Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
00
BEQIR META:
Qëndrimi i shtetit grek
ndaj çështjes çame
faqe 7 - 8
faqe 16 - 17
SELMAN SHEME:
Shqiptarët e Çamërisë në rrjedhat
e shpërnguljeve të dhunshme
The Albanian
faqe 9 - 11
EDA DERHEMI
Inside Hydra
Chams of Greece
C hameria, also known as southern Epirus, is a region,
now part of Greece, that extends from the Greek-
Albanian border down the coast of the Ionian Sea to
(Ioannina), was once regarded as the capital of Albania.
Chameria had an Albanian majority population, the
Chams, until the region was invaded and incorporated
faqe 18 - 20 Preveza and the Gulf of Arta. Its largest town, Janina into Greece during the Balkan Wars of 1912-1913
2 Qershor 2019, Nr. 10
Robert ELSIE
Chameria: a Greek-Albanian
Borderland
The Albanian
border between Albania and Greece.
Its largest town, Janina (Ioannina), was
once regarded as the capital of Albania.
The core or central region of Chameria,
known in Greek as Thesprotia, could be
Chams of Greece
said to be the basins of the Kalamas
and Acheron Rivers. It was the Kalamas
River, known in ancient times as the
Thyamis, that gave Chameria its name.
The Cham Albanians are thus one Brief History of Vlachs as it is today, probably with a fought his Greek and Serbian rivals
very specific group of Albanian Chameria and the Chams good portion of Slavs and ‘Latins’, too. for many years and established a short-
speakers in Greece. Among their One early Albanian ruler of the region lived realm for himself after the battle
traditional settlements in the now The earliest written references to the was Peter Losha, known in Albanian of Achelous in 1359 when he assisted
relatively sparsely inhabited region of Albanians in the southwestern Balkans as Pjetër Llosha and in Greek as Petros Charles Thopia in defeating the despot
Chameria were Gumenica/Igoumenitsa, date from the eleventh century. They Leôsas, who was the despot of Arta of Epirus, Nikephoros II Orsini. Peter
Filat/Filiates, Paramithia/Paramythia, occur primarily in Byzantine chronicles. from 1359 until his death in 1374. Losha died of the plague in Arta in
Parga and Margëlliç/Margariti and, in We have little information about the According to Albanian writer Ekrem 1374 and his realm was then united
particular, many smaller villages that ethnic composition of Chameria and bey Vlora (1885-1964), Losha stemmed with the Despotate of Angelokastron
were abandoned and are in ruins and Epirus at this time and, indeed, for from a leading Albanian family that led and Lepanto. His successor, Gjin Bua
presently covered in vegetation. There several centuries to come, but it was no some 10,000 Albanians to the plains Shpata, member of another feudal
were Cham settlements sporadically doubt a mix of Albanians, Greeks and to Thessaly between 1220-1235. He Albanian family, united the two regions
southwards as far as Preveza. under his rule in the Despotate of
When Greek forces took possession Arta, now stretching from the Gulf
of Chameria and southern Epirus in the With the rise of the dictatorship of Ioannis Metaxas of Corinth to the Acheron River. He
Balkan War of 1912, the Chams suddenly (1871-1941), when policies of open repression were was subsequently in conflict with the
found themselves in Greece, cut off from pursued once again. The use of the Albanian language despot of neighbouring Epirus, Thomas
the rest of Albania. In the following Comnenus Palaeologus (Thomas II
decades, in particular the 1920s, 1930s
was forbidden in public and in private, and Albanian Preljubović), known as the Albanian-
and 1940s, the vast majority of the books and periodicals were no longer tolerated. slayer (Albanitóktonos), whose sister,
Chams emigrated or were expelled from Albanian-language education had been rigorously Helena, Shpata had married. In 1380-
Chameria and now live for the most part 1382 Thomas called on the help of
banned in Chameria since 1913. Under the pretext of Ottoman forces from Thessaly to fight
in southern Albania. There are major
Cham communities in most central and searching for arms, the police regularly broke into Shpata. Gjon Bua Shpata was later in
southern Albanian towns where they Cham homes and beat up the inhabitants, often making conflict with Leonardo I Tocco, until
still form a distinct though increasingly arbitrary arrests. Even in periods when the pressure his death in October 1399, when he
assimilated community. There are also was succeeded by one Maurice Bua
notable Cham communities in the
let up, the Albanians of Chameria were always given to Shpata. Maurice took Janina in 1403
United States and in Turkey that are understand that they were not welcome in Greece. but was unable to hold it. The Venetians
active in promoting Cham identity. seized Lepanto from him, thus breaking
Qershor 2019, Nr. 10 3
A march from Konispol to the Greek border every year on 27 June, in commemoration of the expulsion.
Committee of Cham Immigrants 1954, the Greek authorities passed of injustice and victimization among any of these problems. Mantra-
campaigned for the return of the Chams laws declaring all Cham property the Chams. This is the reason, despite like, they have simply denied the
to their homeland. Most of them did abandoned and thus duly confiscated. the excellent relations between Greece existence of a Cham issue or indeed
not want to stay in Albania anyway, There was to be no return. and Albania and the general friendly the very existence of an Albanian
in particular in view of the Stalinist- The Chams in Albania presently relations between the Greeks and the minority in Greece.
type purges taking place there. The form a community of at least 250,000 Albanians as peoples, why the Cham While property issues are certainly
Committee held two congresses in people. They are represented by issue will not go away. delicate and complicated to resolve,
1945, one in Konispol and the other the National Political Association There is no serious talk nowadays it might be noted that Chameria is
in Vlora, and wrote memoranda and Chameria (Shoqëria Politike of a change of borders or a return of a sparsely populated region. Were
sent telegrams in support of its goals. Atdhetare Çamëria), which was the Chameria region to Albania. After the Chams to be allowed to return
The Cham issue was also brought created on 10 January 1991 after the a century in existence, the present to their homes and traditional skills,
up by Albania at the Paris Peace fall of the communist dictatorship. border is universally accepted as a they would no doubt contribute to
Conference of 1946, but all of these This association continues to call reality. What is it then that the Chams a strengthening of the economy of
activities proved to be in vain. Efforts for the return of the Chams to their want? Epirus. The return would also put an
to internationalize the Cham issue fell, homeland in Greece and has appealed At the end of the Second World end to latent resentments. Use of the
for the most part, on deaf ears. For for greater cultural freedom for War, the Chams were collectively Albanian language by this minority
several years, the Chams continued to Orthodox Chams still living there. deprived of their Greek citizenship would objectively pose no threat to
hope that when the political situation It organises a march from Konispol and their property, and were the integrity of the Greek state, just as
calmed down, they would be able to to the Greek border every year on driven off their land. What they the Greeks living in southern Albania,
return to Greece. However, this did 27 June, in commemoration of the seek is an acknowledgment of the who do enjoy full minority status,
not happen. Even today, in the twenty- expulsion. Also associated with the injustice done to them. They also are no threat to the integrity of the
first century, elderly Chams wishing Cham community in Albania are the want a return of their property Albanian state.
to see the land of their birth, even on political Party for Justice, Integration or compensation for their losses, In the long run, the European
a short visit, are turned back at the and Unity (Parti për Drejtësi, Integrim and many of them seek the right dimension must intervene on the Cham
border by Greek customs officials. dhe Unitet) which currently has two to go back and live in their native issue and help provide a solution. It
Their passports are stamped persona seats in parliament, and the Institute Chameria, i.e. a restoration of their can only be hoped that one day soon,
nongrata and on occasion are even of Cham Studies (Instituti i Studimeve Greek citizenship. An essential following the example of western
torn up before their very eyes. për Çamërinë) which seeks to promote impediment to the attainment of Europe, the border between the Greece
By the early 1950s, the Cham academic research on the history and these modest objectives is the Greek and Albania will be stamped into the
issue was considered closed. The culture of the Chams. War Law of 1940, that de jure is still ground and made invisible, and that
Albanian authorities gave the Chams Many decades have passed since in force. For decades, the Greek the people of the two countries will all
compulsory Albanian citizenship, and the tragic events of the Second World authorities have stuck their heads be able to come and go as they wish,
dissolved the Committee. In 1953 and War, yet there is still a lingering sense in the sand and refused to discuss leaving the sombre past behind them.
Qershor 2019, Nr. 10 7
të gjermanëve, e gjetën të udhës të çame, qeveria greke, nëpërmjet Shtabit dhe propaganda greke u përpoq t’i
Beqir META
pasonin gjermanët, kur këta u tërhoqën të Përgjithshëm të Ushtrisë Greke, amplifikonte dhe t’i ekzagjeronte, për
P
në drejtim të Shqipërisë, duke mos urdhëroi kryerjen e një “hetimi”, i cili, t’i paraqitur si një bashkëpunim të
olitika e shtetit grek kishte disa preferuar të mbeteshin në Greqi, pasi siç pritej dhe siç njoftonte Forin Ofisin gjerë të popullsisë çame me gjermanët
dekada që po përgatiste dhe po ky bashkëpunim me pushtuesit do të ambasadori grek në Londër, “provoi se dhe si krime masive të saj kundër
punonte për spastrimin etnik dënohej nga gjyqet greke.” Ambasada e aksioni grek ishte i justifikuar dhe akuzat popullsisë së krishterë. Shumë raporte
të Çamërisë. Përpjekja më e Greqisë në Londër shprehte shqetësimin shqiptare të pabazuara.” dhe informacione iu dërguan fuqive
ethshme u bë në vitet 1922-1925, në për propagandën e radio “Tiranës” Incidentet që kishin ndodhur në perëndimore për këtë temë. Por ato,
kuadrin e shkëmbimit të popullsive midis dhe të Radios së Barit. Duke parë Çamëri, të cilat shkakun kryesor ndonëse arrinin të dokumentonin faktin
Greqisë dhe Turqisë. Ndërsa në Luftën intensifikimin e propagandës shqiptare e kishin në shtypjen, në dhunën se një grup fare i vogël nacionalistësh
e Dytë Botërore, forcat shoviniste greke për persekutimin e popullsisë shqiptare sistematike të shtetit grek, që nga viti shqiptarë, i përbërë prej rreth 300
vetëm sa gjetën momentin e përshtatshëm të Çamërisë dhe duke dashur të pengonte 1912 dhe në provokimet, krimet dhe vetash, me në krye Nuri Dinon, u
për ta realizuar plotësisht këtë objektiv. çdo nismë të mundshme të Aleatëve për masakrat e forcave ultrashoviniste përpoq të përfitonte nga situata e
Qeveria greke e miratoi dhe e mbështeti të ndërmjetësuar në zgjidhjen e çështjes greke gjatë luftës, diplomacia krijuar, pas pushtimit italian, për të
këtë veprim. Ajo u përpoq ta përligjte çliruar Çamërinë nga zgjedha greke,
këtë krim të rëndë dhe të merrte të gjitha duke u mbështetur në përkrahjen
masat politike dhe diplomatike, që të Politika e shtetit grek kishte disa dekada që po italiane, nuk arrinin të provonin dy
bllokonte kthimin e popullsisë çame në pretendimet themelore absurde, në
trojet e veta. përgatiste dhe po punonte për spastrimin etnik të të cilat mbështetej diplomacia greke
Së pari, qeveria greke u përpoq ta Çamërisë. Përpjekja më e ethshme u bë në vitet 1922- për të justifikuar spastrimin etnik të
bindte Forin Ofisin se propaganda 1925, në kuadrin e shkëmbimit të popullsive midis Çamërisë, bashkëpunimin masiv të
shqiptare për çështjen e Çamërisë ishte minoritetit shqiptar çam me pushtuesit
e pabazuar dhe se “pjesa më e madhe e
Greqisë dhe Turqisë. Ndërsa në Luftën e Dytë Botërore, dhe krimet e mëdha, që gjoja çamët
myslimanëve të Thesprotisë (Çamërisë), forcat shoviniste greke vetëm sa gjetën momentin e kishin kryer ndaj popullsisë së krishterë
pasi kishin vepruar si vegla të italianëve përshtatshëm për ta realizuar plotësisht këtë objektiv. gjatë luftës.
dhe më vonë si bashkëpunëtorë Diplomacia greke përdori si “prova”
8 Qershor 2019, Nr. 10
K
ëtë vit mbushen 75
vjet nga akti final i
gjenocidit grek dhe
spastrimit etnik të
krahinës së Çamërisë nga popullsia
shqiptare myslimane. Në këtë shkrim
do të trajtojmë rrethanat historike,
metodat dhe etapat e shpërnguljes
me dhunë të shqiptarëve të Çamërisë
nga trojet e veta stërgjyshore.
Migracionet zënë një vend të
veçantë dhe me peshë në popullimin
human të krahinës së Çamërisë
dhe zhvillimin e saj në shekuj.
Zhvillimet ekonomike dhe politiko-
shoqërore, por sidomos faktorët
shkatërrues të jetës shoqërore, si
pushtimet koloniale, luftërat civile
dhe spastrimet etnike me dhunë,
shpronësimet dhe diskriminimi
Pamja nga Paramithia
sociale etj., kanë diktuar lëvizjet
migruese të popullsisë shqiptare të tragjike për popullsinë shqiptare të të tyre. Autoritetet ushtarake e
Çamërisë në shekuj. Çamërisë dhe të viseve të Konicës, administrate civile, filluan të
- Shpërnguljet e dhunshme Kosturit, Follorinës etj., fillon me shpronësojnë popullsinë myslimane
dhe me pasoja shkatërruese për luftërat Ballkanike dhe copëtimin e shqiptare dhe të ushtrojnë dhunë mbi
strukturën demografike të krahinës Shqipërisë nga vendimet e padrejta ta për t’i detyruar të shpërnguleshin.
së Çamërisë janë ato të 100 viteve të të Konferencës së Ambasadorëve Ndërsa, popullsinë e krishterë e
fundit. Gjurmët e dëbimit me forcë në Londër në vitin 1913. Me këto shtrëngonin të mohonte përkatësinë
të popullsisë shqiptare nga trojet Spastrimi etnik i Çamërisë vendime pjesa më e madhe e kombëtare dhe të pranonte etnitetin
e tyre i ndeshim që në gjysmën e krijoi precedentin e sipërfaqes dhe shumica e qyteteve helen e të shpallej greke. Për të
shek. XIX. Por ky proces bëhet dhe fshatrave të Çamërisë mbetën shtypur qëndresën e shqiptarëve u
më i dukshëm dhe në mënyrë të
rrezikshëm të spastrimeve
jashtë kufijve të shtetit të sapoformuar ndërmorën masa të egra terrori dhe u
organizuar pas luftës ruso-turke të etnike në Ballkan. Ai shqiptarë, duke rënë nën sundimin shkatërruan qindra shtëpi në fshatrat
viteve (1877-1878) dhe Kongresit ndryshoi dukshëm grek. Diplomati i shquar shqiptar, e Çamërisë. Në vitin 1913-1914 në
të Berlinit 1878). Synimet ishin të balancën etnike në Rasih Dino, i deklaroi Konferencës Kazanë e Paramithisë u shkatërruan
qarta: zgjerimi i kufijve shtetërorë së Londrës, se “paqja dhe qetësia fshatrat Gardhiq me 300 shtëpi.
raportet greko-shqiptare,
tradicional të Greqisë dhe grabitja e e gadishullit do të arrihej vetëm në Dhragomia me 200, Petrovica me
tokës dhe e pasurive të paluajtshme në favor të grekëve dhe qoftë se Shqipërisë së ardhshme do 75, Minina me 65 shtëpi. Në Kazanë
të shqiptarëve. krijoi një problem, që do t’i jepej një strukturë homogjene e Filatit u shkatërruan ndër të tjerë:
Shpërngulja me forcë e në rrethana të ndikonte për një kohë dhe kufijtë e saj të ndiqnin vijën e Ninati me 120 shtëpi, Markati me
të përdhunshme e popullsive të gjatë në ndërgjegjen e kufirit të atëhershëm me Malin e Zi, 12, Janjari me 150 shtëpi, e tjerë.
shqiptare të Çamërisë nga trojet e të përfshinin bashkë me hinterlandin - “Fati i Shqiptarëve të provincës
veta nuk u bë në të njëjtën kohë e në
popullit shqiptar.
e tyre përkatës, qytetet e Ipekut, së Çamerisë, - shkruan F. S. Noli,
mënyrë të pandërprerë. Këto procese Mitrovicën, Prishtinën, Shkupit e - provincë e aneksuar prej Greqisë
janë zhvilluar në momentet historike me forcë popullsinë shqiptare nga Manastirit, deri në Meçovë dhe të nuk ndryshon nga ai i kosovarëve.
më kritike për fatet e popullit këto troje. ruanin kufijtë ekzistues me Greqinë S’është veçse një ribotim i tragjedisë
shqiptar, kryesisht në viset periferike Faktet tregojnë se në fillim të deri në Prevezë”. në tri akte: ç’pasurim, ç’përngulje,
të trungut etnik, siç është Çamëria. shek. XX shpërngulja e popullsisë - Për të nënshtruar përfundimisht ç’farosje”.
Vala e parë e shpërnguljes u përket shqiptare nga krahina e Çamërisë viset shqiptare, administrata greke
viteve ’80 të shek. XIX, kur Greqia bëhet më intensive e masive dhe ndërmori aksionin e mbledhjes Spastrimi etnik
e ndihmuar nga Fuqitë e Mëdha, është e orientuar gjeografikisht së armëve, vendosi gjendjen e gjatë Luftës së Parë Botërore
në bazë të vendimeve të padrejta të në mjediset qendrore të trojeve shtetrrethimit dhe ndalimin e
Kongresit të Berlinit (1878) mori nga shqiptare, në Turqi, në SHBA etj. qarkullimit të Shqiptarëve jashtë Në rrethanat e luftërave ballkanike
Turqia rrethet e Artës dhe shpërnguli Një fazë e re dhe me pasoja juridiksionit të fshatit apo qytetit dhe të pushtimit të Çamërisë fillon
10 Qershor 2019, Nr. 10
etapa e parë masive e shpërnguljes së me deklaratat e tyre, duke 1937, Çamëria kishte 279 fshatra me
dhunshme të popullsisë së krahinës shfrytëzuar rrethanat e krijuara një popullsi prej 112.619 banorë, nga
për në Turqi, Shqipëri e vende të tjera ndërmorën masa të gjithanshme të cilët vetëm 20.200 banorë ishin
të Ballkanit, në SHBA e tjerë. Për për pastrimin etnik të popullsisë grekofonë dhe 92.419 ishin shqiptarë.
pasojë, vetëm gjatë Luftës së Parë shqiptare duke i etiketuar si turq.
Botërore u dëbuan nga trojet e tyre Masat qeveritare ndaj shqiptarëve Finalizimi i spastrimit etnik
stërgjyshore rreth 10.000 shqiptarë “Fati i Shqiptarëve të myslimanë që padrejtësisht nëpërmjet gjenocidit (1939-1945)
të Çamërisë, të cilët u dërguan në provincës së Çamerisë, iu nënshtruan “andallaisë”
Turqi. Gjatë shpërnguljes pati shumë (shkëmbimit) u zbatua me Procesi i shpërnguljes së popullsisë
të vrarë e të masakruar. - shkruan F. S. Noli, - egërsi të madhe. Çeta andartesh çame nga trojet e veta dhe henelizimit
Në vitet 1913-1914, duke kaluar provincë e aneksuar prej dhe kriminelësh profesionistë të saj u fut në një fazë të re gjatë
kufijtë e porsacaktuar të Shqipërisë, Greqisë nuk ndryshon grekë masakruan popullsinë, e luftës italo-greke (1940-1941) dhe
ushtria greke vrau, dogji e shkatërroi nga ai i kosovarëve. grabiten dhe e shpronësuan për arriti pikën më kulmore me ngjarjet
mjaft vendbanime rurale e urbane në ta detyruar të largohej në Turqi. tragjike të viteve 1944-1945.
S’është veçse një ribotim
rrethet e Korçës, Kolonjës, Përmetit, Me “andallaian” (shkëmbimin) Në prag të shpërthimit të luftës italo-
Skraparit e Tepelenës, duke përfshirë i tragjedisë në tri akte: filloi etapa e dytë e spastrimit greke, represioni i qeverisë greke
edhe Kurveleshin. U shkatërruan 190 ç’pasurim, ç’përngulje, etnik që iu bë popullit çam. ndaj popullit shqiptar të Çamërisë
fshatra dhe dy qytete. Popullsia që u ç’farosje”. Në takime me Komisionin e u rrit ndjeshëm. Qeveria armatosi
detyrua të largohej prej andej, erdhi Lidhjes së Kombeve, përfaqësuesit banda paramilitantësh ushtarakë, të
e u vendos në ullishtat e Vlorës, ku e Çamërisë mbrojnë me vendosmëri cilët filluan të terrorizojnë shqiptarët
nga vuajtjet, sëmundjet dhe uria vdiq Bashkuara të shqiptarëve irridente, identitetin e tyre shqiptar. Ata në të dyja anët e kufirit. Rekrutët
një numër i madh refugjatësh. Mis. E. drejtuar Bonin Longarit, ambasador deklarojnë në mënyrë kategorike çamë në ushtrinë greke megjithëse
Durham, që shkoi t’u jepte ndihmë i Italisë dhe anëtari i Konferencës se janë shqiptarë dhe nuk i lidh shfaqen dëshirën për të luftuar kundër
mjekësore e ushqime, thotë se brenda së Paqes, vërtetuar nga Prof. Bedri asgjë me Turqinë, duke shprehur italianëve u trajtuan jo si ushtarë, por
dhe jashtë Vlorës bëheshin së bashku Pejani, ndër të tjera kërkohet që me këmbëngulje e vendosmëri si robër lufte. Në vend të pushkëve,
së paku nja 70.000 frymë, përveç t’i kthehen Shqipërisë Çamëria kundër shkëmbimit dhe dhunës. atyre ju dhanë kazma e lopata për të
atyre që kishin zënë vend në mes të dhe trojet e tjera Jug-Shqiptare të Në vitet 1920-1926, gjatë punuar e vepruar në prapavijë për
Beratit e Vlorës dhe në tokat malore. aneksuara nga Greqia. shpërnguljeve me dhunë u dërguan ndërtime rrugësh. Në këtë mënyrë,
Midis këtyre mijëra refugjatëve me forcë në Turqi 35.000 shqiptarë, qeveria fashiste e Metaksait tregoi
nga Shqipëria e Jugut, që qenë Spastrimi etnik pas Traktatit të banorë të 24 fshatrave të Kosturit zyrtarisht mungesë besimi ndaj
të detyruar nga dhuna e bandave Lozanës (1923-1926) dhe të 14 fshatrave të Follorinës, tyre, duke i poshtëruar e trajtuar jo
“vorio-epirote” të vendoseshin në si dhe 55.000 shqiptarë myslimanë si qytetarë grekë, por si të huaj të
ullishtat e Vlorës kishte edhe rreth Në verën e vitit 1922, pas disfatës të Epirit (Çamërisë), pjesa më dyshimtë. Ky qëndrim përbuzës
20.000 shqiptarë janinas, vashtinjarë, greke në luftë me Turqinë, dështoi e madhe nga rrethet e Janinës, u përsërit edhe në mobilizimin e
konicarë, e tjerë. projekti grek i Megali-Ides për Prevezës dhe të Pargës. Këto qytete, përgjithshëm. Tensioni politik në
Gjatë Luftës së Parë Botërore, aneksimin e Azisë së Vogël dhe që deri në atë kohë kishin mbajtur Çamëri u rritë në pikën kritike kur
shqiptarët e Çamërisë dhe të sundimin e Greqisë në ish-territoret e të gjallë frymën kombëtare, me autoritetet greke, të ndërgjegjësuar
krahinave të tjera shqiptare në Greqi, Perandorisë Bizantine. Për rrjedhojë, largimin (shpërnguljen) e popullsisë për shtypjen e ushtruar kundër
mbështetën programin e Lëvizjes në vitet 1921-1922 filloi një periudhë shqiptare të besimit myslimanë për popullit shqiptar në Çamëri dhe të
Kombëtare për të krijuar një e re tensioni politik në Greqi, që në Anadoll, filluan të asimilohen. frikësuar nga ndonjë kundërveprim,
Shqipëri në kufijtë e saj etnikë. Me u shoqërua me aksione agresive Në shtëpitë e shqiptarëve urdhëruan internimin me dhunë të
përfundimin e luftës dhe me thirrjen ushtarake kundër shqiptarëve etnikë. myslimanë u vendosën me dhunë të gjithë meshkujve mbi moshën
e Konferencës së Paqes në Versaje Nën monitorimin e Fuqive të Mëdha e refugjatët grekë të Azisë së Vogël, 16 vjeç, të cilët i futën nëpër burgje
(Paris), lëvizja për bashkimin e të Lidhjes së Kombeve, më 30 janar 1923 ndërsa shtëpitë e banuara nga të të ndryshme në ishujt e Detit Egje
Çamërisë me shtetin shqiptar u u nënshkrua Traktati i Lozanës midis krishterët dhe grekët nuk u prekën. (Chios, Medelin, Korynth, Lefkada
zgjerua. U krijuan shoqëritë e para Turqisë dhe Greqisë. Në një nga nenet Padrejtësia ishte e hapur, mizore e tjerë). Numri i të burgosurve është
të mirëfillta çame, në Shqipëri, e tij përcaktohej shkëmbimi i popullsisë dhe çnjerëzore. llogaritur në mbi 5000 veta, prej të
SHBA e tjerë, në të cilat u aktivizuan turke në Greqi me atë greke në Turqi. Në vitet 1922-1927 rreth 1400 cilëve 550 u vranë ose vdiqën në
shqiptarë nga Çamëria dhe emigrantë U vendos që të ngrihej një komision shqiptarë të Çamërisë emigruan në tortura.
nga trojet e tjera shqiptare. i Lidhjes së Kombeve për të ndjekur Shqipëri. Emigracioni në Shqipëri Në këtë situatë, Italia intensifikoi
Me gjithë shpresat që ushqenin zbatimin e dispozitave të shkëmbimit, vijoi në mënyrë periodike gjatë gjithë propagandën antigreke duke
shqiptarët te Konferenca e Paqes së bashku me disa nënkomisione. gjysmës së parë të shek. XX. Që nga premtuar edhe çlirimin e minoritetit
e Varsajes, kjo konferencë nuk Komisioni Mikst, i ngarkuar nga fillimi i vënies në jetë të Traktatit të shqiptar në Greqi. Popullsia çame
solli asnjë ndryshim në gjendjen e Lidhja e Kombeve për zbatimin e Lozanës e deri në vitin 1937 kanë mbajti një qëndrim neutral ndaj
popullsisë shqiptare, që kishte mbetur shkëmbimit vendosi të “përjashtohej migruar në Shqipëri e në Amerikë palëve në konflikt. “Edhe kur
nën qeverisjen greke. Keqtrajtimi i popullsia shqiptare e besimit 27.000 shqiptarë myslimanë. italianët pushtuan Gumenicën -
popullsisë së pafajshme do të vijojë mysliman të Çamërisë”. Këtë fakt Me ardhjen në pushtet të qeverisë shkruan Jani Sharra - rrallë ndonjë
në vitet 1919-1921, e më pas në e kishin pranuar edhe qeveritarët e fashiste të Joanis Metaksait më çam u bashkua me ta”.
Shqipërinë Jugore e Juglindore, në Athinës. Përfaqësuesi grek në Lidhjen 1936, gjendja e popullit shqiptar Një grup antifashistësh çamë i
të dyja anët e kufirit. Viset kufitare Kombëtare, Kaklamanos deklaroi në Çamëri u bë edhe më e vështirë. kryesuar nga Musa Demi iu kundërvu
greko-shqiptare qenë objekt i një se, “qeveria greke nuk ka për qëllim Kolonizimi i rajonit nga grekët u propagandës italiane para shpërthimit
dhune të egër, prandaj dhe largimet të shkëmbejë myslimanët me origjinë intensifikua. Shpronësimi i popullit të luftës, por veprimtaria e tyre u
e popullsive qenë më të shumta: Si shqiptare, se shqiptarët banojnë në një çam nga pasuria e tyre u vazhdua ndërpre nga autoritetet greke. Gjatë
rrjedhim, numri i popullit shqiptar në krahinë të përcaktuar mirë, në Epir. Në dhe emrat e vendeve (toponimet) muajve korrik-gusht 1940 krerët e
krahinë erdhi vazhdimisht duke rënë. qoftë se ata janë të një besimi me Turqit, të banuara nga shqiptarët u Çamërisë u internuan. Pas thyerjes së
Në vitin 1921, në Memorandiumin nuk janë kurrsesi të një kombësie”. zëvendësuan me emra grekë. ushtrisë italiane dhe tërheqjes së tyre
e Përfaqësuesve të Komiteteve të Autoritetet greke në kundërshtim Sipas statistikave greke të vitit nga Greqia, qeveria greke ndërmori
Qershor 2019, Nr. 10 11
Çamërisë. Popullsia çame u ngrit Me këto milëra fjalë e me gluhë perëndie? Tue bam me trimni luftë, e m’e munt mren e Tyrqisë.
Apo vjen nga Labëria, pra më duke kaqë trime, Durres, o qytet i bukur, që je kërthiz’ e mëmëdheut!
mbi pasionet dhe urrejtjen nacionale
Edhe fjalëtë që thua më gëzojnë zëmrën time, Edhe ti Leshi me emrë, që ke eshtrat e Skënderbeut!
dhe zgjodhi rrugën e bashkëjetesës Q’është thier, bërë posi një pasqirë, Burrat tuaj aqë trima do ta lenë vall’ Ylqinë
e të bashkëpunimit me popullsinë Duke këputur nga cmagu, që s’e kanë vartur mirë, Edhe gjithë shqipëtarët ta mbanjë armiku ynë?
e krishterë, për të përballuar Apo vjen nga fush’e Korçës, nga vënd’i mir’ e i gjerë, Nukë më ngjan e s’e besonj, kam te zoti shumë shpresë,
bashkërisht gjendjen e rëndë që Pej zembrësë Shqipërisë, që del gjithë bot’ e ndjerë? Shqipëria këtej-tutje kshu po nukë do të mbesë.
u krijua pas pushtimit gjerman. A më vjen pej Malësie, pej Skrapari, pej Dobreje, Dua të dal majë malit, të shoh gjithë Arbërinë,
Për këtë qëllim, njerëz me ndikim Nga Vijosa, nga Devolli, pej Vlor’ e pej Myzeqeje? Vëllezërit shqipëtarë, që venë në pun’ e vinë,
në krahinë u përpoqën të krijonin Të munjam të fluturonja e të kishnjam krahë si ti, Burrat trima me besë dhe shpirtmir’ e punëtorë,
Me gas të math do t’i vinjam Shqipërisë brënda në gji! Dhe fushatë gjithë lule e malet me dëborë.
atmosferën e mirëkuptimit midis dy
komuniteteve, grekë e shqiptarë.
- Popullsia çame në përgjithësi
nuk pranoi mobilizimin ushtarak vdekjes. Të nesërmen një batalion i popullsisë çame, i cili të kujton pranonte që ELLAS-it të dorëzonte
dhe bashkëpunimin me gjermanët tjetër i EDES-it hyri në Pargë, ku eksodin biblik të izraelitëve, ndodhur armët. Pas dorëzimit të armëve,
në luftë kundër popullit grek. vrau 52 shqiptarë të tjerë. Masakrat 3300 vjet më parë. Duke u larguar, luftëtarët çamë të batalionit të IV
Nacionalistët bënë përpjekje për t’u vazhduan 3-4 ditë, jo vetëm në qytete, ata lanë pas shtëpi të djegura, “Ali Demi” u nisën për Shqipëri të
lidhur me Shtabin Aleat të Mesdheut, por edhe nëpër fshatra. Me këto kufomat e të afërmve të pavarrosur çarmatosur. Shumë prej tyre u vranë
me qëllim që të mënjanonin rrezikun ngjarje fillon eksodi çam, që ndodhi dhe të pushtuar nga tmerri. gjatë rrugës nga forcat qeveritare
zervist që i kanosej Çamërisë. në vitet 1944-1945. Në vjeshtën e Largimin e tyre, historiani Jani të gjeneral Plastiras. Në mënyrë të
- Popullsia çame ka dhënë një vitit 1944 situata politike në Çamëri Sharra e përshkruan me këto fjalë. pabesë garnizoni edeist në Korfuz
kontribut të njohur në luftën ishte jashtëzakonisht kritike. Në këtë “Mijëra njerëz, burra gra e fëmijë, shkeli marrëveshjen duke kryer
antifashiste nacionalçlirimtare. periudhë forcat zerviste iu afruan me dhimbje dhe keqardhje në fytyrat sulmin final kundër Çamërisë.
Rezistenca antifashiste e kësaj qytetit të Filatit në një kohë që forcat e tyre, niseshin me ç’mundnin Bandat edeiste pasi ripushtuan
popullsie fillon në dimrin e viteve gjermane ende nuk ishin larguar. Në të merrnin me vete, në rrugën e Çamërinë, iu drejtuan Filatit,
1942-1943. Në shkurt të vitit 1943 mëngjesin e 24 shtatorit Filati ra në shpëtimit”. duke realizuar një gjakderdhje të
u krijua çeta “Çamëria” dhe pak duart e zervistëve, të cilët përsëritën Në dhjetor të vitit 1944 kaluan tmerrshme. Kjo qe fushata e fundit
më vonë batalioni “Çamëria”, i cili krime të ngjashme me ato që kishin kufirin shqiptar kolonat e fundit e masakrës së zervistëve kundër
zhvilloi në shtator 1943 betejën ndodhur në Paramithi. Përveç të refugjatëve shqiptarë çamë, popullsisë shqiptare të Çamërisë.
e famshme të Konispolit, kundër poshtërimeve, shkatërrimeve, të përbërë nga gratë dhe fëmijët Spastrimi etnik i Çamërisë
gjermanëve, që zgjati 55 ditë. grabitjeve dhe ç’nderimeve të grave, që kishin mbetur në burgjet e krijoi precedentin e rrezikshëm
Në këtë periudhë të trazuar, kur vetëm në dy ditët e para u therën dhe Paramithisë, Filatit, Janinës etj. të spastrimeve etnike në Ballkan.
Napolon Zerva dhe bashkëpunëtorët u vranë 259 banorë të Filatit dhe 157 – Pas largimit të banorëve autoktonë, Ai ndryshoi dukshëm balancën
e tij kërkonin të shuanin rezistencën banorë të fshatit Spatar. situata në Çamëri u rëndua edhe etnike në raportet greko-shqiptare,
antifashiste në Çamëri dhe luftën Raprezaljet e Paramithisë, Pargës, më shumë si rezultat i ashpërsimit në favor të grekëve dhe krijoi një
e popullit çam kundër fashizmit, Karbunarit, Spatarit, Filatit etj., të konfliktit që çuan në luftime të problem, që do të ndikonte për
në maj 1944 u formua batalioni i ku u masakruan edhe fëmijët, nuk ashpra midis forcave të ELLAS-it, një kohë të gjatë në ndërgjegjen
minoritetit çam, që mban emrin e la më asnjë lloj iluzioni. Shumica (të majta) e të EDES-it (të djathta) e popullit shqiptar. Spastrimi
heroit të LANÇ-it, birit të Filatit “Ali e njerëzve u bindën për fatin që i të N.Zervas. etnik i Çamërisë nxiti dhe fuqizoi
Demi”. Brenda disa muajve numri i priste. Filloi kështu eksodi biblik Në dhjetor të vitit 1944 Fronti presionet e shtetit grek ndaj kombit
partizanëve të batalionit “Ali Demi” Nacionalçlirimtar i EAM-it dhe dhe shtetit shqiptar, duke avancuar
u rrit 500 e ca luftëtarë. Ky batalion forcat e ushtrisë NÇG (ELLAS), planet dhe aktivitetet për aneksimin
ishte inkuadruar në divizionin XV të çliruan Çamërinë dhe në fillim të e Shqipërisë së Jugut.
ELLAS-it. janarit 1945 i detyruan forcat zerviste Bazuar në Konventën europiane
- Në verën e vitit 1944 tensionet (EDES) të kalonin në Korfuz. Në dhe Deklaratën Universale, shteti
politike në Çamëri u rritën dhe luftimet për çlirimin e Çamërisë grek duhet të kryejë detyrimet
pasiguria e popullsisë çame u shtua. një ndihmesë të rëndësishme dhanë ligjore kushtetues për trajtimin e
- Më 27 qershor ndodhi masakra Largimin e tyre, historiani edhe djemtë çamë të inkuadruar popullsisë çame dhe arvanitase në
e përbindshme e forcave të Napolon Jani Sharra e përshkruan në batalionin “Ali Demi” dhe në Greqi si pakicë etnike. Njëkohësisht
Zervës kundër popullsisë shqiptare të formacione të tjera. Në këtë situatë të riatdhesimi i popullsisë çame që
me këto fjalë.
Paramithisë, që është masakra më e re, një pjesë e popullsisë çame (3000- banon në shtetin amë, në trojet
egër ndaj shqiptarëve myslimanë. Në “Mijëra njerëz, burra gra 5000 vetë) u rikthyen në shtëpitë e e veta në Çamëri dhe kthimi i
atë ditë forcat e Ligës Republikane e fëmijë, me dhimbje dhe tyre duke pësuar masakrën e dytë pronave të tyre do të përmirësonte
Greke (EDES) të gjeneralit Zerva keqardhje në fytyrat e tyre, akoma më të pabesë. Refugjatët situatën demografike dhe
hyjnë në qytet dhe vranë rreth niseshin me ç’mundnin çamë kishin marrë sigurinë verbale ekonomike të kësaj krahine. Vetëm
600 shqiptarë myslimanë, burra, edhe nga Misioni Britanik në Tiranë. në këtë mënyrë mund të metohet
gra dhe fëmijë. Shumë prej tyre u të merrnin me vete, në Pas nënshkrimit të marrëveshjes për integrim dhe demokratizim të
përdhunuan dhe u torturuan para rrugën e shpëtimit”. së Varkizës (13 shkurt 1945) EAM-i rajonit të Ballkanit.
12 Qershor 2019, Nr. 10
si të bëra me dorë. Cipa e fytyrës e hollë, e Sido që t’a jetosh, jeta i ngjan një përralle.
Presidentit Wilson, bardhë e bardhë, në të çdo gjë ishte e bukur: Për ca e ca e lumtur, per ca të tjerë me fate
kurmi i hedhur dhe beli i hollë si lastar, në tragjike, halle, brenga e vuajtje. Fëmijëria
Kam nderin t’ju lajmëronj që Grekët andartë terrorizojnë popullin e të gjithçka zonjëronte, dhe e gjithë lagjia e ime i ngjan së dytës. Kur u shpërngulëm
krahinës shqiptare së Çamërisë, e cila i u-dha Greqisë padrejtësisht quante zonjë Mote. Por në sytë dhe pamjen nga Çamëria, në mars të 1945, tim atë
e saj përherë mungonte buzëqeshja, kishte e vranë në Filat. Ishte tridhjet e dy vjeç.
nga Konferenca e Londrës, dyke plaçkitur e dyke vrarë më të djatht’
një trishtim të përhershëm dhe një pikëllim Ne fëmijë, tok me nënën, mes ndjekjes
e më të mëngjer, me qëllim që t’i shuajnë Shqiptarët dhe kështu të dhe plumbave, arritëm që të dilnim
që e fisnikëronte dhe të bënte ta nderoje.
ndrrojnë karakterin kombëtar të atij vëndi. Shqiptarët e Amerikës Me naivitetin tim fëminor, e pyeta pse në Qafë Botë. Pas shumë rravgimeve
protestojnë kundër këtyre barbarive, që i bëhen një populli të qante. Ajo më ledhatoi flokët, u mendua dhe ecejakeve, të zhveshur, të uritur e
pambrojtur, dhe shpresojmë që Shkëlqesia e Juaj do të merrni masa dhe më tha në dialekt: të sëmurë, përfunduam në një fshat të
Djalëthi im, ti je i vogël e nuk i di. Klaj Myzeqesë së Fierit, që e quanin Havaleas,
që të pushohen në emrin e njerëzimit, ashtu si e do nderi i Aliatëve.
për të di djeltë e mi, Shabanin e Agushin, pranë Apollonisë. Aty nëna jonë erdhi që
Fan S. Noli, më 13 qershor 1918 që s’e di janë gjall a vdekur, gjashtë të mbështetej te tezja dhe dy dajllarë të
vjet pa i parë me si, klaj për tët atë, që ardhur nga Çamëria që në vitet 30-të e të
e vranë djalë të ri, klaj për nanmadhen vendosur aty në tokën që u dha qeveria e
tënde, time kunatë, që vdiqi buzëplasur Zogut. Këshilli i fshatit na dha një truall
në Kllogjer, klaj për ato që holqëm e që tre dynym tokë, në një shesh të shkretë,
helqim. Për të gjitha i falem e i lutem që i thoshin Shesholl, ku kishte vetëm një
zotit, që t’u lehtësojë jetën të gjallëve e të dru vidhi madhështor. Aty, me ndihmën e
pranojë në xhenet shpirtrat e të vdekurve. kushërinjve të nënës, bëm banesën. Një
Vite më vonë mësova se çfarë kishte kasolle përdhese mbuluar me kashtë e
ndodhur me djemtë e saj: Kur u afruan mure me kallama e purteka të ngjeshur
zervistët në fshat, njerëzia u ngritën dhe me baltë. Ishte një “dhomë”: ajo kuzhinë,
ikën nga sytë këmbët për t’u shpëtuar ndenjje dhe për gjumë. Nuk kishte oxhak,
masakrave. Hallë Moteja me të shoqin po nëna stisi nje vatër me horosan dhe i
dhe dy djemtë e vegjël, që ndodheshin lyeu muret me gëlqëre. Tymi dilte nga
në shtëpi morën arratinë. Djali i dytë hatullat. Derën e sajuan me një fletë çadre
Shabani ishte në mal me kopenë në stan. ushtrie. Për dritare, nga lindja ngallmuan
Nuk arritën t’i dërgonin lajm dhe ai mbeti me baltë dy xhama, dhe dritaret ngjanin
aty, pa ditur se ç’u bë. Kur u kthye pas dy me ato të aeroplanëve. Bëm si bëm, me
ditësh në shtëpi, e gjeti bosh dhe fshatin ca furka që nxorëm nga pylli aty afër,
të zbrazur. Zervistët, kush e di pse, nuk ngritëm dy shtretër për gjumë, shtruam
e vranë. Vunë nën thikë aq bagëti sa u mbi ta kashtë pastaj dyshekët. Ky ishte
duheshin dhe e lanë në shtëpi. Po të ikte “pallati” ynë. Afër nuk kishim komshinj,
do ta vrisnin. Mbeti vetëm në lagjen as moshatarë e shokë për të lojtur. Me ‘ta,
Kodër të Mazrekut. Më pas e detyruan të ende pa vajtur në shkollë, takohesha te pusi
konvertohej në kristian dhe të martohej me i fshatit, kur shkoja për të mbushur ujë. Më
një vajzë çame ortodokse. Hallë Moteja, kujtohet mirë. Kishte hyrë vjeshta e tretë.
sa qe gjall, e mori vesh që djali rronte, po Frynte era e jugës. Thoshin se kjo erë sillte
se pa dot me sy. Shqipëria ishte e mbyllur. shi. Nëna kishte ndezur zjarrin dhe kishte
Pas viteve 90-të, dy të vëllezërit shkuan vënë një poçe me fasule për drekë. Drutë
në shtëpinë atërore dhe u takuan me të ishin të njoma mezi digjeshin dhe bënin
vëllanë e ndarë prej 46 vjetësh. shumë tym sa na digjnin sytë. Në kasolle
Qershor 2019, Nr. 10 13
3. LAJM I VONUAR
NGA NJË KOHË E LARGËT.
Brenga njerëzore
kishte një pikëllim të mezidukshëm që
edhe buzëqeshja e lehtë nuk ia shlyente
dot. Ishte brenga për të motrën, ndarë
që prej dyzet vjetësh, që si shqitej nga
mendja as ditë as natë, e që s’dinte asgjë
për fatin dhe jetën e saj. E respektonim
dhimbjen e saj dhe nuk i bënim pyetje.
veç nënës, ishim unë dhe motra e vogël, (nëse e kishin varrosur) për të vjehrrën pagure me qumësht. Me ‘to mblidhnim Kur Shqipëria u hap, një pasdite, në
nja dy vjeçe posht meje. Nëna na tha të dhe vajzën foshnje varrosur në Kllogjer. me të keq vaktet. Për mengjes, trahana shtëpinë e saj në rrugën “Myslym Shyri”
dilnim përjashta dhe të loznim. Dolëm. Qante për shtëpinë e gurtë me dy kate ose bollgur. Grurin e mblidhnim vetë, u paraqit një djalë i ri, me uniformën e
Ishte vrenjtur po shi nuk binte. Për lodra thurur me avlli, mallin e gjënë e grabitur, nëna, unë dhe motrat, në piskun e vapës, officerit të aviacionit, bashkë me një
s’bëhej fjalë. Unë gjeta një shkop dhe e qante për mjerimin ku e kishte hedhur fati, nga kallëzat që mbeteshin pas korrjeve. përkthyes. Ai e quajti teze, i tha se ishte
shalova si kalë, i graham: “Hyja kal-o” pa mjete jetese, qante që kishte mbetur Shpesh në këmbët e zbathura më hynin i nipi, djali i së motrës, që ishte martuar
dhe mora vrapin në Shesholl deri te pusi fillikat se të vëllezërit kishin emigruar në gjembat e thereckave. Kallëzat, të lidhura dhe jetonte në Athinë. Se ata ishin dy
i fshatit. Motra u ul rrëzë trungut të vidhit, Turqi. Qante se i dhimbte shpirti për ne në tufa, i ndanim përgjysmë me të zotët. vëllezër, se nëna kishte ndërruar jetë
mori një shuk baltë dhe formësoi një djep që po rriteshim në vuajtje, të zhveshur e Grurin e bluanim në Fier dhe me të nëna por e kishte lënë amanet që ata t’i gjenin
dhe pastaj një kukull, që e veshi me fustan të uritur. E ç’duheshin më shumë shkaqe bënte trahana dhe bollgur, që e rrihnim në tezet e tyre. Ai ishte pilot i avionit që
lecke dhe nisi ta përkundëte me nina-nana. për të derdhur një lumë me lot? Po si e një havan sajuar nga një gjyle e zbrazur bënte linjën Athinë-Tiranë dhe pas
U sollëm një valë herë por era ishte e fortë shtynim jetën? Motra e madhe, (që e topi. Na jepnin edhe ndonje ndihmë për shumë të pyeturave, kishte arritur t’a
e kishte nisur të ftohej dhe ne u kthyem në madhe thënçin 13 vjeçe) kishte shkuar sevap, “për jetimët e shkretë”, kosovarët e gjente…… Nuk kaloi shumë kohë dhe
kasolle. Kur hym, dëgjuam një të qarë të në një familje për të ndihmuar gratë që dërmënasit, besimtarë myslimanë, në fiter ajo, bashkë me të birin, morën avionin
shtruar, me zë dhe me ofshama e rënkime. rrihnin dhe tirrnin lirin dhe pastaj endnin bajram edhe kur të korrat ishin të mbara, dhe fluturuan në Athinë. Ajo mbi varr,
Qante nëna. Ne s’i kapnim dot fjalët, por pëlhura në avëlmend. I ndihmonte edhe na sillnin ndonjë barrë grurë e ndonjë lek. derdhi lot, i tha së motrës fjalë zemre
shihnim kryet e ulur, çurkun e lotëve, për të larë ndërresat, vënien në finjë dhe Për pashkët dhe krishtlindjet na kujtonin dhe i vuri një tufë me trëndafila të
pikëllimin e fytyrës dhe atë vështrimin e shplarjen te pusi i fshatit, për ormisjen dhe edhe ortodoksët që zinin një mëhallë në kuq, që i kishte marrë nga Shqipëria.
humbur ngulur boshllëkut. Ju ulëm pranë pastrimin e shtëpive. Kur vinte në darkë, fshat. Mishi ishte gjë e rrallë na binte në Janë me qindra e qindra raste të tilla
nga të dy krahët dhe filluam të qanim sillte një misërnike të pjekur në çerep dhe gojë një apo dy herë në vit, atëherë kur që ende dhembin dhe nuk harrohen.
edhe ne. Ajo, për shkak tonë e mblodhi një thelë djathë. Ky i ishte shpërblimi. Të nëna filloi të mbante pula e të rriste zogj. Qeveritarët grekë, kanë pafytyrësinë të
veten, na rroku në qafë, na puthi dhe na dy vellezërit më të mëdhenj ishin pajtuar Lakrat e egra që i mësuam se kush ishin thonë “Çështja çame nuk ekziston”! Ne u
u lut të mos qanim, se edhe ajo nuk do të barinj lopësh, apo hyzmeqarë si u thoshin, të ngrënshme, i mblidhnim arave dhe në themi: doni apo nuk doni ju, ajo ekziston
qante më dhe u ngrit. Sido që i vogël, e te subashët vendës që kishin mall e gjë, fushë. Kështu gjallonim. Vitet kalonin, ne dhe do të ekzistojë, sepse nuk është vetëm
dija pse qante. Qante për të shoqin që e për një palë rrobe shajaku, opinga dhe dy u mëkëmbëm, erdhëm në qytet në Fier, çështje e komunitetit të çamëve, por e tërë
vranë mizorisht kur si kishte mbushur as vakte bukë. Kur vinin në darkë sillnin dhe i dolëm zot vetes. Me nënën, jeta sado u kombit, të cilit ata i takojnë.
tridhjet e dy vjeç e që si dihej as varri, ata, bukë, djathë, e ndonjë të zier fasule apo dëftye mizore, dhe e plaku para kohe, që e Ky është shekulli i shqiptarëve!
14 Qershor 2019, Nr. 10
J’acusee!
Nexhat MERXHUSHI me qendër në Paramithi, ku urdhërohet
kjo e fundit të verifikojë këtë ngjarje.
Letra thotë: “Më 19 Mars 1913 Furarhio
i Paramithisë mblodhi kryetarët; Petro
(UNË AKUZOJ)
Dokumentet autentike, dëshmitarët e Ringa, Vasil Ringa, Dhimosten Ringa,
gjallë, e kaluara tragjike e popullsisë Apostol Zogani, Mitro Caci, Jorgji Pabro
shqiptare të Çamërisë, nuk duhet t’i etj., dhe me pjesëmarrjen e Dhespotit
mbeten së kaluarës. Tragjeditë që kanë të Paramithisë, bënë një komision dhe
pësuar popujt nga pushtuesit dhe të sipas LISTËS që hartuan, vendosën të
futen në Fondin e Historisë aktive të një arrestojë gjithë ata që dolën në mbrojtje
populli. Popullsia shqiptare e Çamërisë të Çamërisë, nga një pushtues i dytë.
ka pësuar goditje të rënda dhe me dhimbje Kryetari i Bashkisë së Paramithisë,
të pariparueshme të llojit Hakmarrje nga Mitro Caci nga Sajadha, caktoi për të
pushtuesit grekë, pse ishin shqiptarë dhe arrestuar çamët, gjeneral Maskopullo, i
myslimanë, duke i quajtur mbeturina të mbështetur nga Aleksandër Konduli dhe
islamit. Për të zbatuar Megalidenë e Jani krimineli nga Gjiriti Marko Delijanaqi.”
Koletit, më 1844, bandat e armatosura të U arrestuan 104 veta. Një pjesë i rrahën
Gjeneralit Grivas, në territoret jo greke, rrugës dhe i gjymtuan, kurse 72 të tjerë
kryen masakra mbi banorët e pafajshëm. i çuan tek një Përrua në veri-lindje të
Për këto banda flet dhe historiani çam Paramithisë dhe kriminelëve iu dha
grek J. Kordhatës. urdhëri të kryenin shpejt veprimet dhe
“Kapobandat greke, pas vitit 1844 pa zhurmë, pa shkrehur asnjë plumb
dhe në vazhdim, gjatë marshimeve dhe me armë të ftohta. Urdhëri ishte i
drejt krahinave me banorë të etnisë tillë: “Apanu” (përsipër). Uji i Përroit u
jo greke, për nga feja dhe kombësia, mbulua me gjak. Kriminelët nuk i lanë
inkurajoheshin me parullën e njohur as të jepnin shpirt. Nisën t’i kontrollonin,
shovene; përpara me kryqin në njërën duke u marrë teshat e trupit dhe duke i
dorë dhe në tjetrën, thikën” (J.Kordhates thyer me gurë dhëmbët e florinjtë. Letra
tek libri; “Istoria tis Enoteris Elladha” që Komanda italiane e Janinës i dërgon
1985 faqe 132) Vrasjet masive në asaj të Paramithisë më 1917 nuk u
Çamëri filluan pas vitit 1913. Para këtyre verifikua asnjëherë, por dokumenti që
vrasjeve janë kryer masakra të tjera tek tregon Masakrën ndodhet në Komunën
banorët myslimanë të Çamërisë. Persona e Paramithisë dhe në Arkivin e Shtetit
të etiketuar si hajdutë, më 1912-ën vranë Shqiptar. Masakra të tilla masive që
Çelo Isufin dhe plagosën Hasan Mingën Pamja nga Paramithia (Foto: Fred Boissonnas, 1913) kanë kryer grekët ndaj popullsisë së
në rrethin e Paramithisë, duke u marrë pafajshme çame, duhen kujtuar nga ne
dhe 150 dele. Kriminelët hajdutë ne i mars 1913, vjen në Janinën e çliruar, “Kurse autori gjerman Buehberg, brezat e mëvonshëm dhe nuk duhet të
njohim, se një pjesë prej tyre lyen duart Princi trashëgimtar i Greqisë, Kostandini, shprehet: “Pas pushtimit të Janinës, në pranojmë thëniet e politikanëve dhe
me gjak dhe në masakrën zerviste ndaj i cili u shpreh para banorëve çamë se do rrethinat e saj, kishte kufoma shqiptarësh kishës greke “ta lëmë të kaluarën dhe
çamëve, më 27 qershor 1944. t’u sigurohet liria e jetës, liria e besimit, të shpërfytyruar në mënyrën më të të shikojmë përpara”, - thënie të cilën
Disa pjesëtarë të bandave që vepruan liria etnike, pasuria dhe dinjiteti. Fjalë, egër.” (Autori gjerman Buheberg tek e përkrahin dhe disa politikanë tanë,
edhe më vonë në masakrën e 27 qershorit të cilat u tha dhe Zerva banorëve çamë, libri “Vitet e mia në Shqipëri” fq.250) duke na etiketuar neve si irredentistë
1944. Këta ishin “Dhimo Bushi (nga por kur! Pasi ishin bërë masakrat e 27 Dhe për të gjitha masakrat e grekëve dhe prishës të marrëdhënieve “shumë të
Leftrohori), Gjel Pasko, Kosta Pasko qershorit 1944. ndaj çamëve, Jorgo Margariti e mbyll mira”!!! me Greqinë.
(nga Popovo), Çili Nasto, Gjel Nasto, Kur princi Kostandin fliste në përkrahje kështu: “Të rrëqethin faktet tronditëse, Cilën të kaluar të lëmë pas, atë të kaluar
Kristo Xhavarra (nga Selani) etj. Më të çamëve në fshatrat e Frarit, si: jo vetëm të muajve të parë të vitit 1913, që na vranë, na vodhën djersën tonë, na
1913 u zhdukën pa lënë gjurmë Subi Kardhiq, Dragomi, Kamin, Psakë dhe vitet 1923-1926, vitet 30-40, por edhe vodhën dinjitetin tonë dhe na quajtën
Dino dhe Fuat Pronjo (çam të pasur). Lugat, grekët bënin masakra mbi banorët ato të Qershorit 1944.” (Autori grek bashkëpunëtorë me okupatorin? Qeveria
Fati i tyre nuk dha nishan asnjëherë. myslimanë çamë, duke djegur shtëpi, Jorgo Margariti tek libri “Bashkëpatriotë greke kërkon të gjejë në Shqipëri varret
Grekët e sotëm na quajnë neve vrasës duke vrarë banorë, duke u marrë pasuritë të padëshiruar.” fq. 142) Tragjedia më e ushtarëve grekë të rënë në tokën tonë
dhe bashkëpunëtorë, duke lënë në dhe duke i përzënë. e madhe masive ndaj çamëve, ishte ajo dhe nuk po i gjen dot, por prapë i gjen
harresë krimet e tyre. Vrasjet e banorëve Një familje çame nga Kardhiqi, familja e Përroit të Selanit, në Paramithi më 27 se i ngatërron me pleq, fëmijë shqiptarë
shqiptarë të Çamërisë, kanë qenë traditë Kapoli erdhi dhe u strehua në Paramithi, mars 1913, ku u vranë 72 burra çamë, të vrarë nga ata!! Dhe mirë bën që i
e grekëve sidomos me armë të ftohta dhe pasi ishte përzënë andej dhe u ishte pa ndonjë shkak nga grekët, se ishin kërkon, po ne që i kemi lënë të vrarët
pa zhurmë. Këto vrasje ata i quajnë akte marrë një pasuri e madhe. Përshkrimin myslimanë dhe shqiptarë. tanë nga këto Masakra të grekëve, të
trimërie dhe heroizmi!!! e masakrave greke e paraqesin autorë Kjo masakër vërtetohet nga Dosja 1 tipit hakmarrje dhe na thonë se keni
Para pushtimit të Janinës më 21 shkurt të huaj dhe grekë. “Pas pushtimit të dokumenti 22 që ndodhet në Arkivin e bashkëpunuar me okupatorin, prandaj
1913 dhe gjithë Çamërisë më 23 shkurt Janinës dhe gjithë Çamërisë nga ushtria Shtetit dhe nga një tjetër dokument që nuk ju duam. Masakrat masive të tipit
1913, patriotët çamë mbrojtën vendin e greke, këta lanë kujtime të hidhura në gjendet në Dhimarhion (Komunën) e Masakra e Selanit dhe ajo që vjen në
tyre nga një pushtues i ri, siç ishte Greqia. popullsinë shqiptare të Çamërisë. Banda Paramithisë, sipas Vasil Krapsitit tek libri Maj, 75- vjetori i Masakrës zerviste 1944
Ata luftuan në shkallën e Paramithisë me me ushtarë Kretas, të drejtuara nga “I muslimani Camidhes tis Thespotias” mbi popullsinë shqiptare të Çamërisë
trimin çam Dr. Asaf Çami dhe tek Mulliri Manolos Montakis nga Granica, nuk fq. 57 botim i vitit 1986. Në këtë dokument do të përmenden dhe duhet të futen në
i Bardhë në Kardhiq, ku kryesonin kursyen asgjë të gjallë ndër myslimanët.” të komunës së Paramithisë, ekziston një fondin aktiv të historisë së Shqipërisë si
patriotët Beqir Bako dhe Shota e (Historiani grek G. Fessopullos tek libri urdhër i Komandës italiane në Janinë më ngjarje të shëmtuara të fqinjit tonë jugor,
Çamërisë, Daje Sako. Qëndresa e tyre “Lufta e Janinës” fq. 143). 1917, që i dërgohet komandës italiane i cili nuk ka kërkuar akoma falje. Do
vonoi disi pushtimin e Çamërisë nga t’i kujtojmë këto ngjarje se është edhe
grekët. Masakra më e madhe masive që u thirrja e të vrarëve – Mos na harroni…!
bë në verilindje të Paramithisë, në Selan Grekët e sotëm na quajnë neve vrasës dhe bashkëpunëtorë, duke lënë Do t’i kujtojmë, jo për hakmarrje, por për
nuk është një çështje e së shkuarës. në harresë krimet e tyre. Vrasjet e banorëve shqiptarë të Çamërisë, të vënë në vend drejtësinë. Do të kemi
Ajo vërteton katërcipërisht natyrën kohë, gjatë këtyre muajve, që grekët e
kanë qenë traditë e grekëve sidomos me armë të ftohta dhe pa
hakmarrëse të grekëve ndaj shqiptarëve sotëm të kuptojnë fajin e paraardhësve të
në përgjithësi dhe veçanërisht ndaj zhurmë. Këto vrasje ata i quajnë akte trimërie dhe heroizmi!!!
tyre, të kërkojnë falje dhe sipas Ligjeve
shqiptarëve myslimanë çamë. Më 18 Ndërkombëtare të vendosin drejtësinë.
Tetor 2016,
Qershor nr. 4Nr. 10
2019, 15
19
Çdo i shenjt’ ideal, çdo shtëpi Perëndie Jesu Krishti s’ dëgjoj, dhe s’e mori vesh mikun,
Krishti me kamçikun Ishte bërë dyqan dhe Pazar tregërie:
Kush fitonte më tepër, ay ish usta,
Dhe me lot i penduar e hodhi kamçikun,
Dhe i tha: “S’ke fajin kurrizi, po truri,
Dhe kush nukë plaçkitte ish krejt budalla Se lirin’ e sjell drita e mëndjes, jo druri.”
V
në kohën e tashme të mënyrës dëftore katër variante dhe do të botohen vetëm tri në dorëshkrim Dale moj... do ta botojë
jershën e tij të njohur “Krishti lëngojnë, kujtojnë. (1890, 1900, 1907); poema Te dheu i huaj pas 18 vjetësh me titullin Plak, topall
me kamçikun” Fan Noli e Përpos ndryshimeve në vargje nga dy në botimin e parë (1900) kishte 1328 vargje, dhe ashik. Është thënë për De Radën se
shkroi gjatë qëndrimit në Vjenë botimet, kemi edhe renditjen e strofave kurse në botimin e dytë postume (1940) ndryshimet i bënte edhe në shtypshkronjë,
më 1927 dhe e botoi për herë të ndryshe: strofa e tretë e botimit të parë kishte 6260 vargje. Lasgush Poradeci ashtu mund të thuhet se Noli vjershën
parë pas 18 vjetësh në gazetën “Dielli” më te “Albumi” del si strofa e katërt; strofa 7 vjershat Kënga e bilbilit, Poradeci, Saga e Sermajesë, kinse e përkthyer nga
26 dhjetor 1945 me pseudonimin tashmë të bëhet 8; strofa 8 bëhet 9 dhe strofa 9 bëhet 7 Vdekja e Nositit, Syt’ e varfëruar, Marshi persishtja prej Namik Namazit dhe e
njohur Robo Rogozhina. Siç mund të shihet, vjersha “Krishti me i dashurisë, Valmi i dashurisë, Durimi etj. shkruar më 11 shkurt 1963 në Ispakhan, do
Vjersha “Krishti me kamçikun” njohu kamçikun” përpos ndryshime në vargje, janë të shkruar në dy, tre dhe katër variante. ta ndryshojë në shtypshkronjë.
dy botime dhe kemi një dorëshkrim renditjen e strofave kemi mjaft korigjime Karakteristikat me të cilat përkon Siç është thënë për Zef Skiroin se
autograf. Në të dy variantet e botuara fjalësh: vrushkull te vargu i tretë i strofës së De Rada me Nolin janë zgjidhja dhe variantin e katërt të poemës Milo e Haidhe
numri i vargjeve dhe i strofave është i pestë është zëvendësuar me fjalën fshikull; shkurtimet e titujve, ndryshimet, plotësimet e ndryshon, e plotëson në faqet e një kopje
njëjtë. Vargu i dytë i strofës së katërt te këllëç te vargu i tretë i strofës së gjashtë e veprave të tyre. Kështu, fjala vjen, të librit të botimit të tretë, ashtu sikurse edhe
botimi i parë del: është zëvendësuar me fjalën shpatë etj. në poemat Këngët e Milosas, Këngët e Noli që do t’i bëjë korigjime, përmirësime
Kish arrirë në kulm e u-bë kryetar Fan S. Noli është një nga shkrimtarët e Sarafina Topias De Rada, përmend rangun të dukshme në faqet e një kopje të librit
kurse te “Albumi është strofa e tretë: rrallë në historinë e letërsisë shqipe që i e lartë shoqërore që ka Milosau si bir i Historisë së Skënderbeut (1921) dhe do ta
Na u-ngrit gjer në kulm, dhe u-bë kryetar ripërpunon vazhdimisht poezitë e tij për sundimtarit të Shkodrës dhe Sarafina Topia botojë më 1950.
Në vargun e katërt të strofës së pestë në t’i bërë krijime sa më të arrira poetike. si princeshë e Zadrinës, ashtu sikurse edhe Në qoftë se me De Radën shëmbëllen
botimin e parë del: E, në këtë rreth shkrimtarësh bëjnë pjesë Noli në Historinë e Skënderbeut përmend në zgjedhjen, shkurtimin dhe ndryshimin
Dhe nga korbat q’e hanin atdhen’e shpëtoj Jeronim De Rada, Zef Skiroi dhe Lasgush pozitën e lartë shoqërore që ka Skënderbeu e titujve, me Zef Skiroin në ndryshimet,
në variantin e dorëshkrimit autograf është: Poradeci. Jeronim De Rada Këngët e si mbret i Shqipërisë, e në botim të dytë si plotësimet në kopjen e librit, ndërsa me
Dhe nga krimbat që hanin atdhen’e shpëtoj Milosas do ta shkruajë në gjashtë variante kryezot i Arbërisë. Ashtu sikurse De Rada Lasgushin përkon me shtimin dhe heqjen
kurse te “Albumi” që është varianti dhe do të botohen vetëm tri (1836, 1847 në botimin e parë të Këngëve të Milosas me e strofave. Në vjershën Lamtumirë në
përfundimtar del: dhe 1873); Këngët e Sarafina Topias do titullin e plotë në italishte Poesie Albanesi variantin e fundit Lasgush Poradeci i shton
Dhe nga larot gjakpirës atdhen’ e shpëtoj të botohen tri herë (1839, 1843, 1897- del Secolo XV. Canti di Milosao, figlio del një strofë të katërt, derisa në variantet e
Në vargun e katërt të strofës së gjashtë në 98) saqë në botimin e fundit me titull Despota di Scutari në botim të dytë del mëparshme kishte tri strofa, ashtu sikurse
botimin e parë: të ndryshuar Une specchio di umano me titull të shkurtuar Canti di Milosao, edhe Noli vjershën antologjike “Rent, or
Dhe me shkelmë dhe grusht na çliro, na transito [Një pasqyrë e jetës njerëzore]; figlio del Despota di Scutari edhe Noli Marathonomak” në botimin e dytë i shton
shpëto Skanderbeku i pa-fan do të botohet dy herë në botimin e dytë do t’i shkurtojë titujt e strofën e njëmbëdhjetë. Vjershën Durimi
kurse në variantin e fundit del: (1872-1884, 1885-1886) saqë në botimin e vjershave: Anës lumenjve të Babilonisë në variantin e tretë i heq një strofë, ashtu
Dhe me forc’ e pahir na çliro, na shpëto. dytë me titull të ndryshuar La caduta della për Anës lumenjve; Sofokliu dhe Ferid sikurse edhe Noli vjershës Sofokliu në
Foljet lëngonin, kujtonin në strofën e Reggia d’Albania [Rënia e mbretërisë Asllani për Sofokliu. Poemën Këngët e variantin e dytë i heq një strofë.
Sipas “Albumit” Çdo i shenjt’ ideal, çdo shtëpi Perëndie Jesu Krishti s’ dëgjoj, dhe s’e mori vesh mikun,
Ishte bërë dyqan dhe pazar tregërie: Dhe me lot i penduar e hodhi kamçikun,
Kush fitonte më tepër, ay ish usta, Dhe i tha: “S’ke fajin kurrizi, po truri,
Dhe kush nukë plaçkitte ish krejt budalla. Se lirin’ e sjell drita e mëndjes, jo druri.”
Në kështjellë t’ atdheut, në tempull të fesë Kur e pa këtë zi dhe këtë errësirë, “Merr-e prapë kamçikun, Shën Pjetri u-përgjeq,
Janë shtruar sarafët pa shpirt e pa besë, Krisht’ i ëmbël u-ndes dhe u-bë i vështirë: Se përndryshe kjo punë na del mos më keq.
Tregëtojn’ e gënjejnë, rrëmbejn’ e sfrutojnë, Me kamçik e me fshikull sarafët i dboj, Përkëdhel-u kurrizin dhe do t’ të besojnë,
Thon’ ashtu Israelin e mprojn’ e shpëtojnë. Dhe nga larot gjakpirës atdhen’ e shpëtoj. Vraj-i, shtyp-i, dhe shtrydh-i, dhe do t’ adhurojnë.”
Shtrëmbërojnë kanunet, i marrin në dorë, Dhe Shën Pjetr’ i gëzuar ahere i tha: Jesu Krishti s’dëgjoj, dhe s’e mori vesh mikun,
Dhe shkëlqejnë në kish’ e në fron me kurorë, “Ja tani e ke nisur tamam, or usta! Dhe s’u-unj përsëri që ta merrete kamçikun;
Vegjëlia për ta batërdisen dhe vriten Me kërbaç e me shpatë mi ne mbretëro, Dhe e kapnë kamçikun sarafët për fenë,
Dhe kështu parasitët gjakpirës po rriten. Dhe me forc’ e me pahir na çliro, na shpëto.” Dhe e shëmpnë çlironjësin, fen’ e atdhenë.
16 Qershor 2019, Nr. 10
I
have been elected to lead the
American Friends of Albania.
We have been ready to move for
some time but were awaiting the
cue. It came September 26 in a Letter
to the Editor from the Greek Ambassador,
published in The Washington Post. Thank
you, Mr. Diamantopolus.
At last the campaign covertly carried on
in Washington to bolster the fraudulent
territorial claims of Greece against
Albania have come into the open. Once
again Greece is to demand in the peace
settlement that she be allowed to annex
Southern Albania – called Northern
Epirus by the Greeks.
Friends of Albania long have been
conscious of this plot because it smells. View of the Fortress of Ali Pasha in Janina (Photo: Robert Elsie, May 2007)
Ne të nënshkruarit si më poshtë,
përfaqësues të të gjithë kombit shqiptar, me Nëse qeveria turke do të
telegramin e datës 28 të Janarit të kaluar,
patëm nderin t’u paraqesim Shkëlqesive
pranojë t’i japë Greqisë
Tuaj gjendjen e vështirë, që do të krijohet një pjesë të tokave tona, si
në Shqipëri me bashkimin e një pjese të Preveza, Arta dhe Janina, të
saj me Greqinë dhe lutemi Shkëlqesisë cilat janë pika strategjike
suaj të mos pranojë copëtimin e vendit
tonë, të dëmtuar shumë rëndë, pasi do na dhe tregtare të ekzistencës
detyrojë të veprojmë me të gjitha masat që sonë, sot e në të ardhmen, ne
do na diktojë dëshpërimi! jemi të vendosur të digjemi
Një kopje të telegramit të mësipërm i të gjithë në altarin e atdheut
kemi dërguar njëkohësisht edhe Madhërisë
së tij, përfaqësuesit të Perandrosisë dhe të mos i lëmë Greqisë
Austrohungareze në Stamboll. veçse një zonë të madhe me
Ne, duke ju përsëritur Shkëlqesisë kufoma, prej të cilave do të
suaj qëndrimin e palëkundur të të gjithë ketë rrjedhur gjaku i bijve
shqiptarëve, për t’u bërë theror për
mbrojtjen e kombit tonë, paraqesim sot në tanë, madje edhe atëherë,
gjykatën tuaj të lartë arsyet e mëposhtme, nën dritën e zjarrit të shtëpive
të cilat, siç shpresojmë, do të kenë tona, në male, ku do të
përkrahjen tuaj.
gjejmë strehë për të penguar
Madje edhe Greqia, e cila sot kërcënon
një pjesë të rëndësishme të vendit tonë, pushtuesit, do të luftojmë
e ka të vështirë të justifikojë pretendimet vendosmërisht deri në vdekje.
e saj dhe nuk ka asnjë mbështetje tjetër,
përveç protokollit 13 të Kongresit të
Berlinit.
Besojmë se Europa nuk e ka patur do të na admirojmë, me ndihmën
kurrë qëllimin që të përforcojë Greqinë Abdyl Frashëri mbështetëse të kombeve perëndimorë,
në kurriz të Shqipërisë dhe nuk ka ndonjë të cilët i admirojmë. Malësorët tanë, të
dëshirë nga dashuria për helenizmin, që të cilët do të njohin kuptimin e së drejtës
Në mbrojtje
arrijë deri aty, sa të bëjë theror një komb, dhe të detyrës, do të jenë mirënjohës ndaj
i cili, ashtu si edhe Greqia, ka dëshirë dhe Gjykatës së Lartë Europiane.
të drejtë të jetojë. vMadje, edhe nëse qeveria jonë (turke)
Përsa i përket mbrojtjes me bazë të drejtat do të pranojë t’i japë Greqisë një pjesë të
të Çamërisë
historike nga ana tjetër e pretendimeve të tokave tona, si Preveza, Arta dhe Janina,
këshillit grek të ministrave, do themi jo, të cilat janë pika strategjike dhe tregtare
pasi asnjëherë toka e Shqipërisë nuk u të ekzistencës sonë, sot e në të ardhmen,
shkel prej grekëve, si zotërues. ne jemi të vendosur të digjemi të gjithë në
Edhe pse shqiptarët janë më pak të altarin e atdheut dhe të mos i lëmë Greqisë
kulturuar se grekët, shkaku nuk është se veçse një zonë të madhe me kufoma, prej
janë më pak të shenjtë dhe pak më të zotë, të cilave do të ketë rrjedhur gjaku i bijve
për të tërhequr vëmendjen e popujve të fuqishëm të shteteve, të cilët kanë në duart Me mënçurinë e tyre, qeveritë europiane tanë, madje edhe atëherë, nën dritën e
kulturuar, pavarësisht peripecive të fatit, e tyre fatin e njerëzimit, që të mos lejojnë do të tërhiqen nga kjo përgjegjësi e zjarrit të shtëpive tona, në male, ku do të
i cili ishte i shkruar ta vuanim dhe gjithë zhdukjen e racës shqiptare. madhe, e cila do t’i rëndojë me zhdukjen gjejmë strehë për të penguar pushtuesit, do
luftrave të ashpra, që kanë ndërmarrë Sot, e gjithë Shqipëria e ngritur në e një populli tëtërë dhe historia nuk do të luftojmë vendosmërisht deri në vdekje.
vendet e tjerë kundër vendit tonë, falë këmbë, thërret e dëshpëruar me një zë, ta shkruajë këtë padrejtësi të madhe të Me nderim të thellë ndaj Shkëlqesisë së
pozicionit të tij gjeografik, megjithatë ne duke shtrirë duart drejt Fuqive, të cilat thithjes së Shqipërisë prej helenizmit. Ministrit...
kemi mbrojtur gjuhën tonë, zakonet tona ndërmorën punimet e Kongresit. Është Jo dhe përsëri jo, sepse vendi ynë, për hir
dhe akoma më tepër, të gjitha virtytet dhe e bindur se Fuqitë e Mëdha, duke patur të qënies në Europë, e cila do të garantojë Mustafa Nuri, Qamil, Ahmet Shefki,
të gjitha prirjet, të cilat janë karakteristike tashmë një njohje të plotë të gjendjes, ekzistencën e tij, është anëtar aktiv me Mehmed Vejsel, Mehmet Ali Vrioni, Sabri,
të kombeve malorë. nuk do të lejojnë zbatimin e një veprimi kombet që ecin në rrugën e kulturimit, Abdyl Frashëri, Selim, Sheh Hashim,
Faktet e fundit dhe rreziku i zhdukjes të gabuar, preja e të cilit do të jemi ne. fqinjët tanë do ta kenë zili për përparimin, Rustem Xhelopicari, Skënder Vrioni, Jasin
së kombësisë sonë, na kanë forcuar Pronjo, Sulejman Dino, Dajlan, Mehmed
dashurinë ndaj atdheut tonë, i cili është Nexhip, Adern Fehmi, Mehmet Fehmi,
aq shumë i dashur tek njerëzit e thjeshtë Xhelal Ahmed, Jusuf Sejko. Abedin
dhe kanë zgjuar në malet tanë idenë e President Wilson, Pronjo, Mustafa Shefqet, Sheh Ibrahim,
përparimit dhe të kulturës, prej së cilave Executive Mansion, Jakup Çapari, Hasan Mahmud, Salih
nuk ka mënyrë për të mbetur i paprekur Washington, D. C. Mimina, Mehmet Ajdonati, Emin Gusela,
asnjë popull, i cili ka dëshirë të mbrojë Isa Hysa, Mehmet Çapari, Sadik Karapici.
I beg to inform Your Excellency that Greek irregulars are terrorizing the Albanian
ekzistencën e tij. population of Chameria, the unfortunate Albanian region which was unjustly allotted to Mersin Çani, Ahmed Jusuf, Mahmud
Sot populli shqiptar, duke e ndjerë veten Greece by the London Conference of 1912, plundering and murdering indiscriminately, Demi, Abaz Sejko, Sheh Habib, Osman
të fuqishëm në të drejtën e tij, i drejtohet in order to drive out the Albanians of America protest against these atrocities committed Taka, Hamid Myrto, H. Puho, Hasan Çano,
me ndërgjegje Europës dhe u bën thirrje against a helpless people and hope that Your Excellency will take steps to put an end
to them in the name of humanity and the noble cause of the Allies.
Ajdin Arif, lsmail Abdyl, Sheh Xhelal,
autoriteteve të lartë të Kombeve, falë të REVEREND NOLI, Ahmed Siri, Nuredin Spatari, Salih, Hasan
cilëve dhe vetëm atyre, ekziston edhe President of Vatra Shetki, Rustem Ibrahim, Elmas Pocara,
kjo Greqi, për t’u bërë lutje burrave të Osman Vila.
18 Qershor 2019, Nr. 10
Inside Hydra
Eda DERHEMI the Greek war of independence, the island of Hydra.
The heroes of the island are well-known in Greece as
T
are the Hydra fleets or the sea battles around the island,
his is the second year I have traveled to but the young Greeks have no idea that all these heroes
Greece to study Arvanites, a population were Arvanitika speakers. I have always been struck
of Albanian origin that has lived in by the great similarities between Greeks and Albanians
Greece since the 13-14th century, and in in their gestures, looks, foods, music, traditional
a few cases still maintains the old Albanian language I recognize the names of many clothing and culture in general. It is beautiful to see
they brought with them, the Arvanitika language. such similarities with a neighbor, but it is sad to know
Arvanitika is a dying regional language, neglected and Arvanites in the museum, because their that often in the track of history Greeks and Albanians
never officially recognized as a minority in Greece. last names are composites of Albanian have seen each other as enemies. The hostilities were
Yet, it is a language that I, a native speaker of modern words, like Krieziu, Kriekuqi, Kriebardhi reactivated after the recent massive emigration of
Albanian, can understand well, and that is spoken Albanians, especially from agrarian areas, to Greece
fluently by old speakers of this community in Greece. or Zogu. The families of Miaulis, after the fall of communism in Albania. This was a new
Various academic studies show that even though Kulurioti, Krieziu, Kundurioti etc, all blow for an Arvanitika that already was dwindling, for
Arvanites and Arvanitika were extensively spread in very famous families of Arvanites, are the communities that had already undergone a break
almost every region of Greece, including villages in in language transmission, for the linguistic attitudes
Attica, Eubea, Biotia, Morea, they were increasingly the center of the museum, together among old and young members of Arvanites.
denigrated after the war for independence in the process with their well-known ships of the time On the boat taking me to Hydra, a Greek old man,
of formation of the new Greek nation-state. Greece, a which were as symbolic of heroism well-dressed and well-educated, sat next to me. I
country of many languages, cultures and ethnicities, was reading a book on the history of the island. The
pledged official allegiance to only one language, during the Greek War of Independence old man saw that the book was in English and asked
history and ethnicity, all strictly and artificially related as their owners were. me in English, “You are not Greek?” I said “No.”
to the great ancient Greece. Centuries of intentional “You are a tourist and are going to have a holiday
official abandonment have given rise to anti-Arvanitika in Hydra?” I said I would be there only for one day,
(and anti-Arvanites) ideologies enacted not only by form of Arvanitika tell me that their grandparents, and that I was interested in the history of the island.
dominant groups, but by the minorities themselves as especially the grandmothers, often did not speak The old man was getting more interested every
well. In the recent decades the Arvanites concealed Greek at all, and were monolinguals in Arvanitika. second. “Are you from England?” he asked me with
their roots and silenced their own language. Their But in my travels in these last two years, I have visited a big smile in his face. I said “No. I am Albanian.”
heroic contribution to the independence of Greece small and large communities of Arvanites, not only in The man paused suddenly and for a few seconds was
from Turkey, as a group with clear ethnic features, the cities, but also in isolated small communities high saying nothing, just looking at me confused. He said
was passed unnoticed. Although this has hurt the state in the mountains, and I have not yet encountered a “Aha… from Alvania” and looked at me again straight
of Arvanitika language and has significantly shrunk community that speaks the language; only individuals in the eyes as if he wanted a second confirmation about
the centers where the language was once spoken, in that still maintain it. Even sadder is the sense of shame my origin. I nodded my head smiling and saying “yes”.
those centers that had survived, until the 1950s, the among young Arvanites to be identified as Arvanites. The old man stopped talking for a minute just looking
language was still spoken in everyday communication This summer I decided to visit an island that has into the air in front of him, and then turned and talked
among the generation that is today in their 80s and historically had an Arvanitika speaking majority, an for the rest of the trip to another Greek passenger on
90s. Middle-aged speakers who still maintain some island with a very prominent history of contribution to his other side. I said goodbye to him when I left the
Qershor 2019, Nr. 10 19
HYMNO
E Gjergjit Driva ’nka Nidra
Ndë të folurë nidriote
(Ali Pasha)
Shënim i Zërit të Çamërisë: as nuk dinte të fliste greqishten. Të
- Sipas Hahn-it (1854) në ishujt Hidra dyja kombësitë, thotë ai, banojnë këtu 1. “Kush i shkéli, maletë me r’borë?” 2. Ali Pasha vién nga stani,
(Nidrë), Specaj, Poro dhe Salamina prej shekujsh, njëra pranë tjetrës, por “I shkeli Ali Pasha, E zu vaizën’ nga fustani,
(Kulluri) shqiptarët janë aq të papërzier janë të veçuara krejtësisht dhe nuk Me klëçënë në dorë.” Ali pasha vién nga pussi,
saqë atje asnjë grua nuk e kuptonte e bëjnë shkëmbime martesash. E zu vaizn’ edh’ e puthi.
22 REKLAMA Qershor 2019, Nr. 10
Albanian Parade
Saturday June 8.2019
43rd Street & 6th Avenue 9:00AM
Albanian Parade
Saturday June 8.2019
43rd Street & 6th Avenue 9:00AM
Albanian Parade
Saturday June 8.2019
43rd Street & 6th Avenue 9:00AM
Qershor 2019, Nr. 10 REKLAMA 23
24 Qershor 2019, Nr. 10
Çamëria bën pjesë në një nga hartat më të dhimbshme Çështja çame është çështje e të gjithë shqiptarëve The word “Chameria” is synonymous with tragedy. It
të Europës, atë që ka njohur shpërnguljen. Është një kudo janë ata. Çështja çame duhet të jetë preokupim i means “burnings, slayings at one’s doorstep, tears,
hartë për të cilën flitet me kujdes, për të mos nxitur vazhdueshëm politik e diplomatik i shtetit shqiptar, derisa misery, terror and torture, young men tied up with barbed
acarime të reja, në këtë botë të shqetësuar. Ndërkaq, të bëhet çështje me të cilën do të merren edhe institucionet wire and thrown into prison, bloodied old men, women
heshtjet, gjithashtu mund të acarojnë, ndoshta me keq. ndërkombëtare, në të vërtetë derisa të zgjidhet. and children; families driven out of their homes into exile”.
Ismail Kadare Rexhep Qosja Peter Prifti
FATMIR TERZIU
EDHE GURËT NËN LUMË PIKOJNË GJAK
Ende gurgullimat e Lumit të Fëmijëve janë veshëve të botës Ca njolla gjaku kur nuk u fshinë nën lumë Dhe kënga pastaj oshëtin Gjirit të Prevezës
Lumit Kalamai, që u shndërrua në lumë lotësh Si tufa lulëkuqesh përflaken ditën Maleve krenare gri e flokëthinjur
Lumit që i rrijnë qindra krenari kurorëgjelbërta sipër kokës Dhe kur tërë Çamëria është disi në gjumë Deri sa nata lëshon kthetrat e së zezës
Lumi që ende ka nder nurin e moçëm rrethues e joshës. Ata ngrenë kokat të lëshojnë dritën. Dhe drita është gati duke ikur.
Lumi Kalamai, ka mbetur dëshmitar i zjarrtë... Një këngë Çame ka kohë që s’pushon Refren i një kohe të gjatë
Ai është i zgjuar, kurrë nuk fle lumi Aty anës lumit durimtar, Lumit Kalamai Kjo këngë e Lumit plak
Mban strukur historinë e popullit Kryelartë Ka kohë që mijëra zemra mallkojnë Që dirigjohet me ditë e me natë
Në çdo kthenajë e në çdo sjellnajë që koha i pruni. ‘Djallin’ që nga vatra shekullore i largoi. Aty ku edhe gurët nën lumë pikojnë gjak…