86

Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (90) . 2012

VEÀ SÖÏ SUY GIAÛM SÖÙC MAÏNH THUÛY QUAÂN TRIEÀU NGUYEÃN
VAØ HEÄ QUAÛ CUÛA NOÙ TRONG CUOÄC ÑOÁI ÑAÀU
VÔÙI PHÖÔNG TAÂY
Bùi Gia Khánh*
Trieàu Nguyeãn töø khi ñöôïc thieát laäp thì moät nhieäm vuï quan troïng ñöôïc
ñaët ra laø phaûi toå chöùc quaûn lyù vuøng bieån roäng lôùn töông ñöông vôùi vuøng bieån
Vieät Nam ngaøy nay. Caùc vua Nguyeãn trong thôøi kyø ñoäc laäp ñeàu yù thöùc ñöôïc
taàm quan troïng cuûa bieån vaø chuù yù ñeán vaán ñeà khaúng ñònh chuû quyeàn cuõng
nhö toå chöùc quaûn lyù moät caùch toát nhaát trong khaû naêng cuûa mình. Thöïc hieän
coâng vieäc khoù khaên naøy ñoøi hoûi söï lieân ñôùi tôùi nhieàu cô quan cuõng nhö caùc
löïc löôïng tham gia, trong ñoù thuûy quaân giöõ söù maïng then choát.
Vaøo giai ñoaïn ñaàu trieàu Nguyeãn, coù theå noùi thuûy quaân nöôùc ta ñaït ñeán
möùc phaùt trieån cao nhaát cuûa binh chuûng naøy döôùi thôøi phong kieán. Ñieàu ñoù
theå hieän qua vieäc xaây döïng moät löïc löôïng thuûy quaân höôùng bieån. Söï phaùt
trieån cuûa thuûy quaân döôùi trieàu Nguyeãn nhö laø söï tích hôïp bôûi nhöõng yeáu
toá truyeàn thoáng vaø nhu caàu xaây döïng söùc maïnh moät quoác gia treân nhieàu
phöông dieän. Ñoù laø nhu caàu phaùt trieån cuûa moät ñaát nöôùc thoáng nhaát, coù vuøng
bieån roäng lôùn, nhieàu haûi ñaûo, laïi ôû vaøo vò trí ñòa-chieán löôïc heát söùc quan
troïng trong khu vöïc vaø treân theá giôùi.
Trieàu Nguyeãn ñaõ taän duïng nhöõng lôïi theá cuûa mình ñeå xaây döïng neân
moät löïc löôïng thuûy quaân xöùng taàm vôùi vò theá cuûa nöôùc Ñaïi Nam huøng maïnh
haøng ñaàu khu vöïc Ñoâng Nam AÙ trong nhöõng thaäp nieân ñaàu theá kyû XIX. Treân
nhieàu maët, thuûy quaân trieàu Nguyeãn ñaõ coù söï tieán boä vöôït baäc so vôùi caùc thôøi
kyø tröôùc. Ñoù laø tính chaët cheõ, quy moâ vaø heä thoáng trong toå chöùc löïc löôïng
thuûy quaân töø trung öông cho ñeán caùc ñòa phöông.
Nhöõng vaán ñeà lôùn trong toå chöùc löïc löôïng thuûy quaân ñaõ hình thaønh töø
thôøi Nguyeãn AÙnh - Gia Long, vaø ñöôïc ñònh hình moät caùch oån ñònh döôùi thôøi
Minh Meänh. Nhöõng yeáu toá kyõ thuaät phöông Taây voán ñöôïc aùp duïng khaù sôùm
tröôùc trieàu Nguyeãn, ñeán ñaây vaãn ñöôïc duy trì vaø naâng leân ôû moät möùc ñoä nhaát
ñònh. Ñaùng chuù yù hôn caû laø kyõ thuaät ñoùng taøu vaø cheá taïo vuõ khí. Ñieàu naøy
theå hieän ñaày ñuû nhaát döôùi thôøi Gia Long vaø Minh Meänh.(1)
Söï caäp nhaät moät caùch coù duïng yù nhöõng kyõ thuaät cuûa phöông Taây vaøo
thôøi Gia Long vaø Minh Meänh, ñaõ laøm cho thuûy quaân trieàu Nguyeãn trôû thaønh
moät löïc löôïng huøng maïnh trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ vôùi moät trình ñoä
khoâng quaù caùch xa ñoái vôùi theá giôùi.
Tröôùc naêm 1802, moät soá taøu chieán ñöôïc Nguyeãn AÙnh mua laïi cuûa nöôùc
ngoaøi, ñoàng thôøi oâng cuõng thieát laäp caùc xöôûng ñoùng thuyeàn ñeå phuïc vuï cho

* Khoa Xaõ hoäi, Tröôøng Cao ñaúng Tuyeân Quang.

Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (90) . 2012 87

muïc ñích quaân söï. Nguyeãn AÙnh toû ra ñaëc bieät quan taâm tôùi kyõ thuaät ñoùng
thuyeàn. Kyõ thuaät ñoùng thuyeàn thôøi kyø naøy ñaõ coù tieán boä vôùi vieäc du nhaäp
theâm nhöõng yeáu toá kyõ thuaät môùi cuûa phöông Taây. Nhö J. Barrow nhaän xeùt:
“Kyõ ngheä ñaëc bieät maø ngaøy nay coù theå noùi laø ngöôøi xöù Nam Haø noåi troäi hôn
caû laø kyõ thuaät ñoùng taøu bieån cuûa hoï: chaúng thieáu loaïi kích côõ naøo cuõng nhö
coù ñuû caùc loaïi chaát löôïng goã duøng ñeå ñoùng”.(2)
Vaøo cuoái thôøi Gia Long kyõ thuaät ñoùng thuyeàn ñaõ ñaït ñeán trình ñoä khaù
cao. J. White, moät ngöôøi Myõ ñaõ ñeán Saøi Goøn vaøo naêm 1819, vaø ñieàu laøm cho
oâng thaáy khaâm phuïc nhaát chính laø cô sôû ñoùng thuyeàn taïi ñaây. OÂng ñaõ vieát
trong hoài kyù cuûa mình: “Rieâng cô xöôûng naøy ñaùng laøm cho ngöôøi Vieät Nam
töï haøo hôn baát cöù caùi gì khaùc ôû trong nöôùc. Thöïc ra thì xöôûng naøy coù theå ví
vôùi baát cöù moät cô xöôûng ñoùng taøu naøo beân chaâu AÂu”.(3)
Nhöõng khaûo saùt cuûa Li Tana cho thaáy, kyõ thuaät ñoùng thuyeàn cuûa ngöôøi
thôï Vieät Nam vaøo nöûa ñaàu theá kyû XIX thuoäc vaøo loaïi toát nhaát ôû khu vöïc
Ñoâng Nam AÙ. Taùc giaû cho bieát: “thaønh phaàn tham gia phaùt trieån coâng nghieäp
ñoùng thuyeàn ôû Chanthaburi (trung taâm ñoùng thuyeàn chuû choát cuûa Xieâm La
ñaàu theá kyû XIX) laø ngöôøi Ñaøng Trong vaø ngöôøi Hoa vöøa troán khoûi söï khuûng
boá cuûa Minh Meänh.(4) Coù töø naêm ñeán saùu nghìn ngöôøi ôû Chanthaburi naêm
1835, ña soá laø ngöôøi Ñaøng Trong môùi ñeán”.(5) Cuõng theo Li Tana thì: “Coâng
nghieäp ñoùng thuyeàn ôû Chanthaburi, xöôûng ñoùng thuyeàn chuû choát ñeå trieàu
ñình Xieâm xaây döïng löïc löôïng haûi quaân cuûa mình trong nhöõng naêm 1830,
ñöôïc xaây döïng hoaøn toaøn döïa treân kieán thöùc kyõ thuaät vaø söùc ngöôøi cuûa
caùc thôï ñoùng thuyeàn ngöôøi Ñaøng Trong, ngöôøi Hoa vaø ngöôøi Chaêm, nhöõng
ngöôøi ñaõ di cö töø laõnh ñòa cuûa nhaø Nguyeãn”.(6)
Rey - moät chæ huy taøu buoân ngöôøi Phaùp cho bieát: “Naêm 1820 (moät naêm
sau khi vua Gia Long maát), quaân ñoäi nhaø Nguyeãn coù 160.000 ngöôøi vaø coù
theå taêng gaáp ñoâi trong thôøi chieán, trong ñoù coù khoaûng 30.000 thuûy binh”.
Ñoàng thôøi, “ñaïi boä phaän quaân lính ñöôïc trang bò vaø huaán luyeän theo kieåu
chaâu AÂu”.(7)
Theá nhöng, söùc maïnh thuûy quaân trieàu Nguyeãn ñaõ khoâng ñöôïc duy trì
moät caùch coù hieäu quaû döôùi thôøi Thieäu Trò maø roõ nhaát laø thôøi Töï Ñöùc. Söï tuït
haäu naøy tröôùc heát theå hieän ôû choã trieàu Nguyeãn ñaõ khoâng theå baét kòp vôùi söï
phaùt trieån kyõ thuaät nhanh choùng cuûa theá giôùi. Qua ñoù khoâng theå naøo caûi
tieán trang bò vaø ñoåi môùi tö duy trong ngheä thuaät taùc chieán cho löïc löôïng
thuûy quaân.
ÔÛ chaâu AÂu, taøu maùy hôi nöôùc ñaàu tieân ñöôïc thöû nghieäm laø taøu treân soâng
(taøu thuûy Pyroscaphe do Baù töôùc Jouffroy d’Abbans cheá taïo naêm 1783). Ñeán
naêm 1815 ngöôøi ta baét ñaàu cheá taïo taøu hôi nöôùc ñi bieån, taøu Elise vöôït bieån
Manche naêm 1816, vaø taøu Savannah vöôït Ñaïi Taây Döông naêm 1819. Baáy
giôø taøu hôi nöôùc vaãn ñoùng baèng voû goã, ñoàng thôøi söû duïng buoàm trong phaàn
lôùn thôøi gian haûi haønh. Luùc naøy ôû Vieät Nam, duø kyõ thuaät ñoùng taøu ôû trình
ñoä khaù cao, vaø coù hoïc taäp kyõ thuaät cuûa phöông Taây, nhöng vaãn laø ñoùng taøu
buoàm vôùi caùc maùi cheøo theo kieåu truyeàn thoáng.
88 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (90) . 2012

Ñeán cuoái thôøi Minh Meänh, ôû phöông Taây ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu
doàn daäp treân lónh vöïc ñoùng taøu bieån. Naêm 1837, taøu Sirus vöôït Ñaïi Taây
Döông hoaøn toaøn baèng maùy hôi nöôùc. Naêm 1838 chieác taøu vöôït Ñaïi Taây
Döông hoaøn toaøn baèng voû saét laø taøu Ironside. Naêm 1839, taøu Queen of the
East (Nöõ hoaøng phöông Ñoâng) 2.618 taán vôùi maùy hôi nöôùc 600 maõ löïc ñaõ ñi
laïi giöõa London vaø Calcutta.(8)
Vua Minh Meänh ñaõ sôùm nhaän thaáy nhöõng öu ñieåm trong kyõ thuaät cuûa
ngöôøi phöông Taây, ñaëc bieät trong lónh vöïc taøu thuyeàn ñi bieån. Vì theá oâng ñaõ
coù nhieàu coá gaéng trong vieäc hoïc hoûi nhöõng kyõ thuaät naøy. Nhöõng chieác taøu
hôi nöôùc ñöôïc oâng cho ñoùng trong thôøi gian trò vì, duø toán keùm, laø moät minh
chöùng. Nhöng chuùng ta khoâng theå coi ñaây laø moät cuoäc tieáp thu trình ñoä kyõ
thuaät tieân tieán moät caùch caên cô, coù heä thoáng. Maø ñoù chæ laø söï baét chöôùc hoaøn
haûo nhaát coù theå, noù chöùng toû söï kheùo leùo cuûa ngöôøi thôï Vieät Nam, nhöng
khoâng giuùp ích gì nhieàu cho vieäc taêng cöôøng söùc maïnh cuûa thuûy quaân trieàu
Nguyeãn trong boái caûnh kyõ thuaät haøng haûi theá giôùi ñaõ coù nhöõng böôùc phaùt
trieån nhaûy voït.
Trong khi ñoù, vieäc theo ñuoåi nhöõng thaønh töïu kyõ thuaät phöông Taây
döôùi thôøi Thieäu Trò vaø Töï Ñöùc ñaõ khoâng theå tieáp tuïc nhö tröôùc. Maëc duø trieàu
ñình cuõng coù nhöõng coá gaéng nhaát ñònh trong vieäc naâng cao trang bò cho
löïc löôïng thuûy quaân baèng caùch mua moät soá taøu cuûa nöôùc ngoaøi ñeå söû duïng.
Nhöng vieäc khoâng theå laøm chuû hoaøn toaøn coâng ngheä neân phaûi thueâ ngöôøi
ñieàu khieån cuõng nhö baûo trì ñaõ tieâu toán khoâng ít chi phí. Ñieàu naøy cho thaáy
trieàu Nguyeãn ñaõ toû ra “huït hôi” trong vieäc tieáp caän kyõ thuaät phöông Taây.
Khoaûng caùch veà trình ñoä phaùt trieån kyõ thuaät, coâng thöông nghieäp ngaøy caøng
trôû neân lôùn hôn vaø nhanh choùng hôn khi caùc nöôùc chaâu AÂu baét ñaàu laø Anh,
Phaùp vaø caùc nöôùc khaùc laàn löôït hoaøn thaønh cuoäc caùch maïng coâng nghieäp ñeå
vöôn leân phaùt trieån maïnh meõ treân con ñöôøng tö baûn chuû nghóa. Cuõng töø ñaây,
caùc nöôùc naøy ñaåy maïnh vieäc xaâm löôïc thuoäc ñòa ôû caùc nöôùc coù trình ñoä phaùt
trieån chaäm hôn hoï, vaø Vieät Nam khoâng phaûi laø ngoaïi leä.
Söï thua thieät veà maët trang bò cuûa thuûy quaân trieàu Nguyeãn tröôùc söùc
maïnh môùi töø phöông Taây ñaõ theå hieän roõ neùt vaøo naêm 1858 khi Phaùp taán
coâng Vieät Nam. Nhöng töø tröôùc ñoù, khi söùc maïnh quaân söï treân bieån coù söï
suy giaûm, trieàu Nguyeãn ñaõ baét ñaàu coù söï ñieàu chænh trong chính saùch ñoái
ngoaïi. Vieäc daøn traûi söùc maïnh quaân söï treân moät dieän roäng, voán dó coù theå
ñöôïc bao quaùt döôùi thôøi Minh Meänh, nhöng ñaõ khoâng theå tieáp tuïc duy trì
vaøo thôøi Thieäu Trò. Söï kieän Thieäu Trò cho ruùt quaân khoûi Cao Mieân sau khi
leân ngoâi laø moät bieän phaùp öùng xöû phuø hôïp vôùi thöïc löïc cuûa vöông trieàu, cuõng
nhö ñeå taäp trung söùc maïnh chuaån bò ñoái phoù vôùi nhöõng tình huoáng baát ngôø
xaûy ra. Khi maø ôû caùc nöôùc laùng gieàng, tieáng suùng xaâm löôïc cuûa ngöôøi phöông
Taây ñaõ baét ñaàu vang leân.(9)
Söï kieän thaùng 3 naêm Ñinh Muøi (1847), khi taøu chieán Phaùp baát ngôø noå
suùng ñaùnh ñaém 5 chieác thuyeàn boïc ñoàng, gieát cheát moät soá chæ huy cuøng vôùi
nhieàu binh lính ôû cöûa Ñaø Naüng(10) coù theå xem laø vieân thuoác thöû ñoái vôùi söùc
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (90) . 2012 89

maïnh thuûy quaân thôøi Thieäu Trò. Lôøi than thôû cuûa nhaø vua ngay sau ñoù cho
ta thaáy dieän maïo cuûa coâng taùc binh bò luùc baáy giôø: “Naêm chieác thuyeàn ñoàng
laïi bò giaëc Taây döông baén, khoâng ngôø quan quaân heøn yeáu ñeán nhö theá, ñaùng
tieác laém, boïn Coâng Ngoân khoâng nghieâm quaân luaät ñeå ñeán tieát loä quaân cô,
laø moät toäi; sau khi ñaõ lôõ vieäc, khoâng ñoác thuùc quan quaân heát söùc maø ñaùnh,
duøng caùc suùng to ôû thaønh ñaøi, ñaùnh döõ gieát giaëc ñeå giaõi loøng coâng phaãn,
theá laø hai toäi; thuyeàn giaëc troán ñi roài maø hai phaùo ñaøi Phoøng Haûi, Ñònh
Haûi laëng yeân, khoâng baén moät phaùt naøo ñeå chaën ñöôøng ñi cuûa giaëc, theá laø
ba toäi!”.(11)
Moät soá quan laïi cuûa trieàu ñình Hueá cuõng nhôø söï kieän ñoù môùi “giaät
mình” vaø coâng nhaän thöïc teá laø thuûy quaân trieàu ñình ñaõ quaù yeáu keùm so
vôùi thöïc daân Phaùp. Chaúng haïn lôøi taâu cuûa Nguyeãn Baù Nghi theo yeâu caàu
“cho taâu thaúng” cuûa Töï Ñöùc naêm 1861: “Toâi vaãn nghe ngöôøi nhaø binh noùi:
ngöôøi Taây döông taøu thì chôû ñi nhö bay, suùng thì baén suoát ñöôïc thaønh ñaù
vaøi nhaän,(12) baén xa hôn 10 daëm. Coù ñöôïc vaøi thöù binh khí aáy, muoán ñaùnh
khoù loøng ñaùnh ñöôïc hoï, muoán giöõ cuõng khoù loøng giöõ ñöôïc hoï. Nhöng loøng
toâi vaãn chöa tin. Muøa xuaân naêm Thieäu Trò thöù 7, thuyeàn Taây döông ñeán Ñaø
Naüng baén phaù 5 chieác thuyeàn boïc ñoàng lôùn cuûa ta maø khoâng ñaày vaøi khaéc.
Luùc aáy toâi quyeàn Boá chính Quaûng Nam, chính maét ñaõ troâng thaáy, môùi tin
laø thaät”.(13)
Luùc baáy giôø moät soá ngöôøi Phaùp cuõng ñaùnh giaù thaáp söùc maïnh thuûy
quaân cuûa trieàu Nguyeãn. Giaùm muïc Legrand de la Liraye trong moät baûn traàn
tình gôûi cho Hoaøng ñeá Napoleùon III vaøo thaùng 12/1857 ñaõ thuùc giuïc vua
Phaùp taán coâng Vieät Nam maø ñieåm khôûi ñaàu laø Ñaø Naüng. OÂng ta cho raèng:
“Haûi quaân cuûa An Nam coù theå noùi laø khoâng coøn nöõa töø vuï Ñaø Naüng naêm
1847: ñaõ coù leänh khoâng ñoùng thuyeàn theo kieåu AÂu Chaâu nöõa, coøn ghe trong
nöôùc thì thieáu vuõ trang vaø thieát bò. Vaäy khoâng coøn sôï veà maët thuûy chieán”.(14)
Moät ngöôøi Phaùp khaùc laø Geùraud nhaän ñònh veà söï kieän 2 taøu chieán Phaùp
gaây söï ôû Ñaø Naüng vaøo thaùng 3 naêm Ñinh Muøi (1847) raèng: “Khoù coù theå tin
raèng: moät soá thuûy thuû vaø lính traùng ñi treân nhöõng chieác thuyeàn toài taøn
vôùi khí giôùi chaúng ra gì laïi daùm taán coâng hai chieán haïm lôùn!.. Vaø ngöôøi ta
(Phaùp) ñaõ phaù huûy 5 chieác ghe(15) cuûa ñoái phöông (trieàu Nguyeãn) vaø taøn saùt
1.000 nhaân maïng, trong khi hoï chæ gieát cheát moät thuûy thuû Phaùp”.(16)
Nhöõng nhaän xeùt treân tuy coù phaàn cöôøng ñieäu, nhöng cuõng cho thaáy moät
thöïc teá laø löïc löôïng thuûy quaân trieàu Nguyeãn ñaõ toû ra thua keùm raát nhieàu so
vôùi ñoäi quaân xaâm löôïc ñöôïc trang bò hieän ñaïi vaø nhaø ngheà cuûa thöïc daân Phaùp.
Ñeán thôøi Töï Ñöùc, nhöõng haønh ñoäng khieâu khích töông töï cuûa Phaùp
dieãn ra loä lieãu hôn. Ñaëc bieät laø sau khi tình hình trong nöôùc oån ñònh trôû
laïi (cuoái naêm 1851) vaø maâu thuaãn Phaùp-Anh taïm thôøi hoøa hoaõn (cuoái naêm
1856). Ñoái vôùi trieàu ñình Hueá, vieäc phoøng thuû ôû caùc cöûa bieån trong giai ñoaïn
naøy coù nhieàu phöùc taïp. Tuy trieàu ñình raát lo laéng, nhöng söï chuaån bò töø thôøi
Töï Ñöùc coù phaàn bò ñoäng. Khi höõu söï thì ñieàu ñoäng binh maõ töø nôi khaùc ñeán
hoã trôï, coøn binh löïc taïi choã thöôøng khoâng ñuû söùc öùng phoù. Vôùi ñieàu kieän
90 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (90) . 2012

giao thoâng khoù khaên thì raát baát lôïi cho vieäc tieáp öùng. Maø vieäc binh laïi coát
ôû thôøi cô. Trong khi ñoù, nhöõng ngöôøi ñöôïc giao troïng traùch chæ huy phoøng
thuû ôû nôi hieåm yeáu laïi khoâng theå chuû ñoäng ñoái phoù, maø thöôøng chôø ñôïi söï
chæ ñaïo cuûa trieàu ñình.
Ñieàu naøy ñaõ bò vua Töï Ñöùc nhaéc nhôû. Thaùng Gieâng naêm Ñinh Tî
(1857), Khaâm phaùi Traán döông quaân vuï laø Ñaøo Trí taâu noùi: “Thuyeàn cuûa söù
thaàn Taây döông ñeán xin phaùi vieân quan ñeán hoäi baøn vieäc hoøa hieáu, töï xöng
laø vieân quan nhaát phaåm cuûa Taây döông chæ xin ñeán kinh thaønh cuøng vieân
quan to nhaát phaåm hoäi hoïp baøn ñònh. Xin neân choïn phaùi vieân quan to cuøng
ñeán hoäi baøn. Vua baûo raèng: Lôøi xin coù phaàn caâu neä coá chaáp, boä tö ngay cho
vieân aáy heát loøng truø tính keá hoaïch, coát sao cho ñuùng thôøi cô, ñeå xöùng vôùi uûy
nhieäm, haø taát phaûi möôïn ngöôøi khaùc laøm gì”.(17) Nhöng vieäc chuû ñoäng ñoái
phoù chæ coù theå ñöôïc thöïc hieän khi naém trong tay moät löïc löôïng vuõ trang
khoâng quaù thua keùm vôùi keû thuø. Chính vì theá, vieäc quan quaân phaûi xin chæ
thò cuûa trieàu ñình trong nhöõng tröôøng hôïp töông töï nhö treân chuû yeáu xuaát
phaùt töø tình traïng luùng tuùng khoâng bieát phaûi xöû lyù nhö theá naøo, khi ñoái dieän
vôùi moät söùc maïnh vöôït troäi.
Sau khi ñaùnh xong Quaûng Chaâu vaø cuøng vôùi Anh gaây söùc eùp buoäc nhaø
Thanh kyù Hieäp öôùc Thieân Taân (6/1858), quaân Phaùp cuøng vôùi Taây Ban Nha
keùo vaøo haûi phaän Vieät Nam. Ngaøy 1/9/1858, lieân quaân Phaùp-Taây Ban Nha
noå suùng taán coâng vaøo Ñaø Naüng. Tuy raèng sau ñoù hoï ñaõ khoâng thaønh coâng
trong aâm möu ñaùnh nhanh thaéng nhanh, vaø chuyeån muïc tieâu vaøo Gia Ñònh,
nhöng ñoù laø keát quaû cuûa quaù trình toå chöùc phoøng thuû treân ñaát lieàn cuûa trieàu
ñình, coù söï phoái hôïp quaân daân. Coøn thuûy quaân haàu nhö ñaõ khoâng theå hieän
ñöôïc gì ngay töø khi chieán söï noå ra.
Thöïc daân Phaùp khôûi ñaàu quaù trình xaâm löôïc nöôùc ta baèng ñöôøng bieån,
vaø vieäc ñaùnh maát vai troø cuûa mình trong cuoäc ñoái ñaàu vôùi phöông Taây laø
heä quaû töø choã söùc maïnh thuûy quaân trieàu Nguyeãn ñaõ khoâng theå vöôït ra beân
ngoaøi khuoân khoå tö duy trieàu ñaïi/thôøi ñaïi. Duø raèng bieån vaãn luoân ñöôïc coi
troïng. Ñieàu ñoù cho thaáy nhaän thöùc ñuùng vai troø cuûa bieån thoâi chöa ñuû, maø
phaûi thöïc söï laøm chuû vuøng bieån baèng chính söùc maïnh cuûa moät löïc löïc löôïng
thuûy quaân maïnh, luoân luoân ñöôïc trang bò môùi ôû moät trình ñoä nhaát ñònh,
khoâng quaù caùch xa vôùi trình ñoä cuûa theá giôùi. Taát nhieân, söùc maïnh aáy phaûi
gaén vôùi söùc maïnh toång theå cuûa quoác gia.
Tuyeân Quang, 2011
BGK
CHUÙ THÍCH
(1) Veà toå chöùc, trang bò vaø hoaït ñoäng cuûa thuûy quaân trieàu Nguyeãn xin xem theâm: Buøi Gia Khaùnh,
“Thuûy quaân thôøi Gia Long vaø Minh Meänh vôùi coâng taùc tuaàn tra vaø kieåm soaùt vuøng bieån, ñaûo”,
taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (82). 2010, tr. 36-49.
(2) J. Barrow, Moät chuyeán du haønh ñeán xöù Nam Haø (1792-1793), Nguyeãn Thöøa Hyû dòch, Nxb Theá
giôùi, 2008, tr. 91.
(3) Patrick J. Honey, “Vieät Nam vaøo theá kyû 19 qua hoài kyù cuûa John White, John Crawfurd,
George Gibson”, Tröông Ngoïc Phuù chuù giaûi, Nghieân cöùu Hueá, taäp 1, 1999, tr. 215.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (90) . 2012 91

(4) Li Tana muoán noùi tôùi nhöõng ngöôøi coù lieân ñôùi vaø chaïy troán sau cuoäc noåi loaïn cuûa Leâ Vaên Khoâi.
(5) Li Tana, “Quan heä Vieät Nam & Xieâm trong vieäc ñoùng thuyeàn”, Ñöùc Haïnh dòch, taïp chí Xöa &
Nay, soá 132 + 133, 2003, tr. 58.
(6) Li Tana, Bñd, tr. 58.
(7) Nguyeãn Phan Quang, Vieät Nam theá kyû XIX (1802-1884), Nxb TP HCM, 2002, tr. 24-25.
(8) Nhöõng moác thôøi gian veà söï phaùt trieån cuûa taøu maùy hôi nöôùc xin xem theâm: Hoaøng Ñình Phu,
Lòch söû kyõ thuaät vaø caùch maïng coâng ngheä ñöông ñaïi, Nxb Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät, 1997, tr. 75
vaø Phaïm Vaên Tuaán, “Lòch söû taøu thuûy”, http://vietsciences.free.fr/inventions/tauthuy.htm.
(9) Luùc naøy, chieán tranh Nha phieán ñaõ noå ra ôû Trung Quoác. Söï kieän ñoù laøm cho vua Thieäu Trò
raát quan taâm, oâng ñaõ cho ngöôøi ñi doø hoûi tình hình chieán söï ñeå ñeà phoøng tröôùc (Xem theâm:
Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc, taäp 6, Nxb Giaùo duïc, 2007, tr. 129).
(10) Caàn löu yù Ñaø Naüng laø moät nôi coù vò trí heát söùc quan troïng trong vieäc boá trí phoøng thuû ñeå baûo
veä cho kinh ñoâ Hueá. Chính vì vaäy löïc löôïng thuûy quaân trieàu ñình traán ñoùng ôû ñaây luoân ñöôïc
öu tieân veà soá löôïng taøu thuyeàn cuõng nhö vuõ khí thuoäc loaïi toát nhaát.
(11) Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc, taäp 6, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 2007, tr. 984.
(12) Coå thôøi laáy 8 thöôùc laø 1 nhaän (chuù cuûa ngöôøi dòch).
(13) Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc, taäp 7, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 2007, tr. 715.
(14) Cao Huy Thuaàn, Giaùo só thöøa sai vaø chính saùch thuoäc ñòa cuûa Phaùp taïi Vieät Nam (1857-1914),
Nguyeân Thuaän dòch, Nxb Toân giaùo, 2003, tr. 56.
(15) Ñuùng ra laø 5 chieác thuyeàn boïc ñoàng.
(16) Nguyeãn Phan Quang, Vieät Nam theá kyû XIX (1802-1884), Sñd, tr. 312. Veà söï kieän naøy, Philippe
Devilless trong taùc phaåm Ngöôøi Phaùp vaø Annam baïn hay thuø?, Nxb Toång hôïp TP Hoà Chí
Minh, 2006 ñaõ ñöa ra con soá thöông vong veà phía trieàu ñình Hueá laø lôùn hôn nhieàu (10.000
ngöôøi). Ñoàng thôøi Philippe Devilless cuõng nhaän ñònh söï kieän ñoù ñaõ ñaët daáu chaám heát cho
nhöõng noã löïc hoøa giaûi giöõa Nhaø thôø Gia toâ giaùo vaø trieàu Nguyeãn. Chæ sau ñoù ít laâu thì Thieäu
Trò maát vì moät tai bieán maïch maùu naõo, vaø sau caùi cheát naøy môùi thaáy bieåu hieän ra heát nhöõng
haäu quaû cuûa cuoäc taán coâng cuûa Phaùp (Philippe Devilless, Sñd, tr. 47-48).
(17) Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc, taäp 7, Sñd, tr. 485.
TOÙM TAÉT
Döôùi trieàu Nguyeãn, thuûy quaân ñöôïc chuù yù xaây döïng trôû thaønh moät löïc löôïng coù toå chöùc chaët
cheõ töø trung öông ñeán ñòa phöông. Caùc vua ñaàu trieàu Nguyeãn ñaõ coù nhieàu coá gaéng trong vieäc
naâng cao söùc maïnh cuûa löïc löôïng naøy baèng caùch tieáp thu kyõ thuaät phöông Taây, ñaëc bieät laø trong
vieäc ñoùng taøu vaø cheá taïo vuõ khí. Thuûy quaân trieàu Nguyeãn vì theá ñaõ coù nhieàu ñoùng goùp trong vieäc
thöïc thi chuû quyeàn vuøng bieån ñaûo.
Tuy nhieân, töø thôøi Thieäu Trò trôû ñi, vaán ñeà trang bò cho thuûy quaân ñaõ ngaøy caøng trôû neân laïc
haäu so vôùi söï phaùt trieån cuûa theá giôùi. Ñieàu naøy ñaõ laøm cho söùc maïnh cuûa thuûy quaân trieàu Nguyeãn
giaûm suùt ñi nhieàu. Ñoù laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân laøm cho thuûy quaân ñaùnh maát vai troø cuûa
mình trong cuoäc ñoái ñaàu vôùi phöông Taây.
ABSTRACT
ON THE RECESSION OF NAVY FORCES OF THE NGUYEÃN DYNASTY
AND ITS CONSEQUENCES IN THE CONFRONTATION WITH THE WEST
Under the Nguyeãn dynasty, navy forces was built into closely organized forces that from
central to local levels. The first emperors of the Nguyeãn dynasty paid much effort to improve
the strength of this force by acquiring Western technology, especially that of shipbuilding and
weapon manufacturing. Thus, navy forces of the Nguyeãn dynasty had so many contributions to
the implementation of the high seas and islands sovereignty.
However, from the reign of Emperor Thieäu Trò, equipments for naval forces have become
obsolete comparing to the development of the world. This led to the weakness of navy power of
the Nguyeãn dynasty. It was one of the reasons that made the Vietnamese navy forces lose its role
in the confrontation with the West.