history / Holy Sepulchre

Σύμβολο ενότητας του χριστιανικού κόσμου

Η συντήρηση, η προστασία και η αποκατάσταση του Ιερού Κουβουκλίου του Παναγίου Τάφου
στην Ιερουσαλήµ –έπειτα από πρωτοβουλία του Πατριάρχη Ιεροσολύμων, με τη σύμφωνη
γνώμη του Κουστωδού του Τάγματος των Φραγκισκανών και του Αρμένιου Πατριάρχη
Ιεροσολύμων– αποτέλεσε άθλο ιστορικής σηµασίας για τη διεπιστηµονική οµάδα
του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου που έφερε εις πέρας το έργο.

A symbol of Christian unity

The conservation, restoration and rehabilitation of the Aedicule of the Holy Sepulchre
in Jerusalem – an initiative of the Greek Orthodox Patriarch of Jerusalem, that
was backed by the Custos of the Holy Land and the Armenian Patriarch of Jerusalem –
was a challenge of historic proportions for the interdisciplinary team of the National
Technical University of Athens, which is responsible for the project.
ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΑΣΟΥΛΑ ΕΠΤΑΚΟΙΛΗ / BY TASSOULA EPTAKILI

Δέος. Συγκίνηση. Πρόκληση. Ευθύνη. Συγκλονιστική εμπειρία.
Παγκόσμιες αξίες. Οι λέξεις αυτές επανέρχονται ξανά και ξανά στην
κουβέντα που κάνουμε με τη δρα Τώνια Μοροπούλου, καθηγήτρια στη
Σχολή Χημικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου,
διευθύντρια Σπουδών της Κατεύθυνσης «Υλικά και Επεμβάσεις
Συντήρησης» του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών
Σπουδών της Αρχιτεκτονικής στην «Προστασία Μνημείων». Είναι απο-
λύτως δικαιολογημένη, όμως, η χρήση τους. Η κ. Μοροπούλου είναι ε-
πικεφαλής της διεπιστημονικής ομάδας του ΕΜΠ που ανέλαβε και έφε-
ρε εις πέρας ένα ιδιαίτερα δύσκολο, πολύπλοκο αλλά και ιστορικής ση-
μασίας έργο: τη συντήρηση, την προστασία και την αποκατάσταση του
Ιερού Κουβουκλίου του Παναγίου Τάφου, του εμβληματικότερου μνη-
Awe. Deep emotion. Challenge. Responsibility. Exhilaration. Global
values. These words kept cropping up in my conversation with Dr
Tonia Moropoulou of the National Technical University of Athens
(NTUA), professor at the School of Chemical Engineering, director of
studies of the NTUA Inter-Departmental Graduate Programme for the
Protection of Monuments and director of its “Materials and Conserva-
tion Interventions” course.
Mrs Moropoulou heads the interdisciplinary NTUA team that
took on the challenging and historic task of conserving and restoring
Christ’s tomb and the shrine within which it lies, comprising Christi-
anity’s most emblematic monument, at the Church of the Holy Sep-
ulchre in Jerusalem.

70 - blue magazine
history / Holy Sepulchre
μείου της χριστιανοσύνης, στον Ναό της Αναστάσεως στην Ιερουσαλήμ.
Τον Μάρτιο του 2015, το τηλεφώνημα του Πατριάρχη Ιεροσολύμων
κ.κ. Θεοφίλου Γ΄, ο οποίος είχε και την πρωτοβουλία για το ιστορικό
αυτό έργο, είχε βρει την Τώνια Μοροπούλου στην Αγια-Σοφιά στην
Κωνσταντινούπολη. Σ’ εκείνη την πρώτη επικοινωνία τους, ο πατριάρ-
χης τής ανέφερε την ανάγκη να υπάρξει μια άμεση πραγματογνωμο-
σύνη από την πλευρά του ΕΜΠ για το αν το Ιερό Κουβούκλιο ήταν επι-
κίνδυνο ή όχι για τους επισκέπτες. Οι ισραηλινές αρχές αυτό είχαν κρί-
νει και είχαν ήδη κλείσει το προσκύνημα. Εκείνη δεν επέστρεψε στην
Αθήνα. Πήρε την επόμενη πτήση για την Ιερουσαλήμ. «Από την πρώτη
επίσκεψη είδα τις μεγάλες παραμορφώσεις που είχαν ήδη διαπιστω-
θεί από το 1947 και στις οποίες είχε επιλεγεί ως λύση από τους Άγγλους
τότε κυβερνήτες ο σιδηρούς κλωβός, τον οποίο εμείς τελικά αφαιρέ-
σαμε», θυμάται.
Ένας αγώνας δρόμου άρχισε αμέσως. Κατ’ αρχάς για τη μελέτη,
που ξεκίνησε τον Μάιο του 2015 και παρουσιάστηκε τον Ιανουάριο του
2016 στον πρωθυπουργό της Ελλάδας, στον Πατριάρχη Ιεροσολύμων,
στον Κουστωδό του Τάγματος των Φραγκισκανών και στον Αρμένιο
Πατριάρχη Ιεροσολύμων.
Η εμπιστοσύνη που οικοδομήθηκε μεταξύ των αρχηγών των τρι-
ών κοινοτήτων και των Ελλήνων επιστημόνων οδήγησε στην υπογρα-
φή μιας κοινής συμφωνίας για την εκτέλεση του έργου. «Έτσι, τον Μάιο
του 2016 ξεκίνησε αυτή η όμορφη περιπέτεια. Γιατί περιπέτεια; Γιατί,
παράλληλα με την πορεία των εργασιών, που κάθε άλλο παρά απλή υ-
πόθεση ήταν να οργανωθούν, έπρεπε να υπάρχει και η διαρκής επιστη-
μονική παρακολούθηση των ευρημάτων – και όλα αυτά σε ένα μνη-
μείο ανοιχτό, το οποίο επισκέπτονται καθημερινά χιλιάδες άνθρωποι.
Δουλεύαμε λοιπόν τη νύχτα, ώστε να μη σταματήσει ούτε λεπτό η ροή
των προσκυνητών την ημέρα», διηγείται η κ. Μοροπούλου.
Της ζητάμε να θυμηθεί μερικές από τις κορυφαίες στιγμές αυτής της
72 - blue magazine
Η δρ Τώνια Μοροπούλου, επικεφαλής του έργου
της αποκατάστασης, στην είσοδο του Παναγίου Τάφου
/ Dr Tonia Moropoulou, the head of the project,
at the entrance of the Holy Sepulchre
ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΚΟΥΡΗΣ
When she received the call in March 2015 from Theophilos III,
the Greek Orthodox Patriarch of Jerusalem, who launched the initia-
tive for this historic project, Tonia Moropoulou was at Hagia Sophia
in Istanbul. The Patriarch asked for an immediate assessment by the
NTUA as to whether the Aedicule, as the shrine is known, was safe
for visitors or not. Israeli authorities had already deemed the site a
hazard and had shut it off to pilgrims. Mrs Moropoulou did not return
to Athens; she took the next flight to Jerusalem. “Even in that first
visit I saw the huge distortions that had already been noted in 1947
and which the British governors of the time had chosen to address by
applying iron girders, which we eventually removed,” she recalled.
The race was on. To begin with, there was the study, which start-
ed in May 2015 and was presented in January the following year to the
Greek Prime Minister and to the Greek Orthodox Patriarch of Jerusa-
lem, the Custos of the Holy Land and the Armenian Patriarch of Je-
rusalem. The bond of trust that was forged between the heads of the
three major communities and the Greek scientists led to the signing
of a joint agreement for the project’s execution. “So, this wonderful
adventure began in May 2016. Why do I say adventure? Because other
than the course of the work, which was no easy task to plan, there
also needed to be constant scientific observation of the finds – and all
this at an open site which was visited by thousands of people every
day. We worked at night so as to not interrupt the flow of pilgrims dur-
ing the day,” Mrs Moropoulou said. We asked her to describe some of
the most exciting moments of this fascinating adventure. “There are
so many… When we removed the marble cladding and saw the Holy
Rock and all the layers of history being revealed to us in the original
walls. The shrine, as it was restored by Tzelepis Komnenos in 1810
– after a large fire in 1808 – included all of its historical phases: the
reign of Constantine the Great, the Byzantine period, the Crusades,
history / Holy Sepulchre
συναρπαστικής διαδρομής. «Είναι πολλές... Όταν ανοίξαμε τα φατνώ-
ματα και είδαμε τον Ιερό Βράχο και όλες τις στιβάδες της Ιστορίας να α-
ποκαλύπτονται μπροστά μας μέσα από την τοιχοποιία. Το μνημείο, ό-
πως το είχε αναστηλώσει ο κάλφας Τζελέπης Κομνηνός (φημισμένος
αρχιτέκτονας) το 1810, μετά την πολύ μεγάλη φωτιά του 1808, περιέ-
κλειε όλες τις ιστορικές φάσεις του: την κωνσταντίνεια, τη βυζαντινή, τη
σταυροφοριακή, την αναγεννησιακή, την αναστήλωση του Βονιφάτσιο
ντι Ραγκούζα του 1550. Όπως και όταν ανοίξαμε το Κουβούκλιο και, κά-
τω από τη μαρμάρινη πλάκα του Κομνηνού, βρήκαμε μια πλάκα μάλ-
λον σταυροφοριακή –αυτό τεκμαίρεται από τον χαρακτηριστικό σταυ-
ρό που φέρει, αλλά το διερευνούμε και αρχαιομετρικά κ.ά.– και από κά-
τω αποκαλύφθηκε η κλίνη του βράχου όπου θεωρείται ότι εναποτέθη-
κε το σώμα του Χριστού μετά την αποκαθήλωση. Ήταν μοναδική εμπει-
ρία. Γι’ αυτό επαναλαμβάνω συχνά πως αυτός ο τάφος είναι ζωντανός.
Νιώθουμε τις αξίες που φέρει».
Η ολοκλήρωση του έργου μέσα σε περίπου δέκα μήνες αποτελεί
άθλο. Αλλά το αποτέλεσμα δικαιώνει την υπερπροσπάθεια. «Με όλες
τις επεμβάσεις μας έχουμε αποκαταστήσει τη δομική ακεραιότητα του
μνημείου και την καθετότητά του και έχουμε άρει τις παραμορφώσεις
που υπήρχαν με συμβατά και επιτελεστικά υλικά και επεμβάσεις. Αλλά
αναδείξαμε και τις αξίες του. Μεταξύ άλλων, ενοποιήσαμε την τοιχο-
ποιία με τον Ιερό Βράχο και ανοίξαμε ένα παράθυρο ώστε να είναι πάντα
ορατός στον επισκέπτη. Καθαρίσαμε και συντηρήσαμε τις νωπογραφίες
και τους θόλους του Παναγίου Τάφου. Το ίδιο κάναμε με τους θόλους
και τον γλυπτό διάκοσμο στο παρεκκλήσι των Αγγέλων. Συντηρήσαμε
και επιζωγραφίσαμε τον τρούλο του Ιερού Κουβουκλίου. Και θα ολο-
κληρώσουμε το έργο με τον ασημένιο σταυρό του Κομνηνού, που βρή-
καμε στη νοτιοανατολική πλευρά, πάνω στον ακρογωνιαίο λίθο. Φέρει
το όνομά του και την ημερομηνία 15 Οκτωβρίου 1809 – τότε ξεκινού-
σε την αναστήλωση».
Στη διεπιστημονική ομάδα του ΕΜΠ, της οποίας επικεφαλής είναι
η Τώνια Μοροπούλου, συμμετέχουν ο καθηγητής της Αρχιτεκτονικής
Σχολής Μανόλης Κορρές, ο καθηγητής της Σχολής Αγρονόμων και
Τοπογράφων Μηχανικών Ανδρέας Γεωργόπουλος, ο καθηγητής της
Σχολής Πολιτικών Μηχανικών Κωνσταντίνος Σπυράκος και ο επίκου-
ρος καθηγητής της ίδιας σχολής Χάρης Μουζάκης. Δίπλα τους, περί-
που πενήντα ακόμα επιστήμονες του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου
(από πέντε σχολές και επτά εργαστήρια), καθώς και συντηρητές (δύο από
το ΥΠΠΟ), αναστηλωτές και τεχνίτες άλλων ειδικοτήτων. «Δουλέψαμε
όλοι σκληρά, με μια αερογέφυρα Ελλάδας-Ισραήλ που στήθηκε χάρη
στη μεγάλη χορηγία της AEGEAN και έκανε εφικτό αυτό το τόσο απαι-
τητικό έργο», επισημαίνει η κ. Μοροπούλου.
Και τώρα τι; «Ελπίζουμε να μας δοθεί η δυνατότητα να συνεχίσου-
με, κάνοντας επεμβάσεις και στον υπόγειο χώρο, για να στηριχτούν α-
ποτελεσματικά τα θεμέλια και να διασφαλιστεί η αειφορία της αποκα-
τάστασης, δηλαδή ο χρόνος ζωής να είναι... ες αεί», συνεχίζει η επικε-
φαλής του έργου. «Εμείς δεν θα βάλουμε τα ονόματά μας, ούτε σε πλά-
κες ούτε σε σταυρούς, όπως έκαναν οι σταυροφόροι και ο Κομνηνός,
αλλά η Ελλάδα και το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο έχουν αφήσει
έντονο το αποτύπωμά τους σε αυτό το μνημείο. Επιστημονικές συ-
ναντήσεις σε όλο τον κόσμο συζητούν σήμερα γι’ αυτό το έργο, τό-
σο για τη μεθοδολογία και τις προηγμένες τεχνικές που έχει εφαρ-
μόσει όσο και για τα δεδομένα του, τα οποία έχουμε καταγράψει και
σύντομα θα είναι στη διάθεση του παγκόσμιου κοινού, μέσω μιας α-
νοιχτής πλατφόρμας».
74 - b l u e m a g a z i n e
Οι εργασίες αποκατάστασης
ολοκληρώθηκαν σε λιγότερο
από έναν χρόνο.
/ The restoration project took
less than a year to complete.
the Renaissance and the 1550 restoration of Bonifacio di Ragusa.
Also, when we opened the Aedicule and beneath the marble slab that
Komnenos had placed on top of it, we discovered another marble
slab, probably from the Crusades – this is evident from the character-
istic cross it bears, but we are also investigating it with archaeometry
tests, among others – and beneath that saw the rock shelf, or burial
bed, on which Christ’s body was laid to rest after he was taken down
from the cross. It was a once-in-a-lifetime experience. That is what I
so often repeat: that this tomb is alive; we sense the values it carries
within it.”
The completion of the project in about 10 months’ time was a
real feat, but the result more than justifies the gargantuan effort that
has gone into it. “All of our interventions served to restore the mon-
ument’s structural integrity and verticality, and we have reversed the
distortions that it had suffered with conventional and performative
materials and interventions,” said Mrs Moropoulou. “But we have
also highlighted the values it stands for. Among others, we unified
the original cave wall with the Holy Rock and carved open a window
so that it is always visible to the visitor. We cleaned and restored
the frescoes and domes of the tomb, as we did with the domes and
sculptural decorations of the Chapel of the Angel. We restored and
overpainted the Holy Aedicule and completed the work on Komnenos’
silver cross. It bears his name and the date October 15, 1809, when
the restoration began.”
The interdisciplinary team headed by Tonia Moropoulou is made
up of professors Manolis Korres from the School of Architecture,
Andreas Georgopoulos from the School of Rural and Surveying En-
gineering, and Constantine Spyrakos and assistant professor Harris
Mouzakis from the School of Civil Engineering. The team further
included some 50 more scientists from the National Technical Uni-
versity of Athens (from five schools and seven workshops), as well
as conservators (two from the Ministry of Culture), restorers and
technicians from other areas of expertise. “We all worked very hard,”
stressed Mrs Moropoulou, who added that the demanding project
was made possible thanks to the provisions of free air services to the
team between Greece and Israel by AEGEAN.
So what comes next? “We hope to be given the opportunity to
carry on with interventions in the subterranean area to effectively
buttress the foundations and ensure the sustainability of the resto-
ration, so that it goes on to live forever,” said the team captain. “We
won’t be putting our names on plaques and crosses as the Crusaders
and Komnenos did, but Greece and the National Technical University
of Athens have left an indelible mark on this monument. Scientific
meetings around the world are discussing this project today, both in
terms of the methodology and the advanced techniques that have
been applied, as well as for its data, which we have recorded and will
soon be available to the public via an open platform.”