Вы находитесь на странице: 1из 259




     
   

 



                   


    


  
 



 


 
  
   

 
       



 

  
 
   

 
   
!  
   
         "   


 


  
 # "   

  

 


 

   



    
        
    

    

 $   %
 
 

 
 
&   
    
"
 

   


 
  
 " 
      

  
 
 
 


        


"

   " 
     

  

' 
     
      
      
       
"  $

  !  
       $

  
     
  
    
    
 

 
 



MÓDULO DE FORMACIÓN AMBIENTAL

LA CONSERVACIÓN
DE LA DIVERSIDAD BIOLÓGICA
EN BOLIVIA

Sylvia Estenssoro Cernadas

 







La Paz – Bolivia
2009










 

!"

#$% &


'


 








()
 



!

#$% *


+



#

 "&


 ,- %
.

!


!




 

!

)

   /


01
2

 $!



    


 



 32
2
341

    
 

5667

789.776:.78:.5.;

  !
<.=.5>:<.67
 
,- %*

!


!&
   " #$  
"



%
 #$ 


%
 
$

?$
$@

A41
!*

)
!*
$

*
B



*


A*
C
+D
&
,- %
E
,
!)*

D
&


( 





1




4(
*
$&
F5667G&


A 
 

!


!


!&
,- %&

1
H
!&
5:9
4&

& "  


!B&

 

+4(
$
$&&&

1*
!&



'



'






&

% 

!
Agradecimientos










%
 
$

$!*
$ 
D!*
!*
$
$*
$ 
D1*



*
(
24!1
1

I
A*


 


1*
2 *


$
1*
I



!
1


&





*
I*





I


!





! *
I
 

!







I



I

)
 
 

!


!





)


(&
Indice de contenidos

 =
% 5
 ;
3( <






A 
  :
(I
 :





  >

 8



4 =6
1



A 
  =6
1



# ==





)




A 
  =;

##' '# '#' #(' ) ''!  *!+'


,  -  $ . 
/  

   
=&

!
(4(

! =:
=&=&
 4




2


J =>
=&5&

)

 
2

 =7
=&;&


*



J*
!

 5=
=&<&


)



*
)D


 5;

  
#

 5:
!

 59

  



 ;6

,  0  $ . 
/   

   
5&


24(


(I
"  ;<
5&=&


24(

! ;<
5&=&=&


 1 ;<
5&=&=&


D


 ;>
5&=&5&




 ;8
5&5&

2 *







! ;9
5&5&=&
% 


2  <6
5&5&5&
K$$LM
C 

 <6
5&5&;&


 

!


 

!
*


 <6
5&5&<&


 

!




!

2  <:
5&;&


!



24( <>
5&<&
)











2D <8
5&:&
0






)


(I
 <9
5&:&=&




 !
 <9
5&:&5&
+
!


!


)


2D <9

  
#

 :6


! :=





 :5

  



 :<

,  1      $ 

   
;&

 


(


 :9
;&=&
A
I
 

 

! :9
;&5&
1


 


! >6
;&;&

!*

(

D
! >=
;&<&


 

)
?

@ >5
;&<&=&

J*

( 
 4

I
(

! >5
;&<&=&=&
N 



( 
 4


JO >5
;&<&=&5&
N4




!O >;
;&<&5&
?
J@*

( 
 4


 

!
 ><
;&<&5&=&
N 



( 


JO ><
;&<&5&5&
N4




( 


J



 O ><
;&<&;&
(


( 
 4


J


J >:
;&:&

 
 4

?(@
I
 

 >:
;&:&=&

(
! >>
;&:&5&
NP"


 
 4

4


O >>
;&:&;&
(

 
 4 >9
;&:&<&




 
 >7
;&:&:&
N 


 
 4O 86
;&:&>&




 
 4

4
 86

  
#

 8=


! 85

  



 8;

,  2  .   " 3      $ 

   
<&
D



 8>
<&=&

*



4

4 88
<&5&
1





! 89
<&;&
#





! 9=
<&<&






 1
 



 95
<&:&

(





 9;
<&:&=&



( 9;
<&:&5&

(

! 9<
<&>&
)

!


 9:

  
#

 9>


! 98

  



 99

4, ' '# !' +# ' *!)4 '  *!+'. ,#* '#** ',#'!

,  5 !  $    

   
:&



!
 75
:&=&
NP"

!
O 75
:&=&=&
N
I"
  
!

 O 75
:&=&=&=&
,

  7<
:&=&=&5&

4 
 


(


  7>
:&=&5&
N
I"
  
!

O 78
:&=&5&=&

!


M
'

Q  79
:&=&5&5&





D


 


 79
:&=&;&
NP"

!
"O 77
:&5&
% 


!


2  =6=
:&5&=&
0


! =6=
:&5&=&=&
0



! =6=
:&5&=&5&
0
 


! =65
:&5&=&;&
0
"

"


! =6:
:&5&5&
$!
I


! =6>
:&5&5&=&
$!

 =6>
:&5&5&5&
$!

.  =68
:&5&5&;&
$!

 
 4 =69

  
#

 =67
!

 ==6

  



 ==;
,  6 !  $       $ 

   
>&

!


! ==9
>&=&
NP"
(
(

I
!



D
!O ==7
>&=&=&
!

  =5=
>&=&5&







 

  =5<
>&5&
!
(D

! =5<
>&5&=&
I1
(D =5:
>&5&5&
A 


 
 =5>
>&5&;&


( 

! =58
>&5&<&
   =57
>&;&
!

 
! =57
>&;&=&
I1

 =;=
>&;&5&
   =;5
>&<&
!


" =;<

  
#

 =;>
#
2

 =;8


! =;7





 =<=

  



 =<=

,  7 !       $ 

   
8&




!


1


'

) =<;
8&=&
!


! =<<
8&5&




 =<8
8&;&
1



 =:6
8&;&=&


,
) =:6
8&;&5&
0




!
 =:<
8&;&;&




 =:>
8&<&


!







24 =:8
8&<&=&
N
I"



!


O =:8
8&<&5&
NP"
!)


 
. 


 

O =:9
8&:&

1


!




 =:9
8&>&


!








 =:7
8&8&


!


!
!


 =>=
8&8&=&
A
I






! =>5
8&8&=&=&





 

24 =>5
8&8&=&5&
'
!





(
  =>;
8&8&=&;&
D

(


(

 
D =>;
8&8&=&<&
 
  =><
8&8&=&:&
 
 4 =><
8&8&5&

 1

( =><
8&8&;&



)
 1 =>>

  


! =>8


! =>7

  



 =8=

# #' '# *#+' * 8 '##*!!* *!

,  9 $  "     " 

   
9&



!


 =8;
9&=&
NP"
 

!

O =8<
9&5&
!

*
N
 
O =8<
9&;&

?@

!

 =8>
9&;&=&
  =88
9&;&5&
  =87
9&;&5&=&
'

!
!
 =96
9&;&;&
$ 
 =9;
9&;&;&=&




. 1



D =9<
9&;&;&5&

4







 =9:
9&;&<&
)
(
( =98
9&;&<&=&

 


!



)


I =98
9&;&<&5&

(

! =99
9&;&<&;&

(

! =99
9&;&<&<&

(



!2 
(
 =76
9&;&<&:&
*

Q
 
D

(
( =7=
9&;&:&
$ 
( =7=
9&;&:&=&



I



 
( =7<
9&;&:&5&
$2*

) 




 
(
 =7>

  
#

 =78
!

 =79


! =77

  



 566
,  : ! ;<  $  " 

   
7&

?@

!

 56=
7&=&
( 56=
7&=&=&



( 565
7&=&5&



( 56;
7&=&;&
% 
 


( 56;

  
!

 56:

  



 568

,'#' '# !' 4)  !' =#' #*4 '  !'# *  ,


'##*!!* !* '!. #4*'! 8 ' *'!>

,  -? ! @


    $ 

   
=6&

4


! 567
=6&=&
N
I"

 
4
O 5=6
=6&=&=&

4

 




 Q


! 5=6
=6&=&5&

$ 


R

F$  G 5==
=6&=&;&
#

D





4
 5=;
=6&=&<&
!







4
 5=<

  
#

 5=:

,  -- !   $    

   
==&




!
#
!
*
"*

 5=8
" 

!



==&=&
NP"




!O 5=9
==&5&



0 
 
F Q
H
!G 5=9
==&;&


 

FG 5=9
==&;&=&
R



 
 5=9
==&;&5&


 



!
 5=7
==&;&;&


 



!
 5=7
==&;&<&


) 

!

 55;
==&<&
#



 4
 


4


 55;
==&:&


!


 
 55:
  


! 558

  



 557

# 
AS%
A%  557
$%+$
#,%%T $


,S, 5;=
+$%

,U% $
#,%%T $


,S, 5;5
%%+AV 5<=
 S
%+%, 5<8
PRESENTACIÓN


 

FG



!



!
0 . *

4

'  
=;7&666
24







!

D



(!

!&

2



4

 


D




I


R


)
%
*

!


(

,
 



)*

I

*

R


)
%
 *

,
%D

I

%
$"*

I


R


)
%
 


I


R


)
%
&
,

4
I
( 




 


1*
2 *


$
1*


2


(

(
" *
D
 
 
Q



1
"&



J
566>*




 

!

)
F  G*



=
!
)







!


!

*

!"




(



!*












(
"*
 


( 


2 &

#


)!


 
4


?

 *
*

(!

4



!


!










@*

I

 

,- %*
I
1
!



( 


( 
 



)

?
H

)
H
 @&



4 
( 

 








!

Q
F  WG




I*
$
!*
%' *

 


1




 

$
1X


J


!
%D
F %G
, W
*







 
D*
*




I

(
&

$

 




( 





%
 
$*


5668

5667

1



3

(

4
*





 *

 
 
F2

*
!*

 
*
 
 4*

G



2 
4

)
2
 &





 


!
I
I1

  

)

 


!"


!


  

,- %&
#




I
 


*



A 

I

( 
1

 
 
!*


I



!

'


!
I



1*




( *





4
I




&




!



)




I*





 

'*
4


'1

 


4 
&


 

,- %
H

!


!*
'


(




'*





I
2
!


 

 
 


( 

(
 &



$!
 A $
'    $ 
  $  #) *

 
 
 
      
  

 
  

! " 
  #$%&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 1
INTRODUCCIÓN






( 




D*




?
( 






( 




D


!



!*

!"



 *


2
(D


I
!

D


4
!M@

I







?
!



 *

!





!!
@
F
D

*
5669
;:;>G&

Y
#
!!

I

( 


)


!
I




*

2


!!


&

Y
#
!!


 D


1
2








 "






(&

Y
#
!!

I

(I





 

(



&

Y
#
!!

I*





2*
D


*


2


 


 

!


*



*
"




 &








4





!
( 

*




(


*
 *


( 







&

*

!"


*
? @
!


!
2

!


!



!
*
 
 "


I





('!*
D

!
(


 
 
*
 *



I

*
 



  


 

!





 

 &



'*



 





!


( 


!"





!
I
 


 


 


D*
'



I1

!

*
 


X
 
 "


1

1



 
 






*


&

0
2 


 4
4

!







D


 


!
*
()


!

I







 X
 
 "


)







*

 



2
&



 


( 
 


*


 


!
'
!

I



(


D*


)

!
(I

*
!

!*
 



)


!J





 1


(
F(*
*
*
&G


 1&
  


I










4






I


2

X




 
"


!


!

D
 





 

!&

2 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
PROPÓSITO Y ALCANCE DEL MÓDULO DE FORMACIÓN AMBIENTAL

, 



*





A 
 







( 
 




 




D*


!
*


*
I
(1


;




 







*





&


!"





(1

 





D
 

!*

!




D  


*
 
 "





!


!




I

!
I

 *
 

 
*

I
 






 
D(

&

ENFOQUE METODOLÓGICO


 



 )
I

Q
(

&

$
 
 
J

Q
 *

4 



 

( 
I


 





 

 
!!*

 



(D
*
 *



2 


&


!
" 



 

 



( *


*


!
D




!!




2 

 

2



? 


!@
F*
=77> 57G&
$
 *

(



!!*

?
@

 
(

(



I
!
4
4


 
!!
F G


I





*
 


( 

 &



" 



 
 *







((D*

 "





!
&



2



 *
 

 
*

 






X

*
I

 



( 






&

!*
 

2 *




  



 )



I




*


I







 

I

(



2
&

*
)

!*
(
 





2

*
2



2

 
 



*

!"




1)*


 *





 *


4



 

!

 


!
4
2

1


( 

&

'() * 
  

  ! 

 +
 ,  
- 
  
   
-
    !
  ,  .  & * ,   '/0012(() 34 

 
  -     5 ,   6 
 " 
 
    
 .  !     47


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 3
PRINCIPIOS ORIENTADORES DE LA EDUCACIÓN AMBIENTAL

$




I









!'  , ' ) ''!. 8 , 4#' )  ! ,##B ,!*  *!'#.   ,'
# +' C ' 8 #B '

$



 
 

 
"
I


 

I
 

 
 


!
" 

D

C '*






 

 

 
 

 
4 

 )


Q
F(D*
*


G


(
 

2 *


!!


 


(DX


I




&



!*


4

I


 
 








I


 
 
 "

(







F!*
*
 *
*
*
&G
 



FD


*


*
!
 *
&G


 
 

&

#B '*
I

I

 

 


!*

('


 



 )
 



.1*
 
 "

!

*
*
*


!
I





 &

!'  , ' ) ''! ** , #,* '#' ! '##*!!*  ** *.
' ,  8 +'!*#



 






 
I
 !

( 

!





(!
2






I&
#

I
(I
)



!



 





 


 &

$

2

4
D






 

I
(



!


*

I


 
 

!




2



  
"&
$

 "



!*
I
(









1*





( 

)

&

!'  , ' ) '#' ! ' 8 , #*!  !' +'!*#' )  '# ,!,#'! 8 
!' *!, )  #*!' ''!


D



D

 

!
!

*






*

I
4



!


 &
$
 *



 D


1
4
(
(
 


 

!
!

4


I
(

I
&


2D

 

I


4 


 
 


J1
I
*


!

I






X





4 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
 
D(




'


( 


1



QI



 
 
I




4 &

ESTRATEGIAS METODOLÓGICAS

, 



*



!
 


 4
 



!"



J1
I


4*

('


!

(
!*


 &
Q
4




( 

(

I
4

  


J


!


 



!


Q
(



D
(


 1
I



&


*

 

*



( *

*
)




4

!
'
4




 






*




ZX
*
 *

!





!
2

!

 





!*
I
 



1

2
 4


!



&



*



*



!

I


2


(

4
I


*

4


( *

('



 



!
( 

*
 *

!
D
(


 
 4
 X

I
 !



 
 

)

I


 
&







#!D) *# !* #** ** * 8 D# '


('



 

'



I

I




!Q

I




 
 

 &
I


!




J1

1)


I





Y
$ 


*

*
I
'

 


 
 



I*

2*
1



 &

Y
, 



I




I




!
 

 &

Y
$I





 X

*
I

1

'


( 
 


 
 &



*




('



*

1

( 
'


 
I
&

*




 

4*



X
*
 
)*
*

<

!*
 
D

 *



'8) 
 .
   ,
   . 95.
 
 

 5   5
   5 
&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 5







!


 *
!






(


I
2*


!&

!''*  ,' * #*!= ' #!' *' ' ' = ' ''!


 




 




D
!
!
4


)


 
I
'







!





 
&
 


 

( 




I

(
4

!


&

) 


 
I

)




N 
I"
 
!

IO
N 
I"

4

 

O

        3

Y


(

 &

Y
1



 &

Y
('

!


&

  E 3.  "   

$
3  
*












 &

 
  
!*




 &

%*



( 




 *

!"




'


!*
!

*
' *
1

!*


*
!
*
&

' F " 3 










1*


D

*

(

'

!

 
&
*

) *

*
2
 *
(

(
D*

'
'!

!&

 " 3  







!


 *
'





(

 

!


&

 


*

( *
*
4(*
*
)

*
I*
"&

    /


      "   


 *

(

*

4





( &


3   

*
(!

4


&

Y

   
  / 


I
(

(
*
!

!&

6 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
Y

  $
 

*
*
!*
&

Y

3       *




!

 




!&

, *  '*





 

!

1)
!

4 
I


 


(

2&






)



4
(4


"&

"

2



 

 
 
I
 
I





Y
'
Z
 



 



 
 
I



!

 






&

Y
I

 



4

&

Y
$
 I

&

Y

*

)(I




&

Y
$
4
 


1)&

! /   

Y


 

 
F
) *
4(


 
!*






1


!G

Y
(

 



 
&

Y
$




2
 &

Y





 4&

#''G* *# #*8 *







 

 
 

Y
 !

 






I

(

)!*


!








&

Y
 




!
4



 
!*



 
&

Y


 
*




4




 &


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 7
'

!

 
 
I


)
 






 *


!

*
*

2

 &

 



2
X


)


X



4X
*


!


&



(



2




*


1




 


!



(

 &


!




 

!







D

I
2
)


*


*


 

I


  

&

RECURSOS Y MATERIALES DIDÁCTICOS




 
I*


!1*






4



(

J1


1)




&






(
*




 
 "


!*
' 

&




!
 

!*
!*
 W
!


!
 

%*


I



( 
D(*
*
*

*
 *




 4
 &

 



*

2




( 



 4
 
*


D(*


I




&
$
1


D







I




 
  
I

 
(1

I

 &

ORGANIZACIÓN DEL MÓDULO DE FORMACIÓN AMBIENTAL



 

X


*


!1*




&



##' '# 
;  F      $ <




(
(D
I
 


!



D&

$
# %  $
=
[
5



((D

2(D

!*


I



!

1
4(*


!


 (*
I
(



)X
 
 "



D*



2 



4 
(


 


!*


!








 


&

$
# %  $
;
[
<


'





(
(D*
 

*




!

!&







 *



 

 
 4*

 4*
4
4



*
(



!&
$
1

(





 
I*


*
(




!


 





 




!


X
 
 "







2
(


 


SS%&


4, ' '#

;!  $       $  
   <


I1

!

 *



"
*


*

!



D&

8 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%

# % 
:





!
*




(*


!*

I1



!

*
*

!

!
I


!



2 &


# % 
>





!


!*
1



!










!2 



*
!
D 


I

  





&
$


!




!*
*


*

!






1

 

!

 


( 

1


*

*


 
I
2




(

(*
 

 


!






&


# % 
8
4




&
$



4
!




D
(4(*
!*
(*
(
I





D
 



!&


# #' '#*

; $  "   < 1
 

@ 
 *




# % 
9*
I

I
(!

!






!&



# % 
7*

I




 


I
(
 


(



(




'*
'



"


24
&


,'#' '#*
 
;!     @
       .  
"  <
 

&


# % 
=6*


I



'


4


!*

 *

D
 


$ 


R
*


I

 
*
 *

(


 1
I






!



&


# % 
==





!
*
D( *






!
4
 

$ "*


 
*
I



!

!




,&

Organización interna de las unidades









.
!    


 
( 


 




F *
*
!
*
&G*
 J


!


!*



  *


" X


1

((D*
*
)
Z
I 
!&






I

)





 


 *
!





!&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 9
.
!   


)

!

*
*
4

('



D(


 


#*










&

!

(


 

 



D
!*






*


ID

D
!*

(


&

;,' #' ' ,!,#'!<*





'



!*
 *
*
4

 
*


 


#*

 





D

 &
$


4



4*

(


F*
*
&G&

;*#+' * ! *#*<*


I


'
I







)

*
1

*



X






!



1





Q





 

&

;,*  +'<*


I

'




)


 
 
*












!&

;,' H*#' '#' *'#<*




I


2

"


 
I
21


I



!


&

; * !' !8  !' '*<*




1

 
 4
 


1


 !
!&





$

I



(1

 *



 4


 



&






4


)

!*



 4


"(
I

I



4&

.
!     
;   <


4






!
&


!D


 X


*



4


'X

*

1








&
:





$

I



?
@

)

!
I

1*
4

  4*


'

&


(1

#




I
!



!

('



1)


 
X




(
4(


I
D


(1

 &

':)  
   #  /; ! //  -    
  .  
   ,  &

10 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
Orientaciones para la lectura y trabajo con el módulo de formación ambiental









!


 


#*

!





4
*


I
4



( 
!


2
 &


!


(
4(


 
 
(




*






 

 

D


4&






 

'

 

!




1


(
!
*




 
 

('


 
 
 &

!"


!


!




(1


 

&


)

 *
I


 

$
$*







4
I




,
$*


I

'



!


'
&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 11
PRIMERA PARTE
Caracterización
Ambiental de Bolivia

UNIDAD 1: BOLIVIA, UN PAÍS DE CONTRASTES


Primera Sección

!

D


!



 
 

(
4(*
(4(

 4X

 
I*


*





!&







!
*
 


(
2
(*

I


 4



4
 


 )




!!



(D&

$
 
!



*




*

 


!

)*

J






!&

I' %J    $ K


I  %J  3"   $
 %  $ 
    $  
 AK
I  3"  
 " 

      "    %F 

"    $K

U



 
!

 

 
#
I

4





D
*

4
 *


I"


&

1. La diversidad fisiográfica de Bolivia


!





$ "*



7\;6W  
  

5;\66W


*



:8\;6W

>7\<6W


&
<"
     
 "  & * 
$

4(

Q


1
*



 
  5
 .


,

X

 *




* 
  -
  


(


I

*
(


 *  =
 
4
1
4*
 
*



*
1 
 ! 

(D&

!

2"*
(4
J*
D*
5
 
  !   

!*
*
J*
)D*
*
&
. 
> , 
"
 

 

!
(4(


   =
2


J




 3  4  !  


 
I


I
 

I


)   ! 
 
&



D&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 13
1. Remontándonos a la tierra de hace millones de
años
primera parte


!)
 
 1
2
596


J*

   

" 

(



1*



 "  
 .


Q

Q

I
2D



,* " 
 

&
$Q

D*
 
;      $ ' ") 6 
 <*





( 



   /;; ?   .






I
 


     
D*
!

'


"*




   

( 
(
(






J 
  & * ,.
4*
 
& 
 , 
 


  ! "6 , 



!)*

(

4
F2
>:

 "
!  
JG*
4



4


 

 "    "! -

1


2
!!


*
$ "
  "
  " 
5




R(
FA
=G&

! 


     





 




*
 
 

   ,


I




( 


J
F"G
    
&   





& "  
  "
 
    "< !
   "
@  -
 

  
  . , 
  
   &
2 
" A *
 A
B;;C& D /00(EB;;1&

 
  < . 6


-   " 

 5 
    
 
 
 & * 
+
5
    
   
 
 
   /  B
  =@  
,  
+ 
<"

   5  /;
 
=& , + 
 
6

 ,  


  / $
  
  '>  <    
 )& $+
  
-  !
 
    . -!  G"
& 2 H  /00/2 1EC) 
 . 
  
& F !<  
 ! 

¿Cómo se formaron los Andes? 
5
 


  








I
2

Q

2*


 5   
&
 
(


(
4&

(




 2 
" A *
 A

!






4
F

1G B;;C& D /00(EB;;1&




F
 G&

2I

 
*
I

!


*
(



! 

1
*

!

(

14 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
L'M


    



D(

 "

$&

'D

J

 X

!


primera parte
! 
&
 

.  
  
LM
 E%  
*
2
566


J*
I
!
   
  
I


4

1

)



   "     - 
F G*


 


 
I   ! . 


(
 )
2


2

&
$
( 


    &
!





*

I
2






&  
  

 
  
  

L M
! 3      & $@ 



  ,9  ,  

&





 
( 
 
  

 *
4

*


 
 & F



&

!



=66

>6

 
5
  

J*


4


1&    ! 

" & 2 
" A
L M !        &

 *
 A B;;C& D /00(EB;;1&



I
I

 
*
( 







& 
    
"  ' 
 !  
'    B      5 ) "+
) !  
  ' 6  
,

¿Cómo se formaron los lagos y salares del altiplano? -   "> 5




-<
 
&) . 

      



*



!


)


  ! . 
'



'
(


F

#G*
 -
 
  
5&
?






4



       


1



@
F0

!*
566>
=>7.=8=G&  "
     &


!!*



(



    


"



,*




&


" ,5
 
'

'
 


( 


&   .   



 ! 
 

 ! 
&

?C
=66


J*



'D*


!



!

*








@&
 


?
 
I
(


 
FG




(
F 1G


1 
*








(
2

(*

(




]




D@&
?
I


 





*

D

D
 

2

4

2

D(




 


1
4
)


*
( 

'
F2D

,G
I


(







*



X



$

,

$

#*
2







 




4
)


F;>:6

&& &



;9:6

&& &

I




G@
F0

!*
566>
=>7.=8=G

&&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 15
Datos en millones de años
primera parte


    
    
   

 
!"#$$%
&'(&)*

16
I )*  *#'#* !' !!',#' * !'  '!,+'! !
*# ! 'BK

primera parte




( 




4
 () 5  


 *
 

4 

  . 5

>*
I
(



 



 "   
 5


 *
 






D     .

*


"
*





!  - " 
F!*
*
G


D
I
( 


 1 "
 
 


2IJ&   * 
 
  & $ 
 
, +*  
  

 @  
 
#
!


 


D
(

 
 +
  $  

I
(







 
?  *
 H =

$
1@


,*


2I




 '2 
"A *
A










 B;;C I%J%K& 
"

F*
=77>
=5G
FA&
;G&   B;;1&

     <


1.2. El paisaje actual como huella del pasado      

 
 ,  
$

2


!*




 "   
 



!
 (



 6   
 


I


)


J

 "
  .
*
)
 
?2@
!

?#@*



I
,   
&




2


&
 
 

*



I*
 "
)


 

     " 


!*
(1
!*


 
 . " 
 !


*



 
I
!     


( 


*

*




!& -    


+    @
!
D 

!4
 "
)


 *  5  


2





X

I
2 5
     &


*

(
!


 

!&


*

(1





(

)


J*
D*
!




!
!

)&

 



!
 (
*

(
9
1
(4(

!*
 



*
Q

(
1

J.
F*
=776 5<G.A
<&

!"#$
 
%& '


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 17
primera parte

  ( ,    

       < 


  *
 
5,


18 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
1.3. La Región Andina, un mosaico de montañas, valles y mesetas

primera parte
$Q

F=776
5>.;6G*





;9^


'

D*
(4


1
,2   <   


  * 
A 

!*
J
 


     


  " 

!
&


!
*

*
 6  

( 
I




! 
!
F
 
   
5&
!*
 

1*
*
(
 *
3G
2     6 
 

I





.

D
FA
:G&

     





1

)


   +  "  !   



ID

&  
5&

 '

'

I






& $<2  " 
=
!
 


!
!

/*




 '
   )&
&










I
( 





 


,*
 .2
   







#&


4

 .

   ,9  

&
1






%&
C

*


 4

4
' 

I
 




!&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 19
primera parte

  82  "  5"


  H & 2 =E  '/0CL  "
   /00/2B8)

20 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
!   *  I*

(



*
4
( 

J


F
1G*


I



!

!*

!

 
(&


primera parte

(
*

!



D
I







24(
 1*
2IJ

&
$

*



*

!
2Q 
*
2

*

D



!
*


4
4&


(
*

D
I


!
 






&

! F  

J



*



&
$
1


D
2*



*



:66

&& &

5666

&& &*



D


&


*

'

.


4
2Q 


I





!


 1D*


!


*
(!




!
'&



*

D










*
 
*





!
!
I



I
)


D*
( 
IJ
D
I
 

D


&


I


*



2 
(!




!&


1




2
 


4


1
"

!



 *
 
 "



2D(&

1.4. Las tierras bajas: un mosaico de llanuras, bajíos y montes ondulados


*




D*


>=
^


*



' 


>66



!


F*
=776 57G&
$
(


1     

"  6  





'


D
*

*
2
 
    ,!

D
%"1
I
(

(

&
4
( 

4

?@


(*
D

 
D
I
   5, '  





 




 1&
 ,.)  5,  


4









()  
 &
*

I
2Q 
 
!
FA
>G&
*  
  !
 

D

*




D*


! 
 . ,    


D


I



!
   " &


 J*

4

4

;6


&



2IJ*
I







$
1






 

2I

,)*
( 


 
*




&


D
2I*

)
*



D






!
I

I
2Q *



&



4 

*


 
4


!*

 
(


 J





&
$


!

D*



I
&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 21
primera parte

  :2  9      & O  $ F<& 2 

  1  9    ,9& < M


 N H & 2 ! $&

22 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
Segunda Sección

primera parte
UNA MIRADA CULTURAL

a) ¿Cómo se formaron los lagos y salares del altiplano boliviano?


La otra historia

'


4
=9

(

'
D(



( 





I





!&
'

2*
'


 
*
I
 "


 
&

 

&&&

! * ! +*! = ,,'


J
,




J*
!

N E  *   , 

I
2"(

 
&

"   " O*

 . 
 . 
 

2)



D

( *

  
     ! 

2





"&

 

 
& *6
   



'



,&
    
N E




!

 

 ,  
,

J

)

,
I

)
2

?1

$@
I !   &
2D

 
D&


 


)!
D
C
B
I

 X

I
 1*


&
,
$) 





 

C
B*
 

(


*



)!
D& /& ,
.
-    

,

(


1





#*


2    
 . 
I
!


*




*
2
&
 1 
<
 3< 


!)

(

2)




P&
,  7  3<  


*



' 





D1
 7
221






2

*
 



3
*
 

$

&




!)





D1*


'  0% 1  






I
D&

DI
!

 ! ,   
 E
2

( 

 


I



(    @   


$

,&     ! 
* %
!+,," -.#'

&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 23


D
2

D*

'
 





,

#&





)*


*
I
 

22&





'
D(*


D










 
( 

primera parte

F

*

!
 (G&




4



22
I


&
#
 
     >

#, ,#' ! *

*            L  #



  3     M


       Y
N 


2O Y

2



Y
NC
4
 O [


M
Y


2
2
J


   
A Y
NP"


) Y
,
O Y
E2
Y
N4


D
 Y
C
B

4
!O Y
,
$) 

     Y


NP"
O
Y
NP"

(O
Y
NP"


,O

 .  Y


NC

O
Y
NP"

( O




*
2 



!


'
D(

 

2D
( 

&
$




'*


!


22
I
( 

'*
I
4



'&

*







2)




*
"
 

(
?
!
I


( 



#

M@
("


D
4

I



'


( &

I @  
K I   3    
  ," K

N
I"
D


 $



D


?!
@*
I
'

( 
 ,
D
'O 



2I


*

4


 *

I 


!
I


 

)

)


4&  
I




N4


'

 


,

( 


( 


I


 '
( 

O (

!"

(
*


( 

 !*

J&


(




]

 I


D




&





D
!

  






4
)

& !(&

NP"
!
 
I


'O 
!
I


( 

$

#
M

   3  3     " "




I
 J

*



(


*



D


!



X

) *






,*



D
D*

Q 











&

D






 *




 W





D



D


D


I&

24 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%

(

( 



!*










( *


 *
I

 

*








primera parte

D&

%*
 "



!





(
( 

 


1*
 


!


2


&

*



*

1
 
'





4


&

b) Los “guardianes” de las montañas



(
2


2 




X





 
 

2
I
!
J

!*
 
 "


I




2*
 

&


!

*


!*


 *

 "
*





!



*


J*


(

&

D
 


!
?D
@*



S ?
-*
-



2&& &



'

(





*
(


J

!


&
 &

! 'EE *


D
*




' 
 
I





2  &
$





 
 &
C


J






2 &
4 
'


(


 


22*

I
"


D



)*
I

  
2



 *
!


*
 

( 

4

&

2 

__



*


(&



22
'

22
F

 
32`
22G*




J

 

$) *
% &

D







 &


22
4




I


 &
$D
2 
I

2
)







&
$

(
 



! 
 



&
, "

 
I

!


Q
 
2
J




(

I
"
!&

2 PPP&
 &
QRQ!Q*  E
&-

            

%


 


I

(


22&
NP"

(O
N 

(QO

N

I"
"

J

1O
 $ $    

!


(


(

*
J


 


1&

%







Q
 
&

*










D


4
5<&

25

 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
OBSERVANDO EL ENTORNO
primera parte

Los Andes y las Tierras Bajas, descritos por un naturalista


'  P* ".

#

("*
I

!
D

 "

$*


!*

=95>

=9;;*

(




?0)


 "
@
F%
A"


*
5665
==6>.==68*
=5>7.=586G


2
1
(4(


D&
 

( 


X
*
I




[*
*

*


D
2I*






$
1&

!* 8,4'.   !' '!,#'Q

?M




 


*

 

4
I

( 
I



(D

I

 M 


J
!
I
D
X



!





!M
,


&

!! 




1
!
!D

J
4



1
 

*
D


&


!


2*
2D



 


!

2*
*
2
[*
KI"
L
C
I




)

D*
J




( 
!

*
)




&


!*

!



I
D

!

I
D

(


J*






4
!




&
)


1M




D*
D*


(
 *

!
1



I
!D*
I
!





4


M@&

# *## * !' HR,'B'. # ' G'+#


8 *  )  
  

   
?
M
1

2







*


 .   &


I

DM
!"
!







*





2 3& 5 







2IM

*  6   - 

2Q *
4



!
'  
!M

D
*
 

2
 )



!D&
$D



 
I


)







1
2M





X


(


2
D

!

!*


I

 





M






*



!




"


!



4
*
I
(D




4&&&




J

E 
E *
1



!M@&

26 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%






W*
I%J  3     F %  K
IRJ 
 3  @3   F   8 "   E % /K

1


primera parte

 





&

 



( 


(&

' * *4#= * 8,4' HR,'B'

!
F*
*
&G

,






4(
F J*
!*
I*
&G



D*
*
&

 
W*
I



 ;
J <   8  ! F




,B*


:666



!

*


2I


!)



)

!*
1



)



&




1

!


1
((D

!*
(






(4(

Y
$

!








&

Y

( 

!
J*
*
!*
I*
&

Y

(


*
D*
2*
&

Y

!




I




(

F


D*


*


I*





!
I
2*
('


 
I

2




 
I
2
 

!"

 &

NP"
?2



 @

!


)




Z
 

!!O



Q 
:6
J*
'  *
N2
 

)O
$



( !*
NI"
 


(

!
2 

2
O
N 
I"


!
2 
F *
*
4

!*
*
(*
&G
2
(


 O


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 27
Tercera sección
primera parte

MANOS A LA OBRA

a) El choque de placas tectónicas. Una demostración práctica

'

D


!




?

@




*


 



  
(


2




'&
#





1
2)

*




FD
)


G





4
F 

1G





F 
 G&

  
   

=a
$



*
I


 
*


&




*


!


 &

5a
#

*

I



 
4
?@



2)

&

4





4

2



&

   $    '

=a
$



 
( 
I

 


 



&

5a





2
*






I
 1
D






I
 

!&





 
4

*

'

4



( 





&

( 4 )+,,"5+,,64 78


9  %           '

b) Explorando el paisaje cercano





 

 



I







'




D
 

!

 

F*
*
G


F *
*

2 G


X
 
 "

 
I




)*
(


4 


 
I
(

(
&
  *






2



 !



 
 

!



 
 "






( 


 1

!&




 


4
I

  







)*




!
(4(X

*
!

D

!
F*
G*

( 


F J*
*
!G*



D


(

X


 
I

2



)


!



2 
F *
!!*
 D*
&G&

28 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
Y
#
!1


*
4
(

!

1
*


"

)

 &

primera parte
Explorando el paisaje cercano
'#' ' #'!('# ! #**# * #**#' !* , '

'  Y
'

& Y



(


A  
 



Y
(



! 

&
F!*
*
(

G
Y



1

)
Y
1



)& 
 &
Y
$


I
 Y


I


I


F


 !4

)

 &
*


G
Q



&
Y

I


F*
4 
(4(*
!*
*
&G

!

)

 &

  Y
+D






 Y
( 4




A  
 )

 !
  

)
(


( & 

*

I
!4

&
Y





1&
Y
$
2

I


Y
!Q





 *




& &
Y
#

4





IJ

4





!&
Y


4






4&
Y
$


I
*
4
((D

( 4&
%(4
 




!
2 


J  Y


)

4
 Y




1
A  
 


 
( &
& Y
$

)*
((D

Y
+D


 
 
I

&
 1


 Y


( &

F*
)G&
Y
'




&
Y



 


( & #
!1
I
2
1





*

4

!




I*
)D

4
&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 29
Y

 

)
1

*
 *

primera parte




)
(

 
I
(

)



F!*


*
*



!

G


 






F*
!G


F*
!*


I*
 *
&G&


)






&

'    

NP"

(4(
!
1











)


DO
N4






!

1O

N 
I"








D






I"
!



!

)*
 

O
A 

&

NP"
1
(4(
2
(
 

(


Q 

JO
N
I"



 O

lecturas sugeridas
Y


*
%&
=778&
+(D




!&

1&
>=<
&

Y
*
&&
=775&

&
&
==.=:&

*
&
F&G&
!


!


!&

 .!*
#$% Z%0%&
<<5
&

Y

566>&
!
&
(
&
5668
b 0 c&
(
*
566>&

30 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
primera parte
UNIDAD 2: BOLIVIA, UN PAÍS DE AGUA DULCE

Primera Sección





 






!!&



4
4









!


 
?


2
!@&



4

96^




D


 *

!








I

1



!!&
 J

( 


 



(D



*
 4*
!

24






 &



]*


2

( 





&

D*
*
*
J
H


H

2
!

 


*
2

!2
 



*

*
2
!
 
!


&


!1
*
 1

2IJ
2



2

 
!*


!

4

&




!


1

 "

$
 





24(






 1*



D









*

I
(*


*



2D
*


*





)
I
!
 "



D
!&


#
4






 

 



 4
*
 *






!

!


 



I





!&






 



(1

#&

I %J  


/       $K

I  %J 
 $  /.    3  K

  $   ) A $     .         
'  " '> S 
  $ . I@ /  
      'K




4
 

 4




(I
" *





 
(
4(&
%( 

D
 *



 
4
*
 *



!

I

*
1








 

(

&


'*
1 








2D
*
 *

 





 


D






)

&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 31
2. La cuenca hidrográfica desde un enfoque ecosistémico
primera parte









?

( 
I









!


@
F$ *
=775
57:G&
$
(


( 

D*
*
2


(
I


4( 


 
&








(


 
D

I
4



 4


D

 
 
?!

@
I


D 


&
$Q




I

 *
 
(

IJ
F
) *


D
I



G



F
( 

!
D


1



!! G&






 

D
 *


 )




 
(D
F*
*
 G*

F*
 G


2 
I



X
 
 "




 

F
I

 

*


)G&

*

 
I





(


! 


&

) 



4









)




2


 
I
D
2X

 


D


!





I

 

)

(


!
D&

 

 


)


!

 *

!
!
*
 
 "



&


*







!*
 




*

I
D



 

 


2D





(   C *.    

 - 5"
 !

!
 *


   , ,       
 
 &
I





FA
8G&

2.1. Las cuencas hidrográficas de Bolivia

!





24(



 1*
I

85<&666
B 5*



D


*

557&:66
B 5







*

=<:&69=
B 5&
FA&
9G&

2.1.1. Cuenca del Amazonas8




'  

>>^


(



!&





 

*
*
2 




1*
$
1

2I&
 



*





2
I





D

4


'C) 
 
   . 
 H  H  ,  > *
 J ! R!&

32 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
:666


!

J&
$
1



!
*



D

1
4

(D




primera parte
*
 
 "







*







*
D

J*


4* F 8   
I
!
D*
J

!
2

&



  !  


'


*

D


  
     !








*

I   
& F <
 
  
 


D

(
!
F*
5667G&
  "  .   
 
-   


D
4
 



24(

!*
 ! "  . 

'*
*



2DX

  
   



*
*
 "*
%"1

+"&

   !   +   











( 

D
*
(  
 , &


D
 1
FA
9G&

  L 
 - 5"
  H  !   
  , 


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 33
):      % ;
primera parte

 %4 987%%4&4 


%<
42%' 4
    4 =%7 7
 ') %    
744 4=%8 '

2.1.1. Cuenca del Río de la Plata8


'  

5=^


(



!&




 

,)




 

$
1*
2I

D&
$

D


!

 *
 )


FA
9G&

T  /  "



!



 

&

,2



/2)2
( 

D


I




D
 
2

22
( 

 
F*
=77; <:G&






!

2I

,)&
3


(*

2


2IJ*





!

(
&



*

D

I
( 


 

 *
$
3

*
, 

*

 


&


!
4
)



*


I

!




*

 


F*
5667G&

T  / A 



,)&







D
2



*

I
!

D 
(1

!


D&

  /;2  9  <


H9 N  9&
2 

2
& 

'L) 

  
 2   H  H  ! !&

34 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%








1
(D

4X




 
!





)



I
2Q 
J&


!
 





primera parte
?4@

 )

'
!



!


J

1Q

!
F*
5667G&

T  / "



&



!
'


!*


' 
*



=>\
2

=8\;6W
&

 
!
 

)
*
I
(


*

D


!&








2IJ
4*

"(
2D
' 

!&




 

D
2I
 


D





*




2D


!

ID

!
F*
5667G&

2.1.2. Cuenca Endorreica o del Altiplano




*

*
I

 


&


=;*5^


(



!&
 



 


1*


D
FA
9G&

$
!






,*




*




$



#X


&

T     




D(
4
 


*



1*
 
 

 &


!

)


2 



 *
 



!


 


!


 

Bd


BWJ&



"
 *






2 *
 

2*
,2*
#

%*

!
I




%

$*





D

&
 

 
!!

!
*



!
FC)*
2*
,IG
 

F[*
G*
2




2D
F*
G




&


1
"

!


D*

I

 "


 


*
 

*
C)

2&

T   
*



 

*
2
(

 


!



 


&

2
(



!


#
H2
I




2D


&

T  / @ 
   / *
I
 


,


&



D






,*


*



'
2


*



 

!"


(


!&






!)
2






(






I





 





D*




D
&

T    ,"




'

 






 

 









4&

!







1
"&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 35
 





$

#*







' 


!&
$
(



4

=6
*


(






*
primera parte



(*
( 



(4

 
(


!&

4


!


1
)D





0X
24

( 
&
FA
==G&

  //2 F ,5


  J  6   H & 
 & 

 
D







*
2




 




( 

"

!
F G&






 

 

(
 J
FC2
/2


 


1X

0




DG&

 

 J

!



I

 
!

&

2.2. Los humedales, sitios considerados de alta prioridad para su conservación

 
! 



4*

D



!

 
4






F*
*
D*
*
3G
 
 "



)
F
*

*

J

%11G&


 

2
 
 
(

*
 


 7


) *


,

I

 





(D


I



!&
*
 
24

 

!





!
 &
$
 *
! 


'0)  9    



  ,   . 
        "< ! 
 .    H &

36 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%

I
2
D*
*
*

4

 


I

E*
 
(

$
I







4&

primera parte
C

D*

2
 

!


 *


(

 
 4







 
2 

!
!&

) 
 8 & 4%7 9 4
  7 &  
%  
'2=4 % >  & 
 

'

  *

2 


(
(
&


(
*








*


!



2 &
D
 
I
?
 


%
 3   

J*

!"


*





 ,  
5
 !







!!&


 

#*  
5

 <
  
4*


,

*

) *
   



(
4

*

I
 "

! .  @
 

&
[

 



/4

 
* , + .   

)
 



*


 
 ,   &

D


2

2
I
!


2 


*




@
F*
566:G&
   


 
*
!





!* <      

 


D
*
 

 W .    ,!   


*





!
2

(       




 &     &
$

    

 9
5
 . "
3
9 7

  6
 


 
.= ! 
-
< '*
/00/2//8)

?
&@ 
  <     

 -,5
 .


 *
I
 J

*


D "   
 


 

'
*

?C  
  .=
2

!

!@*



!
 
- !
  

F
1G*

1

566:X


?  
)


!
566:@&
  * '* /00/2//8)
4



?



@*


I








 W
&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 37
2.2.1.Importancia de los humedales
primera parte


2 

2
(


2 

( 

!*
I

!

*
(

&  
    
 
   
#* , *
*
!
!*
D*
*
 
 & 2 
4& '/00;2(;8)&
, *
!

*


*
  
9 

( 
*


 *





 5
  


 

'*
'

 *
1
    5 
 !

  *
3 A    3J *
*
 &
.  
'#,*  







  "

 
 
 
 *

"

 
&      , 
  "
    
"
 
 
& 2
2.2.2. ¡SOS!… Humedales en peligro

" *
 B;;C&





 


!


*

!
 *>A

I*


 *
 1


 : 


2 &  ,
 
,  
 "   
'     ! " 
  

+& 2  ,
Y
)

 'B;;L2 BBB)&
Y


!

 

 
Y





2

Y


'*
 

Y
'




4
Y


I


Y


 

!
!


$
Y
D
 

(
? T
  =  .
5 - ,   !

'    
   
 &
Y
  

  E  
Y


'


4

1   
 "<

Y
 
 4
 .
    
Y


ID*

&   " 
 

     
  &
2.2.3. Los sitios Ramsar de Bolivia y su importancia
2 & 

a nivel nacional, regional y mundial ,    +  


 1


2 *



! 
  &


I

)


1


!



C 

 *
%4

=78=&

38 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
B( 3 
 7 8C-,

primera parte
 !  4+,,D +#'3
+,,64C'E.F8  B$
3 << !GGG''
#'

!



!


J
=776

9

 

H  ! '     


 >>>  E>    #
- 
  $
D1.
D <589 :&5<6 58Z6>Z=776
0 
,
F!G  
1 ;9=6 966&666 5>Z69Z=779
1 


#
#   ;
>9> 7>8&>68 5:Z6>Z5665
2 

,)1 
 ,) ;866 :&:66 =;Z6>Z5666
5 J

%11
  1 $
1 ;66 >=:&995 =8Z67Z566=
D
D
6  


%
  1 $
1 ;66 9:>&8:< =8Z67Z566=

$

$
3"
7 
!  1 $
1 =66 ;&=97&999 =8Z67Z566=
9 
  1 $
1 5:: ;=&=5< 6>Z6:Z5665



 

!




=66



<&589


*

(

!
I
!

:&:66
2*
 



,)1*
2

;


24
 


!&


!*


4

;


24
F;6&666
B 5G*




 


*


I
!




I




 




(


*
"

4*
*
d


F 
+

!*
566: =>G


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 39

*



(



2 &
primera parte

Laguna Colorada

Y
#


' 



 

D&

Y
$
1



24

!




(




( 

2
F-

-  *
& 9  &  G&

Y
$
1


4
"

 


!4&


 



)1


*

 
I




!4
I

&
2







 
I



)1


&

Y

2 




( 




D*
 
?

@*
!
 



&

Lago Titicaca

Y


 
&
$
!

=6



 


*






*



2

,I&

Y



!





&
$
1



24

!




(

!
" 


& B      < 

X

!

 




2    . -,  
&

-
  "&
Y



 1


D

!


'

2!
H8   E

!




(X
 
 


I
5"
 . ,
 
2
1 


I&
+
 -   
+6
&

Lago Poopó y Uru Uru

 
2 




 




D
 

 1
&






(
4

9<
B



::
B

2


4

5&;;8
B Y*




D



D
4I1&

Y


 
24

!


 /

4*
I

)
 
4

;6
&


!






( 
F &
2*
&


&
) G




F22
G*
!



F
(!*
&
*
&
G&
, "



1 
 1
F
G*
" 






,

&

Y




 
*






4
 


X
2"


D 

*

I


!



. 

40 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
I
!!


&

primera parte
Y

 , ,







&
,



5=
B


2

=>
B *


(

5=<
B Y&

Y
$
( 







D



 &


ID 




 




X


*

 

 &




!
" 

*

!

*
 D(


 
2






!

 
 
 
!





&

Cuenca de Tajzara 'PPP&&)

Y

2 







,)1*

;866


*


<:
B




,)&

Y
$


1
"

)D



 

  



(&



 
F
;:6

966
24G
!

(

<6


!
!

!



&

Y

1
!
 


!

*





J

!

!

!
4
 

( 

F-
  G*

( 

3 
F& 9 G


A
&

Y


' 




2
(
4

;6

I*
I

!

1


 !*

24
*



!
4


 

I
!



2

!&

Y


!
 


D

!)*
 


!X
I



 




 4&

Y


( 



!





$ *


4



$!


R




1

 



 
,)
F ,G&
'






)





 
&

Bañados del Izozog y río Parapetí FA*


5665
=;G

Y
$

2 
4
 




2

 

$
1&

Y

J



(



D
%11



*
I



2 


1
&
,

 

 
(


2D&

Y
$

Q
(







I
*



&



!
*


*




 D(
!

I


Q

%#


D




F)*
*
D

<


 G&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 41
Y
 *


'
2




 1*








I
 




 





2Q 


 1


primera parte

1
4

2
2

&

Y



D
2

2






S0



D

1J.D*
I

2


!


*


1









&

Y






 

2


I


/.%

+
2&

$
D

 


!


*



!D

 
'*

(

 

( 


24&

El Palmar de las Islas y las Salinas de San José FA*


5665
=:.=>G

Y


1

 
F
 ,G



*


4 
D*




IJ



I





Q 



 &

Y
 




Q
2 


'
1

I

*



2


(




!*

) *




!


(

&

Y




 "

 


 D(
*
 

D


*
I









&

Y

1
2

1
 


'!


*
I


" 
 

'

*
4


1*






&

Y








I

/
%

+
2&

El Pantanal boliviano FA*


5665
=8.=7G

Y


1
 


(



*




 *


2 


&

Y

!
)

D*
*
*
*
I


*
(
 

D
*




!




I


J&

Y

24


!


!


*
!


 D(&

Y



4
 "

I
2I*


(





I



&

Y

2 


2I


*


1
*







2*


2









!


!

D



 


&

Y

'


*

 




(*

 *



C!D



D



!*



 1&

42 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
La laguna Concepción
FA*
&(&
=.>G

primera parte
Y










!
2I

 

$
1*


 )


D
2I



!
4(

&

Y

2 

1




I

*




)
(&



)



'  
>&=87
24

4


 




,2
 &

Y






2 
4
 
 
24

!










 &
  


'
) 


2 
'!



4(
2IJ&

Y






4
 








$
1&



 
I

!


!
D


1

2I&

Y


(
4
 
I
4
(

 







D*

*

D*

'


(*


*


*



&

2.2.4. los sitios ramsar de Bolivia: una estrategia para la conservación de


humedales





2
2 

!
 
$
 

!


 

!

!


I
'








(




!*




)



&

2 

"

!





(

D


!
*
*


 X

I
2

 



 

!&






I
 
D
(  


!
 *

2
J
 

D


!




2 *

!*






)!


?A

!





2 


I

D*

(




(
 *


 









(
@
F 
+

!*
566: 56G&



*

(1









1


 


2 &
,
 




)

*


F566:G*

*
;!  .  0  3.  /     H. 
 
   F   
  "   . " 

 3   J #  
E 
 E  Q<&
$
 *

I






2 
 
 "



 


D

!




$
 &

      . % 


&  . @ $    
E. %  $   
      @
>


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 43
2.3. Estado de conservación de las cuencas hidrográficas
primera parte


 



24(

( 




D*


 
D

!



I

1


 
2 


(
!
!
F*
*
ID*
*
D*
!GX

!


!
 
I

 


 *
24

!
!



!
D*
 

I
 
4



 *
 

2 &

$
 *

2 


*
 





I
(


 



 


 4


I
4
2 


I




2


 
!*
D*


D*
&X
*

*


2 
I



(


(

&


1*

!



*
 






C4(

!*



 


 


D

(=6
&


J



#
    F 



Q





'


(
&



I





(*





&

       




D
 


I


!

 


!

 &

Y


I


 



*






(
I

! 


)&

Y









 *
+*
 )*
D

&


( 


!

('


!
FD*
!*
*
 G

I


 

 
2D

D*
*
*

4*


 

I








*
 
&

,
 
'

F5669*
76G*
?M
'

 
 
 


D
 




*

 


D&
, "


D
I
1








 



F2I*
/*
2*
D*
+I!*
&GM@&








,*

2D

2

2
!




 










02&
?$
 
I


D*
'  

>6
^


D
' 


4
 




*



I
(
(! 


!

@


&

'/;) *  
  
 U 5"
  H  'FUVH F)   
   
 +

 ,
    
 -<
   5,   

 - 5"
& 2
PPP&H &Q 
WQ$ 
WQFU&-& J   9  B;;0&

44 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
2.4. Manejo de cuencas en el marco de una gestión integral de recursos hídricos

primera parte






(

!*




!*




 &
 




Q


!
 *






I!X
1 

9 




4
 

(



 
 

 ! 
 



&  "
    
       

   




!

    

  ,  




 
I
( 




( 
 
  



 


2 



 ,    !  



1*

(

1

(

  ,   
 







  

 ! 
@ .
 
!


 *

*
1


 
 
 
 

& ! ,   
&

I




(

*
 


$  
  
D






 *
 

   



D
 






+   

 


4
!


 
F*
5667G&

     
,
   






2D

( 




 

  &





*




)&

*

*



D 
 




)

 








!*
!


 



 &

2


Q 
D
 "






2
I
!!








!


*
 
I



(



2D&






2D
















T '
   




 
2 
4
(
 






 

I






 
4*


 




(*


(


1&

T '
  F 



 
!


 

I



 


4*










I




!


!
 


 

I*
2 *
1*



I
!






 &

T '
 
     







 





*
4
!


(




*
D
 

 

)










&

T '
   $ 
 $






*
D*
'

2*




D*
I





*


(




*



1



*


 


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 45


(




*



1



*


 


!
I
 





 &
primera parte

2.5. Visión andina del agua y pautas de manejo desde un enfoque cultural

2.5.1. El agua en la cosmovisión andina

$


)













D

'
F *
#*
P2G*


D
 






!

1

F *
D*
*
*
&G*
'
!
 
I




&



*
 
 *



2
4
I


2DX


 
F+*
&(&G

T     $ $> 






!!*
!

!


 

!&




*




J&

!
2

(
( 



*
!

 



2D&

T      $ > 



!

EB2*



!*
I
(

2  
F 
G

 




!&
*

*

!
I
4



*

*

*

D



(

&

T       


  " 
 >


 





!!*




1




2 &








!
&
 





( *



( 

 
&


*

) *


!




I
!


 &

T    E  $ "   >




_





_&








!!*



2 &
$

I! 




*
 

 
 *

Q




1&

T      " 3>






*











&


'


 


I




1


D&

2.5.2. Gestión participativa en la conservación y el manejo de recursos hídricos

, 



!


2D




)*





2D





I*


!
&

T   
   S> $





 
2D*




4(
 



*



 
I





 *

 *
!


!


 

*




&

T      


S >





Q
)







)==
X

*


( 
 
I!


I






1



 
2 *
1

2

*
D
 


&

'//) F  
 <
  * ,
 . 3* * 5 !  5         
 & * ,  *     !  "
   
 ! ,   
 -<


 

 
    

      -, &7 '& (C8 < X & 

U<
)&

46 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
T       S   />

 





4
4 


 D
 

*
*
D
 *
'*

*
!

 



primera parte

D


&

*

 *


*


*


2



 







(


!

)




!&

T #$ F   . / "  F   >






. 1.
D*

 












!!
 










!

*



 



&


1




 

 
  






!*



 
D




&

T       "


 
 $>

 










*







*


 



&

1








 
!
I
 
1

!



I!&

T    


 
 $ "   >




( 





1







*








 



 
2 &
#
( 


 



2D


'*

 
 
D*
 *




 4


&

T /    >


,
D

!
Q


 

!


*
















 
D

 &
I
!
!





 


&



*














(



)&

D
2D

1
 



(
I!*
I


)


!







I



(!&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 47
Segunda Sección
primera parte

UNA MIRADA CULTURAL

Los “ingenieros hidráulicos” del antiguo Moxos

C


J*

2


'
F2
G


D
24

)




D*
 

"

&
 

'&

$Q

I



F=77;
:<.::G*


4 
 !

'J*
2
'  
>66
J*


 

 

!


( *
)


I*

*
!
1)


&


(
1

( 

I


I

I

2

 

2




 
I




I*
 *
!D
 
 

!&
 D



G
!
 
 




I
G



2

1)


 

!
G
(

)

*
 

"

&


( 


D

!
F=&:6


*
>

=5


2


96

=56


G&

1)
D

(

=

=&56



2
' 

5
X

I


 &

*
!


D*
!


!

I




2


1)X

I
!D




X
*



!1*

IJ
 
4
F*
)*
*
&G&




*

!


)
 


2D

IJ


'

&



 
I
!!D



D



2

 


 D*

 


?
!@&


*


!1*
!D




!


( &

, "



!


I
D

D*


4

=56


X
 

I


D
 "


, ) 2*
 
?T)
@&
A

!
4
F=77;
:<.::G

    . 


    


NP"
!)
D

D



'J


"O


D
24
*
N



O

N4


 







"

!O
NP"
2
(

I
J

J



 



J
5668

5669O

48 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
PUNTO DE VISTA

primera parte
Silala, una historia sin “punto final”

NP"



DO

NP"
( 


O





2*


!4


"






I








2D&

'  




55
a


$




(

2
(


!*
!


4
(*

 



$*




4

=>6
Z&


(




J
=769*


(

D*





 

!

AA
#
H
(&

#



(


D

 


 


1




(




&




2
*

$



D
I



2 
2

*


!*








*
(1


(&
'
7<
 X
58&666



!

 D

5&:66



!

 D




=8&>66


D

=6
X
<>66


D

=5
X

!



  *





!*

!




 
D
"*
' 


(




  




2&

!       E  >  E.


   F 
  />

N4


 
O

NP"

2
 
!





$O

NP"

2

2

 O

% 
I






;
 3 <


2&
$Q



!


(


I


 *
NI"

D
 
!O
NP"

D
1O
N 
I"O
NP"


D

!
O
N 
(D



2O


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 49
CON LA LEY EN LA MANO
primera parte

La conservación del agua en la Ley del Ambiente



#*
  
 


4



 
F
a
=;;;G*
I




'


,



I
 J


&



 



D
;7
I
?

 4

4

!

I



DI*



I





 








M@&


*



( 

 
I


Q*
 




 

*
D
1

2
 


&

N4


(
I
 




 O

N 
I"



!

  


 !O

#


!

 
2D


D
 &




(1


 
D!*

 

!&
 





 4&

!' ;'4*B'< ! ! *'8* !' H*#' ,  , *'' )



J
=775*



D
 
2

 


!

'  





?@
F2
G*
!


!


D*
 4
J


>66





"X


 
 

J
!

!






I
!!





D
I
( 

&
#


4
(



E2B



!


 1



I*
 *
4
2



D






 
4&

%
!

1
 
 



*






!
 
 X

 *


 



2
 
"



!
I


&
,


) *

!
I



$



 
4



4' *



 




*

*

X
*


(







 

(*

 

(


4
D&
C

J
*


1



!
1



 

!
X

 


(!

 

&

2 < 'B;;L2 B8E(B)

50 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
primera parte
Y
NP"

2
 



D

2I
*
 *


D!


1
 



 
 



!


'




D
 O
Y
NP"



 


I
!!

)O
N 

!
(O
Y
N 
I
 1

 *
4
 
2



I"



2
O

       E    '/ -?7   !"  '  L!'M> 


J  .
 F    /  " "    
  
 

Y
NP"
D


J


 


!O
Y
N$
2
 

O
N 
I"O
Y
NP"

D
(


 *
 


O
Y
N 
I"


4
!

2



O

Nuestros derechos ambientales…para vivir bien

T 
   E  < L'> -6U V M

T    "  E 3


  $ >  
$@  
"       
 
    . 
 .

 . % .  $  "   < L'> 171U V M>

T   @  A "       E/  "  

  .      " $   @ . 
   "
     L'> 175U V M>

T 
    $   E 
 
      .
  J    !'. "    $   $    

 3 "W $     "     E    E
%  !"  3 > L'> :0 X !'M

T !
    E  
 
       .   
 3
$      %
  3     
 > L'> 121 V !'M


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 51
Tercera Sección
primera parte

MANOS A LA OBRA

a) Realización de un debate sobre un problema ambiental

#



(!

4


('

 
 
!


*









*
 


 

(!






(&

*

 






T      *




*

 


D*



(







!

*



'

Z




!
D&

T  
 "  






(



!

 


F

 *

D!*



D

(G&





 *





4(

!&

T * F  
     
*


 
 

I


'




 

I

 


&

T   . S 
       
*






*
 


*

 



I


 
)&

T ' 3  F.   F 


 
 
 

 

 &

Y





4*
 
 % $S*


)




*

 










('&





('







!

1
I"






I

 




 &









(

*



I








!&

Q *
 

I

)

!

 &



)




2

*
*






&


)
*


 4



2


D*


&





1
*



(

 
' 

D*
*
*
!&


 





D

&
#



 





&


1



I


 &

52 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
b) Valoración sobre el consumo de agua

primera parte



!






('



I
 












!"




 I

)

!&








!
D 



*

 
1

1


I

?D@

?@&

!' ,!(' ) ! '4,'  ,#* B'

I"  K W I %JK

=&


I
1 
 



&

5&
[
D
Z



 



I






I




"&

;&
$



24


 

*

 D

Q
 &





*

! 







('
)


2



 "







!&
A *

(


I

 







 "
?2@


 
 

Y


(

!


1





!

&



I


*


2
:
&

Y



!



&

Y





2


 


J*





!

&








I
(I



2


I




&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 53
'    
primera parte

Y
'

1


I"






?
 @

D
 &
N4


(


 1



24(O

Y
NP"

 
  


!



24(O

Y
%(

D


I
"
 
 1


 








I


&

Y
NP"

!
2 

(






D


(

O
NP"





2 
*

*


 O

Y


9
2 *

 
$
 *









!X
 *






&

lecturas sugeridas
Y
!
4&
=77;&
, 
%%&

1
&
0&

Y



!&
566:&
D



!


#
$


C 

!&
 

H
0
 &

Y
*
&
&

*
&&
5669&
$
 

!&

1
% &

Y
!*
+&

*
&
5665&
+(D


!
0

 
4&

A
$ 
%&
J
H
 

(&
2 .!&

Y
2 ZZ)&&
?C 
2

!

!@&

Y
EEE& %&+&
 e #%% $&
?

!
 @

54 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
primera parte
UNIDAD 3: EL CLIMA EN BOLIVIA

Primera Sección


 




(
(D
I
(


 


 &


(
 4
 

 *

*

1







 



*

*
(

!&

D
D(

 

!*

(*

(
!

 










!!&
D*

) *


I





1


 

(D*


)



&

 
I




I



1&

 *


4
)*

 
 
(!

 


*

*




 &

$
 *
 "


!!
*

*


2 
(



 4&

I
2
I

 *



*

4
*


!

" 
4
*

2 
!
4



!



!&


2 *


*
(


 

 

 *


!"





(


,
 


 

 


ID *
 

'

*


 (&


D


1


 


D*


(
(D
F!*
G
I
(




 
 *
2 *


!*


(
1

X

 
I
Q



 


)





!
&

$
 *

 




D

*




( 



"(

)


&
"(*

) *


!

1
 
D



X

)*





(
*

!
*
!

J
 




2 
 



( 
 4
 

J


J&





!4

D




 &
"







#&

I @   3 3/  %        $ K IRJ  3    
    
 "  EK

I %J  "      @ ES %  $ .  
  
  * K

IRJ   E    S  -?  0? &           K


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 55
3. El clima y su influencia local y regional
primera parte

#


(
(D


4
 


(

)
*
 *


!


 









(


!

1



D
4


4
2Q *
Q




!=5
*



4


(D*
Q

 
 &


!

*


!1*


D
4(


*





(

 

(D





!

&

3.1. Factores que determinan el clima en Bolivia

$Q

F=776 8=G*


 4


(
1

D



*





J
(  
9  " 
I
Q
 

(D


!


!&

 
 .

 
(*
I
(

!
*

       "
Y



I

!

$ "&       
"
    & *
Y

' 




*
 

"
D( "  2 





D& - 
 

,   
 
Y

(



(  $  


 L( M*
  
& .    

&  <   &

Y

(






I
 
( I



 
 


!*
Q

     


(D


 
&   ->    
 
  5
 ! 
 
I



!

Q


,


  
& *
*

D


!

 *

 
, ! ",  

2Q 
2

4
X

 

!    ->  


1& -
 
   

" 
 
& *


1
J*

 
 

6*>\
 !  9   "9 
=66
*
( 

 

*



 
   -
  
  .



!

!*
I


 
 
   +
 
  

 

2 

 &
  
&


!
4(





 "
(X
D*

) *


D

(


!

4

I




I

X

 *


2*


!*

(


!


 
4
)
I

X



I


(D


 



)


!&

'/B) +  . 


!2        
  -    
& F 
 
 

  
       ,   .   " !        !
 -
  "

&

56 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%

1



? @



!


 1*

I








2 

"

( 



!&

'
I

primera parte


*



*






!

(



*




!


 





1




!

&

( 


 
? 

!@&

3F < .      3F


   <  
,  

 
  
,      <
  -  <
  

"
    "  !
   & *  "
   <

          "       
   
   
 
 !    
  , + <
   "

 
  < !  =7& 5"
   "
 !
  7
'
 $&&  = /00028)& '
 $&&  = /00028)&

  /B *"
       ,  
 
  , & 2  /00;  ,9


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 57
3.2. Caracterización general del clima actual en Bolivia
primera parte





!

 
*




)

 






F*
=777 =:.=>G&





1

Y


!

!


 


!*

*


"
4
4

J*



'!

 



)&
Y




 *


D


2


I

(

 


!


!&
Y








J&
Y
$




,*


4



&

$
 *
 


*

D
4(
 


!



 4

!&


*

!
I

 
 
 



*
 
 "


I
 



&







!



1
4(X
D*


*




*
(

1*

!

4


(

*
)

)*



I



&


*






 



Y


1
*

 

)*

2



J&
$




"



"
2Q 

!&

Y


*

 




==\




8\


X

4
I
(
*

!
' 

 




D*

(

2

;>
\
F!
$) 

G&




*
"
!D



X



*

(


,*



1

>:6

766



$
D1*


=66
&

Y
#

' *



D
 4*

!




!
F$
D1G
I


 

*


 



f5

H
6*5
\*


(
" 


D

2
;:\
F
.5:\
2
4

=:\G




*



:6
*



4
)





F!*
566>GX

 

2

:666


&

Y

 




2"*
!

2Q 
F)

G

22Q *

 


&


)

*

 
 

)



) *



!

$2X
*


*

 



5:\&




!
4

!
F:666



2G*
I

1
J

'

=;66
&

Y


!

*

 






=9\&

(


*

2 
 

X


*


F!*
1G


F<66

>66


G*
1


!*

966

&

Y

 



 1

D 
*

 



 

5:\&

!



*
 
2

D 



X
4
 



(

I
*

2
*




D
I


!
*
!
"
 


 



&

58 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
Y



2




$
1

 
!



J*

!
&


!D*


2



$
1



0 *

primera parte
$


' 


I
/
%&
,


 

 1
4
)


?1@


!




(D


2 *
!




 
 &

=8 = 8  4  (47;


 '    (4    
%(  
J
 8     
 ':  $) 
HKC-7  J 7

 '

3.3. El viento, una fuente de energía alternativa


!

( 

(


!


  3J  : "


I
'

 
1

&


*
 .    9
 , 
"
  
&

2






(
*




1

 


(1=;
&


(1
Q
 

!






*



D

4


&


A
=;




!

!

( 





!&


(1



1



 
(

D
!&








D
"

 


D


(
!

D*


 


 



!






 4*

4

=6
J

$!


CD

D*

56=




D&




1





D
$
1*

D1

22*

()


1*
2 

$
1


()



  /(2 
 
 
  


          <& 



1
2


D&
,


1
2  
& 





=<&

'/() J . <  /  5  8; & %    
      '; )@

 '/E/; )@  '//EB; )@ " 'B/E8;)@ 6 '   8; )&    
'Q) .   /08 &
'/8) 2 3F %* ,     
-  
 <7& <
     
 F
  ,
  "
- B1  9   B;;0& F &


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 59




 4

J





I
*
I


!
 
D
!



!2
 
D
4


 
primera parte










&

!
I




 







1


!


1*


4
!

  
 =:&

3.4. Cuando el clima nos juega “una mala pasada”



J
 *


(



 ?2   

D 

D(




$  '   I
!     * 



2


F*
DG&

*
  5    


 


(








,
 -
  5
Q*



(D



D 

C 
J




(
!

!Q 


I  ,9   
 
(!





D 

 
D
F*
  

 $*E & 2


5669 ==7G& *
 B;;C&

$
 *


J



 4
 


 


!
*

I
!
 



D 
J&

( 

 
 Q 
?
J@

?
J@&

3.4.1. El Niño, un fenómeno climático global que afecta a Bolivia


J


( 
4

 ("
1


"
D(



*

( 
*

4










Q*
I
!

 4


&



(1

( 

!


!1
4
 !&


 


J
3Q

4



22

I

!
 1
  




 *




!&
#
(




*
 J

!


D(
*
2
I

( 

1
" 
 

J


$
F $G&

16
3.4.1.1. ¿Cómo se produce el fenómeno climático de El Niño?



 4
!


( 





4


( 
4


 



!



 

 

D(


&
  *



D(



4*

 

4

=6
\*

*
4

I









Q

&

'/:) F * 3  *



7     . " 
   * 
 ! .     
 <  ,  
 
  &
'/1)  !    , 'B;;L) ! 
" *
 'B;;C)

60 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%






)



4
4&

2 
!



!


*



(
!*

D

$
4*
!
+




primera parte

&


D(




(D






*
I
!


 4
D 
4


1


$ "&

!





*
1
D


4


(
2

*

 
I
(


(D
(



4
(&


*





J

!






!

&

!



 ("
 


!
 


 


(

*






!
!&


4

D(

(


2

*


 


(
 
(! 








$ "&



*

 
 ("



D(
*
 
2Q *

1
2

*





4
*
 


*




*

I
!
(
!

$ "




!1
!
ID


$
4*
%



R(*
 4


 


'


 "

&

3.4.1.2. ¿Cuáles son sus consecuencias en Bolivia?

!*



4(



 






1
*
(

(

(


(
 4
!


J&

(
4



Y

ID
' 




*




!*

!



2
!&

Y








*




1


&



"


!


 



D*
 

I



=779*
J

I

( 
(

4







( 


1*
2*


&






J






FA
=<G&

  /82 


   
 ,  


 "   *  =  H & 2 


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 61
3.4.2. La Niña, otro fenómeno climático y su impacto a nivel nacional
primera parte


J

1




(D*

(





J
I

 
4
 



"
D(
&
$

 
D
I




( 

J=8
&
$

 J





 

!
(
ID


1


D(&





J
 "

 





!
 ("


"
D(
,*


 





!



F.G


 (
)


"
D(
*







 (
&


()
 
(!





EB&

3.4.2.1. ¿Cómo se produce el fenómeno de La Niña?


J
!D



?(
(D@



 $
F

$G&
$




(
 






D

 "

$


(


!


*


 )



(D

(



C 
2

&


 


! 


(D




22





 


=\
2
;
\

)


 
F5<
\G&




(D



*








(
(D





"
(&

 
 *



!
4

(
 "

 )

1
4
2


F.DG&




 ("
I




(

2*



1*

I


(


!


&

3.4.2.2. ¿Cuáles son las consecuencias del fenómeno de La Niña en el continente


americano?


J
 *


 


 ("
*

 
1 


T

!
%
FT%,G&





T


4

566
D

J
F
) *

!




G&

 
1 


T%,


J*




!





 "



$ "*


I

!




&


( 

J



7


;
J&
$

 





!


 
>


&



 1



J*
1


4' 

(






J
&

( 




(
I

J






;

8
J&

 "  5 ,  "   *  = ! F  = 
  % .

=   & H
       %      3<
!  <7@   
5    "
 ! .   ,
    !
  
5


 
 
  " 

 5
&

F  = 

 , +
 Y* J 9Y  Y*  E =Y&

62 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
3.4.3. Diferencias entre los fenómenos climáticos de El Niño y La Niña

primera parte







 
 !



!
 4

  & !  &

       @   4 AD

 
  


( ( 


 




" 

(


"
(
*
I
 (
&

2





$ "&

  



!  




*

I
!
I
 !

!


1
!



( 




4
(
 !





4
  ("&
(
2


 * %(

!
1



(D 

*
I
 )




C & 


(D

C 
2


FDG&

    $  %


!

 %
!






)&
$ID
  1




&


&


( 
 4

2


"

X
D*


Q 
=66
J
2D

5;
J

=:
J&
$
 *




"


96*




2

*
"

!
4

*
I


!
&




 D
 4*




 
 ("*



 
 4

F*
5669
=56.=5=G&

3.5. El cambio climático: la “factura” que debemos pagar todos 18

#



(
!


1






I



 


 






 (*

I
2
!
 


 


,&


4
 *


*






 

 
 


(&

'/L) F "

    ,
< "  !   R
< 'B;;L2 /E:;)


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 63
3.5.1. El efecto invernadero
primera parte


(
!


( 
*




,


 


=:
\*

I
 




!X


D

( 

 


,


.=9\&

( 



I



D











 (

!
! 
2

1
*


!

*


I

 


(
!
F+%G&








(
!


!


FC5G*
'


F5G*

FC<G*
1
F;G*



'


FG*

'


F 'G*

&


 




'






+%*
!



 
(*
!
!

(

(
!



 


 



*
!
 

(


 

*
 
*

 

*

 


2



 

!


"&

3.5.2. ¿Qué es el cambio climático y cuáles son sus causas?

$
 
 
 4


(




(
 4
F!*
 *
2 *
!G
!


 

!
2 
I


 



 (*
 
'!




(
!*





 
I




!
2 
 


2(
FCAG*

(
F AG*


2'(

1(
F$A>G&

!
 

I 

 
(*


I 

4*
D*
*
D*

 






I


 




(
!&

 
*



 



!

!



 (&





 





(
!
F+%G







+  0



FJG % 
! 
 A
 
F +Gg 
 

F^G

5 ;>=
 :6
.
566 = 8> P 

 
(*
(
F.I G*


 

CA ,1 =&:


.
5>< =:&666 : (*

*
'*
ID *
!



 *
(

*




2

C< =8:6
 =5 5; =; 1
*
 
(*
0

*
+
F 
"G

5 ;>=
 =56 57> > 

(1
ID 

Z
    R, 'R)2   

  "
       



   B  /;; =&
2 R
< 'B;;L2//)

64 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%



! 
I

65



!
I
4


 
&




 

 




I 

 
(
I


J
=77>

primera parte
1


!&



!



5


Q 

J*
 


!
 

 *

I




5

 


X

I


Q 

J
2D
 
f
6*>
\&



*

 




' 

J
D
 

<
\

>
\
F!*
5668 :G&

$Q


 


 
 4
F G*

  




(
!
F+%G

!*


J
=776

5666*
(


FA
=:G&

  /:    R*  H    = /00;  B;;; '2 R
< B;;L2BL)

'
    @3 .
 

N4










 (O

N4





 


O

N 
I"


J
=77<

?@




2(
FCAWGO






 


!


*




D
1&

!*

 


!



 




FI



!*

)


G&
  *




(
 

 

*

I








!2D
I
*


D 
 &

!
I


 



!
*
*
*
D



*

(

 

 

&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 65
3.5.3. Efectos del cambio climático
primera parte


(

 
 4


)



D*
 

 





*













1


*

(




)
I



"

!*







"


I
*

" 


Q*



( 

 






&
,

!



J







 



'!









*



D
I

)



(

  
'&

!
F5668
>G
(



?
  
I

 



SS%

5\@

@ / @   


 @ 
Y
 


2


 

!


"&
Y








*


&
Y
%

 
(








D&
Y
1 


2



 

ID*
(

*
 *


&
Y



!
( *


1 

( &

@ /  


 @ A
Y

 


"
F*
*
&G

(
*

*



5&

 3    J   $ 


Y
% 



!&
Y
$!


I
Y
!


("




(





&

 3        


Y
 


!
4' 

!&
Y






( 


J


J&
Y
,*
C*
 
4
(


!1
4
(
F!


 4
' G

 "  ,  *"


   !  , 
 5
 
 
  /  1 , , 
 5
 .  
       %
. 
=   &

66 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%



 

D

 

 
I


 
 4
&
$

!

'

(D






&

primera parte
Efectos del cambio climatico global
(tomado y adaptado de García (2008:49)

 ! !'
Y
!
 4
' 

J*

J
Y

 4
 
!

 *

(*

ID





&

 !' '!, H,''


Y
%

( 
 

!
F *
*
G

 !' 4,# ' '!'#'


Y


2

D

!D



 ! ' * 8 *! '  '4,'


Y




J&

2D
 1&
Y

(!



!
1


,*



4




R(&

 !*  *'
Y
 


 *



!
(








 &
Y
J
'!

(

&
Y
 


"



'

3.5.4. Acciones globales para un problema mundial




D

 



 &

#*
2




I
 
4
'




 (



!

 


 


D
(





&




!





(!

 

 

5X

 *
 
D

!D

*
 


 



!"






(


Y
$
 
F )



*
!
D*
  

G

Y
$

F(





ID
G

Y

2D
F )


*


G

Y
$

F!
 *

G

Y
$
(
F 
(*
(

I
*
)






(



G


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 67
3.5.5. ¿Cómo mitigar el cambio climático?
primera parte



?! @

 






 



 
 4



&
NP"
 
2O


 

*
 

!
F5668 =6G&

Y
!


 

I&

Y

4

I

4
(


5


 (&

Y
!

I 

I



(*



5


 (&

Y
#1











)*

(



I
F



I


2
=8
4
G&

Y
#1
!2D





)

(X
 "

!


(


Q&

Y
 



 
(
F
*
*
G




*


 
Q&

Y
 1

 


 !



*



*




!2&

Y



 



!



D


(

D
!&

3.5.6. Acciones de adaptación al cambio climático en áreas rurales


 

5668*
 

I

$) 


?,






 
 4@
F#*
5668 5=G*


I
D
1

)



!
(


 
I

2D
(


 





(


!*
!*
!





 &

(






!*

*

 
!*

*

 &

*
 



 
!&

' *  ' '' ) '#' !* ' #* , +*

' " / 4/



 





 1

1(


 


 


)

!
& 



)

4

&

!

D


!*

I
2     $ 
4

)& )



*


)
C




I



(  
(



&


&  
2

 

)



3 "
 

 
 

&

 

(


I
 
 1



 
!*
2*



 



  



'&
F

 G& 1


)

(

68 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
Segunda Sección

primera parte
UNA MIRADA CULTURAL

“El tiempo ya no es como antes”





 
 ("


2
 
4*


2D
 



 




!
I
D


&


!


1


!
 
*




I
*


J
!


J
&
$
 *



&
 

I



&

;  
 "    .
 

   %   "   $. E" %  
@ %J  @
. E" %    @  . @
  @ $ 
$      Q> E" E  
   J
   >   

@  
%    E      
.  
E      
 "   
     @    @  .
     Q>< L    &   .    
'" A" A .
$   
/. E. 0?  A   0??6M>

2 H 2 U, ! 9  ! 9! 9 


  6 
 

, 

     
=     & 
H && J   C
 9   B;;0

Y






 Y
N
I"

(
J



?
 

 



 


 
@
M
?2
J

I







  
@O
 ("&
Y
NP"
 




O
N[

22

?


4
@O
Y
N 
I"




  


( 
I
 Y


(*

J

'

(

 I
?
 
2
 

 @*
N 
 O D 


)*



 
 4

I

4



Y
N 
I"


 
  O
D


A 


J


Y
N4





 
I

JO
NP"


D
 



 O
N 
I"

(


!*
!

O 
 

*

O


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 69
PUNTO DE VISTA
primera parte

a) Análisis de un artículo de prensa


!     / 
 %       ;!  &<>

 $   3  @  Y!  &Y "  29  L2  3  0??9M




(

;;&666
( *
Q

I
(



(&
, "
2







D


!
I
 1

! 
&

Q 



!





I
1

D


( 
 4
_
J_


<9



( 
 (



;;&666*
Q


(
2




(&
, "
2







D


!
I
 1

! 


I
2
(





!
 

D&
$Q



( 
(*



( 
(

!


2


;5&897*












$
1*

4
'

D*





2 &


0 

(
!*
C4
,*
)
2

A
I
Q

2

(



J
 
!


( 
 4*


I



!

5668*

(
_
J_

I

!



D&




1

J
*
_
J_




:>
*
>66&666
(


"

<<;*;


*






%

F %G

!&
$Q

0 

(
!*

)











 
FG
(4

 


_
_


D


4

 
I
 



( 
 (&


J
*

1
I
4
J
(
(

 1

*



*
,*



' 
D


!




I
)








&
$
 *
Q

0 

(
!*


'

5668*

J




!


2
!




( 


4
*


2

  
!&

NP"

!

J

 1

J
5669O
NP"


D
(

4
(O



J
5668*
N


(



 
 
I

5669O
N
I"



O

N 
I"


 
 
D


A 


J


JO

NP"

D
 


 
!







( 
 4O

NP"



( 




!



(
*

*



!O

70 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
Tercera Sección

primera parte
MANOS A LA OBRA

a) ¿Cómo está el cielo hoy día?

#

4
I
D
)





!



 &



D

 
I
2


 *


*
!

!&

*
! *







 

*


I


!*











 





 

4

&

 





I



2
'


!*


J
FG*

D
FG




F,G&



 *




4 

Y

)

9\
h
AD
X
Y

9\

=<\
h
, X
Y

=:\


=7\
h
4X
Y

 

56\
h

4&

'!'  #4#* ! *

 


Z 
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
A2

!
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&


&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
!   J G$ + 
  
AD
, 
4

4
$
 
)
 



 



A



%


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 71
A1

!*













 
?NP"
D
21
4
O
NP"
D

4
(

!O
primera parte











!

"
4
'


 J&

b) “¿Cómo era el tiempo hace 50 años atrás?”









 
I

2



 





Q 
:6
J&












 
 
 "


*
D

 4



 &

'

   

!






 

 



Q 
J


*
D
 








&

(

%

!*
!*


J&

!





!*
(




D







1

&








?D

 @


I
J

!
 4
I
4
 

"&

 
 
(





 

I

$) *


I


2
 *
I

*





C

 
 
2 -:75  -:9- V -:90 -:::
$ID
  0??2

!  
 (
! C
ID* 

 
Q 

 4 F:6
 G   

 J

2
-:51  (I*   


(
!
F= 2 !*



G 
 4



(


 (D
4
(
-:55
!
()
(
I
(


F=
G

72 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
'
     .   S   J
 > 'E @

primera parte
Y
 

(




(
!
F+%G


1



 




 &

Y
1



I
1

 




(







I
 



 
 4&

Y


( *

1





(
I
(D

*
D
 


 
I

D




2
*


 





&

'    

Y
(





I


(
!

 

&

Y
NP"
!
2 
4
!

 
O

Y
NP"


 
 4O

Y


'


)*
NI"
!
D
 





 
 4O

lecturas sugeridas
Y
!*
&
5668&
 
 4&


!
 
\
9&
% &

1&

Y


*
%&
=778&
+(D




!&
 




!&

1
H
!&

Y
*
&
=777&

 &
!

\
=<&
A
$ 
%&
J&
2 
H
!&

Y
!*
+&
=778&
!
!

D

!
 &


D
$ 
%&
J&
2 
H!&

Y
 


 
 4&
566>&

=*
5*
;*
<

:&

A 

A 





!

 
 4&
2 
F
G&

Y
#*
&
5669&

 
 4&
N 

 

I"
 

O
,






 
 4&

I

$) *
=7

56

 

5668&
!
%&

1&

Y
*
&

J&

(

( 

J


V



$




2 *
!*&


4
.%

D*

1.
!
F
G&

Y
ddd& && 'Z( i &2


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 73
primera parte

UNIDAD 4: EL SUELO, BASE ESTRUCTURAL Y FACTOR


CONDICIONANTE DE LA VEGETACIÓN

Primera Sección



I

 *


 
 

 
)


( 




 


*
 

 &

"

()









I
*
*


*




!&








!
I

1





(

X


I

*




 &



!


'X

"
 




 *

1

 *



4




&



I
 


*
! 
(


*

2
*
 

"



! 

!&


!"


 
 
I



 



!




4 

 
 


 



!!
I

"
!!X
 
 "
I
!



 






 &

 *

 *
 



 
 



*
 


I








(&

, 



*

 
I





 *


(1


&
,
 


*

 
I

!4

(1

#
 

( 

!&

NP"
"






4


O

NP"

 J

!


!


O

NP"





O

N#



 
 

!


 "



!


(&
N 
I"


 O
N4





O

NP"


4



!


O

4. Características generales de los suelos

C



2




D
 *


I
)

4

4*

(

 
!



 


&







!
*

IJ







I




!&



(


I
(
?
@*
4
4


1
D(*





 !




&
 
'




F=779 =8G*






*
?

 


!
 (

74 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
( 
2  
F .

(G
I


!

I
4
!






!



*
*
*
*
1
*
&

2D
I


primera parte

1






*



 *
!

*


I
!1


(





!!
!



( 

'@&



J*


*
)
 

*
4*
"X

 *


I


J1


!1
4
 


*
 




&

!
D(

 




4




I


*
I

  






!
I
 

Z



&

4.1. El suelo, entre el mundo orgánico e inorgánico





1
!

*


X





*
 
21*




&
 $  < 





*
'

&

21
I  
    

4
4



(






4
 5 "   .

4
(


&
#

D


  
  


:6^





:6^

*




&
    &


*
<:^



2
:^


4&

  /1 "      & 2  /00;&  ,9


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 75


!



(




&


!





!!&
 
4


*






!
I
 

"&
C



primera parte


4



I
*
 


&




I
4 



I

&
 

4
( 

*

(






I







 
I
!!

"&

B
8  8   ;'
B  
8;7 =
 %

& CA-,',,, 'B
    4 % 

4%7 J 7;  
84
   4: 7  
  9!* )+,,.#








(
 

1




F 4
4*

4G*

 *


!


 
!!*




4*

!


 




2
( 

21



I
(







 


!&



*

1

!*


 


(D

*



(X

(




*



 4
' 
 



 


21
4


&



*

 


(D

 *
 


!

I
(!

( 

2 *






X

 *

1





*


I



4

 !*



 








&

4.2. Caracterización general de los suelos en Bolivia







!






I
2

!*
I

!

 




(


!





!*



1


(4(*





F=777 <<.<8G
=7&

*# !!#' *  '!

Y
$

(*



 

&

'
(.

2
!&


1
*


21
(

2
( 


 1


!4&

Y


1*

( 
(*
I




2
 


!

 


)
 





 

&

'/0) * 
- 
 
  - ,      < 
  '  "  
&)

76 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
'!!'*

primera parte
Y



*



,*


D
*






(*
 
*

'
.
&





D*




(*
*



4

(&

Y



*



!

1
!4



(


*

!



&




!

 



(*
(



&

!' #' *  '!  !' *# !!#' *#'!

Y
$



*



&

1
*



*
!

( 
&

Y


(

!*



4
(*



)1&





D*



(



!&

8,4'

Y


*




(*


(.


&
,










2 *
 



 





 *
 


(&

Y


(


!*



(*


!&

+'!!  *

Y


(

!*





!*

(*

'
(.

X
I

2



!&

Y


*




(*




!*
X
 



&

Y


*




(*




2D
I
!
( 
4!
(


I




D


&

!


( 
)

F 

?0


@







1G&

##'B' ,' '

Y






(*



*

( 
&


!*



!
4
(*

'
(.*

!&

Y


 *


(D*


(


(*




 


4

4


&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 77
!!',#' ''
primera parte

Y


*




(*

'
(.

(







&
$


*

(



!*

 
4
!

 

I




&
$

4*




 



((&

Y

D







4
F2 G

2




*
 
I


4
(


I

2


 

!&

Y


)D*




'
(
FG


&

Y


 *





)*


'
(.

21
4
(&

!!',#' H'R,Z'

Y
$


!*
*




21&


 



(



)1


&


4



D
*



4
(





4*

D

I
4

1


I
!

*





*

 )


&

 , * # =# *

Y







(*



 

'
*
(.

!&


!*

(


'
!D


4
4


D



&

##'' HR,''

Y
$


(*

'
(.&
,



)1&
$

 
'!


!&

78 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
4.3. Uso potencial de los suelos en Bolivia

primera parte
$




D
*

 




I




(
!
!*
 
!&



*


9

56

 -

)
&

 0
 


(*
'*
(

)&

 1
 




)&

 2
 
!













2
&

 5
A
 

)
 


(

&

 6


 

(4*
1


 

;:^

!


&
$


(

!*





&

 7
$







 &


1
*
4!*



&

     3  .     $  


 

T  1. 2. 6 " 7 !



2
D
&

T  5
'
(



)
FG


!
FG&

T  7
!
1


 

!
&

)
7    % 4   4
4 '

$
 *



*



!


*
 


!


I
2

 

 

(


*
 

&
 


!*





$
1


1
I


 


(




!
(&

'B;)  "



    , & & B;;L&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 79
4.4. La erosión de los suelos: una amenaza ambiental constante y creciente en
Bolivia
primera parte







!X

 *




4
!




!


( 

I
2 
 

&

$










 



4



"











!X

 


I

"

 



4
("





4
4 





!*






I
"

&

B
  
7
494 '
)=
   4 
=47D,,;
 +4D  '


"


("


 






"

!*
*


4*
2I

I 


!&

4
!*



*





I

 

!

D
4X

) *









X









2



J

!)X
J

J
 

 
!*




I



Z


(1


!&




 1




(4
'

(

2



!&




*

7:^



4



F4*
*
)*
&G




&




2)*
 *
(*
(*


 
I





( 

2)*

 
I

4 
( 

IJ

F2 *
*
&G

 


2

 &




 

(



 

2 
 *



 
!
 
((*
*
*
&*

 
I

! 



D


&




( 



 

 

4

2I *

I
! 
 


!

2)*
I




( 
&

I




X
  


 



I







(


2)


4&

*


I
 

 
4
(*
I


D

2 





 



4&










 
4
!

!*
 4
I




 

J


=


24&













Y




 

( 
*
 

1

J



&
#
) *



$
4
I
!

1

I
2Q 

(




&

80 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
Y
 

I
 

!
!&






2 

*
(4
1

I

4
 


2

!
*
 


primera parte
 


2



D 

I

&

Y
 


4


X
 





1

'



$
1&

Y
I



X
 






'




2

4

&

Y
P 

!*
 

I


 






2


1


$
1&

Y
#

"
D




*

) *
'!


*


 






!&

Y
$

1
(4*
 

I








2

'


1*
4
 
!&

   3

.

"




.
 




4
.
"


4
.


$Q


1

?



$


,
 




,
@*

>5






!
(*


*
 

&

5:





4
(
 






(


!*

I
I!


I
4

58:&666
/ 5


(






Q



&




!


4
(





!
 

D

!

Q


&

 
4


D*

865&=>8
24


8>5&86=
24


(!

<<
,
 





&

4.5. La desertificación: cuando la tierra ya no produce

4.5.1. Causas de la desertificación




2


(


$ID


D

*
(

(
 
?






1
4*
 4

2Q 
*


!
(

 

!
 4


!
2 &
$


jW

 
!

I
 

*

!*

 








2
I




 @&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 81


2 



(





D
primera parte

.
(

.
#
I


F



G

.
(1
'!



 
F

4
 

1*

*

(1*






) 
("G&


( 
 4


!
2 


!

 


I
(*




 


(&
$








!*






 *








D*


1*


 



"


(



D*



1


!


I

!


*


 



"

!
&

4.5.2. La desertificación en Bolivia




(

!
(



*
!

2X


I
I!


<=^



F<;7&<;5*<
B 5&G&







88^



F>*<


2G*



)

97^
!!



' 
1&



=66^


 

*
D*
2I

,)X


;5^


1*

;;^

$
1



<:^

2 &

 
J

F5668 ;67G
?



4


I


FD*



(G



!






4
(
 "


*
 




 

&
  *
4




 
 
F1*



*




2

*
&G&@





2

(


!
"

*

2
X


I

 
*>

  


!




*  "9 
-
!



(


   . 
,

F*
*

G& 
   " 
   
   !

!





 




2
  

  


(
F  . GX



)!

     &


?2



!


(*
 !
 


!

I
 
)



!


 " .  -

I





4
!@&  
   !
" 
  " 
@ 




!
"*


(
  
4   . "
  !




I


 
!


  .     
I*


"*


(



 &

82 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%


X

) *






1
 $    *
*


3A*
1*
1)

*
&

primera parte




"


*
(D*

 *


I*

&

4.6. Manejo y conservación de los suelos








!
I

1





(

*


I

*




 &



!


'X

"
 




 *

1

 *



4*



X

"

()









I


*


*




!&





 




!!
F*
 

 G



!



("&


 




 
*
Q

4
I
  &





( 




*
 


D
 
!



1





D&


!





)

 




(*
I
*

*






)
I

"





Q

D
&

 
 
(
D

4

)




ID 




 "


(D

*

I
"


)

!
F(G








&


D

 

BB*

!

1
FB2

G


*
1





 1*
 D

(



4

*






!

 

!


&
 

D
4

!1*


1

2

*




!

 !

(


I

"

&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 83
Segunda Sección
primera parte

UNA MIRADA CULTURAL

 

 *




 

I
 D

!


&
#


(



B2
I*
2

*

!

2




!
FA
=8G&




'&

!* '  * '[H''


*



(D
 *





"
 


(1

!

*
I
D





()





*

!"





&

1









I

I
(
(1
!*
!
D
I



2
)*
!


(


&


D
 D
 

(
D*
!2

I




!&
  *


)




!

 

1
 


&
  /C2    &   $ F 
2 H  5
   '/00() & *&

       .


%J     /    F >

Y
$

 


&
Y

!)
I

(


 &
Y

"

2 
I

I&
Y


I

!&
Y

( 
 



("

&
Y

I




1&

, "


( 

I
D
D

(

I
1


 1

D*

 

I
1



!




&

84 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
PUNTO DE VISTA

primera parte
a) Uso actual de la tierra
!     > 
J   .  F " 3     %      

     $ >

! #F.   /.   1-  "  0??:.

;"   @   $  0:?   E@<   


 %  
&
 $    3
  3  @    J
\

!
 @  @    $  $   0:?>??? E@.  
%  &        -:5>5?? E@. S  '      
 *  "   L'
M>   
$   95>??? E@   .   3
"    0??9    72>??? E>. "  $ 
   -2?>??? >
    
    .  & @     &
.


  
  "  > '  .
  $   
@   $
 $     . /F " 3JA>

    E  "     


&  $ 0??9V0??:.    

  ->5??>??? .     
    10 
 E@.
  3
 

   . %/.
 "   .  
$ > ! E  3  ->02?>???   "  
  999>?95 E@
  $.  F
 
   F  
 .   "   

  F>

Z6    <


  &

Y


( 






*


?
@


1




8>&
NP"
(
O
NP"







O
N4




!
!O

Y
$

J
 



24


!*
NI"
4

 
! O
N4




!


(
O

Y
$




4*
N'

!











I







DO
 

Q
 J



!


 






(*

!)

 &


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 85
Tercera Sección
primera parte

MANOS A LA OBRA 21

¿Qué podemos hacer para nutrir y abonar la tierra? 22


 
I




 



 






*
I
(








!X
 
 "



I


 



1

!



I*



"*




&










!



X

I


!

4




(*

I"
'
D(







I

!&

Y

4
? 
!@


D
(
 

*
&

Y




 
F2*
((*
&G

2

!*

!







*

&

Y






 




I
 



 *

) *
D
()*
()




 &

Y
#








&

Y
#
"

!)*
)*



 
F
 G&

Y
#1
 
2
 

 
2

 *
2)*
2*
4

(*


("*
"*
*
1


2&

Y
#1
2 

 1
F 14




 "




2 


2)G&


!*
4




4*
D






Y
#



 


!




*
N
I"

D
 1

 O
N 
I"O

Y
N4


!)

!)



ID 

4

!O
N4










(1O

'B/) F 
   5       >  =      !   $
 &
'BB)    
   '&"&)

86 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
'    

primera parte

D




 

 
 
I
D

D


4







 


&


 



(


 

I

2


J*

!1
2 


 *



2*





&
 

( 

!

 


('

*




Y
NP"
 
!



DO
Y
NP"




 


1









 
 

J1
O
N 
I"O
Y
NP"
!*



 *
D


O




(


 






  /L F 3-  7  
-   H & % ,92 &  &

V I %J
  $   K
V IRJ 
  @K
V I  S %    @ A    K I %JK

lecturas sugeridas
%2*
&

+&
"
566;&

!

!&
A &
$
1
!&
*
&

3&
&
&(&

D


  
!
. &
#*
&

&
2&

,
)

!

(


SS&
%
%!&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 87
SEGUNDA PARTE
La diversidad biológica de Bolivia,
nuestro patrimonio natural

UNIDAD 5: LA DIVERSIDAD BIOLÓGICA

Primera Sección




!
(
J



 
d
&
E

=799


(



!



 
1*
*
D


&

!


!

(!*


 *



"*
 
 "


!



I



 *
2







&

A






J





!1
4




*





!*


*



 
 "

 





 

*
 



!
 &




(


!

"




 


!







X

I
(




1



!


&



!


( 


 


2


*

!"


 
(




!
I



1

 "

2

(
&


D





4


)*








!*


!




(*
 

*
2
(1


 


 




I1

!


*

"
 

 X
 
 "*


(
I






!

I

&


  


  %  
  $    >

IRJ 
     
 "    $  
/K

] *> N .  % E   3        , . 


     ; 
@ 
    3. @ 
A " E   $$>   
 
F @ ^   @  . @ %
 ><

I@     3 


K I' %J  3   
 %  ;@ 
. @ %
 <K

I     


         %F K


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 89
5. Aspectos generales sobre diversidad biológica

5.1.¿Qué es diversidad biológica?


F    '

!


!


!

!
 
 ,
 !

 
!!
'







 &
 ) 
>


!


*



X  < !
    "<

  . -,  "
 "


!


'
F

2 *

  !  9 !

*

 


 G*
D
 

   
   + 

4


!



( 
FA
=7G  &
segunda parte

  /02   !


   ,   



 





!
&

5.1.1. ¿A qué llamamos diversidad de ecosistemas?



!





!!
 

*
 

 
I



D




(D
F*
*
G*

) 

*

I*

1*

2*

 D&



!!

 



 )

D&

)


 
!!


!!



( 

? @&


?@

(





 *

I

?@



!!
( 

 

*
 


2 &
,

 


( 

(
F*
=776 8G

90 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
segunda parte
  B; J  5
 
 ,.  ,=   . 
    

 &
% ,92 &  &


!
*


*




!
 

 *


4*


I
2




 *


 &
C



1
I
 
1

!

(
X


*

!
4


1



(*
I


 

 
,
I



( 

!X
Q

!

*
 *
*



 &



4(


!

1
&

  B/ R5"
 .       
 ,  
    - 
 


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 91

)

!

? @
 

!

? @*
?@
I


!

(




 
*
! X

I*


!1*
4
( 

 *
*
)*
"*
2



!
&

5.1.1.1. Tipos de ecosistemas

$


 


I

"



2 *




I*




*



(&



*

segunda parte

 

(


*







!
!





!
F*
5669 ==<G

  



I


!


I
2
 
!!



X

) *

I







4



)




I


 
   BB2 H.  $<     F9 ' ! $)
$
1&


((D

!

)


D


)

FA
55G

  $  D


 


 


I


1
(
!



1*
*
'

*
 *
&*

)
 

(



 &



2
 




&

#
) 
!




 


 
?,
 

@
F,WG*


 


D

 

 *
*
24*
&


!2 






!




(





 &
 
2


2



 
 

( 


 *



!

I*
 


4

FA
5;G&

  B(2 R    ,      & % ,92 & 

92 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
   3 *


 
2 
2

 


( D*
 



!
'!





F
) *
'

*
G&

   $  3  3 *


 
I
2
(
 




 *


( D&






 


!
D



4

1



2 *
D
&

) *

I2*


"
24*
!

1
!2



X

!






 D

1
 


I
(D 

1


!&
 

4
!D




1


!
2Q 


1

2 &







 1*




!
1

1
4

segunda parte
IJ
F





24G*


I



I




 &

 


"




J*


!


 1

 




!

1
(D

&


!
"










'

&






D*

!



2
 
4*



I

!




 

( 
 




!

*



 

!

1

2*
1*




!

 

1


X




0


2 *
!





 


1&

$
 *






1



I

1




*
 

!
 




)


I



*






!*



(1

 

 

"

&


 







 


2


1



I 


!
*
4

!






&


D



 "


!
!
I

(


 
*
 






I*

(



*

1



!1






4



I &


I

*
 "*

( 

(

 *
 







'
I
 



*

   .    3  






I


)




 



2

 1


!
 
(*
*
 *
X





&




1
 
 
( 


*

*

*



"



2 X

I
2
I

*

!1
4
(*




 
 


 


 
J


 


*
 


'


 (*
!




D*
&

   





!



(
! 

 *
!


!






  



I1

!

 *


 &

) *



$
1
I
 

1

I

I
(
(


2
 
4
D&


 


1

I




,)
FA
5<G&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 93
  B8& 5
    J    9&
segunda parte

5.1.1.2. La dinámica socioeconómica y su influencia en los ecosistemas




2 *

 
  *
2



 




2

5;&



!



 *

!
*
2



?@
(
!
)




(

 

F 
!!*
 *
*
!*
&G&





 "

$*






)
(





!


F *
I2*
*
 W*


G






FJ*
*
G
I

'
4
 



1


*

(*
*
2*
 





D&
 
(



*


 
!





)*



)
1
*
 

*

!*

 

)
 

 
2*
!*
I

*
 

'








[



 15<&





( 


)

)
 





!





(
X

 *


!1*


 )

!
. 
I

 
"


 D

 




*
!

 
 





I&

?



@

 

( 
*



*

(
"


I



F !

*
5665 ;=.;5G&


D

(

'*


I







2

!








*
 

'


J


 

X


I*








1X

'




D



'


2*




!


J

&


2
I

(! 

 

(





!


*
I
(

(

'
4





$
1


'
!



!*
I


!

 
!


 *

 
!

( 








$
1&

'B() +
  $   +
 - 5
   
  
-  @  9     !
  -, ,  ! ! .
-@      -
  < !    , , 
 B;;;  &
'B8) * >      -!  <       
 
    9 .   
 
   !
 
 , &

94 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
5.1.2. ¿A qué denominamos diversidad de especies?

$
 

 


)


!!
I



D

 

2


X

) 

*

)*

*


2 &  ,  , +  
. 

   
$
2
*


*
=*8:




! 
 !  "   
X

 *

 

!
Q 
 "
 ! . ,








;*>

4

=66

   !

    "

FGGG'G G  '
G&


 !
 & *
5  
,   
'
(




segunda parte
. 
   

    !
Y

!
9     &
Y

 
Y


Y

" 


   $

 *


 
I
!!





1*


D

&

) 

*

*

22

*

 4
FA
5:G&
  B:&  5    < M
 H &

   

I
 


I
 "<2 ! $5&
!

 

(


*

) 
D1*
*
1*

FA
5>G&


   


!

 
I








!





!&
) 

1*



%*

!

2
'



X

("*


R(
*

!

1



 X

4
   B1& *9  &
 *


 1*

!
 




4

*


*

!

(



FA
58G&


  J 

!
I

*
Q

'!





F*
5669 =;6G*
 


F
,   G
I
!!
'! 


I







1*


F G*

4
   BC&   
 &

4(



FA
59GX

 
)2
F9, ! G
I
2
'! 

2I&


!
*
 




(
)
F ,!G
" 


!





!*




2


ID
I




[

!
FA
5:G&



Q



4(
*


2

!
 


 
 2 BL& & < M
EH &







D& "<2 ! $&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 95
5.1.2.1. La diversidad mundial de especies… expresada en números


!

*

!
*

 

=6

;6


*







=<
&


*

4

=*8



 


I

?
 

@&


D




 *


!*

=*;


*


I
=*=


*

:5&>;;


!
&


Q 

5:&666

*
<&7:6

(*
8&786

*
7&7:6

!

<&8>;

 D(&




4
 





!*



5<6&666
&

segunda parte

2


85&666






!&

!

 


*

 *


 
F
G*
I
2

)




!
(*
 

=66&666
&

Q 

 *

I

J


!
5:&

5.1.2.2. El aporte de los pueblos indígena originarios al conocimiento de las


especies



 !



 


 1D*
!




!!(


1




2 



 *



 



 
 




 *
I






1



&



!

1




*
 


!*



(




 *

I
!


1

 
 




I

2
 
 




F,*
=77:G&


 

(


 

 
' 

F*
( *
"*
G*



(D


 *



 



D*

(



I


&



*


 1
(



I

 


(


X



24
I*
Q

4
1
2

56
J*


 
 

I&

#


!


24


24*

 1

!*




!
0
1

 

*


D
[*
%!

&
$


1

I


I
1
!

*
1

*
 4



&
$

1

:66
!*




!!

 
 
 




 &
$


!
4




 



!
D





!&

$




1
2
22
I


 



'2!

I&
D


24*

95^





76^

4
!

Q*

 *
 *
*
*
D

 &






)

2


*
*
*
 *
!&


4

 


2 *
*
*


&




*
2*
J

1Q&


!


*

D1*

1*
&



 


J*



(")*
"
 

J *

2

 
F *
=797G&

'B:) 2 $   P,2 PPP&PP  "&@ PPP&, &2 PPP&


&

96 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%

24
1

95^




4


24X
'

 
 

 
FU  ,  ) 
 J
FH--  6
)&



(

;>6



*
;6:





D
I

*


*
=78
"

8:
( &







D


 *
 *


D*
*
!*
 

4
F *
=797G&



' 


!*


*
 


E2B
I*






 

!



4

I

 1*


2



!


!


 

2&

segunda parte

E2B
1
87

!*
 

Q*


;:
( 
4*


( 
4
!*

 
F( 


!)*
2*
BG


=9^&

D





*
I


4
!


86^*
 
F=;^G*
D
F7^G*
 
F;^G*
D
4
F<^G


F=^G
FP*
5668G&

5.1.3. ¿Qué es diversidad genética?

$
 
!
"


!


I
     -


&

!"


*

 1

 '  %) . 


 

*





!
     
 



D


 


 * 
& #
9 
*
 


2 &



 
 !   


!
 



)*
*
 &
 
&

 & (;& *


  
&
% ,92 & 


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 97



1*





!!





(
(*

2

!
"



 

!*

I

 






2 

I






 

 
F,*
=77:G&


J

'
2

 




!
"



 
*




2 
F
(G&
#


)
) 




!
!




I
2





 1*
! &

 4


!
!

 


 *


!*
 

 
 "



"


!
 
I
&

    


"
2


4


 



(

segunda parte


!
*



*

*
 
"
   


(*
!

    


2 & 

I 

!*
 4

Q 

*

!
" 







&



 
!
" 
D 


 
)


 

I



 
*
 *

) 


 
&

! 



 "


 

I

D(
1 I

!(&
!

!

1
4
!




 

 
& 

4

 *




D



 







*

!

!
I



 
(D*

 


 
!*



( &
#

!



 
!



 "
(


 *

I



   

 *
!*


 


 
*
I 

F*






FA*
566<

DG& 5669 55<G
2

D


 


D






I



2*
ID*





 )
: 


(
!


&
$

 

"* !   

 

I

(



*



I , 
   


(
 
( *

I

!

  
 
,  

*


*





 &    &


 


I



"*
 




*


 *
 

*

(

!


'









 
"


2
D(X


I




D




1
2

2*



!


"
4
&




!*





2






 &
$
 


F 
G

!
?' @

2
!
J&




ID 
1

!

F


 
G

 4

 


 

( *



!



 

*
 



D
&

$
 *

 




I
4
'
!





  J  






"
I*

2
*
!

4


"


( 



( 


*

' 
I





(
I

F 








 G

98 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
5.2. Importancia de la biodiversidad para la humanidad


!*


Q
(*




( 


 


!


*
(




*
1



 *
 





ID







 
F

D*
1 *
&G&

  *


!







!



 *
*
&X
 
 "


!
*


"
I
!
4
4

 



4


 


(!


X

)
I





!

)
*

*

!

!*

 *


segunda parte
Q*
&

5.2.1. Valores de la biodiversidad

5.2.1.1. Valor ecológico de la biodiversidad


 




D

(
F
(


*




1


!G*

)


F
2



!


(

 



4



)


 

((


G&
#
) 
 !


I
FA
;=G



 
(
 

 




!


I


 
I


 
 ( 


I






(


2)



!

 

4&

*



*
 

 * I
 

 
4




24




( (*
I


D


 & 2 
&


!

  
7:^



4





!&
# I




&

I
!1


I*

!


1 

4
F2)*


 


  *
(*
(*




   G&






*
 4
 4 
 





 
 *
4
 *


(



I &
 

2 
 &

D




4


(1

 

&
!&

!


 !






I

 1 

4&




&

1
FG




 

*






4*


!2


(D&

2



 


(

&
  (/


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 99
5.2.1.2. Valor económico de la biodiversidad


!
*



!

 
!!

 )

 *

2




X


 



!




2 



!


 







&
$
 
I

<6^


 D





 





F( *
'GX




 1





!



=6&666


#$k*

I

I

'
I!



=6^



76^
4


 







 

F $ *
566= ;8G&


4
 
I

!





&
segunda parte

#* , *  + ' !+#

T ' 

2 
2
1
2



!


 &
'  
=5&666

2


 
 


Q

!
( 
*
"*
*
21*
(&
C

D*

D



 



56
!

*


4
 

! 
D1*
1*
*



()


 

&
$
 *


!




 
1
 
 X




2
(
&

!






!
"

2


*
 
!*
 

 *

I*
 4


D*
*
(

21&


 
 


*
 
(

D*
!



!X
 "

1

!


 !


*




!








)
I
 
!2




! 


&

T   







D





 
(


&


 "






2
 
 &
$


 

2


JX

) *

I
I



4


I
F 
-
 !G*
1



*
'D


I



)




1
FG&



 1
 
1


?

@


?J

@X

Q 

 


"
FA
;5G&

!
   (B U9  3=  7




 
X


'  
;666






!(&
#




2 *
I



!





2 *
1
 


 &

#



!






 1*

?@

  
1






D&
$






2D

*

100 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%









(D

!
4
4

 

)&
$
I







I
1

2 *
Q 



!
 1*







(

 


( &


!*

) 
!






1

24*

*
I





?Q@

*

>6^

!
&


/d


segunda parte

*
796




(







!2   ((& ,

  =  9
=>8





(&

 *    F9 H "< & ,


*
1

Q 



*
!*
*
)

2
 


F*
=797 =5:G&

T      


1


(

*
2*
 

) *

(
'
I




*

2)


)
I

1


(

J

2
FA
;;G&





1



(

*
J

&
  *

!



(

D
F 

 G&




*
 *
*
( *
(*
*
*
*
2*
4'*
*
!*
2
F
!

(


G&


 
4

(

!


X
 

ID

*

1





1

1


(&


Q 




" 
 


!
X
I




Q 



ID
F
5666

;666
G
I


 





[&

#* , *  !' '4#** +# '


  (8 
   9 6<
  " '"<  
)
$
 
D

I

!

 
I*



"

4
*




!(


D*
 

) 

*

)*

*
&




)*
 
I



[
F
G*




'


!(

*




(*
 

2

)



(

2






F

*
5669
<6G&


A
;<

!



)*
!




!&



!


( 


 





DX




!
 

!







1
 

I




 
 



 






 &


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 101
T       





!
!
I
 
 
D




 "*
 

!J

&





!J*

(
?








(


I
( 




(









@
&
$
!2 

)




I

 
!!*
!

D
 
*

*

'&

4 

I
2


!
 


 

I
  



 


(
 



!*
(
  







D
F # *
5669
<6:.
<68G

T    "J


segunda parte



I

(

!J*




"
F  !
G



 
!


 





D&

 







 


D
!

*













'



2

D&

!
















 
*

1

 1




*



I
!D

;6

:6
*
)




 

!2 

!


F # *
5669
=9>.=7;G&


 







 *
 
I
2

D*



!
!


 




)
&
$


I







!2 *

2


!
(!


  



)*







!


)





 




F # *

#* , * 4C *


$
 
D


*
 

!*
I

( 
"
FG

!


&

) *

1




 


D1*
("



)

!
!






*
( 




 &
, "

1

*

) *




*




 


&









 

 *




 
(*
*
*
*
4'*
*
*
 *
4 *
*
*
*
()

 &



 
 





I*


J2*

 

 
 
 "

d*

 


!
!
F $ *
566= :6G&



1


 

 
(




D *
 


Q 


!
I




!5>
&



*
 



 

I
 



!
!





!

!

(

 
 "
 

)

!



!
.2*
 !

!




!(

&

'B1)  "


   >   
    !  B;&;;; 
 '#% B;;L2 /0()&

102 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
5.2.1.3. Valores éticos y estéticos de la biodiversidad






1*


I

 


*
2
I
1 


2
D
I




'&
#
 





!!



X
 4


 


2


2

*
 



 !*
!




!!(


1





2 



 *



 



 
 




 *
I






1



&



D*







I




  

segunda parte
"
2

1X
 
I


2


J


 

 *
I2*
D

 1&


'

2


&



 

I
!!*

 



1


 

 
4


&


2


2

!
( 



 *
*

1


"
 *



 4*

4


 )


 
 
D



*
 

22







*

4
*
 

2


&

, "


 
!


 


!
 
D*
 




D1&
  *
2
 

I
(

 
*




 1

)
I
!
 
!


 
2 4&


*


 


Q*

I
 

D&

2








J*


I&


I
2

D*


I

 



  
!



&






!


I1
&


 
*

)

 
!
 

D*






I

D
1


4


I
 D

(
1






(*
1*
D*
&

1





!
!
 



I
!



D
(



1*
I

 
 

D





D
I
(D

 &

2   


  
 ') '/00:)'"   )


!

 
I

*



 


*


( 


D(


 

!
!

4
!


,&
 4*

!






 

!
(



I





 &


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 103
5.2.2. Servicios que presta la biodiversidad


!*
 4


(



!


I

 
!


&

 
 



!

 
(

 *
! 



 *


!



(

*


 *






*


'D

&

#
 


(


 

!
*




!


(

!
*




!




*
D



;;


#$k
*





 D

F *
566=
;8G&
segunda parte



*

 


!
 
F $ *
5665 >:G

Y
$!




2





Y


 

D(
(

4&
Y
%






!



 &
Y


&
Y




2&
Y
$!



 
Z


 
 4
Z


 
 4&
Y
$

'

&
Y
 


!


 


 



!
2 &
Y
 


 &
Y
 

24

&

5.2.2.1. Servicios de agua

#
(



!


! 



 
2 *
 

(



!

D
 

I



 











D&





I

I





D




 
F$
1G&






 *

2




 
 



FG


!


I





&
  *

I
 

(

 


)




4&



J
5665*

A

!
4
 

*

)!



(

 
 

 

$!
 
CD
F$CG




D

*






I

 &
$

I*



:
J*


*











D
!
5:66
2

I
X
*

*
I

>6^




!


I








)



I*
 *
==66
2


 
!
 
 




*


(


4
D

I
&

'BC) $,  ,  


 "

 ,  $  [<   
 3%  
 ,  H 


 H  ! 

     
-   
  H 

 $ ,7&

104 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%



!


 











)




*
 4



 
"*


=6
24

I

!*

J&

!

( 


!*

I

J

4


I

2



I*

(1

*
"






I






)*
I



(








D&

2 
 & !
  9

&-& J   B;  9   B;;0&


!


 "

1

*





&


segunda parte
 
*

1




D
"
I*

2
*


2

!"





*

!
J
 &



4
!*
 

 *



24


I

!2








D*
 1

 


*

!
*

2
*


(
!&

5.2.2.2. Servicios de eco-etnoturismo

$
 
D


!






(

(*




!
)D*


Z
 


 
( 
X
 
 "

(



 
I
2 2LM #,
    
!!








!


  H "    F9 
 


1&

, 
  ! 
  
 

!

(
 


 
 !    <



D


X






X . ,!& 
 




4



)
F
AG
    + 


F24

$


G
I
(
(
   ,
!







!



 

 

    !


*


!

!

1
 9 
   
!

!*
 D(*
*
&*
J *
*
  ,& *
 *
!*
 *
!
*



, "
 5 

 *


FA
;:G&
 ! 6
  
 ,    
  

    
 
.      
      ,   

  ,
 
< ! 

 
 !

  "
   9 "&

  (:& *
 , <

   F9 '"<  
)


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 105
5.2.2.3. Servicios de cambio climático


D


I


(



(*

!
(

!"








D
1
F
I
 
 

G





!

 1

(

 
I
1

I*


 1

 

 
 4&


 
 4
 
 1



2 


!



2
!
(
*

!
*




(
J&
#





 
 


 
I
*




D

*
  



D
 



(




I*

!"

)
segunda parte


F $ *
566= <=G&





 
?



@

!"



!

 


!
2

 (*

!
'
4

I

(*

I
 4



 


 

1

!!



&
  *




 



"





*
)
(

 

&





 4

/ ((

F . /G






!*

;6
J

&
A
.J


)


A
 


1&
2

4

(
!*
()

5

(D

>66&666
2

I
 1*
!
 

8

7




*


I 

(&







?

@







 *
 
!*
(
!*
*
$!


R
*

&

! 3    


? @
*
 4

!

 


!*


Y




!

I


1*

Y




!

 


!*

Y


 




 


,.)
4*

Y
%



 
F(D
 *
 G

' -1 &     


  .    
  

Y

!

(





"

*
!4

D( 
(&

Y

  





(


 *

 



!


!&

Y

 



(*

4

*
!




(
*


&

2 $ "ER  !   'B;;1)

106 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
Segunda Sección

UNA MIRADA CULTURAL

El ser humano como parte integrante e interdependiente de la biodiversidad







*
 1

2IJ*
 

!
2D

 


1*
I



*



  
I









 *

*

*

&
,

!
2 
4





*




*


!!

&

segunda parte
#





2
I



!
2D

 


1J&
 


'
I



!
 "&



%1J*

2 



 *




&





I
'


(

!!

I
( 

I
*



2 &


*

 


D


?@

 *

I





!!



(&


, 



2 



1
*








 
!

1
I
 
24
 



ID


,&
D*

,., 
!


*

., 


*
&




l., *
I




 4
 &
l., 






0D
4*








( *


 







1&


 
'
ID


,
I

!



&
$


!
1

'

 


&

 



%*



?J@&

/.%

F J

G







 
I
4
)



I
!!




/.%&


1

I

 


/
%


1






("
*
2

&
$


2
I


J



 
I
2
1&

1










I



 


( &
, 




2

Q
 
H


 

I)4


J



%

)4


1
I

D
( *



4
 

1&

2 ,  & '&"&2(:)

NP"
 )1



!
 


1


 

" O

    


    
  
   F 

Y

1

I

 


%







(
*
2

&
Y

1










I



 


( &
Y





2

Q
 *


 

I)4


J



%

)4


1
I

D
( *



4
 

1&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 107
'

I"



 


1J

I"





 &
N4


 
D
*






%
O

N
Q
I

( 




1J



!



O
N 
I"O




2IJ

 1
N

2

D

!
 

D


1O
$

D*
N 

'O

%!

(
(

( 


 !





segunda parte

 4


 !



D




)

!&
%(
 )1

(
*
 *

(
I


!





!


 &



*


 *
I2

 



*
2I


 1&
#
!1


( *




 
"*


I






2IJ*
 
 
(

'



4&

) (47; 4897=


   =5  

 '

108 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
OBSERVANDO EL ENTORNO

a) Los productos que la naturaleza nos ofrece










!
I
 


X

 *

I

( 
I
 
 

!


!


D


&






!
4*


I

"

I



 



*
( 
I





 






!



segunda parte
+'#* **' * 1



*

I

 4
 

 

( 

MMMMMMMMMMMMMMMMM 
(
' 



Z!
MMMMMMMMMMMMMMMMMMMM 

( 

ID *


4(
F

G
MMMMMMMMMM 


1

4
A2





MMMM&&MMMMMMMM&& 
!



!
 
 Q




MMMMMMMM&&MMMMMM " 


1&
A 
4
MMMMMMMMMMMMMM
D



MMMMMMMMMMMMMM N 
I"




MMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMM !


Q 

MMMMMMM&&  
(D


A




 DO




4
H

H
!

I"

MMMMMMMMMMMMMM N
I

D


MMMMMMMMMMMMMMMMMMMMM&&MMMMMMMMMMM 


!


MMMMMMMMMMMMMM
4O
MMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMM
A 


MMMMMMMMMMMMMM
 




MMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMM



I


MMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMM
 

N 
I"
AMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMM

 


I

 !      'B;;B)& 

 O

; 3   %  


               "

     3    . @        A
" %  $  
$         " 
   
 3 "   %  E" ><

;    %        " 


     3. J  
 .  %     
$ .  . 3 " 3     "W

 /.    . 
 .    " 3  $      ><

'F! % 

  

 M 
 % F 
  
 
  M
*6   % 
 % F 
 M , <      
  
 M " , )


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 109
a) Los servicios que la naturaleza nos ofrece

%(




!!
1


I*


D
*

F
D
G
!
 &


 

(



 
*


I




4




I

2
?@




!


!&


*
 

) &
segunda parte

 
D
 

  T
J


J*

 *

I
 I


*

 *
1
" 
!2 
(&
F*
D

J*


 


!

(

(* 

 
2

"  



'



[G& &



 )*

 
)

D* 


A 


 J


 , .!*
!
 
 
I*

  1




*
1
 (


F* I

4

4*

 

<=6 &
 



!
D 
Q
 !


I
2 
F*
G
&
 !


*
!2

*
 $

2

I
2


2


" 

2

! (

2
4






 * 



J


D&
  * 1Q*

D



"
 !

  
4




  !*


I
 4&

 
!
I
 4
 

 D(* 
I

!




 !


1*
  

I 
I
14

(
  



! !D


 



D

(  
& '




 
F
!*  (*
I

I


1*
 
  


I 

G& J!&




I

 



 *


!
I
D
 
F!*
2*
I*
*

G&





*
 

*

4
!




!
I


1
F*
*
  *
&G&

 
 
(

( 



( 




!
D




!*



 


159
*
I





&

! +!*  !' *+' *'


, "

 




R* 

4


2

!)



4

<6


!)

!&

 !*







*
4*
("

&
#
4



;6




I
( 

 
2

22




!&





)


D&
 $
 
 "
*
I



'

;:
!




& 
(

(
Q&

'BL)   F  %  B1  9   B;;0

110 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
Tercera Sección

MANOS A LA OBRA

a) Un proyecto sobre las plantas y los animales silvestres de la comunidad




 



*


)




Q 
J



segunda parte
 &




I




 D

 


!
I
2






!






 
IJ*
I

 





I1

!



 



!!&

IRJ     K


Y





. #


56

. <



. 


IJ
. 2


 
. 
"

22
. 




. 

4

T       


%& L. E . A. >M
. 0
(

4



. #



F

G
. 






)

I
&
. #
*

1



. 
(

4




&
. 

4

I    FK


#
!1


*

(

)

 

(2

*


I
 J4*




*



?4@
 


?1@&
N4
4

O
Y
#
!1




24

*

 4

IJ
4



2

4
*


*



&
Y

*







I

 J*
1










 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 111
segunda parte


J  3  F  .  

.
Q



!


 


( 
I






I



&
.


!

( 



 
(2&


)



I

 &

 
 
   "    3>  3  
Y




!*


I
*


1


 



&
Y


I
!
FQ 

!

*
2X
!

*
*
&*

 
I
2






2)*
&G&



'


 J

)

I


)



2

&



2

I


I

&


(1

 




*
1

('


)
1&


I
 

!

(I
I"






4
!*

(

Q 

!

*

I



I"
F

!&

 G&



*

'
I



)

1


!


*
 *
DX

I




!





!


Z
 
I
2


*






D&

112 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
MANOS A LA OBRA

29
b) Un emprendimiento “biodiverso”

! F  3 E  %


 $ 
     
  
 $> #  
" -_   
 
    %  "   
  3 
  $       $ .
   .     S
      ; <
   >

segunda parte
   W   $ $. %
  
0_  3    .
    >     

L   .   .
A  3 
"  .    3 
 . >M^  
T 

  
">
   "W    
T !  $   >     $  
T ! 3   F  L

.  
M>  >

1_   
 
'=!  !'  '  4* * $  . $ 
      "

*




1




  >



&





  
!
 
!
(*


I
(








 &
ID

 

"
F

2
I
2G





&

#4,' *#' *#'  '  4* *


$%


N'



(






!


O
N'






!O
NC

 
(2O
NP
1

O
N






ZO
N

 

O
,

F
 

?D@


?@G

'B0) *  


   9  
      
 &


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 113

J. $S               >

##*  '  4* *


   3  
Y




  :



Y
'

 
(2 <


Y





( ;


Y






 5



segunda parte



Y
,D
 

Y
$



2





)
,

 *
2

4


(1*
*


 1






1&

'=! * '

Y
 &
NP"
A,T$

(

(!

Y


(



O
Y

2 &
Y
A4




 &
Y


&

Y

'

(

&
NP"
 ,# %  $










I



(!

 Y



&

!
 O Y



(&

NP"
%%  $

I


2 Y



!&
4
!

O Y
%'

 

&
Y
 

(


 
&
Y




&

Y


 
'
NP"
 T$

I


Y



)&


 
!



O
Y
)



&

g$


? @


)




;\






  
!&

114 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
! )  !'  '  4* *

#
!1
I


!



*


1

!Q

)
*

 

)





I
!



Y
J



F

*

*

 G

Y
1


"


F



(

*
(

!


 *
(





G

Y
1


 
F4

*

*
4

!*
()

)*
&G

segunda parte
  




I





D&
$




*

! 

&
"

2*

Y
NP"

!



DO
N
I"



( 
O

Y
N 
D
1

( 


O

Y
NP"


 

!

(1

 O

lecturas sugeridas
Y
%2*
&

+&
"&
566;&
!

I1

!&
A
 


1&
$
1&

Y



$

(&
5665&



 

!

 




2

 


 
$@&

Y



$

(&
566=&



!

#
$


!&

1*
!&


 $0%-


%0$% 
%-+%

%0% 115
UNIDAD 6: LA DIVERSIDAD BIOLÓGICA DE BOLIVIA

Primera Sección

C 
!
I
!

D


!



 
 

(
4(*
(4(

 4&

!

*


!1*



!

!
X
1



4



=6

=:
D
.!*
4
 

&



!




!

 

segunda parte


*
I
( 



 )
*

*


 *




 )
(
)
D


I


2 

!
 







'&


#

*


*

.!*




I1

!



(

(
D
 



D
 

 


&
$
 *


I



!


D




*


 
!




 *






1


I



 



(



!

*
 J

I 
(*


 


I1


!




'
*



24


2



*
 
Z
!&




4
 
4


 



D*
 


!



 &
0 
 "
I
2


*


!
 *

'


!*





 1
*


' *



'&





#*
I" 
I



*


I
! 


4*
(I




  


( 



 &

NP"
(
.!O
N 
I"
!



D
.!O

NP"
D
4(
!


.!O
 

!1


#
:&

NP"
!
2 
 1


!



DO
N4

*
Q

*


I








!






 

!O
N 
I"O

116 
 $0%-


%0$% 
%-+%

%0%
6.1.¿Qué factores influyen para que Bolivia sea considerada un país megadiverso?

+$ (*.
(.(..0
 (" ) 
  
)$ .*  (*( ( ( ('
  ".)  $  (  (: (
+*1+#*1+
        
" + (,"   
 ", (;$ ( +  -  ( ( "     '
 *  
    <6   ,0 ) # 
" -  ,"

segunda parte
(2)%4#3=* <>7) ) + (  " (( ( (
.()  
 (2) - (  "(
  (
!*) (1:3 ")  ('&( -  (
9??@09A7   (( (  -    
  .( (  * (

  (+ ()    .2)  +  ('


"(*". !0
     


  
 )*()$ .   ( -*
   
B666((#@66(()*.     "    "-
CD,*+ () ).*, ( )( "    - " 
," ( / () " '

=* <B(    



 .$ 
".*+*1+!0



 
! "
 #$ %&'('("


 
 

   )$ *+(,**(

-() *,!(# ) *, "(

.,(+( (,

/
 ( 0#)( (1 +(*, )
+( (1(

/
 )(2!34))
42#"("3#05666((78 ),( 
 !2
*966((, 

("+(1(.*,*,4:()4
 "$ #'((.)($  4!).*,-+!)
1)" 1


      
! "  # $ "%   &  '


 

  
 
117
segunda parte

0 -"  %    ," ( " ( ( -  () - -*


(( -1  

118 
 

  
 
segunda parte
0 -"23& 

( -*
 %  !432

/ . #*;) (   (: +*1+  .)    .
*(+,* #(%)$  ** +()$ 
( (=* <E0

/(:(%).
/ ! "
/  .3(2,#$ %7
/ !#$ 
/
 41("

-+*1((1)(12)$ +* +


:(.*,)( !("$ #$ !)"$ 
)"# (  .(4  
 2) # ((1*(; 

6.1.1. Diversidad de ecosistemas

!+*1+)+( $ (.()


 .2) .()2( +(!).*,
",**1+!(:()( 1( *) * )
( "$ ) "+) ( 2

 +( (!(() $ 1+(*(..


,) 2))* )  
:("$ (2,
$ )!(() (3=* <?7(* -" !


 

  
  119
segunda parte

0 -"5' 0  (- 


- ( %  '

120 
 

  
 
 ! "#$%&%$'! ()(' '$

"$  (2,2 .()


" +)#*)$ %).#
*((!+3()"):* ))!7$ ..)" ()()
+ * ("
*)"$ (2, 
+.

.(
. 37
1 '(

segunda parte
+( "$ )
(! +(
1"3() 1"(1
("",) *"$ 
##'7) (()
$ !)##) (:)()
!$ ) (!


() "
. (),
)% * 
((";+ *(&;
 ( 
()+). .)
.)()
2)


.+)(";("$ )  #:)#")" )
"$ %
(# .3#(*)()
":)(7)* )%))*:)).!")##)*)

."$ )(".!):() 2(


$ .(+&$ (("
!+3$ "7)#*)!$ )##$ !)$ 
(# (..
((()".
.&:()"+(  (1"
()$ ( + )*(F("G(

)""!('0(""!),
..) (((')*()
# 2#!()#*
2    "   ()  ""! *    (  ; ( 

((";"+0("(  (3"+
(  7)((3 "+)%7)(3 
"+) %7

0 -"64)(," 7 3"  ( ( 8 (. (9


 

  
  121
6.1.2. La ecoregión y la necesidad de integrar espacialmente los ecosistemas

H(% "3@66E099<7C(+"!)(
!(( &$ (1+1"*+**,*
((D&!):() * "$  (:
(( (0)# $ )*")$ "
 (".*(&(($ )$ %)"(
 (


).()+*,*,,*(C 
: (.(+  + ((
(:(  +,(";*)+,
segunda parte

"*(",*D3I ")@66E095E7<@

.,# ((1((")+"(
+$ 23)()* ) ()7(",
C D, :&((",1(
(+!)$ !()",*,)$ !(("
. ,3 ")@66E095?7!#"(: ):*): ")
$  .)""#).)2)()+(

6.2. Diversidad florística de Bolivia


. ..)-
;( $ 2.((";
*
 * * 
.."    ( ," ((
*(+,*(1 !$ () .2) "   " 7  - 
.:2 .*,  .('
$ +#"1)" .J
  ( (  (,"
", +(.*' )# ()   () ( ( 
,+(   (,". ()  (
/  /('

-)  :()  $      " 
 $ (1-** 
+#"")($ !(1
+(1)
+ )$ ..(1"&($ #" ( # (
$ * "  ( $ (1+ 
A666((&9666( 
".  *)
 (" ,**1+
,(1

  (    .  +(  .) ( 
 2$ )( # $ 2&
)#. .,& 56
( #$ !)"()##( *$  9666((
#""$ #'(3(K *7 ,3)9?E@
+(**1+,*#+( . IL)9??@0B57


("    (     7  


  )  (     ( -  (
- ( %  (   7 " "  '

122 
 

  
 
.(1!*":)  9666
@666(!.1""*(1-(.!+
3"((";#"" 7& 2$  
(2(2,3 "#) :MNL)@66B09657

 $ 2!+*)"$ () "566@666(


 )"$ ":)9A6<66()$  (,

#". .*,.+!
2+2(":)424<<

(+!.)" .2(1.)
' ( 2) * ()
 *!+(K *))8 3427)
,,*) 

segunda parte
!(#3H:7),3  274$ )(*) +($ .
1 +-,"1&(($ #+'(;)
(1*(4,:I3427)(",3  27)
 
.34!7O(++I3  27

6.2.1. Riqueza florística

*'(). @6666. )


 (!39A6667*(3I,,7&* 
* ( *#19E66&##+34+79A66
)'()((,9B3 ")@66E0AA<7
=* A6
( )(*1+):.** -,(<A

4  
  
( /  - (
 - (
5 ( (
 - ( ('
!) ( /;":<
= > 23?

0 -"'& :   ( (  (( -1 -"(+  (

4 )(," (   (  .% (  2  ( () (/ * @  -   ;!  
 % (     6 ( ( *) ( (  ;&    *  " *)
"  /((  (355'
4  -*
 (  -   :  (A  ( ('B'


 

  
  123
6.2.2. Familias de plantas mayormente representadas


 .+!)2+*!)( * 
+(*'(,*+(.*,)$  
(.'(.3IL)9??@0E?7<5

/
( *#13$ +(* +7). +( 
)(9566&$ ;(.((1
 .$ 2&("*)# #39??5 "#)@66<7)%$ .
(1( *$  $ !)1('(
(19666( )("$ #'((3K *7
segunda parte

/* ()* ##3&  /7 ( ".


3=* A97)$ * 9@95($ #"! 9566
9B66)" (("$ #'((K *42#"("
3 "#)@66B09657


4$ 
 
0 -"D  /) '03EFC&!#C&4-" 
2($ 2
##.
( 34P)@66E0?A7

%
 ,
  !
  ,
 &

+($ !3C,"   7)$ * 9566 9@66


1"(+. ($  -@666<666&)
>6B6Q ".,(",I3:)>6Q" 
(*,K *$ !) )+((1..)
 <5Q $ 23 "#) :MNL)@66B096B7

?&  (  (  *  ( / 


 () ) -*
(  ( . "  (
% >  ) !) ( / '

124 
 

  
 
 
       
         
  
 !    


   "   #
     
 $"# %


 "   & 

  
     $   $   

 
'&  ())*+(,'

- 
 
   

     
 (./..

   #&0
 1  1'&2  ,'

segunda parte
3 "
 
 
  
 
  
4& 
'    
5

6   
 (/..
,/..
 
  &2   7'  !  "
      


&*8'&9 0 #:;<= ,..>+(.>'

? +

- & 
'  "
  " 
   
           
  1  
   #

6 

-
    &   ' 4 "  
  
4
45
 @ 
!  
     
"
4
       
      
  
  1 

-    &
'
@      
    6  
  


3 "
  #

4
&
 >.8'   " 

   A@ 
 
  
 !"
   !

6.2.3. Distribución de formas de vida36 
#
$!

!   %

-       "&$  
#$
!$
   4        $"

'
   #$ B #
 C
 ()"$*+,+*-'
 #"
 44  


(-'./ 

   0
! 
!$&
 
12(*++++*)+'

125
#'( D&(")
"$  .1"" *
?>Q.*,3IL)@66<0?97


 1"(#) 
+(.$ ,,)
 ."$ ":
 566 (   ) (   *,
(2,.( +( "
 2 (1 & !)   *, 
( ",$ 2
(1A>66()$ % 3&  (('73=* AA7 0 -"'H) ," I"0-
.3!   
segunda parte


*)1"9?56)( @566 $ 2( 
(), .+!),*,() $ " 
",2"$ (* +.* )* ()-!*)
*):..( ()()

 ('./(0'$%) +.*,)"$  


"$ #'(("$ (("; #'(4 *
2(196( (::3A -" ( (7))#95(
(L3E - /   ("7 

( !1 .2$( )+(.(1( .*,4(


 )")((#2
 *
*"$ #'(":)(";#"*(%( :'
3D     (  (7*(!( (+:)(

$  .3%)+(.!"$ (":)( %


*3J  -"  ( (7("*1

%3$. !2 4$ ) +(.!2( ":


# (( .*,) ,*
" +     ) . ("  (  =( $ %   )
(2* 4 :)  (-
 .

 %5'$% ) " ,"# (


# (4" 
*3K  7 7) #:(1*( 

(' )  "#: "(+$ 1 #


+(%)4 () (1 +*(@>
(  (1! "$ 

)1/$' )!"$ #'(K *"$ (2,)+# (


( 2 (.(,9666@666(
"$ #'((

126 
 

  
 
%' )+(.1$ . +($ #
( #;(
:(3   ( / 7-  7)
(: ")1( (+

6.2.4. Endemismo

4 *.(( )#($ (:


((. 9666@666( 3 "#)@66B096E7

*)($ @6666(.) @6@5Q!


;(

segunda parte
)-  (((#"1
" $ 1"

4*.2).$ 2(((1(
"$ ()$ "!+)##)( *)$ !
* (1 ()(( .+ *(K *
42)#"("  28#) <<Q!
!(!1.,(",I3I7)
 K *(3 "#) :MNL)@66B096?73=* A57

;(13BAQ;(7)($ " .


"(3A>Q;(7)"$ #'(
*((
"(.*(+,*)(.()$ #
,**1+(")( .,
*,*.)("(1$ # *1#'(1

-$ (,#"$ ..


6.3. Diversidad de animales silvestres

*.(*  .+ !


.)$ 2(2)#).;
)(*,#13
*  ()9???09@>7

H (,+) *$  . (;# !$ 


+ (2+*)+; 13
* )
@66@09@<9@57

($ .(!;(9A)<Q.)E)?EQ
B5Q((!+( 3 "#I;)@66<7

*(".(.
*H: 
<B&($  (2    ) - -*

K *).(&( #  ,"   (    :" 
*$  #$ "$ #  (    (  (( 
* (.&* $ *, /  (
   '
3 "#I;)@66<7

2G -1  (


   !) ( / 


 

  
  127
segunda parte

0 -"?    ( 
 %  

128 
 

  
 
6.3.1. Riqueza de especies





  


   
  
 
 

 

 

  




 
 

  


 
   

 


 

  

  



 
!"
 



 

#
 
  
 

  

 
 $ 

 


 
  
  
   
 


 


%
&'"


  
(

  

)&
 

 
 

&*+
, 

+-'



 
&&

 
 . 

segunda parte
/
+"""


  
 


 
 
 
,

#


 
#  



 


0$

1 #
2,

!!


 % 
 
, 
34, $
!""+5
6# 
 
 

   
 

  

 

(


'+)




/

2

  



 


.
 

(, 
37#

6, 
!""+5
/



8  

  
+!



 



2
 

#

 

 

 9

 #


% 

8
 



 


$
 


 9
:""

)""

 
  





6 ,;
 





<7,$

 

 9
&"&





<6 

= 

+&+



.

 


6 <2#
3(  
!""+5





 
0  <0  

 
  



 

'"





 




0  

 % 
&&"






0  

&>"







0  <0 .

/ 



  
.

!""




8 
3 

 5

.
  
 . 
.

-'?



  


/
 


 



  




,
 
  

  


# 
 

  
 
  
@  


 

3# 
!""+5

(
  
!'>



 



 
  

  %
 

 


8$ 


A 
3B  
)'5
8 

  
!>

,

 ;

 

 


  
  
%  
 

. 

  
 
 
 
  

 


A 
 

$ 





 

   



 
.


 
%
3#

:""
5
 

1#

1 
34 $. 

# 
!""+5 
   

/




 

 
 

&"

.
 



 
 
&+-*
  

 
 

 


 

  
3!"!5

  
3&"&5

#  
3--5


3>+5

#   
3>>5


 
3>'5

129

$ 2"(.#1"
$ #"$ (23=* AB7K *
":)$ *(() 
( 39>;(7)(
($ "$ (2,#
2"$ (K *382*)@66<7


.-<?>**+  3 ")@66E"0AA<7)
 +AAQ
0 -"24: ; 'F.L "M% E G" 7 (;P* (,*
( ;*)$ *.
96E)(( ) $ (!" 
segunda parte

 *)"$ "3* )9??E09A7

* .* 3=* AE7)$ 9>#*.)


$  !!95!( $ (.
(3
*  ()9??@09@B7

    "(   ( # )"(


"  >(1*;
3=* A?7 $ #""$  
 2)4)#I).(&
);( ) #' ("(
#' 
+ 9?<B
9?<?& ;# " ;
B6% (*)+  .(#
 !+ ".   2   ) )
"$ ) :!K ( 0 -"5 0-
.3!   

6.3.2. Endemismo


;(1(
 (  *; # )"( 
;"(&9A)() 
( $ %&" "$ 
(#'("3A7)@
.#"
 *3 2.
(()@66<09AB7
( "+!
*  3! - 

 ( ()  ( (7)
;(    "    !
I(; ; (2
4) *
# () " ,") 0 -"6'  (  
" (  (  %  
0"  34)     )(  (
"  ( (   +'
":.3=)@66<09@7

=*55( :.(.".)""
*'() .$ 2..

130 
 

  
 
segunda parte

0 -"?3    ( ," 7  ( ( 


" 


 

  
  131
6.4. Diversidad de recursos genéticos


()-((((; )(,()
*&("*)(+ 2 .*,#+2
(.(($ .
  '"* (<E

.(*;)($ 
(()))%):)(!2) )$  )()# )2)#()
 ("(1$  2( (3I 4)@6697.
segunda parte

2(() ) ,*)(1&( # #


":    !+  (    . ) ()  
(2

($ -5666B666. ')*()*((


 ##&    ",  (1 .
,((3:(0())(7
 ( 
+( (((( "C4.
 . ., D$ 

 ().. "1( 
*(0(!)$  ))#)  .  9> *; 
:)#)*  ) )@66  .3 )()%
. "    *, )   . 7
, 2
*;R-.-S  . .  (: 
 (:( $ (1  ,)  (   
*13!)@66E0<??7 *J+()+
 ,    . 

(** (*"
0"  3A .53
":)"'( "; 3#):)
() () %) *  ) () ( L) ) 7&
'+ ()1)#)#()
+ )22()(()))%) (")  -   *6 

( 1* ) ()   


 
-
L%N)(!2)$  #2):!2
 " )",
()1')(!) 2)#  4I3 2 :
27 #   ( 
(1()!*   "  " 
<666+() 2 C$ :D3;% / (7)
(3()+ )()7  (  $    
+(((( "$ :K *)
 (  
( )(
#(*)* (
*.    . 
="134)+(#"7 +(  #,-
 13+(7 A .53?'

54"  ( - (( "()   (/ -( "  )  -   (    
"   
* (   -(
  (  (  " (   (   
  (( ( ( ('

132 
 

  
 
H(%!3@66E7C(+(; ( .(,($ 
(2   .)(1" $ 
.( ,*(C %*D+((C**D

"(.,(* )  +(; 


"" (." (+(,
( !*" ".P-
-+ $ )( ", 2H(G#()
" .-,#(.3A   -
F"* 7)$ ., 
$ ":+".

("*)$ !)(1(:*!).#

segunda parte
*((!(:. .( #)
 ..&((($ " .( $ !(
(.

*2,P($  ".,


(%!$   *"*! 
!.! P TA)566(%

En resumen:

/$ 2..**1+))
.#1"
/..( * (2#'(#2
( 1+!

/ $ ..!* J().


 2)#".$ +:"$ )+: "
 *'(!++ 

/K *(.",*(()<5Q".
.

/ ((1@6666&(19@66##)(1
9566#1( *E66#*

/(.( +: ""$ 

/
-<5>((!+)-((9A66.)@6<+")
@>>>66& (
966;(

/ .   $ 2     () .  () 
-(( <666(
*
.((:!)()(!))
+:) (


 

  
  133
Segunda Sección

UNA MIRADA CULTURAL

El origen de las plantas y animales según los Tsimane’


(G) ($  *# (
 21(
segunda parte

43$'..!$%2 78!$''$! 9

 *)..! #(0H (37):)I#G .,)


#(:I#U2 #)$ .,
V !*)"!,(#:  1*(+(,
*) ":

)1:$ .+()"
":!+(!P.2*):I#U
  #("   ( : ()   + 3    +  + 7

(($ )1"((  )#*("#


*":,.# ((1")
())(+..,+:,$ 
!)(I#U+  (#(
%-(().!I$ !:I#U
* )(  (

0"  3#" (((  -  #" ( &  $:(  'EFC&!#C'$&7'


((*(  (";
 ($ "*( )* # (
(-#*( (,&(*:(
( * !&(($ ( ,

  
    :-  ; <

* : 

2(* P!., * ,*#(")


$ ..! ("..* +(
))*2)+(1:$ ..! 1

0"  3E !-665

134 
 

  
 
UNA HISTORIA PARA CONTAR

Una nueva especie para Bolivia y para la ciencia

P##$ (# %1+ 


 "(  .();(
W*I(42&
$ (,(1).)+ 

segunda parte
# ("3=* 597

() "%@665

0 -"?'& :  (  (# )"(


"  ;  3'

=   *

6*  !8!     9<?

 ("$ 1+!+)$ 1*")


 .(*;"  "4$ I)$ '(
(",2  ".; " 2 "
*2 .W4*3 7)= , (
W4*3= 7X. 3X 7

>6 ,
   ?

Y
"!( 1! (!+(2*
(
'(!"TP >6666 *TP E6666)*
 " 3#+L7),$ * 1('(#)$ (
(1!+ P#$ "2+:), "
$ *, #95( +$  $ #
$  +,+TP >56666Y) ",*"1 "X)$ : 
".8 (",(2 " +*(.,
4$  " .

=()9<"@665$ *Z :Z. 


($ *,#TP >56666

(" $ !C4D)$ ("*;



*4.() # N),$ 
(%!"" .*$ *  "(1 $ .
%Y
 .(.( ("(- .1
.1.;$ 21(%Y)* , N

6E  : () %   ( %C$2384;"  3%" 7 # )"(   9
(  F D  0 'F  (4+4 ) G #"7G #"7?'


 

  
  135
$ (: *#( 1*N"
 .$ #(Z(4Z
 +(,"
()4$ I,(+  ") $ (,",*".
(1)# Z(#*Z;2)()" 2)2)
2 *.":$ .(*# )"(I

>%,*  * @, =  ?

%@6668,(2 X".*+ $  "2


42 .(( 2(
%*  *+(, ! ("
%
"+(,$ ()56!( L*(
segunda parte

)!  .


# )"()# ) "2  ,:) *
(  "8#!#+" ) #:
 "2+ $ .*#$ "
  .

((((*;!*"*,( #
Y $ *  .("!+** 1(((,)
(11("$  ,($ #""+1(: 
1*$  (!(".Y)* X

>6


-    *
 ?


,1(:= , (W
4*3=P
47
*() *
* ),$ 1 ++ 
(I$ 1.*.(1 *1
*Y-,$ 1(#1),*()$ 
.( *
(:1*$ ( # )
#$ .2"4(("::  

 +Z(Z$ (( (*,Y)
,
* 

 #$ #((NKLH()NNL


*(., C>6( D$ .,. $ 
2 :". ("(P" ($ (";
#"$ 2 4$ I)+(X

/[V ;. "(  .S

/[V ;.$ # ".$  


;(.S

/[V ;"(+ .#2*S

/[$ ;((" ., ".


)();( !S

136 
 

  
 
PUNTO DE VISTA

Unos las descubren, otros las aprovechan

* -(* C"!D(; ;)+$ 


C!D)[$ ;2.S[
**S[4$ ;S

 
*
 
+


   *  
 



segunda parte
) ' $'() '' 4 )(!)( $'( %$ 

)    -& 
    +

*6

!8"     #  9&4.4' .


$ #
P() 
+(4 X)   
(+  #)$ (";
 


 8!    9&P2(2+"(
2
1
)\,
P #K" *
 ,(;(( -

     &P$ ..1"(2,$  -*;@66


.(1$ (+
""2, (2*

:= 8$      9& ,* 2# *(1<66" 


!*$ + (( 4I

% & (2,!* 2(.  +#


2= 
P%A6# 2 ,
:(  ;$ '*

P.*"% ",-

 
 
 3%/(: 7  
#,I $ ""+,.*,,.
8 (( P @)566(,

% 8!   %9&
",.)+)
-( (H;+ (  ,
(;($  

  8& '  9&


 +  (#=\,)$ 
* (*,( ("])+ *"%

8(   90-C   D   *


$  2(.
"L*, .
 ,(( 
0"  30  *  7N" #('4(  (.'F : ")    7 ?44( 
%-*'&  "- &   F : () %   ( ?'# (   !     0"  
%   ( '


 

  
  137

! , :($  ( #)(
() .C*(
D( #(
#(2.:-,
"1).;  " .  
: "*)().*
+   "   *!  !  

("().2.*,+$ !(.(

 # "*()".,.
,*37)("*) +)#+


* *'(%)$ !) 
segunda parte

)( "!))$ .(


"*"+"

. 2,
 *;
.(:
-,
( .

* +-!+ ,$  


 0

/C *(" *;"!+.*DC



#$   .()$ )$ ,
+ *(!,+(:(1(
 2"D3V ,)( . *P.+)

P7

/C *(+($ ! 2$ )


(*"!D3 .P)*"
=(*! *)("7

/C*," 2(1$  2#  ,)"#


;( ($ " 1$  
-*+(. (*,()$ -*
( + D3
(( )4#(7

/[ 11 S[4$ ;S

/[ 1"S

/
 V ,)[$ ;. *;
  *!S[V ;(;S[4$ ;S

138 
 

  
 
CON LA LEY EN LA MANO

$ (+$  *$   (


+((1  (  $ .)*
();(C* (  
., ".",*D1C"(.
 " ^(! 2D357

((%$ CH"+$ "* ((

segunda parte
^"1" (: $ ..(
^$ # D

Tercera Sección

MANOS A LA OBRA
¿Quieres iniciarte como etólogo?

* .* )


,(.$ ".((
4   H) ",*)   
* ().(;)(
((( #H((
#! ,*!+$   
(:( 
(
C
((% (
!(  $    0 _ )  )  `)  #! 
 ( (
 +,)( ("D C  # ..  * 
 *  0 $ %  #  . ) $ 
*(+(^DC
(
/6
*   -&  . 3 *) ()+)
7.  3*)7    "  D& !()
C+ (:
/6  -&,..)$ ;() 
"$ D)-((%)C
!$   
: *(D
".
(,*()* :$ )
/%,*       -
&(( ()  $    .D
  2 ()$ 
!!$ ".4 (% C ( .*.D(
" : #  &!+)
.2 #D (
/6*    A  & )1)"  + "$ ^D
3"7
0"  38$"  / ' )     
/6*  
 &;)(.,))  9'F  (4(  $F7  -
" ) %   ( $   # *  :"  6'
".


 

  
  139

   *


/ " * ! "(* ".3$ ; 17


)()( +((   ":2
(C,*D

/ $   ;

/+2)($ #((+-,".2
[,(S[V ;* ,(1.S[V ;".(
segunda parte

% * 
  ,
&

/
P I,  $ ( $ 2
.($ #" !*
P#( 2;(C(*.D..#0[ 1
 *+S[4$ ;. !(*.S[ 1*,*
(1.$ ('(;(S[4$ ;2,S

/ *' ,)[ 1.: !(*".S[V ;"


(;(* ((")(
+ ((!(  .1(S

/ *'
*.3@669096B7)C.,.",*
;**2)+ (
.!$ .*(:(..",
".)!(;$ "-#+(.-
!).; 1 #.   !^D
""!)(* 0

[,("!C (.!".D
S
[V ; 1((#. !S
 1(",)[$ ;(" (*!S
[V ;((.,".S

lecturas sugeridas
/ "#4I;)@66<.0$ 2.
(.,
=  2
/I) ")I373@66E7
(".@66B@66E 
I42)
<6?
/I "4+,@669
*.,P
".42).
/I)I "@66E
(". 
I)423+
! >)9@9<7

140 
 

  
 
UNIDAD 7: LAS REGIONES ECOLÓGICAS DE BOLIVIA

Primera Sección

Las regiones ecológicas de bolivia: mosaicos de naturaleza y cultura expresados


en paisajes

. !.!**1+,*- .)() 

segunda parte
( .*,
*. * .:$ .
(%)).#'(+ 
 "#* (2,)# ) #$ %

 *#"'* *  ),(


. )$   +( (:
  ). ($ )(*).*-,)
-, . )(  "&.*  "$ )
 !1("). ("

# C,D."*)+( .) )#


"$ (2 .)$ )()) " )$ +* 
:*  2  ( $ "))
(". #("(.,,*

 C.:(*D.)($ *$ 


.1( +.($ (P

+ ";(C:D

":..[V ;("(10 )* 


3 .)27) 3)()7S[,(:#@6)56966
%1S[V ;("(S

**))(2#)$ ( =* 5@)


/[ 1 (.(S[4$ ;S
/[
 1(",".S
/[V ;*, (.  )-'( "!*
*S

[ 1("((*(.'( 
%S[V ;*,*# ((*,.
*S[ 1 *. (*,+S

P#( *,* ! (


*(1" !(")  ,(&((";( 
(!" .,;( + * ) 
".3()++ 7)(( .
*


 

  
  141
segunda parte

0 -"? %  ," " (" ( 


 (: ( (  ( -  (- -*
(

7.1. Diversidad ecológica de bolivia


 ;(  *, #  *  
* ($  
**,*-:) ((1)+*1+
$ * : (.(+  :)   +(  (
(1*&)(1
  + ((
 +   *+ 
(:(3 ")@66E095E95?7 +   (  ( 
(& $ )  ( . 

 9(  $ ($ # (:!($ % 
2.*,*.)( *!((!-
(++"**1+)*) F ) 53?6
"(1

*,**++ ((. $ 


 ) .3))7)(3( ),)# (7.*,

=* 5<(  +2 "*,*.$ ".
+ . )..*,

P*, 1+( * ,!(  


$ 07(( #)1(,*(")7
(,",*,*!$ ( 
$  + )7( (  ,"()
 "$ 2* 

142 
 

  
 
segunda parte


 

  
  143
segunda parte

0 -'?'& 
  ," ( " ( (  ( -  ( - ( %  '0"  3O" -;
G (66


(.,*) ( #+(*)
$ #". ( 1(+!3 )().)
 )7",*3.*,7P(1)(" "#
I;3@66<7) +<*)9@*@< "*3=* 5A 97)
$ ( ,0

( ,
   '  B ;
C   
&
/$  (2
/

/" "
/
"$ #$ 
/#
( 
   
  
 

:  
 

;
C   
&
/K *
/$ ".  (A6
/#
/$ 
/4 
 %     :   
;A  *
 &
/4 %
/4  %

A'662 (")   ( )     80  " " )   9


80  %   E" " 9," ( -1  (   ( -- )*  )    (* :  ( 
 ") "  + (  - -*
'

144 
 

  
 
,(+2,*,*.)I, 
#* * *$ * +;(  )* 
(0

%($ %($$!)$/$% 4
3 "#I;)@66<7 3I
)@66?7

$       (2 $       (2

" " " "


 

segunda parte

"$ #$  $ #$ 

# #

#

K * K *

$   (". $ ".  (

$  $ 

4  4 

4 %

4  %

7.2. Descripción general de las regiones

 '  B  *  $ .!9669666("


.() $ *  *-!(1 " "$ 
(2,4#"$ #$ %   2H:*,
 (2 (1(:(1(
!3 "#I;)@66<05<7)($ "$ #$  *,;(.)
 (,"1 2**1++"$ #$ %

*,#"(( "!**.0#1")


:)H))I)I-%)H() )3-,()  $ # 


*,7) # * !N#L*,#$ %

'(%#(*"($ # )(#
!( 3K  () "$ ) :7(4)2
1"$ +*!

4  #,"  I ( " G -" &   *("     7 


-  (" )( .- ( -  ( %  '


 

  
  145
segunda parte

0 -"?   -  ( %  'G 


 !) ( / '

146 
 

  
 
4!$ "3=* >@7.*
"$ #'(":  
 +!3)"$ 
    
(%)")"$ 7) -,1  " ( - (
 -,* 4( ) (   (( (
 .   *  (2  (   ((
.,$  !".  (.  ( (-  ( 
(+ F ) 536
 
  
 

:  
 

2(1
"..3(1 56Q" *,7  +
)$ .!( R( 

segunda parte
."(R+($ ,((
3 "#I;)@66<0B67&((";*1+$ +.(
"( .  +#( 
+1*&$ .+*+)":(:)(1(

4+*1+)2(%K *37=(,.
H  () )2"(!" 
2!3:().)442& H #"("&H()
# a %2# $ &
 !)(: (H:7 .
3:()) #42& )(#"("&4 
# $ 7

"# ( (*,C,* (#


.D3I)"I)@66<0<@7$ ;#139966
9A567 A9( ( ,,()(C
.,*D3I )9?B57& + ( 2   39@66
95<@72 ( .3  -)@66A0@9@<7 $ ,*
 *   $ ..J(*.)(%!(CID
3*H7)C#D#"("C##D# $ 

+( ,( . ;(,; "


(+,(3-,)))()!+ 
. .7*) (*b )(
+"(")( #)"(#C "D
3 *09??<09@A7

 %     :   


".*$ 2 .*,
(%( #"" (1.3( 
":),)  .7 -4'#
**

 )*,,*(12.) "(


 . (1-(  P )H# )( $  -2
 (2#2*)1
 .$ (#1 .#( * 

 ,* # !) $  (". *"
1*! 

#3 ("( # (


 

  
  147
7.3. Caracterización general de las ecoregiones

 , 2,*       - "  


*$ +(**)(($      ," (
( ("A@(,()   (      
 (,# (( (  -   () )( 
1((":*( ("( (' ''
 ( (/ 7  (
    ( '

7.3.1. Región de tierras bajas


segunda parte

44'4  ! "$

,
& -(.&!+(4)3 2)
I(;) 2).1)423  )=H():)#"("3)#)
H$ )7)  23 #) ) "%2)c +#1.2) ) "7

) B & - ".*, !8347)


3=* 557

% *&H( ( .!


@6d@Bd.,(
 .9666(("$ (2,
 4 3 7  (  B666 ((  
"$  (2, "   '(
"3#7

   * 
 &$ (.
)2#<5()1"
(*A6(

) 
  
- &(3D  )(  ( (7)
0 -"??& (: ( )(," ( & '0"  3!   '
%3% /   + (7)(!3#/"
)(  ( 7).*3E   7 7)
34"    7)#3D"    (7


* -    
- &I3;"( ""(;  ( ( "(#  -  7)
#(* 3E "  7):* 3& /  7)##(3H((": "E'
) ( (7

    &/   &-,*(%, +("


3)+ )#:)7
-2#" .*!(
"( ")":)4  

   :  &


*,#" "( "")

:)#1") )
#).%)  *N4 )I#)K $ )K(# )H()H)I)
4# )# )H() () ., "$ 
*   "&)* )*!

&    7   (  -  ((  


 (  (!) ( /   (
 (  (  (  (0 (  4-"  (66 '

148 
 

  
 
! 

 &
<66E66((

,
&  23c +#1.2) )
#$ ) .) 7  1
+,( (   #$ ) 
 42)
   23#7

) B &4 

segunda parte
% *&H( ( 0@9d 0 -"? & (:  # ';  3'
@Ed4,( ).!
>66@666((

   * 
 &$ #'(H: "" 
"$ 1"(3=* 5>7

) 
  
- &I3G=   /7)3#  (7)(:3# )  7)
((Y#Y3;( """""7)!34"    7):3A    (7)
3!     7


* -    +  &\* 3& /  7)(3;  ( ( "(;" 7)
.3%( "( /"(7)":2 3; / /"(/ / "(7

    &42)1"$ #" 

   :  &#$ #""$ #  "$ 
"

)  

 &
966@66((

,
& #(3.1))I(;)I"1)I-) ;2)
K (7)#"("3)#7&  23 ) 7

% *&H( ( 0@@@Bd4,( 099665566((

) B &4( (+(",3"$ 7)":!

0 -"?2& 
 () '0"  3'


 

  
  149
$ "# (((( #3=* 5B7

   * 
 &$ *!)2"$ )"$ 
"3:")(7":3 7)"$ *!*!

) 
  
- &43&(" " ")7)#3#"    7


* -    +  & 3%( "( /"(7)% 3F/    7)"#
3#/(  ) / /""(7

    &


(+."2*. ) $ 
$ (2) .2(1()$  *(
+ *"*
segunda parte

   :  &(#" " )I.(I-%)


$  *   "!*

$   '  

 &
9669A66((

,
&  "   2
3 "%2) ) .)#$ ) #7

% *&H( ( 0@9@Ed3


( 2)":<d74,(
 0>66@<66((

) B &) )


.  *( 0 -"?5& (: )(,"  / ,"  '0"  3
$ ".+ 3=* 
5E7

   * 
 &$ ( ",$ 2<6(
2
(1- ""37)

) 
  
- & #3;( """  "7)#38 7)\)= 
8 )" ("(1($ "#"3;( ( 
," ) /) 7)3G / ( ((7


* -    +  &I(!+03E "(  ( (( -77 7)3E(("
  ) ( (7)#(* 3 /-  7)(3;"()7)+30  ( (7

.0% 3F/    70(3  (" /"(
- #    7& *3&  ((7

    &


-,()#",1"$ 
+*!

   :  &#$   "*


$  #"  *,  (  *   (
(* -:  )
-   + "$  .
2))*)

150 
 

  
 
 &a
!$ %3#7 
@66>66(
(#)(
+ ) B66@666(

% *&13@6@>e) *AEd7)


3A66?66((, 7

  ( )   ( #


)( (1":)9E
@@d&* .#9666((

segunda parte
,
& )( 0 -"?6A #/ P !"-"("'0"  3
  23)#$ ) #7)H:
3#)G)7# $ 3.)
8 ))a %2) 7

) B & ).)+((":)


*  *)
# (3"%73=* 5?7

   * 
 &$  )":3+@6(7)()# (
3"% 22*7":

) 
  
- & 3G/ ( (/ >  7)$ "#"3;( ( ," ) /) 7)
"#3#/ (  ( - (7)3&( ((7
2)1# 


*  -   & I(!+0  ( 30  (  7) * 30'  (7) . 37
-"7") 7)* 3$-"  - 7).3#+
( 7)"3;")- (;   (7

    &


2 )-,+* 
.,(
2!)$ "  "$ )(2
1.-,*+)  
$ !*

   :%  &()  2


&)("*)  *  $ %)
.# #"* X#LH)$ ..
4(2 ().(


 

  
  151
7.3.2.Vertiente oriental andina y los valles interandinos

* 

 &
9666A@66((3!( 
+(",7

% *&H( ( 0B@Ad


4,( 0-((
9566(>666((
segunda parte

,
&423.) $ .):)
I %)I )K *) K *) .7)
#"("3)H$ )#)7)
0 -" & (:  (L" -('0"  3!   
 23")=7

) B &a(%()+ .3=* >67

   * 
 &$  ":()"$ #'(#'((%
3#7)(.)( 

) 
  
- &3#  7)A" (')*3N"- ()   7)0 "((


* -    
- &I3  ) )(*7)
#(* 3E "  7) (30  (  7)##(3E((": "E') ( (7

    &41+,#" .)+;)!

   :%  &)IK  "(2$ ..


 *":)( (I # 1 
3($ # 7$ (" *3+;)
)7

$ +,$  

/ 0E66<?66((

,
&# $ 3.)8 ))
)H(7&  23)=)
*7)H:3)G7

% *&H( ( )5@<d


4,( )B66@666((

,
&
"
(# $ H: 0 -" %(," " " )   '0"  3

152 
 

  
 

 
             

    


     ! "      " #$  %$ &

   
'  
 "    "   "
       "!  &&

        


(     )*  "   

   "+     &,   ) +   "


    &

segunda parte
   
,-.  "! / ""- .
- . &

    


, / 0       1
2
 &
,  /   /.  +"  
 
     
 
.        ./
 &

  !"# $"%!"


3$$%%$$  && &

  &
4 "4 "'5/"5 "
6+&

 
6    "#
74&
5.   "3$$
%%$$ &


8    
      &
#  $%  " &  '   
    
       "
 "   9    
   &
,. 
       
-.  &

   
    "    "      "
!   "" "  "2   &

        


(     ) #    "    
      &,   ) +       &

   


:"   !
  &5     .    &

    


, / 0     "  
&, .    0     "    ;3#&'  
 
     .       .      4/"
4 
6+&

153
7.3.3. Cordilleras altas y el altiplano

) A<

 &
<B66A@66((

,
&423(#)=H() *.)
) I O) I %) I ) ( )
.) $ .) 2) ()  )
4:7)#"("3$ )))
segunda parte

#) V ) H!) !.7)  


3*) ) ) :(7) 4!
3()=.) !27)H: 0 -" '&" ( ' )":3' '
3).;))I27

% *& 3( ( )B?d7),35669>66((78


 )( ,( )*1( ( R6d
Bd)56@56((

) B &W)!-(373=* ><7

   * 
 &42":" #"1" .)(
*(!)#)"+).*)* (%8 ).*,(1)
2":#"1("

) 
  
- &(!3*;G )% / (0 (" )7)" 
(#3&( /   /78 )3;7   7)( 
2((" "


* -    
- &4$ %((!+($ $ #3#/ / "(   7)
3*:7).(,)# +(3&/ "(  "()4': ( 
&' /  ( (7))(). %3K "-  "- 7)

    &4) . "; )* (3#")# 73$  )"7


8 ).*!( () -.( 
"
2"+.*)(;3)(). %7(')$ 
#!  ,(( (( 1

   :  & "($ # #";#1))(


'(P 3*47)#"#"(2
+(   

! " "   I/1 (  /1  -     " (" I" ( "  ( 
  "  (
   !) ( / 325?'

154 
 

  
 
7.4. El control vertical de pisos ecológicos por las sociedades andinas prehispánicas

.;1)#(* !)() 
(:2, &("*)( $ 
 1("( .( ,()'(1#!
($ .!4C.D(* 
# (+ )$ ( #(1 * ()$ # )
* !* (2,)" * -(
*3((G"'$ C(D7

(I 39?B57C,($ #("$ , ('

segunda parte
(" .;((,("!". ((
,(DP!((( 1('
,*

7.4.1. ¿En qué consiste el control vertical de pisos ecológicos?

 *,(((* %!(( $3


*H7)4:)*))((($   *
**+( +*
3(!2):!))))()*,73=* >A7

+(1$  (C#;*D. '!


(!",) * ."2)()
.!()!(($ 
1 CD 
2#"! 2(($ (.* ;&
)(' .#3:((  7)
"2( ;!2((
,'

0 -" 4(," ,"


" (     
 (( - ( ($",
 "62?


 

  
  155
7.4.2. ¿Qué ventajas representó este sistema socio-económico para los Aymaras
e incas?
%!(*H-! ,#;4+(";
# *.)(( =* >A&:() $ ."(!2)*,
-""$ :8*"#)$ (!"
 (3(7("( "; ))(!2


((,%!* .,()(
("!(" +(( 2;
 +.". 23$ !)#)7$ (
segunda parte

 

 ()CD(($ $ !&* 


 (*+* ;& ,
- . ) (+ $ (. 2&
.)( &*'" "#CD

7.5. La colonización actual de nuevos espacios territoriales por sociedades


andinas
2;#1
1("
'#!-;#":)+.!* "(
C2,D .,$ .(2(C(##*D)
$  :2,*


($ %(2*!*$ # 


( #(,: +(*
: ,  2,#;E6 "
*((# (+ )2,11"
+ ()(% , 
(+2-,  23P4#)@6690<<7(
22,423.) #)473K  ()
"$ 7


#2)$ % )(!*)2)"
 ..+)(".*!)(* 
 R2)(!2)) )11())* )
(" .(,: ,R(",

;&((.( ##1
)(*(1)( $ %* 3P
4#)@6690<A7

I #* )"*( (R ;)


)#1  *,) #:
("(!(($ %  *2"+ 
+!*(*$ # 
(3P4#)@6690<57

156 
 

  
 
7.6. Estado de conservación de las ecoregiones: la otra cara de la realidad

P*:".)(
":)1#" .
 "!**)$ # (
()(
*) (  +   "
3*  ))), 
+)7($ %3=* >57
.  ,($ 
$  " +

segunda parte
**1+$ ) ()("
H( *3HG7
(
=* >>( HG)*(

 
0 -" ?;    (    ( (E(  Q (
E (%:('0-
.#!
 ,#,#$ **
$ ) 
,()!J  )-1(
(2)#  .-. ..)(+ 
3+)")()()7("3()"))()7)
)( ,.,"$  1*  .
)*)%2' + 

.+, .(+:)(1  ,


1! (:&+ 
*.) ,,. )
 , .*,   ,;-+!.
+:

*,1)2(+ ,($ + :


(*-.(&()4!) ;
%( 3.)8  7.(,;
("
).*.%(" 
3-,)-,) )7&(+ 
* 3!))*)* 7", ,-(( ) )
(3()();)7)+. # (
("
:*)()-,.+()
#)$ % ) ,%#+ , (;&((";
"

* ()-,423H ) 7., + 


#2)$ 
:2.(("
( )*!))+ +" (1
 (,*2*  

4 1(,() ( (#*;


+*! ( !*
*)( ($ % (

":1 "!**)2)()(.
$ %)(* )*.)*-.
$ -,+3().7


 

  
  157
segunda parte

0 -"  E (#"  ( C - E#CQ(

158 
 

  
 
((  .)() .2)
* ",,()+"+
+ ((($ ",*
* .").;
 .)*+."# (

*(1+ ).#"(
()1*! )$ ("$ 2&
("*)*.( "+, 
=: "":".)()2-,
   2$ "$ #$ #

*2   .+* 3 .)

segunda parte
%2')*)7
. .$ .+* 
.2(&*1 ;1+$ )"$ 
K *96Q&"$ (2,#'( ") EQ)"$ #$ ) >Q

*2:+,+AQ34P)@66E099A
9@67


'(%.# AQ "$ )(
 -,+*!)!((
 ("*;

 1+  "#3@66@ "#I;)@66<7)( 


* ((".",(*.,# ()
$ 0

/
@@Q .,( " 2 "$ (( 

/
<>Q " )( .*,*(
# (

/
.,@>Q* ( .*,*

/
965Q .,!0  .*,(,+
+ 1

/=()55Q  .,( !  .*,)


++ ( 

7.7. Estado de conservación de la vida silvestre en las ecoregiones

 #"(.,+( ,"
( #1"
$ .  )()
(.2)( "." ,(("(+
+)( #(.*'*(2)$ 
((*(.,"".


 

  
  159
7.7.1. Factores que contribuyen a la degradación de la biodiversidad

(*)+$ +((*.,(
.0

/ ,(#1"

/
-,+(

/!+ +(!
segunda parte

/(,("

/("(1

7.7.1.1.Destrucción y deterioro de los ecosistemas y hábitats


(.# (3)#",1 .2+)(,)
 ,(+  7+ ("  (,
()$ ("(

$!) %'( /(

P+((2. ""++ *,(+,


(
.) +")
%)$ (  .*  * +,
*1, .)( .4!)# $ 
H:P((%$ 1( "+)
. * $  (1", ""
*1


#1"": ($ (
"$ +* &. $ (1+"
() $ + *)!  
 +1*$ ",*) *+ (.
$ (" .) .+

.,-,.("$ )* ()(


   .*,      (  $    :
 ( )
() 221"$ $  ; %. .)
2""#)(#"$  
(":".(
#) )K  () "$ )#(;)K) ()1+ 
*   2((";43":4  7)) \;
#$ 4 V :) (K ")(:&2$ #( .
)2%2'

160 
 

  
 
$!) %'( / 

"(* (.+*,("()
; #1")( ,+ * ( ,1
 +(+*(,#1") ( ,"
.*;)(. ""+(
.,-,$  (1*. C#D$  
.

(1++*(,1"$ ")$ 
#""$ (&((";+( ():* )*$ 
*( #

segunda parte
7.7.1.2. Explotación selectiva de especies de plantas con fines comerciales

.,(+)"":)(())")()
!(( ($ "##)#  -,
)'.+1*&$ #.'(
;)( ,1 ") 1-((

 (+"0():")$ 


 ,#)$ % )) " ( &
(" "(! +  
-,

)($ !)1)"()1)#).(
2* "2)( 2(&$ #* -,
K *"$ ((2 "

7.7.1.3. Cacería de fauna con distintos fines y comercio ilícito

P(*.:"+ #!$ *


 #!+') $ (#"*((1
++ )). %)##)*  & )'(
+ -! "
 +(
2  (# .)++L,(

":).2!+)  "


(). -,+)(  (")
+ (;,+.

(12( 0##)'))+)")()
(1*)*&( #*!(2P 39??>
I=)@66<096596?7C
   D)C
  D)C-
 D( ,1
 "


 

  
  161

(  (")()
 (   ()(
. ( "
++L, #",(1         -.
()$ ( (!*. (  7( - 
(()+" "  ( ," ( 
 
"   .( ))  
(!1+)   +    (  ( 
(.3 H
7AA$ * ! " 
""+ '
(.*("(.!+ 
    $  +         #"    
 )(120)() *)+"  -(  &  -#. 
. %&)) $ !  
  "  " 
segunda parte

))    +   "



""   " (-'
7.7.1.4. Contaminación ambiental
-   4( ,"   -

 ;(  ()    . , $   (   (   
 *.(#1" &  -#.  &  - 
.(,) . 
 " ))  
!$ ,(" 1 3:(0   +   "    7
( ))#" 7)..  (-'
() )*!,  "


((* 1*4P ) (,!+(
) 1;(. !4() * #(
(.(4!)++ 37
 
"#!#*H)(, * 
 , " 
 #)+,+(
# ((%3I!)@66E099<7

7.7.1.5. Cambio climático

P(+(1 "("(.*"*
=,((1
%%)$ -  
,$ !#  . ,"($  
..) +%..**,(
#1
 #$ %)$ !-()$ . ( ,
+ * 3".)# )7)+"(

7.7.2. Especies amenazadas de fauna

""1+ +$ + )((*)


.,(3 ")@66E"7)+ (23=
I)@66<&
* I)9??>7". .2(1(."
$ *(2) , #1"  .

* *1+3=* >B7( ,*!(2."3 ")
@66E7

#!E4G( -  -('4  (  3#  !      #   4( (; 7(
 0" 0G  ( (

162 
 

  
 
segunda parte
0 -" 2F    -  7 (    )

*1+".$ ((!+.$ +*!


(2)('(C. "DC(*(2D) "
3@66E"0AA57%* ((*(2)(($ 
$ *(.,,0

/V $ #3## 7


/ #3(* .*7
/4"+2 3* * 7
/4$ %13 7
/(14(3(7
/**H37
/3=:"7
/4!#3* N*7
/34 "7
/H 38( 7
/ 3 #(7
/4"\3## # 7
/,H 342*7
/4"+:3 "*7
/(*3I # *7
/H *34(-7


 

  
  163
7.7.3. Especies de plantas bajo amenaza

+(2%): ,!!3+(
 ,),)#1"27)+ (2
* 4'(.3(19B6667)"
+(,&* $  (,(#
": )( #)-,# #"( 1(
'( "P.($ "#)
1"( 2 () "-,# -,(
segunda parte

* +()($ !) .2,3.."


1"(7 " ,**1+( *3,"$ ( #'(
(7)$  *(2. "($  (
$ ( #.()$ -! #1" +
(
( ##)*"1$ '((( 2*
(

(% "#3@66B7)*C $ #*!.*


(201".# ((;(#1" D

'(1"".$ 1(2 (99A& ())
")()("2("((
"(2) ." ("*)-* 
+$ !$ #""$ (.,(",
I0

/(1(2

/  . "(   


" ,*3((7

/I1 @6Q *!(2-((


EQ)"")  *

164 
 

  
 
Segunda Sección

PUNTO DE VISTA
"Cada vez hay menos árboles y más penas"
[V ; *+S[V ;#"1-S[4$ ;S* :+(
  (1" "(1$ !!..(2, 
!

segunda parte
 -*@,
:


  A  =   
     
+


")43f7# $ 1" ## ()


"(";$ #"1* .(2,$ +!(
 "!*$ #"2

Y.2#(1"(1Y)\ I ) # $ *


:  ".("(2)(  #(")( :%
(9@%.":2+%.(* !)
(#(";()("%".$ " (:
"$ -,*(

Y #("$  2!(1$ )($ !*(


 * !Y\ I $ #2(#:)$ +.(
-, ).*":) .
# ()%)+(


 (  ()"#
.)4'R$ (-.#* ! "
**9@5L,(!)$ (+ .
)" "$ '


$ :) :1+$ (1*($    )
$ 2 )$ ,#!"2  "\ )$ .*
*  )$ #%  "(* 
"$ ))*)..
" .!(  !)
;)+(#


+()( )2@6%(
)
".. *!.!(9@%)#("( :)"$ )
.$ . (!*+% *":
"(,.*)(2)#(
P ((  "*.#+
":  (  *      "*  *  % * 

# ) %"$ )$ .# (


 +2"%Y(" Y)(

0"  30- ((  :   ( )#( '2'%C$3$( 
7    (*) (,"  ( " / ( ( (" )( .- ('&") 
$R $&70 ) 2


 

  
  165
/[4$ ;\ I 2S

/"$ ..# 

/#$ #!) .(+! .C.2#


(1"(1D)- 24# 
segunda parte

/
($ )* ()$ ()":("."
$ ("$ ".$ C.# (
 +2"%D
[V ;*"!( (
..(-:S
[V ;(4# ( "(2,S

/
:(";%$ C(( ,-,.. ( "
!*R() )H(G)

::) ())I;)I.()I-%)# )
HK(# $ (.""$ )$ . 
." -("2^D[$ ;(!$ 
(: .S

=  A 
     B 
  * -  D
    ,
 
*=  
+
 A --

  ,
*@,
A ;,B*
 ;  * 

 -  :  


 ;*
    ,
 
-- 
 *
 :  @E

/  ,4!


)\ I   "#(
+(,(-%-:1"$  [V ;
"!* ( % S[V ;(S

/P*2'(%#(*#
4 " !**()  ,4!

3@66E7)$   ! "$ 1#C,"+
-,   D3<<)! V 7


4# )[$ ;*+S
[$ ;(4#  +#S

166 
 

  
 
PUNTO DE VISTA
"Tráfico de vida silvestre”"

H(  ( ! $ #(*  * 


C4( :".@665D$ "1+!+ .
 !

(' &'( /$%$!)4$4 $'(E

segunda parte
 0:P* .


*'P,
)(-,*!
(;%<A(( *  )*)
))$ %(!"2 * (.
( 
1+(-, *$  ( .5)666(
, (  ) , +  1+   (  *

$ ( #1*-,(2)(* )


)(!(\,)
P(P,
)
(( (.!("

1+*+ $ *&C. 
96Q1+*..$ ( D


  *: * B


 ) )
:;.( ;"+ 
(+( "$ .$  
$ $ )(,) )# .)
(..$ (2-!(1+
$ 1*-,(1(2;(.$ 
( 2.)* (1+0.)()")
():* ))((
)  ,




$ ( #1 C:D H


3. 
"(
(2= = .7)$ * -,)
-,(,(.*..( )(+( .
(%. $ -*+ 2,
*!(* ;.3;
) *-,#!"( ?66(2&; )
$ * ((A666((1@@666
& ; ) $  (     .   ,   !7


.)(*..84* ).
( $ !*,"..( ;"8#)(
$  .1  (   4') .    (  
  1'''


 

  
  167
 *  
 

 ).+ ( # )(+  


.,( . *+  )".$ $ ###
C#*D)(1(') (.:("
++L,(..+(( 2
 * (C(D)(

%  -+ 


+(( #"(!((  )( #
( +(($  "- 
segunda parte

$ +1+()%1)((# ()
( ;"
(1$  (( ("
 &2,*1..("
$  (* 
   !  *) , " "  .     *( 
.#(R($ . %(1;! 
 )( . " "C,R
P  .)=H.D
+  1
,( $ ^

%"(1)2 ,*.) 
 (",(

/[,*"(1+..S[
  ,),()  S
[4$ ;S

/H(22 ()(')( #"2("2 [4


$ ;((12S[V ;( .!(*
S

/[4$ ;*1+*S[V ;((# (


S

/P (*  () (


+",:+L,+(.)
P.)4[
1
 S[V ;!#.%S[V ;.!
+"S[4$ ;S

/ +$ ;!CD", %


P .I ") =H)(
! &(1(" .)(+(,

168 
 

  
 
Tercera Sección

MANOS A LA OBRA

Elaboración de textos informativos sobre algunas especies de animales y/o plantas


amenazadas de Bolivia

 ,- *1( '$  $  (

segunda parte
 (
,) ($ " :+(,$ 
"  

 ":* 0

/ ( (.*)(2J*-,

/ +(," !)#1")(,**(2)


.,$  

/
" -+(.+$ 1"
!",*)" ,**1+)#1")(((
 .)(.,

/
- ":(%)")" :)+*+!).)

/ ;-,) ((+-,"":2)* ,)+ 


+1+!* +(,(1)"+($ 3:)+#)!)
!7), H(";(($ +(,+ 
 +)( 

+2.)((.("  " 


) ) (  .(.+,+L,&
,((*) .2). ((($ 
 ""(1"1+*($  +
(.. #1" (2((

4  2  ":  *,  +( .    * 

"1 C(D-+(.0+#)
!)!))! ))$  . !
 +(

P(""1.)(:,(

(($ ($ 
+()*$ 1"


 

  
  169
TERCERAPARTE
Conservación y
Desarrollo Sostenible

UNIDAD 8: CONSERVACIÓN Y DESARROLLO SOSTENIBLE:


ENCUENTROS Y DESENCUENTROS

Primera Sección

8. Los encuentros entre conservación y desarrollo sostenible

 !(*.()) "(.(


$ 2",*.!-!$ .  ("*) 
+2(;*bb )+)*,. ("
( +(+,)(,(")-,+
* ).2(1+ #1*)("()( 
 +( ,! ($  *2 "
  "

4C("D)(";( #2)(-
*(). .")(1(*"( .
$   

! ((")$  # C D


.,&)) C D) (".()
) . ( (2$ . 
-,.  )( $ 1"
+  *

[4(*  ."" (:   


 S[$ ;(S

[4$ ;., ( + (


*S

[,((" 1(" .* *)


$ .) ."S


 

  
  171
8.1. ¿Qué entendemos por conservación y desarrollo?

+  .,)(



*I .,"* +,
0C(+,"+, # ()+)..
(+,# ((:.
#("D3I)9??@7)$ "($ (+(J("
# ":.('$ "

((+.,(C*, 2,"+# ()


 $  2("+* )$ (*
 .+*+  D3I)9??@7

4).,*,3 ",+7( 


."  ("; 1
# ()$ - ";(.
-+(.

8.2. Conservación y desarrollo, ¿un binomio posible?


" +# (.," $ "
tercera parte

:.)(.,(($  


$ (.* ")""
(! ")$ ("0


*+   (:*,  ($ .
 ).  .$ "+*2($ 
 ,# 

A  $ "+  " (


 )", 3$ *7(",
+  3$ *7

% *
 (#  )* )))
( *"(
( .." 

4)(#" "$  *(  .*(# ()


$ ( .0

  
     
 ;=*
: 
, A  

   

&

/ +"1(!(3(,) )..) ,7


/ (.)".(!",
/(- *,
/I.",*
/P ( )+ ,  ..,

172 
 

  
 
/( .*, 
/ " ( ,"+$ 

  D,
 
  @,
 -  :   * * : 
 
 
  * *
 A 

* = :
+8/FG9E

tercera parte
0 -" 5&  () (  "   -  S 

)(!  !$' ($ H% 

%
*
,
*
 ..,)( ,
())*!)((";.  "2,3 ,
()..) )7).(,+ * )
 

 ,
: ,

 ")1*!
 (,(3)*.7 ).*,
 


@,
 
 (, "( )+(
  ,..)(). )

(     ,D (  .)* )


+")()(). ((%
. # (("


 

  
  173
(" $ )($ ( 2 $ (
.(*"(("%) (1("(.
$ "(((;*)* ."(
(-&:().,*$ ( + 
* (!(#((*(,$ 1- )"
  #!.21()*"("(* "
$ 1*"

4)($ (!*,*( ") (:


 (  (:.&)*
.,I11  !)"(+(
   )+$ #(##


    !#( ,-.)(
 (()%)'(;)* )  ,
"+#)(("
(*(("
((,*+  
".("$ .. .#(2, -,
.)(%("." 

,( ((". :.1*)(


tercera parte

(";. "!**$ ( #+


     ("*).!.1$ 
()$ (*))(( ($ 
(       .).,)
#", ,

8.3. Los “encuentros” entre conservación y desarrollo

. .$   )(()#" ))


("; . (:""$ (
I # -*,(
 ".( 
( *+.+-,(#" ) !"
-, (%)$  !+;*1)
$  ;( ** $ 
).!( +,
"$  !( +*  *1( 
34P)@66E09@A7[$ ;(*( ( S[V ;++ 
;-,(S

.  #"*(2 ,.,


  )"" *2,)2;* 
!+,*$ ",* ". (.**
(: 1$ (,   
."(
(#"(*,*
*+

174 
 

  
 
+(  (  A5.("$ *2
((.",*"* )("$ 
K *(",$ .*    2&((";).$ 
"(  !+: 
(""2;

+(.   ) )  ,


C D.,

 ,#( +"(C(*"D   ",*

8.3.1. Ecoturismo

( (C$ .: * .)+.


2:)":($  2(("  )$ :"+,(
( . .  DA>
.( .-
 (1 (  )$ (0

' *  *
 E(,"+"+

tercera parte
.(:(   
.  

' *  E
 .*! )
  $   ( .  ,   +(  
( 


 * E  .
 ("  * ;
** 
"+( 

' *  
 @E .1 ,
+ :)+)+ .")
(+)* ()* )J.  
. *+)(
 : !$ *)!(#1"
 ("  
,$  2 (  
-$ . *

?L (  ( J '


 
  ) (N (   ( 4 " (%  I (   ; 5
 (F ) 


 

  
  175

'(;)#(( !!)
(1"0

%2   EP"4$ I4(+( \;


P# (*.() ) ,
"+( .$ 2 ( 2
. 

! ) 3E
(!*IHG()( ) *
 .(:.+((  
 ( 2. 

'! ( )$EP"4$  :() ( (


( (:.", 2
 (( ) ( 2. 

I ! $E ( !2   !.


.* 2  ) ),.3.
P  " ).(7

0"  3C   3  


tercera parte

(+  ).!# () (  


 *-%@66A*).)"+*( 
*'.3@66>0@>@7C%@696!5@B666 %)$ *!
-((@A<(,*.D

".  *(( !*":


( ".) $ ( .-.(
()'  *,$ ((:+.
 (((, .+,.0 (!+)".,
.((!+) (.&( +  "1)
1$ ( # * ,
3.)@66B0@>E@B97AB

(%3@66E7)C.2 (*+..,
* *. + *,1*)( ,
.-. *. !),1.,)
     , (")  .2,      (  .   
((( D

2E   "  (  


"  " 
  () (  (".( (," 

" ((* ( - ( &- # (    & (: (&#&   (  ( ((
("    4"   ;) ( #  !      F (  % (
ME#C& 
$:(    ( I "  ("(((  +/ )   ""(  Q(  '&  ) -"  G  -"  
%(  )"   
   -  (    I(: ( ("   ( G %"  "
,"   7   ("((  (".( ('

176 
 

  
 
8.3.2. Biocomercio

4"((.+ (
: * ".()(
!( " ..",*
(.,( 


;(           $ . .
.",*

 ( . ".$ 1(.(2)


+  ("$ #*  ",*(12.
$ (."$ ),  
 *)(  +("())
)((";.("*"$ 3 J ,-
")* (7

 "".( ()(.P9I, )


+1.*!.,( ",*)* 
 (0

tercera parte
4 ,( ..3" "; *7

4 ,(+.

4 ,(-,

.#((.

4 ,)(2,+.3($ !)"() :'7

)(.( .

.#(+".*:!

)(. (""$ +(* 0


%)()3%) )"7)(3.  2'7)-
**) %*#7

 (.  

( #-$ #( .;,+#(


(:*,(.** .( # )(
 +("..,$ (: )
  .)(()")* +,
(2(:#(

*,(:(2, (( () 


. (  .)1"1
$ )(*2*( ) #*  ,()
(., * .'( ,


 

  
  177
8.3.2.1. Experiencias e iniciativas productivas sostenibles

 ,-. ."(((+


*!56

 - =*
  
    * *B 8(  9CJ

((:(( 2(,) ,( ).


*

I;)( (2,#-! 
+ )( 2(,+",:"

;,+ !"1")* 
"+ 2( )((
" 1+*"("$ $ 
" )*  $ +*'"3=* >?7

((":,*2, .$ "


 (:'1",+ 

H(";+" .*(
tercera parte

 ((:(2(42,(
 ..

=* >?#"+ (:H,)@66B

?;-" (  (    &-   %    G( ) &%G'


?#
  N  #
 (&  (& -- (()  # ;)    
!GG  %.'$&7) 5N'  5'

178 
 

  
 
!
B : *  @,
 K  38.    9
: (!"$ #'((2,) #: 2
 ,#..'


.#( 2( (G($ 
+")()#
#((
( ":)$ . (1 (  2H

".(2,) .( #;-+ 


*2,$  * (2,*) .&
$ "" ((:.,()
 ( (:  (2,%


", (::$ +,1);#:


(;


  ,)+$ ( %:

   ( "   (  .)  + (
(1("(2,(.:(.
$ : #(3 ,'7$ ".#+

tercera parte
:)( ",*)" ( "2( 
(G4,:)$ )".2;(. 
((( !*)'$  -
(*2,

=* B6 ,(G:%:3H 4 7


 

  
  179
 -K& *  @
- 
 

 CG

. %)((()+  (;.(1.*,


  ()*(
(  ( ,1
 "( !.& $ #;
"( *-,

 ,)*2("( * "(


+.,(;)(1*#"
4*(.,I:  %)2+
 +(  " ).;((,
3I * )PP) !27 .,".


 :,(  .,*
 (:$ (..)$ +.,"( 
 ( ,+" 


.,(1. >A( " 9@( *,
-((A666+(!*($ ((
4*(

"+,($ "(:". %)* ! 


 
tercera parte

(@,
;LM B   LNNO

T 956( +". %


..!*,#T 956(*
( (2+". %(42)
 4!
+.,+ *"(")4:)
;I# *I#42) :(  !2
(4!

*' ((")\ 4" ()956(,C+ *


(( .+"#. $ '( D
*)T 95666+ *!( 
CI !$ <6.D:!  *,$ $ 
(()$   -$ C +"(1+( 
$ ( D

4 ) (+(,$ (A666+(($ 


..>A( 9@(  ,$ 9?B6. %"-,)#"!
@666"2)# E6((

?0"  3&J53 '

180 
 

  
 
8.3.3. Sistemas agroecológicos

  .,(*,*)


(.,  +*!

**!C $ .,*"1",( )%


(:(*!$ .," 
 )" $ ,((.""   D3 ")
@66E0@A7 + " * )C"D
 *((  .+ "$ +
3 2I)9??@09??7
%(*,*") 
(( 097 ("((2.  )
@7(: ) ((*13#:)".7)<7((2
; )* ) (" .* )A7.+ .
.3 ")@66E0@A7


 *( *,    .
 );( ,*! ((
,() *  .5A
'(*  ) (
*;)+2* $ !()($ +)(., *("
3,*;);+ (,)7$ (
 *, )( ) .,

* *+(   *  

tercera parte
)(5%'$% 
%   (1%  %%%$ 

I , "2. (, )


  *,
I( +,
 .#1 ((,
( .3) (
I"+ *,)27 ( #
,(2   
P(  * 
+2;
4;.
?E)  - ""  

$ !( *!)",*


* *

P.*  
 "1 *+(
*!
I+,*
(   
*:

+2,*
* 

(,

0 -"2#"((  ( " ( *  (-. (     (


 

  
  181

.)*  .)  , )(
( ,()($   + 
2.(( . .2(1 
("*)*  $ 2.#*
( #*!3( .) +2* $ !() ($ 
7)            "   

 ,)**! *( .+* *  ,*$ 


("()  ("),((."(: 3I
 2)9??@0@667 % .*!*!)""
(;(,* ((";.,
  $ ( #( (!*)  "
   (  $  *  ( -      .

8.3.3.1. Aportes de la agricultura andino-amazónica tradicional a la agroecología

  (2,)( #'(3+ 


*H7.)  2,*2 
(
)( +(1.*  0
( -(!#),)# (&(.)
. (%  (!  .  * - .     !
tercera parte

"() "*)(":)
*!*!" +  (*
 &(1(.*;


*!" LL L#3I 2)9??@0@6?7&
":))( .* +

I I


*!)$ (HNL )(.#( 
1)* ,)+*! LL +( .)
  ") 2:+ *  .) 
,(1.*  . ( + ,* ().( 
("(#55

,, ,) LL 1 (


.(,(+ . ) $ $ "
CD2:) (

 ' %I2   4


)( +!(")   ;(( 
+2. )$ !  +:)
.;&.!$ *  #":).
(+ 2,* $ 
$  ++ 2. + 

??C(
"  (,"  " ( 3 ""    -.( -/"    (" ( 

 ( ,".   (/  1   " (I"   ) ( " (   "
 -('

182 
 

  
 
'(( ).% !4 '$!P
  (-%)$ ;#1 "(I-3 (
(7)((, ((:("(:+2$ (,
(" , "*!#1 
+  $ )()(!( ,")
 "" .
+ .-! ("(!
" "1"" )).*, 1=(" 
$ (!1  *")(1 * #!;
$ !
( * .)$ "!"( 1
 )!+() 2 .(!2$ )*' 
2)""(,#1 ( *1"&
("*)( *  2+ **)
(; 

8.3.3.2. Agricultura orgánica: un puente entre lo tradicional y la modernidad


4*  *1C( ,$ #2- *( 
+2;))* (.(*

tercera parte

(") , .) #);


()* ();.) *1*(",*
( ." ) )
(#"*D3
)@66<7 ;*!$ ( .
" ))()"+)+ 
( )$ *.2("
 ,(":(# (),!
(

PP)P,
\,)!.( 
(;)#"* ," ,$  )
+;)%*1)$ .(((((-
3()@66E0@EB7


 ((*1+.. ( !
 24@696(  ((1@6((,
((  $ (
 (.!(*R(! 2
9Q ((R1((($ #
. ( .

( (1 $ )  .:


(.*!!)"  " .(:
 .( , .+*)(0

/*,0$  )%# )..)  L )()()# 


/.0 (")(!). 
/(20+ -,(##')( ( )  2'


 

  
  183
0 -"2#  ("  ((">>"('G )( (7 :( ( -","  "

"  ( - (      (  '0"  3%  *- '
tercera parte

0 -"2'#" (  7( !( G'0-


.&'4-" '

184 
 

  
 
8.3.4. Manejo forestal certificado 56

8.3.4.1. La importancia de una visión integral en el manejo de los bosques

"$ (% )**"( (* ,(


 + (( .)(+  ("-(( 
(# ( * #,** !)(:
+,* ) *(* ( '
  ("*)(1,*)"$  ( + ,,(
1"$ ((  3))1-7
# (

 .)", .*,%3)": 7


.!(() !&:()-
(+((&)( )($ "#$ 
()() )

.#("$ ")),1".(
3()")(71")" +(.$  ("; 2
 ( P(:*$ )) " (
+ )$ (2,.
,(;+ "$ I1').

tercera parte
"$  $  !

=d9B66+"$ (C(,*+(
 ".* #("$ *!)$  
 #,*",(.)$  +J (
+ *"D

"* *!"$ 0
/$  0+(,.*$ (1" . ,
.**, 
/$ (0+(,.*$ (1" ("
,
/$ (:0$ ; ., "$  ((
+(.  )$ (,+ 
#(" *,)  
/4 +(0(
+(, )-,%( +",",
/4 + 0$ ."$  (
 +()(*()%)- )

":( 2,","$ 
+"+* +  )(2;),(
,*!

? ; *   (() )(  ( " (3%C$0CF&   :


 (G( ) '
('
'@F ) 5'@&J5@%  4 - T2'


 

  
  185
8.3.4.2. Cobertura forestal de Bolivia

. !.* " + $ )"'(


;#* ( ,  +);'*+.)(1 
5<(#15< I=I I) E6Q"$ 12
":) $ ((1. $ %,
3=* BA7

H -,( $ 2)"$ ":(1(


("(,((&"$ (2,$ "" 
(.'((!"$ ) 
(E66(()$ ":.(+(",)
(%( +*(
"$  ((+ ,
 " 

I #;1"$ (+ -+*!& 


 "$ ":%*(#1$ 
+)$ ( , +!
tercera parte

8.3.4.3. Recursos forestales de Bolivia

.-!( ("$  (


 "$  35<(#17)  ><Q3<<)5(
#17.,- .(+ E)5(#11
.#("3=* E67
  .).<9B((<()
  , @6((<%

(     
Q 
B
   *
  
 *
 <    A :


         :  
  D 
 
6  ;
 
   :   RS8/9

(,("$  *,.) 


,(.,(( +(,(
+ 
,($ "(.!966
(,. ,*((1<5(,
 ,%)+.  : +$  9666
(*$ * +  )(1(: ,+)+( 
( +  +     (.   ( 

?24 66( -1 ( & ;  0 (   %  4 - T2(" 
 
  ( / * ('
?54(  (   7* 
"   ( -"  (") ."'

186 
 

  
 
tercera parte

0 -"2
 ( %  


 

  
  187
H (.!"+(!) 

'(%#<B(,)+.,(1(:
(( 3-((56((%7

4    D ,
 * ; <
/(; EE


E6Q-+ '(;.**
9AQ- ("("( + 

 -(A?!
)(; (;)$ B66
(,-+'(5%

"(   ,#* ,+)-+


$ 1.( ,+$  !& )$ 21(1
() ,2+ ,* *.
$ .!*  " 2) $ C9<6+)
+.#(@6D5?& :( ,
#$ !
tercera parte

@A>*.+#$ !)@96
 " 51"#1<>(1+  " 
96A1"#13@A>7)95.(3.*)
) #)   ) :"*)7)$ (  .#(
."$ 

8.3.4.4. La certificación: una opción de aprovechamiento forestal sostenible

= -,.(" +,) * ,


"  + ! +,+. )
$ +( (( ,+1("
":>6
+,.0

/
(( ."$ *2

/,".

/"+,(",.   + 


(2*,

?6F ) 5'
 4( 
   (*)   "  (
 ( ( )  "    (
   ( (('R( (  7   (     (   ( ( (      
  
  ,"    "  (   (  :
 (     "( '

188 
 

  
 
8.3.4.5. Cururu, la única comunidad indígena con certificación forestal 61

(    $ * * *+CD "( 


P "#1(  2
%@669)( C *D
(!()( 1() (:+).; .#
$ 2"$ ": : ,(H>@

":.((+ (:."   ).;


*,(*,(.(+K*) 
$ %* ( (2,**+.)( P T
A6)666.#( A66#1(1@>)666+

 . (! ,) $ *+ .


 ) ,(:( ..&$ +(" (
(H(";+( $ ":
.  ()((";($ ) (*;&
":*2,),, !*I   3 IP7)
+(.( :( 

tercera parte
+,","*,)* (:*2
".*2($ ((+&
""++ ( )$ (,(:(
""$ * *2,.2(1+ .

8.3.5. Sistemas agroforestales

(*++( *! )$ 


("1" .J)+ ,()((2
 ,+( 1" .*!)((
*+&($  1" ((.
1"+ ,.*,)(*+ 

($ 1")( .2)" 


(:(.,+ (()(1"
,(,*("(:2(,*"$ #$ (
(1*!)$ ( ,("3=* B57

 0"  3&J5
 #  (  ( ) ("& A   :0 (&A0 
 " 
J  &"  #" ):( (  &   :0 (G( ) %C$0CF'G
  7    ( ((
 ( ((     "  (   :
 ('


 

  
  189
tercera parte

0 -"2?#    " )(,"   (( ( (-


 ( (

,(*+ " .+"($ 


  1"$  +*!) $ 0

/ (: (.,+ 


/ (:("*((* 
/ *2(* .(" 
/ *2 (*!+(
/ (:(!+(.;  ,(1.+
/ .".

(*+.&# 2 "!**,


(2,)*).) )( H(G)#1")4# )
3=* B>78!.+ " 
 ,*

190 
 

  
 
tercera parte
0 -"2 J((( )  )(," 7 " )( .- (0"  3E#;'G ( (-
 ( (
 " 7 

#  (G)+1*!)(
 ,"$ )$  *""#
3-96%7)( ,(


1(1"$ ;C
$ (D)(" . 3 )1)2)*,
.7(,;(.!*'; ,
+(( 3
)9?E?7


 

  
  191

1*+)(23H)9??57)(0


 - 
 E
4 . + " .
"  ".
.
"# * (" .


 -  *

 E
,+ +;
,!1"
,+ .(.
 +,(. .(

  *  

tercera parte

"#(
"#(:$ 
  #""#(:
 +,""#

8.3.5.1. Principios en los que se basan los sistemas agroforestales

*' !39?E5H7)+(*+"$ (2,)"


<"10 ,+),( .+,

 ,
 *

 E
 "$ +;*"($ 
- ((*(+(("($ 
(("
 ..$  "$  ( " 
# ( ((*1,
(+ 

 "$ )( .*((


 +
(*+)-1"$ "  ,)
 (("()$ ""().2
(("$ ).(

( (*+#($ $ $ 


*+! (!"$ ((*)
$  *  

192 
 

  
 
  ,
 *

 E1"+ 2 . .""
  "$ (*1 , 23,7
*( )1").#+!
#( + 

.* (.*,P.2"$ ) . 2*


(  ,( )(1 ,
(*1()$ ( (+(
 

(*+)- (1"" 


 .)(*+ .
$ - (1")#(
,(+ 

-  ,
E
"$  ((-$ "+( #
(  ($   . 
$ "(.$ "$  ()."
( .(21().)(1")-*
 

(*+);*((-)(."$ )( (


"    ,".  ,.+( 

tercera parte
(!(1" %(*+" $  
 1"((!(-.( .
1"(  -,"*  
(")(*+
 1"( *,(+  (
1($  .!((

.,)(-.)*+ ("*(.#( 


 )((2,&.2.,"$ ) ".
( +("
)" (*(*)
"2"1+#)(( !*).
( ,.+)",( (()
)+ ))$ (*,*)((().
+,$ %("))#"*


 

  
  193
8.3.5.2. Sapecho, un ejemplo de la aplicación de sistemas agroforestales
sucesionales63


 ! -(*+)$ + ((.
*!)(.*, ; "$ (
* *).(2P-(+ 2
#) K *:42)  ,(2,
%9?>6( (($ # #*,
3 #)4)K  (7

"2.,+)(  ,*!)#"


1"$ ((2) ("$ (= .%(
 ,)"( ." +1*)$ :(  
*(#1+
 ) (
(*+":.+.%

/P *!(1(2)$ ( #+(


( . )   .: ,(  .  (: (  
tercera parte

(2,

/
9?BB+(
").4 *1)$ 
-*+.)+(: . 
)) ,+(>A

/(*+ + ( (.),


 ).,(" ,((
 . + #-

/()2 * %)(+. $ (: .


 .)(

 0"  34'2'G ( (-


 ( (3J  
  4  (;- " G( ) '
$&7'
 4+  (," 
"  ( 
    G  ; *  #  
G E 4

194 
 

  
 
Segunda Sección

UNA MIRADA CULTURAL

“Cuando el cuidado del ambiente es parte del negocio”

!$4%) "0>5

+((   .,".,("!


(:#$  *  .  2') + (2,)(:
(, (*+$ .#
:  .(2(!2))1"(")%


,("(:  2 )(.#(
 )"+ )$  2 +"
: *)).(\ ", (2%) 

tercera parte
*)(1()( .

   2' ( , 


(;(& , ( #*  "#*2
(2 

" ,0397.,
".)3@7
 "".)3<7" ,$ .*
3A7"+357
3>73B7P(
*+ ,


  
     ;

=(  ( .(  2') 

[V ;$ "!%S

4(:*)+),()(")[$ ;("
*2  ,"S

 ?0"  3;. "  ( "8#7"'0")   ( "(('9'&")    (
4(   $F7  -6 -( 5'


 

  
  195
OBSERVANDO NUESTRO ENTORNO
Identificación de los problemas ambientales locales

"(("$ .( *)(0

/(,("
/+,
/
,+,
/P"2,
/  *,-

+ 1"((   %$ )


 .)#((* (

)  *  *
 
>6
)
?
tercera parte

.* " $ *)""+(,")+


 $  )$   (*,

+,)")!.*"(P
( , ++  * .* *' *)
)"(.$ " "$ #( 
'(%&)(";"(  '
+(,  $ .1( 1*,*

      %  %



196 
 

  
 
PUNTO DE VISTA
La represa del Bala

(*#;. .#).2$  * "(


( 42 ."2*
+ " .";),(("&("*)* 
"()$ 2(*4(
$ * " (%J"( ,(*  
2

/ '(+(,$  "(*#;4  ")


+)! )

/*! * )*''(P* 1


(

3

7&)*2("&H(GI
$  2&)4+ 42).(

/* .+(,$ "



)+: +##"

tercera parte
/ ."")* $ ;(


/
: ($   ")*(-
* (* 

/ ,).+" ((

/
(* ** ( 

/ ")(. ,+(*


(**(" , 95?($ 
+(! (*+@565L,( ) .'(
966%&.; *!@B66IX*!#!.*"
3* "7

:* !*4$ I .4,:)
$ #! 1*(1.  "2
;".&(1 .  CH( 
*D ((( !0#)I:
 I* 
)(:( )$ $ !":* 
*+
0"  3F ) 5'E (      -    (4%'
4 3 (F ) 5


 

  
  197
MANOS A LA OBRA

*,(( .2 $ ;(:$ 


.* ". .")*,..
*.P.2+(,)"1(2  "
*'* 

 *   
- -

>
A6
  ?

>4,
  * *
,?

>6
 
  
 - 
-  ?


  


  
@
tercera parte

% * 
  ,
&
 .(* P
$   
 P
/[4(*  ."" (:   
 S[$ ;(S
/[4$ ;., ( + (
*S
/[,((" 1(" .* *)
$ .) ."S

lecturas sugeridas
/I "4+,@66@*,"(.
 ( (#4*(( "D
>5

/4*(P34P7@66E+P.
  . +(H(1"8 (42

/P=)I)4#)37@669":.+*bb
H) "$ 4
 .*,42

198 
 

  
 
UNIDAD 9: LOS “DESENCUENTROS” ENTRE CONSERVACION Y
DESARROLLO

Primera Sección

9. Los “desencuentros” entre conservación y desarrollo


:.$ #* +1("
+( ,,$  .".,
(")"($ (!. C  D
*
".+)(- 
 . .,),#"('

+,(1("(!
)( #. (
(, ()(";;-*( .
"(*)) +(()(( #
"(1("). +(

(1J$ +(".,

tercera parte
(* +-,.,!" (.


9.1. Deforestación
(!C(,(1(("$  (2
 +)$ *(-,*  
*!"+3 I!8)9??A)@66@0?7
.# () 
$  ((*..,.",*)
1+ !&*'"$ C"D++

9?569?E6)"$ #$ .+ ":-,


.$ (#", .
'(;.
,*,(2,4)K *":))()  2
-,*  +,#2 +@56(#J%
#(;@666# $ * 1 (34#)
@66E0<<57

* "( )( .) (+, !

' J ' L


     
 -8( ;LNNT&UO9 ' 
     ,

 -8( ;LNNT&UO9
% ++3#17 % H +,3#17
9??5 <666666
9??<R@666 E6666R9>E666
@66< 5666666
@666@665 @B>666R<66666
@665 965666666


 

  
  199
9.1.1. Causas de la deforestación
 +,.,"$  *!
 $ %)(*C ($ -(( 
+, !"$ % )
(!(* ) D34#)@66E0<<>7
  "+,!. "(
",("+,(.*!$ +) 
(#$ .!: +)((1+1")
3(C ,(D7

 ,"* .$  +,


":3)@66@0@@7)( #""$ K *"$ 

tercera parte

 $
" "  ( ( (*(  7( " +    (  (   +      ("(
)  ('4 -" (* ( - ((  "   / ( ( (((       '

200 
 

  
 
9.1.2. Consecuencias de la deforestación

++,('(: ((+()
,1 ++)*, (. ,%
,. ("((J$ (+((%(
 . ,*; . +   2*,)( ,
 . +*)(*2

*,  +,.  1(&)


*,(("!."(+
  *,)* +,)(1"
 "+($ !) )")$ (,

)+,*,"1+(

9.1.3. Impactos ambientales de la deforestación

+,,3',7 (((

tercera parte
())"+)+ ) * 

( , : I*,


(,*  (,
" .* 3; (2 3@7(+ .* 
 7 (:  
4;$ 2 , .*,

,  ( , ").
3( ,*  " ( (";*(
(.7 +"  + ! +( #
.* (
( ,   
. (( +*(, (  
.#" #1"+  "  " *3 
(( *7
4*
( , $ +  -.,
1"( # (  ,
* )
4*, (
  *
"$  
 

I
#+


 

  
  201
H ((("( (* 
.,1+2*'(:)(1,+
-,* ) .;(((*( 
("*) 2=  %$ C"$ (:+ 
(*.". !++ ("$ 
1*D

H(";(!+,+(1"
(:+
( $ C(:+.( )(1(
*,(", D34P)@66E0A>@A><7


)# (  .,., 
"$ )$ ",()(,(
(:.#  **&C(D)
*2 ",*),("+ +  *
tercera parte

&   :


 ((( ) ," ( )( (,"  )(,"  (*     (   
(. ( (  8 -    "9'4 (  
-"( /) " 8 ( / )(," 9(
8(   ( ((  ( "    
 (9'4(   ):  (" ()
(   (
," ( "  ( )   :(( )  )(," ( " ( :(*  (  (  (

 "     7      +   " (
 ( ('

202 
 

  
 
Segunda Sección

OBSERVANDO NUESTRO ENTORNO


Una mirada a la realidad

*  ( +,$  "


#B%).+2  #*,
 .

tercera parte
UE &J'5'!
 E * ()  (D" '$

  3"((   (  "(( " ( %  '''
U! " - " ( #/  " I

 *1+)-$ ;


K * @9><9 B@5666#13( (,
#7) <AQ#+)($ @5?* 
 9(,#1) >5Q#+4+ (
  ) 2* 0

/!*,
/H .
/41*!
/P 


$  *1++,.()[ +S
[V ;(!".S[4$ ;S


 

  
  203

*  (  . ,+)%@669)
.*,H( %$ (")%
()( .*, 
(* 1+4  ")! ) + ""*1+
 (+

% 4' %$# )(/$%$ /%' 4 82 9


" ><6B5?
$ #$  9AE<9>
$ (2, <<A>@>
W*!3#$ 7 55EAB
$ #$ % B<5E?
4(#$  A6?95
$ ( 9B5A9
HH 9<695?<
0"  3%C$0CF
tercera parte

PUNTO DE VISTA

( 
    
  
 &

H( $ * *'+ *!%)$  -,


( #.  ,.* 2+)
* +,[V ;. *  ,S

(1" ")[ 1 "+S

  $  "  .  )

/[$ +,S

/[ 1 (S

,+,)$ +, 2(+


(*+)[$ ;(+, (*,. 
*.S

204 
 

  
 
Tercera Sección

MANOS A LA OBRA

Polémica entre ambientalistas y madereros68

*2," '+( 


 2+("   ,( $ 
1  (. -,+"* (
 ,

P(($ - 2+.",*


4 1 (: 
1"(
+)*' 2) .( *$ 2
(&( #;(

tercera parte
4 *$ 
.,.",*"
( *)$  1"$  "((
$ (: ) 21*!$ (1(
" *

4)( #$ ..2*+."()


$ "**($ *1( (
(4 ( (1*( 
"      .( $   .    *

;(1**+()*2+"
#"(
:1(  $ 
 1.)* .( " :(: )
($ 

  
@
  E)  &

/=(* $ (P* *)


(() ( ( (("
*2 *

/* *()1* (+ ,


 .)"!

 5;    4( ((N  7E


666'


 

  
  205
* !  (+(.$  -+(,
 +

(")*--,+ (
("

(()*+(,,(-,
 +

 * ($ * ")1$ 


*" * (

 *2,* ) ( $ + ,


 *$ #.)* (!"* (



(()(" $  * (
*  * +"2 ,).
"* )( ,: +

 ")$    ,+)* 


.** ( 
tercera parte

 (.+-,",(#").;* (
* 0[V ;* (+ (1.S[4$ ;S

206 
 

  
 
CUARTAPARTE
La gestión de las áreas protegidas
en el marco de un desarrollo local,
regional y nacional

UNIDAD 10: LAS ÁREAS PROTEGIDAS DE BOLIVIA

Primera Sección

10. Las áreas protegidas de Bolivia

P+(.  .( (" )1


(J#"2()+, .  
1* (,.(.)$ 1 "+
*,*).( .()!(
(!)"+ +  *

(1*.+ 4$  :()9?<?)(


 ;+(;9?B6)+ (1
A61+*!3$ ) )...)1(:
*). (.2,7*! (!)
($ 2).(.("$ )#1"
(2) .  )$ ,* 

1*('"+.)*)($ 
"", ,)**'.,(*
."3I)9??609>B7&*2" )((
((


! ((1"!1*(
+((2$ "&!(.*
(:*,

[4$ ;.1 ( S


[ 1((1 ":,*S
[V ;(1*S[4$ ;($ 
 S
[V ;
 ( S
[V ;..1*$ ;.1(S
[ 1,( "(,
1*S
[4(*  ."" (:   
 S[$ ;(S
[4$ ;., ( + (
*S
[,((" 1(" .* *)
$ .) ."S


 

  
  207
10.1. ¿A qué se denominan áreas protegidas?

 :  *


   
  
,
&

C1* 1 ).,# ()":,



(*),*.++ .)
 *;)( ) #*1+.;!+);)
#,),()+..(   
!D3 >6)I7

C (
;'")"(*' *!)
2+,*(,)"(:)+,., 
  ).*,!+)!(,) ,(, (
,*D3>9)I7

C )**1+(+): !( :*,)


(:: , ,":..,.",*D
3@ 7

10.1.1.Las áreas protegidas: patrimonio natural y un bien común de los bolivianos

1*C   ; '") 


("+"*D3 ")@66E0<557)( #
'(+(.$ +  !*
(;*(. ",*


"(((1* !1 ,
4!
34
7$ ) ! <E5)%C1*  "('
+((   !& (+ (")  )
,( "D
(*$ 1*( (
  )( #.(;*.)(2
cuarta parte

!+)*!++(! 2 *!)


( +*",*) !*1+ )(-(
 .(&$ +.((.,(
'$ .( #


":.1*(( .( 
  4*":.+1.",*$ .
!+,***!(()+( 
 ()((;()(2.
1*
)$ * .,
*2 (   D>?) $ "
(( * (:& %4
) ! <E5)C-
",1*!**()*,(
21 :,(( "!**
()":,1D

 6  5'&  ( -- ('

208 
 

  
 
10.1.2. El Sistema Nacional de Áreas Protegidas (SNAP)70

4 (":.()1**2 ()$ 


+("(C : 1+*!$ )(
!).; ,(:)" *":.
.,D3><)(7

* ()*(*1*3*7) ! 9<)(C 4


  ": (  (  .  . "**1+)  .;  
((,!)*))*((*"
1*)+2":..,".)
,","+ +  *D

 ( 41+(@@1*3+* BB7+ *!


(:). ! 1) ":.(: +(
(,&(("; 1("3)()( 7

*!(:++(*   1


*
* ")+":.$ *  .
(B9

cuarta parte

2$
    ( (") ."
"    5'&  ( -- ('
2  '0"  3F - A  H (& - (G25'


 

  
  209
cuarta parte

0 -"22 * ( - ( %  

210 
 

  
 

 !"#$

%& '(! )*+,#-


#+'.#/0012-!.
# ) 2*

%-&0##,*
## .
#2
+3*

%'" (,430 *#


&)0'# "###'
#(&#,-#'0#0
 *
#1-#""-/ (-*

# 
      -5$

      


-'!##(( &
# !#6+7
+8

       


 -'!##(( 
&#0#*

      


 -'!#5##(( &
#"#*

10.1.3. Una mirada crítica de la gestión de las áreas protegidas


"#'#!-0'(3# 
#&-)##'#",!
03#5#*

"79::;$<=>?<@<8)&#0"#"#&# +(#0#-
0-#(5?!')#(
!#
A###))'# +. (# 0!

cuarta parte
 # # 4"# (  #!-  #  
#0 #(###2A#(#'
'##!()0
 '3###

"#&)##  
 

'##* 
   

 



 
   

-#!
 
  
 
  
##&#$   


 

 


%
B 0#3#+  

703##8*    

  

 
   
  
%
B 0(#)#
   


# !CD+# ,# 7E- "'8*  
 

%
B# " B(30-#-# !  

 

"*   



   
  
 
%
B#  #(#+37+1 18*  !"#$%&


 

  
  211
%
B ##+1 1*


 ##,##'-#&A
'#(3!#(! - 
("""#-'0##+F#",#
!+# ,(1-+1 1*
##$
% #  ? ##D-33B0#("
!#D + *
% "##,('0#3# !D'
D,*
% ! #(B# 5# ###-
# !
"*
%
B# #)#147!"+1 '(1  18*
%
B #("1  1(+1 / (#)*

10.1.4. Avances y logros en la gestión de las áreas protegidas 72

&5## # #6+-)


"#-0#(#-"!(##'
)# &-#$
%1# #!-#!# A#
##+1 / (#)*
% &!"!(#1+3- 1
 3- G#")'*
% #1 +#)''#57+,"##(8(
#57"(8*
%
B,B)##&#1-1,+# 
cuarta parte

,(D ,*
% )3####+" -#!#3 #(
(##
+*
%H3()"##,#
+,# ##6
+( #"#(#)"*
%
#" #,&!*
%0 5 #,#5#/ (*

,

-.

 /


0   


- 
1 
 

 
    
 
2 
  

3 "

  



 


2 
  


   
2
 

2 
  


45 
 +

'&
( 

 
 !"$')*$''&+

212 
 

  
 
Segunda Sección

UNA MIRADA CULTURAL

El Kaa Iya, un modelo de gestión comunitaria indígena

P1*)')$  ,#(": (


*, .((!*O #((
*,!: 3 7
4

 )A 
 :5   !
B $
  I$:,1*(1
-!)("; -'(12%#*,
  "!*) .;..,()(")
  "  $ ".,".(:.
(  

O )* * !)*+C((D


(*!* ! *
 $ 2)"   )
#(" 2

,O +(*+*, )
(;+2 .".(2)((+
 C*$ )(11 22*
*$ ( )(1%1($ 
 " "2%)(1 1 **  (K
K"%4!D

cuarta parte
" $ 1(:*)"*("
).".#.#  (
"( ')!(+( ().,  
(,.*,!+

 (:$ + ).; 


+ ,!*)= , . (")


4
*! )$ ":4$ 

'(2%)!#"..
* "($ #( "(1A6Q  
+ (4$ O 
#(
+ ":"(* $ )",** !
()( ,(2,  &
$ ((:.)  , "
* !. (:+  ,-(*
532 5


 

  
  213
       ; 
    
 &

/[V ;#(* !##*4$ O S


/[V ;. +((:  S
/ *"-*,$ 1*[V ;(:2
+ -4$ O S
/P"+*,,!*#."
(:.()()  2.
(:.) 2., .*
*+( ""((
 ("-,

  
  A **  
 -  )$EB<

/[V ;.:(  (.** S


/[ 1!"+( * !+( ,(
!*$ *   ($ !S
/[V ;$  .!+( (. (
S
cuarta parte

*   
  ,
&
 .(* $ 1P) 2 
 1*$ '
/[4$ ;.^^^^^^^S
/[ 1((^^^^^^^^^^^":,*S
/[V ;(1*S
/[V ;..1*$ ;.1(S
/[V ;(2+   1*S
/[ 1,( "(,
1*S

Lecturas sugeridas
/ ")I@66E1*.(
0I)I ")3
7
 ,(". 
I424@A<@

2E &J535?

214 
 

  
 
UNIDAD 11: LOS CORREDORES DE CONSERVACIÓN BIOLÓGICA

Primera Sección

11. Los corredores biológicos de conservación: una visión territorial, estratégica,


integral y sistémica de conservación y desarrollo sostenible

 +(.,)( +:$ 


1.(",*)(12 ."
(C.,D.(111*) 
$ . )1(

+!" *$ 1*)": (*,


() ( .(:"  &!(
3*"( ) )()7( . ,.,
".+,( .;+(

.,(1;*;()"(",I)  


-+()+,) ,.
 .")((";,.("

.;P( (1!
., (;**).$ 
*,$ (.",*.$ (";"((2
("(-,) ()-,+ !+

cuarta parte
()* $ 1($  P

[ 1++!$ (*.",*(",
IS

[4$ ;$ (",I*,("..S

[V ;(2"(("*S


 

  
  215
11.1. ¿Qué es un corredor de conservación?

P" 2+ :*; !(*((";


##$ *($ 2;). (.(
* :("0!(%(%)!
 1)"$ *!(1$ $ (1#'(3 :)
@66B7

P.,1*)(.
$ .# (2("))  
 )"+")*,!


 ":.(0

/
.$ "($ #"1*(2

/ **,1* ,(!

/ .,

/4(.*,*!

11.2. El Corredor Binacional Vilcabamba Amboró (Perú – Bolivia)

-4'#!   2."*


(".H
)( . !)
 ,*1 +("3=* BE7

11.3. El Corredor Amboró Madidi (CAM)


cuarta parte

/
(",I3I7 "  +-(9<?6EEL(@

/
$ .9@Q".

/ A(042))#"("  2

/4",0((,#"3 "!*( 


.!7

/  BE( )9@H( *3H7B1*3=* B?7

11.3.1.Áreas protegidas del Corredor Amboró Madidi


(",I3I7 1*.)$ 1+
(1$ (.",* !)(I) "
; (",) #* .) .;(
.3=* E67

216 
 

  
 
cuarta parte

0 -"25J)    #  # (   ;)  ')( 0;


 

  
  217
cuarta parte

0 -"26 #  # (   ;) 

218 
 

  
 
cuarta parte

0 -"5H ( - (  # ;) 


 

  
  219
11.3.2. El Corredor Amboró Madidi y su valor biológico

/
 *("..

/( *.("+*1+)2
"("#"$ K *(",

/  *  .("0!)). !


 )"$ #'((% )"$ "

11.3.3. El Corredor Amboró Madidi y su representatividad ecológica


(",I .*!)
(-,*K * "*$ (2,4
 "3=: "7(2

"$ *( "$ ((#'()-* 


(#"$ (#'()#(1*,$   $ 
(";# )!"$ ((1
*,$ .H  () "-( )4$ 
(",3 "#) :MNL)@66B0<?73=* E67


(",I -.:(0

/a.("*

/41( * %

/$  ":

/$ #'(#'( *


cuarta parte

/$  . "

/
"$   \ (

/$ ( #'((

/$ #'("

/ " ,((3"  
 +"(7

220 
 

  
 
11.3.4. Madidi: un ejemplo de biodiversidad del CAM

4I I ('(. *3AE<E7)(1


5666"& <9- .?@;(.

cuarta parte
11.4. Uso de recursos y problemática ambiental en las áreas protegidas del CAM

((()I * "2).  .


",*- "&("*)-"(("+(* 

 ,)(  (-!12 "3@66B7""(1


("1*I

) !$% 

/4 ",2:(+$ (-

/V (.+* 2 *)"$  ""$ #'(

/
..$ +* .3 ():  ():#)():,)7":
2* )  .


 

  
  221
!$  *

/( #2"+(PP)+"
(;

/4+ ++,; ".*%.#2)


+  2,(#$ $ %  
+-,%

/4.+  !("


 

/*(+!": * "#


I

/"$ K * "$ R "#'( .


+* 32(:7

/  ,$ 2*"..;((:
(

) !$!

/*2.*,:(

/.+ 2:$  ")":*+!+ 

/.((2+* 2K *) H #) 


() \;# (

/
-,+* ((2,# 2,
cuarta parte

)% 

/+$ ( ).+ *


":(

/.+* 2 *"$ (

) !$ * ,

/= +,"$ , *.I  


2+ )+$ ( ).+* ).
2"$ 

/"$  .

/4+*(,I 3((2,7)(
 ..2*!(2

/4;$ 2+("

222 
 

  
 
('%) ,
B

/ *,   +*(,  (  .   + * )
(+*

/$ !# + .(("(


(

/
 )-,+* (:) .*+ +
"L+( 

'$)$   6 8'$)$9

/I++*(,(" 2 


,.2,

/+, .)*!(2(
.$ (("".

/
! ; #  + +,"+.
(()")*

/I #2"$ "% #+*  (*)


$  *, : 

11.5. Prioridades de conservación del Corredor Amboro Madidi

I$  .,;*)*;($ : *  .",*


*4(( * 

cuarta parte
":..,$ #+($ " 
;**3 "#) :NL3@66B0@??<9>7

/IC D(2(. "


( &*+.+*(,("+   
.,# (

/.*"$ "$ " .,)($  


I)4,:) " ; )

/.($  (#(1().,


* "# (((#,*

/.( $ 2(((2 * 


",*"


 

  
  223
4#+*C"$ .,D$  ( ":.
.,
0
/
"$ .,I
/
"$ .,(#I$ 
/
"$ .,("


2,*+$  *()";*
#" .,)1(1 ",
( (

4  #,"  I ( "  *("  


  ()  
# ;)  "    " ()  # K  ));)
 "8E ((( 0  ('E :  #  # (   K  ))M
;)'& 1%  9 "(    (()  -  ," ( 
  ( ) -  %  '

*   
  ,
&
.",*.I (
*)( (., .
("0
/[V ;+ (*(2.,
,(S
/[V ;((,*.,.,
 C^(,*. ...
 +*(,   () ! (  .,    ( 
.* )": +$ # ("D3 "#) :
NL)@66B057S
cuarta parte

H( $ (",I".( [ 1"!


( (42)#"("  2*,.,S
[V ;2 (*S
 .)[,(!(*.,.,S

lecturas sugeridas
/ "#)4) :NL37@66B ,.,.
(",I)96A
/ "#4I;@66<.)$ 2.
(.,
=  2
/I "4+,3I 47@669
*.,
P ".42).
/ ")I@66E1*.(
0I)I ")3
7
 ,(". 
I42@A<@

224 
 

  
 
Segunda Sección

PUNTO DE VISTA
Madidi: Dos visiones contrapuestas

(.(! "C.",*.D+(",
I)1*("..4I I. 
2( ).2(1)## "( .
('("$ ()'("$  .( 
" ()1* +(2( ()
-,)-,(

(2)$ (1,.  ($  2(


1*
"(,#.% #  ,$ ):
 (().(("*.#(
$ * ( (! $ "($ 
 ,%@66A

!&% *
 
A  )A 
  
; !+ ()"(   " "   ,"  "  (()  (     (( ("(
/)   (    (  -  /((( D /'4    (  )- ( 
&,"     '
8 ""$ ($ I4 )(*# 
$  2()$ 14$ 4).)
 .4*3
47)$ (($ "%
-(% (" ".;$ 
($ $ $ )*')#"+* 
$  (C%1*DP2()C(+D

cuarta parte
( (:

<


##( .  *$ 3
A<6L,(427)(#"!2 "%* $ $ 
*#," )(#()" 2()
 "  *  ( "  +!) # (1   %)   (   
*')C .%,)$ #"+
(1)
: )$ * $ #( (^DC(1
:$ #$ ((")$ $ ( 1"#( "
((H($ $ $ ( (D
,$ )C 
"().(.#"(H1$ D
  
((2()).*#$ 
 
()". 1"(;) ("(* $ *,"
 "-(#(2).(
(") * -,.+$ !
($ 
  1 ( -"  *- 


 

  
  225
  @
2( $ %9@+($ *   ""
(2 (2+:)#"($ . &("*)
")$ # )$ # $ # * #) 
."12 +  (: ($ .
( ,$ ) !)( ,
"% "* )CV "((*# -()$ +#1
$ ("%D&!-" (( !)%@66A) 
"(2"(

  *=  

("( !(  ($ "$ 
 +  (
4)$  ,'"(($ 
( -(
)96L,()(!H #
*)+)1V )*,  ( 
$ , ,(## )(*#!)
1(:*).", (("%+
*2 ) $ *$ $ 
*# \;P# ())(*"  (
) ($ ; . * -(4.('(()
+( (,2(:2" ("*!($ 
.2 -((# 
E . "  (8  3#" .(  ,"  ," " (" (9 (  
N" F #(  'F : ," )"   "- &   F : () %   ( ?'

/[ 1"($ %-S


cuarta parte

/ %* (+." ( -([ 1


* (CD (S

/
:+ ".($  ,%@66A%##)
* "   ,    4I  I  )  )   (   .

4 "(1-$  ##)".* (

/ %) -()2()) \;P# ()# 


+(!H #

/
(( ($ $  4#) ((+
(*,

/ +($ +! ,(.$ !


(  .

/P* ()
4(*2(")$ (.!
2( . " .) (1H( )[$ ;
(! , (2S

226 
 

  
 
BA
Tercera Sección

MANOS A LA OBRA

Un megaproyecto para una megabiodiversidad

8(*'(I, ))((   


 ) ! ( "$ #( *1*0
(*"..)) $ +: !
.("   !$ ;(:$ # 1*)
 2$ :(   ): 2$ 2
.

)()#$'4)(.%'&*20   1     $  ).; ( 


.",*   !

%'$$4 4%'( &


    D ,

+(,++ 0")! )+*+!)()+)


"1*." "!**
($ .. * ")(* +*+!)().B5

-$  1-,0+)!)+#)() )


()()

cuarta parte
"$  +"* !)(1* 3(G)
)* !)7&"-! "$ 
.. *

" " )*'.$ ":4


("2("))+#))  $ 
(#* (

4 -
(  ( 
$ " -)(( )  

* ()#"1"!)"1(+",.(
3:()7)(1 !

2G  " (    G  8 (C)9(J  ('
2?4  #,"  I (  )(  " "  
  () * ( - ( %  '


 

  
  227
.+)37  .)(+() 
 *( )*)-#", 2.+ .+
(( ,

4
   D ,

.-1-#", (
1* *'- (" 1( (
":

 )*2* )-1'"1


*3":.) ",) +)!",*  )(2
3()+,)7) .("$ +

4 6    D ,


 . ":2*2.(2:*&
((";",( * 
*  0

/[ ((":.S
/$ -,)[V ; ":S
/[,( .*2,.S[V ;#"!$ (: * .2S
/[V ;1*((1,S
/[$ ;(1*" *S
/[,((" .,( S

P.", ! 1*


("*) ":(";()
* B>
cuarta parte

 ,)(* 0

/
+-"*1*.
/4* )  1*
/"!1*
/% !+$ 1-
/
"(.,-
/ " :)+*+!
/,",.,+ 
/
-, !

2 4  (   -  7(    (        ," (    (
 (( ("   ( ,"  (   7   " "    '

228 
 

  
 
UNA REFLEXION FINAL

%#"")( @>55>)C
*.,P
".D"#* * 0

[ 1#"(.2*.,# ( $ 


C...#(" ".)(2 
(!)(.DS

[ 1$ #*(1( ., 


.",*'(;S[ 11("($ '"(
 S

 ;#"!)2+-"* . .,


.",*)  ".0

/(.,".",*) ).

/(.,""1

/(" #"*("

/
- . " .".

/((**,(")(1*

[V ;*,*! - .(.


(S

cuarta parte
[ 1!( + 2,(S

[ 1 ((+ ,"(1("


..S

4'()#($ $ '$ ("I,  +$ -


 + .))+!$ ((".
"." C .."D(! 2


 

  
  229
SIGLAS UTILIZADAS EN EL TEXTO

  


 
  !"
 #$ #$!%&'()*+,
  -
 
 &$ 
 ' %'(...,
/ !/$
 $$ $ %0$,

   '1
/ /-'2-$
/ /$#
/ /3
/ / $4$
/ / $4$
/5 /$$5$-$
/5 /$$5$- 
/ 
6 /! 6
 $#$&
/ 7$/$% -89:*(,

6 #$;-$61$--$

/ #7$/$
< -<$
/ $7$/$
6 6$$
6 / 6 1'/3 $ 2
6 /  $!#-$#!
5  5! -$#!=
> > $$ $
>>< <-=


 

  
  231
GLOSARIO DE TÉRMINOS UTILIZADOS EN EL TEXTO


 $ !$

   

&33-- $
3 ? $'&$'-$$
1$-=$ 0$?$'$$$@$'$$$
$$?&$$ $ &$!$?$$'
!$#2$-

   
  $$ 1? $ $$$ &$ - -$  $ #$
-$A/=$$$$-$@$&$
$$-$ !$' !$?$1-4$$-$$$$-
1A$-$-#$$$ 2$$$
-$4$-3'4$&$'&$?$3$-
'1?!'=? #$!$!=A
$
$?$3#$$1-$ A

 

$'$2$$4&$-$4$@!'01A
$
$$$$$4$ $-?2$$9B)-$6
$4&$-?$!$&A
0$4$C:D$'2$%$,'$
.D?$+?)D$- '$!+?++.D= % 
!?$ ?- ,A
#-$--$$$&#
%
,?0$$3$!!$&$@$;$#
E$ '#-!- A

 
 &0!$-$-&$@$-A

 F$3$?$$-3##$-&1$? !?
$?'!?$$3$$$#30$&
'B$-#!@A&& $!
$$$@$'=A
$!'$&$--!=
3$-'3-$$$#A

      
#$$$ 

   
 ;' $FG7$$$#!@?
$ -!
$$-$$$?--!$-'$#
&'&$#$$?$$2$?$$$$?$@4&$'#$2$
1&?$2?@$!?!'$?&$#'-$#-
'-1$HA $$$1$F/3? $#  #$?
7 '   #$A

  
/$#$3$-$'$$1$$A

  
63@$#'$$$A
$$$$-4@ 
3-3$$$-$&A
$4$ $$$$ $?$$@ $
--$$%@$,$#-$E$'$  @?
## $3&% $3$,?3-$#=A

232 
 

  
 
   

1? $$% 2 !!,$
$$3$-$#0$$$-& -
3&$$0$$$-$$-##A $$' -$'
$$A/#$&$$?3$-!$-$#$I=$$
$-$$'-!$$% $$,A
?-#'
$ $& $$A

   

$! -!2$(CC)A/#
#GH% #$,?3&-'-=$$
56%&$$5$$ '$,A #
$$E$C+!$!$'#$!$$$ !$
--&=$-$$$ $$$ #$--$##$
!F,$#! #$I ,$$$ $$-$',$ !
$'3#$ &$3$ =!$$$$A

  
 &# F,$-$%#$
2# &!2#$$-,I ,
$-$"$$##$
%;$-$?$ $-$'#$&'&?4$$$$,I
,
$"$$$"@4 $%3=&$-$ $3$?$$?-$?$ $?
$?A3!-,',/$$!$% ?1?
$$!,3 !$&A/ #$$ #$?
 2 #$$%--$?3?1=?$?#$?A,A,
$
$$$##$-?-1$#%#$ !,A

 
--#&-%$"$ $,?'?3 
#-A


#$ !$

  

$4$ $&$3-#$-#&
'&A
 -$$$!2@4 &3@4 $&$$-$
- $$3 -$&$$ !$A

  


=-$?-$$?$ $?=$$$
-''#?3$-$ #$!
- --$$$'3$4$-$$- &$'$$?$1
#-?$$'1-$!$$A

  


-$&3'1-$$-$
-$$$?$&$&$?$$
'1A

     


<!--$%1$?40$'$,?
&0$$$$$!$&'&#A

-$#$ -$?$@
$ $#!$?---$-2$ ?
-=$-$ 3$-1$$$=$'$-=$
$
!$&E%4$88A+++$$$!8
-E,A?$-$$$!@+?J(?)K$-
$-$?$ ?$G#H@$$&-$-$2$


 

  
  233
4 4L AM$$@$-$'$
' $$!4'$&2?#$$ !#!?
&#$$$'-!'0-$!-$A

   


 $1&!$#!4$$1$
4$#$$$'$-?-!$$
!$&'$ A /?$&$$
3-$ $#$@$%$$?-3$$?
$ $3$'3$,?3&-$!!$& '- $1# 
$A
$&!$@F, $-$-$
!$&-$$$$-$!$#$I ,'$
$$=$-$'$?$#!$-$$
$$I, $$-$!$$$&$ $
$$$!$#$I,$$$#-!?$&!
$1$#$''&#I,=#$2$
%)"()A,A

  
N-!0$!$&?(C'4$)+OA?$=
@$(+-$-!A
=$2$ -$-$4$01?
&$@$E$-$01&!=$A

$&3 3-$$'$#A!!$&
$$ $$& $%<,'$!0$!$$--$
$-$ $-=?3$&$-$$$A6 2
 &$-&
!$&'&!G $$$&2$-$H@?31
=A

        


$$$A

   
$-$!$$$-$@!$&A
 313@'#!1$31$?'
$$$$$$ $&1$A

         


$'$3-!
$-$'$$$?$1$-!?$-4$$?A

  
$-#$?$$@$?$3-$
;?$?$ $?#$?$?#$!?? !4&
% --,?$$$?$A/$;?
&!$-$$%-$$$,?3$
-' $$$'$=A?$ 
$ #;?-$ ;I$ $$$?
$;-&$$ #$-1&A

   !
<$-!?-$#!'$-$$#$$&?
&'$-$$#$$-$$-$#$$$?&$$$
@4 $   ' $ !  %$ 4$? $ 0-$? $ 
-$?##$?$?&$'=!$,A

234 
 

  
 
  
$-!?-$#!'$-$'$$
#$%&'<,$#$$?$-$-$$-$'#$$$?
$$$'@4 $'$ !A/$#$$$$
$!4$-$?$#$&$$? $3$$?$# $!$?&$P
-$!$?6Q$?A

  
 !?=$&=$-3-=-
-A
$! $$$-$-!'
-#@$$?$-$?-$3$
$$ '# $$$A5$ $$$#!$&
$$$$$$$#-$$!$3-
--#?-$2$$&?-&?$$$$-
#?'$'-3$$$$$#'$-#$A

$-$-@=$$$$$E$&$$&#$
$$$$ ?&=$$ @$A

     


$-$

      


$$$$?$ $?3$$$
4&--1$A/$$$-$FM 1#$$$
-$?$-$'1#$$$$$?$
$$A

     


$$$

 

$ $ $$&1$$?31$' !$?'
$?3$-3 '-& '$?
$-##'$#$@$A -$ $$$31$?$
$!$4$4$?$$ $?1%,?$??A?
3$!$$$$-#%??,- !
$ $$$##$$@!A

"  
6 2$ $3$?$$!!$-&$
$3$-'3?$$#$&$-$A

"     
5 &$---#=(C*+FG
-$ 
0-!$$$?!$#$$'!1'
 $?$4$1'--$$&$$$'
$-$@$$&$HA! 1C8?0&
&!$$$ FG3$3$$&$$$$
$-$$$--$$&$-$$--$
$$HA

"     
#$$A

"  
<!##!'$$$$$$?4$'@$
$ @;$?33$$$$'-$$$$=$?-3&$1
$$A
-1$$=$4$--$$$&!$F-$-4$?#$$$'
@A
$ -$?0!E'$3$$'=$&!A


 

  
  235
#            
''$$#$?$
#$?$31$-$?#$$-$?$!1''&
@$-$@$$-=$$?-!-$4$$$$ $
$$?!-$A

"   $    %  &


$$$$?$  $'@$?
3$$-$$-$--$? $ $-$
$-$!' $ $$$-$$$- $$#=$-$-$A

"   


# #$

#  
62--$-MR(*JJ-$ 3 1$$$
$$2$$#$'3$?$1 2$$#$
$&$$-$A1$@#$#$?$$-
'$2?3$$ !' $$##$!$ '
$$$' 2$$'4$2$$$$$A5=$
#$$'$-$ 1?1?&1?1?-1?$1'
1A

#      


 0$$-$$3-$$$$$$
#&$$$'&A
$-3=$
#$=#$='-$-#$=$4&$'&$
&$$$4$?&$4&$'-$1$$A

#  
62--$-6$'(C.)'$G$$-?'
$!-$$?$ 2-&$&1$$3&3
$ A-$$-$$$$ -?
&;$$&1$A $$$$$1&$3$'$$ 4$$
=HA$$$$#1$$'E$AM'!-$$
-$ !$' !$A51$-3$$$&'
$$%$??A,'1A

#  

$$=3 '$#! #$'-!
 A/#!$-$$'=?$ 
3$#$' &$!$-- !'A

#  ' 
<!3-$?-!$!$&$
!$$$&#A
&#$&!3-
3 !$&--()K?$2-$1"8+KA

#    
 3$3#?$3-#?#?
#?$?$E$?$-$?A

#    
 $3$$$3#?$-$?$?$$
@$?A?3$3-#A

# 
-$$$0$$ =$3&&
#?$-$$'$!A$--$&$$#$$'#A
 ?#$@$#$$ #!$?3$?$ -$?
A?#$-$A$$4$?$$ #$#$$!A

236 
 

  
 
# 
$43?$1$
#$'0--A

# 
$$#$$3--$$1-
-$ &2$? - $$ &$!$? !$ ' &$!$ $$?   3
$-$-$&A$$-$$$$ #$
-3-$$$@$'$$$#$##$3=2
-A

#    


 3$$'-$3$-$$$-$ &?
'$$-A
-$F#$?@@$?$I1=?'?=A

#   (
 $-$--$'0$#$!A
-$F$$
3##$$/=?'/?- =3$!##/?
-@?@$31$3$--$$S$#A$$-$2$3
$!0$$-1$$'-20$#$ #$?$0!
-$-2$-A

#     !


 $-$$#$$$$3$$$$
'#$A
-F$4-$-$A$
$-$$$-1$$-?=??#$? $?@$?A

#    
 $-$- $-3E$'$ !$?3$2-$$
4$-1$A

#    
 $?-$'$$3##'$-='
$1$-$$A/-?- ??@@A

#  

$= $&13$0$(8$)+OAA-
=?3&'1$E$'$#$A $&!-?-
=$--#6A

)   
$-$#$$-$#11$131
4?=$$4$3$A

      


 $$&! '$F
!0 %8,?!0 %,?=%.,?%M9,?0$%8,?
!0=&% 8,?& $$%<,?/& %/<,?M $#4$
'%M8,A!8$$$$T T@$E8++J$#!(++-$
-!%--,?&$!#$$;$9++A+++E$
-A
$!-$$$$' $3$$--$-$ $
&? ?-- 4L A 
 '-$8?@$$--$<Q$?$!0$!'
---A

 

$@3$$$4$0 %,3$
-1--2-A

  $  &
6223$&2%$,-
# ?#- !A&! !3$$
-!#2$#$0-$12A


 

  
  237
  
3=$'$$-&$-!?
-- ?$# #$'$$$ $$$'$$A '
&!-1$?$$?$ $$$-#$!#$?
-&!$2?$ ?--!$?!'! '&
#$!1&A

*
 $$3$$-$-1&&&;
$-?#$-$ !$' !$A5@4 -$-4 ?
?@?A

*        F$$3$-$A

* 
6?3$$!1?$0$!'-
-$&--$$ !$--$'
&$$$A

*
<!4$?$-4$-$!?@ $'
$$4$4$4$%4$@;$'4$&;#$,A

'  


$&$#  #?$33?-$
-!$?-$#$# &A

+  
-&$0$#$ #$3=$-$
&'&'3=2A#$$()-1$$4$#$$A

+   
#$$A

+ 
623&2$--$$$$$##$
#$ $$-#$A

,  
$3$! ?''$?$?
$$'$A

-

$--!$ #'# 3A
$ !4
$&1$$? !$'!-$%-@ ,?3$$1'$4
- '#!A
--$!%$-,' $F4?
#?-1'$&?#?!-$?&!?- &$?
-$&!$$$$?A?$ '4A

   


 -$ $$?-$?$2-$-$$3
-&$#$-=A/-?$G$H$?'$$$$!0$
$$$$-##$=$A

    (

-2-1$$4$-#$-$'
# 2$A
$- $?$-$'
# 2--?3$'-2A

    
$-$$ $=#$ $%$?
$$$?$-$&'&?3=2? #$?-$$!$$$?
-$$$'$$# $,A

238 
 

  
 
   

$3$&G4-#%#$?-$$?
$3$$$$4$,$--$$$=$?$$$$
-$'$&$$-- !#$-1&&
&HA  #$#-$ -#'
$$ $A5=$?$@$3@ -%$$
$,$(?:@4$-$$&$$$$A?$--
@ $8?*@4$?3$&3$$4$3--'3
$-4$$$$3--AM $-1$$$=$
@!-$'=#$'3@ 2A

 
$ 2-$$?$$$$$!-$
%$$?4$?4$? $?@$?A,A/$F,4$? $0$
-$%$?-$?-$?A,I ,31$4$$& 'I,31$
4$?3$$4$&#$?-'$-$?$ $$$$$4$
4$%3$ 2$,A
$$;$$$$4$
/$$$%/U$,?3$=-$  ?2$ '$
$!&$#$E$A

 
6$-!4$ ?$$$$$-3-
A
$$$?1?$- !-!
$$##$3-1$$$'--$$A

  
/!$#'- A
$$$$$$$$?$-$&'&'
-$$!$?-@ #!@ 3-$A<-$$$!
-#$$!$'--$$$$3  -@$- $$
-#@$$$$A'$$$-$?$3&
--$#!A ! -$$$$-$#!F,=$
40-!4$-$I , $  #$%4$-$,I,$$$
;$#-I,$-$-0!I,$-$2$=$I
&,$$$'@4 $$!A

          
<!$'-$$$$$-$ $-
#'3 =A
$4$-$$F@!?
$$ 31$$$?&$1$$?&$'$$&1
$$?=!'&!$$?$$!!$$$$A

    
$$$-$$=$$$$$$$-$
 $-$$$4$?3-$!$$$$
##$A
2!&-'$&V3$-$1$VA

.    
3 -#=3-$-#@-
-$ &A$&$!$$$?$&!32$-$-E
-$$&$A5 =$$$4
-?3-$-#@'30$@$#$3
- A$$ $=$$$$$A

.         


/#-$$ !$!$-$$%-!?
$,-$$!$!$%$,A6 20$$$$&$


 

  
  239
-$=$?#?$$$#$?3--1%$?
!??2,A

.        
 $ #$$$-$
@?$-$--$$ !$$%&?&,A

.      


 $$#$#$'#$'3-%-$
$? $? 40  $$? &$? $? $ & $  =$  -$? -$
$,A

.  

1?$$3&1-
#3 $ &$4$ $!-A
1
$ &   -  $  $$ ## $ $  3  A

/  

1$$-&-3@$$$?$$-!&$?
-$!$$$-$$$$?$@$$?4#$
0$A

/ 
$?#?3$$?$ ;-
--@ A

/ ,     $/,&


V
 $7$/$% /,-
$4$-$0$$4$&$1$
3?$$1?'#2$$-!'? '$
 #$$#!V%AJ.,AG
 /- $$$-$#$
-#$ 4&$?#2$-!-1$?$$?-$?-$'
$$-$$$$ $$7$/$&=$ #$
$#! #$---!- ! &
$$'&$$HA% /A(.,

/  
$$ $ $-$=$?
&$?$ $'$$$A
; =$0-#!#!
'$$A
$ -$$#$@ #?
$-&$?@' $&1'-!$-$?$
$-&$$!?$$$-$-$- $'
-$$-$$$#$A

/  

$1$-$$?3-$&$
-$0- $$&#$A --!0!$$&
$ -  #$ ' $ $ &$ #$   $$    A

0 
 #!&1$$$-$?$$?
$$3-3-!1'$?$?$
3-3#!&A

1   
=!-$#$ !'3
$$!-=#$ !?$$-$ $
 2$  $$& $ $$ ' $ $-$  $ $ $ ' &$A

240 
 

  
 
'2'3.)4
?WA%(CC*,AG2$#HA#
!%8C,F(9"()A<! ! A/EA
@  ?#A

#?
A%8++:,AG 4HA %*,F)A 
A/=A

=? A?AA?@@?
A? #?'A?!-=A%8++8,AG#$&1$'-
&!$-$$#$$$@  "#HA #$#

1'$#! %(8,F)."*)A

'?8++)AM$FG@##HA #$
$-% =!,?=8++)

=?A%8++*,A
$?$?$'$#!A--A.C(".C.A
F$?AA'  ?
AA%
$A,A ! #A 
A/=?#A

?A%
A,A%(CC(,A !A--A."((A
F<?
A'A%$A,AM$
$$F/=A $
1A/=A

#A8++:A/$%#$!!?&-&,

#A' %,?A(+:A

#A $! % ,AA8A

#4A%8++.,A6 A/=F
A A--A)9"))A

< "/'&$ $ A$A&A"<$1K(A$!=#


$-$ $A $8++CA

?A%(C*C,A5$&/ $$ '@4 A


F/$'?AA'>A2%
$A,A
=F $<R $ASA

-?WA A%8++*,A1'4A--A8*)"8*CA
F$?AA'  ?AA%
$A,A
! #A 
A/=?#A

-?<A%(CCJ,A#A5#-$-#$$$$##$A

2-'
$A%8++J,A
$#F$'A
(XA
!A/=A

$-?A?<AWA$-'AAOA%(CC),A$#$6-A8X!A $
$$
$'=!$A/=A

!#$%8++),A/1M$A $!-A

#$$-$%$A&A, 8+ =8++C?YYYAYY&AI


YYYA AFYYYA-AA

Q '?A 2A =(*8J(*..A $<2$


$$$
%$A,A6 A/-A((+J"((+:?(8JC"(8:+A61&2$G '$Q23
2HA/=F/
$A

?/A'WA A%(CC8,A< #$#F#$'$#!A--A((."(8CA


F
?A%
A,A$#!#$!#A"#?5  "#A
/=A


 

  
  241

$-1$-$A%$A&A, 8$8++C?

YYYAABB'$B
$-$"-$B@

$$$? A%(CC(,A&$ /=A--A(+C"(8(A


F<?
A'A
%$A,AM$ $$F/=A $
1A/=A

$$$? A%(C*C,A5$'=!<A--A((J"(8*A
F?%A,A !
@$A5!$ #$'- 4 A"#A/=A

$$$? A? AW2='A6&%8++.,A14$ A A#


-A$
!A/=A

<$?
A'A%8++.,A<=#Z$$&"5 A$
$ $ A/'< $A 6 C8CB <"A/=A

<$?
A%8++8,A -!$@$A/$!/Y/F("8+A

<!A/'$!A@A $8J8++CA

1?
A%8++*,A$$1&$- 4A/-$W
&$'/4$/!$?$$  ? 8++*A/=A

?A%8++8,AG&$!#HA#
!%8:,F("8.A<! ! A/E?@  ?
#A

=$?A' A @%8++.,A -$A


F $@?/A'A2%
$A,A#$?3=#F

$'$#!A<A =A

$?<A%(CC+,A $!'$$-$$A
F?#$!'$$-$$A
/=FM$ A

'$?
A%8++.,AG
1?1'2$$$ HA #$
1/1
#%8,*:"CCA

2=6AA%8++.,A # $A


F $@?/A'A2%
$A,A#$?3=#F

$'$#!A<!$=%<,A =A

M=? A%8++.,A#$A
F $@/A'A2%
$A,A#$?3=#A
$
'$#!A<!$=%<,A =A

/   $ M4&$  #A %$A&A,    (+   8++C ?
YYYA #AB$TB TB/MA@A

$@?/A?A'AYR%$A,%8++:,A $!$#!#$
 !"A<!$=%<,A =?

$@/A'A2%8++.,A#$?3=#A
$'$#!A
<!$=%<,A =A

'AA%(CC*,AG$1'A-$!$'$@ HA
-
@%TT,F.(":8A 
6A

$
$1$% 
,A%8+++,A-&$4&#A-A8:

%$A&A, .+$- 8++C?YYYAYR-AA

242 
 

  
 
E%$A&A, .+$- 8++C?YYYAAA0B&\FA@

%$A&A, (+W8++CYYYA$-A#A BA

?A%(CC8,A$#!#$!'$ $ A--A."*A


F?
A%
A,A$#!#$ !#A"#A/=A

? A? A]'A$$A8++JA!!'-! $3$


-$A6 / B 
A/=A

'?>A%8++J,A1$$$A--A9:A
F#?A?/A
'A $#!'
$$$ $$/$1?#A/=F6 / A

$?WA?6A$'A$AM$#A/=

$&A
%8++:,A(CC."8++JA

$$ $ '/&!A%8++8,A!$$ #'


$--$@/ $ A/=?
#A

$$ $ '/&!% '/,A%8++(,A


$$#!'
5$ $ #$A/=?#A

?WA' A-A%(CC*,A$#$$$?'#A1=!
A<!A  4F$ A7F4$$'$A
/A  "
A5 6/A/=A-A(:"(CA

?WA?E?<A?N?<A??MA^WA%8++*,A
%-$ ,F
##A6 / P/ P<A/=F6 / A

$?A%(CC8,A#$&1$#A--A:."(+)A
F?A%
A,$#!
#$ !#A"#A/=A

$?A%(CCJ,A$$-$$ $-$#$A/=FM A

$?AA%(CC+,A#? '
1-A $
1A/=A

$?AA'AA  %
$,A%8++*,A
$ #8++:"8++*A 
A/=?.+C-A

$?AA%8++*,A
1'$#!$-$$A--A(8."(8CA
F$?AA'AA  ?
%
$A,A
$ #8++:"8++*A 
A/=?#A

$?AA%8++*,A #$ $A--A(9:"()(A


F$?AA'AA  ?%
$A,A
$
 #8++:"8++*A 
A/=?#A

?WA%(C:),A
#$-$$!$1$$$$A
F
<$!$'-1$A

#?A'A%8++8,A&1!#A<! !/EA@  A

#?A(CCCA
A--A("8.A#
!%(9,F("8.A<! ! A/E?@  ?
#A


 

  
  243
#?A%8++J,AF=!'4$$$ $$-$-#A--A:."::A
F
#?A?
?/A?  AA%$A,A$#!'$ $ $$
/$1?#A

#?A? A 0?WA$3'>A'%8++J,A-$$-4F
$$'G$HA--A8J(P8J*A
F#?A?
?/A?  AA%
$A,A
$#!'$ $ $$/$1?#A

$? A%8++*,A $A


F$?AA'  ?AA%
$A,A ! #8++:"8++*A
 
A/=?#?-.+C

/@?/A%8++*,A $$'#$$&1$-$!$ $3$A--A.8)".99A


F
$?AA?  ?AA%
A,A
$ #8++:"8++*A 
A/=A

/E? AMA'WA $%8++.,A-#@ $$M1$'$#! $A/=A

/$5$-$%8++*,A&A5$$#$$$
$#A &64$ $MA/=A

_? AMA %8++:,A


$
 4   -  >@'R   /#  @ 
-6"#A6$$---21A
1A<$'61A5#$'  !?@  A

# $%$A&A,A .+'8++C?

@-FBB-AAYYYA AA-`- $A

@? A%8++.,A& $A


F $@?/A'A28++.A#$F3=#A
$
'$#!A<A =A

 ?AA%(CC8,A $!$A--A(8"()A
F?A%A,A$#!#$
!#A"#?5  B#A

 ?AA%8++*,A
$'
$$$A--A():"()CA
F$?AA'AA  ?%
$A,A
$
 #A 
A/=?#

 ?AA%8++*,A$4$-$#'A/-A89".8A
F$?AA'AA  ?
%
$A,A
$ #8++:"8++*A 
A/=A

 ?AA%8++*,A$6$'-$ $A51-=!' &0!A


/=F 
A

-?A? =?OA%8++C,A
 ? $-$ 6$A1
/$/!$-$$
A/=F A

1=?A%8++*,A1/'A--A89".8A
F$?AA'AA  %
$A,A

$ #8++:"8++*A 
A/=A

=?A'
A$A%(CC8,A1F5/$-#-5$ $ $ $$-$A
--A(CC"8+CA
F?A%A,A$#!#$!#A"#?
5  B#A

$?6A%(CC.,AGM&1@$!#F$$/@&$$T A
#$ $
$$$'=!$%9,F(8."(8JA

244 
 

  
 
="#?WA'A
$A%8++.,A1&$A
F $@?/A'A28++.A#$?3=
#A
$'$#!A<A =A

?WA%(CC8,A
$$$4$' $$M!$A
F?A%
A,$#!
#$ !#A"#A/=A

?WA' AA%8++.,A/$A
F $@?/A'A2%$,A#$?3=#A

$'$#!A<A =A

&"=?W?'A!A%8++J,A/-$#$ $-$$ A/'


!4A<!$=%<,A =A/Y/A
$8+8++C

#4-! 62%
,A%8++:,A $$&$$F5&

$- $ A/=A

$ $%8++C,A . 8++C?YYYA$A

=?A%8++*,A$! $$$ A--A


F$?AA'AA  
%
$A,A
$ #8++:"8++*A 
A/=?#

6-!=!A%(CC),AG$- $1$=!$'=HA
#$
' $- $1$=A-A)AA%&!,

6-!=!%6,A%(CC),A#$' $- $1$


=A / $%&!,A

6-!=!%6,A%(CCC,A $$&$$=!A 


/ $%&,A

6 #A #AA $:8++C

5?A8++*A
 4Z!$$'32--$--$[6
--$$'-$ 4A/3 ?(C'8+$- 
8++:A8*-A

5$<AA?A?'A/@%A,A%8++(,A$$ $#&$$TTA6?
$'$'$ $3$A/
 #$!A/=A

-$ -; A%8++*,A#$!/1


$A
!?
'@$$?A*+A--.)".J

?A'A#A%8++J,A/$ #$=$'$5'A
--A(JC"(:(A
#?A/A
'A G$#!'$$$ $$
/$1?#HA/=F6!-A


 

  
  245
ANEXODIGITAL

Índice de Temas

#,#.2
#F '
1-
8X!?
 
A
 
?# 8++)A

.'+#..0#
 4
M$A

/#1,".0#
=!-
$
/ $ 1$
5$ $$ #$$

0#.#..0#
$$<$$

1.0.0#
7$/$
#$@3
$-$$ #$7$/$
#!$&!
# 4
#$ #$

2#'/2'5,+'#,02
$! 1
$!  #$
$!7$/$
$!6
$!<$
$! $$2$
' ' $
$!  
$'$
6$  $$<2$

PREMIO REPORTAJES SOBRE BIODIVERSIDAD

246 
 

  
 

Вам также может понравиться