Felipe López Mendoza

CONCURSO DE CUENTO
QUECHUA
UNVERSIDAD NACIONAL DE SAN
CRISTÓBAL DE HUAMANGA

CONCURSO DE CUENTO
QUECHUA
CONCURSO DE CUENTO QUECHUA
UNSCH
http://www.unsch.edu.pe

Para esta edición:

© Colectivo Cultural Amarti
Para su sello Editorial Amarti
R.U.C. 20600135962
Asoc. 09 de diciembre, Mz. F, lote 05, Huamanga
Ayacucho, Perú
Correos: hermes_leap@hotmail.com / unschliteatura@hotmail.es
Teléfonos: # 966162161 / # 966820908

© UNSCH

Dirección editorial:
Luis Eduardo Ayala Pérez

Diseño de cubierta:
C. C. Amarti
Diseño gráfico y diagramación:
C. C. Amarti

Primera edición, febrero de 2017

Tiraje: 1 000 ejemplares

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú

Nº XXXXXXXXXXXXXXX

Prohibida la reproducción total o parcial de esta obra.

IMPRESO EN AYACUCHO, PERÚ

Imprenta Multiservicios Publigraf

ABRIL, 2017
 ÍNDICE

Índice 07

PRIMER PUESTO
Quri kiruyuq runamanta 15
Karina Prado Huyhua

SEGUNDO PUESTO
Upa tankayllu 17
Junior Núñez

TERCER PUESTO
Suma nina 39
Cesar Romero

FINALISTAS
Tiopampa llaqtapa kawsaynin “Lluqanamarka” 53
Matías Ananias Curitomay

Sumaq sunquyuq viyuda warmi 61

Juan Oriel Taipe Palomino

Sunqu suwa 67
Chuchón Jhorman

JURADOS INVITADOS

79
PRESENTACIÓN
COPIA DEL FALLO DEL JURADO
[ 11 ]
[ 12 ]
CONCURSO DE CUENTO
QUECHUA

[ 13 ]
 PRIMER PUESTO

Quri kiruyuq runamanta

Karina Prado Huyhua

Huk apu runas karu llaqtamanta hamusqa, hinaspansi

kunan yachasqan llaqtapi llaqtayakurusqa. Qullqiyuq
runa kasqanman hinas, allin kirunta urqurachikuspan
huk quri kiruta churarachikusqa, riqsisqa kanaypaq, nis-
pan. Quri kiruta churarachikuspas kaynata nisqa: ¡quri
kiruy raykum maypipas, rimariptiypas, asiptiypas ut-
qayllata riqsiruwanqaku kaqniyuq runa kasqayta! Pay
tukuqllañas llipipiq quri kirunwan llaqtanman kitirus-
pan hanayman urayman purikachasqa.
Kay apu runas ichaqa kasqa maqlla maqlla, piña
piña, quri kirunta kikichyachispa rimaq, qaritukuspan
puriqpas kaylawma waklayman. Hatun manchakuy ru-
nas kasqa, paypa imapas kamachikusqallantas, rimas-
qallantas ruwaqku chay llaqtapiqa. Rimaykukuqkupas
ruqunkuta, chukunkuta urqukuykuspankus. Llamkay
maskaq runakunas riqku paypaman llamkapakuq.
Chaysi wata hunta llamkarachispanña wakillanta qull-
qintapas qupuq, mikuchirqayki, wasiypipas puñuchirqayki,
nispas, tukuy imataña yupakuykuq. Chaysi runachaku-
nallaqa kutiqku wasinkuta ancha anchata waqaspa,
¡¿kaychapaqchu watantin hunta llamkapakurqani?!, nis-
panku. Aswansi apu runapa wasinmanqa chayamuqku
mana tipiyta llamkapakuy maskaq runakunaqa.
Runamasinkunatapas nisyu nisyutas chiqñikuq,
qamkunaqa sallqa runam kankichik, kuka achu indyukuna,

[ 15 ]
wakcha, qala wiksa, mana imayuqkuna, nispan. Aswansi
laqlaykachaspan rimaq, ¡ñuqaqa kani qullqisapa,
chakrasapa, uywasapa, ñuqa kaptiymi kay llaqtapi llapa
runachakuna mikusqa, pachasqa kankichik; chaymi
quri kirutapas churachikuni, qamkunaqa kaqmanta
paqarimuspapas aypawaqchichu! Chaynata kamispansi
runamasinwan sirvichikuq. Sallqallanmanta kamispas
llamkaysiqninkunata niq, ¡sallqa runakunaqa kuchiwan
kuskam mikunan!; hinaspas ayllunkunawan huñuyka-
nakuspan asikuq runamasinmanta.
Llamkapakuq runakunapa warmichankunañataqsi
yanapakuq wasimpi pachataqsaykunapi, yanukuykuna-
pi, wasi pichaykunapi, uywakunaman mikuy qarayku-
napi. Apu runapa warmimpas pay hinas runamasin
chiqniq, kaniq, waqachiq kasqa. Warmi qaris kasqaku
tupaq pura, qulluq pura. Allin mikuytapas, aychasapa
mikuytapas paykuna aylluntin purallas mikuqku. Mana
mikuyta atispankupas, puchuntaqa yanqa usuchiqku,
allquman, kuchiman qaraykuqku utaq qupayuqta kuska
wischuyuqku. Manas llamkaysiqninkuna yarqaymanta
kaptimpas quykachiqchu. Muna munarichiq hina mi-
kuqku paykunalla. Llamkaq runakunapaq yanuykachi-
puq huklawpi sara lawata yakullaña qaltinyaqta, ¡sallqa
runakunaqa ima qanratapas rakrachun!, nispan. Mana allin
mikuy llamkaqmasinkunaman qusqanmantapas rimaq
nanaqtas, qullqiywanraq kutakunatapas rantimuni qanra
sallqa runakuna mikunampaq, pitaq ñuqaman mana qullqilla-
paq mikuchiwan. Chay yanuchisqantas manas allqunku-
napas mikuqchu, muskiykuspansi asurikuq. Llamkaq
runakunaqa hinatas mikuqku yarqaymanta.
Llamkaq runakunata hawa pampapis puñuchiq, sa-
llqa runakunaqa allqu, kuchi ayllunwan kuskan puñunan, nis-

[ 16 ]
pan. Manas paykunapa puñunanku hatun wasinkuman
chayayllapas chayachinkuchu. Achikyaq pachamanta
qaspaykunankamas llamkachiqku. Llamkasqanku-
ta qawan apu runaqa silla mulapis ichiykukuspas
riq. Chakra patampi tiyaykuspansi qawan llamkas-
qankuta, kaynata rimapakuspan, ¡imaynamá qullqita allin
llamkanankupaq quchkaptiyqa kay sallqakunaqa tiyakunqaqa,
llamkanankum riki mana samaykuspan! Mana samayka-
chispas llamkachikuq runamasinkunawan, qaqcha qaq-
charispanraq.
Apu runapa hatun punchawnin (santun) chayara-
muptinsi, warminta kaynata nisqa, paqarinmi santuy,
hamunqakun kumparinchikuna, ayllunchikkunapas, wak
kuchitam nakarunqaku chay sallqarunakuna, hinaptinmi,
paqarin qam yanukunki kumarinchikunawan. Sura aqata-
pas ruwachisqa upiyanankupaq, -runaqa watapi hukllatam
santukuna, nispan. Paqarisninta, santun punchawsi ku-
sisqallañas hatarirun quri kiruyuq runaqa. Wasinmansi
huntaykamunku ayllunkuna, kumparinkuna takiwan
tukuy imata apaykukuspanku. Warminñataqsi, panim-
piwan, kumarinkunapiwan yanukuyta miski mikuyta
hallaykunku. Hatun mankapis timpuchinku aychasapa-
ta, yuyusapata, papasapata lawata. Kuchitañataqsi apa-
runku kankachiq.
Rimayta sumaqta tupachispankus miskillataña as-
narichinku yanukuyta. Quri kiru apu runañataqsi kum-
parinkunawan, ayllunkunawan aqata upiyaspanku ta-
kispanku tusuchkanku. Ñá mikuy chayaruptinñataqsi
qarakuyta qallaykunku, kuchi kankatapas llullu mu-
tiyuqta, llullu papayuqta qarakunku. Santuyuqmansi
ñawpaqtaqa hatun latupi miski lawata hatun aycha-
yuqta qaraykunku; huk hatun latupitaqsi, hatun kuchi-

[ 17 ]
kanka aychata llullumutiyuqta, llullupapayuqtawan qa-
raykunku.
Lliwninkus miski mikuyta qallaykunku. Santu-
yuqñataqsi qichusqapaqina kuchi kankataqa makinta-
pas suqu suqurisparaq, ¡añawqá añqwqá! miskisum kasqa,
nisparaq mikuchkasqa. Chaynata mikuchkapatinsi,
kuchipa ankunqa pantaqninman pawaykuruspansi hi-
qiparachisqa santuyuqtaqa. Huk qawarinankupaqqa
pampapiña wallpa nakasqa hina pitititichkasqa, qa-
laychata yanayaruspan. Mikusqankutapas saqiykus-
pankus pawaykunku wayrachiq. Warminsi qaparispan
nin: ¡utqayta hampiqta pusamuychik! Chaysi kumpa-
rin pawaspan pusaramusqa hampiq taytakuta. Ham-
piqsi qawaykuspan nin: wañurunñam, manañam imata
ruwaspapas kawsarichichwanñachu; lliw kaskitakurus-
qaña, qalaytaña chirirusqapas. Aswanqa allichakuychik-
ña vilanaykichikpaq.
Waqaysi qallaykun, warminsi qaparin, ayllunkuna,
kumparinkunapas, ¡ama saqiwaykuchu, kutikamuy!, nis-
pas waqanku. Llumpay waqaysi apu runapa wasimpiqa
kasqa. Manas allin mikuypas kanchu. Sumaq kusikuy-
si tikrakurun hatun llakiman. Chay llaqtapi yachaq ru-
nakunas quri kiruyuq apu runa wañukusqanta yacha-
ruspanku nisqaku: allinmi wañukusqan, maqlla maqlla
runam karqa. wakin runakunas tapukunku: ¿imawantaq
wañukurun?, nispa. Imawan wañukusqan yachaqkuna-
ñataqsi kutichinku, santun punchaw kuchi kanka mikus-
qampis, nispanku. Chaysi ninku llapa runakuna: ¡Ku-
nanya chakranta, uywankunata, quri kirunta, qullqinta,
ima kaqninkunatapas apachun! Chaynata rimaspankus
mana pipas asuykunkuchu wirpun vilakuq qawaykuq-
llapas.

[ 18 ]
 Wañukuq quri kiruyuq apu runapa warmintaña-
taqsi, kumparinkuna llakisqa kukankuta akuspanku
nisqaku, pachanta lluschuspanchik, kukuruchuwan hinachi-
napaq rantiq riy kumari. Manas warminqa kumparinkunata-
qa kasunchu, hinaspas aswan wañukuqpa paninta kamachin
kukuruchu rantiq rinampaq. Warmichaqa manas wañusqa
qusampa. Waqtanmanta qalaycha kuyurinchu mayta-
pas, nisyu nisyutas waqakun yupa yuparispan, ¡kunanqa
piniytaq, mayniytaq qawaykuwanqa!, nispan. Wañusqa wir-
punta yakuwan taqllachinampaqñas kumparinqa wa-
ranmanta pachas chustunampaq kurkuykun. Hinaptinsi
wañukuqpa warminqa, ñuqaman chaytaqa saqiykuway,
nispan. Warantaqa chusturun. Hinaspas wañusqapa
chankantaqa mullkiykuspan hatun kiputa qurquramun,
suma sumaq tiquy tiquy watasqataraq. Chay watasqa-
qa qullqis kakusqa. Warminsi chay qullqitaqa llikllitan
ukuman waqaycharuspan chinkakuykusqa puñunan
wasi ukuman hina waqan waqan.
Chaynas quri kiruyuq apu runaqa qullqintapas ki-
puspan pakasqa chankan ukupi. Tuta punchawsi chay-
nata waqaychasqa. Puñuqpas hina chankampi qullqin
watasqalla. Mayta rispapas kuskachallas puriq qull-
qinwanqa. Chaymi ninku: llumpa llumpay maqlla kay-
mantach nisyuta qullqinta kuyaq, chaynataña chankan
ukupi waqaychanampaqqa.
Puñunan wasi ukumantas unayniqmantaña lluqsi-
ramun warminqa. Qusantaqa kumparinkuna yakuwan
sumaqta maylliruspanku, musuq pachawan churara-
chispanku, vilachkasqakuñas. Chaysi warminqa kum-
parinkunata kamachin, yukalitumanta atawnin urqu-
munankupaq. Chay atawta urquramuspankus chayman
winarunku wañusqataqa. Chay atawtas kikin quri ki-

[ 19 ]
ruyuq apu runa ruwachikusqa tarpukusqan yukaliptu-
manta. Warmintas nipayaq, wañukuptiyqa kay atawniypin
pampachiwanki. Hina quri kiruntintas atawninman hi-
naykunku wilanankupaq. Ayllunkunas, kumarinkuna-
pas llakisqas vilakunku. Wakinsi waqachkan, wakinsi
qaritukuspa kallpanchakuspan nichkanku, ¡ñawpayllam
ñawpachkan, ñuqanchikpas wañuqllam kanchik qipallantacha
qatichkasun! Paqarinchiki pampana kanqa, nispas rima-
pakunku. Tukuy tutas wilanku, kukata akuspanku,
qapruta upya upyaykuspanku. Hampiq taytakupas
tiyapakunsi, runamasiymi riki, imayna runa kaspapas,
nispan. Aswansi hampiq taytakuqa, kuchupi tiyaspa,
kukanta qawaspan, siharunta pitaspa, qapruta malli
malliykuspan, rimarin kaynata nispan, wañuywanqa kus-
kallam kanchik, pipaqpas, maypaqpas, qullqiyuqpaqpas, wak-
chapaqpas wañuyqa chaynallam, wañukuy punchawninchik
chayaramuptinqa ripuqllam kanchik.
Achikyaramuptinsi, wakin ayllunqa allpa uchkuqña
risqaku, quri kiru apu runapa wasñusqa wirpun pam-
pamunankupaq. Wakinñataqsi vilaysispanku hina ti-
yachkanku llaki uyallaña. Warminqa almapa waqtampis
tiyachkan yanay yanayña, ñawimpas punkiy punkiy ni-
siyu waqasqanmanta. Kumarinkunas mikuyta yanukus-
qaku manaraq pampaq apachkaspanku mikunankupaq.
Mikuy chayaruptinsi, qararunku lliw runaman. Mikuyta
tukuruspankus, kumparinkuna, ayllunkunapas alli-
chakuytaña qallaykunku pampamunankupaq. Almata-
qa umruytañas qallaykunku, warminqa yana pachawan
pachasqas waqtanta richkan wayta marqayniyuq, pun-
kiy punkiy ñawiyuqraq.
Chawpiñampis samarinku. Ayllunkunas kukata
aypukamunku, qapruta muyuchimunku. Unay samas-

[ 20 ]
qankumantas, kaqlla almata umrukuykuspanku pam-
paq apanku. Warminñataqsi, panimpiwan waqastin
waqtanta waytata marqaykukuspanku rinku. Pampa-
nankuman chayaruptinkuñataqsi, ayllunkuna uchkuq
riqkuna manaraq uchkusqachu, sinkakuruspanku qun-
qarusqaku uchkuyta. Warminqa llakiwansi nin mana
uchkuq ayllunkunataqa:
—¡Niwankichikman karqa manan uchkuytaqa ati-
saqkuchu —nispa.
—Hinaptin huk uchkuq runakunata maskakuyman
karqa qullqipa chaninwan. —Chaynata rimachkaptinsi
qallakuykun para, wayra, llipipyantin. Hinaptinsi sa-
cha sikikunapi llantukunku. Wakin ayllunkunañataqsi
nisqaku—. Wasimanña kutikusun, paqarinña pampa-
sun, kunanqa atichwanñachu kaynaña parapiqa, nitaq
uchkupas kanraqchu pampanapaqpas.
Hampiq taytakuñataqsi nisqa:
—¡Amayá yanqaqa hamusunchu, imaynamá aya-
taqa kutirichisunqa, upapa ruwanantañach ruwachwan
kaqlla kutichispanchikqa, imaynapas hukllatañayá
kunan pamparusunchik. Achkam qarikunaqa kachka-
niku, utqaytam uchkurusaqkuqa! —Chaysi uchkuyta
qallaykunku hina parapi. Mamapachañataqsi mana
qalaychata kichakuyta munasqachu allpata taqrayara-
chispa, manas waknaña parawampas llampuyanchu.
Hinaptinsi hampiq taytakuqa uchkusqankupi qunqu-
rakuykuspa, pitukuykuspa Pachamamata, hanaq pa-
chata, apukunatapas mañakusqa allpata llampuyayka-
chinampaq, hinaspas qapruchataqa Mamapachaman
nuqnuykachin, siharunta pitaykuspa. Chayraqsi Pa-
chamamaqa kichakuykusqa, waknaña parachkaspansi
usyaramusqa, wayrapas llipityantin kutikun, tayta in-

[ 21 ]
tipas puyukuna asurikuptinsi lluqsiramusqa chirapan-
tinraq. Utqayllamanñas uchkuruptinkus Pachamamaqa
waspirirusqaraq. Uchkuyta tukuruspankus, manaraq
inti yaykuruchkaptin pampaytaña qallaykunku. War-
michanqa qaparinsi, amaraq pampaychikchu, ñuqatawan
pampawaychi, nispansi kahunninmanta hapikuruspa
kacharikuyta munakunchu. Turinñas warmintaqa mar-
qaruspan asurachin, hinaptinsi pamparunku. Hinas wi-
yudanqa waqakun, allpallam runaqa kasqanchik, allpalla-
manmi kutiykusqanchik, nispa. Pampayta tukuruspankus
lliw runakunaqa wañukuqpa wasinmanña kutirisqaku,
hinaspas vilanku pachankunata pichqa punchawkama.
Chay llaqtapi yachaq wilikischañataqsi, iskaynin
wawqinkunata nisqa, kunanmi maqlla runata hina quri ki-
runtinta pamparamunku. Hakuchik kunan chawpitutata, kan-
chaq killallawan quri kirunta qurquramusunchik, achka qull-
qiman rantikurunanchikpaq. Chaysi sinkachaykuspanku,
siharuntapas pitaykuspankus chawpi tutata rinku ri-
man riman hayapa quri qurquq kirun. Uchkuytas qa-
llaykunku, hinaspas ayataqa waskawan chutaspanku
qurquramunku hawaman sasallataña. kahunnintas ki-
charunku, hinaspas ayapa siminta hanllarichinku, huk-
nin wawqinñataqsi tiyarirachimuspan wiqawninmanta
hapirayan. Wilikischañataqsi lliw quri kiruntaqa utqay-
llamanña chutarun. Hinaspas nin:
—Ikay quri kiruqa ñuqapaqmi kanqa, qamkuna-
manñataqmi tupasunkichik huk quri kirunka.
Iskaynin wawqinkunañataqsi kutichinku:
—Chaynata niwaq karqa hinaptinqa manam ha-
muymankuchu karqa, mana qari hina rimaspayki kay-
naña chiripi pusamuwnkiku —nispa.
Wilikischaqa ninsá:

[ 22 ]
 —Ñuqam nikichik riki hamunanchikpaqa, mana
ñuqa niptiyqa manam hamuwaqchikchu karqa; chaymi
ñuqaman iskay quri kiru tupawan.
Huknin wawqinñataqsi nin:
—Chaynaqa ama pipaqpas kachunchu. —Wili-
kischañataqsi, luqlum kasqanki, nispa. Sikurun waw-
qintaqa pamparipuqpaq. Huknin wawqimpas
haytawanñas pawaykun, hinaptinsi kimsankuña siku-
pi hapinarukunku. Hayta, takas hapiykanakunku quri
kiru rayku. Lliwsi ayapa hawampi sikunakunku. Huk-
nin wawqinkaqsi ayata marqakurun, hinaspansi ayata-
ña sikuparachin. Wilikischaqa sinkaniq kaspan haya si-
kuchisqantapas mana musyakusqachu. Allinta yuyayta
hapiruspañas musyakurusqa aya sikuparachisqanta.
Chaysi ayata qichurun wawqinmanta hinaspas atawnin
ukuman wikapaykun. Hinaspas kaqllamanta takawan
apanakunku tukuy pampapi. Chayna panyanakuchkas-
pankus, hukta ayata qawariptinkuqa, ayaqa tiyakuch-
kasqa. Chay huknin wawqin ayata marqakuruspa qas-
qukunapi wilikischawan sikuparachiptinsi, kuchipa
ankunwan qiqipasqanta atquramusqa, hinaspan kawsa-
riramusqa.
Allinta qawaykuptinkuqa, ayaqa laqu kirus, yawar
simiraq, asirayaspan takanakusqankuta qawakuchkas-
qa. Quri kiru suwa maqtakunapaqa umaqarankupas
susunkarunraqsi, chukchankupas lliwsi sayarirun man-
charikuywan. Manas ima ruwaytapas atinkuchu, katka-
tataspankus lluptiytapas atinkuchu, chakinkupas lliwsi
arwinakurusqa. Hinachkaptinsi ayaqa rimariramun:
—¡Ama saqiwaychikchu, suyawaychik, ama man-
chakuwaychikchu, kaqllam kutiramuni, qamkunam
kaqlla kutirachimuwankichik!

[ 23 ]
 Aswansi quri kiru suwakunaqa mancharikurunku,
hinaspas misi waqtasqa hina, chinkakuykunku quri kiru
qurqusqankutapas saqiruspanku lluptikunku hawan
ukun, itana chawpinta, kichkapas kichkachu, rumipas
rumichu, manañas ima nanaytapas musyankuñachu,
imataña saruspapas. Wayqutapas, qaqatapas manaña
musyakuspankus pasarusqaku, hinaspa kimsanku hatu
hatun qaqaman wichiykuspanku, mayu patankama cha-
yarusqaku iskaynin. Wilikischapa wawqinkunaqa qa-
qaman wichispanku rumiman umankuta takarusqaku
ñutqunkupas sirmay sirmay kanankama, uyankupas
yawarmanta mana rikuriysi kasqa. Wilikischañataqsi qa-
qapi sachapa kullunman llumpa llumpayta hapikurus-
qa, chayllañas mana wañurusqachu wawqinkuna hina.
Yawarllañas wirpumpas, uyampas manaña yawarmanta
riksiysi kachkasqa. Llaqtamanta runakuna maskamus-
pansi tariramusqaku qaqakullupi laqarayackaqta. Sasa
sasallatañas qurqunku qaqamanta, hinaspas wasinman
pusaspanku tukuy qurakunawan hampisqaku. Iskaynin
wawqin wañusqatañataq ancha llakiwan pampasqaku.
Chay quri kiruyuq apu runañataqsi maqapay ma-
qapay, kirun urqusqa, uma nanasqa, hamutaspa sapa-
llan achikyan uchku pampasqankupa waqtampi. Quri
kirumpas pampapis killawan llipipipispan wischurayan.
Pacha raypi raypitañas yuyayninman kutiruspan, allin-
ta qawaykachakusqanmanta sayarirun. Upa upallaraq-
si quri kirunta quqarirun, hinaspas illaqchakun wasin
lawman. Hina kukuruchuntinsi, makimpi quri kirunta
apaykukuspan, wasinman yaykuykun, hinaspas wi-
laqkunata nisqa, ¡Kaqaya kutiramuni! Runakunaqa qawa-
rinku apu runataqa, laqu kiru, yawarsimi, makimpi quri
kirun aptarisqata, hina wirpumpi kukuruchuntinta. Hi-

[ 24 ]
naspas lliw vilakuqkunaqa mancharikunku, qaparispa
lluptinku, warmimpas kuchupi waqachkasqanmanta,
¡Way!, nispan lluptilla siqakuykun. Ama saqiwaychichu
ñuqam kani, kutiramunim, nispas apu runaqa, achka kuti-
ta qayakun. Wilakuq runakunas lluptinku, lliw llaqtapi
runakunatapas huñunarachisqaku. Llapa runas huñu-
nakurun hinaspas ninku:
—Maqlla runa kaptinmi taytacha qarquramun,
mana allin manchachikuqta qayaramusunchik —chay-
nata nispankus, rumi marqarisqa runakunaqa apu ru-
napa wasinman yaykurunku, rumiwan qarquqnin.
Rumiwansi chuqayta qallarinku—. ¡Kutiy supay maymi
hamusqallaykita, ñuqaykuqa imanaykikuchuqaya! —nis-
pankus rumiwan panyasqaku.
Apu runaqa pampamansi tikrakurun, quri kirun-
tapas kachaykunsi pampaman, hinaspas qaparispan
qayakun, ¡ama wañuchiwaychichu! Chayñas rumiwan
chuqayta samarunku. Huñunakuruspankus asuykunku
qawaqnin. Chaysi apu runaqa lliw uman pakisqa,
yawarta atquramuspansi nisqa: ¡Pampachaykuwaychik
llapaykichik! Hinaspas hukchallata qimchirusqa. Kunan-
qa chiqaptas wañurusqa. Chaysi warmin pawaykuspan
marqaninman hinaykuspa waqakusqa nisyu nisyuta.
Apu runapa warminqa lliwsi llaqtapi runakunata qaya-
chimuspan mañakusqa kaynata nispan:
—¡Pampachaykullawaychik kay huchasapa war-
mita, ñuqam karqani chiqnikuq, maqlla maqlla war-
mi, mana runamasiy kuyapayaq, imata mikuspaypas
quykuqchu kani!
Chaynatas yupakuykun mana ima allin ruwas-
qankunata.
—Kawsachkaspallam allin pachaman yaykukuna

[ 25 ]
—nispas, qalaychata yapa iman kaqninkunatapas llaq-
tamasinkunaman saqiykuspan, llumpa llumpayta wa-
qaykuspan ripusqa chay llaqtamanta.

Ayacucho, setiembre de 2016

[ 26 ]
 SEGUNDO PUESTO
Upa tankayllu
Junior Núñez

¿Upa Tankayllu? Yuyachkanim Upa tankayllutaqa,

punchun hina uqiniraq arpachanta qipikuykuspan
yaykuykamusqanta, rawkankunaman quri qullqimanta
sillunta watakuykuspan tukaykusqanta. Chay wata karqa
barayuq tayta Maryanu, warmichan Margaritapiwan.
Paypaq tukaqmi hamurqa Upa Tankayllu.
Chay watam karqa Chaska punchaw qapaq raymi
killa, ñuqa maqtikullaraq kachkaptiy. Aswanqa sumaq-
tam rikuykurqani, allintam uyariykurqani Upa Tankay-
llumanta willakuykunataqa. Llumpaytam paymantaqa
huk runakuna rimaqku. Chaymi niqku: wakna suma
sumaq arpa tukanampaqsi runata pampasqa Apu Ya-
yaman. Wakinñataqmi niqku, manas, layqawansi achakita
ruwachikamusqa chayna allin arpa tukanampaq.
Manam pipas kaqtaqa yacharqanikuchu payman-
taqa. Chay punchawsi tayta Maryanu haypachisqa si-
llakawallunta wak Ankapa Wachananman. Manasa
chaynintachu qamusqapas, aswanqa Pampas mayuntas
chimparamusqa. Rikuqninkunam nirqaku:
—¡Yaw wak Upa Tankayllum mayuta kunkankama
yaykukaykamun, manaya waknaña yakupas kuyuriy-
yapas kuyurichinchu! Chay rimaykunam yapa llaqta
runapa simimpi karqa, chayta uyariruspankum wakin
barayuq masin rimaqku tayta Maryanupa qipampi.
—¡Wak tayta Maryanuqa layqatam riki pusaramus-
qa, maychiki layqaykachiwaspanchik llalliruwasunchik!
—¡Upallay tayta Marduniyu! Payllachu allin tusu-

[ 27 ]
qkunata apamun? Ñuqapas allin tusuqkunataqa pus-
amuchkanim riki.
—¡Pich llallinman Upa Tankaylluta arpa tukaypi!
Payqaya risqas Huankasankusman, Laramarkaman,
Kurdubaman, Karwakuchuman, Tibillusman, achka
plasayuqsi riki.
—Imatataq manchakunkichik? Ñuqallamantaqa
allin runachataq.
—¡Qam chayta ninki mana rikuspaykim riki!
—Kunanchiki qawasunchik allin mana allin kasqan-
tapas. Ñuqapas pusamuchkani riki Alambrisilluta.
—Qamllachu tayta Isiduru, ñuqapas Vilkanchus-
mantam riki apamuchkani arpa tukaqniyta. Aki mapas
nichkaykim, wak Upa Tankaylluta allillapi sayarachin-
qam.
—¿Pitataq apamuchkanki tayta Marduniyu?
—Yana Makitam riki, Wayunkani apuwan rimaqta.
Chay punchawmi Yapallan llaqta runam rimarqaku
Upa Tankayllullamantaña, chaynallataq Maryanuman-
tapas. Imamantachá niqku chaynakunata, ñuqaYapaqa
allin runacham karqa tayta Maryanuqa. Chay watam
wayliya raymita pasarqa tayta Maryanu, Yapa apu tukuq
runakuna nisyuta rimaptinku. Manachá qunqanqaku-
chu chay watata, chaymi ñuqapas mana qunqanichu,
pich qunqarunman Yana Misita, Nina Chakita, Puka
Pillpintuta, chaynallataq uqi ñawi Ibaristata.
Upa Tankaylluqa wak Cocas llaqtamantam karqa.
Hatun karay runa, rampu maki, chaprasapa, uqi luqu-
chayuq, yana bayita warayuq. Chayaykamurqa uqi llik-
lla wachakayuq, kuka kintu piskachayuq kusi kusiyllaña.
Plasakuchumpi tiyaykuspanmi kukanta qawaykurqa.
—Apu Llallawi, niykuwayá imayna kanaytapas, pa-

[ 28 ]
qarin mincha imam suyawasqanta.
—¡Tayta Griguriyu, maynintataq chayaramurqan-
ki? ¡Yaw! yanqachiki dispinsiruyqa suyachkasunki wak
Ankapa Wachanampi. —Kusisqallaña mama Margarita-
qa chaskiykurqa Upa Tankayllutaqa.
—¡Piñamá wak Vilkanchusnintaraqa muyumuch-
kanqa! Chay qalawasakunaqaya upyaywampas harka-
muwanmanchiki karqa.
Kara iskay chunka iskayniyuq qapaq raymi, wayli-
ya tiyarichiy punchaw. Chay punchaw tusuqkuna-
pas chayamurqaku sapa maysunkuman. Wakin tusu-
qkunam karu llaqtakunamanta chayamurqaku, chaymi
sapa maysu suyaqku aqawan, kimawchakunawan.
Apakuykunapas kaq sapa ayllumantam. Kusisqallañam
chaskiq Tayta Maryanu chay sutipa asiychanwan. Chay
tutam sapa tusuq yachasqanta tusuq.
Wayliya tusuqkuna qawanayraykum chay tuta upa-
llalla wasiymanta lluqsiruspay, utqayllamanña chaya-
rurqani tayta Maryanupa wasinmam. Chayaruptiymi
kachkasqaku guiyadur akllaypi. Wakna kuchupim ti-
yachkasqa warmintin tayta Maryanu, chuntamanta ba-
ranta qapikuykuspan quri qullqikunawan kaskillachis-
qata. Pich qunqanman waknaña sumaq tusuyta, sumaq
pampayllanuchata, warakiyuchata. Upa Tankayllum
wiksasapa arpachanta tiqupachaykuspam qayakuyta
tukaykamurqa, Yana Misi qallaykamunampaq. Mana-
ñam musuñachu kasqa, uyarirqanim allin tususqan-
manta rimasqankuta. Chay tutam kay ñawi ruruywan
rikuykurqani allin tusuq kasqanta. Manam yacharqani-
kuchu imamanta Yana Misi nispa sutichasqankuta. Ñu-
qapas kayna rimaqllatam uyarirqani: misitas mikunman
kasqa. Wakinmi niq: manas, yana misipa yawarnintas

[ 29 ]
upyarunman kasqa. Huktañataqmi niqku achakiyuq-
si, nispanku. Aswanqa ñuqaqa rikurqani pipas maypas
runa hinallatam, rinrisapa runa, qitya hina yana luqu-
chayuq taksankamalla runa.
Chaynallataqmi Nina Chakipas, Laramarka llaq-
tamanta hamusqa, musullaraqmi kasqa, sapatumpas
pampampi irraqisniyuqraq. Paywan kuskam hamusqa
Puka Pillpintu, sumaq sipascha, wikuñachapa millwan-
manta walichayuq, chuqllupa chukchachan hina chuk-
chayuq, sibada ñawicha, qallwas tuna hina puka simi-
cha, waylischa hina tipi wiqawcha. Chaypitaqmi kasqa
Ibaristapas, sumaq sumaq sipascha, kuyapachallaña
uyachayuq, luwichupa sinqan hina sullaq sinqacha.
Chayna wayliya tusuqkuna qawaykusqankuman-
tam tayta Maryanu sayariykuspan tapurqa chaypi ti-
yaqkunata, pim guiadur kanampaq. Pich ninman kara
huqta. Kikin Upa Tankayllum niykurqa:
—Tayta Maryanu, llaqta masiy Yana Misiyá kachun,
payqaya maypipas tusuqñam, paywan kuskachiki kan-
qaku Nina Chaki, warmichakunapiñataq, Ibaristawan
Puka Pilpintu.
—Chayqa allinmi tayta Griguriyu, chupapaqa war-
machaykunatapasñachiki tusuchisaq.
—Ariya, chaypaqaya uchuy warmachakunatapas-
ñachiki tusuchinki.
Chaynata uyariykuspanmi tayta Maryanu kamachi-
muq sirvisiyunkunata, sapakamapaq uchuy chatuchaku-
napi chunkulata muyuchimunankupaq. Chayna raymi-
kuna pasanankupaqmi hatun maqmakunapi aqakuqku,
sumaq miski suramanta. Miski miski aqa kanampaq, su-
ratam puñuchiqku pichqa utaq suqta punchaw, chaymi
kaq aqaqa maychikapas upya upyakuy, apukunapas up-

[ 30 ]
yaruspanqa puñurunmancha. Wakcha kayninwampas
tayta Maryanuqa warmichantin aychatapas allinnintam
apachimurqa, tawa llamataraqmi nakachimusqa. Chay-
mi alli allinta rayminta pasarurqa.
Allin tusuqkunaqa sumaqtam waqaychakuqku,
manam ima mikuytapas utaq upyaytapas chaskiqkuchu
mana maysuntimantaqa. Layqarunankumantam sapa-
tumpa pampanman rudata, qasitapas hinakuqku, chay-
na tusuypi mana llallirachikunampaq. Sapa kapatasmi
waqaychaq sumaqta tusuqkunataqa, kaqmi tusuq kapa-
tas, arpa kapataspas. ¡Ay! maytaraq rin chay watakuna,
musu kawsay, tusuqpaqa chakillanñam siqsiq.
Paqarisnintinmi pacha raypi raypicharaq bara-
pa albasirnin rikcharichimuq kimawchawan: ¡qariku-
na umata qampiykuspayá puririmusun! Kimawchata
upyaykuspankum qallaykuqku allichakuyta tusustin
puririmunankupaq. Maysum pachachiq sapa tusuqta,
qarikunamanmi ribusata wallqaykachiq sunaqatapas
hapiykachiq chaspinampaq. Warmikunamanñataqmi
llikllitata wasanman tipaykuq, chipipiriq asusinatapas,
rapikunamanta ruwasqata hapiykachiq.
Chay punchawkunatach mana qunqachkasaqchu
wañuy patapipas, Upa Tankayllupa arpachantach uya-
richkasaq, Puka Pillpintupa sapatiyayninchiki abiyuy
kanqa. Allin watam chay wata karqa, puquy killa cha-
yamuptin, tukuylla tuta paraspan, Wayunkanipi puyu
tiyakuq iskay utaq kimsa punchaw hina. Taytaytam niq-
ta uyariq kani: sichus Wayunkani urqupa umampi puyu
tiyanqa, hinaptinqa parakunqam tutantin punchawnin-
tin. Chayraqmi tunaskunapas ñawpaq kaq puqurimur-
qa, sarapas parwayta yachapakuchkarqa, durasnupa
rurumpas qilluyamurqa.

[ 31 ]
 Chay tuta Puka Pillpintu rikurusqaymantam mana
qunqanichu uyachanta, chay ñawichanta. Chayna pu-
riramuspankum, iskay chunka tawayuq tutaykuqtam
sumaq sumaqta tusupaykuspanku allichakunku atipa-
nakuyman rinankupaq. Chaupi tutaman qallaykuq ati-
panakuy niñucha Qisuspa paqarimusqanta yupaychas-
panku.
Yaqa chawpi tutatam lluqsiykuqku hatun qarawi-
ta qarawispanku, plasa chahawpipi tusuq. Ñataq Upa
Tankayllupa arpampa waqasqanta uyarispankum, lliw
wasintin riqku plasaman atipanakuy qawakuq. Ña-
taq sunaqas chaspiypim runakuna niqku: yaw tayta
Maryanu, qamqaya wayra hinam yaykuykunki. Upa
Tankayllupa arpanqa sumaq chuyachatam waqaq. Yana
Misipa sapatiyayniwanqa aswanñam pampapas kuyuri-
kuq. Chayna sumaqta tusustinmi yupaychana wasiman
yaykuykuqku niñucha yupaychaq, hatun qarawiku-
nawan.
Bilin purtalpis
niñucha paqarimun,
ichu kirawpi
riti sawnayuq
chiri wayrapi.

Chaynata ñiñuchata yupaycharamusqankumantam

chawpi plasa pampapi sumaqta tiyaykuspanku atipa-
nakuyta arpa pura qallaykuq harawikunawan, chay-
mantañataq qatiykuq tusuy maysumanta chupakama.
Llallinakuypim hapiykanakuqku kupliru, tusuq kapa-
tas, guiadur, guiadura, traskilla pura.
Chay chiqap atipanakuy qallariykunankupaqmi ba-
rayuq pura rimanakuykuqku pim ñawpaykunampaq.

[ 32 ]
Qallaykurqa Upa Tankayllu chay sumaq qayakuywan.
¡Ay qayakuy! Sumaq miski uyarina. Chay tuta runaqa
huntay huntaymi kakurqa. Yapa runa qawaqmi man-
chakuyllawanña kusikuqku, wakinqa ñuqa hinapas
chayraqmi rikurqaku Upa Tankaylluta.
Mana maypipas rikusqankutam chay tuta rikurqaku
Upa Tankaylluta, Yana Misita. Hatun Alambrisillupas
qawaykuspanmi tumpata mancharikurqa. Chay sumaq
tunadachakunaqa mana qunqaymi; qayakuy, malli-
nakuy, añascha, atuqcha, maswa qatay, pampayllanu,
triynaditu, pantachi, traskiyu, kaskabil, warakiyay, pas-
kuwas. Ay maytaraq rin, rikchakapuwan chisipas kan-
man hinallaraqmi. Yana Misi maqtachatam tusukuyta
qallakuykura, nuyusqa pampatapas husnirirachiram,
chaynallataq Nina Chakipas. Guiadurakuna qallaykup-
tinmi Upa Tankayllu aswan sumaqta tukakaykamurqa.
Mana tusuqtapas tusurachinmanmi karqa. Wayrapapas
yaqa tusurunampaq hinam, mayupapas yaqa sayaru-
nampaq hinam, parapapas yaqa paraykamunampaq
hinam arpanta suma sumaqta waqaykachirqa.
Ñam pachapas raypiykamuchkaraña, hinallaraqmi
atipanakuyqa kakurqa. Puka Pillpintucha tipi wiqawcha
waylischa hina, maqtachata sapatiyaykurqa, chaynata
qawaspankum Yapa maqtikukuna qawarayaqku anka
hinaña.
Arí, ñuqapas qawallarqanim ñawichallaypas
utinankama, aswan sapa muyuriynimpim qawari-
muwaptin sunquy kusirikuq, wañusqamanta hinam
kawsariramurqani, mana wayta waytaqtapas panchiri-
rachimurqam. Ñataq qawariykuptiymi paypas qawa-
muwaq sumaqllata asicharispa chay iskay chaskakuna
hina kanchariq ñawichanwan. Sapa qawarimuwaptinmi

[ 33 ]
sunquchallay pawaykachaq.
Allinta qawarikuptiyqa intipas hawaykutañam
chipaykamuchkasqa, Puka muqumampas haypara-
musqañam. Yapa raymiyuq barakunapas chunkulata
muyuchimuchkasqam, quñi aqatapas aypuchkasqaku
uchuy hatunman. Chaypas maypas ripuqpas ripuynin-
tapas qunqaruspam upyakurusqaku, sumaq atipanakuy
qawakusqankupi.
Sumaqta Chakabamba llaqtayqa hawariykuptiyqa
sumaq llaqtam kasqa, tunaspa intusqan, sumaq pam-
pachapi, Yapallan waytapa pachachisqan. Wichinka
hatamanta Tutayaq ukukama qallwas tunayuq, sara
chakrapas parwallaña tukuy pampapi mastarikuchkas-
qa. Pampas mayupas kuyuyllañam kuyuchkasqa puka
llimpillaña, daliyaskunapas sapa wasipim wayta-
richkasqa, plasaykumantapas tawa ñanmi risqa, tukuy
pampapas qumirllañam kasqa, manachiki chaykunata
sumaqta qawarirqanichu. Chay punchawraqmi sumaq-
ta uyarirurqani pichiwchakunatapas sumaq takisqanta.
Chayraqmi rikuykurqani Wichinka pampapi triqupa
sisarisqantapas, sunchukunapa waytarisqantapas, man-
sanakuna pukayarisqantapas. Chay sumaq asnayninmi
maypas purikuqta sinkarichiqraq, tukuy qatapi ritama
waytallaña asnarikamuq. May illaqkunapas chaypim
yachakuyta munaqku.
Chaymi sumaqta sunquyta tapukuykuptiyqa mu-
nasqa qatikuyta Puka Pillpintuta, manam yacharqa-
nichu imam sutin kasqanta. Chawpi punchawtam
chayraq tukururqa atipanakuy, chaymantam sapa
runa ripukuqku wasinkuman sinka sinkallaña. Hatun
atipanakuy tukuruptinmi paskuwaswanñam kutiqku
wasinkuman sapa barayuq. Chaymi utqayllamanña qa-

[ 34 ]
tirqani Puka Pillpintu qawanayrayku, sutintapas yacha-
nayrayku, sumaq ñawichantapas rikuykunayrayku.
Paskuwas punchawpiqa tusuq qaritam warmiman
pachachiqku, warmitañataqmi qariman. Hatun Upa
Tankayllum mikuruspanña chimpa llaqtanta qawaris-
pan nirqa: manañapaschá kutimusaqchu, wayrallañach
purichkanqa ñuqa tukuspan urqun urqun, qasan qasan.
Chaynakunata rimaq wañukunanta yachakuq hinañach,
yaqa huk watanmanqa nirqaku wañukunmi nispanku.
Ñannin ñanninmi paskuwaswan puriqku, chaynama
tayta Maryanupas purimurqa baranta hapikuykuspan,
purikuq runakunaman chunkulakustin. Sutillam Upa
Tankayllupas llaki tunadakunataña tukamuq, paskuwas
takikunata takispankum wayra hina muyuriqku.

//Warmachaykitam kachamunki,
ruktukchay//,
//llullu kalabasatam qipichimusaq,
ruktukchay//,
paskuwas punchaw tiqtikunaykipaq,
ruktukchay.
Chayna kaptikim
paniki wachan,
ruktukchay,
tunas tunaspa sikimpi,
ranra ranrapa chawpimpi.

Ñataq chisinkuykamuchkaptinña takipas

llakillañam taytakunapaqa, musu sipas tusuqkunapaqa
manaya.
Qarikuna:
//Guiyadura pasñayta

[ 35 ]
 piraq hapiykunqa//,
//manaraq ñuqallay
hapiykullachkaptiy//.
Warmikuna:
//Guiadur maqtayta
piraq llapchaykunqa//,
//manaraq ñuqallay
llapchaykullachkaptiy//.

Chaynata puriramuspankum karu ripuqqa utqay-

man hipichakuq. Upa Tankayllupas ripuy chakillañam
allichakuyta qallaykurqa. Chaymi tayta Maryanu warmi-
chantin abiyunta qipichapurqa; tunaskunata, traqunta,
aqanta, buñuylusninta, humintanta, wichun aychaytan,
uchunta, millwa qaranta, uma hampinta, tantanta, ñan-
ninta, abiyu butillantawan. Chaynallam tusuqninkuna-
paqpas qipichapuq. Waynuchata takikuykuspankum
maysatawan maysuta tusuykachirqaku suma sumaqta.

Killinchallay wamanchallay
rapraykipi apakuway
rapraykipi apawaspa
ñanllaman churaykuway,
chaymantaqa ripusaqsi,
chaymantaqa pasasaqsi
wayralla hina muyurispay,
mayulla hina haparispay.

Chay takita yuyariptiymi sunquypas nanarinraq.

Mana rikusqaytam chay punchaw chayraq Puka Pillpin-
tuta rikururqani takiqta. Takiyta tukuruspanmi qawa-
riykamuwarqa asirispan. Sumaqta qawariptiyqa Upa

[ 36 ]
Tankayllupas waqachkasqam, tayta Maryanupas
wiqi ñawintinmi aqata muyuchimuchkasqa chaypi
sapa runa kaqman. Chayta hawaykuspaymi ñu-
qapas waqayta munarqani, hinaspaymi Puka Pill-
pintuwan ripukuyta munarqani.
—Yaw maqta, wak Tunamuqukamalla hipin-
ta aparaysipuway – nispa kamaykachiwarqa tayta
Maryanu.
Tunamuqukama apaysispaymi kuska rir-
qaniku Upa Tankaylluwan, Yana Misiwan, Nina
Chakiwan, Puka Pillpintuwampas mana imata-
pas rimarinakuspayku. Chaykama chayarachip-
tiymi ripukurqaku, sapallaymi qiparurqani wiqi
ñawintin. Qawachkaptillaymi Ankapa Wachanan-
ta siqarurqaku. Chay muqumantam tayta Upa
Tankaylluwan Puka Pillpintullaña qawariykamur-
qa. Manañachá tupaykusaqchu Puka Pillpintuwan
nispaymi waqayta munarqani, hinaptinmi uyayta
wiqillayña qarparimurqa. Ariyá manañam tupani-
ñachu kunankama. Waqay watakuna chayamup-
timpas maypiya karqa, ñuqaqa karu llaqtaman
ripukurqani ayqiypawan. Upa Tankayllumanta
nitaq Puka Pillpintumanta uyarirqanichu wak
karu llaqtapiqa. Runakunallatañam rimaqta uyariq
kani: hatun Upa Tankaylluqa wañukunsi. Wakin
niq, manas, Apu Yayawis kawsaqllata aparun. Wakin,
manas, Wankavilikamansi ripukun, niqku. Ariyá chay
punchawmantam pipas manaña rikurqañachu,
aswanqa uyariyllañam uyariq kaniku arpacham-
pa waqasqanta wak Ankapa Wachanampi. Wakin
niqku uyarinim nispaku, riti urqupim tukakuspan

[ 37 ]
tiyachkan, Yawar Qucha pampapis wayrawan kuska pu-
rikuqta rikuqku, Sillpita qatapi qarawiqta, Pukamuqupi
waqaqta, Llallawi urqupi sukakuqta. Lastawan parawan
purikuqtas rikuqku. Yana Misillañas ñawsayaynim-
pi niq: rikunim Upa Tankaylluta nispa. Kunan pun-
chawkunaqa manañam yachankuñachu imatapas, qipa
wiñay warmakunaqa huklaw llaqtakunapa kawsayninta
yachapakuspankum manaña waqaychankuñachu Yapa
ruwayninchikunata, aswanñam wañuchichkanku.
Wañukunay patankamach Puka Pillpintupa taki-
llantaña uyarisaq wakllay Sillpita urquta hawaspay,
Intipa Tiyanan urquta rikuspay, wayrakunapa apamus-
qanta uyaykachaspay, Pampas mayupa waqasqanta lla-
kiysispay, Upa Tankaylluta yuyarispay…
—Sunquymi hanwan hipakun, manam qunqasayki-
chu Rugiliyu. Sutiyqa Andriyam.

[ 38 ]
 TERCER PUESTO

Suma nina
Cesar Romero

Pachamama sumaq wawn

Ñawpa ñawpaq pachamantaraqsi, mana yuyay

atiy watakunamantaraq, Pachamama tiyasqa ancha
ancha chirinan, wayranan hatun urqupa umampi.
Chaymantas huk rumipa hawampi tiyaykuspan
qawasqa intipa imayna yaykusqanta, uywakunapa,
kawsaykunapa imayna sumaq puñusqantapas. Chayna,
qawakuchkaptinsi huk runa qipa qipampi waqaramusqa
takistin, hinaptinsi Pachamamaqa mancharikusqa. Chay
runas kaynata takisqa:

Ichucha mana mamayuq

ichucha mana taytayuq
hay vidita, vida mia
imaynallaraq kawsasun
haykaynallaraq kawsasun

Pachamamas mancha machaq qawaq risqa. Hinas-

pansi rikurusqa chay runapa llaki, llakillataña waqas-
qanta. Upallalla asuykuspansi rumipa qipachanmanta
qawasqa. Runachaqa taytakuchañas kasqa, hinallas taki
takiykuspanraq waqachakusqa qapa qapariykusparaq.
Pachamamapas llakikurusqaraqsi waknaña llaki wa-
qayninta uyarispan. Tutaykuruptinñas Pachamamaqa
asuykusqa runachamanqa.
—¿Imamantam waqanki llaki llakillataña? —Runa-

[ 39 ]
chaqa mancharikuruspan waqaytapas qunqarun. Upahi-
naraq qawarayarusqa Pachamamataqa.
Taytakucha allinta qawaykuptinsi, suma sumaq
warmi, pachampas waytakunamanta ruwasqaraqsi, ri-
mapayamuchkasqa. Chaysi Pachamama kasqanta ut-
qaylla riqsirusqa, hinaspas willakusqa llakinta:
—Mamakuchaymi, saqiruwan mamallay.
—Imayna ¿Piwantaq pasakun?
—Mamay, payqa ñawparuwanñam riki.
—¿Maymanmi ñawparusunki?
—Wañukurunmi qaynin punchawlla.
—¡Aaaaaah….! Payqa allinmi kachkan, amaña wa-
qaychu, wawallay.
—Mamay, ichucha hinam kachkani sapachallay.
—¿Churikikunaqa maypitaq kachkan?
—Manam churiyqa kanchu, mamay, qulluqmi kara-
niku.
—Amaña waqaychu chaynataqa, wawallay.
—Mamallay, sapallayqa manam imatapas ruwayta
atillanichu. Mamakuchallaywanqa takistinmi imatapas
ruwaq kaniku. Kunan payqa kanñachu, pachallantañam
waqastin qawani.
Chayta uyarispas Pachamaqa llakirikusqa taytaku-
chamantaqa. Hinaspas sunqu ukullampi nisqa:
¿Imaynataq sapallanqa kanqa, imatataq ruwayman?.
Chayna uyarayachkaptinsi urqumanta huk taruka
pawastin hamuchkasqa. Chayta qawaykuspansi Pacha-
mamaqa kusisqallaña taytakuchata nisqa:
—Amaña waqaychu, ñuqapa sumaq wawaymi
qanwan kanqa.
—¡¿Wawayki, mamay?!
—Arí, wawaymi uywakusunki.

[ 40 ]
 Chaysi taytakuchapaqa llaki sunqumpas kusiri-
kurusqa. Pachamamaqa hatun chukchanta hapiykus-
pa kuchukurusqa. Ninatas ratarachisqa ichukunawan,
hinaspas chukchantaqa kañaykusqa. Chay Chukchan
kañasqan ninallamantas huk quri tarukacha rikurira-
musqa. Tarukachas suma sumaqcha kasqa, quri kaq-
llaña qarampas, atakachankunapas yanay yanaycha,
kiruchampas riti hina yuraq yuraqcha, sumaq kuyay-
challañas kasqa.
Pachamamas wawan tarukachata kuya kuyaykus-
pan, taytakuchataqa nisqa:
—Amapunin wawallaytaqa imamantapas waqa-
chinkichu.
—Arí, mamallay, manam waqachisaqchu suma su-
maq wawallaykitaqa, aswanmi ancha anchata tukuy
sunquywan kuyakusaq.
—¡Allinta uyariway!, wawaypa sutinmi “Sumaq
Nina”, pay waqaptinqa hanaq pachamantam nina para
paramunqa.
—Chaynaqa, mamallay, ¿imatataq ruwaymam
mana waqanampaq?
—Wawallayqa waqan qaqchasqam, maqasqam.
Chaymi ama qaqchankichu nitaq maqankichu, aswanqa
allí allintam wayllunki.
Chaynata kunakuykuspansi Pachamaqa chinkarus-
qa. Taytakuchañataqsi kusisqa wasinman kutisqa Sumaq
Ninawan kuska. Sumaq Ninapas kusisqas ñawpaqninku-
napi pawakachasqa. Wasinman chayaruspas taytakuqa
millwa qaranta mastakuyta qallaykusqa, ¡alalawya kay
urqukunapiqa chirikunmi llumpayta!, nispa. Tarukaña-
taqsi, ¡Chirinya, chirinmi riki kay urqukunapiqa!, nispa
rimariramusqa. Taytakuñataqsi mancha machaq, ¡¿Pi

[ 41 ]
aqaruwaytaq chay rimaramun?!, nispan hawaman lluq-
siruspan qawaykachakusqa. Ñuqam rimaramuni taytay!,
nispa tarukaqa ñawpaqnimpi sayarusqa. ¡Sumaq Nina
rimaytachus yachasqanki?, nin taytakuqa manchasqaraq.
¡Nis, ñuqapas rimayta yachanim riki! ¿Imaynampitaq
ñuqa mana rimaymanchu?, nispas Sumaq Ninaqa rima-
payaykuysqa taytakuchataqa. Chaynaqa rimanakusunchi-
kyá, nisqa kutichisqa taytakuqa. Arí rimakusun, takikusun,
tusukusun, nispa Sumaq Ninaqa pawakachasqa taytaku-
pa waqtankunapi.
Mastakuytas tukurusqaña taytakuqa, hinaspas pu-
ñukuchkasqaña. ¡Rimasun, rimasun, rimasun!, nispas
Sumaq Nina taytakuta rikcharachin. Manas qaqchayta-
pas atinchu hamuy puñukusunña, paqarinña rimasun, ta-
kikusun, tusukusun, nispas nin taytakuchaqa. Sumaq Ni-
nañataqsi pawakachastin yaykurun puñuq. Chirikusqas
chay tuta, hinaptinsi Sumaq Ninaqa ustuykurusqa quñi
quñi waqtanman, chaysi taytakuqa chiritapas musyasa-
chu.
Inti lluqsiramuptinsi taytakuqa rikcharirusqa Su-
maq Ninata maskastin. Manas kasqañachu Sumaq Ni-
naqa, hinamtinsi manchasqa wasinmanta lluqsiruspan
maskasqa. Sumaq Ninañataqsi tayakunata, karkaku-
na yanukunankupaq apaykukuspan kutimuchkasqa.
¡¿Tuta tutallaraqchu lluqsirqanki?!, nispas tapusqa
taytakuqa. ¡Arí! ¿Manataq tayaykipas nitaq karkaykipas
kasqachu, imawantaq yanukunchikman karqá?!, nispas ku-
tichikusqa Sumaq Ninaqa. ¿Imaynatataq aparamuranki
achka achkataqa?, nispas taytakuqa tapusqa achka taya-
ta qawaykuspa. Wiskachakunam apaysimuwarqa, nispas
nisqa Sumaq Ninaqa.
Chay punchawsi allinta yanukuruspanku miskilla-

[ 42 ]
taña mikurusqaku. Taytakuqa mamakuchanta yuyari-
ruspansi takikuyta qallaykusqa llaki llakillataña:

Wayta clavilcha
pukay pukaycha
imallamantam
pukayankichu.

Wayta rusascha
pukay pukaycha
haykallamantam
pukayankichu.

Kuyakuykitaq
wayllukuykitaq
imallamantan
pukayankichu.

Wayllukuykitaq
kuyakuykitaq
haykallamantam
pukayankichu.

Chayta uyarispas Sumaq Ninaqa nisqa: Taytay amaña

llaki takita takiyñachu, mamakuykiqa manayá munanmanchu
karqa llakisqa kanaykitaqa. Aswan takikusun mamakuchayki-
wampas kachkachwan hina. Chaysi taytakuchaqa kusisqa-
llaña wasin ukuman yaykuruspan (imataya maskayta qa-
llaykun); ¡maymantaq chayta churaruni… kaypichusmi
kachkan, akachaw kichkatapas lapcharuni… kayqaya
kayman churarusqani qanrataqa!, nispas allpay allpay
lluqsiramusqa lata guitarra mana lliw qaytuyuq apti-

[ 43 ]
risqa. Kaywanmi mamakuchaywanqa takikuspayku tusukuq
kaniku, nispa taytakuqa upa hinaraq asirayasqa. Takiyka-
chimuy tusunaypaq, nisqa Sumaq Ninaqa tusukachastin.
Hinaptinsi taytakuchaqa takiykachimun guitarrantaqa
takiykustin:

Urquntas, qasantas
saqsa chapucha qamuchkan

Sirpintinawan saqsay saqsaycha

talkuchawawan chapuy chapuycha.

Kaytam takikuchwanqa tukuy punchawpas, nin Sumaq

Ninachaqa. Arí karnavalkunata, pumpinkunata, hirran-
sakunatapas sumaqtam takikuq kaniku mamakuchaywan-
qa, nispas taytakuchaqa guitarranta waqachistin. Ñuqa
yachani huk pumpinchata, takiykamusaq, nispas Sumaq
Ninachaqa takiykun:

Guitarrachay rachiy, rachiy

wasichallaykiman yaykuykamuchkani
warma vidallayta, sultira vidallayta yuyarisaq nispa.
Si no me quieres que voy hacer,
si no me amas que voy hacer
agua de río quisiera ser, irme lejos y nunca volver.

Miskillatañas takispanku tusukusqaku. Hinap-

tinsi takisqankuta uyariramusqaku pichqa suwakuna.
Chay suwakunas takita uya uyariykuspanku qatipara-
musqaku taytakuchapa wasinkama. Manas imampas
kasqachu suwakunankupaq hina, chaysi quri llimpi ta-
rukachata pawakachachkaqta qawaykuspanku muna-

[ 44 ]
payarusqaku suwakunankupaq, suyaykusun taytaku pu-
ñunanta hinaspañan wak quri tarukachataqa apakusun, nispa
rimanakusqaku. Suyasqaku taytakucha puñunankama.
Puñuruptinñas asuykusqaku tarukacha hapiq. Manas
tarukachaqa puñunampiqa kasqachu. Sumaq Ninaqa
suwakuna hamusqanta musyarusqaña, hinaspas urqu
sikiman ripukusqa. Manas suwakunaqa tarisqakuchu
tarukachataqa, chaysi taytakupa wasinman yaykurus-
panku tapusqaku. Manas taytakuqa yachanchu maypi
tarukacha kasqanta. Hinaptinsi suwakunaqa maqayta
qallaykusqaku ñawipiraq, chakipiraq, wiksampiraq;
hayta, takas tukunku. Taytakuñataqsi qaparin, ¡ananaw
amañayá chaynataqa maqallawaychikñachu!, nispa.
Taytakuchapa qaparisqanta uyariramuspansi, Su-
maq Ninaqa utqayllaña hamusqa urqumanta waqastin,
¡taytay, taytay!, nispan. Suwakunañataqsi kusirikurus-
qaku tarukacha waqastin hamuqta uyariruspanku.
Yapanku lluqsirusqaku tarukacha hapiq. Chaysi hanaq
pachamanta nina para paramuyta qallaykusqa, hinap-
tinsi mancharikusqaku maqtachata. ¡Ama, amapuni
maqaychikchu taytaytaqa!, nispas waqastin hamus-
chkasqa tarukachaqa. Taytakuchapa wasin punkupi
manchay manchay suwakuna sayachkaqtas nina para
lliw ruparusqa, sansallanñas qiparusqa. Taytakuchapa
wasimpas rupachkasqas hinaptinsi Sumaq Ninaqa sa-
yarichispan urqumusqa. Wita witas taytakuchaqa wasin
ukumanta lluqsimumpan mancharisqa qawan lliw ka-
ñakusqanta.
Chayna qawakuchkaptinsi Pachamamaqa piñasqa
rikuriramusqa ¡¿Imamantam waway waqarurqa?!, nis-
pas taytakuchata tapun. Mamallay manan atiraniñachu
sayariytapas Sumaq Ninañam hatarichiwarqa, yaqallam ka-

[ 45 ]
ñakurunipas, nispas willakun. Sumaq Ninaqa man-
chay manchaysi qawasqa ichukunapas kañakus-
qanta. Pachamamas Sumaq Ninaman asuykuspan
tapusqa ¿Imamantam waqarurqanki wawallay?,
nispan. Sumaq Ninas llakiy llakiy willakun Pa-
chamamamanqa, mamay manchakururanim taytaku-
chata sipirunankumanta, paytaqa kuyaniñam mamay;
suwakuna maqaptinmi waqarurqani, manam payqa wa-
qachiwarqachu. Chaysi pachamamaqa allinta yacha-
ykuspan, sumaq wawanta kuyaykuspan nin, suma
sumaq wawallay amañayá waqayñachu, aswan kay ni-
nata wañuchisun manaraq wak urquta ruparuch-
kaptin. Takiysiwaychi chiwakuchaman para mañakamu-
nampaq. Kimsankus chiwakuchata qayakunku kay-
nata takispanku:

Chiwaku, chiwakituy
para yakuta mañamuy
chiwaku, chiwakituy
yaku parata mañamuy

Chulluchiy nispa, chulluchiy nispa

takirikustin mañamuy
chulluchiy nispa, chulluchiy nispa
takirikustin mañamuy

Para yaku kawsaypunim

pukyu yaku miskipunim
para yaku kawsaypunim
pukyu yaku miskipunim

[ 46 ]
 Chaynata takiykuptinkus yana puyu rikuri-
ramuspan maqtachata paraykamusqa, ninaku-
natapas lliwsi wañurachisqa, hinaspañas chinka-
rusqaku puyukunaqa. Taytakuchapa wasinta
qawaykuspas Pachamama nisqa, manam kaypiqa
puñuwaqchichu. Tutaykamuchkanña ¿Maypitaq pu-
ñunkichi?. Taytakuchas tumpata asirispan nis-
qa, Sumaq Ninata quñi quñichata ullqakuykuspaymi
puñukusaq, mamallay. Taytakupa wasimpis lliw
imankunapas kañakurusqa, chaysi Pachamaqa pu-
sarusqa Sumaq Ninatawan kuskata urqu sikinman.
Urqutas takaykun hinaptinsi urquqa kiqillanman-
ta kichakuykun. Chaypis Pachamaqa wasinkuta
ruwaykun sumaq rumichakunawan, llampu ichu-
chakunawam qataykun, punkuntapas churaykun
machu machu rumiwam. Hinaspañataq niykusqa,
kay rumiqa kuyurinqa huk sumaq takichawanmi, chay
takichataqa yachachisqaykichikmi qamkunallaman,
chaysi Pachamamaqa takiykun:

Chiwanki, chiwanki
manchachiwanki
triguchaytapas mana saruchkaptiy
tunachaytapas mana mikuchkaptiy.

Chaynata takiykuptinsi rumiqa suchurirun,

hinaptinsi Pachamama nin, Lluqsimunaykichipaqpas
chaynallatam takinkichik. Hinaspas Pachamamaqa
chinkarusqa. Yaykuruspankus iskayninku taykiy-
kunku takichataqa hinaptinsi rumiqa wichqakuy-
kusqa. Chaynas una unay yachakusqaku taytaku-

[ 47 ]
chawam Sumaq Ninaqa. Rimakusqaku miskillataña
tukuy imamanta, takikusqaku sumaqllataña, tusukus-
qakupas kusisqallaña.
Chayna kawsakuchkaptinkus huk tuta taytaku-
chaqa wañukurusqa. Achikyaramuptinsi Sumaq Nina-
qa rikchariruspa taytakuchataqa kuyuchin kaylawman
waklawman, manas rikcharinchu, chaysi Pachamama-
ta qayakun. Pachamamas hamuruspan niykusqa, payqa
ripukunñam mamakuchanman, amaña llakikuychu Sumaq
Ninallay. Manas atisqachu ima ruwaytapas, hinaspas
upallakurusqaña. Mamay taytakucha wañusqamanta su-
maq sachata wiñaykachiy, nispas mañakun Sumaq Nina-
qa. Chaysi Pachamamaqa wiñarachisqa hatun qinwa
sachata. Hinaspas Sumaq Ninataqa nisqa, Allintam
ruwarqanki wawallay, rimakustin, takikustin, tusukustin,
kusisqallaña taytakuchata yachaysirqanki. Kay pachamanqa
runakunaqa hamunku kusisqalla kawsakunankupaqmi.
Aswanqa, manayá atinkuchu kusisqalla kawsakuyta-
qa chiqninakuyllapi, maqanakuyllapi, sipinakuyllapi
mana wañuq hina kaspanku. Wañukuspankuqa manan
imantapas apankuchu, chakrankutapas, pachankuta-
pas, nitaq qullqinkutapas; yanqapunin chiqninakuyllapi
kawsanku. Qanmi wawallay allin kawsakuyta kay ru-
nakunaman yachachiysiwanki, ama chiqninakuyllapi,
maqanakuyllapi kawsanankupaq.
Arí mamay allin kawsakuytayá yachachisun kay ru-
nakunaman. Chaynatas kutichin Sumaq Ninaqa kusisqa-
llaña. Manam taruka hina atiwaqchu yachachiytaqa, chaymi
kunanmanta sumaq sipasña kanki. Chaynata nispansi Pa-
chamaqa qury tarukachataqa tikrarun suma sumaq si-
pasman. Sumaq Ninaqa manañas tarukañachu, kunanqa
sumaq warmiñas, chaymi llaqtan llaqtan purín runaku-

[ 48 ]
nata yachachistin, sumaq kawsakunankupaq. Achka ru-
natañas yacharachin. Kunanqa qampas yacharunkiñam;
Sumaq Nina hina kuyay warmikunata, wawakunata,
uywakunata, kawsaykunatapas, mana chiqnikuspa,
aswanqa sumaqta kuyakuspa.
Imapaqmi chiqninakusun yanqaqa, wañukuqllam kanchik
Yapanchikpas. Imapaqñataq wañusqamanqa waytakunatapas
apasun. Aswanqa allinta kuyanakusun kawsakuchkaspallan-
chikraq.
Kawsakuchkaspallanchikraqmi waytapas, mikuytapas,
imatapas quykanakuna, pampachaykanakunapas, allinta ku-
yaynakunapas. Wañusqamaqa imapaqñataq, manañam riki
qawasunñachu uyallantapas, manañam riki kanñachu chay
runaqa kay pachapiqa. Chaymi kawsakuchkaptinraq runama-
sinchikmanqa imatapas quykuna, waqtanchikmanta manaraq
ripukuchkaptin.

Ayacucho, 13 de setiembre de 2016.

[ 49 ]
[ 50 ]
Finalistas

[ 51 ]
 Tiopampa llaqtapa kawsaynin
“Lluqanamarka”.

Matías Ananias Curitomay

Ñawpaq watakunapis, kunan Tiopampa llaqtapa

kasqampi, hatun sumaq llaqta kasqa, kaypis yachasqaku,
aputukuq runakuna, wakchakunata waqachispa,
qipanchaspa. Allpachallankutapas qichuypaqsi
qichuruqku, uywachallankutapas mikukuruqku. Yapa
wakchakunas niqku, Taytalláy asllata suyaykuchunku,
paykunapaqpas huk punchaw waqay kanqam, nispankus ma-
kinkuta pitukuspa hanaq pachata qawaqku, tuta pun-
chaw risakuspanku, taytachata mañakuspanku.
Chayna kachkaptinsi, chayarqamun intiraymi pun-
chaw. Apu runakunaqa sapa punchaw, taki takirispa
upyayta qallaykunkus.
Sinkallaña purichkaptinkus, yaya Huamanga llaqta-
manta chayarqamun, hinaspas nin:
—Yapa supaypa wawankuna sinkaypaqmi isusiqa,
manam yuyankuchu taytanchikpa wasin ruwayllatapas.
Huk sinka runas uyarispan kutichin:
—Imapaqtaq ruwaymanku, warmi churiykuta, war-
miykutapas inlisyaman pusaykuspayki, Taytachapa su-
timpi saqtanaykipaq.
Yayaqa, mana uyariq tukuspas, llaqta runakunata
nin:
—Taytanchikpi iñiqkunam, paqarin huñunakusun.
Ñam Taytachapa chayamunan punchawña. ¿Pitaq mana
iñinchu? —nispas tapukun.
Yayaqa, piñasqallañas purikachan, kiruntapas ka-
chupakuspan, paqla umanta hapipakun, Yapa sinkaku-
nata qawa qawarispan. Yapansi rimayta, paqarinmi, Yapa

[ 53 ]
warmapa yakunta hichasun, mana chupayuq kanankupaq.
Chaynataqmi Yapa uywanakuqkunata kasarachisun, allin
kawsayta haypanankupaq. ¡Yanqataq qunqarquwaqchik!
Chayta rimachkaptinsi, apu runa, tayta Milchu, asuykun
hinaspas ruqunta urqukuspan rimaykun:
—Allinllachu yayallayku kakunki.
Yayaqa witqinta pichapakuspa nin:
—Ari allinllam kachkani, ichaqa yarqayllamantam
kachkani, manachu warmi churikiwan, mana wachaq
wallpata yanurachipamuwankiman.
Tayta Milchuqa, uyampas wiksuy wiksuy kuka
akusqa, nin:
—Ama llakikuychu, tayta, kikin warmi churiywan-
mi aparqachimusqayki. —Kuraqa asirinsi amin nispa.
—Tayta Milchuqa, tapunsi yayataqa: Taytay, huk qari
churiymi unay wataña, uywanakuyllapiraq kachkan, mana-
chu kasararachipuwankiman.
Tayta kuraqa allin siminwanraq, sinqanta aspikuspa
kutichin:
—Ama chaymantaqa llakikuychu. Puntatam kunwi-
siyunman yaykunqaku, huchankuta willakunankupaq,
paqarin tuta tutamanta, manaraq inti lluqsimuytam, in-
lisyapi churikita, warmintawan suyasaq.
Tayta Milchuqa tapunsi:
—¿Haykatataq nillawanki kasarachinaykipaq?
Kuraqa, akakllu qina altuta qawarispas, nin:
—Huk turuchachiki kanqa. Allintamiki kasarachi-
saq, Taytachapa sutimpi, allin kawsayta haypananku-
paq. Ichaya llumchuynikiqa, qarinman waqratapas chu-
rachkan mana qawasqaykichikta —nispas asin yayaqa.
Wasinman chayarquspansi, tayta Milchuqa; churin
Maryachataqa nin:
—Chay mana wachaq yana wallpanchikta nakar-
quspayki, mikuyta chay tayta kurapaq yanurqapuy, hi-

[ 54 ]
naspayki kikikipuni aparquy. Ñach kuraqa yarqayman-
ta wañuruchkanña.
Kuraqa, kusisqallañas, mikuy mankatapas manaraq
chaskispa Maryachata nin:
—Achalallaw sumaq waytacham panchirichkasqan-
ki, yana ñawichaykipas iskay chaskacha, simichaykipas
pukacha, asiy asiycha, ñuñuchaykipas rumiy rumiy-
cha…ñuñupascha.
Chaysi Maryachaqa, mancharikuspa utqayman ri-
pukun yarqa patanta, llikllantapas wischustin, wasim-
piñas samarin, tutapas manas puñuytapas atinchu: ha-
tarin, purin, takin, waqan ima, mana tayta mamanman
willakuyta atispa.
Chaymantas tayta Milchuqa, qari churinta uywa-
nakuq llumchuynintapas qayaykuspan rimapayan:
—Mincham kasarakunkichik, ñam kurawan rimar-
qamuniña. Wasim kachkan sumaqta allichana; mi-
kuytam, aqatam ruwanaña, wakatapas nakachinañam,
papapas allana, sarapas panqana iskunapaq. Pachayki-
chik rantiqmi rinkichik Lluqanamarca llaqtata.
—Yapa yanukuqkunatam takyachinaña. Apu ma-
sinchik runakunatam, chaynallataq ayllunchikuna-
ta qayachina. Ñam padrinukunapas rimapayasqaña;
Sankusmantam chayamunqa warmi qari, sumaq mula-
pi sillasqa, qullqi hina llipipiristin. Paykunaqa manam
qalawiksakunachu, apu runakunam, wakasapa, uwiqa-
sapa, kanchasapa, manam usasapachu.
Paqarintintas Yapa runakunaqa wasi huntallaña,
wakin mikuchkan, wakin upyachkan, wakin tusuchkan
kasarakuqkunawan, arpawanraq, quchqa bandawanraq,
taki takirispanku; kuwitikunapas wayqu huntata tuq-
yachkan.
Mincha punchaw chayaykamuptinsi, kuraqa inlis-
yapi kasarakuqkunata, bibliyata hapiykuspan allí allin-

[ 55 ]
ta anyaykuspan, chuya yakuwan umankupi challaykun,
Diyus yaya, Diyus churi, Diyus Ispritu Santu, nispa.
Misa tukuyta kasarakuqkuna lluqsiykamuptin-
si inlisya punkupi, achitawan, kinuwawan, chiptisqa
waytakunawan umankupi Yapa runakuna chaqchuy-
kunku.
Kasarakuqkuna wasiman chayaspas mikuyta qa-
llaykunku, upyayta: kañataraq, mulli aqataraq; sura
aqata ichaqa kikimpuralla. Manas wakcharunakunataqa
qawarinkuchu, allqutawan kuskatas wasinkumanta qar-
qumunku. Tayta kurapas pukay pukay uyañas kuyay-
yapaq kaq sipaskunawan tusun. Chayna kachkaptinsi
huk qaratira niraq uyayuq machucha chayaykun hinas-
pas kasarakuqkunapa wasinman yaykuyta hikutakun.
Hinaptinsi, allqu waqtaqkuna piñakuspa qarqumunku,
yaqañas maqankupas.
Tayta Milchus lluqsiykamuspa machuchataqa nin:
—Imamantaq yaykumunki asnaq qacha machu,
pitaq qayachisurqanki, qam aka niraq asnaqta. ¡Ripuy
kunachallan, ama añas hina asnariwaychu! —Chaysi
machuchaqa qipampalla kutirqamun hinaspas yanukuq-
kunapa waqtampi tiyaykun kruschakuspan. Warmiku-
nas qawarispanku millarikunku, manas mikuytaqa qa-
raykunkuchu.
Machuchaqa, wiqi ñawintinsi makinta pitupakuspa,
rimarin:
—Kay runakuna manam yachankuchu ima ruwas-
qankuta, pampachasqayá kachunku.
Huk wakcha warmichas mikuyta mañakarqamus-
pan huk matipi haywaykun. Manas machuchaqa chas-
kinchu:
—Mamay, ñuqata kuyawaspaqa wak waytachaykita
aynikuykuway muskiykunaypaq.
Warmichallaqa, waytata pallarqamuspas quykun

[ 56 ]
miski asnarichkaqta apakuyá nispan.
Machuchaqa alliq makinwan chaskiykuspas mus-
kiykun, hinaspas wasi hawachanman churaykuspa, ma-
kinta uqarispan hanaq pachata qawarin. Hinaspas war-
michataqa rimapayan kaynata nispan:
—Hanaq pacha taytapa uyarinanmi kanki, allin sun-
quyuqmi kasqanki. Wawaykikunam Taytachapa mu-
nayninwan kanqa, wasikipas panchirinqam allin wayta
hina, ima tarpukusqaykipas allintam rurunqa. Tuta pun-
chawmi taytallanchikta qayakunki, amam qunqankichu
maypi chaypi kaspapas. Chayna tukuykuchkaptinsi,
chiki tuku chimpan yucalitumanta llaki llakita waqayka-
musqa.
Machuchaqa hatarispa wakcha warmichataqa niy-
kun rinrillampi:
—Kunallan ripukuy kayninta. Imaña kaptimpas
ama punim qipaykitaqa qawarimunkichu.
Chayta uyarispas warmichaqa wawanta qipirikus-
pa, hukninta aysarikuspa Lluqanamarka llaqta qawa-
rina qasamanña, para ipukachachkaptin qispiykun. Ña
chinkaykunampaq kachkaspas, manchapa rayu tuqyaq-
ta uyarirquspa, qipanta qawarikurqun, hinaspas rumi-
yarqusqa warmichaqa wawankunawan kuska.
Arí kunankamam chay qasapi sumaq runa rumi,
wawan qipisqa, huqnin aysasqa kachkan. Tayta Lucasmi
willakun:
—Tiopampa llaqtataqa yana puyus tapaykusqa, hi-
naspas mana kaqllamanta lasta para llumpay wayrantin
chayaykusqa. Chayllawansi “Qaqapaki urqu” rakikuy-
kuspan mitu lluqlla chayaykuspa llaqtataqa paqwayta
pamparqusqa. Kaysi pasakusqa, chay asnaq qacha ma-
chucha hanaq pachata qawariptillan.
Chay punchawmantas hatun llaqta yakupa mitupa
chawpimpi wiña wiñaypaq chinkarqusqa, manas ru-

[ 57 ]
nakuna, nitaq uywakunapas lluptinchu.
Chaynallataqsi lliw kumpañantipa ayllunku-
na, Yapa llaqtamanta chayaykamunku, hinaspas kay-
man wakman kallpakachaspas waqanku, wiqi wiqita,
ñawinkupas qarpay qarpaysi, wakinsi mana ruquyuq,
wakinsi qala chaki, wakinsi mituta aspinku. Chayna
kaptimpas manas pi rimarinchu, pakpakallañas waqan
Yapa mullipi, yanawikullañas nadyan qucha chawpipi,
hampatullañas tukuy mitupi lluqaykachan, ayachuspi-
llañas alapakuspa pawaykachan.
Wañukillapis, sapa wata, chay qucha ukupi
kampana waqan. Utulukuna takin, allqukunas awllan,
runakunañataq aya takita takinku.

[ 58 ]
 Wakcha runa

Imach kay wakcha runapa kawsaynin

Maypiña chaypiña kaspanchikpas,
Yapa qullqiyuq supaypa chiqnisqan,
Upamanta, luqlumanta kanichikuspa;
Allqu, misi niptimpas, kumuylla kumuykuq
Lastapa chawpimpi, wayllay ichu hina,
Ñawillampas qarpay qarpay.

Allpa ruruchiq, wawqi paniykuna

Tutata punchawchaspa, llamkachkan.
Yakuta, tuqayta millpuykuspanku,
Wawanku, ñawpaqman puririchinanrayku,
Manas kanchu puñuy, yarqay, chiri, rupay;
Waqayta, llakiyta pampaman sarurispas
Huk sunqulla puririnku.

Yapa hasindadu saqrakunañataqsi,

¡Apurin karaqu! ¡ kuncha tu madre!, nispa
Uchucha hayay hayay, itaña rawray rawray,
Wakcha runapa tantanta suwaspanku,
Tuta puriq Masu hina, raprapakuspa
Allin wiskita luquchuchkan
Akapa lluqsinan uchkuqina.

Perú suyu, kamachikuq wistukunapas, hayaqta aqtuspa

sumaq wiñariq sachakunata, sipin,
ñanta tutayachispa, ñawinta wichqan, siminta siran,
kirunta pallan, qallunta kuchun, wiksapi sarun,
mayu hina, yawar paqchariptimpas, asinkus;
¡Ay!, ¡Dios mío!, ¿por qué permites tanta inequidad?

Imploro: AMOR, PAZ, JUSTICIA Y LIBERTAD…

[ 59 ]
[ 60 ]
 Sumaq sunquyuq viyuda warmi
Juan Oriel Taipe Palomino

Huk viyuda, iskay qari wawankunawan Cangallo

llaqtapi yachasqa. Wawankunapa sutinsi kasqa Illariy,
huknimpañataqsi, killariy. Kay iskay qarikunas mama-
llankuwan wiñasqaku.
Taytankutas wayrurukuna, sasachakuy ukupi, si-
pirqusqa. Illariysi uchuychanmantapuni unquysiki kas-
qa, chaysi mamallanwan machuyanankama yachasqa.
Killariñataqsi warmikuruspa sapaqña yachasqa achka
chitayuq, achka wakayuq. Manas wawqinman, nitaq
mamanmampas, huk uywallatapas mañakuptinkupas
quykuqchu. Sapallampaq munaqsi, llumpa llumpay
maqlla runa, kasqa.
Huk punchawsi maman nisqa:
—Huk chitachaykitaya rantikuykuway ama hina
kaspayki.
Killariyqa nin:
—Imapaqtaq ñuqaqa qusqayki, yanqa wawqiyman
apanaykipaq.
Killariyqa sapa punchawsi lliw uywankunata mi-
chiq, chitakunata, wakakunata, wanakukunatapas. Sapa
wata chayaramuptinsi Yapa runata huñuykuspa “AYRA-
TA” ruwaq Yapa uywanta markanampaq, siñalanampaq.
Manas wawqinta, nitaq mamantapas niqchu:
—Hamunkickik nispaYapas. Chaynataqsi mana
munaqchu wakin runakuna uywasapa kananta.
Mana mamanman quykusqanmantas yaqa ñakay
hina wasinman chayarqun. Yapa chitakuna chakipakus-
pa wañuyta qallaykun.
Hanaq pachata qawaspan kaynata nin:
—¡Imanasqataq, imanasqataq ñuqallayta, ñuqa-

[ 61 ]
llaytapuni ñakawanki taytalláy! —Qunqurakuykus-
pa taytachata waqaspa qayarikun. Watanmansi, yaqa
chunka uywallaña qiparirun, wakankunapas lliw wa-
ñurqun.
Mamanwan, wawqinñataqsi llaqta runakunapa an-
cha kuyasqan, suma sumaq sunquyuq kasqankurayku.
Yachanku chuklla wasichapi, mamansi puñuq kuchu-
chapi, IIlariyñataq chimpachampi, chimpapuras pu-
ñuqku.
Sapa killamantas Illariyqa
Huamanqa llaqtaman rantipakuq illaq; wawatanta,
chaqlanku, miskichikunan (miski wiru) tukuruptin.
Huk punchawsi Huamanqapi kuyaqnin runakuna,
Illariytaqa harkarqamunku mikuyta mikuchispanku,
upyayta upyachispanku.
Chaysi qapaykuqtaña Huamanqa llaqtamanta lluq-
sirqamun. Aqumati urquman chayarquspansi, wichay-
nimpaman kallpanchakuspa nin, wasiymanmi imaynapas
kunampuni chayasaq. Manas pisipaywan tutayaypiwan
puriytapas allintaqa atinñachu. Hinaspas hatun rumi-
man chayaruspas, manañam chayaymanchu wasiyman-
qa nispas rumipa sikimpi tiyaykusampi puñurqusqa.
Chawpi tuta kachkaptinsi musquynimpi lliw apu ur-
qukuna rimariyta qallaykusqaku. Huk urqus nin, ñuqam
chunka wakata qusaq.
Chimpanmanta huknin urqu nimun:
—Ñuqam iskay waranqa qullqita qusaq.
Waqtampi urqus nimun:
—Nuqañataqmi pichqa pachak chitata qusaq.
Chayta uyarirquspas musquynimpi hina rikurin.
Hinaspas pawa pawarispa wasinman ripun. Chayarqup-
tinsi wasin punkupi kachkasqa chay urqukunapa nisqan
uywakuna, qullqipas munturayachkasqa. Chaysi qapa-
rispa nin, urqukunam quykullawan, pachamaman chiqapta

[ 62 ]
kuyawan, manam pipas chaynataqa kuyawanchu, waqayta
qallarin. Mamansi pawamuspa wiqinta pichan. Wawqin
killariyñataqsi, chayarquspa suwawan sutichan, may-
mantam kaynataña uywataqa aparqamunki.
Illariywan maman wasin yaykunankamas huknin
chitanta hapispa wasinman apakun wawqin killariyqa
nakarqunampaq, payraqchu allin kanqa, maymantach kay
suwaqa suwakaramun kaynaña uywataqa nispa. Illariy wasi
ukumanta lluqsimuspas chitanta illachispas wawqimpa
wasinta chayarquspas qarallantaña tariruspas qari wa-
qayta waqaykuspas qarallantaña kutichikamun.
Chay qipirisqas Huanta llaqtaman illan.
Hatun ñanta Cangallumanta Huanta llaqtaman ri-
napis pisiparuspa, ñampa kuchumpi samarispan qa-
ranta mastaykuspa hawampi nisyu nisyuta puñurusqa.
Chayta rikuspas huk puriq runa rantirqun qarataqa kim-
sa waranqa qullqiwan. Icha kay qarapa hawampiqa, puñuyta
atiyman, manam yaqa tawa punchawña puñunichu, nispa.
Illariyñataqsi nin:
—Manam ñuqaqa qaraytaqa quykimanchu,
sasawanmi apakamuni, nispa.
Puriq runañataqsi nin:
—Amaqina kaspaykiya taytay, qarimasikim kani.
—Illariy. ¿Hayka qullqitataq huwankiman?, ama
llullakuwaspa, ¡yanqataq tayta!
—Puriq runa. Pichqa chunka kimsayuq qullqita qu-
sayki, ¿allinchu taytay?
—Illariy. ¿Llumpay takachu yaw tayta kasqanki?,
pusaqchunka pichqayuqta quykuway, mana chayqa hi-
napas kachun.
—Puriq runa. Allinmi tayta.
Chaymanta punis, mana hunta llaqtaman chayaspas
Cangallu llaqtata kutirin.
Llaqtanman chayaykuchkaptinsi wawqin asuyka-

[ 63 ]
muspas qullqinta qawaspas killariyqa tapun, Imaynam-
pitaq qullqisapa kanki, nispa.
Illariyqa ninsi:
—Chitaypa qarantam karu llaqtapi rantikarqamuni.
—Killariy, maylawtaq chay chaqtaqa wawqicha ni-
ykullaway.
Illariyqa llullakuspas nin:
—Kay iskay urqupa qipanta chayaruspaykin mayu-
pa patanta urayninman rinki, chaymanta hanayninman
siqanki, huk qatun pampanan chayarunki, chaypipunim
chay llaqta kachkan.
killariysi nin:
—Amam llullakuwankichu yanqataq sipiruykiman
wayqichalla.
—Killariyqa, Yapa chitanta nakarquspas, qaran-
ta apan karu llaqtaman, sullkampa nisqanman. Manas
pipas rantinchu, manataqsá chay llaqtatapas tarikun-
chu. Yapa runamansi aypuyta qallarin, lliw runakuna-
man ñampi tupasqankunaman; wakin runaqa manas
munaqchu millakuspaku, chaysi puriyta manaña
atinchu pisiparuspa, hinaspas aypuyta tukuruspa, wakin
qarataqa wischuspas wasinman kutirin.
—Chayarqamuspas Killariyqa, tuta chayarqun ma-
mampa wasinta, wawqinta sipirqunampaq. Hinaspas
pantarquspan mamanta kuchillunwan sipirqun.
Runaqa atisqampis purín yaqa luku hinaña, mana-
ñas imampas kanñachu. Hinaptinsi wawqimpa willas-
qanta yuyarispan, urquta pasaspan, chaypi tutayarqus-
pan puñuq tukun.
Unaychamantas urqukunaqa rimanakunku. Huk-
ninsi nin, ñuqaqa qusaq chukchata. Huknin nin, ñuqa qu-
saq rinrita. Huqniñataq nin, ñuqa husaq waqrata. Killariy-
qa imatataq quwanqa nispa, uyarayachkaptinsi qasqumpi
qallaykamun chukcha wiñayta, chaymanta chupampas

[ 64 ]
rikurirqun, rikurirquntaq rinrimpas, waqrampas wiñar-
qunsi.
Luwichuñas rikurirqun, hinaspas qaparispa wasin-
man kallpan. ¡Imatataq kay ruwakuruni, imanasqataq taytay
chiqnikuwanki! nispa. Allqunkunas anyayta qallarin. Ku-
tipakunsi Killariyqa, ¡ñuqaqa wasiyuqmi kani! nispa, ru-
miwan chuqan.
Warminsi lluqsiykuspa nin, imataq kay luwichuqa
wasiykamaña yaykurqamun, chikim kayqa icha ñuqachu wa-
ñusaqpas, nispansi Yapa allqunkunata kachaykun. killa-
riyqa ichu chawpintakama ayqichkaptinsi, allqukuna
hapirquspa sipirqunku.
Chay punchaw killariy lluqsisanmantas manaña
wasinman kutiykusqachu, warmichansi waqaspa iskay
wata machunta suyasqa, manaña rikuriptinsi, huk pun-
chaw chayna chitan michisqampi runapa tullunta tari-
rusqa; mancharikuspas nin:
—pillaraq kaypi wañukurqa. Nispas uchkuta
uchkuspas pampaykuspa pasakun.
Huk punchawsi Illariy wawqimpa wasinta risqa,
chaysi tuparusqa killawan.
Illariysi nin.
—¿Allinllachu killa?
—Killa. Allinlam taytay.
—Killa tapukun. ¿Manachu yachanki wawqiki
mayta ripusqanta?
Illariy nin:
—Manan mamay yachanichu, maytach payqa ri-
pukun, manan yupintapas yachanichu.
Killañataq nin:
—Kay iskay watañam sapallay kany, manataqmi
machuy rikurimunchu, waqapakuyllaña qapiwan.
Illariy wawqin mana rikurisanta yacharuspas, sapa
tupa kiyapa wasinta ripayaq, chaymanta kinsa killan-

[ 65 ]
manqa kuskanchakuspañas yachaqku, uywankunata
mirachispaku. Cusisqa iskayninku iskaychakuyta mu-
naspanku huk watanman chayaruspa iskaychakurunku.

[ 66 ]
 Sunqu suwa
Chuchón Jhorman

—¿Pitaq wak sumaq wayta?¿imaraq sutin?¿piraq tayta

maman? —tapurikunku achka qarikuna huk sipasta ri-
kuykuspanku. Kay sipasqa rantipakuqsi risqa Ocros
lasata, manam musyanchu kay qarikunapa watukuy-
ninkunata. Kay qarikunaqa misti apupa llamkapuqnin
runankunas kasqaku.
Sipasqa rantiyuq wasimansi yaykuykun, rimakuy-
kun rantikuqta:
—Allin punchaw, taita Roberto.
Kayñataq kutichin:
—Imaynallam chinacha, ¿imatam apanki? —
Manaraq rimanakuyta tukuruchkaptinkus, Federi-
co Mavila paytukuspan pasarqun, qariqarillaña paha
ruquyuq. Sipaschaqa mancharikuywan qawan, ñanman
pawarqun, manas rantipakunchu.
—¿Imaynallam misticha? —rimariykun rantikuq
runaqa.
—Manam allinchu tarikuni, Roberto… ¡qapruta
rantikuway¡
—Arí, taytay. —Wutilla caña pulkayta haywaykun.
Federico Mavila Huamangamantas hatun ma-
chu misti runa, qara botas, qara sakullawan puriq;
mana runamasin kuyapayaq, supaypa churin, lliw
llaqtayuqkunas chiqniq. Ñawpaq payqa kasqa huk
qilla, llulla, warmiwaqachiq sinka yanqapurikuq runa.
¿Imaynatataqsi Ukrusman chayarqusqa? ¿Imaynataqsi
apuyarusqa?, tapukunkichá. Kasqa Munastiryu kapil-
la Qaqamarca llaqtapi, unay wata saqisqa, manas pip-
as chaypi yachaqchu, chaysi kay Mavila qari uyarisqa
quri qullqikunamanta kay kapillapi kasqanmanta,
Huamangapis huk sinkamasin willarisqa. Ñawimpas

[ 67 ]
rumirayasqa, ninarayasqa chakillanwan risqa
Qaqamarca llaqtachaman. Allin kawsakunampaqsi lliw
quri qullqitaqa quñurikamusqa. Chaynam kay qariqa
apuyarusqa. Rantirun Arqaq asyindata chunka waranqa
sulis quri nisqanwan, ¿maymanta? Maymntachá, ma-
nam yachakunchu, ichaqa ninkuma Rusaspampakama.
Chay sumaq ayqikuq sipasi richkasqaña varalluq
(kamachikuq) wasimpa punkunta, pisiparuspansi kapil-
la waqtampi tiyarin, chaypis huk maqta ñaqa lasapi ta-
purikuq achka qarikunawan asuykurun, kaynata nispan:
—¿Imanasqataq mancharisqa ayqinki? ¿Imatam
sipascha rikurunki?
—Mistitam manchakuni, payqa millapatam ha-
wawan —rimarin.
—Ama manchakuychu, manam imatapas imana-
sunkichu, ñuqan qawarisayki —nin maqtachaqa sipasqa
qasillarun.
—¿Imataq sutiki?¿Maylawtaq kanki? —tapun war-
michaqa.
—Sutiymi Mawru, ñuqaqa kani Andawaylasmanta,
mistipa llamkaqninmi kani. Ñuqapas sutikitam yachayta
munani ¿imataq?
—Rusa, Rusam sutiyqa.
Mawru Rusawan asispanku unayta parlariku, is-
kayninkus allin tarikunku. Mawruqa iskay chunka
watayuqñas, payqa chayraqsi llankapakun mistipapi,
kayñataqsi uywakuna qatiqman hinarun. Chaysa UKrus
lasapi tarikusqa uywakuna qatiqmasinkunawan, chay-
pis Wiririku Mawilata suyasqaku. Chaymantas, inti
chawpi punchawman chayaykuchkaptinsi Mawila qa-
yaykachan llapallan uywakuna qatiqkunata:
—¡Qarikuna hakuña¡ Ñam uywakunaqa Tuqtu ur-
qupi suyawachkanchikña.
Varayuqpa wasinmantas tuqlukunata lluqsirichi-

[ 68 ]
munku lasaman, chaymantaqa yapa qarikunas
sillakuykuspanku, Ukrus wichayta kallpanku.
Tuqtu urqumantaqa Wamanhamanñas qatinaka-
munku, chay ñankuna risqakupis lasta paras cha-
yakaykamun, manas ima ruwayta atinkuchu, chay-
si rikurunku taksa hatusta ichumanta ruwasqata,
chayman kallpaykunku. Ña ukumpiña uyarayach-
kanku katatataspa. ¡Alalaw chiri! hukaqnin rimay-
kachan. Chukllapa hawahawampis pusaq pachak
waka waqrakuna waqaspanku tukunakunku,
kayta uyarispa mistiqa kamachikun :
—¡Qatariychik allqukuna, qatariychi! ¡Hinam
risun, manachayqa wañuruchwanmi ritisqa, qata-
riychik…¡
Yaqa chawpi tutatañas kimsa punchawmanta,
iskay chunka hukniyuq qarikunas tuqlunkunapi
sillasqa Qarminqaman (Karmin Altuman) cha-
yakaykamunku, pusaq pachak waka waqrakuna
hatirisqa.
Asyinra Arqaq wasipiñataqsi, Amahur Luhán
(Amador Luján) qipasqa kamachikuqhina, mistis
chaynata kamachikamusqa. Paqarintimpaq misti
pasakusqanmantas, Amahur rin alwachakraku-
na qawaq, llapallansi parqusqaña, ichaqa huk
machu alwachakra manaraq parqusqa tarikusqa.
Tayta Pawlu (Pablo) parqunan kasqa. Chaysi Ama-
hur maskaq wasinta rin. Wasinqa tarikusqa ñan
chawpimpi, Ukrus Arqaqman rinapi.
—¡Tayta Pawlu! —qayakun.
Atuq allquchas qayakuyta musyaruspan an-
yakun. Wasi ukupis Pawlu unquspan kawitumpi
usturayasqa. Iskay punchawñas mana qatariyta
atinchu, rupapakuspansi wañuypaq puñuyllaña

[ 69 ]
hapin. Qayakuyta uyariruspansi qatariyta munan,
chaynachkaptin warmin, mama Paula piñakun,
paysi harkan lluqsinanmanta, qawaman qayakuyta
kutichiq lluqsin:
—¿Pitaq qayakamun?
—Amahur, mama Pawla —riman—. Watuku-
nim tayta Pawluta, manan risqachu alwa parquq,
chakirikuchkan— ¿Imatataq wakakuna mikunqa?
—Machuyqa qala unquqmi tarikun, manacha
parquqqa rinmanchu.
—¿Imayna, mana rinqachu? —Mistiqa pi-
ñakunqam yacharuspanqa, manapas pahanqachu
wakin llamkasqanta piñarikun Amahur.
—¡Manachum uyariwanki raqra uma, manam
allinchu machuyqa! ¡Pasaway, manachayqa ay-
quytam kachaykamusayki! —chaynata nispa
mama Pawla qarqusqa Amahur runata.
Tutachaykuqtañas, Rusa yantaqipiyuk wasi-
man kutiykunku iskaynin uchuy ñañantinkuna.
Atuq allquchanku haypan, pawarispas pukllapa-
yan uchuy pasñachakunata. Rusas yanukuy wasi-
man yarkurin, chaypis qira qampi yakuta taytam-
paq timpuchin, kayta ruwaykuspansi taytanman
apan qampi yakuta; mamansi waqachkan Pawlupa
makinta qapiykuspa, ñakansi Supayta. Chayna ta-
rikuchkaptinkus huk uchuy machucha punchusa-
pa pasaykamun, ¿pitaq payqa kasqa?, tayta Anris
(Andrés), qampiq runa ninkum, pay urquwan par-
lakusqanta, Wachuya aputas yapa yachayninkuna-
ta suwarqun; paytaqa sumaq allin hampiq runata
qawarinku. Tayta Pawlutas hampin kuka mama-
pa sunqunta taputapuykuspan, kaysi willan pa-
chawan Pawlu unqusqanmanta, chaysi yana quwi-

[ 70 ]
wan muran, willarin Pawluman:
—Pawlu, pacharususqankim chay alwa par-
qusqaykipi, aman rinkichu allinyanaykikama, kim-
sa punchaw samanki —chaita nispansi tayta Anris
chili ulututa pahuta hina aptirisqa ripukun.
Mama Pawlas wiqiñawintin paqarintimpaq
Rusawan kuskas alwa parqun rinku, kayta ruranku
Pawlu allillanankama. Parquchkaptinkus Amahur
rikuriramun, kusirikun parquqkunata qawaris-
pan, kunanqa alwaqa wiñakunqañam, nispan. Manas
kuyurinchu una unaysi qawarayan Rusacha sipas-
ta, payqa musyapakunsi, manas huyata qunchu.
Amahur hinas qawapayan, chaysi asuykarin mama
Paula yaku wichqaq rinankama.
—¡Rusacha, sumaq waytacha! ¡Sunquytam
suwaruwanki¡
—¿Imatam ninki, tayta Amahur? —pasñacha-
qa tapurin manchapakuywan.
—¡Sunquytam suwaruwanki! ¡Kasarasaykim
Rusacha, kasarasaykim! —chaynata nispansi silla-
tuqlumpi sillasqa kasqanmanta pawaykun Rusacha
hapiq, muchaytas munan, manas Rusaqa tukukus-
pan saqipakunchu, ñas kachunña, haytanña manas
munakunchu. Qayaykachakunsi:
—¡Mamay! ¡Mamay…!
—¡Yanapaway mamay…! ¡Kayllayta ma-
may…!
Wawampa qayakuynita uyariruspansi Paula
machumachu huaranway kaspiwansi Amahurta
wañurachin, makintapas qimpapakuykuspansi
waqtan chaki makinkunapiraq, umantas Amahur-
pata pakirin, pasñachas ayqirin waqaspa, mama
Paulañataqsi tratan tukuyta maqasqanman qina.

[ 71 ]
 —¡Kuchi, allqu! ¡Wawayqa qampaqchum kar-
qa! ¡Payqa wawayaraqmi…!
Qariqa pinqakuywansi ayqikum, uman yawa-
risqa, wistus, ñawimpas pawaramuq hinas kall-
paylla chinkarikun. Manas tuqluntaqas yuyas-
qapaschu.
Rusaqa sumaq pasñachas, chunka pichqayuq
watayuqsi, manas pay hina huk sipaskuna kanchu
paqu chukchacha, sumaq pukay pukay simicha,
mayupi sirinahina sayaychampas, chaysi achka
qarikuna munapayan, manas payqa pitapas mu-
nanchu, hawkas sapallan. Kunanqa manañas wa-
sinmanta lluksiytapas munanñachu, chay Amahur
rurasqanmantapacha.
Paulallañas paqarintinkunataqa alwa parquq
risqa, payqa manchapa warmis, riksinkus llapa-
yan Ukcrus llaqta runakuna, manas paywanqa
pipas parlarinmanchu, ninkum paymanta runa
wañuchiq warmis, manas uchuycha kayninqa ima-
nanchu, manas manchakunchu pitapas. Yana pa-
challanwansi kaq, piwi qari wawan wañukusqan-
manta pacha. Payqa Aquqrumantas, Pawluwan
riqsinakuspanñas Ukrusman ripukusqaku. Pawlu-
ñataqsi Ukrusmanta, manas ayllunkuna kasqachu,
huk kuyapayakuq payachas paytaqa uywakusqa,
kaprapa lichinwansi wiñasqa, chaysi kallpasapa
kasqa, pichqa wata llamkasqanwansi huk yuntayuq
chakrata rantirqun Ukrus Arqaqman rinapi, ranti-
musqa Wiririku Mawilamanta. Maqtallaraq kaptin-
si asyinra Arqaqmanqa llamkapakuq yaykurusqa,
Iliwunsu Cawiru (Ildefonso Cavero) apu kapti-
llanraq. Risqas Limaman chakillanwan uywakuna-
ta hatispan, Kuskumampas risqas chankaka qipi-

[ 72 ]
risqa, Arikipatapas risqa kuchinilla qipiyuq, kay
llapan llaqtakunaman rispansi llamkaqmasinku-
nawan ruwaqku iskay kimsa killapi. Kunanqa
machuyaruptinñas Wiririku Mawila machu alwa
chakra parquyman churarqun.
Pawluqa manas yachanchu Amahurpa warmi
churin purlakuy munasqanta, manas warmin nitaq
Rusachampas willakusqakucho. Chaysi allinyarus-
pan kunanqa alwa parquqña kikin rin, manañas
unqunchu allillas tarikun.
Chunka punchawmantas Wiririku misti kutir-
qamusqa, kunanqa huk warmitas aparqamusqa,
sumaq wamanhina hina pachakuqta, llikllitayuq,
aritisapa, anillusapa, allin sumaq kuyapa uyacha-
yuqta. Sutinqa kasqa Karmin Hallardu (Carmen
Gallardo). Mistiqa nisqa, kay warmiyqa churiykuna-
tam wachanqa, manasri chaynachu pasarqun. Car-
min Hallarduqa apu runakunapa churinsi kasqa,
yapa Wamanha ayllukunas riqsin, payqa manan
tuqlukunapi sullakunmanchu, manataqsi llum-
payta purinmanchu, manas yanukuytapas atin-
chu. Mana llumpay ruwaq warmi kaspansi qaya-
chin mama Paulata, Rusachatawan asyinra wasipi
llamkanankupaq. Pawla yanuyman tuparqun, Ru-
sañataq sirwinqa Karminta.
Killakunaqa pasarun, llamkaqkunaqa mana-
ñas uywakunata hatinkuñachu, kunanqa kuchi-
nilla pallaypiña, chankaka ruwaypiñas. Mawruqa
kusikusisllañas Rusa chaypi llamkaptim, pukyapa-
yansi, Rusatapas kusirichinsi Mawru, iskayninkus
kuyanakunku. Chaysi sapan tutalla Ukrus lasaman
hispinku, chawpi lasapi sitru (cedro) sachapa si-
kimpis asiyllapaq pukllaqku. Manas mama Pawla-

[ 73 ]
ta ni Tayta Pawluta kay pukllayninku piñachinchu.
Ichaqa Federico Mavila piñakuq, Rosachas misti-
pa sunquntawan suwaririsqa. Chaysi kay mistiqa
mana Mauruchata Rosachata kuskankuta rikuyta
atispan rakiq imaynampatapas. Maurota kama-
chiq uku Pampas mayumanta ganadukunata hu-
ñumunampaq, manachayqa kamachiq Asnaqpi
Ibiaspipas cochinilla pallanampaq. Kay kamachiy-
kunawan Mauro manañas anchata Rosawan riku-
nakuqkuchu. Mauru takin kaynata Rosata yuyaris-
pan:
Manzana pukay, pukacha,
durasno qelluy, qellucha
sinchita pukayaspayki,
sunquyta suwawachkanki.

Ñuqachu wayllurqayki
sunquycha munarasunki,
ñawiypa qawasqan kaptin.

Qantaqsi trigucha kanki

ñuqataq saracha kasaq,
chaki molinupipas
kuskata kutaykuwasun.

Pitaq chay,maytaq chay

qawapayasunki
manachu yacharqan,
yanayoq kasqaykita
manachu yacharqan,
noqawan kasqaykita.

[ 74 ]
 Mistipa warminsi, Carmen, yumpayta un-
qurun manas imata mikusqanmanqina takiachin-
chu. Chaysi Huamangaman apamunankupaq
tantiarunku, warmiqa qalay ayayasqa, wankisqa
mamacha Cocharcas tronumpiqinaraq rin qipisqa
yaqa iskay chunca qaripa sawasqa. Chaypis risqa
Mauro, Amador chaynñataqsi tayta Pablo, qipiris-
qas kay qarikuna Ocros qatata wichayta dalinaka-
munku. ¿Imawantaq, Carmen Gallardo unqurun?
Mistiqa churiayatas munasqa Carmenwan, ichaqa
manas payqa munakullasqachu, chaypi mana wik-
sallakunampaq mulapa ispayninta upiaq, chaysa
huck qorakunapiwansi chaynarurqa, wiksayuq ri-
kuriruptinsa chaykunawan suyuq.
Tawa punchawmanta kay pureqkunas Hua-
mangaman chayarimunku, manas Carmen Gallar-
do kausasqañachu, nanaywansi Payqa qatayapiraq
wañukusqa, almatañas aparikamusqaku chayman-
taqa. Federico Mavila, manas waqampaschu, ku-
sisqaraq Arqaq haciendanman kutirikun warminta
ayllunkunaman wischuykuspan.
Ña Arqaqpi kaspan, qayachin tayta Pablota,
botella tragutas mayichin y yanqamanta allin runa
tukuspan rimapallan:
-¿Tayta Pablo, manachum kay Arqaq hacien-
dapi kamachikuq kayta munanki?
-Pitaq mana munanmanchu mistiyay… pitaq
mana- Rimarin Pablo.
-Kawaqmi taita Pablokawaimi… churichayki-
ta, Rosata quway warmiypaq, tukuy kaysi ham-
pa kamachikuynikipi kanqa- Rimapakun Mavila
sinkasinka.
-¿Imanasqatan manaraq pagaykapuankichu

[ 75 ]
quyqillta papay? tapun –Valecunayatam kunanka-
man quypariwanki.
-Masaykiñam kani, chaynaqa pagapusaykiña-
Nispa nin, chaymantaqa qayaykachackun.
-¡Amador hamuy! ¡Amador…!
Tumpa unaymantas Amador rikuriramun es-
copeta hapirisqa.
-Uyariway Amador, apamuway tayta Pablopa
pagunta, quykapusaq- Kamachikun.
Tayta Pablos chay punchaw pagunta chas-
kikaramusqa warmi churinta mistiman hapiyka-
chispa warminqina, chaskirusqas yaqa watamanta
qullqinta, kusisqa sika wasinman chayarin, war-
minwan parlan, mama Paula uyarinsi machumpa
willakuyninta, chaysi manaraq tukuptin, tratan,
mankakunawan waqtan:
-¡Machu waqra imatam ruaramunki! ¡Yau,
qacha machu wawayta imanarunkim!- Payaqa
tukukun.
Hacienda wasipiñataqsi Federico Mavila tukuy
tuta traguta upiasqa, achikllarumtiñataqsi chus-
pi chiririnkakuna muyupallasqa, mana tukuytas
chuspiqa tiarirusqa Mavilapa hawampi, kaita mus-
yakuruptisi qayakun:
-¡Amador… armata apamuy! ¡apamuy carajo!
Amador rikuriramun escopeta qapirayasqa, ri-
kusqa Mavilata pampapi wischurallaqta y qawam-
piñataq achkallay chuspikuna.
-¿Imananmi misti? ¿Kayqa qaypi armaqa?
-¡Baliay kay chuspita urkuypi tiaqta amador!
¡baliay carajo!
Manas ima rurayta atinchu Amador, hinamp-
tinsi yumpayta misti caraqiaptim valiarin chuspi-

[ 76 ]
ta qala urkumpi tiaqta, mistipa umansi matiyarun
balawan, ichaqa chuspitaqa ni qapichimpaschu.
Chay qina armawansi Federico Mavila wañuchisqa
Mauro maqtata Toccto orqupi, manaña Arqaqman
Rosacharayku kutimunampaq. Amadorsi loqlo-
yarusqa unayta, yuyaynin kutiramuptin mistipa
qorinkunata suwaspa chinkakun. Chaynas kay su-
paypawawan runa Federico Mavila tukurqusqa,
manas pipas pampasqapaschu, ayqukunas miku-
rarin. Qorin qullqin yapa Ocros runakuna apakun,
aypankunatapas lliw llaqtalluqkuna qapikurunku.
Manas pinimpas, ayllumpas kasqachu kay pobre
qariyapaqa.
Rosacha panichanchikñataq Mauropa wa-
ñukusqanta yachaykuptin waqan, rabianwan su-
maq uyachanta tisan, locayarunsi. Kaynata takis-
pansi Toccto orquta ripun qalachakilla:

Galeras pampapi
wikuña waqachkan,
manaña trupanman
haypayta atispa
manaña trupanwan,
tupayta atispa.

An chaynan ñuqapas
waqay, waqachkani
manaña yanaywan
tupayta atispa.

Habaspa waytansi
yanacha, yuraqcha
chaychus mana ñuqa

[ 77 ]
 yanachayuq kayman

Noqas kani, mayu rumi

qaqamanta urmaykamuq
manay mamayoq,
manay taytayoq
sapallaysi kay pachapi.

[ 78 ]
 Jurados
invitados
 Peru hatun llaqtapa
Qapaq hayllin
Walter Bustamante Hernández

José de la Torre Ugartipa qillqasqan

José Bernardo Alcedupa takinchasqan
Walter Bustamante Hernandizpa
runasimiman tupachisqan.

Kutipana
Qispikuytam qaypanchik
wiñaypaq qispisqa kasunchik,
Tayta Intiraq pakachun
kanchayninta puni pakachun
Unanchaqman llaqta mañakusqanta
saruy pachaman churasun hinaptinqa.

VI Raki

Iskayllunpi unancha sayachun

Antiurqupa qatanpi takiaspa,
wiñaymantaq utqay willarichun
qispiskuypi rikurisqanchiqta,
chay llantunpi qawka kawsakusun
hinaspataq inti paqariypi
Qacob taytaman chaynam nisqanchiqta
Uq kutitawan sunita rimasun.
Wiñay kawsaq mamayman
Kuyay mamaypa kawsayninqa
mana taripay atina qillqaykunapa
kirinchasqan kaspanmi,
taqsusqanayayman
rikchakuq karqa.

Mamallayqa kawsakurqa
kuyakuyta awaspa
chiqaqpi manay samay iñispanmi.

Kaypachamanta huqpachaman
chaka chinpaykuyninpim,
manapiniyuq kayninmanta
taspirikuykuspan,
Apu Willkakunapa sunqunman
wiñaypaq challpukuykurqa.
 Yuyaqpa mañakuynin
Abilio Soto Yupanqui
“Quru Guitarra”

Partin tantata quykuwaychik

Kunan kawsachkaptiy
Chaki limuntach qapinkichik
Waqaq tukuspa
Ña wañurquptiyña
Lutukuykuspach kallpakachankichik.

Pachayta rantiykapuwaychik
Kunan kawsachkaptiy
Ama pachachiwankichikchu
Musuq murtahawan
Ña wañuruptiyña
Musuq sandalyawan pampakunaypaqña.

Tiayaykuychik waqtachayman
Kunan kawsachkaptiy
Ama tukuy tutachu waqatiyaspa
Kahun ukupi wichqarayaptiy
Vilaturyupi chutarayaptiy

Guitarrata rachkaykapuwaychik
Kunan kawsachkaptiy
Ama bandata waqachinkichikchu
Upa rinritaña
Wantuwaptinku
Simintiryumanña humbruwaptinku.
Manam ñuqaqa wañusaqchu
Puñuyllachá puñuykusaq
Ñam ñuqallayqa wañuniña
Churiykuna, aylluykuna
qunqawasqan pachamanta
ya soy alma que camina
soy cadáver que aún vive.

[ 84 ]
Esta primera edición de XXXXXXXXXXXX, de la Oficina de
prouescción Social de la UNSCH se terminó de editar en la fecha
que se celebra el combate naval de Pacocha, donde la escuadra
británica del Pacífico y el buque peruano Huáscar, que se había
rebelado a favor de don Nicolás de Piérola. Y se terminó de impri-
mir en los talleres gráficos de XXXXXXXXXXXXXX, por encargo
de Editorial Amarti.

[ 85 ]