Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
DZȱ ŗŖǯŘŖşŗŗȦŘŗŝŜşřŞşŚśŗŚŘŘŝŗȦŘŖŗŞ
DZȱȱȱȱȂȱȱȱǰȱȱȱȱę³¨ȱ-
niana de populus, fundamentada na justiça, na natureza e na razão, e reformula-a
segundo uma concepção de vontade ou amor. Tal empreendimento revela con-
cepções distintas de justiça e natureza dos dois autores. Assim, o fundamento
da política agostiniana não é nem a natureza, nem a razão, pois, notadamente
contra Cícero, Agostinho empreende uma desnaturalização da política. Nosso
propósito será investigar os traços do voluntarismo político agostiniano.
ȬDZ Política. Moral. Justiça. História. Vontade.
Șȱȱȱ·ȱȱÇȱȱ³¨ȱȱęȱȱȱȱǰȱȱǯȱȱȱȱ
³¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǯȱ ȱ ȱ ȃ³äȱ ęȄȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǯȱ
ǯȱ ȱ
ǰȱ ǯȱ ǯȱ ȱ ę³¨ȱ ȱ ȱ Ȃȱ ȱ ȱ ȱ de AgostinhoDZȱ ȱ Ȭ
·ȱȱDa repúblicaȱȱÇǯȱ³¨ȱȱȱȱęǰȱ¨ȱǰȱǰȱ
ŘŖŖŞǯȱȱ
ǰȱǯȱǯȱDesnaturalização da política n’ȱȱȱǰ de Agostinhoǯȱȱ
ȱ ȱ ȱ ęǰȱ ¨ȱ ǰȱ ǰȱ ŘŖŗŘǯȱ
ȘȘȱàȬȱȱęȱȱȱȱȱ¨ȱȱȮȱǯȱȱȱ
ȱ ȱ ȱ
àȱ ȱ ęȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Ȯȱ ǯȱ
ȱ ȱ ȱ ŗŜȦŖŝȦŘŖŗŝȱ ȱ ȱ ȱ ³¨ȱ ȱ ŖŜȦŖşȦŘŖŗŝǯ
Çǰȱ ȱ
£ǰȱ ǯȱ Śśǰȱ ǯȱ ŗŚŘǰȱ ǯȱ ŘŝŗȬŘŞŘǰȱ ǯȦǯǰȱ ŘŖŗŞ 271
Introdução: o problema da política em Agostinho
ȱ
Ě¡¨ȱ ȱ ȱ ȱ Çȱ ȱ ȱ ęȱ ȱ ¨ȱ
ȱȱȱȱ£³¨ȱȱȱȱȬ
ǯȱęǰȱȱ³¨ȱàȱȱȱȱȱȱȱȱ
e¡ȱ ·ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ³¨ȱ ȱ ȱ Ěǯȱ 1ȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¡ȱ ȱ àȱ ȱ ȱ ¨ȱ ¡ǰȱ
ȱ£ȱȱ¡ȱ·ȱȱǰȱȱȱȱȱȱ
ȱ àȱ ȂA cidade de Deus ¤ȱ ŗǯȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱȱ¡ȱ·ȱȱȱȱȱȱ³¨ǰȱȱȬ
ęȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ
ǰȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ
Çȱ ȱ ȱ àǰȱ ȱ ȱ ¨ȱ ciuitatesǯȱ ¨ȱ ¥ȱ ǰȱ
ȱ ę³¨ȱ ȱ ȱ ȃȄ2ȱ ·ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ
ȱ ¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȃȄȱ ȱ ȃøȄǰȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¤ȱ ȱ ³ȱ
ȱ Çȱ ȱ ȱ àǯȱ ȱ Çǰȱ ȱ ǰȱ ȱ
multitudoȱȱȱ¡¹ȱȱȱȱȱȬ
ȱȱȱpopulusǰȱ¡ȱȱȱ³¨ȱiuris consensus3ǯȱ
Mas se o cumprimento de iuris consensus ȱ ȱ ¦ȱ ȱ
ǰȱ ȱ ³ǰȱ ȱ £ȱ ȱ ȱ £¨ǰȱ ȱȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ £ȱ ȱ £¤Ȭǰȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ £ȱ Çȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ³ȱ ȱ ȱ
¹ȱ ȱ Çǯȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ¡¹ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ³äȱ ȱ ȱ ȱ
multitudo ȱȱȱpopulusǰȱȱ¹ȱ·ȱȱȱ
ȱ Çȱ ȱ àǯ
ŗ
ȱȃȱÇȱȱȱǰȱtanto no curso dos temposǰȱȱȱȱȱ
Çȱȱȱ·ǰ como na estabilidade da morada eternaǰȱȱȱȱȱȬ
¹ǰȱȁ·ȱȱȱ³ȱȱȱȱÇ£Ȃǰȱȱȱȱ¤ȱ³ȱȱ¡¹ȱȱ
àȱęȱȱ£ȱǰȱ·ȱȱȱȱǰȱȱȱȱǰȱÇȱȱȱȱ
ȱę£ǰȱÇȱęȱǰȱȬȱȱȱȱȱȱȱȱ
ȱȱȱDZȱȱȱ¤ȱǰȱȱȁȱ·ȱȱ¡ÇȂȄǯȱȃGloriosissimam
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¡ȱ ęȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ
stabilitate sedis aeternae, quam nunc exspectat per patientiam, ȱ ȱ ȱ
in iudicium, deinceps adeptura per excellentiam victoria ultima et pace perfecta, hoc opere instituto
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ęȱ
carissime Marcelline, suscepi, magnum opus et arduum, sed Deus adiutor noster est.Ȅǯȱ ǻ Ȭ
ǰȱ De civitate Dei, ŗşśśǰȱ Ǽǯȱ ȱ ǯȱ ȱ ³¨ǯ
2
ȱ ȃǽǯǯǯǾȱ ȱ ·ȱ ¨ȱ ȱ ¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ¨ȱ ȱ
¤ȱȱȱȱȱÇȱȱȱȄǯȱȃǽǯǯǯǾ populus
[autem] non omnis hominum coetus quoquo modo congregatus, coetum multitudinis iuris consensu
et utilitatis communione sociatumȄ.ȱ ǻǰȱ De re publica, ŗşŜŚǰȱ ǰȱ ¡¡ǰȱ řşǼǯȱ ȱ ³¨ǯ
3
ȱȱȱęȱȱ³äȱȱę³¨ȱȱpopulus ȱÇȱȱȱ¹ȱǰȱ
ǯDZȱ ȱ
ǰȱ ǯȱ ǯǰȱȱ ³¨ȱ ȱ ȱ ę³¨ȱȱȱpopulusǰȱ DZȱ Cadernos de
ęȱ ¨ǰȱ ŘŖŗřǰȱ ǯȱ ŞśȬşŜǯ
ȱ ǰȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ Çȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
¹ǰȱ ȱ ȱ ¡ȱ ȱ ¨ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ £ǰȱ ȱ ȱ £¨ǯȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ęǰȱ ȱ ȱ øȱ ȱ
ǰȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ
ȱ ǰȱ ¨ȱ ȃøȄȱ ȱ ȱ ȃȄǯȱ ȱ ęȱ ȱ
ȱ ¨ȱ ¤ȱ ·ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Çȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ 5ǯȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
Çȱ ȱ ¡ȱ ę³¨ȱ ȱ populusȱ ȱ ¹ȱ ȱ ·ȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ³ǰȱ £ȱ ȱ £¨ȱ ȱ ³¨ȱ ȱ
uma multitudo ³ȱ ȱ Çǯȱ ǰȱ ¨ǰȱ ȱ ȱ ȱ
ę³¨ȱȱȱȃȄȱȱȂA cidade de Deusǰȱǰȱ¡¡ǰȱȱ
³¨ȱ ¥ȱ ǰȱ ȱ ¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ¡ȱ ȱ ¥ȱ ¹ȱ ȱ ȱ ę³¨ǯ
4
ȱ ȃFecerunt itaque civitates duas amores duo, terrenam scilicet amor sui usque ad contemptum Dei,
caelestem vero amor Dei usque ad contemptum sui. Denique illa in se ipsa, haec in Domino gloriatur.
Illa enim quaerit ab hominibus gloriam; huic autem Deus conscientiae testis maxima est gloria. Illa
in gloria sua exaltat caput suum; haec dicit Deo suo: ȱ ȱ ȱ ¡ȱ ȱ ȱ (Sl 3,
4). Illi in principibus eius vel in eis quas subiugat nationibus dominandi libido dominatur; in hac
serviunt invicem in caritate et praepositi consulendo et subditi obtemperandoǯȄȱǻ ǰȱDe
civitate Dei, ŗşśśǰȱ ǰȱ ¡¡Ǽǯȱ ȱ ¹ȱ ȱ ³¨ǰȱ ȱ ³äȱ ȂA cidade de Deusȱ ¨ȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ę³¨ȱ ǯ
5
ȱ ȱ ȱ ³¨ȱ ȱ Çȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ę³¨ȱ ȱ populusǰȱ ǯȱ
ǰȱǯȱǯǰȱȃȂȱęȱȱPopulus ȱȱȱȱȱ¢ȄǰȱDZȱȬ
ǰȱǯȱǯȱǻǯǼȱThe City of God, ŗşşśǰȱǯȱŗŝŗȬŗŞŘDzȱȂǰȱǯǰȱȃȂȱCity of
Godȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Ȅǯǰȱ DZȱ ǰȱ ŗşşśǰȱ ǯȱ ŗřśȬŗŚşǯ
Çǰȱ ȱ
£ǰȱ ǯȱ Śśǰȱ ǯȱ ŗŚŘǰȱ ǯȱ ŘŝŗȬŘŞŘǰȱ ǯȦǯǰȱ ŘŖŗŞ 273
&UtWLFD j GHÀQLomR FLFHURQLDQD GH ´SRYRµ $ FLGDGH GH
Deus, XIX, xxi)
ȂA cidade de Deusǰȱ ǰȱ ¡¡ǰ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ¤ȱ Da repúblicaȱ ǰȱ ǰȱ äȱ ȱ àȱ ȱ ȱ ę³äȱ ȱ
res publica e de populus ȱ Çǯȱ ȱ ę³¨ȱ ȱ ȱ øȱ ·ȱ
Ŝ
àDZȱ ȃȱ ȱ Ȅ ǯȱ ęȱ ȱ øǰȱ Çȱ ȱ ęȱ
ȱ ȱ ȱ ȃȄǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ £ȱ ȱ ·ȱ ȃȱ ¨ȱ ȱ ȱ
ŝ
ȱ ȱ ȱ Çȱ ȱ ȱ Ȅ ǯȱ ȱǰȱ
ȱ ¹ǰȱ ȃȱ øȱ ȱ ȱ ¡ǰȱ ǰȱ ȱ
8
ȱ ę³äǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Ȅ ǯȱ ȱ ǰȱ ȱ £ȱ
ǰȱ ȱ Çǰȱ consentimento jurídico precisa ser compreendido a par de
justiçaǯȱ ȃȱ øȱ ¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ³ǰȱ ȱ ȱ ¨ȱ
9
¤ȱȱ³ǰȱ¨ȱȱȱȱǯȄ ȱȱȱ¨ȱ¤ȱ
ȃ³Ȅȱ ¨ȱ ȱ ȱ ȃȱ ÇȄǰȱ ȱ ȱ ȱ
ȃȄǯȱ ȱ ¨ȱ ȱ ·ȱ àDZȱ ȃȱ ¨ȱ ¡ȱ ǰȱ ¨ȱ ¤ȱ Ȭ
ŗŖ
øȄ ǯȱǰȱȱǰȱȱȱȱȱȱȃøȱȄȱ
ȱȱȱę³¨ȱȱ³ǰȱȱ·ȱȱȱȱȃ¤ȱȱȱȱ
ŗŗ
ȱ ȱ ȱ ·ȱ Ȅ ǰȱ ȱ ¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǯ
ȱ³ȱ·ȱȱȱȱ¤ȱȱȱȱȱȱȱ·ȱǯȱȱ³ȱ·ȱȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ àȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ âǵȱ ȱ ·ǰȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ·ȱ
ǵȱ ȱ ¤ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¤ȱ
ȱȱ¨ȱȱȱȱȱȱȱ·ȱǰȱȱ·ȱȱȱȱȱȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Çȱ ǵŗŘǯ
Ŝ
ȱ ȃrem populiȄ.ȱ ǻ , ŗşśśǰ ǰȱ ¡¡ǰȱ ŗǼǯ
ŝ
ȱ ȃǽǯǯǯǾȱ coetum multitudinis iuris consensu et utilitatis communione sociatumȄ.ȱ ǻ ,
ŗşśś, ǰȱ ¡¡ǰȱ ŗǼDzȱ ǰȱ ŗşŜŚǰȱ ǰȱ ¡¡ǰȱ řşǯ
8
ȱ ȃȱ ęǰȱ ǽǯǯǯǾ numquam fuit Romana res publica, quia numquam fuit res populiȄ.
ǻ , ŗşśśȱ ǰȱ ¡¡ǰȱ ŗǼǯȱ ǯȱ ǰȱ ŗşŜŚǰȱ ǰȱ ¡¡ǰȱ řşǯ
9
ȱ ȃǽǯǯǯǾ geri sine iustitia non posse rempublicam; ubi ergo iustitia vera non est, nec ius potest esse.Ȅ
ǻ ǰȱ ŗşśśǰ ǰȱ ¡¡ǰȱ ŗǼǯ
ŗŖ
ȱ ȃǽǯǯǯǾȱ et si non populus, nec res populiȄ.ȱ ǻ , ŗşśśǰ ǰȱ ¡¡ǰȱ ŗǼǯ
ŗŗ
ȱ ȃǽǯǯǯǾȱ quae sua cuique distribuitȄ.ȱ ǻ , ŗşśśǰ ǰȱ ¡¡ǰȱ ŖŗǼǯ
ŗŘ
ȱ ȃIustitia porro ea virtus est, quae sua cuique distribuit. Quae igitur iustitia est hominis, quae
ipsum hominem Deo vero tollit et immundis daemonibus subdit? Hoccine est sua cuique distribuere?
An qui fundum aufert eius, a quo emptus est, et tradit ei, qui nihil habet in eo iuris, iniustus est;
et qui se ipsum aufert dominanti Deo, a quo factus est, et malignis servit spiritibus, iustus est?Ȅȱ
ǻ , ŗşśśǰȱ ǰȱ ¡¡ǰȱ ŘǼǯ
ŗř
ȱ ȃDeus homini, animus imperat corpori, ratio libidini ceterisque vitiosis animi partibusȄǯȱ ǻȬ
, ŗşśśǰȱ ǰȱ ¡¡ǰȱ ŘǼǯ
ȱ ³ȱ ȱ ȱ ·ȱ ȱ ȱ ¡ȱ ǰȱ ȱ ¡ȱ ȱ øȱ ǰȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ¨ǰȱ ȱ ¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
¡¹ȱ ȱ ȱ ȱ ęȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ øȬ
ȱ ȱ ȱ ǯȱ ȱ ·ȱ ȱ ȱ Çȱ ȱ Çȱ £ȱ ȱ
Sobre a ęęȱ ȱ ¤ȱ ǻEk loghíon philosophiasǼǰȱ ȱ ǰȱ ȃȱ ȱ
ŗś
¤ȱȱęàǰȱȱ·ȱȱȱ¨Ȅ ǰȱȱȱ
¤ȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱ·ȱȱȃȱȱȱȱ
ȱ ȱ ȱ ȄŗŜǯȱ·ȱ ǰȱ £ȱǰȱ ȃȱ ęàȱ ȱ £ȱ
ȱȱȱȄŗŝǰȱȱȱȱ¤Ȭȱȱȱ¨ȱǯȱȱ
ȱǰȱȱȱȱȱàȱȱȱȱ
ȱȱÇȱȱȱàȱȱȱ³ȱȱȱàȱȱ
homens piedososŗŞǯȱ Çǰȱ ǰȱ £ȱ ȱ âȱ ȱ ǰȱ
ȱȱȱȱǰȱȱ£ȱȱȱ£ȱȱȱȱ
ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¨ȱ ¡ȱ ȱ ¨ȱ ȱ ȱ Çȱ
ao deuses e a conhecerȱ øŗşǯȱ ǰȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ¤ȱ
ȃÇȄȱ ȱ Çȱ ȱ Çȱ ȱ Ȭȱ ȱ ǯ
ŗŚ
ȱ ȃDeo non serviens nullo modo potest iuste animus corpori aut humana ratio vitiis imperare. Et
si in homine tali non est ulla iustitia, procul dubio nec in hominum coetu, qui ex hominibus talibus
constat.Ȅȱ ǻ , ŗşśśǰȱ ǰȱ ¡¡ǰȱ ŘǼǯ
ŗś
ȱȃ[Porphyrius] doctissimus philosophorum, quamvis Christianorum acerrimus inimicusȄǯȱǻ Ȭ
, ŗşśśȱ ǰ ¡¡Ǽǯ
ŗŜ
ȱȃȱIn Deum vero, inquit, generatorem et in regem ante omniaȄǯȱǻ , ŗşśśǰȱǰȱ¡¡ǰȱŗǼǯ
ŗŝ
ȃdicit etiam bona philosophus iste de ChristoȄǯȱ ǻ , ŗşśśǰȱ ǰȱ ¡¡ǰȱ ŘǼǯ
ŗŞ
ȱȃPiissimum igitur virum, inquit, eum dixit et eius animam, sicut et aliorum piorum, post obitum
immortalitate dignatamȄǯȱ ǻ , ŗşśśǰ ǰȱ ¡¡ǰȱ ŘǼǯ
ŗş
ȱ ȃIlla vero anima aliis animabus fataliter dedit, quibus fata non adnuerunt deorum dona obtinere
neque habere Iovis immortalis agnitionem, errore implicariǯȄȱǻ , ŗşśśǰ ǰȱ¡¡ǰȱŘǼǯ
Çǰȱ ȱ
£ǰȱ ǯȱ Śśǰȱ ǯȱ ŗŚŘǰȱ ǯȱ ŘŝŗȬŘŞŘǰȱ ǯȦǯǰȱ ŘŖŗŞ 275
ȱ·ȱ¨ȱ·ȱȱ¨ȱȱȱȱ¤ȱȱȱȱ
ȱȱȱȱȱȱȱ¨ȱȱȱȱ
ȱ ¹ȱ àȱ ȱ ȱ âǵȱ ȱ àȱ ȱ £ȱ
ȱȱǰȱȱȱȱȱȱȱǰȱȱ¹ȱ£¨ǰȱ
ȱȱȱ¨ǰȱȱȱȱǰȱȱǰȱ
ȱȱȱ³¨ȱǰȱȱȱ¨ȱǰȱȱ¨ȱȱ£ȱ¨ŘŖǯ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Çȱ ȱ DZȱ ǻǼȱ ȱ ȱ àȱ
¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¡ǰȱ ȱ ǻǼȱ ȱ ȱ ¨ȱ ¨ȱ
ȱ ȱ ¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¤Ȭȱ ȱ ǯȱ
ǰȱȱ¨ȱ¨ȱȱÇȱȱȱǰȱȱȱ
ȱȱ³¨ǯȱȱ¹ȱ·ȱȱȱǰȱ
ȱ £ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ³ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ǰȱ ȱ ȃȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ǽǯǯǯǾȱ
ȱ ȱ £¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ÇȄŘŗǯ
ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ Çȱ ȱ Çȱ ǻDe ciuitate
dei, ǰȱ ¡¡Ǽǰȱ ȱ ȱ £ȱ ȱ Çȱ Ç22DZȱ ȃȱ ęȱ ȱ
ȱȱ¨ȱȱȱȱ¤ȱȄ23ǯȱȱÇǰȱęȱȱ
ǰȱ·ȱ³¨ȱǰȱ·ȱȱȱȱȱ³¨ȱȱ³ǰȱȱȱ
ȱȱȱȱ¤ȱȱȱ¦ȱȱ¡¹ȱȱȱȱ
¤ȱ ȱ ¹ȱ ȱ £ȱ ȱ domus e na civitasǯȱ ȱ ǰȱ
ȱęȱȃÇȄȱȱȱDZȱȃȱȱÇȱ
·ȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱ¨ǰȱȱ·ǰȱȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Ȭ
24
ȱ £Ȅ ǯȱ ȱ ¨ȱ àȱ ȱ ¨ȱ ȱ ȱ ȃÇȄǰȱ
ȱ·ȱȱàȱȱȱȱȱ³¨ȱȱȱ
ȱȱ¨ȱȱȱǯȱǰȱȃȱęȱȱȱ
ȱ ¨ȱ ȱ ȱ ȱ ¤ȱ Ȅȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¨ȱ
ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ³¨ȱ ȱ ³¨ȱ
ȱ ȱ ȱ ·ȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ
ȃę³¨Ȅǰȱȱȱȱȱȱȱȱ³¨ȱàȬ
ȱ ȱ ȱ ȱ ǯ
ŘŖ
ȃQuis ita stultus est, ut non intellegat aut ab homine callido eoque Christianis inimicissimo haec
ȱ ȱ ęȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ǰȱ
quoniam laudant Christum, propterea credantur veraciter vituperare Christianos atque ita, si possint,
ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ęȱ ȱ ǵȄȱ ǻ , ŗşśśǰȱ ǰȱ
¡¡ǰȱ řǼǯ
Řŗ
ȱȃServiens [autem] Deo animus recte imperat corpori, [inque ipso animo] ratio [Deo Domino subdita]
recte imperat libidini vitiisque ceteris.Ȅȱ ǻ , ŗşśśǰȱ ǰȱ ¡¡ǰȱ ŘǼǯ
22
ȱ 1ȱ ¤ȱ ȱ ³¨ȱ àȱ ȱ ȱ ¡ȱ ȱȱ ȱ ȱ Çȱ ¡¡ȱ ȂA
cidade de Deusǰ ǯȱ ȱ ³¨ȱ ·ȱ ȱ Çȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ³äȱ
ȱ ȱ øȱ Çȱ Çǯ
23
ȱȃȁęȱȱȱȱȱȂȄ.ȱǻ , ŗşśśǰȱǰȱ¡¡ǼDzȱǯȱEx.
ŘŘǰȱ ŗşǯȱ ȱ Bíblia de Jerusalém ȱ £ȱ ȱ ȱ DZȱ ȃȱ ęȱ ȱ ȱ ȱ
¤ȱ ȱ ȱ ¤Ȅǯȱ
24
ȱ ȃǽǯǯǯǾȱ ȱ ęȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ ęȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǯȄȱ ǻ , ŗşśśǰ ǰȱ Ǽǯ
ȱ ǰȱ ¡¡ǰȱ śǰȱ ȱ ȱ ȱ ę³¨ȱ ȱ ȱ ȱ ³ȱ
ǻȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ·ȱ Ǽȱ ȱ ȱ ǯȱ ȱ ¡ȱ ȱ
ȱȱȱǰȱȱȱę³¨ȱȱÇǰȱȱȱȱ
populusǰȱ £ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¨ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ ¥ȱ ǰȱ ȱ Çȱ ¥ȱ £¨ǰȱ ǰȱ ǰȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ øȱ 29ǯȱ ȱ ǰȱ ȱ
25
ȱ ȱ ȱ ¨ȱ ³ȱ ³¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ katórthomaȱ ǻȱ ǰȱ
ǰȱ ȱ ęȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ĜǼȱ ȱ ȱ
ȱȱȃÇȱȄȱǻęǼȱȱȱȱȱȱȱkatórthoma ǻǯȱǯȱ
ȱ Ĝǰȱ ŗşŜřǰȱ ǰȱ ǰȱ ŞǯǼǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ·ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ęȱ ȱ ȱ ȱ ǻȬ
Ȭȱ ȱ ȱ ȱ ³ȱ Ǽǯȱ ǯȱ ȱ £³¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Ĝ
ǻȃĜȱ ȄǼȱ ȱ De civitate Deiǰ ǰȱ ¡¡ǯ
ŘŜ
ȱ ȃǽǯǯǯǾ non quo rei egeat alicuius, sed quia nobis expedit, ut res eius simus.Ȅȱ ǻ ,
ŗşśśǰ ǰȱ ¡¡ǰȱ śǼǯȱ ǻ³¨ȱ ȱ ȱ ȱ Ǽǯȱ
Řŝ
ȱȃȁęȱȱȱȱȱȂȄǯȱǻ , ŗşśśǰȱǰȱ¡¡ǼDzȱEx.ȱŘŘǰȱŗşǯȱ
28
ȱ ȃǽǯǯǯǾ ubi ergo non est ista iustitia, profecto non est coetus hominum iuris consensu et utilitatis
ȱ ǯȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ęǯȱ
Ergo nec respublica est, quia res populi non est, ubi ipse populus non estǯȄȱǻ , ŗşśśǰ
ǰȱ ¡¡ǰȱ śǼǯ
29
ȱȃǽǯǯǯǾȱin omnibus hominibus ad eamdem civitatem pertinentibus atque oboedientibus Deo animus etiam
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ęȱ Ȅǯȱ ǻ , ŗşśśǰ ǰȱ ¡¡ǰȱ śǼǯ
Çǰȱ ȱ
£ǰȱ ǯȱ Śśǰȱ ǯȱ ŗŚŘǰȱ ǯȱ ŘŝŗȬŘŞŘǰȱ ǯȦǯǰȱ ŘŖŗŞ 277
ȱ ¥ȱ ȱ ȱ ³ȱ ȱ ȱ ȱ £ȱ ȱ ȃȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ Ȯȱ ȱ ȱ àȱ ȱ Ȯȱ ȱ ȱ ·ǰȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ
³ȱ ¥ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ
à¡ȱ ȱ ȱ ȱ ȄřŖǯȱ
ǰȱ Ȭȱ ȱ ȱ ³ȱ ȱ ȱ ·ȱ ȱ ³¨ȱ ·ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ¨ǯȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ³¨ǰȱ ³¨ȱ ȱ ȱ ȱ ·ȱ ·ȱ ¤ǯȱ ȱ ȱ ȱ ·ȱ ·ȱ
¤ǵȱ ȱ ȱ ³¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¨ȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ řŗǯȱ ·ȱ ǰȱ ȱ ³¨ȱ ȱ ³ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ ³ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ
ȃȄȱ ȱ ȃȄȱ ¨ȱ âǯȱǰȱ ȱ ³ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ǰȱ ¨ȱ ȱ ȱ DZȱ ȃȱ ³ȱ ·ȱ ȱ ȱ
ȱ ¨Ȭȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ Ȅ32ǯȱ
ȱȱȱȱȱ³¨ȱ¡ȱȱ³ȱ³Ȭ
ȱ ȱ ȱ ³äȱ ȱ ȱ ǰȱ ¡¡ǰȱ śǯȱ ȱ ǰȱ
ǰȱȱȱàȱǰȱȱ³ȱȱȱ33ǰȱ¨ȱȱȱȱ
Çȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱǯȱǰȱȱ
£ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¹ȱ ȱ Ěȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ǰȱ ȱ ¹ǰȱ ¹ȱ ȱ Ěȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ
Çȱ ȱ ȱ ǯȱ ȱ ȱ £ȱ ȱ ȱ ³¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱȱǰȱȱȃȱȱ³¨Ȅ34ǰȱ·ȱǯȱȱȱȱ
ȱ ³¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¨ȱ
ȱȱȱȱÇȱȱȱȱȱȱȱǰȱ
řŖ
ȱ ȃǽǯǯǯǾȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¡ȱ ęǰȱ ȱ ȱ
per dilectionem, qua homo diligit Deum, sicut diligendus est Deus, et proximum sicut semetipsumȄǯ
ǻ , ŗşśśǰȱ ǰȱ ¡¡ǰȱ śǼǯ
řŗ
ȱȃȱȱȱȱȱȱȱǰȱǰȱǰȱȱȱȱǯȱȱȱ
ȱȱ·ȱǰȱǰȱǰȱȱȱȱǯȱǰȱǰȱ
ȱ ·ǰȱ ³ǰȱ ǰȱ ȱ ¹ȱ ǯȱȱ ȱ ǰȱ ·ǰȱ ·ȱ ȱ Ȅȱ
ǻŗCor. ŗřǰȱ ŗŘȬŗřǼDzȱ ǯȱ ǯŗşśśǰ ǰȱ ǰȱ śDzȱ ǰȱ ¡Dzȱ ǰȱ ¡¡ǯ
32
ȱ ȃǽǯǯǯǾȱ iustitiam amorem Deo tantum servientem et ob hoc bene imperantem ceteris quae homini
subiecta suntȄǯ ǻ ǰȱ De moribus ecclesiae catholicae,ȱ ŘŖŖşǰ ǰȱ ¡ǰȱ ǯȱ ŘśǼǯ
33
ȱȱȱȱę³¨ȱȱ³ȱ£ȱ³¨ȱȱȱȱȱǰȱȱ¨ȱȱà¡ǰȱ
·ȱȱȱȱȱȱȱǻȃȱȱà¡ȱȱȱȱȄǼȱ¤ȱ
ÇȱȱǯȱęǰȱȃȱȱȄȱęȱȱȱȱȱȱȱȱȱ
ȱȱǯȱȱǰȱȱà¡ǰȱȱȱȱǰȱ·ȱ
ȱȱǯȱǰȱȱȱȱȱȱǰȱ¤ȬȱȬȱȱȱȱ
ȱ ǯȱ ȃSi placent animae, in Deo amentur, quia et ipsae mutabiles sunt et in illo
ę¡ȱ DZȱ ȱ ȱ ȱ ǯȱ In illo ergo amenturȄǯȱ ǻ ǰȱ Confessiones,
ŗşşŘǰȱ ǰȱ ¡ǰȱ ŗŞǼǯȱ ǯȱǰȱ
ǯȱ O conceito de amor em Santo Agostinhoǰȱ ŗşşŝ, ǯȱ ŗŗřȬŗŗŜǯ
34
ȱȃȱǰȱ·ȱÇȱȱȱȱȱȱ¹Ȭȱȱǰȱȱȱ¨ȱȬ
ȱ¡ȱȱÇȱȱȱ³¨ȱȱȱȱàȱȱȱ³¨ȄǯȱȃEt
utique felicius servitur homini, quam libidini, cum saevissimo dominatu vastet corda mortalium, ut alias
ĴǰȱȱȱǯȄȱ ǯŗşśśǰȱǰȱ¡ǯȱ³¨ȱȱȱȱǯ
35
ȱ ȃȬȱ ȱ ³¨ȱ ȱ ȱ ǯȱȱ ȱ ȱ ȱ ǯȱ ȁȂǰȱ £ǰȱ ȁȱ
¡ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ·ȱ ȱ ȱ ·ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Ȃȱ ǻ ȱ ŗǰȱ ŘŜǼǯȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ǰȱ ȱ ¥ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ǯȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¨ȱ ǯȄȱ ȃHoc naturalis ordo praescribit, ita
Deus hominem condidit. Nam: Dominetur, inquit, piscium maris et volatilium caeli et omnium
ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǻ ȱ ŗǰȱ ŘŜǼǯȱ Rationalem factum ad imaginem suam noluit
nisi irrationabilibus dominari; non hominem homini, sed hominem pecori. Inde primi iusti pasto-
res pecorum magis quam reges hominum constituti suntȱ ȱ ǻ ȱ Śǰȱ ŘDzȱ ŚŜǰȱ řŘȬřŚDzȱ Śŝǰȱ řDzȱ ¡ȱ řǰȱ ŗǼǯȄȱ
ǻ ǯŗşśśǰȱ ǰȱ ¡Ǽǯȱ ǯȱ ǰȱ As artes de governar,ȱ ŘŖŖŜǰȱ ǯȱ ŝŘǯ
řŜ
ȱ ȃȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¹ǵȱ ȱ ¦ȱ ȱ ¨ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǵȱ ȱ
ȱ·ȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱàǯȱȬȱȱ·ȱȱȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¨ȱ ȱ ǯȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¹ȱ ȱ ȱ ȱ ¨ȱ
ȱȱȱ³ȱȱ£ȱȱȱȱ¹ǰȱȱȱ³ȱȱȱ
ȱ ǯȄȱ ȃQuid illa virtus, quae prudentia dicitur, nonne tota vigilantia sua bona discernit a
malis, ut in illis appetendis istisque vitandis nullus error obrepat, ac per hoc et ipsa nos in malis vel
mala in nobis esse testatur? Ipsa enim docet malum esse ad peccandum consentire bonumque esse
ad peccandum non consentire libidini. Illud tamen malum, cui nos non consentire docet prudentia,
facit temperantia, nec prudentia nec temperantia tollit huic vitae.Ȅǯȱ ǻ ǰȱ ŗşśśǰȱ ǰȱ
ǰȱ ŚǼǯȱ ³¨ȱ ȱ ȱ ȱ ǯ
řŝ
ȱ ȃPopulus est coetus multitudinis rationalis rerum quas diligit concordi communione sociatusȄǯȱ
ǻ ǰȱ ŗşśśǰ ǰȱ ¡¡Ǽǯȱ ȃȱ ȱ Ȃȱ ęȱ ȱ ȱ ¢ȱ ǽǯǯǯǾȱ
ȱ ȱ ęȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¡ȱ ȱ ȱ ȱ ȁrightȂȄ. ǻȂǰȱ ŗşşśǰȱ ǯȱ ŗřşǼǯȱ
Çǰȱ ȱ
£ǰȱ ǯȱ Śśǰȱ ǯȱ ŗŚŘǰȱ ǯȱ ŘŝŗȬŘŞŘǰȱ ǯȦǯǰȱ ŘŖŗŞ 279
ȱ ȱ ¨ȱ ęȱ àȱ ¤ȱ ȱ Çȱ ȱ ǰȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Çǯȱ ęǰȱ
ȱȱȱàȱȂA cidade de Deusȱȱȱ³¨ȱȱ¡¹ȱ
ȱȱȱȱȱȱȱȱȱȱȬ
ȱ ȱ ǯȱȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Çȱ ȱ
ȱȱȱȱȱǵȱȱȱ¨ȱȱ
ȱ àȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¨ȱ ·ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ¨ȱ ȱ ȃȄǵȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Çǰȱ ȱ ȱ ȱ ·ȱ ȱ ȱ Ȭ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ³¨ȱ ȱ ǰȱ ȱ ·ǰȱ ȱ
ȃȱȱ³¨Ȅǰȱȱàȱȱȱȱȱǰȱȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Ȭǯ
¨ȱ¥ȱǰȱȱȱ¤ȱàȱȱÇǰȱȱȱ¤ȱ£ȱ
ȱ
àȱ ȱ ǰȱ £ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȂA cidade de
Deusǰȱ¤ȱȱ³ȱȱǯȱȱ·ȱȱȱàȱȱȬ
³¨ȱ ȱ ȱ ę³¨ȱ ȱ ȃȄǰȱ ȱ ęȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ¨ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȃȄȱ ȱ
ȱęȱȃøȄǰȱȱȃȱȱȱȱ·ȱȱǰȱ·ȱȱ
¡ȱ ȱ ȱ Ȅǰȱ ȱ ȱ ȱ ¤ȱ ȃȱ ȱ ȱ Ȭ
ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Ȅ38ǯȱǰȱ ȱ
Çȱȱęȱȱȱȱ·ȱȱȱȱȱȱȱȱ
ȱ³¨ȱȱȃȱȱ³¨ȄǰȱȱȱȃȄȱȱȃȄȱ
ȱȱȱȱȱǯȱ¤ǰȱA cidade de Deus
ȱȱȱȱȱÇȱȱȱ³¨ȱȱÇȱȱȱ
ǰȱ ȱȱ ȱ ȱ ȱ àȱ ȱ ǯȱ
ȱ ǰȱ ·ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Ȯǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Ȭ
ǰȱȱ¨ȱȱȱȱȱǰȱ·ȱȱȱàȱ
ȱ ȱ ³¨ȱ Ȯǰȱ ¨ȱ ¡ȱ ȱ ȱ ¹ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ ȱ ȱ ¡ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ £ǯ39
ȱ ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ £ȱ ǻfruiǼǰȱ ·ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱęȱȱȱǰȱȱȱȱȱ£ȱÇǯȱȱ¦ȱ
ȱ Çǰȱ ȱ ³¨ȱ ȱ £³¨ȱ ȱ ȱ ·ȱ ȱ ȱ ǯȱ
ȱ ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ȱ·ȱȱǰȱȱ£³¨ȱȱ¡£³¨ȱȱȱ
ȱȱǰȱȱ·ȱȱȱȱȱȱȱȱȱ¨ŚŖǯȱ
ȱ ǰȱ ·ǰȱ ·ȱ ¤ȱ ȱ ȱ ¨ȱ ȱ ǰȱ
ȱ ȱ ¨ȱ ȱ ¦ǰȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ǯȱ
38
ȱ ȃǽǯǯǯǾȱ profecto, ut videatur qualis quisque populus sit, illa sunt intuenda, quae diligit. ǽǯǯǯǾ tanto
utique melior, quanto in melioribus, tantoque deterior, quanto est in deterioribus concors.Ȅǯȱ ǻȬ
ǰȱ ŗşśśǰȱ ǰȱ ¡¡Ǽǯȱ
39
ȱȃUnde etiam de terrena civitate, quae cum dominari adpetit, etsi populi serviant, ipsa ei dominandi
libido dominatur, non est praetereundum silentio quidquid dicere suscepti huius operis ratio postulat
si facultas datur.Ȅǯȱ ǻ ǰȱ ŗşśśǰȱ Ǽǯȱ ȱ ³¨ǯ
ŚŖ
ȱ ȃQuis enim facile dixerit, quid vocetur libido dominandi, quam tamen plurimum valere in tyran-
norum animis etiam civilia bella testantur?Ȅǯǻ ǰȱ ŗşśśǰȱ ǰȱ ¡ǰȱ ŘǼǯ
¹ȱ ¤ęDZ
Fontes primárias:
Çǰȱ ȱ
£ǰȱ ǯȱ Śśǰȱ ǯȱ ŗŚŘǰȱ ǯȱ ŘŝŗȬŘŞŘǰȱ ǯȦǯǰȱ ŘŖŗŞ 281
ǯȱDe re publicaǯȱ£DZȱȱȱ ȱȱȱȱ
ǰȱ ŗşŜŚǯ
ȏȏȏȏȏȏȏǯȱ ȱ Ĝǯȱ £DZȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ
ǰȱ ŗşŜřǯ
Fontes secundárias:
ǰȱǯȱǯȱȃȂȱęȱȱȱȱȱȱȱȱ¢ȄǯȱDZȱ
ǰȱ ǯȱ ǯȱ The City of Godȱ Ȭȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ¢ǯȱ ȱ DZȱ
ȱ ǰȱ ŗşşśǰȱ ǯȱ ŗŝŗȬŗŞŘǯ
ǰȱ
ǯȱ O conceito de amor em Santo Agostinhoǯȱ ǯȱ ǰȱ ǯȱ ǯȱ DZȱ
ȱ ǰȱ ŗşşŝǯ
ȬǰȱǯȱSaint Augustin ȮȱTemps et Histoire.ȱDZȱ1ȱǰȱŗşśŜǯ
ǰȱ 1ǯ Evolução da Cidade de Deus.ȱ ¨ȱ DZȱ
ǰȱ ŗşŜśǯ
ǰȱ1ǯȱIntrodução ao estudo de santo Agostinhoǯȱǯȱ¢ǰȱǯȱǯȱǯȱ¨ȱDZȱ
ȱ Dzȱ ǰȱ ŘŖŖŜǯ
ǰȱ Ȭǯȱ Unité et structure logique de la “Cité de Dieu”de saint Augustinǯȱ DZȱ
1ȱǰȱ ŗşŜŗǯ
ǰȱǯȱǯȱSaeculum: History and Society in the Theology of St Augustine. Ȭ
DZȱ ȱ ¢ȱ ǰȱ ŗşŝŖǯ
ǰȱ
Ȭǯȱ L’ambivalence du temps de l’histoire chez saint Augustinǯȱ ·Ȭ
ȬDZȱ ǰȱ ŗşśŖǯ
ȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏǯȱ ȃȱ ·ȱ ȱ ȂȄǰȱ Augustinus Magister, III,ȱ ǰȱ ŗşśŚǰȱ ǯȱ
ŗşřȬŘŗŘǯ
Ȃǰȱ ǯȱ ȃȂȱ ¢ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ Ȅǯȱ
DZȱǰȱǯȱǯȱThe City of God Ȭȱȱȱȱȱ¢ǯȱ ȱDZȱ
ȱ ǰȱ ŗşşśǰȱ ǯȱ ŗřśȬŗŚşǯ
ǰȱ ǯȱ ǯȱ ǯȱ ȃȂȱ ęȱ ȱ ȱ Ȅȱ ȱ Cicero the philosopher Ȯȱ
ȱ ǯȱ ¡DZȱ ȱ ǰȱ ŗşşśǯ
ǰȱǯȱAs artes de governar:ȱȱȱȱȱȱȱǰȱ
ǯȱ ȱ ǯȱ ¨ȱ DZȱ ȱ řŚǰȱ ŘŖŖŜǯ
ȱ
ǰȱǯȱǯȱȃȱ³¨ȱȱȱę³¨ȱȱȱȄǯȱCadernos
ȱ ęȱ ¨ǰȱ Řŗǰȱ Ȭȱ ŘŖŗřǰȱ ǯȱ ŞśȬşŜǯ
ȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏǯȱȱę³¨ȱȱȱȂȱȱȱȱȱDZȱȱ
·ȱ ȱ ȱ øȱ ȱ Çǯȱ ³¨ȱ ȱ ȱ ȱ ęǰȱ
¨ȱ ǰȱ ǰȱ ŘŖŖŞǯ
ȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏȏǯȱ£³¨ȱȱÇȱȂȱȱȱǰȱȱǯȱ
ȱ ȱ ȱ ȱ ęǰȱ ¨ȱ ǰȱ ǰȱ ŘŖŗŘǯ
³ȱ ȱDZ
ǯȱ ·ȱ ǰȱ Ŝŝǰȱ ǯȱ ¹ǰ
ŗŚŖŝŜȬŚŝŖȱ ¨ȱ ȱ Ȯȱ
ęȓǯ