Örnekler:
o A işletmesinde çalışan 5000 personelin yaş
ortalamasının 37 olduğu biliniyor. Rasgele
seçilen 500 kişilik örneklemin yaş ortalaması
37'den farklı mıdır?
o Bir üniversitede okuyan öğrencilere günlük
harcamalarının ne kadar olduğu soruluyor.
Acaba öğrencilerin günlük harcamalarının
ortalaması (öngörülen) 10 milyondan farklı
mıdır?
5.5.5.2. Bağımsız Ġki Gurup Arası Farkların
Testi (Independest Samples "T" Test)
Bir araştırmada çoğu kez farklı ana kütleden
elde edilen guruplar arasında karşılaştırmalar
yapmak gerekir. İşte bu gibi analizler “T” testi ile
yapılır. Örnekler:
 Evli ve bekar deneklerin aylık harcamaları
arasında anlamlı bir farklılık var mıdır?
 Yönetici ve personelin işletmedeki çalışma
ortamına ilişkin görüşleri arasında anlamlı bir
farklılık var mıdır?
 Yerli ve yabancı turistlerin müşteri tatminine
ilişkin görüşleri arasında anlamlı bir farklılık var
mıdır?
5.5.5.3. EĢleĢtirilmiĢ Ġki Gurup Arasındaki
Farkların Testi
(Paired-Samples "t" Testi)
Bağımsız iki gurup için farkların testi konusu
incelenirken gurupların birbirlerinden bağımsız
evrenlerden geldiği varsayımı kabul edilmektedir.
Özellikle kontrollü ve deneysel çalışmalarda aynı
deneklerin farklı durumlarda nasıl davrandıklarının
incelenmesine gerek duyulabilir. Amaç farklı iki
koşulda elde edilen sonuçların farklı olup olmadığını
araştırmaktır. İlişkili ölçümler için (bağımlı durum) “t”
testi aşağıda özetlenen üç durum için kullanılabilir.
 Birinci Durum: Bir gurubun veya örneklemin iki
bağımlı değişkene ilişkin ortalamalarının
karşılaştırılarak ortalamalar arasındaki farkın
belirli bir güven düzeyinde anlamlı (önemli) olup
olmadığını test etmek için kullanılır.
Örnekler:
o İşletme yöneticilerinin personel motivasyonu
konusunda X uygulamaya ilişkin görüşleri ile
Y uygulamaya ilişkin görüşleri arasındaki fark
önemli midir?
o Öğretim yöntemleri konusunda
öğretmenlerin, A yöntemine ilişkin görüşleri
ile B yöntemine ilişkin görüşleri arasında
anlamlı bir farklılık var mıdır?
 Ġkinci Durum: Bir gurubun veya örneklemin bir
değişkene ait iki farklı zamandaki ölçümlerine
ilişkin ortalamalarının karşılaştırılarak söz
konusu ortalamalar arasındaki farkın belirli bir
güven düzeyinde önemli olup olmadığını test
etmek için kullanılır. Tekrarlı ölçümler ile iki
ortalamanın karşılaştırıldığı bu duruma tipik
örnek araştırılmalarda uygulanan ön test-son
test modelidir.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 60

Örnekler: Örneğin; çimento tiplerinin betonun basınç

o Öğrencilerin bilgisayar kursu almadan önce dayanım ortalamaları farklı mıdır?
yapılan sınavdan aldıkları puanlar ile
bilgisayar kursu aldıktan sonra yapılan CEM-I CEM-II CEM-III
sınavdan aldıkları puanlar arasında anlamlı X11 X21 X31
bir farklılık var mıdır? (Bilgisayar kursu X12 X22 X32
öğrenciler üzerinde etkili olmuş mudur?) . . .
o Seçimde parti faaliyetleri ile ilgili yapılan . . .
kamuoyu yoklamalarında, halkın propaganda . . .
öncesi görüşleri ile propaganda sonrası X1n X2n X3n
X1 X2 X3
görüşleri arasında anlamlı bir farklılık var
mıdır?
H0: µ1 = µ2 = µ3
 Üçüncü Durum: Bazı araştırmaların
H1: En az biri diğerlerinden farklı
uygulamasının aynı örneklem veya denek
gurubu üzerinde gerçekleşmesi zor ve hatta
bazen de (özellikle sağlık ve fen bilimleri  Varyans Testi:
alanlarında) imkansızdır. MST S2 S2
F   T2  2B
Böyle araştırmalarda araştırma konusu ile ilgili MSE SE SW
aynı veya benzer özelliklere sahip örneklem
Paydaki varyanslar uygulama-guruplararası
kullanılır. Bu durumda, eşleştirilmiş iki gurup tek bir
değişkenliği, paydadaki varyanslar ise hata-gurupiçi
gurupmuş gibi varsayılarak iki ölçüme ilişkin
değişkenliği belirtir.
ortalamalar karşılaştırılır. Burada iki gurubun
Varyans analizi yöntemleri şunlardır;
eşleştirilmesi, ölçüm sürecinden önce iki gurup
 Tek Faktörlü Varyans Analizi,
arasında ölçüm yapılacak konuda fark olmadığını
varsaymak anlamına gelmektedir. Bu duruma,  İki Faktörlü Varyans Analizi ve
deney ve kontrol gurupları üzerinde  Çok Faktörlü Varyans Analizidir.
gerçekleştirilecek ölçümlerin karşılaştırıldığı
araştırmalar örnek olarak verilebilir. Başlangıçta 5.5.6.1. Tek Faktörlü Varyans Analizi
deney ve kontrol gurupları ölçüm yapılacak konuda "t" testi ile sadece iki gurup arasındaki
farksız (eş) varsayılır, daha sonra deney gurubu farklılıkları incelemek mümkündür. Ancak çoğu
üzerinde belirli bir işlem gerçekleştirildikten sonra zaman birçok çalışmada ikiden fazla grubun
ölçüm yapılır ve bu ölçümler kontrol grubundan elde karşılaştırılmasına ihtiyaç duyulur. İşte ikiden fazla
edilen ölçümlerle karşılaştırılır. İki ölçüm ortalaması gurubun birbirleriyle bir anda karşılaştırılmalarının
arasındaki farkın belirli bir güven düzeyinde önemli gerektiği durumlarda "t" testi yetersiz kalır. Bu
olup olmadığı bu test ile belirlenir. sorunu ortadan kaldırmak için yeni analiz yöntemleri
Örnekler: geliştirilmiştir. İkiden fazla grubun bir anda
 Aynı davranış bozukluğu içerisindeki deneklerin karşılaştırılmalarını sağlamak için geliştirilen testler
bir kısmı (deney gurubu) yetkililer tarafından X arasında en çok bilineni ve en yaygın olarak
kullanılanı "tek yönlü varyans analizi"dir. Varyans
işlemine tabi tutulurken diğer deneklere (kontrol
gurubu) ise hiçbir işlem uygulanmıyor. Bu iki analizinin ön koşullarından birisi her bir grubun
gurubun davranışları ile ilgili ölçümler arasında normal dağılım sergileyen bir ana kitleden rasgele
anlamlı bir farklılık var mıdır? seçilmiş örnekler olmasıdır. Ayrıca her bir grubun
eşit varyansa sahip olması da istenmektedir.
 30 ikizden oluşan 60 çocuk arasından ikizler
Örnekler:
ayrılarak 30 çocuğa farklı bir gelişim programı
uygulanıyor. Çocukların gelişimlerine ilişkin  Öğrenci Seçme Sınavından (ÖSS) alınan
ölçümler arasında anlamlı bir farklılık var mıdır? puanlar coğrafi bölgelere göre anlamlı bir
Örneğin alındığı toplumun standart sapmasının farklılık gösteriyor mu?
(ζ) bilinmediği ve örnek sayısının 30‟dan küçük  Bir işletmedeki iş görenlerin iş doyumuna ilişkin
olduğu durumlarda tek örnek ve iki örnek ölçülen puanları çalıştıkları kısımlara (İnsan
ortalamasının karşılaştırılması amacıyla kullanılır. Kaynaklan, Halkla İlişkiler, Muhasebe ve Bilgi
İki örnek durumunda ise, örneklerin bağımlı ve İşlem) göre anlamlı (önemli) bir farklılık
bağımsız olmaları test modelini etkilemektedir. gösteriyor mu?
 Bir bölgede yaşayan halkın, belediyenin bölgede
5.5.6. Varyans (Anova) Analizi yapmış olduğu tanıtım, kültürel, çevre ve
Sürekli bir ölçü ve 2 ve daha fazla gurup olması denetim faaliyetlerine ilişkin tutumları arasında
durumunda ortalamalar arasında fark olup olmadığı anlamlı bir farklılık var mıdır?
belirlemek amacıyla varyans analizi yapılır.  Uygulama kareler toplamı ve varyansı
k
Varyans analizi varsayımları şunlardır:
 Örneklemlerin alındığı populasyonlar normal SST   n (X
i 1
i i  X GM )2
veya normale yakın dağılmalıdır.
 Örneklemler birbirinden bağımsız olmalıdır. X GM : büyük ortalama
 Populasyon varyansları eşit olmalıdır. X i : gurup ortalaması
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 61

SST İki faktörlü varyans analizinde temel amaç,

dfT = k – 1; ST2  bağımsız değişkenlerin bağımlı değişken üzerindeki
dfT
ortak etkisini ölçmektir.
 Hata kareler toplamı ve varyansı Örneğin; bir işletmede çalışan personelin
n1 n2 nk
performansları ölçülsün ve bağımsız değişkenler de
SSE   (X
j 1
1j
2
 X 1)   (X
j 1
2j
2
 X 2)        (X
j 1
kj  X k )2 "cinsiyet" (kadın-erkek) ve çalışılan "bölüm" (bilgi
işlem, muhasebe, halkla ilişkiler) olsun. Burada iki-
SSE faktörlü varyans analizi ile çözümlenecek temel
dfE = N – k; SE2 
dfE soru; "Cinsiyetin bir bölümdeki performansa ilişkin
etkisi diğer bölümlerdeki etkisinden farklı mıdır?"
SSTOT  SST  SSE ; dfTOT = N – 1
şeklinde olacaktır.
Örnekler;
Tek yönlü varyans analizi tablosu  Bir gurup öğrenci üzerinde zeka gelişim
2
Kaynak SS Df MS (S ) Fgöz programı uygulanıyor. Öğrencilerin zeka
Uygulama (T) SST k–1 MST MST/MSE
puanları, program öncesinde ve sonrasında
Hata (E) SSE N–k MSE
ölçülüyor. Öğrencilerin, program öncesi ve
Toplam SSTOT N–1
sonrası zeka puanları cinsiyete göre anlamlı bir
farklılık gösterir mi?
Tukey Testi:
 Bir gurup sporcu üzerinde birer aylık arayla
Xi  X j yapılan 3 performans testi, yaş guruplarına (16-
q
sE2 n 20, 21-25, 26-30) göre anlamlı bir farklılık
gösterir mi?
Örneğin, bir şantiye işletmesinde iki farklı
Scheffé Testi: çalışma alanında kadın ve erkek çalışanlarının
( X i  X j )2 performans ölçümleri yapılmıştır. Elde edilen veriler
FS  ; F   (k  1)  Fkrit

sE2 (1 ni )  (1 n j )  tabloda aşağıdaki tabloda verilmiştir. %5‟lik
anlamlılık düzeyinde gerekli tüm hipotezleri test
edin ve ANOVA tablosunu oluşturulması şöyledir.
Örnek Uygulama: Bağımlı Değişken : Performans
Bir yapı denetim firması bir bölgesinde bina Bağımszı değişken-1 : Çalışma Yeri
yapımcılarının hangi hazır beton santralinin ürettiği Bağımsız değişken-2 : Cinsiyet
hazır betonların daha çok tercih etkilediğini merak
ediyor. Bu amaçla birer gazete, TV ve radyo Çalışma Yeri
reklamı hazırlayarak rastlantısal olarak seçilen 5 Saha Ofis
şantiye şefine gönderiyor. Daha sonra her bir 4 16
deneğin ürüne karşı tutumlarını ölçen bir anket 5 14
Erkek

uyguluyor. 0.05 anlamlılık düzeyinde reklam 7 17

türünün ürüne karşı tutumu etkilediği söylenebilir 6 19
mi? 10 16
Cinsiyet

4 20
Gazete TV Radyo 12 5
6 10 5 15 9
Kadın

8 12 9 18 7
3 9 12 13 6
0 15 8 16 10
2 13 4 16 5
n1=5 n2=5 n3=5
X1=3.8 X2=11.8 X3=7.6 H01 : Çalışma yerinin performans üzerinde etkisi
yoktur. (Çalışma yerinin performans ortalamaları
5.5.6.2. Ġki Faktörlü Varyans Analizi arasında fark yoktur).
Bağımsız örneklemler için tek faktörlü varyans H11 : Çalışma yerinin performans üzerinde etkisi
analizinde tek bir bağımsız değişken ve bir bağımlı vardır. (Çalışma yerinin performans ortalamaları
değişken söz konusu iken iki-faktörlü varyans arasında fark yoktur).
analizinde ise iki bağımsız değişken ve bir bağımlı
bir değişken söz konusudur. H02 : Cinsiyetin performans üzerinde etkisi
Bağımsız örneklemler için iki-faktörlü varyans yoktur. (Cinsiyetin performans ortalamaları arasında
analizi ile bağımsız değişkenlerin bağımlı değişken fark yoktur).
üzerindeki ortak etkileri belirlenirken, aynı zamanda H12 : Cinsiyetin performans üzerinde etkisi
ayrı ayrı her iki değişkene ilişkin gurupların bağımlı vardır. (Cinsiyetin performans ortalamaları
değişkene göre ortalamalarının karşılaştırılarak arasında fark yoktur).
ortalamalar arasındaki farkın belirli bir güven
düzeyinde (%95, %99 gibi) anlamlı (önemli) olup H03 : Etkileşim etkisi yoktur.
olmadığı test edilir. H13 : Etkileşim etkisi vardır.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 62

İki yönlü varyans analizi tablosu tabloda yer alan değişkenler arasındaki gözlenen
Kaynak SS df MS (S2) Fgöz ilişkinin istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığını
Faktör A SSA a–1 MSA MSA/MSE test etmek amacıyla kullanılır.
Faktör B SSB b–1 MSB MSB/MSE
Etkileşim
Bu nedenle "Ki-kare" analiz yöntemi daha çok
SSAXB (a – 1)(b-1) MSA*B MSA*B/MSE düşük ölçüm düzeylerindeki değişkenler arasındaki
(A*B)
Hata (E) SSE ab(m-1) MSE ilişkilerin incelenmesinde kullanılır. "Ki-kare" analiz
Toplam SSTOT N–1 yöntemi gözlenen frekans değerleri ile teorik olarak
beklenen frekans değerlerinin karşılaştırmasını
5.5.6.3. Çok Faktörlü Varyans Analizi yapar. Bir çapraz tabloda yer alan her bir hücre için
Çok faktörlü varyans analizinde, bir ya da daha bu iki değer arasındaki farkın kareleri alınır.
fazla bağımsız değişkene ait gurupların, iki ya da Beklenen değere olan oranı bulunur. Bu oranların
daha fazla bağımlı değişkene ilişkin ortalamaları toplamı ise "Ki-kare" değerini verir. Bulunan bu
karşılaştırılır ve ortalamalar arasındaki farkın belirli değer kritik tablo değerinden büyük ise anlamlı bir
bir güven düzeyinde (%95, %99 gibi) anlamlı ilişkinin varlığından söz edilebilir (İstatistikanaliz,
(önemli) olup olmadığı test edilir. Bu test ile her bir 2017).
bağımsız değişkene ait guruplar kendi arasında, her Ki -kare dağılımının kullanım amaçları şunlardır:
bir bağımlı değişkene ilişkin ölçümlere göre ayrı ayrı  Sayısal olmayan değişkenler arasındaki ilişkinin
karşılaştırılır. Çok faktörlü varyans analizine varlığının test edilmesi
MANOVA (Multivariate ANOVA) testi de  Farklı örneklemelerin aynı evrenden (ana kütle)
denmektedir. seçilip seçilmediğinin test edilmesi
Örnekler:  “n” hacimli bir örneklemenin ilgili evreni iyi temsil
 Öğrencilerin ÖSS'deki Matematik ve Türkçe edip edemediğinin belirlenmesi
başarı puanları, cinsiyete ve mezun olunan  Sayısal olmayan iki değişken arasındaki ilişkinin
liseye göre anlamlı bir farklılık gösterir mi? derecesinin belirlenmesi
 Bir işletmede çalışan personelin motivasyon ve  Örnek değerlerinin dağılımının belirli bir teorik
performansı, medeni durum, yaş ve eğitim dağılıma uyma derecesinin saptanması
düzeyine göre anlamlı bir farklılık gösterir mi? (Uygunluk testi)
 İki veya daha fazla nitelik esas alınarak
5.5.7. Ki-Kare Testi sınıflandırılan veriler değerlendirilerek bu
"Ki-kare" analiz yöntemi özellikle sosyal bilimler nitelikler arsındaki ilginin derecesinin
alanındaki çalışmalarda yaygın olarak kullanılan bir belirlenmesi
analiz yöntemidir. "Ki-kare" analiz yöntemi verilerin Örneğin, öğrencilerin karakterlerinin iki kategori
sunuluş biçimine göre "Ki-kare uygunluk testi" ve altında incelendiği (öğrencilerin iki guruba ayrıldığı)
"Ki-kare bağımsızlık testi" olmak üzere iki ana bir sınıf düşünelim. İçine kapalı ve sosyal öğrenciler
gruba ayrılır. adlı iki gurubumuz var. Bu öğrencilere en sevdikleri
Aslında "Ki-kare" analiz yöntemi sadece renkleri soruyoruz ve renkler ile kişilik arasında bir
ilişkilerin saptanmasında değil, aynı zamanda bağıntı (ilişki) var mı incelemek istiyoruz.
değişkenler arasındaki farklılıkların belirlenmesinde Renk tercihine göre öğrenci sayılarını içeren bir
de kullanılmaktadır. "Ki-kare" analiz yöntemi tablo oluşturulur.
frekans dağılımları üzerinden işlem yapan bir analiz
yöntemidir. İki değişkenin birbirlerinden bağımsız Gözlem Kırmızı Sarı Yeşil Mavi Toplam
olması aralarında bir ilişkinin bulunmadığı anlamına İçe
gelir. "Ki-kare" testi değişkenlerin bağımsızlığını Kapalı 20 6 30 44 100
ölçmede yaygın olarak kullanılır. Öte yandan "Ki- Kişilik
kare" analiz yöntemi iki değişken arasındaki ilişkinin Sosyal
180 34 50 36 300
şiddeti konusunda oldukça sınırlı bilgi verir. Kişilik
Gözlenen "Ki-kare" değerinin büyüklüğü sadece Toplam 200 40 80 80 400
modelin veriye uyumunun bir göstergesi değildir. Bu
değer örnek hacminden de etkilenmektedir. Bu Bu problemi inceler iken kurulabilecek hipotezler
nedenle "Ki-kare" analiz yöntemiyle ilgili olarak şu şekilde olabilir;
bilinmesi gereken en önemli özellikle serbestlik  H0: Renk seçiminin kişilik ile bir ilişkisi yoktur.
derecesidir. Serbestlik derecesi arttıkça "Ki-kare"  H1: Renk seçiminin kişilik türü ile bir irtibatı
testi normal dağılıma benzemeye başlar. Ayrıca "Ki- vardır.
kare" değeri serbestlik derecesine bağlı Ki-kare değerinin hesaplanması:
olduğundan, analizde yer alan gözlem sayısı ( ) ( )
arttıkça "Ki-kare" değeri de artar. Sonuçta anlamlı
farklılıkların varlığına ilişkin işaretler elde etme Burada;
olasılığı da artar. "Ki-kare" analiz yönteminde H0 GFD= Gözlemlenen Frekans Değeri
(sıfır hipotezi) olarak değişkenler arasında ilişki BFD= Beklenen Frekans Değeri‟dir.
yoktur varsayımı öne sürülür. Aslında "Ki-kare" Frekans değeri ifadesi bir olayın (durumun)
analiz yöntemi iki değişken arasında sistematik bir hangi sıklıkta olduğunun ifadesidir. Örneğin,
ilişkinin var olup olmadığını belirlemeye yardım yukarıdaki tabloda kırmızı rengin içe kapalı kişilik
eder. Yani "Ki-kare" analiz yöntemi bir çapraz tarafından seçilme sayısı (yani 20) bu olayın
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 63

frekansını vermektedir. Tablodaki her bir hücre kare değeri tabloda okunan kritik değerin üstünde
gözlenmiş değerlerin sayılarını verdiği için frekans ise H0 boş hipotezi red edilecektir.
değerleri tabloda verilmiştir. Örneğimizde, hipotezini test etmek için
BFD “beklenen frekans değeri” tabloda 4 farklı bulduğumuz toplam Ki-kare değeri DF=3 için 71.2
renk ve iki farklı kişilik yani (4x2=8) hücre yer idi. DF=3 için 0.005 yanılma olasılığı altında
almaktadır. Her bir hücre için Null hipotez için Ki- tablodan okuyacağımız kritik Ki-kare değeri 12.84
kare değeri aşağıdaki gibi hesaplanmalıdır. olacaktı. Bulduğumuz değerin bu değerden büyük
olduğunu görüyorsunuz (71.2>12.84) öyle ise H0
( ) ( ) hipotezini red edilmelidir kararına ulaşılır.
2 2
Hesaplanan X ≥ Tablo X ise H0 reddedilir.
Konuyla ilgili istatistik programları bizlere kritik
Yukarıdaki tabloda içe kapalı kişilik ve kırmızı Ki-kare değerini vermez. Bunun yerine anlaması ve
renk sevenler (20 değeri yazılı olan hücre) hücresi yorumlaması çok zor olan “p” değerini verir. “p”
için Ki -kare değeri şöyle hesaplanmalıdır. değeri H0 boş hipotezi varsayımı altında test
istatistiği değerinin hesaplanan istatistik değerine
( ) ( ) eşit veya aşma ihtimalini verir.
Bu örneğin SPSS programıyla yapılması
durumunda “p” değerini (p value yerine sig. ifadesini
şeklinde bulunmuş olur. Daha sonra her bir hücre kullanır) sig.= 0.000 olarak verecektir. Dolayısı ile
için beklenen frekans değerlerini bulup aşağıdaki H0 boş hipotezini red ediyoruz.
tablo oluşturulur. H0: Renk seçiminin kişilik ile bir ilişkisi yoktur idi,
bu ifadeyi red ettik. Yani kişilik türü ile renk seçimi
Beklenen arasında bir ilişki olduğunu (istatistiksel olarak
Kırmızı Sarı Yeşil Mavi Toplam anlamlı bir ilişki) anlamış oluruz.
Değer
İçe sig.=p value=0.000 sonucunu sözel olarak ifade
Kapalı 50 10 20 20 100 edilecek olunur ise, renk seçimi ile kişilik karakter
Kişilik özelliği arasında bir ilişki yoktur varsayımı altında
Sosyal
150 30 60 60 300 bulunan test istatistiğinin hesapladığımız Ki-kare
Kişilik istatistiği değerini aşma ihtimali sıfır. Bu sözel ifade
Toplam 200 40 80 80 400 aşağıdaki denklemin sağlandığını gösteriyor.
Yani;
Daha sonra yukarıdaki birinci formülümüze göre 2 2
Hesaplanan X ≥ Tablo X ise H0 reddedilir.
Hücre1.1 için Ki-kare değerini hesaplanır; Not:
( ) ( ) İstatistik programları 0.000 ifadesini değerin
p<0.001‟den daha küçük olduğunu göstermek için
kullanırlar. Bu gösterim değerimizin sıfıra eşit
Bu şekilde herbir hücre için Ki-kare değerlerini manasına gelmez.
hesaplanmasıyla aşağıdaki gibi yeni bir tablo
oluşturulur. 5.5.7.1. Ki-Kare Uygunluk Testi
K sınıflı bir frekans dağılımının teorik olarak
Ki-kare Değeri Kırmızı Sarı Yeşil Mavi varsayılan normal, binom, poission gibi herhangi bir
İçe Kapalı Kişilik 18 1.6 5 28.8 dağılıma ya da probability density function,
Sosyal Kişilik 6 0.533 1.667 9.6
cumulative density function gibi herhangi bir olasılık
dağılımına uygunluğunu belirlemek için uygulanan
Genel toplam yani bu 8 hücre Ki-kare "Ki-kare" testlerine "Ki-kare" uygunluk testi adı
değerlerinin toplamı bize Ki-kare istatistiğini verilir. "Ki-kare" uygunluk testine k sınıflı frekans
verecektir. Bu durumda, dağılımında her bir sınıfta gözlenen frekansları ile
Ki-kare İstatistiği varsayılan k sınıflı bir teorik dağılım fonksiyonuna
=18+1.6+5+28.8+6+0.533+1.667+9.6 göre hesaplanan beklenen frekanslar arasındaki
=71.2 farkların belirli sınırlar içerisinde kalıp kalmadığı test
yapılan işlemlerde DF=3 olduğunu görüyoruz. edilir. "Ki-kare" uygunluk testi modeline pearson;
(Degree of Freedom kelimelerinin kısaltması olan “Ki-kare" uygunluk testi modeli adı da verilmekte ve
bu terim Türkçemize “Serbestlik Derecesi” olarak sıfır hipotezi varsayılan dağılıma uygunluk vardır
girmiştir). DF değeri kategori sayılarının birer şeklinde kurulmaktadır.
eksiltilerek çarpılması ile hesaplanır. Örnekler;
Örneğimiz için DF= (2-1)x(4-1)=3
 Öğretmenlerin öğretim yöntemlerine ilişkin
Bulunan Ki-kare değerinin kritik Ki-kare
uyguladıkları yöntemler arasında anlamlı bir
değerinden büyük olup olmadığına bakmak için Ki-
farklılık var mıdır?
kare tabloları kullanılır. Bu tablolarda belli bir
 Üniversite öğrencilerinin barınma yeri
yanılma olasılığına (α) göre DF değerleri
konusundaki tercihleri arasında anlamlı bir
kullanılarak kritik Ki-kare kritik değerleri okunabilir.
farklılık var mıdır?
Sayısal işlemler yaparak bulunan değer, tablodan
okunan kritik değer ile kıyaslanır. Eğer bulunan Ki-
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 64

5.5.7.2. Ki-Kare Bağımsızlık Testi ( ( ) ( ( )

Veri setindeki değişkenlerin farklı ölçütlere ya da ( ) ( )
belirli bir amaca göre iki ya da çok yönlü çapraz olarak yazılabilir. Sadeleştirmeler yapıldığında
tablo biçiminde sınıflandırılması halinde test istatistiği;
değişkenlerin belirlenen özellikleri arasında bir (( )( ))
bağımlılığın olup olmadığı test edilmek istenebilir. eşitliği ile hesaplanabilir.
( )
Değişkenlerin alt gurupları arasında bağımlılık, Örnek Uygulma:
birlikte değişim olup olmadığını ortaya çıkarmak Bir yöreden rasgele seçilen 80 kişinin eğitim
amacıyla uygulanan "Ki-kare" testi "Ki-kare" öncesi ve sonrasındaki günlük sigara içme
bağımsızlık testi olarak adlandırılır. H0 hipotezi alışkanlığının incelendiği bir araştırmanın sonuçları
bağımlılık yoktur şeklinde kurulur. "Ki-kare" şöyledir.
bağımsızlık testi, tablo tipine ve tablo gözlerinde
frekansların beklenen değerlerinin büyüklükleri göz Önce
Sigara Kullanımı
önüne alınarak farklı şekillerde uygulanır ve farklı ≥5‟ten az >5‟ten çok
isimlerle belirtilir. ≥5‟ten az 25 13
Sonra
Örnekler: >5‟ten çok 9 33
 Bir yörede yaşayan halkın siyasi parti tercihi
meslek dallarına göre anlamlı bir farklılık gösterir Yukarıda bulunan değerle göre, düzenlenen
mi? eğitim programı α=0.05 önem düzeyinde günlük
 Devlet memurlarının "aldığınız ücretten memnun sigara içme alışkanlığı üzerinde etkili olmuş mudur?
musunuz?" sorusuna "evet", " kısmen" ve "hayır" Çözüm:
şeklinde verdikleri cevapların dağılımı medeni Tablo incelendiğinde, 9 kişinin eğitim öncesinde
duruma göre anlamlı bir farklılık gösterir mi? günde 5‟ten daha az sigara içerken, eğitim
sonrasında sigara sayısını arttırarak 5‟ten fazla
5.5.7.3. Bağımlı (Mc Nemar) Ki-Kare Testi sigara içtiği, öte yandan 13 kişinin de sigarayı
İki guruplu bağımlı iki örneklem testidir. azalttıkları görülmektedir. Eğer eğitimin sigara içme
Değişmelerdeki anlamlılığı ölçmekte kullanılır. Bir alışkanlığı üzerine bir etkisi yoksa bu hücrelerdeki
gurup deney biriminin bir x denemesinde elde kişilerin beklenen değeleri eşit olacaktır. Bu
edilen ikili cevaplarına karşı belirli bir zaman sonra durumda;
tekrarlanan x denemesindeki cevapları arasında H H0: P1=P2 ve H1: P1≠P2
uyumluluk olup olmadığını anlamak amacıyla hipotezi bir önceki formülle hesaplanan 1
2
yapılan bir testtir (İstatistikanaliz, 2017). serbestlik dereceli x kullanılarak test edilir.
Çoğu araştırmada seçilen örnekler araştırmanın Test istatistiği,
(( )( ))
yapısı gereği birbirinden bağımsız olmayabilir.
( )
Örneğin; sigara içmeyle ilgili bir çalışmada,
(( )( ))
kişilere sigarayı bırakmaya yönelik olarak verilen bir
eğitim etkinliği incelenmek istendiğinde kurulacak ( )
bir denemede, rasgele seçilen kişilerin eğitim
öncesi ve sonrasındaki sigara içme alışkanlıkları Şeklinde olarak hesaplanır.
2
belirlenir. Bu denemede eğitim öncesi ve 0.41 < x
sonrasında incelenen örnekler aynı kişiler 0.05, 1=3.84 olduğundan H0 ipotezi ret
olduğundan birbirine bağımlıdırlar. Buna benzer edilemez.
deneme düzenlerinde McNemar Testi olarak ta Yorum-Sonuç: Verilen eğitimin günlük sigara
2
bilinen X testi uygulanabilir. Böyle bir veri yapısının içme alışkanlığı üzerinde bir etkisinin olmadığı
gösterilmesi aşağıdaki tabloda olacak. kararına varılır (Satıcı, 2017).

2
Bağımlı örneklerde x testi çizelgesi 5.5.8. Mann-Whitney U Testi
Önce n1 ve n2 hacimli bağımsız iki örneğin sıralama ya
Denemeden da aralıklı ölçekle elde edilmiş verilerinin aynı
Pozitif Negatif
Pozitif A B medyanlı populasyondan alınmış rasgele örnekler
Sonra olup olmadığını test etmek için Mann-Whitney U
Negatif C D
testi kullanılır. Bağımsız iki örneklem “t” testinin
Eğer önce ile sonra arasında bir fark yok ise, her parametrik olmayan alternatifidir.
iki yönde sınıf değiştiren kişile eşit oranda olacak. Mann-Whitney U testinde test edilen hipotezler
Dolayısıyla B ve C‟nin beklenen değerleri (B+C)/2 aşağıdaki gibidir.
ye eşit olacaktır.  H0: n1 ve n2 veri setleri aynı medyanlı dağılıma
Bu durumda; sahiptir.
( )  H1: Örnekler farklı medyanlı dağılımların
∑ örnekleridir.
2
 H1: n1 veri setinin gözlemlerinin yarısından
genel eşitliği kullanılarak hesaplanacak x fazlası diğer setten farklıdır.
yardımıyla sınıf değiştiren kişilerin eşit oranda olup  H1: P(a>b)1/2
olmadıklarına ilişkin hipotez kontrol edilebilir.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 65

 U testi uygulamak için n1 ve n2 hacimli iki örnek Hastaların A ve B yöntemleri ile tadavisi sonucu
bir tek dizi (genel dizi) haline getirilir ve dizideki elde edilen puanlar
gözlemlerin sıralama puanları bulunur. Küçükten A Gurubu B Gurubu
büyüğe doğru her gözlemin genel dizide kaçıncı 30 37
sırada yer aldığı belirlenir. Sıralı dizi yeniden ele 20 80
alınır ve her verinin hangi örneğe ait olduğu 60 82
dikkate alınarak sıralama puanları örneklere 40 59
göre toplanır. 41 38
50 91
 Birinci örneğe ait gözlemlerin sıralama puanları
90 88
toplamı R1, 15 68
 İkinci örneğe ait olanları toplamı R2 bulunur. 47
Birim sayıları ve toplam sıralama puanlarından 56
yararlanarak U1 ve U2 test istatistikleri 12
hesaplanır. 51
U1 ve U2 test istatistikleri aşağıdaki gibi
hesaplanır. Sıralama Puanları
( ) A Sıralama B Sıralama
Gurubu Puanları (R1 ) Gurubu Puanları (R2 )
( ) 30 4 37 5
20 3 80 16
U1 ve U2‟den küçük olanı U test istatistiği olarak 40 17 82 17
alınır. Eğer U1U2 ise U=U1, U1>U2 ise U=U2 alınır. 60 14 59 13
n1>20 ve n2>20 ise U‟nun önemliliği normal 41 8 38 6
yaklaşımla bulunur. Bunun için U‟nun ortalama ve 50 10 91 20
90 19 88 18
standart sapması bulunur ve “z” test istatistiği
15 2 68 15
aşağıdaki gibi hesaplanır.
47 9
( )
56 12
12 1
( )( )( ) 51 11
√ Toplam R1=100 Toplam R2=110

( ) ( )

√( )( )( ) ( )

( )
Z test istatistiği N(0,1) parametreli standart
normal dağılım gösterir ve önemliliği aşağıdaki gibi ( )
belirlenir.
|Z| < 1.96 ise P>0.05 H0 Kabul ( )
|Z|  1.96 ise P<0.05 H0 Red
|Z|  2.58 ise P<0.01
√( )( )( )
H0 Red
|Z|  3.28 ise P<0.001 H0 Red
( )
Örnek Uygulama:
Rasgele seçilen 20 “X” hastası iki gruba √( )( )
ayrılmıştır. Birinci guruptaki 12 hasta “A” yöntemi
ile, ikici guruptaki 8 hasta da “B” yöntemi ile tedavi Yorum-Sonuç: U=22, Z=- 2.01, P<0.05
edilmişlerdir. Bu hastalara iyileşme durumlarına A ve B tedavi yöntemleri arasında fark vardır.
göre verilen puanlar aşağıdaki tabloda verilmiştir. A
ve B yöntemi arasında fark var mıdır? Toplum parametresinin hesaplanamadığı ya da
belirli bir dağılım varsayımı yapılamadığı
ölçümlemenin “Ġsimsel”, “Sıralı” ya da “Aralıklı” bir
yöntemle yapılmış olduğu durumlarda uygulanan
testlere ise parametrik olmayan testler denir.
Parametrik olmayan testler aşağıdaki
durumlarda uygulanır:
 Veriler isimsel ya da sıralı ölçekle elde edilmiş
ise,
 Aralıklı ya da orantılı ölçekli veriler katekorize
edilerek, guruplayarak isimsel ya da sıralı biçime
indirgenmiş ise,
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 66

 Ölçülen değerler skor değerler ya da yaklaşık Analizlerdeki test değerleri sonuçları aşağıda
aralıklı diye tanımlanabilecek bir ölçme aracı verilen tablo esaslarına göre yorumlanmalıdır:
(Liker, Thurstone, Goodman, vb. ölçekli araçlar)
ile elde edilmiş iseler, Olasılık Hipotez Sonuç
 Verilerin doğrudan ölçme, sayma yolu ile değil P>0.05 olup H0 Kabul, H1 Red Önemsiz
de belirli kriterler kullanılarak hesapla (çarpma, P<0.05 olup H0 Red, H1 Kabul Önemli
bölme, katlarını alma, vb.) elde edilmiş ise, P<0.01 olup H0 Red, H1 Kabul Çok Önemli
 Parametrik değerden çok dağılım varsayımları P<0.0o1 olup H0 Red, H1 Kabul İleri Düzeyde Önemli
test edilmek isteniyor ise, bu dağılımları bilinen
dağılımlar yerine herhangi bir dağılım olarak 5.5.9. Kruskal-Wallis H Testi
tanımlamak uygun görülüyorsa, Kruskal-Wallis H testi, birbirinden bağımsız iki ya
 Araştırıcı, belli bir dağılım varsayımını, da daha fazla gurubun (örneklemin) bağımlı bir
parametreyi kabul etmek zorunluluğunda değişkene ilişkin ölçümlerinin karşılaştırılarak iki
kalmaksızın serbest ve arzu edilen kalıplar dağılım arasında anlamlı bir fark olup olmadığını
içinde yeni ve parametrik sınırlarda bir yere test etmek amacı ile kullanılır.
oturtulamayan hipotezlerini test etmek istiyorsa, Bu testte ve parametrik olmayan diğer testlerde,
 Veri setinde gözlem sayıları çok az ise, guruplara ait ölçümlerin karşılaştırılmasında
gözlemlerin değişim aralığı çok fazla ve türdeş aritmetik ortalama yerine ortanca (medyan) değer
olmayan bir yapı oluşturuyor ise, esas alınır. Ortanca (medyan), büyükten küçüğe ya
 Verilerin analizinde belirli bir parametrik değer da küçükten büyüğe doğru sıralanan bir serinin orta
göz önüne alınmaksızın kurulan H0 ve H1 değeridir.
hipotezlerini test etmek için, parametrik olmayan Kruskal-Wallis H testi iki gurup için Mann-
testlerden yararlanılır. Whitney U testi ile aynı sonucu verir. Bu nedenle üç
Nonparametrik testlerden en sık kullanılanları ve daha fazla guruba ilişkin dağılımın
aşağıdaki şekilde sıralanır: karşılaştırılması sonucu guruplar arasında anlamlı
 Ki-kare testi bir fark bulunması durumunda farklılığın kaynağını
 McNemar testi tespit etmek için guruplar, ikili olarak Mann-Whitney
 Kolmogorov-Smirnov (K-S) testi U testi ile karşılaştırılabilir.
 Mann-Whitney U testi Kruskal-Wallis H testi, parametrik testlerin
kullanımına ilişkin şartların sağlanmaması
 Wilcoxon T testi
durumunda bağımsız örneklemler için tek-faktörlü
 İşaret (SING) testi
varyans analizi kullanılır. Kruskal-Wallis H testinde,
 Diziler testi ( Runs) bağımsız değişkene ait veriler;
 Kruskal-Wallis ( K-W ) testi  Sayısal karakterler ile ifade edilmelidir.
 Mood Medyan testi  Birbirinden bağımsız rasgele örneklem
 Friedman iki yönlü varyans analizi testi üzerinden elde edilmelidir.
 Kendal W testi  Bağımlı değişkene ilişkin ölçümler aralık veya
 Cochran Q testi oran ölçeğindedir (İstatistikanaliz, 2017).
Non-Parametrik testleri özetlersek: Aslında Kruskal-Wallis H testi, normal dağılım
 Ki-kare uygunluk testi = 1xR veya Cx1 göstermeyen guruplarda üç veya daha fazla sayıda
 Ki-kare Bağımsızlık = 2x2 veya RxC grubun ortalamaları arasındaki farklılığın
 İkili Bağımlı olan testler grubu(2‟li, Bağımlı) anlamlılığını test amacıyla kullanılan bir tekniktir.
o Mc-Namer Testi (2x2) One-Way ANOVA‟nın non-parametrik karşılığıdır.
o Wilcoxon
o İşaret (Ortanca) Örnek Uygulama:
 Üçlü bağımlı olan testler grubu (3‟lü, Bağımlı) Otokontrol puanları algılanan sosyoekonomik
o Fredman düzey değişkenine göre farklılaşmakta mıdır?
o Kendal–W (Aynı popülasyondan) Hipotezler:
o Cochran (0 ve 1) H0: Gelir gurupların ortalamaları arasındaki fark
 RUN testi= Dizi olacak, Mean, Mod veya anlamlı değildir.
Medyan dikkate alınacak. H1: En az iki gurup ortalaması arasındaki fark
 Üçlü Bağımsız Testler Grubu (3‟lü Bağımsız) istatistiksel olarak anlamlıdır
o Kruskall Wallis (>5) Veriler:
o Mood Medyan (<5) Veriler sürekli değişken cinsinden (eşit aralıklı
 İkili Bağımsız olan testler grubu(2‟li, Bağımsız) veya eşit oranlı) ham puanlardır ve öncelikle bu
o Mann Whitney U (>5‟li değerler) veriler guruplara göre ayrılır. Ardından N bütün
o Kolmogrow Smirrov olarak kabul edilerek en küçük değerden büyük
 İki(2) örnek Kolmogrow Smirov değere doğru sıra numaraları verilir. Alt gurup
 Tek(1)örnek Kolmogrow Smiro sayılarının eşit olması gerekmemektedir.
 Aynı kategroride gözüken farklı testler
o Ki-kare uygunluk (1XR veya 1XC ise)
o Kolmogrow smirrov (Yıldız, 2017).
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 67

5.5.10. Wilcoxon T Testi

Alt Alt Orta Orta Üst Üst (Wilcoxon Signed-Ranks Test)
Gelir Gelir Gelir Gelir Gelir Gelir Wilcoxon işaret sıralama testi popülasyondan
(Ham (Sıra) (Ham (Sıra) (Ham (Sıra)
Puan) Puan) Puan) çekilen iki birbirine bağımlı örneğin aynı dağılım
20 3.5 25 7.5 19 1.5 gösterip göstermediğini belirlemek için kullanılan
27 9 33 10 20 3.5 parametrik olmayan testtir. Aynı veri kaynağından
19 1.5 35 11 25 7.5 (aynı birimler) elde edilmiş olan iki ölçüm sonuçları
23 6 36 12 22 5 arasında farklılık olup olmadığını test eder.
N1=4 ST1=20 N1=4 ST1=40.5 N1=4 ST1=17.5
Tekrarlanan değerler için kullanılmaktadır.
Araştırmaya konu örneklem iki durumda ya da iki
Bu işlemin ardından anlamlılık için kritik değeri
farklı koşulda ölçülüyorsa, Wilcoxon signed rank
belirlemek amacıyla serbestlik derecesine ihtiyaç
testi kullanılabilir.
duyulur. Kruskal Wallis tekniğinde serbestlik
"Wilcoxon" testi eşleştirilmiş guruplara ilişkin
derecesi “kategori sayısı – 1” formülü ile hesaplanır
farklılıkların boyutlarını da dikkate alarak iki
[Sd= 3-1→sd=2]. Anlamlılığına karar vermek için Ki-
değişkene ait dağılımın aynı olup olmadığını test
kare (Chi-Square/c2) değeri anlamlılık tablosu
etmek amacıyla geliştirilmiş bir analiz yöntemidir.
(Tablo 6) kullanılır. Söz konusu tablo aşağıda
"Paired" eşleştirilmiş "t" testinin parametrik olmayan
verilmiştir.
karşılığıdır, “n” birimlik örnekten elde edilen iki
gözlem gurubu farkının ortancası sıfır olan
[ ∑ ] ( ) toplumdan çekilmiş rasgele örnek olup olmadığını
( )
test eder.
[ ( )] ( ) Bağımlı değişkenlere ilişkin veriler;
( )
 Sayısal karakterler ile ifade edilmelidir.
)
 Sürekli veri olmalıdır.
 Aralık veya oran ölçeğindedir (İstatistikanaliz,
H değeri (H=6.12) Ki-kare 0.05 düzeyi için sınır 2017).
değer olan (c2=5.991) büyük olduğundan sonuç Wilcoxon T testinde hipotezler aşağıdaki gibi
anlamlı kabul edilir. Yani otokontrol puanları kurulur.
algılanan sosyoekonomik düzey gurupları arasında H0: Eş deneme sonuçları eşittir. Deneme
P<.05 düzeyinde anlamlı bir farklılık göstermektedir. sonuçları arasındaki pozitif ve negatif farklar
Ayrıca, 6.12>9.210 olduğundan belirlenen farklılık toplamı birbirine eşittir.
0.01 düzeyinde anlamlı bulunmamıştır. H1: Eş deneme sonuçları birbirine eşit değildir.
Sonuç olarak; Negatif farkların toplamı pozitif farkların toplamına
.05 için H0 reddedilir; H1 kabul edilir (P<.05); göre çok küçüktür ya da büyüktür.
.01 için H1 reddedilir; H0 kabul edilir (P>.01); Sıralama ya da aralıklı ölçekle elde edilmiş eş
deneme sonuçları arasındaki farklar cebirsel olarak
Tablo 6. Ki-kare testi değeri anlamlılık değerleri belirlenir. Bu farklar işaretlerine bakılmaksızın önce
büyüklük sırasına konur ve farkların sıralama
puanları bulunur. Sıralama puanlarına ait oldukları
farkların işaretleri verilir. Sıralama puanları
işaretlerine göre ayrı ayrı toplanır. + puanların
toplamı T(+) ve – sıralama puanlarının toplamı T(-)
ayrı ayrı bulunur. Eğer eşler arası fark sıfır ise o eş
denemeden çıkarılır, sadece farkları sıfırdan farklı
olan çiftler analize alınır.
+ ve - değerli sıralama puanları toplamlarından
mutlak değeri küçük olan toplama T istatistiği denir.
Eğer |T(+)|>|T(-)| ise T=|T(-)| değilse T=T(+)
Farkların sıralaması yapılırken, farklardan birbirine
eşit olanlarına sıralama değerlerinin ortalaması
verilir.
T istatistiğinin gözlenme olasılığı ve önemliliği
belirlenir. T‟nin gözlenme olasılığı birim sayısına
bağlı olarak iki şekilde belirlenir. Eğer birim sayısı
6n 25 ise Wilcoxon T kritik değerleri tablosundan
yararlanılır. Bu tablodaki T kritik değerleri dikkate
alınarak T‟nin önemliliği aşağıdaki koşullara göre
belirlenir. T>T ise P> H0 kabul T< T ise P< H0
red.
Eğer n>25 ise T‟nin TN(T ;T 2 ) parametreli
Normal dağılım gösterdiği varsayımından
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 68

yararlanılarak T‟nin gözlenme olasılığı ve önemliliği; değerlendirildiği değişken kategorik (nominal)

T‟nin ortalama ve standart hatası; değişken olduğu için uygulanan istatistik parametrik
( )( ) olmayan istatistik türüdür. “Cohen‟in kappa testinin”
gözlemciler arasındaki uyumun şans eseri
olabileceğini de dikkate aldığı için, iki gözlemci
( )( )( )
√ arasındaki yüzde orantı olarak bulunan uyumdan
daha güçlü bir sonuç verdiği kabul edilir. Kappa
şeklinde hesaplanarak katsayısı hesaplanırken iki farklı olasılık hesaplanır.
Bunlar Pr(a) ve Pr(e)‟dir. Pr(a) iki değerlendirici için
gözlemlenen uyumların toplam orantısı iken, Pr(e)
test istatistiği hesaplanır. Z‟nin önemliliği Z testinde bu uyumun şansa bağlı ortaya çıkma olasılığıdır. Bu
olduğu gibi belirlenir. iki olasılık üzerinden “Cohen‟in kappa katsayısı” için
kullanılacak formül şu olur:
Örnek Uygulama:
Yedi bireyden oluşan bir grubun öntest ve ( ) ( )
sontest sonucu elde edilen P puanları Tabloda ( )
verilmiştir. Öntest ve Sontest puanları arasındaki
fark önemli midir? Test ederek tartışınız. Öntest ve Kappa değeri (-)1 ile (+)1 arasında değer alabilir
Sontest puanları arasındaki farklar alınır (di) farklar ve bulunan değer şu şekilde yorumlanır:
işaret gözetmeksizin küçükten büyüğe doğru  κ= +1 İki gözlemcinin sonuçları tümüyle birbiri ile
sıralanır (ri) sıralama puanları işaretlerine göre uyumludur.
tekrar yazılır. Sonuçlar Tablo‟daki gibidir.  κ= 0 İki gözlemci arasındaki uyum sadece şansa
bağlıdır.
Yedi bireyin öntest ve sontest P puanları  κ= -1 İki gözlemci tümüyle birbirinin tersini
Birim Öntest Sontest Fark Sıralama İşaretli değerlendirmektedir.
No G1 G2 (di) (ri) Sıralama Örnek Uygulama:
1 54 60 -6 4 -4 Bir klinikte görev yapan iki psikiyatriste 50
2 53 43 10 7 7
3 61 66 -5 3 -3
hastayı ayrı ayrı değerlendirmeleri istenmiştir. Bu iki
4 51 60 -9 6 -6 hekim tarafından değerlendirilen 50 olguya ait
5 48 55 -7 5 -5 sonuçlar gözlemci 1 için satırlarda ve gözlemci 2
6 60 62 -2 1 -1 için sütunlarda verilmiş olarak aşağıda
7 58 60 -2 1 -1 gösterilmiştir.

Yukarıdaki örnekte negatif sıralama puanları Gözlemci-2 Gözlemci-2

toplamı T(-)=-20, pozitif sıralama puanları toplamı
T(+)=7 olarak bulunur. Pozitif sıralama puanları
toplamı, negatif sıralama puanları toplamından
mutlak değer olarak küçük olduğu için T istatistiği
T=T(+)=7 olarak alınır. Normal varsayıma göre test
istatistiği,
( )( ) ( )( ) Değerlendirilen 50 hastadan 26‟sı hem
( )( )( ) ( )( )(
√ √
ns
T=7, Z=-1.18, P>0.05 .
Örneğe alınan 7 bireyin öntest ve sontest P
puanları arasında fark yoktur (Yıldız, 2017).
5.5.11. Kappa Ġstatistiği (κ)
Kappa testi iki veya daha fazla gözlemci
arasındaki uyumun güvenilirliğini ölçen bir istatistik
yöntemidir. “Cohen‟in kappa katsayısı” sadece iki
gözlemci arasındaki uyumu ele alırken, uyumun
ölçüldüğü gözlemci sayısı ikiden fazla ise “Fleiss‟in
kappa katsayısı” kullanılmalıdır. Eğer sonuç sadece
“Kappa katsayısı” olarak ifade edilmiş ise bu değer
“Cohen‟in Kappa Katsayısı”dır. Uyumun
Toplam
Tanı A Tanı B
Gözlemci-1
26 7 33 (%66)
Tanı A
Gözlemci-1
9 8 17 (%34)
Tanı B
Toplam 35 (%70) 15 (%30) 50 (%100)
Gözlemci- 1, hem de Gözlemci-2 tarafından Tanı A
) olarak değerlendirilmiştir. Diğer yandan 8 olguda
hem Gözlemci-1, hem de Gözlemci-2 Tanı B kararı
vermiştir. Bu durumda iki gözlemcinin üzerinde
anlaştıkları tanı sayısı 34 (26+8), gözlenen uyum
orantısı ise Pr(a)=34/50=0.70 olur.
Uyumun rastgele gerçekleşme olasılığını yani
Pr(e) değerini de şu şekilde hesaplarız:
 Gözlemci-1, 33 hasta (%66) için “Tanı A” ve 17
hasta (%34) için “Tanı B” değerlendirmesi
yapmıştır.
 Gözlemci-2 ise 35 hasta (%70) için “Tanı A” ve
15 hasta (%30) için “Tanı B” değerlendirmesi
yapmıştır.
 Bundan dolayi her iki gözlemcinin rastgele
olarak Tanı A değerlendirmesi yapma olasılığı
0.66x0.70=0.462 olur ve her iki gözlemcinin
rastgele olarak Tanı B değerlendirmesi yapma
olasılığı ise 0.34x0.30=0.102 olarak bulunur.
Toplam rastgele uyum olasılığı bu nedenle
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 69

Pr(e)=0.462+0.102=0.564 olur. unutulmamalıdır. Kategori sayısı ne kadar küçük

Bulunan değerler “Cohen‟in Kappa Katsayısı” olursa (en iyi durum 2 kategori olması) hesaplanan
formülüne konulursa şu sonuç elde edilir. kappa değeri de o kadar büyük olmaktadır. Bir
başka dikkat edilecek durum ise incelenecek durum
( ) ( ) çok nadir karşılaşılan bir durum ise uyumun
( ) göstergesi olarak bulunan Kappa değeri de küçük
olmaktadır (Kılıç, 2015).
Elde edilen κ değerlerini yorumlamak için Landis
ve Koch şu tabloyu sunmuşlardır. 5.5.12. Korelasyon Analizi
Korelasyon analizi, iki değişken arasındaki
κ değeri Yorum ilişkiyi veya bir değişkenin iki veya daha çok
<0 Şansa bağlı olabilecek uyumdan daha değişken ile olan ilişkisini test etmek, varsa bu
kötü uyum olması ilişkinin derecesini ölçmek için kullanılan istatistiksel
0.01 - 0.20 Önemsiz düzeyde uyum olması bir yöntemdir. Yani, İki sayısal ölçüm
0.21 - 0.40 Zayıf düzeyde uyum olması arasında doğrusal bir ilişki olup olmadığını, varsa
0.41 - 0.60 Orta düzeyde uyum olması bu ilişkinin yönünü ve şiddetininin ne olduğunu
0.61 - 0.80 İyi düzeyde uyum olması belirlemek için kullanılan bir istatistiksel yöntemdir.
0.81 - 1.00 Çok iyi düzeyde uyum olması Verilerin normal dağılıma sahip olması
durumunda Pearson korelasyon katsayısı, verilerin
Bu sonuca göre iki psikiyatrist arasında tanı normal dağılmadığı durumda ise Spearman Rank
uyumu zayıf düzeyde uyumlu kabul edilir. Fleiss korelasyon katsayısı tercih edilir. Bir korelasyon
tarafından yapılan sınıflamada ise Kappa değerinin katsayısının yorumlanabilmesi için p değerinin
0.75 ve üzeri olması mükemmel, 0.40-0.75 arası 0.05‟den daha küçük olması gerekir. Korelasyon
orta-iyi, buna karşılık 0.40‟ın altında bulunması katsayısı negatif ise iki değişken arasında ters ilişki
zayıf uyum olarak değerlendirilmiştir. vardır, yani "değişkenlerden biri artarken diğeri
“Cohen‟in Kappa Katsayısı” ile ilgili en önemli azalmaktadır" denir. Korelasyon katsayısı pozitif ise
eleştiri, iki gözlemci arasındaki toplam uyumlu "değişkenlerden biri artarken diğeride artmaktadır"
sonuç sayısı aynı olduğu durumlarda farklı sonuçlar yorumu yapılır (Kul, 2017; Yıldız, 2010).
verebilmesidir.
Örneğin, aşağıda verilen iki örnekte iki gözlemci
arasında yapılan 100 değerlendirmeden toplamda
her ikisinde de 60 değerlendirme birbiri ile uyumlu
bulunmuşsa da bu iki durum için hesaplanan
“Cohen‟in Kappa Katsayıları” farklıdır.
Pozitif Negatif Korelasyon
Gözlemci-2 Gözlemci-2 Korelasyon Korelasyon Yok
Toplam
Patoloji Var Patoloji Yok
r>0 r<0 r=0
Gözlemci-1
Patoloji Var
45 15 60 (%66) Korelasyon durumları
Gözlemci-1
25 15 40 (%34) Pearson katsayısı yorumu
Patoloji Yok
1000 r İlişki
Toplam 70 (%70) 30 (%30)
(%100) 0.00-0.25 Çok Zayıf
0.26-0.49 Zayıf
( ) ( ) 0.50-0.69 Orta
( ) 0.70-0.89 Yüksek
0.90-1.00 Çok Yüksek
Gözlemci-2 Gözlemci-2
Toplam
Patoloji Var Patoloji Yok Örnek Uygulama:
Gözlemci-1 Beton laboratuvar dersini alan bir gurup
25 35 60 (%66)
Patoloji Var öğrencinin bilimsel süreç becerisi (BSB) puanları ile
Gözlemci-1 ders başarı puanları arasında anlamlı bir ilişki var
5 35 40 (%34)
Patoloji Yok
mıdır? Şeklindeki bir araştırma sorusunun cevabını
1000
Toplam 30 (%70) 70 (%30)
(%100) araştıralım.

( ) ( )
( )

Hesaplanan “Cohen‟in kappa katsayılarına”

göre, birinci örneğe nazaran ikinci örnekte
Gözlemci-1 ile Gözlemci-2 arasında uyum daha
yüksek bulunmuştur. Diğer yandan Kappa değerinin
değişkenin kategori sayısından da etkilendiği

Örneğimize ait veriler SPSS te girildikten sonra
verileri özelliklerine bakılır. Verilerin sürekli olduğu
görülmektedir. Normal dağılıma bakılır;
Veriler normal dağılıma uygunsa Pearson
Korelasyon Katsayısı, Normal dağılım
göstermiyorsa Sperman Sıra Korelasyonu
hesaplanır. Ayrıca doğrusal ilişki olup olmadığını
görmek için serpilme diyagramı çizilir.
Saçılma grafiği incelendiğinde değişkenler
arasında pozitif bir doğrusal ilişki olduğu
görülmektedir. Veriler kontrol edildikten sonra
korelasyon analizine geçilir. Analiz için aşağıdaki
şekilde gösterilen komutlar takip edilir.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 70
Değişkenler aktarıldıktan sonra Correlation
Coefficients kısmından Pearson (eğer veriler
normal dağılmıyorsa Sperman) işaretlenir. Burada
biz karşılaştırma için her ikisini de seçtik. Diğer
seçenekler işaretlidir. Aynen kalacaktır. OK
işaretlenerek analiz tamamlanır ve çıktılar alınır.
Yukarıdaki tablolardan birincisi Pearson
Korelasyonuna ikincisi Sperman korelasyonuna
aittir. Tablolar incelendiğinde, öğrencilerin bilimsel
süreç becerileri ile ders başarıları arasında çok
yüksek, pozitif yönlü ve anlamlı bir ilişki olduğu
görülmektedir [r(20)=0,992; p<0,01] (Doymuş,
2017).
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 71

5.5.13. Kolmogorov-Smirnov (K-S) Testi Benzer hesaplamalarla X‟lere karşı gelen

Bağımsız iki örneğin aynı ana kitleden gelip ölçümler yapılır.
gelmediğini inceleyen bir testtir. Kolmogorov- X F(X)=P(X≤x)
Smirnov, Mann-Whitney ve Wald-Wolfowitz testi ile 80 P(X≤80)=P(Z≤-2)=0.0228
aynı varsayımlara ihtiyaç duyar. Merkezi eğilim 89 P(X≤89)=P(Z≤-1.1)=0.1357
göstermeyen ana kitleler için bu testin gücü Mann- 93 P(X≤93)=P(Z≤-0.7)=0.2420
Whitney ve Wald-Wolfowitz testi arasında orta 97 P(X≤97)=P(Z≤-0.3)=0.3821
derecededir Kolmogorov-Smirnov testi, her 102 P(X≤102)=P(Z≤0.2)=0.5793
durumda Ki-kare testinden daha güçlüdür. “t” 103 P(X≤103)=P(Z≤0.3)=0.6179
105 P(X≤105)=P(Z≤0.5)=0.6915
testiyle karşılaştırıldığında ise küçük örnekler için
108 P(X≤108)=P(Z≤0.8)=0.7881
oldukça yüksek güce (%96) sahiptir. Örneklerin
110 P(X≤110)=P(Z≤1.0)=0.8413
büyüklüğü arttıkça gücünün azaldığı görülür 121 P(X≤121)=P(Z≤2.1)=0.9821
(Karagöz, 2010).
Kolmogorov-Smirnov (K-S) testi, rasgele elde Eğer H0: Hipotezi doğru ise, bütün x değerleri
edilmiş örnek bir verinin belirli bir dağılıma (uniform, için F(X) ve S(X) değerleri benzer olmalıdır. Buna
normal veya poison) uyup uymadığını test etmek karşın, eğer H0 hipotezi yanlış ise, en azından bazı
amacıyla kullanılır. Prensip olarak (K-S) testi örnek x değerleri için F(X) ile S(x) arasında büyük farklar
verinin kümülatif dağılım fonksiyonunun öne sürülen olacaktır. F(X) ile S(X) arasındaki farkların en
kümülatif dağılım fonksiyonuyla karşılaştırılması büyüğünün mutlak değeri (D) test istatistiği olarak
esasına dayanır. Bu test yardımıyla bir tanımlanır.
örneklemden toplanan verilerin normal dağılım Test istatistiği; D=max [F(X)-S(X)] olur D‟nin
sergileyip sergilemediğini incelemek mümkündür hesaplanması için, önce her bir x değeri için F(X) ile
(İstatistikanaliz, 2017).
S(X) arasındaki fark hesaplanır. Bu farkların en
K-S testi hipotezde ileri sürülen dağılımla örnek büyük mutlak değere sahip olanı test istatistiği
yığılmalı dağılım fonksiyonunun karşılaştırılması ile olarak belirlenir. Farklar aşağıda hesaplanmıştır.
yapılır.
F(X )  P(X  x ) X F(X) S(X) F(X)-S(X) [F(X)-S(X)]
Örnek yığılmalı dağılım fonksiyonu S(x), seçilen 80 0.0228 0.10 0.0772 0.0772
bir x değerine eşit veya daha küçük olan örnek 89 0.1357 0.20 0.0643 0.0643
değerinin oranını tanımlar. S(x) aşağıdaki gibi 93 0.2420 0.30 0.0580 0.0580
hesaplanır. 97 0.3821 0.40 0.0179 0.0179
102 0.5793 0.50 0.0930 0.0793
Örnek uygulama: 103 0.6179 0.60 0.0179 0.0179
10 gözlemli bir çalışmada: 105 0.6915 0.70 0.0085 0.0085
110, 89, 102, 80, 93, 121, 108, 97, 105, 103 108 0.7881 0.80 0.0119 0.0119
olsun Önce gözlem değerleri küçükten büyüğe 110 0.8413 0.90 0.0587 0.0587
doğru sıralanır. 80, 89, 93, 97, 102, 103, 105, 108, 121 0.9821 1.00 0.0179 0.0179
110, 121
X=80, toplam gözlem değerinin en küçüğü Değerler incelendiğinde en büyük mutlak fark
olduğundan bu değere eşit veya daha küçük değerinin D=0.0793 olduğu görülür. Eğer, D değeri
değerde olan gözlemlerin oranı; S(80)=1/10 =0.10 D >F(X)-S(X) ise H0 hipotezi ret edilir.
olur. Benzer olarak, 10 değerin 2 si 89‟a eşit veya Bu farkın büyüklüğüne karar vermek için ilgili
daha küçüktür. (80 ve 89) bunların oranı ise; tablo Ek çizelge 10 da verilmiştir. Kritik değerler
S(89)=2/10=0.20 olur. Kalanları benzer olarak α=0.05, α=0.10, ve α=0.20 önem seviyelerinde
düzenleyelim n=1…… 40 a kadar için verilmiştir.
Eğer, örnek hacmi n>40 ise, kritik değer
X 80 89 93 97 102 103 105 108 110 121 Α- α=0.20 için olur.
S(x) 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0 √
B- α=0.10 için olur.
√
Bu gözlem değerlerinin ortalaması µ=100 ve
C- α=0.05 için olur.
standart sapması ζ=10 olan ve normal dağılım √
gösteren bir yığından çekildiği varsayılırsa, D- α=0.02 için olur.
√
H0:Veriler µ=100 ve standart sapması ζ=10 olan ve Yorum-Sonuç:
normal dağılım gösteren bir yığından çekildiği Yukarıdaki örnek veriler için hesaplanan test
söylene bilir mi? H 1: Hayır veriler normal dağılıştan istatistiği D=0.0793 değeri, α=0.05 önem
çekilmemiştir. seviyesindeki n=10 değerine karşılık gelen kritik
X için yığılımlı F(X) hesaplanması tablo değeri olan 0.409 değeri ile karşılaştırılır.
( ) ( ) D=0.0793 ≤ 0.409 olduğundan H0 hipotezi kabul
( ) [ ] edilir.
Verilerin µ=100 ve standart sapması ζ=10 olan
( ) ( ) ve normal dağılım gösteren bir yığından çekildiğini
( ) söylemek için yeterli destek bulunmaktadır (Satıcı,
2014).
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 72

5.5.14. Friedman Testi
Friedman testi, iki yönlü varyans analizinin
parametrik olmayan alternatifidir. Bu nedenle iki
yönlü ANOVA olarak da bilinir.
Bir guruptan “k” işlem için sıralı, skor ya da
aralıklı ölçekle elde edilmiş verilerin, işlem etkilerini
test etmek amacıyla kullanılır. Gerçek gözlemler
yerine sıralama puanları kullanılır. Sıfır hipotezi
“iĢlemlerin etkisi yoktur”, alternatif hipotez ise
“iĢlemlerin farklı etkileri vardır” biçimindedir. “F”
testine kıyasla, diğer nonparametrik testlerden daha
güçlü olduğu kabul edilmektedir. Friedman test
hazırlama, sıva yapma, seramik kaplama, vs.) ilgi
duyduğunu belirlemek için, çalışanların katılacakları
4 branşı, ilgilerine göre puanlandırmalarını istiyorlar.
En çok ilgi duydukları branş için 1, hiç ilgi
duymadıkları branş için de 7 olacak şekilde
numaralandırmaları isteniyor. Konuyla ilgili örnek
tablo aşağıdadır. İşçiler belli bir branşa ilgi
göstermekte midirler?
Bu problem Friedman 2 yönlü varyans analizi
ile araştırılabilir. İki ayrı yolla çözüm yapılabilir.
 F ya da
 Ki-kare (X ) olabilir.
2

istatistiğinin asimptotik oransal etkinliği, “k” blok Ayrıca, guruplar arasındaki farkın anlamlı
başına düşen gözlem sayısına bağlıdır. “F” testine olduğu durumlarda, hangi guruplar arasında fark
göre Friedman test istatistiğinin asimtotik etkinliği; olduğunu anlamak amacıyla yapılacak ikili
ana kitle normal dağılıyorsa 0,955k/(k+l), ana kitle karşılaştırmalar için “F” için güven aralıklarından
düzgün bir şekilde (uniformly) dağılıyorsa k/(k+l) ve yararlanılır.
ana kitle çift üstel dağılıyorsa 3k/2(k+l) olur
(Karagöz, 2010). İşçiler A B C D
Friedman testi aşağıdaki özelliklere sahip 1 3 7 7 4
problemlere uygulanır. 2 4 2 5 5
 Problemin amacı iki veya daha fazla 3 2 3 4 3
populasyonun karşılaştırılmasıdır. 4 4 6 5 4
 Veri tipi sıralı veya aralıklı olabilir. Veri tipi 5 5 4 7 5
aralıklı olduğunda, değişken normal dağılım 6 4 5 6 4
göstermediği zaman Friedman Testi uygulanır.
Veriler tesaduf blokları deneme deseninden (çift İşçiler belli bir branşa eğilim göstermekte midir?
yönlü değişkene sahip deneme deseninden) elde Gibi bir soru Friedman iki yönlü varyans analizi ile
edilir. Bu testte hipotez varyans analizindekine araştırılır.
benzerdir. Veri tipi sıralı olabilir ve populasyon H0: Dört populasyonun yerleri aynıdır.
ortalamaları yerine populasyonların yerleri test H1: En az iki populasyonun yerleri farklıdır.
edilir. Hesaplamalar için her bir blok içindeki gözlemler
H0: Bütün populasyonların yerleri aynıdır. sıralanır. Bu durumda her bir işçiler (blok) için 4
H1: En az iki populasyonun yerleri farklıdır. puanlama sırası elde edilir. Aynı değere sahip
gözlemlerde ortalama sıra numarası kullanılır.
 Problemin Amacı: 2 veya daha fazla Sonuçlar aşağıdadır.
populasyonun karşılaştırılması. Veri tipi Sıralı ve
İşçiler A B C D
Aralıklı, Deneme Deseni: Tesadüf Blokları
1 3(1) 7 (3.5) 7(3.5) 4(2)
 Test istatistiğinin hesaplanması 2 4(2) 2(2) 5(3.5) 5(3.5)
o Adım 1: Her bir bloktaki bütün gözlem 3 2(1) 3(2.5) 4(4) 3(2.5)
değerlerine küçükten büyüğe doğru, 1‟den 4 4(1.5) 6(4) 5(3) 4(1.5)
k‟ya kadar sıra numaraları verilir. Burada 5 5(2.5) 4(1) 7(4) 5(2.5)
“k”, bir blok içindeki gözlem sayısıdır. Aynı 6 4(1.5) 5(3) 6(4) 4(1.5)
gözlem sıra numaralarının ortalaması alınır. Toplam T1 =9.5 T2 =15 T3 =22 T4 =13.5
o Adım 2: Her bir muamelenin (uygulamanın)
sıra toplamı hesaplanır. Denemede 4 tip branş olması nedeniyle sıra
∑Tj =b.k(k+1)/2, Burada; numaraları 1, 2, 3, 4 olmaktadır. Aynı
b= Blok sayısı, değerlendirme puanına sahip branşların sıra
k= Muamele (uygulama ) sayısıdır. numaralarının belirlenmesinde sıra sayıları
o Adım 3: Daha sonra aşağıdaki formülle “F” ortalaması kullanılmaktadır. Her branş için
test hesap istatistiği hesaplanır. toplamlar satırında sıra sayıları toplamlar
[ ∑ ] ( ) görülmektedir.
( )
Test istatistiği:
 Ret Bölgesi: [ ( )] (( )( ))
2
F1> x a,k-1 ( )( )( )
 Gerekli KoĢullar:
“k” adet populasyonun dağılım şekli ve yayılım
olarak aynıdır. K veya b ≥5 olmalıdır. “K” veya “b” değerleri 5 veya daha büyük iseler,
Örnek Uygulama: test istatistiği Fr‟nin örneklem dağılımıyaklaşık
Bir şantiyedeki işçilerin beceri ve yeteneklerine olarak k-1 serbestlik dereceli bir Ki-kare dağılımı
göre hangi uygulama konusuna (kalıpçılık, beton gösterir. Bu örnekte de değişkenlerden biri bu
koşulu sağlamaktadır (k≥5).

Buna göre test istatistiği;
F>X 20.005, 3 =7.8147 olur. 8.15>7.8147
olduğundan H0 hipotezi ret edilir. Yani seçilecek
branşlardan en az 2‟sinin değerlendirme puanları
farklıdır. İşçiler dört tip branştan en düşük ortalamalı
olanı tercih edebilirler (Satıcı, 2012).
5.5.15. Regresyon Analizi
Araştırma sonrasında elde edilen verilere göre
sürekli değişkenler arasında nedensellik ilişkisini
belirlemek üzere; bağımsız değişkenler yardımıyla
zor elde edilen bağımlı değişken değerini kestirmek
için regresyon analizi uygulanır.
Aslında regresyon analizi, bağımlı değişken ile
bir veya daha çok bağımsız değişken arasındaki
ilişkiyi incelemek amacıyla kullanılan bir analiz
yöntemidir. Bir tek bağımsız değişkenin kullanıldığı
regresyon tek değişkenli regresyon analizi, birden
fazla bağımsız değişkenin kullanıldığı regresyon
analizi de çok değişkenli regresyon analizi olarak
adlandırılır.
Regresyon analizi ile bağımlı ve bağımsız
değişkenler arasında bir ilişki var mıdır? Eğer bir
ilişki varsa bu ilişkinin gücü nedir? Değişkenler
arasında ne tür bir ilişki vardır? Bağımlı değişkene
ait ileriye dönük değerleri tahmin etmek mümkün
müdür ve nasıl tahmin edilmelidir? Belirli koşulların
kontrol edilmesi durumunda özel bir değişken veya
değişkenler grubunun diğer değişken veya
değişkenler üzerindeki etkisi nedir ve nasıl değişir?
gibi sorulara cevap aranmaya çalışılır.
Regresyon analizi, aralarında neden-sonuç
ilişkisi bulunan iki veya daha fazla değişken
arasındaki ilişkiyi belirlemek ve bu ilişkiyi kullanarak
o konu ile ilgili tahminler (estimation) ya da
kestirimler (prediction) yapabilmek amacıyla yapılır.
Doğada birçok olayda neden-sonuç ilişkisine
rastlamak mümkündür.
Örnek:
Neden Sonuç
Gelir Harcama
Yaş Boy
Gübre Verim
Yem Miktarı Süt Miktarı
Çalışma Süresi Mesai Ücreti
Bu analiz tekniğinde iki (tek-basit regresyon)
veya daha fazla değişken (çoklu regresyon)
arasındaki ilişki açıklamak için matematiksel bir
model kullanılır ve bu model regresyon modeli
olarak adlandırılır.
5.5.15.1. Tek DeğiĢkenli Regresyon Analizi
Tek değişkenli regresyon analizi bir bağımlı
değişken ve bir bağımsız değişken arasındaki
ilişkiyi inceler. Tek değişkenli regresyon analizi ile
bağımlı ve bağımsız değişkenler arasındaki
doğrusal ilişkiyi temsil eden bir doğrunun denklemi
formüle edilir.
Basit regresyon modeli
Y=α+βX+ε
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 73
şeklinde bir bağımlı ve bir de bağımsız değişken
içeren bir modeldir.
Burada;
Y: Bağımlı (sonuç) değişken olup belli bir
hataya sahip olduğu varsayılır.
X: Bağımsız (sebep) değişkeni olup hatasız
ölçüldüğü varsayılır.
α: Sabit olup X=0 olduğunda Y‟nin aldığı
değerdir.
β ise regresyon katsayısı olup, X‟in kendi birimi
cinsinden 1 birim değişmesine karşılık Y‟de kendi
birimi cinsinden meydana gelecek değişme
miktarını ifade eder.
ε: Tesadüfi hata terimi olup ortalaması sıfır
2
varyansı ζ olan normal dağılış gösterdiği varsayılır.
Bu varsayım parametre tahminleri için değil
katsayıların önem kontrolleri için gereklidir.
Parametrelerin (Katsayıların) Tahmini: Bir
regresyon modeli oluşturulurken genelde en-küçük
kareler ve en büyükolabilirlik (maximum likelihood)
teknikleri olarak bilinen iki yaklaşımdan birisi
kullanılır. Eğer hata teriminin normal dağılım
göstermesi şeklinde bir varsayım varsa en büyük
olabilirlik, hata teriminin dağılışı ile ilgili herhangi bir
varsayım söz konusu değilse en-küçük kareler
tekniği kullanılarak parametreler tahmin edilir.
En-küçük kareler tekniği kullanılarak
parametrelerin nasıl tahmin edildiğini örnek bir veri
grubu üzerinde kısaca özetleyelim.
Boy (cm) X Çevre (cm) Y
9 5
15 6
6 4
24 12
32 19
Yukarıdaki tabloda verilen X ve Y değişkenlerine
ait beş gözlem çifti, koordinat eksenlerine
yerleştirildiğinde elde edilen serpme diyagramının
(A) grafiği elde edilir.
A B
Grafikte verilen noktaları temsil eden regresyon
doğrusu oluşturulursa Şekil (B) elde edilir. Daha
sonra uydurulan regresyon doğrusu ile gözlem
noktaları arasındaki fark hata (ε) olarak
isimlendirilir. Regresyon doğrusuna ait parametreler
öyle tahmin edilmelidir ki; doğru ile gözlem noktaları
arasındaki fark (hata) en az olsun. Bunu sağlayacak
teknik ise en-küçük kareler tekniğidir.
İki değişken arasındaki korelasyonun
matematiksel ifadesini tespit etmek için yapılan
analiz. Bu matematiksel ifadeye de regresyon
denklemi diyoruz.

Regresyon denklemi genel ifadesi:
Y` = a + bX
X: seçilen bağımsız değişkenin değeri
Y`: seçilmiş X değerine için tahmin edilen Y
değeri
a: dogrunun Y ekseni kestiği noktanın değeri
b: doğrunun eğimi
a ve b: regresyon katsayıları
Bir kriter değişkeni ile bir veya daha fazla sayıda
tahmin değişkenleri arasındaki ilgiyi sayısal hale
dönüştürmede kullanılan istatistiksel analizdir.
Regresyon analizi esas olarak değişkenler arasında
ilişkinin niteliğini saptamayı amaçlar.
Tahmin değişkeni olarak bir değişken kullanılırsa
basit regresyon, tahmin değişkenleri olarak iki veya
daha fazla değişken kullanılırsa çoklu regresyon
analizinde söz etmek mümkündür. Amaç her tahmin
değişkenininin kriter değişkenindeki toplam
değişmeye olan katkısının saptanması ve
dolayısıyla tahmin değişkenlerinin doğrusal
kombinasyonunun değerinden hareketle kriter
değerinin tahmin edilmesidir.
Örnek Uygulama:
Tüketicilerin gelir düzeyleri ile A malının satışları
arasındaki ilişkinin doğrusal olduğu varsayılarak iki
değişken arasındaki ilişki matematiksel olarak
gösterilebilir.
İki ya da daha çok değişken arasında ilişki olup
olmadığını, ilişki varsa yönünü ve gücünü inceleyen
“korelasyon analizi” ile değişkenlerden birisi belirli
bir birim değiştiğinde diğerinin nasıl bir değişim
gösterdiğini inceleyen “regresyon analizi” sağlık
bilimlerinde çok kullanılan istatistiksel yöntemlerdir.
Regresyon analizi, bilinen bulgulardan,
bilinmeyen gelecekteki olaylarla ilgili tahminler
yapılmasına izin verir. Regresyon, bağımlı ve
bağımsız değişken(ler) arasındaki ilişkiyi ve
doğrusal eğri kavramını kullanarak, bir tahmin
eşitliği geliştirir. Değişkenler arasındaki ilişki
belirlendikten sonra, bağımsız değişken(ler)in skoru
bilindiğinde bağımlı değişkenin skoru tahmin
edilebilir.
Doğrusal regresyon tekniği, bağımlı ve bağımsız
değişkenler arasındaki ilişkinin fonksiyonunu ve
yönünü belirleyen bir tekniktir (Tekin, 2006).
Bağımlı DeğiĢken (y): Bağımlı değişken,
regresyon modelinde açıklanan ya da tahmin edilen
değişkendir. Bu değişkenin bağımsız değişken ile
ilişkili olduğu varsayılır.
Bağımsız DeğiĢken (x): Bağımsız değişken,
regresyon modelinde açıklayıcı değişken olup;
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 74
bağımlı değişkenin değerini tahmin etmek için
kullanılır.
• Değişkenler arasında doğrusal ilişki olabileceği
gibi, doğrusal olmayan bir ilişki de olabilir. Bu
nedenle, saçılım grafiği yapılmadan (ilişki
yok/doğrusal ilişki var/doğrusal olmayan ilişki
var) ve değişkenler arasında korelasyon
varlığına rastlanmadan regresyon analizine
karar verilmemesi gerekir.
• Bu bilgiler doğrultusunda, tek/çok değişkenli
doğrusal regresyon analizlerinin yanı sıra,
tek/çok değişkenli doğrusal olmayan regresyon
analizleri de mevcuttur.
(+) Yönlü Doğrusal (-) Yönlü Doğrusal İlişki
İlişki
Doğrusal Olmayan ĠliĢki Yok
İlişki
Bağımlı değişken ile bağımsız değişken
arasındaki doğrusal ilişkiyi açıklayan tek değişkenli
regresyon modeli aşağıdaki gibidir:
Y = a + bx
Burada;
Y = Bağımlı değişkenin değeri
a = Regresyon doğrusunun kesişim
değeri (sabit değer)
b = Regresyon doğrusunun eğimi
x = Bağımsız değişkenin değerini
göstermektedir.
Örnek:
Kardiyoloji kliniğine başvuran erkek hastalar
üzerinde yapılan bir araştırmada, yas(x) ve
kolesterol(y) değişkeni arasındaki korelasyondan
yola çıkılarak kurulan regresyon modeli aşağıdaki
gibi elde edilmiştir:
Y=3,42+0,326x
Bu modele göre, yastaki bir birimlik artısın,
kolesterol değerinde 0.326 birimlik bir artışa neden
olacağı, yeni doğan bir erkeğin (X=0) kolesterol
değerinin ise 3.42 olacağı söylenebilir. Kurulan bu
modele göre, 50 yasında bir erkeğin kolesterol
değerinin ne kadar olacağını tahmin edebiliriz.
X=50 için:
Y=3,42+0,326*(50)=19,52
50 yaşında bir erkeğin kolesterol değerinin 19.52
olacağı söylenebilir.

5.5.15.2. Çok DeğiĢkenli Regresyon Analizi
İçinde bir adet bağımlı değişken ve birden fazla
bağımsız değişkenin bulunduğu regresyon
modelleri çok değişkenli regresyon analizi olarak
bilinir.
5.5.16. Basit Doğrusal Regresyon Analizi
Y: bağımlı (açıklanan) ve X: bağımsız
(açıklayıcı) değişken olmak üzere iki değişken
arasındaki neden-sonuç ilişkisini matematiksel
model olarak ortaya koyan yönteme “regresyon
analizi” adı verilir. Bu analizin uygulanması için
değişkenlerin bağımlı ve bağımsız değişken olarak
ayrılması ve regresyon modelinin kurulması
gerekmektedir.
Örneğin, tükürüğün pH değeri (y) ile günlük
tüketilen sigara sayısı (x) arasındaki ilişkinin
değerlendirilmesi istenen durumda, tükürüğün pH
değeri ölçümle elde edilen bir değişken olduğundan
“bağımlı değiĢken”dir. Burada basit doğrusal
regresyon analizinin amacı, y=a+bx regresyon
modelinin; y‟nin değerlerini gözlem aralığı içinde
tahmin etmek, ya da gözlem aralığından bir ya da
birkaç periyod önceki ve sonraki değerlerini tahmin
etmek için kullanıp kullanılmayacağını belirlemektir.
Diğer bir deyişle, sigara sayısı kaç adet arttığında
tükürük pH‟sında kaç birim değişiklik olacağını
tahmin etmek amaçlanmaktadır (İstatistikanaliz,
2017; Boyacıoğlu ve Güneri, 2006).
5.5.17. Lojistik Regresyon Analizi
Lojistik regresyon; cevap değişkenin kategorik
ve ikili, üçlü ve çoklu kategorilerde gözlendiği
durumlarda açıklayıcı değişkenlerle neden-sonuç
ilişkisini belirlemede yararlanılan bir yöntemdir.
Bağımlı değişken üzerinde açıklayıcı değişkenlerin
etkileri olasılık olarak elde edilir ve risk faktörlerinin
olasılık olarak belirlenmesi sağlanır; normal dağılım
varsayımı, süreklilik varsayımı gibi ön koşulları
yoktur.
Örneğin; çürük oluşumunda (y), sigara içme
durumu (x1), cinsiyet (x2), aile öyküsü (x3)
parametrelerinin risk faktörü olup olmadığının
araştırılmasında lojistik regresyon analizi ile
çözümleme yapılır (Boyacıoğlu ve Güneri, 2006).
5.6. Deneysel Bulguların Analizi
5.6.1. Hataların ve Kesinliğin
Belirlenmesinde Veri Analizi
Deneysel yapılan çalışmalarda elde edilen
sonuçların-bulguların kesinliğinin belirlenmesi için
veri analizi yapılmalıdır. Aslında deneyleri yapan ve
bu deney sonuçlarını kullanan bilim insanı elde
edilen bulguların geçerliliğini ve ölçme aletinin
hassasiyetini bilmek isterler. Ayrıca deney yapanlar
her zaman elde ettiği verilerin geçerliliğini bilmelidir.
Deney yapılırken, deneyi yapan ne kadar tecrübeli
olursa olsun ve dikkat ederse etsin, yine de deney
sonuçlarında bazı hatalar görülebilir. Bu hataların
bazıları rastgele karakterde görülürken, bazıları da
deneyi yapan elemanın dikkatsizliği nedeni ile
ortaya çıkan ve çoğunlukla normal dağılımdan aşırı
farklılıklar gösteren karakterde olabilir.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 75
Yukarıda da belirtildiği gibi bazı hatalar rastgele,
bazıları deney yapanın dikkatsizliği sonucu ortaya
çıkar. Açıkça görülen dikkatsizlik hataları hemen
veriden ayıklanabilir. Ancak sadece doğru
olmadığını hissettiğimiz veriler için ne yapabiliriz?
Bu tip göz önüne alınmayacak veriler ancak tutarlı
istatistiksel analiz sonucu ortaya çıkabilir. Kesinlikle
beklentilerimizi karşılamıyor diye kişisel bir
ayıklama yapmamalıyız.
Yani, ölçme hatası, ölçülen özelliğin gerçek
değeri ile, ölçme sonuçlarında elde edilen değer
arasındaki farktır.
Hata: Tüm ölçümlerde belirsizlik vardır.
Hata = ε = xölçülen – xgerçek (Genceli, 1994; Binici,
2001; Holman, 2012).
Yani, ölçme hatası, ölçülen özelliğin gerçek
değeri ile, ölçme sonuçlarında elde edilen değer
arasındaki farktır.
5.6.2. Deneysel Hata Tipleri
Tek örneklemeli veri, belirsizliğin kaynağının
ölçüm tekrarlansa da bulunamadığı veridir. Çok
örneklemeli veri ise, yeterli sayıda deney
yapılabildiği ve sonuçların güvenirliliğinin istatistiki
olarak belirlenebildiği durumda elde edilen veridir.
Deney verilerindeki gerçek hatalar, etkenlerinin tam
olarak belirlenemediği hatalardır ve bu tip verilerde
belirsizlik söz konusudur.
Deneysel olarak belirsizlik bir hatanın olası
aldığı değer olarak tanımlanabilir. Bunları üç
gurupta toplamak mümkündür.
 Sabit veya Sistematik Hatalar: Ölçümde
sürekli ve belirli (öngörülebilir) miktarda
gözlenen hatalardır. Başlıca sebepleri yanlış
kalibre edilmiş veya ortam şartlarından etkilenen
ölçüm cihazları, bu cihazların hassasiyetinin
sınırlı olması ve deney koşullarının kısıtlamaları
veya gerçek koşulları tam yansıtamamasıdır.
Örneğin; ortam sıcaklığından etkilenen bir
voltmetre farklı sıcaklıklarda elektrik akımı
değerini bir miktar farklı gösterecektir veya
yanlış kalibre edilmiş bir voltmetre her ölçümde
aynı miktarda hatalı sonuç verecektir. Sistematik
hatalar genel olarak tekrar edilen okumalarda
görülen ve nedenleri çoğunlukla bilinemeyen
hatalardır.
o Ölçü Aleti Hataları (Hatalı sıfırlama, hatalı
kalibrasyon)
o Çevre Şartlarından Doğan hatalar (nem,
sıcaklık, toz, gürültü)
o Yükleme Hataları (Ölçme aletinin aşırı ya da
yetersiz yüklenmesi)
 Dikkatsizlik ve Tecrübesizlikten Doğan
Hatalar: Bu hatalar genellikle ölçülen diğer
bulgulardan farklı karakterde olduğundan,
tecrübeli bir deneyci tarafından bunlar kolaylıkla
tespit edilerek, değerlendirme dışı bırakılabilir.
Örnek olarak, bir cismin sıcaklığını ölçerken bu
cisme ısı verdiğimizde, cismin sıcaklığını ölçen
alette sıcaklığın azalması görülüyor ise bu alet
kesinlikle yanlış ölçmektedir ve ölçme değeri
hemen atılmalıdır.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 76

o İnsan Kaynaklı Hatalar (Yanlış okuma, hatalı  Belirsizlik Analizi Örneği-1:

okuma konumu, v.s.) Elektriksel güç hesaplanırken P = E.I
o Doğru Olmayan Ayarlama ve Elemanlardan E ve I aşağıdaki belirsizlik değerleri ile
Doğan Hatalar ölçülmüşlerdir.
o Ölçü Aletinin Ölçme için Doğru Seçilmemesi E = 100 V ± 2 V
veya Doğru Şekilde Kullanılmamasından I = 10 A ± 0.2 A
Doğan Hatalar Gücün nominal değeri 100x10=1000W‟dır. Voltaj
ve akımda olası en kötü ölçümlerin yapıldığı
 Rastgele Hatalar: Ölçüm koşullarındaki düşünülürse:
öngörülemeyen ve kontrol edilemeyen Pmaks= (100+2)(10+0.2) = 1040.4 W
değişikliklerden kaynaklanan hatalardır. Pmin = (100-2)(10-0.2) = 960.4 W
Örneğin; pürüzlü bir yolda hareket eden bir Bu hesaplama yöntemi ile güç için belirsizlik +%
arabanın sürat ibresi arabanın sarsıntısından 4.04 ve -%3.96 olarak bulunur.
dolayı gerçek süratini doğru olarak
gösteremeyecektir veya ölçüm yapılan ortamın  Belirsizlik Analizi Örneği-2:
sıcaklığında veya nemliliğinde meydana gelen Bir R direnci üzerinde harcanan gücün
küçük rastgele değişikler ölçüm sonucunu hesaplanması istenildiğinde; direnç üzerinden
etkileyebilecektir. Deneyi yapan elemanların geçen gerilim ve direnç değeri ölçülüyor.
değişmesinden, deneyi yapanların dikkatlerinin
zamanla azalmasından, elektrik geriliminin V=10.0±0.5 V
değişmesinden, cihazların ısınmasından ortaya R=100±3Ω sonuçları bulunuyor.
çıkan elektronik ölçme aletlerindeki Harcanan güç
salınımlardan veya ölçme aletlerindeki histerizis
olaylarından kaynaklanabilir. Bulunan sonuçta belirsizlik nedir?
o Ölçme Sistemindeki Hatalar (ölçümün bir Akılcı yaklaşım yöntemiyle,
2
artan bir de azalan yönde yapılmasıyla Pmaks = (10.5) /97 =1.14 W
2
anlaşılabilen hatalar) Pmin = (9.5) /103 =0.876 W
o Gelişigüzel Değişen Parametreler (Gürültü, P=1±0.14 W
titreşim gibi ölçü aletindeki değeri okumayı Bu durum belirsizliğin uç değerleridir. İhtimal
etkileyen kontrol edilemeyen etkiler.) hesaplarına göre gerçekleşmesi çok nadirdir.
Ölçme sistemlerindeki diğer rastgele hatalarda
şunlardır. 5.7.4. Belirsizlik Analizi
Belirsizlik analizi bilim insanına sonuçların
Sapma Kesinlik Dikkatsizlik Diğer hassasiyeti hakkında yöntemsel bir yaklaşım sunar.
 Kalibrasyon  Bozuntular  İnsan  Histerizis Bu yaklaşım ile olası hatalar için bir aralık
 Tutarlı  Gürültü Hatası  Sürtünme belirlenmektedir. Belirsizlik analizinin en büyük
İnsan  Değişken Yazılımla  Sönümleme üstünlüğü, burada en büyük hataya neden olan
Hatası Koşullar r  Sapma
 Arkaplan
değişkenin hemen tespit edilebilmesidir.
 Ölçüm
Sürecindeki İki çeşit belirsizlik analizi yöntemi
Farklılıklar kullanılmaktadır. Bunlar:
 ANSI/ASME International‟s PTC 19.1 Test
Belirli sayıda deney yapıldıktan sonra bu deneye Uncertainty
ait hata oranlarının tespiti için bazı yöntemler  ISO “Guide to the Expression of Uncertainty in
geliştirilmiştir. Bunlardan en çok kullanılanlardan bir Measurement” (ISO GUM)
tanesi “Akılcı YaklaĢım”, diğeri ise “Belirsizlik Deneysel bulguların hata analizi için belirsizlik
Analizi” yöntemleridir. Son yıllarda, hata oranlarının analizi (uncertainty analysis) adı verilen hassas bir
tespitinde, araştırmacılar tarafından belirsizlik yöntem kullanılmaktadır. Bu yönteme göre,
analizi daha çok tercih edilmektedir (Genceli, 1994; sistemde ölçülmesi gereken büyüklük R, ve bu
Binici, 2001; Holman, 2012). büyüklüğe etki eden n adet bağımsız değişkenler
ise x1, x2, x3, ……, xn olsun.
5.6.3. Akılcı YaklaĢım Bu durumda,
(Sağduyuya Dayalı Hata Analizi) R = R ( x1, x2, x3, ……, xn )
Değişik ölçümlerdeki belirsizliklere bağlı olarak yazılabilir. Her bir bağımsız değişkene ait hata
ortaya çıkacak sonuç değerdeki belirsizliği bilmek oranları w1, w2, w3, ….., wn ve R büyüklüğünün hata
önemlidir. Bu tip hata analizinde ölçme sisteminde oranı wR ise,
bulunan bütün aletlerin aynı anda maksimum hatayı Kline ve McClintock‟a göre denklem,
yaptığı kabul edilir. Sonuç değerde oluşabilecek en
büyük hata en kötümser yaklaşımla bütün ölçüm [( ) ( ) ( ) ]
hatalarının birleştirilmesi ile belirlenir. Konuyla ilgili
örnek çözmler aşağıda verilmiştir (Genceli, 1994; şeklinde verilmektedir.
Binici, 2001; Holman, 2012).
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 77

 Belirsizlik Analiz Örneği-3: Akılcı yaklaşımda durumlarda, ölçme hatalarının bulunmasında en

göz önüne alınan Örnek-1 de ki elektriksel güç
ölçümündeki hatayı belirsizlik analizine göre
çözünüz.
wE = 2 V, wI=0.2 A değerinde iken
uygun yol, kullanılan ölçü aletlerinin en küçük iki
bölme çizgisi arasının yarısını almaktır.
Örneğin; en küçük bölümü 1 mm olan bir metre
ile ölçülen uzunluk için en büyük hata ∆X= 0.5
mm alınmalıdır.

değerinde olacaktır.  BileĢik Büyüklüklerin Hatası: Eğer sonuç

ölçülen çeşitli verilere bağlıysa ve her cins
Sonuç olarak,
verinin hatası biliniyorsa sonuçtaki hatanın
hesaplanması gerekir.
[( ) ( ) ]
Genel olarak Q, ölçülen x,y,z,... verilerinin bir
( ) ( ) fonksiyonuysa ve bu verilerin hataları sırasıyla
∆x,∆y,∆z,... biliniyorsa Q‟nun standart hatası
Aynı ölçmenin akılcı yaklaşım yöntemi ile hata hesaplanır.
analizi +% 4.04 ve -%3.96 olarak bulunurken, Eğer x,y,z,... ölçü aletleri ile ölçülüyorsa
belirsizlik analizi, %± 2.83 vermektedir. ∆x,∆y,∆z,... ilgili ölçü aletinin hatası olarak alınır.

 Belirsizlik Analizi Örneği-4: Akılcı yaklaşımda Yalnız yaptıklarımızdan değil,

göz önüne alınan Örnek-2 de ki elektriksel güç yapmadıklarımızdan da sorumluyuz.
ölçümündeki hatayı belirsizlik analizine göre Moliere
çözünüz.
V=10.0±0.5 V
R=100±3Ω sonuçları bulunuyor.
Harcanan güç
wV = 0.5 V, wR=3Ω değerinde iken

değerinde olacaktır.

Sonuç olarak,

[( ) ( ) ]
( ) ( )

P=1±0.1 W

5.7. Hata Hesabı

Birçok durumda, doğru değer bilinemez ve
hatalar farklı kaynaklardan oluşur. Eğer mümkünse
hatanın kaynağı tespit edilmelidir ve düzeltilmelidir.
Birçok deneysel sonuç yaklaşık değerdir, çünkü
ölçüm skalasında doğru noktayı okumak mümkün
değildir. Dolayısıyla, sonuçlar bir aralık olarak
ifadelendirilmelidir.
Örneğin, 80 gr olarak ölçülen bir numune,
gerçekte 79-81 gr arası bir değerdedir. Gerçek
değer XG ve deneysel değer XD ise mutlak hata
aşağıda ki gibi hesaplanır.

Mutlak hatanın yerine, ölçüm güvenilirliği bağıl

hata ile ifade edilir;

( )
 Bir Kez Ölçüm Yapıldığında Hata: Ölçmelerin
çok sayıda tekrarlanması mümkün olmayan
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 78
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 79

6 BĠLĠMSEL METODOLOJĠLER

Bilim ve sanat, itibar görmediği

toplumları terkeder.
İbn-i Sina

6.1. Nicel AraĢtırmalar

6.1.1. GiriĢ
Araştırma yöntemlerini “Nicel-Analitik-Amprik
(Quantitative)” ve “Nitel-Tanıtsal (Qualitative)”
olmak üzere iki metodolojik ana gurubu ayrılır.
Nicel araştırma, olgu ve olayları nesnelleştirerek
gözlemlenebilir, ölçülebilir ve sayısal olarak ifade
edilebilir bir şekilde ortaya koyan bir araştırma
türüdür. Biyoloji, kimya, fizik, ve mühendislik
bilimleri alanlarındaki araştırmalar gözlem ve
ölçmeye dayanır. Gözlem ve ölçmelerin
tekrarlanabildiği ve objektif yapıldığı araştırmalara
niceliksel, sayısal (“quantitative”) araştırma denir
(Arslan, 2012).
Nicel araştırma, genelde;
 Ne kadar?
 Ne miktarda?
 Ne kadar sık?
 Ne kadar yaygın? gibi sorularına cevap arar.
Nicel araştırma modelleri-teknikleri ve temel
esasları şöyledir;
 Deneysel Model: İki ya da daha fazla gurup
üzerinde yapılan uygulamaların, belli
değişkenler açısından etkilerinin farklılaşma
boyutu incelenir. İstatistiksel teknikler yardımıyla
guruplararası karşılaştırmalar yaparak sonuca
ulaşılır.
 Betimsel Model: Bir konudaki hâlihazırdaki
durum araştırılır. Anlama modeli olarak da bilinir.
 Bağıntısal Model: İki ya da daha fazla değişken
arasında ilişki olup olmadığını incelemek
amacıyla kullanılır.
 Tarihsel Yöntem: Geçmişteki bir olayın durumu
ve bu olayın mevcut durumu üzerindeki
etkilerinin incelenmesidir.
 Nedensel-KarĢılaĢtırma Modeli: Belli bir
değişken açısından farklılaşan gurupları
birbiriyle karşılaştırmak amaçlanır.
Nicel araştırma; olaylar arasındaki ilişkileri
tanımlamak için sayısal veriler kullanır. Nitel
araştırma ise insan davranışlarını veya
deneyimlerini tanımlamak için sözcükleri veri olarak
kullanır. Nicel araştırmanın bir araştırma problemi,
Nitel araştırmanın ise bir araştırma sorusu vardır.
Sayısal araştırma düzenekleri bir rakam kökenlidir
ve genellikle istatistik analizlerle
değerlendirilebilecek olan çok miktardaki sayıların
toplanmasını gerektirmektedir.

Sayısal araştırmalar belli bir boyut içinde çeşitli
gurupların benzerliklerinin, oranlarının veya
farklılıklarının belirlenmelerini sağlamaktadır.
Niteliksel araştırma düzenekleri ise daha çok soyut
kaynaklıdır. Nitel yaklaşımlar kişinin yazdıklarını,
söylediklerini veya gözlenen davranışlarını temel
veri kaynağı olarak ele alır. Nitel araştırma,
“ilişkilerin anlamını ve türünü keşfetmek için
gözlemlerin sayısal olmayan bir biçimde
incelenmesi ve yorumlanmasıdır.”
6.1.2. Nicel AraĢtırma Yönteminin Esasları
Nicel araştırma, sosyal ve fiziksel dünyanın aynı
yöntemle incelenebileceğini, bu nedenle sosyal
olguların doğa bilimlerinde kullanılan yöntemle
incelenmesi gerektiğini savunan pozitivist
yaklaşıma dayanır.
Nicel araştırmalar, sayısal olarak ölçülebilen
verilerin istatistiksel çözümlemeleri aracılığıyla
sosyal olguları inceleyen ve bu olgular arasındaki
neden sonuç ilişkilerini ortaya koyarak sosyal
düzenin kanunlarını keşfetmeyi amaçlayan
araştırmalardır. Başka bir deyişle, önceden
oluşturulmuş olan hipotezleri sınamak amacıyla,
geniş çaplı örneklemlerden nicel veriler toplayan, bu
verileri istatistiksel olarak çözümleyen ve bulgularını
genelleme amacı taşıyan araştırmalardır.
Nicel veriler, laboratuvar ortamında yapılan
deney ya da gözlemlerden ya da alan
araştırmalarında yapılan gözlem, anket ya da
yapılandırılmış görüşmelerden elde edilebilirler.
Olgu ve olayları nesnelleştirerek gözlemlenebilir,
ölçülebilir ve sayısal olarak ifade edilebilir bir
şekilde ortaya koyan bir araştırma türüdür. Kaynak
taraması, deney, anket, arşiv belgeleri gibi nicel veri
toplama yöntemlerinin kullanıldığı, niceliksel,
sayısal ve kaynak verilerine dayalı araştırma
yöntemidir.
Biyoloji, kimya, fizik, mühendislik gibi doğa
bilimleri alanlarında araştırmalar gözlem ve
ölçmeye dayanır. Gözlem ve ölçmelerin
tekrarlanabildiği ve objektif yapıldığı araştırmaya
niceliksel (sayısal) “Quantitative” araştırma denir.
Niceliksel araştırma yönteminde, araştırılan konuya
ilişkin, evreni temsil edecek örneklemden sayısal
sonuçlar elde edilmektedir. Nicel araştırma
yönteminde, araştırma evreninin araştırma konusu
hakkındaki fikrinin yönü sorgulanmaktadır. Yani,
konu hakkında yoğun bir analiz değil aksine, daha
yüzeysel daha çok sayısal verilere saptanmaktadır.
Nicel araştırmalarda sayısal temsiliyet söz
konusu olduğundan araştırma evrenini temsil
edecek örneklemin hatasız tespit edilmesi ve bu
örnekleme doğru soruların sorulması önemlidir.
Nicel araştırma yöntemlerinin üstün bir tarafı
objektif olmalarıdır. Bu yöntemlerin
uygulamalarında belgeler bir araştırmacı grubu
tarafından incelenebilmektedir.
Nicel araştırma; deneme, gözlem ve deneylere
dayanılarak yapılan görgül (amprik) araştırma
yaklaşımına ya da gözlem ve ölçmelerin
tekrarlanabildiği niceliksel veya sayısal
(quantitative) araştırma yaklaşımına denmektedir
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 80
(Özdamar, Odabaşı vd.,1999:6; Ergün, 2005:2;
Büyüköztürk, vd, 2012)
Nicel yaklaşım, pozitivist, objektivist ve realist
paradigmalara dayanır. Pozitivist felsefenin bilimsel
araştırmaya uygulanmasıyla, bilimin nesnel
(objektif) özelliği ortaya çıkmıştır. Nesnel anlayışta
bir konuyu araştıran araştırıcı, gözlem veya
ölçümlerle veri toplarken ve bu verileri analiz
ederken, sürece kişisel yargı ve yorumlarını
katmamaya çalışır. Gerçekler arasındaki ilişkileri
bulmak için daha çok istatistiksel yöntemler
kullanılır ve sonuçlar sayısal olarak ifade edilir.
Objektivist görüşün amacı, insan davranışlarını bir
sisteme ve kalıba koyarak determinist bir çerçeve
içinde açıklamaktır. Örneğin; anket yöntemi
objektivist anlayışa dayanır ve anketten elde edilen
bulgular, analiz edildikten sonra düzenli bir kalıba
sokulur (Çepni, 2001:15; Ekiz, 2003:21; Gökçe,
1999:32-50, Büyüköztürk, vd, 2012)
Nicel araştırma yaklaşımı sistemli olarak ilk
önceleri doğa bilimlerinde kullanılmış ve
uygulanmıştır. Bunun temel sebebi, doğa bilimlerine
yüklenen nesnellik ilkesi ve sosyal bilimlerden daha
önce sistem ve yöntem itibariyle bir bilim haline
gelmesidir. Sosyal bilimlerin bilim karakteri
kazandığı 19. yüzyıldan itibaren doğa bilimlerinin
kullandığı nicel yaklaşım yöntemi sosyal bilimlerce
de benimsenmiştir.
Niceliksel yaklaşıma, görgül (amprik) yaklaşım
ya da sayısal yaklaşım da denmektedir. Niceliksel
yaklaşım, sosyal bilimlerin şekillenmeye başladığı
20. yüzyılın başında, fen bilimlerinin kullanmakta
olduğu araştırma yöntemlerinin ve veri toplama
tekniklerinin sosyal bilimlere uyarlanmasıyla
oluşmuştur. Niceliksel yaklaşıma göre, bilimle
bilimdışı birbirinden kesin sınırlarla ayrılmaktadır.
Bilimin nesnel (objektif) gerçeklikle, bilimdışının
öznel (subjektif) gerçeklikle uğraştığı öne
sürülmektedir. Nesnel gerçekliğin ise, değer
yargılarından ve kişisel yorumlardan bağımsız
yapılan gözlem ve/veya ölçümlerden elde edilen
verilerden oluştuğu varsayılmaktadır. Dolayısıyla,
niceliksel araştırma yürüten araştırmacılar, veri
toplama ve analizi süreçlerine kendi değer
yargılarını ve kişisel yorumlarını katmamak için
yoğun çaba göstermektedirler.
6.1.3. Nicel AraĢtırma Teknikleri
6.1.3.1. YapılandırılmıĢ (Denetimli) Gözlem
Yapılandırılmış gözlem, standartlaştırılmış veri
toplama araçları aracılığıyla yapılan, bilgi toplama
yolunun denetim altında tutulduğu gözlem türüdür.
Yapılandırılmış gözlemde kullanılan
standartlaştırılmış veri toplama aracı, tam olarak
neyin gözlemleneceğini, gözlemde nelere dikkat
edilmesi gerektiğini ve gözlemin nasıl kaydedilmesi
gerektiğini açık olarak belirten gözlem çizelgeleridir.
Yapılandırılmış gözlemde araştırmacı incelediği
grubu, kullandığı gözlem çizelgesinin gösterdiği
doğrultuda ve nesnel bir şekilde dışarıdan
gözlemler (Sencer ve Sencer, 1978).

6.1.3.2. Survey
Sosyal bilim araştırmalarında en sık kullanılan
araştırma desenlerinden biri olan surveyler, çeşitli
ölçüm süreçlerini içinde barındıran çalışmalardır. Bir
araştırmanın survey niteliğini kazanması için
araştırma evrenini temsil edecek bir örnekleme
sahip olması, standart bir veri toplama aracına
(soru kâğıdı, gözlem çizelgesi ya da görüşme
yönergesine) sahip olması ve verilerin sistemli bir
şekilde toplanması gerekir. Aynı değişkenler
hakkında çok sayıda kaynaktan bilgi toplanmasını
içeren surveylerde gözlem ve görüşme gibi çeşitli
veri toplama teknikleri kullanılmakla birlikte, en sık
başvurulan veri toplama tekniği ankettir (De Vaus,
1990:3). Araştırma deseni, araştırmada hangi veri
toplama tekniklerinin ve araçlarının kullanılacağını,
verilerin nereden, kimlerden ve nasıl toplanacağını,
nasıl işleneceğini ve çözümleneceğini belirten,
araştırmanın çeşitli aşamalarını bir arada tutan bir
taslak, bir plandır. Nicel araştırmalardan örnek
verecek olursak gözlem bir veri toplama tekniği,
survey ise bir araştırma desenidir.
6.1.3.3. Anket
Anket, önceden hazırlanmış olan soruların
cevaplayıcılara posta ile gönderilmesi, telefonla,
internet üzerinden ya da yüz yüze sorulmasını
kapsayan bir veri toplama tekniğidir. Anketlerde
sorulan soru tiplerini olgusal sorular, davranışlara,
inançlara, tutumlara ve niyetlere ilişkin sorular
olarak guruplamak mümkündür, Anket ve
yapılandırılmış görüşmelerde sorulacak soruların ve
cevap kategorilerinin yazılı olduğu forma anket
formu ya da soru kâğıdı denir. Soru kâğıdında
bulunacak anket soruları kapalı uçlu ya da açık uçlu
olabilir. Kapalı uçlu soru, cevaplayıcıya alternatif
cevapların sunulduğu ve içlerinden bir ya da
birkaçını seçmesinin istendiği sorulardır.
Örneğin; “Medeni durumunuz nedir?”
A) Evli B) Bekâr C) Dul D) Boşanmış
şeklinde sorulacak bir soru kapalı uçlu bir sorudur.
Açık uçlu sorular ise sadece soru cümlesinden
oluşur.
Örneğin;
 “Çocuğunuzun ileride ne iş yapmasını
istersiniz?” ya da
 “Sizce kentlerde suç oranı neden artmaktadır?”
gibi sorular, açık uçlu sorulardır.
Anketin uzun olduğu ya da cevaplayıcıların
cevaplamaya çok istekli olmadıkları durumlarda
kapalı uçlu sorular kullanışlı olur. Kapalı uçlu
sorular, cevaplayıcının anketörden etkilenerek
yanlış bilgiler vermesini engellemede açık uçlu
sorulara göre daha etkilidir.
Ayrıca kapalı uçlu sorularda cevap
kategorilerinin önceden belirlenmiş olması, kodlama
sırasında hata yapılması olasılığını azaltır. Ancak iyi
oluşturulmamış cevap kategorileri, doğru bilginin
edinilmesini engeller. Açık uçlu sorular ise daha
sonra guruplandırılarak kodlanacağı için, kapalı
uçlu sorulara oranla yoruma daha açıktır.
Anket formlarında kapalı ve açık uçlu sorular bir
arada kullanılabilir. Sorularının açık uçlu mu kapalı
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 81
uçlu mu olacağı, sorunun içeriğine, cevaplayıcıların
türüne ve motivasyonuna, anketörlerin kodlama
becerisine, anket sorularının hazırlanmasına ve
anketin uygulanmasına ayrılan zamana bağlı olarak
değişebilir.
Anketlerin, posta, telefon ya da internet
üzerinden yapılması yerine, anketörler tarafından
cevaplayıcılarla yüz yüze görüşülerek yapılması,
pahalı olmakla birlikte en çok tercih edilen tekniktir.
Yüz yüze yapılan anketler, yapılandırılmış
görüşme olarak adlandırılırlar. Anket yapılan kişilere
tekrar dönülmesinin ve yeniden veri toplanmasının
çok zor olduğu dikkate alınarak, anket sorularının
çok dikkatli hazırlanması ve aşağıdaki noktalara
dikkat edilmesi gerekir: Sorularda kullanılan dilin
basit olması gerekir. Teknik terimlerden ve özel
sözcüklerden kaçınmak, soruları mümkün
olduğunca herkesin anlayabileceği basit ifadelerle
sormak önemlidir.
Örneğin,
“Sizce Türkiye'nin Avrupa Birliği üyeliği
sürecinde ilgili müktesebat mevcut yasal içtihatları
nasıl etkiler?” sorusu, bu açıdan uygun bir soru
değildir. Soruların mümkün olduğunca kısa, açık ve
net olması gerekir. Soruların muğlâk olmaması için
tam olarak neyin sorulduğunun, hangi zamana
ilişkin sorulduğunun net olması, sorunun yanlış
anlaşılmaya yol açmayacak şekilde açık olması ve
soru cümlesinin mümkün olduğunca kısa tutulması
gerekir,
Ayrıca soruyu sorarken kullanılan sözcüklerin
herkes için aynı anlama geldiğinden emin olmak
gerekir. Her bir soruda ölçmek istediğimiz sadece
bir öğe yer almalıdır.
“Ebeveyniniz ne iş yapar?” sorusu uygun
olmayan bir sorudur, çünkü hem annenin hem de
babanın işini aynı anda sormaktadır. Bu nedenle,
annenin ve babanın ne iş yaptığı, ayrı ayrı sorular
hâlinde sorulmalıdır.
Sorular objektif bir şekilde sorulmalı,
cevaplayıcılar yönlendirilmemelidir. Sorunun
“İnsanların ailelerini her bayram ziyaret etmeleri
gerektiği düşüncesine katılıyorsunuz, değil mi?” ya
da “İşvereninizden memnun değilsiniz, değil mi?”
gibi şekillerde sorulması, cevaplayıcının
kendisinden belirli bir cevabın istendiği kanaatine
sahip olmasına neden olur.
Cevaplayıcılar, sosyal statüleri hakkındaki
sorulara gerçek dışı yanıtlar vererek saygınlıklarını
ve sosyal beğenilirliklerini artırmak isteyebilirler.
Anketörlerin cevaplayıcıları etkilemekten ve
yönlendirmekten kaçınmaları bu olasılığı
azaltacaktır.
Cevaplayıcı, soruyu cevaplamak için yeterli
bilgiye sahip olduğu ve soruyu anladığı hâlde cevap
vermek istemiyorsa zorlanmamalı, sorular
hazırlanırken cevap kategorilerine bilmiyorum,
fikrim yok gibi kategoriler mutlaka eklenmelidir.
Araştırmacı, cevaplayanın verdiği cevaplar
kadar, jest ve mimiklerinin, vücut dilinin, kullandığı
sembollerin, yani sözel olmayan ifadelerinin de
farkında olmalı, gerekirse soruları tekrarlamalı ya
da açıklamalıdır (Ekinci, 2016).

6.1.3.4. YapılandırılmıĢ GörüĢme
(Mülakat Cetveli)
Yapılandırılmış görüşme, araştırmacının
standart bir görüşme formunu izleyerek
görüşmecilere önceden belirlenmiş soruları yüz
yüze sorduğu görüşme türüdür. Başka bir deyişle
yapılandırılmış görüşme, soru kâğıdının yüz yüze
uygulanmasıdır ve survey çalışmalarında yaygın
olarak kullanılır. Özellikle açık uçlu soruların fazla
olduğu soru kâğıtlarında cevaplama oranının
artmasını sağlayan bir tekniktir.
6.1.3.5. Deney
Deney, önceden belirlenen hipotezlerin
sınanması amacıyla, değişkenler arasındaki
ilişkilerin kontrollü bir ortamda incelenmesidir.
Neden-sonuç ilişkisini göstermek için deney, denek
belirli bir bağımsız değişkene tabi tutulduğunda
belirli bir olgunun ortaya çıktığını ve denek bu
bağımsız değişkene tabi tutulmadığı takdirde bu
olgunun ortaya çıkmadığını göstermelidir. Deneyde,
özellikleri birbirine denk olan iki guruptan biri
bağımsız değişkene tabi tutulmaz (kontrol grubu),
diğer gurup ise bağımsız değişkene tabi tutulur
(deney grubu). Deney sürecinde bağımsız değişken
dışındaki etkilerin her iki gurupta da aynı düzeyde
olması sağlanır. Daha sonra deney grubuyla kontrol
grubu karşılaştırılır ve deney grubunun
davranışlarında meydana gelen farklılıklar
incelenerek bağımsız değişkenin neden olduğu
sonuçlar ortaya konmaya çalışılır.
Deneysel modelle gerçekleştirilen bir
araştırmada, iki ya da daha fazla araştırma
gurubunda, belli bir değişkenin etkililiği incelenir.
Örneğin, iki farklı bilgisayarla öğretim yönteminin
(yaratıcı yöntem ve doğrudan öğretim yöntemi),
öğrenci başarısı üzerindeki etkilerinin araştırıldığını
varsayalım. Bu durumda, iki araştırma gurubu
oluşturup, bir guruba yaratıcı yöntemle; diğer
guruba doğrudan öğretim yöntemiyle öğretim
yapılabilir. Araştırma süreci sonunda ise, her bir
guruptaki öğrencilerin öğrenme düzeyleri
belirlenerek, iki gurubun başarısı arasında farklılık
olup olmadığı, istatistiksel analizlerle belirlenmelidir.
Deneysel araştırma bulguları, guruplar arası farklılık
olduğunu gösterirse, neden-sonuç ilişkisi kurulabilir.
Örneğin, bir öğretim yönteminin, diğer yönteme
kıyasla daha etkili olduğu yorumuna ulaşılabilir
(Özdamar, Odabaşı vd, 1999).
Deneysel araştırmada araştırmacı, bir araştırma
ortamı oluşturmaktadır. Bu çoğu kez doğal olmayan
bir durumdur. Oluşturulan bu ortam içinde
araştırmacı, ilgili olduğu olay, değişken ve etkenleri
ayarlamak, değiştirmek, ortadan kaldırmak gibi
yollarla istediği duruma getirmekte, yani, kontrol
etmektedir. O, bazı yeni durumların meydana
gelmesine fırsat hazırlamakta ve bunların etkisini
gözlemektedir. Bu araştırma durumların işlem
(treatment) denir.
Bu yöntem de dayanılan varsayım şöyledir;
araştırmacının değerlendirmek istediği durumu
daha önce mevcut olmamıştır. Bunun için
araştırmacı konuyu çalışabilmek, inceleyebilmek
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 82
için araştırma çevre ya da durumunu kendisi
yaratmak zorundadır. Böylece, deneysel
araştırmaları diğer yöntem ya da istenen deneklerin
bir araya getirilmesi suretiyle farklı inceleme ya da
deney durumları, yani, işlemin değişik durum ve
aşamaları oluşturmakta ya da yaratılmaktadır.
Örneğin, çalışmaya ayrılan zaman ile başarı
arasındaki ilişki araştırılacak ise, iki, üç, dört vb.
saat çalışanlar diye bir “deney ortamı” oluşturulur.
Yani, deneye tabi tutulacak elemanlar, denekler
(deney gurubu), iki, üç ve dört saat çalışacak
olanlar şeklinde alt guruplara ayrılır. Böylece, deney
gurubu fiziki olarak değişik deney koşullarına
bölünmüş olur. Araştırma bu alt guruplar üzerinde
yürütülür. Yani, bu alt gurupların başarıları gözlenir
ve karşılaştırılır (Karasar, 1986; Kaptan, 1989;
Büyüköztürk, vd, 2012; Ekinci, 2016).
Deneysel araştırmalar herhangi bir konu
hakkında (daha çok fen ve sağlık bilimleriyle ilgili
konularında) yeni bilgiler edinmek, doğa
kanunlarını kontrol altına almak, olayları daha
önceden saptamak ve araştırıcı için karanlıkta kalan
bir sorunun çözümlenmesi amacıyla yapılır.
Deneysel araştırmaların yapılmasını gerektiren
başlıca nedenler şunlardır;
 İki ya da daha çok sayıda bulunan değişkenlerin
arasındaki ilişkinin ortaya konulmasıdır. Örneğin;
bir diyet programı için geliştirilen bir ilacın
hastanın kilosuna bağlı olarak etkisi olup
olmadığının araştırılması gibi.
 Bir değişken üzerindeki bilgiyi genişletmek.
Yukarıdaki örnekte ilacın etkisi araştırılıyor ve
böylece ilaç ile ilgili geniş bilgi ediniliyor.
 Daha önceden yapılmış deney sonuçlarının
doğruluğunu saptamak. Örneğin; bir bilim adamı
daha önceden yapılmış bir deneyi tekrarlayarak
deney sonuçlarının doğruluğunu saptayabilir.
 Bir teorinin kapsamını genişletmektir. Örneğin;
Bir bilim adamı öne sürdüğü bir teoriyi
genişletmek için deneysel araştırmalar yapar.
Bir deneye başlamadan önce araştırıcının
yapması gerekenler hususlar şunlardır;
 Problem ile ilgili amacı saptamak. Örneğin;
yukarıdaki ilaç örneğinde amaç ilacın kilo
vermeye etkisi olup olmadığını araştırmaktır.
 Kullanılacak yöntemi seçmek
 Deney sırasında alınacak ölçülerin hangi süreler
içinde yapılacağını saptamak
 Deneyde hangi değişkenlerin sabit tutulacağı ve
hangi istatistik yöntemlerinin kullanılacağını
saptamaktır.
Bir araştırıcının problemini seçtikten sonra göz
önünde bulundurması gereken kurallar şunlardır;
 Problemin Sınırlandırılması: Bilgilere ilişkin
hipotezlerin kurulması, guruplandırılması, bunlar
arasındaki ilişkinin belirlenmesi.
 Deney Tipinin Seçilmesi: Değişkenlerin ve her
değişkende saptanması istenen değerlerin
sayıları bellidir. Buna göre deney tipi belirlenir.
Örneğin; betonun eğilmede çekme dayanımının
tek noktadan ve iki noktadan kırma deney tipi
gibi.

 Örnekleme Yönteminin Belirlenmesi: Elde
edilen verilerden örnekleme yönteminin
belirlenmesidir. Örneğin; istematik örnekleme,
küme örneklemesi gibi.
 Deney Düzeninin OluĢturulması: Deney
sonuçlarının bir düzen altında toplanmasıdır.
Her denemede bağımlı, bağımsız değişkenler
ve kontrol grubu bulunmaktadır. Bağımsız değişken
denen değişken, bağımlı değişken bağımsız
değişkenden etkilenen değişkendir.
Deneysel çalışmalarda deney grubunda yer alan
birimlerin özellikleri (özgül ağırlık, birim ağırlığı,
kompositesi, reolojisi, vb.) yönünden benzer olan
birimlerden oluşan bir kontrol grubu oluşturmak
gerekir. Kontrol grubu faktörlerin özelliklerine göre
deney gurup/gurupları ile aynı sayıda ya da
yaklaşık eşit sayılarda seçilmelidir. Deneysel
çalışmalarda deney grubunda deneysel
uygulamalar yapılırken kontrol grubuna hiç bir işlem
yapılmaz. Örneğin; bir A ilacının farklı oranlardaki
dozlarının kan fosfor düzeyine yapacağı etkiler
araştırılmaktadır. Burada bağımsız değişken ilacın
farklı oranlardaki dozajı, bağımlı değişken kan
fosfor düzeyi bunlar dışındaki değişkenler
(hastaların yaşları, başka hastalıkları olup olmadığı)
kontrol altına alınmalıdır.
Bağımsız değişkenlerin belirlenmesinde dikkat
edilmesi gereken ilkeler şunlardır;
 Bağımsız değişkenin gerçek yaşamda bir anlamı
olmalıdır.
 Bağımsız değişkenler arasındaki fark yeterli
oranda olmalıdır.
Örneğin; bir tansiyon ilacının tansiyon düşürücü
etkisi olup olmadığı ve bu etkinin süreyle ilişkisi
incelenmek isteniyor. Süreyi 15 dk dan 20 dk‟ya
çıkarmak yerine önce, 15dk, 30dk arasında bir
karşılaştırma daha doğru olur.
6.1.3.5.1. Fiziksel ve Ġstatistiksel Kontrol
Deneysel araştırmalarda bağımlı bağımsız
değişkenler arasındaki ilişkisinin belirlenmesini
sağlayan temel sebep, değişkenlerin kontrol altına
alınmasıdır. Bu kontrol iki şekilde yapılır.
 Fiziksel Kontrol: Deney ve kontrol guruplarının
bağımsız deney değişkenleri dışında
etkilenmemesi fiziksel kontrol ile sağlanır.
Örneğin; belli bir hastalığın iyileştirilmesi için
geliştirilen bir ilacın hastanın yaşına bağlı olarak
etkisi olup olmadığı araştırılsın. Hastaların ayrı
yaş gurupları oluşturacak şekilde
guruplandırılması ve her gruba aynı dozda ilaç
verilmesi fiziksel kontroldür.
 Ġstatistiksel Kontrol: Guruplar arası küçük,
anlamlı olmayan ayrılıkların düzeltilmesinde
yardımcı olur. Kovaryans çözümlemeleriyle
yapılır.
Denemeler iki tür ortamda gerçekleştirilir. Bunlar
laboratuvar ve alandır. Laboratuvar ortamında
gerçekleştirilen deneyler deneme gurupları için en
kolay kullanılan ortamdır. Bunun nedeni laboratuvar
ortamı değişkenlerin çok sık kontrol altında
tutulduğu yapay bir ortamdır. Bu yapaylığı
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 83
olabildiğince azaltılmaya çalışılsa da çoğu zaman
tümüyle ortadan kaldırılamaz. Yapaylık bazen
yanıltıcı sonuçlara neden olur. Laboratuvar ortamı
bağımlı bağımsız değişkenlerin arasındaki ilişkiyi
değiştirebilir. Örneğin; laboratuvar ortamına alınan
bir hayvanın arkadaşlık, çiftleşme gibi bir takım
davranışlarının değiştiği görülebilir
Laboratuvar ortamında değişiklik gösteren
denemeler alanda yapılır. Alan doğal bir ortamdır.
Örneğin; köy, kent, orman, tarla gibi yerlerde
yapılan deneyler gibi. Alanda yapılan
araştırmalarda doğal ortamdan dolayı çok yönlü
araştırmaların yapılması sağlanır. Örneğin; Tarla ve
tohum türleri ile ilgi yapılan bir araştırmada, toprak
verimliliği farklı 10 yöre seçiliyor ve bu 10 yörede
0.4 hektarlık parsel belirleniyor. Parseller 4‟e
bölünüyor ve tohum türleri rasgele dağıtılıyor. Bu
araştırmanın laboratuvar ortamında yapılması
uygun değildir.
Denemelerin laboratuvarda ya da alanda
yapılmasına karar verilirken dikkate alınması
gereken temel etmen araştırılan konunun içeriğine
olan müdahalelerin ne denli tepkilere yol
açacağıdır. Örneğin; fiziksel deneylerin
laboratuvarda ya da alanda yayılması arasında bir
ayrım olmadığı halde bazı biyolojik deneylerin
laboratuvar da yapılması yanlış sonuçlar elde
edilmesine neden olur.
6.1.3.5.2. Ġç ve DıĢ Geçerlilik
Deneysel araştırmalarda iç geçerliğin ve dış
geçerliğin sağlanması önem taşır.
 Ġç Geçerlilik (Tutarlılık): Bir deneyde deneme
sonuçlarının ölçülmesinde kullanılan ölçme
araçlarının gerçekten denemede ele alınan
olayın varsayımlarını denetlemek amacıyla
kullanılabilecek doğruluk ve geçerlilikte ölçüp
ölçmediğinin belirlenmesidir. Örneğin, tedavi
edilmekte olan bir gurup hastanın iyileşmesi
halinde bunun gerçekten kendilerine verilmekte
olan ilaçlar nedeniyle olma olasılığı, ilaç-iyileşme
nedensel bağının iç geçerlilik ifadesidir.
Araştırmada uygulanan kontroller iç geçerliliğin
arttırılmasını sağlamaya yöneliktir. İç geçerliliği
etkileyen etmenler:
o Zaman: Bağımsız değişken dışında kalan
bazı değişkenler zamanla denenen değişken
gibi etkili olabilmektedir. Bu da bağımlı
değişkende meydana gelen değişikliğin
gerçek nedenini bulmayı güçleştirir.
o OlgunlaĢma: Deneklerin zamanla fizyolojik
ve psikolojik yönlerden değişmesi bağımlı
değişken üzerinde görülebilecek deney
öncesi ve sonrası ayrılığın bir nedeni olabilir.
o Deney öncesi ölçme: Deney öncesinde
bağımlı değişken üzerinde yapılacak bir
ölçme denekleri uyarıcı bir rol oynayarak
deney sonrası ölçmeyi etkileyebilir.
o Ayrı Ölçme Araçlar: Deney öncesi ve
sonrası, deney ve kontrol grubu gibi
ölçmelerde ayrı araç kullanılması
karşılaştırmaları anlamsız kılar. Aynı işlemler
yapılmalıdır.

o Yanlı Guruplama: Örnekleme giren
elemanlar yansız atama ile guruplara
ayrılmalıdır. Örneğin; deneme ve kontrol
guruplarından birinin daha zeki deneklerden
oluşması öğretim yöntemi deneme
sonuçlarının karşılaştırılmasını olanak dışı
bırakabilir.
o Denek Kaybı: Araştırma süresince bazı
deneklerin ölüm ve benzeri nedenlerle
deneyden ayrılmaları arta kalan gurupların
özelliklerini değiştirebilir.
 DıĢ Geçerlilik (Tutarlılık): Bir deneyde elde
edilen sonuçların gerçek yaşama
genellenebilmesidir. Örneğin, bir laboratuvarda
araştırılması ile etkinliği saptanan bir gübre
türünün köylünün tarlasında da etkinliğini
sürdürme olasılığı gübre ürün bağının dış
geçerlilik ifadesidir. Araştırma koşulları içinde
varılan bir sonucun gerçek yaşama
genellenebilir olması durumudur.
6.1.3.5.3. Deneysel AraĢtırma Kontrol
Deneysel araştırma ya da deneysel yöntemde
en belirgin özelliklerden biri kontrole imkân
vermesidir. Deneysel yöntem, problemlerin kontrol
edilmiş koşullar altında incelenmesidir. Bu durum,
değişik etken ya da değişkenlerin etkilerini tek tek
inceleme olanağı yaratmaktadır. Araştırmacı belirli
etkileri, yolları ya da çevresel koşulları değiştirerek,
ayarlayarak, kontrol ederek; objelerin, bireylerin
(denek) davranışlarının nasıl etkilendiği, değiştiğini
gözler ve anlamaya çalışır.
Araştırmacı, imkânlar elverdiği kadarınca,
olaylar arasındaki neden-sonuç ilişkilerini bulmaya
çalışan bir kişidir. Bu araştırmada amaç,
fonksiyonel ilişkilerden çok neden-sonuç ilişkilerini
çıkarmak meydana çıkarmak ise seçilecek
araştırma yöntemi, daha çok deneysel araştırma
yöntemidir. Deneysel yöntemle “Neden” sorusuna
cevap aramaktadır. Bu da kontrolün sağlanması ile
mümkündür.
Deneysel yöntemde kontrol iki noktada yer
almaktadır;
 Deney değişkenin istenen biçimde ayarlanması.
Örneğin; deney değişkeni ısı ise ve ısının 10°,
20° ve 30°C‟lerde ayarlanması ve etkisinin
gözlenmesi gibi.
 Değişkenlerin, içinde gözlendiği koşulların
hazırlanması. Örneğin; deney ortamının istenen
biçime sokulması, deneyi etkileyecek ışığın;
gürültünün; denek özelliklerinin (yaş, zekâ, vb.),
sabit tutulması, ortadan kaldırılması,
ayarlanması, eşitlenmesi, dengelenmesi gibi
(Karasar, 1986; Kaptan, 1989 ve Ekinci, 2016).
Sonuç olarak, genellikle fen bilimlerinde
kullanılan bu araştırma yöntemi, son zamanlarda
giderek artan oranda sosyal bilimciler tarafından da
kullanılmaktadır. Deneysel bir çalışmada
araştırmacı en azından bir bağımsız değişkeni
maniple (istediği şekilde değer verir; ışık, ısı oranını
artırmak gibi) eder ve bunun bir veya daha çok
bağımlı değişken üzerindeki etkilerini belirlemeye
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 84
çalışır. Bu nedenle kontrol deneysel çalışmalarda
temel rol oynar (Aytekin, 2017).
6.1.3.5.4. Neden–Sonuç ĠliĢkisi
Bir olay ya da davranışın “nedeni Ģudur”
derken çok dikkatli olmak gerekir.
Örneğin; neden–sonuç ilişkisinde, bir olaya
katılanlar arasında ortak bir nokta var ise olayın
nedeni olarak o nokta gösterilebilir. Neden–sonuç
ilişkisinde, olayları bir nedene bağlamak, özellikle
sosyal bilimlerde hassas bir iştir. Özellikle tek
nedene bağlamak imkânsızdır.
6.1.3.5.5. Neden Etkeninin Belirlenmesi
Bir olayın meydana gelmesi başka bir olaya
bağlı ise, bu iki olay arasında neden-sonuç ilişkisi
vardır. Eğer, “E” olayı “C” olayına bağlı olarak
oluşuyorsa, “C” olayı, “E” olayı için bir “Neden”
etkendir. Neden etkenini belirlemede, Stuart Mill
tarafından, tümevarıma dayanan beş yöntem ileri
sürülmüştür. Aşağıda, bu yöntemler kısa bir rapor
hazırlanacak.
6.1.3.6. Yarı-Deney
Deneylerin laboratuvar ortamında yapılmadığı,
dış faktörlerin tamamen kontrol edilmediği, ama
hipotez sınamayı amaçlayan, geçerliği
değerlendirilen ve genelleme amacı taşıyan
çalışmalardan deney ya da yarı deneysel çalışmalar
olarak adlandırılmaktadır. Yarı- deneylerde,
deneyde olduğu gibi kontrollü bir ortamda kontrol
grubu oluşturulmaz. Bunun yerine laboratuvar
ortamı dışında deney grubuna benzer özellikler
gösteren bir gurup bulunur ve karşılaştırma bu
gurupla deney grubu arasında yapılır (Robson,
2000:46-47).
6.1.4. Nicel AraĢtırma Süreci ve Modelleri
Bir araştırma yapmak isteyen araştırmacı, gerek
nicel, gerekse nitel yaklaşımda konu, amaç ve
yöntemi belirlemek zorundadır. Bunun için de
kendisine şu soruları sormalıdır;
 Neyi araştıracağım? ---------> Konu
 Niçin araştıracağım? --------> Amaç
 Nasıl araştıracağım? --------> Yöntem
Bu sorulara alınacak tatminkâr cevaplar
çerçevesinde, araştırmada amaca ulaşmak için
belirli bir yol takip etmek, yani hazırlık, veri toplama
ve yazma olmak üzere üç ana araştırma aşamasını
adım adım geçmek gereklidir. Bu aşamaların
ayrıntılı aşağıda özetlenmiştir.
Nicel araştırma modelleri şunlardır;
 Tarama Modelleri ve Desenleri
 Genel Tarama Modelleri
 Tekli Tarama Modeli
 İlişkisel Tarama Modeli
 Örnek Olay Tarama Modeli
 Tek Durum Deseni
 Tabakalı Tek Durum Deseni
 Çoklu Durum deseni
 Nedensel Karşılaştırmalı Model
 Deneme Modelleri ve Desenleri
 Deneme Öncesi Modeller
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 85

 Gerçek Deneysel Modeller zihinsel faaliyetlerin ve kafa yormalarının boşa

 Yarı deneme Modelleri harcanmaması açısından araştırmaya değer
 Tek Denekli Modeller önemde olmalıdır.
 Bilimsel Yeterlilik: Araştırılacak konunun
Nicel araştırma kuram oluşturmay ile başlar gerektirdiği bilgi ve diğer donanımlara (yabancı
ve yazılı metinin akademik çvreyle dil bilmek, eski yazı okumak, analiz
paylaşılmasıyla son bulur. Buna göre programlarını bilmek gibi) sahip olunmalıdır.
oluşturulmuş bir nicel araştırma süreci Şekil 4‟de Araştırmacının öğrenim durumu, öğrenim alanı
verilmiştir. ve bilimsel kapasitesi, konunun gerektirdiği
bilimsel yeterliliğe sahip olmaması durumunda,
Konunu doğru ve sağlıklı bir araştırma yapılması oldukça
Belirle ve güçtür. Bu güçlük karşısında gurup çalışması
Soruya önerilebilir. Yani, konunun gerektirdiği bilimsel
Odaklan
alanlarda uzman kişiler görev alarak bir gurup
Literatürü
Yazılı Metin oluşturabilir. Böylece bilgi birlikteliği sağlanır ve
İncele ve
Haline Getir araştırma bilimsel dayanışma ile sıhhatli bir
Araştırmanı
ve Paylaş
Tasarla şekilde yürütülür.
Hipotezini-  Alan AraĢtırması: Araştırılacak konu alan
Kuramını araştırması gerektiriyor ise, alana gitme imkânı
OluĢtur olmalıdır. Araştırma konusu hakkında veri
Bulgularını toplama araçları, olayın gözlenmesi, coğrafyanın
Uygun
Yorumla ve tatbikatı, ilgili kişi veya gurupların görüşlerinin
Yöntemle
Uzman
Görüşlerini
Verilerini alınması gibi kaynaklara dayanıyorsa bunlara
Topla ulaşma imkânı bulunmalıdır. Bu imkâna sahip
Al
olunmaması durumunda konuya ilişkin veri
Verilerini
Analiz Et toplanamayacağından araştırma sonuçsuz kalır
ve bir mana ifade etmez.
 Kaynak Bulma: Araştırma konusuyla ilgili yeterli
düzeyde kaynak bulunabilme imkânı olmalıdır.
Şekil 4. Nicel araştırma süreci
Çok az kaynak bulunmaması kadar, aşırı
derecede kaynak bulunması da araştırmayı
6.1.4.1. Konunun Belirlenmesi
güçleştirir. Doğrudan veya dolaylı bütün
Araştırmacı aşağıdaki dikkat ederek kendine
kaynaklar toplanmalı, daha sonra ilgili kısımlar
uygun konuyu belirlemelidir. Konuyu belirleme
alınmalıdır (Seyidoğlu, 1979; Büyüköztürk, vd,
aşamasında dikkat etmesi gereken hususlar vardır.
2012).
Bunlar;
 Orijinallik: Araştırma bilime bir yenilik getirmeli, 6.1.4.2. Konunun Sınırlandırılması
bilinenlerin tekrarı olmaktan kaçınılmalıdır. Günümüzde genel araştırmalardan ziyade
Araştırmanın bilime katkı sağlaması için derinliği olan araştırmalar yapmak daha önem
bilinmeyenleri keşfedici, sorunlara çözüm üretici kazanmıştır. Derinlemesine bir araştırma
veya bilinenleri geliştirici olmalıdır. Bunun için yapılabilmesi için konunun sınırlarının veya
konuyu belirlerken; konunun daha önce çerçevesinin iyi belirlenmesi gerekmektedir. Ancak,
incelenip incelenmediğini tespit etmeli ve orijinal araştırmanın başlangıcında konunun çerçevesi
olmasına özen göstermelidir. Bunu yapabilmenin kesin çizgilerle belirlenemeyebilir. Bu durumda
yolu, konuyla ilgili bibliyografya taraması ileride değiştirilmek kaydıyla başlangıçta esnek bir
yapmaktır. Tarama sonucu konunun daha önce çerçeve çizilebilir ve araştırma ilerledikçe elde
incelenip incelenmediği, incelenmiş ise hangi edilen verilere göre çerçeve genişletilebilir veya
yönlerden ve boyutlardan ele alındığı, eksik daraltılabilir.
kalan noktaları tespit edilebilir. Böylece Konuyu sınırlandırmak için zaman, mekân
incelenmiş bir konu tekrar edilmemiş olur ki, bu (coğrafya), olay, olgu gibi çeşitli sınırlandırma yolları
durum bilime katkı sağlar ve orijinallik açısından kullanılabilir;
büyük önem taşır.
 Zaman: Belli bir tarihi, tarih aralığını, dönemi
 Ġlgi: Araştırmacı çalışmayı düşündüğü konuya veya devri ifade eder. Örnek:
ilgi duymalı, çıkacak sonuçları hakkında o 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi
heyecan taşımalıdır. İlgi yokluğu zaman o Kanuni Sultan Süleyman Devri (1520-1566)
uzadıkça bezginlik yaratır ve araştırmanın Osmanlı Eğitim Sistemi
basitleşmesine veya yarım bırakılmasına yol o Kauçuk Bitkisinin Bir Yıllık Süre Zarfında
açabilir. Yaprak Yüzey Genişliğindeki Artış
 Önem: Araştırılacak konu bilime yaptığı katkı,  Mekân (Coğrafya): Belli bir yeri veya bölgeyi
toplumsal gereklilik veya sorunlara çözüm ifade eder. Örnek:
üretme gibi yönleri taşımakla önem kazanır. Bu
nedenle seçilecek konu, zamanın israf
olmaması, maddi harcamaların boşa gitmemesi,

o Anadolu‟da Son Dönemde Sanayileşme
Yarışına Katılan İller (Denizli, Kayseri,
Çorum, Gaziantep, Kahramanmaraş, vb.)
o Doğu Anadolu Bölgesi‟nde Kırsal Kesimin
Sosyo-Ekonomik Şartlarının Kız Çocuklarının
Öğrenimine Etkileri
 Olay: Gözlenmiş veya gözlenebilen etkin bir
olayı ifade eder. Örnek:
o Sosyal Olayların Toplum Psikolojisi Üzerine
Etkileri
o Türkiye‟de İç Göçler ve Sonuçları
 Olgu: Gerçekle ilgili somut durum, betim,
anlatım, inanç, tutum ve kuramı ifade eder.
Örnek:
o Aktif Öğrenmeyi Temel Alan Yapılandırmacı
Yaklaşımın Sosyal Bilgiler Öğrenimine
Yansımaları
o Fizik Konularının Kavratılmasında Görsel
Öğretim Materyallerinin Önemi
6.1.4.3. Konuyla Ġlgili Literatür Taramasının
Yapılması
Literatür taraması, konunun anlaşılmasını sağlar
ve araştırmaya yön verecek problem
soru/sorularının uygunluğunu ve gerçek kesitini
ortaya çıkarır. Literatür taramasıyla, kaynak
taraması veya doküman incelemesi metotlarına
dayanan araştırmalarda, konuya ilişkin
kaynaklar/dokümanlar tespit edilir ve toplanır.
Literatür taramasına bibliyografik mahiyetteki
eserlerden başlamalıdır. Kitaplar için “Türkiye
Bibliyografyası”, makaleler için “Türkiye Makaleler
Bibliyografyası” türü genel eserlere müracaat
edilebileceği gibi, konuyla ilişkili bütün tez, kitap ve
makalelerin kaynaklar, referanslar veya
bibliyografya bölümleri ile günümüzde yaygınlaşan
internet de kullanılabilir. Literatür taramasından elde
edilecek bilgilerle;
 Konuya ilişkin önceden doğrudan-dolaylı nelerin
yazıldığı veya söylendiği,
 Konunun önceden işlenen ve işlenmeyen veya
eksik bırakılan yönleri,
 Konuya ilişkin problemin boyutları,
 Önceki araştırmalarda kullanılan yöntemler ve
ölçekler
 Önceki araştırmalarda ulaşılan bulgular ve
çıkarılan sonuçlar
 Önceki araştırmalarda yapılan öneriler
 Önceki araştırmalarda kullanılan kaynaklar gibi
hususlar tespit edilebilir.
Araştırmalarda kullanılacak kaynaklar ana
(orijinal-birincil) kaynaklar ve yardımcı (ikincil)
kaynaklar olmak üzere iki kısma ayrılır. Bir olaya
fiilen iştirak etmiş veya çok yakından takip etmiş bir
araştırmacının kaleme aldığı eser ana kaynaktır.
Araştırmalar mümkün oldukça ana kaynaklara
dayandırılmaya çalışılmalıdır. Ana kaynaklardan
faydalanılarak meydana getirilen inceleme ve
derleme türü eserler ikincil kaynaklardır. İkincil
kaynaklar, ana kaynakların bir sentezi olup, ana
kaynaklara ulaşılamaması durumunda önem
kazanırlar.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 86
Örneğin; araştırmacının bir şantiye ortamındaki
olayın bizzat içerisinde bulunarak gözlemlerini
aktardığı bir rapor ana kaynaktır. Veya
araştırmacının bir deneyi bizzat kendisinin yaparak
elde ettiği veriler, bulgular ve sonuçları yayınladığı
deney raporu ana kaynaktır. Bu raporlardan alıntı
yapılarak hazırlanan tarihsel veya betimsel raporlar
yardımcı kaynak özelliği taşırlar.
Kaynak kişiler, yetkili yöneticiler, görevliler,
toplum liderleri, gurup temsilcileri, özel bilgilere
sahip bireyler, görgü tanıkları, vs. olabilir. Bu
kişilerle yapılacak görüşmeler, konu hakkında bilgi
sahibi olunmasını sağlar. Ancak, konuyla ilgili farklı
kişilerle görüşmek değişik görüş açılarının
yansıması ve konunun bütünü hakkında daha
sağlıklı fikir oluşturulması bakımından faydalı olur
(Gökçe, 1999).
6.1.4.4. Verilerin Toplanması ve Notların
Alınması
Verilerin toplanmasında en önemli hususların
başında ölçme ve ölçek gelmektedir.
Ölçme türleri şunlardır;
 Doğrudan Ölçme: Doğrudan gözlenebilen
ölçmelerdir (gözlem ya da görüşme yoluyla)
 Dolaylı Ölçme: Dolaylı olarak gözlenebilen
ölçmedir (anket soruları yoluyla)
 Yapısal Ölçme: Yapı‟lar aracılığıyla
gözlenebilen ölçme (doğrudan/dolaylı olarak
gözlenemeyen, ancak gözlemlere dayanan
kuramsal yapı/yaratı, örneğin IQ testleri).
Ölçek türleri şunlardır;
 Sınıflandırma Ölçekleri: bireyler, objeler veya
durumlar sınıflara ayrılır (Kadın, erkek, vb.)
 Sıralama Ölçeği: Belirli özelliklere göre obje
veya bireyleri sıraya koymada kullanılan
ölçeklerdir.(daha büyük, daha küçük, >, < vb)
 Aralıklı Ölçek: Bir başlangıç noktasına göre
durumların her birinin uzaklığına yorum olanağı
vermiyor, fakat durumlar arasındaki farklılıkların
miktarı ve uzaklığı yönünde yorum olanağı tanır.
(ortalama, standart sapma, vb.)
 Oranlı Ölçekler: Bir başlangıç noktası ve eşit
ünitelerle ölçme yapılabilen ölçeklerdir.
Ölçme sonuçlarına ölçme aracı, ölçmeyi yapan
kişi ve ölçme koşulları gibi pek çok faktöre bağlı
olarak hata karışmış olabilir. Gözlenen bir özelliğin
gerçek puanına ulaşılamadığında, gözlenen
puanlara dayalı olarak gerçek değer tahmin
edilmeye çalışılır. Klasik Test Teorisi‟nde “X”
gözlenen puan, “T” gerçek puan ve “E” hata puanı
olmak üzere, X=T+E eşitliği kullanılarak tanımlanır
(Croceker ve Algina, 1986).
Ölçmede hatalar sabit, sistematik ve tesadüfi
olmak üzere üçe ayrılır (Baykul, 200; Özçelik, 1992;
Turgut, 1990).
 Sabit: Bir ölçmeden başka bir ölçmeye miktar
olarak değişmeyen hatalardır.
 Sistematik: Bir ölçmeden başka bir ölçmeye
miktar olarak değişmeyen hatalardır.
 Tesadüfi: Geçici etmenlere bağlı olan ölçüm
hatalarıdır.

Turgut‟a (1990) göre, ölçme sonuçlarının
güvenilirliğine ilişkin, ölçme sonuçlarının tesadüfi
hatalardan arınmasının bir ölçüsü veya Croceker ve
Algina‟ya 1986) göre, belli bir özelliği ölçmek
amacıyla yapılan ölçmelerin aynı bireyler üzerinde
benzer şartlarda tekrar edilebilirliği olarak tanımlan
bilmektedir.
Güvenilirliği etkileyen faktörler:
 Ölçme aracına ilişkin faktörler
 Testi alan birey ve gruba bağlı faktörler
 Uygulama koşulları ve zaman
Ölçmede geçerlilik, testin bireyin ölçülmek
istenen özelliğini diğer özelliklerle karıştırmadan ne
derece doğru ölçüldüğüyle ilgilidir. Yani amaçlanan
ölçmenin gerçekleştirilebilme derecesidir. Geçerlik
türleri şunlardır;
 Kapsam Geçerliği: Testi oluşturan maddelerin
ölçülmek istenen tanımlanmış davranışlar
evrenini ölçmede ne derece temsil ettiğine
ilişkindir.
 Ölçüte Dayalı Geçerlik: Test puanlarının, testin
ölçtüğü özellikle ilişkili olduğu düşünülen bir
başka ölçme sonuçları ile korelasyonu puanların
ölçüt bağlantılı geçerliğini gösterir.
 Yapı Geçerliği: Testten elde edilen puanların,
test ile ölçülmek istenen kavramın gerçekte ne
derece ölçülebildiği ile ilgilidir.
Geçerliği etkileyen faktörler ise şunlardır;
 Ölçme sonuçlarının güvenilirliği
 Ölçme yöntemi ve madde sayısı
 Puanlayıcı yanlılığı
 Uygulama koşulları
Genel olarak veri, “bir sonuca varabilmek için
gerekli olan ilk bilgi, dayanak bilgi ya da belge ya da
ipuçları” olarak tanımlanmaktadır. Araştırma
sürecinde veri niteliğindeki bilgi ve özellikler ele
alınıp islenerek üzerinde yorumlar vb. yapılarak
sonuçlar çıkarılmaya çalışılır.
Veri ise, bir problemin çözümüne hizmet
edebilecek her tür ölçüm, değer, olgu ve bilgi olarak
da tanımlanabilir. Bunlar sözlü ve yazılı ifadeler
olabileceği gibi şekiller, resimler, eşya, modeller,
rakamlar ve semboller de olabilir. Araştırmanın
özelliğine göre veri toplama en çok kullanılan
yöntemler şunlardır;
 Deney Yöntemi
 Gözlem Yöntemi
 Tarama Yöntemi
 Görüşme Yöntemi
 Anket Yöntemi
Aşağıda belirtilen faydaları nedeniyle, ayrım
yapmaksızın konuyla ilgili tüm kaynakları gözden
geçirmelidir. Bir kaynakta araştırma konusuyla ilgili
bilgi bulunup bulunmadığı, içindekiler ve indekse
bakılarak öğrenilebilir. Veri elde edilebilecek
kaynakların tespiti yapıldıktan sonra, toplanan
kaynaklar ilgiye göre okunur. Okuma sırasında
şunlara dikkat edilmelidir;
 Okuma seçici olmalı, ilgili olmayan, zamanı boşa
harcayacak bölümlere yüzeysel bakılmalıdır.
 Okuma esnasında genel çerçeveyle ilgili (giriş-
gelişme-sonuç) basit bir kurgu oluşturulmalıdır.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 87
 Okuma işlemi, notlar alınarak yapılmalıdır. Bu
notlar, aynı ebatta kesilmiş kâğıtlara veya
bilgisayarda kolay ulaşılacak ve anlaşılacak
türden düzenlenen dosyaya yazılmalıdır. Buna
“bilgi fişi” denilir.
Anket çalışmaları işletme, iktisat ve diğer
toplumsal bilimlerde çok yaygın olarak
kullanılmaktadır. Görece olarak çok sayıda veriyi,
ekonomik olarak elde etmek mümkündür (Aytekin,
2017).
6.1.4.5. Makale ve Kitap Ġçin Örnek Bilgi ve
Kaynakça FiĢlerinin Düzenlenmesi
 Yazar Soyad(lar)ı, Adının İlk Harf(ler)i., (Basım
Tarihi-Yıl). Kitap Adı, Basım Yeri: Yayınevi,
Sayfa Sayısı.
Ekinci, C.E., (2007). Biyoharmoloji, Elazığ:
Data Yayınları, ss:306.
 Yazar Soyad(lar)ı, Adının İlk Harf(ler)i., (Basım
Tarihi–Yıl). Makalenin Başlığı, Derginin Tam
Adı. Cilt:, Sayı:, Sayfa Sayısı, DOI Numarası.
Ekinci, C.E., (2010). Biyoharmolojinin Kuramsal
Esasları. Engineering Science (NWSA). Cilt:9,
Sayı:3, ss:23-55.
DOI:10.12739.2010/NWSA.2010.10.3.1A0001.
6.1.4.6. Veri Toplama Araçları Düzenlenmesi
 GörüĢme: Önceden belirlenmiş ve bir amaç için
yapılan, soru sorma ve cevaplama tarzına dayalı
karşılıklı ve etkileşimli bir iletişim sürecidir.
Görüşme yöntemi seçildiğinde bunun dikkatle
planlanması gerekir. Bunun için;
o Verilerin kimlerden toplanacağı
o Ne gibi bilgilere ihtiyaç olduğu
o Görüşmenin yeri ve zamanının belirlenmesi
o Görüşmeyi kimlerin yapacağı
o Ne gibi görüşme şekli izleneceği
o Görüşme sonuçlarının güvenirliliğinin nasıl
denetleneceği kararlaştırılmalıdır.
Sorular açık ve anlaşılır olmalı, araştırmacının
niyetini açık olarak ortaya koymalıdır. Görüşme
türleri şunlardır;
 GörüĢme Formu: Bu yöntem, araştırma
problemi ile ilgili tüm boyutların ve soruların
kapsanmasını güvence altına almak için
geliştirilmiş bir yöntemdir (Tablo 7). Görüşmeci
önceden hazırladığı konu veya alanlara sadık
kalarak, hem önceden hazırlanmış soruları
sorma, hem de sorular konusunda daha ayrıntılı
bilgi alma amacıyla ek sorular sorma hürriyetine
sahiptir. Görüşmeci, görüşme sırasında
soruların cümle yapısını ve sırasını değiştirebilir,
bazı konuların ayrıntısına girebilir.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 88

Tablo 7. Örnek görüşme formu cinsiyeti, doğum yeri, dini, mesleği ile ilgili
Araştırma Üniversite Öğrencilerinin Başlıca sorulardır.
Konusu Sorunları o DavranıĢ Soruları: Kaynak kişilerin şahsi ve
Yer Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi sosyal etkinlikleri, yapıp etmeleri ile ilgili
Tarih ve 30/09/2017-14:30 sorulardır
Saat o Tutum, Ġnanç ve Kanaat Soruları: Bir
Görüşmeci Cevdet Emin Ekinci (Yapı Anabilim kimsenin belli bir konuda ne düşündüğünü,
Dalı Doktora Öğrencisi)
ne hissettiğini tespit etmeye yönelik sorulardır
Giriş Merhaba, benim adım C.E.Ekinci,
Fırat Üni. Teknoloji Fakültesi İnşaat (Tablo 8).
Mühendisliği Bölümü Yapı Anabilim o Bilgi Soruları: Kaynak kişinin belli bir
Dalı Doktora öğrencisiyim. “Binaların konuda ne bildiği, ne ölçüde bildiği, bu
Kullanım Amacı ve Kullanıcı Kimliği bilgileri hangi kaynaktan öğrendiği yönelik
Arasındaki İlişkinin Biyoharmoloji sorulardır.
Bilimi Işığında İncelenmesi” üzerine bir  Olgusal Soru Örnekleri:
araştırma yapıyorum. Uygun Kutuyu İşaretleyiniz
Amacım … 1) Cinsiyetiniz : Erkek ( ) Kadın ( )
Çalışmanın …
2) Öğrenim durumunuz: İlkokul ( ) Lise ( )
Önemi
Üniversite ( ) Yüksek Lisans ( ) Doktora ( )
Başlıca  Yaşadığınız konuttan memnun
Görüşme musunuz? 3) Ailenizin yaklaşık aylık geliri: 500-1000TL()
Soruları  Binanız kişilik özelliklerinizi 1000-2000TL( ) 2000‟den Yukarı( )
yansıtıyor mu?  DavranıĢ Soru Örnekleri:
 Binaya taşındığınızda genel bir 1) Günlük bir gazeteyi ne sıklıkla okursunuz?
tadilat yaptınız mı? Düzenli ( ) Bazen ( ) Nadir ( ) Hiç ( )
2) Geçen ay ülke sorunlarını konusunda haber
aldığınız kaynakları işaretleyiniz.
 Sohbet Tarzı GörüĢme: Bu yöntem, ( ) Televizyon ( ) Radyo ( ) Gazete
araştırmacının gözlem amacıyla doğrudan ( ) Arkadaş ( ) İnternet ( ) Diğer ….
ortama katıldığı alan araştırmalarında kullanılır. 3) Alanınızla ilgili seminer, panel, konferans gibi
Sorular, önceden hazırlanır, tabi halinde sohbet etkinliklere katılır mısınız?
havasında sorulur. Sorular konuşmanın anlık Tamamen ( ) Kısmen ( ) Hiç ( )
akışı içinde kendiliğinden gelişir. Görüşme
 Tutum, Ġnanç ve Kanaat Soru Örnekleri:
soruları görüşme sırasında açılan konulara göre
1) Bugünkü eğitim sistemi kavramların
değiştirilir.
öğrenilmesinde yeterli midir (Tablo 9)?
Tamamen ( ) Kısmen ( ) Hiç ( )
 StandartlaĢtırılmıĢ Açık Uçlu GörüĢme: Bu 2) 2008-2009 futbol sezonunda Samsunspor
yöntem, dikkatlice yazılmış ve belirli bir sıraya başarılı olmuştur.
konmuş bir dizi sorudan oluşur ve her görüşülen Katılıyorum ()
bireye bu sorular aynı tarzda ve sırada sorulur. Kısmen Katılıyorum ( )
Burada görüşülen kişinin bireysel farklılıkları Katılmıyorum ()
dikkate alınmaz. Önceki görüşme usullerindeki 3) Öğrenci affı çıkmasını doğru buluyor
esneklik bu usulde yoktur. Görüşme sistematik musunuz? Evet ( ) Hayır ( )
olarak yapılır. 4) Okul uygulamaları, eğitim fakültelerinde
o Gözlem: Bir araştırma objesi hakkında iki öğrenim gören öğretmen adaylarının okul kurallarını
türlü gözlemle bilgi elde edilir; öğrenmesinde etkilidir.
o GeliĢigüzel Gözlem: Objeyi tanımak için
önceden belirlenmiş bir amaç, bir plan Tablo 8. Tutum, inanç ve kanaat soru örnekleri
mevcut olmadığı gibi, bilgiler tesadüfî
Tamame-5

ilişkilerden elde edilir.

Oldukça-4

Kısmen-3

Çok Az-2

Hiç-1

o Sistemli Gözlem: Önceden belirlenmiş bir Soru

amaç ve plan mevcuttur. Aynı zamanda
ölçme (anket, istatistik) sonuçlarından
yararlanılarak da gözlem yapılabilir. Okul uygulamaları, eğitim
fakültelerinde öğrenim gören
o Anket: Belli bir konuda tespit edilmiş öğretmen adaylarının okul
O O O O O
hipoteze ya da sorulara bağlı olarak, bir kurallarını öğrenmesinde etkilidir.
evren ya da örneklemi oluşturan kaynak … O O O O O
kişilere sorular yöneltmek suretiyle sistemli … O O O O O
veri toplama tekniğidir. Açık uçlu, kapalı uçlu
ve alternatif sorular olmak üzere üç çeşit  Bilgi Soru Örnekleri:
anket sorusu vardır. Kaynak kişilere sorulan 1) Şu andaki İçişleri Bakanı kimdir? ……........
sorular dört çeşittir. 2) Türk Silahlı Kuvvetlerinin yönetim ve örgüt
o Olgusal Sorular: Kaynak kişilerin yaş, eğitim yapısı hiyerarşiktir. Evet ( ) Hayır ( )
durumu, gelir düzeyi, medeni durumu,

3) Anayasa Mahkemesi‟nin anayasa denetim
yetkisi günümüz uygulamalarına göre sınırsızdır
(Tablo 9).
Tablo 9. Bilgi soru örnekleri
Tamamen-5
Oldukça-4
Kısmen-3
Çok Az-2
Soru
Anayasa Mahkemesi‟nin
anayasa denetim yetkisi
O O O O
günümüz uygulamalarına
göre sınırsızdır.
… O O O
… O O O
 ArĢiv Belgeleri: Tarih ve kültür araştırmaları
için en önemli kaynaklar arşiv belgeleridir.
Devlet kurumlarının yazışmaları veya özel
şahısların kendileriyle ilgili tuttukları kayıtlar arşiv
belgelerini oluşturmaktadır.
Türkiye arşiv malzemesi bakımından çok büyük
zenginliğe sahiptir. Osmanlı Devleti‟nden
devralınan büyük mirasla, bugün dünyanın en
zengin arşivi Türkiye‟dedir. Uzak Doğu‟dan
Amerika‟ya, İskandinav ülkelerinden Afrika‟ya
neredeyse tüm dünya ile ilişki içerisinde bulunan
Osmanlıların bıraktığı arşivler, tüm dünyayı
ilgilendiren belgelerle doludur.
Arşiv belgelerinin önemli bir kısmı İstanbul
Başbakanlık Osmanlı arşivindedir. İstanbul‟da
Topkapı Sarayı, Yıldız Sarayı, Atatürk Kitaplığı,
Deniz Müzesi, Anadolu Medeniyetleri Müzesi,
Süleymaniye Kütüphanesi ve İstanbul
Üniversitesi Kütüphanesi‟nde pek çok belge ve
yazma eserler bulunmaktadır. Ankara‟da
Cumhuriyet Arşivi, ATASE Arşivi, Tapu-Kadastro
Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi,
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Etnografya
Müzesi ve Milli Kütüphane‟de de oldukça fazla
sayıda belge ve yazma eser vardır. Sabancı,
Koç, Eczacıbaşı gibi ve bürokraside yer almış
ailelerin elinde de belge koleksiyonları
bulunmaktadır.
6.1.4.7. Geçici Plan Hazırlıklarının Yapılması
Araştırmayı düzenli bir biçimde yürütebilmek için
önce kabataslak bir plan hazırlamak gerekir.
Yukarıda bahsettiğimiz kaynak taramasına bağlı ön
araştırmalardan edinilen bilgiler bir plan hazırlamayı
kolaylaştırır.
Bir araştırma ana çerçevesiyle üç bölümden
meydana gelir;
 1. GiriĢ: Araştırmanın konusu, amacı (problem),
önemi, hipotezi ile konuyla ilişkili literatürün
işlendiği bölümdür.
 2. GeliĢme: Araştırma yönteminin (örneklem,
veri toplama ve analiz metodları) ve bulgularının
işlendiği bölümdür.
 3. Sonuç: Araştırmada elde edilen sonuçların
değerlendirildiği, genellemelerin yapıldığı,
hipotezin doğruluğunun veya yanlışlığının ortaya
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 89
koyulduğu ve ileriye dönük önerilerin işlendiği
bölümdür.
Yazmaya başlamadan önce yapılacak en önemli
iş yazılacaklarla ilgili kurgulama yapmaktır.
Kurgulama için araştırmacı şu soruları sormalıdır;
 Üst ve alt başlıklar neler olmalı, başlıklar ile
hipotez arasında doğru ilişkilendirme nasıl
Hiç-1
yapılmalıdır?
 Girişte genelden özele doğru neler yazılmalıdır?
 Toplanan bilgilerde bir çelişki veya yanlışlık var
mı?
O
6.1.5. Nicel AraĢtırmanın Avantaj ve
O O
O O
Sınırlılıkları
Nicel araştırmaların avantaj ve sınırlılıkları
aşağıdaki bölümde açıklanmıştır.
6.1.5.1. Avantajları
 Genelleştirilebilir sonuçlar üretilir.
 Farklı guruplar arasında farklılaştırma yapabilir.
 Kuramların doğruluk derecesi tespit edilir.
 Belirli bir yapı içindeki ilişkilerin incelenmesine
yarar.
6.1.5.2. Sınırlılıkları
 Mükemmel örneklem almak güçtür.
 Yeteri sayıda veri toplamak güçtür.
 Mükemmel ölçüm şartları her zaman
sağlanamaz.
 Ölçme aracı önyargı da yansıtır.
 Model dışındaki veriler ile ilgilenmez.
6.1.6. Betimsel Model
Betimsel modelle, bir konudaki hâlihazırdaki
durum araştırılır. Anlama modeli olarak da bilinir.
Betimsel modelle yürütülen bir araştırmanın
başında, araştırma evreni belirlenir. Evren,
araştırma bulgularının genelleneceği bireylerin
tümüdür (örneğin, Eskişehir ilindeki ortaöğretim
öğretmenleri). Belirlenen evrende çok fazla birey
bulunması durumunda, evrenden bir örneklem
alınır. Örneklem, evrene genelleme yapmaya
olanak verecek biçimde evrenden belli sayıda
bireyin seçilmesiyle oluşan katılımcı gurubudur
(örneğin, Eskişehir ilinden seçilen beş ortaöğretim
kurumundaki öğretmenler). Örneklem alınması
durumunda, araştırmada tüm evren üzerinde değil
yalnızca örneklem üzerinde çalışılır. Örneklemden
elde edilen araştırma bulguları ise, tüm evrene
genellenir. Betimsel modelle incelenebilecek bir
araştırma problemi, „ortaöğretim öğretmenlerinin
bilgisayarlı öğretime ilişkin görüşleri‟ olabilir.
Betimsel araştırmalar iki şekilde gerçekleştirilebilir:
özaktarım araştırmaları ve gözlem araştırmaları.
Özaktarım araştırmalarının verileri, örneklemde yer
alan bireylerin kendilerinden bilgi alınarak toplanır.
Katılımcılardan, anketler aracılığıyla yazılı olarak
bilgi alınabileceği gibi, görüşmeler yoluyla sözlü
olarak da bilgi toplanabilir. Gözlem araştırmalarında
ise veriler, katılımcıların araştırmacı tarafından
gözlenmeleriyle toplanır.

Betimsel araştırma verileri, betimsel istatistikler
kullanılarak (Örneğin, frekans, yüzde, vb.) analiz
edilir (Özdamar, Odabaşı vd, 1999).
Bir takım araştırmalar vardır ki bunlara survey ya
da betimsel araştırma; kullanılan yönteme de
survey ya da betimleme yöntemi denmektedir.
Bazen de iki kelimenin birlikte kullanıldığı olur.
Betimleme-Survey gibi. Bunlar olayların, objelerin,
varlıkların, kurumların, gurupların ve çeşitli alanların
“Ne” olduğunu betimlemeye, açıklamaya çalışır.
Betimleme araştırmaları, mevcut olayların daha
önceki olay ve koşullarla ilişkilerini de dikkate
alarak, durumlar arasındaki etkileşimi açıklamayı
hedef alır.
Bu yönteme dayanan araştırmalarla,
 Durum nedir?
 Neredeyiz?
 Ne yapmak istiyoruz?
 Nereye?
 Hangi yöne gitmeliyiz?
 Oraya nasıl gideriz?
gibi sorulara, mevcut zaman kesiti içinde olduğu
düşünülen verilere dayanılarak cevap bulunmak
istenir. Genellikle bir survey yöntemi olan
betimleme yöntemi, gurupla ilgili, genişliğine
(Cross-Sectional) bir çalışmasıdır. Bu tür
araştırmalar, çok sayıda obje ya da denek üzerinde
ve belirli bir zaman kesiti içinde yapılmaktadır.
Betimleme, olayları obje ve problemleri anlama
ve anlatmada ilk aşamayı oluşturur. Bilimsel
etkinlikler olayların betimlenmesi ile başlar. Bu
sayede onları iyi anlayabilme, guruplayabilme
olanağı sağlanır. Ve aralarındaki ilişkiler saptanmış
olur.
Survey çalışmaları genellikle doğal çevre içinde
cereyan etmektedir. Bu tür bir araştırmada
değişkenlerin deneysel ve fiziki olarak ayarlanması,
olayların meydana gelme ya da gelmemesinin
kontrolü diye bir imkân yoktur.
Gerçekte üzerinde inceleme ve gözlem
yapılmakta olan olaylar ve davranışlar, bu
incelemeler yapılması ile aynı şekilde devam
edecektir. Araştırmacının ayarlamaya, değiştirmeye
tabi tutacağı şey sadece uygulayacağı teknikler,
gözlemler ve ilişkilerin analizi olmaktadır. Bu
bakımdan survey araştırmaları davranış bilimi ve
disiplinlerine daha uygun düşmektedir.
Survey deyince akla ilk gelen şey, genellikle
anket ve mülakat teknikleridir. Gerçekte survey
araştırmalarında bu iki veri toplama tekniğinin
büyük bir yeri vardır. Betimleme tipi
araştırmalarında anket ve mülakata (görüşme) ek
olarak gözlem ve test tekniklerinden de geniş
ölçüde yaranılmaktadır. Survey bazen bu tekniklere
göre isimlendirilmektedir (Karasar, 1986; Kaptan,
1989 ve Ekinci, 2016).
Örneğin;
 Anket survey,
 Mülakat survey,
 Gözlem survey vb.‟dir.
Burada survey çeşitlerinden,
 Okul survey
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 90
 Toplum surveyi
 Vaka incelemesi ve
 Değerlendirme surveyi gibi örnekler üzerinde
durulacaktır.
6.1.7. Bağıntısal Model
Bağıntısal modelle gerçekleştirilen bir
araştırmada, araştırma probleminde yer alan iki ya
da daha fazla değişkene ilişkin olarak örneklemdeki
katılımcılardan veri toplanır. Değişkenler, bir
araştırmada incelenen özelliklerin her biridir.
Örneğin, öğrenci başarısı, öğretmen kişiliği, öğretim
yöntemi, vb.
Toplanan verilerin istatistiksel tekniklerle
incelenmesi sonucunda, değişkenler arasında bir
bağıntı olup olmadığı belirlenir. Bağıntısal bir
araştırmayla, „öğrencilerin okul başarıları ile
bilgisayarla öğretimdeki başarıları arasındaki ilişki‟
incelenebilir. Bunun için, örneklemdeki öğrencilerin
okul başarıları not ortalamalarıyla; bilgisayarla
öğretimdeki başarıları ise, başarı testleriyle
belirlenebilir. Daha sonra, bu iki değişken arasında
bir bağıntı olup olmadığı, istatistiksel analizlerle
sınanmalıdır.
Bağıntısal araştırma bulgularının değişkenler
arasında bağıntı olduğunu göstermesi, hiçbir
şekilde, neden-sonuç ilişkisi biçiminde
yorumlanamaz. Örneğin, okul başarısı ile
bilgisayarla öğretimdeki başarı arasında bir bağıntı
bulunması durumunda, okul başarısı bilgisayarla
öğretimdeki başarıyı etkiliyor olabileceği gibi;
bilgisayarla öğretimdeki başarı da okul başarısını
etkiliyor olabilir. Dahası, bu değişkenlerin her ikisi
de bir üçüncü değişken (örneğin, ders çalışma)
tarafından belirleniyor olabilir. Dolayısıyla, olası
neden-sonuç ilişkilerini sınamak için, deneysel
araştırmalara gereksinim vardır (Özdamar, Odabaşı
vd, 1999).
6.1.8. Tarihsel Model
Tarihsel modelle, belli bir geçmiş olay ve bu
olayın günümüze etkileri incelenmektedir. Örneğin,
„bilgisayarlı öğretime geçiş ve etkileri‟ bir tarihsel
araştırma problemidir. Tarihsel araştırmaların
verilerini, yazılı kaynaklar (örneğin, kitaplar,
dergiler, resmi yazışmalar, sözleşmeler, vb.) ve
sözlü kaynaklar (örneğin, olayı yaşamış kişilerle
yapılan görüşmeler) oluşturmaktadır.
Tarihsel modelle yürütülen araştırmalarda
verilerin, olabildiğince, birincil kaynaklara giderek
toplanması önerilmektedir. Örneğin, bir toplantı
tutanağındaki bilgiler, o toplantıyla ilgili yazılan
yazılardan daha önemli bir veri kaynağıdır. Konuyla
ilgili bilgileri olduğu gibi incelemek araştırmacıya,
başka kişilerin yorumlarının etkisi altında kalmadan
kendi yorumuna ulaşma olanağı vermektedir.
Geçmiş zaman içinde meydana gelmiş olay ve
olguların araştırmasında ya da bir problemin
geçmişle olan ilişkisi yönünde incelenmesinde
kullanılan yöneteme tarihi yöntem denir. Tarihi
yöntem, gerçeği bulmak başka bir değişle, bilgi
üretmek için geçmişin tenkidi bir gözle incelenmesi,

analizi, sentezi ve rapor edilmesi sürecidir. Tarihsel
araştırma; Ne Ġdi? sorusuna karşılık gelir.
İşleyiş bakımından tarihi yöntemi kullanan
araştırmacı da bir problemin durumu ile
karşılaşmakta, problemi saptamakta, hipotezler
geliştirmekte doğrulayıcılar ileri sürmektedir. Sonra
veriler toplamak ta bunları değerlendirmekte, yani
hipotezler test etmek de vardığı bulguları rapor
halinde yazmaktadır. Ancak, bu aşamalardan
geçilirken diğer yöntemlerden farklı bazı durumlarla
karşılaşılmaktadır. Örneğin, veri toplanması işinde,
genellikle dokümanlar, kalıntılar ve belgeler
üzerinde çalışılmaktadır. Bazen birinci, fakat çoğu
kez, ikinci derecede ki kaynaklara dayanmaktadır.
Verilerin değerlendirilmesi aşamasında belgelerin
kime ait olduğunun, orijinalliğinin, yer ve zamanın,
yani, dış geçerliğini; belgelerin anlamının,
doğruluğunun, yani iç geçerliğin dikkat ve özenle,
saptanması verilerin ve bulguların kompozisyonu ve
değerlendirmesi üzerinde toplanmaktadır.
Tarihi yöntemi sadece tarihçiler tarafından
kullanılabileceğini düşünmek hatalıdır. Tarihçi
olmadan da bir olayı tarihi yönden incelemek; bir
tarihi oluşu herhangi bir disiplinle ilişkisi yönünden
ele alıp araştırmak ve problemlerin çözümüne esas
olacak kanıtları geçmiş zaman içinde aramak
mümkündür. Böyle bir çalışmayı yürütmede
kullanılacak araştırmaya tarihi yöntem, araştırmaya
da tarihi survey adı verilmektedir. Bu yöntem, daha
çok bir doküman inceleme yöntemidir (Karasar,
1986; Kaptan, 1989; Büyüköztürk vd, 2012; Ekinci,
2016).
6.1.8.1. Tarihi Yöntemde Bazı Özellikler
Araştırmada gerekli veriler dolaylı ya da
dolaysız biçimde elde edilmektedir. Araştırmacının
olayları bizzat izleyebildiği durumlarda elde edilen
veriler dolaysızdır. Fakat buna her zaman imkân
yoktur. Araştırmacı olayları başkalarından dinlemek
ya da okumak zorunda kalabilir. Hatta başkaları
olayın gerçek tanığı olabilecekleri gibi, onlarda olayı
başka birisinden duymuş olabilirler. Böylece, tarihi
araştırmalarda,
 Araştırmacı başkalarının elde edeceği verilere
dayanmak zorundadır.
 Tarihi araştırmada tekrarı mümkün olmayan
gözlemlere ve olaylara dayanmaktadır.
 Gözlemler ve olaylar çok zaman istenilen şekilde
organize edilmiş olmadıklarından tarihi araştırma
yoğun ve ciddi bir kütüphane çalışmasını
gerektirmektedir.
 Tarihi araştırmalar daha çok tümevarım tipinde
bir akıl yürütme ve çalışmayı gerektirmektedir.
Küçük parçalardan, ayrı ayrı olaylardan, çeşitli
kanıtlardan, az genel önermelerden bütüne
gidilmekte, genel önermelere yargılara
varılmaktadır.
 Tarihi araştırmalar genellikle nitel verilere
dayanmaktadır.
Sonuçların, bulgu ve yordamaların daha esnek
ve ihtiyatlı bir yolla anlatılması gerekir.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 91
Tarihçiler neden ve sonuç üzerinde durmaktan
çekinmekte, olayları birbirlerinin nedeni olarak
niteleme yerine aralarında ki ilişkileri belirtmekle
yetinmektedirler (Karasar, 1986; Kaptan, 1989 ve
Ekinci, 2016).
6.1.8.2. Tarihi Yöntemde Bazı Güçlükler
Geçmişi bugün kadar kolay ve doğru olarak
bilmek veya incelemek imkânsızdır. Tarihi
oluşlardan ve kanıtlardan gerçek sonuçlar çıkarmak
zordur. Bunun birçok nedeni vardır.
Çoğu kez veriler yetersiz ve eksiktir.
Araştırmacı, mevcut delil ve kaynaklarla yetinmek
zorundadır. Yeni veri takımlarını üretme imkânı
yoktur. Her Ģey olup bitmiĢtir. Zorluklardan
bazıları da dilden gelmektedir. Günlük dil, geçmiş
ve tarihte olup bitenleri tam olarak aktarabilme
gücünden yoksun görünmektedir. Vasıtalı olarak
nakledilmiş anılar ve bilgiler veya bilmeyerek büyük
değişikliklere uğratılmaktadır. İnsanların gözlem ve
duyumları arasında ki farklar ve duyumlarda
aldanmalar mevcuttur. Diğer taraftan, tarihi olaylar
çok zaman dikkatlice kaydedilmemiştir (Karasar,
1986; Kaptan, 1989 ve Ekinci, 2016).
6.1.8.3. Tarihi Kaynaklar
Tarih, geçmişe ait olayların bir modelidir. Bu
olaylar ayrı ayrı durduğunda tarih değildir. Tarih,
olayların birbiri ile olan ilişkilerine göre bir bütünlük
kazanmasıdır. Bu inşa ediş, dokümanlar, kalıntılar
geçmişten arta kalan eserler, tarihi kalıntılar
sayesinde olabilmekte, onlara dayanmaktadır.
Tarihi araştırmalarda kullanılacak verilere temel
oluşturulacak malzeme, çok çeşitli olmasına
rağmen dokümanlar ve kalıntılar diye iki genel
guruba ayrılmaktadır. Genelde dokümanlar amaçlı
ve yazılı; kalıntılar ise doğal ve coğrafi kaynaklardır.
Ancak, duruma göre bir kaynak bazen, doküman,
bazen kalıntı olabilir. Binalar, eşyalar, aletler sanat
eserleri, her türlü antikalar bir bakıma doküman, bir
bakıma da kalıntı gurubuna girebilirler (Karasar,
1986; Kaptan, 1989 ve Ekinci, 2016).
6.1.8.4. Tarihi Kanıtların Yorumlanması
Tarih araştırmacısı da diğerleri gibi bilmelidir ki,
bilimde son söz diye bir şey yoktur. Araştırmacı
yorumlama, yordama ve önerilerden hoşgörülü
olmalıdır. Yeni çalışmalar, bulgular ve kanıtlar
eskileri gerçeklemediği, onlara ters düştüğü
durumlarda, kararlarda değişikler olacağı ve birçok
bilginin değişmeye namzet olduğu akıldan
çıkarılmamalıdır. Tarihi yöntemle diğerlerinden çok
sübjektif olma, araştırmacının kişisel görüş ve
inançlarının yorumlama ve yordamlarla etkili olma
tehlikesi vardır. Bu bir dereceye kadar okuyucu
tarafından önceden kabul edilmiştir ve hoş
görülmektedir. Ancak, araştırmacının kendisine
tanınan bu avantajı iyi kullanması beklenmektedir
(Karasar, 1986; Kaptan, 1989 ve Ekinci, 2016).

6.2. Nitel AraĢtırmalar (Tanıtsal-Qualitative)
6.2.1. GiriĢ
Niteliksel araştırma için evrensel olarak kabul
edilmiş bir tanım yoktur, ancak nitel araştırma
faaliyetleri sırasında toplanan verilerin genellikle
sayısal olmadığı kabul edilmektedir. Araştırmaya
yönelik niteliksel yaklaşımlar, bütünsel ve aşağıdaki
inançlara sahip bir "dünya görüşü" ne
dayanmaktadır. Fakat nitel araştırma, birçok
akademik disiplinde, genelde sosyal bilimlerde
kullanılan analitik bir metodolojidir. Ayrıca pazar
araştırması gibi alanlarda da kullanılmaktadır.
Niteliksel araştırmacılar, insan davranışıyla ve bu
davranışın kurallarını belirleyen özellikler ile ilgili
daha kapsamlı bir anlayış toplamayı ister.
Nitel araştırma, gözlem, görüşme, odak gurup
görüşmesi, doküman analizi-incelemesi ve
mecazlar yoluyla veri toplama gibi nitel veri toplama
yöntemlerinin kullanıldığı, algıların ve olayların
doğal ortamda gerçekçi ve bütüncül bir biçimde
ortaya konmasına yönelik bir sürecin izlendiği
araştırma türüdür (Yıldırım ve Şimşek, 2005).
Kullanılan araştırmaya yaklaşımın niteliksel
olduğuna işaret etmek için bir dizi terim
kullanılmıştır. Bunlar, bütüncül, doğalcı, tarihsel,
etnografik, yapılandırmacı ve yorumlayıcıdır.
Niteliksel ve niceliksel araştırma yaklaşımları
arasında önemli bir fark, nitel araştırmada
müdahale veya kontrol grubunun kullanılmamasıdır.
Niteliksel araştırmanın temel özellikleri şöyledir:
 Sayısal ölçümlere dayanmaz ve sayıları ve
istatistiksel yöntemleri anahtar araştırma
göstergeleri ve araçları olarak kullanmaz. Bunun
yerine, sözcükleri analiz birimi olarak kullanır ve
olay / sayı / vaka incelemelerine kapsamlı,
bütünsel veya yuvarlak bir yaklaşım getirir.
 Tanımlama ile ilişkili olma eğilimindedir.
 Küçük ölçekli çalışmalar ve bütüncül bir
perspektifle ilişkili olma eğilimi gösterir;
genellikle tek bir olay ya da az sayıda olay /
vaka incelemesi derinlemesine inceliyor.
 Nedensel hipotezleri araştırmaz, bunun yerine
teorileri devam eden bir sürecin parçası olarak
geliştirip test eder.
 Araştırmacı ölçüm aracı olarak hareket ederek,
araştırmacı katılımıyla bağlantılı olma
eğilimindedir.
 Genellikle kopyalanması imkansız olan, farklı
yaklaşımlar ve analizler kullanarak ortaya çıkan
araştırma tasarımı ile ilişkili olma eğilimindedir;
Ancak, bu araştırmayı geçersiz kılmaz.
 Niteliksel araştırmanın ortak bir algısı, vurgunun
kanıtı değil keşfedilmesidir.
Nitel araştırma, genelde;
Niçin? Nasıl? Ne Ģekilde?
sorularına cevap arar.
Nitel araştırma yöntemleri şunlardır;
 Fenomenoloji: Diğer disiplinlerden gelen teori,
kesinti veya varsayımlara başvurmaksızın
kendilerini bilinçliliğe sunarken deneyimlerin
yapılarını açıklar. Olaylar, durumlar, deneyimler
veya kavramlar olabilir.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 92
Örneğin; İşletme yönetimi programı öğrencisinin
Makro dersine karşı olumsuz tutumlarının
sebeplerinin belirlenmesi.
 Etnografi: Sosyokültürel olguları yakından takip
ederek anlam sosyolojisine odaklanır. Tipik
olarak, etnograf bir topluluğa odaklanır. Bir
halkın, bir kültürün grubunun gelenekleri,
inançları birbiriyle bağlantıları vs.
betimlenmesidir.
Örneğin; inşaat mühendisliği bölümü
öğrencilerin Betonarme katılım düzeylerinin
belirlenmesi.
 TopraklanmıĢ-Gömülü Teori: Teori, bir
katılımcı-gözlemci tarafından edinilen bir veri
derlemesinden indüktif olarak geliştirilmiştir.
Araştırmacı veri toplarken veya yorumlarken
verilerin içine gömülü olan teoriyi ortaya çıkartır
ve araştırma boyunca yeni kavram ve teorilere
ulaşabilir.
Örneğin; öğrencilerin kesirlerde bölme işlemi
yaparken kullandıkları yöntem ve modellerin
incelenerek kesirlerle bölme işleminde
kullanılabilecek bir yöntemin belirlenmesi.
 Vaka Analizi-Örnek Olay: Özel bir durumun
derinlemesine incelenmesi. Olgunun tek bir vaka
örneğini derinlemesine inceleyerek bir fenomene
ışık tutmaya çalışır. Durum, bireysel bir kişi, bir
etkinlik, bir gurup veya bir kurum olabilir.
Örneğin; bir öğrencinin mesleki teknik kitap
okumakta yaşadığı sorunların belirlenmesi.
 Tarihi: Mevcut olayların açıklanmasına ve
gelecekteki olayların öngörülmesine yardımcı
olabilecek nedenlerin, etkilerin veya eğilimlerle
ilgili hipotezleri test etmek için geçmiş olaylarla
ilgili verilerin sistematik olarak toplanması ve
nesnel olarak değerlendirilmesidir.
Veri toplamak için kullanan araçlar, pozitivist ve
yorumlayıcı yaklaşımlar tarafından farklı şekilde
algılanır ve kullanılır. Pozitivist yaklaşım, doğa
bilimlerinin yöntemini kullandığı için, veri toplarken
kullanılan araçların (geçerli olmaları şartıyla)
verilerin özelliklerini değiştirmediği varsayılır.
Örneğin, bir biyoloğun bakterileri incelerken
kullandığı araştırma tekniği olan mikroskop,
bakterinin fiziksel gerçekliğini, yapısını,
görüntüsünü, bakteriye ilişkin bilgileri değiştiremez.
Aynı şekilde, sosyal bilimlerde de sosyal gerçekliğe
ilişkin bilginin elde edilmesi için kullanılan araçların,
sosyal gerçekliği değiştiremeyeceği varsayılır.
Nicel araştırmalarda sosyal bilimcilerin veri
toplama sürecinde kullandığı soru kâğıdı, gözlem
çizelgesi, görüşme yönergesi gibi araçlar “teknik”
olarak adlandırılır. Diğer taraftan yorumlayıcı
yaklaşıma göre, sosyal gerçeklik dışarıdan
bakılarak nesnel olarak anlaşılamayacağı, ancak
kendi bağlamı içinden bakıldığı takdirde
anlaşılabileceği için, veri toplama yolu, incelenen
olguyla ilişkili kişileri kendi sosyal ortamları içinde
ve bu ortama katılarak gözlemlemek ve onlarla
etkileşime girmektir. Yani, veri toplama aracı,
araştırmacının kendisidir. Bu nedenle de örneğin
nicel araştırmalarda bir teknik olarak ele alınan
görüşme ya da gözlem, nitel araştırmada bir
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 93

yöntem hâlini alır. Çünkü görüşmenin ya da Nitel bir çalışmanın ana şablonu ise şöyledir.
gözlemin kendisi, içeriden bakış sürecidir. I. GİRİŞ
İncelenen sosyal olguyu anlamanın yolu,  Problem
araştırmanın yöntemidir; başka bir deyişle görüşme  Kaynak Taraması
ya da gözlem, bir teknik olmakla sınırlı kalmamakta,  Önem
yöntemsel bir duruşu da ifade etmektedir. Bu  Hipotezler-Varsayımlar
nedenle nicel araştırmalarda “teknik” olarak II. YÖNTEM
kullanılan görüşme, gözlem gibi araçlar, nitel  Evren ve Örneklem
araştırmalarla ilgili literatürde sıklıkla “yöntem”  Araştırma Modeli
olarak (Yıldırım ve Şimşek, 2005)  Verilerin Toplanması ve Analizi
sınıflandırılmaktadır. Niteliksel araştırmalarda III. BULGULAR
tarihsel, betimsel, bağıntısal ve deneysel model ve IV. TARTIŞMA
uygulamaları vardır. Nitel ve nicel araştırmaların
 Bulguların Yorumu
genel karşılaştırılması Tablo 10‟da verilmiştir.
 Sınırlılıklar
20. yüzyılın son çeyreğinde, niceliksel
yaklaşımın bazı sosyal olguları açıklamadaki  Öneriler
yetersizliğinden hareketle, niteliksel araştırma KAYNAKLAR
yaklaşımı gelişmiş ve hızla yaygınlaşmaya EKLER
başlamıştır. Niteliksel yaklaşım, sosyal bilimlerin ilgi
alanını oluşturan sosyal gerçeklikle, fen bilimlerinin 6.2.1. Fen ve Mühendislik Eğitiminde Nitel
ilgi alanını oluşturan fiziksel gerçekliği birbirinden AraĢtırmanın Önemi
ayırmaktadır. Fen ve mühendislik eğitimi programları,
Fiziksel gerçekliğin kişisel yorumlardan bağımsız öğrencilere, profesyonel araştırmacı ve/veya
olduğu kabul edilirken; sosyal gerçekliğin, bir ölçüde mühendis olmak için gereken bilgi, anlayış, beceri
de olsa, kişisel yorumlarla oluştuğu öne ve yeterlikleri sağlar. Bunlara bilimsel ve
sürülmektedir. Bu nedenle, sosyal gerçekliğin matematiksel teori, mühendislik uygulamaları,
nesnellik kadar öznellik de içerdiği ve her bireyin tasarım ve problem çözme becerileri, iletişim
algılayış biçimine bağlı olarak farklılaştığı; becerileri vb. dahildir. Araştırma becerilerinin
dolayısıyla, sosyal verilerin ancak yorumlandıkları geliştirilmesi ve araştırma yöntemlerinin
zaman anlam kazandığı kabul edilmektedir. Gözlem anlaşılması, çoğu zaman bilimsel ve teknik
ve/veya ölçümler yoluyla nesnel olarak modüllerin içerdiği varsayılır ve genellikle açıkça
incelenebilen davranış, konuşma vb. özelliklerin, araştırma yöntemleri veya araştırma dizayn
istekler ve ilgiler gibi gözlenemeyen süreçlerin de konularındaki eğitimlerden öğrenilir (Daly ve diğ.,
dikkate alınmasıyla anlam kazandığı öne 2013).
sürülmektedir (Özdamar, Odabaşı vd, 1999). Mühendislik programlarında bulunan araştırma,
Nitel araştırmaların genel esasları şunlardır; niceliksel metodolojilerin ve yöntemlerin kullanımına
o Araştırma Konusunun Belirlenmesi baskın bağımlılık gösteren pozitivist paradigmayı
o Problemin Ortaya Konulması sağlamlaştırma eğilimindedir. Nitel araştırma
o Konuyla İlişkili Kaynakların Taranması yöntemlerinin kullanıldığı durumlarda bile, analiz,
o Hipotezlerin Yazılması veriyi niceliksel sayılara ve yüzdelere (ör. Belirli
o Araştırma Yönteminin Belirlenmesi cümlelerin veya kelimelerin kullanma sıklığı)
o Süre ve Olanakların Belirlenmesi dönüştürmek için kodlamayı kullanmaya meyillidir.
o Araştırmanın Sonuçlandırılması Mesleki mühendislerin bir eser tasarlamaları ya da
bir problemi çözmeleri istenildiğinde, nitel araştırma
Tablo 10. Nicel ve nitel araştırmaların tümdengelim yöntemlerini kullanmak uygun olabilir (Daly ve diğ.,
ve tümevarım yaklaşımı açısından karşılaştırılması 2013).
Açıklama Nicel Araştırmalar Nitel Araştırmalar Bilimsel araştırma yöntemleri veya metotları
Yaklaşım Tümdemgelim Tümevarım derslerinin doğası, uzun yıllar boyunca birçok
Kuram sınama,
Gerçeklikleri betimleme, disiplin üzerinde yoğun bir inceleme yapılmıştır.
tahmin, gerçekleri
derinlemesine anlama Bilimsel temelli araştırmalar, mühendisler
Amaç sağlama, günlük yaşamı
ortaya koyma, hipotez
ve insanın bakış açısını
tarafından, hipotezleri test eden ve sonuçların haklı
sınama çıkarıldığı deneysel yöntemler kullanarak ampirik
ortaya koyma
İzole değişkenler, yöntemler kullanarak titiz ve nesnel olarak
daha büyük örneklem, Tüm bağlamı inceleme, yönlendirilen bir şekilde görülmektedir. Bu tür
Araştırma bilinmeyen katılımcılarla etkileşime
Odağı katılımcılar, testler ve girme, katılımcılardan
pozitivist gelenekler, bazen böyle bir gerçeğin asla
standart ölçeklerle veri yüz-yüze veri toplama teyit edilemeyeceğini, yalnızca
toplama onaylanamayacağını, yani kusurlanabilirlik
Çalışma başlamadan Katılımcılar ve ortamla kavramını savunmaktadır (Daly ve diğ., 2013).
Araştırma önce geliştirilir ve ilgili daha fazla bilgi Günümüzde, niteliksel araştırmanın köprü
Planı yapılandırılır, öneri edinmek üzere başlar,
resmidir esnektir, öneri geçicidir tasarımı ve elektronik devre tasarımı gibi diğer
Temel olarak bilimlerle karşılaştırıldığında genellikle yumuşak,
Veri Temel olarak betimleyici
Analizi
istatistiksel ve
ve yorumlayıcıdır. güvenilmez ve yanlış olduğunu düşünenler halen
sayısaldır.

vardır. Hatta, nitel araştırmanın bilim yapmak zor
olduğuna inanlarda vardır (Daly ve diğ., 2013).
Niteliksel araştırma genelde genel olmaktan
ziyade yerel ile ilgilidir ve genellikle insan
eylemlerini ve etkileşimlerini içerir. Bu tür verilerin,
planlamak, toplamak, analiz etmek, kodlamak ve
sunmak (özellikle niceliksel verilere ve büyük
örneklem boyutlarıyla yapılan çalışmalardan daha
rahat bir kitleye) olanaksızdır. Niteliksel
araştırmada, farklı uygulamalar ve kültürlerde
ortaya çıkan sayısız etkileşim nedeniyle bağlam
önemlidir.
Ayrıca, fenomenoloji, fenomenografi, etnografya,
vaka incelemesi araştırması ve anlatı araştırması
da dahil olmak üzere istihdam edilebilecek sayısız
nitelikli araştırma metodolojisi vardır. Örneğin
nitelikli örnek olay araştırması ile niteliksel veriler,
zengin bir formatta sunulabilir ve okuyucunun, kendi
durumuna uygun olabilecek uygun verileri
incelemesi ve seçmesi için davet ettiği bir bağlamda
ayarlanabilir. Bulgular, okuyucuya açıkça yapılan
araştırmaların temel varsayımları ve kısıtlamaları ile
sunulmalıdır.
Metodolojinin eleştirel analizi nitelik
araştırmalarında özellikle önemlidir. Çalışmalar,
çoğaltılmaya izin vermek için en azından bulguları
üzerine sistemli olarak kurulma imkânı sunacak
yeterli ayrıntılı ve netlikte sunulmalıdır. Nitel
çalışmalar, çalışmada ele alınmayan gelecekteki
araştırma sorularını belirleyerek tamamlayabilir.
Niteliksel araştırmanın doğası, araştırmacının
bekleyemeyeceği sürprizlerle sonuçlanacak ya da
hitap edecek zaman ya da kaynaklara sahip
olmadığı şekilde olur.
Birden fazla yapı ile soruları yanıtlayamamanın
yanı sıra, nicel araştırmanın zayıf yönlerinden biri,
yaşananlar hakkında ince bir açıklama yapan
sosyal bilimciler tarafından anlatılan sonuçlara
neden olabileceğidir. Örneğin, niceliksel çalışmalar
eğilimleri ve korelasyonları gösterebilir ancak
açıklamalar veya sebepler sunamamaktadır.
Bununla birlikte, nitel araştırmalar teorinin veriden
ve açıklama zenginliklerinden çıkmasını sağlar
(Daly ve diğ., 2013).
Bir araştırmacı binaların kullanım sonrası
değerlendirmesinde nicel (kalitatif) yöntem tercih
etmiş olsun. Yani, bina kullanıcılarının konfor
seviyelerinden ve bir bina içinde enerji kullanımına
sahip oldukları kontrol seviyesinden memnun olup
olmadıklarını öğrenmek istesin. Bir binanın enerji
kullanımının olması gerekenden yüksek olması
durumunda, nitel yöntemler kullanıcı davranışını,
bilgisini ve tutumunu araştırmak için kullanılabilir. İyi
tasarlanmış bir bina, hizmetler ve kontroller, bu
konudaki kullanıcı davranışı tatmin edici olmadıkça
ve kullanıcılar sistemin performansından memnun
olmadıkça enerji açısından iyi çalışmayacaktır (Daly
ve diğ., 2013).
Enerjiyi en aza indirgemek ve kullanıcı
memnuniyetini korumak arasındaki bu ince dengeyi
sağlamak için binanın sakinlerinin enerjiden
haberdar olması ve bazı düzeylerde hizmet ve
konfor seviyelerinde kontrol sahibi olmaları gerektiği
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 94
kabul edilmektedir. Enerji performansını
değerlendirmek için kamu faturaları ve diğer nicel
veriler kullanılabilir. Ancak, binanın enerji
performansı beklenenden yüksek olursa, insan
faktörleri genelde devreye girer ve binanın
kullanıcılarının bilgi, tutum ve davranış kanıtları
iyice incelenmelidir. Bu kanıt niteliksel olacaktır. Bu
sadece anekdot değil, bunun yerine titizlikle
toplanmalı ve analiz edilmelidir. Nitel araştırma,
bilginin yetersizliğinden dolayı basitçe algılanabilir
gibi bir tehlike oluşturmaktadır. Niteliksel
araştırmalarda yeterli bilgi ve beceriye sahip
olmayan bir mühendis, anket veya mülakatlar
yoluyla araştırma yapmaya kalkışabilir; ancak hem
titizlik olmadan hem edinme hem de analizde
bulguların geçerliliği ve güvenilirliği yok olacaktır
(Daly ve diğ., 2013).
Bir nitel bir araştırma çalışması sonucu, bulgu
veya önerilerle sona erecektir. Veya genel bir
tartışma bölümüyle de olabilir. Bu son aşamada,
araştırmanın kısıtlamaları her zaman belirtilmekte
ve okuyucu için belirlenmiş olan (araştırmada
yeterince cevap alınamayan) araştırma soruları ön
plana çıkmaktadır.
Örneğin nitel araştırma, araştırmacı sorunun
kesin parametrelerini bilmeden bir soruyu
araştırmaya çalışırken keşfediyor ve teori daha
sonra nicel bir çalışmanın temelini oluşturan
verilerden çıkıyor. Alternatif olarak niceliksel veriler,
nitel yöntemlerle daha fazla araştırmaya ihtiyaç
duyan bir sorunu gösterebilir. Niteliksel ve niceliksel
yöntemlerin birbirini dışlamayacağına dikkat etmek
önemlidir. Birbirleriyle tamamlayıcı olabilirler ve
niteliksel açı açıklama derinleştirip araştırma
soruları için cevaplar verebilirler (Daly ve diğ.,
2013).
Tasarım çalışması için niteliksel yöntemler, nicel
araştırmalara, tasarımları etkileyen süreçleri,
kültürleri, ilişkileri ve motivasyonları daha zengin bir
şekilde aydınlatmak için yararlı bir güçlendirme
sağlayabilir. Tasarım, sosyal, sanatsal, örgütsel,
kültürel, politik ve mekanik bir etkinlik olduğu için,
yalnızca araştırma metotlarının çeşitliliği mevcut
fikirlerimizin ötesinde iyileştirmelere yardımcı olabilir
(Daly ve diğ., 2013).
Konuyla ilgili bir vaka-örnek olay çalışması için
https://www.designsociety.org/publication/34891
/using_qualitative_research_methods_in_engineeri
ng_design_research erişim adresindeki (Daly, S.,
McGowan, A. ve Papalabros, P., (2013). Using
Qualitative Research Methods in Engineering
Design Research. Internatıonal Conference On
Engineering Design, ICED13) çalışmanın
incelenmesi önerilir.
6.2.2. Nitel AraĢtırmanın Bazı Avantaj ve
Sınırlılıkları
Nitel araştırmaların avantaj ve sınırlılıkları
aşağıdaki bölümde açıklanmıştır.
6.2.2.1. Nitel AraĢtırmanın Avantajları
 Özel durumun “gerçekliğini” yansıtır.
 Sonuçlarla kuram üretilmesi kolaydır.

 Farklı faktörlerin anlaşılmasını sağlar.
 Araştırma sonuçlarının uygulanabilirliği daha
yüksektir.
6.2.2.2. Sınırlılıkları
 Deneklerin yaşadıkları deneyimleri olduğu
şekliyle ifade etmeleri zordur.
 Verilerin analizinde bireylerin sahip oldukları,
önyargı da yer alır.
6.2.3. Nitel AraĢtırmada Bazı Veri Türleri
6.2.3.1. Mülakatlar
Açık uçlu sorular ve incelemeler insanların
deneyimleri, algıları, fikirleri, duyguları ve bilgileri ile
ilgili derinlemesine cevaplar alınmasını sağlar.
Veriler yorumlanmanın yapılabilmesi için bağlamı
yeteri derecede yansıtan doğrudan alıntılar
içermektedir.
6.2.3.2. Gözlemler
Etkinlikler, davranışlar, eylemler, söyleşiler,
kişiler arası etkileşimler, örgütsel ve toplumsal
süreçlere veya insan deneyimlerinin gözlemlenebilir
herhangi başka bir yönüne ilişkin alan çalışması
betimlemeleri. Veriler alan notlarından oluşur:
gözlemlerin gerçekleştirildiği bağlamı içeren zengin
ve detaylı betimlemelerdir.
6.2.3.3. Dokümanlar
Yazılı materyaller ve örgütsel, klinik veya
program kayıtlarından elde edilen diğer
dokümanlar; muhtıra ve yazışmalar; resmi yayınlar
ve raporlar; kişisel günlükler, mektuplar, sanatsal
çalışmalar, fotoğraflar ve hatırlanmaya değer
şeyler; açık uçlu anketlere verilen yazılı yanıtlar.
Veriler bağlamı kayıt eden ve saklayan
dokümanlardan sağlanan alıntıları içerir.
Nitel bulgular üç farklı veri toplama şeklinden
meydana gelir. Bunlar;
 Derinlemesine, açık uçlu mülakatlar;
 Doğrudan gözlem ve
 Yazılı dokümanlardır.
Mülakatlar kişilerin deneyimleri, fikirleri,
duyguları ve bilgileri ile ilgili doğrudan alıntılar
yapılabilmesine olanak verir.
Gözlemlerden elde edilen veriler insanların
etkinlikleri, davranışları, eylemleri ve insan
deneyiminin gözlemlenebilen kısımları olan tüm
kişiler arası etkileşimin ve örgütsel süreçlerin detaylı
bir şekilde betimlenmesini mümkün kılar.
Doküman analizi örgütsel, klinik veya program
kayıtlarının tam metinlerinin ya da bunlardan
yapılan alıntıların, muhtıra ve yazışmaların, resmi
yayınlar veya raporların, kişisel günlüklerin, açık
uçlu anketlere verilen yazılı cevapların
incelenmesini kapsamaktadır.
Nitel analiz için gerekli olan veriler genellikle
alan çalışmasından elde edilir. Alan çalışması
esnasında araştırmacı, çalışma yaptığı ortamda
zaman geçirir. Bu ortam bir program, organizasyon
veya bir toplum olabileceği gibi, araştırmada önem
arz eden gözlemlerin, mülakat yapılan kişilerin ve
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 95
analiz edilen dokümanların içerisinde yer aldığı
durumlar da olabilmektedir.
Araştırmacı katılımcı gözlemci olarak etkinliklerin
veya etkileşimlerin kimi zaman içinde yer alarak ilk
elden gözlemler yapar. Örneğin; bir
değerlendirmeci, düzenli bir program üyesi,
katılımcı veya öğrenci olarak çalışma yaptığı
programın tüm aşamalarında veya bir kısmında yer
alabilir.
Nitel araştırmacı insanlarla deneyimleri ve
algıları hakkında konuşur. Daha resmi bir şekilde
kişisel veya gurup mülakatları da yapılabilir. İlgili
kayıtlar ve dokümanlar incelenir. Bu gözlemler,
mülakatlar ve doküman incelemeleri yoluyla detaylı
alan notları toplanmaktadır. Bu alan notlarından
elde edilen büyük çapta ham veri, içerik analizine
tabi tutularak önemli tema, kategori, açıklayıcı
durum örneklerine ayrılıp okunabilir anlatı
betimlemelerine dönüştürülür. Alan çalışması ve
sürekli analizlerden elde edilen temalar, örüntüler,
anlayışlar ve içgörüler nitel araştırmanın
meyveleridir.
Nitel bulgular tek başlarına veya nicel verilerle
birlikte sunulabilir. Nicel ve nitel verinin birlikte
kullanıldığı çoklu yöntemlere başvuran araştırma ve
değerlendirme çalışmaları yaygındır. En basit
anlamda, hem cevapları önceden belirlenmiş
(kapalı uçlu) soruların hem de açık uçlu soruların
birlikte kullanıldığı bir anket veya mülakat, nicel
ölçüm ve nitel araştırmanın sıklıkla nasıl birleştiğine
bir örnektir.
Nitel verinin niteliği büyük ölçüde araştırmacının
metodolojik becerisine, duyarlılığına ve
dürüstlüğüne dayanır. Sistematik ve özenli gözlem,
sadece ortamda var olma ve etrafa bakma
anlamına gelmez. Mülakatı usta bir şekilde
gerçekleştirmek, sadece sorular sormak anlamına
da gelmez. İçerik analizi sadece orada bulunanı
okumaktan çok daha fazlasını gerektirir. Gözlem,
mülakat ve içerik analizi yoluyla kullanışlı ve
güvenilir nitel bulguları elde etme disiplin, bilgi,
eğitim, uygulama, yaratıcılık ve sıkı çalışma
gerektirir.
6.2.4. Nicel ve Nitel AraĢtırmaların
KarĢılaĢtırılması
Nicel ve nitel araştırmanın ayrıştıkları temel
noktalardan biri de örneklem seçimidir. Nitel
araştırmalarda temel amaç seçilen örneklemden
hareketle evrene ilişkin genellemeler yapmak
olmadığından nicel araştırmalarda kullanılan
örnekleme yöntemleri farklı şekillerde
kullanılmaktadır.
Nicel ve nitel araştırmalar fen ve mühendislik
bilimlerinde kullanılabilir. Hangisinin kullanılacağı
bizzat araştırmacı tarafından Tablo 11‟de verilen
durumuna göre karar verilmelidir.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 96

Tablo 11. Nicel ve nitel araştırmaların genel  Değerlendirmeciler onu değerlendirir.

karşılaştırılması  Nitel araştırmacılar ise onun içerisinde anlam
Nicel Araştırmalar Nitel Araştırmalar arar (Patton, 2002).
Deneysel nicel Bir sosyal olayı doğal Nicel araştırmada ele aldığı çeşitli problemler
araştırmalar olayın ortamı ve doğal oluşumu konusunda genellenebilir ve sayılarla desteklenmiş
değişkenleriyle oynamaz. içinde tasvir eder.
sonuçlara ulaşma söz konusu iken, nitel yöntemde
Teori ve denence Bir durumu ilişki
bir olguyu ya da olayı derinliğine ve kendi ortamı ve
(hipotez) ile başlar. bağlantıları içinde
anlamaya çalışır. Bir olayı sınırlılığı çerçevesinde açıklama çabası içindedir.
etkileyen değişkenleri
kendisi ortaya çıkarır. 6.2.5. Nitel AraĢtırmanın Temel AĢamaları
Gerçeklik Nesneldir Gerçeklik Oluşturulur. Bogdan ve Biklen (1992) ve Şimşek ve
Asıl olan yöntemdir. Asıl olan çalışılan Yıldırım‟a göre (2003) nitel yöntemle oluşturulan
durumdur. araştırmalarda da belirlenen bazı temel aşamalar
Değişkenler kesin Değişkenler karmaşık ve bulunmaktadır. Bunlar;
sınırlarla belirlenir, bu iç-içe geçmiştir, bunlar  İlk aşama araştırma probleminin belirlenmesidir.
değişkenler arasındaki arasındaki ilişkileri ölçmek
Problemin belirlenmesinde;
ilişkiler ölçülebilir. zordur.
o Araştırma yapılmak istenen alanla ilgili kuram
Araştırmacı olay ve Araştırmacı olayları
olgulara dışarıdan bakar, yakından izler, katılımcı bir ve mevcut literatür verileri.
nesnel bir tavır geliştirir. tavır geliştirir. o Araştırmacının bireysel ve mesleğe yönelik
Genelleme yapılır. Derinlemesine betimleme deneyim ve meslek kültürü düzeyi,
yapılır. o İlgili alanda reel sektörde veya toplumda
Sonuçlara ilişkin tahmin Sonuçlarda yorumlama karşılaşılan sorunlar üç temel kaynağı
kullanılır yapılmaz. oluşturmaktadırlar.
Nedensellik İlişkisini Aktörlerin perspektiflerini  Nitel yöntemde tüm aşamalar araştırma
açıklama. 20 anlama. probleminden etkilendiği gibi, bu etkenler de
Kuram ve Denence ile Sonunda kuram ve teori araştırma probleminin daha açık ve net bir
başlar. oluşturur.
şekilde belirlenmesine katkıda bulunmaktadır.
Deney, manipülasyon ve Kendi bütünlüğü içinde ve
kontrol vardır. doğal gelişir.
Araştırma problemi belirlendikten sonra problem
Standardize edilmiş veri Araştırmacının kendisine “önem” ve “yapılabilirlik” boyutlarında
toplama araçları ait veri toplama aracı değerlendirilmelidir.
kullanılır. kullanılır.  Araştırma probleminin kuramsal ya da
Parçaların analizi esastır. Örüntülerin ortaya kavramsal bir çerçevesini oluşturmak, nitel
çıkarılması önemlidir. araştırmanın ikinci temel aşamasını
Uzlaşma ve Norm Çokluluk ve farklılık arayışı oluşturmaktadır. Araştırmacı, çalışmasına temel
anlayışı vardır. vardır. oluşturabilecek kuram ya da kuramlar varsa
Veriler sayısal Veriler derinlemesine bunları inceleyip araştırma deseni içinde
göstergelere indirgenir. betimlenir. açıklamalıdır. Araştırmada ele alınan olgu ya da
Olay ve Olguların dışında Olayla ve olgulara dahil,
olayı açıklayabilecek bir kuram olmadığı
yansız ve nesnellik öznel perspektif ve empati
gerekli ve mümkündür. kurulur. durumlarda araştırmacı, tümevarımcı ve esnek
Araştırma sonunda bir yaklaşımla elde ettiği verilere dayanarak bir
kavram ve teoriler kuram oluşturma çabası içine girebilir.
oluşturur.  Nitel yöntemde, araştırma sorusu başta kesin
Araştırmalarda veriler olarak sınırlandırılmasa da yine de araştırma
gözlem, mülakat ve anket problemi soru olarak ifade edilmektedir. Birçok
yoluyla toplanır. Zaman nitel çalışmada, araştırma sorusu yazma süreci,
alıcı olması dolayısıyla “geliştirme” ve “yeniden ifalendirme” ye dayalı bir
küçük örneklemler
çalışmayı kapsamaktadır.
üzerinde çalışılır.
 Diğer bir aşama ise araştırma alanı ya da
çalışma grubunun belirlenmesidir. Araştırmada
Nitel araştırmaların en zor evrelerinden biri de
araştırmacının ilgili alanı yakından incelemesi ve
toplanan verilerin analiz edilmesi sürecidir. Bu
hatta mümkünse katılımlı gözlem yoluyla ilk
zorluk temelde, her nitel araştırmada elde edilen
elden bilgi toplaması önemlidir. Bu nedenle
verilerin farklı özellikler taşımasından ve dolayısıyla
araştırmacının çalışacağı grubu ya da
standart bir veri analizi sürecini takip etmenin
örneklemini seçerken dikkatli davranması
güçlüğünden kaynaklanmaktadır (Zehir Topkaya,
gerekmektedir. Araştırmacının örneklem
2006).
seçiminde kullanabileceği bazı yöntemler
Michael Quinn Patton‟a (2002) göre,
bulunmaktadır. Nitel araştırmada örneklem
 Psikometristler onu ölçmeye çalışır.
seçimi nicel yöntemde olduğundan biraz
 Deneyselciler onu kontrol etmeye çalışır. farklıdır. Öncelikle nitel araştırmada
 Mülakatçılar onunla ilgili sorular sorar. derinlemesine inceleme yapılması, büyük bir
 Gözlemciler onu izler. örneklem kullanılmasını zorlaştırmaktadır. Hatta
 Katılımcı gözlemciler onu yapar.
 İstatistikçiler onu sayar.

bazı durumlarda tek başına bir birey araştırma
örneklemini oluşturabilir.
 Araştırmacının katılımı rolünün belirlenmesi ise
diğer bir aşamadır. Nitel araştırmada
araştırmacı, konusu ile ilgili olarak alanda zaman
harcayan, alanı yakından tanıyan, alanda
yaşananları paylaşan ve katılımcılarla yakın ilişki
kuran kişidir. Bu durumda araştırmacının gözlem
ve yorumları araştırma sonucunu belirleyen
önemli bir etken olabilir. Nitel araştırmada
araştırmacıya verilen bu esneklik, araştırmacının
araştırmadaki rolünü açıkça belirlemesi ve
ortaya koymasını gerekli kılmaktadır. Katılımcı
bir rol oynayacak araştırmacının kendi rolünü
açıkça belirlemesi ve kendi varsayım ve
önyargılarının farkında olması, araştırmacıdan
beklenen önemli bir sorumluluktur.
 Bilgi toplama araç ve stratejilerinin geliştirilmesi
ve bilginin toplanması diğer bir süreçtir. Nitel
yöntemle yapılan araştırmalarda yaygın olarak
kullanılan bilgi toplama teknikleri; gözlem,
görüşme ve doküman incelemesidir.
Araştırmacı, kendi araştırma probleminin
özelliğine göre, bu tekniklerden bir ya da daha
fazlasını araştırmasında kullanabilir. Birden fazla
bilgi toplama tekniğinin birlikte kullanılması, elde
edilen verinin geçerliliğini ve ulaşılan sonuçların
doğruluğunu arttırabilmektedir.
 Araştırmacı yukarıda sözü edilen tekniği
kullanarak topladığı bilgiyi veriye dönüştürdükten
sonra verileri çözümlemek için iki genel yöntem
kullanabilir. Bunlardan birincisi; derinlemesine
analiz gerektirmeyen verilerin incelenmesinde
kullanılan betimsel analiz, ikincisi ise daha
yakından incelemeyi ve bu verileri açıklayan
kavram ve temalara ulaşmayı gerektiren içerik
analizidir.
 Sonraki aşama sonuçların sınırlandırılması ve
analitik genellemelere ulaşılmasıdır. Nitel
araştırmalarda sosyal olaylar inceleme
konusudur. Sosyal olaylar ise duruma, zamana
göre değişiklik göstermektedirler. Ayrıca nitel
araştırmada çalışma grubu söz konusu olduğu
için yani evereni temsil edebilecek sayıda ve
düzeyde kişiyi örnekleme dahil etmek çoğu
zaman mümkün olmadığı için, bu araştırmalarda
elde edilen bulguların genellenebilmesi güçtür.
Bu nedenle nitel araştırmalarda ancak sınırlı
genellemeler yapılabilmektedir. Sınırlı genelleme
yapılırken araştırmanın çerçevesi ve sınırlılıkları
dikkate alınmalı ve araştırma raporunda bu
sınırlılıklar belirtilmelidir.
 Son aşamada araştırmacı, elde ettiği
bulgulardan yola çıkarak kuram ve uygulamaya
yönelik birtakım sonuçlar çıkarmalı ve önerilerde
bulunmalıdır. Kurama yönelik çıkarımlar da
önceden ortaya konmuş kuramların
onaylanması, örneklendirilmesi veya çürütülmesi
şeklinde ya da yeni kuram ortaya koyma ve bu
kurama dayalı denenceler öne sürme şeklinde
olabilmektedir (Bogdan ve Birklen, 1992;
Yıldırım ve Şimşek, 2003).
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 97
6.2.6. AraĢtırma Stratejisinin Belirlenmesi
Araştırma stratejisi, araştırmacının araştırma
sorularına nasıl cevap bulacağına dair plan
yapmasıdır. Araştırma stratejisi, araştırma
problemlerinden kaynaklanan açık hedeflere sahip
olmalı, verilerin hangi kaynaktan elde edileceği
belirtilmeli, karşılaşılabilecek kısıtları (verilere
ulaşmak, zaman, maliyet, yer gibi) ifade etmelidir.
Aynı şekilde uyguladığı araştırma stratejilerinin
gerekçelerini de açıklayabilmelidir (Aytekin).
6.3. Bilimsel Yöntem AĢamaları
Bilimsel yöntem, yeni bir bilgiyi bulabilmek için
izlenen yöntem olarak tanımlanabilir. Bilim insanları
bilimsel yöntem ile bir dizi sistematik bilgiye
ulaşmak ve bu bilgi birikimi ile bilimin karanlık
dünyasını doğru ve güvenilir bir betimleme ile
gerçekleştirmeyi amaç edinirler.
Bilimsel yöntemin temeli deney ve gözlemlere
dayalı bilimsel sorular sorarak yanıtlarını aramaktır.
Bu bilimsel sorunun yanıtı daha önceki araştırma,
gözlem ve deneylerle sınanabilecek bilimsel yanıtlar
olmalıdır (Yeni Biyoloji, 2017).
Bilimsel yöntem aşamaları şöyle olmalıdır:
 Problemin Belirlenmesi: Bilimsel bir yöntemin
belirlenebilmesi için bilim insanları deneyler ve
gözlemler yaparlar ve daha önceden yapılmış
araştırmaların verilerini kullanırlar. Bu aşama
bilim insanlarının daha sonraki aşamalarda
kuracağı hipotez yani geçici çözüm için büyük
önem arz etmektedir.
 Problem Ġle Ġlgili Gözlem Yapma ve Veriler
Toplama: Bilimsel yöntemin bu aşaması iki ana
gurupta toplanmaktadır. Problemin
belirlenmesinden sonra elde edilen verilerin
analizi sonucu nitel veya nicel gözlem yapılır.
Yapılan gözlem karşılaştırması Tablo 12‟de
özetlenmiştir.
Tablo 12. Nitel ve nicel gözlem karşılaştırması
Gözlem
Nitel Gözlem Nicel Gözlem
 Sübjektiftir.  Objektiftir.
 Duyu organlarıyla yapılır.  Ölçüm araçlarıyla yapılır.
 Kesin bir büyüklük ortaya  Kesin bir büyüklük ortaya
konmaz. koyar.
o Nitel Gözlem: Bu gözlem türü beş duyu
organımızla yapabildiğimiz gözlem türüdür.
Nitel gözlem sonucu elde edilen verileri
kişisel olabilir. Yani gözlem sonucu elde
edilen veriler kişiye göre değişir ve yanılma
payı oldukça yüksektir. Bunun için bilim
insanları genellikle bu yöntem pek tercih
etmezler. Örneğin, bugün hava çok sıcaktır.
Mehmet kısa boyludur.
o Nicel Gözlem: Bu gözlem türü beş duyu
organı ile birlikte bilimsel laboratuvar ölçü
aletlerinin kullanılması ile yapılır. Nicel
gözlem nitel gözlem gibi kişiye göre
değişkenlik göstermez. Bilim insanlarının en
çok tercih ettiği gözlem türüdür.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 98

Örneğin, Bugün hava sıcaklığı 25 derecedir. Eğer elde edilen veriler hipotezi desteklemiyorsa
Mehmet‟in boyu 1.78 cm‟dir. hipotez değiştirilir. Elde edilen verilerin
 Hipotezler Kurma: Latince “önermek” anlamını yeterliliğine dair şüphe varsa yeni deney ve
taşıyan “hipotithenai” kelimesinden köken almış gözlemlerle hipotez desteklenmelidir. Eğer elde
geçici çözümlere ya da varsayımlara edilen veriler açık ve net bir şekilde hipotezi
hipotez denilmektedir. Bilimsel yöntemin destekliyor ise bu veriler bilim dünyasına
aşamaları doğrultusun elde edilen verilerin açıklanır. Verilerden sonuç çıkarma ile izgili
deney ve gözlemlerle test edilebilmesi için izlenmesi gereken süreç ve akış Tablo 9‟da
hipotez büyük önem teşkil etmektedir. Bir özetlenmiştir.
hipotez mantıksal, rasyonel, sınabilir, literatüre  Raporlama: Bilimsel yöntemin tüm aşamaları
uyumlu açık ve net olmalıdır. gerçekleştikten sonra elde edilen verilerin
İyi bir hipotezin özellikleri şunlardır: gerçekliği kontrollü deney ve gözlemlerle
o Elde edilmiş veri ve analizleri açıklayarak sağlandıktan sonra bilim insanları bu verileri
desteklemelidir. bilimsel dergi ve konferanslarla bilim dünyasına
o Yeni gerçeklerin gün yüzüne çıkmasına sunar. Elde edilen verilerin başka bilim insanları
olanak sağlamalıdır. ile paylaşılması elde edilen veriler üzerinde
o Varolan problemlere çözüm önermelidir. yeniden araştırma yapılması ve doğruluğunun
o Kontrollü deney ve gözlemlere açık olmalıdır. tekrar ispatlanması açısından oldukça önemlidir
o Daha sonra yapılacak yeni deney ve (Yeni Biyoloji, 2017).
gözlemlerle sınanabilir olmalıdır.
o Gerektiğin Hipotezi değiştirile bilmelidir. Tablo 13. Verilerden sonuç çıkarma süreci ve akışı
 Deneyler Tasarlayıp, Hipoteze Dayalı İşlem ve Süreç Akış
Tahminlerde Bulunma: Bilimsel yöntemin bu Problemin belirlenmesi 1
aşaması problemin belirlenmesi ve ortaya atılan Gözlemlerin yapılması 2
hipotezden mantıklı sonuçlar çıkarılmasıdır. Problemle ilgili verilerin toplanması 3
Veriler doğrultusunda elde edilen hipotez Verilere dayalı hipotezlerin hazırlanması 4
hakkında tahminlerde bulunurken „eğer … ise Hipotezle ilgili tahminlerin ileri sürülmesi 5
… dır‟ şeklinde bir sonuç elde edilir. Örneğin, x Tahminlerin Kontrolü ve Deneylerle 6
İncelenmesi
bakterisi y hastalığına neden olmaktadır‟
Gözlem ve deneyler Deney ve gözlemler
şeklinde bir hipotezimiz olsun. Bu hipotez tahminleri doğruluyorsa, tahminleri doğrulamazsa
doğrultusunda tahminimiz „EĞER bu hipotez geniş geçerliliği olan hipotezler çürütülerek
doğru ĠSE y hastalığına yakalanan kişilerde x hipotezlerden teori yeni hipotezlerin
bakterisi VARDIR‟ diyebiliriz. oluşturma hazırlanması
 Kontrollü Deneyler Yapma: Bilimsel deney ve Teori evrensel gerçek ise Altıncı basamağa geri
gözlemlerde faktörlerden bir tanesini değiştirerek kanun oluşur. dön!
yapılan deneylerdir. Bilimsel yöntemin en önemli
aşamalarından biridir. Kontrollü deneyi deney Yerinde söz söylemesini bilen,
grubu ve kontrol grubu olarak iki başlık olarak özür dilemek zorunda kalmaz.
nitelendirebiliriz. Kontrol grubu, deney grubunda Fatih Sultan Mehmet
yapılan uygulamaların karşılaştırılmasını sağlar.
Kontrollü deneylerde ortam şartlarından yalnızda
bir tanesi değiştirilir. Değiştiğinde deneyin
sonucunu etki edem değişkene, bağımsız
değişken denilmektedir. Bağımsız değişkene
bağlı olarak değişen değişkene ise bağımlı
değişken denilmektedir.
Örneğin, elimizde 2 adet 10 litrelik su kabı ve 1
kg tuz olduğunu düşünelim. Birinci su kabındaki
10 litre suya hiç dokunmayalım ikinci kaptaki 10
litre suyun içerisine 1 kg tuz dökelim ve suyun
içerisindeki değişimleri inceleyelim. Yapılan bu
deneyde değişken faktör tuzdur ve değişken tuz
faktörü sayesinde kontrollü deney yapılmıştır.
Yapılan kontrollü deney sonucunda ortaya çıkan
veriler hipotezi desteklemiyorsa hipotez
değiştirilir. Yapılan kontrollü deney sonucunda
veriler hipotezi destekliyorsa bilimsel yöntemin
bir sonraki aşamasına geçirilir.
 Verilerden Sonuç Çıkartma: Bilimsel yöntem
aşamaları esnasında ortaya çıkan verilerin
yorumlanmasına çıkarım denilmektedir. Bilimsel
yöntemin bu aşamasında elde edilen verilerin
hipotezi destekleyip desteklenmediğine bakılır.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 99

Etkinlik-1 (Ders DıĢı)

Kendi çalışma alanınızda tarihi yöntemle

araştırılabilecek bir problem cümleleri yazın.
Konunun neden araştırılmaya gerek duyulduğunu
kısa gerçekleri ile belirtiniz.

Problem Konusu:
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………

Gerekçesi:
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 100

Etkinlik-2 (Ders DıĢı)

Kendi çalışma alanınızda betimleme yöntemi

ile araştırılabilecek bir problem cümlesi yazın.
Konunun neden araştırılmaya gerek duyulduğuna
kısa gerekçeleri ile belirtiniz.

Problem Konusu:
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………

Gerekçesi:
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 101

7 BĠLĠMSEL ETĠK ĠLKELER

Bilim bütün dünyanın malıdır,

ulusların sınırlarını tanımaz.
Goethe

7.1. GiriĢ
“Etik” terimi, Yunanca “ethos”, yani “töre”
sözcüğünden türemiştir. Bireylerin davranışlarına
temel oluşturan değerleri araştıran etik, felsefenin
dallarından birisidir. Araştırma ve yayın etiği ise,
genel olarak, “bilimsel araştırma ve yayınların
dürüstlük, açıklık, nesnellik (objektif olma),
başkalarının bulgu ve yaratılarına saygı gibi, temel
ilkelere uygun biçimde yapılmasını sağlamayı
amaçlayan ve bunun gerçekleşmesi için çalışmalar
yapan uygulamalı etik alanı” olarak
tanımlanmaktadır.
Aslında etik, suiistimaller hakkındadır. Fakat,
etik bir vizyon, her şeyden önce, doğru yaşamı
tanımlar (Gauch, 2016). Yazıcı‟nın da (2001)
belirttiği gibi, etik davranışlara temel oluşturan ahlak
bireyseldir ve ahlak; insan haklarına değer veren,
yargı bağımsızlığı ve yargılamada eşitliği
özümsemiş gerçek demokrasi ile sıkı bir ilişki içinde
bulunmaktadır (Boydak, 2011).
Bireysel ahlakın bileşkesi toplumsal ahlakı
oluşturur. Bilim dünyasında etik kurallara uyum,
yaşanılan toplumda bireysel ahlakın ve toplumsal
ahlakın evrim düzeyine bağlıdır. Bilimsel araştırma
ve yayın etiği konuları, bilim dünyasına yeni katılan
araştırıcı ve akademisyenlerin, daha yolun başında
bilmeleri ve uygulamaları gereken öncelikli bir
konudur. Esas olan, bilim dünyasında büyük
huzursuzluklara ve zaman kaybına neden olan etik
dışı olayların yaşanmasını, daha başlangıçta iyi
bilgilendirmelerle en aza indirgemektir (Boydak,
2011).
Bilimsel araştırmaların planlanması,
projelendirilmesi, yürütülmesi, verilerin toplanması,
değerlendirilmesi, yorumlanması, yayınlanması,
eğitim-öğretim faaliyetleri, bilim insanlarının
yetiştirilmesi, vb. süreçlerde hep etik kurallar söz
konusudur. Bilimsel araştırmaların ve yayınların
bilimsel, akli ve mantıki yönü kadar, etik yönü de
önemlidir. Etik yönü, bilimselliği de güçlü
kılmaktadır. Hatta etik yönü zayıf olan bir araştırma,
bilimsel kurallara tam uysa bile, sonuçları kuşkuyla
karşılanacak veya geçersiz olacaktır. Bunun için,
bilimsel araştırmaların her aşamasında dürüstlüğe
ve güvenirliğe dayalı olarak uyulması gereken bazı
kurallar vardır ki, bunların tümü, bilimsel etik
kavramıyla ifade edilir. Diğer yandan bilimsel etik,
aslında toplumun genel ahlak ilkelerinin özel bir

alana yansımasıdır. Dolayısıyla toplumun ahlaki
yapısıyla da yakından ilgilidir (Daşdemir, 2016).
Akademik araştırmalar üniversite, kamu veya
özel kuruluşların tarafından desteklenmektedir.
Destekleyen kuruluşlar destekledikleri araştırıcı
veya araştırıcıların bilimsel ve profesyonel çalışma
standartlarına eksiksiz riayet edeceklerine olan
güven esasına göre destek verirler. Her ülkede
başta ülkenin en üst düzey bilimsel koordinasyon
kurumları olmak üzere (ülkemizde TÜBİTAK ve
TÜBA gibi), üniversiteler ve üniversite dışı bilimsel
kuruluşlar bünyelerinde sürdürülen araştırmalarda
bilimsel araştırma etiği genel standartlarının
yürürlükte olduğundan emin olmak ve denetimi
sürdürme sorumluluğunu taşımaktadırlar (Kansu,
2008).
Ertürk ve diğerlerine (2002) göre, bir bilimsel
araştırmaya katılanlar, araştırmanın tasarımı,
yapılışı, yürütülmesi ve bilgilerin analizi sürecinde
en yüksek standarda sahip olmalıdır. Dürüstlük ve
açıklığı elden bırakılmamalı, aynı konu üzerinde
araştırma yapmış ve halen yapmakta olan diğer
araştırmacıların katkılarını açıkça gösterecek tutum
içinde olmalı, bunu bilimsel makale yazımı
sürecinde de korumalıdır (İnci, 2015).
Bilim insanlarının uyması gereken etik değerleri
ve ilkeleri öğrenmeleri, bilmeleri ve anlamaları
akademik etik gereğidir. Ayrıca bu değer ve ilkelerin
açık ya da örtülü ihlali halinde yaptırım
uygulanacağını da bilmeliler. Akademisyenler etik
değerlere saygılı olmak durumundadır (İnci, 2015).
Bilim dünyasında emek verenlerin gelenekleri,
belirli standartlar ve değer ölçülerinin yanı sıra
objektif olma, dürüstlük, açık sözlülük ve mesleki
yönden üstün ahlaklı olma özelliklerini taşımalarını
gerektirir.
Yüzyıllardır, bilim adamları birbirlerine inanmak
durumunda kalmışlardır ve herhangi birinin dürüst
olmayan bir davranışı ortaya çıktıktan sonra o
kişinin veya grubunun araştırmaları bilim
dünyasında tüm değerini kaybetmiştir. Bu nedenle,
bilimsel yanıltma veya aldatmacaların iyi
değerlendirilmesi, doğru tanınması ve gereken
tedbirlerin zamanında alınması büyük bir önem
taşımaktadır (Kansu, 2008).
Bilimsel yanıltma (Scientific Misconduct)
araştırmanın değerini veya güvenirliğini azaltan her
türlü girişim olarak tanımlanmaktadır. Ancak, bu
tanımı yaparken disiplinsiz ve düzensiz araştırma
(Sloppy Research) kavramı ile bilimsel
yalancılık/yanıltma (Fraud) kavramını birbirinden
ayırmak gerekir (Kansu, 2008).
Disiplinsiz ve düzensiz araştırma yapan bir
araştırıcı, araştırma planlanmasını, uygun metot
seçimini, metotları uygulamasını, sonuçların
analizini ve yorumunu bilmemektedir. Araştırıcı, “iyi
niyetli” olarak yaptığı yanlışlarının farkında değildir
ve yanlışlarını bilmemesi sonucunda güvenilir
olmayan sonuçlar üretmektedir. Bu şekilde ve
bilgisizce yanlış sonuç üreten araştırıcılar
uyarılmalı, kendilerine araştırma eğitimi verilmeli,
araştırma disiplini öğretilmeli ve yaptıkları
araştırmalar yakinen takip edilmelidir. Bu özellikteki
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 102
bilimsel yanıltmalar iyi ve disiplinli bir araştırma
eğitimi sonucu düzeltilebilir ve bu tür araştırıcılar
olumlu bir yaklaşımla bilime kazandırılabilmektedir
(Kansu, 2008).
Bilimsel yanıltma, saptırma veya yalancılık
(Fraud) ise araştırıcının bilinçli olarak ve amaçlı bir
yaklaşımla çalışmanın metot veya sonuçlarını “kötü
niyetle” saptırması ve değiştirmesi olarak
tanımlanmaktadır.
Bilimsel yalancılığın hiçbir özürü yoktur. Birey
şüphe üzerine uygun ve objektif yöntemlerle
incelenmeye alınmalı ve bilimsel yalancılık deliller
ile kesinleşecek olursa kendisine gereken ceza
muhakkak verilmelidir.
Bilimsel yanıltma (Scientific Misconduct)
temelde üç gurupta toplanmaktadır. Bunlar;
 Bilimsel korsanlık,
 Bilimsel aşırma ve
 Uydurma, yalan yazma veya yoktan var etme‟dir
(Kansu, 2008).
“Etik” son yıllarda günlük yaşamımıza giderek
yerleşen bir sözcüktür. Ne yazık ki, bu sözcüğü de
gerçek içeriğinden soyutlanarak kullanmaya
başlanmıştır. Sonuçta düzen-dışı, ahlak-dışı, din-
dışı, gelenek-dışı, yasa-dışı her durumun “etik-dışı”
olduğunu ilan ederek kökenlerini, nedenlerini ve
çözümlerini geri plana atma kolaycılığı gelişmiştir.
Gerçekte etik, bilimsel ve akademik yaşamın en
önemli temel taşlarından birisi olarak ilgilenilmesi,
incelenmesi, dikkate alınması ve öğretilmesi
gereken bir kavram olmalıdır (Ruacan, 2005).
Etik bir çalışma faaliyetinde bulunan insanların
ahlak ilkelerini, davranış biçimlerini, görevlerini ve
zorunluluklarını belirleyen kurallar zinciri olarak
tanımlanabilir. Etik, yasalardan farklı olarak,
çoğunlukla yazılı ve kesin koşullar içermez.
Zamana, değişen koşullara, toplumsal gereksinim
ve bilimsel gelişmelere bağlı olarak değişimler
gösterebilir. Ancak temelindeki “iyilik etme”,
”kötülük etmeme”, ”adil davranma” gibi ana
belirleyiciler değişmez (Ruacan, 2005).
Bilimsel araştırmalar ve onların doğal sonuçları
olan bilimsel yayınlar üzerinde son yıllarda çok
önemli etik sorunlar belirmiş ve toplumun her
kesiminin ilgisini üzerinde toplamıştır. Akademik
yaşamda ilerleme için araştırma ve bilimsel yayın
zorunluluklarının getirilmesi bu yayınların doğruluk
düzeylerinin de saptanması problemini
doğurmuştur.
Bilimsel bir yayının ve onun dayanağı olan
araştırmanın doğruluk düzeyi sadece dergi
editörlerini, akademik yöneticileri, bilimsel
okuyucuları değil tüm toplumu ilgilendirmektedir.
Çünkü yalan veya yanlış bir bildiri toplum tarafından
sağlanan araştırma fonlarının ziyan edilmesini, bilim
çevrelerinin dolayısıyla tüm toplumun yanıltılmasını
ve bilimin ilerlemesi ile insanlığın bu ilerlemeden
yararlanmasını geciktirmektedir.
Örnek olarak bir ilaç konusunda yapılan yanıltıcı
bir yayını ele alabiliriz. Bu çalışma için toplum çeşitli
kaynaklardan büyük maddi destekler vermektedir.
O alanda çalışan birçok kişinin maaşları ve diğer
ödemeleri gene toplum tarafından sağlanmaktadır.

İlacın yanlış tanıtılması ile bilimsel çevreler
yanılacak ve sonuçta o ilacın denendiği veya
uygulandığı birçok kişi kötü yönde etkilenecektir.
Böyle yanıltıcı bir yayının o kişi, kurum ve ülke için
getireceği olumsuz yankılar da yabana atılamaz.
Bilimsel yanıltmanın genelde iki biçimi olduğu
bilinmektedir. ”Özensiz araĢtırma” veya
“disiplinsiz araĢtırma” adı verilen şeklinde aslında
kötü niyetli olmayan ancak bilimsel metodolojiye
uymayarak yanlış sonuçlara ulaşan araştırmacılar
tanımlanmaktadır. Bilerek yapılan yanıltıcı yayınlar
için ise “bilimsel sahtekarlık”, “bilimsel yalancılık”
ve “bilimsel saptırma” gibi başlıklar
kullanılmaktadır. Ancak her durumda da bilim
çevreleri ve toplumun yanıltılmakta ve zarar
görmektedir (Ruacan, 2005).
Ruacan (2005) ve İnci (2015)‟e göre bilimsel
yanıltmanın sık rastlanan biçimleri şunlardır;
 Yazarlık Hakkı Sorunları (Sorumsuz Yazarlık)
 İntihal-Aşırma-Korsanlık (Plagiarism-Piracy)
 Sahtecilik-Uydurmacılık (Fabrikasyon)
 Taraflı Yayın (Falcification)
 Çoklu Yayın (Duplikasyon)
 Bölerek Yayınlama (Salamizasyon)
 İnsan-Hayvan Etiğine Saygısızlık
 Kaynakların Taraflı Seçilmesi
 Saygısızlık-Vefasızlık (Disrespect-Disloyalty)
7.2. Yazarlık Hakkı Sorunları
(Sorumsuz Yazarlık)
Ülkemizde en sık görülen bilimsel yanıltma
biçimlerinden birisi budur. Bilimsel bir yayında
yazarlık hakkı olmayanların isimlerinin yazar olarak
gösterilmesi, hakkı olanların yazarlar listesine
alınmaması gibi durumlara sıklıkla rastlanmaktadır.
Genelde bir bilimsel yayında, yazar listesinin
neresinde olursa olsun, tüm yazarlar çalışmanın
tümünden sorumludurlar. Birçok dergi tüm
yazarlardan bu yönde sorumluluğa katıldıklarına
dair imza alınmasını şart koşmaktadır. Sağlıkla ilgili
dergilerin editörlerinin ortak tutumunu belirleyen
Vancouver AnlaĢması‟na göre bir bilimsel yayında
yazarlar arasında yer alabilmek için aşağıdaki
koşulların sağlanması gereklidir:
 Çalışmanın planlanması, tasarımı, analizi veya
yorumlanmasına katkıda bulunmak,
 Yayını hazırlamak veya önemli oranda düşünsel
katkı yaparak düzeltmek,
 Yayınlanacak son biçime onay vermek.
Yazarlar her üç faaliyeti de yerine getirmelidir.
Sadece verileri toplamak, fonları sağlamak, bölüm
başkanı olmak, çalışma grubunu denetlemek gibi
görevler yazarlık için yeterli sayılmamaktadır
(Ruacan, 2005).
Yazarlık haklarının gerçekte hak etmeyen
kişilere verilmesinin (ikram yazarlığı) nedenleri
arasında akademik yükseltmelerde ve diğer
faaliyetlerde yardım beklentisi, önemli isimlerin
yazarlar arasına katılmasının yayının kabul şansını
ve ilgi çekmesini arttırması olasılığı sayılabilir. Bazı
durumlarda yazarlar yayın ve atıf (sitasyon)
sayılarını arttırmak için karşılıklı anlaşarak
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 103
birbirlerini yazar listelerine eklemektedir. Her ne
amaçla yapılmış olursa olsun, hakkı olmayan
kişilerin yazarlar arasına katılmasının ve yayında
hakkı olan kişilerin de katılmamasının bilimsel ahlak
ve adalet kavramlarıyla uyuşmadığı açıktır
(Ruacan, 2005).
7.3. Ġntihal-AĢırma-Korsanlık
(Plagiarism-Plajerizm- Piracy)
İntihal, diğer bir adıyla aşırma veya korsanlık,
gerekli atıfları yapmadan ve kaynak göstermeden
başkalarının fikir, söz, ifade ve görsellerini
kendisininmiş (sitasyon kullanmadan) gibi
göstermedir.
Kansu (2008) bu durumu, başka araştırıcıların
verilerini (yazı, şekil, grafik, vb.) kendi izni olmadan
almak ve kişinin kendi çalışmasının herhangi bir
bölümüne yerleştirmesi şeklinde açıklamaktadır
(Kansu, 2008).
Yani, daha önce yayınlanmış bir yayının tümünü
veya bir kısmını kaynak göstermeden alarak kendi
yayını gibi yeniden yayınlamak olan bu yanıltma
biçimi en ciddi bilimsel etik saptırmalarından birisini
oluşturmaktadır. Geçmişte kaynaklara ulaşmanın
zor olduğu dönemlerde daha yaygın olan bu
uygulama elektronik araçlarla hemen her dilde
yayınlara kolayca erişilebilinen günümüzde
azalmaktadır. (Ruacan, 2005; İnci, 2015).
Yağmalamanın birde çok ince çeşidi vardır.
Kendi eserinden gönderme yapmadan alıntı
yapmak, kaynağı unutup bilgi, düşünce ve
uygulamaları kendi fikriymiş gibi sunmak
(cryptomnesia-bilinçaltı yanılsama) bu kategoriye
girer. Ayrıca atıfta bulunurken eksik bilgi vermek,
alıntı kaynağına ait uygun bilgi vermemek de bir
aşırmadır (İnci, 2015).
7.4. Sahtecilik-Uydurmacılık (Fabrikasyon)
Kuru laboratuvarcılık, masa başı araştırma
olarak da bilinir. Hiçbir araştırma yapmadığı halde
yapmış gibi gösterip, araştırmaya dayanmayan
veriler ve bunlara dayalı sonuçlar üretip yazmak,
yayınlamak. Çok uygun gereç ve yöntemler
kullanmış ve uyumlu veriler elde etmiş gibi sözde
(sanal) sonuçların sunulması veya yazılmasıdır.
Hatta bu hayal ürünü sonuçlara büyük bilimsel ve
ekonomik destek verildiği de görülmüştür. Bu
uyduruk yayınlar yalnız bilim çevrelerini değil tüm
toplumu yanıltabilir (İnci, 2015).
Kansu‟ya (2005) göre de verilerin “saptırılması”
veya varolmayan bilgilerin/verilerin “yoktan var
edilmesi” (fabrication, falsification “desk-research”
veya “dry-lab”, olarak isimlendirilir) (Kansu, 2008).
En ciddi bilimsel yanıltma türlerinden birisi olan
uydurmacılık gerçekte olmayan verileri ve sonuçları
yayınlamak olarak tanımlanabilir. Ne yazık ki bu
önemli sahtekarlık biçimine en ciddi merkezlerde ve
yayın organlarında rastlanabilmektedir.
Nitekim yakın yıllarda Harvard Üniversitesi‟nde
ve dünyanın en önde gelen kardiyologlarından
birisinin laboratuvarında çalışan bir araştırıcının,
gene dünyanın en saygın tıp dergisi olan New
England Journal of Medicine‟de yayınladığı bir dizi

makalenin uydurma verilere dayandığı, hastalarda
yapıldığı yazılan deneylerin gerçekte laboratuvarda
bilgisayar ortamında uydurulduğu anlaşılmış ve bu
yayınlar tüm sonuçlarıyla bilim literatüründen geri
çekilmiştir (Ruacan, 2005).
Kişileri yalan ve uyduruk yayınlar yapmaya
zorlayan koşulların kısmen akademik ortamdaki
“yayın yapma baskısı” olduğu açıktır. Yeterli
araştırma olanakları bulamayan, akademik rekabet
sürecinde geri kalmak istemeyen ve üstlerince
yeterli araştırma eğitimi verilerek denetlenmeyen
bazı kişilerin bu yollara sapma olasılığı artmaktadır.
Ancak uyduruk yayınlar sadece bilimsel çevreleri
değil tüm toplumu yanıltabilirler ve bilimin tüm
insanlığın refahını amaçlayan yüzyıllar boyunca
gelişmiş “doğruyu bulma” geleneğini
zedeleyebilirler (Ruacan, 2005).
Aşırma, değişik yayınlarda, aynı anlamda, ancak
kısmen farklı ifadelerle tanımlanmıştır. Bu
yayınlarda genel olarak “aşırma” veya “intihal”
(plagiarizm); “başka birisine ait olan fikir, bulgu ve
yapıtlar (yazılı, basılı, elektronik ortamdaki) ile
teknik ve sanatsal ürünlerin tamamını veya bir
bölümünü, kaynak göstermeden veya kısmen
değiştirip farklı kelime ve tümcelerle açıklayarak
kendi fikir, yapıt veya ürünü gibi gösterme” olarak
tanımlanmaktadır. Bu tanım, yapıtlar bakımından
araştırma eserleri, derleme eserler, ders kitapları ve
popüler eserlerin tümünü kapsamakta, ayrıca sözler
(ifadeler) için de geçerli kabul edilmektedir (Erzan,
2008, Boydak, 2011). TDK‟da benzer şekilde
intihali, “başkalarının yazılarından bölümler, dizeler
alıp kendisininmiş gibi gösterme veya başkalarının
konularını benimseyip değişik biçimde anlatma"
olarak tanımlanmaktadır (TDK, 2007).
Yukarıdaki tanımlardan da belirtildiği gibi, aşırma
eyleminde, kaynak göstermeden bir eserin tamamı
veya bir bölümü yazarın kendi fikir veya ürünü
olarak gösterildiği gibi “aynen iktibas”;
“değiştirmeden alıntı” (plagiarizm), eserin tamamı
veya bir bölümü, yine kaynak göstermeden farklı
cümle ve ifadelerle makalesine aktarılıp, kendi eseri
gibi gösterilebilmektedir “mealen iktibas”; “anlamca
alıntı” (paraphrase) dır (Kendigelen ve Çonkar,
2011; Boydak, 2011).
“Yükseköğretim Kurumları Yönetici, Öğretim
Elemanı ve Memurları Disiplin Yönetmeliği”nde yer
alan şekli ile (Madde 11/a-3), intihal (aşırma); “Bir
başkasının bilimsel eserinin veya çalışmasının
tümünü veya bir kısmını kaynak belirtmeden kendi
eseri gibi göstermek” şeklinde tanımlanmıştır.
İntihale karşılık olan disiplin yaptırımı ise; üniversite
öğretim mesleğinden çıkarma” olarak ifade
edilmiştir.
Bir eserin tamamının, bir paragrafının veya bir
cümlesinin kaynak belirtilmeden kişinin kendi eseri
gibi gösterilmesi, çoğu durumlarda, aynı ağırlıkta
eylemler değildir. Bu nedenle yasa ve
yönetmeliklerde eylemin ağırlığını dikkate alan
kademeli bir yaptırım uygulamasının benimsenmesi
daha hakça bir yaklaşım olacaktır. Bu yaklaşım,
soruşturmacı ve yöneticiler için, daha nesnel karar
verme ortamı da yaratabilecektir (Boydak, 2011).
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 104
Kaynak göstermeden yapılan intihaller arasında
şunlar yer almaktadır;
 Hayalet Yazar (The ghost writer): Bir başka
kaynaktan kelime kelime tüm bilgiyi almak.
 Mevcut Yazı (Thepotluckpaper): Pek çok
kaynaktan alarak kendine ait gibi göstermek.
 Zayıf-Yetersiz Gizleme (Kılık Değiştirme
Saklama) (The poor disguise): Paragraf içindeki
anahtar kelimeleri değiştirerek gizlemek.
 Kendinden AĢırma (The self-stealer):
Kendisine ait önceki bir çalışmadan aynen
almak.
 Fotokopi (The Photocopy): Belli bir kaynaktan
hiç bir değişiklik yapmadan bir bölümü almak.
 Emek Tembelliği (The Labor of Laziness):
Orijinal çalışma için çaba sarfetmek yerine
çalışmanın büyük bir kısmını başka
kaynaklardan alıntılarla doldurmak.
Kaynak göstererek yapılan intihaller ise
şunlardır:
 Unutulan Dipnot (The forgotten footnote):
Yazar adını vererek fakat tam künyeyi
vermeyerek kaynağın orijinaline ulaşılma
ihtimalini ortadan kaldırmak.
 YanlıĢ Bilgilendirme (The misinformer): Yanlış
künye vererek kaynağın orijinaline ulaşılma
ihtimalini ortadan kaldırmak.
 Fazla Mükemmel Alıntı (The Too-Perfect
Paraphrase): Yazarın bire bir alıntı yaptığı
kaynağa atıf yapması fakat tırnak işareti
koymayı önemsememesi.
 Becerikli Atıf Yapma (The Resourceful Citer):
Yazarın tüm kaynaklara atıf yapması, tırnak
işareti kullanması fakat araştırmanın hiçbir
orijinal fikir içermemesi.
 Mükemmel Suç (The Perfect Crime): Yazarın
bazı yerlerde kaynaklara atıf yapması fakat
yazının kalan kısımlarındaki analizlerin kendine
ait olduğu fikrini yaratma düşüncesiyle bazı
kaynaklara atıf vermemesi (Uçak ve Birinci,
2008).
7.5. Çoklu Yayın (Duplikasyon)
Yayın tekrarıdır. Yani, yayın sayısını göreceli
olarak arttırmaktır. Çoklu yayın; aynı araştırma
sonuçlarını birden fazla dergiye yayım için
göndermek veya yayımlamak şeklinde ortaya
çıkmaktadır (Kansu, 2008; İnci, 2015).
Aynı verilerin ve sonuçların birden fazla yayında
verilmesi anlamına gelen bu yanıltma türü basit gibi
görünse de gerçekte ciddi boyutlara ulaşabilen bir
uygulamadır. Aynı makaleyi değişik dillerde
yayınlamak da bu gruba girmektedir. Aslında birçok
dergi yayınladıkları makaleler için yazarlardan
imzalı belgeler aldıklarından, bu uygulama “telif
hakkı ihlali” olarak yasal sorumluluklar da
getirmektedir. Orijinal bir makalenin kısa özetinin, ilk
makaleyi basan dergini editöründen izin alınarak,
başka bir kaynakta veya dilde yayınlanması
mümkün olabilir. Ancak makalenin tümüyle, hangi
dillerde olursa olsun, birden fazla yerde

yayınlanması etik bir sapmadır (Ruacan, 2005; İnci,
2015).
Çoğunlukla adayın yayın listesini kabarık
göstermeye yönelik bu uygulama ile makaleleri
değerlendiren editörler, aynı makaleyi yazan,
inceleyen, düzelten dergi sorumluları, makaleleri
indeksleyen kuruluşlar, tümüyle aynı makaleleri
gözden geçirmek zorunda kalan okuyucular ve
sarfedilen kağıtlar nedeniyle ormanlar zarar
görmektedir (Ruacan, 2005).
7.6. Bölerek Yayınlama (Salami Slicing)
Bölerek yayınlamadır. Türkçede “Salamizasyon”
şeklinde kullanılmaktadır. Bir araştırmanın
sonuçlarını, araştırmanın bütünlüğünü bozacak
şekilde ve uygun olmayan biçimde parçalara
ayırarak çok sayıda yayın yapmaktır (Kansu, 2008;
İnci, 2015).
Bir önceki yanıltma biçimine benzeyen bu
yöntemde yazarlar tek bir çalışmadan çıkan
sonuçları yapay olarak bölerek birden fazla yayın
çıkarma çabasına girmişlerdir. Örneğin, aynı hasta
grubunda yapılan birden fazla ölçüm, tek bir
makalede verilecekken, her biri ayrı ayrı makale
biçimine dönüştürülerek aynı veya farklı dergilere
gönderilmektedir. Günümüzde elektronik indeksler
aracılığı ile kolayca saptanabilen bu yanıltma türü
de bir önceki (çoklu yayın) gibi birçok kişiyi
etkileyen yanlış bir uygulamadır (Ruacan, 2005).
7.7. Ġnsan-Hayvan Etiğine Saygısızlık
Günümüzde gerek insanlar gerekse de
hayvanlar üzerinde yapılacak araştırmalar etik
kurulların izni ve denetimine bağlıdır. Ülkemizde ilk
Etik Kurul 1988 yılında Hacettepe Üniversitesi Tıp
Fakültesi‟nde kurulmuş, 1993 yılında Sağlık
Bakanlığı tarafından çıkarılan İlaç Araştırmaları
Yönetmeliği ile her araştırma kuruluşunda yerel etik
kurullar kurulması zorunluluğu getirilmiştir. Sağlık
Bakanlığı‟nda da Merkezi Etik Kurul
oluşturulmuştur. Hacettepe Tıp Fakültesi Etik
Kurulu insanlar üzerinde yapılacak her türlü
araştırmanın protokolünü ve belgelerini inceleyerek
çalışmanın yapılabilmesi izninin vermekte,
çalışmanın gidişini izlemekte ve sonuç raporlarını
incelemektedir. Benzer şekilde Hayvan Etik
Kurulu‟da hayvanlar üzerinde yapılacak
araştırmaları denetlemektedir. Bu kurulların temel
amaçları arasında deneklerin haklarını korumak,
zarar görmemelerini sağlamak, yapılacak araştırma
hakkında bilgilendirilmelerinden emin olmak, zarar
görürlerse bunun tedavisi ve karşılanması
koşullarını garantiye almak bulunmaktadır. Çok
önemli bir nokta günümüzde tüm saygın dergilerin
yayın için gönderilen makalelerde kabul şartı olarak
etik kurul onayını aramaları olmuştur. Etik kuruldan
onay alındığı belirtilmeden ve bazen bu onayın
belgesi sağlanmadan insan veya hayvan üzerinde
yapılmış araştırmaların yayınlanması olanağı
kalmamıştır (Ruacan, 2005).
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 105
7.8. Kaynakların Taraflı Seçilmesi
Makalenin konusu ile ilgili destekleyici ya da aksi
yöndeki sonuçları içeren makalelerin verilmesi
gerekir. Yalnızca çalışma sonuçlarını destekleyici
yayınlara yer verip aksi görüşlere yer vermemek
taraflı yazılımdır. Hakemler makalede taraflılığı
saptadığında yazar ve editörü uyarmalıdır. Ayrıca
gereksiz bir şekilde kendisine atıf yapma yaygınlığı
gözlenmektedir.
Araştırıcıların bilinçli veya bilinçsiz olarak sıklıkla
yaptığı bir bilimsel yanıltma biçimi de budur.
Genelde makalelerin “Tartışma” bölümlerinde
makalenin konusu ile ilgili destekleyici veya aksi
yöndeki makaleler kaynak olarak verilmelidir. Eğer
yazarlar sadece kendi sonuçlarını destekleyen
kaynakları gösterip ters yöndeki makaleleri kaynak
olarak vermezlerse bu taraflı bir sunuş olur. Burada
en önemli görev makaleyi değerlendiren konu
uzmanı hakemlere düşmektedir. Okuyucuların
tümünün o konuda uzman olmaları
beklenemeyeceğine göre, hakemler yazıdaki
taraflılığı saptayıp editörü uyarmalıdırlar (Ruacan,
2005; İnci, 2015).
7.9. Taraflı Yayın (Falcification)
Taraflı yayın, çaptırma, yanıltma, saptırma ve
aldatma olarak da bilinir. İnci‟ye (2015) göre,
bilimsel sonuçları bilerek, istemli olarak
değiştirmektir. Bilimsel bir gerekçe olmaksızın veri
veya sonuçlar üzerinde değişiklik yapmak veya
nedeni olmaksızın veri atlamaktır. Araştırma
sonuçlarını, kayıtlarını ve elde edilen verileri tahrif
etmek, değiştirmek. Kullanılmayan gereçleri,
cihazları ve yöntemi kullanmış gibi göstermek,
araştırmanın veya uygulamanın yöntem ve
sonuçlarını kasıtlı olarak değiştirmek, Araştırma
hipotezine uymayan verileri değerlendirme dışında
tutmak, Araştırma ve uygulamaların niteliğini
bozacak şekilde olduğundan farklı sunmak.
Araştırma hipotezine uymayan verileri
değerlendirme dışında tutmak (İnci, 2015).
Günümüzde bilimsel çalışmalar için çok büyük
mali kaynaklara gerekmektedir. Giderek
araştırmaların ticari şirketler tarafından
desteklendiği görülmektedir. Böyle bir destekle
gerçekleştirilen çalışmaların bilimsel tarafsızlık
içinde yürütüldüğü ve sonlandırıldığı, araştırıcılara
herhangi bir çıkar sağlanmadığı konusu açıklığa
kavuşturulmalıdır. Saygın dergiler yazarlardan
araştırmayı destekleyen ticari kuruluşlar ile
aralarında hiçbir çıkar ilişkisi olmadığını belirten
yazılı belgeler istemektedir.
Bilimsel yanıltmanın hemen her ülkede var
olduğu düşünülmektedir. Genelde araştırıcı ve
öğrenciler arasında yapılan anketlerde bazı bilim
dallarında %40‟lara varan oranlarda bilimsel
yanıltma yapıldığı bildirilmiştir. Ancak yakalanan ve
bir şekilde kanıtlanarak suçluların cezalandırıldığı
durumlar çok daha azdır. Bu konuda dergi
editörlerine büyük sorumluluklar düşmektedir. Yayın
için gönderilen makalelerin özenli bir
değerlendirmeden geçirilmesi, konularında uzman
hakemlere danışılması, yazarların önceki yayın ve

araştırma faaliyetlerinin incelenmesi gerekebilir.
Editör çalışmanın özelliğine göre araştırmacıların
eğitim ve uzmanlık düzeylerini, çalışmanın o
merkezde, eldeki olanaklarla ve belirtilen zaman
dilim içinde yapılmış olmasının olasılığını
saptamalıdır. Literatüre tümüyle ters veya tümüyle
uygun çalışmalar dikkat çekicidir. Farklı uzmanlık
alanlarını içeren araştırmalarda yazarlar arasında o
dallara uygun kişilerin bulunup bulunmadığı
incelenmelidir. İstatistiksel analizlerin uzman
istatistikçiler yardımı ile yapılması veya
denetlenmesi gereklidir. Son yıllarda birçok dergi
istatistik bakımdan yazıları değerlendiren özel
editörlere başvurmaktadır.
Bilimsel yanıltmanın saptanması ve
duyurulmasında okurlara da önemli sorumluluklar
düşmektedir. Kuşkulu bir yayınla karşılaşan
okuyucu bu konuyu daha derinlemesine inceleyerek
editöre mektup yazmalıdır. Bu bilimsel dürüstlüğün
bir koşuludur. Çünkü yanlış veya yanıltıcı bir yayın,
daha önce de açıklandığı gibi, tüm insanlığı
yanıltma potansiyeline sahiptir.
Yanıltıcı yayınların saptanması ve bilim
kamuoyuna duyurulması, kişiler yanı sıra kurumları
ve ülkeleri de yaralayabilmektedir. Son yıllarda
ülkemizden uluslararası forumlara yansıyan bilimsel
yanıltma örnekleri çıkmıştır. Saygın dergilerde
suyüzüne çıkan bu olaylar ülkemizden giden
makale örneklerine karşı editörlerde, okurlarda ve
bilim kamuoyunda olumsuz bir imaj doğmasına
neden olmuştur.
İnsanların bilimsel yanıltma yollarına
başvurmalarının çeşitli nedenleri vardır. Tümüyle
iyiniyetli ancak yanlış araştırma ve yayınlar
olabileceği gibi kötü amaçlı, kişisel veya kurumsal
çıkar sağlamaya yönelik saptırmalar da bulunabilir.
Bu durumlarda ilgililerin uygun şekillerde
uyarılmaları veya cezalandırılmaları gereklidir.
Günümüzde akademik yükseltmeler, iş başvuruları,
araştırma fonalarına başvurular ve akademik prestij
kaygıları, insanları daha çok yayın yapma baskısı
altına almıştır. Bu baskının bir sonucu da bilimsel
saptırmanın artması olmuştur. Ancak bilimin
gelişebilmesi için temel koşul geçmişte yapılan ve
yayınlananların doğru olduğunun bilinmesidir. Bilim
örülen bir duvar gibi her araştırıcının üste koyduğu
yeni tuğlalarla yükselir. Alttaki tuğlaların çürüklüğü
duvarın tümünden yıkılması sonucunu getirir.
Elimizdeki bilgilerin en doğru biçimde bizden
sonraki nesillere aktarılması, bilime ve insanlığa
karşı vazgeçilmez sorumluluğumuzdur (Ruacan,
2005).
7.10. Saygısızlık-Vefasızlık
(Disrespect-Disloyalty)
Saygısızlık ve/veya vefasızlık desteklenerek
yürütülen araştırmaların sonuçlarını içeren sunum
ve yayınlarda destek veren kurum veya kuruluşun
desteğini belirtilmemesidir. Ayrıca araştırma ve
makalede ortak araştırıcı ve yazarların yazılı görüş
birliği olmadan, araştırmada ve makalede aktif
katkısı bulunanların isimlerini çıkarmak veya
yazarlıkla bağdaşamayacak katkı nedeniyle yeni
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 106
yazar(lar) eklemek veya yazar sıralamasını
gerekçesiz veya uygun olmayan bir biçimde
değiştirmektir (Kansu, 2008).
7.11. Bilimsel Yanıltma Nedenleri
Bilimsel dürüstlüğün dışına çıkılmasına etki
eden faktörler çok çeşitli olmakla birlikte, bireyin
yetersiz araştırma eğitimi veya araştırma disiplini
almamış olması başta gelen nedenler arasındadır.
Kişisel olarak kurumda veya akademik ortamda
hızlı yükselme hırsı, başkalarının kendisinin olumlu
ve başarılı tanımalarını arzulama duygusu, ismini
sık sık yayınlarda görme arzusu (Hollywood
Sendromu), kurumun veya bölümün aşırı ve oransız
baskısı (projelerinin destekli olmasını isteme vb.),
“fazla yayın = fazla prestij” duygusu, parasal kazanç
hırsı ve nadiren de psikiyatrik kişisel bozuklukların
bilimsel yanıltma ve yalancılıkta etken olabilecek
faktörler arasındadır (Kansu, 2008).
Bilimde yanıltma ve saptırmaların sıklığı
konusunda değişik çalışmalar mevcuttur. Amerika
Birleşik Devletleri Ulusal Sağlık Enstitüsü (NIH)
bünyesinde bulunan Bilimsel Etik Kurulu‟na Mart
1989 ile Mart-1991 tarihleri arasında bilimsel
yanıltma olduğu düşünülen 200‟den fazla müracaat
olmuş ve bunlardan ancak 30‟unda inceleme
sonucunda iddianın doğru olduğu görülmüştür.
Bilimsel yanıltma (Scientific Misconduct)‟nın
sıklığını belirleme konusunda yeni çalışmalara
gereksinim olduğu açıktır. Ancak bilim dünyasında
bu oranların genelde çok yüksek olmadığı
düşünülmektedir.
Bilimsel yalancılığın önlenmesinde üç genel
yaklaşımın yararlı ve önemli olduğu üzerinde
durulmaktadır. Bunlar;
 Araştırıcıların eğitimi ve öğretimi
 Araştırıcılar üzerinde baskıları azaltmaya yönelik
tedbirlerin alınması
 Araştırıcılar üzerinde mali baskıların
azaltılmasıdır (Kansu, 2008).
7.12. Bilimde Zorunlu Olan Bazı DavranıĢlar
Bilim etiğinde zorunlu olan davranışlar aşağıdaki
gibi sıralanabilir;
 Araştırma için kullanılacak olan kanıtların dikkatli
biçimde toplanması ve kullanılması.
 Araştırmalarda yararlanılacak fikirlerin ve
başkalarının eserlerinin özenli bir şekilde
kullanımı.
 Bilimsel gerçekliği tamamen kanıtlanmamış bilgi
üzerinde şüpheci olma zorunluluğu.
 Alternatif açıklamalara açık olma.
 Söylemde ve ifadelerde nazik olma ve
uzlaşmacı bir yol izleme.
 Akademik performansı değerlendirmede tek
ölçüt olarak akademik değerlere dayanma.
 Üniversite bünyesinde yürütülen araştırmaların
sonuçlarına her düzey ve kesim tarafından
ulaşmanın açıklığı.
 Araştırma için bilgi edinirken kullanılabilecek
insan ve hayvan deneklere özen gösterme,
onlara zarar vermeme.

 Politika yapımına yönelik bir araştırma
olmadıkça ve sadece davranışlar değil, olası
bazı tepkiler de göz önüne alınmadıkça politik
uygulamalardan kaçınma.
 Değerlendirme sürecinde ahlaki ve siyasi
değerlere dayanan kişisel değerlendirme ile
kanıt ve analiz sunumunu birbirinden ayırmak ve
de kişisel değerlendirmeleri açık halde vermek.
 Belli çıkar guruplarının istekleriyle bilgi
oluşumunu ve yayılmasını sağlayacak her türlü
kanunun kullanımını reddetmek.
 Öğrencileri yetiştirme, değerlendirmede, onlara
karşı yükümlülüğün tam anlamıyla kabulü ve
herhangi bir şekilde öğrencilerin
sömürülmemesi.
 Akademik konularda meslektaşlarına yardım
etme konusundaki yükümlülüğün tam anlamıyla
kabulü. Bölüm bünyesinde meslektaşlar
arasında makul bir denge oluşturmak üzere
yükümlülüklerin tam olarak kabulü.
 Akademik etik, sadece bilimsel araştırmalarda
değil eğitimde de geçerlidir. Akademik etik,
akademik yaşamı oluşturan tüm faaliyetlere
uygulanmamış ise küçültücü anlamda
“akademik”tir (Botsalı, 2017).
7.13. Etik DavranıĢlar
 Araştırmanın planlanması, yürütülmesi ve
bulguların analizi sürecinde dürüstlük ve açıklık
ilkelerine bağlı kalınması,
 Benzer araştırmaları yapan araştırmacıların ve
sanatçıların fikir ve bulgularına saygılı olunması
ve yayın aşamasında gerekli atıflarda
bulunulması,
 Bilimsel araştırmanın ve yayının her
aşamasında objektif olunması,
 İnsanlar ve hayvanlar üzerinde yapılan
araştırmalarla ilgili ilkelere ve kurallara uygun
davranılması,
 Mesleki teamüllere uygun davranılmasıdır
(Botsalı, 2017).
7.14. Etik Ġlkeler
Yukarıda açıklanan esaslara ilaveten, TÜBİTAK
Bilimsel Araştırmalarda Etik ve Sorunları başlıklı
raporda 6 temel ilke açıklanmıştır.
 Gerçeğe Uygunluk: Veriler, sadece bilimsel
yöntemlerle yürütülen gerçek deney ve
gözlemlerden elde edilmeli ve yorumlar ve
değerlendirilmesinde bilimsel yöntemlerin dışına
çıkılamaz. Bu bağlamda elde edilmiş veriler
saptırılamaz, elde edilmiş sonuçlar araştırma
sonuçları gibi gösterilemez.
 Bilimsel AraĢtırmanın Zarar Vermemesi:
Bilimsel araştırma sürecinde deneklerin zarar
görmemesi, deneklerin bilgilendirilmesi gibi
sağlık konusunda bilgilendirmeyi zorunluluk arz
etmektedir. Deney hayvanlarının acı çekmemesi
dikkate alınmalıdır.
 Sorumluluk ve Haklar: Bilim insanı araştırma
bulguları ile ilgili olarak toplumu bilgilendirmek
ve olası zararlı uygulamalar konusunda uyarmak
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 107
zorundadır. Ayrıca bilim insanı kendi vicdani
kanaatine göre zararlı sonuçlar doğuracak
araştırmalara katılmama hakkına sahiptir.
 Yazarlar: Araştırma sonuçları araştırmayı
yapanların tümünün isimleri katkıları oranında
yayınlanır. Araştırmanın planlanması, yürütülesi
ve yayına hazırlanmasında etkin katkıda
bulunmamış kişilerin isimleri yazar listesinde
yayınlanamaz.
 Kaynak Gösterme ve Alıntılar: Araştırma
sonuçlarının yayınlanmasında yararlanılan,
kitap, dergi ve her türlü alıntı kaynağı belirtilmek
zorundadır. Evrensel olarak tanınan kuram ve
matematiksel formüller gibi bilinen bilgiler
dışındaki herhangi bir yapıt ve bilgi izin
alınmadan ve kaynak gösterilmeden
kullanılamaz veya yayınlanamaz.
 Akademik Etkinliklerde Etik ve Bilim Ġnsanı:
Bilim insanı, akademik yaşamının bütün
evrelerinde ve öğretim, yöntem ve akademik
değerlendirmelere ilişkin görevlerde bilimsel
liyakati temel olarak ölçüt olarak kabul eder,
temel etik kurallarının dışına çıkmasına göz
yummaz. Eğitimin eksik verilmesi, kopyacılık,
akademik ilerleme ve ödül jürilerinde bilimsel
liyakat ölçülerinin dışına çıkmak, kişileri
kayırmak ve benzer davranışlar kabul edilemez
(Botsalı, 2017).
7.15. Yayın Etiği Sorumluları
Yayın etiğinden sorumlu taraflar (sorumluluk
düzeyi veya durumlarına göre) şunlardır;
 Yazarlar
 Hakemler
 Danışmanlar
 Yayın kurulları
 Editörler
 Alan editörleri
 Yayın yönetmenleri
 Genel yayın yönetmenleri
 Destekleyen kişi ve kurumlar
 Bilim politikalarını belirleyen yöneticiler
 Okuyucular
7.16. Bilimsel Yayın Etiği Ġlkeleri
Binatlı ve diğerlerine (2011) göre, bilimsel bir
yayında bulunması gereken vazgeçilmez özellikler
şunlardır;
 Yayındaki bilgi doğrudur ve kasıtlı olarak eksik
bilgi içermez.
 Bilgilerin üretimi ve geliştirilmesi aşamalarında
“bilim etiğine” uygun davranılır.
 Bilimsel sistematik içinde elde edilen veriler ve
bulgular yayınlanabilir.
 Kişisel çıkarlar, kaygılar, politik görüşler ve dini
inançlar yayını etkilemez. Yayın tarafsızdır.
 Yayında yararlanılan bütün kaynaklar atıf
yapılarak belirtilir. Yayında herkesin
erişemeyeceği, gizliliği olan kaynaklar
kullanılmamalıdır.
 Yayındaki bilginin üretilmesinde, derlenmesinde,
ölçülmesinde ve yayına hazırlanmasında payı

olanların katkıları, yazar olarak ya da teşekkür
edilerek belirtilir (Büyüköztürk, vd, 2012; İnci,
2015).
7.17. Yayın Etiği Konusunda Bazı Önemli
Uluslararası KuruluĢlar
 COPE: Committee on Publication Ethics
 ICMJE: International Committee of Medical
Journal Editors
 WAME: World Association of Medical Editors
 EASE: European Association of Science Editors
 CSE: Council of Science Editors
 ENRIO: European Network of Research Integrity
Offices
 Equator Network: Enhancing the QUAlity and
Transparency Of health Research (İlgili, 2017)
7.18. Telif Hakları ile Ġlgili Bazı Önemli
Uluslararası Hukuksal Düzenlemeler
 Bern Antlaşması
 Universal Telif Hakları Antlaşması
 Roma Antlaşması Cenevre Antlaşması
 GATT-TRIPs (Dünya Ticaret Örgütü (WTO)
Trips Antlaşmaları)
 World Intellectual Property Organisation (WIPO)
Birleşmiş Milletler‟e bağlı fikri hakların
korunmasını amaçlayan bir organizasyondur.
o Bern anlaşmasında değişiklik (Bern Değişiklik
Antlaşması)
o Phonograms Antlaşması
o Database‟ler (Veritabanları) antlaşması (İlgili,
2017).
7.19. Bilimde Etik DıĢı DavranıĢların
Önlenmesi
Daşdemir‟e (2016) göre, bilimde etik dışı
davranışların önlenmesinde bazı önlemler söz
konusudur. Bunlar şunlardır;
 Hukuki Önlemler,
 Eğitsel Önlemler,
 Teknik Önlemler,
 Genel ve Yönetsel Önlemlerdir.
Yukarıdaki önlemler, her tür bilimsel araştırma,
çalışma, yayın ve etkinliklerde uyulması gereken
bilim etiği kurallarını, bilimsel araştırma ve yayın
etiği kurallarının görev, yetki, sorumluluk, çalışma
usul ve esasları kapsamaktadır. Bilimsel etik
konusu hakkında yayımlanmış yasa, yönerge ve
ilkelerle tarafların uyması, yapması ve dikkat etmesi
gereken temel kural ve yaptırımlar ile öğretim
elemanlarının başta evrensel bilime, topluma,
ülkesine, mesleğine karşı olan sorumluluklar
aşağıdaki bölümlerde açıklanmaktadır.
Bilimsel etik konusunda bazı temel değerler ve
ilkeler söz konusudur. Bunlar;
 Akademik özgürlük ve özerklik,
 Akademik özgürlük,
 Sorumluluk ve hesap verebilirlik,
 Temel hak ve özgürlüklerin korunması ve
güçlendirilmesi,
 Başkalarına saygı,
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 108
 Akademik liyakattır (Daşdemir, 2016).
7.19.1. Hukuki Önlemler
Evrensel bilim etiği ilkelerine dayalı yasal
düzenlemelerdir. Bilim insanı aday adaylarının
aşağıda verilen kanun, yönetmelik, yönerge ve
ilkeleri en az bir kez okuması oldukça önemlidir.
Bunlar,
 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu
 2547 Sayılı Yükseköğretim Kanunu
 Kamu görevlileri Etik Davranış İlkeleri İle
Başvuru Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik
 Yükseköğretim Kurumları Yönetici, Öğretim
Elemanı ve Memurları Disiplin Yönetmeliği
 Yükseköğretim Kurulu Bilimsel Araştırma ve
Yayın Etiği Yönergesi
 Yükseköğretim Kurumları Etik Davranış
İlkeleri‟dir.
7.19.2. Eğitsel Önlemler
Daşdemir‟e (2016) göre, bilimsel çalışmalarda
bazı etik ihlaller eğitim eksikliği kaynaklıdır. Bu
eksikliğin giderilmesi için şunların önlemlerin
alınması önerilmektedir. Buna göre;
 Eğitim sürecinin her aşamasında ve özellikle
akademik sürecin başlangıcında öğrencilere,
düşünme, öğrenme, araştırma yapma, bilgi
üretme ve yaratıcılık becerilerinin
kazandırılması,
 Kitap okuma alışkanlığının geliştirilmesi,
 Bilimsel araştırma yöntemleri derslerinin
verilmesi,
 Kaynaklara erişim ve kullanım tekniklerinin
öğretilmesi,
 Etik dışı davranışlarda uygulanan yaptırımların
öğretilmesi,
 Meslek kültürü ve meslek ahlakı hakkında
akademik ve toplumsal tutum ve davranışlar
hakkında örneklerin sunulması ve sonuçlarının
açıklanması önemli arz etmektedir.
7.19.3. Teknik Önlemler
Araştırma sonuçlarının yayınlanmadan önce
bilgisayar ortamında hazırlanmış özel yazılım
ve/veya programların kullanılması oldukça etkili bir
yöntemdir. Bu konuda her geçen gün yeni bir
yöntem hayata geçirilmektedir.
Bilimsel yazı yayınlanmadan önce bu tür
programlar kullanılarak bilimsel etik kurallarına
uygunluğu ve intihal olup olmadığı teknik olarak
kontrol edilmelidir. Böylece etik dışı ravranışlar
önemli ölçüde giderilmiş olur.
Bunlardan bazıları şunlardır;
 iThenticate: http://www.ithenticate.com
 Plagiarism: http://www.plagiarism.org
 Turnitin: http://www.turnitin.com
 Word Check: http://www.wordchecksystem.com
 ArticleChecker: http://www.articlechecker.com
 CopyCatch: http://copycatchgold.com
 CopyCatch Gold:
http://www.copycatch.freeserve.co.uk
 CatchItFirst: http://www.catchitfirst.com
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 109

 CodeMatch:
http://www.ZeidmanConsulting.com;
CodeSuite.htm
 Copyscape: http://www.copyscape.com
 EVE Essay Verification Engine:
http://www.canexus.com/eve/
 Glatt Plagiarism Services:
http://www.plagiarism.com
 Learning Center: http://www.learningcenter.net
 Jplag: http://www.jplag.de
 MyDropBox: http://www.mydropbox.com
 WCopyFind:
http://www.plagiarisim.phsy.virginia.edu
 Anti-Plagiarism:
http://www.sourceforge.net/projects/antiplagiaris
mc
 DupliChecker: http://www.dublichecker.com
 ITRACODE: http://www.itracode.com
 PaperRater: http://www.paperrater.com/free
 PlagiarismChecker:
http://www.plagiarismchecker.com
 PlagiarismDetector:
http://www.plagiarism-detector.com
 Plagiarisma: http://www.plagiarisma.net
 Plagium: http://www.plagium.com
 PlagTracker: http://www.plagtracker.com
 SeeSources: http://www.plagscan.com
 URKUND: http://www.urkund.com
 Viper: http://www.scanmyessay.com

7.19.4. Genel ve Yönetsel Önlemler

Day‟ında belirttiği gibi, bilimsel yayınların
dürüstlüğünü ve güvenirliğini korumak, bütün bilim
insanlarının sorumluluğundadır. Bilimsel dürüstlük
ve güvenirlik tüm bilimsel faaliyetlerin temelini
oluşturur (Daşdemir, 2016).
Bilimsel etik konusunda istenmeyen olayların
oluşmaması için temel eğitiminden itibaren ciddi ve
tutarlı yaklaşımlarda bilim insanı seçimi, yetiştirme
ve yönlendirme çalışmalarıyla sağlanabilir.
Caydırıcılığının sağlanmasında en önemli
faktörlerin başında bilim insanının meslek kültürü ve
mesleki liyakatı gelmektedir. Konuyla ilgili hukuki ve
cezai yaptırımların uygulanması bu konuda en son
başvurulan önlem olmalıdır.

Ne kadar çok kişi benimle ayni fikirdeyse,

o kadar çok yanıldığımı düşünürüm.
Oscar Wilde
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 110
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 111

8 MAKALE ĠNCELEME VE
DEĞERLENDĠRME

Düşünüyorum, öyleyse varım.

Rene Descartes

8.1. GiriĢ
Gerard Piel‟e göre, yayınsız bilim ölüdür.
Bilimsel makale, özgün araştırma sonuçlarını
tanımlayan, yazılmış ve basılmış bir rapordur (Day,
2001).
Kabul edilebilir temel bir bilimsel yayın, ilgili
taraflara; gözlemleri değerlendirme, deneyleri
tekrarlama, entelektüel işlemleri değerlendirme
imkanı verecek nitelikte olmalıdır.
Nitelikli bir makalede olması gereken temel
hususlar şunlardır;
 Çok uzun olmamalı
 Anlaşılır ve dikkatleri üzerinde toplayan bir
başlık olmalı
 Başlıklarda kısaltma kullanılmamalı
 Ortalama 150+150 Türkçe ve ikinci bir dilden
özeti olmalı
 Özetle kısa amaç yazılmalı, dikkat çekici,
anlaşılır, kullanılan cihaz, malzeme ve yöntem
açıklanmalı ve ulaşılan sonuç veya nihai karara
yer verilmeli
 En az üç (3), en fazla beş (5) anahtar kelime
verilmeli
 Giriş cümlesi ve paragrafı çok iyi seçilmeli,
problem verilmeli, varsa çözüm önerileri
sunulmalı, neyin başarılmak istendiği ortaya
konulmalı, konuyla ilgili literatür özeti mümkün
olan en kısa yoldan verilmeli-sunulmalı, derginin
amaç ve odağına bağlı kalınmalı
 Yazıda akıcı bir devamlılık sağlanmalı, paragraf
geçişleri iyi olmalı
 Mutlaka çalışmanın önemi, amacı, hedef,
sınırlılıklar, insangücü, problem ve takvim
belirtilmeli, problem üzerine nasıl çalışıldığı
hakkında detaylı bilgiler belirtilmeli
 İmla-yazım hataları yapılmamalı, akademik
sözcükler-kelimeler tercih edilmeli
 Yazının alan dışından birisine okutulması
sağlanmalı
 Yazının ana fikri oluşturulmalı, farklı konu veya
alanlardan bahsedilmemeli
 Nicel bir makale aşağıda verilen bir yol
haritasına sahip olmalı. Bunun için aşağıdaki
ana başlıklar mutlaka olmalı
o Başlık
o Yazar ve Bilgileri
o Özet ve Anahtar Kelimeler
o Giriş
o Çalışmanın Önemi
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 112

o Malzeme ve Deneysel Metot veya Kullanılan

Yöntem
o Bulgular ve Tartışma,
o Sonuç ve Öneriler
o Teşekkür
o Kaynaklar
o Ekler
 Yöntem bölümünde, daha önceki yayınlardan
alınan prosedürler detaylı açıklanmalı ve bunlara
atıflarda bulunulmalı
 Araç, gereç ve materyaller net bir biçimde
açıklanmalı
 Çözüm, analiz, karşılaştırma veya
değerlendirme yöntemi ortaya konulmalı
 Makaleyi uygun alt bölümlere ayrılmalı
 Uzun cümle veya paragraf kullanılmamalı
 Atıf ve kaynakça gösterimi anlaşılır olmalı
 Sonuç bölümünde beklenmeyen bulgular
içermemeli
 İstatistiksel analizler sağlanmalı
 İlüstrasyonlar ve figürler kullanılmalı
 Bulgulara yönelik tartışma yazılmalı
 Daha önceki araştırma sonuçlarıyla
karşılaştırılmalı
 Kaynaklar listesi verilmeli
 Kaynakça dergi ve/veya enstitü yazım esasları
dikkate alınmalı
 Kendinize atıf yapmamalı
 Aynı bölge ya da ülkeden çok atıfta
bulunulmamalı

Herkes dünyanın düzene girmesini ister.

Fakat çabayı komşusundan bekler.
Andre Tardieu
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 113

8.2. Türkçe YazılmıĢ Makale Ġnceleme ve

Değerlendirme

Etkinlik-3 … TR

Makalenin BaĢlığı
ÇalıĢma Alanı
Yazar(lar)ı
Makale Ana Dili TR EN
Dergi Adı
Yıl, Sayı, Cilt, Sayfa Sayısı
Ġnceleyen
Bireysel Değerlendirme

Kararsızım(3)
Açıklama
Kötü (1)
Zayıf(2)

Orta(4)
Ġyi(5)
Makale başlığı uygun mu?
Özetlerde konu bütünlüğü var mı?
Anahtar kelimeler iyi seçilmiş mi?
Literatür çalışmalarına yer verilmiş mi?
Makalenin önemi belirtilmiş mi?
Makalenin yapılış amacı ve hedefi ortaya
konulmuş mu?
Deneysel yöntem ve esaslar yeterince
açıklanmış mı?
Kullanılan malzemelerin teknik özellikleri
belirtilmiş mi?
Görsel materyallere (tablo, grafik vb.) yer
verilmiş mi?
Yazılım dili anlaşılabilir mi?
Metin içinde kaynaklara atıflarda bulunulmuş
mu?
Çözümleme veya karşılaştırma esasları
açıklanmış mı?
Sunulan resimler konuyla yakından alakalı mı?
Denklem ve formüller yeterince açıklanmış mı?
Sonuçlar ve tartışma kısmı yeterli mi?
Yabancı kaynakların nitel ve niceliği uygun mu?
Kaynaklar bölümü yeterli mi?
Sizce çalışma başarıya ulaşmış mı?
Sonuçlar çalışmanın hedeflerini yansıtıyor mu?
Çalışmayı bir başka arkadaşınıza önerir
misiniz?
00-33
Yetersiz Kötü … x1= Orta … x4 =
Puan
Notasyon

34-66
Orta Zayıf … x2= İyi … x5 =
Puan
67-100
İyi Kararsızım … x3= Sonuç
Puan
Siz olsaydınız bu çalıĢmada daha farklı ne yapardınız?
Lütfen yazınız.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 114

8.3. Yabancı Dilde YazılmıĢ Makale Ġnceleme

ve Değerlendirme

Etkinlik-4 … EN

Makalenin BaĢlığı
ÇalıĢma Alanı
Yazar(lar)ı
Makale Ana Dili TR EN
Dergi Adı
Yıl, Sayı, Cilt, Sayfa Sayısı
Ġnceleyen
Bireysel Değerlendirme

Kararsızım(3)
Açıklama
Kötü (1)
Zayıf(2)

Orta(4)
Ġyi(5)
Makale başlığı uygun mu?
Özetlerde konu bütünlüğü var mı?
Anahtar kelimeler iyi seçilmiş mi?
Literatür çalışmalarına yer verilmiş mi?
Makalenin önemi belirtilmiş mi?
Makalenin yapılış amacı ve hedefi ortaya
konulmuş mu?
Deneysel yöntem ve esaslar yeterince
açıklanmış mı?
Kullanılan malzemelerin teknik özellikleri
belirtilmiş mi?
Görsel materyallere (tablo, grafik vb.) yer
verilmiş mi?
Yazılım dili anlaşılabilir mi?
Metin içinde kaynaklara atıflarda bulunulmuş
mu?
Çözümleme veya karşılaştırma esasları
açıklanmış mı?
Sunulan resimler konuyla yakından alakalı mı?
Denklem ve formüller yeterince açıklanmış mı?
Sonuçlar ve tartışma kısmı yeterli mi?
Yabancı kaynakların nitel ve niceliği uygun mu?
Kaynaklar bölümü yeterli mi?
Sizce çalışma başarıya ulaşmış mı?
Sonuçlar çalışmanın hedeflerini yansıtıyor mu?
Çalışmayı bir başka arkadaşınıza önerir
misiniz?
00-33
Yetersiz Kötü … x1= Orta … x4 =
Puan
Notasyon

34-66
Orta Zayıf … x2= İyi … x5 =
Puan
67-100
İyi Kararsızım … x3= Sonuç
Puan
Siz olsaydınız bu çalıĢmada daha farklı ne yapardınız?
Lütfen yazınız.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 115

9 ARAġTIRMA ÖNERĠLERĠNĠN
HAZIRLANMASI

Bilim aklın şiiridir; şiir de yüreğin

bilimidir.
Maksim Gorki

9.1. GiriĢ
Araştırma planının yazılı dökümüne “araştırma
önerisi” denir,. Yazılı öneriye dönüştürülen
araştırma planlarının bulunması, başarının önemli
bir güvencesidir. Böylece;
 Yapılacak işlerin açık eleştiriye sunularak olası
düzeltmelerin yapılması ile
 Uygun durumlarda, araştırmayı,
destekleyebilecek kişi ya da kurumlara, ihtiyaç
duyacakları bilgilerin, toplu halde, sunulma
imkanı sunacaktır.
Araştırma önerisinde yer alması gereken bilgiler,
planlama aşamalarına uygun olarak, aşağıdaki
sıra ve başlıklar altında verilir:
 Araştırmanın adı (başlık sayfası düzeni içinde ve
ayrıca metnin ilk sayfasında),
 Problem (ve gerektiğinde alt konu başlıkları),
o Amacı,
o Önemi,
o Hipotez-Varsayım (varsa),
o Sınırlılıklar (varsa),
o Tanımlar,
o Yöntem (ve gerektiğinde alt başlıklar),
o Süre ve olanaklar,
o Geçici anahtarlar,
o Ekler (varsa),
o Kaynaklar
Araştırmaların en güç araştırmalardan birisi de,
ona, yapılacak çalışmaya en doğru ve en kısa
biçimde yansıtacak bir ad (başlık) bulmaktır.
Araştırma önerisi aşamasındaki başlık, sonradan
ortaya çıkabilecek durumlara göre, kısmen
değişebilirse de, küçük çaptaki durum
değişikliklerine (örneğin, planlanandan az ya da çok
konuda veri toplama vb. durumlara) de uyabilecek
esneklikte olmalıdır. Bazı zaman araştırmada, bir
başlık bir de alt başlık bulunabilir.

Örneğin,
ĠNġAAT ĠġKOLUNDA ĠġÇĠ SAĞLIĞI VE Ġġ
GÜVENLĠĞĠ: ELAZIĞ ÖRNEKLEMĠ
gibi bir başlıkta önce ana konu verilmekte, sonra da
hangi kesimde olduğu belirlenmektedir.
Genellikle, araştırma planı yapılırken, problem
tanımlanmasından yöntemin ayrıntılara kadar,
hemen her aşamada değişik kaynaklara başvurulur.
Araştırmada planının yazılı dökümü hazırlanırken,
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 116

yararlanılan bu kaynakların da bir listesi verilir. Bu ÖNSÖZ

listeye, kısaca, “kaynaklar” denir. ĠÇĠNDEKĠLER
Araştırma sürecinde daha da gelişmesi TABLOLAR LĠSTESĠ
beklenen bu listenin en son durumu yansıtacak ġEKĠLLER LĠSTESĠ
biçimde bu listenin en son durumu yansıtacak FOTOĞRAFLAR LĠSTESĠ
biçimde, araştırılan temel kaynakları, içermesi SĠMGELEME
gerekir. Okuyucu, literatür taramasının ne denli
başarılı yapıldığını bu listeden anlayabilir. 1. GĠRĠġ
Araştırmacı, hazırladığı öneriyi eleştiriye açmak 1.1. Problem
ve gerektiğinde yeniden düzenlemek durumundadır. 1.2. Amaç
Bu eleştiri, durumlarda kuramcı ya da 1.3. Önem
uygulayıcılardan alınabileceği gibi, uygun 1.4. Hipotez-Varsayım
durumlarda, tez danışmanı olan bir öğretim 1.5. Sınırlılıklar
üyesinden ya da araştırmayı destekleyecek bir
kurum yetkilisinden de olabilir. Bu aşamada, 2. YÖNTEM
araştırmacı, eleştiriye ne denli açık olur ve onlardan 2.1. Araştırma Modeli
yararlanma yoluna giderse, araştırmanın 2.2. Evren ve Örneklem
yürütülmesi ve sonuçlarının uygulamaya 2.3. Veriler ve Toplaması
aktarılmasındaki başarı olasılığı da o ölçüde 2.4. Verilerin Çözümü ve Yorumlanması
artacaktır. 2.5. Süre ve Olanaklar

9.3. Raporun Hazırlanması 3. KAYNAK ARAġTIRMASI

Raporun yazılması, araştırma gelişigüzel yazılan 4. DENEYLERDE KULLANILAN MALZEME VE
bir metin değildir. Düzensiz ve sistemsiz bir ÖZELLĠKLERĠ
araştırma ne denli özgün buluşlar ve sonuçlar Bu başlık, yapılan araştırmanın nicel veya nitel
getirmiş olursa olsun, bilimsel çevrelerde hak ettiği türüne bağlı olarak, bazı değişikliklere uğrayabilir.
ilgiyi göremez. Elde edilen bilgiler, ancak 4.1. Silis Dumanı
başkalarının yararlanmasına ve eleştirisine 4.2. Çimento
sunulduğu zaman bir değer kazanır. O nedenle 4.3. Agrega
bilgilerin düzenli biçimde aktarılması ve belirli şekil 4.4. Beton Katkı Maddesi
kurallarına uyulması, bilimsel etkinlik açısından 4.5. Standart Kum
önem taşır (Seyidoğlu, 2003). …
Araştırma raporu, araştırmanın yazılı bir dökümü 5. DENEY YÖNTEM VE SONUÇLARININ
olarak, ilk somut üründür. Araştırma raporun temel YORUMLANMASI
amacı, araştırma ile varılan sonucu “baĢkalarına” 5.1. Basınç Dayanımı
duyurarak bilgide birikimi ve denetlenebilirliği 5.2. Sürtünme Aşınma Dayanımı
(açıklığı) sağlamaktır. 5.1.1. Deney Yöntemi
Araştırmacı, yaptığı çalışmalarda, başkalarının 5.1.2. Sonuçları
daha önce geliştirdiği tekniklerden sık sık 5.3. Basınç Dayanımı
yararlanmak, verimli kurallara uymak zorundadır. 5.3.1. Deney Yöntemi
Bu uyum, araştırmacının yaratıcılığının 5.3.2. Sonuçları
engellemeyeceği gibi, onun daha uygun ilke ve …
teknikler önermesini ya da kullanmasını da 6. SONUÇ VE ÖNERĠLERĠ
önlemez. Sonuç (Özet)
Araştırma raporlarında bulunması önerilen içerik Öneriler
türleri ile sunumdaki biçimlerin ayrıntılarıyla KAYNAKLAR
incelenerek örneklerin verildiği bir modelin EKLER
benimsenmesi, rapor yazma işinde bir örnekliği ÖZGEÇMĠġ
sağlayabilecektir. Böylece, her araştırmacı yeni bir
düzen geliştirme çabasına ya da kendinden
öncekilerin geçerliği bilinmeyen uygulamaları örnek
almaya ihtiyaç duymadan raporunu yazabilecektir.
Belli, geçerliliği denenmiş bir modele uymak,
yalnız iyi bir raporda da kitap hazırlanması değil,
yazarlarda düzenli bir düşünce ile davranış
yapısının geliştirilmesine, düzenli bir düşünce ile
davranış yapısının geliştirilmesine, gelişigüzellik
yerine bilimselliğin yerleşmesine, işlemlerde
(anlatım ve izlemede) ekonomi sağlamasına da
önemli katkıları bulunabilecektir.
Rapor içerisinde kullanılan farklı kaynaklardan
edinilen bilgilerin nereden alındığının gösterilmesi
ger
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 117

Etkinlik-5 (Ders DıĢı) 1.4. Hipotez-Varsayım

……………………………………………………………
Kendinizi yeterli kabul ettiğiniz alanda araştırma ……………………………………………………………
önerisini hazırlanacaktır. Konu ile ilgili kaynaklar ……………………………………………………………
incelenerek, derste tartışılmak üzere, araştırma ……………………………………………………………
önerisi hakkında bir ön rapor hazırlayınız. ……………………………………………………………
……………………………………………………………
Konu ……………………………………………………………
Başlığı ……………………………………………………………
Araştırmacı
Düzeyi
Anabilim Dalı 1.5. Sınırlılıklar
Danışman ……………………………………………………………
……………………………………………………………
1. GĠRĠġ ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
…………………………………………………………… 1.6. Tanımlar
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………

1.1. Problem ve Alt Problemler 2. YÖNTEM

…………………………………………………………… 2.1. AraĢtırma Modeli
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
……………………………………………………………

1.2. Amaç
…………………………………………………………… 2.2. Evren ve Örneklem
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
……………………………………………………………

1.3. Önem
…………………………………………………………… 2.3. Veriler ve Toplanması
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 118

2.4. Verilerin Çözümü ve Yorumlanması Az şey bilirsek, bir şeyin doğruluğuna emin
…………………………………………………………… olabiliriz. Bilgi artınca kuşku da artar.
…………………………………………………………… Goethe
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………

2.5. Süre ve Olanaklar

……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………

3. KAYNAK ARAġTIRMASI
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………

KAYNAKLAR
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………

EKLER
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 119

10 TEZ, MAKALE VE
RAPOR YAZMA

Delilik: Aynı şeyi tekrar yapıp,

farklı sonuçlar beklemektir.
Albert Einstein

10.1. GiriĢ
Medawar‟a (1999) göre, bilimsel araştırma,
sonuçları açıklanmadan bitmiş sayılmaz. Bilimciler
için yayın, araştırmalarını kitap halinde yayınlayan
hümanistlerin tersine, iyi bir bilimsel dergiye”tebliğ”
vermek demektir. Bir tebliğin bir bilimsel toplantıda
sunulması bir çeşit yayınlamadır. Ancak nihai
olması için, basılı olarak ortaya konması gerektiği
düşünülür. Her genç bir bilimcinin, yaşamının bir
döneminde bir bilimsel toplantıda tebliğ sunması
kaçınılmazdır (Medawar, 1999).
Araştırılan herhangi bir konunun sonuç ve/veya
raporun yazılması, sürecinin en son aşamasını
oluşturmaktadır. Bu süreç son aşama olmasına
rağmen, raporun yazılması araştırma başlangıcıyla
birlikte sürdürülmesi önerilir.
Araştırma raporunun yazılması, alışılmış olan
yazı biçimlerinden oldukça farklıdır. Yüksek lisans
ve doktora derslerine ait dönem içi ve sonu ödevleri
dahil olmak üzere, bilim uzmanlığı ve doktora
seminer ve tezleri bilimsel araştırma yöntem ve ilke
ve teknikleri esaslarına göre yazılması gerekir.
Dergilerin özel koşulları “Yazarlara Direktifler”
veya “Yayın ve Yazım Esasları” gibi başlıklar
altında verilmektedir. Akademik dergilerin genelinde
tam bir araştırma makalesinin yazımında ortak bir
çatı kullanılır. Bu çatı aşağıdaki temel başlıklardan
oluşur.
 Giriş
 Materyal ve Yöntem
 Bulgular ve Sonuç
 Tartışma
İngilizce IMRAD olarak kısaltılan yukarıdaki çatı
(Introduction, Materials and Methods, Results And
Discussion) genel bir yazım kalıbıdır. Bu kalıba
uymayan örnekler de vardır. Bu çatıda öne başlık,
yazarlar ve özet, sonra teşekkür ve kaynaklar
eklenir.
Metin içinde alıntılar ve en sondaki kaynaklar
dergilere göre birkaç şekilde gösterilebilir, ancak
kusursuz olmalıdır. Bazı dergiler, özetleri, kongre
bildirilerini, kişisel iletişim kanallarını kaynak olarak
kabul edilebilir bulmamaktadır.
Araştırmada en son hedef, bulguların
yayımlanmasıdır. Bilimsel yazımın asıl amacı da
eleştirel düşünce ve sentezi içeren bilgiyi
sağlamasıdır. Böylece “yayınsız bilim yapılamaz
gerçeğini” bir kez daha vurgulayarak dergilerin
çoğunun, bilimsel bilgi üretimine katkı yapan ve

derginin kalitesini arttıran yazıları yayıma kabul
ettiklerini unutulmamalıdır.
Yazının editörlere kabul ettirilmesinden çok,
araştırmacılarla sağlıklı bir iletişimin kurulması,
gereksiz deneysel tekrarlardan kaçınılması,
akademik gelişimin ölçümü ve çeşitli kuruluşların
araştırmalara maddi desteği için, bilimsel
araştırmalara verilen önem kadar bilimsel yazıma
da özen gösterilmesi gereklidir (Ekmekçi ve Konaç,
2009; Ekinci, 2016).
Araştırma makalesi veya raporunun kendine
özgü bir biçimi vardır. Yazar, birçok kurala uymak
zorundadır. Bu kurallar yazının biçimi, tablo ve
grafiklerin şekli, bunların sayfalara yerleştirilmesi;
konuların sırası ve buna benzer noktalarla ilgilidir.
Araştırma raporu bir edebiyat metni değildir.
Anlatışın parlak ve çekici olmasından çok, açık ve
anlaşılır olması tercih edilmelidir. Bir araştırma
raporunda aranacak en önemli özellikler;
 Sadelik
 Açılık
 Söylemek istenen şeyin yalın ve dolaysız olarak
söylenmiş olmasıdır.
Araştırma raporunda dil ya da üslupla ilgili olarak
dikkate alınması zorunlu noktalardan bazıları
şunlardır;
 Çok uzun paragraflardan kaçınılması,
 Mümkün mertebede, bir cümlelik paragrafların
yapılmaması,
 Her paragrafın başında ve sonunda o paragrafı
özetleyecek mahiyette bir bir cümle bulunması,
 Cümlelerin kısa olması,
 Sade terimlerin kullanılması,
 Zevkle okunabilir ve anlaşılır olmasıdır.
Araştırma raporunda bazı kelimelerin
kullanılmasına özellikle dikkat edilmelidir.
Bunların başında;
 “Ģey”,
 “çok”,
 “sık sık”,
 “hep”, ve
 “az” gibi kelimeler gelmektedir.
Makale veya raporda,
 “Ben”,
 “Biz”, ve
 “Benim” gibi birinci şahıslarla ilgili ifadelere yer
verilmemelidir. Eğer kişi kendisinden bahsetmek
zorunda ise “Ben” yerine “AraĢtırmacı”
ifadesini kullanmalıdır.
Örneğin; “Ben bir anket hazırlamıĢtım” yerine
“Bu araĢtırmada kullanılmıĢ olan anket
araĢtırmacı tarafından hazırlanmıĢtı” demek
daha uygundur. Bunun gibi “sonucun Ģöyle
olacağını düĢünmüĢtüm” yerine, “sonucun
Ģöyle olacağı düĢünülmüĢtü” demek daha doğru
olacaktır.
Araştırma raporu, dönem içi ve sonu ödevi,
seminer ve tezler bitmiş bir çalışmanın açıklaması
olduğundan, gramer bakımından geçmiş zaman kipi
kullanılmalıdır.
Araştırmada, şimdiki ya da geniş zaman şekli
sadece araştırma içindeki bir kızma atıf yaparken
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 120
kullanılmalıdır. Örneğin, bir tablonun açıklanması
yapılırken ya da bir tabloya atıf yapılırken “Tablo
8.2 göstermektedir” ya da “Tablo 8.2‟de
görüleceği üzere”, şeklinde bir ifade kullanılması
daha uygun olacaktır. Bu durum, araştırma bulgusu
olan şekil, fotoğraf ve diğerleri için de söz
konusudur. Örneğin, “ġekil 5.1‟de …” veya
“Fotoğraf 7.6‟da …” gibi.
Araştırma raporunda dikkat edilecek başka bir
nokta da sayılarla ilgilidir. On‟a kadar olan sayıları
kelime olarak (üç, beş, sekiz gibi) on‟dan büyük
olan sayıları ise rakamlarla yazmak bir kural halini
almıştır (11, 46, 589 gibi). Başka bir kural
paragrafın sayı ve sayı kelimesi ile başlamamasıdır.
Örneğin, “03.09.1962 tarihinde Artvin‟de
meydana gelen…” gibi.
Cümle başında yüzdelerin yazılışının ise en iyi
şekli “Yüzde 35” gibi kelime rakamla olmalıdır.
Buradaki açıklamalar, metin içinde sayıların
yazılışına aittir. Kuşkusuz, tablolarda on‟dan (10)
küçük sayılarda rakam ile yazılır.
10.2. Tez Yazım Süreci
Tezler DIN-A4 normuna uygun (210x297) birinci
hamur beyaz kâğıtların (en az 80, en çok 90 g/m²)
sadece bir yüzüne yazılır. Yazılar siyah renkte
olmadır. Çoğaltma fotokopi ile yukarıda özellikleri
belirtilen kağıda yapılır. Çoğaltılan nüshalarda yazı
ve şekiller net ve okunaklı olmalıdır. Tez, ciltlenip
kesildikten (tıraşlandıktan) sonra 295x208 mm
boyutunu korumalıdır.
Akademik alanlar arasında önemli bir fark
olmamakla birlikte, makalelerin yazım aşamaları
birbirine çok benzemektedir. Farklılık daha ziyade
enstitülerin veya dergilerin yazım ve sunum
formatından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle,
akademik bir makale yazımı iki aşamada ele
alınmalıdır;
 Yazım Öncesi Aşaması:
o Hazırlık,
o Verilerin toplanması,
o Derginin seçilmesi,
o Yazarların belirlenmesi ve
o Etik kuralların sağlanmasıdır.
 Akademik Yazımın Biçimi Aşaması:
o Başlık,
o Yazarların Adları,
o Özet(ler) (Abstract)s
o Anahtar Kelimeler (Keywords)
o Giriş (Introduction),
o Gereç ve Yöntem (Materials and Methods),
o Sonuç (Result)
o Tartışma (Discussion),
o Teşekkür (Adknowledgements)
o Kaynaklar (References)
o Ekler (Attachments)
o Özgeçmiş (CV)
Akademik bir makalenin ana iskeletini oluşturan
yazı dizilimi (IMRAD) “Introduction-GiriĢ”-
“Material and Methods-Gereç ve Yöntem”-
“Results-Bulgular” ve “Discussion-TartıĢma”
New. Eng. J. Medicine'in eski editörlerinden Franz

Ingelfinger tarafından yaygınlaştırılan ve bugün için
benimsenerek uygulanan bir kalıptır.
Giriş kısmında araştırmanın hipotezinin ne
olduğu, diğer çalışmalarla ilişkisi ve amacın ne
olduğu belirtilir (Niçin, Neden?). Gereç ve yöntem
kısmında, hipotezinizi nasıl test edecek ve
uygulayacaksınız sorusuna yanıt verilir (Nasıl?).
Sonuç bölümünde araştırmadan elde ettiğiniz
sonuçlar nelerdir (Tablo, şekil, yüzdeler ve
istatistiksel veriler). Tartışma da ise, elde ettiğiniz
sonuçlar hipotezinizi destekliyor mu, çalışmanızın
anlamı nedir sorusuna yanıt verilmeye çalışılır.
 AraĢtırmanın BaĢlığı:
Araştırmanın başlığı bir etikettir. Bir cümle
değildir. Her zamanki özne, nesne,
düzenlemesiyle oluşan bir cümle olmadığından
cümleden daha basittir, fakat kelimelerin sırası
daha da önemli hale gelir.
Bir araştırmada herkes tarafından okunan
kısımdır. Bu nedenle olabildiğince kısa olmalı,
sözcükler dikkatle seçilmeli, birbiri ile ilişkileri olmalı
ve sözcükler özenle sıralanmalıdır (Day, 2001).
o Başlık binlerce kişi tarafından okunacaktır,
özenle seçilmeli ve dikkat çekici olmalıdır.
o Yazı ve çalışmanın içeriğini tam olarak
yansıtmalıdır (İndeksleme, kaynak
gösterilmesi ve benzer nedenlerden dolayı).
o Başlık bir etiket gibi düşünülmeli, kelimeler
dikkatle seçilmelidir.
o En iyi başlık genelde 10 kelimeden az
olanıdır.
o Başlıkta kısaltma, kimyasal formül veya
patentli isimler kullanılmamalıdır.
 Yazarlar Ġsimleri:
o Kesin ve belirli bir kuralı yoktur. Genelde
çalışmaya en büyük katkısı olan ilk isim
olarak yazılır.
o Bazı dergiler yazar isimlerinin alfabetik sıraya
göre dizilmesini ister, fakat bu yaygın bir
yöntem değildir.
o Çalışmaya konulan katkı ve emeği göre bir
öncelik sıralaması yapılarak yazarlar
sıralanmalıdır.
o Yazarların ismi yazılırken, ilk isim(ler) ve
soyadı yazılır.
o Yazarın isminden sonra unvan, derece, vb.
konulmaz.
o Tüm yazarların ORCID numaraları
verilmelidir.
 Özet (Abstract-Summary):
Michael Alley‟e göre, tanıtıcı bir özet, metnin
içeriğinin paragraf formunda olan şeklidir, okurlar
için genel bir haritadır (Day, 2001). Yani, kısa özete,
makalenin küçültülmüş bir biçimi olarak
bakılmalıdır. Bu nedenle paragrafta; çalışmanın
amacını, önemini, kapsamını, yöntemini ve genel
bir sonucu-kanaati ifade eden cümleler yer
almalıdır.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 121
o Makalenin ana kısımlarının bir özeti olmalı,
150-200 kelime tutmalı ve 250 kelimeyi
geçmemelidir.
o Kısa özet okuyucunun kendi ilgi alanıyla
ilişkisini saptamaya, bütünüyle okumaya
ihtiyaç duyup duymayacağına karar
vermesini sağlamalıdır.
o Özet asla yeni bilgi veya makalede
belirtilmeyen bir sonuç vermemelidir.
o Kısaltma, şekil, tablo, kaynak veya atıf
olmamalıdır.
o Kısa özet geçmiş zamanda yazılmalıdır.
o Çalışmanın amacını, hedef ve problemi,
tercih edilen yöntemi ve sonucu temsil eden
bir cümle yeterli olacaktır.
fiil
 Anahtar Kelimeler:
Çalışmanın özünü temsil eden en az beş adet
anahtar kelime verilmelidir. İlk harfleri büyük
yazılmalı aralarında (,) konulmalıdır.
 GiriĢ Bölümü:
Giriş bölümümün amacı, okuyucunun konuyla
ilgili önceki yayınlara bakmaya ihtiyaç duymaksızın,
şimdiki çalışmanın sonuçlarını anlayıp
değerlendirmesine imkan verecek, yeterli ölçüde
temel bilgileri temin etmektir. Yani o çalışma
yapılmadan önceki mevcut durumu ortaya
koymaktır. Giriş ayrıca, yapılan çalışmanın gerekçe
ve mantığını vermelidir.
İyi bir giriş bölümü için önerilen kurallar şöyledir;
 Araştırmanın problemini ve niteliğini ortaya
koymalıdır.
 Okuyucuyu yönlendirmek için daha önce
yayınlanmış kaynakları değerlendirmelidir.
 Araştırma yöntemini belirtmelidir.
 Araştırmanın ana bulgularını belirtmelidir.
 Bulguların ortaya çıkardığı ana sonuçları ortaya
koymalıdır (Day, 2001).
Sonuç olarak;
o Girişin amacı, konuyla ilgili önceki
çalışmalara bakma gereksinimi duymaksızın,
yeterli bilgiyi vermektir.
o Aynı konuda daha önce yapılan
çalışmalardan kısaca söz edilmelidir.
o Bu çalışmanın “Niçin?” yapıldığı ve
“Neden?” önemli olduğu üzerinde
durulmalıdır.
o Hipotez ortaya konulup, amaç kısa ve açık
olarak belirtilmelidir.
o Giriş bölümü çok uzun olmamalı ve şimdiki
zamanda yazılmalıdır.
 Gereç ve Yöntem-Metot:
Bu bölümün amacı araştırmada kullanılan
malzeme, teknik, yöntem, tasarım vb. esasları
ortaya koymak, okuyucunun araştırma sonuçlarının
nasıl elde edildiğini belirtmek ve benzer bir çalışma
yapması durumunda da izlenmesi gereken esasları
ortaya koymaktır.

o Bu bölümün amacı, deneyin tasarım ve
esaslarını sunmaktır.
o Deneyin nasıl yapıldığı sorusuna yanıt
vermeli, “tekrarlanabilirliğini” göstermek için
tüm ayrıntılar (cins, kilo, yaş, ısı, vb.)
belirtilmelidir.
o Uygulanacak yöntem-metot daha önce bir
dergide yayınlanmışsa, sadece kaynak
vermek yeterlidir.
o Kullanılan maddenin kaynağı, miktarı,
hazırlama tekniği anlatılmalı, ticari isim-
reklam vermekten kaçınılmalıdır.
o Malzeme ve deney setleri hakkında görsel
çalışmalara yer verilmelidir.
o Bu bölümün geçmiş zamanda yazılması
gerekir.
 Sonuçlar:
T.H.Huxley‟e göre, “Bilimin en büyük trajedisi-
güzelim bir hipotezin çirkin bir gerçek tarafından
öldürülmesi” dir (Day, 2001). Yani, araştırmacı
hipoztezlerin her zaman doğru çıkmayacağı
gerçeğini unutmamalıdır.
Sonuçlar bölümü, bir çalışmanın en önemli kısmı
olmasına rağmen; özellikle eğer öncesinde iyi
yazılmış bir "Gereç ve Yöntem-Metot” ve
sonrasında iyi yazılmış bir “TartıĢma” bölümü
varsa, en kısa olanıdır. Sonuçların açık ve basit
olarak belirtilmesine ihtiyaç vardır. Çünkü,
araştırmacının evrensel bilime sunduğu katkı bu
bölümde yer almaktadır. Bu nedenle bu bölüm çok
net ve çok sade dil tercih edilmelidir.
Tüm bunlara ilaveten,
o Sonuçlar geçmiş zamanda yazılmalıdır.
o İhtiyaç durumunda şekil ve tablolar ayrı bir
sayfada eklenmelidir.
o Hiçbir yorumda bulunmadan, elde edilen
sonuçlar açık ve sade bir şekilde verilmelidir.
o Bulgulardaki tablo ve şekillerle atıflar
yapılarak desteklenmelidir.
o Bulgularda elde edilmeyen bir sonuçtan,
tartışma veya özet kısmında da söz
edilmemelidir.
o İstatistik yöntem kısaca ve yorumsuz
verilmelidir.
o Bulgular bir değerlendirme veya karşılaştırma
standart, yönerge vs. varsa bunların isimleri
zikredilerek yazılmalıdır.
o Deneysel çalışma neticesinde özellikle
malzemede meydana gelen değişim, hasar,
iyileşme, vs. olmuş ise görsel çalışmalarla
desteklenmelidir.
 TartıĢma:
Bu bölümün amacı, gözlemlenen gerçekler
arasındaki ilişkileri göstermektir. Tartışma bölümü,
çalışmanın önemini belirten kısa bir özet veya
sonuç ile belirtilmelidir. Bu nedenle araştırmanın en
zor kısmı olarak kabul edilir. Bu bölümde fiilin
zamanı geçmiş ve geniş zaman arasında gidip
gelmelidir. Başkalarının çalışmaları (yerleşmiş
bilgiler) geniş zamanda, fakat sizin kendi
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 122
sonuçlarınız geçmiş zamanda anlatılmalıdır (Day,
2001).
o Çalışma sonuçlarının yorumlandığı ve daha
önceki çalışmalarla kıyaslandığı bu kısım, bir
makalenin en zor ve en önemli bölümüdür.
o Bulguların mevcut bilgilere nasıl bir katkı
yapacağı, işkolunda, sektörde veya o alanda
nasıl kullanılabileceği belirtilmeli-
tartışılmalıdır.
o Çalışmanın yeni ve önemli verileri
vurgulanmalıdır.
o Çıkarımlar açık, kesin ve alınan sonuçlarla
uyumlu olmalıdır.
o Başkalarının çalışmaları geniş, sizin kendi
sonuçlarınız geçmiş zamanda yazılmalıdır.
 TeĢekkür:
Bilimsel çalışmalar teşekkür ve kaynakça
sunumuyla biter. Teşekkür kısmı, çalışma için
dışarıdan alınan maddi ve manevi katkı sahiplerine
destekleyen taraflara hitaben teşekkür edildiği
kısımdır. Bir paragraf olmalıdır.
 Kaynaklar-Kaynakça:
Kaynak göstermede en sık kullanılan yöntemler
şunlardır;
o Papers
o Mendeley
o End Note
Diğer taraftan ilgili enstitü tarafından önerilen
farklı kaynakça hazırlama yaklaşımları olabilir.
Bunlar verilmiş ise, bu kurallar uygulanmalıdır.
o Sadece yayınlanmış önemli kaynaklar
alınmalıdır (Yayınlanmamış veriler, basında
çıkan yazılar, özet ve tezlere atıf
yapılmamalıdır).
o Özgün yazının tümü gözden geçirilmelidir.
o Metin içinde kaynaklar ilgili enstitü veya dergi
yazım ve yayın esasları dikkate alınarak
verilmelidir. Bu konuda en yaygın şekli ya
tırnaklı parantez içinde rakam [ ] ya da
normal parantez içinde yazar soyadı, tarih ve
belli sayfa numarası belirtilmelidir (Ekinci,
2016; Ekinci ve Baykuş, 2012: 23).
o Kaynaklar daima cümlenin sonunda verilmez.
Özel isim veya tarih geçiyorsa, hemen
arkasından kaynak belirtilmelidir.
o İdeal kaynak sayısı 20-40 arasında olmalıdır.
o Kaynaklar alfabetik sıraya, makalede geçiş
sırasına veya isim-yıl sırasına göre dizilebilir.
En yaygın kullanım isimlerin alfabetik
dizimine göre sıralanmadır.
 Elker:
Araştırmada kullanılan anket formları, hukuki
izinlerin birer örneği verilmelidir.
 ÖzgeçmiĢ:
Araştırmacının kısa özgeçmişinin bir paragrafta
verildiği ve yazımda geçmiş zamanın kullanıldığı
kısımdır.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 123

10.2.1. Önsöz 1.2.1. ………………………….…………….……23

İlk sayfa niteliğinde yazılır ve bir sayfayı 1.2.2. ……………………………….………….…27
geçmez. Tezi hazırlayanın belirtmek istediği özel 1.3. ………………………………..…..……….…30
mesaj durumunda olup konu hakkındaki kişisel
görüş, amaç ve dileklerini kapsar. Tezi destekleyen 2. MATERYAL VE METOT
kuruluşlar varsa, bunlardan söz edilebilir ve 2.1. ………………………………....……….……34
istenirse, ilgililere teşekkür edilir. Ayrıca teşekkür 2.2. …………………………………....…….……41
sayfası bulunmaz. Sayfanın üst kısmına, ortaya
gelecek şekilde büyük harflerle (kalın ve koyu 3. SONUÇLAR ………………………………..…55
karakter) ÖNSÖZ veya ÖZ yazılır. Önsözün sağ alt 4. TARTIŞMA ………………………………...…69
kısmında yazarın ismi yazılır. Yazar adının hemen
altına tezin alındığı il ve yıl belirtilir. KAYNAKLAR ……………………………………80
EKLER ……………………….…………..………83
Örnek Uygulama; ÖZGEÇMİŞ ………………………………...……84
---------------------Sayfa Üst Kenarı--------------------
4 cm 10.2.3. Türkçe Özet
Tezin anahtar kelimelerini de içeren bu bölüm bir
ÖNSÖZ sayfayı geçmeyecek şekilde yazılır. Özet'te tezin
............................................................................. amacı, deneme materyali, kullanılan yöntem ve
.................................................................................. önemli sonuçların tanıtımı yapılır. Özetlerde kaynak
.................................................................................. gösterilmez. Sayfanın üst kısmına "ÖZET" kelimesi
.................................................................................. büyük harfle Koyu (Bold) yazılarak ortalanır. Tezin
.................................................................................. ismi Türkçe özette yer almaz. Tez özetinin metni,
.................................................................................. 1.5 satır aralıklı bir satır boşluk bırakılarak 1.5 satır
.................................................................................. aralıklı yazım şekli ile yazılır. Anahtar kelimeler son
.................................................................................. satırdan sonra iki satır aralığı bırakılarak sola dayalı
.................................................................................. tek satır aralıklı yazım şekli ile yazılır. Anahtar
............................. kelimelerin ilk harfleri büyük olmalıdır.

Adı SOYADI Örnek Uygulama;

ELAZIĞ – 2017 --------------------- Sayfa Üst Kenarı ----------------
4 cm
10.2.2. Ġçindekiler
Tezde yer alan bütün başlıklar, metin ÖZET
içerisindeki şekliyle kısaltma yapılmadan, sayfa .............................................................................
sırasına göre verilmelidir. Sayfanın üst kısmına ..................................................................................
ortaya gelecek şekilde büyük harflerle ..................................................................................
ĠÇĠNDEKĠLER diye başlık yazılır, sayfanın sağ üst ..................................................................................
köşesinde Sayfa No başlığı konur. Tezin içerisinde ..................................................................................
yer alan tüm başlıklar yazılarak, karşılarında ..................................................................................
başlangıç sayfa numaraları gösterilir. Sayfa ..................................................................................
numaraları, son rakamlar alt alta gelecek biçimde ..................................................................................
yazılmalıdır. İki veya daha fazla satır halindeki ..................................................................................
başlıklarda son satırın karşısına sayfa numarası ...............................................
verilmelidir (Örnek 7). Bu tür başlıklar kendi içinde Anahtar Kelimeler: Periyodik Akış, Laminer
tek satır aralıkla yazılmalıdır. Akış, Türbülans, Isı
Transferi
Örnek Uygulama;
---------------------Sayfa Üst Kenarı-------------------- 10.2.4. Ġngilizce Özet (SUMMARY)
4 cm Başlık olarak, “SUMMARY” büyük harflerle
sayfanın başına yazılarak ortalanmalıdır. İki satır
ĠÇĠNDEKĠLER boşluk bırakılarak tezin İngilizce olarak adı, küçük
Sayfa No harflerle (kelimelerin ilk harfi büyük olmak üzere)
ÖNSÖZ I Koyu (Bold) karakterde, tek satır aralıklı yazı
ĠÇĠNDEKĠLER II alanına ortalanarak yazılmalıdır. Uzun isimlerde
ÖZET V satırlar iki uçtan eşit boşluklar kalacak biçimde
SUMMARY VI yerleştirilmelidir. Tez özetinin İngilizce metni, 1.5
ġEKĠLLER LĠSTESĠ VII satır aralıklı bir satır boşluk bırakılarak 1.5 satır
TABLOLAR LĠSTESĠ VIII aralıklı yazım şekli ile yazılmalıdır. İngilizce özetin
SEMBOLLER LĠSTESĠ IX son satırından itibaren iki aralık boşluk bırakılarak
1. GİRİŞ ………………………………………..….1 İngilizce anahtar kelimeler (Keywords) yazılmalıdır.
1.1. ……………………………………...………….1
1.2. …………………………………………………5
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 124

Örnek Uygulama; karakter içeride olmak üzere karşısına açıklaması

---------------------Sayfa Üst Kenarı-------------------- verilmelidir. Tezde çok kullanılan birden fazla
4 cm sözcükten oluşan terimler için baş harfleri
kullanılarak kısaltma yapılmalıdır. Bu durumda,
SUMMARY yapılan kısaltma ilk geçtiği yerde (parantez) içinde
yalnız bir kez açıklanmalıdır. Semboller dizininde
The Name of the Thesis alfabetik sırayla sunularak açıklaması yapılmalıdır.
.............................................................................
.................................................................................. Örnek Uygulama;
.................................................................................. KISALTMALAR
.................................................................................. BUD : Boyoharmolojik Uygunluk
.................................................................................. Değerlendirmesi
.................................................................................. THF : Tetrahidrofuran
.................................................................................. DMF : Dimetil Formamid
...................................................... LUMO : Low Occupied Molecular Orbital
Keywords: Periodic Flow, Laminar Flow, GPS : Global Positioning System
Turbulence, Heat Transfer CBS : Coğrafi Bilgi Sistemi
SAR : Synthetic Aperture Radar
10.2.5. ġekiller Listesi AMI : Active Microwave Instrument
Özetlerden sonra verilmelidir. Sayfanın üst GRS : Ground Referance System
kısmına ortaya gelecek biçimde büyük harflerle
"ġEKĠLLER LĠSTESĠ" yazılmalıdır. Sağ üst köşeye
de altı çizili olarak "Sayfa No" başlığı konulmalıdır. Örnek Uygulama;
Tez de yer alan bütün şekiller numara sırasına göre SEMBOLLER LĠSTESĠ
bir liste halinde 1.5 satır aralığı ile yazılmalı A, B, C1 : İntegrasyon sabitleri
karşılarına tez içerisinde bulundukları sayfa D : Plak eğilme rijitliği
numarası verilmelidir. Bir satırdan uzun şekil Ec, Es : Beton ve donatının elastisite modüleri
başlıklarının diğer satırları ilk satırın başladığı (Şekil Fs, Fs : Üst ve alt yüzeylerde birim genişliğe
No hariç) kolondan başlamalı ve kendi içinde tek düşen donatı alanı
satır aralıkla yazılmalıdır. Sayfa numaraları son H : Plak kalınlığı
rakamlar alt alta gelecek şekilde yazılmalıdır. Ic, Is : Beton ve donatının atalet momentleri
k : Zemin yatak katsayısı
Örnek Uygulama; K,Kr : Dairesel ve radyal eğrilikler
--------------------Sayfa Üst Kenarı -------------------- k, kr : Boyutsuz dairesel ve radyal eğrilikler
L : Plakta karakteristik uzunluk
4 cm
Mr, M : Radyal ve dairesel momentler
ġEKĠLLER LĠSTESĠ Mo, Mo' : Plağın pozitif ve negatif limit
momentleri
Şekil 1. İki boyutlu kontrol hacmi ......................... 17  : Limit momentler oranı
Şekil 2. Boru cidarı akışı ………..……….…..….. 98 P : Plağı etkileyen düzgün yayılı yük
Şekil 3. Engel yüksekliği uygulaması ……….….. 108
10.2.8. Metin Ġçinde Kaynak Gösterimi
10.2.6. Tablolar (Çizelgeler) Listesi Tez içinde kaynakların gösteriminde tercihe
Tezdeki bütün tablolar bir liste halinde, şekil bağlı olarak Rakam veya Soyadı ve Tarih sistemi
listesinden sonra ayrı bir sayfada verilmelidir. olmak üzere iki farklı yöntemden biri uygulanacaktır.
Düzenlenmesi Şekiller Listesinde olduğu gibidir. Bütünlük açısından tez içerisinde danışmanının da
onayı ile bütün tez boyunca sadece seçilen yöntem
Örnek Uygulama; kullanılmalıdır.
---------------------- Sayfa Üst Kenarı -----------------
4 cm  Rakam Sistemi: Metin içerisinde atıf yapılan
kaynaklara, ilk verilenden başlayarak birbirini
TABLOLAR LĠSTESĠ izleyen numaralar verilmelidir. Kaynak
Tablo 1. Salix triandra özellikleri ……................. 21 numaraları metin içinde atıf yapılan yerde köşeli
Tablo 2. Betonun basınç dayanımı .................... 27 parantez içine alınarak [1], [2], [3], [1, 5, 7]
Tablo 3. Çimentonun fiziksel özellikleri ............. 102 şeklinde gösterilmelidir.
Kaynak numaraları birbirini takip ediyorsa,
10.2.7. Semboller ve Kısaltmalar birincisi ve sonuncusunun numaraları aralarına
Tezde kullanılan sembol ve kısaltmalar Tablolar çizgi [-] konularak yazılmalıdır. Örneğin; 3'den
dizininden sonra bir liste halinde ayrı bir sayfada 8'e kadar olan kaynaklar birbirinin devamı ve
verilmelidir. Sayfanın üst-orta kısmına büyük ayrıca 13. kaynaktan alıntı yapılmış ise bu
harflerle “SEMBOLLER LĠSTESĠ” yazılmalıdır. durum metin içinde aşağıdaki gibi gösterilmelidir.
Semboller, sayfanın sol kenarından başlamak üzere [1] 1 nolu kaynak,
alt alta yerleştirilmeli ve satır başından itibaren 10

[1-3] 1 ve 3 arası (1, 2 ve 3 nolu ) kaynaklar,
[1,3] 1 ve 3 nolu kaynaklar,
[1, 5, 7] 1, 5 ve 7 nolu kaynaklar,
[3-8,13] 3 ve 8 arası ( 3, 4, 5, 6, 7 ve 8)
kaynaklar ile 13 nolu kaynak.
Örnek Uygulama;
 Özgül ağırlıklarına göre yonga levhalar üç'e
ayrılmaktadır [1].
 Maloney [12] yonga levhaları özgül
ağırlıklarına göre üç'e ayırmaktadır.
 Maloney'e [12] göre, yonga levhalar özgül
ağırlıklarına göre üç'e ayrılmaktadır.
 Soyadı ve Tarih Sistemi: Bu sistemde metin
içerisinde atıf yapılan kaynaklar "Yazar (lar)ın
Soyad(lar)ı ve Yıl" sistemine göre yapılmalıdır.
Kaynaklar sayfasında yazar soyadına göre
alfabetik olarak sıralama yapılır.
Kaynak eserin yazarının soyadı (ilk harfi büyük,
diğerleri küçük harf olarak) ve eserin yayın tarihi
yazılmalı. Yazar soyadından sonra virgül
konulmalıdır. Aynı satırda birkaç yazar adı yer
alacaksa tarihlerden sonra noktalı virgül
konulmalıdır.
Üçüncü tür kaynak gösteriminde "a" ve "e"
takıları yazar soyadına göre seçilmelidir.
Örnek Uygulama;
 Özgül ağırlıklarına göre yonga levhalar üç'e
ayrılmaktadır (Maloney, 1977).
 Maloney (1977), yonga levhaları özgül
ağırlıklarına göre üç'e ayırmaktadır.
 Maloney'e (1977) göre, yonga levhalar özgül
ağırlıklarına göre üç'e ayrılmaktadır.
 (Pauley, 1994; Eaton, 1995).
Kaynak eser başka bir yayın içinde değinme
şeklindeyse; önce ilk yayına değinme yapılır; sonra,
parantez içinde, bu değinmeyi yapan yazar
belirtilmelidir.
Örnek Uygulama;
 Eibeck'e (1990) göre, pek çok eliptik akışın
direk sayısal simülasyonu mümkün
olmaktadır (Stein,1992).
Eğer ilk yayın bilinmiyorsa, değinme bir
sonraki yayından aşağıdaki örneğe uygun biçimde
yapılmalıdır:
Örnek Uygulama;
 Eibeck pek çok eliptik akışın direk sayısal
simülasyonunun mümkün olduğunu
belirtmiştir (Stein,1992).
İki yazarlı eserler kaynak gösterilirken; Türkçe
ve yabancı dildeki kaynaklarda yazar soyadları
arasına ve bağlacı kullanılmalıdır.
Örnek Uygulama;
 (Akkurt ve Bayrak, 1993)
 (Irle ve Boulton, 1989)
İkiden fazla yazarlı eserler kaynak
gösterildiğinde ilk yazarın soyadından sonra Türkçe
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 125
kaynaklarda ve yabancı kaynaklarda "ve diğerleri"
anlamına gelen "vd", kısaltması kullanılmalıdır.
Örnek Uygulama;
 (Barış vd., 1997)
 (Kehr vd., 1993)
Yazarı belli olmayan internet kaynaklarına atıf
yapılması durumunda; URL-sıra numarası, ilgili
sitenin internet adresi, sitenin yahut alınan kaynağın
adı ve bilginin alındığı tarih (gün, ay, yıl) açıkça
yazılmalıdır.
Örnek Uygulama;
 URL-1, www.ogm.gov.tr/agaclar.htm Ağaç
Türlerimiz. 11 Mart 2003.
 URL-2, www.ogm.gov.tr/T.C. Orman Genel
Müdürlüğü, Yeniden Yapılanma ve, Norm
Kadro Projesi. 11 Mart 2003.
Metin içerisinde yazarı belli olmayan internet
kaynaklarına atıf yapılırken, büyük harflerle URL-
sıra numarası (,), yıl şeklinde yazılmalıdır.
Örnek Uygulama;
 (URL-1, 2003), (URL-1 ve URL-2, 2003)
 URL-1‟e (2003) göre ...
Rakam sistemi yazımında URL- ifadesi
yazılmaz, bunun yerine sadece rakamlar
kullanılmalı, atıflarda rakam sistemi kuralları
izlenmelidir.
Yazarı belli internet kaynaklarına atıf yapılması
durumunda; Yazar (lar) ın soyad (/lar) ı, ad (/lar)
ının ilk harfi, internet kaynağının yahut sitenin adı,
ilgili sitenin internet adresi, bilginin alındığı tarih
(gün, ay, yıl) açıkça yazılmalıdır.
Örnek Uygulama;
 James, G.T., ve Richards, A.P., (2003).
Greenhouse Effect ve Sea Level Rise: The
Cost of Holding Back the Sea.
http://yosemite.epa.gov/oar/globalwarming.ns
f/content/ResourceCenterPublicationsSLRCo
st_of_Holding.html, 21 Mart 2003.
 David, C.N., A Criteria ve Indicators
approach to community development.
http://sfm-
1.biology.ualberta.ca/english/pubs/PDF/WP_
2002-2.pdf, (Erişim: 21 Mart 2003).
Metin içerisinde internet kaynaklarına atıf
yapılırken, yazar soyadı sistemine benzer şekilde
şeklinde yazılmalıdır.
Örnek Uygulama;
 (James ve Richard, 2003).
 David (2003) göre ...
Aynı yazar(lar)ın farklı yıllarda yayınlanmış
eserleri veriliyorsa önce yaptığı yayından
başlayarak (eskiden yeniye doğru) sıralama
yapılmalıdır. Aynı yazar(lar)ın aynı yıllarda
yayınlanmış eserleri veriliyorsa, yazarın birden fazla
çalışmalarını ayırt edebilmek için yılların ardından
a, b, c harfleri kullanılmalıdır.

Örnek Uygulama;
 (Demir, 1990a, 1990b, 1990c; Yılmaz, 1992
basımda-a, 1992 basımda-b)
Kaynakça/kaynaklar listesinde iki veya daha
fazla aynı soyadı olan yazar varsa, metin içinde ilk
adları verilerek kullanılmalıdır. Hatta yayın yılları
farklı olsa bile böyle kullanılması gerekmektedir.
Örnek Uygulama;
 N. Özdemir (1985) ve M. Özdemir (1990)
tarafından yapılan çalışmalarda…..
10.2.9. Alıntılar
Tez metni içinde başka kaynaktan alınmış bir
bölüme yer verilmek istendiğinde, ana metnin son
satırından başlayarak 1,5 satır aralığı boşluk
bırakılır ve ayrı bir paragraf olarak, tırnak (". . . .. . ")
içinde tek satır aralığı boşluk bırakılarak
yazılmalıdır. Alıntıdan sonra yeniden ana metne
geçiş yaparken, yine 1,5 satır aralığı boşluk
bırakılmalıdır.
Örnek Uygulama;
 Acheson (1976) şöyle demektedir [7]. "Doğal
kaynaklı bileşikler içinde karbon-karbon çift bağı
yaygın bir işlevsel guruptur. Çift bağlar, çoğu
kez, diğer işlevsel guruplarla birlikte bulunurlar.
Bununla birlikte, başka işlevsel guruplar
içermeyen alkenler, sanıldığı kadar az değildir.
Sözgelimi, böceklerin iletişim gereçleri olan
feromonlar yalnızca çift bağlar taşırlar".
10.2.10. Formül ve Denklem Gösterimi
Tez ve/veya seminer metin içerisindeki bütün
formüller veya denklemler bulundukları bölüm
numaralarına göre [(1.1), (1.2), ...., (2.1), (2.2), ...],
şeklinde (gerekiyorsa aynı denklemin alt ifadeleri
(1.1a) , (1.1b) olarak) şeklinde satırın en sağına
yazılmalıdır.
Ekteki denklemler ise (E.1), (E.2), (E.3), şeklinde
numaralandırılmalıdır. Formül ile metinler arasında
boşluk olarak 1.5 satır aralığı üstten, 1.5 satır
aralığı alttan olmak üzere üç satır aralık
bırakılmalıdır. Formüle paragraftan başlanmalıdır.
Formül numarası sağ kenara yerleştirilmelidir.
Formül ile formül numarası arasına yatay olarak
sıralama işaretleri (....., -.-.-,) koymaya gerek yoktur
(Gerektiği durumlarda formül satırı ortalayarak da
yazılabilir, formül numarası sağ kenara
yerleştirilmelidir).
Örnek Uygulama;
 x   1   2 
1
(2.1)
2 Cos 
10.2.11. ġekil Gösterimi
Şekilleri, grafik, diyagram, harita, fotoğraf, resim,
vb. kapsar. Yarım sayfa veya yarım sayfaya yakın
yer tutacak şekillerde, şekil ya sayfanın üstünde ya
da altında bulunmalıdır. Şekille metin arasında
üstten/ve alttan tek satır aralıklı iki satır boşluk
bulunmalıdır. Yarım sayfadan büyük yer tutan
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 126
şekiller ayrı bir sayfaya yerleştirilmelidir. Aynı
sayfada zorunlu olmadıkça üç‟ten fazla şekil
bulunmamalıdır. Şekil üzerinde x ve y eksenlerinin
neyi gösterdikleri ve varsa birimleri şekil
tanımlamalarında tanımlanmışsa mutlaka
yazılmalıdır. Şekillerde genel değişim bilgilerinin
irdelenmesi yapılmalıdır.
Şekillerde çizgisel ölçek kullanılmalıdır. Şekiller
metin içerisinde ilk sözü edildikleri yerlere mümkün
olduğu kadar yakın olmalıdır. Bütün şekillere
birbirini izleyen veya bulundukları bölüm
numaralarına göre numaralar verilmeli. İlk rakam
bölüm numarası (eklerde harf), ikinci rakam şeklin
bölüm içindeki sıra numarası olmak üzere, ana
bölümlerde “Şekil 1.1.”, “Şekil 1.2. “ eklerde “Ek
Şekil 1.1.” biçiminde sıra ile numara verilmelidir.
Şekil içindeki karakterler 10 font'tan küçük
olmamalı. Şekillerin yerleştirilmesinde sayfa
kenarlarında bırakılması gerekli boşluklara
kesinlikle taşılmamalıdır. Bu durumda ya şekiller
küçültülmeli veya Ek de sunulmalıdır. Tez içinde
katlanmış şekil bulunamaz. Bu tür şekillerde Ek‟de
verilmelidir.
Her şeklin numarası ve adı şeklin altına zorunlu
olmadığı sürece şeklin sol kenarı ile hizalanacak
şekilde 10 punto büyüklüğünde yazılmalı, şekil
başlığını oluşturan kelimelerin (ilk kelime hariç) ilk
harfleri küçük olmalıdır. Şekil adının sonuna (.)
konulmamalı, ancak kaynak numarası yahut kaynak
adı kullanılırsa (.) konulmalıdır. Bir satırdan uzun
olan yazılar için satır aralığı 1 olmak üzere, ikinci ve
diğer satırlar birinci satır başı ile (Şekil ve numarası
hariç) aynı hizada (kolonda) başlamalı, blok yazım
yapılmalıdır. Şekil alt kenarı ile Şekil başlığı
arasında tek satır, şekil başlığı ile metin arasında
tek satır aralıklı 2 satır boşluk bulunmalıdır.
Bir sayfaya sığmayan şekiller bir sonraki
sayfadan itibaren "Şekil ....'in devamı" başlığı
yazılarak devam edilmelidir.
Örnek Uygulama;
Şekil 2.2. BUDBOX grafiği
10.2.12. Tablo Gösterimi
Metin içerisinde Tablolar ilk sözü edildikleri
yerlere mümkün olduğu kadar yakın olmalıdır.
Bütün tablolar birbirini izleyen ve bulundukları
bölüm numaralarına göre numaralar verilmeli. İlk

rakam bölüm numarası (eklerde harf), ikinci rakam
tablonun bölüm içindeki sıra numarası olmak üzere,
ana bölümlerde “Tablo 1.1.”, “Tablo 1.2.“ eklerde
“Ek Tablo 1.1” biçiminde sıra ile numara verilmelidir.
Tablonun no‟su ve adı tablonun üstüne zorunlu
olmağı sürece tablo sol kenarı ile hizalanacak
şekilde yazılmalıdır.
Örnek Uygulama;
Tablo 2.1. ABC katkısının durabiliteye etkisi (%)
o o o
Açıklama 10 C 20 C 30 C
Kontrol 0.001 0.002 0.003
ABC10 0.010 0.011 0.012
ABC15 0.015 0.016 0.017
veya
Tablo 2.1. ABC katkısının durabiliteye etkisi (%)
o o
Açıklama 10 C 20 C 30 C
o kalmadıkça tablo yapılmamalıdır (Day, 2001).
Kontrol 0.001 0.002 0.003
ABC10 0.010 0.011 0.012
ABC15 0.015 0.016 0.017
Tablo adı ile metin yazısı arasında tek satır
aralıklı 2 satır boşluk, Tablo üst kenarı ile tablo adı
arasında 1 satır aralık bırakılarak 10 punto
büyüklüğünde yazılmalıdır. Bir satırdan uzun Tablo
isimleri 1 aralıkla yazılmalı, diğer satırlar birinci satır
başı ile (Tablo ve numarası hariç) aynı hizada
başlamalıdır.
10.3. Makale Yazım Esasları
Makale yazımı son derece özen ve dikkat
gerektiren bir süreçtir. Bu bağlamda da yapılan
bilimsel bir çalışmadan elde edilen sonuçları bilim
dünyasına sunmak için yeterli bilgi ve donanıma
sahip olmak gerekir. Bu nedenle de konuyla ilgili
yapılmış olan çalışmaların ayrıntılı bir şekilde
taranması ve temin edilmesi gerekir. Bu şekilde
sağlam bir altyapı elde edilir.
Bilimsel bir makale genel hatlarıyla;
 Başlık,
 Yazarların Adları,
 Özet(ler) (Abstract)s
 Anahtar Kelimeler (Keywords)
 Giriş (Introduction),
 Çalışmanın Önemi (varsa)
(Research Significance)
 Gereç ve Yöntem (Materials and Methods),
 Sonuç (Result)
 Tartışma (Discussion),
 Teşekkür (Acknowledgements)
 Kaynaklar (References).
ana kısımlarından oluşmaktadır. Bununla birlikte
makalenin gönderileceği dergiye göre bu başlıklar
değişiklik arz edebilir. Özet kısmında çalışmanın
amacı, çalışmada kullanılan yöntem ve çalışmadan
elde edilen sonuçlar yalın dilde ve kısaca verilir.
Giriş kısmında konuyla ilgili kısa bir literatür
bilgisi verilir. Bu kısım bir-iki sayfa kadardır. Giriş
bölümü okuyucuyu sıkmayacak şekilde olmalı,
okuyucuyu uyandırmayı amaçlayacak şekilde
yazılmalıdır. Bununla birlikte abartılı ve taklitçi bir
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 127
yazımdan uzak durulmalıdır. Mevcut durum ortaya
konulmalıdır.
Çalışmanın önemi bölümünde amaç, hedef,
varsayım, hipotez vs belirtilir. Bu kısım en az iki
paragraf olmalıdır.
Materyal ve yöntem kısmında çalışmada
kullanılan materyaller ve yöntemler ayrıntılı bir
şekilde verilir. Deney seti ve ihtiyaç durumunda
deneylerde kullanılan malzemeler görsel olarak
sunulmalıdır.
Sonuçlar-Bulgular araştırma neticesinde elde
edilen bütün bulgu ve veriler sade bir dille yazılmalı,
tablo ve grafik gibi görsellerle desteklenmelidir.
Peter Morgan‟a göre, verileri tablo halinde sunmak,
bilimsel makalenin kalbi, daha da ötesi, beyniidir.
Kural olarak, tekrarlı veriler sunmak zorunda
Tablolar ya satır-sütün çizgili ya da sadece alt ve
üst satır çizgili şeklinde verilebilir. Mümkünse tablo
başlıklarında üstellerden kaçınılmalıdır.
Tartışma kısmı makalenin en zor kısımlarının
başında gelmektedir. Bu bölümde konuyla ilgili
olarak yapılmış olan çalışmalar ile kendi yaptığınız
çalışmadan elde edilen sonuçlar karşılaştırılır. Bu
nedenle de geçmiş çalışmaların iyi bir şekilde
taranmış olması ve bu çalışmalardan elde edilen
sonuçların iyi analizi, karşılaştırılması veya
değerlendirilmesi gerekir. Çalışmanızdan elde
edilen sonuçlar ile benzerlik ya da farklılık gösteren
çalışmalar bu bölümde sunulur. Sonuçlar kısmında
verilmeyen hiçbir sonuca tartışmada yer
verilmemelidir. Tartışma kısmı gereğinden fazla
uzatılmamalıdır.
Sonuç(lar) kısmında yapılan bilimsel çalışmadan
elde edilen sonuçlar ayrıntılı bir şekilde verilmelidir.
Burada özellikle sayısal değerler varsa bunların
yazımında çok dikkatli davranılmalıdır. Bulgular
kısmındaki tablo, grafik gibi görsellere atıflarda
bulunulmalıdır. Zira en ufak bir hata bilim dünyasına
yanlış bilgi verilmesine yol açacaktır.
Genel hatlarıyla yukarıdaki gibi bir içeriğe sahip
olan makalelerin yazımında şekilsel olarak her
derginin kendine has bir düzeni veya sunum formatı
bulunmaktadır. Bu bağlamda makalenin
gönderileceği dergilerin yazım kurallarına göre
makale yazılır.
Makale yazmada en çok kullanılan ve tercih
edilen yazım esasları şunlardır:
 Ana metin karmaşık ve fazla hacimli değilse,
başlık ve alt başlıklarda sayılar veya harfler
kullanmayınız. Yine metinde yer alan çeşitli
türden ardışık sıralamalarda sayı yerine madde
işaretleri kullanılmamalıdır (kare, çizgi, yuvarlak,
vb.)
 Metin içinde genel bir referans söz konusuysa
ve metnin bütününe gönderme yapılıyorsa
(yazarın soyadı, yıl) yazmak yeterlidir.
Örneğin (Öztürk, 2004).
 Belirli bir sayfadan aynen alıntı yapılmış ya da
ilgili fikirler belirli bir kısımdan alınmışsa kaynak,
sayfasıyla birlikte şu şekilde yazılır: (Elyiğit ve
Ekinci, 1998:42).
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 128

 Bir yazarın aynı tarihli eserleri şu şekilde yazılır:  Bir dergiden ya da kitaptan kullanılan makalenin
(Gürol, 2009a) ve (Gürol, 2009b). metinde başlığıyla belirtilmesinde de çift tırnak
 Yazar sayısı üç ile beş arasında ise, ilk kullanılır.
göndermede tüm isimler yazılır, daha sonra Örneğin;
sadece ilk yazarı belirtmek yeterlidir.  Sabit Oymael‟in makalesi (2003) “Yapı Fiziğinin
Örneğin; Kuramsal Esasları” …..
Kaynak ilk geçtiğinde (Yeğinobalı, Ekinci ve  Dilsel örnek olarak bir harf, sözcük veya cümle
Oymael, 2004) sonraki geçişinde (Yeğinobalı aktarılarak kullanılacaksa, bunlar italikleştirilirk,
vd., 2004) olarak yer alır. çift tırnak kullanılmaz.
 Metin içinde iki yazarlı bir kaynak belirtiliyorsa Örneğin;
her seferinde iki yazarın adı da belirtilir; ikiden  Derrida, differance ve difference arasında bir
fazla yazarlı eser ise ilk kullanımda hepsi, ayrım koyar.
sonraki kullanımda sadece ilk yazar belirtilir.  Teknik bir terim sunuluyorsa ilk sunum
Örneğin; cümlesinde italik yapılır, sonraki kullanımlarında
 Gregory, Agar, Lock ve Harris (2007), özel yapılmaz.
sektörün bilimle ilgilenmesinin yeni bir tür halkla Örneğin;
ilişkiler çalışması biçimi olduğunu öne  Yazar, sonraki bölümde ayrıntılı olarak
sürmektedirler. (…) Gregory vd. bu yolla anlatacağı meta analiz ile başlamaktadır.
firmaların kendi şöhretlerini koruduklarını ileri  Metin içinde 40 sözcükten uzun alıntılar içeriden,
sürmektedirler (2007: 212). tek veya sık satır aralığı vererek, ana metinden
 Yazar sayısı altı ya da daha fazlaysa o zaman daha küçük bir puntoyla (10 veya 11 punto),
ilk kullanımda da sadece ilk isim ve diğerleri italik olmadan, tırnaksız yazılır.
şeklinde kısaltma yapılır (Abisel vd., 2005).  Kısaltmalar metinde ilk kez sunulurken
 Aktarma ifadenin yer aldığı bağlam, kaynakça paranteze alınır, sonraki kullanımında alınmaz.
listesinde hangi kaynağın yer aldığını açıkça Örneğin;
gösteriyorsa, daha belirginleştirici bir bilgi Sonuçta 1957 yılında dış borçların
yazmaya gerek olmaz. karşılanabilmesi için Uluslararası Para Fonu‟na
Örneğin; (IMF) başvurmak zorunda kalınmıştır. IMF, bu
Baudino ve Wyatt (2004), “etkin öğrenimin borçlanmayla Türk ekonomisine önemli bir figür
eleştirel düşünmeyi desteklediğini ve eleştirel olarak girmiştir.
kavramların doğrudan kullanımını  Metin içinde yeniden basımı yapılmış eski bir
kolaylaştırdığını” savunmaktadırlar (s.17). kaynak kullanılıyorsa yatık çizgi (/) kullanılır.
 İkincil kaynaklardan alıntı yapan bir kaynağa Örneğin:
referans veriliyorsa, asıl yararlanılan kaynağa Freud (1923/1961), çalışmasında günlük
göndermede bulunulur. hayattaki dil sürçmelerinin de bilinçaltında yer
Örneğin, (Ekinci‟den aktaran Oymael, 2009). alan bastırılmış temsillerin bir tür dışa vurumu
Oymael (2009), kaynak listesinde bütün künye olduğunu ilk kez öne sürmüştür.
bilgileri ile yer alır, Ekinci‟nin kaynağı almaz.  Karşılaştırma amaçlı olarak yatık çizgiyi değil
 Metin içinde kullanılan ikincil kaynakta kısa çizgiyi kullanın.
alıntılanan birincil kaynak, makale yazarı Örneğin;
tarafından hiç okunmamış ise o zaman örneğin, Test-yeniden test güvenilirliği için (…)
Ekinci‟nin ideoloji görüşündeki sorun (Ekinci‟den  İki noktadan sonra gelen cümlede ilk harf büyük
aktaran Oymael, 2009)… olarak belirtilir. başlamalı.
 E-maille, telefonla, yüzyüze ya da başka Örneğin;
biçimlerde yapılan kişisel görüşmelere dayalı Yazar bir noktayı açıkça belirtiyor:
bilgiler, metin içinde gösterilir, ancak Açıklamalardan hiçbiri yeterince temellendirilmiş
kaynakçaya yazılmazlar. değildi.
Örneğin;  Hiç yazarı olmayan bir kaynaktan aktarma
Cevdet Emin Ekinci “Binalar kullanıcısıyla birlikte yapılıyorsa, kaynakçada gösterilen şekliyle ve
yaşadığını” söyledi (Cevdet Emin Ekinci, kişisel genellikle de başlığın bir kısmını içeren bir
görüşme, 15 Kasım 2017) referanslı kullanım uygundur.
 Klasik kitaplar, özgün tarih biliniyorsa şu Örneğin;
örnekteki gibi yazılır: (Oymael, özgün eserin Türkiye‟de fen bilimleri alanındaki
tarihi/yararlanılan kitabın-makalenin tarihi) akademisyenler, sosyal ve beşeri bilimlerdeki
 Özgün eserden doğrudan bir alıntı yaparken akademisyenlerden daha fazla yurt dışı bursu ile
çıkarılan sözcük/cümle(ler) parantez içinde üç yükseköğrenimlerini tamamlama fırsatı
noktayla (…) gösterilir. bulmuşlardır (“Türkiye Bilimler Akademisi
 Metin içindeki diğer kısa ve doğrudan alıntılar Raporu”, 2005: 20).
çift tırnakla yazılır. Çift tırnak içinde çift tırnak yer  Sayfa numarası olmayan bir web belgesinden
alamaz. aktarma yapılıyorsa, paragraf numarası
belirtilmelidir.

Örneğin;
Dursun, Avatar filmindeki hikayenin anti
emperyalist veya ABD karşıtı olmadığını öne
sürmektedir (Dursun, 2009, parag.10).
Özet Yazımı:
Yazının başlığı büyük harflerle sola dayalı,
ardından Abstract başlığı ve 100-150 kelimeyi
geçmeyen öz eklenip, altına 5 anahtar sözcük
sıralanır.
 Kaynakçada APA:
Kaynakçada aynı yazarın çok sayıda kaynağı
varsa, kaynaklar eskiden yeni tarihe doğru
sıralanarak yazılır. Aynı tarihli kaynaklarda harf
ile sıralama yapılır. Örneğin: 2000a, 2000b.
 Dergilerin varsa DOI numaraları yazılır.
Örneğin;
Anderson, A.K., (2005). Affective Influences on
the Attentional Dynamics Supporting
Awareness. Journal of Experimental
Psychology: General, 154, 258–281.
doi:10.1037/0096- 3445.134.2.258 Yoksa URL
numaraları yazılır.
Örneğin;
Fe: Feminist eleştiri dergisi URL‟si.
http://cins.ankara.edu.tr/cansun. html
 Klasik eserlerin (Marx, Freud gibi) özgün tarihleri
biliniyorsa kaynağın sonunda şu şekilde verilir:
(Özgün eser 1846 tarihlidir).
 Aynı soyadlı yazarlardan, yayını daha eski tarihli
olsa bile adının ilk harfi alfabetik olarak önce
gelen kaynakçada önce belirtilir.
Örneğin;
Köker, E., (1998). Politikanın İletişimi İletişimin
Politikası, Ankara: Vadi Yayınları.
Köker, L., (2007). Hukuk Reformları Sürecinde
Türkiye‟nin İnsan Hakları Sorunu. İnsan Hakları
Haberciliği, (Derleyen.) Sevda Alankuş, İstanbul:
IPS Vakfı.
 Kitap ve raporların kaynakçada gösteriminde
önce yayınlandığı yer (İl veya Ülke) ve sonra
kitabevi, yayınevi adı, “Kitabevi‟, “Yayınevi‟
ekler belirtilmeksizin verilir.
Örneğin:
 Ankara: İmge Yayınevi.
 İstanbul: Data Kitabevi
 New York, NY: McGraw-Hill
 Newbury Park, CA:Sage London,
 UK: Routledge
 Ankara: TÜBA İstanbul: Konrad Adenauer
Vakfı.
Tek Yazarlı Kitap:
Kaynakçada;
 Ekinci, C.E., (2016). Yapı. Ankara: Data
Yayınevi.
 Zizek, S., (2009). Matrix: Ya da Sapkınlığın İki
Yüzü. Bahadır Turan (Çev.). İstanbul: Encore.
 Armutlulu, İ., (2004). İşletme İstatistiğine Giriş.
İstanbul: Alfa Basım Yayın Dağıtım Ltd. Şti.
Metin içinde;
[23] veya (Armutlulu, 2004:112)
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 129
Ġki Yazarlı Kitap:
 Johnson B. ve Larry C., (2007). Educational
Research: Quantitative, Qualitative, and Mixed
Approaches. Inc.: Sage Publications.
Metin içinde;
[15] veya (Johnson ve Larry, 2007: 25)
Çok Yazarlı Kitap:
 Abisel, N., Arslan, U.T., Behçetoğulları, P.,
Karadoğan, A., Öztürk, S.R. ve Ulusay, N.,
(2005). Çok Tuhaf Çok Tanıdık. İstanbul: Metis
Kitabevi.
 Altunışık, R., Coşkun, R., Bayraktaroğlu, S.,
Yıldırım, E., (2007). Sosyal Bilimlerde Araştırma
Yontemleri. Sakarya: Sakarya Yayıncılık.
Metin İçinde İlk Atıfta:
[55] veya (Altunışık, Coşkun, Bayraktaroğlu,
Yıldırım, 2007: 12).
Metin İçinde İkinci Atıfta:
[55] veya (Altunışık ve diğerleri, 2007: 35).
Editörlü Kitap:
 Özcanoğlu, M., (Ed.) (2015). Kamusal Alan
Düzenlemeleri Üzerine Bir Araştırma. İstanbul:
Hilal Yayınevi.
Editörlü Kitapta Bölüm:
 Canoğlu, G., (2005). Medya Çalışmalarında
Kamusal Alan Kavramının İşleyişi. Hasan Özcan
(Ed.), Kamusal Alan içinde (ss. 689-713).
İstanbul: Hikmet Yayınevi.
Birden Çok Baskısı Olan Kitap:
 Strunk, W.Jr. ve White, E.B., (2000). The
Elements of Style (4. Baskı). New York:
Longman.
Sadece Elektronik Basılı Kitap:
 O'Keefe, E. (n.d.). Egoism & the consts in
Western values. erişim http://www.online-
originals.com/showitem.asp litem I 135
Kitabın Elektronik Versiyonu:
 Freud, S., (1953). The method of interpreting
dreams: An analysis of a specimen dream. J.
Strachey (Ed. & Trans.), The standart edition of
the complete psychological works of Sigmund
Freud (Vol.: 4, pp. 96-121).
http://books.google.com/books (Özgün eser
1900 tarihlidir).
 Shotton, M.A., (1989). Computer addiction? A
study of computer dependency [DX Reader
version]. Retrieved from http://www.ebook-
store.tandf.co.uk/html/index.asp
 Schiraldi, G.R., (2001). The post-traumatic
stress disorder sourcebook: A guide to healing,
recovery, and growth [Adobe Digital Editions
version]. doi: 1 0.1036/0071393722 7 Elektronik
adresten yararlanılan kaynakta, kaynağın
erişilebileceği URL verilir.
http://www.bianet.org/bianet/toplum/119375-
avatar-in-sozde-solculugu-uzerine Elektronik

makaleler: varsa digitaj object identifier (DOI)
numarası belirtilmelidir.
 Von Ledebur, S.C., (2007). Optimizing
knowledge transfer by new employees in
companies. Knowledge Management Research
& Practice. Advance online publication. doi: 1
0.1 057/palgrave.kmrp. 8500141
Elektronik Gazete Makaleleri
 Çetin, Ö., (2010, 21 Ocak). Televizyon
alışkanlıklarımız IPTV ile değişecek.
www.hurriyet.com.tr Çok ciltli çalışmalar Pflanze,
O. (1963-1990).
 Bismarc and the Development of Germany (Cilt
1-3). Princeton, NJ: Princeton University Press.
Metin İçinde: (Pflanze, 1963-1990) veya [8].
Çok Ciltli ÇalıĢmalarda Tek Cilt Kullanımı:
 Pflanze, O. (1990). The Period of Fortification,
1880-1898: Cilt 3. Bismarck and The
Development of Germany. Princeton, NJ:
Princeton University Press.
Daha Önceki Bir Baskının Yeni Basımı:
 Smith, A. (1976). An inquiry into the nature and
causes of the wealth of nations. E. Cannan
(Ed.). Chicago: University of Chicago Press. (İlk
baskı 1776).
Metin Ġçindeyse:
[12] veya (Smith, 1776/1976)
Kitaptan ÇevrilmiĢ Bölüm Kaynakça:
 Weber, M. (1958). The Protestan Ethic and The
Spirit of Capitalism. T. Parsons (Çev.). New
York: Charles Scribner‟s Son. (İlk baskı. 1904-
1905).
Metin Ġçindeyse:
[43] veya (Weber, 1904-1905/1958)
Rapor ve Teknik Makaleler:
 Gencel Bek, M., (1998). Mediscape Turkey 2000
(Report No. 2). Ankara: BAYAUM.
Dergiden Tek Yazarlı Makale:
 Aktay, Y., (1999). Aklın Sosyolojik Soykütüğü:
Soy Akıldan Tarihsel ve Toplumsal Akla Doğru.
Toplum ve Bilim, 82, 114-140.
Dergiden Çok Yazarlı Makale:
 Ekinci, C.E., Bal, S. ve Gürol, M., (2011). Eğitim
Yapılarının Biyoharmolojik Özellikleri: Elazığ
Örneklemi. Engineering Sciences (NWSA),
Kültür ve İletişim, 10 (2), 197-214.
Elektronik Dergiden Makale:
 Conway, P., (2003). Truth and reconciliation:
The road not taken in Nambia. Online Journal of
Peace and Conflict Resolution, 5 (1). (varsa doi
numarası, yoksa URL verilir. URL örneği:
http://www.trinstitute.org/ojpcr/5_1conway.htm
Kaynağa ait sayfanın adresi (URL) ya da varsa
sadece doi numarası yeterlidir.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 130
Yazarı Belli Olmayan Editör Yazısı:
 Editorial: "What is a Disaster" and why does this
Question Matter? [Editorial]. (2006). Journal of
Contingencies and Crisis Management, 14, 1-2.
Yazarı Belli Olmayan Gazete ve Dergi Yazıları
Ġçin:
 The United States and the Americas: One
History in Two Halves. (2003, 13 Aralık).
Economist, 36. Strong Afterchocks Continiue in
California. (2003, 26 Aralık). New York Times
[Ulusal Baskı.]. s.23.
Metin İçindeyse:
[23] veya (United States and the Americas,
2003).
[24] veya (Strong aftershock, 2003).
Yazarı Belli Olan Gazete ve Dergi Yazıları
Ġçin:
 Bruni, F., (2003, 26 Aralık). Pope pleads for end
to terrorism and war. New York Times, s.21.
Tanıtım Yazıları:
 Orr, H. A. (2003, 14 Ağustos). What‟s not in
your genes. [Review of the book Nature via
nurture: Genes, experience, and what makes us
human]. New York Review of Books, 50, 38-40.
BasılmamıĢ Tezler, Posterler, Bildiriler:
 YÖK‟den indirilmiş ise URL adresi de künye
bilgileri sonuna verilir.
 Sarı, E., (2008). Kültür Kimlik ve Politika:
Mardin‟de Kültürlerarasılık. (Yayımlanmamış
Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Ansiklopediler:
 Balkans: History. (1987). Encyclopaedia
Britannica içinde (15. Baskı. Cilt. 14, s. 570-
588). Chicago: Encyclopaedia Britannica.
Metin Ġçindeyse:
[9] veya (Balkans: History, 1987)
Sözlükler:
 Gerrymander. (2003). Merriam-Webster‟s
collegiate dictionary (11. Baskı). Springfield, MA:
Merriam-Webster‟s.
Metin Ġçindeyse:
[15] veya (Gerrymander, 2003)
GörüĢme:
 Arroyo, Gloria Macapagal. (2003). A time for
Prayer. Michael Schuman ile söyleşi. Time. 28
Temmuz 2003. Erişim: 13 Ocak 2004,
http://www.times.com/time/nation/article/0,8599,
471205,00.html 9
Televizyon Programı Kaynakça:
 Long, T. (Yazar), ve Moore, S.D. (Yönetmen).
(2002).
 Bart vs. Lisa vs. 3. Sınıf [Televizyon Dizisi].
 B. Oakley ve J. Weinstein (Yapımcı),

 Simpsonlar içinde. Bölüm: 1403 F55079. Fox.
Metin İçindeyse:
(Simpsonlar, 2002) Film Huston, J.
(Yönetmen/Senaryo Yazarı). (1941). Malta
Şahini [Film]. U.S.: Warner.
Metin İçindeyse:
(Malta Şahini, 1941) Fotoğraf Adams, Ansel.
(1927). Monolith, the Face of Half Dome,
Yosemite National Park [Fotoğraf]. Art Institute,
Chicago. Metin İçindeyse: (Adams, 1927).
 Makalenin Gönderileceği Akademik Derginin
Seçilmesi: Öncelikle yazılan makalenin
konusuna uygun, sürekliliği olan, saygın ve
“Impact Factor”ü (etki faktörü) yüksek olan bir
derginin seçilmesinde yarar vardır. Dergi
seçiminde derginin yayın kurulundan, editörüne,
yayın süresinden abone sayısına kadar pek çok
etkenin yeri vardır. Günümüzde ise en önemlisi
derginin “etki faktörüdür”. Etki faktörü, o dergiye
yapılan alıntının, alıntı yapılabilir makale
sayısına bölünmesiyle bulunan bir rakamdır.
Nitelikli bir makale yazımında karşılaşılan
durumlar şöyledir.
o Akademik yazı yazma ihtiyacı ve bilgi
paylaşımı …
o Formalite ve/veya ayrıntılara-detaylara karşı
tutum …
o Akademik geleceğe hazırlık …
o Konu tarama ve kaynaklara erişim …
o Akademik etik duruş ve sorumluluk
paylaşımı …
o Yazılacak yazının türü (ODO) …
o Taslak oluşturma …
o Makale başlığı (TR-EN) …
o Özet ve anahtar kelimeler (TR-EN) …
o Giriş: açıklama, literatür özeti …
o Çalışmanın önemi oluşturma …
o Amaç ve önem yazma, açıklama …
o Yöntem yazma, açıklama …
o Resim, şekil ve tabloların düzenlenmesi ..
o Bulgu ve/veya sonuçları belirtme …
o Sonuçları tartışma, değerlendirme ve
yorumlama …
o Doğru atıflarda bulunma …
o Metin içinde atıf yapma sorunu ve gerekliliği
… kullanmayı içeren bir tür problem çözmedir.
o Kaynakları oluşturma ve yazma …
o Yazar sorumluluğu …
o Uydurma, sahtecilik ve intihal sorunu …
o Dergi seçimi ve dergi sunum formatı …
o Hakem raporları …
o Makalenin reddi …
o Editör kararı …
o Yayın süresi …
o Makalenin yayınlanması …
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 131
10.4. Teknik Rapor Yazım Esasları
Bir araştırma raporunun yazılışında daha
yazmaya başlamadan önce,
 Raporun kapak ve sunum şekli,
 Tablo ve grafiklerin biçimi,
 Şekil ve resimlerin biçimi,
 Dipnot ve kaynakların yazılması,
 Terimlerin tanımlanması (semboller dahil)
 İstatistik işlemlerde izlenecek yollar ve
hipotezleri test etmede kullanılacak anlamlılık
düzeyi gibi noktalarda bir takım verilmeli ve bu
kurallara raporun başından sonuna kadar aynen
uyulmalıdır.
Buna raporda uyum ve paralellik denir.
Terimlerde uygunluk en önemli noktalardan biridir.
Herhangi bir kavram değişik yerlerde başka
anlamda kullanılmış ise, böyle bir raporu doğru
veya tutarlı olarak anlamak zordur.
Uygunluğun arandığı bir başka nokta raporu
şekli ile ilgilidir. Tablolar, grafikler ve şekiller bütün
raporda aynı modele uymalıdır. Uyum sadece
tablonun şeklinde değil, açıklanmasında da dikkate
alınmalıdır.
Matematiksel işlemlerin (denklemler dahil)
uygulanışı ve seçilecek istatistik yöntemlerinin
kullanılış biçimleri de uygunluğun aranacağı
alanlardır.
Bir araştırma sürecinde problem, hipotezler,
veriler, hipotezlerin test edilmesi ve bulguların
saptanması araştırmanın temel işlevlerini oluşturur.
Bu kısımların, araştırma sürecinde birbirleriyle ilişkili
olarak ele alınması gerekir. Yani, araştırma problem
ve problemleri saptanacak, bunların her biri ile ilgili
hipotezler açıklanacak, bu hipotezlerin gerektirdiği
veriler toplanacak, her bir gurubu için analizler
yapılacak ve her hipotezin test edilmesi sonucu
bulgular elde edilecektir.
Rapor yazma ve raporlamada geçerli diğer
hususlar ve başlıkları aşağıda özetlenmiştir.
 Deneyin Amacı: Fen ve mühendislik
bilimlerinde deney, hipotezi kanıtlamak veya
çürütmek için kanıt elde etmek amacıyla
kullanılan bir araçtır. Aynı zamanda söz konusu
olan teoriyi desteklemek veya reddetmek için de
deney kullanılır. Deney yapma, tüm süreçleri
Deney yapmanın esas amacı bir hipotez kurup
onun yardımıyla değişkenler arasında ilişki
kurmaktır.
 Deney ÇeĢitleri: Deney yapmada tek bir yol
izlenebildiği gibi farklı yollar da izlenebilir.
Burada en önemli faktör araştırmacının deneyle
ilgili düzeneği kurabilmesi ve deneyin amacını
anlayabilmesidir. Bunun için deneyler üç ana
gurupta toplanmıştır;
o Yapılış şekillerine göre; gösteri deneyi,
bireysel deneyler ve gurup deneyleri gibi.
o Yapılış amacına göre; kapalı uçlu deneyler,
açık uçlu deneyler, hipotezi test etme
deneyleri gibi.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 132

o Yapılış zamanına göre; konu öncesinde  Deney Tasarlama ve ĠĢlem Basamakları:

yapılan deneyler, konu işlenmesi sırasında
yapılan deneyler, konu sonrasında yapılan
deneyler gibi.
 Hipotez Test Etme Deneyleri: Yukarıda
bahsedilen deney çeşitlerinden hipotez test
etme deneylerine, “araştırmaya yönelik
deneyler” de denildiği için, sadece bu deney
çeşidinden bahsedilecektir. Hipotez, doğruluğu
ispatlanmamış bilimsel varsayımlara dayanan
önermeler olmaları sebebiyle, teori ve yasaları
oluşturmak için kullanılırlar. Hipotez genellikle bir
deney üzerine odaklanır. Aynı zamanda hipotez,
araştırmacıya deneyi yaparken kullanılacak
yöntem hakkında da bir ipucu verir.
Araştırmacılar, hipotezlerini ileri düzeyde deney
ve gözlemler yaparak test ederler ve
sonuçlardan genellemeler yaparlar. Bu süreç,
hipotezleri formülleştirme olarak
adlandırılır. Hipotezi test etme deneylerinde,
deney süreci çeşitli aşamalardan oluşur. Bu
aşamalarda araştırmacı;
o Konusuna (hipoteze) uygun deneyi planlar.
o Gerekli araç gereçleri temin eder.
o Deney düzeneğini kurarak deneyi yapar.
o Verileri kaydeder.
o Verileri analiz eder ve yorumlar.
o Elde ettiği sonuçlar doğrultusunda hipotezin
doğru veya yanlış olduğuna karar verir
(Bayraktar, Erten ve Aydoğdu, 2006:227;
Soylu, 2004:22-23).
Deneyin tasarlandığı yaklaşım ile deneyin
başlangıcından bitimine kadar yapılan tüm
işlemler yazılır.
Örnek; Birbirine çok benzeyen 20 tane 10 cm
boyunda mısır fidesi seçildi. Her mısır fidesi
düşük ve yüksek rakımlı yerde bir litrelik kaplara
dikildi, 3 gün normal bakım uygulandı ve
sağlıksız olanları ayrıldı. Kalan 14 tane fide iki
gruba ayrıldı. Bitkilerin boyu bir ay boyunca üçer
gün aralıklarla kaydedildi. Her grubun ortalama
boyunun grafiği oluşturuldu.
 Veriler ve Bulgular: Ölçüm değerleri sayısal
veya sözel olarak yazılır. Tablo, grafik gibi
sistemleştirilmiş verileri ihtiva eder.
Örnek; Veriler tablo (Tablo.1) ve grafik (Şekil.1)
halinde kaydedildi.
 Sonuç: Ölçüm sonuçları bilimsel olarak
yorumlanarak, hipotezin doğru veya yanlış
olduğu yazılır.
Örnek; Işık alan bitkilerin boyunun gölgede
kalanlara göre daha uzun olduğu gözlemlendi.
Tablo ve grafik iki guruptaki bitkilerin boyları
arasında belirgin bir fark olduğunu
göstermektedir. Verilere göre güneşte yetiştirilen
mısır bitkileri gölgede yetiştirilenlere göre daha
uzun boylu olmuşlardır. Hipotez desteklenmiştir.
İmkânsızla imkân dahilinde olanın arasındaki tek
fark, insanın kararlılık derecesidir.
Tommy Lasorda

 Deney Raporu Yazma: Deney raporu, deney

sürecinin başlangıcından sonuna kadar
aşamaları içeren ve verileri sistemli bir şekilde
düzenleyen açıklama yazısıdır. Bu rapor
sayesinde araştırmalar, bulguları ve sonuçları ile
bilim dünyasına ve ilgililere tanıtılır ve açıklanır.
Bir deney raporunda şu bölümler bulunmaktadır;

 Raporun BaĢlığı: Araştırılan konu yazılır.

Örnek;
Rakımın Mısır Bitkisinin Büyümesine Etkisi
 Soru veya Problem; Konunun problem teşkil
eden yönü yazılır.
Örnek; Coğrafi olarak rakımın mısır bitkisinin
büyümesi üzerindeki etkisi nedir?
 Hipotez; Deneyin test etmesi istenilen hipotezi
yazılır.
Örnek; Düşük rakımlı bölgelerde yetişen mısır
bitkileri aynı süre içinde yüksek rakımlı gölgede
yetişen mısırlara göre daha uzun boylu olurlar.
 DeğiĢkenler; Deneyde birbiriyle ilişkili nitelikli
(bağımlı-bağımsız gibi) etki faktörleri ve kontrol
edilebilen faktörler yazılır.
Örnek; Değişkenler;
Bağımsız : Güneşli ve rakım
Bağımlı : Mısır bitkisinin boyu
Kontrol Edilen: Toprak, rakım, sıcaklık, mısır
bitkisinin cinsi, sulama miktarı
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 133

11 ÖRNEK ARAġTIRMA
ÖNERĠSĠ

Merak, bir filozofun en düşkün

olduğu şeydir. Çünkü
felsefenin bundan başka bir
başlangıcı yoktur.
Platon

11.1. GiriĢ
Bir araştırma önerisinin her şeyden önce, şekil
bakımından gayet güzel tertiplenmiş olması, daktilo
veya bilgisayar ile yazılmış, silintisiz, karalamasız
ve belli bir biçim ve modele uygun olarak
hazırlanmış olması gerekir. Çünkü öneri başka
kimseler tarafından inceletmektedir. Öneri açık,
eksiksiz bir anlatımda yazılmazsa incelenmesi kolay
olmaz.
Aşağıda verilen öneri örneği sadece bir fikir vermek
içindir. Yani, geliştirilen modelin sadece bir kılavuz
nitelikte olması beklenmiştir. Araştırmacıya, belirli
ilkeler çerçevesinde serbestçe hareket etme
imkanları tanınmıştır. Ayrıca, araştırma desen ve
planının değişiklik türdeki araştırmalarla farlılık
gösterebileceği de dikkate alınmalıdır. Ancak, bir
araştırmanın planlanması işinde genel ve belirli bir
modelin izlenmesinin de zorunlu olduğu kesindir.

T.C.
FIRAT ÜNĠVERSĠTESĠ
FEN BĠLĠMLERĠ ENSĠTĠTÜSÜ
YAPI EĞĠTĠMĠ ANABĠLĠM DALI

ELAZIĞ-FERROKROM CÜRUFUNUN ÇĠMENTODA

PUZOLANĠK KATKI MADESĠ OLARAK
KULLANABĠLĠRLĠĞĠNĠNĠN ARAġTIRILMASI

Doktora Semineri

Hazırlayan
Cevdet Emin EKĠNCĠ

DanıĢman
Prof.Dr. M.Asım YEĞĠNOBALI

ġubat-1992
Elazığ
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 134

11.2. AraĢtırma Önerisi Ġçin Ġçindekiler 1.2. Amaç

Sayfasının OluĢturulması Bu doktora semineri ile, Elazığ ferrokrom
cürufunun çimentoda puzolanik katkı maddesi
İÇİNDEKİLER Sayfa No olarak kullanılabilirliğinin ortaya çıkarılması
BÖLÜM 1. GİRİŞ amaçlanmıştır.
1.1. Problem ve Problem Cümlesi Bu amaca ulaşabilmek için cevaplandırılacak
1.2. Amaç sorular şunlardır;
1.3. Önem  Cürufun kimyasal analiz sonuçları bakımından
1.4. Sınırlılıklar puzolanik katkı maddelerinde aranılan şartlarda
1.5. Hipotez-Varsayım içerip içermediği,
1.6. Tanımlar  Cürufun, içyapısı bakımından öngördüğü şartları
sağlayıp sağlamadığı,
BÖLÜM 2. YÖNTEM  Cürufun, Türk Standartlarının öngördüğü
2.1. Araştırma Yöntemi incelikte öğütülüp öğütülemeyeceği,
2.2. Evren ve Örneklem  Puzolanik katkı maddesi olarak aktivitenin nasıl
2.3. Veri Toplama Teknikleri olduğu,
2.4. Çözümleme Yöntemleri  Portland çimentosu klinkerine hangi oranda
katılmasının uygun olabileceği,
BÖLÜM 3. KAYNAK ARAŞTIRMASI  Elde edilen bulguların Türk Standartları
BÖLÜM 4. İNSAN GÜCÜ VE TAKVİM değerlerine uygunluğu araştırılacaktır.
KAYNAKLAR
EKLER 1.3. Önem
Bu deneysel çalışma ile elde edilecek sonuçlar,
11.3. GiriĢ Bölümü Düzenlenmesi özellikle:
BÖLÜM 1. GİRİŞ  Elazığ ferrokrom curufunun çimentoda katkı
Kalkınmış ülkeler, doğal kaynaklarını en iyi maddesi olarak kullanıp kullanılmayacağı ortaya
şekilde değerlendiren toplumlardır. Kalkınma çabası çıkarılarak, üzerinde düşünme, tartışma ve
içinde olan ülkemizin, dünya ülkeleri tarafından araştırma olanakları yaratacağı,
süratli bir şekilde sürdürmekte olan teknoloji ve
 Elazığ ferrokrom fabrikasında hâlihazırda atık
endüstrileşme yarışına katılmadığı sürece
madde olan cürufun çimento sanayinde
ekonomik ve sosyal bunalımdan kurtulmasını
değerlendirilebileceği,
beklemek gerçek dışı olacaktır. Bunun için, bütün
 Çimento sanayisinde yeni bir tür puzolanik katkı
doğal kaynaklarımızı akıcı olarak ulusal
maddesi olarak önem kazanabileceği,
ekonomimizin hizmetine sunup, kalkınmış
ülkelerden daha süratli bir şekilde bu yarışa  Bu konudaki değişik puzolanik katkı maddesi
katılmamız gerekmektedir. araştırmalarına ışık tutabileceği ümit
Ülkemizde, çeşitli sektörlerin üretim arttığı bazı edilmektedir.
maddeler artık durumdadır. Bu maddeler
konusunda (genel bir izlenim olarak) artıkların işe 1.4. Sınırlılık
yaramaz olarak düşünülmesi eğilimi yavaş yavaş Bu doktora semineri, aşağıda belirtilen
kaybolmaktadır. Artık maddelerin çeşitli sektörlerde sınırlılıklar çerçevesinde yürütülmüştür.
değerlendirilmesi sonucunda, gerek doğal  Seminer konusu ile ilgili ulaşabilen kaynakların
kaynaklarımız ve gerekse ulusal ekonomimiz taranması,
olumlu yönde etkilenecektir. Ülkemiz çimento  Veri toplamda deneysel ve tarama yöntemlerinin
sanayinde puzolanik katkı maddesi olarak kullanılması,
kullanmak suretiyle çok değişik türde çimentolar  Deneylerde puzolanik katkı maddesi %5, 10, 15
üretilmektedir. ve 20 oranlarında tutulması,
 Araştırma ve deneysel çalışma üç ay ile sınırlı
1.1. Problem tutulmuştur.
Çağımızda, bilimsel ve teknolojik gelişmelerin
yarattığı ortam, birey yaşantılarını ve toplumsal 1.5. Hipotez-Varsayım
yapıları büyük ölçüde etkilemektedir. Bu durum, hiç Doktora seminerinin deneysel çalışmasında,
kuşkusuz, diğer sanayi kollarında olduğu gibi, elde edilen sonuçlarının geçerlilik ve güvenirlik
çimento sektöründe de bazı sorunların doğmasına derecesi yüksek olacaktır. Çünkü;
neden olmuştur. Özellikle, hızlı teknolojik gelişmeler  Puzolanik katkı maddesinin kimyasal ve fiziksel
çimento sanayinin yeni boyutlar kazanmasına deneyleri Elazığ Atınova Çimento fabrikası kalite
neden olmaktadır. Bu yeni durum karşında çimento kontrol laboratuvarında yapılacaktır.
sanayinin bilimsel ve teknolojik gelişmelere karşı  Deneylerin yapıldığı laboratuvarda ortam ısısı -
duyarlı, yapıcı ve yatıcı olması gerekeceği açıktır. /+ 20 °C’dir.
Problem Cümlesi: Elazığ ferrokrom cürufu  Deneylerde laboratuvarın deneyimli teknik
çimentoda puzolanik katkı maddesi olarak kullanıla elemanların desteği sağlanmıştır.
bilir mi?  Deneyler Türk Standartlarına öne sürülen
yöntemlerle yapılması hedeflenmiştir.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 135

1.6. Tanımlar BÖLÜM IV. İNSANGÜCÜ VE TAKVİM

Çimento Klinkeri: Kireç taşı, silisli kum ve kilin
belli oranlarda karıştırılıp öğütülerek en az
sinterleşmeye kadar pişirilmesiyle elde edilen ürüne
denir.
Ferrokrom Cürufu: Yüksek fırın ferrokrom
cevherinin işlenmesi sırasında krom ile aynı anda
yan ürün olarak ortaya çıkan, ana bileşenleri SiO ₂,
Al₂O₃ ce MgO olan ani olarak soğutulması
sonucunda granül hale gelen bir malzemedir.
Garnüle Yüksek Fırın Cürufu:
Portland Çimentosu:
Portland Çimentosu Klinikleri:
Puzolanik Madde:
11.4. Yöntem Bölümünün Düzenlenmesi
BÖLÜM II. YÖNTEM
2.1. Araştırma Yöntemi
Bu araştırmada, deneysel ve tarama yöntemleri
kullanılacaktır. Araştırma, deneylerden elde edilen
veriler üzerine yürütülecek, bunun yanında, tarama
yöntemi ile elde edilen bilgiler ışığında
yorumlanacaktır.
2.2. Evren ve Örneklem
Bu araştırmanın evreni, ayrıca örneklemi temsil
etmektedir. Çünkü, araştırma üç ay gibi çok kısa
sürede tamamlanması gerektiğinden Elazığ
ferrokrom fabrikasının atık maddesi olan granüle
ferrokrom cürufu oluşturmaktadır.
2.3. Veri Toplama Teknikleri
Veriler, deneysel ve tarama yöntemleri yolu ile
elde edilecektir. Deneyler tabi tutulacak granüle
yüksek fırın cürufun kimyasal ve fiziksel analiz
sonuçları Elazığ Altınova Çimento Fabrikası Kalite-
Kontrol laboratuvarında kullanılan formlara
işlenecektir. Basınç ve eğilmede çekme dayanım
sonuçları 4x4x16 cm boyutlarındaki numunelerden
alınacaktır. Bu dayanım sonuçları, Türk
Standartlarında öne sürüldüğü gibi, 2, 7 ve 28
günlük olacaktır. Karışım oranları ise %5, 10, 15 ve
20 olmak üzere tarafımızdan belirlenmiştir. Elde
edilen tüm verile laboratuvar ortamında alınacaktır.
2.4. Çözümleme Yöntemleri
Yapılan deneylerden elde edilen sonuçlar ilgili
tablolara geçirilecektir. Daha sonra, Türk
Standartların ve ilgili kaynakların belirttiği verilerle
karşılaştırılarak, uzman kişilerin görüşleri de
alınarak, yorumlanacaktır.
Bu araştırmanın yürütülmesi araştırmacı tek
başına sorulu olmakla beraber, aşağıdaki işlerde
uzman yardımına başvurulacaktır.
 Deney numuneleri hedeflenen karışım
oranlarının yapılması, hamur ve harçların
hazırlanması ve kalıplara yerleştirilmesi,
 Deney numunelerini laboratuvar kür şartlarında
korunması, test araç-gereçlerin kullanılması ve
kalibrasyonu,
 Raporun yazılması ve basılması
Araştırmanın üç ay alacağı tahmin edilmektedir.
 Söz konusu cürufun getirilmesi, fiziksel ve
kimyasal analizlerinin yapılması ve karışım
oranların hesaplanması için 15 gün.
 Deney numuneleri laboratuvar kür şartlarında
korunması 30 gün.
 İstatistik analizler için 7 gün.
 Deney sonuçları ve uzman kişilerin konu ile ilgili
görüşlerinin alınması 7 gün.
 Raporun bilimsel araştırma yöntemlerine göre
ön çıktısının alınması 7 gün.
 Rapor gerekli düzeltmeler yapılarak bilgisayarla
yazılarak yeni çıktı alınarak sunulması için 15
gün.
11.6. Ekler Bölümünün Düzenlenmesi
EKLER
Bu bölüm, araştırmaya destek veren kişi, kurum
ve/veya kuruluşlardan alınan izinler ile araştırmada
kullanılacak olan araç ve gereçlerin birer
kopyalarını içerir.
11.7. Kaynaklar Bölümünün Düzenlenmesi
KAYNAKLAR
Bu bölümde, araştırmanın yürütümü sırasında
başvurulan Türkçe ve yabancı dilde yayımlanmış
kitap, makale, dergi vb. konu ile ilgili kaynaklar
bilimsel araştırma esaslarına göre yazılır.
İnsan, denemediği her şeyde
%100 başarısız olur.
François de la Rochefaucould

11.5. Kaynak AraĢtırması Bölümün

Düzenlenmesi
BÖLÜM III. KAYNAK ARAŞTIRMASI
Bu bölümde, söz konusu ferrokrom cürufu
hakkında daha önce yapılmış (Türkçe ve gerekse
yabancı literatüre girmiş, ulaşabilen yayınlar) olan
araştırma-inceleme çalışma sonuçları kısaca
açıklanacaktır.
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 136

Etkinlik- 6 (Ders DıĢı)

Yukarıda verilen örnekten yararlanarak, anabilim

dalınızda, “Yüksek Lisans” veya “Doktora” semineri
için bir araştırma önerisi hazırlayınız ve
danışmanınızın onayına sununuz.

TC. FIRAT ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ

ENSTĠTÜSÜ ĠNġAAT MÜHENDĠSLĠĞĠ
TEKNOLOJĠLERĠ PROGRAMI YÜKSEK LĠSANS /
DOKTORA TEZ ÖNERĠSĠ

Öğrencinin
Adı ve Soyadı
DanıĢmanı
Tez Konu
BaĢlığı

1. GENEL BĠLGĠLER
…
…
…
…
…
…
…
…
2. AMAÇ
…
…
…
…
…
…
…
…
3. YÖNTEM
…
…
…
…
…
…
…
…
4. KAYNAKLAR
…
…
…
…
…
…
…

Akademik İmza
Danışman Dr. Cevdet Emin EKİNCİ
… / … / 20 …

İmza
 Bilimsel Araştırma Yöntemleri 137

12 KAYNAKLAR

Deneyiniz, deneyiniz,
denemeden hiç bir şeye
inanmayınız.
Francis Bacon

1. Akdemir, A.O., (2017). Bilim Tarihi (Zorunlu

Bölüm Kültür Dersi, Ders Notları). Ağrı: Ağrı
İbrahim Çeçen Üniversitesi.
2. Akman, G.N., (2014). Nicel ve Nitel Araştırma
Yöntemleri. Afyon Kocatepe Üniversitesi.
3. Altunışık, R., Coşkun, R., Bayraktaroğlu, S. ve
Yıldırım, E., (2016). Sosyal Bilimlerde
Araştırma Yöntemleri Karşılaştırmalı Araştırma
Teknikleri Doktora Dersi Ödevi Kitap Özeti.
4. Arslan, M., (2012). Araştırma Yöntem
ve Teknikleri, Ders Notları, Harran Üniversitesi,
Birecik Meslek Yüksekokulu
5. Arslanoğlu, İ., (2016). Bilimsel Yöntem ve
Araştırma Teknikleri. Ankara: Gazi Kitapevi.
6. Aslan, S., Ertaş Kılıç, H. Ve Kılıç, D., (2016).
Bilimsel Süreç Becerileri. Ankara: Pegem
Akademi
7. Aytekin, A., (2017). Eleştirel Kaynak
İncelemesi, Hipotez ve Strateji Geliştirme.
Bartın: Bartın Üniversitesi
http://slideplayer.biz.tr/slide/2021875/
8. Balcı, A., (2005). Sosyal Bilimlerde Araştırma
Yöntem, Teknik ve İlkeler. Ankara: PegemA
Yayıncılık.
9. Baykul, Y., (2000). Eğitimde ve Psikolojide
Ölçme: Klasik Test Teorisi ve Uygulaması.
Ankara: ÖSYM Yayınları.
10. Bayraktar, Ş., Erten, S. ve Aydoğdu, C. (2006).
Fen ve Teknoloji Öğretiminde Laboratuvarın
Önemi ve Deneyler. (Editör: M. Bahar, Fen ve
Teknoloji Öğretimi, 1.Basım, ss:219–248).
Ankara: PegemA Yayıncılık.
11. Bilal, E., (2011). Araştırma Yöntem ve
Teknikleri Ders Notları. İzmir: Dokuz Eylül
Üniversitesi İzmir MYO.
12. Bilgili, A.S., (2011). Bilimsel Araştırma ve
Yöntemleri. Erzurum
13. Binici, İ., (2001). Endüstriyel Ölçme ve
Kalibrasyon. İstanbul: Birsen Kitapevi.
14. Bogdan, R.C. ve Biklen, S.K., (1992).
Qualitative Research for Education to Theory
and Methods. Boston: Allyn and Bacon A
Division of Simon & Schuster Inc.
15. Botsalı, F.M., (2016). Mesleki Etik: Araştırma
Etiği (Ders Notları). Konya: Selçuk Üniversitesi
Makine Mühendisliği Bölümü.
16. Boyacıoğlu, H. ve Güneri, P., (2006). Sağlık
Araştırmalarında Kullanılan Temel İstatistik

Yöntemler, Hacettepe Diş Hekimliği Fakültesi
Dergisi, Cilt: 30, Sayı: 3, ss: 33-39.
17. Boydak, M., (2011). Araştırma ve Yayın Etiği.
Bilim Etiği. İstanbul Üniversitesi Yayın No:
5048 ISBN: 978-975-404-906-0
18. Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün,
Ö.E., Karadeniz, Ş. ve Demirel, F., (2012).
Bilimsel Araştırma Yöntemleri. (11.Baskı).
Ankara: Pegem Akademi.
19. Bozkurt, S., (2017). Araştırma Konularını
Belirleme Teknikleri. İzmir: Ege Üniversitesi
Hemşirelik Fakültesi
http://docplayer.biz.tr/183458-Arastirma-
konularini-belirleme-teknikleri.html (Erişim:
15.11.2017)
20. Cevizci, A., (1999). Felsefe Sözlüğü. İstanbul:
Paradigma Yayınları.
21. Creswell, J.W., (1994). Research Design:
Qualitative & Quantitative Approaches.
Thousand Oaks, CA: Sage
22. Croceker, L. ve Algina, J., (1986). Introduction
to Classical and Modern Test Theory. Fort
Worth: Holt, Rinehart and Winston Inc.
23. Çepni, S., (2001). Araştırma ve Proje
Çalışmalarına Giriş. Trabzon: Erol Ofset
Matbaacılık.
24. Çolak, R., (2012). Literatür Taraması Nasıl
Yapılır?http://Samsuntabipodasi.Org.Tr/Upload
s/Dosyalar (Erişim: 21 Ocak 2015).
25. Daly, S., McGowan, A. ve Papalabros, P.,
(2013). Using Qualitative Research Methods in
Engineering Design Research. Internatıonal
Conference On Engineering Design, ICED13
26. Day, R.A., (2001).Bilimsel bir Makale Nasıl
Yazılır ve Yayımlanır? (Çev.:Gülay Aşkar
Altay; 7. Baskı). Ankara: TÜBİTAK Matbaası
27. Demirci, M., (2014). Çevre Politikasında Bilimin
Otoritesi. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları
Dergisi. Sayı:22.
http://dx.doi.org/10.11611/JMER196 174
28. Daşdemir, İ., (2016). Bilimsel Araştırma
Yöntemleri. Ankara: Nobel Yayınları
29. Demirer, Ö. ve Alkan,R.M., (2015).
Mühendislik Uygulamalarında Yöneylem
Araştırması Tekniklerinin Kullanımı.
TMMOB Harita ve Kadastro
Mühendisleri Odası, 15.
Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı (25-
28 Mart 2015).
30. De Vaus, D.A., (1990). Surveys in Social
Research. Unwin Hyman.
31. Dışpınar, D., (2013). Akademik Yazım ve
Sunum Teknikleri. İstanbul: İstanbul
Üniversitesi
32. DMY Felsefe, (2017). Bilim Nedir?
http://www.dmy.info/bilim-nedir/
(Erişim: 15/0172017).
33. Doymuş, K., (2017). Korelasyon Analizi.
https://kemaldoymus.files.wordpress.com/20
09/12/korelasyon (Erişim: 25.11.2017)
34. Ekinci, C.E., (1992). Elazığ-Ferrokrom
Cürufunun Çimentoda Puzolanik Katkı
Maddesi Olarak Kullanılabilirliğinin
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 138
Araştırılması (Yayınlanmamış Doktora
Semineri).
35. Ekinci, C.E., (1995). Antalya Etibank
Elektrometalürji İşletmesi Silis Dumanlarının
Çimento ve Betonda Katkı Maddesi Olarak
Değerlendirmesi. (Yayınlanmamış Doktora
Tezi). Elazığ: Fırat Üniversitesi Fen Bilimleri
Enstitüsü.
36. Ekinci, C.E., Bal, S. ve Gürol, M., (2011). Bir
İlköğretim Okulunun Biyoharmolojik Özellikleri.
New Trends on Global Education Conference,
Bildiriler Kitabı. KKTC: Lefkoşa.
37. Ekinci, C.E., (2016). Bilimsel Araştırma
Yöntemleri. (INS526 Yayınlanmamış Ders
Notları). Elazığ: F.Ü. İnş.Müh.Teknolojileri
Lisansüstü Programı.
38. Erden, M., (1998). Öğretmenlik Mesleğine
Giriş. İstanbul: Alkım Yayıncılık
39. Ekiz, D., (2003). Eğitimde Araştırma Yöntem
ve Metodlarına Giriş. Ankara: Anı Yayıncılık.
40. Ekmekçi, A. ve Konaç, E., (2009). Bilimsel
Yazımın Bazı Temel Kuralları, TUBAV Bilim
Dergisi. Yıl: 2009, Cilt:2, Sayı:1, ss:117-121.
41. Ergün, M., (2005). Bilimsel Araştırma
Yöntemleri, Nitel Araştırma Yöntemleri. Afyon:
AKÜ Eğitim Fakültesi.
42. Erzan, A., ( 2008). Yayın Ahlakı. Bilim Etiği
Elkitabı (Editör: Erzan, A.), TÜBA Yayınları,
Sıra No. 17, ss:. 35-45.
43. Fidan, N. ve Erden, M., (1989). Eğitim Bilimine
Giriş. Ankara: Repa Yayınları
44. Fırat Üni. Fen Bilimleri Enstitüsü, (2013). Fırat
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Lisansüstü
Tez Yazım Kılavuzu. Elazığ: Fırat Üni. Fen
Bilimleri Enstitüsü.
45. Fowler, F.J., (1991). Survet Research Methods
(Revised Edition). New York: Sage
Publications.
46. Fraenkel, J.R. ve Wallen, N.E., (2006). How to
Design and Evaluate Research in Education.
(6th ed.). New York: McGraw-Hill International
Edition.
47. Gauch, H.G., (2016). Bilimsel Yöntem (Çev.:
İbrahim Yıldız). Ankara: Dipnot Yayınları
48. Gay, L.R., Mills, G.E. ve Airasian, P., (2006).
Quantitative and Qualitative Research. (2.
Basım). New Jersey: Merill Prentice Hall.
49. Gay, L., Mills, G. ve Airasian, P., (2009).
Educational research: competencies for
analysis and application, (Ninth Edition).
NewJersey: Prentice-Hall.
50. Genceli, O., (1994). Ölçme Tekniği. İstanbul:
Birsen Yayınevi.
51. GSGM, (2010). İnsanlık Tarihine Işık Tutan
Türk Bilim Adamları. Ankara: Gençlik ve Spor
Genel Müdürlüğü Gençlik Dairesi Başkanlığı
52. Gökçe, B., (1999). Toplumsal Bilimlerde
Araştırma. Ankara: Savaş Yayınevi.
53. Gurbetoğlu, A., (2015). Bilimsel Araştırma
Yöntemleri (Ders Notları). İstanbul: İstanbul
Ticaret Üniversitesi.
54. Güleç, İ., (2017). Bilimsel Araştırma Yöntemleri
Hipotez, Amaç, Önem, Sayıltı, Sınırlılıklar.

55. Holman, J.P., (2012). Experimental Methods
for Engineers, Eighth Edition. The McGraw-Hill
Companies.
56. http://ekutup.dpt.gov.tr/bilim,
(Erişim: 15.09.2017).
57. https://www.tubitak.gov.tr/tr/kurumsal/politikalar
/icerik-vizyon-2023 (Erişim: 15.09.2017).
58. http://www.sosyolojidunyasi.com/sosyoloji-
terimleri-turkce/47-paradigma.html
(Erişim: 15.09.2017).
59. http://belgineryavuz.blogspot.com.tr/2013/04/p
aradigma-bir-gizemli-kelime-22.html
(Erişim: 15.09.2017).
60. http://www.dmy.info/paradigma-nedir/
(Erişim: 15.09.2017).
61. https://eodev.com/gorev/570961
(Erişim: 15.09.2017).
62. http://www.bilimselarastirma.com/belge/oku/15
2/(Erişim: 10.10.2017).
63. http://www.akademikbilim.com
(Erişim: 15.11.2017).
64. http://www.kemalsahin.com/71/ (Erişim:
13.08.2017).
65. https://murattuzcu.me/2015/04/23/cok-acayip-
bi-yer/
(Erişim: 13.08.2017).
66. http://www.uludagtezmerkezi.com
(Erişim: 29.010.2017).
67. http://www.bingol.edu.tr/media/226858/sayt-
bolum7a-Bilimsel-Arastirmalarda-
AmacProblem-ve-Sinirliliklar.pdf
(Erişim: 05.010.2017).
68. http://www.odevsel.com/bilim/2092/arastirma
(Erişim: 25.11.2017).
69. http://tubav.org.tr/turk-bilginler/ (Erişim:
25.11.2017).
70. http://www.beycan.net/832/turk-bilim-
adamlari.html (Erişim: 25.11.2017).
71. http://osmanli.site/osmanli-devleti/bilim-
teknoloji-ilim-ve-teknik/osmanli-turk-musluman-
bilim-adamlari-listesi/ (Erişim: 05.010.2017).
72. http://mavidunya.blogcu.com/unlu-turk-ve-
musluman-bilim-adamlari/2020398 (Erişim:
05.010.2017).
73. http://oguzcetin.gen.tr/bilimsel-arastirma-
yontemleri (Erişim: 15.09.2017).
74. http://www.istatistikanaliz.com/tanimlayici_istati
stikler.asp(Erişim: 21.09.2017).
75. İlgili, Ö., (2017). Ülkemizde Araştırma ve Yayın
Etiği ile İlgili Yasal Mevzuatın ve Etik Kodların
Değerlendirilmesi. Ankara: Hacettepe
Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıp Tarihi ve Etik
Anabilim Dalı.
76. İnci, O., (2015). Bilimsel Yayın Etiği. Türk
Kütüphaneciliği Dergisi, Yıl: 29, Sayı:2, ss:
282-295.
77. Kansu, E., (2008). Bilimsel Yayınlarda Etik
İlkeler. Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık
78. Kaptan, S., (1989). Bilimsel Araştırma ve
Gözlem Teknikleri. Ankara: Tekışık A.Ş. Veb
Ofset Tesisleri.
79. Kaptan, S., (1995). Bilimsel Araştırma ve
İstatistik Teknikleri, Ankara: Rehber Yayınevi.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 139
80. Kara, R., (2016). Bilimsel Araştırma
Yöntemleri. Niğde: Niğde Üniversitesi
81. Karaçay, T., (2017). Bilim Nedir?
http://www.baskent.edu.tr/~tkaracay/etudio/ago
ra/bilim/bilimnedir.html
82. Karagöz, Y., (2010). Nonparametrik Tekniklerin
Güç ve Etkinlikleri The Power and
Effectiveness of Nonparametric Techniques.
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt:9
Sayı:33 (018-040).
83. Karasar, N., (1986). Bilimsel Araştırmada:
Kavramlar, ilkeler, Teknikler (Üçüncü Basım).
Ankara: Bilim Yayınları.
84. Karasar, N., (2005). Bilimsel Araştırma
Yöntemi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım
85. Karasar, N., (2008). Bilimsel Araştırma
Yöntemi. Ankara: Nobel Yayınları
86. Karasar, N., (2016). Bilimsel İrada Algı
Çerçevesi İle Bilimsel Araştırma Yöntemleri:
Kavramlar, İlkeler Teknikler (31.Basım).
Ankara: Nobel Yayınevi.
87. Kazan, H., (2016). Bilimsel Araştırma
Teknikleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Açık
ve Uzaktan Eğitim Fakültesi.
88. Kendigelen, A. ve Çonkar, M.H., (2011). Türk
Mevzuatında Bilim Etiği İhlalleri. Atasoy, N.,
Boydak, M., Çırpan, H., Kendigelen, A., Meriç,
İ.E., Topal, A.S., Ulubelen, A., Yıldırım, N.,
Yazıcı, H. (Eds), Bilim Etiği, ss. 43-55,
İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları No.
5048.
89. Kılıç, S., (2015). Kappa İstatistiği. Journal of
Mood Disorders, Yıl: 5, Sayı: 3, ss:142-144.
www.jmood.org
90. Kızılçelik, S., (1996). Postmodernizm Dedikleri,
İzmir: Saray Kitabevi.
91. Kul, S., (2014). İstatistik Sonuçlarının Yorumu:
P Değeri ve Güven Aralığı Nedir? Türk Toraks
Derneği. www.toraks.org.tr/
Download.aspx?book=1677
92. Kul, S., (2017). Korelasyon Analizi.
http://www.p005.net/analiz/korelasyon-analizi
(Erişim: 02.12.2017)
93. Medawar, P.B., (1999). Genç Bilim Adamlarına
Öğütler. (Çev.: Nermin Arık,
ÜBİTAK:17.Basım). İstanbul: Pro-Mat Basım
Yayın
94. Ortaş, İ., (2002). Bilim, Bilim İnsanı ve Bilimsel
Etik. Bilim, Eğitim ve Düşünce Dergisi. Cilt: 2,
Sayı: 2.
95. Ortaş, İ., (?). Öğretim Üyesi ya da Bilim İnsanı
Kimdir? PİVOLKA, Yıl:3, Sayı:12, Sayfa:11-15.
http://elyadal.org/pivolka/12/PiVOLKA_12_03.p
df.ergisi
96. Özçelik, D.A., (1992). Ölçme ve Değerlendirme
(Genişletilmiş 2. Basım). Ankara: ÖSYM
Yayınları.
97. Özdamar, K., (2003). Modern Bilimsel
Araştırma Yöntemleri. Eskişehir: Kaan
Kitabevi.
98. Özdamar, K., Odabaşı, Y., Hoşcan, Y., Bir,
A.A., Kırcaali İftar, G., Özmen, A. ve Uzuner,
Y., (1999). Sosyal Bilimlerde Araştırma

Yöntemleri. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi
AÖF Yayınları.
99. Özdamar, K., (2003). Modern Bilimsel
Araştırma Yöntemleri. Eskişehir: Kaan
Kitabevi.
100. Pajares, F., (2007). Elements of a proposal.
Emory University.
101. Patton, M.Q., (2002). Qualitative Research and
Evaluation Methods (3.Baskı) (Çeviri Editörleri:
Mesut Bütün - Selçuk Beşir Demir). SAGE
Publications, Inc. ISBN: 978-076-191-971-1
102. Pektaş, A.O., (2017). Ki kare testini anlamak.
http://veribilimlerienstitusu.com/acemiler-ve-
yeni-baslayanlar-icin-ki-kare-testini-anlamak/
(Erişim: 28.12.2017)
103. Ruacan, Ş., (2005). Bilimsel Araştırma ve
Yayınlarda Etik İlkeler. Gazi Tıp Dergisi. Cilt:
16, Sayı: 4, ss:147-149.
104. Sargın, S.A., (2016). Fen Bilgisinde Literatür
Araştırma Teknikleri – Ders Notları.
file:///C:/Users/fujitsu/Downloads/Fen+bilg.+lite
rat%C3%BCr+ara%C5%9Ft%C4%B1rmalar%
C4%B1-ders+notu.pdf (Erişim Tarihi:
04/02/2016)
105. Satıcı, Ö., (2012). İki Yönlü Anova, Frıedman
Anova.
http://www.dicle.edu.tr/Contents/77532d15-
ce41-44b8-a380-db850784142a.pdf
(Erişim: 21.12.2017).
106. Satıcı, Ö., (2014). Biyoistatistik Ders Notları.
Diyarbakır: Dicle Üni. Tıp Fakültesi.
107. Satıcı, Ö., (2017). Bağımlı Örneklerde Ki-Kare
Testi-Mc Nemar Testi. Diyarbakır: Dicle
Üniversitesi
http://www.dicle.edu.tr/Contents/57a238ce-
2ea0-454a-a16c-dd770c731c97.pdf
108. Sencer, M. ve Sencer, Y., (1978). Toplumsal
Araştırmalarda Yöntembilim. Ankara: Türkiye
ve Ortadoğu Amme İdaresi.
109. Seyidoğlu, H., (1979). Bilimsel Araştırma ve
Yazma El Kitabı: Toplumsal Bilimler Alanında
Tez, Seminer, Makale ve Rapor Hazırlama
Kılavuzu. Ankara: Olgaç Matbaası.
110. Seyidoğlu, H., (2003). Bilimsel Araştırma ve
Yazma El Kitabı. İstanbul: Güzem Can
Yayınları.
111. Soylu, H., (2004) . Fen Öğretiminde Yeni
Yaklaşımlar, Ankara: Nobel Yayınları.
112. Şen, Z., (2011a).Bilim ve Bilimsel Araştırma
İlkeleri. İstanbul: Su Vakfı Yayını
113. Şen, Z., (2011b).Mühendislikte Felsefe,
Mantık, Bilim ve Etik. İstanbul: Su Vakfı.
114. Şimşek, H. ve Yıldırım, A., (2003). Sosyal
Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara:
Seçkin Yayıncılık.
115. Tekin, V.N., (2006). SPSS Uygulamalı istatistik
Teknikleri. İstanbul: Seçkin Yayınevi
116. Thomas, R.M., (1998). Conducting Educational
Research: A Comparative View. West Port,
Conn: Bergin & Garvey
117. Tremblay, R.R. ve Perrier, Y., (2006). Outils et
Methodes de Travail Intellectuel, les Edstsons
de la Cheneliere Inc.
Bilimsel Araştırma Yöntemleri 140
118. Turan, B., (2013). Bilimsel Araştırma
Yöntemleri (Ders Notları). Niğde Ömer
Halisdemir Üniversitesi
119. TDK, (2007). Türk Dil Kurumu.
120. TDK, (2015). Türk Dil Kurumu.
121. Turgut, M.F., (1990). Eğitimde Ölçme ve
Değerlendirme Metotları (7. Baskı). Ankara:
Saydam Matbaası
122. Uçak, N.Ö. ve Birinci, H.G., (2008). Bilimsel
Etik ve İntihal. Türk Kütüphaneciliği Dergisi, 22,
(2): 187-204.
123. Uzbay, (T). Bilimsel Araştırma Etiği. Sağlık
Bilimlerinde Süreli Yayıncılık.
http://uvt.ulakbim.gov.tr/tip/sempozyum4/page
19-26.pdf (Erişim Tarihi: 01.02.2017).
124. Uzel, İ., (2017). Bilimde Paradigmalar. Adana:
Çukurova Üniversitesi Tıp ve Diş Hekimliği
Fakültesi (Erişim: 15.09.2017).
125. Wiersma, W., (1995). Research Methods in
Education: An Introduction (Sixth Edition).
Boston: Allyn and Bacon.
126. Yazıcı, M., (1993). Bilimsel Çalışma ve Yazma
Yöntemleri. İstanbul: M.Ü. Nihad Sayar Eğitim
Vakfı Yayını.
127. Yeni Biyoloji, (2017). Bilimsel Yöntemin
Aşamaları (Basamakları). www.
http://www.yenibiyoloji.com (Erişim:
03.09.2017).
128. Yıldırım, A. ve Şimşek, H., (2005). Hasan
Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri
(Güncelleştirilmiş Geliştirilmiş 5. Baskı),
Ankara: Seçkin Yayıncılık, ISBN 9750200071.
129. Yıldız, E., (2010). İstatistik (2. Baskı). İstanbul:
Seçkin Yayınevi.
130. Yıldız, İ., (2017). Nonparametrik Testler.
Diyarbakır: Dicle Üniversitesi.
http://www.dicle.edu.tr/Contents/77982e7c-
51be-4a81-8dcc-f62e109b7b8c.pdf
131. Yılmaz, Ş., (2017). Mühendislikte Araştırma
Teknikleri (Ders Notları). Kilis: Kilis 7 Aralık
Üniversitesi, Elektrik-Elektronik Mühendisliği
Bölümü
132. YÖK, (2017).Yükseköğretim Kurumları Bilimsel
Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi.
http://www.yok.gov.tr/web/guest/icerik/-
/journal_content/56_INSTANCE_rEHF8BIsfYR
x/10279/18187
133. Zehir Topkaya, E., (2006). Eğitimde Kuram ve
Uygulama. Journal of Theory and Practice in
Education. 2 (2): 113-118.