Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
A N T O N IO GUASCBL S X
Doctor en Filosofia por la Universidad Gregoriana
Profesor de Lenguas Clásicas e Idiomas Modernos
EL IDIOMA GUARANI
GRAMÁTICA Y ANTOLOGIA DE PROSA Y VERSO
SÉPTIMA EDICIÓN
CEPAG
Asuncion -1996
Ter cera edición: Asunción, 1956
Séptima edición: Asunción, 1996
Reimpresión: Asunción, 1997
© CEPAG
Hecho el depósito que prescribe la Ley.
Derechos reservados conforme a la Ley.
Impreso en Paraguay
Printed in Paraguay
INDICE
3/2
5
10
6
por terminarse, está por morir, 275.- Proposición interrogativa indirecta, 276.-
Oraciones accesorias, 277.
Capítulo XXVIII: ORACIONES FINALES, CONSECUTIVAS Y CAUSALES 278
Oraciones finales, 278.- Oraciones consecutivas, 281.- Oraciones causales, 282.
Capítulo XXIX: ORACIONES CONDICIONALES, CONCESIVAS
Y COMPARATIVAS 284
Oraciones condicionales, 284,- Oraciones concesivas o adversativas, 293.-
Oraciones comparativas, 295.
Capítulo XXX: ORACIONES TEMPORALES MODALES 298
Oraciones temporales, 298.- Oraciones modales, 301.
Capítulo XXXI: ORACIONES DE RELATIVO 302
Uso de la partícula va, 302.- Uso de la partícàla ha 306.
Capítulo XXXII: PECULIARIDADES SINTACTICA DEL GUARANI
311
Partículas desplazadas, 311.- Partículas suprimidas, 312.- Partículas repetidas o
acopladas o doble complemento, 3 14.
Capítulo XXXIII: GUARANISMOS 316
Capítulo XXXIV: CORONA 319
Riqueza dei guarani, 319.- Ideas generales de etimologia o composición de
vocablos, 320,- P y’a y sus compuestos, 324.- La filosofia dei guarani, 327.
APENDICE
51
9
raciocínios tendrá poco que corregir la lógica más severa. Y ésta es la ventaja
de tratar una lengua según los moldes y métodos clásicos, abonados por la larga
experiencia de muchas generaciones.
I Y qué sienten y dicen de su propia lengua los paraguayos ? Esfrecuente oír
de ellos frases como éstas: «El guarani que hablamos es un lenguaje degenera
do. Castellanizamos el guaranty guaranizamos el castellano. No se nos enseña
bien en las escuelas ninguna de las dos lenguas. Nos hace unfavor quienquiera
que contribuya a purificar nuestra lengua dei feo )opaxa...j Como nos gusta oír
el guarani autêntico, puro y castizo!»
Asísiente el paraguayo cien por cien y el noventa y nueve por ciento de los
paraguayos. Por otro lado, hay que tener presente un hecho manifiesto y
comprobable: el actual resurgimiento dei habla guarani.
Hoy dia ya son legion los paraguayos que se empeñan en no castellanizar
indebidamente su hermosa lengua con el ñe’ejopara, defecto queproviene mar
de negligencia e incúria en el hablar e de pobreza dei idioma guarani. Va
subiendo una generación nueva, amante e r lengua. Jóvenes dispuestos a
levantaria al grado de cultura que le corresponde. Ya surge la pléyade de
selectos que haráflorecer su hermosa lengua en cantos épicos, odas heroicas,
dramas y comedias ejemplares, asuntos históricos, descripciones de la bella
naturaleza y toda clase de elucubraciones de fondo social y moral, religioso y
patriótico. El Paraguay autêntico reclama argumentos sérios a sus poetas
verdaderos y formados, y deja para los aprendices de poeta las coplitas eróticas
y textos de polca.
«Menos verso y más prosa ”, sea el santo y seña. Una prosa pura y sin
resabios extrafios.
Levantemos en alto la bandera dei optimismofrente alpesimismo derrotista.
Nadie puede negar que el guarani perdura pujante en el Paraguay y con mayor
galanura y riqueza que en ninguna parte. Es el habla dei compromiso y de la
intimidad, del amor y del dolor, de una raza legendária sacrificada hasta el
heroísmo, como la raza de aquellos que sucumbieron de pie en Sagunto y
Numancia. Un idioma tal no puede mo rir, no morirá.
Las mejoras introducidas en esta tercera edición son muy considerables.
Todo el material existente en las otras ediciones se ha refundido y ordenado
minuciosamente afin de lograr una exposición clara y lógica, evitando todas las
repeticiones y ambigüedades.
0
10
E l lector que quiera comparar esta edición con la anterior se dará cuenta de
otras muchas innovaciones y mejoras introducidas. El autor no ahorró trabajo
en razón de presentar al público una obra de provecho. Se complace en dar las
gradas a todos los colaboradores, especialmente a los jóvenes jesuítas sus
discípulos de la Escuela de Guarani de Paraguarí, Carlos Palmés, Enrique
Marti y Luis Ramallo, y a los señores Encina y Alum, de la misma ciudad.
6/2
11
La lengua guarani cuenta con bastantes libros en los que puede ser leída y estudiada. A la lista de
autores y obras que ofrecía el padre Antonio Guasch en su 3“ edición se le han adjuntado una serie
de nuevos títulos más actuales.
ANCHIETA, José de 1990 Arte de gramática da Língua mais usada na Costa do Brasil. Edição
fac-similar. Obras completas - 11° volume. Presentaçào: Prof, Dr. Carlos Drômond.
Aditamentos: Pe. Armando Cardoso S.J. São Paulo: (Monumenta Anchietana - Obras
completas do Pe. José de Anchieta). Edições Loyola. 231 p.
ARAGONA, Alonso de 1627(?) Breve introducción para aprender la lengua guarani. Presen-
tación, edición y notas por Bartomeu Melià, s.j. En: Am eríndia 4 (Paris 1979), pp. 23-61.
AYROSA, Plínio 1954 Apontamentos para a bibliografia da língua tupi-guarani. São Paulo. (2a
ed. revista e atualizada). 261 p.
BIANCHETTI, Juan 1944 Gramática guarani (Avá-ñeé) y princípios de filologia... Buenos
Aires. 180 pags.)
BOTTIGNOLI, P. Justo (Salesiano) 1927 Diccionario guaraní-castellano y castellano-guarani.
Asunción -Paraguay; Turin. 114 p.
BRÍTEZ FARINA, Basílides 1988 Historia de la Cultura Guarani. Asunción. 110 p.
CABRAL Luis Domingo 1901 Abá -Ñeé. Vocabulário dei idioma Guaraní-Español... Buenos
Aires. 70 p.
CACIQUE LAMBARÉ 1867 Lambaré. Imprenta dei Estado. Asunción.
CADOGAN, León 1960 M il apellidos guaranies. Asunción, Editorial Toledo. 78 p.
CADOGAN, León 1973 Datos para el estúdio de algunas particularidades dei guarani familiar
paraguayo, Suplemento Antropológico. Universidad Católica 8, 1-2: 15-49.
CANESE, Natalia Krivoshein de 1983 Gramática de la lengua guarani. Asunción, Colección
Ñemity. 180 p.
COLMAN, Narciso R., ver ROSICRAN.
CORREA, Julio 1969 Sombrero ka’a y Cuentos. Estúdio preliminar de Francisco Pérez-Maricevich.
Asunción: Editorial del Centenário S.R.L.
CORREA, Julio 1980 Karu pokã: drama social en tres actos. Cuademo de Literatura Popular, 2.
Asunción: Misión de Amistad. 110 p.
CUNHA, Antonio Geraldo da 1989 Dicionário histórico das palavras portuguesas de origem
tupi. São Paulo: Melhoramentos. 2da. ed.
10
DELGADO, Susy 1987 Tesarái mboyve: antes dei olvido, Asunción: Alcandara Editora. Colec-
ción Poesia, 60. 94 p.
DIETRICH, Wolf 1986 EI idioma Chiriguano. Gramática, textos, vocabulário. Madrid: ICÍ. 357
P-
DOMÍNGUEZ, Ramiro 1978 Glosario dei yopará, Suplemento Antropológico, 13, 1-2: 261-274.
Asunción.
ENC1NA RAMOS, Pedro y TATAYYVÁ 1981 Las cien mejores poesias en guarani, Asunción.
297 p.
FARRÉ, Luis 1991 Mfoya iñee; el idioma guaraní-chiriguano a su alcance. Charagua-Camiri.
FERNÁNDEZ, Emiliano R. Emilianore 1; vida y obra. Compiladores Laureano Femández y
Alberto de Luque. Asunción, RP Ediciones. 1^28 p.
FIGUEIRA,Luis 1687 Arte de grammatica da língua brasílica. 2a ed.. Lisboa. 167 p.
GATTI, Carlos 1985 Enciclopédia guaraní-castellano de ciências naturales y conocimientos
paraguayos Asunción: Arte Nuevo Editores. 333 p.
GIANNECCHINI, Doroteo - ROMANO, Santiago y CATTUNAR, Herman 1916 Diccionario
Chiriguano-Español y Español-Chiriguano. Tarija.
GOMEZ SERRATO, Dano 1979 Yasyyateré. (2a edición). Asunción. 82 p.
GREGORES, Emma - SUAREZ, Jorge A. 1967 A Description o f Colloquial Guarani. The Hague-
Paris: Mouton. 248 p.
GUASCH, Antonio 1944 El idioma guarani; gramática, vocabulário doble, lecturas. Asunción:
Imprenta Nacional.
GUASCH, Antonio 1947 Ei idioma guarani. (2a edición). Buenos Aires.
GUASCH, Antonio 1952 Catecismo de la doctrina cristiana; guaraní-español. Asunción-
Concepción-Villarrica. 192 p.
GUASCH, Antonio 1956 El idioma guarani. Gramática y antologia de prosa y verso. (3a
edición). Asunción: Casa América-Moreno Hnos. 432 p.
GUASCH, Antonio 1961 Diccionario castellano-guaraní y guaraní-castellano. Sintáctico,
fraseológico, ideológico. (4a edición renovada y acrecentada). Sevilla. 797 p. (6Bedición;
grafia actualizada, Asunción, CEPAG, 1986; 10a reimpresión, Asunción, S995).edición
modificada por Diego Ortiz, Asunción 1995).
GUASCH, Antonio y MELIÀ, B. 1956 El Idioma guarani; su numeración, su ortografia. Buenos
Aires: Talleres Gráficos Didot. 24 p.
JOVER PERALTA Anselmo.y OSUNA Tomás 1950 Diccionario guaraní-español y espaõol-
guaraní, con gramática guarani. Buenos Aires, Editorial Tupã. 519 p.
KLUG, Juan 1937 Ñemongetá. Ejercicios de conversacción y diálogos en las lenguas guarani,
castellano y alemán. Assunción. 40 p.
13
Ko\e]tñ. 1973 [Cartilla de alfabetización en lengua guarani] Edición a cargo de B . Melià. Ka’akupe.
42 p.
LYNDSAY, Dr. 1913 Tüpâ Ñandeyára nêê...[El Nuevo Testamento en guarani], London, British
and Foreing Bible Society. 590 p.
MELIÀ, B . - PÉREZ, A. - FARRÉ, L. 1960 El guarani asu alcance. Asunción: Ed. Loyola. (Nueva
edición: Asunción: Centro de Estúdios Paraguayos «Antonio Guasch», 1992. 251 p.)
MELIÀ, Bartomeu 1992 La lengua guarani del Paraguay; historia, sociedad y literatura.
Madrid, Mapfre. 340 p., ilus.
MONREALE, Francisco 1925. Método práctico para aprender la lengua guarani. 3s ed.
Comentes. 151 p.
MONTOY A 1640 Arte, y bocabulario de la lengua guarani. Madrid. Reed. facs. por J. Platzmann,
Leipzig.
MONTOYA, Antonio Ruiz de 1639b Tesoro de la lengua guarani. Madrid, (reed, facsim. por Julio
Platzmann, Leipzig, 1876).
MONTOYA, Antonio Ruiz de 1640 Catecismo de la lengua guarani. Madrid. Ed. facs. por J.
Platzmann, Leipzig, 1876.
MORINIGO, Marcos Augusto 1931 Hispanismos en el guarani. Buenos Aires, Instituto de
Filologia. 434 p.
Nociones elementales de Catecismo en lengua guarani. Texto dedicado a la población rural de la
Diócesis del Paraguay. Asunción. 44 p.
OBELAR, Raimundo 1914 Vocabulário Guarani. Para los extranjeros que deseen estudiar este
idioma y para los hijos del pais que quieran aprender el Castellano. 2“ ed. Asunción.
ORTIZ MAYANS, Antonio 1990 Gran diccionario castellano-guarani, guarani-castellano.
Asunción: Editoriales Unidas del Paraguay. 547 p.
PEDROZO, Mariano Celso 1969 Mburucuyá: che remiandú rypy’á. Itauguá. 42 p.
PEDROZO, Mariano Celso 1982 Pyambú carai; poemario de contenido religioso. Asunción, Ed.
Gráfica Ysyry.
RESTIVO, Paulo (1724) Arte de la lengua guarani por el P. Antonio Ruiz de Montoya... con los
escollos, anotaciones y apêndices del P. Paulo Restivo... En el pueblo de S. Maria la Mayor.
(Nueva edición: Linguae Guarani Grammatica Hispanice... por Chri.stianus Fredericus
Seybold). Stuttgart: G. Kohl hammer. XIV+332 p.
RESTIVO, Paulo /1722/ 1893 Lexicon Hispano-Guaranicum «Vocabulário de la lengua
guaraui»...secunduin Vocabularium Antonii Ruiz de M ontoya... (Nueva edición por
Christianus Fredericus Seybold). Stuttgart: G. Kohlhammer.X+546 p.
ROSICRÁN 1921 Ocara poty (Flores silvestres). Prólogo de Juan E. O’Leary. 2 vols. 2“ ed.,
corregida y aumentada. Asunción. 300 p.
ROSICRÁN 1928 Mil refranes guaranies - Ñ e’engá. Asunción: Imp. El Arte. 108 p.
ROSICRÁN 1929 Ñande Ip! cuéra (nuestros antepasados). Asunción. 272 p.
ROSICRÁN 1945 Ñ e’engá R o n (Refranes picarescos). Parahombre (sic) solamente. Diccionario
carape. Nueva edición corregida y aumentada. Asunción: Imprenta Guarani.
ROSICRÁN, pseudónimo de Narciso R. COLMÁN
SAGUIER, Eduardo 1946 El idioma guarani. M étodo práctico para su enseñanza elemental. T
ed. Buenos Aires. 126 p.
SCARELLA, C. M. Pequeño ensayo de Gramática guarani. Asunción. 136 p.
SILVA, Ramón R. 1990 Arandu ka’aty aty. Asunción: Ediciones Taller. 83 p.
TATAYYVA 1973 Képe Guaré-Páype guara-. Asunción. 159 p.
USHER DE HERREROS, Beatriz 1976 Castellano paraguayo: notas para una gramática
contrastiva caste!!ano-guarani. Separata 9e: Suplemento Antropológico, 11, 1-2: 29-
123. Asunción.
YAPUGUAY, Nicolás 1727 Sermones y exemplos en lengua guarani. En el Pueblo de San
Francisco Xavier. (Edición facsímil de las primeras 165 págs.: Buenos Aires, Edit. Guarania,
1953).
ZARRATEA, Tadeo 1988 Arandu ka’aty. Asunción: Base-Isec.
Poetas cuyas composiciones están dispersas en antologias y revistas y son frecuentemente citados
por el padre Antonio Guasch. Entre ellos:
MORFOLOGIA
10/210
CAPITULO I
PRELIMINARES
I. DEL ALFABETO
1 Nota de la presente edición: El autor, Antonio Guasch, preferia con mucha lógica
la grafia x para este fonem a, por analogia con el cataián (així), português (luxo) y
castellano antiguo (exemplo). Anchieta la usó en el tupi, escribiendo xe (no che).
Accediendo a la convención generalizada en la ortografia dei guarani paraguayo,
adoptamos la ch en esta edición.
DEL ALFABETO 21
Por ejemplo:
akã, he' è, kirirí cabeza, dulce, silencio
okêf kü, pety puerta, lengua, tabaco
Compárase la nasal francesa con la guarani. El sonido nasal francês
se comporta diferentem ente dei guarani, por cuanto la nasal francesa no
está en la vocal sim plem ente, sino en la vocal seguida d e m o n , com o
enfant. La nasal guarani se halla unicam ente en las vocales, prescindien-
do de la consonante que las acompañe.
Las consonantes m, n, ñ, fisiológicam ente son nasales, porque al
pronunciarias, el aire sale por la nariz, no por la boca. Pero estas
consonantes no hacen nasales a las vocales. A si, amo, ñani, aña no son
palabras nasales, com o lo son ã, kü, ko'e, mono'ö, py'yi. La k se nasaliza
pasando a ng al rozar con las nasales m, n, ñ (kora, amongora).
C. LA Y GUTURAL
trasnochado, sino sonido dei dulce guarani, especie de arrullo propio para
la amistad y el cariño. ^Cuándo tendremos un aparato fotolaríngeo que
nos registre exactam ente estos difíciles fonem as?
Con esto termina la doctrina referente a las vocales. Su division en
seis, y el que todas y cada una puedan ser nasales, es una noción clara,
sencilla y com pleta. Con esto desaparecen las incertidumbres desde
M ontoya hasta los más m odernos, que andan titubeando entre las cuatro
íes latinas diferentes:
i, í, l i
ft-
E. PA SO FO N É T IC O , A SIM IL A C IO N Y DISJM1LACION
(vea n. 10, nota final)
b) Asimilación
a) El prefijo mbo pasa a mo: am bosê pasa a am osê (echo; h ago salir).
b) El prefijo tembi pasa a temi: tembime’e pasa a temime’e (don).
c) El grupo ja se convierte en ña: jahenói pasa a üahenói.
d) El grupo ij se convierte en iñ: ijakãhatã pasa a iãakãhatã.
e) El grupo nde1pasa a ne: nde ti pasa a ne ti (tu nariz), etc.
1El grupo nde (que significa tú), se halla en ñande y pende (nosotros y vosotros,
respectivamente).
28 CAPITULO I: PRELIMINARES
c) Disimilación
E SQ U E M A D E LA DISIM ILACIÓ N
3) Indiferente k o ng.
de kuera: ambokuera y amonguera curar
de kuerái: am bokuerái y amonguerái fastidiar, cansar
de kuarahy: ambokuarahy y solear, poner al sol
amonguarahy
Queda por estudiar si las otras dos consonances tenues p, t, en contacto
con mbo, se convierten también en sus m edias respectivas b, d. Es m uy
raro el paso t >d, pero evidente y no infrecuente el de p >b. Por ejemplo
de páy: amombáy despeitar
de pa: amomba terminar
de tyky: amondyky hacer caer gotas, destilar
NOTA IMPORTANTE: El discípulo reserve para más tarde el estúdio
detenido de esta materia de la fonética guarani. Cuahdo se haya adentrado
bastante en el idioma, irá comprendiendo todo lo que aqui queda dicho.
En general, lo que no se entienda luego, déjese para más adelante, y en
los repasos se aclarará.
IV, O R T O G R A FIA
Regias práctlcas
La parte práctica de la ortografia se puede redactar en form a de regias,
com o sigue:
N o existe la c ni la q. Se pronuncia y se escribe siem pre así: ka, ke, ki,
ko, ku, ky (kova, kda, Ky'yindy).
N o existe la g castellana (pronunciada com o jota). S e escribe y
pronuncia a la griega (gue): ga, ge, gi, go, gu, gy, gue (sin diéresis) (age,
kangy, hague).
N o existe la jh, que se usó m ucho. Sepronuncia y se escribe con hache
alem anae inglesa, siem pre que haya aspiración: ha, he, hi, ho, hu, hy(ha’e
he’i: él dice).
N o existe la b alta sola, si no es precedida de m: mba, mbe, mbi, mbo,
mbu, mby (mbarakaja, mberu, etc.: gato, m osca).
Para el sonido labiodental del guarani se pronuncia y se escribe: va, ve,
vi, vo, vu, vy.
La y griega no es consonante, es solo vocal, la “sexta vocal”. Para
representar el sonido paladial que se venia ecribiendo yayapó (hacem os)
escribirem os jajapo. Y así delante de todas las vocales: ja, je, ji, jo, ju, jy
(no ya, ye...), que no es la jota espafiola, sino la jo ta de Japan en inglês.
12. R E SU M E N . N o se escribe: jh, y, b. Escribiremos: h, j, v (salvo
mb).
La k y la g tienen un solo sonido o sendos sonidos cada una.
A C E N T U A C IO N . Las dicciones agudas, que son la m ayoria en
guarani, no deberian llevar acento, com o no lo llevan en español las
lianas, porque son m ayoria. Las lianas y esdnijulas podrian llevarlo para
evitar am bigüedad. Lo mejor seria librar al guarani de esa tirania, y no
poner ningún acento ortográfico, com o lo hace el francês, el inglês, el
alemán y el dulce italiano, y otras lenguas cultas y cultivadas.
La seüal de nasalidad se ha de poner, porque la vocal nasal y la oral
difieren especificam ente. Pero bastará una señal de nasalidad en la
palabra, aunque sea com puesta de dos nasales (py'yi, akahatã).
ACENTO PROSODICO Y GUION 33
V. A C E N T O P R O S O D IC O Y G U IO N
1. Cocina
jepéa leña
tata fuego
tatatí, timbo humo
tatapyi (X tapyi) carbon (X cabaña, casita)
tanimbu ceniza
tatakua hom o ho;
y, ytaku agua, agua caliente
japepo olla, sartén
38 CAPITULO II: PALABRAS DE USO FRECUENTE '
kyse cuchillo
juky sal
angua mortero
asuka (mba e héê) azúcar
tembiu rembyre restos de com ida
bosa, m bdeyru, maayru bolsa, recipiente
kda yerba mate
amaimbe yo tuesto
ambichy yo aso
am bojy yo cuezo o hiervo
ambyaku yo caliento
ambopupu yo hago hervir
opupu hierve
he; héê sabroso; dulce o salado
s d o kdê carne asada
sdo mimói came hervida
tataypy cocina
tataypy jára cocinero
2. A lim en tos
mbujape pan
sd o , pira carne, pescado
ryguasu rupia huevos
kamby leche
kesu queso
m an dio m andioca
avati m aíz
manduvi maní
aro arroz
sevói cebolla
chipa torta
jety batáta, m oniato
kumanda poroto, habichuela, judia
aratiku chirim oya
arasa guayaba
SUSTANTIVO DE USO DIÁRIO 39
3. Casa
óga, che roga casa, mi casa
ogajára el duen’o o am o de casa
ita piedra
yvykdi arena
okê puerta
ovetã ventana
inimbe, tupa (che rupa) cama, lech o (m i lecho)
tataindy luz, vela
temirendy lámpara, lintem a
koty cuarto
jetapa tijeras
kygua peine
kuatia papel, libro, carta
typycha escoba
eitypei che koty bárreme la pieza
tembirepykue, viru, pirapire dinero
ore rogamíme en nuestra casita
okambúva el nifio de pecho
ogape(X ógape) terraza (X en casa)
ogapepo alero (de la casa)
40 CAPITULO II: PAL ABRAS DE USO FRECUENTE
4. N atu raleza
ára dia, tiem po
yvága firmamento; cielo
kuarahy sol
jasy luna
yvy tierra
yvu, ykua fuente, pozo
kdaguy m onte, selva
arai nube
ama Uuvia
haku (hína) hace calor
hâysã hace fresco
oky (hína) llueve
róy (hína) hace frio
overa (hína) relampaguea
osunu (hína) truena
ára vai (hirta) hace m al tiem po
ára p o rã (hína) hace buen tiem po
tarave cucaracha
heta ñ a ti ü hay m uchos m osquitos
ovecha oveja
kavara cabra
mburika mula
guyra pájaro
haity tiene nido, su nido
ynarnhu perdiz
ype pato
ryguasu gallina
6. Fam ília
kuimbde varón
kuüa mujer
karai señor
kuña karai señora
mitã, m itãi niño
mitã kufxa niña
kuñatäi muchacha, señorita
ru, túva padre
sy madre
tio, tia tio, tia
che anáma, che ruguy mi pariente
tuja viejo
guãimi vieja
ména, iména marido, su marido
tembireko su esposa
omendáva, mendare casado
pehengue hermano o hermana
itdyra su hijo de él
imemby su hijo de ella
kakuaaguã adulto, m ayor
ora rembiguái nuestro criado
hembirekorã su novia
hiaramboty su cum pleaños
21/210
42 CAPITULO II: PAL ABRAS DE USO FRECUENTE
7. C u erpo h u m an o
hete (che rete) su cuerpo (m i cuerpo)
akã cabeza
py pie, pies
po mano
kuã, M a dedo, cintura
jyva, syva brazo, frente
hova su cara
che retyma mi piem a
juru *boca
che resa (tesa) m is ojos (ojo)
tí, apyngua nariz, narices
kü, tem be (che rembe) lengua, labio (m is lábios)
che rãi m is dientes o m uelas
kangue hueso
akã rague (áva) cabello, cabellera
tyvyta (che tyvyta) ceja (m is cejas)
topepi (che ropepi) párpado; (m is párpados)
topea (che ropea) pestaña; (m is pestañas)
tuguy, huguy sangre, su sangre
p y tía pecho
tye, che rye vientre, mi vientre
nambi oreja
apysa oido
pyapê uña de la mano
8. J a rd in , h u erta
kokue chácara, quinta
kóga plantación, huerta
yvoty flor
yvyra árbol
yvyra rakã fam a dei árbol
hogue tiene hoja
ipoty tiene flor
SUSTANTTVO DE USO DÍARIO 43
9* Religion
Tupã Dios
Ñandejára Nuestro Señor
Tupãsy Madre de Dios
yvagavóra los santos del cielo
ikaraíma está bautizado o está bendecido
ñ em bde oración
oñemombéu se confiesa
otu pardã com ulga, recibe la comunión (él)
ãnga alma
angaipa pecado
che py'aite guive de todo corazón
yvága el cielo
Tupao la iglesia
Pdi, avare el Padre, el sacerdote
ñamano meve hasta morir
tem biapo p o rã obras buenas
Ñ andejára oipotaháicha como Dios quiera
Ñ andejára tande rovasa D ios te bendiga
ñetnbo'e guasu la misa
Pytu M arangatu Espíritu Santo
T dyra el Hijo
Túva el Padre
taupéichakena amén
44 ' CAPITULO II: PALABRAS DE USO FRECUENTE
B. F R A S E S C O R T A S C O N V E R B O S D E U S O F R E C U E N T E
P r im e r grupo
oi, oime está, hay
heta oime hay m ucho
heta oi hay (están) m uchos
oimba está todo, está com pleto
ndaipâri (ndipóri) no hay, no está
he’i (m bdeve) no falta (nada)
héi ndaiporiha dice que no hay
héra Hose (hérava Hose) se llam a José (que se llam a J.)
46 CAPITULO II: PALABRAS DE USO FRÈCUENTE
Segundo grupo
eju, ejumi; tereho: terehomi ven; vete
eipéa pe okê abre la puerta
emboty p e ovetã cierra la ventana
emyendy; embogue enciende (prende); apaga
eike; esê entra, sal
ajoguase p eteí quiero comprar uno
mbovypa (hepy) ^cuánto cuesta?
eguapy; pepiiã, pepüãmba siéntate; levantaos, levant, todos
ñepyrü, peñepyrü com ienza, em pezad
om bdapo hína está trabajando
peñesumba! todos de rodillas!
ani peñée, pekiriñmba no habléis; chiton (todos)
eñepyrükena comienza ya
FRASES CORTAS CON VERBOS DE USO FRECUEMTE 47
Tereer grupo
rekarúmapa lya. has comido?
réusépa arasa aquietes comer (tomar) unas
guayabas?
oke hína está durmiendo
che rdarõm i aguárdame un poco
hda, hdu, ou cae, come, viene
kuarahy osê mboyve antes de salir el sol
kuarahy oike rire después de puesto el sol
añangareko hese yo cuido de él (o de esto)
che kan éõ (ma) (ya) estoy cansado
oúta; ndoúi chêne está por venir; no vendrá
oñongatu im bde repy guarda la mercancia
nda ijái hyrúpe no cabe en la bolsa
avy'a ha ndavy'ai estoy a placer y no lo estoy
avy'a pen de pyry, pene ndive estoy contentísimo entre vosot.
che rory rohechávo, che rory me alegro de verte, me alegro
roikuaávo de conocerte
Cuarto grupo
ipochy está enojado
nda che pochyi no estoy enojado
che pytyvõsépa £me quieres ayudar?
epytdum íkena descansa un poco
ejupi, eguejy sube, baja
ani resapukáitei no grites
m bdereh epa repuka ipor qué te ties?
ani ne rasêtei no llores
ani rejepy'apytei no te aflijas
enohê nde vim saca tu dinero
oñemongeta hína hendive está conversando con él
ndépa nde repytduim i ino descansas un poco?
hasê hínapa ^está llorando?
eityka ne rãi rasy hazte sacar la muela mala
48 CAPITULO II: PALABRAS DE USO FREÇUENTE
Quinto grupo
emoími ko kuatia hendápe pon este libro en su sitio
ani nde resarái no te olvides
repytátapa, nde aréta piko £te vas a quedar?, £te quedarás
m ucho tiem po?
eipyhy ko kyse (= kóina ápe toma este cuchillo
ko kyse)
kóina ápe nde kuatia he aqui tu papel (diário, libro)
ehejákena,, ehejápe déjalo
emombéumi chéve *cuéntamelo (por favor)
ehekami búscalo
ere ichupe tou dile que venga
che rekápa ^me busca?
eméèna chéve dame, dámelo
am ééne ndéve te (lo) daré
che rdy tengo frio
ou oguahê ahdarffy rehe vino inesperadam ente
oho nerde, ohóma nerde se habrá ido, ya se habrá ido
avápa che renói, máva piko ch. r. ^quién me llama?
Sexto grupo
eporandu ichupe pregdntaselo
aikuaa , aikuaáma lo sé, ya lo sé
ndaikuaai gueteri no lo sé (aún), no entiendo
ahecha, ndahechái lo veo, no lo veo
ijapúpa = hei rei piko ^miente él?
h éi oúne haguã dice que vendrá
nda che japúi no miento
emyenyhè ko y ryru llena esta botella ; este - vaso)
ejohéi ko che aomi lávame esta ropita
ajahuse me quiero bañar
roinupãta te voy a pegar
oinupã meme ichupe le pega a menudo
oporombopochy (va) hace enojar a uno
FRASES CORTAS CON V E R B O S D E U S O FRECUENTE 49
A . A R T IC U L O
16.1* Por regia general, tanto el articulo determinado ( el, la, lo) c o
m o el indeterminado ( un, una, uno) se dejan sin traducir en guarani. Por
ejemplo:
ára haku EL tiem po es caluroso
ne kerana eres U N dormilón
kuarahy ohesape yvype EL sol alumbra a L A tierra
B. NUM ERO
C. G ENERO
D . L A N O C IO N D E L T IE M P O
Ejem plos variados para ilustrar este punto gramatical tan tipico:
CLASES DE SUSTANTIVOS
A. N O M B R E S A B S T R A C T O S
22. Llám anse abstractos los nom bjes que indican la cualidad dei
sustantivo, com o separada de él. Por ejemplo: bondad, malícia, estatura,
gravedad, etc. En m uchos casos el mero adjetivo guarani equivale al
abstracto castellano. En otros casos, y no pocos, el adjetivo, precedido dei
sustantivo mba’e (cosa), teko (naturaleza), o seguido dei sufijo kue (ngue
con nasales), equivaldrá exactam ente al abstracto español. A sí que, por
lo m enos, habrá en guarani tantos abstractos com o en castellano y
algunos más, por cuanto en guarani existen varias maneras de formarlos.
V eam os a continuación algunos ejem plos:
R esum iendo y com pletando, vem os que el uso correcto adm ite por lo
m enos cuatro formas de abstractos, com o lo muestra el siguiente ejem -
plo:
C . S U S T A N T IV O S G E N T IL IC IO S ,
P A R T IT IV O S , C O L E C T IV O S , E tc.
1. A u m en ta tiv o s.
2» Diminutivos»
YUXTAPOSICION
ID E A D E P O S E S IO N O P E R T E N E N C IA
3 1 /2
IDEA DE POSESION O PERTENENCIA 61
1) Posesión:
óga já ra ; che mba’e el amo de casa; (yo cosa, cosa
de mi =) cosa m ia
2) A cción o pasión:
ne kororõ (acción dei sujeto) tus ronquidos (genitivo subjeti
vo: de ti)
mba’eyru mboguataha (pa conductor d el navio (genitivo
sión dei objeto) objetivo: dei navio). (V éase
A D V E R T Ê N C IA .)
4) Lugar en donde:
para pira los peces dei mar, los p eces
marines
5) Lugar de donde:
pohã ka'aguy m edicina procedente de la selva
(silvestre)
6) Causa material:
ña'é tuju (guigua); ñe'ä ñaíü cazuela de barro; corazón mate
rial (de arcilla)
7) Cualidad o atributo:
Tupã pojoja; yva pohã; justicia de D ios; fruta m edicinal;
kamby y; jukyry (juky y); lecKe aguada; agua con sal;
mitã kambu8 niño de pecho (que mama)
8) M odo o manera:
ko’è po'a mafiana con suerte, mafiana
venturosa
64 CAPITULO V: YUXTAPOSICION
9) Apropiación:
ára je re vuelta dei tiem po (año)
Y hasta una m ism a frase puede ser am bigua e involucrar los dos
sentidos de genitivo subjetivo y objetivo a la vez. Ejemplo:
con doble significado: el amor que la madre tiene a su hijo y el del hijo
a su madre.
3 3 /:
CAPITULO VI
A. REGLAS PRACTICAS
36. D e estos ejem plos se pueden deducir las siguientes regias prácticas:
NOTESE que las formas abreviadas por aféresis (o sea sin h, r, t), tales
com o aku, óga, asy, eta, ita, son de uso preferente en com posición; por
ejemplo:
no toman la h, y se dice:
DEL ADJETIVO
a) C alificativos
b) D em ostrativos *
A. ADJETIVOS CALIFICATIVOS
44. a) Para el recto uso de los adjetivos calificativos sirven las regias
siguientes:
1) L os adjetivos calificativos se posponen sencillam ente al sustanti-
vo, com o en castellano. Por ejemplo:
tahyi ipepóva (tahyi veve) hormiga alada (lit. que tien e alas)
karaihendyváva señor barbudo
yvyra hativa árbol espin oso
tajy ipotyva lapacho florido
tajy ipoty sa'yjüva lapacho de flor amarilla
h iupy h iyva bebida aguada
yga imboka guasúva barco artillado, acorazado
yva h dyiyva fruta sin sem illas
EJEMPLOS:
1. Cualidades físicas
47. Para fijar y recordar el recto uso de los adjetivos dem ostrativos,
hay que saber que unos indican singular, otros plural, com o se verá en el
siguiente cuadro sinóptico:
SIN G U L A R PLURAL
pe ese, a (presente)
upe, aipo ese, a (ausente o invisible) u m i... esos, as
ako, aipo ese (que dices)
C . S O B R E E L E M P L E O D E L A S P A R T ÍC U L A S
K O , K U , A IP O , A K O
b) Paradigma esquemático
EJEMPLOS:
1.
ko g u a v ir a poty, ko m b d a s y che la flor dei guavirá, la tristeza
jopéva que me quema
ko susua, ko kuñatäi rógape la postema, en la casa de la j oven
ko ijapype en la delantera
k o g u y r a a rete, h e ta k o a rriê ro la fiesta de los pájaros, somos
ñaime muchos los bohemios
ko hapy kuépe detrás de él
2.
ko óga k u ne porãitéva un m agnífico edifício éste
3.
ko mitãkuna, ko y v y ári, ko yvy esta niña, en este mundo (sobre
apére, ko yvy apépe (yvy ári, la haz de la tierra)
una vez)
ko oikóva che py'a jope, ko kua- esta pena que me sofoca, este
tia, ko u p êich a , ko techagdu, papel, de este m odo, de estos,
ko kuimbde, ko guatase esta afioranza, este hombre,
esta gana de pasear
ko vy'a ohekáva la dicha que busca
4.
ko che reindy, ko che rendaguã, mi hermama, mi caballo, mi sitio,
ko ne akãme, ko che mitã hápe, en tu cabeza, como niño que
ko che mbyay'uhei, ko che tyréy- soy, mi sed, en mi orfandad,
me, ko jaikovêpe, ko che py'águi en nuestra vida, de m i corazón
ko che ju r ú g u i , ko che ñ ée, ko de mi boca, mi palabra, en mi
che akãme cabeza
ko nde kuatia ñ ée tu carta
h a s y ko che resápe me duefe el ojo
5.
che ko aikónte, che ko ako ym aite yo voy tirando; yo (so y ) aquel
de antes
80 CAPITULO VII: DEL ADJETIVO
6.
ikéra guata, ko k d ê sorópe anda dormido, al romper el alba
kóva ko hína h é is e ; che tyréyko esto significa (esto vaie); yo,
ndaikuaái; hasyko ko ñandutí huérfano, no comprendo; el
apo = apopy asyko, ko ñ á n d u tí ñandutí es difícil de hacer
m bdépa ko teko vai i,qué es vicio?
m b d ê p a ko teko joja ^qué es justicia?
8.
ku tekove piru, te r ã ku yva héè una individua (la muerte) flaca o
una fruta sabrosa
9.
e m ku che ao, ku itú v a ipochyva tráeme e se vestido, su padre
enojadizo
10.
tajuhu ku aikuaáva D ios quiera que yo encuentre al
que yo m e sé
ñaim dä ku oisãmbyhyva parece que los guia
to g u a h è ku ápe que se acerque aqui
11.
oime ku pérupi oikóva; marã está por ahi; ^para qué está?
piko ku o ik o
ñahendu ku pyhareputépe se oye a m edia noche
ikatu vderã ku ogueru puede ser que traiga
n d é í r i k u héiséva ( ^ ^ ^ a) no dice lo que quiere
12.
y v y tu p i m k u iró va (ese) viento seco, insoportable
(amargo)
pe mitãku itavyva ese niño es inocente
SOBRE EL EMPLEO DE LAS PARTÍCULAS KO, KU, AIPO, AKO 81
13.
guyratícha ku ojohysyi, che pohã- como pájaros en bandada, me
no nipo ku, oime ku pérupi, curo, por ahí estará, rio inte
yguasu katupyry ku po'áicha, ligente com o la suerte, ras-
oñatöi porãmíku mabaraka, guea la guitarra con primor,
marã nipo ku oikéne rde, £por qué entraria?, al verte
pyharevérõ ku rohechárõ por la noche cuando te vi
14.
aipo y s y r y , aipo n d e pepo aquel rio (un cierto rio), tus
alas (dei cuento)
ko aipo ñane mbotavy la ilusión que nos engaña
15.
na M ü i m iv e ku aipo che roryvo no deseo m ás aquella m i alegria,
aipo mboriahu, reinte ko aipo aquella pobreza, en vano es
ñanembotavy, ndaipóri aipo (aquel) querem os engañar,
ikatu’yva (ichupe) nada hay im posible para él
16.
ako ambue ajúpe ne reiméi va’e- aquella otra vez que v in e no
kue reina estabas
ne mandu'ápa ako jaháramo ^te acuerdas de cuando fuim os
guare y r e m b é y p e al puerto?
ako tekove amyryi omano va’e- aquel que mataron p eleó mucho
kue oñorairö b e ta jep e rire antes de morir (= ven d ió cara
su vida)
aikóna ako'ka'aru, ne m a n d u 'á p a aquella tarde... £te acuerdas?
nde
CAPITULO VIH
LA NUMERACION GUARANI
NOCIONES GENERALES
B. N U M E R O S C A R D IN A L E S
1 p e te i li kuatei 21 mooikuã p e te i
2 mokõi 12 kuakõi 22 mokoikuã mokõi
3 m bohapy 13 ku a p y 23 m o k o ik u ã m b o h a p y
4 irundy 14 kuarundy 24 mokoikuã irundy
5 po 15 kuapo 25 mokoikuã p o
6 p o te i 16 kuapotei 26 mokoikuã p o te i
7 pokõi 17 kuapokõi 27 mokoikuã p o kõi
8 poapy 18 kuapoapy 28 mokoikuã p o a p y
9 porundy 19 kuaporundy 29 mokoikuã porundy
10 kuã 20 mokoikuã 30 mbohapykuã
L000 m a = p e te i m a
200 m o k õ i s ã 2.000 m o k õ i m a
40 ir u n d y k u ã 300 mbohapy sã 3.000 mbohapy ma
50 pokuã 4 0 0 irundy sã 4 .0 0 0 irundy ma
60 poteikuã 500 po sã 5.000 po ma
70 pokoikuã 600 p o teí sã 6 .0 0 0 p o teí ma
80 poapykuã 700 pokõi sã 7 .0 0 0 pokõi ma
90 porundykuã 800 poapy sã 8 .0 0 0 poapy ma
100 sã ~ p etei sã 900 porundy sã 9 .0 0 0 porundy ma
C. PRACTICA DE LA NUMERACION
D istrib u tiv o s: P ã o :
O rd in ates: Paha:
E. TEEMPO
yvate norte
yvy sur
kuarahy resê = kuaysê este
kuarahy reike = huayke oeste
p e yvytu yvate ñane m bosyva el viento norte nos hace sudar
ry’aiko (la frente)
TERMINOLOGIA NUMERAL 87
F. T E R M IN O L O G IA N U M E R A L
sãgu iku ã el 10 %
sãgui p o el 5 %
sã g u isã el cien por cien
papapy capital, cantidad, suma
tapokõi oscil. raiz cuadrada
tapopy oscil. raiz cúbica
taporundy raiz cuarta
irundy gui ahapokõi extraigo la raiz cuadrada de 4
mbohapykuã pokõigui ahapopy extraigo la raiz cúbica de 27
>
= V 27
mbohapykuã mokõigui ahapo- extraigo la raiz quinta de 32
p o - 5 V 32
ahupi kuã mokõime - 1022 elev o diez al cuadrado
ahupi mbohapy m bohapype = 33 elev o tres al cubo
59. a) Números
COMPARATIVOS Y SUPERLATIVOS
a) Comparativo de igualdad
46/2
FORMACION DEL COMPARATIVO 91
b) Comparativo de superioridade
hatãve itágui más duro que una piedra
itujave chehegui es más viejo que yo
Juancito iñ atéyve k d ã g a yma- Juancito es m ás perezoso ahora
g u a rég u i que antes
isy iguaimive nde sygui su madre es más vieja que la tuya
c) Comparativo de Inferioridade
ipy'a m iríve umi ñ a n d éva kuê- m enos valientes que los nuestros
ragui (lit. más m iedosos que...)
nda ikaraiguasu etei tykéyraicha es m enos bueno que su hermano
(lit. no es muy bueno como
su hermano mayor)
A)
»)
1. h d e itujaitêma él es ya m uy viejo
ijeheja etereíku es muy descuidado
iñ atéy etereíku es muy perezoso
ikyre'y eterei (va) ku es muy laborioso, d iligen te ése
amo y v y k u ñane m ohesãi eté- aquel sitio es muy sano, aunque
va, he’ömíramo je p e un p o co húmedo
ko tem biapo hasype eterei esta labor con mucha dificultad
( = hasy etereípe) ja japo- se va a terminar
páta ( = ojejapopáta)
2. ipuku ikoe es muy largo (es m uy alto, si se
trata de personas)
iñakähatä ikoe ( = iñ. asy) es muy testarudo
ijapu’a a sy es redondito
isyi a sy es muy resbaladizo, liso (lúbrico)
hova m orotí asy es de cara m uy blanca
hova h ü guasu, hova hüete asy tiene la cara muy negra
iro asy, hái asy es muy am argo, muy agrio
iñakahatä asy es muy tozudo
a) Sustentive superlativo.
vy'aite che ruguyre opoñy un placer grande invade m i ser
yvytu nde pejuhára un viento m uy im petuoso (muy
soplador)
b) Verbo superlativo.
ohoite, ohoitêma ya se fué dei todo, ya m urió,
nos dejó
ohojave etei, reruko m b d e ho'u- precisam ente cuando se ha ido
setêva (para no volver), traes esto
que tanto le gustaba
ipochyete je p e ndohupityi se enoja m ucho, pero no por
eso lo consigu e
94 CAPITULO IX: COMPARATIVOS Y SUPERLATIVOS .
c) Pronombre superlativo.
d) Superlativo de adverbio.
e) Superlativo de superlativo.
EJEMPLOS:
ko aratiku hiaju eterei rasáma esta chirim oya está dem asiado
madura
isy ikuñakarai reko eterei rasá su madre es dem asiado buena
ma hendive paracon él (condescendiente,
floja)
ko inimbe michi eterei rasáma esta cama es dem asiado pequeña
chéve guarã para mí
p e o kê ikarape (iñyvyi) eterei la puerta es dem asiado baja, y
rasáma ñane akambota jaike se topetea al entrar y salir
ha ñ a sevo
pe ju kysy h é e m b o c h y eterei la sopa está demasiado salada
( = ijuky etereíva)
upe kafe h é ê asy etereíma el café está demasiado dulce
2) NOTESE la gradación de las expresiones:
h d e itujáma es viejo ya
h d e itu ja ve chehegui él es más viejo que yo
h d e itujaiteve chehegui él es mocho más viejo que yo
h d e ituja etereíma él es muy viejo ya
h d e itu ja vév a opaitévagui él es el más viejo de todos
3) NOTESE el uso dei doble p a en el superlativo:
ipukuetépa es muy largo, qué largo es!
p a separado dei adjetivo, des-
pués de ete y sin acento
ipukupa je p ê v a es muy largo, larguísimo — pa
adherido al adjetivo y con
acento, seguido de je p ê v a
C A P IT U L O X
PRONOM BRES
El uso del pronombre con toda la gama de sus variados oficios ofrece
particular dificultad, y es donde más se atascan los principiantes por falta
de ideas claras sobre el particular. Seamos, pues, claros y concisos.
L PR O N O M B R E8 PERSONALES
ch e yo ñande nosotros
nde tú ore nosotros
hde él peê vosotros
h d e k u é ra ellos
En cambio:
ü a n d e Tetãygua nosotros (médico y enfermos)
somos hijos dei pais
Paraguayos hablando con argentinos:
5 1 /:
PROMBRES PERSONALES 101
Por ejemplo:
che ru mi padre (padre de yo, de mi)
nde sy tu madre (madre de ti)
ipo su mano (mano de él)
ñ ande py’apykue nuestros quebrantos (quebrantos
de nosotros)
ore kokue nuestra chacra (chacra de nosotro)
pende ja g u a vuestro perro (perro de vosotros)
ikuã sus dedos (dedos de ellos)
NOTESE el complejo (mal llamado por algunos pronombre posesi-
vo) con su significación doble; a saber:
che mba’e, ne mba'e, imba’e cosa de mi, de ti, de él = “el
mio, el tuyo, el suyo” o tam-
bién, “es míó estuyo, es suyo”
Recto uso de la forma pronominal
78. Esta forma varia según la primera letra de la palabra con quien se
junta, siguiendo las reglas siguientes:
a) i se usa antes de corsonante.
b) hi se usa antes de vocal oral acentuada y además en hiãnga, hiaju,
hiare,
c) ij se usa antes de vocal átona oral o gutural (caso ambiguo).
d) iñ se usa antes de vocal nasal o consonante seminasal (excepto
hiagui: está cerca).
e) h propia del oscilante “habido”.
Otros ejemplos:
péva che mba’e eso es mio
p é v a n a ne mba’éi eso no es tuyo
imba’e piko péva s suyo eso?
ani rerekose ne mba’e’y no quieras retener lo ajeno
ore mba’e’y ndoguerekoséiva no queremos lo que no nos perte-
nece
102 CAPITULO X: PRONOMBRES
EJEMPLOS:
EJEMPLOS:
hde ohóne ne ndive él irá contigo
che rehéy ndaikatuichéne sin mi no se puede (lit. no se
podrá)
m bde vai oí ñande pype la falta está en nosotros (= la
culpa la tenemos nosotros)
oi yvyty ha híári óga hay un cerro y encima una casa
104 CAPITULO X: PR O N O M BRES
II. P R O N O M B R E S R E F L E X IV O S
ajepy’apy me aflijo
oñemonde se viste
Io Chejehe
che mandu’a che jehe me acuerdo de mi mismo
ne mandu’a nde jehe te acuerdas de ti mismo
i mandu’a ijehe (= ojehe) se acuerda de si mismo
ñane m a n d u ’a ñande jehe nos acordamos de nos. mismos
ore m cindu’a ore jehe nos acordamos... ( restringido)
pene mandUa pende jehe os acordáis de vosotros mismos
ha’e kuéra imandu’a ijehe se acuerdan de si mismos
(= ojehe)
PRONOMBRES PERSONALES 105
2o Che jeupe
3o Che jehegui
aime che ndivete, aime añoite estoy conmigo mismo, sin na»
naiméi avave ndive die, estoy solito
(Comparar n. 65.)
I I I . P R O N O M B R E S R E C ÍP R O C O S
IV . P R O N O M B R E S D E M O STR A T T V O S
85. Los resumiremos en el siguien^e cuadro sinóptico:
SINGULAR PLURAL
kó(v)a éste, a, o áva, kdãva éstos,as
ãva, kdãva esto
NOTAS. 1) Las formas sin v: kóa, péa, upéa, amóa, peamóa, umía,
son más propias dei lenguaje familiar.
2) A veces kóva se usa por péva. Ejemplos:
péva na che mbovy’áiri, ndaro- esto no me gusta
horyi
umíva nombohoryiri ichupe esas cosas no le gustan
mba'épa amóva £qué es aquello?
mávapa umíva, mávapa kdãva ^quiénes son ésos, q. son éstos?
A continuación pondremos un cuadro sinóptico de todos los pronom-
bres, no tanto para aprender de buenas a primeras toda esta materia,
cuanto para repasarla.
2 £
'O *>» 3 DO a ^ J2
3 aS3 8,
3 ^ §> 3 *S
4) 43 1 8 Í £ í t i f , § i i O o'
X3 S
0> Ü
Q 2 C © 53 O O *G
O S
O J „S .& O' :o p
© 4) 'S *4> © 1 a3
CUADRO s w o m c o DE LOS PRONOMBRES PERSONALES
G3 c 5> I) 5
a & ^3 Jâ
4) Cl 4)
;s 1 Í .I
w
©
**"■*}
^ s§
D Ü Ü j) D V
*62 4>
O
6 T3 ÜD T3 “0 T3 *0 3 “3 -aa O o
■§ 8. a a a a a a a a G
a 8. a KKH KHILKK £ a, & K O *C
> 5> .c jj ü « a Ä © 3»
0 a3
•§ £ I S S © *5? © 4> — 5
3 lG
S 4) © *
4) o> w .Si.
^ O d
£ £ O SO U t* jgj
O O O 4> b 1 I O *G
*>% U
*C "a © )á ü©
©
> © “2c 43 £ J, ! .w
©^ ©
'© -o ©
_ S3
4>
”0 ”0 c o
© © ©
T3 T3 a -§ *0
© ©
*o *o 9 «
o d
s 1Cd J§C *§G I ’§ i i § i g
*C *63 *G *C *63 *G *62 © o IG
*C *K w
©
a3 a3 *>> *>> js a K §
JD 43 1 1 j©*
43 ;g § “ % O © 3.3
35 S O O 1 n a £ J3 .3 :s? o4
*>* u a
s> a ■r Vä £"o 2 aV a
=3 a •S £ £ J* g; *> « .<=, g
*63 ^
© © c © 4) 4> 4>*0 4> (D 4)
4) T
a3 T3
e
'5 -S ■g 8 •§ ■8
a© a
.c 3
: s l l ! l Ü 4> © ©
® ^ Jä Já JB
o 3S
o ^o f IQ j§
>> o oi u
■a s a -a .« a -s
©
e©
a
a©
Ä
210
108 CAPITULO X: PRONOMBRE5
V* P R O N O M B R E S IN T E R R O G A T IV O S
V L P R O N O M B R E S IN D E F IN ID O S
90, 2) eualquiera,
3) Todo, todos.
4) Mismo, tal.
92. Se traducen de vários m odos, com o vem os por los ejem plos :
5) Solo, solos.
93. La idea de exclusividad se expresa por los sufijos mante, nte, aüo,
ño. Por ejemplo:
Tal vez mejor aüo en todos los casos: M ontoya trae ambas formas,
aüo y üo.
V IL C O R R E L A T IV O S (P R O N O M B R E S Y A D V É R B IO S )
10
114 CAPITULO XI: DEL VERBO Y SU CONJUGACIÓN '
II. C L A S IF IC A C IO N P O R L A C A R A C T E R ÍS T IC A P E R S O N A L
A. V ERBO SA REALES
a yo
re tú
o él
ja (ña) nosotros
yo : nosotros (restr.) (cfr. n. 67)
pe vosotros
o ellos
B* VERBOS C H E N D A L E S
che yo
nde (ne) tú
i1 él
ñande (ñane) nosotros
ore nosotros (restringido) (n. 67)
pende (pene) vosotros
i ellos
EJEMPLOS:.
pende pochypa /.esíáis enojados?
ani nde pochytei no te enfades
ipochy piko r d e ^se ha sulfurado?
N O T A S. 1) Llamaremos “chendal oscilante” al verbo que proviene
de un sustantivo o adjetivo oscilante. Su radical verbal adopta siempre la
forma en r, m enos en las terceras personas, que son en h. Por ejem plo: che
rasy (yo estoy enferm o): nde rasy, hasy, ñande rosy, ore rosy, pende rosy,
hasy.
2) Si el radical verbal contiene un fonem a nasal o sem inasal se
em plean las formas que pusim os entre parêntesis. Por ejem plo, en el
verbo che rase (yo lloro): ne rase, base, ñane rase, ore rase, pen e rase,
b a se.
3) T odos los verbos chendales son intransitivos o neutros.
4) N o se confundan los pronombres de yuxtaposición, que en este
caso actúan com o característica, con los pronombres personales sujeto:
che, nde, hde, ñande, ore, peê, h d e kuéra. A sí, por ejem plo, diremos:
h d e ipochy (él se enoja); peê, pende rasy (vosotros estáis enferm os).
Entre am bos pronombres existen las siguientes diferencias:
PR O N O M BR E SUJETO D E YU X TA PO SIC IO N -
CA RACTERISTICA
Con nasalization:
akiriri callar
ahenói llamar
ande... hablar
VERBO S AIREALES:
aisüu morder
a ip éa quitar, abrir
aipota desear, querer
aiporu usar, pedir prestado
aitypei barrer
Con nasalización:
aipytyvõ ayudar, socorrer
aim dã creer, opinar
aikytí cortar
VERBOS CHENDALES:
che pojái alargar o tender la mano
che p iia k a prevalecer, vencer
che kaigue hastiarse
che ayvu hacer ruido
Con nasalización:
che angata preocuparse, estar con ansiedad
che k d ê amanecer
che m andüa acordarse
118 . CAPITULO XI: DEL VERBO Y' SU CONJUGACIOM
VERBOS OSCILANTES:
che rory alegrarse
che resarái olvidarse
che resavi guiñar (ser de vista defectuosa)
Con nasalización:
che resãi tener salud (estar sano)
che resavã ser bizco (ojo inclinado)
SUJETO c a r a c t e r ís t ic a s p e r s o n a l e s
PRO NO M BRES
ArealeS chendales
Siem pre — —
Modelo Aireal Nasal Modelo Oscilante Nasal
che a ai ___
che _
nde re rei — nde — ne
hde o oi «— i1 h — _
Así diremos:
jajohu , ñahendu encontramos, olmos
EJEMPLOS:
3) Por fin, una tercera clase la forman los verbos que al sustituir la o
por la i vienen a resultar sustantivos en función de p o sei dos. Por ejemplo:
D . P A S O D E U N V E R B O T R A N S IT IV O A IN T R A N S IT IV O
E. VERBOS DE D O BLE FO R M A
O C A M B IO DE O EN U FA C U LTA TIV O
T IE M P O S Y M O D O S D E L V E R B O
A, PRESENTE
1Los indios del noreste dei Brasil no tienen pretéritos en su lengua ñéengatu. Elios
contarán un cuento, naturalmente, de cosas pasadas. No han empleado ningün pretérito.
Pero al final, como paradesquitarse, dicen: “Todo esto es antiguo”. Así lo asegura.el señor
E. Stradelli en su grande y hermosa obra Gramática dei Ñéengatu, o sea de la rama dei
guarani que se habla en el noreste dei Brasil. Esa lengua se parece al guarani actual dei
Paraguay, algo así como el italiano y el español. En un lejano no muy remoto debieron
de ser un mismo idioma o tener un tronco común. A propósito, puedo citar la gramática
dei P. C. Tatevin, que versa sobre el guarani amazônico, no sobre el tupi, como me asegura
el tupinólogo P. A. Lemos Barbosa.
TIEMPOS DEL VERBO EN GUARANI 123
EJEMPLOS:
a) kuehe ou ayer vino (lit. viene)
ndajapopái gueteri atín no he terminado
b) ndorovy’avéi, hetágui oike no nos pudim os divertir m ás
ombyaíva ore ñembosarái porque m uchos entraban y
estorbaban el juego
EJEMPLOS:
oi hína está
mba'e piko pejapo peína ^qué estáis haciendo?
noiméi piko s que no está?
mba’érehepa resapukái reina £por qué gritas?
amba'apo aína estoy trabajando
ha'ekuéra ou hikuái están viniendo
ho'a hikuái ipo guype kuéra están perdiendo, están vencidos
che ku teko jo ja apoha hína yo soy juez, el juez, hago de
(no aína) juez
B , IM P E R F E C T O
EJEMPLOS:
63/2
TIEMPOS DEL VERBO EN GUARANI 125
che mitã rusúramo, ahámi agua- cuando yo era joven cito iba a
ta opa árape (che mitarusúmi... pasear ( todos los dias mi...)
ahechakuaa heta teko asy ohasá- yo com prendía que él se sacri-
miha che rehe> ha che ndaika- ficaba por mí y que no se lo
tuiha ambuekovia ichupe, ha podia pagar, y m e apenaba
upéva che py'apy
ipurahéipemi oñatoi solia, con su canto, rasguear la
guitarra, o sea: solia tocar y
cantar juntamente
Paraguaypem i ndoho py'yiri no acostumbraba ir mucfao por
Asuncion
ndohóimiva tetã guasúpe no iba casi nunca a la capital
ojoguávami avei oréve guarã solia comprar también para no-
sotros
che rerahámi oguendive me solia llevar conpfigo
C PASADO
EJEMPLOS:
1) ou ramo, ou ramoite acaba de llegar
osêramo upe rehekáva el que buscas, acaba de salir
2) ojapo kuri lo ha hecho (hoy)
3) osê a jé i salió hace poco
4) Ñandejára ñande apo vd- D ios nos creó
ekue
pe ñu rupi ohasa vdekm «-pasó a través dei cam po
5) hdupa, okarupa ' se lo com ió, ya com ió (o cenó)
6) opáma (ya) se acabo
ohoitêma se fué para no volver
7) “pejerojáke” he'i pako ‘arrímense’, decía el que nada
hembídyva tenía que com er
8) aguahê ramo upépe opáma cuando yo llegué allá ya todo
rde había terminado
marãpa ñande apo rakde (,para qué nos hizo D ios?
Tupã.
9) h iã chêve rejapo porãy ha m e parece que no has hecho
gue ne rembiapo bien tu trabajo
nahiãipiko ndêve ^no te parece?
D. FUTURO
115. Los sufíjos que indican el tiem po futuro, con todos sus m atices,
son los siguientes:
1) -ta: futuro próximo (voy a, estoy a ponto de).
2) -ne: para el futuro sim ple o remoto (chéne, negativo).
3) -vderã: futuro remoto con cierta idea de obligación.
4) ~mdã: futuro remoto con cierta idea de volición.
5) -ne rd e, manerde: para el futuro perfecto.
6) -ne ha = -ne haguã o haguã solo: para las oraciones subordinadas
(-rã: en sustantivos, nom bres verbales..., pero no en verbos).
TÍEMPOS DEL VERBO EN GUARANI 127
EJEMPLOS:
1) okyta , oúta va a Hover, esta a punto de llegar
pesêtapa ^vais a salir?
roseta sí, vam os a salir
2) avápa ohóne ñemopotihápe i,quién irá al purgatório?
3) ou v d erã vendrá, ha de venir
4) oky mo (ã) lloverá, quiere Hover
ndoum dãi no vendrá
5) kdán ga oguahê m anerde ahora ya habrá liegado
nde ne kan éõ n erd e tü te habrás cansado
6) h é i oúne haguã dice que vendrá
p eje ichupe pehóne haguã d ecid le que iréis
A. MODO INDICATIVO
B. MODO IM PERATIVO
119. Imperativo
Afirmativo Afirmativo
Negativo Negativo
Imperativo especial
125. Fuera dei imperativo propiamente tal (de las dos segundas
personas, singular y plural), encontramos otra forma de imperativo,
entreverado de permisivo o concesivo y exhortative ( véanse nn. 130 y
331).
Sus características son los prefijos ta, te, to. Los verbos chendales no
admiten sino el prefijo ta. Los otros verbos admiten los tres prefijos,
aunque no indistintamente, como se verá por los siguientes paradigmas.
Se exceptua, sin embargo, un caso en que se usará ta por to, y es
cuando precede al verbo (que llevaría to) un complemento pronominal
terminado en e, como nde, ñande, pende (ne, ñ a n e , pene, con nasales).
AREALES
IANTES
O AIREALES
CHENDALES
6 7 /:
MODOS DEL VERBO 133
Irregularidades en el imperativo
127 eEn el uso dei imperativo conviene tener en cuenta ciertos casos
idiomáticos, que ponemos a continuación:
tereho, tapeho (no eho, peho) ve o vete, id o idos
che rejápe (“pe” apenas usado déjame (vete, no te necesito)
con otros imperativos)
terem éê reméeséva (“tere” se da lo que quieras
puede usar casi con todos los
imperativos)
134 CAPITULO XII: TIEMPOS Y MODOS DEL VERBO
a) AFIRMATIVOS:
TERCERA PERSONA:
C. MODO SUBJUNTIVO
131. 1) Potencial*
133« 3) Exhotetiyo*
210
CAPITULO XIII
N O M B R E S VERBALES
el PA SE A R es sano (infinitivo);
los C O M B ATIENTES son muchos (participio activo);
libros CA TA L O G A D O S (participio pasivo);
murió DURM IENDO (gem ndio de m odo).
A. EL INFINITIVO CASTELLANO
Y SU EQUIVALENTE EN GUARANI
135. El infinitivo castellano entra a formar parte de muchas oraciones
completivas, unas veces en calidad de sujeto, otras como complemento.
En la frase “es necesario trabajar”, “tr a b a ja f es sujeto, pues la frase
1El editor de la obra dei Padre Montoya dice así en la introducción dei Vocabuiario:
“Las gramáticas de los misionarios Anchieta, Figueira, Bandini y la del m ism o Montoya
han sido redactadas teniendo sus autores presente no tanto el exam en atento de las
propiedades de la lengua como un cierto sistema arbitrariamente modelado sobre el de las
gramáticas o artes latinas de la época, al cual, como a la fuerza, pretendieron someter las
formas de otra lengua enteramente diversa”. Estos conceptos los leímos después de haber
escrito lo que se lee arriba en el texto. Aquellos antiguos misioneros fueron colosos de la
lengua pero carecían de los recursos pedagógicos gramaticales, modemamente en boga.
142 CAPÍTULO XIII: NOMBRES VERBALES
EJEMPLOS:
AL GUARANI -
C. T R A D U C C IO N
DEL GERÚNDIO COMPUESTO
137. Com o el gerúndio sim ple, el com puesto equivale también a una
oración ya temporal, ya causal, ya de otra clase, y se traducirá al guarani
conforme a las regias de dichas oraciones.
EJEMPLOS:
Kolon osê rire Paios g u i ja sy Colon habiendo partido de Pa
porundy ára mbohapyhápe, ios el 3 de agosto, descubrió
ohecha yvy jasyku ã á r a kuakõi- Am érica el 12 de octubre
hápe (nn. 49-62)
Omano rire hembireko, oiko p d í- habiendo muerto su esposa, se
ramo hizo sacerdote
iñ a r a n d u v e iñirü n guéragui, habiendo sacado las m ejores no
m b d e kuaasevévo, o g u e tã tas y deseando perfeccionarse
p yri oñemondo ambue tetãme en su especialidad, obtuvo
una beca para el extranjero
ojejapi rire, oñemondo atuku- habiendo sido herido, fue en
pévo viado a retaguardia
o ty g u i hekoviarã, ogueraha no presentándose com petidor, se
h d e petei hem biaporã llevó el empleo (por no ha-
ber competidor)
noñepyrüigui tupao apo hiá- no habiéndose comenzado la
rape oñembyai ñ é e m é ê n g u e iglesia el dia señalado, se
(= ü ê e m ê è heseguare) deshizo el contrato (palabra
dada)
ndoikuaáigui m bdèpa oiko rd e no habiendo tenido noticia de
td y ra rekovégui, h é i hese, su hijo, lo dieron por perdi
o k a ñ y e té m a h a g u e do ( dicen de él que se perdió
dei todo)
o ú e a p i rire, inakãjeka rei luego de haberle pelado, se rom-
pió la cabeza casualmente
osê rire oguógagui, ndoike jevy- habiendo salido de su casa, no
v é im a v a : h d a omano volvió a entrar más: cayó
muerto
PARTICIPIOS ACTÍVOS EN GUARANI AL ESTILO GRIEGO 145
D . P A R T IC IP IO S A C T IV O S E N G U A R A N I
A L E S T IL O G R IE G O
a) PERSONA:
kuaaha conocedor
1) LUGAR:
karuha comedor
2) INSTRU M ENTO :
E l su fijo h a segu id o d e la p o s p o s ic ió n p e
a) lugar;
b) tiempo;
c) modo.
b) TIEMPO:
kiriríhápe calladamente
b)
d hechaha o hechahára vidente, testigo
henduha o henduhára oyente
mondaha ladrón
2) keha dormitorio, madriguera
jeikeha (X keha) entrada (X dormitorio)
üesêha salida
3) hduhára que com e
hduhare, hduharã , que com ió, comerá, hubiera
hdurãngue com ido
4) che kuaaha heta ^tengo muchos conocidos mu-
chos son los que m e conocen
che ku hóga guataha yo frecuento su casa
h d e che roga guataha él frecuenta mi casa
Casos especiales
3) a) va en oraciones absolutas:
jd u mango (va, jd ú v a in comemos mangos
dicaria costumbre)
jd u vdekue mango comimos mangos
jd u v d e rã mango = jd ú n e comeremos mangos
b) va en oraciones semidependientes:
1) M bokajatygua de Mbokajaty
Paraguaygua (con y gutu de Asuncion, asunceno
ral, cuyo acento pasa al
sufijo gua)
K PÂRTICIPIOS PASIVOS
145. M ientras que el castellano (al igual que el latín) no posee sino
un solo participio pasivo (a m a tu s: amado), el guarani ofrece, com o el
griego, tres participios pasivos (equivalentes, com o los activos, a una
oración de relativo), a saber: participio de presente, de pasado y de futuro,
con las terminaciones
OTROS EJEMPLOS:
p o ta p y , potapyre, potapyrã que se desea, deseado, que se
deseará
m bdepy, m b d e p y r e , m boépyrã que se enseña, enseñado, que se
enseñará
techapy, techapyre, techapyrã que se ve, visto, que se verá
joheipy, joheipyre, joheipyrã que se lava, lavado, que será la
vado
porupy, porupyre, p o ru p yrã que se usa, usado, que será usado
híupy, hiupyre, M u p y r ã que se com e, com ido, que será
comido
SUSTANTIVOS CON TEMBI 153
2) Con verbos neutros el sufijo kue (ngue con nasales forma también
un participio pasivo. Por ejemplo:
kaigue, pengue (> okái, opê) quemado, roto (> se quem a, se
rompe)
Estos verbos nom inales, por analogia con los participios pasivos,
pueden tomar también sus terminaciones: py, pyre, pyrã.
EJEMPLOS:
EJEMPLOS:
I. F O R M A PASIVA
IL FO R M A R EFL EX IV A
EJEMPLOS:
ani reñeméelei ndejeupe no te entregues a ti mimo
noñemondéi gueteri aun no se ha vestido
chénte ajapo chejehe yo mismo me lo hice
omomombyry angaipavóra oje aleja a so complice de si
hegui
jajehayhu ñandejeupe nos amamos a nosotros mismos
pejejohéi pendejeupe os laváis a vosotros mismos
oñée meméva ojehe habla continuamente de si propio
ani ne mandu'a ytei ndejehe acuérdate de ti (lit. no dejes de
acordarte)
nde piko, nde resaráine ndejehegui l i t olvidarás de ti mismo?
FORMA RECIPROCA 163
EJEMPLOS:
ñañopytyvö vderä ñatie renbia- nos hemos de ayudar en nuestro
pópe trabajo
mbarakaja oñokaräi los gatos se arañan
ojojukapaite se mataron los unos a los otros
pejojapi itápe os herís mutuamente con piedras
kdi oñehe'yi oñondive los monos se rascan mutuamente
pejuayhúkena Ñandejára ra yh u - amaos los unos a los otros en el
pápe amor de Dios
I. FORM A NEGATIVA
nda + verbo + i
ipo’i es delgado
nda ipdíri no es delgado
nda ipochyi = ndaipochyiri no se enoja
FORMA NEGATIVA 165
na n d e rechái no te ve
nda che rechái no me ve
na c h e mosêi no me expulsa
na pende ra y h ú i no os ama
na rohenóiri no te llamo
n d a pohayhúi (ore) no os amamos
oúramo si viene
odyram o si no viene
ahecha haguã para ver
ahechdy haguã para no ver
tou hde que venga él
to d y hde que no venga
165.9) Para las formas negativas dei imperativo, véase este modo en
su propio lugar (pág. 129),
FORMA. NEGATIVA 167
EJEMPLOS:
2) O ptativo negativo:
ndoúi ngdu (rde)
oiiy ngdu
anítamo ou (rde)
todykena
hangdu ndoúi
na h íãi (chéve) ou
N O T A . Chéve con M ã es enfático, semirredundante.
3) O ptativo pasad o afirm ativo:
87/
CAPITULO XVI
173. En el grupo de los verbos areales hay alguno que suffen ciertas
alteraciones al ir precedidos de un com plem ento nom inal o pronominal.
Es un fenóm eno m orfológico debido a una causa de orden sintáctico. El
régim en hace variar la dicción, ora acrecentándola, ora dism inuyéndola,
resultando las dos clases de verbos transitivos: incrementados, cercena-
dos. El m odo y porm enores cóm o se producen tales câm bios se verán en
los párrafos siguientes.
I. V E R B O S IN C R E M E N T A D O S
175. L os verbos increm entados que toman los infijos re y gue son
todos los formados con el prefijo ro ( n. 222) y los siguientes de uso
frecuente:
II. V E R B O S C E R C E N A D O S
III. V E R B O S A S P IR A D O S
180. L os verbos areales cuyo radical em pieza por h cambian esta letra
en r al ir precedidos por un com plem ento nominal cualquiera o pronom i
nal terminado ene. A estos verbos los llamamos aspirados. Suconjugación
nos la ofrece el siguiente paradigma:
I. V E R B O S S E R , E S T A R Y T E N E R
L os pronombres para el caso son los que ya con ocem os (n. 77). Para
el uso de la i de tercera persona, repásese el n. 78.
180 CAPITULO XVII: VERBOS SER, ESTAR, EXISTIR, HABER, TEMER
EJEMPLOS:
1) (nde) ne akãhatã tú eres terco ( duro de cabeza )
ñane michi (Tupã rováke) som os pequeños (delante deD ios)
2) ko poh ã ivaiy yva hiajúma este remedio es maio; la fruta
está madura
ijyvate amo yvyty es alto aquel cerro
yvy p ó ra inana, h a sy che irü los hombres son maios; está en
fermo mi compañero
iñaka h a tä ku k â ã mitã son cabezudos estos niños
190. Sen
che karape; che, che karape, chéku yo soy bajo
che karape
nda che karapéi, chéku nda che yo no soy bajo
karapéi
che tekojoja apoha; chéku tekojoja y o soy ju ez (= juez)
apoha hína (= tekojoja rere-
kua)
che n dah déi tekojoja apoha yo no soy juez
(chéku) che pa ra g u á i, ha n d e es- yo soy paraguayo y tú español
paña
USO DE PARTÍCULAS PARA SUPLIR LOS VERBOS SER Y TENER 183
191. Tener:
che, che áva hü, che akãrague hü yo tengo el cabello negro
che (ku) nda che áva hui yo no tengo e l cabello negro
um i táva na ipohãnoháiri esos pueblos no tienen médico
ore ku ore rógama, nda ore ro ya tenem os casa, aün no tene-
gai gueteri mos casa
roguereko pohãnoha katupyry tenem os un m édico com petente
hdeku ipytyvõha (X hdeku po- él tiene auxiliador ( X él ya es
hanohárama) m édico)
a) Ser o estar:
oréku pytagua nosotros somos extranjeros
peê, pene a té y, peêku pene a té y vosotros sois perezosos
kóa ko poh ã va i = kóa ko pohã esta medicina es mala
ivaíva
mitã a té y oporom bohovaise el niño holgazán será también
contestador
ko pohã ivai, ndojeporuvéima esta medicina es mala, ya no
v d erã sirve
ko pohã iporã, marãve ndoikói esta medicina es buena, adn no
g ueteri es indtil
hdeku ikarai guasu etevéva es el raejor o más formal (de
todos los niños o jóvenes)
m b d e rerekoha guive, hdentese el rico es de suyo orgulloso, fá
(onem bohekóva, , ojejapóva) cilmente se engrie
mboriahúva guive, oñem om iñ el pobre de suyo.es humilde
kóa che pyrehegua, che pyao, che éstos son mis zapatos
sapatu
che tuvy (tuty) ko ogajára mi tio es el amo de casa
chéku heko via aim e yo soy su sustituto, sustituto suyo
chéko = chéku m dãhára hína yo soy abogado
ere ichupe naimeiha dile que no estoy
184 CAPITULO XVII: VERBOS SER, ESTAR, EXISTIR, HABER, TENER
h) Tener:
ñande, ñande rete ndaipepóiva tenem os cuerpo, pero no alas
(cuerpo sin alas)
y v á g a rem im bou ndahetêi, ndai- el ángel no tiene cuerpo ni alas,
p epói ojehechaukáramo je p e aunque se le pinte con ambas
tete ha p epo reheve cosas
chéku che renda heta tengo muchos caballos
h d e henda heta él tiene muchos caballos
hovetã hetápa p e óga — naho- i tiene muchas ventanas la ca
vetã hetái sa? — no tiene muchas
che a tí = che a kã rague morotí tengo el pelo entrecano
chéku che resa hovy tengo ojos azules
hdeku hesa rei, ha ndo hechái él tiene ojos, pero no ve
na nde resáipa nde £no tienes ojos?
h d e k u itd yra heta él tiene muchos hijos
hdeku td y ra heta
tupao: h o kê peteínte: oguereko esta iglesia tiene una sola puerta
p etei okênte
hdeku itajyra kuñatai él tiene una hija moza, doncella
td y ra kuim bde irundyku h d e él tiene cuatro hijos varones
185
210
186 CAPITULO XVII: VERBOS SER, ESTAR, EXISTIR, HABER, TENER
Formas negativas
nairi, nereiri, noiri no estoy, no estás, no está
nañairi, noroiri no estam os, no estam. (restr.) :
napeiri, noiri no estáis, no están
ndaikói, ndereikói ndoikói no estoy, no estás, no está
ndajaikói, ndoroikói no estamos, no estam. (restr.)
ndapeikói, ndoikói no estáis, no están
naiméi, nereiméi, noiméi o no estoy, no existo, no estás, no
ndaipóri existes, etc.
nañaim éi, noroiméi
m p e im é i n o im é i o n d a ip ó ri
oi oime está, hay está, hay
noiri, ndaipóri no hay, no está
VERBOS IRREGULARES
(che) aha, (nde) reho, ( M e ) oho (yo) voy, (tü) vas, (él) va
(ñande) jaha, (ore) w h o (nosotros) vam os, id. (restr.)
(peê) peho, ( M e kuéra) oho (vosotros) vais, (ellos) van
IM PERATIVO:
PR ESEN TE DE IN D IC A T IV O NEGATIVO:
IMPERATIVO NEGATIVO:
ani reho no vayas
ani peho no vayáis
198. 2. J u : venir.
PR ESENTE D E INDICATIVO:
aju, reju, ou vengo, vienes, viene
ja ju f roju venimos, venimos (restringido)
peju, ou venis, vienen
IM PERATIVO: *
eju (= ejo) ven
peju venid
PRESENTE DE INDICATIVO NEGATIVO:
ndajúi, nderejúi, ndoúi no vengo, no vienes, no viene
ndajajúi, ndorojúi no venimos, no venim. (rtr.)
ndapejúi, ndoúi no venis, no vienen
IMPERATIVO NEGATIVO:
ani reju no vengas
ani peju no vengáis
199. 3. U: comer 1.
PRESENTE DE INDICATIVO:
hdUy réu , hâu com o, com es, com e
j d u y rôu com em os, com em os ( restring.)
p é u , hóu coméis, comen
IMPERATIVO:
héü = teréu com e
p é u (peê) - tapéu (peê) corned
1Ha’u sig n ifica tam bién bebercualquier líquido, m enos agua, que es hay1u (véase n. 200).
VERBO BEBER 191
IM PERATIVO NEGATIVO :
ani réu no com as
ani p é u no com áis
2 0 0 .4 . T u : b e b e r (agua).
PR ESEN TE D E INDICATIVO:
hay’u, rey'u, hoy'u bebo, bebes, bebe
jay’u, roy'u bebem os, bebem os (restring.)
pey’u, hoy’u bebéis, beben
IM PERATIVO:
hey'u(nde) bebe
pey'u (peê) bebed
PR ESEN TE D E IN D IC A T IV O NEGATIVO:
nday’üi, nderey'üi, ndoy’üi no bebo, no bebes, no bebe
ndajay’üi, ndoroy'üi no bebem os, no beb. ( restring.)
ndapey’üi, ndoy’üi no bebéis, no Deben
201.5. E: decir.
PRESENTE DE INDICATIVO:
ha'e, ere, he’i digo, dices, dice
j d e , ro'e décimos, décimos (restringido)
peje, he’i decís, dicen
IMPERATIVO:
ere (n d e ) di (td)
peje (peê) decid
PR ESENTE D E IN D IC A TIV O NEGATIVO :
n d a ’éi(ri), n d ê e r é ir i, nde'iri no digo, no dices, no dice
ndajâéi(ri), n dordei(ri) no décimos, no dec. (restring.)
n d a p e jê i(r i), n d é i r i no decís, no dicen
IM PERATIVO NEGATIVO :
ani ere no digas
ani peje no digáis
Nótese la diferencia entre nde’iri y n d e ireíri
202. 6. R e r e i : mentir.
PR ESENTE D E INDICATIVO :
c h e rerei, ndererei, heirei miento, mientes, miente
ñande rerei, ore rerei mentimos, mentimos (restr.)
pende rerei, heirei mentis, mienten
IM PERATIVO:
nde rereíke miente
pende rereíke mentid
PRESENTE DE INDICATIVO NEGATIVO:
nda che rereíri, nande rereiri, nde no miento, no mientes, no
ireíri miente
na ñande rereíri, nda ore rereíri no mentimos, no ment. (restr.)
na pende rereiri, nde ireíri no mentis, no mienten
VERBO NADAR 193
IMPERATIVO NEGATIVO:
ani nde rerei no mientas
ani pende rerei no mintáis
N O T A . A lgunos confunden el verbo che rerei ( m iento) con el oiro
verbo h d e rei (digo porque sí, de balde).
203» 7. A : caer.
PRESENTE DE INDICATIVO:
hda, ré a, h da caigo, caes, cae
jd a , rd a caemos, caemos ( restringido)
péa, h d a caéis, caen
IMPERATIVO:
h éa (= teréa ) cae (tú)
p é a ( = tapéa) caed (vosotros)
PRESENTE DE INDICATIVO NEGATIVO:
nddái, nde réái, n d d á i no caigo, no caes, no cae
ndajddi, n dordái no caemos, no caen. (restring.)
ndapéái, n ddái no caéis, no caen
IMPERATIVO NEGATIVO:
ani ré a no caigas
ani p éa no caigáis
2 0 4 8. Yta: nadar»
PRESENTE DE INDICATIVO:
hdyta, réyta, h dyta nado, nadas, nada
jd y ta , rd y ta nadamos, nadamos (restring.)
p éyta , h dyta nadáis, nadan
IMPERATIVO:
héyta (nde) nadató
péyta (peê) nadad vosotros
194 CAPITULO XVIII: VERBOS IRREGULARES
1Che yta, nde yta, ijyta, etc. (yo sé nadar, tú sabes nadar, él sabe nadar, etc.). Es uno
de los casos tratados en el n. 102, pues equivale a “soy nadador”.
CAPITULO XIX
FORMACION DE VERBOS
N ótese que se dan prefijos usados ora con verbos, ora con sustantivos,
como p o r o ,m b d e y el oscilante te m b i (tem i). Por ejemplo:
99/;
VERBOS COMPUE5TOS F A C T IllV O S 197
V ER BO S CO M PU ESTO S FACTITIVOS
A. EL PREFIJO MB O COMO
ELEMEMTO FORMAL Y MATERIAL
EJEMPLOS:
(la hache m concreto) (4); y entonces, en vez de mbo (mo), toman por lo
general mbu, mby (mu, my) indistintamente ( 5), y suele cambiarse la
significación dei verbo, pasando de su sentido natural y ob vio a otro
' sentido trasladado o metafórico (6).
EJEMPLOS:
1) amboape, am bojopara forrar, entreverar o mezclar
2) amdã, amoirü, amohü, sombrear, acompañar, tiznar,
amopê romper
3) ambohete, am ohéõ dar cuerpo, hum edecer
4) amuatã = amyatã estirar
amuaky = amyaky mojar
5) amohesakã = am yesakã esclarecer, aclarar
añembohesavi = añembye- guiñar
savi = añ em byesdi
am ohyvatã = am oyvatã (no hartar, satisfacer
amyvatã)
6) am bohasy X am byasy poner enfermo X compadecer,
sentir
amboaju X ambyaju madurar X molestar
210
200 CAPÍTULO XIX: FORMACION■DE VERBOS
2. CONCEPTOS DE RELACION:
hekovia (sustituto), amboheko- *. sustituir, recompensar
via, ambuekovia
irü (compañía), a m o ir ü acompañar
hory (alegria), ambohory alegrar, festejar
base (llanto), amohasê, a m y a se hacer llorar
ke (sueño), amonge adormecer, dar sueño
páy (vigilia), amombáy despertar
se (salida), a m o s e echar fuera, hacer salir, expulsar
ke (entrada), amoinge introducir
py'aro (amargura), ambopy'aro amargar el alma
mokõi (pareja), am o m o k õ i doblar, proporcionar com pañero
ambue (otro) amoambue alterar, transubstanciar
hdeño (solo), amohdeño aislar, retirar, poner solo
en acusativo)
n d e py'apy (nde te aflige o te agobia
na pende py'ajorái (p e n d e , acus.) no os alivia
VERBOS COMPUESTOS FACTITIVOS 203
C. R O , PREFIJO F A C T IT IV O E S P E C IA L
EJEMPLOS:
D, EL SUFUO U K A
223o El sufijo uka es un factitivo doble, por cuanto hace hacer una
cosa, hace ejecutar una acción. D e esto se deduce que únicam ente verbos
transitivos pueden tomar uka. Y hay que notar que los verbos neutros (por
ejemplo ase) se vuelven transitivos mediante el prefijò m bo o mo
(amosê). Y el verbo resultante (amosê-uka) tiene doble com plem ento:
indirecto o inm ediato en dativo, directo o m ediato en acusativo. N ótese
que algunos de estos verbos son am bíguos; esto es, ora transitivos, ora
intransitivos. Tales verbos, com o transitivos, tom an uka igual que los
com puestos de mbo. D e esta clase son ahecha , ahendu, que pueden
emplearse ora transitiva, ora intransitivamente, Por ejemplo:
206 CAPITULO XIX: FORMACION DE VERBOS
a) S im p les:
ahenduuka hacer oir
ahechauka (hacer ver, mostrar
añongatuuka hacer guardar
aiporuka prestar (dejar para que use)
aityka hacer sacar (tumbar o echar)
ahaiuka hacer escribir
ha’euka hacer saber, com unicar, partici-
par (lit. hacer decir)
ajukauka hacer matar
ajejukauka hacer suicidar
L D E L A D V E R B IO
a) Advérbios de lugar:
okápe fuera
opdrupi ( = oimehápe) dondequiera
pégotyo hacia ahí
pépe ahí
pype (é acentuada) en, dentro
[ipype (é acentuada) con él, mediante él
p y p e (prepos.) (y acentuada)] dentro de
ta p y k u e , ta p y k u è p e (= ta p y k u e ) detrás (reposo)
tapykuéri ( = takykuéri) detrás (m ovim iento)
tenonde, oscilante delante
upépe ^allá
b) Advérbios de tíempos
am óm e a veces, ocasionalmente, por azar
ã g a (= ã -n g a ) k d ã g a hoy, ahora
ãgaite en seguida
ãgave más tarde, después
ãnge hoy (pero no el día de hoy)
ãnge pyhareve esta mañana
a ja durante, mientras
arakde cuando
arakdeve nunca
arakuépe de dia, durante el día
asaje, asajekue de siesta, durante la siesta
kdarú pe , k d a r u k u e de tarde, durante la tarde
k d a r u pytü a boca de noche, al anochecer
kdêam buéram o pasado mañana
kdèram o (kdêrõ) maflana
kuehe ayer
kuehe ambue anteayer
kuri = a j é i (sufijo de pasado, pero dentro
de hoy)
gueterí aún, todavia
iñepyrühápe al principio
ipahápe al fin
DEL ADVERBIO 209
máramo nunca
maramove nunca más
mhegue despacio
pyde aprisa, pronto
pyharépe, pyharekue de noche, durante la noche
pyharevépe de mañana
raê antes, primero
ramo recientem ente
... rire ... después de (con verbos)
sapy'a, sapy'ante un m om ento, un m om entito
sapy'aitépe repentinamente
sapy'apy'a de vez en cuando, a v eces
tapia ( = jepi) siempre
upégui, upéi después, de allí
upémaramo después (de todo esto)
upéramo entonces
uperire después
jo a ( X jo ’a) sim ultáneam ente (X superpuesta)
c) Advérbios de modo:
d) Advérbios de m m ü d ã á t
... ete, ite muy
... eterei muy, demasiado
heta mucho
h e ta p o r ã t h d e v e (m a ) bastante, bastantes, hay bastante
m hdeve nada
m b o vy, m b o v y n te poco (pocos), unos cuantos
m bovyve meno, ni poco ni mucho
michí (o í) poco (hay)
m ic h ím i, m ic h im in te un poco, sólo algo
e) Advérbios de interrogation • >
II. P O S P O S IC IO N E S
226. III. C O N JU N C IO N E S
yramo y si no
... guive con tal que» si
... ha que
ha, h d e y .
... haguã a fin de, para
... mboyve antes de
... ramo (átona) cuando, si
... ramo je p e aunque, sin embargo, pero
... rire si
...jepe aun cuando,aunque
227. IV . IN T E R J E C C IO N E S
anga pobrecito!
aichejáranga qué lástima!
aichejárangai cuánto lo siento, pobre!
anil, anichéne cuidado!, no, no será
anína! déjeme!
cháke! = háke! cuidado!
e,a! oh! (sorpresa)
ehechántena véalo usted!
eh! com o!
m déke ndel mire usted, figúrese usted
METAPLASMOS 0 CAMBIOS EN LAS PAL ABRAS 213
107/210
108/210
PARTE SEGUNDA
SINTAXIS
109/210
IN T R O D U C T IO N
230» C U A D R O S IN O P T IC O D E L A S IN T A X IS
Copulativas
Adversativas
Coordinadas Disyuntivas
Subordina-< Finales
nadas Consecutivas
Causales
Accesorias. Condicionales
Concesivas
Comparativas
Temporales
. Modales
Oraciones de relativo
SECCION PRIMERA
CAPITULO XXI
L CONSTRUCCIONES COMUNES
T ie m p o , lu g a r , In s tr u m e n to , c a u s a , m o d o , p re c io , m a te r ia , m e d id a
A . T IE M P O
peve hasta
guive desde
vo al
hápe en que
B„ L U G A R
EJEMPLOS:
tapépe, kaaguy rupi en el cam ino, por el bosque
Paraguaype (y acent.), ikotype en A suncion, en su cuarto
hógape, oguógape en (la) casa de él, en su propia
casa
che jurúpe, ride resápe en la boca (m ia), en el ojo (tuyo)
che apysápe, ne nambípe en el oído (m ío), en la oreja
(tuya)
oñohé y karai ñane akã rehe nos echa el agua bendita en la
cabeza
omoí tanimbu karai ñande syva rehe nos pone cen iza en la frente
opê ijyvápe, apê che retymáme se rompió el brazo, m e rompí
la piem a
ñem bde guasu aja (ñem bde gua- durante la M isa has de mirar al
su hápe, ñem bde guasu pe) sacerdote
rem d ê v á erã P d i rehe
roho ñüme, roime ñu ojepy- fuim os al cam po, estuvim os en
sóvape un cam po grande, m uy e x
tenso
ani reporomyangekói ñ é e he- en la m esa no discutas (lit. no
kópêym e karuhápe m olestes con palabras fuera
de sitio)
ride rupápe ani repurahéi, ani en la cam a no cantes ni silbes
returuñée
222 ' CAPITULO XXI: COMPLEMENTOS DE LA ORACION
4) Para los térm inos a quo y a d quem, tanto de lugar com o de tiem
se usan las p osposiciones gui, g u iv e y p e v e . Así:
C* INSTRUMENTO
D. CA U SA
E. MODO
238. La manera o m odo com o se ejecuta la acción, expresám osla por
los sufijos hápe, vo pype, o por un sim ple adverbio, com o se verá por los
siguientes ejem plos:
&
oikove kiriríhaitépe vive muy calladamente
p e ñ é e mbegue, mbegueve hablad bajo, más bajo
akãnandi ejehovasa santíguate con la cabeza descu-
bierta
a n i peñée hatã, hatãiterei no habléis alto, tan alto
ojapo kakuaanguã rembipota obedece (a los m ayores ) refun-
onéênguruhápe fuñando
mbdeichapa ojejapo - kòicha icó m o se hace? así
mokõi hendaicha jajapo peteincha de dos maneras se puede hacer
m o k õ iv e hendáicha jdekuaa de las dos maneras se puede decir
o ã a n i oúvo, ipochy ohóvo vino comendo; se fué rabiando
(enojado)
o h a s a oguekove oporom bde hápe se gana la vida dando lecciones
h éi (= o n é ê omombéu) le respondió llorando
ichupe ojahéohápe = jahéópe
= tasême
opyta vyJapópe quedo contento, satisfecho
kyréypópe ombdapo trabaja con em peño
oporohekombde pochy pope corrige con ira (lit. educa..)
( = pochy hápe)
tayhupápe ( = hayhupype) ogue- trata a sus hijos con amor
reko itdyra kuérape (= com o objetos queridos )
ipdaka porã oguekove rehe se dom ina, vence su propio na
tural
C O N ST R U C C IO N E S C O M U N ES 225
E. P R E C IO
240. El precio (tepy, repy, hepy) se expresa en guarani por rehe o por
un adverbio, según se verá por los ejemplos:
am éè ndéve mbohapy sã tembi- te lo doy por 300 pesos
repykue rehe
pe kílo ajogua mokõikuã tembi- lo com pro a 2 0 pesos e l kilo
repykuére
ojogua rei nunga m bderepy ha compra barato el género y lo
om éé hepy vende caro
che m b d e repy ojoja Albérto mi mercancia es de igual cali-
m h de repy rehe dad que la de Alberto
226 CAPITULO XXI: COMPLEMENTOS DE LA ORACION
G. MATERIA
N O T A . Las frases:
Se dice:
A* GERÚNDIO DE MODO
244. EJEMPLOS:
hasê ohóvo, ha opuka oukuévo iban Ilorando y volvían riendo
opuka ohóvo, ha hasê oúvo van riendo y vuelven Ilorando
opurahéi ojupívo suben cantando
o ñ a n i ohóvo se van corriendo
o ñ é e j o a oikévo salen hablando (todos juntos)
o ñ e m b d e joa oikévo entran rezando
jaguata jahàvo vam os paseando (a pie)
245. Nótese que cuando el gerúndio significa m edio, fin a lid a d o mera
coincidência, no se da la inversion dicha, y el vo se puede a veces omitir
o sustituir por pype, haguã u otros giros.
115/
GERÚNDIOS DE MODO, MEDIO Y FJN 229
EJBMPLOS:
B. GERÚNDIO CON SIGNIFICACION DE MEDIO
C. G E R Ú N D IO C O N S IG N IF IC A C IO N D E F IN A L ID A D
D. G E R Ú N D IO D E M E R A C O IN C ID Ê N C IA
REGIMEN GUARANI
R E G IM E N V E R B A L
A . P E C O M O R E G IM E N D E L C O M P L E M E N T O V E R B A L
255. Esta posposición p e (me con nasales) tiene un uso am biguo, por
cuanto puede acompafiar al com plem ento directo y también al indirecto
(que en latín seria acusativo y dativo, respectivam ente). Por ejemplo:
algiín otro. N ótese que, en rigor, no pertenecen a esta clase los verbos
cuyo com plem ento p e es un mero caso instrumental, de m odo, tiem po o
lugar.
256» Ejemplos de ãt
2 5 9 . E jem p lo s d e ht
260« Ejemplos de c:
Pero se dirá: opê che retyma, ope nde jyva (opê, impersonal): se m e
fracturó...
Bo V E R B O S Q U E R IG E N R E H E
6. V E R B O S C O N G U I
267. La construcción verbal con la posposición gui es de dos clases:
general e idiomática.
A) Los verbos que en español tienen de con significación de objeto,
materia o procedência, causa, tienen gui en guarani.
B ) Otra construcción más idiom ática es la de aquellos verbos que no
tienen preposición en castellano o tienen otra que no es de y exigen gui
en guarani; y esta clase es muy escasa. A ella pertenecen los verbos dejar,
soltar , regalar , entregar, poner a disposición (desprendiéndose de la
c o s a ) ) y pocos más. Por ejemplo:
A) ou oguógagui (yvapógui) viene de su casa
hesarái che réragui se olvido de mi nombre
ñane renói (= ñande p é a) nos saca, nos libra dei ma-
vy'dygui lestar
ogueraha ipógui le lleva de la mano
271. EJEMPLOS:
1) ramo;
2) ramo guare;
3) ramo guare rehe, com o se verá por los ejem plos siguientes:
1) ne m andiiavapa ágape ja- £te acuerdas de aquel bienestar
v / aramo de que gozábam os en casa?
2) ñane mandUa Tupasy ohó- nos acordamos de cuando la
ramo guare Isabel rógape Virgen visito a Isabel
3) ñane m andda M itã Tupã hacem os m em ória de cuando fue
Tuvarópe ojereraháramo presentado el N iño Jesús en
guare rehe... kurusúre el tem plo... cuando murió
omanóramo guare rehe en la cruz
ne manduakena Ñandejá- acuérdate de la oración de Cris
ra oñem bde ha hy'aira- to y de su sudor de sangre
mo guare anga tuguy (en el huerto de G etsem aní)
itarova se ha vuelto loco
itarova ku péva es un loco éste
omoingo ichupe avare gua- le faizo llegar a obispo
suramo
248 CAPITULO XXIII: REGIMEN VERB AL
273. Una frase parecida a ésta es otra con que expresam os fingimien-
to opresunción, como cuando decimos: wse hace del cansado, presume de
sabio”, que se traducen por oiko o ojejapo, más el adjetivo precedido de
i (o su equivalente) y seguido de váramo. Por ejemplo:
OTROS EJEMPLOS:
P R O P O S IC IO N E S S IM P L E S
3) C on los verb os e x i s t i r , e s t a r y h a b e r :
278o Son las oraciones cuyo verbo exige un com plem ento directo
para tener sentido perfecto; v. gr., ahayhu che sype: amo a mi madre.
Hay que notar que en m uchísim os casos una oración sim ple en
guarani equivaldrá a una compuesta de dos verbos en castellano. Por
ejemplo:
a h a se, a ja p o u k a , a ity k a quiero ir, faago hacer, hago sa
car (muela)
252 CAPITULO XXIV: PROPOSICIÖNES SIMPLES
279. Son las oraciones de verbo intransitivo, es decir, sin com p le
mento directo. Algunas pueden tener com plem ento indirecto. Así:
280. Son las oraciones cuyo verbo expresa fenóm enos de la natura-
leza o bien acciones humanas, pero expresadas de un m odo abstracto y
sin referirias a un sujeto personal.
NO TA . Las oraciones de verbos neutros e im personales generalm en
te se corresponden en las dos lenguas, y bastará traducir literalmente,
valiéndose dei léxico. Por ejemplo:
A. Enunciativas.
E. Interrogativas.
C. Imperativas.
D. Optativas.
A. ORACIONES ENUNCIATIVAS
127/
ORACIÖNES SEGUN LA SEMANTICA DEL VERBO 253
B. ORACIONES INTERROGATIVAS
C ORACIONES IMPERATIVAS
D* ORACIONES OPTATIVAS
Interrogativas, n. 167.
Imperativas, nn. 117-128.
Optativas, nn. 168-172.
210
SECCION SEGUNDA -
PROPOSÍCIONES U ORACIONES COMPUESTAS
3 *
283. Vistas sucintam ente las oraciones sim ples o absolutas, que
constan de un solo verbo, toca el turno a las proposiciones com puestas,
que constan por lo m enos de dos verbos. Se dividen en coordinadas o
paratácticas, y subordinadas o hipotácticas. Su captación se facilitará con
sendos ejemplos:
PROPOSICIONES U ORACIONES COMPUESTAS 255
L O R A C IO N E S C O O R D IN A D A S
285. a) Copulativas* cuyos verbos se unen por y(e), ni. Por ejemplo:
288. c) Adversativas, unidas por pero, aunque, sin, sin embargo, con
todo, ni, ni yo, ni él. Por ejemplo:
IL ORACIONES SUBORDINADAS
C O M P L E T IV A S D E L V E R B O S E R
A. CO PM PLETFV A S DE V ER B O S E R C O N A D JE TIV O S
210
260 CAPITULO XXVI: ORACIONES SUBORDINADAS COMPLETIVAS
E JE M P L O S :
iporãku reho es bueno que vayas, es conve
niente que...
iporãku o ik u d y ra m o avave es bueno que nadie lo sepa
iporã ñ a ñ e m o m a n d d a (= ñane es bueno tener esto en cuenta
mandua kóva rehe) (lit. acordamos...)
iporã n a m ê e ra m o ichupe hembi- es justo darle un prêmio de su
kuaa repy aprovechamiento
péichanteramo iporãne jaha mbu- si es así, será conveniente acudir
ruvicha rendápe a la autoridad
ojapo porã ñande rehe jaguata ^ es provechoso pasear después de
( = jaguatáram o), jakaru rire comer
ndaikatúi voi jajap o iporãva es inútil (no se puede) hacer
ohechakuadyvape benefícios al ingrato
kóva iporã va’era jajepy’apy’yra- será bueno hacer caso omiso de
mo hese esto (no tenerlo en cuenta,
despreciado)
ñanembyaise ñ a m o ñ é e r a m o kua- es dañoso, perjudicial, estudiar
tia tataindy kangype con poca luz (lit. leer el libro)
292. A veces se puede cambiar la forma personal de la oración
secundaria por un sustantivo verbal (“es difícil, la medición” por “es
difícil medir”). Por ejemplo:
ko tem biapo kóva hasyeterei ija- este trabajo es muy difícil de
popa realizar
p e ysyry ndahasyi ihasa el rio es fácil de pasar
hasy kóva ipurahéi este canto es difícil
amo itapu renda ndahasyi ih dã aquel campanario es fácil de
= ã a h d ã hag u ã medir
paraguái jurúgui inohê hasy ava- es difícil hacer hablar guarani al
ne'e paraguayo (lit. sacarle el g . )
ndojapo porãi nderehe, remo- no es conveniente para uno (lit.
ã ê è r a m o kuatia pytum bype para ti) el leer en la semi-
oscuridad
naiporãi ou no es conveniente que venga
COMPLETIVAS DE VERBO SER Y TENER CON SUSTANTIVOS 261
EJEMPLOS:
E JE M P L O S :
Forma afirmativa
ouha
h éi ou hague dice que viene
ojogua chéve^ outaha me parece que vino
hCã chéve oúne haguã creo que vendrá
ou haguã
. ou vderãha
Forma negativa
ndou m d ã ih a
h éi ndoúi chéne haguã
ojogua chéve o u y haguã me parece que no vendrá
h íã chéve ouyne haguã dice que no vendrá
ndou vderãiha creo que no vendrá
ouytaha
(Compárese n. 115.)
1 Esta partícula o su fijo ha siempre lleva acento prosódico, atenuando lo s acentos
precedentes: ndaipóriha, hasyha, etc. Este subordinativo ha puede ser precedido de
guión, a voluntad.
264 CAPITULO XXVI: ORACIONES SUBORDINADAS COMPLETIVAS
MISCELÂNEA DE EJEMPLOS:
om onbéuka (omomarandu, h éi- avisa que llegará
uka (oguahêtaha = oguahê
vderãha
ndoikuaái niporde iñangaipa ^no supo, no sabia que su pecado
omoãemyrõha Tupãme ofende a Dios (ofendia...)?
aikuaa oúne haguã = outaha yo sé que ha de venir
aikuaáma vdekue voi ou v d e rã ya sabia yo que vendría, que ha-
ha (= oúta ha = ou haguã) bía de venir
chèko arovia (= h iã chéve) oúne creo, sospecho, soy de opinion
haguã = oúta ha que vendrá
añete h d e ndéve, am byasy hde te aseguro que lamento haber
hague (rehe) upéva p e ã é ê dicho tal palabra
ndaikuaái rejúta ha; ha upéva- no sabia que viniese y por
rehe norohdarõi kuri esto no te esperé
am byasy (= añembyasy) añ éé siento (me arrepiento de) ha
haguére kdãva = kdãicha ber hablado tales cosas
am byasy niko p e rem bdapo deploro que hayas trabajado en
reiete hague (rehe) vano, imitilmente
herakuã ndou véima ha = ndou- corre el rumor, se rumorea que
véimane haguã = ouvéym ane no volverá (= que no viene
haguã más)
ndaikuaái reju vderãh a; ajeve no sabia que venias, que vinie-
naséi rohuvaifí = ndaikuaái- ses, que habías o hubieses de
gui... ha, naséi rohuvaifí venir; por esto no sail a red-
birte
n d éíri noiri ha, h éin te hembia- no dice que no esté, sino que
po heta (ha) (dice que) está muy ocupado
nom byasyiri váicha chéve ojapo no creo yo que le pese de haber
v a i hague obrado mal
p eè piko na peñem byasyiri ko ^es que vosotros no os arrepentis
pene a té y rasa haguére de haber sido unos holgazanes
de marca mayor?
266 CAPITULO XXVI: ORACIONES SUBORDINADAS COMPLETIVAS
Todos estos verbos lleban haguã (qué, para qué) y alguna vez vo
después del verbo secundário. Para Ja negación usaremos yhaguã,
pospuestos, o ani haguã, antepuestos al verbo regido o de la oración
secundaria.
300. EJEMPLOS
Ejemplos:
135,
CAPITULO XXVII
1. Me parece
2« Es preciso, es necesario
308. Esta frase, que se forma con el verbo estar y el gerúndio de otro
verbo, indica una acción continuada y se expresa en guarani por hína}
hikóni para una acción de pasada o de asiento, respectivamente.
Estos sufijos tienen una especie de declinación, adoptando sendas
formas para cada persona (como ya vimos en parte, n. 71) a saber:
4. A cab o de
312. B) Restan las frases dei tipo puede ir, que en guarani se
componen dei adjetivo katu (posible) y el otro verbo en forma personal,
o también por kuaa com o sufijo dei verbo en cuestión. A si, ikatu oho
literal mente significa: “(ello) es posible que él vaya”, y es lo m ism o que:
ohokuaa, puede ir. Otros ejemplos:
ikatúko oho ( = ikatu nipo oho) puede ir (puede ser que vaya)
ndaguatakuaái no puedo caminar
ikatu gueteri oikove (ikatu oikoveve) aun puede vivir
ndaikatuvéima omyi ya no se puede m over
ikatu gueteri ohendu mi adn podia oir algo
ikatúma peho ( ikatúntema p.) ya podéis iros
jd ek u a a avei kóicha ( —jd ek a tu ) también se puede decir asi
A dem ás, ndaikatúi, negativo, unas veces lleva v o , otras lo deja. Por
ejemplo:
313. Estas frases, que indican la proximidad dei efecto indicado por
ei segundo verbo, se traducen al guarani añadiendo ad ich o verbo el sufijo
pota o mbota. Por ejemplo:
h i a ju p o ta empieza a madurar'
tupao ojejapopátam a (hína) la iglesia está, por terminar
p e hasyva amanombota (ma) hína el enfermo está por morir
ko temirendy okái pota (ma) hína esta bom billa va a quem arse
ama yvyra h dapota (ma) hína aquel árbol está a punto de
caerse
oñepyrü (m a ) onde (ya) comienza a faablar
276 ' .CAPITULO XXVII: ORACIONES COMPLETIVAS
ORACIONES ACCESORIAS
315* El segundo grupo de las oraciones subordinadas lo forman las
accesorias. S e llaman accesorias aquellas proposiciones que se com po-
nen de dos verbos, uno de los cuales es complemento circunstancial dei
otro. Se trata aqui ya de una trabazón íntima, no de una union meramente
externa, como en las coordinadas y completivas.
La diferencia y naturaleza de cada uno de esos complementos
circunstanciales es la que da él nombre a estas oraciones, que se dividen
en
finales, consecutivas, causales
condicionales, concesivas, com parativas
temporales, m odales
oraciones de relativo
Sobre cada categoria en particular diremos lo más preciso y condu
cente para que el estudiante pueda adquirir el hábito de expresarse
correctamente en ambas lenguas: español y guarani. ( Vea n. 229.)
CAPÍTULO XXVIII
L O R A C IO N E S F IN A L E S
317. EJEMPLOS:
(esta últim a de sabor antiguo), todas ellas antes dei verbo. A sim ism o
puede usarse la fórm ula verbo + y + haguã. Por ejemplo:
IL O R A C IO N E S C O N S E C U T IV A S
321. EJEMPLOS:
324. A las causales se reduce la frase “<^y como no seria así, si tal
cosa?” Por ejemplo:
oguenohê kuã haimete opa tem- sacó diez en casi todas las asig-
bikuaúpe, m bdeguitépa a n ic h ê - naturas; i y com o no, si siem-
ne ko iñaranduse e te r e ív a , ha pre fue estudioso y a veces
amôme oheja iñembosarái im- dejaba e lju e g o para hacer sus
b d e h ú r a rembiapoukapy rehe deberes?
ivai guasuaete ja ja p d yra m o Ña- grandísimo m al es no cumplir
ndejára rembiapouka; m bde- los mandam ientos de D ios; iy
guitepa anichéne ko h d e na- cóm o no seria así, amándonos
nde rayhu etei hápe El tanto (como nos ama)?
Estas frases equivalen a la causal así tenía que ser, porque tal cosa.
La pregunta que m otiva una proposición causal es en guarani:
1. O R A C IO N E S C O N D IC IO N A L E S
325. Las oraciones condicionales son las que expresan una suposi
por m edio de la conjunción si, caso de, etc., y pueden ser reales, con los
tiem pos de indicativo, e irreales de presente y de pasado, con el
imperfecto y pluscuamperfecto de subjuntivo, respectivam ente. La oración
condicional, más que otra alguna, es apta para que el estudioso aguce su
entendim iento, inquiriendo la razón dei bien decir.
Pongam os ejem plos de cada una de las tres clases:
326. P A R A D IG M A D E L A S O R A C IO N E S C O N D IC IO N A -
LE S
3) C O N D IC IO N A L E S D E P A S A B O A F IR M A T IV A S :
E q u iv a lên cia
II. O R A C IO N E S C O N C E S IV A S O A D V E R S A T IV A S
332. EJEMPLOS:
tape vaíramo jepe, ro g u a h ê porã aunque el cam ino era m aio, lle-
vdekue gam os con toda felicidad
diramo jepe pohã, n d d u s ê i por más que haya rem edios y
m edicinas, no los quiere tomar
o n e h d ã r a m o jepe, ndohupityi v d e por más que se em peüó, no lo
kue onéè porã haguã a v a ñ é e m e gro dominar el guarani
éguata repyrãram o je p e , nom bo- aunque tuviera boleto, no le ha-
jupivéi chémane ichupe mbdey- brian dejado subir al coche
rúpe
to m é ê m b a jepe ndéve rd e pe aunque te hubiera dado todo el
m bde repykue oméêseguinte dinero al parecer queriendo,
váicha, iporãve r e m o m b é u r a - es mejor que le m anifiestes
mo ichupe oí h etaveha el ex ceso indebido
reiporúramo jepe opa m bde híã- por más que em plees todos los
va ndéve iporãha, na nde re- m édios que a ti te parecen efí-
japái chéne py'a tyai (= py'a- caces, no podrás evitar sufrir
py) disgustos en una u otra forma
hoy'uram o jepe kdê guive pytü aunque beba todo el dia, siem -
meve, ndojeíri chéne y'uhéi pre tendrá sed (lit no se
ichugui aparta la sed de él)
terehóy jep erd e hógape, ome’ê- aunque no hubieses ido a su
tante voi ndéve ne mbderepy casa, él te habria pagado
(ome'énte vderã voi ndéve...)
e m o m h é u chéve o im era êva mbde, cuéntame cualquier cosa, aun
ta nde ja p d y jep erd e que diciendo la verdad
2) Otras frases como tanto si, como si, déjale que ... Por ejemplo:
N ótese que si décim os: “para :r la guerra”, tenem os una final (v.
316).
2) ne tü heta ãaim dã jagua tus piques son mochos como los
= ne tü heta jaguáicha del perro
nde ky heta ñaim öä ypekü tus piojos son tantos como los
dei pájaro carpintero
210
CAPITULO XXX
O R A C IO N ES T EM PO R A LE S Y M ODALES
1. O R A C IO N E S T E M P O R A L E S
33 8 . E JE M P L O S :
340. Hay que distinguir bien la oración temporal com pleta (que
consta de dos verbos y una conjunción tem poral), de la mera circunstan
cia de tiem po, expresada por un sim ple adverbio o m odo adverbial en una
oración simple. Por ejemplo:
ORACIONES MODALES 301
CIRCUNSTANCIA DE TIEMPO:
ORACION TEMPORAL:
IL O R A C IO N E S M O D A L E S
210
CAPITULO XXXI
342o Son las oraciones en que entra el pronombre relativo que, quién,
elque, loque... Paraexpresarlas en guarani, se usan los sufijos va (a veces
gua) y ha, verdaderos relativos, adherfdos al verbo o adjetivo. D ichos
sufijos tomarán la forma correspondiente segün hayan de significar
tiem po presente, pasado o futuro: va, vdekue, vderã o tava; ha, hague,
haguã.
Va, ha, gua no se pueden usar indistintamente; por esto trataremos
separadamente de cada uno de ellos.
Ao USO DE LA PARTÍCULA VA
343. a) El relativo va se usa en los casos llam ados rectos, que son el
nom inativo y acusativo, o sea cuando el pronombre relativo desem peña
el oficio de sujeto o de com plem ento directo de un verbo. Por ejemplo:
3 4 4 EJEMPLOS:
B . U S O D E L A P A R T ÍC U L A H A
348. EJEMPLOS:
eju rejuseha ára, eju rejuse vove ven cuando quieras, a la hora
que quieras
añemboja upe karai ahaha ró- m e acerqué a la casa dei señor
gape a quien visitaba
ohóta ohose ha ára irá cuando quiera
Oración que puede sustituirse por esta otra de tipo netamente relativo
(com o se sustituyen en el número 351, 2):
O RAC IO N ACCESORIA:
A. PARTÍCULAS d e s p l a z a d a s
355. EJEMPLOS:
JB. PARTÍCULAS s u p r i m i d a s
1571
PARTÍCULAS SUPRIMIDAS 313
C . P A R T ÍC U L A S R E P E T ID A S O A C O P L A D A S
O DO BLE CO M PLEM ENTO
om éê chéve ha ndéve me lo da a mí y a ti
oime che ndive ha ne ndive está de acuerdo conm igo y con
tigo
PRACTICA:
En las frases a continuación, vea el estudioso donde sobran o faltan
las dicciones siguientes: rupi, pe, rehe, re, gui:
1) tape karê rupi, terã tape por cam inos tortuosos o por ca-
jo ja rupi jaguata teno- m inos derechos hem os de an
nde v d erã dar adelante
2) rehayhu, nderayhúva tü quieres a los que te quieten
3) ta ne m anddáke ju kyre ha acuérdate de la sal y dei agua
y rehe
CAPITULO XXXIII
GUARANISMOS
359. EJEMPLOS:
CORONA
361. El guarani podrá parecer a alguno lengua pobre; pero hay que ver
si más bien no es pobre, deficiente y escaso el conocim iento que dei
guarani tenemos. Porque, en efecto, el que conociere la gramática
guarani, o sea el “arte de hablarlo”, y poseyere m edianam ente su léxico,
sabráechar mano de los innumerables recursos de que dispone el guarani
para acrecentar su vocabulário, hasta lim ites insospechables.
Supongamos que sou dos mil (2.000) las palabras que pueden formar
com puestos y derivados, juntándose con ciertos sufijos y prefíjos, cuyo
número no baja de veinte (20). Son cuarenta m il (4 0 .0 0 0 ) las palabras que
se pueden formar.
320 CAPITULO XXXIV: CORONA
prefijos
sufijos
1) Prefijos:
mbo (factitivo) ambovy'a alegrar
mbu (id.) ambuekovia sustituir
m o (id. con nasales) amoporã hermosear, aprobar
m u, m y (id.) amuaky, amyenyhè mojar, llenar
poro (alguno, otro) aporojuka matar al prójimo
je, ñe (reflexivo) ojeporu, oñe hdã se usa, se esfuerza
jo ( mutuo, recíproco) ojohayhu se aman
m bde (cosa) m bd embyasy tristeza
tembi (oscilante, cosa) tembijokuái empleado, sirviente
te m i (id. con nasales) temiméè don
tere ( impers. 2a pers.) te rem éê , tereho puedes dar, da; vete
2) Sufyos:
— a (caída, desprendi- hoguéa caída de la hoja
m iento)
— e (penetración) apdè meter la mano
— i (dism inución) añembyesd i entornar el ojo
ambojuru’i hacer la boca pequeña
— o (ablación) ahesdo, a itü o sacar los ojos, sacar
un pique
— u (com er) tembi u comida
— y (negación) vyJd y malestar, murria
— k u a (agujero) membykua aborto
— rerekua (tener) mitã rerekua niñera
— rerekoha (íd.) ovecha rere koha pastor de ovejas
va (que, presente) ohóva que va
v d e k u e (que, pasado) oho v d e k u e que fué, se fué
v d e r a (que, futuro) oho vderã iturus, irá
h a (que, en oraciones héi ohoha dice que va (decit se ire)
subordinadas)
h a g u e (que, en oración héi ohohague dice que fué (dicit se
subordinada pasada) ivisse)
h a g u ã (que, en oración h é i ohóne huguã dice que irá (se iturum
subordinada de fut.) esse)
322 CAPITULO XXXIV: CORONA
y (agua)
{ tesay
ju k y r y
lágrima (=' agua dei ojo)
agua con sal
C. P T A Y SUS COMPUESTOS
Ejemplos:
diciendo que “el tiempo es algo real, que se encuentra en las cosas”;
porque, según él mismo, la definición se refiere a la capacidad que tienen
las cosas de ser medidas en su movimiento, por un a n te s y u n d esp u és.
San Agustín expresó esto mismo diciendo: “Si queremos hablar con
rigor, hemos de decir que las cosas no existen en el tiempo, sino con el
tiempo”. Toda esta profunda doctrina se confirma de un modo sorpren-
dente y maravilloso en la lengua guarani, en la cual el tiempo es un
accidente o modificación dei sustantivo, inherente al sustantivo, no
separado de él o de la cosa significada por él. (Las citas precedentes las
agradece el autor al Padre Enrique Pita, S.J., profesor de Filosofia).
Otro argumento que prueba lo racional que es el guarani nos lo ofrece
el vocablo ser, y afines. La idea del ser se expresa en guarani por una sola
i. Esto se ve analizando la palabra temimolngue: creatura, temi: cosa —
mo: causa — I: ser — gue. efectuado ya = cosa que fue puesta en el ser
o existir = creatura.
Véanse además los otros vocablos afines:
amol: colocar (= poner en el ser) —- al: yo soy, estoy.
alme: estoy aiko: estoy vivo o habito (ko’ápe: aqui). En todos estos
vocablos aparece la i: al final en los dos primeros, y en medio en los dos
últimos.
166/210
ANTOLOGIA DE
PROSA Y VERSO
167/210
ANTOLOGIA GUARANI
La práctica
T ÍT U L O S AUTORES
1. H A! ... AVAÑE’É
(1950) P E D R O E N C IN A R A M O S .
nuestros pechos.— 15 te hará cabalgar sobre sus alas. —~16 movido, alegre. — 17 qué
embrujo. — 18experimental! alivio en su alma. —-19^quién podrá averiguar? — 20 ninguna
clase de hombre. —-21 por ser yo un humilde cultor del guarani. — 22 se burlan de mi. —
23 esparzo al viento.— 24 en tu honor.— 25 quienes aman su lengua.
2. CUE R Ó G A JE R E
A N T O N IO RO DRIGUEZ 1
3» K A ’A T Y G U A IM B A A P O H Â P E .
171j
K. VATYGUA IMBA’APOHAPE 341
43 comida rüstica. —44 estar caliados. —43 aliviando su pena grave. —46 sueltan. —47
buscándose. —48 choza (-tapyi). —49 despreciado, desechado.
4 KARU GUASU
Ym a arasatyre oheka ichupe petel mitã ajüra jare20, ha ha’e tuvicha rasa
om bohesa ruru21 (om otlruguy) ichupe, aguara guasiíicha hasê ha... aipo
ipaha22.
Clotilde. — N ei, Iluminada. Eipiro ha ejykyi pe avati tupi yrupêm e23
ha emongaru ne rymba kure ku’a sã24. Ou rire ha’e, nde kyvy jakurejuka
haguã25.
Iluminada. — Ajapóta, upe, nde erehaguéicha chéve. Ha avei
amongardta che ryguasu pytã aydra perõ, ikyra haguã, Claudio ou ha
árape ñamoka’é haguã.
Ciriaco. — Ha che añotytakumanda, mandi’o morotl, avati ha sandia
merõ ndive, Claudio ho’usetéva, ou rire, oiko haguã p e karu guasu, vy’a .
pavèm e (v. guasu pa’üm e).
José. — Taita, he’i umi karai poguasu ko fiorairõ26 opátamaha.
Ciriaco. — Hanga’u añete pe eréva, ikatu haguã ahechami je v y upe
che ra’y.
Clotilde. — O páichante27 oim ém ane opapotaite pe mbokapu guasu,
arétema28 oñepyrü hague.
José. — Péina, am o mombyry, vai vai ahecha, ifiakã popo29, oúvo
Silvio, kuatia morotl ipópe.
Iluminada. — H i’ã chéve, m am íta, ogueru ndéve kuatia ñe’é
Cláudiogui. (Oguahê Silvio).
Silvio. — Kóina ápe, ña Clotilde, ko kuatia ñe’e ndéve oum íva.
Iluminada. — Claudio, mamíta, Claudio, mamíta, ohai ndéve kuatiá-
re.
Clotilde. — A vy’aitépa ko’äga. H asy peve aikuaajevyta che memby
rapykuere.
Iluminada (om oñe’é pe kuatia). — “V illaM onte, 30 de abril de 1953.
Mamíta, rohayhu etéva: Mba’éichapa ne ko’em i ra’e. Akóipa ne resãi, ne
mandu’a py’yipa che rehe. Péina hasypeve sapy’aite apytu’umi ñorairö-
gui. Ha ahai ko kuatiáre, ha’evo ndéve aiko porãha. A nim o’ätei rejepy’apy
che rehe. Tupasy oisaim byhy che rekove ha om boyke che hegui heta
m ano30. Eremina chéve taitápe ha che pehêngue kuéra m aym ávape, tapia
to ñem bo’e che rehe aha jevy haguã vokóinte pende apytépe. Nde
rechaga’u 11 ha nde rechase ne m em by nde rayhüva, Cláudio”.
Clotilde. — N ei S ilvio, ko kuatia ñe’é reruhaguére ch éve, kóina
344 ANTOLOGIA. GUARANI
G ER M Á N FARINA
346 ■ ANTOLOGIA GUARANI
S8DISCURSO PRONUNCIADO
RN RL ESTÁDIO COMUNRROS
SECUNDENO NÚÑEZ
1 7 6 /2 1 0
ÑUHÄ RECHÁVO KA’AGUY RUGUÁRE 351
6. ÑUHÄ R E C H Á V O K A ’A G U Y R U G U Á R E
DIONISIO COLLANTE1
177/
PÉICBA VA'ERÄ 353
7„ PÉICHA VA’ERÄ
jaipyküi haguã, Ñandejára rape tee rupi; tupã rape kuaa okam bu haguã
api’i rehe47om ohenyhêva ñane ñe’ä pota48ha teko potlme fiande reraháva49.
T ekove potl porã m amo fiaimehápe: Tetãygua. Ogapy peguáicha
om im bi va’era50 avei ramo oim ehápe hekovekue rupi, fie’e ha tembiapo
porã rupi ha’e om boete ha om opu’äne tetãme. Tetãygua oguerekóva
ipópe petel mba’apo51 ta ha’e: a) um i óga kuérape tetã popéva pe tatãygua
ha’e va’erä tekove ijoheipyre oiko’yya pokarême ipehêngue kuéra ndive.
Ha upéicha va’erä avei karai tetã sambyhyha, um iam bue karai guasu ha
m aym áva tem biguái kuéra. Upéicharamo mante ñamopu’ä jev y n e fiane
retãme ha fiaipysyrõne ichupe m anógui. Ñ avö tetãyguápe oñem bo’e
va’erä hembiaporã rehe, oguereko va’erä hetã33 rehe voi guive54, ha’ese ko
ñembo’e renda guive55. Viña”, mba’éicha hefióita fiavõ kuimba’e ñe’äme
pe mborayhu hetã rehe, ndojuhúixamo voi ñem bo’e rendápe mba’eve
jejapokóiha57 oiko haguã tetãygua afietéicha.
O ñem bo’e porãramo mitã kuérape fiane Retã ofiepysyrõne heta mba’e
vaígui ofiopu38ha om opy’ahéva ichupe.
2) M borayh u ijapyra’y va m aym a m ba’e r e h e 59 o m o p o r ã ha
om botuvicháva fiane Retã; kuimba’e, kufia, kufiatai, mitã rusu, mitã
karia’y, Tetã yvypóra maymáro ikatu fiamopotimba fiane R etãm e ha
im baretejevy haguã am bue kuéra tetã apytépe. Ha mba’épa tetãygua fiane
Retã porãngue apytépe o! ikatu’yva fiambojoja mba’ev e rehe. Ñ an e fie’e:
oheja va’ekue fiandéve fiande ypy kuéra. Ñane momandu’áva jaguarete
kororõ rehe, omboryryiramo60m aym áva yvyra rogue kirinhápe okéva61
ka’aguy mbytépe. O m oangapyhy62 va’ekue ako karai kuérape63, ohua’i
va’ekue yguasu m boypyrygui64. Jeguakaita om botuvicháva fiane Retã
porãngue ha’e hina ako ka’aguy rovyü: ojepysóva jahecha pyhapeve65
fiande yvy ape rehe; oguerüva fiane akãngatüpe66 fiande ypy kuéra
rekovekue ipype rupi67, ohasáramo68 guare om om baretévo hete kuéra
mba’apo ha fiorairõme.
O hecha haguépe69 aravera ko fie’e, mbya fiemofiare afietehajunípe70,
ndoje’o va’erai. A ko yvyty araípe oñakäho’íva ha isarambíva heta tenda
rupi fiane Retã pukukué-rehe. A ko ysyry kuéra ñe’engatu om bohoryva
fianderekove.
Peteí fiane ñe’erae, petel fiane mborayhüpe ha petel fiane Tupambepe.
Y vypóra oikuaa afietetéva fiane R etã apopyre71 iñepyrö háguive ohecha
356 ANTOLOGIA GUARANI
1para con la tierra. — 2 todo hijo genuino de la patria. — 3 por las nubes. — 4 llevar.
—5 estos. — 6joy as. — 7 escribiré. — 8 para poder.—9 mostrar. — 10 recorramos. — 11 sin
limite. — 12 embellecer. — 13 las obligaciones. — 14 llevar a la práctica. — 15 desde que se
muestra el sol. — 16 hasta que se pone. — 17 que ya no le vemos. — 18tomar el camino. —
19ya no termina más. 20las huellas sucias. — 21 al obrar nosostros mal. — 22la alegria que
brota dei alma. — 23 la práctica de las buenas obras. — 24 el tesoro que traemos. —~25
quitamos la ignorância. — 26 riquezas. — 27 por medio de la enseñanza. — 28 pasan la vida
alegremente. — 29la ignorância los acompaña dondequiera. — 30religion. — 31 después de
la religion y la patria. — 32la riqueza más grande es la lengua. — 33que son hijos genuinos.
— 34 cada. — 35 tiene las obligaciones siguientes. —36 con pureza (sin desteñirla). — 37 no
introduzcamos.— 38 se está esparciendo. — 39 lenguaje bárbaro. — ^hollar, tratar irrespe-
tuosamente. —41 maduro. — 42 las listas, el montón: todas. — 43 cúmulo. — 44 todo el
trabajo. — 45 huellas puras, dechados. — 46 hasta terminar la raza de los fundadores
virtuosos. — 47 extraer de las riquezas. — 48 los deseos honestos. — 49que nos conduce. —
50 ha de brillar (el cuidadano) en la intimidad del hogar. —51 que tiene la responsabilidad
de algún oficio. —52 ya sea... ya sea. — 53 para con su patria. — 54 muy temprano. — 15 o
sea desdela escuela ( - mbo'eha). —56pero. — 57 medio (agarradero: no encontrando nada
en qué apoyarse). — 58 que les hiere o duele. — 59 (amor) a todo lo que. — 60 que hace
temblar o mover. —61 que duermen. —62 quedaron embelesados. — 63 los conquistadores.
—64 de allende el Océano . — 65 hasta donde llega la vista. — 66 memoria. — 67 por medio
de ellos. — 68 cuando pasaban. —69 en dpnde vió el relâmpago. —70 en boca. —71
fundadores. — 72nos inspiramos (mamamos) en el amor. — 73al resplandecer y conservan
do la inocência. — 74(detrás) después. — 75 nuestras almas. — 76 cuando esto sucedia. —
77 en las varias luchas. —78cosas a reformar. — 79 con su tenor de vida. — 80 se revuelca
por el suelo. — 81 langosta, plaga. — 82que embaduma, ensucia. — 83no saben emplear. —
84 engafto y mano artera. — 85 hace gemir y llorar a nuestros hermanos. —86 nos uniremos.
—87 donde quiera que esternos.
358 ANTOLOGIA GUARANI
ROGER CABALLERO
1,2que bulle y hierve. — 3que se amedrena. —4nos estimula (el amor). — 5a escape,
rápidamente. —6 memória. — 7 dignos de recordación. — 8 a la patria. — 9 desde que vió
la luz dei día. — 10 robo (... que no robe). — 11 glorias. — 12 desde que amanece el nuevo
dia. — 13pero. — 14en el solo recuerdo. 15 hemos de tener valor. — 16actual. — 17 al decir
esto. — 18 marchar por buen camino. — 19después de muchos aftos de desaciertos. —20tú,
paraguayo. — 21 ella (la patria). — 22 esta cosa (la mala politica) que derrama... — 23 para
vivirtodos en ella. — 24abusando de ella (la patria). — 25de la política. — 26en la actualidad.
— 27 en ella (la patria). — 28 latrocinio, desconcierto. — 29 abandono. — 30 increíble. —31
todos estos deíectos dominan como señores. — 32es de lamentar. — 33grupos de paraguayos.
— 34 y dale, dale rebelión, y vengan asesinos y vengan odios hasta el paroxismo. —35
rencilla. — 36 rencor. — 37 en todo ese tiempo pasado podría haber germinado. —38
etcétera. — 39 verdadero. — 40 ya es tiempo. —-41 que nos dejemos. —42 hasta donde
alcancen ias fuerzas. —43 demostrar. —44 nos va a rociar o favorecer con toda suerte de
dichas.
360 ANTOLOGIA GUÀRANI
Tupã omoí va’ekue ru ypy kuéra, Adan ha Evape, petei tenda yvyty-
rokái' he’ihápe, omopotí ha oñangareko haguã hese. Omoimbaite
ichupekuéra ovy’a ha oiko porã haguã oikoteve va’erä. M byry’ai ha
kane’ö, ara haku ha ro’y ndaipòri. Oñoty tape ári heta yvoty, ipotype
oñeñuväm báva2, yvytu om ohyakuã haguã, ha hape kuéra om bojegua
haguã hopea3kuiguépe4sapy’a osêramo guarã5oguata.
Omoí heta guyra saraki6ko yvoty type oiko va’era opurahei ha ko’ê
renonde opu’ã haguã ayvu7 ha toryp^e omombe’u ko’e.hiagulmaha.
Ome’e ichupekuéra yva porã opaichagua ho’u va’era. Maymáva oipota8
ho’u. Petei ñoite ndoipotái ojavyky9. K óva héra10, oikuaauka kuaa rupi11,
ivai ha iporãva, “yvyra mba’e porã ha mba’e vai arandu ryruM .
Omomarandu ichupe kuéra: “Ko yva kóva pe’uramo pem ano va’era
katuete”. K óicha oipy’a ra’ã ichupe kuéra, ohecha haguã12, jahecháke
om om ba’epa iñe’e, om e’é haguã ichupekuéra hetave mba’e.
Petei jevy Eva osé oguata yvyty rokái ryepyre13. Oikoha rupi14osê
“yva mba’e porã ha mba’e vai arandu ryrdpe”. H ovayva16hese ohóvo tape
guive. U pépe Mba’e Pochy osê ohenonde’a17ichupe, ha oporandu m begue
katuete: “Mba’ere piko Tupã ndoipotái pe’u yva oihagueicha18a19yvyty
rokáipe”.
Eva he’i ichupe: “R o’u ko”20. “Y va mba’e porã vai arandu ryru ñoite
Tupã ndoipotái ro’u, anítei romano”.
mba’e Pochy opukavy ete, ha he’i ichupe21: “Mba’e pemanótaiko.
Tupã ndoipotáinte peê peikuaa, ha’eicha, iporã ha ivaíva. Upévare
ndoipotái pe’u”.
Ho’upárupi22 ipehengue imandu’a iménare. Hi’äitéma avei ho’uka
ichupe23 yva hete. O heja Mba’e Pochype ha’eño, ha oho ohapykuére
rekávo (iménape). Ipo ijatukupépe24 torypápe hendápe oguehe.
Ñe’engatuve25pa’ume he’i ichupe: “Hi’äite ko chéve ndave re’umi ko yva
ryakuävu asyete che ha’üva”26.
Upe háreve27ombohasa ichupe hiyva rembyre. Adan oipyhy pe yva
pehéngue hem bireko pógui ha ho’u avei. Ho’upa potávo, opáy sapy’a28
ANGAIPA ÑEPYRUNGUE YVY ÂRI 361
JERÓNIMO SILVA
362 - ANTOLOGIA GUARANI
che kuã. Aháramo va’ekue ñorairöhápe, amo che ra’y inakã mbukumivéva63
aheja va’ekue mitã kambumi64 m bohapy jasy jerépe65, Nda che resaráiri
ohaíramo guare chéve kuatia Chákope ña Feliciana ha om om be’u chéve
“Eleuterio péina opoñym a”. Upéram o ko’äga guáicha opororo66 va’ekue
avei che resápe tesay, vy’a ha techaga’ügui”.
Am bue kuéra oñe’e imandyju ha ipetyme ose porã hague, ha om om be’u
heta mba’e tekotevê ojoguataha hogapy peguarã67 (= ojoguataha
hem irekoteverã hogapy pe).
Karia’y mitãrusu kuéra katu om oba’e ha om om orã68 kuñataí, tembi’u
rerojaha69 rova áva ha hetyma, ha om om be’u ojupe70 kuéra m am ópa upe
pyharépe oiíajeroky ha vy’a porã. Opávo ñembo’e mbykymi, ojejapóva
karupa rire, maymáva isarambi mboyve oipopyhy jevy íaitápe ha 01
he’íva ichupe ohokuévo oguógape ovy’aha ipyri imarangatu ára rehe, ha
péicha ombyarete hague rehe hapicha kuéra ndive.
210
366 ANTOLOGIA GUARANI
11. PA I A . G . R E M B IA P Ó P E
Tetã ambueygua petei karai hérava avare A. G., heta tetã rupíma
oguatáva ha teko kirinme1 oikóva oj&po mba’e porã hapichápe pa’i
hekópe, mba’e morotirotiva2ojaho’iramo3jepe, íñakäaranduete, opyruvo4
yvy Paraguáipe ikorasõ marangatu ifíangekói5 mitã rusúicha kyryi asy
ojuhiívo avañe’e rehe ku mitä’i oguerova6 ramo guáicha hetym a mbyky
mimi.
Mbovyjevy piko umi ñu puku, karanda’yty vaka saite karuha8, ha umi
ka’aguy javoráim i yvate9, mborevi ha jaguarete rekoha ohecha ichupe
kavaju ári oho kuévo petei tava ra’ym ím e10, okañyva ka’aguy mbytérehe,
he’i haguä ñem bo’e guasu, umi ijy’uhéiva Tupã ne’e ha hem im e’enguegui,
pe11. Ha’e, ãva rupi’2heta oikuaa Paraguáipy13. Mba’eicha piko hesaráita
ku rora kam by14 terã eira kesu rehe torypápe hem bi’u teéramo guáicha,
ho’umiva umi kokueygua ndive tajykatF terã guasu ro’o16terã ryguasu
jukysy dga mboriahumi guype.
Umi tetã oihaguéicha m aymávagui17nde, Paraguái, imborayhu renda18,
ndéve nde rayhu eteve. Upévagui nahfãiete ichupe mba’evéicharamo oí
tesarái ha tapykuépe ojeheja petei pakurfa19 terã pakova kuã, petei
guavira19 terã yvapuru19 réra avañe’em egua. M ávapa ndohechakuaái
chéne hetã teete España amo mombyry, yguasu mboypyri oiva rehe
mante ombojojaha Paraguái mba’e rembirereko kuéra porãita?
Ko karai avare kòva ogueropurahéi iñe’e ryapu rory kunu’üme ava
ypykue, kueheve guare kuéra, küjere teete20ha ojapo petei tembiapo porã
imbojojaha’yvape hérava avañe’e kuaa renda, gramática guarani eha. Ko
kuatia arandu jokuapy21 kóva ñane m bo’e mba’éichapa ñañe’e va’era
ñande repicha ndive, ha mba’éichapa jahai sysyry22porã va’era kuatiáre
(kuatiápe).
P M A. G. REMBXAPÓPE 367
12* K O M P A E K U E O Ñ O N D IY E
abonado por la hojarasca podrida). —46que se sacude. —47 todo mojado. — 48tan extraño.
—49anga: pobrecito. ™ 30con razón. — 31 pues la lluvia no ha cesado desde que salieron.
— 32 entonces (allí). — 33 se echa a correr. — 54 ^estás bien? — 33 al verte (con sólo verte,
estoy bien). —36 al complacerte. — 37 echar piropos. —38 más o menos. —39 frases,
expresiones. — 60 más a placer. — 61 qué atenta eres! —6? te has equivocado de camino
(irónico). —63 los pedigüeños. —64 con menos frecuencia. —-63y si no, no. — 66 duermen
sobre la pata (Ias gallinas). — 67 la venida (por). —68 bolitas de harina. —69 por lo menos.
— 70 atado de patas. — 71 si no hierve la olla (ñapepo), no es bueno (como en dia largo y
triste, como perro en canoa). —72 péina: mira que te voy a responder. —73 la era o plantei
de tabaco. — 74por si tiene. — 73hoy mismo. — 76 por el extremo de la chácara. — 77 para
llenar cuatro cestos. — 78 mucho más chicos. - ^ 79 un poco más grande. — 80si asi fuere
(hubiera sido). — 81referente a esto. — 82la hubiera tomado. — 83no te defraudaré (con toda
seguridad te daré). —84 no busques más en ningún sitio. — 83 plantei de naranja agria a
punto de trasplantar. — 86 caso de que dispongas de sitio. — 87 y cuánto tiempo hacia que
no nos veiamos. — 88 desde antes de la revolución. — 89 y después. —90 ^qué iba a hacer?
— 91 ir a salto de mata. — 92 como mono o caradja. — 93 somos resistentes. —94 lo hubiera
pasado mal. — 93 de no haber mucha fruta. —96 habilidosos para mirar por nosotros. —97
debido a que somos inteligentes para todos ocurrencia. — 98 lo que pareciera imposible,
no lo es para nosostros. — 99 yo antes no hacia trampas. “ lü0 armadillo. — 101 hondita.
102especie de lorito. —103arco. —104 fibras. —103 no retorcí. —106 abejas silvestres. —107
de su dormitorio. —108 mandíbula. —109 no raras veces. —110 me alarma. —m bala
(perdida, volando). — 112muy mucho me horrorizo. —113castañeteo. —1,4el rio Paraguay.
—113 me asustó (sobresaltó). —116 infundiéndome valor. —117al contrario (muy lejos de
terminar pronto). —118^qué noticias corren por aqui? —!19 naranja amarga (p eti g ra in ).
—120voy a vender a menudo. — 121 y que me busquen en casa. —122 se lo robaron. —123
cargan con todo lo pesado. — 124malvadas. —123al día siguiente. —126en reemplazo. —
127apenas llegada la tarde. — 128ponen en fila detrás. —129como loros (marcha de ganso).
—130por si vinieran. —131hacer estragos entre ellos. —132pero. —133que estimaban mucho
(mezquinaban). —134dar leche. — 133ensangrentar el cuello. —136ese individuo que sabe
enlazar de noche. — 137“por debajo dei cuello, amigo”. —138que no tiene cuemos. —139
insignificante, chico. —140cuando seremos algo.—141-143cuando nos peleamos encamizados
(hasta sangrar los ojos), a cada momento, como gallitos (pollitos destetados).
CARTA 375
13. C A R T A '
14. K A ’A JA R Y I
EMELIANO R. F E R N Á N D E Z
1en belleza (de belleza incomparable). — 2 ella es o era. — 3 hasta el fin dei mundo.
—4los que te quieran ver. — 5pulularán como avispas. —6copa dei árbol. — •* para hacer
librar su miei. — 9 al principio. — 10 invisible. — 11 indio cainguá. — 12para si, entre si. —
378 ■ ANTOLOGIA GUARANI
13hermana menor. —,4hermana mayor. — 15 está en los hierbales. ~ -16la hermana última
se escondió de la luna. —17 después de vi vir muchos aftos. —18 en busca de la última
flecha. —19uno (el tendotá o jefe). — 20sed. —21 el supremo (jefe). — 22 el más elocuente.
—23 sin motivado ella. —24 el pene. — 25 se molesta, se ofende. —26que veis acá (había
un grabado). —27 los que la vean.
15 P U R Â H E IB À P E
^oñandu hetidápe porã ko po’a’y ojehu va’ekue upe kuña karai Naimmegua
angata pavême22opytáva...
O hechávo m om byrym ígui mbyaita oüva hína, Ñandejára oñatoi23
iñirünguérape ha omokirirí m aym áva hendive oívape, ha oñangareko24
ohuvaití hagua um i oiíva rehe. Ha vointénte ohecha kuaáne mba’epa
ojehu atyra am bueguápe. Ha ohekávo, imandu’áne ra’e isy teete María-
rehe, upe kuñakarai Naim egua haséva oiívoicha, naiménai, ha im em by
peteim e ohóva avei hína oñeñoty haguame25.
Ko kuña karai poriahüicha ave, Ñandejára T ekove rerekua26 Sy
marangatuete, naiménai, ha hiariete imemby peíeimi ojeíma avei chugui,
omano m boyve ram ojepe, upe kuñak^rai membyicha ave, oim a tyvy ári.
Oikuaa porã hína Ñandejára oguahe va’eräha ko’e péicha avei isy mba’e
m byasype oñem bo’i27 va’eraha iñe’a poraite, ha hesa jajáigui, ojoguava
mburukuja potype oñehe va’era tesay, petel sy mante oñohé kuaáva.
Jehecha ramo pope28Ñandejára oñem boja upe kuñakarai im em by om ano
va’ekue rendápe; ha mba’e m byasy pa’üm e29, he’i ichupe: “A nivétei ne
rase”. Ha upe kuña karai tavyrai nunga30 oma’é hese ha ndoikuaáigui,
mba’eve ndojeruréi chupe, omaña kangymínte hese. Ñandejára oiporiahu-
vereko chupe, oñem boja upe te’ongue ryrüre, ha he’i am bue kuérape
opyta haguã. O henói héra, opoko hese ha he’i: “N de mitarusu, ndéve ha’e:
epu’a.. Upe om anóva opu’a ha oñepyru oñe’e. Upémaramo Moingo vehái'a
om e’e kuña karaípe ko im em by m oingove jevy pyre31.
Pee, che m oñe’éha, pejem ína chéve, ñandépa jahecháva ko’ava...
Jahecha jepi te’ongue ojereraháva oñeñoty haguãme, yvyra jerépe, tera
pytagua32rembiapokuépe, yvoty ha tesay apytépe, ha omanóva katuete
peteínte, ha ñaguahevo te’ongue kuéra rögape33, ojeity yvykuápe ha upépe
ñam oañete34 Ñandejára ñe’e he’iva: “Yvyguiguare, yvy jev y oikóne nde
hegui. Ha upépe nde tujupáne, ochichine35 ha om um úne hese yso”.
M aym ávajaikovéva, jaikuaa porã, ãga ñande ára pahápe, ñam boavevo36
va’eräha katuete yvy. Ko ñande rekovemi niko ojogua umi mba’yru
porã37, overa ha oñem okoni koni ohóvape, ára ha pyhare, tekove paha
peve... O syryry38niko ñande rekovemi ko yvy apére ku ysyry roryichaha
opukavyva ohóvo, amabái rovyu apytépe, ho’a peve yguasüpe39.
Pejemina chéve, pee pe kuatia pemoñe’eva, mba’épako ñande rekove
m bykym i, m am óiko oim e umi karai, tendota ha mburuvicha guasu,
YNAMBU 381
oikove va’ekue... herakue mi mante opyta ñandéve. H a’e kóva ran te piko
ñarochichi40ha ñamohyakuävu rei ko ñande rate. Ñ an e mandu’a mikena
Ñandejárahe’ivañandéve: “Petel mba’énte ñaikoteve katuetei ñaipysyro41
n an e á n g a p e , fíam an o rire ja ik e y v á p e ” . N e i, ñ a m o m b a rete,
ñamohembe’yjegua42 ñane’anga ku tembiapo porã jeguakápe, ha yvoty
ryakuã poräm eja’eva ñande: “Teko porã”43 hajaipyküi haguã am bue tape
iporãvéva.
Jahaséramo añaretame, ñande reko vaíne ko yvy ari; ha ñande reko
potlne, yvápe jahaséram o, jahupity Ñandejára ha Tupasy renondépe ku
vy’a ijapyra’yva.
(Paraguaygua, 2 de septiembre de 1954)
EULOGIO MONTIEL, Pa’irä
1aldea, ciudad. — 2las lagunas de Genesaret. — 3disfrutan. — 4por las orillas dei lago.
—5 por los pueblos donde llegaba. —6 por descontado, certísimamente. —7,8 me parece
que estoy viendo toda la escena. — 9 arroyuelo. — 10dos grupos de gente. — 11 un grupo.
— 12 humilde y pobre. — 13 se tuman. — 14 para llevar (levantar) el cadáver. — 15>16 con
suspiros entrecortados. — 17 en su alma como en su rostro. — 18'19 reconfortar su propia
vida. — 20que embarga (cubre). — 21puede saber. — 22aflicción inmensa. — 23 inspira. —
24 se dispone, intenta ir al encuentro. —25que va a ser enterrado. — 26dueño de la vida. —
27 ser destrozado, atribulado. — 28 con admiraciòn. — 29 emocionado, conmovido. —30
medio fuera de sí, inconsciente. — 31 resucitado. —32 extranjero. — 33 a la casa de los
cadáveres. — 34 verificar. — 35 pulularán. — 36 ser enterrado. — 37 auto. —38 se desliza. —
39 el mar. —40 mimar. ■—41 salvar. —42 adornar (recamar o bordar). —43 ía virtud.
Oho je hína yreka Tupasy henda ári, imemby Jesu hapy pa'öme.
Kuarahy ojekávo ijapére otiri yuhéigui ijahy’o. Sapy’ánte hyapu ynambu
hapépe ha iveve tarovakuégui oñemondyi henda ha ojevy ykua rapégui.
Oñeko’oi hese Tupasy, ha’e kóicha ohauvõ: “Ã gui rire tande yuhéi
che m em by ha che ore yuhéi háicha, ha okyramo ñoite totyky nde ahy’ope
ama resa reporo m ondyise poi peve...”.
382 ANTOLOGIA GUARANI
Ha upe asaje pyte aku guive, ynambu okyrõ mante hoy’üva. Oikógui
kuña hekópe, akói iftakã hatã ha oporomondyise.
Ajeve ku mbyry’ái vaírõ hikóni okyve’yrae, ñahendüva ynambu
oturañe’e po’i puküpe ombokuase vaicha arai ha omboguarara ama.
DARIO GÓM EZ SERRATO
1. PARAGUÁIREMBIASAASYKUE
Hetaite mba’e rire rehasa nde rekovépe
Ha ivaíva tekove íluatíme nde japi1;
Ahecha, che retãmi, ipoty ne renondépe
Ha oguejy nde jyva ári pytãngyva2 ko’etí.
PABLO A. TURRÓ
YVOTYTY A P Y R A ’f 385
2. YVOTYTY APYRA’f
&
Che Retä’imi ko tuvicha paite ijyvy porãme,
Kuarahy ojope1yvoty pytã, moroti, hovy;
Ojupi jevyn e katuetei yvate hu’am e2,
M arove voi ndahypa3 m o’ai guarani ruguy.
3. A R A R O ’Y
1 silba agudo (sopla huracanado). — 2 castigo dei pobre. •—3 la negra oscuridad. —
4 pájaro como el urutau. — 3 con doble abrigo. — 6 reina profundo silencio. — 7 es
impresionante. —8 interrumpe el canto. — 9 cuando disminuye el frio. — 10las plantitas.
— 11 quedan afligidos.
PANAMBI 387
LINO TRINIDAD S.
1,2 brota de mi corazón (gotea). — 3 porque ensalzo, celebro. —4 por estar lejos. —
5 se les oculta. —6 ignoran. — 7 no se les manifiesta. — 8 que florece o progresa. —9 hace
tiempo (ymami). — 10un viento suave. — 11 por lo cual. — 12 porque entiendo. —~l3buen
hablista. — 14hacen más la contra al guarani. — 15querido, amado. — 16sabiendo que él es
apreciable.
5. PANAMBI
M A N U E L ORTIZ GUERRERO
M úsica de José A suncion Flores
1a la sombra de tus alas (el original decía: nde pepo kuarahy ãme). — 2en mi garganta
(en el agujero de...). — 3 persiguiéndote. — 4 te persigo. — 3 pasas por encima de mi. — 6
^que sea hermosa como tii?
6. MBORAYHU R E M IT f
TO M AS Q UIRO G A
7* M ITÃ M I
JOSÉ G. PA R ED ES S.
9. CHE SY PEGUARÃ
Péina che sym i che ñe’e y v o ty 1 nde réra pegua
R om om aiteívo mombyry asyetégui ndéve aropojái2,
Ohendu haguã nde jave avei ne mborayhu ja
Che ru tujami hogue mano’yva3 yvoty paraguái.
JUAN A. SANTACRUZ
1 mis versos. — 2 te entrego. — 3 inmortal, que no muere. —4 y no se extinguirá. —
5 dia tras día. — 6 añoranza. — 7 añoranza. — 8 degtrozar, hacer polvo. — 9 estos pocos.
1la ardiente inspiración que en mi pecho siento. —2donde nací, patria mia. — 3musa.
—4 atormentador. — 3 desconcierto, inquietud. —6 si no encuentro donde está, veré de
recoger. — 7 nombre de un rio. — 8juguetear. 9 suspiramos por. — 10alégrate con.
12» IMOMORÃMBY
Ku mbyja ka’arupy1 Ha ojeka umi ne rembe
O sêva ha’eñom i, Ñ aim o’a rosa poty.
U peichaite remimbi Ha umi jasy kypy’y4
N e porãgui, che reindy. N de tyvyta m okõive
Ahecháva pytumby Ikarapã5porãite
Torypaitépe resê Ko mba’e imom oramby6!
Y votype rejegua
Ndijavyi ku Tupasy. Ho’a vove pytumby
Pe che rokárape ase
N de rova pytangym i Ha ama’evo nde rehe
N de pire katu kamby, Añandu che angapyhy.
Ha nde ava hü asy Hi’antepa, che reindy,
Oñeñope jovaim i2, N icho m im e rom oinge,
Ha upépe ndéve añoite
Ha’ete ku tiina aju Che mborayhu ta ipoty.
Pe nde juru pytãiíe,
H esente amano m boyve Maymárõ porã ku’i
Hi’ava chéve akambu. Nde rehénte ijatypa,
N de reko imarangatu Ha mba’e hechapyrã,7
Pykasüpa ha’ete3 Ñandejára ne mol.
Kunu’u raity meme Che po’a nga’u heñoi8
Ne ñe’e asy ipu. Pe Tupãme ajerure
Che mba’eranteko che
Repukavyrõ, hory Roipota kuñatai.
N de resa hu veraite,
C . M A R T IN E Z G O N Z Á L E Z
13. T U P A S fM E
(A la Virgen de Ka’akupe)
14. IPAHAITE
(Che ry k e 'y K arai Silvio V á zq u e z retekue úri)
15. R O H E C H Á G A ’U
16. ÑANDUTI
M A R IA N O C. PEDRO SO
1de hilo rizado, ondulado. — 2trabajo maravilloso. — 3tu madre (la que te borda).
—4pasa por ti la punta de una aguja. — 5 destiñe o pinta en ti la flor. — 6y adonde se posa,
te besa. -—7 ^será Dios...? — 8 tijeras. — 9 te desteta, te suelta dei lienzo en que estabas.
— 10 tu madre, la que te bordó. — 11 día tras día.
17. J A H U P Í K E A V A Ñ E ’É
H y jú im a 1ko c h e ju n íp e , ryke’y m aym árõ ykére2
Hi’äite rehe aveinte ñeroyrö am bokusugue3;
Che kü remói4 kyre’ym e purahéi rory apytépe
Mborayhu ko’ê am buére5 tom ohenói che ñe’é.
E N R IQ U E C B O G A D O
CERRO CORA 399
18. C E R R O K O R A
F E L IX F E R N Á N D E Z
19. Y Y O T Y Á R A
Y voíy ára G u y ra o im év a2 Y voty ára
o g u ah ên g u év o 1 Oñe’embáma Iporãitéva
H yakuã je v y m a Pe ñande ári O m b o h o ry v a
M aym a yvoty. Ojeroky. Ñ ane ñe’a4
R osa ha lirio, Y voíy tyre Ip yahupám a
C lavel, roméro, P a n a m b i hám a3 Opa oim éva5
Pe ñane ãnga Ha ifíirühara Peju m bya6 kuéra
Ombohory. Ku mainumby. Ñam om orä7.
* PEDRO ENCEHA RAM OS
20. V IL L A R R IC A
P E D R O EN C 1N A R A M O S
21. M B O R IA H U M E M B Y M IM I
(Avare m a ra n g a tu m itã kuèra m y h u p á r a
Antonio Guasch kuatia apytépe g u a r ã )
1como lamento! — 2da diente con diente. — 3se ven estas misérias. ■ —4 flaquito. —
5pies surcados por el frio. — 6ojos hundidos en sus órbitas. — 7pelo largo como de animal.
— 8 de pura compasión. — 9 pedir limosna. — 10 es cosa muy diferente. — 11 en lujosa
molicie. — 12saborean lo dulce, comen opíparamente. — 13bromas, regalos. — 14lo de este
mundo. — 15 de ellos solos es la ti erra. — 16 tienablan. — 17 por las c alies. — 18 gozan de
bienestar. — 19general. — 20 salud y sólido bienestar. — 21justicia y caridad.
22. ÑU H O VY RY AK UÃ
PEDRO E N C IN A RAM OS
YSYRY 403
23 . K O ’É J U O K A R A
24. YSYRY
25« C H E S Y P E
PEDRO E N C IN A RAM OS
CHE RETAMI 405
2 6. C H E R E T Ã M I
Ha! che retã porãite, Ahecháre ipya’a’yva
R eñem íva yvotytype; N e sãre ofiekarama.
N dénteko che ñe’ä pype
Ha um i nde rayhuha
R eikóva tapiaite. N de rehe hakate’yva
N e porãva rasaite U m i jaíre okaflyva
Kuarahyicha remimbiva Ñ aim o’änte jukaha.
Opaite che mopiriva...
Jaguarüicha oñem uña
O im énepa nde jave.
Um i ka’aguy mbytére;
P e ne ryakuã yvoty Yro, tetã ambuére
Che py’arupi rapiva; oguetãgui osêm ba.
Ahetürõ ambirikiva
Am bue katu om ondo
Ha’ete ku mainumby.
“D estino” oje’ehápe;
Ndénte ko che rembiayhu, U m i ka’aguy ruguápe
A vei ndéva che ãnga; M ym báicha om om ba’apo.
Upévarehe ko’äga
Heta kuim ba’e añete,
Asapukái, ehendu.
Paraguái, nde rayhupápe
Che m oñeko’öinte ko O im éne ku karuguápe
Ahecha rehe ko’äicha O jepyso hetekue.
à ne m em bype tym báicha
Ha sy m im ínga opyta
M oñái kuéra oguereko.
Jahe’opem a oikovéva
Oikupy ha oipokua O ipyhygui m oñái kuéra
Ha upéi ojurukáva Im em bype ojukapa.
Tukum bópe ojokapáva
Ha! che retä’i porãite,
He’i rehe añetegua.
Oguahê va’erä ko ára
O sê rehe om om be’u Ha añete nde rayhuhára
Iñe’äm e oguerekóva; Ojapokói nde rehe.
M ante ohesako’öva
U pévone angapyhy
Ñ em byahyi ha mboriahu.
O lm i ore ndive kuéra;
Ha! che retã m im bipa, Ha topa m ante ofiehêva
A m buasyva, am buasyva, Tuguyeta ha tesay.
(Asuncion, 15 de julio de 1939) P E D R O E N C IN A R A M O S
1/210
406 ANTOLOGIA GUARANI
27. UPÉICHA M EE
Tupã ndoipotái rire N de che anga pehengue U pe rirémo ahecha
jajoupity jaikovépe; jasy koinguem i reiköva, che képe guare añetérö
ãgante amo he’onguépe nde rehénte che ãhóva, jepe voim o ko’erö
naguahène ofíondive; m am o aimeha guive; ahupity reimeha;
péina pe yvága rape ndéko ikatunte ere péicha rirémo okuera
ojepoyrüm a ñandéve ija voi nde juriípe techaga’u che jopyva
jaha haguä ojoykére aikóvaha opa yvytüpe aréma che m bohasyva
jahekam i ymaguare. aporandu nde rehe. ndaikatüigui rohecha.
EM ILIANO R. FE R N Á N D EZ
1 sin saber por qué. — 2 decaído. —-3 entumecido. —4 cicatriz. —5 acá. — gocé de
la fragancia dei jazmin.
ANTOLOGIA GUARANI '
EMDLIANO R. F E R N Á N D E Z
EMILIANO R. FE R N Á N D E Z
3 1 . Ñ E ’É M O M B Y R Y
©
Tovetoguahêoguogapeguáichapukavy apytépe;
Ha tohekuavo ipo mokõivépe guyra purahéi.
Péina ave ogueru hiaju va’ekue, ka’aguy m bytépe,
Hieíra páva yva, om ogueráva py’aro ha (y’) uhéi.
D A R ip GÓM EZ SERRATO
34. P A ’I A N T O N IO G U Á S C H P E
37. PEHOKUÉVO
(P d irã kuéra Carlos Palmés ha Enrique Martípe).
Pa’irä hiaranddva, pene retãme pehóva,
H oky ha ipoty rire pene akãme guarani:
Aipotám o peraha che py’aitégui aipo’ova,
Pende rérape opupúva mborayhu resa mimbi.
à ga pejepopetévo aipo España rokême
Ani ko Paraguarígui pende resarái mo’ã.
Palm és ha Marti ojoykére peipoty’o avañe’em e
O m oiva torypápe pende pope pre retã.
Umi kyvõ peikoháre pejuhu miva tapére
O ipykdiva ku aretérõ mombyry Tupao reka;
U m íva oikóne opa ára oñem bo’e pende ykére,
Pehejágui ava retãme piro’yva mandu’a.
Ha nei, kuimba’e kuéra, peikóvo umi herunguáre:
Pem uasãi guarani etépe Ñandejára ñe’engue.
Rojesareko asyta Tupãsy akãhojáre,
Jahecha ore rupitypa horyva po’a ko’e.
DARIO GÓMEZ SERRATO
(Paraguay, febrero ko’éme).
38«. PORANDITIMI
39* P A ’I N E S T O R E C H A G U E
210
416 ANTOLOGIA GUARANI
A D R IÁ N V . AG UILERA S.
M IGUEL FA R IÑ A
42. NDAIKOSEVÉIMA
1/210
418 ANTOLOGIA GUARANI
EMILIARNO R. FERNÁNDEZ
EPÍLOGO
EL A U T O R
^210