Вы находитесь на странице: 1из 110

y,

\
(EDUARDO SAGUIER
Profesor en. la ,1
"'Academia Correntina del Idioma Guaraní"
y en el "InstÚuto Cultural Argentino Paraguayo" .de].
" '

1)
Museo Social' Argentino, ; '1, ',-' '",1
'\!.~
" I
I
I
/
," 1
(

"i '1

,1
.~

, ;

, t
I
i

EL
I

IDIOMA GUARANÍ
METODO PRACTICO
PARA SU ENSEÑANZA ELEMENTAL,

I
,
,1'.
'\
\.1 \.
.~,'
~


('

SEG'U:~n.\ :::nTCTOX

,
F

r
1

• ,~"

. i

,, Buenos Aires
~. ,! '

PADILLA, & CONTRERAS


Impresores ,!

1946
.",
,

¡,
:.:'

, '

:¡,,.,I'L
- ..~..•
' ,~
INDICE

LECCION F: P:15

Alfabeto guaraní. Las consonantes simples y dobles 13


Sonido de las mismas. - Adjetivos calificativos más comunes. -
Vocabulario: el saludo 19

LECCION 2~:

Alfabeto guaraní. Las vocales. Su pronunciación 20


Los signos fonéticos. - Las sílabas. Su separación. - Adjetivos
calificativos más comunes. - Vocabulario: la clase 21

LECCION 3~:

Acentuación de los vocablos guaranics 22


Las conjunciones. - Pronombres personales. - Adjetivos PCiS<2-

sivos. - Vocabulario: el dormitorio 23

LECCION 4~:

El Artículo. El Sustantivo. Su género 24


Declinación del sustantivo. - Desinencias personales para la
conjugación de verbos. - Vocabulario: el comedor. - Tr a-
ducciones 25

LECCION 51!-:

El sustantivo. Su número. 213


Clasificación de las palabras en ordinarias y nasa les. - Conju-
gación de verbo ordinario. - Declinación del pronombre. -
Vocabulario: la cocina, - Traducción. Frases '27

LECCION 6~:

El sustantivo. Características de los que empiezan conT y O 28


Conjugación de verbo nasal. - Vocabulario: la cocina. - Tra-
ducción. Recitación 29
-i , )
1._

LECCION 79: púg.

El adjetivo. Su género y número 30


Adverbios de lugar y sus grados. Conjugación verbo ordinario
(29 grupo). - Vocabulario: la comida. - Traducción. Re-
citación 31

LECCION 8~:

Adjetivos pOSCElVO:;. Sus características 32


Adverbios de lugar y sus grados. - Conjugación verbo nasal
(29 grupo). -- Vocabulario: la comida. - Traducción. Fra-
scs ...................................................... 33

LECCIO:N' !)::.:

Adictivo
~ 'J;,_,~JO posesivo;
;j'.:) \ , nurucrul
.• 11 C"L' vvy o rd 1'11"'1
('< •••••••••••••••••••••••••
34
Adverbios de lugar y sus grados. - Conjugación 'verbos del 3er.
grupo. - Vocabulario: la vestimenta. - Traducción. Frases 35

LECCION' 10~:

Adjetivo demostrativo y distr-ibutivo. - Adverbios de lugar y


sus [rJados. - Conjugación de verbos del 3er. grupo 36
Vocabular io: cuerpo humano. - Traducción. Recitación. Frases 37

LECCION 11~:

Aumc.ntati-.o de les adjetivos. - Adverbios de lugar y sus grados 38


Conjugación verbo ordinar-io (49 grupo). - Vocabulario: cuerpo
humano. - Traducción. Recitación ,., , ,..... 39

LECCIO:~ 120-:

Pronombres personales. Su doble forma. - Pronombres demos-


trativos .................................................. 40
Adverbios de lur.:w y sus grados .. - Conjugación verbo nasal (4Q
gr upo): - Vocabular-io: enfermedades. - Traducción. Fra-
scs ........................................................ 41

LECCION 1~~0:

Pronombres posesivos. ~ Palabras homóriimas. - Adverbios de


tiempo y sus grados ;..................... 42
Conjugación de verbo en tiempo futuro. - Vocabulario: paren-
tesco. - Traducción. Recitación ,.... 43
- 1~)---

LECCION 14~: l'á;!;,

Pronombres reflexivos. - Adverbios de tiempo y sus grados 44


Conjugación de verbo en tiempo futuro perfecto. - Vocabulario:
parentesco. - Traducción. Frases .. ' : ,.. 45

LECCION 15~:

Pronombres recíprocos. - Adverbios de tiempo y sus grados 41']


Conjugación de verbo en tiempo pretérito imperfecto. - Voca
bularic: el tiempo. - Traducción. Frases "...... 47

LECCION 16~:

Uso de los pronombres en caso acusativo. - Adverbios de tiem-


po y sus grados. - Conjugación de verbo en ,tiempo pre-
téri to perfecto ' , 48
Vocabulario: el tiempo. - Traducción. Recitación , '. 49

LECCION 17~:

El verbo. Su clasificación en cuatro grupos. - Conjugación af ir-


mativa y negativa de verbos ordinarios y nasalos. - Carac-
terísticas principales 50
Adverbios de tiempo y sus grados. - Vocabulario: nombre de
personas. - Traducción 51

LECCION 18l;\:

Conjugación afirmativa y negativa de verbos ordinarios y ria-


sales del 29 grupo. - Adverbios de cantidad y sus grados .. 52
Vocabulario: las profesiones. Traducción. ................. 53

LECCION 19~:

Conjugación afirmativa y negativa de verbos de 3er. grupo. -


Adverbios de modo y sus grados . 9 ••••••••••• ~ • • • • • • • • • • • • 54
Vobaculario: minerales y herramientas. Tr~ducción. . . . . . . . . 55

LECCION 20~:

Conjugación afirmativa y negativa de verbos ordinario y nasal


del 49 grupo 56
Adverbios de afirmación, negación y duda. - Vocabulario: las
aves. - Traducción 57
•....

- 14-
LECCION 21~: Pág.

Los verbos irregulares; ha --ir y yu - venir. - Adverbios de in-


interrogación . 58
Vocabulario: los animales. - Traducción. Recitación . 59

LECCION 22~:

Verbos irregulares en r y n, - El verbo e - decir 60


Vocabulario: peces, víboras, cte. - Traducciones 61

LECCION 23~:

Formación de los verbos compuestos. - Las partículas cornpo-


sitivas 62
Vocabulario: insectos. - Traducción. Recitación 63

LECCION 24~:

Formación de verbos compuestos. La partícula MEO. - Vocabu-


lario: frutas, legumbres, etc. 64
Recitación 65

LECCION 25~:

Formación de verbos compuestos. - Las partículas: 1'0, poro, uká 67


Vocabulario: palabras abstractas. - Traducción-Recitación .... 67

LECCION 26~:

Función de verbos auxiliares de las partículas: se, pa, potá y del


verbo .kuaá ......•....................................... 68
Vocabulario: palabras abstractas 69

LECCION 27~:

La forma verbal "in a" 70


Vocabulario: palabras abstractas. - Traducción-Recitación 71

LECCION 2lP:

El verbo SER. Su conjugación 72

LECCION 29~:

El verbo ser. Su conjugación 74

LECCION 30~:

Modelo para la conjugación de verbo ordinario en forma afir-


mativa y negativa 76
4iM~'Y'44'~
'l~'v~"""-
15 -
!f (p.
APENDICE N9 1 -
B ecquer, R·lmas , .
PROSA Y VERSO: c:::
t,;) REC~,··u\.Jl';¡
~..-:
0~q""'" ~~
-
,-. )'1:"1/\ . ~
CJ
~<;:,
c~

.
Pág.

82
Lope de Vega, Soneto ~. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. it. . . . 82
Becquer, Rimas : . 84:
J. Richepin, Milagro . 85
Himno Nacional Argentino . 86
Himno Nacional Paraguayo . 87
Guido Spano, Nen ia . 88
Thu-fhu, Espejo de Cristal . 89
Julio Correa, Viejo Amor : . 90
Natalicio González, Estrella Bañista . 91
~rnado Nervo, Cobardía .. : . 92
Carlos Perrault, Caperucita Roja . 94
Hermanos Grimm, Hansel y Gretcl . 98
Oración, Padre Nuestro . 103

APENDICE NI? 2:

Palabras que empiezan con vo-cal y palabras que empiezan con


T y O (oscilantes) . 106

APENDICE N9 3:

Numeración guaran í 110

APENDICE NI? 4:

Lista de verbos más comunes. 116

~-""'''' .•... -
!" .-:-
1 ,,~,:;' .1; .•.
"':'Co!
~ ~~-:: .1 .J,"\,
. , I.I/sr.;
,, -'!
,
LECCIONES
;:----
,

18 -

LECCION PRIMERA

TE1\IAS: 1. Alfabeto gnaran]. Las consonantes: simples


y dobles. Sonidos de las mismas. - 2. Adjetivos califi-
tivos más comunes. - 3. Vocabulario. --- -l. Ejercicios
de pronunciación.

1. Las letras del alfabeto son las mismas que en castellano, menos
aquellas qU'8 no tiene el guaraní y otras que f:-1B suprimen para simplif'i-
cal' y evitar confusiones.
lías consonantes son: h ch g h k m mb n nd ng nt ñ p r s t y.
De estas consonantes son dobles: ch mb nd ng ni; y simples las
demás.
La pronunciación o sonido de las consonantes b 11.: m n ü p r s t y,
es igual a la castellana,
La ch se pronuncia como en francés 01 la palabra ¡, cochon ' (chan-
cho) : ehé, yo; chebc, a mí; chupé, a él; chéicha, como yo.
La h tiene sonido aspirado como en inglés en hand ~, (mano). '1 o
como en alemán en "lutlls r : (casa) , ejemplo:
ha_ ~ )~\..) <.~:l·~ 111-¡___})1'~ _11,,·ql1~
, .. , n _ u-'11'_.' (l'11•.{,{.\
'J'11"_, hekoá
''\.
<.{-, :1'\11'1-"
1_•• _ < i:1 Y'·
~, ;-)-1'
<.. ,', <'11<';1-:
11._-: _, '_ JJ 1'"/~r_.

B] sonido de la g se halla libre del complejo qu-e confunde el uso


de esta letra eneastcllnllo . No teniendo el guarani el sonido gc, gi,
adquier-e natura Imcntc un sonido suave en unión de todas las vocales
y su cscrrturación resulta por lo mismo más fácil v scncilla , eJ.:
. , 1- (l. , t ,....
oga, casa , moingoe, curerenciar , anguya, raron.
El sonido gue, gui se tiene SÜl necesidad de 1&u. pues como dijimos
carece del sonido castellano ge, gi, cj.:
angé, hoy (pasado) i' tage,apnro, premura) prisa.
Los sonidos gua, güe, güi, también se tienen, aunque con una pro-
nunciación más cargada, fuerte y unida y sin el empleo d'e la diéresis:
:.'H. que nada tiene que distinguir o caracterizar, ej.:
yagua, , t' t '
pcrro , ~)gnl', lH'iO, 11mma ; .eonguc. cana
1 1'
ver:
, ,"
1arngur,
,

Corrientes.
Las letras dobles mb, ud, ng, nt, t ienen sonido detonante, tambo-
iiloante ;cn su pronunciación debe notarse el sonido de la m o la 11 1

procediendo al de las consonuntes con que so juntan, ej. :


mbarakay á, gato; mburukuyá, pasionaria; mbit.a '1, sarpullido.
La imitación <Id mugir lid toro da una idea aproximada.
- 19-

La r (cro) siempre tiene sonido suave 'al p:.'LnC!pIO.o mitad de


dicción y el sonido c10 la rr (erre) no existe, cj.:
mbcrú, mosca; ndo robá, tu cara; 1'0, amargo; Ruá, Eduardo.
La b sustituye a la v, y compone la letra doble mb.
La d no figura SÜlD en la letra doble nd.
La k sustituye a la c y a la q.
La s sustituye a la e y a la 7..

Estas sustituciones de letras se han adoptado con el propósito dt~


Facil it ar la eI1S2íí811Za, y sogurumcnto en su opovtuuidad, d(' ser nceo-
k 'P"l' '1"
,_{,1. SC "'I' reincorporadas
C"",, l'
1
.;.10., ...1. ..I..'-'.L . G~.

,
2. Adjetivos caltfícatrvos mas comunes.

J.l';
. .i ,
an.~J.!.V,
« el .....
". 1l·1'J....
p·l·C,1 ,
anrrosto
HL;7.l'~"'\
:r -,.'\.·:t:",,"p"
1}.!..!.>..d.1, c"Y-[i'r<c,!"{
ül16V'"'' ¡,
.• 1)r\~;
l. ',.1,
Ql"'1.0-r)·::tJ-
<"';CO,,::>,( ,
bebúi
IJ\JJ •• ,:

J iviano , pohri, pC'S¡}dO; l'OlSÜ, caliente ; píahú, nuevo;


fresco; hakú,
tuyá, viejo ; fbaté, alto; karapé, bajo, petizo; llC:Tú, muclio , mbobí, poco;
pukú, largo , mbíki, corto; pirú, f'laco , krrá, gordo; ká, seco; aki, moja-
clo : }10 I i limpi 1o ,. '1'··"·í
\, " \..~\', R"1.1nv, j oj, . ;'1)~
~., "J. J.~, ('.1e rC~·rlo ; l's:' 'i ta,
-," r\..lJ
rol, ; l,l;,Jl, r- ¡'''''t1'"
,,·1 .. '"".~
f ", ...•"'111 .,
.e, ur..,
amaiillo.

3. Vocabulario.

sciior , pa 'í, señor , kuñakarui, seiiora; karia ::I~hombre, joven;


karai,
kuíia tai, scñorita , kuimba 'C~, hombre, varón, macho; kuiiá, 111 ujer, hcm-
nu. t a,
ora; k,,1.111111111,
1 ,. -
111no; ' mn. - o , rHnIJ
. 1rrum
. b ., . ..
a'e, nmo ,
V3.1'on; .~'
mu.a KnD(!~ J ' 1 _., .

'- . . , 1 l' 1 1 1 - k
muo mujer ; mitarusú, muc iae 1011, adotcseente , kuna cuun nu ('., rnarr- . -, ,. ,
maeho , mií kambú, niño de pecho; mitá michi, niño chico; mitá í,
á

eh iqu ilin.

yo te saludo.
.mnitcipa 11C ko '0., nde asnyé, ndc kaarú, nde }111un<..
mbaóicliapa nc 1\:0 'e, nde asayé, nde kaarú, nde Plhené
equivalen por su orden a:
cómo está Vd. p01' la mañana, la r,iest.a, la tarde, la llGC}W .
. m baéiehapa 1'0 ikó cómo anda Vd.
rnbactekopakarai qué tal, señor .
mbaéichapa o ikó 1110 mena cómo está su marido
mbaéichapa o ikó ne rembirekó, cómo está su esposa
mbaéichapa-o fkó nde rogulguá, como está su familia.

__ ~~.-'--
. ..
.. .,'~
· ..
,
;

..•
') ()
- "-,,j-

LECCION ZC;X

1'EIVIAS: 1. Alfabeto guaraní : Las vocales; su rpronun-


elación. Los signos fonéticos. I1U8 sílabas; su separación.
- 2. Las preposiciones. - i3. Adjetivos calificativos más
«omuucs. -- 4. Vocabulario, - 5. Ejercicios de pro-
nunciación.

1. Las vocales S011, a) e, 0, 1.1, J.rrienen dos sonidos: el ordinario


(1 normal casetllnno ieomo en: ara, día, tiempo; peré, 'Cicatriz; pi ri
junco; porú, usar; pokó, tocar;
y el sonido nasal como en: V <:I'fi., lindo; 11C 'i, angosto; kíi, lengua'
tororó, Ch01TO; karé, curvo, Tengo.

lía vocal i con sonido gutural es la sexta vocal. Su pronunciación


exacta {:s el principal obstáculo 'pura los principiantes, pero que se puc-
(te vencer con ejereitaciones.cnclase, por lo que omitimos su descripción
Esta vocal tiene su significación propia dIe ag1Ut· e interviene 'Con
·~U sonido especial en la composición de numerosísimos vocablos: "i, ag ua :
.........
HI, b asura . ··1)··1-~·T·~}1: ., •. , ·1·~·"·"t/l
asura , 1,1.11) \H':I~"O, aire ~ .mr "', CCJ<.,S. "1'

La vocal i tiene además un otro sonido especial, el nasogutural


que se emite a un tiempo por nnriz y garganta, teniendo tarnbión
como la sexta vocal 1, agua, signifieación propia de si'i,/;. :Se le emplea
para expresar In ncgaeión c Jntervienc en la formación de infinidad
tle palahras :
1, imc, sin; porci unscncia, t)"I'l'l., hll(;rúmo; talle], desierto.

lt,esumiendo diremos:
Las vocales a, 12, 0, 11, tienen dos sonidos que se escriben así: el
ordinario: a, e, 0, 11, Y el nasal: ft, e, 0, ú.

___
la vaca. 1 t''.H.;
TI' 'J1..e. ,' .
- 4 sonidos
.1.que se ,--,o
, escriben asi
. O)_'J : "l. ordiuat'io : 1, el
.j .• , v

nasal : i ; el gutural: 1.yel nasogutural : l.

Los distintos sonidos de las vocales se marcan cm la escritura con


signos especiales. Af:iÍ, el acento circunflejo C) da el sonido nasal :
la, diéresis o crema, el gutural ('"1 y el acento grave francés el e)
naso gutural.
EBtOS signos son convencionales Y. pueden ser reemplazados por
cualo- uior otro. En nuestro caso
. , v.. ante dificultades tipográficas los
Iremos adoptado por ahora.

En g narani todas Iuaeílabas son directas y simples. Su silabeo es


sencillo y a manera de aclaración daremos la separación de las pala-
hras con ll'tl'ns tl()bll:i\ uib, nd, ng, n l,tFle son mot ivo dec0Dfw ...ión
Para muchos:
tr.nondé, dclantc , kangué, hucso ; «hcnte, yo no más; tuknmbó, azote,
tc-no-ndé ha-ugué ehc-ntc tu-ku-mbó
Ya hemos dicho que sólo hay sílabas directas y 'por consiguiente
la El y la n motivos de la conf neión que son integrantes de las letras
dobles y con las cunlcs suenan, no deben. sor s:~p81'ad(ls en otra forma
. Ii ]
que J a )TD.. me icaua.

2. LaiS preposiciones.

,)
Lv (;]l con tle:':l{]c lta,f) t-.~'l. tras por
pe, me pe, me ndihé eui }.,":. pcb(
.::; 1. ,f c . :.,1'1 kupé 1'(' , re hé
•. .
en trc ~;!Jl .1UJCitt 1')'1. ;
, e ,l!)
,
I, i!y~.(~ !-~útj
"

guftrú, '11aÚllll' gilJ) ~!:UlI' l~ 0'''1


,:-"1 u ..

3, Adjetivos calífícarívcs más comunes,

Irai, ag rio , ro, am..argo , he 'e, dulce, o salado; huta, du ro ; l: u 'ú, blan-
e1o ; karatua,
1 A mora do; moroti," 1'\ oianco , 1.nu, " negro; '1»u,' s.'reo ; uigue,
.,' ('
leo:
norf
1- .•.. 1'·111(10 bueno
(11, . 1)ie11 '''::'Ur;CiI\11h:>.. 'lVU"'i
..., L l:''''''.Jo...J.,
..•._, A. rcnao
o .,.-karé , renr-o
..••• ,... -b' : eurvo :
.L.J..· . L' ..•.. v .•......
1 \.,L L.L.J !'

karapá curvo : pereri, delgado, fino (en superf'icie : tela, 'Papel, mude-
ra, ete.) ; anambusú, grueso (en supcrf'icio . -telu, papel, mudera) ; po 'í.
1 J
(le gauo,' ".
rmo ,.
en Jongrtud 1: ]·1 !tiC);WHTr:l, p¿i¡n, cuerna 1 ) ; 'pOg'Pn.:'lt,, gl'n(:'~
so (en Va1o, hilo,cnerda, correa, ('·te.) ..

4, Vocabulario.

iboehara 1nuestro
...
1.l.l!,c.~~l..,. 1,)~·{)P·"''')l''''
.Ü.1.(·, _ Jl ¡ _,) e \,., '.¡ t"'1 ~,
roi.cs: ,t.":-}-{~lr·I;··I"I,(·7"-l "ll"111") Iiscin.!.-'L.lu,
~ 1 ~11., L¡~~\., .."l ("-1 j\o

nrauduká, libro; kuatiá, 'papel ; kuatiamá, cuadcruo , ikuat iakú, knatia-


rnoiká, lápiz; taiká ru-ú, Iapicero , tn-aiká, tinta; tíraiká rrrú, tintero:
itarniká tiza : bu-ané
í_ .••. ,í. .r: kuatiaká 'nizar rón : brrapé 1'1"1";l'11:t taiima.: taanzá~:)u.
!r.. •.. 4.» L- F..(:l., U ....;,.,¡,. Ál-l,\¡._Q..l'\..Lt., ..:.l.l<Ú<' ' , (.\,. .Y L l.,," Ll.'V..L _.L_"'!, ~ .•..•...

-v.{\r,...•uto
!~ .. t.~(.tL,
fl'O'l11"~·
b' (L.,
':..,)~.
11 1 1"lo:n1f'f\~
L·ú~ c"~¡,,
'lll'1p·'·
<".:¡" .;1 ·,·<>1·1·;.
..·..-·
~L>..l.(._,_(.,.
escribir .,! e 1.11
U _. , l"O)~I')':; x :.•,1":(1 leer
\...1. '. .1",
0

<lL.h .• ,

mboye 'ó, borrar; a ripaká, mesa, apíká, silla , kotí, habitación, cuarto,
pieza, sala; kotí mboendá, aula, elase , prrundá, 'piso; lbiratil, guam bipé.
pared; ogasoyá, techo; kotísoyá ciclo raso; oIre, puerta , obctñ, ventana;
;;'le'Il palabra
! e <l, ,
\.", : ñecteré
"Ll'l.!.," silaba
1(,,,_.{,, : ·~()r.\r:'l·'l
,<"t:; <.~, lctra
,. ,Lt .
, "1,'11'01'
Ci,.l.- e vocal
) . erñipui 1 . (.'>, \ ..•..

eonsonan te/,

5, Frases para panel" en guarani.


Pieza larga angosta Cielo raso blanco Pared a Ha amui-illa
Cuaderno chico verde l\Iesa grande alta Lápiz y tinta negros
Papel blanco liviano Libro
,~ . .1
",1. O"~'" .•
n.l.Ú nde na.g
· \:; .- \::.; l'f<
1....'
.t... Cuaderno viejo feo
Papel colorado fino Li 1>1'0 ] 1n do n n·('\,\..)
r ,

LECCION 3t;I

l'El\fAS: 1. .Acentuación del vocablo guaraní. -. 2. Las


conjunciones. - 3. Pronombres personales. - 4 .. Adje-
tivos posesivos. -' 5. Vocabulario. - 6. Ejercicios de
pronunciación.

1. La gran mayoría de los vocablos guaranies son agudos y de ellos


muchos terminan en dos vocales. El acento que en estos casos cae sobrv
in. última es tan cargado que en su pronunciación se advierte una cspc-
cie de pausa o separación q11l8 en la escr-itura es menester señalar paL':l
facilitar la buena y correcta lectura y la rápida y exacta eomprcusióu
-, 1 t'
UeerllUllO, . 1o que se '2Lcc~uacon . í' ~' un apóstrofe
, f ( .') que Y:1 corceauo
l"
entre
\..)" . las
ü... dos>:l'1:T()C"'u~ICC:''J, e J.:
mba'é, cosa; liaé, cl , soó, carne; yu'í, rana; suú, morder.
(Si bien la función del apóstrofe (') es indicar la omisión de UWI
vocal, nos. ha decidido a US:1l']o, para marcar con 61 la pausa previa
a la pronunciación (~'8 lu vocal aguda final, la misma razón expuesta
1 "
(':12.1 .. rccciun
.
antC1'101' acerca U.íJ lOS SJgllOS
.::¡,. f'onéticos.
. 1Ja arel opcron " w.~ 1

, . , . 1 • • 1 (., 'C' • j

e:'::Wf:ino es mas q uc un asunto oc imprenta o tipngratjn artrhcta mente


convertido en problema. Su solución scr ía hallar los signos 11'CC(~;)~l-
rios (A -: -, ?) que siendo ipo» ccmunes a cualquier caja de ill1'[H''211t.:I.
í

lH'.I'ln1¡.a J a im presión de I1n escrito guarani hasta en una tj pografí.:l


de aldea):
Los.) "l' -,N f'on
('11 os
o 6- . _.l.t:·'-,t·":¡l',u.:,
A(i ~ auoj"\,.-),1.LuC10" (,"vI"lem y CJ.l 1-1"~
Cl .."1 ó') f."' -4 ~ f)
-:-11 'f IImei ()1·1" " (1
1;1 n 1 ..
.[-1. .<.\, - ,:-;-;
n,

YEl'(1actores
1 ,\
aC011COS. '
.1.18J: pera, A] '::J
.muo , 101, ÜC1Tél; pe t'01, t.a 1Jaco; son
"1 ..'

, , -.
;1gUUOS y deben 11' acentuados, pero corno tienen -; .
e Ls:signo f onerico en ".¡'

la última sílaba, huelga el acento ortográfico.


'iba) mango , atrra, montón , ~lE~ extremo, son palabras graves ¿'
la presencia del signo fonético >en E;U penúltima sílaba las confirma
1("11 tul carácter.
Koéramo, mauana, es CSCJ.TUJU
-r- " ~ 1 " 1a y e.]' SIgno ri!'one ti'leo (e 1 su anrcpenut- J ' 1

tima sílaba cumple la función de la ortográfica que allí debiera llevar.


Cnando la palabra
tiene dos, tres todas sus sílabas con signos °
1:' "]
í'onetieos, a pronunciaeron (e le cargar so ore 1a u' 1".
1 b
, • , ' GIma SI'1a b a signana;
. ,.
cj.: krri], cosquilla ; tliiri, arrastrar; y'irlbitYi, papada ..
Cuando la palabra tiene en sus sílabas a más 'del signo fonético, {:l
acento ortográfico, priva éste, ej.:
rbu-á, madera; íbágu, cielo; ~igáu, alga; pál, despertar.
En todo lo demás, seguiremos 1:18reglas de la acentuación castellana,
presente, por último, que el acento circunfl-ejo al dar
Debe tenerse
el sonido nasal a la sílaba marcada, ésta nasaliza a la que Ie precede
23 -

y l-e sigue y que


en Ios vocablos que tienen en su coniposicron las
letras rn, n , 8011 naturalmente
ñ. nasalcs v no rcnuicrcn para -tcmar ese
tono el signo - fonético respectivo. ~ - ~
cj.: lllle'é¡ dar; ñcé, hablar) palabm rmaú, mirar.
2. Conj unciones.
copulativa: y, e, ha, ha 'é.
disyuntivas: D, u, téra.
adversativa . pero, biñá.
condicional . si, ró (sufijo).
causal porqué, mbaére.
eontinuati va: aSÍ, pues bien, ha upeicha.
comparuti va : aSÍ, kóicha, péieha, upéicha, amóieha.
corno, mbaéicha, máieha, háiehn.
ieha (sufijo).
3. Pronombres personales.
• -,
ehé, yo; ñandé (iianú), nosotros.
ndé , tú; oré,
1_ •• "
ila e, él· ) pce, "
-vosotros.
ha 'é kuera, ellos-as.

- 4. Adjetivos posesívos.
che ,
nde (ne),
mi :
tu;
ñandé
oré,
(Iiané ) nuestro

1,.
1, su; pende ( pon é ), vu estro.
1. su, de ellos.

5. Vocabulal"i~~E'{¿'ehA tt'a)'tb.~fA>'lQ - - '

- Ixo
r
.ucen d'a, dormitorio
t"l ~J'4 .. ..
, porutetir ó, muenic , ogatuó, ..
casa; kihá-iní, hamaea , inirnbé, tenimbá (r. h), cama; tupá (r. h ),
mue bl es eJe
A ~ 1-11
11 A -

cama, nido i..a~an~b há, akangrtá, almohada; ñemamahá, frazada; ahoyá,


"J ~~¡J,
cuoertor , i.upasoya
•..• A" 1 1"
,1, sanana , tupabaó, ropa elle cama; prrun
.. daó
ao, a lf orn- -O
,,! ......••
P'1n¡,lI} 1...
A-
bra; trrrrú, V,!J,~Í1]~'_tataindlndá, palmatoria, velador, candelero; kara- I
1. ' 1 .••O~ ¡;~ •••
"" - ~ k"l' ; J l 1 . ..,
mcgua, oau ; aon aka, ropero; a 1l0tI .~Ira, tiendo yo a namaca ; al piso
A A

tupá, tiendo la cama; topehí (1'. h), tener sueño; ke, dormir; pál, des-
pertar; mombár, hacer despertar; kcpoíhú, soñar; kerasi, insomnio;
keraná, dormilón; keresái, resistente al sueño; kerá, keraí, adormilado:
soñoliento; rambi-topebí (r. h), sueño brevc , xegu'ípe, entre sueño.
6. Frases.
Ndé ha ché ñu ñenó tupá pe. Ché a ke inirnbé pc.
Ndé re puá (te levantas) tupá gui. Che kíhá i (es) porá.
Tu frazada es (i) buena (es) gruesa y (es) pesada.
Nuestra casa es (i) baja, pero es (i) linda y (es) fresca.
Tú te acuestas bien en la cama.
- 24-

LECCION 4'!-

TEMAS: 1. El artículo. - 2. El sustantivo. Su género.


- 3. Declinación del sustantivo. - 4. Las desinencias
personales ipara la conjugación de los cuatro grupos de
verbos. -'- 5, Vocabulario. 6. Lectura, dictado y f'or-
mación de frases.

1. El guaraní no tiene artículo, el cual va involucrado en '21 nombre


sustantivo. Al decir: naranja, nará, se da la idea de '";;1. naranja ",
o ;, naranja" simplemente.
2. El sustantivo, en razón de carecer de las terminucioncs especia-
Ies para distinguir- el género y el número permanece invmiablc !(,1l
la oración. ,.
rl"iene, no ob stautc, YOCUU' 1os para e1 rnascu l'IIlO y e1'" rememno :
kuimhá 'é, hombre, varón, macho , karaí, señor; karia '1, hom bre, joven;
túa, TU, padre , ra '1, hijo (del padre) ; masculinos,
~ , n111JcI',lemora;
1cunu, . 1 1 1cunaxarru,
~ 1
seriora , kcuna
, ~ - tai , senori
L'" ñorit 'a, moza;
SJ', madre; síangá, madrastra, madrina; rayl, hija (del padre), f'cme-
n mos.
" 1,;0 s 1l0lnOl1GS de los animales en general son masculinos , ej.: mbara-
kayá, gato; mburiká, mulo; aguará, zorro; y el femenino de los Jn1S-
mos se forman medianto el agregado de la palabra kuñá, ej. : mbarakayá
~ , gata; m 1ourr'1'
] cuna, m kcuna,~'l mu a; aguara ' .xuna,
1. ~,
zorra,
~
, .... tú '1' bechá 1
.e exccptuan rnna \::1, vaca; o ee la, oveja, 1xanara,' canra,
, ..
rrguasu,/
gaJlina; que de suyo son femeninos, pero careciendo de los términos ;
para designar 103 del gém~ro opuesto, éstos se forman con el agregado
de la partícula "me" apócope de la. palabra "111'811:1" marido: mba-
kamó, toro; obcchamé, carnero ; kabaramé, cabrón; rrguusumé, gallo .
.' El género de los nombres de significación genérica neutra mitá.
niño y mcmbi, hijo (de la madre), se' obtiene con el agregado ck
knimba 'é, varón, macho y de .kuíiá, mujer, hembra, e;j,:
• mitá kuimbaé, niño; rnitá kuñá, niña.
menbí kuimba 16 hijo varón y 1118mbl kníiá. hijo mujer (de, la
madre) .
..Membí kar ia ']'~ '111cmLl kuñatai, dice la madre a sus :hijos varón
o mujer, respectivamente, cuando ya son mozos,
• Los nombres d-e las cosas inanimadas no tiene género,cj,:
aripaká, mesa; kuaguí, bosque i ñu, campo; mbaraká, guitarra.
• Consignamos la significación de .las expresiones: mbaká ra Y, kaha-
vú 1'a'1; obcchá ra '1; kuré 1'3.'1, etc., que si bien expresan natural-
mente, hijo de la vaca, hijo del caballo, hijo de la oveja, hijo del ehan-
cho, respectivamente, CR común su uso para dar idea d¡r>. ternero, .potrillo.
cordero, lechón, ete.
.- :25-

3. Las dcsínencían personales para la (~!lnjugac!6n de los cuatro


grupcs de verbos:
1 ')
....i
q
,) ~1
1
1- el 1- m 1
.>. - na 1
.L - che
:2 - re .) o - l'<.~ :! - ndc
-- 1'('1 - (ne)
." - 110
.) .) <) .)
;) - o ',J - 01 ~'.i -1
1- :{<.l 1-
\IW
)
1- yaI (11 <! i) 1 - 'ya 1- iín:ndé (Iiunó )
'l
1- 1'0 1- 1'01 .l. - 1'0 1- oré
.). - 1)"}
- l.V 2 - pei 2 - pc .)
....i - JWIH.1ó I
\pene 1)
.\ .)
3 - o 3 - DI d - ho d - 1

Bu
la conjugación de los verbos,cstaB dcsiueneias van colocadas
cutre el prono111 brc personal sujeto y la raíz del \'';'1'1>0. Las Iormas pues-
tas entre paréntesis se usan con verbos nasalas.
4. Modelo de declinación d~l sustantivo. OGA, casa:
x - oga casa a - op:a 11i.libé con la casa
(.x -
oga gui
"

de la casa a - og;a ;11'1 SObI'~ la casa


D - oza
o pe a la casa a - oga re 1"'01' la!.: \....i~l,~t
J ""~'''l •.

oca
t::')( D(>O'11'll¿'t
...•...-b
_L .. (
"
n. - 00"/) o',"''} b L
'"' <l. .".t.1. >
desde 1<1 c.isu
A - oga pe a la easa a - oga.. pebé hasta ]a casa
,1 - oga pe en la casa a - oga paüme . en tre la e':'¡SH
a - oga ime SIn la casa a - oga kóü hacia lacm;n
-- (l - 00'{1
t:'>

5, Vocabulario.
cuine
b s: 1)l1~0
...J t.,
Jf.~; ("1""1
L .'c. a - oga l~otlkótl contra Ll casa

Kotf Irarundá, comedor , ternbiporundá (J'. 11,). ¿-;])~lT~\(J01'; tembiporú.


-
- cubiertos , kisé, cuchillo; küipé, :cnchara i kipá mi ií, tcncdor , kúipé lTISÚ.
cucharón; ñae~llbé, pla to , ?a1é:ni bé pípé, .?~.at~ ?1ayo; ííae~nh~ 1?lpl;l,ú '~'.
plato hondo; naembe g uasu, f'ucnte , yUklSl :l'll'U, ¡:,:oTw¡:a; íulrá, rguáb».
,1
rU
~tl ,
.
vaso; «arur« 1ao, mantcr , 1carunuao
1 -¡"
I L' "'1'
mni, , 8í'l'VILt'í.<l iHit"" ku ituxa,
1
eSCHJ'- I

badientes , karuhabaká eabecera de mcsa , .


"I'embi 'ú (r. 11), comida ; hi uplrü comeatiblcs , 1, agua; kugl, vino:
kazihái
b..A.l ,v 'HI'naO'I'c'
b, ~_L_, acnite . ".'1
ñandrri 11.'" •S'"
.J L )....1, U. 1 ,, mbuvapó
.
&A.,l, , L, nan
,1."'" ,. tcmbiú
v'-" L._l .. 1.,: t...

lp'iguá, fiambres; ternbi 'ú mbitcguá, comida, del rnedio , tembiú apípa-
7 guá, postres; ñembíahú, ham bre; bare 'á, apetito; figuátá, hartura
kaú, sabarpó, borrachera , karú, comer , 11, comer ; yurupotá, bocado .
kü, yurukú, trago; yurú,hoca; tembé (r. h), labio i t.f~i, diente; kú.
lengua , alú 'ó, garganta; apekú, 'Paladar; 1en(11 (r. 11), saliva i su 'ú,
.morder , mokó, tragar.
6. Lectura. dictado. traducción,
El hijo varón de la señora. I...Jahija del S'211or,

- Mi padre se sienta (o guapí ) a la mesa.


Yo como sobre una mesa blanca alta.
Mi madre y yo comemos (ro ú) pan.
- 26-

LECCION 5<;1

r.]'El\'f\
,
c',
13 0:
..•.
1 . El C1asificaeión de
t' t' C;! ~
J.l susran 'lVO. "-.)11 numero.

Jn8 palabras en Ordinaria» y Ntisales - 2. Declina-


ción de los pronombres. - 3: Conjugación de verbo 01'-
dinario. - 4. Vaca bulario. - G. Lectura, dictado, tra-
ducción, frases comunes.

1. El plural <le los sustantivos se forma mediante el sufijo "kuc-


ra' ~: la mula, se traduce . mbuiiká , las mulas se dice: mburiká kuera.
"I'ambién se conoce mediante los pronombres:
peé tembiguai, Vos. 103 sirvientes , Oré mburubichá, Nos. los jefes.
F'.
t von .... 1 'l i ~
- 1 ."
08 Hejet.ivos dcrnostrativos : a, umi. ',. ,
"a miitá.a, es tos ni.i
'OS lJ.11l0S; umi ~ J".arai, esos SCIlOl'CS
- .
•.Con los adjetivos numerales, uno, dos, tres, cte.
mokói-oga, dos casas; mbohapí apíká, :3 sillas; po nará, 5 naranjas.
'"Con los términos colecti vos, hctá, no' ó :
hetá rnberú, mnchas moscas ; mitá no 'ó, junta de niños.
• El aumentativo de los sutantivos, gran, grande, muy, se da en gua-
rturí con los suí'ijos : te, itú, y cté, los que se agregan a los nombres
según que éstos terminen en e, a-o y u-i, cj.:
mbacté, gran cosa; kuñaité, muy mujer; sooité, carne verdadera;
karaieté, gran ~~C'D()r,verdadero señor , poriahucté, muy pobre.
!'l.<.,¡l diminntivo,
T."\' ~...
pcqueuo, e1neo,
. 1
se '11a818 con 1os SUllJOS:
- ".. ,. 1111,
1, ,. num,
. /
miri, ej.: #1i c~~í'.'
_ .l "

guñimimí, viejita ; tuyá í, viejo chico ; yag uá í, perro chico o perrito;


oga mirí, casa cuica , oké mini o oké Í, puerta chica o puertita.
, El diminutivo en 1Y¡1 t.iene marcado sentido cariñoso y familiar.
T..J"'S 11,,1a1U
.•..1.. (l. {)..;..' ['1
)1"'<:' (.l· t:.(""l"C""l
\_, ""') clasifican
L a ! en (:108 srrandes bO'I'''tpOS'
. j, (.ti. "'..J
•....•. , ••...ü'... ..L !. ~ t)·l el. . t, •

O rdinurios y naseles.
~Esta clasificación so soñala especialmente por las variaciones o
cambios que estos últimas imprimen él, los adjetivos, pronombres y
··
<.1esinencias pcrsonaies con quo se J untan, S' 1
. en nastue«
1 to dIas as pa 1a- • J

bras que llevan m, 11, fi o alguna vocal con los signos nasalcs : el cir-
cunflejo o el acento grave francés.
2. Conjugación del Verbo orclinarfo YAPó, hacer.
[orina alit'nwt'ivCt FOT'fnCL negat'iua
('1 /

yapOl
ch{' a vapo, va
.'
1.L.1 "0'0
<...t'::""1 nc1a JJ
1 ,":.
..•. ~

ndé re yapó ndé ndo re Va1)Ol _L v ~ .L

lüi 'é o yapó lüi.'é ndo yapoi


nan ya yapó lían llda, ya yapoi /

oré 1'0 yapó ore nuo 1'0 yapoi .


'" '"
]lce' lJv yapo ~")
r\
pee nda 1'10:> yapoi
/

lG

h. l- o vauó ~\. h. k ndo


• .le
yapoi
. --·27 -.

3. Decl inación de los pronombres personales,

Consignamos los pronombres cuyas declinaciones ofrecen algunas


variantes entre sí. I.ia declinación de la P ): 2 1)(~rsonus dd singular 1
.\

y las dos formas de la 1~-persona del plural son una sola.

ché, ndé, ñaudé, oré ha 'é, él ha 'é kucra, cllos , pcé, VOSOtl'OS
vo ,
" , tú, nosotros.

)J - yo ché ha'é ha ~é kucra pce


,
G- de 1111 che heauí
<::>
<?-heguí e11uguí le pendé hcguí
D - liara mí chebe- chupé- chupé kuera peerne guara
guara 0'11•..':11':'1
~::> gnm'u
,
\..4 L I

A - a mi chebe cnup e
"

('.,'111l "\ 1) (,
\..... 1-;"1""1'~
).. •...l..~. (..... t ·"f"11C
1) ....
,....
·l

a - desde mí che guibé ha '6 guibé 1'1• ku..l \.."1"::]e - bf'.'"lL.ibó


. \..j 1')'"~ 0"1-)'1)(·
\.....\; L1 t. ,'-,

a - conrmgo cliondibé hen.libé liendibó k, pencudíbé ,


o - hasta mí che pebé 1-.,
11t.&
'(,.." 1)(,1) v"
.1. ~ 1,
h.kuera pebé pecruebé
a - por míche rché ,hesé hosé kucru J)cnc1é rehé
a - sobre mí~he ::1Tl hi ari hi ari k. pCJ1(12 :1i'l
a - bajo mí che gurpc i guípc ig uipc le. n dée b()'U'l»"
, l(\1'
.~.!v.. 1 lJ
<1 - en míchc plpé i 1Úp0 iplpó kueru pcndé plpú
a - sin mí che rchci hesci kue ra i
11.086 pelldC> rehcí
a - hacia mí che kótí ha '6 kótí h. k kúLi pondé kótr

4. Vocabulario.

tatá, Iuego ; tatai, tizón; tatá icndr, Iluma de fuego; tat;úp'i, 10gC111;
tatapíi, carbón; tatapíi resá, brasa de carbón encondido , tatati, humo;
tatatiseká, chimenea; tatá pcyuhá, soplador; taniinbú, ecniza ; yepé 'á,
leña; miendí, encender; mboyípotá prender fuego ; mbog ué, apagar;
n.bogucuká, hacer apagar;
yapepó, olla; rtakukuá, pava;' ña:e, ñaeá, latón; ñ-a:'e, guasú-
íía'e miri, latón grande y chico; iiaepó, h1'á, jarro; íiaepn-ü, tostador;
tesíká, asador; angü 'á, mortero , abatisoká, yosoká, palo de mcrtero ,
rrüpó, cernido!'; kambuchí,' cántaro; kaíguú, mate; takunpí, bombilla.

5. Lectura, cHc±ado, traducción, frases.

a randuká mirí hú o '1 (está) aripaká ari.


kuatiamá mí hobí o pitá (queda) apíká guípc.
Mitá í o yahe 'ó (llora) y Sl1'C i ñcmbíalúi gui.

-- Mbaéicha ya é abañeémc...
E ré abañeéme
e ré yebí
Cómo se dice en guarani
diga en guarani
diga otra vez
...

e ráporábé dígalo mejor


i porñité está muy bien.

LECCION 6~

'TEniAS: 1. El sustantivo. Características de los que em-


piezan con t y o (oscilantes). - 2. Conjugación de verbo
nasal. - 3. Vocabulario. - 4. Lectura, dictado, tradue-
ción, frases.

1. 1<Jspart.ienlarrdad notable del idioma las variaciones q ue 'prc-


sentan los sustantivos que empiezan con t y o.

Veamos esas variantes con el sustantivo trrpá, cama.


1. - En el nominativo genérico Lupá, cama, no cambia.
2. - En la I" y 2" persona. del I)CSC~Úvo]<1 t cambia en 1': )111 cama
nace che rupá, tu cama, ndc rupá.
3. - En la at! persona del posesivo, In t cambia en h y el posesivo i do
tercera. persona desaparccc , su cama, se dice: hupá.
Hay unos lwc08 sustanti vos en t que sólo tienen lu variante para
h¡, 1:~ y 2¡~ 1)C1'50n<.13, utilizando para la 3,1 la forma del nomina-
tivo, son: túa, padre; taíra y tayrra, hijo e hija del padre; tfkora.
hermana" mayor de la 11l11j'2l'; tfkcrra, hermano mayor del 110m bre, y
tamoi, él huelo ; tíbrra, hermano 111;:'1101' del hombre.

Noininutivo . túa, padro , L" y 2:~ personas: (he 1'11, 1111padre, ridc
J'U, tu padre; 31). persona: i túa, su padre.

En cambio hay otros que tienen además de las -variuntes primera


mente mencionada una segunda forma para el nominativo, ej.:
tenimbé, inimbc,cama; teninibó, inirnbó, hilo; tetá, etá, nación, país;
+ ,1'
,,0 o, so , o,ca.rne;
... . -, . a11,
tan, " . semi -11 a; grano; tntí, utr, eSplnD.,Cnerno:
A A •

tubichá, mburubichá, j!8Ic,' etc.


En expresiones indeterminadas estos sustantivos se. emplean en la
forma en 1',. cj.: ka b~1VÚ
'"' TLl'!'l'1UÜ,
,J. cola deeaballo " varruá rái diente de
V ~ ,

p~ITO ; mitá robá, cara de niño; guírá raití, nido de pájaro.

No participan de las var-iaciones ya 'mencionadas los nombres de


animales, plantas y minerales y los nombres propios.
En el Apéndice 2 se hallará 1.111:1 lista alf'abética de estos sustantivos
y sus excepciones.

Iguales variaciones tienen los sustantivos en o:


oga, casa; oké, puerta; obctá, ventana; okupé, detrás de ]a casa :
okara, fuera de la casa ; okrtú, horcón.
---- 2~l --

2. Conjugación de verbo nasal lVrBAAPO, trabaja!".

']i1onna afi'l'7nativ(l, FOY1na '¡¡('[fati,va.


che a mbaapó che na mbaapo i
ndé re rnbaapó ndé 1l1¿~ re mbaapoi
ha. 'é o mbaapó ha'é no .mbaapoi
ñan ña '1U baapó Han na ñu mbaapoi
oré 1'0 rnbaapó oré 110 1'0 nnbaapoi
pee p.e mbaapó peé na 'pc mbaapoi
h. k o mhaapó h. k no mhaapoi

3. Vocabulario.

krti, 'cortar; mbo 'í .picar ; 1111'0 pelar; yosó, 'pisar;


l mongu 'r
pulverizar; hacer harina; mboguá, cernir; moká, secar; míaki, mojar;
mbíarurú, remojar; vohéi, lavar; mopoti, limpiar , poti, limpio; kl'ú/
sucio; mongí 'á, ensuciar ; maimbé, tostar r mbochirrrr, freír; momimoi.
saneochar , yl, cocido; mboyí, cocer ; pira, crudo , mbopupú, hervir;
tipí 'ñ, espeso; moipí 'ü, espesar.

4. Lectura, dictado, traduocíón. recitación, frases.

Frases coniu» es :
levántese, .púrese e íiembo Y
siéntese e guapí
cierro su Iibo p rnboti no aranduká

abra su libro ni 11e'á ne aranduká

- deletree
lea despacio

Los C2?tCO declo::>


,p rnone 'é petel-tci
e moiic '6 nÜY2gU€

Ñané kuáIcuora
Este es el niño chiquito Kua ha 'é mitamí poráité,
y bonito; al lado d~ él i Ylkcrcté
.' '
o i karni
se encuenrta el señor de anillos; i ycguakaba ; ha uperiré
] llego, el mayor de los tres. koa, mbohapíbé gni tuichabé.
Este es el que todo lo prueba Koa katú opambaó l'aahá
~' sobre todo la miel katuetei pe eírn pa he 'e.
-¡, y este, más gordo que todos" _._.Ha ko i kírabéba chuguí kucra
--ESe el l\íata Pulgas es. -Pea ha 'é 'I'ungusú Yukahá.
(Amado ~ervo) (Tl'ad,nc. de Erguisa ):

Las flores (íbotr) son vara la mesa.


Yo corto el pan y ellos S10Can los platos.
Tú escribes con tinta verde y yo con negra.
LECCION 7q.

TEl\L\S: 1. El adjetivo. Su géncl'o y número. Los cali-


ficativos. - 2. Adverbios de lugar y sus grados. - 3.
'Conjugación de 'verbo ordinario, - '1. Vocabulario.
;'). Lectura, dictado, traducción, frases.

1. El adjetivo, como el sustantivo, carece de las h~1'1llin8Ciollc;3 es-


peciales para distinguir el género y ~m consecuencia, permuncce inva-
ria ble en Iu oración.
En cuanto al número, ~;61olo tienen los 1)OSCS11.:0S y de?Jwst:rativos.
El adjetivo calificativo y~1ya untes o después del sustantivo y no
presenta variaciones en género ni número, cj.:
ao morou, ropa '1
,
uranca , 1. HlOl'OTl,,, pe no,' es 11
.¡"
) anca esa 1'01)a.
~, " k ' . 1 1 1tI'
1UHHl pOI pu cu, mujer (:e g~\Ct<1,aua ; cara r, po '1 " rn1KU,
" -
senor ::¡ 1-
ue 1

¡!ndo, alto; kabnv 1111, en ba no negro; mok6i kabay


ú hú, 2 caballos ú

negros.
La•.., iteración
.lI ~ v. .h -., (11"
,0 10 iet.ivos '. ca1ificat.-.lvos
",1 Jel·.
.• c'"")d'- serin una frmuu de durlc
idea de pluralidad, ej,:
J pera pera une yagua, son muos rus perros.
, A A' , ]' " .L

].. 1)1··..i.t"1 pirúl


. 1.l.~
1(' 111'!1',kf..
( •. L1.I, «')1'
;), L í'lncas tus vacas
. c.
1 (l.\.J<'l.tJ t\..,,,·' C,.

En las expresiones indefinidas o neutras: 10 negro, 10 blanco, lo


f'co lo 11'~1(-IO
., 1, , c·,tn , '<'" ('1'1, con el '1 ()'l'A"",rlo'
.L. \..t:';,·........
I...,V \.. l de "lr-ll(';'
".)_"\... .
s, «uc <;:1'. hace "lnO'lle'·"
v. .. ( ..~-. o v -'í ~\... ..J'~ .1( .J •••. J

r-t TI(lo
1"
I.U e\.
.•. 4 ... (,. u'"n "'111''¡"~('" t iv o 'con
0"1"\.. c'~l
.') '1 l -O \:Jl ...sil aba 1'" ~;"1.
.~, -1-1 ...(
..1.. -.\..\ J d ll.l •.....
Cl .•

,DJ.1KUC;
" , 1O rco 1° ; roxuo,l' l'O (lP~(l¡'go; poranguc, ,." 1O. l' muo
1 <.,
: morormgue,
lo blanco.
Estas expresiones pueden 'll'ach¡cil':'-;C también por: la parte fea, la
parte Iinda, cte.
(' mombó i baikué, tira la parte fea.
ei pc:ú i rokué, quita la parte amarga.
he Ú i por:ingné, come la. parte buena.

2. Adverbios de lugar y sus gt'ados.


amó 11 ,
aua ape aquí
,
amoh(' más ti 11(1- apcb,~ mas aquí
amoire muy allá apcté Hlüy
amoitebó mucho más allá q 1 l.-"'\
(.¡)CIÜ, ., -
'1 '
~
)t, poco mas aquí
a momibé poco más allá pepe ahí npepe
árupi pepebé más ahí upepcbó
por aquÍ
urupibé mús por aquí pepeté muy ahí upepeté
a rupiet é m uy por a qu i pc penu ne poc:o más ahí.
-~-r. o. ~1"'~ upepemibé
pegnl de ahí rinegui
3. Conjugación de verbo oxdinarto KUAA, saber (29 grupo).

Jilol'Jna ncuah'va
ehé ,n kuaá ché ndai kuaái
nd6 kuaá 1'01 nu(~'nde rei Jcuaái
ha'6 01 kun5. ha 'é ndoi kuaái
fían ym kuaá ·firlll nda yat kuaái
,
ore 1'01 kuaá oré ndo r:n kuaái
p'ce pel kuaá \. l (.:: p~8 nda pci kuaái
h.k Ol knaá 11. k Jl.t1ni ]\:11[lÚ,i

4. Vocabulario.
kumandá, poroto; kumauda 1'0 :1) alvcrja , knr(l])cp\~) zD.pallo; andal.
calabaza; seboi, cebolla; kfii, ají; ara miro, muu-Iioruí, almidón; ma-
di '
n 1 0, mancuoca , yeti, iatata;
t : t' 1:' c : ,', "1'"
a ara, m.uz . ~'UJaTi\:1, CllCC_O; 1111 1, 11<1-
b 1 } iti
rina de maíz; pOpl, mond ioca seea , kam bi, kche: kan: hl pira, leche
cruda; kambí oyi, leche cocida , lrambí 1'1p1 'á, leche cuajada; kambr,
xira t a, manreca , 1sa m 1..,
l. .. A ~

»a, Jcesn,' qucso, mano. 1nm, l'


rn arn;,.. (~ll'(l, . . 1 .
1T1W, ; '2UCll',
J. '

miel de abeja , soó, cnrne , kD, kangué, hueso j SO\') útii ..soó, pi rú, ehar-
que, carne seca; tumbí rookuó, nalga ;lnulglu\ lengua; p"iahnó,hígado~
pitikir . iingué
. ~/')l ,
riñones:
". l.,,'~l"l .•.
~""\O:l'
C J,'
:l'vo.>, +~;!'..l·1~11~} ~ cllir·C]·11111~Tl·
·J .. dl· •.
"¿~l' cnasú 'tY1U"11d- 01"('."0'
11- .•...~ c11U';l:
L.l:.'.:.3C A. , 16' , AL

fickuó 3'('1'0, tripa gon.la; lncpirckn«, 'í'ÜCÍO; ñaruká, costilla; Túyas(~ú,


C'spmHZO.

-- 5. Lectura, dictado, tzaducción. recitación, frases.

-- J'..•

n 1,;1, .c!l11 (IoL") ~..l
t o,.tO
pues
(1 ..
l

",
~

t.r
r..."

'va llenando
uui 11.,-,_"'! (J le,
t i .i,«,

.'101),; .•C"..-1ll
"., l.]....
l""

+ ,{ "
~".ld:--;,
la calle
') ~..•. »c, ,,~.'!
o hmü l'il'(~ ('he kam hú

. '(1
eO ,_ terrón ci -I-lO" (1(,
;. 1
1. ..,.; 00')
';-")(.'-'"

(Cancionero español)

El cuaderno azul es más grande (i l.uichabú) que el libro negro.


Nosotros hacemos una silla v vosotros una mesa.
"

En casa mi esposa Iiacc la comida para comer yo.


Che mbarakayá hñ i karubé ndc yaguá í lenre gui.

Ché a karubé nde heg ui. Nde kabayú tuichabá chc m baká g ru.

Frases comunes:
,. • 0
mba'~ P21 potú ¿, que flU1Cl".'S ')
mba'é e re 2, que, di
-.iccs
110 1'0 hcndúi no te oigo
B re abaíieéme diga en guarán í
E re karañécme diga en castellano
LECCION 8<;1

'rElYIAH: 1. El adjetivo posesivo. Sus caracteristicas. -


2. Adverbios de lugar y S1L'3 grados. - 3,Conjngacióll de
verbo nasal. - 4. - Vocabulario. - '5. Lectura, dictado,
traducción, frases.

1. Los adjetivos posesivos son:


'. ,.
che lln ñandé (ñaué ) nuestro
ndc (lle) tu oré
1 (v
~ ¡ ll, h) su pelldé (pené) "
vuestro
1 Cv
v , ñ, 11) su, de ellos.

(Las formas puestas entre paréntesis se usan con nombres nasales )


El posesivo i de 3~ persona, cuando se usa con sustautivos y algunos
adjetivos que empiezan con vocal, antepone a aquéllos una y o una fi,
según que sean ordinarios o nasales, ej.:
.iyura, cuelllo , i yayura, su cuello.
aigué, feo; i yaigué, es feo. ,
upé, superficie; i yapé 1111,tiene superficie negra.
aká, cabeza; i íiaká, su cabeza.
akl, mojado; i íiakl, f(!~tá mojado.
aguii. ccrea ; i ñaguii, está 'cerca.
Se exceptúan de esta regla: a, alma; a, sombra; a, fruto; aba, pelo,
cabello; agué, pelo, pluma, akí ; fruta verde; ayú, fruta madura , aná.
pariente; ara, día; ararí, Iiora; arabí, plazo; 1, agua; Ihá, fruta; Iba,
mango; ubú, uva; uíié, '~"czema; uré, eructo.

El posesivo i de 3!).persona S'Ü antepone una h (y forma 11i), cuando


se usa con los vocablos precedentemente exceptuados, ej.:
hi <1. f>ualma; 11i 5, su sombra; hi ú, su fruta; 11i ara, su día; hi i,
su agua; hi íbá, su fruta; hi ayú, fcstámaduro ;ete.
~ FJl posesivo i de 31). persona desaparece cuandorse usa con los
. ",,0 -.-ff:. A;
Sl1S-
tantivos en t o en o (oscilantes) y palabras que .~rffii1Et·fi. con h.:
hobá, sacara; hembé, su labio; hoga, su casa; hokó, su puerta.
El adjetivo sabio, sabiduría, admite las dos 101'n1as: i ñnrandú.
o hi arandú (es sabio).
E8 de 1J.:mcr bien 'presente que estos poseSIVOS se traducen general-
mente 'Por: ser, estar o tener, ej. :
i ñaká guasú, es cabezón Q ti-ene cabeza grande.
hobá moroti, tiene 'cara blanca.
hi ayú pe mero, está maduro ese melón.
í' t\ ' ~.

2. Adverbtcs de lugar y sus grados.


tenondé adelante k'1))
O_.:>' L., t.\ af uora
tenondobé más adelante ox.ipe
1 '1':w mas afuera
tenondeté muy adelante ok ,1} \J'_! /.
\. .•.. ~~ _'.l_\." muy afuera
tcnondctobé mucho 1"\"(1~
l ....
· .r "í1
c:.t ·'·1·11Yt'"
,--.i-',
t. I ,. ...., (...ó. .~ 'V. oknpc·tf:h(~ mucho más afuera.
tono nclete reí (1 em:
_.•.\.0 .. e- i 1'\ do
l.Ll •.-'I("l"1'''1''11I-
i. -. ;...{. lC
\....\... oki re tel',· í dcmasindo afuera

3. Ccn iuqación verbo nasal NUPÁ,pegcr (2C! g:;,-upo).

, '
(~h0
/

al nupa ché 11:;] n u pai


nlh~ lT,: 11 upá ndó nc ici nupái
ha.'iS o 1 nupá ha 'l~ noi nupái
Han 1.~i.11 nupü fían na íiai nupái
oré 1'01 n u ...ná oré no roi nupái
pee pei nupa TH2C na pei nupái
h,k
. , .
h. 1-
o, O~ P'l·':l ,-. Í:' noi n up.n
4. Vocabular!o.
yukJ:::ú, sopa , yuk'is'j morot i, ~()pa blanca ¡ <.wdni :nlki:<i, :.:op;:\de cala-
buzu , kumandá yuk'úú, sopa (te porotos ¡abatí yukixi, 10c1'o; sc 'ó yu-
kl:,ú',puchcro; so 'ó apu 'á y ukrs), sopa de albóndigas; so '6 yosoPl, sopa
de carne pisada; mbaipi, polenta , mba ipí soú, polenta cou carne;
mbaipí kesú, polenta con queso; mbaipí he 'e, polenta con m id; kibebé,
polenta de calabaz.i : soó ka'e, so'(¡ mbiehi, asado; soopé rhll'lrl, bife;
chichnró, chichar rón , so 1Ó lea '1, guiso de carne pisadu , mbusiá mor-
cilla; so 1Ó mbutuká. tuuy¡tk"bó, .pastel, cnrpanadn , lc:lgnly'i, mazamo-
rra; 1111)ley!!~ cin" p:J, c/u 1'" papu /
',1,. (.'S:PCCIC• 1 pan; mane l' 1 ,/o 1W. y.p t"l In bilCh"1,
(e
mandioca y batata asa.la , muudi 'ó ha yr:t'i rnimoi, mnndioca y batata
sancochad:
H Lol.at ,1,. ,··1ul,{\'....
n '. l" t', '-, '1111 ll.\.,~, ciratá '1' "~"1l,'.
.•. (.L,d, ,Zll.", }-"".'
~üt<J, .
llldL'\:;
,,\,')r( ,
lC11, i",',
.e ; (l .. , .J...•••

kafcri, café.

- 5. Lectura, dictado. tr aducctón, frases.


1 t.1 .1';:o c·•.
;1,"1'1 J
1\ <', ,.
l,," ')"''1
{Iv
·'If"'1 "'::
"t ( ·{.:v '

salga de ¿!.hi
venga aqu i e yu a pl~~
vava
C,,,,.}'(" \.:"'~ .." LUbir .
.,'1 ",~('1" terc 110 e ikuat.iá
t rubaja en tu cnsa (; mb¡l::lp(¡ l1d(; Toga pc
,:1"
.10 traba
l. (,,~h.ltJio ""1'1""") nadu
.1.1 \,.. l.,!....1_ .:v
"'" ,-..le..
•. " 110 (mbacbé
\ íú ) 11'1C l.¡~
.. '\ü }(tl'; \.. ~ •

-,
(1.

-
El se sienta a su mesa a tru ¡.laja1' ({) 111 baapobo ).
"'l':ll ,(")'1" de 111 't 1"1
-', ,-,~,~(..,~
"Il ] ( 1 "ll)'(
l', 1') (1 a ,L,U'
',nl-')'
1 "':,,u
C)(1 much - <, Iilnos
,,' ,,\..11U,) .1. ..•.. •. ,tl. <:l ) "(,, o ndcs
.(t.a.. '-1'-.. •
0']'"

/ chicos, azules y amarillos.


-:Mbaéichapa re ikó.
-Ché a, ikó .porü ha ndé. '
-Ché a ikó porá abeí (también).
...•. ,
-.Ablaité aipóramo (entonees) . ' -
'1
-. 34-

LECCION 9CjI

TE1vIAS: l.' El Adjetivo Posesivo, Numeral y Ordinal.


- 2. Adverbios de lugar y sus grados. - 3. Conjugación
de verbos (3er. Grupo). - 4. Vocabulario. - 5. Lectura,
dictado, traducción, frases .

1. AdjeHvos pcseslvos (continuación).


Existeotro posesivo de caráeter reflexivo para 3::<persona : 0, SU,
cuyo uso f;'8 va perdiendo, y es lástima, 'por que siendo tan castizo C:"
también de significación más propia y exaetn : l'j.:
o hnni 1 a su 1lOTI1D1'0;
upi o ati 1 re, 10 SU)8
L' ,.. " . 1

o pokó o piti 'á Te, toca su (propio) pecho.


Estos mismos ejemplos ~G pueden decir con el posesivo j de. 3Q:
o hupí i yati '1: re o pokó i prtiá re.
I~stc posesivo en o cuando so junta con les sustantivos en t. (usci-
lantes), éstos cambian la' t inicial por la partícula gu .
o moi oguoba 1'0, pone por f3U (propia) cara.
oi pe 'á o guenondé gui, lo quita de delante.
o guoga pc o guerekó, lo tiene en su (propia) casa.
o guapichá rníhúba ha 'é, (~l es amigo de su prójimo.

Los numerales,
1 potci. 11 popatci. 30 m bohapipopá
<)
kJmo kf
-01. 10,~ popa '1..
{()].
",. b"(', nr.j,,,
~-0"1'1)('1)(.
'," >_,
J.._I Q.

:3 mbohapí. 13 popaapí. 100 pasá


4 irundi. 1·1poparundí. 140 pa:.::;ú ha. irundípopá
D po. 15 popapó. 172 pasá pokñipopá ha mokói
6 potei 16 popá ha potci. G98 popasá porundípopá ha poapí
7 pokói, 17 popá ha pokói. 1001 l'USÚ ha petei
8 poapí, 18 popá ha ipoapí. 1940 l'USÚ porundípasá irundipopá
~) porundí. 19 pop[t ha. porundi. 1.000.000, suu
10 popá 20 kóipopá. 1.110.005, suá, pasápopá rusú ha po
(\.1 éasc la numeración en el Apéndice 3).

Los ordínales.
1..I0S ordinalcs se f'omian agregando al numeral el sur ijo ha; ej.:
petei ha, primero; irundí ha, cuarto; popá ha, décimo.
Cuando se usa con sustantivo 11 otro vocablo, éste va colocado
entre el num-eral y el sufijo que entonces 'S'G convierte en hape :
mokói yebí hapo, a la segunda vez.
mbohapí ara hape J. C. oi kobé yebí, 31 30r. día -I. C. resucitó.
1'"
pO.:\:OI 1
aralr:pe o ."J , ..••
P¡¡U'q, n 1 f.;CP,
"..(-uno rua
~'''~1~pn'''\
( cscanso.
- 35-

2. Adverbtos de lugar y sus gradoso

rnombni lejos "(Y'll,i


t./,t:"l
~ C01'Ca
mornlúrrbé más lejos aguuue
""·1 ?

más cerca
moro bú'ú,té muy lejos icté
.~n"'u~
•.tC.i _L~ 'v muy cerca
mombnIctcbó mucho más lejos nguiietebé mucho :más cerca
mom b:i6ctcrd demasiado lejos "~.,~]'ctereí
tl..oLl...t '-"-' L demasiado cerca

3 . C·'{IJ.i.Jug;;tc:¡on
.r verbo (301". grupo) á. caer y Ú, cerner.

li' atirciat
• I.t
.J I (. \. ~ { • F. ncyativa 11' . aJ-r-t;.t!-'~mair.l- .
vi F .ne[j(ttiva.
che ha' él ehé ncla ~lt r.lw na 11 1
"ché n<1<1 ni,
ndé re 'v ndé ndo re ' ,. ndó ndo re ni
'1 m 'J1CtC re u
J .- } ,,.
' 1(1 'e ho a ha'é 11do ;}.t lLl'e 110 'U ha 'é lulo UI
Han.ya. n. llano nda ya al uan. ya u "-1. nan. ndu ya. 111
oré TO ., oré ndo 1'0
r /'

(I, ore ndo., 1'0 al Oi'e ro u r"


!•

P(~G ]le: a pee nca po al pce pe ,', \. ":'>;"; iul»


1'\.-'\....1 po
.1 . \.~. Ül
11.1<: ho ',)
t,v
"

h.k nao al h."k ho n h. J.:: ndo ni


(F:l
"-~ tercer gl'npo 110 tiene verbos nasales) .

4. "Q-::abulario.

5. Lectura, dictado. irs,ducdón. frases.


1 ;.. J •••
hasta manana noeramo Pt;DC
hasta pasado mañana ko 'e ambué ramo pvbC\
hasta el domingo
hasta el otro domingo pchr-
hasta luego figaüé pché
h~\sta pronto hoi pebé
que- le vaya bien to ho po~,¡i.ndcbo
ché ha n rwtd mbuyapé, mokói nar.i 1
ru

[h'l;
cho fÚ oi plahá piñunbaó chcbe guarti .
Su hijo varón trabaja para Vd.
El anda bien si come mucho.
, - :Hj-

LECCION lO~

TB1\tA8: l. 'El adjetivo de"tnos-t1'ati'l)o y d:ist'f"ibu,tivo. - 2.


Adverbios de lugar y -sus .grados. - 3. Conjugación de
verbo ordinario. - 3. Vocabulario. - 4. Lectura, dictado,
traducción, reeitaeión, frases.

1. El adjetivo demostrativo tiene forman para el pural:

-Singular Plural
ko este kon. estos
pe ese a
upé _ _" umí "
esos
amó aquel ,-
nmo ... kuera aquellos
)1m uan
- t"u A
este mosquito ko3. aó estas ropas
po tarabé esa cucaracha a Jcuana
A ti estos papeles
upé mberú esa mosca umí mitá esos niños
amó anguyá aqu el- 1 rn
n _ '-o t I'}"}
_~~\. 1 amó yaguá kuera aq ucllos perros

El adjetivo distributivo se forma repitiendo las dos últimas sílabas


(vd numeral: petei-tci , mokói-mokói, cte.
pe ñemoí mbohapí-hapí o ycisíire, poneos de a tres en fila.
t,a;pe 1110 irundi-rundj o yoakikuúri, id de a cuatro uno tras otros.

2. Adverbios de lugar y sus grados:

takikuéri atrás :ikérc al lado


takíkueribé más atrás :jken~bé más al lado)
tnlü1ruerieté muy atrás rkereté muy 31 lado
taki:kucrl te bé mucho más atrás lkeretebé mucho ou. al lado
taklku€ric tcreí demasiado atrás íkcrcterci demasiado al lado

3. Conjugación verbo del 3e:r. grupo, ordinarios.'

Afirmat. NcrNÍ" ..H!.-


, b_ e 1){:l' Afirmar.
..Lt~(, .'.
Negat. rtá-nadar
ehé ha iú ché ... ". ..
nela. na ché ha 'ltá ehé nda Itái
ndé re lú ... ", ..
nelé nde re lU.i ndé re lt{¡ ndé ndo
ha '15 ho 1ft ha'é ndo
.. ~..
na
rc Hái
ha'é ho i~t[l ha'é ndo ltái
".
flan ya lú nan nan, ya ..un . ··i'
flan }TC' ñan, ya Itái
oré 1'0 ..IU, nda
.. ha
("

oré n<;io 1'0 IUl.. '"


oré 1'0 ltá ore ndo ro i:tái
" pe lU
,pec pl8e nda pe ..ll1l
" ..
pce pe ltá
:h.k ho In
.. , iúi
pee nda pe ltái
h.k nelo n.k ho ltii h.k ndo rtái
'7
4)
,)/ .-

4. Vocabulario. Cabeza, tronco y extremidades.


Ald., tcté ha ylbá ha tctnná kuera
ak&, cabeza; abu, cabello, pelo; agué, pelo, pluma; síbá, f'rentc ,
atí, sien; trbitá, cejas;topepí (r. 11"), párpados j topeá (r. h), pestañas;
tesá (r. h), ojos; tesaíi (r. h), pupila niña , tesai (1'.11), lágrima; tobá
(r. h), cara; tobaíké (r. h), mejilla; tatlpl (r. h ); mejilla; tafípfkuá
(1'. h), oyuelo , tvrnbé (l'. h ), labio; tendíbá (r. h), barba.

Vocabulario.
tañíká (r. h), mentón , Uü (r. 11), diente;
tuimh:íra (r. h ), encía;'
YUl'Ú, boea , apísá, oído; nambí. orejas , apinguá, nariz; t-:l, nariz;
apinguá kuá, orificios nasalcs , arnbotá, bigotes; ayuru, cuello; atúa,
nuca; ati '1, asíi, hombros; prti 'á, 'Pocho jcmna, senos ; 111'ft yurú, boca
d el cstómaco
cstomago; r k u "a, euunra
. f i 'puru a, omuil'19O; u«, VlGTl t l"J • tr.umui
'A 1 1" ( r.· h) ,
L""

cadera , tumbi 1'0 'ó, nalgas , piré, piol.

5. Lectura. dictado. :lraducci6n.1'8dtación. frases.


Soy liberal sin agravios ,( Liberalmiba ' a ñeñandú
por el azul de tus ojos.. . hobí porá re nde resá,
pero me voy con los rojos ha "colo 'ó" kuérandio a ha
por el coral de tus labios. hugut s1r1 re nde yurú,
(A" TIOnllll0)\
.:.•. (Traduc. de Erguisa) ,;.

Ché cho a ba hetú ha che

l~e k una
'"' t al 1 (1
A • "b"t' la 1i napmgua
La ha
J " , po ,1..1ra 1"
iesa gnasu, guasueté.,
Ché ha lú petei lukárenlhé (lleno) kambr re.
Nosotros hucemos muchos trabajos lindos.
Mi ropa tiente (i) manga larga y-cuerpo corto.
Tu ropa está (i ) mojada Tu cara está (i ) SUCla.

El tiene buena vista. El. tiene (i ) buen oído.

Frases comunes:
Espera. un poco
¿ Entiendes 11 reí kuaápa
19 Entiendes verdad ~ rci kuaá ayé
Digan juntos p3 ye o' ñondibé
Dí tú solo e re ne añó
Has hecho bien re yapó porá .
, /\

lIágalo bien e yapo pera



_.'

38

Tl'El\f¡iS: 1. :El aumcntativo y diminutivo de los adjetivos.


iS'uS grados. La partícula así. _. 2. Adverbics de lugar
y sus grados. - :3. Conjugación de verbo ordinario. - 4.
Vocabulario. - G. Lectura, dictado, traducción.

1.1 El aumcntativo <lelos adjetivos, muy se da de la misma manera


que H les sustantivos mediante las partículas te, itC·, dé, que se agL"Bgan
'"\
Le.l 4" r,ll(\~
q.uei. -r.... 1 qu'e tcrn
J.~, scl""W'\-
r, t; ui '-''-,miincn
l· )". \...,
Cil f)
~ u,- o y
,., 1~I
l-.

karupé, karapcté muy bajo


poi-á, poraité muy lindo
pero, peróité muy pelado
s. pukú, pukueté muy largo
mbikí mbtkictó muy corto
'"

Estos aumentativos tienen también sus grados en la misma Iorma


de los adverbios que venimos dando en cada lección, ej.:
karé, CUi'VO; pltn, rojo; ro, amargo; hú, negro; po 'i, delgado.
ka1'0té pltfúté roité hñeté poicté
hl.re~te
.\<... L 1,·,,-
1Jl. pltfLitcbé . roitebé' hüctcbé poietcbó
karótereí pitñitcroi roiterci húetcrci pcitcrei

I.J3 partículn aSl también sirve para dar un grado del superlativo,
ej. : hobí aSl, azul vivo o wivísimo , y hay casos en que pura aumentar d
calificativo se une a la partícula cté, ej.;
he 'e asieté, demasiado dulce, dulcísimo.
mombrri usícté, demasiado lejos, lejísimo.
El diminutivo se forma con la partieula mí:
morotimí, blanquito; rnhohími, poquito; michirní, chiquito, poquito.

2. Adverbios de lugar y sus gl"ados.


rprpe cerca fbaté, alto guípe, abajo
rpipebé 111ás cerca rbatcbé guípebé
rprpeté muy cerca ibateté guípeté
rprpetcbó mucho más cerca -J:batetebé guipetebé
:iplpetereí demasiado cerca ibatetcrei guípetereí
ákotío hacia acá
pékotáo hacia ahí
amóngotío hacia allú,
kfbóngotío hacia aqTil
- 39

3. Conjllgación verbo ordinario POCHl. enoiarse (49 grupo).

Fonn.a a{i rmat io« Forma, negativa


ch~ che pcch'í ché nda che pochñ
nelé nde poelú ndé na nde pochíi
haé 1 pochf haé nda 1 poehü
nan, ñandé poehi ñan, na ñandé poehíi
,
ore oré pochi ore ncla ore poehíi
pee pondé poehí pee na pondé poehí
A

h.k 1 poehí h.k nda 1 pochri

4. Vocabulario.
tetimá (r. h ), piernas; ten'ipI 'á (r. 11), rodilla; kupí, eunilla, pifiuá,
tobillos; pr, pie , pita, talón ;pltasa, talón de Aquiles , pisá, dedo dé
los pies; pisapé, uña de los pies; yibá, brazo; yíbangá, ñibangá, codos;
píapí, muñcca ; po, mano; po prté, palma de la mano; po apé, dorso
de la mano; küa, dedos; kuá guasú, pulgar; kñá i, meñique, küá re-
ehaukahá, índice , kúá mhítepeguá, dedo del medio; küá ñeareguá, dedo
del corazón. '
apitu 'ü, seso; kñ, lengua; apekü, paladar; ahí 'o, garganta; ahí 'ó
ati, campanilla , ahl 'ó kitñ, nuez de garganta; lié 'á, corazón; pl 'á, estó-
mago; ñaruká, costillas; píyaseó, espinazo; pctíribí, bazo; pitikrrii,
riñón; tll'lrú, vejiga; kangué,. hueso; t:-lyYgné (r.· 11), nervios : tugui

- (1'. h ), sangre; píaj» niní. pulso.·

5. Lecrura. dictado, traducción, recitación, frases.,

Quisiera ser la brisa Ñu re mbeguemí oí peyuba


suave de ese prado 'ibitú ramo a ikosá
para besar tus labios ha u hagua nde yurú
y agonizar después, ha ta manó uperiré.
(A'·
_",,'fiOnlillO ) . (T'radue. de Erguisa).

'I'raducciém

Pcé pe pokó (tocáis) pené aká re, oré 1'0 pokó oré robá re.
Amó kuñatai hobá pita, hesá hobi ha hi abayú (rubio ),
Ñandé ñandé yurú pé, ñané tI karapá ha ñané rañlká pukú.

-- Esta niña tiene (i ) pollera colorada muy corta.


Aquel señor tiene barba larga y aquel joven tiene (hi) bigote corto.
'I'u madre se enoja contigo y tú te enojas con tu padre.
Me siento para comer (karú) pero no, como (nda úi) nada.

----- ,
~~~~.l.~-"'t, ......".-.n::
40 -

L'!:"c"'·rON·
!..o V· 1 '10
.1 _.:..

TE1\.fAS: 1. Los pronombres personales. I.•a doble forma


de la primera persona del plural. 1108 demostrativos. --
2. Adverbios de lugar y sus grados. - B. Conjugación de
verbo nasal. - '.l:. Vocabulario. - S. Lectura, el ictado,
traducción, f'rascs.

1. Los pronombres personales carecen de gélwro como 108 adjcti-


"OS, pero como éstos, los demostrativos y posesivos tienen f'ormns para
el plural.

Los pronombres personales son:


ché yo ñandé (Iiané ) nosotros
Hilé tú oré.•.
liaé él JY8e
"
vosotros
ha 'é kuera ellos-as,
En. guaraní la primera persona del plural tiene dos formas:
ñandé (fiaué) y oré.
La primera illCh13718 a la persona o personas que escuchan y Ia se-
cunda<..'-' •••las
::-) J. u.. cxeluvcJ ~'. 1~()I'esa \..".,(.,razón so le 11·,"'1' ...• t(f{\"""n~
\...r~ . r s: inclusiva " <-" !' la. L ,_.... '--, ..L...l..(..~.l .U ... í (4' ..• &.\..... ..l.) V<......

P·P]·}'l°I'" J "·fO"j·'ll1:1
.•... - . - ~...
l \....1 CV''''I1I~I'TTcL''
..•.
(v '\T ". l: secund. "'l....~ .•••. ,,( (.\..U kl b J.l 0..

,.,.
Lfa orma-pucst.a entre parentcsis se usa con verbos '1 nasa es.
I.J·~nX·1·Q~·c11.Cl·:1 de l"Q O·O() formas c'tl Ia p rimcra persona
. C.L '-'.J •...•
l',/.o. •. f., \. ,/ ¿....,..L.
J.(",:".J del
_. plural
___ J... tJ .1.. (,A.J ~.( ...L. .A L l) •.•

permite al guaruni una mayor precisión o justeza ven el uso de ese


pronombre ,.1observaci
.1 J.. J:-,t;.l." , o q
~\l"\ ,. c'\1'S10'11" nos t').11
,-:1., l);) \. ,_,,1 01}C"'l1í
.l Ü'-' • \ como
1(.~1;( \",
A un ::11C
1~""'
1.
l.t~J 1l'C'
e ~'" ~ .';:) Ql ,!\:. •. l

U1l' .• su ri Cll1'·C7<l
10., ••••••.•.•• ". 0'1'"
L~ mati
C.f;l.l. (.. .1. cal
<.~
..1. .
Los pronom..bres deznostr afivos son:
leoba este, esta koába
.... . (~, estos-as
/'01

peba ese, esa una estos-as


upeba ese, '0Sa. umiba esos-as
amoha aquel-Ha amaba kuera .¡ quee,.110<::,_1 J a,"
(.~f -: 1 I~~..t.."'~"

koába oremba 'é éstos son nuestros.


Amoba kuern lb'irá guiguá, aquellos son de madera.
Roba i porábé amoba kuera gni, éste es m-ejor que aquellos.
Cuando en In oración estos pronombres demostrativos van seguidos
por adjetivos demostrativos de análoga forma, cumplen entonces fun-
ciones de éstos y la demostración de la cosa queda hecha (le una mane-
, t
1'(1. mas ro unua y categorrca .
1 ' •

Roba ko apiká Perú rcmibapó kué. Esta silla es trabajo de Pedro.


Umiba umí mitá i tairu kuera. Esos niños son hijos de ellos.
Koá bn 1-0~¡ 11·11~"krl. pcnemba '('; E:s-,-I-'1S
~ ,(" lt.. vacas ~OI'l vuestras
J..\. e.t JI!.' .. ,I.. vJ."-,.",Ut '. . ''' •..I;,...:;
U ••.. ,.. 11. '. (1."1.
- 41

2.' Advezobios do lugar y sus grados.

mamó
moó
moobé en "muguna parte
mamobé
" " " 1'"i
1~J
,
mamoité (:1 n11(1.t.J()
1-i.v- rmsrno :; 'P1
(~L t. 1>\)1' ,lliur
1
aaatuape .L"
"
".
1
la. derecha ]'O(VTT,;
&.. ••• J.. " ..•. , .•. por aquí
asupe a la izquierda pérupi
,~ .•.·1' por al'!' 1,
tobái (r. h ) en frente amórupi por allá
ílrl sobre, encima, arriba onáru»
J' ~ t..'.l.f.l.; por todas partes,

3. Conjugación de verbo nasal kano'ó cansarse (48 grupo).

ché che kane "o ché lUl ellO lW1l8 'ói


ndé ne kane'ó ndó na nc kane 'ó i
ha'é 1 kane 'ó ha Jé ... Y'jf"'l
((.
"

i
k aneó i
ñnn fianó kane 'ú Dnll -;1 .)
.••....... (..'" fíaué kane 'ói
, r
ore oré loancó (\1' .',
J.- \ .•• na oré kane 'ói
pee" pene" 1cane :o
., pee" na pené Kane
'
OI
1' •

h.k 1 kancó h.k 11a 1 k:nw:~'61

V ocabulazío.
uk:
IúTiebre
rienre ;: u.htl14l
•.l4 ,111U11Ct11,
nlT;"¡,11Pl("l, ....~:· j~~,,1,.,.
.. iuu ro 1, .l.l." •..•.
. ...,.;1 •.•.•.1·.4"j.
"0 1,U,l.l.uL.,-"
"\....
lJ,U,uJ,
1.·.~....n ..
h'l.lHl)
t'il- :.'!I<,(,

p •..
4)¡
¡,
':' ka
.,,<¡p.e -;' •
ranguo
,1, d .•~LIIO,
f1,' q\::.'¡"
rU'J<, L_lU.~u."~';Ái'O,
n~tico;y." . .1LIJaLlSl~ 1, 0- l.JO J,. t-,lS.S,
"1';.' .'t.; • • n101l11
1 ·... '! l··
.1, 111.1, ~-, ,~ t

viruela (. nesrrn
. L·..•. : r ....•biruá t'lh'¡'
Cb..Lí., c. ~__ , ..
1.i1. ,-y·1J'U
•• _. n1 •..• lJ0h...,. surnniu
.H.t. ( •...:..
\.J.ll.-l,,~t..l S'''1''''11''-';O~n'
..
'--'''--'IX') "l<¡"·a·:":'·I·
,(.~,.t'-.(~_ .. ...)" ü .••. tJ.l

dolor (le cabeza . anísá 1":c:··;,l:--,l()L'


..•..v ••• \"(A... ,~ GI.U_,, '-.t.. ..
J..-' J..'-' oído ,Ld.
(1/~
•.• !,....lo : ~;:l· 1''''(;·;
,.L,. dolor
<.1.•....• 1; \...
•..
\ de muelas l.. \.....
..•.. . _..L . ....'" (.Á.,., ,

pí 'á rasi, dolor de estómago ~ üé r~lsl,. dolor de vlcntre; tesá rasr, mal
de ojo, tíasí, mal de la. vcjiga ; kerasí, insomnio; tlúguI, disentería ,
yoyoi, hipo; uñé, eezcma, uré, eructo , kYti't, verruga; lrn rú, sarna; <tí;
grano; ruru, , himcnazon , yati 1, go onc rmo , 8n8T1 B" í'orúncu 1o; 1IU "11,
1" • ,,. ] l' ,... >,.

t oser;u h ,,. 1" t os convursa


u pus.u, .• ; ~ rumuia, 1,"'"
ma l:l oe cauera '. , prsape Al" tu 'e, A

af'tosa. '

5. Lectura, dtcrado. ir aducción, fra.s,t)s.

Tl-:'
..•.
'0"-110
, ~ 1'. es,t '·U 11J1I
( '1'nre, "'1t\1'.....
rvuc moaeicna1 , • ., 1)( ....
\'•.1.
rcra. ~J~.~

Yo, mi norn bre es Petrona Gómez, Ché elie rcra Peto Come.
Cómo so llaman tus padres, Mbaéicha hera nde ru ha ndc si.
11i padre S'C ll ama. F'rancisco y mi madre Dolores.
Che ru hera Tikú ha che SI Loló.
Don Guillermo, dígame, cómo es su apellido.
Pa 'í Giyé e re chebe mbaéichapa nde rera yo 'á.
Ha 'ékuera o guapr nde lkére.
Ya ha ña ñenó tupá karapá pe.
.. ~
,
E me'é koba nde ru pe.
r""'CTO,"l\l"
LL..!l;· •. ".j.'>j 13ct
•• -.

rrRníl\S: 1. Pronombres posesivos. Punción de los aufijos


,,, eté," en uruon
te, íté, ." ue 1os pronom b res. -::.. ) I:rromommos.
".
- 3. Adverbios d3 tiempo y sus grados. - 4. Conjugu-
ción de Y01'))0 (futuro). --- 5. 'Vocabulario. - G. Lectura,
dicta ...
lo Ll.aduccién
t 'V'.U'-. ,~Jl,
, reci s:te.>.)
ación••
J·..• (~c..;. '- e

1. Los pronombres posesivos son:


-
chembaé mío-a ñanernbaó nuestro-a
nernbaé tuyo-a oremba 'ó
imbaé suyo-a pencmbaé "
vuestro-a
,; 1~11"l"'1
"''':':~'::-:,'.'~:5'~1''''lb~
.' ..,>:.:~~
...~~.:.:-~~.
1J. e ~\,.\::.
ü: su-de ellos .
(.{¡

Ko mbaká chemba 'é, esta vaca 'es mía.


umí aranduká pltá imbué kuera, esos libros rojos son de ellos.
mburiká kucra pcucmba 'é, las mulas son vuestras.
~~F},,~'¡'
r" .
L os sm:1J03 aumcntati ..."". ,
vos te, ité, ete, UIl1CtüS a 1os pronom bres perso-
ualcs dan a éstos la significación "mismo", ej.:
chcté a yapó, yo mismo lo hago , ndeté re I'U, tú mismo lo traes;
orctó 1'0 hcká, Nosotros mismos lo buscamos ;
hao kueraité o' yuká, ellos mismos lo matan .
., r ~
2. Palabras nomcnrmas.
mboi víbora ya caber tí: avergonzarse
mboí quitar ya acercar t1. nariz
mbo'í picar ya ' empollar tí punta
mboí cuanto ya regar ti blanco
.•...
mbo '1 collar ~
'.•.
1.,1 orma
mboi aguar a fruto 1'.1 couj unto
a. .caer
kuá agujero
A

a alma tl'ái sudor


kua dedo a,'
"- sombra tlfti gancho
A

ku'á cintura a estos

3. Adverbios de :tiempo y sus grados.

kaarú, tarde pia 'é, ligero , bOÍ, pronto


kaarubé, más tarde píaebé boibé
kaarueté, muy tarde plaeté boieté
kaaruetebé píaetebé boictebé
kaaruetercí ptaetcrcí boietercí
-43-

4.· Conjugación de 'verbo.


.Futuro Imperfecto de Indica ti vo verbo BEBÉ, volar.
ché a bebé ne ché nda bebei chcne .
ndé . re bebé ne nclú ndo re bebei chone
. J'

ha'é o 'oeoene
" ha'é ndo bobei chone
~
nano ya bebé ne llano ndn, ya bebei chelle
,
ore 1'0 bebé lLv oré ndo 1'0 bobei chene
-.-, i'\

"V _ .1 ehene
p~~G nda T)8 bobei
pee po b2b6 ne
h.k o b2bé 11'~ h.k 11(.10 bebci chene

5. Vccabularto.

anama,,
parentesco; . te
ana,,," amo) parrentc -t ; 2Ha"+' Lee-amo't' ce, parten
carnal. " cercano' no 11O<1nai,no sello parrcntes ,, túa, . ru, padre .. ; taitá, .

papá; tuangá, padrastro, padrino; 1'<1\ hijo del padre , rayi,hija del
pa d re, ."SI, mac 11'1;;,
<:l ., sianga,
i o''
0.. . ~drrastra
, ..•
111ú. .. .,...~.'1 TUL<\.
'Y) ...• '11'l'~ . ~ .
rnia , lL.,-.lU01, 1Ál~JO
("<" '1 1": '
ue 1a ma-yr) () ""i.. {'l <

dre ; membi kuimba'é, hijo varón de la madre; rucmbi kuíia, hija mujer
(le la madre; raírangá y rayirangá, hijastros o ahijados del padre;
..
mem b iranga, , hi t 1 ..,
ijas TOS o a .njauos un la maurc _1
:1 " ••
, uutr,
1 b" ~' .-. ti
1'11 1, LIO; S11, la;
tamoí, abuelo; tamoi pabé, bieabuelo , yarri, abuela; temiariró, nietos
de la abuela; temiariró-t-irú, bisnietos de la abuela; tamí, nietos del
abuelo.

6. Lectura, dictado, traducción.

Hojas del árbol caídas rbÚ'ú rogué o kui backu ó


.i uguetes del vient.o son. .., ••• '-
lOUl1 nern nosarat '1la.'
t,'

IJ38 ilusiones per~s Ku mborrúhú reiba opá


son hojas ay! d6ppendidas haeté kaabó rogué
del árbol del corazón. fie 'á raka a-a guaré.
(Espronceda) . (Traduc. de Erguisa ).

Ha 'é kuera ndo yapoi, ché a yapó neo

Ñané tamoi ndo guapri chcne i yapiká ari,


Cho tutí o karú oga pe. Nde SI o g'uaDI no. ~ .L

Ndé 1'8 á ne nde kihá gui. Ñandé yarIi ndo úi chane


Ponga (e rnoi) este papel alla debajo de la alfombra.

Yo no haré C~(). Yo lo pondré sobre la mesa.


Sobre la sopa caliente él no toma. agua.
Tu mano es más suein (kl'a be) que el piso:
, ,
LECCION 14¡;I

TE~'IAS: 1. Pronombres reflexivos. - 2. Adverbios de


tiempo y sus grados. -' 3. Conjugación de verbo en t.iern-
po futuro. - 4, Vocabulario. - 5. Lectura, dictado, tru-
f
o L1CCIOn, l'a:38S.
1 .,

1. A los pronombres reflexivos me, te, se nos, os, se corresponde en,


guaraní la partícula (prefijo) -:/,2 o íie, éste para los verbos nasales, ej. :
ché a ycyuká, yo l11C mato; nelé re yesu 'D, tú ie mucrdes , ha'é o
iienupá, él se pega; iiandé iiu ñcmcndé, nosotros 110;3 vestimos, cte.
En composición con sustantivo, el reflexivo se une a éste, pospone-
d verbo, ej.:
, ché a yeyrhá yoliói, yo me 11.1YO los brazos ; F¿;e po ñcrái kutú, vosotros-
os escarbáis los dientes.
En composición con los sustan tiv os en t (oscilantes}, éstos pierden
la t y el reflexivo Ia e, ej _: ,
n""311de-;
. ..) a .Jvesá
v (.(; \... l,·'it,-;
.ü.. ~ (,-"
\.l t.; l·'-"c..';~)
\ ..•.
.1.. no' '.Jsotros 1'O'~ rcfrczamos
~:"'I lo" 0'J:08'
ve l.>." .•.• I r L 1); .d .J .t, \.. .. l.l \. (,ir _ . ;:" . I ,

ha 'é kuera o ñcudibo.pó (líe lrsndibá}, ellos S8 hacen la barba;


pee pe yo b'
A
ra mOKU, 1" 'VOSQ"ros+ os SCCU.isa" ] cara,
No admiten este af0rc;,-;Ís los sustautivos LO 'ó Y tañikú.
Otras formas de: rcflcxivcs son : y upé, yehé, ychcgui.
1 - '"{'U
.L 'P'E· • If\
<~ ••-'\~
,11<1 q
c,¡, J'J.
lo ) ')
'-_ (.'1
"', f)
el' nosotros
vui~
J .•. re, u.
l') "TToS'O·~·l~O" 1~110c
• ~ VÁ '-', "'1 \.-.1. ,~.

~,- YEHE:' por mí, ]lOi' ti, por ai, por Nos. IJar Vos. por ellos.
' > - "'Ei;
"J' .1.
TI1¡'Gq-rT
I ¡.l...: .uor
u .....•
..t- .L 1"11" mismo rio
i L' r t.i mismo ,J pOI' ('~ l",1'S"'10
,A •• l...L'J_llL'-', ete J.... ' ..•...•.
-..•.•
_, .""J.l "'_. ll, .'

l-Pce pe 1118'é pcn dey upe, :\:'o'3,m{ dáis a vosotros.


-.:..l' ~
N.anue ua moi nandcyupt-, '~l ~,.C~:. nos ponemos a. noso t"ros,
A ~,

FI ::.1."e Ol. po t.a' oyupe , guuru, c.,l' quiere pura. SI., ?,,'

2. -Ché a ma 'é cheyehé, yo me HÜl'O a. mí.


J~)·"c';1'1"'=' l'1"{)l1C1f..
- \", V L' ~.- .. ncndevehé
J \..- \..
j ' ~ os v{\,:1'~,. 1)f)T' YOSo"l 1'0','
!, vo~ ~_ t. ~.J. __
)..
.•• l ••...•• ,l,.l_~.'"I J,. \..1..... .•.•. '.

Ndé re 'puká ndeyehé, tú te ríes de ti.


:}- ITa'6 kncra o yapó iyehcguí, J~n08 hacen por sí mismos.
o,re ro 11'::0 ., , orcyc hecuí regui, 1~ 1\'" =1
amos por 11080 f'tros mismos.
os. anc•.
1 ' a VIl 'éL
cne '''} cneycucgui,
l' l
yo me uevnn t'O por nu,. Husmo.

2. Adverbios de fiernpo y sus grados.


pm frecucnt.e ",
irna ::U} t'es raé antes mboíbé antes:
púibé ]mt~,bé raeAb'e mboíbeté
priieté rmaité mboibetebé
pñietebé rmuiteb
.1.. , 0, ... ,\...,1 (l mboibemí
nYllet,e-reÍ
, Ymaite:rcl
- 45-

.3. Conjugación de verbo en futuro perfecto HECHÁ, ver.


V"_t~'V~~'j
tT~
:'~:.':'Jt.lti\.'¿~
Porma afirmat-i-vGL JIlorma negativa
ché a hechá neraó chú llda heehai chenera )é
ndé re hechá neraé ndé nde re hechai chenera'é
ha'é o hechá neraó haé ndo hechai chenera 'é
Han ya hcchá nera 'é nan, nda ya hechai cheneraé
oré 1'0 hechá neraé ore ndo .1'0 hechai chenera 'é
pee pe liechá riera 'é pee"- nda pG hechai chenera 'é
h.k o hcchá neraé 11 1- ndo
; • .1.\.. hechai ehenera 'é

4. Vocabulario, anamá, parentesco.

rike:i el n. al her. mayor rü:.é la ;"1. a la Iicr. mayor


l'lbl el 11 . al 11e1·. menor kipü la 1\1.a la her. menor
reindi el H. a la her. mayor kiblk'i la 1\1. al her. mayor
.reindi mir i el H. a la hcr. menor kib'i la nI. al her. menor

tatiü, suegro; taiclió, suegra; (del hombre).


mendubá, suegro; mencli, suegra; (de la mujer).
lW~'ü, yerno; taíratí, nuera; yoatiü, consueg ros , pa 'í tubi, anerano ,
tobayá, cuñado; (para el hombre).
ndrbi, cuñado; (para la mujcr ).
ouke '], cuñada; (para la mujer).
rú, sobrino (dice el 11. a los hijos cid hermano).
yetipé, sobrina (dice el H. a las hijas de la ,hermana) .
pengá, sobrino (dice la 1\-'L a los hijos del hermano).
ñomembí, sobrina (dice la ]'V1. a las hijas de b. hermana),

5. Lectur a, dictado, traducción, frases.

Mboehara o mor (pone) oké kupé pJ pelci 'ib'il'á pukú.


Ko kotr mboendá pe i ya' (cabe ) rubohapipopá
Mbaére ndé nde re ynpoi 11'2 rcmbiapó.
Ché nda yapoi chc rernbiapó che aká l'aSl gui.
Yo veo un pájaro en su nido. Yo no "Veo nada.
Sobre una mesa larga nosotros comemos ::I11á en el comedor.
Cada alumno tiene (o gucrckó ) su j i) Ebro, cuaderno y láp iz.

¿ Adónde vas ! mamopa re ho'


De dónde vienes?
lo mamogui'. 112 yu
Voy a mi casa' a ha ehe roga pc
Vengo de· casa a yu ehe Toga, gur
,'.

-- 4f3 -

L aceros
d.
,.;;,.o l-cr
~.••••

'I'E
i :.¡lV.
l\¡f•. S .•
;¿;iI¡
I~ .L, Pronombres
.1.1..\,;, {)
: :> recíprocos
1:.:..:....
1__ v • -
;: ') . ..i..\.~dvcrbios
_ .• t,· de
l.· .1.U t,

tiempo y sus grados. -- :3. Conjugación do verbo en tiem-


po pretérito. - ~LVocabulario. - S. Lectura, dictado, tra-
ducción, í'rases.

1. JjOS pronombres recíprocos en guaraní son: yo, fío, éste para


los verbos nasales, ej.:
~ d'e ya yopopi "1..
nan 1
u, nosotros nos \.~a1l10Sras
1
manos.
Peé pe yoyuruprté, vosotros os besáis.
ha 'é kncra o ñonupá, ellos se pegan.
oré 1'0 ñopitrbü, nosotros nO~3ayudamos.
Cuando el recíproco S{; 1111',J a verbos que empiezan con h seguidos
de a, o, 11, el verbo pierde la. 11 'inicial y cuando va seguido de e, al par
de perder la. 11 el l'C0JIJrOCO ~:!(' vuel ve de yo, ño en yu, Jiu, cuando el
verbo es nasal, ej.:
ha ñandó ya. l.9~ühú,. nosotros ]108 amamos.
h 1-1. ort~' .1'0 110a'a,
-'A
noso t;1'OS 110S amagumos.
}
10 pce pe -1 f ' ,.
..i'
yo »rpet«, vosotr os OS aD(Y cteais.
!, J .,

hu h. kuera o yonp'iti, ellos se alcanzan.


bu h. kucra o ñcuguaifi,' '211os 82 cncucntrnn.
he\... ·::;·lTIUlt"-.
1 • ( ....1. ~.-' ·u'-'
e,Lo \·'1.n."·~'(1
ty' ••• 1...'- ~..I....ll,.., nosot
.• 1'0'<:" vemos
.l v\ .1..,!")n
lj.:l .t ,J l. ,'.J . .1 ~ .").

he pCc po ñuenoi, VO:~OtTO~l os Ilamáis.

Otras formas de recí l)l'OCOS son:


1 - OYOYUP:(D ;, IIJ~'~d~,1
~1'V-'{"~'-.~ 4 - OÑONDIBÉ
') - ()""l.}j!.j'
uno a otro uno P01' otro uno de otro uno con otro

1 - ñandú íia me 'é oyoyupó, Nos. nos damos unos a otros.


1 1' .
pce" }le nce
~. ,
oyoyupe,, -7
\, os. es }iaurais unos a otros.
2 - H. k uera o rna \~ ovuehé,
" .
ellos se miran U110Spor otros.
Oré ro fíe: é oyuché. Nos. hablamos unos por otros.
yrn.)'p·e a, oyue 1rcgui."N1 'OS. nos quitamos
it 1 otros.
T
,- - .1'
,3 - nanue unos (e
pee pe mondá oyuehcguí, Vos. os robáis unos de otros.
4 - Oré 1'0 yapó oficndibé, Nos. hacemos unos con otros.
H. kucra o karú oiiondibé, ellos comen unos con otros.

Nótese la mayor claridad y propiedad en 1.;;1 sentido de las expresio-


nos guaramcs~ en 1¿!S f.orrnas recip, rocas y rcr"1eXlV¿:S.
.
y otra V('7. consignamos esta observación siquiera para desvirtuar
en parte, de ser posible, la' posición de inferioridad en que se ha
mantenido injustamente a nuestra lengua, no obstante poseer todos los
elementos que caracterizan a un v-erdadero idioma.
47'

2. Jo.dverbios de tiempo y sus grados.


uperiré después arakaé cuando
uperirébé más después arakaebó nunca
uperircté muy después
arakaetó cuando mismo
riré después araka.' é pc bé hasta cuando
rircmí poco después
sapí 'á un rato, U11 momento
upei después sapiami un ratito, un momentito
UpCg1U después sapraitó un ratito,llll momentito
upeguibé desde ent ouccs sapl 'á-pí 'ft de rato (:11 rato
3. Coniuqacién de verbo ordinario PUKÁ, reír.
Pretérito Imperfecto de Indicativo : 'yo 'reía.
Forma aIirmah'vn Forin« negatzva
ehé a pulrá baraé ché ndu ')11
L
1-,\;
l"~1'" 'é 1. I\..t L J(t;, u..

ndé 1"3 puká bara 'é ndó ndo re pukai bara ~é


haé °
puká bara 'é ha,'é nao pukai bar:'! '-,1..., e (.v

Han )'8, puká bara 'é nan nda ya. pukai baraó
nl\~ ]'0 puká bara 'é oró ndo 1'(} pukai hnraé
pC8 pe puká bara ' 6pe6 nda ])e pukai bara 'é
h. k o puká bnraé h. k ndo '1)111-~\i 1»uuc ' 1. '- 1\...<...4..
I

4. Vocabulmoio.
día ara
semana yas'i enero yasi pctci
robá j\,: b ['C;'O ;~7tl;·~·imokói
mes yasJ: marzo ,~.,
.Y SI mbohapr
n 1'10 roun el
. ,.. 1 ' •
(.t,_

:lO~~.·li yas'i n-unen


",..
.
,

,-;
mayo vasf
IL. CI.!J 1'0 '1
11'!".
"c!
1.1.\.")
~\l'·.·l
d nct:,\.-.
l'\'" ..,A1 J un 10 yasi l'o~ibé
martes ,u'a mokói i,)1;
e l ..1..J
f)
•.• '.r·1'-<·;
.~ ( 1,'" ]'o:ictC~
mi e'rcolcs "]'''1 ..•lli.1)01'"
T" ILl]:'-)'1' élgostO ya::31 rrbítú
- .
1 ...•..
.L; .,,') (t ,(

JUC'\''ÜS ara irundí 8,; 1iticmbrc y<1S1 rcnoi


viernes ara po f"'~'~-~' ~'P¿\
), v •.t·.1 i.., •••.••• Y<1:;l por.i
sábado úl'<::ré mboibé n,ovicmbrc yasl por.uic
".. 1 '

domingo areté diciembre "'7'.(')"1 rakú


j (~..,

.•.••.
.,. ,1,
prnnavcra ara rok:i .1.,<01 te mbírfaindá
verano .a ru yop6 8ua roindá
otoíio ka 1)11'1 •..•'" ':1
c..ll ( . \"(.4 L: Este kuarahíscndá
invierno ara 1'o'i Oeste kuarahíkendá
5. Lectura, dictado¡ traduccíón.
Y así ambué pe a hanc (iré) a guatá.
Ché a karú pa Tiré a fíenone a ke (dormir).
IIa'é oi trpei baekuó i (su) kctr. '
¿ 'I'ú qué hará» mañana?
Mañana yo iré a trabajar.
Ay tú qué harás?
Yo mañana descansaré (pítu 'ú) .
-- 48

LECCION lS~

TEMAS: 1. Uso de los pronombres en caso acusativo. -'


2. Adverbios de tiempo y sus grados. - 3. Conjugación
do verbo en tiempo pretérito. - 4. Vocabulario. -- ~).
Lectura, dictado, traducción, recitación.

1. Las formas de los pronombres personales en caso acusarívos


:ME, TE, LE, NOS, OS, IJE'S.
al recibir la acción del verbo transitivo cumplen en la oracion funcio-
nes de complemento directo) los cuales tienen los siguientes equivalen-
tes en guaraní .
YO CIIÉ NOSOTROS ORÉ
te mato 1'0 vuká
., te matamos 1'0 yuká ndebe
os mato po yuká os matamos '
po yu ka poeme A

Je mato a yuká chupé le matamos 1'0 yuká chupé


les mato a yuká ch. kuera les matamos 1'0 yuká eh. kucra
'l'F NDÉ vosoruos PEÉ
Jl1 e robas ellc monua" ,

me robáis che mondá


úré mondá nos robáis oré mondá
1

nos ronas
le robas , re mondá chupé le robáis pe mondá chupé
les robas re mondá ch. kuera les robáis pe mondá ch. kuera
BI.J: mo, te, le, nos, os, les, ama.
lla'é: che, ndc. 07 oré, pendé, 0, haíhú.

2. Adverbios de tiempo y sus grados.


koá (-;'1
\ (b(' ahora koéramo mañana
;"; (}''''
,tr:¡ «, ahora koé ambuéramo pasado mañana
;¡ o'a1)e~
Ht..,< • ahora más kuehé ayer
aUg'é hoy (Pasado) kuehé ambué ante ayer
anveté
(t. ~o recién
'1... •••• kuché arnbuetebé ante anteayer
angchcrá más o menos recién kuehebé los otros días
3. Conjugación de verbo ordinario: KUAÁ, saber.
Pretérito Perfecto de Indicativo: yo he sabido
ji"01·yna aFrnnaNva I?oma negativa.
ehó al kuaú baekué Clle ndai kuaái baekué 1 '

ndé rci kuaá baekué ndé ndo r ci kuaái baekué


ha'é kuaá baekué
01 ha'é ndoi kuaái baekuó
fían yal kuaá baekué flan
,
nda ym kuaái baekué
oré 1'01 kuaá baokué ore nda rOl kuaái baekué
poe" pei kua (t baekué pee nda pci kuaái baekué
A

' ••..•.L

h.k 01 kuaá baekué h.k ndoi kuaái baekué


4.0

4. Vocabulario.

(l~
ara ras In . t.erca 1ac1os ara napa u-pa u; ara amo-amo ,,1 - ,1'\ ," ...,
mundo
siglo ara dia corto, breve ara mlúki, ara atú
d
to: o e (In 1 1 ", aranaui, 1".... "
arameme, araya
~dad ara
tiempo ara día señalado, plazo :11'H. hcnombuñ , arabí
día ara días seguidos ara yoakíkué
hora ar31'1 día de ayuno ara y ekoakú
día frío ara 1'0 ".i
día caluroso
J!..' ara hak(L
~ L, día aswgo ara pané
día húmedo ara re'ú día final ara papá
dí-a (1,., lluvia llra ama ngí
_~V día del juicio ara apípabá
día seeo ara 1-s can-L.Oía t ¡'L día de trabajo (l' ara porabíkf
v.·

día turbio ara sniyubi cada día ara üabó


día claro ara vekuuá medio uía ('1<"1
.-;:"t( •.H(~
't .'
"
día lindo ara porá de día y de noche a ra ha prhnré
día nlezrc<:>
(l rn ',ID invatú \.,., L ;.') .••...• ,

día de fiesta arcté


luz (genérico ) ~('ll tl'i rendí V ••...•...
' hendi
L· ~ lA?

luz del 301 kuaraln rcndi luz d(~v~:Ja tutaindí


,.,
lL1z de1 día aranui ]uz el éctrica arati rindí
luz de f'uezo
1. 'l:r-; tatarendí ('lí'etl'jeidad arutiriká

:J, Lectura, dictado. traducción, recitación, frases.

Pih a 1'/'
•• ( .1' l·'I'p
~.t~... ñaseindi
..L ' ••.••.••. _.... 1"\
j 1 .•.• , Dc uoeb e (~l~ el plenilunio
fía hendú ayi;. mom hir'i, bajo el alero del rancho,
híapú mbegué i::;ir'l mientras He escucha a ]0 lejos
() ehororobo itatl p'2, el ruido del urroyo
nandé tapii pepó guipe al romperse entre las piedras,
fia ñoañuá hatáit.éne abrazúndotc muy fuerte
ha ndc apísá JW ha ene al oído te diría
ehe mbo raíhú tuichahá, ]0 mucho que yo te quiero,
na upeic 1la TW-l
1 .-. me aya,"
y estando :J,!:;Í muy juntitos
1t ctá 1'0 vurumtenc
.••...••.• 1-
(.4,. .r '--'.
~ •••
1( lA. l. J, muehos besos te daría,
(Al1g'31 J, Gonzáloz )

Desde ayer ~é m uchas palabras llUf:'V:1S,

No sabes dónde está mi hermano mCl1OJ',

Tu tío fué (o ho) a comer con tu hermana mayor.


Ei papá ndé mboípa ñai me koápe.
IIu.'é kuera ndoi papá kuaái abañe 'é me.
Koéramo guara ehé ai papá kuaáne abañ« 'é me.
- 50

LECCION 17Cf.

'fE1iAS: 1. El verbo. Su clasificación en cuatro grupos.


Conjugación afirmativa v negativa de verbos ordinarios
y nasales. Sus éaractcrísÜcas principales. - 2.. Adverbios
de tiempo y sus grados. - 3. Vocabulario. 4. Lec-
tura, dictado, traducción. frases.

1. Los verbos en guaraní se clasifican para. S11 conjugación en cua-


tro grupos, de acuerdo con las caractcrfsticas especiales de las desinen-
cias personales que se utilizan al efecto.

En la lección ,11) dimos Ias dcsincneins personales para los cuatro


grupos de verbos, que no tienen entre f;í sino bI·8V(,:~ variantes.

Las del primer gr-upo son: a, 1:1::, o, ya (ña), 1'O, pc, 0, que toma-
remos para ensayar la conjugación afirmativa y negativa de verbos.
ordinarios y nasa les en tiempo presente de indicativo.

Verbos Ordinarios: Pi'rr A, quedar y Y-QP"f, apretar

Ponna Aiirnuüiua Ponna, negaíúJa


chc a piJA ché nda yopn
ndé l\~ püá ndé ndc re yopIi
ha'é o p'itá hD.'(~ ndo yopü
fLan ya pJ:tá nan, nc1a ya yopli
oré ro pü.á ore 1 ..'10 1'0 yOpll
..•. 1
\

pee pe p'üá. lwé, nda pe yopn


h.l\: o pYtú ·h. ¡~ndo yopn

VCl'vOS -u i,\ asa


...L •..
1
o., C"~'
i-ü. 1101, pOl1'2r y 1, estar •, v-, --...
. ", ~:
~
.c1J.é a
A

11101 0hé na 11'1


ndé re mal ndé ne re ÍrÍ
ha'é o tp.0l" 1me" DO lri
ñan ña lUOÍ,.. üan na ña iri
oré 1'0 mor oré,. no ro lri
"'.
"/'
pee'" pe moi . pee na pe ir!
h.k O mOl h.k no iri

La conjugación en forma negativa presenta algunas variantes que


para fijar mejor las vamos a señalar. .
r-:~
- DI-

Ella se forma mediante los negativos nda, nde, ndo, que van colo-
cados entre el pronombre personal sujeto y la desinencia personal,
completándose con la partícula i (sufijo), que se convierte en ri si el
verbo terminan en i o i.
Nótese cómo el negativo toma la misma terminación de lasdesinen-
eias personales a que se une, menos en la segunda persona del plural.
Adviértase también la pérdida o desaparición de las desineneias
personales de 1[~ y 31). personas del singular y 3fJ- del plural y final-
mente, cómo el negativo, con los verbos nasales del primer y segundo
grupo se conviortcn de nda, nde, ndo, en: na, nc, no, y con los nasa-
les del '1° grupo en na para todas las personas,
La gran mayoría die los verbos pertenecen a este primer grupo: de
los cua les muy pocos son los que &8' inicinn con vocal.

y sus grados.

u! 1\{~ ¡'(j
1'''' .. ,- entonces ku rí })0)7 (pasado)
11 l'''
- 1'"
,"}")
J ~.~}
,.,.\
I •
o entonces máramo nunca
, ,
mientras
"

ayu marnmcne
,
nunca-más
durante a.rnya H,ICmpl'C
yab(' mientras, tnpiá, snempre
en ese momento yepl con alternativas
,:

')
v, V ocabulazío. ;..~;\.:,":~r;.:;1~:~
','
~.' - ........ ~"
.• ,;.' ".-- --', "':
'." ",; ; . ;-_. u'
, '
Antonio rroüó Dolores Loló :p.Iargarita
•.. Mangar}
Agustín Aguí Estanislao TanÍ Manuel Manú
Bautista Bautí Eduardo Huá Nicolás Kolá
Bernardo Bená Francisco rrikú' Pedro Perú
Bonif'acio Boní F'rancisea Chiká Petrona Peto
Candelaria Kandé Guillermo G iye
O

,
Ramón Ram6
Carm-en Kamé Ignacio Iná Rosa Rosá
Carlos Karó -Ierónimo leeró Saturnino Tuni
p la Cruz
.Je Lakú Juan Chua Secundino Stekú
Cristo Kiritó Jesús Kitú Tomás Tomé

4, Lectura, dictado. traducción. frases,

lla'é o moi i po che po ario


Pa 'í 'I'uní o karú yabé o gnahe [la ':i Karo, Amaba he i . ag jyt;l)é
O

lH]C ya e guap; ya karú.


Pa'1 Taní o guapi apikú guasú pc ha ñandó yap'itá lía íiemboL
El abre las puertas para que entre aire.
Yo pongo los papeles sobre la mesa y uno a uno 108 aprieto con
piedritas.
!:'"I)
-- ~)¿, --

LECCION lS<:I

.rr,E!\1AS: 1. Conjugación afirmativa y negativa de ver-


bos ordinarios y nasal~s(2(> grupo). - 2. Adverbios de
cantidad y sus grados. - 3. Vocabulario. - 4. Lectura,
dictado, traducción, frases.

l. Las desinencias personales que se utilizan para la conjugación


de- los verbos del segundo grupo no se diferencian de las del primer
grupo, más que en la i que se agregan y son:

ai, rci, oi, yui (ñai ), roi, pei, 01.

Este grupo es poco numeroso y no tiene verbos irregulares. La


mayoría empi-eza con k, p, t, Y uno que otro con m" 11, y s, pero nin-
guno con vocal.
Véa.se la lisia de los mismos en el Apéndice ,1"
Conjuga-ción afirmativa y negativa de verbos ordinar-ios y uasalcs
en tiempo presente de indicativo.

Verbos Ordinarios . V <Yf.A, querer y PIH'i, tomar'

Forma .L1lit'tnativ(t. FO'1'1na Negativa,


ché
.
al potá ché ndai pIIúi
.
ndé reí potá ndé nde l"Bl pilúi
haié 01 potá ha'é ndoi 1)'ih'ii
ñan yai potá nan
,
nda yai p1h11
,
ore TOl potá ore neto 1'01 l)llúi
poe" pCl potá pce nda :pel píhri
h.k Ol potá h.k ndoi pI1úi

. Verbos Nasales : KOT'EBÉ~ necesitar y ME, estar

Forma A-firmai·iv(t Forma N G[jntit'a


ché al kotebé ché nai rnci
ndé reí kotebé ndé ne re! mei
ha 'é 01 kotebé ha'é noi mei
fian fiai kotebé Hall na ñai Dl{,H
.
oré 1'01 kotcbé oré no 1'01 rnci
peé pei kotebé pcé na pei me:
h. k Ol kot'2be h. k noi m'21
2. Adverbios de cantidad y sus grados.
miehi chico .mbohí poco mboí, cuanto
michibé más chico mbobíbé más poco mbcíbé, nade
michicté muy chico mbobíeté Il1Uy. poco mbaebé, nada
rnichictebé mucho más chico mbobíetcbé m. más pace he, más (suf
miehietereí demasiado chico mbobíctcreí domas. poco yoá, varios,
miehimi poquito, chiquito hetá mucho simultánea-
miehi michi son chicos hetabé runcho más mente.
michi mimi de a. poquito hetaité muy mucho
michi rauni po quit.il lo hetaitebé In. mucho más
hetaitereí muchísimo
3, Vocabulario.
arte arakuaá escritor ikuatiára
artista arakuáliára diario kuatiá peré
almacén tetírondá periodista kuátiaperé yara
almaccncro tetírondara ingeniero papayakuára
avión bebeká Iibrcría arand ukandá
aviador hebehara 1ibrero aranduká yara
banco porupmdá farmacia pohápondá
. ~ ...
carpmtcria ibirapumbá Iarmacéutico poh ápohára
carpintero rbirapandára herrería kuarepotindá
carniceria soondá herrero kunrcpotíhára
carnicero soondayara platería kuarepotindá
COC1na iiembiabikmdá P -¡.atero
, xuarcpo t.il
1 ~
.inara
cocmero ñcmbiabilnhái-a relojería ararikandá
., .
carro brrayeró i.';'::iOJcro ararikara
carrero brrayereyá m buyapendá
cocho brrayeró katé ..oanadcro mbuyapepohara
automóvil birayereñó sastrería aobapondá
chófer brrayerefiokuára sastre aobapohara
médico pohanohara dentista ". b oyarháara
taim
4. Lectura, díctado, traduccíón, frases.
Yo necesito poner una mesa Irento a la puerta.
Nuestras casas quedan una. frente a otra.
Yo tomé mucho más. El tomó poquito.
¿ Está Tomás el farmacéutico ? -No está.
Ko che aó piahú a yoguá pa 'í Chuá aobapondú gU1.
1 túa kuarcpotihára ha ndc 1'U ararikara.
Mbaépa he isé : skábaopoudá ha píbaopondá.
Mbaépa he isé . akábaopohára ba rp:íbaopQhúrD. .:
ikatú puede S81',
katupirr capaz.
chc rasí katú estoy medio enfermo, indispuesto.
ehe íieengatú soy muy hablador, soy charlatán .•
che akangatú soy inteligente.
che marangatú soy bondadoso.
- 54-

LECCION 19<:'
~ .. :::' .
'TE:r"IAS: 1. Conjugación afirmativa y negativa <le ver-
bos ordinarios (tercer grupo). - 2. Adverbios de modo
y sus grados. - 3. Vocabulario. -. 4-. Lectura, dictado,
traducción, fraRes.

1. Cinco son los verbos de este grupo, todos empiezan con vocal
y ninguno es nasal. La conjugación negativa de es':~Üsverbos es igual
a la del primer grupo y las desinencias personales no so diferencian
de las de éstos SIno en la 1:).y 31l- personas del siugula r y del plu- :~l).

ral y son:
ha, re, ho, ya, re, pe, ho.

Conjugación afirmativa y negativa de verbos ordinarios (:~ür. gru-


po) en tiempo presente de indicativo.

Verbos Ordinarios: A, caer y U, comer (deglutir)

Forma Afinna:[ ioo. )'"ege'{'


Fonna .•.
F lt,H'a

ché ha a ché nda Ut

ndé re a ndé nde re Ul

'ha'é ho a ha'é ndo Ul


, ñan ya a ñall nda ya UI
, ,
ore 1'0 a ore ndo ro lil
A

pce pe a
A

pee nda pe UI

h.k ho a h.k ndo UI

Verbos Ordinarios: IÚ, beber y lTA, nadar:

Forma Afiryltat'iva Forma Negati'va


ché ha ..IU, ché nda ltái
ndé ,re ..IU". .
ndé ndc re rtái
ha~é ho lú haé ndo rtái
ñan ya
..lU, .
ñan nda
'
..

ya 'itái
,
oré ro lú ore, ndo ro itái
A ... , A
pee pe IU pee nda p'B itái
.. ,
h.k ho IU h.k ndo rtái
- 5iJ-
>::

2. Adve:rbios de modo y sus gl"ados.


kóicha así de este modo háiinc casi
péicha D-sÍ de ese modo haimcté por poco
amóicha t••.sí die aquel modo haimeteté por muy poco
háime-háimc
. .
koichai té de este mismo modo casi casi
peichaité de ese mismo modo Y18pé aunque
amoichaité de aquel mismo modo aipóró entonces
reí en broma, inútilmente aipóramo entonces
reíotó muy inútilmente oyoyá . igual
mantereí constantemente oyoyaité muy igual
mbacbéieharamo de ningún modo pcteicha como uno solo

3. Vocabulaeío.
oro kuarepotiyú azada sípé
.. ,
itayú (lZ ll'8] ,L yiapa
kuarcncti tI kisé apá
.• 1 '
itati yiaxangua
cobre kuarepotí plta yooká
kuarépotinú
hierro kuarcpotf íbiyooká
acero kuarcpotí atá '"ib'iyal'aká
plomo kuarepotimbé akambaguá
.. ,,
azogue itatimbé piguaraxa
azufre italsl yíkuasoká
brillante itaberaeté itá apayé
diamante itai tebé..1. ", u yetapá
esmeralda itabé I'I.1b'i itapíkuá
". itabé ron! itaemb6
zariro
rubí itabé nlta ,t
hírakrtiká
táikítiká
kuarepotí kitiká
4. Lectura. dictado. traduccíón.
Vosotros nadáis usí. Yo nado así.
Aquel perrito casi me muerde.
Yo bebo leche y ellos toman (u) vino.
Al venir aquí casi me caigo.
Birakitiká me ha 'é oi krti apiká retrmú o mhokarapé .haguá.
Ché a moingé akambaguá pe petci itaprkuá guambipá re.
Kuáirú kuarepotiyú hesá itabé robíba ai potá.
Che membi miehibéba oi krtimbá yetapá pe che aranduká guarnní
,. .•
regua rogue,
Ya yapó haguá Ibíkuá tekotebé ya rekó yooká ha lblyaraká.
Che ru o guerekó petei sípé í o kaapihá ibotltl.
Ro 'haáróvne 'koeramo ya ha haguá ya guatá .. '
\ . ~: '
\ , 56

LECCION 2G~

'TEMAS: 1. Conjugación afirmativa y negativa de verbos


ordinarios y nasales (4Q grupo). - 2. Adverbios de afir-
mación, negación y duda. - 3. Vocabulario. - 4, Lectu-
ra, dictado, traducción, frases,

1. A los verbos de este grupo se les llama pronominales ", en Ta- ¡¡

zón de qU'8 las desineneias personales que se utilizan en BU conjugación


son los mismos pronombres personales, menos en la 3').persona.

ehe, ndc (ne), i, ñandó (ñané ), oré, pendé (pené)" i.

Los verbos 'que empiezan con vocal se anteponen a la radical una


y o una ñ, en la 3~ persona del singular y del plural, según que el
verbo sea 'Ordinario o nasal:

abú, resollar'; ché che abú, yo resuello ; ndé nde abú, tú resuellas ;
ha 'é i yabú, él rcsuclla , h. kuera i yabú, E. resuellan

áhó, suspirar , chéchc úhó, yo suspiro; ha 'é i íiahó, [:1 suspira;


ha 'é kuera i fiahó, ellos suspiran.

Los verbos que empiezan. con i'cmnbi..all esta letra por r en Ia 1:).Y
2~ personas del singular y plural y por h en 1<1 3~ persona del singula L'
y plural, donde la desinencia i desaparece:

~·.,SA
U.t, e, 1101(.
~'1
..1,
>.
(..}:le v las r...,
che-<..,~. J
~T
o 11oro, ,1~la "ni>. e'1 J.1J.ora.
_ "e 1l),.J.,:'><..) '.

IIa'é kuera hasé, ellos lloran, lj

La cantidad de estos verbos no es mayor que los del segundo grupo.


(V éase el Apéndice 4).

Conjugación afirmativa y negativa de verbos ordinarios y nasalcs


eu tiempo presente de indicativo.

Verbos Ordinarios: IIU'Ú, toser y TOPEBY, dormitar

ché che hu'ú ~hé nda ehe ropebii


ndé nde hu'ú ndé na nde ropebri
ha'é 1 hu'ú ha'é nda hopebii
Han, ñandé. hu'ú nan, na ñanc1é ropebfi
,
ore ore hu'ú 'ore nda oré ropebíi
pee"- pendé hu'ú pee'" na pendó ropebri
h.k 1 hu lú J1. k l1da hopebri
-
'-"-;
;;, --

Verbos
~ t.J l' ,\r'¡0<:l1,'Q,
'c .~(,--l\., •..,.. 1';\:\1~ 'o'
.\...•. - , cansarse y AlIó, suspirar
Forma. .'ir;rmatic« Forma, N eqatic«
ché ch« kane 'ó ehé na ehe áhoi
udó nde kaue 'ó ndé Ha ne ñhoi
.
ha'é 1 kanc 'ó ha 'é na 1 Iiahoi
flan 11(1 n (~ kaneó ñan nn üané iI,hoi
, , ,
ore oré kunc 'ó ore Da 01'6 ;~hoi
.....
1 •
pce pcnú kunc '() roe" ] l~L 'pené anos
A

-: 1 .•
11, k 1 kunc 'ó J J.. k 11tl 1 lHl1l01

2. Adverbíos de afirmación, neqacién y duda .


.Afirmación:N t3gaci6'n:
he'e sí -J, -irn e Sin
neí SI anichene 110 será

añeté cierto aniri abeí , tampoco


• J
aiietcté muy cierro neira aún no
añeté hape en verdad II C-;""!'j cuetc
b ... ,'1
,;,_
. ...
.-. todavía no J.l..1. ("-1

upéieha así es -gueterí todavía


<1 bei también
Para, losvcruos:
D «a« : é1111 no rida, nde, ndo
lluné quizá a:nll'l no na ne no
mbaépo quién sabe an itei HO
1" • •
mbaéuipo no sé ananrri ·no
ikatú puede ser, tul vez tnl'é!
'~J 'no ,
f.l.11.1'1Je/ no lilas
3. Vocabulario.
guuá.í i, pájaro blanco; g urrayú, «an.nio , gnÚ'a t.atá, p uiial adn :
gun-aú choré, pico blanco; koroeliiré, zorzal i había, calandrin , mainu-
mbí, picaflor; mbiyu 'í, golondrina , t.uguai yctapú, tijereta; pitogué,
bien te veo; pir iri ta, pirineho , aka ' e~
urraca , masakaragua 'í, tacua-
rita , picasú, paloma; píkasuti, paloma blanca , ycrut.i, torcaza , píkuipú,
tórtola; mambú, perdiz; mitñ, pavo sal vaje , j'pé~ pato; 'ipekü, carpin-
tero; tÜl, cotorra; gua 'á, loro; chahil, chaján , 1'11 tnyú, cigüeíia , Irlbú~
cuervo; karakará, carancho , kirikirí, quirquincho; ñakurutñ Iechuzón ;
urukurc 'á, lechuza; kaburc 'í, mochuelo; taguató-indayé, halcón; yapa-
kaní
ti (lO'll
,
i la'
(1,::> .•. c:, urutaú
l l«.) urutaú : m bi o'l'(t
.u..• , 1. 1 c; ~(,
1 L S"l"""1
"- ""'\l'J·"'O"o·
L,ó . , !il'"\'11~'1'~ zallinet ...
u., be ',}.II\) , ,1
J,IUh~ ,l.J .'\.,,'

de agua,
4. Lectura, dictado, traducción. frases,
Hetá a mbaapó ha prtá che kane 'ó.
Ara ha prharé pe ha 'é i hu 'ú.
Arayá i ñahó hetá re.
aní oanítei re yapó, no hagas.
anibé re yapó, no hagas más.
neira re yapó, aún no has hecho.'
ndo yapói gueterí, todavía no lo hizo.
~.,.. :.:

LECCION 21~

'rElvLA.,S': 1, Los verbos irrcgularea: ha, ir y yu, venir. Sn


doble forma en las personas del plural. -- 2, Adverbios
de interrogación. -- B. Vocabulario. - 4. Lectura, dicta-
do, traducción, recitación, frases.

1. Entre los verbos irregulares, ha, ir y yu, venir, son los que tic-
, ' t-'
nen caracrerrencas r
mas nota bl es y que conjugaremos para darlos a
conocer.
Forma Aiirnuiiio« FOT'mCi N eguotiva.
ché a ha ché a yu ehe nda hai chó nda yui
ndé re ho ndé re yu ndé nde re hoi ndé nde re yui
ha'é o ho ha'é o u ha'é ndo hoi ha'é ndo Ul
~ :1
ñau, ya ha ñan ya yu'" nan l1ua ya hai uan nGa ya yui
,
ore ro ho ore 1'0 yu oré ndo 1'0 hci oré ndo ro ym
pee rpe ho pee pe yn
A
peé nda pc hoi pcé nda p.e yui
.
b.k o 110 h.k o u h.k ndo hui h.k nclo Ul

e omo se ve, e1, yerno yu, venir,.. pJ.~JI·UC


-¡,.
su uruca consonante en a
1 L

tercera persona del singular y plural y el 'Verbo ha, ir, sólo conserva
su única vocal en la primera persona del singular y plural, cambián-
dola por o en las demás personas.
Estos mismos verbos presentan otra particularidad notable, acnso
única: tienen una segunda forma para las personas del plural:
Verbo: ]w, :¡:r V erbo : ?-f u, ven~r
\..! I •

1lJ. Forma: 2 Forma:


1}
P Forma: 2~ F'orma :
ñan. ya ha nano ya yeoi ñan ya yu -- --" ,.
oré 1'0 ycoi' .
,
ore 1'0 ho 'Oré 1'0 yu oré ro guaei
peé pe yu A ,.

pee" pe ho " A

pee pe yeoi pee pe guaei


'. A"
h.k o ho h.k o yeoi h.k o u h.k o guaei

2. Adverbios da interrogación.
ayé ¿ verdad 1 arakacpa 1, cuándo 7
ayepa ¿ verdad arakaé pebepa hasta cuando
aíieipa ¿ es verdad 1 rnoópa ¡, dónde 1
añetepa . ¿ es verdad ~ mamopa donde
mbaéirui
<:> . ¿por qué mamógui pa ¿, de dónde
rnbaéguipa ¿ por qué mamórupipa ¿, 'por dónde ~
mbaére porque máicha ¿cómo 1
mbaéropa porque máicha pa h cómo
macrá para qué mbaéichapa ,~cómoV
J::.~ ~.':~-.~;~.~::';..]
muerápa para qué f ~;?-''1.''""'7.\.. 1._.

... _ :·:.'~~'S:·~-J.·~".2·;:I._'::'.:
. .•.•.. ~~ ••

_'.:'..: ;.__ ~.~.__..: j ~.~


.:.:"':
..~.,";" .• - . •
3. Vocabulario.

mbaká, vaca , mbakamó, toro; mbaká, ra 'j\ tci-nero , kabay caballo; ú.

kabayú kuñá, yegua , chaburó, burro; rubur-iká, mulo; obcchá, oveja i


obechamé, carncro , kabará, cahra , kabaramé, cabrón; yaguá, perro :
mbarakayá, gato; tapití-akutí, conejo; tapití mburiká, Iicbre , apere'á,
euis ; kiyá, nutria; ka 'í, mono; lrarayá, mOIJ.o; kapúbá, carpineho , ya-
guaru,, 1o'b'o; aguara, zor ro ; guasu,"" veuauo , guasu pu 1"ni, CIervo; t'a túu.
mulita ; mbopí, murciélago.

4 . L ec t ura, dile t a d o, ll'2QUCCWn,


. ~ . recitación, r
frases.

JTlébil mbcguerní
blando . kangfeté
cual quejido fieimoába
dolorido kll píahé

que' del alma pe aga gui


se ar rar
i ~"n '"
l
...CO,
n ' ..•.
nyepe 'á
cual profundo ~.
neimoa"ba

j ay! que, exhala ku ahó


moribundo o manobo
corazón. o poíba
(Espronccda ) . pe ñe'á
..• ..•.·.·'"'~1-'.....
-.7 •.·:: -'"0"'0 .'~

Vamos a mi casa para ver 1111S animales.


i Por qué tú también no vienes?
El 'perro y el gato comen earne , la vaca y el burro comen cáscara
de sandía, el conejo y el cuis comen hojas.
J t'
1u.e .a t em birapo, uanr
- d'e ya 1 ' ,KOCl'amO
l'C.'-~O " guara."
A ha no soondá po 'a' heká i bebuikuó che mbarakayá pt~ guara.
Ché a mboyahú baerá ehe kabay ú ha a me 'é chupé abatí hembi 'ú rá.
Yasr ambuú pelié nda rckoi mbaebé a yapó baerá.
Aipóramo hetá re prtuú poráta. -c.

'I'ekobebé a prtuú niá hetá ambaapó ra'é.


~. 'Ó,

.~.

--- en ----

LECCION 22<;1

rrEI\1AS: 1. Irregularidad de los verbos q uc empiezan con


r y n., Sus variantes en la. forma reflexiva. El verbo e,
decir, - 2. Vocabulario. - n. Lectura, dictado, traduc-
cm"011, .f rases.

l. Los pocos verbos irregulares en guaraní pertenecen todos al


primer grupo junto con los J;::i estudiados ha y y u, y uno último e, decir;
integrante del tercer grupo.

De los verbos-que empiezan con r, ocho de ellos: rahá, rekó, robá,


robiá, 1'011'6, roy á, 1'0)'1, 1'U, y' el noveno en n, 110116, presentan la irre-
gularidad de anteponer a la. raíz la purtírula guo, en la. 3~ persona
del singular y plural y en la P del plural (cxclusi va) .

•... ché Holle


ché (.¡, l'nhá yo llevo a yo saco
o gucrahú
/1
ha'e" e'• .1. ha'é o 0'., "HO1
¡:;.l.lV él
.! 1v él
guerahá " oré "
,~ ()'10}1:',
/

ore 1'0 N. 1'0 (":-11_,-,,1


b · ....•v N.
h.k o guerahá F~. h.k o guenone
1 ...•
'1"'1
.l.'.J • "
" "
Estos mismos verbos cuando He Uf;Ul1 en forma reflexiva ofrecen
también la particularidad de admitir en todas las personas la partícula
(§)entre el reflexivo y la. raíz; del vcrbo .
,
che a vererahá yo me llevo ore 1'0 ycreroyá ~T
).., . nos transp.
.,
" "-.np
ndé re yercrokó tú Le comportas J./0
v pe íiereroiró V. os uespr.
vercro , '
ha'é o J \.. 1,& él sc trastada
.)...J h.k o yereroyí FJ. se bajan
fían ya Y"2rCl'O1na., ~N. nos creemos h. k o ñcrenohé E. se sacan

El verbo e, decir del tercer grupo es el más irregular entre los:


verbos guaraníes, pues que su irregularidad s-eextiende de la raíz a las.
desinencias personales:

Forma Negativa
chó ha e yo dico .0
ché nda el
ndé e 1'~ tú dices ndé nde reí
ha'é he 1 él dice ha'é nde In
ñan. ya e N. decimos: ñun, nda ya el
,
ore 1'0 e N. decimos ore ndo ro el
.
pee" pe yo V. decís pee nda. pe yer
;

h.k he 1
.1.
E. dicen h.k nde IrI
- 61-

2. Vocabulario.

Pirá, pez; pirayú, dorado; potí, camarones; pirái, piraíia , yapeusá,


cangrejo; yabebúi, raya; pikl, pececillo'; yatítá, caracol; itá, concha;
mandi 'í, bagre; pakú, patí, surubí.

yakaré, cocodrilo; teyú guasú, iguana; teyutará, camaleón; teyú ho


bí, teyú asayé, lagarto; amberé, lagartija ; kururú, sapo; yu 'I, rana;
karumbé , tortuca
o ,.

, lblyá, culebra; klrrrló, víbora de la Cl'UZ; ku riyú, lampalagua ,


mbusú, anguila; mboi-chiní, víbora dc cascabel , mboi tatá, víbora de
coral; mboi, víbora.

mboi hob'i mboi chum bé mboi yaguá


ñakaniná íiandurré yarará

3. Lectura, dictado, traducción, recitación, frases.


--
- -NIaiteipa ehe amamí
-nde reehabo karaí
-ché nde re robiabo
-ché nde rehé hape
cómo está mi amita T
para servirte mi señor
yo, para creerte
yo para saerificarme por ti.
a pltá reíbo.

.- Ya há ya u pirá chll'lrl ña Kitú tetircndá pe .


.Pirá o yapó baí che rehé, che mohemoi, Upéare nda
--
Ul.

O ya:pó baí 1 ,hagnfl ndc rehé re u buera hi al'i petei ht ' á k&g·i.
b Cuánto tiempo quedará Vd. en Corrientes ?
Estaré 15 días en Corrientes, pero iré al iguazú antes de rcg resar.

- No falte mañana
No faltaré.
en casa. Tengo muchascosas
A ha katuetene.
para. contarle.

y traiga a sus hijos para que Jueguen con los míos.


Está muy bien mi amigo, iré con mis hijos y mi esposa. ,
Si quiere puede traer también su perrito.
Así lo haré.
-62-

LECCION 23<;1

rrEI\íAS: 1. Formación de -vcrbos compuestos. Partículas


compositivas. La pa rticulu l\IBO (1'10). - 2. Vocabula-
rio. - 3. Lectura, dictado, traduceión, recitación, for-
mación de frases.

1. La formación de verbos
es ampliamente admitida compuestos
(-]1 (1'T1"1""'11'
_' t") L · f'uerzu P"'lJ~l'('C"'I" uue "1103 surcen casi
e...uJ......
(lI ...•... \
-y ~:l _.<. •.• _..
U espontáneamente
../
'-:":\.. ...•.••..,) •..4...1. ; .•.. J \....~. t"J '-...... .l. \..(, \Jl.t... ,,,. l

'POI: la lógica natural de ;'U car[Ldtcl' aglutinante.


IJÜS snstnntivos y adjetivos J'rccuontcmcnte Ilcvun ya impresa la
función de un verbo y con el agregndo. el·e·un prdijo o sufijo se con-
vierten e11 verdaderos verbos.
Las partículas corupositivas son :
mbo (mo), mbí (mi), 1'0, poro, y uká.
Las primeras se usan como prcfi jo y In última como sufijo.
Es función p riucipul de los prefijos hacer transitivos 103 V>Cl'bOfS
neutros a que ::;8 juntan, a 10:') cuales incluyen para su conjugación
en d primer grupo si e;;; que pertenecieran a. otro.
I..Ja. partícula ~\lBO o ::.vIO «(sltl para nasal es ).

1>v'Í]'::;O
.J.4..> verbalizan v 1J'1'1"» "011'¡'If\,:)1)l"S
G
.J.J.Ji\lr() r.z 1{.);:J' sustantivos
'-.Ul.l •...:l ",,'r' .u\"..\,...•..:. \.: •• t.t'JIo... i v , t)\".,I.l(.· f "; adjeti-
vos y aún adverbios con que ~-íejuntan:

nd iet
(.a . ,j .•... ¡\TOI.:: •
l.' • • ro mbopnkú nos lol.! ~,1aruamos
()1.'1'·". - . J.,.) bL _1
'.J'-', . J~,.t) _l ,>< H_'.{.I.

pll;,;0'pe mbobebúi, vos. lo alivianáis ,


h. kuora o mopítá, ellos lo enrojecen.

ad vorbios : 1.'
11(.(;re 1ll0mOlTIOH:l, m 1o aiejas
".. ;
1 .:.. .L'

ha 'é o-rnoaguii, .él lo acerca;


oró 1'0 mbopía 'é, nosotros 10 apuramos.

]\1130 o 1\10 se juntan a. los verbos del primer grupo y los hace tran-
sitivos . ché a mboberá, yo 10 abrrllanto ,
ndé re moíienó, tú le acuestas,

MBO unas .veces permanece constante y 011'as veces se hace mo al


unirse con verbos en k de este primer grupo, y a. su vez los verbos con
dicha letra inicial :":1. se mantienen invmiables, ya se convierten en ng,
no siendo posible <lar l\~g!~<:;al respecto, pues la f'ormación de dichos
verbos obedecen a razones de eufonía:
mbokachá, mbokuchú, agitar; mhokapú, hacer cstallar ,
mbokuarú, hacer 'Orinar; mongaíú, servir mutc ,
monga 'ú, hacer emborrachar; mcngarú, hacor comer;
monguerá, hacer sanar.
1\/1130 se hace 1110 en unión de verbos en le nasales .
mokambú, haesr mamar; rnokañí, hace perder;
111
..~..... okiri ri .., hacer (, \..t - l. eullnr
t
_ '- 1 ~, , ]~llI1~\0-l'OT':'
t L ." .A.\...~~

·11",C
c..~ 01
"-'.L' Y'("ri~Y1C>'''''''
, •• V.J
.&.. .':) ,-l . .l ("'111'l,·1tC).
.v ".

2 . ,\,- ~, "
.¡CCUDU~ar¡o.
mosca; ñati 'ú, mosquito; El hutú, rúbuno ; rubarigui, jejen ;
Mberú,
ñakuá, cigarra , tara bé, cuca: ...aeha , muñ, luciérnaga , isoindi, eocuyo ,
panambí, mariposa; tahii, horrniga , ISó, gusano; sebo 'í, lombriz; lúyú,
grillo; tú, pique; tungnsú, pulga; kí, piojo; tambcyuá, ehinche , ñahati,
aguacil; tukú, langosta; tukurá, tucura , lSHÚ) hormiga muy voraz ;
marundobá, otra hormiga voraz ; ambu 'á.

3 . L·ecrura, ~" a ct" O.


OlC t.•. i racruccion.
' ", recr"í"aCIOn.
, frases.
,l.:.1 RTJ('.'TT
C-' A '1:)]]' ,,\.
.J"': .\ .. .i.s.. A
.: ••.

-Caperncita, la más pequeña -Caperucita,che ruihupara


~ e...,.~ ~'I(\nfl) (}r', 1'-'"••
:" ? . l'-': o ~- b'"l.
.1('l
v c c..
TP10("1 ct"'¡'110 O~¡)~
.,.l ,:> (,.1, ",,0," .(; '_11 <"1,,) ,de "" rmcmete ena, mamopa 01 IDe. r" 4' ", __ ..•.-.() •••• f' •

-A} viejo bosque se f\l,''- por lcfia --Kaaglú ]le" ycpeá rekabo
DC)}.' JOJ-1'" """(>~I
." .'-' para «uemnr
. (t; ¡:l\.. \. c..." \........... ,11..•.. · .J •..• o }UlIJlllHgun
.. ,'" yo ra«
., . 1
Ol~C.

-C·I1)Ci'Jlcit·,
'(~Á •. t <..~, el:
¡l, "")
\" 1J.'- h.: venido
\..t.
~...... .•. '1 -e..D"I';lC;h,
1(.\" .• .1 .•.•.•••.ncíra
_.!".....
, () u ?•
l\....... V

l, cómo t.m tarde: no l'~'gl'(:~ó'] :l--'~,-,l, -::1 uaaruma


maicna
1 1.,..., ~ no gua l/ 1:'Y'" "" 0'1 ;" -\, 'I~
'~L,

--Tras ella todos al bosnuc~ han ido." -O 110 yoá heka bo kurí
ha ababct« chupé ndo yuhúi.
-
'
DeclClIIl.e l
n¡nüs,
,-
;¡ qué I~!S ]0 que

[8S0S gritos
1, Caperueita no ]'cgl'esó? Cupcrucitn 11C11'a o u.
:C..~'1 .J. • ,
--'100 o t.raJeron RUS zapatitos ... --[ ~;;1pat.ú knente o yet opá ...
¡ dicen que U11 lobo se la comió ! yuguurctoye chupé ho u!
(Franeiseo Villacspesa). (traduc. -de Ergnisa ).
IIa 'é kucra o mbohobí i y-aú kucra i p01'hh::; J'l"(';:-:'O'tl:;.cv,
Ndé re mbopukú oparnba 't: Ndéicha abeí.
Che rnbopoclú pe mitá aká katá,
Yo quiero que. vengas a mi casa.
¿ Para qué quieres que vaya a tu easa t
Para que veas los pájaros que tengo.
Un día riré.

,"'1
_0 °64-

LECCION 24'il

TE~IAS: 1. Formación de verbos compuestos. La par-


tícula compositiva. Mls O (lVI0). - 2. Vocabulario.
3. Lectura, dictado, traducción, recitado, frases.

1. La partícula forruativa l\'IBO (}VIO) (continuación).

La mayoría. del reducido número de ',:l-2,rbos del 2<)grupo son transi-


tivos, razón por la cual la pa rticula mbo sólo se junta a los muy pocos
intransitivos de esto gruno y H l hacerlo se agrega la i característica
de la conjugación. Repetimos, no obstante, que la conjugación debe
hacerse con las dcaincuciaapropias del primer grupo; ej.:
ehé 'a' mboitípeí, yo hago barrer; nelé re mboitíbiró, tú haces sacudir.
Al unirse a los verbos intransiti vos en k convierte esta letra en
ng ; <';).:
ha 'é o moingobé, él hace vivir o resucitar; ñandú ñu. moingcé, noso-
tros hacemos dif'erenciar , pcé pe moingé, Vos. hacéis entrar.

forma compuesta de los demás verbos <le este grupo se construye


]J(1
con uká, partícula que se utiliza para los verbos transitivos.

2. Vocabulario.

sebói, cebolla; kiii, ají; urupcró, hongo; arasó, azafrán; iblrapotñi,


canela; mandíó, mandioca, y-etl, batata; abatí, maíz; abatiki, choclo;
abatí mirí, trigo; knrapepé, zapallo , andaí, calabaza; maudíyú, algo-
dón , aguapé, camalote ,
pakobá, banana; nará.vuaranja , ubá, uva; meró, melón; sandía,
sandía; takuarc 'e, caña dulce; arasá, guayaba , aratikú, chirimoya;
yapuru 'á, f'rutilla ; mbokayá, coco; pindó, dátiles;
Ibapobó, ... ; rbnpurñ, ~.. ;lhalJiyú, ... ; Ibahái, ; guabirá, .. ,
l)(11\:U1'1, ••• ;aguaí, ... ; ñangapiri, ... ; ñandípá, .

3. Lectura, dictado, rraduccíón, recitación, frases.

Soy halcón en el volar rr aguatorc iaité a 11'


toichai Je)e
y Sansón en pelear, ha Sansoncha a ñerairú
sin espada y sin cuchillo kísé ime, po nandí,
atropello a gran caudillo mburubichá a huguaiti
y hago llorar protestar ]la a 111oyarre
b 1 "o soro,

siendo un vil pajarillo. c1H\ gUIT[L í chn 'í mí.


(anónimo) . rr. U. K. U.
- 6~-'

Petei píharé, prtunguipe pctci kotr pe, yaguá ha mba rakayá e


kc o ñondibé.

Amó píharé prtébo o pó o pu 1ii, yaguá }!n he 1:

=-Mbaépa pe aíbú guasucté íia hcnduba -.


-Ndahaéi mbaebó, he í mbarakuyá, p.e-tlj auguyá rag uonte amó
ogasoyá gui ho á.

Ha ko morangú a mombe 'ú pe heehá haguá, :1 númllá mokói, mbaéi-


ella pa petei i mbaeandú ha ambué hesapisó.

Eseríbamc una carta en guarnm.


Yo no sé escribir en guaraní.
Entonces escríbame en castellano.
De entre las frutas b cuál te gusta 1

A mí me dan sandía y caña dulce.


A mí Irutilla, naranja y banana.

y ka.túnepa re pu ':1 re yu apebé.


Ndi (ndai) katúi, niá che kaneoitcrci.
Aipóramo e pttá upepe guapi hape.
Che tutí o gucruká chcbe petci birayeró rerúhé nará .
. Biiíáehé nda usei nara, hebé chcbe 111\31'0.

Mbaépa e re, o kínepa koéramo.


Chebe gua...rá nao kri ehene.

'1
- 66-

LECCION 2Sg:

'l'.KM:AB: 1. Formación de verbos compuestos. Las par-


tículas 1"0, poro y uká. - 2. Vocabulario. - 3. Lectura,
dictado, traducción, frases.

1. Formación d;; 10.'3 verbos compuestos mediante las partículas:


ro, poro y uká.

~ La partícula rovEste prefijo tiene significnción de hacer uno ,mjs-·


mo ""'directamente la acción del verbo; incluye para su conjugación en
el primer gru o los verbos intransitivos a que se junta y les imprime
a característica de los que empiezan con l' (erc) , es decir, admiten/ guP
en la 3Q.persona del singular y plural y en la primera. p0I'SOna ((~),
plural, (exclusiva) ; ej.:
ehé a. roguatá, yo hago eaminar j ha \'; o gueroguapi, él hace sentnr ,
ndé re roké, tú haces dormir; h. k. o gucrokañí, ellos hacen perdcr ,
ha'é o .gueruiké, él lo hace ontrar , h. k o guerokoé, ellos lo amanecer].

~ La partícul~ poro. Actúa también CQll10 prefijo y tiene una. signi-


!icaciÓ~l indelinida de alO'o o alguien.) S~ une 'a verbos transitivos.
incluyéndolos para lacollJugamon en e primer grupo.
ehó a porohcehá, yo veo a alguien; ndé re poroheká, tú bUSCaS a
alguien; ha'é o porohaíhú, él ama a alguien; oré 1'0 poronupá, Nos.
pegamos a alguien , h. kuem .o poroyulrá, ellos matan a alguien.

~]ja partícula uká. He usa como sufijo en general con verbos transi-
1:Í'vos y su slgIllfleaClÓn es mandar hacer por otra persona, manteniendo
los verbos a que se junta la conjugación del grupo a que pertcnece, cj.:

Primer grupo

ché a mbocuká, yo hago enseñar ndé re yapouká, tú mandas hacer


ha 'é o meeuká, (,1 hace dar 'pce po henduká, vosotros hacéis 011'

Segundo g,l'UPO

che ai lü'til1k~,; yo hago cortar , ndé reí kuaauká, tú-haces saber;


ha. 'é oi nupauká, él hacepegar ; h. kuera oi trpeiuká, E. hacen barrer

'Tercer gTUpO

(ibé ha uká. yo hago comer; lJdé e rcuká, tú haces Uf':C1r.


- 67-

2. Vocabulario.

Presidente tendokuai secretario taikuntiara


vicepresidente tendokuaibí tesorero poporekuara
ministro tendokuaboyá vocales mnndayehñú
diputado amandayeh üaí miembros rcii
senador umandayehüasú

absolver ," ..-..,:


angmpa()~ ,o' '1 (11'1-;I,r¡ -['-1)0"'1-110'''-'',-,1-'
(..... .L'" (.1\: _.! (. ~t"":¡ \" •
.l.. •••.•, :'\
\.t.
•.

ansrn -ct';'SL'O
"l /".

.uigcru
,;

auol'ar yCl'DyI alabar atikí anhelo ambotú


af'Iicción púmgekó agasajar. porcrekó amable hnfhupúá
angustia píangekó alegría ¡~,horl-hl)[1, atención al} garekó
:afabilidad porerekuá- amor mbrrrafhú arumur mom ouru 1 '

yerekné doeuda. kuaimecpí


carácter t.ekó constancia _ brteboi - defecto tekorneg uá
conformidad píayoy» correg'ir -ñapengó ,. te Jroycro .<1
l'

tuparñ cumpleaños nrayayé decisión púipá


cualidad 1 "1'
i C¡\:0plL1a deí'c nd« l' p181ro deber tokorambeté
comulgar tupá })lh1

3. Lectura, dictado. rraduccíón, recitación. frases.

Los susp iros son aire y van al aire, Po Ibrtú n~ o ho úlló


Las lágrimas son agua y van al mar. ha 1 sId re tesar
Quieres decirme niña adorada _ Kuñatai rnarangatú,
el amor cuando se acaba :t dónd-e va 1] e ré ehcbc mamopa..o .hó .
opá ramo ku mborrúhú.>
~,.::~~;; .~~- - ,·~';"6,,:,.'_.,.
'"
~-"c:~;~
-'
.. r;.._<!..·~~~~~-::
.. ., ";
l'la 1-:'Lm(Ú~
-..7T 1.
o m b OCU,\:.íi
1" 1.. b - , , re.
1 momnr a ano«

HaJé o heprmc 'é o ]1oropi't'ibo 'hag.nfL


CllG a rosapukai eho mboraüiú ,ha ndó 1'0 rokir ir-i.
O bcbcbo 'iboEtl re, l~anmnbí ruorotimi 1:bo1,1rccugué Ol p'it~,
Umí arai morcti mimi haeté obcehá atl ñu hohi re o ñaniba.
Yasí píahú i fiike 'ú ramo he i::¡é Ido h:.:i moáihá nmbué yn.s'i pebú.-

Yo tengo cara blanca o es mi cara blanca.


El tiene orejas grandes.
Nosotros tenemos ropa nueva.
V 0::-:Ot1'08 sois gordos.
Ellos tienen muchos portas.
Koá nará C{WIIl; j~U(;L-á gnaI'iL
Pe apíká PE;(~lYl1e
guará, '.
LECCION 2S':l

rrEI\íAS: 1. I.Ja· función de verbo auxiliar de las par-


tículas: se, pa (mba) y potá y del verbo kuaá (saber).
--- 2. Vocabulario. .- 3. 'Lectura, dictado, traducción, re-
citación, formación de frases.

1. El guaraní tiene el· verbo lnu~~,~~ber que cumple función df~


verbo auxiliar y los vocablos o partícíilas~ sufijas : se, pa (mba ), y potá
que sin tener una significación definida propia, adquieren al unirse
H los verbos la de desear oquerer, terminar o acabar y estar por, 1'e8-
pectivamcn te.
Todos ellos actúan como rmfijos y se juntan a todos los \"<:'-1'b03, los
cuales se traducen por el infinitivo.
~~&'\ sakr) :
cne a yapó kil:lá, yo se hacer; ndérei nupá kuaá, tú sabes pegar;
ha 'e'ih o ',1 k \lü.cl,
. t:.;, '1:- e'.1 sal J e con~u
,-:,> ..) '1" , O·':.
.• ' ...'" O" e~ vanú
J. .Y 1 U '-,,,.;
b h.1."u.¡" N
1 • coo h TIlO'"
oa..:C. .u.'C"1" ti r
.;:i 1Y' .L .• ,

¡;;;) (querer L
descar ) :
Han d7'--
"I....,,;i--'" ::
.....
-~ N. queremos
e na maese, irar ;iPcú
rmrar oci pease,
: CUpCI ncasé V'". queréis quitar
.
h. k ho It.asé, E. quieren nadar , H. k i huusé, E. quieren toser.
tDaXmba) (terminar .()ª~"ªbªr.): .
'-fuí¿ a Karupa, yo'·fé.rnllno de comer (ler. grupo) ;
ndé rei típeipá, tú terminas de barrer (29 grupo) ;
ha'é ho mpá, él termina de beber (3e1'. grupo) ;
.oré oré pochípá, N. terminamos de enojamos (4? grupo).
(La partícula, pa (mba) tiene: también significado de todo, sentido
en que es más común su uso).
~ (estar por):· .
ncr¡ re yupotá:'tÚ estás por venir ; ha 'é oi porupotá, él está por usar
pec pe apotá, V. estáis por ca-er; H. k i kápotá, E. están PO'f secarse.

2. Vocabulario.
descubrir mohé error ñeeeabi honra yehepoíhú
deshonesto sandahé equivocae. ñeengapá maldición ñcengaí
deplorar hapiró gracia porangú mérito ungatupó
~'Hgno urua SIl1 gracia aruái misterio herugná
discreto 1.ekokuaálllvitar soiká milagro y ckuaarctba
disculpar hekopiá invitar pepl necedad tekokuaat
divino tupanamó infeliz angatá noble riO'ua
o
dote mcndá N;P'i ilusión tesá tabí orgullo ñcmboeté
duda íieangú justicia. kaprtá obligue. tekuaipi
,egoísmo moopi justo tekó yoyá
(~dad ara'íbobá honor tekoeté
- 69

3. Lectura, dictado, traduccíón; recitacióll..

Pues bien; yo necesito Ir au péieha, ché ai kotebé


deeirteque te quiero, ha e ndebe roi potahá,
decirte que te adoro ha ende be 1'0 haíh uhá
con todo el corazón; amó ello píuité guibé ,
que es mucho lo que sufro, hctaitcma
t'
cric a ya he "o 1 ,

que es mucho lo que lloro, hetaiterna a yeplapI,


que ya no puedo tanto ndai katubcima : 'H,yapobé
y al grito en que te imploro, ha ehe mboraíhú a aanukuibo.
-l; •

te imploro y te hablo en nombre <l T'C¡S


c. _.\.,_ •..•pukai
.).1 i1.. eA..> h
•• n
.1o... }}" .e,
U .•

de mi última ilusión. upé hora po i pahaité.


(Manuel ....
Acuña) (rrradue. de Erguisa ).

=-Mamopa re ho pa 'í Kcré


-A ha lrembcl pe a ma'é igaratlt o hasaba Te
-Aganl1e
A " 1
a nane l' R,JeI
ene 1 ' ha unei ya yune
la UpCI ~ 1'"
OH01H~lr)l'.

Esta noche quiero comer asado con mandioca


, Quién pone h. mesa en tu easa t
Sé que estás' enfermo y vengo a preguntar I
cómo andas.

--Ndé re yapó kuaába hetá mba'\\e chipá


-E ré mbuyapepohara po 'toa yapó ndebe
-Ché nde po peguarcnte ha usé
- A·iporo
,,., te k:-OL'C
+ b"
'e re guapi .. re 1maro A ,

-J\1blá kuera heté yoyapá, Oi koé het.ímá kuera pe. Hetrmá pukuba
i yibaté; hetnná mbfkiba.. i lcarapé.:
=-Maiteípa karaí
-Che rechapama he i he ihara. Ndo rogaiguá mbaéichn o ikó
=-Oga pe opababé o pu '~. ha' i yuruhé yoá.
."",--
•..• "

70

"TEThIA'S: l. IJa. formaverbal uína,". - 2. Vocabulario.


- 3. Lectura, dictado, traducción, recitación, fras-es.

1. La forma verbal ína es un derivado del verbo J, estar; que,


unida. él. ] as doaineneiuspcrsoualcs del P-J';1'l'e~' O'l>l1I"'O "1·, ..•·oJ·'()O', resulta
. .1. 1..1. .1...,.....'-L
:-:, .•..\~"-.j \..LV (..
•• ' ..•. ...,

perfectamente conjugable.
singular: .. aína .. reina . .hina o hikoni
estoy i'
es,a.s esta > '

plural . - .. . .roína .. peina .. hina o hiimai


.. Ylmmt
estamos estamos
.
CSLms
,.
están
Oonstituidos asi, forman los vocablos con los significados ya ex-
'puestos que corresponden a las distintas personas en la «on iugacióu
de los verbos, n. los cuales se pospone dándoles Iorma de gcrundio; cj ..
ché a karú aína, yo estoy comiendo
ndé rci papá reina, tú estás contando
ha 'é ho hina mbuyapó, él está comiendo 'pall
ú

ñandé fia ñe '6 íiaína, nosotros estamos hablando


pez;:1 pon d'(~ ruu
...
~...
P:.:!Jl1.<1., voso 1TOS C~Lal.E:sur 1anc 1o.
1"

Cuando ('1 verbo a que se une está en tiempo compuesto, la 'part.ieu-


la de que se trnta también se pone al final después de la, caractcrísticn
de lOS tiempos; cj.:
ché 'a yaponc aÍ11a, yo estaré haciendo
ha 'é oí pcyú ra 'é hina o hikoni, él estuvo soplando.
Si el verbo a que se junta. se usa con la partícula ta (por) o tama
(ya por), el derivado verbal adquiere significación de estar por, y
entonces el verbo se traduce por el infinitivo en lugar del g'81'undio
como en el caso anterior.
Oré 1'0 puáta roína, nosotros estamos por levantarnos
P'Ge pernbaapota peina, vosotros estáis por trabajar
TIa'é o útama hina o hikoni, él C'stá ya por venir
11. k. oi kétama hina o hikuai, Flllos están ya por entrar

2. Vocabulario.
mborará perseverar bíteboi recelo poinu ·'1 '"

paz fierare] constancia recibir yop'ihl


ñemombíá " ¡bí
peligro angabei recto
koaprrrhá perdonar ñII'O rcmrrns- manduabi
" p íangetá pirakuá concia mandu 'á pché
pensar porfiar'
moangá 'p nro poremó repartir maoi , pabé
" teminó ñemombíá
quietud rendirse
"
- 71-

3. Lectura, dictado. traducción. recítaclón, frases.

Hi ante chebe J. bebé Ganas me dan de 'volar


a gucyí mí ne rendá P€, para posar a tu lado,
a üe 'é mí udc apísá pe al oído hablarte mimado
che angap'ihlhá pebé. hasta hartarmo de gozar.

Hi ante chebe gulrá mí Quisiera ser avecilla


a guoyí nde po pité pe, para posar en tu mano
ha pe ndo robá iK~ pe y, 'Con el piquillo, ufano,
ro habiú mbegué rní. acariciar tu mejilla.

A ñcnó Tamo a lee lwgufL Cuando me acuesto a dormir


~ "'1 .. 1
11C nc e e le mumgcL'col,
e »

tn voz eseueho en el sueno,


hi a baichú che rcuoi cual si llamara a su d ueño
no ]1{.1JíW tu. me mi"1 iagua.
"1 ' A
para liacerlo revivir.

IIa upoi koembá riré De la mañana al albor,


re mimbí che l\~sá iké pe,. rutilas ante mis ojos,
ha amó kuarahi reiké pe de la tarde a los sonroJos
, Al' 1 1'61le.
cne ano mi nuc ' ,
lanzo un suspiro de amor.

Máicha moipó 1'0 haíhú ¡ Cómo ha de ser eSD¡~ amor,


ku 1110mb!r! rei me hape, que hallándoto así distante
mamó a vcsarekó hape do fijo la vista errante,
1' .
no angue mante a yu ru. miro tu sombra en redor!
; .j ;

(Mareelino Pércz Martinoz ). (T'raduc. de HéctorL. Barrios),

-lmá guibé a rekó nde rera pe petei mba'é ehe pfapi pe.
=-Mbnéguipa nde reí.
-5Tané añó ñai me bobú ha ene ndebe.

-Yo quiero saber una cosa


-Pregunta y te lo diré
-Cómo debo hacer para que me quiera mi hijo.
-Eso tu madre te lo dirá ..

-Ñlbaépa nde rerú ñu Kamé

-Ai kuaá nde rasrhá ha. u yu nc andubo.


-ehc' rasi guasú ra1é añete, biñá a i1<:6pora miéma.

-Ai potaité boi ee kuera pa


-A-g'íyebcté ndebe fía Kamé, Tú- ho poráité. ndcbe.
72 -

LECCION 28~

TEMAS: 1. El verbo SER. Su conjugación. 2. Vo-


cabulario.

1. En razón de no haber podido encontrar la palabra que exprese


con la clara precisión característica de la lengua, el significado del ver-
bo ser y que sea de uso práctico y común, nos inclinamos a creer que
él se halla implicito en los pronombres ipersonales : ché, ndé, haé,
ñandé
D 1. e, ore,, pee,"h" .& e k..uera,

E"S asi que ar1 uecir


deci : h"a e o haa 'e
' 1... .
cuera tiene el, signrncauo
.. , e1e el '1

y ellos y también puede expresar él es y ellos son, según el contexto


de la oración ..

Esta circunstancia especialíaima ha motivado de parte de algunos


la afirmación dB su inexistencia y por parte de otros que la raíz de
dicho verbo es ha'6 o baé, quizá por que en algunos casos 'aislados se
emplea el primero como respuesta a preguntas.
no mbaé pa koa (es tuyo esto); contesta: ha'é (es).
Chuá pa amó'o úba (es -Iuan aquel que viene); contesta: haé (él es).

D~ tomar uno u otro de estos vocablos (ha 'é o baé ) como raíz del
verbo ser, correspondo advertir desde ya que no intervienen en la
conjugación y si intervinieran, cabe repetir que en Ia práctica 110 ::;{~
les utiliza.

No se dice, 'pues:
ehó baé tuyá, yo soy YIeJO; ché ha. é porá,
7 yo DOy Iindo.

Se. dice:
che tuyá soy VIeJO o yo soy VIeJO
che porá soy lindo o yo soy lindo.
No se diee :
ché ha'é neraé yo habré sido; SIllO : ché neraá
·ha'é baé rakaé él había sido; SIno: ha'é raka'é

Todo ello nos hace creer que el verbo ser se halla involuerado en
los pronom bres personales y su conjugación en el 'Presente de indi-
cativo no sería más que la enunciación de los mismos pronombres: ché,
~ .ha ,..
n de, e, nan » tc.) ,
- d"e, ore, pee,"h" a e k uera ( yo soy, t"u eres, e'1 es, etc.
y para los demás tiempos con el simple agregado de la característica
de los tiempos:
ché backué yo he sido , ehé ra 'é, yo fu i , ehé ne, yo seré.
- 73-

Para la conjugación de los verbos en los distintos tiempos que no


sean el presente de indicativo, se forma mediante el agregado al ya
conocido y conjugado presente de indicativo de las respectivas carac-
terísticas de los tiempos, que son invariables y V8:n pospuestas a la
raíz del verbo, y en el caso especial del verbo ser, al pronombre per-
sonal, como acabamos de señalar.
En la conjugación del verbo ser las desincncias personales desapa-
recen por innecesarias ante la ausencia de h, r817. del verbo.

CONJUGACION DEL ~lERBO SER

Modo Indicativo

Forma Ajirmatic«.
Presente Pret. Imperf-ecto
yo soy yo era yo he sido yo había sido
ché ché baekué l'.hé bara 'é ehé raka )(~
ndé ndé baekué l1C1.é bara ..'é nelé raka
(;, ".J'(',
ha'é ha'é baekué ha 'é bara 'é ha'6
iíandé ñandé baekuó 1.-1,·:l.•.,_.11C'1e" bae 1,,-,,:l.:
C~ ñandé rakaó
oré oré baekuó oré baraó Ol'~ raka 'é
pce pee baekué pcé bara ' t'~ pcc" raka 'l~
h. kuera h.k h. k baraó h.L: raka 'é

Forma .•V eua~~dt


·f.:,.-

nda chel nda chei baekué llda chei 1;'


í' v.o "".• nda
"11.~ \
e".l
~ í·!
chei raka ,; (/1

na ndei na ndei baexue


' , na ndei bara ,-;
;:~l. L na ndei raka'{·
nda haéi nda haéi baekué nda .h;ael
,. bara
...•. ... '.5
(. nda \.:.. haei" raka 'é
na ñandéi na ñandei baekué na ñandéi bara<..•.•• 'ó" na -.~, dévI
p"n .-.(.. k eA. ".••.
o l"la y t' •• "t.l

ncla orei' .
,.
nda orei nda oréi baekué ~u. '~I
bara e ndn oréi rakaé
",.
na peei na peei". baekué nn peei
A'
baraé na ".
peei rakaé
nda hkuérai nda h.k baekué ndéL h.k . baa.!.Ck
V,rl ,~t;
nda h.k. l·aka.'é

2. Vocabulazío.

retribuir poepí tentación


••

ptarau
A

reverenciar yeroy'i traidor mañandara


adorar valer ungatupó
rogar "
yerureangá mérito
ñeemarangatú venganza yepf
"
sosiego ñerañei vencer aglyé
suerte
.. po'á vergüenza ali
VICIO pii-pii tekomarñ virtud tekokatú
74

. ~ECCION 29<;1

TEMAS: L 'Verbo Ser. Ha conjugación (continuación).

IVIodo Indicativo
Eornui A!Ú'Hwti'U(}}
Prct. Indefinido Futuro Imnerf'ccto .1. Futuro Perfecto
yo fuí yo seré yo habré sido
ene raé
1 "
ché ne chó nera'é
ndú raé ndé ne ndé nera 'é
Jm'é Ta'é 1iae., rre ha'é ncra«
fían raé fían ne ñan, nera'é
or« raé ore nera 'é
O'~I~
~_ \J HC
.,
1106 ra'é " A

PC(~ He pec nora '8


h.k ra'é h.k ne h. le ncra 'é
7" 'AT' •
1.1 ornui 1,' eqatcuo.
nda chei ra'é nda chci chelle nda chei chene ra'é
na, ndei ra'é na ndei . ehenc na ndei chene ra.'é
noa haéi ra'é nda haéi cheno nda liaei ehene raé
na ñandei raé na ñandei chene na ñanc1ei chene raé
nc1a orei ra'é nda orei chen~ nda orei chelle raé
J1<1.
".
peei raé na peéi chene na peéi cholle ra'é
nda h.k raó nda h. k chone nela h.k chene 1'a 'é

Fornui Af'i·rmaliva
:MODO POTENCI AL 1\<fODO -SUB,JUNTIVO
Simple Compuesto Presente
yo sería yo habría sido ya sea
ché mo ché nlora'é ehé ta.
nelé IDO nc1é mora 'é ndé ta.
ha'é mo ha'é moraé ha'é ta
,,
fiandé IDO -
l1ance1" morae íiand» ta
,
ore mo . ore" J1101'a 'é ore" ta
nee"'-
J.
IDO Dce mora 'e' pee" ta
h.k IDO h.k 111.o1'a'é h.k ta
Forma Neqaiwa
nda chei mo 11c1a chei 11101"(1'é ·nda ehei ta
na ndei mo na . ndei . mora'é ua ndei ta
nda Iiaei IDO nda haei 111Ora'é nda haei ta
na ñandci mo na ñandei 1110r3 'é na íiandei ta
nda orei TIlO 'prla
......'-- e orCl mora 'e' nda arel.•.. ta
mora ,e'
",.
na peei

mo na peei na pOC1 tu
nda h.l\: IDO nda h.k mora'é ncla h.k ta
-
~-
lO - .

Modo Suhiunrívo

Preter. Imperfecto Pretérito Perfecto Pret. 'Plw;c. Perfecto


yo fuera yo haya sido yo hubiera sido
ehé tamoraé ché t ara '{~ 'ch6 rii''Cmo
nelé tamoraó ndó tara '¿~ ndé 1'1l'OmO
ha'é tamora'é 1m 'é 1: ara j (~ ha '(: 1'1l'OmO
ñandé tamoraé uandé tara'é -
}mnüe
,, rrremo
, ,
ore tarnoraé ore tara '{> o l't~ rrrcmo
})'8C tamoraé peG taraé poe rrremo
h.k tamora 'é h.k tara '6 }l. k rrrcmo

Horma iV c[Juliru
ncla chei tamora 'é nda chci ta T~1.'l-~ nLla chci rrremo
na ndei tamoraé na ndei tara '(~ 11a ndei ru'emo
nda 11<1:8i tamoraé nc1a haei tal'a.'é llda 11<101 rrremo
na ñandei tamoraé na ñandci t~ll'a'é 11H ñandei rrremo
nda orei tamoraé nda orei tara '[~ nda 01'01 i-n-emo
na lJcei tamora 'é na peéi tara 'é J1:1 poéi rn-emo
nda h.k tamora'é nc1a h.k tara 'é nda h.k rrrerno

A ('.' ,.

F'ornui .iJr:n)/ tnnia

.JIodo SUBJU:-~TIVO l\IODO IJ\LPERATIVO


Fnturo Imperfecto F'ut.uro Perfecto
.,
yo Iuero yo liubicre 81(10
C1it, r[l]110 C'llÓ n11né, rakaé
ndé ramo ndé nunu raka 'ó sé tú
,
ha'é ramo ha'é nune, rakaé la ha 'é sea él
ñandé ramo ñanclé nune rakaé tu íiandé seamos nosot.
, ,
oré ramo ore nune, raka 'é 11<1 peé sed vosotros
peé ramo pee nune ,rakaó
A

ta h. kuera sean ellos.'


h. k. ramo h.k nune rakaé .. /

7, 7\,'" •
J'OI"ma H' C[/(/[iVa

nda chei ramo nda chei nuné rakaó


na ndei ramo na ndoi nuné rakaé tu udct
nda haei ramo 11 ctn, haei nuné Yaka 'ó ta haei
na ñandeí ramo na ñandci nunó rakaé ta ñandci
",
nda arel ramo 11
.J.
1..~f] ';'1
(", 0"'0' l
..L.' 1 ' e'
nuné ra'í:a ta peei
na peéi ramo na peéi nnné ra ka' "e ta h. kuerai
nda h. k ramo nda h.l\: nuné raka'é
- 76

rrEML~8: Modelo para la" conjugación de verbos 01'-


dinarios (Form-as Afirmativa y Negativa).

~1cdo Indicativo

Eornui Jlf'¡:rmaNl'a
Presente Preter
í.. .. ,. Imuerfccto
Jl·_.t ~..
.•• "" • ••••. Prcter. Pedecto
,
yo he hecho
/

yo hago yo naeia
«hé a. yapú ché a yapó, lJaCKUe
' 1 ,
(:l}.ú " yupó, 1rara :e
ü
'/
-. ,
ndé re yanó nd:: l\~ yapo baekué nue re yapo bara <:l . 'e'
11a 'é o yapó ha ~é o -...vn T)~) baekué " ...:.
ha ~(; o yapó baraó
Jl<'!11. va
",
yapó ñan V" yapó backué
"" c....
(,..L v u~ •.. nan ya yl1pó baraé e (. l. ..•..

() J't~ ro y.apo
/
l'ó
oré 1'0 J v., • backué .••
·TO) C'1-"'l
r
J.J.\_; ro yapó baraé
pce pB Y~:m6 baekué F2e pe .,vapó baraó
A

pee pe yapó , .' ..l


le L
.'
h.k o vapo '11. k o ytlpÓ backuó h.k O ~raI)() bara 'ó

Fornui ~ !'rr e.,Jo '(.1. j", n


l., (. ,. (,"~

-nda yapoi - 11 ('-:.1 :V'¿t1) O 1 h~'\·l'knó -nda yupoi bara ·e


..
-nde re vapoi -lHW J\; yapot hnokuó re yapoi
_.•': (1 .o
I ~..•..
"-' narae,
' '

-ndo yapoi -ntÍo ..vanot baekué -ndo yapoi bara '~


-ñda ya y<:lpOl
;'

~).¿i.}; 01 1rae k'cue -11t:1,1 ya. yapor b ara«./


-nda )'a
,
-ndo 1'0 yapoi - ~J (1 o "')"--'

1\, )Tg} )()l l)aeklli~ -ndo 1'0 yapoi bara t'


1»ie 1cue' ,> 1.-. pe yapoi b ara«.,
-nda P{~ y ap 01 -21~]U "'-'\!l.

1"- vapoi -.1 ¡,~ ( •.•

-ndo yapcn -:1(10 yapot baekué -:ndo ynpol bara 'é


.{ c.;ti -.,. .;.".-•
Ina~¡.'/ja
Forma .;._.,}

Pretcr. PJ ,.~,(> r-eirec


.U •..
)~..
,. • .1.
r>
"-. ••
Prc,1YT
-- .... \.. {... . -x-
.UE:'C.' J111.10
, r .c1 Futuro Irnperf'ect o
'
yo uare,
yo había hecho yo hice
1 '
Cl1C :1 yapó raka\~ ehé a yapu é
1~~1.) <:11(' a yal)Ó, ne
ndé re yapo raka 'í:
/
ndó re vanó ra \~~ ., ~ .L
nd¡'~ re :;apo ,~1.1-.p.•."
,
lm'é o y apo, 1':.1ka' Ó
r
h~u. 'i:',_ () ya;po :raJ' (~ 1'1:'1,) é. ()He V'qÓ
~ (.1:
,
flan ya yapa, raka'~ flan ;; •... yal)Ó ra ' (~ "T'). nall ya. yapo ne
,
oré 1'0 yapo, raka 'é oré 1'0 yap6 ra'é oró 1'0 yapo, ne
pcc 11'8 yapo ruka 'é pee" po yapó raé pee pe '\Tal'
"
o
.tJ , ne
h.k o yapo ralea 'é
/
h.. k o yapo ra 'é
/
h,k o yapo l'P ~... '

1/·onna. N egati'va.
-nda yapor rakaé -nda a yapor ra'é -nda yapoi chcne
,
-ndc .re
~, yapoi rakaé -nue re y al) 01 ra 'e' -nde re yapoi chene
-ndo yapoi raka 'é -ndo yapol ra'é -ndo yapot ehenc
-.
-nda ya yapoi raka 'é -nda ya yapoi ra 'e' -nua ya yapoi chen~
-n do ro yapoi raka'é -ndo 1'0 vapor
.' jJ
ra'é -ndo rO yapoi chene
-nda pe yapoi raka'é -nda pB yapoi TR'é -nda pe yapoi choene
.,
-ndo vapor raka'é -nno yapoi rae' /

-ndo yapOl chene


77 -

:MODO IKDICATIYO ?lIODO COND.ICIONAIJ o POTE :;CT AI.i


Forma Ajirmaiiva
Futuro Perfecto Simple Compuesto
yo habré hecho yo haría yo habría hecho
ché él yapó nora 'é ndé re yapo mo ha'é o yapó moraé
ñan ya yapó riera 'é oré 1'0 yapó IDO peé 1)0 yapó mora 'é
oré 1'0 yapó nera.'é pcé pe ya pó 1110 h. k o yapó morn 'é

Forma Negati'Oa
-nda chelle ra'é
yapoi -nde re yapoi
mo -ndo vapor moraé
-n da ya yapoi ehenü ra'é -ndo ro yapoi mo -nda pc vapor mora '(~
'
-ndo ro yapol ehene ra'é -nda pe yapoi rno -ndo yapol moraé

Modo Subjuntivo
Forma Afirmativa
Presente Pretérito Imperfecto Pretérito Perfecto
yo haga yo hiciera yo haya. heeho
ché ta yapó ché a yupó tamora '{> chú a yapó tara.'é
ndé tere yapó ndé re yapó tamora té ndé re yapó tara '{o
11U 'é to yapó ha 'é o yapó tamora 'é ha '6 o yapó tara 'é
¡¡rm'ma N eaatioa
"
ché ta yapoi -nda yapoi tamora 'é -nda vauoi
•.J. tara 'é
ndé tere yapoí -nde l~eyapoi tamoraé -nde re yapoi taraé
ha 'é to . (
vanot -ndo yapoi tamora 'é -ndo yapor tara'é
Forma, Ajirnuiiico
Pret. Pluse. Perfecto Futuro Irn P(\:rf(lctq . F'uturo Perfecto
yo hubiera hecho yo hieierc yo hubiere hecho
ché a yapó rrremo ché a yapó ramo ehe~ a yapo ~,nune raxa
~l~ "l'
ndé re yapó r-rrerno ndé re yapó ramo ndé re yapó nnné raka 'é
ha 'ó o y-apó riremo ha 'é o yapó ramo ha'é o yal1ó nuné raka'é
Form.a N c[jutiva.
-nda yapoi rrremo -nda yapci ramo -ndll. .
yapoi
- 11UI1('; raka 'é
-nde re yapoi rrremo -nde 1'0 yapoi ramo -nde re yapoi nuné rakaé
-n do yapoi rrrerno -ndo yapol ramo -ndo yapoi nuné rakaé
Modo Imperativo
e yapó ndé haz túü vapoi nelé no hagas tú
to yapó ha' é haga él to yapoi ha 1 é 110 haga él
ya yapó ñandé hagamos Nos. ya yapol ñandé no hagamos Nos.
pe yapó peé haced vos. pe yapol peé no hagáis V.
to yapó h. kuera hagan ellos to yapoi h. kuera no hagan E.
El pluscuanperfecto y el futuro imperfecto del subjuntivo se puede
conjugar también aSÍ: ché a yapoí riremo
ehé a yapoí ramo,

• ,,;. ';¡r.
.. : '~

APEI'iDICES

NQ 1 - PR.OSA y VERSO·

NQ 2 - SUSTANTIVOS QUE EJV[PIEZAN CON


VOCAL Y LETRAS T Y O

NQ 3 - NUivTERACION GUARANI

NQ 4 - LISTA DE VERBOS MAS COrv1UNES


.•...•
.""
;~;:~~~l
~t~\
~.J;H

~', :~.~ . t.:


•.:..··'tl

,APENDICE N9 1

PROSA Y VERSOS

VERSOS

- ',<i
Io,)i
'(.1

_;. ..
82 -

y olverán las oscuras golondrinas


en tu balcón sus nidos a colgar;
y otra vez con el ala a sus cristales,
jugando llamarán.
Pero aquellas que el vuelo refrenaban,
tu .hermosura y mi dicha "al contemplar,
aquellas que aprendieron nuestros nombres
esas no ·v01VCl'iUl.
Volverán las tupidas' madreselvas
de tu jardín las tapias a escalar,
y otra v.cz, a la tarde aún más hermosas
sus flores' abrirán.
Pero aquellas cuajadas de I'OcÍO,
cuyas gotas mirábamos temblar
y caer como lágrimas del día,
esas no volverán.
Vol verán del amor en tus oídos
las palabras ardientes a sonar,
tu' corazón de su profundo sueño,
tal vez despertará.
Pero mudo, absorto y de rodillas
como se adora a Dios ante el altar,
como yo te he querido, desengáñate,
así 110 te querrán.
(G. .A. BJ~CQt1J!j[t).

~.
",-".
SONETO
Daba sustento a un pajaril!o, un día,
Lueinda, . y por los hierros del portillo,
fuéselc de la jaula el pajarillo
al Iibro viento en que vivir solía.
Con un suspiro a la ocasión tardía,
tendió la mano y no pudiendo asillo,
dijo, y a sus mejillas amarillos
volvió el clavel que entre su nieve ardia :
Adonde vas por despreciar el nido
al peligro de ligas y de balas
)' el dncíio huyes que tu pico adora?
Oyóla el pajarilln enternecido
.
Y a ] a antigua . .,
prision l"
VOl.'\'1O
1as a1as.
i Que tanto puede una mujer que Ilora !
(TJ()f'E DIo. Vr:nA).
Q')
-,UÚ -

7 o ú yeinc mbíyu 'í hungr


ndo l'Og'ft gtúpc hui ti: o mosaingó ,
yOl nc renuibo gua 'ú o mbotano
ne 1'ok& re i pepó.
Biíiá . 1JCbéel 1"
.>llHL 1 ruorami o mora b""b
u ar a
ne porá rcchabo ha el K'. b'i 'ú ;

udo ubéima bacrü,


o mopu 'á yerno upé hakü
ku l~lpó aboá, nde i:hotY;
ha umi kaarukuó, poráitebénte
oi peauo i poti.
Biñá akó lsapl p;ui herúhéba
ña maémibu .o r~r:eliha o berá
ha 11O a ñeimoñba tosal,
ndo ubéirnn baerñ.

Mborarhú nde :xpr~á pe o u yerno


fie 'é porabó pu pe ne mombáí,
h a ne ne- "a. upe lHhmte
,t.""
-ÓÓe
o: 1Wra
l' gur,.
'ikatueteno o pái:
Biíiá ñe 'e ime ha, íiosú hape
'I'upá robai yeroyi haiehaité,
ndo raíhúba, che 1\') haíhú haguéieha,
upéicha ababeté.
"

Petei
l kuñatai
..J 'u L<
. ,O'¡Úi"lTnÍlnn
; c> ~. . ( .. .......\....

hembi 'ú o meenguobo i chupé,


o ho ehun gui i'hltú re, únámi
bebé hapc, hctá o hí 7it hagué.
1 poyai ha ndai katúibo oi pl.lú'~
petei a hó i p'iaitú gui o u,
ha he i, ha upebo hendí y'Ül
1)0 hobá tapiaiteba saíyú :
Ñuhaitá apité pe maerñ re. ho
ha re hcvá .- reí ko nde raifi
ha nde yara. ndo rehé o yahe 'ó.
Guirami oi kuaaba mbaembúrsí
hupá tuyá HrL o mbogueyí i pepó.
j 1 1- oakaitepa kuñá rosal!
(rpnHluc. dr Ergu1~sa).

.•.
,.. -- 84 -

ltIMAS

Al V0r mis horas de fiebre Korasí ha akanundú gui a hecharo,


e insomnio lentas pasar,· . 1'(} arad mbeguebé baiehá o hasá ,
a In orilla de mi lecho ehe rupá rcmbe.'I pe pipokú
f, quién SIC sentará "1 abá o guapí baerñ.

Cuando In trémula mano Aga ku 1'11'Ü hape ko che po


tienda, próximo a expirar ai pISÓ, i íiaguiibo ehe ara pahá,
buscando una mano amiga, petei po angrrú a hekabo
¿<luién la estrechará ~ abá o yopl baerá.

Cuando la muerte vidrio .A.ga ku i fiíprtúmaro,


che resá
(le mis ojos el cristal, ha te '6 ehe ma.'é o mohatambá,
«iis párpados aún abiertos umí che i-opepí kuera pipokú
~quién los cerrará '1 abá o mboti baerá.

Ouando la campana suene ~a ku itá i pu asíeté ramo hina,


(si es que suena en mi Iuneral ) o mumbe 'ú i pu ramo a manohá,
una oración al oirla petei ñernbccmi, npé o hendubo
~quién murmurará r ubá he i baerá.

Cuando mis pálidos restos Ága ku ehe reté kué saiyu


oprima la tierra ya.. o vopíma ramo ku íbietá,
sobre mi olvidada fosa abá che t1bl tesarai kué un
¿quién vendrá a llorar ~ o yahé 'ó baerá.

Quién en fin, al otro día, . Abáipo upéi, ambué ara koéme,


cuando el sol vuelva a brillar; o se verbo
~ kuaraht oberá ,
de que pasé por el mundo ko ]'bl ari rupí a hasá hagué
¡, quién se acordará? . man dúu "a b aera.
1 A

«(1, A. B¡;;CQUER). (T'I'ad'u.c. de Brgu1.sa) .

. .
. .,
-- 85

UN :;\ULAGRO

3. Al tocador de mi amada 2 Che raíhupara kotí


quise dar frescos aromas, h~kua porá gni ai potá,
y cojí, formando un ramo, l'03D.¡ nardo ha da vel gui
claveles, nardos y rosas. a )r (1..1)0
'.' ' .¡- •...
L'V.t
,~..
apesa,t

Sobre su rostro de cielo, Ha ché, ku mi taiehaité,


pueril e inocente broma, pc hobá tupásimi
el rocío de las flores lhotl lsapi: kué pe
sacudí con mano pronta. gua.'ú hape a hiprimi.

Echó atrás del agua huyendo, Up6 1 gui o yehekiibo


..• .., » • - 1~ ~
élla su cabeza blonda, . o mbOl~CÚ1 Ha <:a apope
y eerré bien apretados ha o mbotí hatá hesá
los ojos que me 'enamoran. «he rekobn tabíeté.

Sofocada y encendida, Yukn 'á gui hendipá,


hinchó las mejillas rojas .pe hobá pltfi, o mbobú,
y sobre el húmedo ramo ha umí ehe Ibotl 1:\:ue1'<1.
". - .
SOPlO risuena y mimosa. puká hápentc oi peyú.

Las flores al dulce soplo Oñandubo upé i p"it!Ú


inquietas y retozonas, ehugui kuora hákuábé,
rosas, nardos y da veles ...
rosa, nardo ha clavel
alzaron el vuelo todas,
'

·o se yoáma o bebé.

Remontándose aturdidas Ha guañá hapc o hopá


hasta la celeste bóveda. amó. .. rbága pebé.
IIabíanse transformado Ko mbaé techap'írá .
1 .
en a] aoas mnriposas .. panambí ramo o ikopá.

(.luan B'ichopin). ('l'nMb.w. de Brguisa).

','
86

I·lT-.[~.l.'l;r1'~lO
,-,-_" Ni.L..
.1 '\ C'Iü'~
¡... . !, .I
J.\JL~T ..J ARGENTINO

" "',
Coro

Sean eternos
. los laureles
.
que supimos eonseguir :
coronados de gloria vivamos
o juremos 'con gloria mor-ir.

Oíd mortales el grito sagrado:


¡Libertad, libcrtad,lib€rtad!
Oid el ruido de rotas cadenas,
ved en trono ~ la noble igualdad.
Ya su trono dignísimo abrieron
las Provincias Unidas del Sud!
y los libres del mundo responden:
al Gran Pueblo Argentino, Salud!

ICERANDÍ RB1\\ GUAI-IÚ

Ta i yapirei umi ayuí


yai pI,hi kuaá ibaelrué ;
paraguá torfbé re ya ikó,
toríbéndie a manone ya e.

Pe hendú rnanorá sapukai .


i Yepehá, Yepehá, Yepehá!
Pe hendú itasásóma ríapú,
pe hechá i tendaité Yoyahá.
Áruaité hendabé oi peáma
Roíndá Yuayupí Teta í!
ha araguá yepenguera he Íma:
.'K eran dí1 Etáb
a usu/' i A"glyCl."

(Traduc. Erg1úSCf,).

'"

/
87 - ..

HIM:NO NACION ..A.L P.;.\RAGGA·YO

Paraguayos,¡ República o muerte!


Nuestro brío nos dió Iibertad ;
Ni opresores, ni siervos alientan
donde reinan unión e igualdad.

A los pueblos ch.: América, infausto


tres centurias un cetro oprimió,
mas un día soberbia surgiendo
i basta l, dijo, y el cetro rompió.
Nuestros padres lidiando grandiosos
ilustraron su gloria marcial;
y trozada In augusta diadema,
enalzaron el gorro t riunf'al.

Yepé guipe "RBpública.'; o ikoma


ña manó ne hesé paragnai,
yoyá hape ndipori barmna'
terekuara téra ternbiguai. ",

'I'etanguera ko .....
\.mél:ica íguuba
ikuáipira "treN siglos" o ikó
o puánte biña yerobiá pe

- haebéma, he i ha i sft so.


Ñandé ruba, tuiehá o íiorairóbó
.'guariní me guekó o mboyeguá,
oi ti'kuébo aragué .kupeguara
o hupimangatú o paraguá.

(Tradue. de Leopoldo Beniiee),


,
',!,...-...-- ....

- ss-
N E NIA

En idioma guaraní Koicha po kuñatai


-una Joven paraguaya guaraní me i fie 'é,
tristes endechas ensaya o purahéi as! ha 'é,
cantando en el arpa así, ha rnbaraká pe he Í
en idioma guaraní. koicha pe kufiatai.

Llora, llora. urutaú N e l'3SékB U1'Utaú


en las ramas del yatay ,na k'a ,nape 1cu yatay
ya no existe el Paraguay opáiterna Paraguay
,
mamogui . -". 1-
nuetcna 1
donde nací como tú 1,!.H:'.
r
a yu,
llora, llora urutaú. nc raséke urutaú ..

En el dulce Lambaré Paraguaí l Lambaré 1


feliz era en mi cabaña che tapíi upepe hendá,
vino la guerra y su saña o u marañá ha o heyá
no dejó nada en pie pe che roga taperé
en el dulce Lambaré. Paragnaí Larnbaré !
í

Padre, madre, hermanos, i ay ! Chc TU , che SI , ehe kíbí , .

todo en el mundo he perdido lbl ari nda rekobei


en mi corazón partido ha ehe ñe 'á gui 110 sei
sólo amargas penas hay, ello mbaercmimbíasi
padre, madre, 'herm'allos; i ay 1 ehe I'U, ehe 81, che kIb'i.

De un verde ibirá pita, Cho menerá o fieñotí


mi novio que combatió' ku íbirá prtá guípe,
eomo un héroe en el 'I'imbó kambá kuera pe 'I'imbó pe
al pie sepultado está, hctá riró o sambotí,
de un verde .ibirá pita. chc meuará o ñefiot].

Rasgado el blanco tipoy Ko típoi soró a rekó


tengo en señal de mi duelo mbaemlúasi reehaukabo,
y en aquél sagrado sudo íiesú hape upéieha a ikobo
de rodillas siempre estoy pe i fib'i ari a yahe'6;
rasgado .el blanco ti poy. leo trpoi soró a zekó.

Lo mataron los eambá o yuká chupé kambá


no pudiéndolo rendir; ndai katúi gui o mboagiyé,
él fué el último en salir J.ia ),.C, 1 pa hai
aité pe o se"
de Curuzú y Humaitá "Kurusú" gui ha "Umajtá"
lo mataron los eambá. o ynká chupé kambá .
.,.
- 89

Porqué cielos no mo rí ! Mbaéguipa ]1;), manoi


cuando me estrechó triunfante pe Kuruparti riró
entre sus braz os mi amante hctaité ramo .guaré
después de Curupaiti l ehe aíiuá, ehc míutimoi,
porqué cielos no morí l' :Mbaéguipa na manoi.,

Llora, llora urutaú Ne raséke urutaú


en las ramas del yatay haká hape k11 yatay
ya no existe el Paraguay opaitema Paraguay
donde' nací como tú mamogui ndéieha ché a yu
llora, llora urutaú l ne raséke urutaú.

(Carlos Gtticlo y Spano). ('P'ra,duc. de Erguisa).

EL ESPEJO DE CRISTAL 1 SAKA ÑEA:.\'GECILA.IIA

Sobre el agua transparente .. k'


1 rcsa a. para a1'1
A •

se desliza mi bajel, o 811'1r1 che Iguba,


y avanzando va en el río ha o yupibo 1 SIr! re
con segura rapidez. '. 1)8~ h :1'e
piao ., o guara
t 1oa.

Allá arriba están las nubes, 1ha1',6 umí arai,


del gran cielo la amplitud }lB lhága tuiehakucrc
recorriendo, y 00 pasean ñeimoába ñu hobl,
por el vasto campo azul. o fian i yoá i yapé re.

Como el cielo está del agua '" ·l·b';""o....·


P.•.. C") raancá
u. . ~bL~

retratado en el cristal, 1 apé re yahechaba,


y la luna copia el río, upéieha abeí yasí
y las nubes al pasar, ha nmí arai o hasaba.

las contemplo reflejadas Haangá kuera a heeharo


con tan pura limpidez: poráiténde o yekuaá,
me parece que en el cielo hi á. chebe ehe ígába
00 desliza mi bajel. íbága re ma o guatá.

Al perderrne en el ensueño' H:1 péicha che manduabo


vi la imagen de mi amor lre gurpc baiehá a heehá
reflejada así en el fondo amo, e he ne
,..,"a rugua , pe
de mi propio corazón. . ehe mboraíhú raangá.

(Thu-Fhu)
t~....
;'·".~, '," ~ ........•

- 90

R01L\.NCE DEL VIE.JO AMOn,

Ninguna linda como ella Upé baeieha i porába


kuíiatai tabaíguá
entre 1;3schicas del pueblo:
ndipori ni peteí:
era muy blanca su f'rcntc hú porá umí hesá
y ('1'aI1 sus O~lOSmuy n-egros ha i sibá moroti aSl
ha mboyukí i puká
y agraciaba Sl1 sonrisa ku hatipíkuá yobai,
]<1 gloria de dos hoyuelos mokói Ñandeyana kuá
rapíkueré baichá upepc
que Dios puso en sus mej illas o heyá hobá íké pe
para que anidaran los besos. ku vuruvá
"lo
rendazuü.
I..-J

Nos iba mos :1, casar Ho mendata gui 1'0 ikobo


Llabé pe TO hasá
.'queestábamos
v tan contentos
.
entre la dicha dejamos ha umí rorretá paüme
que se nos pasara el tiempo. 1'0 hevá ve ara o hopá.

A veces en mi carmno Amome pe che rapé re


sapiá ro ííouguaiti,
como al azar yo la encuentro,
ha'é hesaíyupá ,
ella. se queda muy pálida; ché abei, biñá a fiomí
yo también, ·pero por dentro, anitei ha Ó o hechá
1

i mbaasí a rekohá,
pues no le quiero mostrar ha a hasá a ha fbí
que su mismo mal padezco, ha. e ime mbaebé,
ni a haihuhá gueterí
y voy pasando de largo
akó 1'0 mendá potape
sin decirle que aún la quiero a haíhú hagucichaité.
como cuando éramos novios U péramomi nikó
te! ñeéme '1'0 ikó
y eran las palabras besos. ha yuruyá oré ñe 'é.

(J 1lHo Correa) (T'ruduc. de Er[/ldsa).


_. 91 --

IJa rana erua Amuité lupá pc


en la laguna haséro yu 'í
cuando su loa )¡ mbaembtasi
dice a la luna. ynf,'i pe he i.

Se da importcncia Ha 'é o íicrubobú,


. ('
o úembotuichá
y YIVe urana
de su elcgaucia. ha heté porñ re
'I'ienc la rana upepe o b'i'á.

,. •... 4' , .
miradas tiernas, 1 mac ter,
un verde de algas, 1.
-a np
i ...•
.•
ho! )1'
l:.t.L" -......r - ~~ - f

largas las piernas hetimá p ukú


finas las nalgas, ha humbí po 'i.

Algo miraba: Mbaépo o ma'é:


era una estrell a, .,.. , kro ra "e
mmya
que se bañaba pe 1 P(~ yahú o
la noche aquella. llpe, p1··are.
"h '

(La onda reidora Po 1 hendaiba


que con su tacto o yabo hcsé
la toca; dóra- fieimoñ hendib»
se a su contacto. ha o berapaité.

La rana artcra Mbegué o iiemboyá


1...,
J n..
(l0.C<CUI·do'
.t "1..
0 ~~. yu 'í tieíeté,
Y toda entera ha upéi sapíáute
se la tragó, o mokombaité.

y en las fauces de la rana Ira. upé i yahi 'ó pe


desnuda y bella, opibo berá,
como una blanca sultana t.upásf poráieha
murió la estrella. o manó mbiyá.

u. Natalicio Oonzález). (Traduc. de E'I'[J1tisCl).


·. COB}I..IlDIA
(Armado N e1''lJO)

Pasó con la madre. ¡Qué rara belleza l


i Qué rubios cabellos de trigo garzul l
i Qué garbo en el paso! ¡Qué innata realeza
deporte! i Qué formas bajo el fino tul!
Pasó con la madre. Volvió la cabeza;
me clavó muy hondo su mirada azul.

Quedé como en éxtasis , con febril premura .


"Síguela"
.
gritaron, cuerpo y. alma al par ...
pero tuve miedo de amar con locura,
de abrir mis heridas que saben sangrar;
y él pesar de toda mi sed de terrmra,
cerrando los OJOH la. dejé pasar.

:re i H 1 Y J~

1 smdie o hasá. iKo kuíiá ne porába l


¡Abatí raguéicha saíyú i íiaká !
i Hcté poráhá saiguí IH: ya hechaba !
i Hekó tupásí l i ha 118& pe i guatá !
Ko kufiá ne porába i síndie o hasaba,
ehe rehé oí kutúi maé robi porft,

'I'agéme, a pítabo amoité íbaté,


anga hria ne
»; - "a o sapu 1-raima
. : ,( e mona
-", ...
Biíiá a kfhíyé ehe tabí gui hesé,
huguí gui a' ñopibo yeí che ñe 'á ,
ha hetá mboraíhú a rekoro yepé,
che .resá ambotlbo a heyante o hasá.

';. ':,., (Trad. de Erguüa).


t .

.,',
.. l'
,~~,'.


- 9"
t.~-

e ,\~Yr~'I"lT{-,"'-r'l,\
1 ~ \,) v 11..::\.
L I-:>OJ;"
_" ....~

(Carlos Pcrra.ult)

Vivía una vez con sus padres, en la verde campiña, una mucha-
chi ta hermosa que todos llamaban Caperucita Roja.
Así la llamaban 'porque la madre le había regalado una linda capo-
raza de ese color.
Un día la madre le preparó una canastilla con chocolate, manteca
y torta, y le dijo:
~]:';a ubuelita está enferma .. Papá está trabajando y yo atiendo
su comida. .T'cndrás que ir a' veda.
-¡ Qué bien, mamita [ Tenía tanto deseo de ir a casa de abuelita,
contestó Caperucita.
_fl'e irás' 00']1 sezuidn.: entonces. IJC Ilcvarás estas cosillas v verás
~_ , u

lo que ':necesita.
-Así lo haré, mamitn -l'cspondió la niña-'-. Y v olvcrú temprano.
Caperueita Hoja tomó la canastilla, besó a la madre y se encamine,
hacia el bosque, donde estaba la casita de la abuela.
Iba 1.1 niña pensando en la viejecita enferma, <mando de pronto
se encontró cara n. cara con el lobo, que le dió los buenos dias,
La dulce muchachita, inocente y buena, no conocía al lobo y no le
tenía miedo. Contestó a su saludo y le. contó dónde iba y qué llevaba.
Entonces el lobo tornó un sendero, cortando camino y, mientras
Caperueita recogía unas flores ~"n la prade-ra, Jlegó él. la casita de
la. abuela.
~j 'I'oc !~ i toc !
-¿ Quién anda?
-Soy yo Caperucita -.-dijo el lobo imitando la YOZ de la nifia=-.
'I'raigo tortas, chocolate y manteca.
-Entrá '1.10 más nietita -contestó la abuela desde la cama en que
estaba acostada.
y el lobo abrió la puerta, saltó sobre la cama y se comió él la vieje-
cita. Luego se puso en la cama, se cubrió con la colcha, se colocó en
la cabeza el gorro de la abuela y esperó.
Oaperucita Hoja llegó a la casita y golpet) con los n ud illos en la
puerta.
--j 'I'ac í, } tac !
-¿ Quién ('~? -preguntó el lobo ron la YOZ de la abuela.
i( C'APEHUCITA I{OJl~."

o ikóbaekuépetei yel i túa kuérandie, }1e okara hobr porá me petoi


mitakuñá mí poráité o ñehcnoiba Caperucita Roja.
Upécha o yeéba iehupé o guerekó gui tapiaité i ñaká re pctei bosá
1 pita mí i si rembiapó kué,
Petei ara pe, i sl~ o moi ayaká í pe, Jwmhl,. kesú ha ehipá ha he
1 chupé:
-Ncle yal'ü oi me hasi, ndc r u oi me o mbaapó hina ha ché aruboyi
baerá ñané rcmbi 'ú. Ndó re ho baerñ hecha bo.
-A biaité che sY. A hnsé voi aina vchc yal':ü, roga p.e- -llB i Ca-
pcrucita.
-He ,hon-e ágaité. He l'::1ha11C ichupó ,1,mba 'é mbobimí ha e hcchnke
mbaépa oi kotebébé.
=-Upéieua a yaponc ehe s'i -he i mitaknfia.-IIa voí a ya yeme.
Caperucita oi 'Py.nl i yayaká, 0, yuruyá i si pe ha oí pi111 tapé í o
guerahaba kaaguí De', mamó o iba i yaríi roga.
O hobo i mandu 'ft pe mitaknfiú kn gnaimim'i hasíba re, ha sa-
píánte o fiougnaiti ha () i;'itA o yobái petci yaguareté ndibé o momai-
teíba iehupé.
Mitakuñá mí mnrangatueté, ndoi kuaábai ha máramo ndo hcehábai
yaguareté P('~ 110 ñcmouduri ha ndo klh'iyéi ehuguí. O momniteí abcí
:}w o mornbe 'ú mamópa :o 1lO ha mbaepa o gncrahá.

Upémaramo yaguareté oi i11hl pete! tapé mbíkrbéba, ha ñanihamo,


Caperucita o mono'ó ayá lhotl fin re, o guáhéma katú gnit.imí roga }W.
-¡rraka!, 1taka 1 -(} mbotá.
-A bapa o ikó.
-Ché Caperucita -he: i, ha o ha 7<1 upé mitá fíe :'~.-. A ru ndebc
ch ipá, lresú ha kambí.
-Ei kentc che rerniar irü -he i guñimí o ñcnohá guibé henimbó pe.
Ha yaguareté oí peakucbo oke o pórna boí tupá ari ha ho upaité
guáimí me. Upéi, tagé me o ñenó .ha ''¿~tupá pC,o ñemamá pcteí ahoyá
po, o ñeakñpiti upé guáimí o '1 haguéicha ha o lwar6.
Caperucita Roja o gufthé' ahei i yarfi rcga pc ha i kna me o
mbotá oké,
-i 'Taca! t taca l
-Mábapa ndé -. o porandú yaguareté- ha ága o baáma ku i yaríi ,;
, ... J,I
ne 'é. . !.-ei
, :J
;~\Ji~
)
, \
, .: ;J
-;:..'~I
" <>'
.
/ 96

-Soy tu nietita -responclió la mna=-. 1\~traigo tortas. chocolate


1_'

J y manteca.
-Entrá nomás ouerida -la invitó el lobo.
• J

Caperueita entró, puso la canastilla sobre la mesa, <1,:jú las flores


y :'C acercó para besar a la abuela.
Pero al.ver la extraña cara de la abuela, Caperucita cxclamó :
-j Ay, abuela, qué orejas más grandes tienes!
-PaI'ia oirte mejor, mi hijita -repuso el lobo.
y al ver los ojos del lobo dijo:
-i Ay, abuela, qué ojos más grandes 1j811rcS!
--Para vede mejor. mi hijita =-respondió el animal.
y viendo las largns I}UÜi,.S del lobo, volvió a exelamar :
--j Ay, abuela, qué brazos más largos tienes!
--Pnra~ abrazarte mejor, mi hijita -respondió el otro.
y ya asustada la niña, al ver la enorme boca de la fiera dijo:
-¡ Ay, abuela, que boca más grande tienes!
-Para comerte meior
J -aulló el loho sin disimular ~va su vozarrón.
y se lanzó sobre la pobre Caperueita y se la comió.

~.
97

-Ché m) renuarrro -he i mitakuñá-> a ru udebe chipá, karubi ha


kesú.
-Ei ke katú --he i yaguareté.
Caperucita oí ko, o moi i yíboti ha i yayakú aripaká a ri ha o gu.:lhé
J.yarii II;:é118 o yururá haguñ chupé.
Upebo o hechá ko i yaríi hobá ambueté ha he j :
-¡ Eá, ello yaru, tuichaitepa pe ne nambi !
--Ro hondú porábé haguñ chc rncmbt --~lei y(:lgual'C'l!~'.
Ha o hechabo yaguareté resá o berapá --he i:
-¡ Ea, ehe yarri, tuichaitepa pe nde resá !
--Ho hechá porábé haguá ehe membi --he i pe ambué.
Ha o heehabo yaguareté refímá pukú pnkú, he j yei :
_._~¡ Eá, ehe ym."(, i pukuetcpa nde y~lbá kuera l
=-Ro añuá porábé haguñ che membt --he i ye'i pe ambué.
Ha upéi o ñemondííma rnitakuñá o hcehabo ku i yurúkué tuyá,
ha he iseime o se reí chuguí:
-¡ Ea, che yarri, tuichaitepa pe nde yurú l
-Ro u porábé haguá -() kororó yaguareté, ndai katubéiguima o
.yeyoké. Ha o yepoí Cáperueita ari angaí ha ho upaité chupé.

opá

, I

';
'"

- DS-

"I-IANSEI.I y GRErrEL"

e.uento
'-!
de los Hnos. Grimm
T'raduc. de Erguisa,

Petcí kaagur rcmbe '1 'pe o ikó raka ~é unaité ¡petei karai yepc 'á

apohá poriahueté mí, hembirokó ndibé ha mokói mitá, hembirckó ambué


amirfi mernbiré, hóraba pe kuimbaemiba IIANSEJJ hn GIn~rrEL pc
kuñaba.
Ndo huprtii gui chupé heiubiapó rep; 1" 1\.no o karú
_ aru L agua"'"'ncgargua ," ,
knera ndibé, he tú íiemlúahii ha tekotcbé o 1rasa' ononcn - 11:.\ 'U1. m ,00;,bil
J '1'}

o karú ramo asayé, mbobíbénterna prharé.


Pctei píharú hcmirekó pe he i:
-Mba'é baerá pipokú ñandeheguivNda ya, rekci ramo 'ú<m(10 :y;\
u bacrá, mbaéicha ña mouguñtáne f¡, mitá poriahú.
-E hendú ehe mona -he i hcmbirekó-i- koéramo prharebetó ya
rahá amó kaaguí mbj'té pe, ya. yatapr guasú ha ña me 'ó chupó kncr»
mouor m b uyape " pe l'.icngue., TJ
, A'
'- PPl" va 1)[1 nanuo
- :), y,a, yapa , yepo "a na , yH
' h s c 1 - "
h eya aa e cuera ano, m.aramo nao yun m uaera tape o n ye 1 .•mgna'
'1\1( / 'j 1 ,. 1 ,A ~' b" 1

oga pe.
-'-T'ohé, ello rembirekó --~he i i ÜWl1<l--- ani re hañró chehcguí upé
mbáé. Máicha pikó reí POt{L :a heyá reí che 1'a '1 kuera ltn8g111 mhitf. lW
mamó nda hi aréi, yaguareté he u baerá chupekuera.
-/\ipóramo, boi apc ña manombane ñcmbíahri gui.
11
" a upercna, " 1 t"cm 1"nrc 1co' no momuaoei, b 1 " mantá "'k"rei o i o '{le ] o mono: ,
TT l
pene 1 mcna pe. aa lW0:l, 1 piarenum 'naSl pe el:
1 , , 1 '., imbíasí he j
-::tv.Iitá kU81'(l l)ol'jnhú l Che 1'a'1' kuora mirni angai ~ Nda po hecha-
gaupa béi baerá. .
Umí mitá IHOk6i) o liomu ramoraé yepé o ñcnobo, ficmlúabu gui
ndai katúi .raé o kc hi kuai ha o hendupá upé i siangá kuora ñe 't:
Grctel o ynh(!'ó ha umí áhó ikatulba o vokó pn'ü rupí.vhe j manté :
--Nlba6icha pipó fía ñep'islro baerá l
-A,nÍ re yepíapi -he i ChUDé i kYb:i-- ága ché roi pítibóne.
Upéi, i túa Jia i slangá kucra o kcma ramo o po hupá gui mitá
k. unnuaemi,
'1 ,', 1 Al' oxu pe kóti
Ol pe' "a. oxe "1'"
yo ,10 o pua.oa na o 82." T~ 1. e nascmrn
- ""
pora-"
me o berá yo¡ú pe korapi )'0 UlIlÍ kurusú itá, Hansol o J11OnO 'ó hetama.
ramo, o u yebí hcindí rendá pe ha he i chupé :
-E kii-ii-i ha 'e', ke, che reindí, ñandeyara ku flant'> piTibó baerá.
Tia he ipaho upéicha, o ñcnó y~l ha ~é abcí.
Kuarahi o se mborhcté tembirekó o porornombái .
Nóike, pe pu 'a atel kuora , ya ha baerá kaaguí pe yO})'...;:á, rekabo.
Ñahó me mbuyapé pechcnguó o me'é ha he i: Peina ape penó rembiu rñ.
Nda rekobéima a me 'é baerá pceme, upéa re nni pe píaetétci. ú

Gretel o ñongatú mokóibé pehengué, o guerekó gni Hanse] 1 yaó


kuá itá gui tr-nihó, ha 1 túa kuera ndib.' O) pllú' ürp{' o gucrahaba
J¡: aa g'lfj pe.
-- 99

Han:::K'J snpm-IJlao púá yopi o ma 'é hakikucrc re. Upóicha o ya 1)6


JlI(!11T{~ g-ui o hobo, i túa o porandú chupó.
-lVibaérepa ehe ra 'í re pYLá yepí ha re ma 'é ndo ruptkucré re.
-A maón to eho mbarakayá morotlmí 1',: amó oga ari.
-Bú'o! --he i i slangú -uda' haéi mbarakayá, kuarahi rcsante
upepe o bcrá.
'·,
1:~lña, - / 1iape, ~l.ianSel
anrL~ r I
no maei"h H11J<1ra1raya III muacne 1. l' re, o ]JI- ,. . r •

tante ycpí ra ié oi ti: haguá knrusú itá o g uerahaba oyehé.


O g uáhébo kaaguí mhíté pe, túa Ú mbíatiuká i plpé kucra yepe )ú~
(} mrandi hag uá petei tatá o ñcm biakú hn.guf¡, hikuai, Hansel ha Grctcl '
1 b .., o, yapo / peteí aura gTlaSU imra 1'3vA~t
- ., . - k" °1 •• '" ~
mitá m111111 ncerenu u a, praetó A. {- •• - ' •

})1rÚ g ui ha hcndi pu 'ú 1'o1'31na ramo, he i i sínngá kucra .


Aga dw 111omhJ: kuera, pe pYtú, kotatá ikéro ha PC: pítu 'ú, ul)e,ay,:t',
0-:'6 1'0 J10ta 1'0 va];o '{T!C'l)8 a. 'a nata .one oca D'é~: 1'0 "nasane urupi . nene
1 " ' 'Y'" o,
•..••
l' .
, .)
'-1 e.
' •••...•. A , .L

rckabo.
Hansel ha Gretel o gnnpi: Hpé· tatalp'i robai La asaycma ramo
ho u kikuai i mbnyapé. Ar~ riré o ]wndú balehá lTlomb'iri:,hacté ku :i
t.úa kue ra y1':.lkangu.á rútpú o yapoba repe 7ft o ubo, biü[]' ndu upeiehai
r,a.'t\ j'blI'á rakant« o ñombotá l'a'é oyuehé o mornribo :ibitú. O haáró hetá
1\0'1 1 1¡w KUCl'<l guane
,. .' Al '¡ 1
na 1_
KUn-~'O ' , "t'} jllnu:n
gtn • o I)la '1 • k ., "'! . "t
o I, .•. 'Iilé.ll'ij prtuma .T

o pá'i ha)é kuera ha Grcbel o ñrprrüo yahe 'ó:


----;\,r-¡"rl¡~·iC'1'1'lI""\.'fl
.,., J( <., }t,
, .. ,.
...•
.10.'
-,t] seno
o-, ~,', ko
~ kaazut
<:"'0
\.!.
O'uiA.
b
Hunsol o ñchaá o mbopíuguupj heindí po ha he i .
Pl"'t''''
--~íJl(¡HTO o se yasi"1 na uperamo ,,'
ya yu 1iunc tané .ape.
Nd.a hi Hr¡\i o se yas'( ha Hanscl oi plhl i po gui tr ..indua lW ha.
() mienondá petei tapé re mamó 'O" beraba sapi 1á_pi 'á um i knrusú it\
, ,,
na e 011 'i ..1.)[\Cl':ne
1. ' "1
prnnrcce 1 ' t'
1 .ua
• 1cuera nrn ~.b er o 11 '}t uo 1)0, oh,oem
o. r: lJa Y(U.l1 " A -,

(1 gnáhé hiknai hoga P[~, O rnboí-a ho' oke 01 pe 'ft, t omhi rckóha o hechab»
ehupekuera he i :
-·-Néikp tohá atil kuerul IYlbaórepa pJ ko helaitC~ mn<'J b1<J,gul: 11\',
H(\i moáma nda pe ynsebéi ogn po.
1>,>Íl1 .(,.'\i túa
, kuera u' () hiaité
0'(.. ,,',' l". i }"'«
"b-'l
l.~, d, n'i¡~ remimbias; '1)'," o 'h'¡l"<"'~ 1'''1 'I~,
L _L~ (>1,.,,". ',' vVeN ,(,. ..

clrupckuera amó kaagui pe.


Nda hi m'í;i uperiré o u ndo kl'hé¡,i kú ]'b'i ha koga kuera Ha lrefioi-
h(~i; ha 'petei 'pIharé o hendú yeuna umí mitá, akó -ambnó guaréieha,
l t it:c..t. kueru
). c.::'Y"J,{r(,
11.
he l· ramo
t........ .
l.... '-'.
:• . ~

1',,"
--.t.' C:lU In buyape 'b orcnt« ya. re 1'"''
W; ¡q;,a ya upama
1
r¡JH1O opauc :l l':X'1.
K;U-Ú, Ag~t katú ya vohokfino Ü mitá e ni. Ya rahane mombírI k.l.agul
. , h .'}"
l'ugua pe o yu nui iaguaic " 1la' tape e o ~,~~Jwguu" Ndu
T ~
yn, l'CKOl
,.
m 1om
- "e ">"'] "7>

"'n 1-, "/~


amnnc J'" )apO b'ae s.-1'''''a,
-rfl ~. ,.'

(e 'O
.ua 110 use' mora 'c
t,' ",' opa pene
kué\-,' tarra
,.
cuerancnel' n pc- temíbi1 ,U' mIJO-
,
" , 1·~'}
1umi, )111(1 iern biurcxo,
l' 1tuna
-, puihataitc,
"t.¡."
o ,guercrwr)Q
, 1. '
cuupe "
1 po gmpe
"

1 1 1 b'· d .
na h, ese 1 poa «arte oa, m .iae . eicna ra1110 nuoi potai.
1',r 1 .
Upé píharé po::! umí mitá o pai guotorí rupí o hendupá ycúna ñe
monguetá ha o kema ramo i túa kuera, Hansel o pu 'á hupá gui o ha- se
guáicha o mono 'ó kurusú itá ambué yebrguaréieha, biñá o yuhú oké O
ñemboti ha ha'é ndoi 'pe'á kuaái. Upéieha ramo yepé o u ha he i:

.- ~A;;!!!JtU8 fi~ ~
'-- _oJO_"". :~~:.1

,
ii
'¡O - 100
j ,:.
t,:
,...~,
I~ -Anibé re yahe 'ó, e kh-iI:í ha: 'o ke, ñandcyara ku íiané Pltibo

Prharebeté i siangá o mopu 'á ha o me 'é chupekuera mbuyapé pe-


hengué, ága, michibema ambné Ycl guaré gui,
. Tapé re, o yeoi kuebo kaagtú 'P'Ú',Hansel upé hembiurñ o míangu 'í
(1,pu~ámimí o hobo i yaó l'i~ép'c ha amó amó o pitá yepi 01 tI petoi, oi
~
xuaa, haz
iag u: . / o seAl' meraA' E:aagul
. , mamó, ruprpa
ua uperrre .. gui..
1 túa o heehabo o ñcmbotapíkné he i chupé:
-Ya hake Hansel, mbaére pikó Te pi:tá yepi manté reí.
I! •• J.J... '/'} . "1 .- . oga arr..
-.Ll'pHalllC a ma e 'Cae pi IflSUl1l1re amo
-B"iro! he i yerma chupéi fú'a:ngá ~-ilda haéi ndc píkasú, kuaruhr
resan +..r. '11
. ~ i:.l \.'--:
')/)J"II'
1..1 o beráa.
\. 'V e.,

1~1''''1/' C);~ ),"t-'\ l' '1{ l-f" r. nboí aníkr .~\


--.(\1 O _J.--.;11
s:•..•. u, ane .e l(l,I'C, y •.•l KIJ~.ama lnlJ~>'<AL,Pl1 ~ •.ansci
'1"\("",,'py'~ • no ~) 1
.•... -~ •• 1 .•• ;'A~ , ..
cuo. J [('A.

" '1 1'


[, sumga 'Cuera o gUC:l'a,.1<.1-momnm upe rcaagur rugua pe, mamo ,.,:) uperamo
1 •• •• ,. '1 ."

pehé ndo hóbni guctcri ha o m1D.T::.dl 1'1;:é ürL5"he i chupckuer:i :


-Pe gnapY apepcB roitá hapendéropehri ramo i katú pe ke. Oré
'l'ohota y apeá apobo :ha. üga h::.arú pil.ü 1'1) yune pendó rckubo ya ha
haguá oga lW. ,
A saye, /) gna,llc/JO arar: ya .k"aru ~
' nagua, ('1:xl'CLC.
A' ,.. ,] 1
o muoyao 'E{
.r anse
1, A .?

'Hdibé1 C 1 mnuvape '1 pcnengue ,. l· 1


ua upei,. 1) 1.tW 1" Iukuar,'b' ma - , a 1XtOe m:1o 'noi. l'

hekabo ha ha 'I: kucra piharéma o pál ha o yeyuhú prtñ guipc. Hanscl


he L ha i potabo : TI haáro o se mchó yal'::"i, upéramo ya hQ01U1.l;I~ umí
, b
(',!lC m. uyape pcnengue
,. ,'.,.....
murn ;11 tI 1iae '1' 1 1
(11(~ a YU)O ra UITllOa nanoe
., - 1/
rera-
huno ogn po. O se yas'i i yíbaté hn o heká ratno o hekabé, rulo yuhú ¡
rnbaebé. Guírá nipó ho' upá ra '(;. Tlansel aní }wgne heindt o k'ih~iyó
he i y euua . Ap:aitc~nJe l... ya yuhnno íiandé rané. .J,..

Bifiá ndo y uhúi mbacbé ha o fíYpirú o ñandú 11C'tubúüúi. Tn,taYlbú


a. muo
eÓ,1 1'"
•.nnu mane t / o topa . / 1'amo to ." "1 hnpl.. arama
. u. 1\11130.. / o yapo ,-,o se naguc
1 '
. "1 1 "
tiOgn gUI la neta J'1.:'lo TKü UKOÜO
, .,. -', .. 1);1. Jh'lW1¡o 1xaagru ,. Te 1li:.~0:.\:n:uu
1'1' .
g111
. '1"

uramóngotro o yapí baerá.


P t
. t} .ei asaye pn.e o noena hik
A
m uat. 101.i.'t1. 1':J.tC<1.
, .•• 1-"
~, 1 ~ }.. ,
Xl0 petei gutra moro
. tib
l. a
'. '''1'' , ..

mandiyúieha. O purahéi poráye ko gn.i'rá ha 11m1 mitá o pítá o hendú


'pOl'aAl .le/ ·.1..rag ua.A TT UPfl/. D 1.oene1 ,. 1na o 110. J;'llÜ1 '1cuera nanrnapc ~ o mona h a 'l\"" / r 1 ~,

~ l'
o JlOC la o gU~yl pctci oga ari upe Kuagl mbrtc l)e, 1... "'¡' " ~
la o ncm: b aya,b o '",.. - "{ ,

~lW8(!
. / o h.. nyu' m truyape ' 1na cnrpa 1" -,. gui rnemetct' o yo yapo./
A o...
-···.!"\.r,'u -u,.'l.t ,J{.~ kar
., 1(4'"'\+"'; ~ norf
~<.;..tU 1:-' lUt,u~'''")
- '" i J"I'.ll~Q'ir""J-·-¡ ~."
"'h~'
",[7",f)
l-t.l.o -'11) d, miehimí
r'..o i: l.c 1. ll, ,U_.,Jl~ .. , ndé
..

abei e ha'a, 1'0 hcehane mbaéichapa he.


I·I.•nsol ,L, 11"u. 0···;:.+(:\1
,.U·A v .•. oi
l.L ...•••
••. '... D"':
1" ..1, ',~l '1'-'1' Oh'
.11i.~\:lE .·I,c"¡ u,
., ~I,(..t r)'''l
0·1)·1"';1' '" fi1,lr'''1',
.•.. b L.e 1;.",(,.,.' \
,O) ·~.'1'¡·.-
.pY1~Úhoo mokó o hendú pctc1 o sapukaiba kott gnibé:

Ha umí mitú oíioudibé póiehu he i .

"1 ~
1 Jagll, guindé,
rbrtú
o u no .rckcmc ni l)ÜYÚ
"
-- 101 --
y
r 1a o lU1TU
" meme,..yci 1. man du .u ''a, ,uno muncocrc.
l·," ..•
·T
.u.anse 1 o yunu g~u
l' .

heterci Di plhí ambuó pehcnguó ha upéicha abeí GI1.3tel ha mokó ibó


o ho o guapí oga renondó pe ha. kh'iri hape, .krre] o momíi tañfká. Upéi-.
eh a -mat.. b'e p.e o 1 yane o yape a oga roxe
"1 » ,. 'k" ]ra o yc kuaá uaa metci
perei guairm b al,.-'
A"

aká rabiehái, saíkú, ti karapá, táimbukú, pokoká rbnté i pope. 'I'uichaité


o sri hikuai o hechabo chupé. Ku mbuyapé ha u hetó baekué yepebé }1O
a reí i po gui kuera, Biñá upé guáimi o ñe moakü mbobabá ha he i:
Mbaépa rche membr kuera. Ab::rp:a; pendé rcrú apebé. Pei ke, che
moírúne ha pe bíáno. Oi pl-hI i' po [fui mokóibé pe ha. o gucrahá ko-,
·... pe, mamo,. o 1
tlpi . l' arr"kIcamm,l·· J\:·(';S.11, cmpa
'" arrpaua 1 1·"
,. 1la opuicnagua
.,.
'11 ··b'
1 a.
,

Upéi Di pisó mokói tupamí aó poti robé ha. o fícnobo umí mitá o'!
mooma.~ h"a e 1uuera fbá 1 aga ro k"e me o guan Al' e.

U pe guaimi o nangarc to pora ramo yepe -' urm


" .......", "'"" 1 ,.... . , 't' ,.. ....
11U'::1 re, guamn
payé mitá uhába ra'é o mianthéba hoga tcmbiuetá gui o guerú haguá
upepe mitá hapé kañrba ha o gU01\-:;k6riré i po guipe, o yuká, o hesl
ha ho uba bíabé pe. Upéaro umí mitá me torrpá pe o huguaiti i rna-
nduabo boi o guerekotahá karú ftuasú.Ko ;'c porá rnboíbó o ñemboyama
. , rupa , "k
mita '1 ra o; 1iecnano
1cere hal lnooa 1. kuora rerune,
l' .., ,
rosa" asi,•. h'e 1, oyupe,
guara: Heté baerá a mitá,
Upéi pla'é porá o hupí Hansel pe i ylbú, ari ha () 110 o mbofi petei
kotí lblf,1111 pe, mamó o pttá hase .soró mitá poriahú.
Hapikuerieté o ho Gretcl po o mbokachá-kachá ha sapukai pe he
i: E puáke nde atci tcro ho e ru Yo O yo yapone tembi 'ú heba nde
1 "1 .•
.BOl pe guara.,.. H. a "e no Se! b aera po o ma gUl 1 l:;:U'U Fe 1re.
»:» A ". , ..,.., / Aga
~ . 1" ,
lora.
"
porama ramo h
na U oaera.
1 A

Gretel hasé soró, biñá o yapó mant.ó ciu,-umÍ he iba chupó.


Umí tcmbiú i porábéba o íie nw;6 Huusel pc ha Gretal tomb'íréntc
o huprtí.
fJabó ara guáimí llayé o ho koti i'b"igui i.'okú HW 1m h,,~i.
Hansel e nohé ne kuá petei ya: heehá nde kirámapn.
Mitá o guenohó rangué i ku.fi o mosé petei kangué poimi, ha gu5.hY.!í
nda hesapieé -porái gui, oi mo'a. mitá kuñ, ha o yeí yepí UJX;glU oi
kuaalme mbaéichapa nda i kírái ko o karú hIBt.Ú poráítéba. Petei yasi
o h asa' rrre
" :11'3.
1 o 1ree h ano
1 II. anse Li1 piru b e guei.. a l'ro o guñhó ramo guare A (

gui, no Iiaárosebéi ha pochí hape he i:


Gretel tere ho e ru chebe rrombe '1 gui petci kambuchí 1. Pía ~é-
pía 'é. Koéramo boí ha une Hansel po, ta i kírápa ra 'é térapa ta i pirú.
Máichamoipó o y¡a.he'{¡ mitalmña p·oria.hú.Ndo· su'Ipabéi hobá
re hesai.
-Ñandeyara! oré plfibona ---o yururé Ii(~sú hape upé lkuá robai.
I porábé mora 'é amó ka;:-1g111' pe yaguareté oré u, upéicha rircmo 1'0
manó raka 'é oñondibé.
-Anibe, re chiá, -o sapukái chupé gufi.imí o hechabo hesaí hoba
re i'kuá gui o u.
Mbaétepa o yapota mitakuñamí angaí, koéramo piharebeté 1 rero-
yabo hetá yei o u ha o ho.
102 -

Ñ;a· mboyi mboibé nde kioJ, .ya yapone tatakuá reníhé chipá he i
guaimí. A rekoma liendi guasú tatá, Hao .guañá .guañá mitakuña me
,tatakuá roké mebé. 'l'ere ho ei ke e heehá hakú porámapa. Oi kebo Gretel
tatakuá pe, guáimí o heyata hina ñombota hape o yl pebé, ho u haguá
nperi ré.
Biñá mitakuñá ñeirno 'a . di. -kuaába uué
x hcmbi _notá ha he i: .
-Ndai kuaái mbaéichapa ai ke baerá.
Nd " , , 1 • ",.', • , , ...·1 '
_ 'e t.a:b ietepa ! -üc 1 'gUu,lml -,-} yuru guasu pera 111KO.
('1 h e
J
' yepc, , 1. k.~a.;u
1 ' a '1 ..lasa'T'r .. La o .heel eCnallE'a, potabo.' ~ L ' 1la o
o nemuüya
moingé i íiaká. Upebo Grctel o gnuuá hatñ porá ha ho a kuerc o mbotr
.' ~ -,
tat.akuá 1" 0apu
roxe. C' val ~?~ tase'" He1e 13a1Dt1 o yapo o l'
l"b '1
"ral''b o upc' guumn , ". -
paye.'TJ 1.. pegui ,~-118111nape 1 TI"
o '.001 pe (t. ' o1re 1 In"b"1 pe 11[1. o noau
A • _.~, un. 1neta'
,

., ] 1'1' t' "'"


rrre o 10 nucuai o 'gn;:¡ 'U-gUrtInU Roh kucra re 18 Ha o vuhu 1 ,. 1 }' 't. ''']'
teta. k-a-
m l)UC 111 .- 1na 1sararncgua ,., Jnemnoro : 1ruarcpotryu "1 J' "' "h ..,a; opaicnagua
' 1 "
ita b ete"
, 'o yayaipaba gui. 1 J'~al1á pt:::bé,i yaó kuá po. o ñongatú ha upéi oi p'ilú'
tapé
e . o ~eA,'l·l,),.r'll~ kaacuí
)..J U' _<- u h
(.(" :')'11;
z:,
L._ t. O' b()'Ylfl'~';~,' 1'1"''; mokó: +ñ~L';~~
..L.. L_i~•.l.{.\r ~. Lv. (v 'Y'11V)1"j
..- \.....11 <\ D" m-ar i
'(..'.1.
lo..\.i Jl ''- \. J.. ·1 .••

°
O

o m botr 1 C. chuauí J
ugru rcucra "
nape pe:tci ,el Iiupuguasu. ,
1\
-- .•..•.
lfl " 1
.t iaeic iapa ya nasanc 1 Jre 1
. .. . 'T.r:I anse 1 -]le Iinó
iporub al' ,.rgaun. ,1

~.ché '1l!R: eí.a ndcbo -' he j Gretel. I~Q hechapa amó ipé moroti ho
.,~,
n.a b'a o u b'O. ~'l'"
I: a e' D.éUlC
~ , prti
....b onc
' J'
ya nasa 'h agua" cae
l'
a yÜl'1I1.'t: ramo
,

} 'I .ra l"}


cnnpc. T
une ra o. 11e
~ moi'" o pura 1ier
" :
.." ñitéb
ipe rm ne porru ,e a IIánf:)cl ndibé,che kibl',
ha ll'J marangatuctcbn,'. a 1nasa' b aera"k xo ..
1

Grctel ape oi kotebe ha / ndipori zui


1::> IG'ába
<::>
1"')' /\h'
'lHl o naaro re gua, e
'1
ni \tá pe nc mboyoyabu
. 11'do' ~,
B e o y urure .uagua
A
. ndebe he i ko mitá :
ko rupá oré mbohasá. mboiprri oré mbohasá,

rpó o ñcmboyá hendá pe kuera -ha Hansel o yupí hi ari ha o hayá


.i yíkére Gretcl pe hendaguá.
rn l'
ro ie h e 1. mi.t.axuua
1 ~. - d' hí
-11(111 e po ne temanc en upe.
n' - , ,
i a uanue rera- ¡' " -

. hante petei-tci, Upéicha o yapó Ipé, ha boí amó mboipíri o ñanima


oñondibé petel kaagur re oi kuaába i po pitéicha, ha i mandu 'á ramo
guara.....lioga
' Kli'8ra renon de' pe o nem
- bo ,..
1. lJ pema
' ramo k'"
Tata o miagc"
hikuaii guatá ha oi kebo i tapri kU81'a pe i túa ayura re mokóibé o
ñasaingó. Koba o heyá guibé umí mitá me kaagut mbrté pe, i ma-
nduabo hesé ndai katúbai o ke.- ha ukó i síangá ltuera nipó i porcl
me o manó raka 'é.
Gretel oi pISÓ i yahoyá .ha i. sarambí lb'i re ñandeyara kuarepotiyú
na .opaic
1 ,. h agua 1'1.aoe
' t'e :h el, upeic
áielia .»b' el'})"ranser,l' 1 yao']' sua gut. o gue-
nohé i po rerúhé-nihé.
Opá chupé kuera guara akó tekotebé ha ñembiahíi ha upeguibé o ikó
mbohapibé bíabé, pe oñondibé

opá.
103

PAPRE NUESTRO

Padre nuestro que estás en los cielos.


1 - Santificado sea el tu nombre;
2 - Venga a nos el tu reino;
3 - Hágase tu voluntad, así en la tierra
como en el cielo.
4 - El pan nuestro de cada día dánosle hoy;
5 - Y perdónanos nuestras deudas, así como
nosotros perdonamos a nuestros deudores;
6 - Y no nos dejes caer en la tentación,
7 - Mas Iíbranos del mal.

Amén.

PADRE NUE.Sfl''RO

Oré ru reí meba íbága pe.


1 - "I'a i ñemboeté nde rera.
2 --- To u orebe mbaé porúpabé ne. retameguá,
3 -- 'I'o yoyapó hekó pe ne rembipotá u rp6 'ibága
pe, upéieha abei ko lblal"Í .. ~
4 - Oré rebi 'ú ñabó araguá e me 'é orebe ága,
5 - Ira e ñiró orebe oré angaipá kuera, upé oré
ro ñíró háicha abeí oré amotarei kuera pe.
6 - Ha aní re heyá ro ho 1'0 yepíaraá haguá me.
7- Oré pIsIro gueí mba' é i baíba gui.

Ta upéicha.

~
1
¡

I

rl
I
.'

','
APENDIC'E N(l 2

PALABRAS QUE EMPIEZ[').~lCOI~ VOCJ\L


y

PALABRAS QUE EMPIEZAN CON T Y O (Oscilantes)

, ~
,
1

,:j
j

"j
, ----,~
.- - ... - . _.- .----- .,;
J
- lOG --

LIs'rA· DE PALABRAS lVlAS CONOCIDAS QUE EMPIEZAN


CON VOCAL:
-- a --
D, ¡mga, alma; aba, cabello, pelo; abá, hombre; abati, maíz; abiyú,
pelusa; aboá, redondo; aka, cabeza;' akuugitá, almohada; akatúa, de-
recha , akl, mojado; akrtá, trozo, nudo; agiyci, salud; agiyebé, gra-
eias" ; ague, pe ]'1
n
,0, :p uma ; aguape,
r -' l '
cama ate; a 111
"'-'0, gargan t .a, é:,Aho'ri.
alegria; alioyá, tapado'; aí, grano; ai, insulso; aibú, barullo; aIs!,
apobó, goma, engrudo; amá, Iluvia , amandáu, granizo ; amandaibí,
Ilovizna, amandayé, asamblea , ambué, otro; ambotá, bigote; ambo pi,
fleco; ainbru, moco; amundá, vccino; amotarei, t~:nemigo; amotá, angrrú,
amigo: angatupó, mérito , angaipá.. pecado; angu 'á, mortero; aná,
• -'
paricnte , anama, 'partwtcsco;. anamnusu, grueso; auge 01, mo estia1 ' k . 1 ti ;
- . d'13",0
aua, hI' ;RO, ropa;' aplj,. extremo i ' .. -'
, apIte) me di10; apuigua,
.., "
na1'17.;
aprri, en ancas; apísá, oído; apiká, silla , apira, cuero cabelludo; aprra,
extremo; apikn '1, caspa; apipé, esquina; apckü, paladar; apé, super-
ficie: apesá, raeimo , apu 'ft, redondo; apepú, naranja , apokítá, nudo;
ara, día; ara]; nube; arabí, })13Z0; araberá, rolámpago , aratirí, rayo;
arasurrú, trueno; aramiró, almidón; arambohá, almohada; arandú.
r . .
samo , aran.i.: cera, arari, Hora; ararnca, re ]'OJ; arapire,
i •• t, , '1 ' . -' a lfi.ucr
J ; are t e, '
f·iesta,
t
oonnngo
.:J'
; arua,
"" ~.
m.gono; arasa,
,
guaya b a; arase,' [Izaf ran -' ; aratí '1\:U,
'
el·1Jl'1111oya;
" asaye,. memo dída, SIesta, tar dee;i asi
"l'
asu, 1.10m b 1'0; asu,'"' tzquierua1 :
¡:¡Ú, atua, montón , aí.i '1, hombro; atukupé. espalda; atún, hombro;
atúa, derecha; ate], 'Pereza; ayura, cuello ; ayú, maduro , ayuí, laurel;
andaí cal n. 1.Derl ,.•u;
1( .s, H,
...
(...
c:) ~ TI rtul 'lA,': "j~,.,
./ '.:). <lJ.d. r1'-'·(·O .

-- e
oirá, gato montés ;eÍra, miel, eiratá, azúcar , eircté, miel de abeja.
-u-
uíié, eczema; 111'O, indigestión , ubá, uva; urupcró, hongo.

0-
oga, casa; oké, puerta; obetá, ventana , okupé, tras la casa; okitá,
horcón; obakábo, cabeza abajo; obaibábo, boca ar'riba ; obapíbo, boca
abajo; oíkóbo, de costado; oakambibo. a horcajada.
-i-
itá, concha; itá, piedra; itaembó, alambre; itatimbé, plomo; itaísí,
"~1 iamaca ; rmm
azur.I! re , 11n, . . b e,
' cama; imrn
. " b o,..:no;
' 1" ]" 1, agua; J-'ba, mango,
«abo , íbá, fruta; ibága. cielo; fbí, derecho; 1:b1, tierra; fbrtú, viento;
Ibíkuá, zanja ; rb1:rá, madera; 'íbíra, cuerda; lblrapá, arco; fbaté, arriba;
fboti, flor; Ibú. manantial; 19á, 19ába, bote; barco; Igáu, alga;
igué, marlo , IpÍ. seco; Ipl, principio; ¡ralea, arroyo; IrU'pe, cedazo;
YsapY, rocío; ruká, vaso; rúpá, lago; isaó, saco; rti, basura.
J 07

IJISTA DE PALABR...::\..S QTJI~ E1fPIEZAN CON T


Y TIENFJN 3 Jj'ORl\L\S

1- Nominativo generreo . rrAPÉ - camino


2 - 1 Q. Y 2~ persona del posesivo- che rapé - mi camino
nde rapé - tu camino
o - 0 persona
<) <)~
1 del' posesivo
.
hapé - su CamlllO.

De dos formas:

1 - Nominativo genérico: T.AIHOI _. abuelo


2 - 11).Y 2'}persona del posesi \'0: che ramoi - mi abuelo
n(: . ramOl -..- tu abuelo
.• oa
•.) - 0'
1 1 poseSIva
pers. (e ..
1 taruoi - su a b'uc 1ü,'

De dos [ornias J 11'1(1"(1


!!",/t;¡ el. nominativo:
V •...
: 1 ·\.ll',_Ltll~l/ •

1 - Nominativo generrco . r11E'T'A o El'A -- nación, .-


..DaIS
2 - 1~ Y 2~ persona del posesivo ello P3ül -.- mi, país
11e reta - tu país
3 - 3fJ. persona, del posesi vo hetá - su país,

taangá, figura, retrato , taguino, acedo; túi, diente , táimbira, eucía ,


túir~lbití, sonriente; táimgue 'á, mucla , túimbé, filo; tarti, nido; taii,
semilla, grano; tabiyú, pelusa; takateí, mezquino; takú, caliente; tákuá,
olor; tapó, raíz; tañiká, mentón; tapé, oarnino , tapichá, prój imo , tasi,
enfermedad; tase, llanto; tatá, fuego; tatai, tizón ; tatati, humo; tata-
~·"1' l'
'~Sf'L·\a,cmmenea , tat ' , t.atapii,,. cm'.hóOIl; tataiu
1:1.:8.11)1, rogon taindiu, Y8 1a; tata-
.'
1 '
JCUi1, norno r tra t".rpi," meju"'1 a; tatipi
1 i" 'kua,' ho
.. ovue 1O; +L1:1Ylg'UC,
A' ios . t e1cu,'
nerVIOS;
vida; tekobé, individuo; tekotcbé, necesidad; tokobiá, rcemplazo ; te 't\
dulce o salado; tembé, labio; tembe '1, orilla; tembiapó, trabajo : tembi-
guai, sirviente; tembirekó, '3SpOSa.; tembi 'ú, comida; tembrré, sobra.
resto; temói, eomczón , teindíra, hermana; tendibá, barba; tendí, saliva;
tendípú, gordura; tendotá, guía; tendá, sitio, lugar; tenondó, delante :
tepí, precio; teníhé, lleno; tenipi 'ft, rodilla; teíiibangá.¡ codo; terakuá,
fama; teongué, eadáver , te '6, húmedo; tetímá, piorna., tet.á, mucho;
teta, país, nación; te té, cuerpo; tera, nombre ; tesá, ojo; tesar, lágrima;
tesaii, mna ; tesái, sa 1He1; teca ·k
" • - A'
A
Ya, transparente; tesarai, o1VIO;id t"" uai, su- •

dor; t.iapú, ruido; t.ie, vientre; tiepí, interior ; fikué, mojado , trmbá
animal; t1p1'u, es-peso; tI])l', profundo; ttsri, fila; tíyui, espuma; tobá,
cara; tobai. frente; tobaké, p resencia ; tobíká, pedúnculo; togué, hoja;
toki, broto , topé, vaina; topeá, pestaña; topehíi, sueño; topepí, párpa-
do; torr, alegría; toísá, fresco; tu '3., copa de árbol; tuguí, sangre;
tuguai, cola; tuguá, fondo; tnmbí, cadera; tnpá, cama; tupi 'á, huevo;
tu 'ti, blando,
•••• l

"
~'';;d.·t- _ .".=--..1.•..•...._ •........,•...• . - . __.•• U ••• ·.••• h

- 10S-
"

Los de dosLormas :

tatra, hijo; tayíra, hija; tamoi, abuelo , tíbíra, hermano menor;


tíkeíra, hermano mayor; tíkera, hermapa mayor; túa, padre.

Los de dos [ormas en el nominctiuo :

tati-at i, espina, eUe1110; takú-akú, caliente; tali-aíi, semilla, grano'


tabiyú, abiyú, pelusa; tagué, agué, pelo, pluma, tasl,mbaa.sl', enferme-
l·l ; tenirnbe-inunbé,
uac . l'
cama , tcnnn' b'"u-unrnno,l1
1 ',. , , "A
o; tet.a-rtiL ,
pms, na- 1" } ']

,, to ' .,....
cion ; . o 'o··SO·O,carne.

En O de tres formas:

oga, casa , oke; puerta; obetñ. ventana , okara, afuera; okupé, de-
trás de la casa; okrtá, horcón,

Las excepciones:

taba, pueblo; tanimbú, ceniza; taperé, tapera , tabí, tonto; tai, pi-
eante , tayasú, asqueroso; tarobá, loco; te 'o, muert-e; teé, aparte, pro-
pio; timbó, humo; 'ti, nariz , tI, orina; tlái, gancho; tíbi, tumba; tlbItá.,
cejas; tfpíchá, escoba ; tl'piratJ', afrecho de mandioca; ttpoi, camisa (h~
mujer; tiei, sin vergiienza ; tirci, huérfano; tuichá, grande; tukumbó
azo t e; t.uya,' VIeJO;
.. tuyú," b arro ; tnrúv' t
-flauta , mtupu,~ D·lOS; tupaó,
A' • ] e-
19
sia , tupásí, madre de Dios; tupanoi, pedir bendición; tupáitú, tupa-
mbaé, caridad; tekobé, individuo.
APBNDICE N° :3

NUMERACION GUARANI
',,,

-- J 1() ---
.'

NUM:ERACION GUAH:ANI

cero; O,' mbaei , diez, 10, papá; cien, 100, pasá , mil, 1000, rusú ,
millón, 1.000.000, SUfL; billón, suakói , t.rill ón, ~Ll<}P}:; cuatrillón, suáru-
ndí , quint.illón, suápó ; sextillón, suápotei.

1 pote! 42 irundrpopá ha mokói


2 mokói 43 irundipopá ha. mbohapí
:3 mbohapí .:14 imndipopá ha irundí
4 irundí 45 irundipopá ha po
:)po 46 irundipopá ha potei
6 pote! 47 irundrpopá ha pokói
7 pokói 48 irundrpopá ha poapí
8 poapl 49 irundípopá ha porundí
9 porundi 50 popopá
10 popá ;)1 popopá ha petei
11 popatei G2 popopá ha, mokói
}9 ' ".
..., popaKOl 53 l10popá ha mbohapí
]3) 1opaajP"1
'. ;')4: po])opá ha. irundí
1,1 poparundí r: - po-popa, 1la
.}é) po
15 popapó 5Ei ,popopá ha potei
16 popá hapoteí 57 popopá ha pok6i
17 popá ha pokói :)8 }Jopopá ha poapi
18 popá ha, poapi 59 popopá ha porundi
19 pO'pá ha porundi 60 poteipopá
20 kóipopá Gl potBipopá ha petei
21 kóipopá ha petei 62 poteipopá ha mokói
')0
~I';;"
1 ",'
KOl popa
/ 1
Ha
1 ".
1110rol 63potelpopá ha mboharú
23 kóipopá ha mbohapí 64 poteipopá ha irundí
24 kói popá ha irundi 65 potelpopá ha po
25 kóipopá ha po 66 1)01:.81pOná ha
..t.. - -
notei
f"

26 kóipopá ha potci ()7 poteipopá ha pokói


()7
.:..; k'"oipo pa/ hj a pOROl
' A'
H8 potcJpopá ha poapí
28 kóipopá ha poapi 69 poterpopa
»; ,
J
na por-unea"1
1

...... xorpopa na porunru1"


')!1 1 A' 1
/ 70 pokóipopá
~30mbohaprpopá 71 Ipokói.popú ha pctei
~nmbohaprpopá ha petci 72. pokóipopá ha mokói
;32 111 behaprpcpá
, . ha rnokói 73 pokóipopá ha mbohapí
33 mbohaprpopá ha mbohapi 74 pokórpopá jha irundí
H4 mbohapipopá ha irundr . 75 pokñipopá ha po
:3;') m bohaplJ)opá ha po 7G pokóipopá ha potei
:)6 nibohaprpopá ha pote! 77 pokó ipopá ha pokói
:17 mbohapípopá ha pokói 78 pokóipopá ha poapí
:18 mbohapípopá ha poapí 79 pokói popá ha porundí
:i9 mbohapípopá ha poruudí ,.QO .'
poapípopá
,lO irundípopá SI poapípopá ha petei
QC) ..' / 1 1 .~,
.J1 i1'lnH1l1)()pR 11n 'flete! 1)-' pO,¡:¡plpopa J1(11110.::':.01
111

83 poaplpopá ha mbohapi :,'/'(')1'.)


. 'm L ·1<'1'-)'1")'1"':;
....i 1)01" .. ·1 Al C •. )u

84 poapípopá ha irundí :HO mbohap'ípasá ha popá


8t"i poaprpopá ha po :-J21 mbohapípasá kóipopú ha pctci
86 poaprpopá ha potei :33~ mbohaprpusñ rubohaptpopá ha
87 poaprpopá ha pokói mokói
88 poapipopá ha poapl 333 rnbohapípasá lil bohnptpopá
Sg poapípopá ha poruntlt ha mbohapí
90 porundrpopá 8J~i mbohap'ipasá popopá ha irundí
365 mhohapipasá poteípolJá, h:l })O
91 porundípopá ha petci :j7G mbohuprpasá 'pokdipopá ha potci
92 porundrpopá hR' iuokói ;387 mboliapípasá poapipopá ha pokói
93 porundípopá ha mhohap'i 398mlJohi1J ..)j'.r)(:t~·;¡·i »orundmoná
u_ .~. - J/'J. )"l _ J:" l (t. \t.,

94: porundrpopá ha irundi poapi


95 porundipopá ha po .;"'1
.1 L
1]' '::L''¡'
••.. \.\... .•••.
n,)S 3
1." c.•... {("

96 porundípopá ha potei 409 irundipasá ha porundi


97 pcrundipopá ha polrói ± 18 Ú'rmeúp-a¡;;il popá 11tl poajú
98 porundípopá ha poapí c127il'llndYpasa kói popá ha pokói
99 porundipcpá ha porundi 436 irundípasá mbohaprpopá ha
100 pasá pokói
A,L.i,t ~'r"lll'l'l:'),:l'::'¡
':1.:2:1:1 L '\. .. ,t "":" j ;'1;'I'1¡]';')0T\(¡
-" _. alt "'1.'''' h».n..

101 pash ha pc~':~i irundi


102 pasa ha rnokói 445 irundrpasú irundipopá ha po
110 pasñ ha popá -.r:.:t irundrnasf
i:),1 - 1''-: ,-"
l-1 1)01)0'1)(
L• - A:J, "11'l -I'I")11(l~' .l L .1: Ü L "

Ll L'pasá ha popatci ~um iruudipasá poteipopá ha


113pasft ha popas pl mbohapi
120 pas'11 ha kóipopá 481 irundipasá pOflp',:popá ha potci
123 pasa kóipopá bao mbohajú °..
4 ,0 . irundmasú
. -...... .t} (. iN ha ( porundipopá
1: _ . k.l L... .L ~~.l. ¡.I: ("

130 pasá ha mohapipopá - ') )


; l\..:"" }JO P,tScl'" ] 1 r.'
W, Jl:OKOl
1 ~~4',',
v PJ'('1'~'
t 1'11.01-1'1
dd. "'" nrol, O""":;
,.~. y., JUa, 11'~
.• ,; 1'1"'1,1'1'
.r.r. el••
(N ti 514 ha poparundi
pOp3S~
.l'±
- AO ""
pasa -1Ul i runr .•.JpOpa1" r
520 ·popn~hkóipopá kl ~poLel
..,4 - ". l··
J ;) pasa U'111!C ipopa na pO'
"1
',~.)'._Cl)8 I'}ü"" "s·;¡ .,.,1, ••.1,.; T)':'" , 'r': ).", "~'l <:
!f''''·'Ú-r·1I.,d):t )Le-'- 1-","'}/1
).!!t. •• :.C 1~.!

150 pnsñ ha popopá :):10 popasá ha irundipopá


1""6
u pasa popopa 1ua POTC}
A , ' A
G51poteSpasa POPOIJá ha petei
(')'.'¡;:~.'.)
~
pOv2-1paSapOLClpopa 1.
160 pasa ha poteipopá v •...•
A ~
.la ,~ , -r
nlDúlwpl 1 ••

4-...... r 't .,
6""',.')1·)'O~·í"1\1,:;'·-:;": y,()l O"l'])r'I)',,;1 ha
A ,A.'
167 pasa poteipopa na p01CO! .L L ~ 'j "h>' L j}
r
.l~ .. LL J)0
. \.

170 pasá ha pokóipopá f'!}o.·7


oo poterpasa t i "\' ,..,;';
poapipopa .., .¡na 1 ".
pOKOl
1'78 'pasa" po k'" rorpopa , JW· ]x:.apl 1 •• p !\¡~)
v.......
. ..,(\·i·(,·~ ,-,,~,;,,:,
}, •..' ~.'.. J I 'u. )e.t,
1\')'
'h' t 1.,.
11"'), Tint
f. ~ ...• t,. -
opá
\.
f. _ :..
'J'I.:1
180 pasa ha poaprpopá rp')l'Ullct'¡·
popa' t,el.,
1'1 " .,. ~)
]- 89 A'T)US:"'L
e P"3")':1)Ol': (l··
1 ~') }.1 ¡-,.U.!l•.•l
v'1 1,: 1)(1 lh" --';.(',)'0 -
,...
i J.,L POKü! pus.i lW
:";'")" 1"'" • 1 "t.. ..••.• ;"
190 pasá ha porundipopú
1 - ••

4 ~,u posorpasa HOJTWpata mlJOnaL!l


,191 pasá<, porundípopú h ,1 _
. . 1 J 1.> ,u.'~'
J.'
nctci
..,. v.
·-(()-~~l .....
,j;.i !f()!\.
O~·;":'·
pasa rbol ...!1~-
'.t'1 ....
11111,1
.i. P llJOP,-L:l~~~
,"~, \)0 i(Á

:~111«npasa la popa 1.ei


_ A' "] A ""',1 !1'.7
'po.K(npaSH1 A' »;
l1'l11J.C 1"Jpopa '''' H:l T10.ñ:0l
1 ".
<)')2
""'.... .•xoipasa Al'" Wlpopa
A· ' r 1
ra moxoi 1 '" 7;;9 pokóipasá popopá ha' porundf
266 kói pasa potcinopá ha potei 888 'poaplpasa poapípopá ha poapi
277 kóipasá pokóipopá ha pokói 866 })oa.pl'pasa potcipopá ha potei
288 kñipasá poapípopá ha poapí 995 porundipasá porundípopá ha po
299 kóipasá porundípopá ha 1000 rusú
.-- 112

, . 1.125 rusú pasa lróipopá ha; po


1.347 rusú mbohaprpasá irundipopá ha pokói
1.569 rusú popasñ poteipopá ha. porundí
1.783 'rusú pokóipasñ }}onpipopá ha mboliapi
1.80J rusú poruudípasá ha po
()-o, O"J.\O l·("~r' ~....
-:
Ú)1. ,-l,:J:1 1-" P 'p(.
.!.n : (} .Jd,

2.232 kói rusú kóipasá mbohaprpopá ha mokói


3.454 kóirusú irundipasñ popopá ha j rundí
:3.676 kóirusú poteipasa pokórpopá ha potei
2.898 kóirusú poapípasá porundipopá ha poap'i
¡LIOl mbohapírusú pasa. ha petei
') <}"
·).d¿'¿}
q 1
1
Ti}.ionapu-usu .. " 1 1
moouaprpasa korpopa "1 'i.a mnouapi
1 r-: A A' l' .,

.-, 9
') r)
..i.: i),
b
1 .,,,
m onapn-nsu poruncupusa
, .•
poapipopa
1la poruncu~..
A •• "

".t.'_){',2
'- ].T'IPl l. ...1. rusú
¡I'1'
..•.. ...1 ...•.. ~.lo.
J'-:)~1
).,.,.1,,),),,-;-;h
e, \ J 110'1"U-:' i
,_11.. ti ..•..
<)
"ti, _ \.._

4.404 irundrrusú irundipasa ha irundt


4.G08 .irundirusú poteipasá ha poapí
4.820 irundirusú poapípasá ha kóipopá
'+.O~1Girundtrusú ir-nndrpopá ha notci ~ .L

;).Gla porusú porundipasá ha popaapt


(),055 potcirusú 111 bobapipasá pOl1opá ha po
C,;")7:J poteirnsú popasá pokóipopá ha porundí
"7.246 pokóirusú kórpasü irundrpopá ha pote]
7'.686 pokóirusú pO{'81pasu' poapípcpá ha potei
N.57t) 'PonplI'USÚ POPUS<1 pokóipopá ha porundí
~~.791 poapirusú pokóipasá porundípopá ha petei
~\.822 porundírusú poaprpasá kólpopá ha mokói
9.G46 porundírusú poteipasá irundipopá ha pote!
10.000 poparusú
poparusú .k6jp·ufiá irundipopá ha potei
J)Op~l'USU , 1«npasa m 1ronaprpopa
h' 1 .. ""1 na po
popatoi YU3Ú poteipasá iruudipopá ha mokói
nonanó
1-'\ .1. ',,1"') rusú
,. ,;.;l . ...,,'~, n
t, 1', ipasá
'D01~O" 1: orundípopá
': ,_lt v , <, ha
~ .. 1'101'1."1:1'1}(1'1' C< C j l-.L_L

k6ipop{~ ha pokói rusú, mbohaprpasá popopá ha petei


mbohapípopá ha petei TUSÚ, porundípasá ha poparundí
irnndipopá Ita porundí rusú, irundípasá poteipopá ha poapl
popopá ha mbohapí rusú, k0ipasa porundipopá ha po
lJopopá ha poapt rusú, pokóipasá popopá ha mbohapí
i...... /'"1 "! 1 A· ~ "l··
potcipopa Ha m oonapr rusu, popasa poxorpopa
1 ,.... ,",,",

la porunoi
" ,
po t erpopa na potci l'USU~ popasa m o iaprpopa a Inbol
1 ~, "bI'" h o iapi.,
77.2,1-(; pokóipopá hnpokoi rusú, kóipasá irundipopá ha pote'!
~',·J.la;~)poaplpopá ha irundi rusú, pasa mbohaprpopá ha po
nI! .:~ porundtpopá
Q00
.)t).c¡ ha potei rusú, poapipasá ha mokói
L23.4G5 p;¡~a kóipopá ha mbohapi rusú, irundrpasá popopá ha potei
2:3-J.:}67 kóipasá mbohapípopá ha irundí rusú, popasá poteipopá ha
pokói
34-5,6í8 mbohaprpasá iruudipcpá ha 1)0 TUSÚ, poteipasñ pokóipopá ha
poapí
-- ll~~--

456.789 irundípasü popopá ha potei l'USÚ, pokóipasá poaprpopá ha


porundf
567.890 popasá poteipopá pokói rusú, poapipasá porundrpopá
789.012 pokóipasá poaprpopá ha porundi rusú, ha popak6i
890.123 poapípasá ha porundípopá rusúvpasá kóipopá ha mbohapi
901.234 porundípasá ha petei l'USÚ, kóipasa mbohapípopá ha irundí
1.000.000 suá
20.765.432 kóipopá suá, pokóipasá poteipopá ha po rusú, irundípasá
mbohapipopá ha mokói .
245.654.321 kóipasá irundípopá ha po suá, potcipasá popopá ha irundí
rusú, bohapipasá kóipopá ha petei
761.543.210 pokóipasá poteipopá ha petei suá, popasá irundipopá ha
mbohapí rusú, kóipasá ha popá -.
1.765.432.121 rusú, pokñipasá poteipopá ha po suá, irundrpasá mboha-
pípopá ha mokói rusú, pasa kóipopá ha: petei
50.654.321.012 popopá rusú, poteipasá popopá ha irundí suá, mbohapí-
pasa kói popá ha petei rusú, ha popakói
.2.545.543.210.123 mokói suákói, popasá irundípopá ha po rusú, popasá
irundípopá, ha mbohapí suá, kóipasá ha popá rusú,
.pasa kóipopá ha mbobapí.
....

; .. ,;" "

:.',

:~." .... , ..

AY.JTI NDI eE 4
... :.;';

YERBOS I '.' ." .....


.
'

(más comunes)
, :

.t'
.;

¡: .

"

.
.'/.

"

., . "(

~' .." ..
~~ , .' '. ~;~.

, ...••... '.~

:.'- " .~. ", -: ..•.

. .•.

;' ;; '1 " '~

...... ; .... : '.' :1:",-::.: . , ~~.. , ',


~"-¡: ,."
~: ¡(- "'~li~".".;t'~'b·¡,':'··"·r-A;l:~~" :.....•.
- .•. ~ ;"¡',',i :"",

- 116-
!\"
I

LISTA DE VERBOS MAS COMUNES


Por grupos de conjugación

Primer Gru.po,
-A-
al nacer ae, acudir; agíyebé, agradecer; añuá, abrazar; atá, faltar'
atikí, Rendir;
-B-
La, mudar de sit.io , babá, movirnierrto de vaivén; bebé, volar, bebúi,
flotar; berá, lrrillar , lú 'á alegrarse , bu. inflar.

~-c--
chibi, ohorro fiuo 'Para abajo; ehibú, ChÜHO fino para arriba; chirlr"Í,
freir;'
-G-
u11t'lll-'j
n-" '; 1](\0"-'1'"
\':> '''0«'' ';
0'¡'1'1'¡"1
l:": A.( J (..,
("J11f'\'U;'1J"
., '1' J<'", O"'u ,p'í "
'-"110 zuatá
"""1)1''11''\.1')'
n', 0'- (.~ 1 C,;"),TI1'lt1:11',
J{ •••I)V, .:.t_ • na-
t
sear ; gué, , apagar, dcsaparcecr , guebí. retroceder; gue 'e,~ 'Vomitar;
~ • ? 'y.
(j'u.evI "0..',;("
in r ,.
-1-

- H ---
'ha, .it; ha, '3.y probar, ensayar, medir, tirar; haáró, esperar ; haangá,
amagar; haí, rayar; haíh 11, amar; háim be' é, afilar; hñingá, desafilar;
haíbñ, agorar; hapí.. quemar; haIÚ.ª, obedecer; hurrbó, despellejar;
JIarú, dañar; hapiñá, atizar; hechá, ver; heehaga 'ú, recordar , héi, brin-
dar; ]~, buscar , hekoá, imitar; hendú, oír; hekíi, sacar espada, cu-
chillo; quitar; hekombo'é, educar; henoi, llamar; henondeá, atajar
en el eamino , hepeñá, atropellar, aeomcter , hepimeé, pagar; herei,
lamer , hcsapé, alumbrar; hesaó, quitar los ojos; hesí, asar; hetú,
oler , heyá, dejar; híbíkói, 'cavar; híekue 'b, quitar las víseeras ; híkuabó,
volcar, derramar j híkue 'ó, quitar el agua o caldo; híyui 'ó, quitar la
-espuma , hoba 'ó, quitar lo de arriba , híp'íi, asperjar; hobapeté, abofe-
tear ;hobasá, bendecir; hnguai 'ó, quitar la cola; hupí, alzar, levantar;
huprtf, alcanzar; huguaiti, enfrentarse, encontrarse;

--K --
klapí, earpir , kachá, mover, sacudir; kai, quemar; kai 'ú, tomar mato
k~kuaá, crecer; kambú, mamar ; kapú, estallar; lGl'ñl, perderse r, escon
-- 117 -

derse, karú, comer; ka 'ú, emborracharse , ke, - domir , kihiyé, temer.;


kiriri, callar , kororó, 1~0z0ngitrel mate ; kuá i mandar, gobernar; kuarú
orinar; kuehú, agitar liquido; h.UCY.o; kué, moverse algo fijo; kuerá,
sanarse ; kúi, caer, desprenderse, {lioj'a~fJ.or~ ;

-- 1vI _._-
ma 'é, mirar , maimbé, tostar : manó, rnorir ; me 'é, dar jmeengabí,
prometer; mendft,casarS'~ ; lniak.a, poner eabeza ; .mn, moverse;
rnimbí, brillar , mímú, movimiento l-eve; mimoi, sancochar , mlakita,
hacer trocitos; mo '3.,'luicer sombra, resguardar , moapesii, afinar,
alisar; moapobó, engomar , moarandá, ilustrar; mocha 'i, arrugar;
moguahé, hacer llegar; mOl, poner -VtlOingué introducir) hacer en-
trar; moingobé, re vi vir, moin'@'o' chreN:!llcfar; nl..Oll)l 'Ú, espesar;
moha la,=ta08r-:- probar, ha.ecl'mohaaró,. hacer esperar; mo-
haefió, aislar; moháimbc/ó, afilar , rnobáingá, desafilar ;mohakufi.~
perfumar; mohatá, ondureoer , mohB, descubrir; moheé, salar o en-
dulzar; mohe 'o, humedecer; moheii, hacer rascar; mohendá, darle lu-
gar, sit io , mohendí, encender; raohendú, hacer oir , moheuoi, haCC1-
llamar ; mohenondé, guiar; mohembe'T, orinar, ribetear; mohenbt, ha-
cer sobrar; mohetü, hacer oler'; mohüvennegrecer , mohu 'n, ablandar;
moká, secar; moka 'e, asar; mokambú, hacer mamar; mokangí, debili-
tar , mokaré, torcer; mokañr, esconder, -perder algo; rnokarapá, en co 1'-
val'; moku-ii, hacer cosquilla , mokirh-i, hacer callar; mokó, tragar;
mokírei, animar, avivar, entusiasmar , lnoko..:.tldejar amanecer , moko-
roro," roncar, eLruíd
ruic o oe:l 1
mate; moi k unu ~". , - ; mama ,..-
u, mtmar, acarrciar e.,
hacer mirar; mornaitoí, saludar, momandu 'á, hacer recordar; moma-
randú, hacer avisar; mombá, acabar, terminar; mom baapó, hacer tra-
bajar; mombáí, hacer despertar; mornbé, achatar , mornbe 'ú, contar- ~
mombikí, acortar; mombrtá, hacer parar; mombítu '1'1, hacer desean-
sar ; momboí, desafiar ; mombo 'ó, despechar niño , mombú, reventar tU1-
grano; niombukú, alargar , mombu ri, eriar, mornburú, animar, exhOl'-
tal'; mornri, mover; momimbí, hacer' brillar; momrmii, hacer' mover;
mornimoi, sancochar; maná, untar; monandi, vaciar , mcndá, robar:
mondé) vestir; mondíi, asustar, asombrar; mondfki, destilar, gotear;
-rnondó, enviar algo, mandar , mondohó, romper hilo, cucrda , 11lOn<;101'6,.
arrancar yuyos de raiz, romper papel, tela, etc, mon 8, hacer 11'1a1olor;
mono 'ó, j untar reunir; mongai, quernar , monguí '6., servir mate; mon-
ga 'ú, emborrachar i mongakuaá,. hacer' crecer, criar niño; mongarú,
hacer C011l'l~r;mongé, hacer dormir; mongctá, conversar; mongi 'á, en-
suciar; mongí, hacer llover j mongíhíyo, dar_miedo; mongírá, hacer en-
gordar; mongorá, acorrular , mongu 'é, mover algo fijo , monguerá
h acer sanar; mogu "1, pu lveri verizar, .mona, ,..,,. seguir, persegurr,- , mon~nl,"h a-
cer correr carrera; moñami, hacer ordeñar; moñangarckó, hacer eui-
& dar; mofiaíiuá, haeer iabrazar , moñapimi, hacer sambnllir , moñapísé,
., hacer asomar; moñaró, embravecer, hacer ladrar; moñe 'é, hacer ha-o
blari , moñeha 'a,' hacer-procurar, :.esf07..ar; ,mofiekoñi, hacer. enojar , mo-:
l .•
l'
..., _ .. ..: .',." -- _.,
...•.._-....... .. .
',- ..-,~.•.. ,...
- .....--
_-_ _-~~-
...•..•. .••.... --
-"'-T---:::~--:-'~=?'J;~----::t
.:.~
_ ..

-' 118 -

ñernamá, 'Cubrir, tapar;' moñembo 'é,i)iácer:rezar ;nioñembo '1, hacer


ponende pie; moíienboí, hacer 'desnudar , mófiémboki; hacer enamorar :
móíiembosarai, hacer jugar'; moíiemíró; hacer enojar ;ülOñ8molldé~ ha-
cer vestir; mofiemúj haccr negociar; "moñenó, -haeer aeostar , moñerairó.
hacer pelear; mo1'íeSú, hacer arrodillar; moñíprrñ, hacer empezar; IDO-
.filró, hacer perdonar; mofiohé, hacer derramar , moñomí, hacer escon-
der; ;nlo~otl, hacer tender; la hamaca , :p'ofiuá, .hacer cubrir, tapar;
moíiuguaiti, .hacer encontrarse ;,mopaá., ajustar, encajar, mopa 'ú, entre
abrir, hacer espacio , mope '~, enangostar , J:rlOPC,rOmPer, palo, madera;
rnopiní, hacer pintar; moprrü, hacer apoyar 'el p'ie;' mopitá, enrojeccr ,
moprrrrri, hacer girar~ bailar; IDüplsI!:§,; hacer librar, salvar , mopc 'e,
hacer .introducir la mano; mopoñi, hacer jratear , moporá, ombellecer :
mopoti.: limpiar; mopu 'a, levantar; mosá, ponerlo soga, cuerda, hilo;
•• mosñingó, <colgar; niosupYnlÍ,' hacer 'C€I'Yar .Ios ojos; mosarambi, des-
parramar , mosé. eclrar.vhacer salir; morofsá, enfriar ';motí, avergon-
713;1' ;,motupaitú, hacer dar caridad , motupanoi, hacer' pedir bendición ;
rnoturuñe 'é,hacer silvar ,
mbaapó, trabajar; mboapá, mboapakuá, doblar ;mboaglyé, vencer
rendir, ganar, humillar; mboa.yé,. acatar, honrar, obedecer, cumplir,
respetar; mboapu 'á, redondear j unbo.á, poner huevo ;mboayuá, ama--
Bar; mbobabá, mover en vaivén , mbobebé, hacer volar , mbobíbf, coser;
mbobcbúi, alivianar; mboberá, abrillantar; mbobr'á, alegrar; mbobó,
partir {:11 dos; mbobú, inflar, hinchar; mboch:ir-l'rJ",freír; m hokaehá,
mover violentamente; mbokapú, tirar' tiros; mbokuehú, agitar, mover
agua en irasco, boca, ctc., mbokuá, agujerear; mbokuái, herir , 1n110 'é,
~nseñar; mboguá, eernir , mboguapí, hacer sentar , mboguatá, hacer
pasear . .eaminar , mboguebí, hacer retroceder; mbogueyi, bajar; mbo-
guj'; levantar algo por su base; mbohasá, hacer pasar; mbohai, ha <7:>1.'
rayar , mbohaguó, emplumar; mbcgué, apagar; rnbohapé, hacer .caml-
no ; mbohakuá, hacer punta ; mbohesá, , ponerle ojo; mboheté, poncrle
<cuerpo; mbchcpi, ponerle precio; mbohebí,' ponerlo base; mboheehá,
hacer ver; mbohcsí, asar; mbohesapé, haecrulnrnbrar ;mboherei, hacer
lamer , mbohetá, hacer aumentar; mbohflmé, mojar, poner agua , mbo-
hobá, hacer cara ; mbohohí, azular ; mbohobasá, hacer bendecir; mbohú,
mbohupá, visitar; mbohn '(1, hacer tOS1é'T; mbohugui, ensangrentar;
mboi, quitar, sacar; mbo 'í, picar en trocitos; mboikú, derretir; mboiú,
lpna~ar; mboi 'ú, hacer tomar agua; mbohíkuabó, hacer volear; mbopé,
aehatar ; mbopí, poncrle pite; mbopí, ensanchar , rnbopiá, hacer salir
del camino; mbopía 'é,l apurar; mbopó, hacer saltar; mbopochí, hacer
enojarrmbopo 'í, adelgazar; mbopokó, hacer tocar; mbopukú, alargar;
mbopú, hacer música';' mbopuká, :hacer' reír; rnbopupú, hacer hervir;
mbopurahei, hacer cantar; mborfríí, hacer temblar; mbosaiyú, ama-
r-illear , mbosapukaí, hacer gritar;' mbosrru-í, arrastra'!' i mbosururú,
hacer entrar de rondón , mbosírf, hacer correr agua; mbotuiehá, agran-
dar; mbotubiehá, enaltecer; mbotá, golpear; mbotabí, engañar; mbo-
tarasá, atropellar; mbotarará, golpear sucesivamente; mbofí, cc-
rrar' ;mbofirlrY, arrastrar; mbotirí, hacer rajar ; mbotítri. hacer tcm-
--- '119 -
J'
blar , mbotuyá, envejecer; mbotuyú, hacer pudrir; uiboú, hacer venir;
mboyá, pegar con cola; mboyabi, hacer c1'1'0.1'; mboyaibí, hacer agachar;
mboyahe 'ó, hacer llorar; mboyaho 'í,haC!er tapar, cubrir , mboyahú, ha-
cer=bañar , mboya 'ó, partir; mboyarú, jug'al', ehunzar , mboyaplsaká,
hacer escuchar; mboyapíhará, hacer saltar obstáculos; mboyaparó, caer
dando vueltas; mboyípotá, prender fuego; mboyatapr, prender fuego;
mboyeí, hac-er salir algo; rnboye 'ó, decolorar; mboyekó, hacer recostar;
mboycguá, adornar, engalanar; mboyche ;á,' 'mezclar; mboyebí, hacer
volver , mboyeheká, hacer negociar; mboyerobiá, dar confianza; mboye-
ré, dar puelta , mboyero'á, hacer inclinar; mboyerokí, hacer bailar;
:mboyese 'á, mezclar; mboyt, cocer, cocinar; mboyíbá, ponerlo brazos;
mboyo 'á, encimar , mboyoyá, igualar, emparejar; mboyobái, enfrentar;
mboyobaké, carear; mboyuapí, añadir; mboyupí, hacer subir; mboyu-
rú, hacerle boca , mboyururé, hacer pedir; mbichí, asar; mbíakú, calen-
tar; mbíapu 'á, redondear; mbiaeí, pesadumbre; mbiai, deshacer, des-
componer ,
-- N.~··
narnbi 'ó, desorejar; nohé, sacar ndii, asustar, ndíbú, escuprr ,

iíakaiLl, movimiento afirmativo con la cabeza; ñakambotá, golpearlo


la 'cabeza; ña1ra 'ó, quitarle la oabeza , ñakápeté, gol pearle la cabeza ,
-ua k"aprreu,
. , . rascarse 1ia eaooza
t.,
: na sayoxa, romper e 1a ea 1)8Z[1; na
~ k A " 1 ~ 1uant. ., , '
A
0,
lavarse la cabeza; ñakátiparó, ca-e-rse de cabcza , íiamhibó, sonarse la'
nariz; fiamí, ordeñar; ñamindu 'ú, roer,. pellizcar, comer de a poquito;
ñaní, correr , ñandú, sentir , ñangarekó, cuidar; ñaíiuá, abrazar; ñapí, .
roer, cortar el cabello; Iiapi 'ú, roer, pellizcar, comer de a 'Poco; iiapimi.
zambullir; fiaprti, atar; ñapengó, 'corregir, enmendar; ñaró, ladrar el
perro , fiohé, derramar; íiokuá, competir; íiomí, esconder, ocultar, hur-
-
t ar , nongn túu, guar dal'; nope,
-, t renzar ; fiotañó,
~~, -
estrenar; ñoti, At.encer
11
la hamaca; fioti, plantar, sembrar, eriterrar , ñoñá, meter, introducir;
ñlñYi, achucharrarse, arnojamarse , ñípiapó, fundar; fiYplru, empezar,
principiar, iniciar; ñiró, perdonar , ñuá, tapar, 'Cubrir, envolver; íiu-
guaití, encontrarse, enfrentarse , ñakálrarai, peinarse;' ñe 'é, hablar ,
ñecngururú, rezongar; ñeha 'á, esforzarse, empeñarse; íiehaáró, hacerse
esperar; ñehenoi, hacerse llamar; ñeheii, rascarse; fiekoói, enfadarse,
enojarse; ñekíti, cortars-e; ñemamá.! taparse; ñeme 'é, darse; fiemo 'a,
hacerse sombra, resguardarse; ñemoná, ensuciarse; ñemoñá, procrear-
se; ñemongé, hacerse el dormido; ñcmondé, vestirse , ñemomanó, hacerse
el muerto; ñemoná, ensuciarse; ñemomarandú, hacerse avisar; ñemoakl,
mojarse , ñemokañf, hacer ocultar, perderse; ñemokaré, haeerse el ren-
go , ñemokarapñ, encorvarse; ñemokangl, hacerse el débil; ñemokiriri,
nacerse el callado; ñemoká, secarsre.-; ñemokunu 'ú, encar iñarse ; ñemo-.'
kírli, hacerse eosquilla , ñemokfrei, animarse; ñemohaeñó, aislarse; ñe- .
mohe'é, endulzarse , ñemohendá, darse sitio; fiemohembe'l, orillear,'
- 1:30 -

aislarse; ñemohatá, endurecers-e, hacerse fuerte;J, ñemohu 'u, ablandarse;


ñemuhü, ennegrecerse, ñernohákuá, perfumarse; ñernbohuguai, poner-
se cola; ñernbohuguí, ensangrentarse; ñemoingé, entrar se ; ñemoi, po-
nerse; ñemornandn 'á, recordarse , ñemombé, achatarse ; ñcmornbe 'ú, con-
fesarse ;üemombó, tirarse, .arrojarsejfiemombltá, hacer parar; fiemo
mbáí, hacerse dcspartar , ñemomu, moverse; iiemomitá, hacerse el niño'
ñemornií, achicarse; ñemomímri, moverse , ñcmondó, SoCT enviado; fiemo-
ndoró, romperse la .ropa, '3tC.; ñemondii, asustarse , ñemondé vestirse'
ñemondá, ser robado; fiemonga 'ú, hacerse el borracho; ñemongarú, ha-
cerse dar comida ;4ñemongu 'j,rn-olerse; ñemboyo 'á, eneimarse , ñembo-
yobai, encararse; ñemí, esconderse ; ocultarse ; ñemú, negociar; com-
prar, vender ;ñ-endlbapó, afeitarse; ñenó, acostarse; ñenupá, pegarse;
fiepisangá, tropezarse , fiepíta 'a empinarse, ponerse en puntillas; íie-
rairó, pelear, luchar; üesaing6,colgarse; ñesú, arrodillarse;

ñemongu 'é, moverse, hacer movimiento, aflojarse; ñemonai 'á, ensuciar-


S8; ñemongirá, engordar ; ñemongorá, rodearse , fiemoíie 'ó predicar,
aconsejar; ñemono 'ó, recuperar lo perdido , ñemopa 'a, ajustarse; fiemo-
pa 'ü, abrirse; ñemopé, romperso , ñamoporá, embellecerse; ñemopoti,
limpiarse; íicmopu 'a, hacerse levantar; ñcmosá, ponerse soga; ñemosé,
salirse (pasivo), ser echado , iiemomarandú, hacerse avisar; ñernoroisá,
refresearse , íiemoti, avergonzarse; ñerníakl, mojarse; ñemíatimoti, ha-
macarse ; ñemiatiró, componerse; ñcmiataindí, alumbrarse, prender
vela; ñembcsu 'ú, morderse el labio; ñembichí, hacer asado; ñembíakú,
calcntarsa , fiombíai, descomponersc , ñembisó, pisar, moler; ñembía-
"""pu 'á, arrollarse, acurrucarse; íiembíasi, sentirse; apesadumbrarse; ñe-
mbiatr, reunirse; juntarse; ñembiabíkí, cocinar, guisar; ñembiekobiá,
reemplazarse, sustituirse jl fiernbíesa 'í, dividirse, achicarse; ñembiesarai,
hacerse el olvidado; ñcmbo 'é, rezar; ñcmboeté, enorgullecers-e; ñembo-
babá, moverse, balancearse; ñembokarapé, achicarse; fiembokí, enamo-
rarse; ñcmbobebé, volarse ;ñembobú, hinchars-e; ñembobó, partirse:
ñembobíá, hacerse alegrar; ñcmbokachá, moverse, balancearse; ñembo-
kuá, agujerearse , frembohasá, hacers-e pasar; ñcmbohapé, hacerse ca-
mino; fiembohuguí, ensangrentarse , ñembohu 'ú, hacer el que tose;
ñembohobi, azularse , ñemboguatá, hacerse pasear; ñemboguapí, hacer-
se sentar; ñemboguebí, hacerse retroceder; ñcmbogucyt, hacerse bajar ,
ñembogrú, hac-er pequeño espacio por la base; ñemboí, desnudarse;
ñem ho 'í,cortars'3 en trocitos; ñembo '1, pararse, ponerse de pie; ñembo-
pé, achatarsc , ñcmbopiá, salirse d-el camino; ñembopochí, hacerse el
enojado; ñembopoí, hacerle largar; íiembopo 'í, afinarse, adelgazar ,
ñcmbopukú, alargarse; .ñembojúa 'é,.apurarse; ñembosapukai, hacerse
gritar; ñcmbosarai, jugar; ñembosaíyú, ponerse pálido; íiembosako '1,
prepararse 'Para un viaje; fiembotu'IrI, arrastrarref, ñembosururú, en-
t.1'a1'8'3 de rondórn , ñembotá, tropezarse, golpearse; ñembotabí, hacerse
el tonto; ficmbotírú-í, arrastrarse; ñembotitfi, hacerse el tembloroso;
ñembotuyá, hacerse el viejo; ñembotuichá, engrnndecerse ; ñemboté,
disfrazarse, ñem boú, ser enviado; ñernboyá, aoercarse ; ñemboyarú,
121 -

jugar, embromar; iicmboya 'ó, partirse, dividirse;


fiemboyaliú, hacerse
bañar; ñemboyahe 'ó, hacerse el que llora; ñemboyebr, hacerse volver;
ñemboyeguá, adornarse ; ñemboye 'ó, hacerse desteírir , ñernboyeré, dar-
se vuelta;
-0-
ombe 'ti, contar,
- p--
pa, acabarse; pa 'a, ajustarse, trancarse , pá), despcrtarse ; pe, rom-
perse hueso, o palo madera; pia, ladearse d-el camino; píboi, puntapié,
patada; pichá, abatatar, acoquinar; pindapoí, pescar; pini, pintar;
pirakutú, pescar; prru-ii, girar, bailar el trorrrpo , prrü, apoyar el pie,
pisar ; pisrró, salvar, librar, defender; prtá, quedar, estar quieto; Pl-
tu 'ú, descansar; po, saltar; po' e, meter la mano; pobíbí, buscar algo
con la mano; poi, largar; soltar, dejar; poíhú, recelar ; poñí, gatear;
popó, saltar, corcovcar , porandú, preguntar; pu, sonar, sonido; pa 'a,
levantarse; puká, reír; pukabí, sonreír; pupú, hervir; purahei, cantar.

-R --
rambí, dormitar; r"ir'j'i,temblar; rahá, llevar ; rckó, Ül,W2'l'; robá, tras-
ladar; robiá, creer; 1'011'0, despreciar, royá, transportar , royi, bajar
algo de un lugar alto; ru, traer;'

s-
Sáimbihí, cabestrear; saingó, colgarse ; sapimí, cerrar los ojos ;
sapukai, gritar , se, salir; 811'1, correr (el agua); SIl'ü'i, deslizarse;
srrfkú, tomar de un trago; tomar 'con ruido ; aíi, SIsE, susü, temblar ;
80, cortar o romperse la soga o cuerda , perder todo el dinero ; sururú,
entrar o meterse de ronc1ón;

-- rrr.
tapí, corrrprar , tarará, temblar, tartamudear , tekuái, gobernur ,
ti, avergonzarse; tikl, gotear; tirí, rajarse; tYr'ir'i, arrastrarse; tl-
tri, movimiento leve de arriba abajo ; temblar; tongeá, trompear con
los nudos de los dedos; tukeá, en el juego del trompo; tUiJ)aitú, cari-
dad; tupanoi, pedir la bendición;

-y
ya, acercarse, aproximarse, pegarse, adherirse; yaln, errar, equivo-
carse; yabíká, esquiv-ar; yabíki, manosear; yahú, bañarse; yahei, im-
pacientarse; yahe 'ó, llorar; yaho 'í, tapar, cubrir; yaíbi, agacharse;
yaitípó, hacer casa, nido; yaparibi, doblar; yaparóveaerse de cabeza;
yaripl, vender; yapí, tirar,ac.error ;y'aplhará, saltar oostá-eulos,; yapihi,
:. .. .•.. "- ~. .

- T22

tomar, agarrar j . yapísaká, cscuchar , yapó, haeer ; yará, tomar con la


cuehara , yaroi, disminuir, gastar; yatapí, prender fuego; yayai, titi-
lar; yaynká;' amasar , ya 'ó, retar , yebíká, escarbar; yebí, volver;
yeabíki, peinarse , yeguarí, escapar; ycguá, estar adornado; yehe 'á,
mezclarse; yeheká, buscarse la vida'; yehaíhú, amarse, ser amado; yehuí,
escapar , }"8Í, salirse, quitarse de 1111 sitio; ycitl, tirarse al suelo , yekutú,
clavarsc , yekuayé, comedirse; yekua 'á, ser conocido, se 'Ve; yekohú,
tener; yekó, recostarse; yepe 'á, abrirse; yepe 'é, calentarse al sol, fue-
go, cte. itycpe'ó, cacharse , yepepí, arragazarse , yepepí, echarse para
atrás; yepeyú, abanicarse; yepiró, despellejarse , yepichá, abatatarse ,
yepí, vengarse; yepíhoi, lavarse los pies; ycpohei, lavarse las manos;
yepichi, f'riccionarse , yepíkuá, atarse los pies; yepokuá, atarse las
manos; yepiré 'ó, despellejarse , yepfsó, estirarse; extenderse; yepitasó,
enfrentar;" yeprté, chuparse; yeporaká, cazar; yepokuaá, acostumbrar-
se; yepoí, tirarse, arojarse, lanzarse; yepoití, llamar con las manos;
yepoklti.Iref'rcgarse las manos; yepopeté, golpear la mano, dar palma-
da; ycpoká, toreerse , yerá, desatarse, descoserse; yeré, girar, dar vuel-
ta; yero 'á, inclinarse; yerokr, bailar , yeroyí, adorar; yerobiá, con-
fiar; yeyapí, golpearse con algo; yeyapó, simular; yeyabt, errar, equi-
vocarse; yeyopt, apretarse; yeyokuá, atarsc , ycyokuai, hacer manda-
dos; yeyohei, lavarse; vcyuká, matarse; yeyubí, ahorcarse; yeyuruhei,
lavarse la boca; yeyrhahei, lavarse los brazos; yeyurupeté, golpear la,
boca gritando; yctibiró, sacudirse, yetu 'ú, empacarse ; yíba 'ó, quitarle
los brazos; ylldi, desgranar; yo 'ó, cavar; yo 'ó, remendar; yoká, que-
brar, romper; yokó, atajar; yokuá, atar; yokuai, mandar; yoguá, com-
pral'; yoguá, asemejarse, parecerse; yohei, lavar; yopé, calentar; yopí,
apretar; yop í, picar; yorá, desatar, descoser; YOSó, moler; yoyai, reírse,
burlarse; yobahei, lavarse la cara ; yopihí, recibir, tomar; 'yu, venir;
yuapf, añadir; yubí, ahorcar, yuhú, encontrar; yuká, matar; yupí,
subir; yurá, enlazar; yuruyá, besar; yuruprté, besar i yururé, pedir;
yurupiü, saborear;

Segundo gf1¿po,
--K-
karát, rasguñar; ke, entrar; kía 'ó, limpiar, saearle lo sucio: kl'ó
quitarle los piojos; kireká, buscarle piojos; kitl, cortar; kltI, fregar ~
kobé, vivir, existir; kotebé, necesitar , koé, diferenciar; kuaá, saber;
kuabeé, ofrecer , kumbí, saborear; kutú, clavar;

-M-
maei, repartir , lúe, estar , moü, creer, sospechar, nupá, pegar;

-p~
papá, contar número; pabé, repartir; pe 'á, quitar, abrir; pe 'ó~
caehar ; pehe 'a, partir cm pedazos i pep í, levantar el vestido , pepl, en-
12·3 ---

eorvar , popi, roer , pepo 'o, desalar , peté, palmear; peté-peté, palmear;
peyú, so-plar; píahá, tejer; píh), tomar, agarrar ; pikuá, atar los pies;
pokuá, atar las manos; píkúi, tostar har ina ; piehái, pellizcar; piclu,
friccionar; píguará, refregar por dentro; prbú, revolver) pire 'ó, qui-
tar la piel; piró, quitar la cáscara; pelear, mondar , pité, chupar;
pítfbó, ayudar ;p'islro, defender; pisó, extender;' pobá, hilar; pohanó,
curar pohú, visitar; poká, torcer; pokrti, fregar; pokuaá, acostumbrar
po'ó, arrancar fruta, flor etc , popiehí, plauehar , popüú, apretón de
manos; popeté, palmada; porahó, elegir, separar, eseoger , poriahu-
berekó, compadecer; porú, usar; poruká, dar prestado, pururé, torcer;
su 'ú, morder;
--- T ---
ti, arrojar.tirar, dejar caer; tíhír», sa-cudir; tYkuá, cebar mate;
típei, barrer; ti 'ó, sacude la ]}llY1Z, quitar la punta;

rpe'rce'r grupo.

a, caer; u,comer; iú, beber; rtá, nadar , e, decir.

Cuarto grupo.

abú, resollar; áhó, suspirar; akanga,ú, marearse; hu 'ú, toser; ka-


ne 'ó, cansarse; kuerai, aburrirse; manda 'á, rceordar ; par i, renguear ,
prtuhé, respirar; plslrli, resbalar; piro '1, refrescarse; alivianarse , po-
chr, enojarse; tasi, enfermarse; fíkú, derretirse; fíái, sudar; tesarai,
olvidar; tekobiá, re-emplazar; topebí, dormitar; topehli,' tener .sueño;
yuku 'á, fatigarse; ya, caber; yapú, mentir. ~<

..-

• 'e' •
• • • ..•..••••
v. ~~~ ,'_o

Вам также может понравиться