SULTANAHMED CAMİİ

SÜTUNLARI VE
SÜTUN BAŞLIKLARI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA
(Mayıs, 2013)

Hazırlayan: : Irmak Güneş YÜCEİL

 XV. yüzyıl başlarında ıssızlaşan bu alanda, XVI.
SULTANAHMED CAMİ Yüzyılda devletin önde gelenlerine ait bazı saraylar
inşa edilmiştir (M.Wiener, 2007). Caminin otur-
duğu alanda, aslında Kanuni’nin veziri Semiz Ali
Paşa’nın sarayı bulunmaktadır (Kuban, 2007). Bu
saraylardan bir kısmının yerinde ise daha evvelden
İstanbul’un simge yapılarından biri olan ve Fa-
bir Bizans Sarayı bulunduğu da günümüze ulaşan
tih ilçesinde bulunan Sultanahmed Camii,
bilgiler arasında yer almaktadır (Kuban, 2007).
H.1018/1026 - M.1609/1617 yılları arasında sul-
Sultanahmed Camii’nin temel kazısı sırasında,
tan I. Ahmet tarafından Mimar Sedefkar Meh-
hafriyattan çıkarılan toprak ve dolgu malzeme-
met Ağa’ya yaptırılmıştır. Hadikat’ül Cevami’de
sinin, Hipodroma nakledilmesiyle, at meydanının
caminin tamamlanma tarihi olan H.1026 / M.1617
kotunun yükseldiği de bilinmektedir (M.Wiener,
rakamının ebced ile yazılı olduğu belirtilmektedir
2007).
(Ayvansarayi, 2001). Bu yapı kompleksi imaret,
Sultanahmed Camii, harim ve avlu olmak üzere
medrese, tabhane, darüşşifa, dar’ül kura, mek-
iki eş parçadan oluşmaktadır. Mimarisinden, taş
tep, arasta, hamam, çeşme ve sebiller, dükkanlar,
işçiliğine, çinisinden, kalem işlerine, hat san-
hünkâr kasrı ve türbesiyle beraber bir külliye olar-
atından ahşap işleme ve maden sanatına kadar
ak inşa edilmiştir (Ahunbay, 1994).
Klasik Osmanlı sanatının pek çok örneğini serg-
Sultanahmed Camii’nin bulunduğu Hippodrom’un
ilemektedir. Banisine atfen Sultanahmed Camii
(At Meydanı) inşasının, M.S. III. Yy’da başlayarak;
adı verilen yapıya, yoğun mavi çini süsleme-
IV. Yy’da, Doğu Roma İmparatoru Konstantinos
leri sebebiyle “Mavi Camii (Blue Mosque)” ismi
zamanında tamamlandığı bilinmektedir. Mey-
de yakıştırılmıştır. Bu yakıştırma, camiyle aynı
dan’da Latin işgali sırasında (1204-1261) önemli
döneme tarihlenen 21043 adet iznik çinisi ve üst
bir yıkım yaşanması ve İmparatorluk sarayının Ay-
kısımlarda farklı dönemlerde değiştirilmiş olması-
vansaray’a taşınması sebebiyle; bu alanın önemini
na rağmen yoğun mavi rengin kullanıldığı kalem
yitirdiği aktarılmaktadır.
işleri nedeniyle uygun görülmüştür(Ziyrek 2009).

Sultanahmed Külliyesi Yerleşim Planı : 1. Cami, 2. Medrese, 3. Sıbyan mektebi, 4. Hamam, 5. Fırın, 6.
İmaret Mutfağı, 7.Darüşşifa, 8. Türbe, 9. Hünkar Kasrı, 10. Arasta (Z.Nayır)
 1. İç Avlu, 2. İç Giriş Kapısı, 3. Müezzin Mahfili, 4. Harim Kapısı, 5.Harim, 6. Hünkar Kasrı,
7. Hünkar Mahfili, 8. Pencereler, 9. Mihrap, 10. Ana Kubbe, 11. Minare, 12. Harim Cümle
Kapısı, 13. Altıgen Şadırvan, 14. Avlu Giriş Kapısı. (Ziyrek; 2009)

Sultanahmet camii’nin tasarımı Osmanlı cami
mimarisi ile Bizans kilise mimarisinin 200 yıllık
sentezinin zirvesini oluşturmaktadır. Komşusu
olan Ayasofya’dan bazı Bizans esintileri içermesinin
yanı sıra geleneksel İslami mimari de ağır basar ve
klasik dönemin son büyük camisi olarak görülür.
Caminin mimarı, büyük usta Mimar Sedefkar Meh-
met Ağa’nın “boyutta büyüklük, heybet ve ihtişam”
fikirlerini yansıtmada başarılı olmuştur.
Çok kubbeli, çok destekli İran ve Arap camilerine
kıyasla Osmanlı camilerinde, müminlerin mümkün
olduğunca büyük ve tek bir kubbe altında toplan-
ması hedeflenmiştir. Bu denli büyük üst örtülerin-
in inşa edilebilmesi için kuşkusuz geometri ve fizik
konularında yetkin bilgi birikimine sahip olmak
gerekmektedir. Bu sebeple yatay ağırlıkların taşın-
ması ve zemine aktarılmasında düşey elemanlar
olan kemerler, sütunlar, payeler ve taşıyıcı özelliğe
sahip duvarlardan faydalanılmıştır. Kare ya da ka-
reye yakın planlı yapıların, kubbelerin dairesel for-
muna geçişinde ise çeyrek kubbe, Türk üçgeni, pan-
dantif gibi mimari öğeler tercih edilmiştir. Mekanı
mümkün olan en fazla kişinin faydalanabilmesi adı-
na genişletme isteği doğrultusunda, yarım kubbel-
erden ve daha küçük geçişlerin sağlanabilmesi için
tonozlardan yararlanılmıştır.
SEDEFKAR MEHMED AĞA
Külliye’nin inşasıyla görevlendirilen Sermimaran-ı
Hassa(İmparatorluk Başmimarı)Sedefkar Mehmed
Ağa’nın Kanuni Sultan Süleyman’ın saltanat döne-
minde, küçük yaşta devşirilerek Acemoğlanlar
Ocağı’na alındığını; 5 yıl ulufesiz(üç ayda bir öde-
nen maaş)olarak ocakta kaldıktan sonra, bir sene
Kanuni Sultan Süleyman Türbesi’nin bahçesinde
bekçilik yaptığını, daha sonra Hasbahçe’ye alınar-
ak (Padişahların resmi ve özel ikametgahları olan
Topkapı Sarayı’nın Bahçesi) burada bir süre musiki
çalıştığını, ancak gördüğü bir rüya üzerine Vişne
Mehmed Efendi adlı bir zata danışarak musikiden
vazgeçip sedefkarlık öğrendiğini, bu sırada saray-
da görevli ehil insanlardan geometri ve mimarlık
öğrendiğini, hatta Başmimar Koca Sinan’la tanışar-
ak ondan öğütler aldığını bilmekteyiz. Mehmed
Ağa’nın çağdaşı ve arkadaşı Cafer Çelebi, mimarlık
terimleriyle beraber onun meziyetlerini ve sanatını
anlattığı Risale-i Mimariye adlı eserinde bu konu-
lara yer vermektedir(Ziyrek 2009).
Mehmed Ağa’nın, Sinan’dan sonra Hassa Başmi-
marları olan Davud ve Dalgıç Ahmed Ağalarla da
tanıştığı kuşkusuzdur. Ancak Mehmed Ağa bir tür
resmi memuriyetle bulunduğu Topkapı Sarayı’ndan
başka, imparatorluğun çeşitli yerlerine de idari
görevlerle gönderilmiştir. Son olarak su nazırlığı
yapan ve oradan imparatorluk mimarlık akademisi
denebilecek Hassa Mimarlar Ocağı’nın başına gel-
erek “Hassa Başmimarı” unvanını almıştır(Ziyrek
2009).
KULLANILAN MALZEMELER
Sultanahmed Camii, klasik dönem camilerinde pek
tercih edilmeyen bir uygulama ile on iki basamak-
lı bir podyum üzerine inşa edilmiştir. Bu şekilde
caminin uzaktan dahi algılanması amaçlanmış ola-
bileceği düşünülmektedir. Yapının duvarları hafif,
işlenmesi kolay bir malzeme olan küfeki taşından
inşa edilmiştir. Risale-i Mi’mariyye’de “seng-i küfe- BRES
ki-i Ayestefanos” denilen küfeki taşının deniz yoluy-
la Ahırkapı’ya getirildiği, buradan at ve arabalarla
inşa sahasına taşındığı anlaşılmaktadır. Beyaz mer-
merlerin Marmara adası’ndan, kırmızı somaki taşı
(porfir) Anadolu Mihaliç’ten ahşap malzemenin
Bartın, Ereğli, İzmit, Karasu, Üsküdar, Rumeli ve Sa-
manlı’dan, kubbe kaplamalarında kullanılan kurşun
malzemelerinse Üsküp ve Sidre Kapsa’dan getirildiği
bildirilmektedir.
Sultanahmet Camii sütunlarında kullanılan taşlar PUDING
arasında mermer, granit ve somaki taşı olduğu
bildirilmektedir (Ziyrek,2009). Risale-i Mi’mari-
yye’de somaki taşı “porphyry” yani porfir olarak
addedilmektedir.
Külliye toplam masraflarının bulunduğu 42 nolu
defterde kırmızı renkli taş 5112 nolu belgede ise
Mihaliç’ten gelen kırmızı kemer taşı ifadeleri bu-
lunmaktadır. Günümüz jeolojik bulgularına göre
Mihaliççık - Eskişehir’de konglomera kaynakları
bulunmaktadır (Kaplan, 2000). İnşaat defterinde
kırmızı renkli taşın kalıp, kemer, kürsü, pahlu, ve MERMER
sütun olarak cami avlu revaklarında ve dış yan sofa
revak kolonlarının bazılarında kullanıldığı bildiril-
mektedir. Bu bilgilerden hareketle, iri taneli taşların
puding taşı olduğunu söylemek mümkündür.
Puding ve Breş taşları genel olarak “konglomera”
başlığı altında incelenmektedir. Buna göre, kon-
glomeralar tane boyları 2 mm. den büyük parçaların
çeşitli doğal çimentolar ( matriks ) ile birleşmesi so-
nucu oluşurlar. Konglomeralar bileşenlerini oluş-
turan tanelerin köşeli ve yuvarlak oluşlarına göre KIRMIZI GRANIT
Breş ve Puding olarak iki grupta toplanır. Taneleri
daha yuvarlak olanların puding, daha köşeli olan-
ların ise breş taşı olduğu bilinmektedir (Öztank, N.;
Türkmen, F; 2011) .
Cami avlusu; beyaz mermer, somaki(porfir) ve pu-
ding taşlarından yontulma 26 sütuna sahiptir. Bu
sütunların kemerleri tarafından taşınan 30 adet
kubbeyle oluşturulmuş bir revak ile dört yönde
çevrelenmiştir.
PORFIR (SOMAKI)
ÖZTANK, N.; TÜRKMEN, F.; “Mermer-kireçtaşı ve konglomeraların yapılarda kullanımını denetleyen parametreler”
Türkiye III. Mermer Sempozyumu Bildiri Kitabı, s: 123, 3-5 Mayıs 2011, Afyon

KİBİCİ, Y.; YILDIZ, A.; BAĞCI, M. “Afyon Kuzeyinin Jeolojisi ve Mermer Potansiyelinin Araştırılması” Türkiye III.
Mermer Sempozyumu Bildiri Kitabı, s: 81, 3-5 Mayıs 2011, Afyon

EMİR, E. “Sarıcakaya Granitlerinin Fiziko-Mekanik özellikleri ve değerlendirilebilirliği”, Yüksek Lisans Tezi , Osmanga-
zi Üniversitesi Maden Mühendisliği Anabilim Dalı, Ocak 2013, Eskisehir.

YOUNGER,P.; ROBINS, S. “Mine water hydrogeology and chemistry” Geological Society Special Publication vol: 198,
UK.
SULTANAHMED CAMİİ SÜTUNLARININ TASNİFİ VE YORUMLANMASI

Bu çalışmada Sultanahmed Camii’nde bulunan sütunlar, sütun başlıkları, üretim malzemeleri ve yapı
içindeki konumlandırılmalarına göre incelenmektedir. Yapıda harim, iç ve dış avlular ayrıca yan revaklar
dahil olmak üzere toplam 214 adet sütun, 20 adet gömme sütun, 4 adet fil ayağı ve harimde 8 adet küçük fil
ayağı formlu sütun bulunmaktadır. Bu sütunlar formları, üretim malzemeleri ve başlıklarına göre farklılık
göstermektedir. Bu farklılıkların sebebinin anlamlandırılabilmesi için yapı planı üzerinde tasnif çalışma-
ları gerçekleştirilmiştir. Sütunlar ilk olarak formlarına göre tasnif edilmiştir. Ardından formlarına göre
sütunlar malzemelerine ve kullanıldıkları alana göre tasnif yapılmıştır. Son olarak sütun başlıklarına göre
tasnif gerçekleştirilmiş ve başlık türleri de kendi aralarında gruplara ayrılmıştır. Tasnif çalışmaları plan
üzerinde katmanlar halinde gösterilmektedir.
Çalışmanın son bölümünde, tüm incelemeler sırasında elde edilen veriler ve literatür bilgileri ışığında
sütunların yapıdaki konumlandırılmaları üzerine yorumlara yer verilmiştir.
1.DIS AVLU
Cami mekanının üç tarafı dış avlu duvarlarıyla,
güney duvarı ise arastayı oluşturan dükkanlar di-
zisi ile çevrelenmektedir. Dış avlu’ya kuzey ve doğu
yönlerinde üçer; güney yönünde iki adet olmak
üzere toplam sekiz adet kapıdan sağlanmaktadır.
Bu kapılardan en önemlisi kıble ekseninde yer alan
ana kapıdır. Bu prestijli anıtsal kapı, Hippodrom’un
spina adı verilen yarış kulvarlarının güneyine açıl-
maktadır. Ayasofya’nın karşısında yer alan doğu
kapısı da geçmişte olduğu gibi günümüzde de geçiş
için yoğun olarak kullanılmaktadır. Bu kapının he-
men güneyinde, iki katlı sıbyan mektebinin yanında
bugün aktif olmayan bir kapı bulunmaktadır. Doğu
yönünde ise Sultanahmed Camii’nin banisinin
defnedildiği türbe ile medrese yolu denilen dar yol
arasında bir geçiş bulunmaktadır. (Ziyrek 2009).
formlu mermer gövdeler üzerine, mermer baklavalı
sütun başlıkları kullanılmıştır.
Harimin etrafını çevreleyen revakların ilk katında,
mermer ve kırmızı granitten daire formlu gövdeler
üzerine, bilezikli ve yine mermerden mukarnaslı
sütun başlıkları oturtulmuştur.
Mermerden ve granitten üretilen sütunlar belli
bir sıra dizisini takip edecek şekilde yerleştirilm-
iştir. Harim revaklarının ikinci katlarında bulu-
nan sütunlar yine aynı sırayı takip etmekle birlikte;
bu katta granit gövdeli sütunların yerini puding
taşından üretilen sütunların aldığı ve ayrıca sütun
başlıklarının da baklavalı desenli mermer başlıklar
olarak tercih edildiği görülmektedir.

DIS AVLU, REVAK VE GIRIS SUTUNLARI

Dış avlu sütunları, abdeshane, giriş kapıları ve re-
vaklarda farklılık göstermektedir. Abdeshane
sütunlarının tamamı kare planlı olarak mermerden
üretilmiş ve üst kısımlarında yine mermer bakla-
valı sütun başlıklarına yer verilmiştir. Abdeshane
sütunlarında kaide kullanılmazken, gövdeyi başlığa
bağlayan kısımda bronz bileziklere yer verilmiştir.
Abdeshane ve üstünde yer alan revaktaki sekizgen
formlu sütunlarin başlıklarında tercih edilen bak-
Harim 1. kat revak sutunlari Harim 2. kat revak sutunlari
lava motifi ile, kare formlu sütunlarin başlıkların-
da tercih edilen baklava motifleri birbirlerinden
farklıdır. Kare planlı sütunların başlık kısımları
daha geniş olduğundan daya yayvan baklavalar kul-
lanılmışken, sekizgen formlu sütunların çapı daha
küçük olduğu için, küçülen başlıklarda daha üçgene
yakın formda sıkışık baklavalar kullanılmıştır.
Harime giriş kapılarında, sütunların gövde kısmı
daire formunda ve kırmızı granitten üretilerek,
başlıklarda mermer mukarnaslar tercih edilmiştir.
Ayrıca giriş sütunlarında mermer kaide ve bronz
bilezikler de kullanılmıştır.
Harim girişlerinde yan duvarlarda gomme sutun-
lar yarım daire planlı olarak mermerden üretilm-
iştir. Başlık kısımlarında mermer mukarnas tercih
edildiği görülmektedir.
Dış revaklarda birbirinden tamamen bağımsız sütun
gövdesi, başlığı ve taş seçimi yapıldığı görülmekte-
Abdeshane ve abdeshane Harim girisleri sutun ve
dir. Buna göre iç avluyu çevreleyen dış paralelde, ab- yonunde bulunan revaklarin gomme sutunlari
deshanelerin üstünde yer alan revaklarda sekizgen sutunlari

DIŞ AVLU SÜTUN BAŞLIKLARI
Dış avluda simetri ve form uyumuna dik-
kat edilmek üzere mukarnas be baklavalı
sütun başlıkları bir arada kullanılmıştır. Dış
avluda bulunan baklavalı sütun başlıkları iki
farklı forma sahiptir. 1. Tip baklavalı sütun
başlıkları daha yayvan ve pararlelkenara
yakın formlarda görülürken; 2. Tip bakla-
valı sütun başlıkları daha sık ve sivri uçlu
bir görünüşe sahiptir. 3. Tip baklavalı sütun
başlıkları ise 1 ve 2. tipler gibi ne çok sık ne
de çok yayvandır. 3.Tip sütunlar daha ortala-
ma baklavalardan oluşturulmuştur.
Aynı şekilde dış avluda bulunan skalaktitli
mukarnaslar da girişte ve revaklarda farklı
formlarda kullanılmıştır. Harim girişlerinde
bulunan 1. tip mukarnaslar 5 sıradan oluş-
maktadır. En alt sırada iz düşümüne benzer
çizgiler, üzerindeki sırada mukarnas girinti
ve çıkıntıları yer almaktadır. Üçüncü sıranın 1. Tip Baklava 2. Tip Baklava 3. Tip Baklava
köşelerinde ise birer adet küçük sarkıt- Deseni Deseni Deseni
lar bulunmaktadır. Üst sıralar ise daha düz
bırakılmıştır.
2. tip mukarnaslar, 4 sıradan oluşmaktadır.
En alt sıra yine iz düşümüne benzer çizgiler-
le devam etmektedir. İkinci sıranın köşeler-
inden birer adet kalın sarkıtlar inmektedir.
Bu mukarnaslar harim revaklarında kul-
lanılmıştır. 1. Tip Mukarnas 2. Tip Mukarnas

Güney Batı
Abdeshane Sütunları
1. Kat Revak Sütunları

Revak Sütunları
2. Kat Revak Sütunları

Kuzey
Batı

Revak Sütunları
2. Kat Revak Sütunları
Kuzey Doğu
Abdeshane Sütunları
1. Kat Revak Sütunları

1. TIP BAKLAVALI
MERMER KOYU MERMER PUDİNG
2. TIP BAKLAVALI 1. TIP MUKARNASLI
KIRMIZI GRANIT YEŞİL PORFİR
BREŞ 3. TIP BAKLAVALI 2. TIP MUKARNASLI
(SOMAKI)
Yorum:
Abdeshane bölümünde sütunların yapı geneline göre
daha özensiz olduğu görülmektedir. Sütun gövdeleri
mermerden ve daha kaba, kare planlı bloklar halinde
üretilmiştir. Sütun başlıklarında yine daha basit bir
motif olan baklava deseni uygulanmıştır. Bu durum
alanın dar ve alçak olmasından kaynaklandığı gibi,
abdeshanede yoğun işçilik gerektirecek, pahalı mal-
zemelerin kullanılmasına gerek duyulmadığını da
göstermektedir.
Sekizgen formlu sütunlar, abdeshanede bulunan
kare planlı iki sütunun arasına ikişer tane gelecek
biçimde yerleştirilmiştir. Revak üst örtüsünün
yükünü ince sütunlarla, alt kattaki kaba kare plan-
lı blok sütunlara iletmektedir. Abdeshane sütun
gövdelerinin prizma formlu olması sebebiyle, he-
men üst kısmında yer alan revağa ait sütunların
da prizma formlu tercih edilmiş olması son derece
mantıklıdır. Zira, köşeli forma sahip sütunların he-
men üzerine silindirik sütunların kullanılması ani
bir geçiş oluşturacağından muhtemelen bütünlüğün
kaybolmasına yol açardı. Kare formlu sütunların
üst katta da devam etmesi aynı şekilde uzaktan
görünüşte özensiz bir duruş sergilerdi. Bu sebep-
lerden ötürü, bu revakta silindirik forma yakın 8
köşeli sütunların kullanılmıştır. Estetik açıdan daha
ince işçilik görünümüne sahip olmakla birlikte, alt
kısımla olan bütünlüğü de sağlamış bulunmaktadır.
Abdeshanede kullanılan baklavalı sütun başlıklarının
revakta da kullanılmış olması muhtemelen yine
bütünlüğü bozmamak adına gerçekleştirilmiştir.
Kapı girişleri en çok göz önünde bulunan bölgel-
er olduğundan bu bölgelerde hem malzeme olarak
daha pahalı hem de süsleme açısından daha ince
işçilik gerektiren mukarnaslı başlık ve granit sütun
gövdeleri kullanılmıştır. Granit gövdelerin kapı
girişinde sağlamış olduğu başka bir avantaj ise üst
örtüde bulunan yarım ve çeyrek kubbe yüklerini
taşıyabilecek basınç dayanımına sahip olmasıdır.
Daha önce verilen literatür bilgilerine göre, bu yapı-
da kullanılan taşların dayanıklılık sıralamasında
ikinci sırada yer alan bu kayaç türünün hem yük
taşıyıcı hem de estetiği tamamlayıcı özelliği sebebi-
yle tercih edilmiş olabileceği söylenebilir. Bu sayede
kapı girişinde bulunan yükü, minimum sütun sayısı
ile zemine aktarmak mümkün olmuştur. Yan duvar-
larda bulunan gömme sütunlar ise yüksek ihtimalle
yalnızca dekoratif amaçlı kullanılmıştır.
Harim revaklarının 1. Katında, giriş kapısına uyum
sağlayan düzende mermer ve granit taşları ile, yine
süslü mukarnas başlıklar kullanılmıştır. Böylece
kapı ile bir bütünlük sağlanmıştır. Granit, sıkı iç
yapısı nedeniyle günümüz teknolojisi ile dahi zor
çıkartılan ve işlenen bir kayaç olarak bilinmektedir.
2. Kat revakta granit yerine puding taşı kullanılması
renk açısından uyum sağlamıştır. Ancak muhteme-
len 2. Katta puding taşının kullanım amacı estetik
kaygıdan çok, puding taşının düşük yoğunluğuna
bağlı olarak, nispeten daha hafif bir taş olmasından
kaynaklanmaktadır. Böylece 1. Kat sütunlarına ek-
stra yük binmesinin önüne geçilmiştir. Üst katlarda
kullanılan ve basınç dayanımı düşük olan puding
taşı, kubbe yükünü hemen altında bulunan granit-
lere ve oradan da zemine iletmektedir. Yük kemerler
kullanılarak bölünmekte ve bu sütunlar yardımıyla
rahatça zemine aktarılmaktadır.
7 yıl gibi kısa bir sürede bitirilmiş böylesine görkem-
li bir yapıda bütünlüğü bozmadan ve yük dağılımını
dengeleyerek malzemelerin üretim süresinden ve
maliyetten kısmak şüphesiz oldukça büyük bir us-
talık gerektirmektedir. İkinci kat revakta ve fazla göz
önünde olmayan bölgelerde granit-porfir gibi sert
kayaçlar yerine, kolay işlenebilen bir taş olan pud-
ingin kullanılması, aynı alanlarda mukarnas yerine
baklavalı başlıkların tercih edilmesi böyle bir sonu-
ca varmamızı sağlamaktadır.
Abdeshane ve Üstündeki Revak Sütun-
larının Yerleşimi
 Kuzeydoğu Cephesi Harim Kapısı

1. Kat Harim Revağı Kuzeydoğu Cephesi

1. Kat ve 2. Kat Harim Revaklarının Görünümü

Güneybatı Cephesi
İÇ AVLU SUTUN BASLIKLARI

Bu bölümdeki tüm sütun başlıklarında mer-

mer staktitli mukarnaslar tercih edilmiştir.
Tipolojik olarak 3 farklı çeşit mukarnas
görülmektedir. Bunlardan biri tamamen
farklı iken, diğeri bazı sütunlarda kendi
içinde gruplara ayrılabilecek değişiklikler
göstermektedir. 3. Tip Sütun başlığı
3. tip mukarnaslar aşağıdan yukarıya 6 sıra
olarak düzenlenmiştir. 3. sıranın köşelerinde
ikişer adet sarkıt yan yana getirilmiştir.
4. tip mukarnaslar, aşağıdan yukarıya 5 sıra
olarak oluşturulmuştur. İşdüşümüne ben-
zer çizgiler şeklinde düzenlenen ilk sıranın
hemen üzerinde 20 adet sarkıt ile oluşturu-
lan ikinci sıra, sütunun etrafını ikinci bir
bilezik gibi çevrelemektedir. Üçüncü sırada
ise yalnızca köşelerde birer adet sarkıt kul-
lanılmıştır. 4. Tip Sütun başlığı
5. tip mukarnaslar da aşağıdan yukarıya doğ-
ru 5 sıra şeklinde oluşturulmuştur. İlk bakışta
ikinci tip mukarnaslar ile oldukça fazla ben-
zerlik göstermektedir. 2. tipte olduğu gibi 3.
tipte de ilk sıranın üzerinde sütun başlığını
çevreleyen 20 adet sarkıt bulunmaktadır. An-
cak bu tip sütun başlıklarında üçüncü sıra-
da sarkıt bulunmazken, dördüncü sıranın
köşelerine birer adet sarkıt yerleştirildiği
görülmektedir. Tüm mukarnasların en üst
5. Tip Sütun başlığı
sırasında bir sıra alın düzlüğü bırakıldığı
görülmektedir. 3. tip sütun başlıklarında ise,
bu düzlüğün üstten 2 sırada bırakılmış old-
uğu anlaşılmaktadır.
6. Tip mukarnaslar yalnızca şadırvan sütun-
larında kullanılmıştır. aşağıdan yukarıya 7
sıra halinde tasarlanan başlığın 4. sırasının
köşelerine sarkıtlar yapılmıştır. Sarkıtlar,
karşılıklı 2 köşede 1’er; diğer köşelerde ise
3’er adet olacak şekilde düzenlenmiştir.
6. Tip Sütun başlığı
 İÇ AVLU SÜTUN BAŞLIKLARININ TÜRLERİNE GÖRE TASNİFİ

Ic Avlu

MERMER PUDİNG 3. TİP MUKARNAS 5. TİP MUKARNAS

YEŞİL PORFİR
KIRMIZI GRANIT (SOMAKI) 4. TİP MUKARNAS 6. TİP MUKARNAS
Yorum: granit olarak kullanılmıştır. Simetrinin bozul-
maması adına güneydoğu köşelerinde kırmızı gran-
İç avluda birbirinden farklı özelliklere sahip it kullanılırken, kuzey batı köşelerinde yeşil porfir
taşlar, mukarnaslar ve sütun bilezikleri kullanıldığı kullanılmıştır. Esas yükün bindiği bölgeler olan
görülmektedir. Plan üzerinde ilk bakışta dikkat galeri köşeleri ve ortalarında yeşil porfir kullanıldığı
çeken, sütun başlığı türlerinin taş türlerine göre gözlemlenmektedir. Bunların aralarına ise birer
düzenlenmiş olduğudur. Sütun başlıklarında ter- adet mermer sütun gövdesi serpiştirilmiştir. Pud-
cih edilen farklı mukarnas stilleri, taş türüne göre ing gövdelerin ise yalnızca önemli bölümlerde kul-
düzenlenmiştir. Buna göre, galerilerde bulunan lanıldığı göze çarpmaktadır. Bu bilgilerden hareke-
mermer sütunların tamamında 3. Tip mukarnaslar; tle, ana taşıyıcı malzeme olarak porfir ve granitin
Kırmızı renkli taşların tamamında (granit ve pud- seçildiği, mermer ve pudinglerinse dekoratif amaç-
ing) 4. Tip mukarnaslar; yeşil porfilerin tamamın- la tercih edildiği göze çarpmaktadır. Bu durumda
da ise 5. Tip mukarnaslar kullanılmıştır. Taş türüne özellikle dekoratif taşlar üzerinde kullanılmış sütun
bağlı kurgulanan bu düzen, şadırvanda farklı bir başlıkları da muhakkak daha özenli işlenen ve ince
düzene dönüşerek; sadece bu alana özel olan 6. Tip çalışma gerektiren türler olmalıdır.
mukarnaslar, taş türüne bakılmadan kullanılmıştır. Puding gövdeli sütunların özel sütunlar olduğunu
Şadırvanda da kendi içinde bir simetri olduğu gösteren başka bir bulguya, sütun bileziklerinde ras-
görülmektedir. Altıgen formlu şadırvanın güney- tlanmaktadır. Puding gövdeli kaide bileziklerinde
batı-kuzeydoğu eksenindeki karşılıklı köşelere mer- dekoratif işlemeler bulunmaktadır. Dekoratif işle-
mer sütunlar yerleştirilmiştir. meli bilezikler giriş kapılarında bulunan sütunlar-
Yüzyılların verdiği yıpranma ile günümüzde ren- da yer almaktadır. Bunların arasından Kuzeydoğu
kler ilk bakışta gözümüze çarpmasa da; iç avluya kapısında bulunan düz bilezikli granit sütunun
açılan tüm kapı girişlerinde göz alıcı kırmızı renk- bronz bileziğinde ise, mimar imzası olabilecek ka-
li taşların tercih edildiği görülmektedir. Bu taşların zımalara rastlanmıştır.
zamanla renklerini ne kadar yitirdiklerini, iç meka-
nda daha korunaklı olarak günümüze ulaşan aynı
tür taşları gözlemleyerek anlamak mümkündür.
Özellikle kıble eksenindeki (at meydanına açılan)
kapıda mükemmel agrega desenleriyle kırmızı pu-
ding taşları kullanılmıştır. Basınç dayanımı, yoğun-
luk gibi özelliklerinin düşük olmasına rağmen bu
kapıda bu taşın kullanılması, bu girişin önemli bir
giriş olduğunu göstermektedir. Aynı eksende ha-
rime giriş kapısında yine kırmızı renkli granitler
kullanılırken, harimin hemen girişinde karşılıklı
iki adet puding taşı ve bunların hemen önünde
karşılıklı iki adet granit sütun kullanılmıştır. Pu-
ding-granit-puding-granit şeklinde devam eden
eksenin tam karşısında mihrab her almaktadır. Bu
sütunların mukarnaslarının da özenilerek hazır-
landığı görülmektedir. Bu gözlemlere dayanarak,
yapının inşasında kıble eksenine ayrı bir önem ver-
ildiği sonucunu çıkartmak mümkündür.
İç avluda sütunların taş türlerine göre dizilimlerine
baktığımız zaman, çift yüklerin bindiği köşelere,
granit ve porfir taşlarının yerleştirildiği görülmek-
tedir. Bu sebeple muhtemelen yine önemli bir giriş
kapısı olan kuzeydoğu kapısında karşılıklı iki adet
sütundan birinin gövdesi puding taşıyken, diğeri İç Avlu Galerileri
İç Avlu Genel Görünüm

İç Avlu Gravürü
3. HARİM
Harim 64 metre uzunluğunda, 72 metre genişliğinde
tasarlanırken; harimi örten kubbe 23,50 metre
çapında düzenlenmiştir. Kubbenin yerden yük-
sekliği ise 43 metredir ve 4 adet 5 metre çapında
silindir formlu fil ayağı tarafından taşınmaktadır.
Ortadaki bu büyük merkezi kubbeye, dört yönde
eklenen dört yarım kubbe ile mekan genişletilm-
iştir. Dört yöne gerçekleştirilen bu genişletmeye
ek olarak üçer çeyrek kubbe eklenmiş böylece elde
edilebilecek en geniş alana ulaşılması sağlanmıştır.
Dört yanda köşelerde kalan mekanlar içinse dört
kubbe kullanılarak; yaklaşık kare planın üst örtüsü
tamamlanmıştır(Ziyrek 2009).
Harim mekanı duvarlara ve kubbe eteğine açılan 260
pencere ile ferahlatılmıştır. Harimin kıble cephesi
hariç, üç tarafı yerden hafif yükseltilmiş galeri me-
kanı ile çevrelenmiştir. Kemerli sütunlarla harim-
den ayrılan bu galerilerin üst katı da yine üç yönde
fevkani bir düzenlemeye tabi tutulmuştur. Üst galeri
aynalı tonozlarla örtülmüştür. Bu şekilde harimin
üç yöne daha fazla genişlemesi sağlanmış, fevkani
düzen sayesinde de kişi sayısının arttırılması hede-
flenmiştir(Ziyrek 2009).
Hünkar mahfili zeminden sütunlara atılan kemer-
lerle yerden yükseltilmiş olarak, caminin güney-
doğu köşesinde yer almaktadır. Bir tarafı üst kat
galerisiyle birleşik olarak mihraba doğru girinti
yapmaktadır. Bu kısımda hünkara özel beyaz mer-
mer mihrap bulunmaktadır. Mahfilin alt kısmında
camiinin ilk inşa döneminden kalma ahşap üzerine
ince kalemişi ve altın yaldız bezemeler bulunmak-
tadır(Ziyrek 2009).
HARİM SÜTUNLARI
Harim bölümü giriş, galeriler, müzezzin mahfili ve
hünkar mahfili olmak üzere 4 bölüm halinde in-
celenmiştir.
Harime 3 adet giriş kapısı bulunmaktadır. Bunların
ikisi dış avludan, biri ise iç avludan girişi sağlamak-
tadır. Gübeybatı cephesinde bulunan kapı girişinde
karşılıklı iki adet granit gövdeli sütun bulunurken,
kuzeybatı girişinde karşılıklı iki sütundan birinin
gövdesinde granit diğerinde ise puding taşı kul-
lanılmıştır. Bu durum aynı eksende bakıldığında;
dış avludan iç avluya giriş kapısında da aynıdır.
Benzer bir simetri güneydoğu-kuzeybatı eksen-
indeki harim ve iç avlu kapısında da kullanılmıştır.
Kıble eksenindeki iç avlu kapısı gibi, iç avludan ha-
rime giriş kapısında da karşılıklı iki adet puding taşı
ve bunların hemen önünde iki adet granit taşı gövde
kullanılmıştır. Yapının genelinde olduğu gibi harim-
de de gömme sütunlar mermer gövdeli olarak kul-
lanılmıştır. Sütunlar kaidesizdir. Sütun başlıklarında
bronz bilezikler kullanılmıştır.
PUDING GRANİT MERMER
Harimin ortasında dört adet yivli, mermer fil ayağı
bulunmaktadır. Galerilerde toplam sekiz adet olmak
üzere, bu fil ayaklarının minyatürleri kullanılmıştr.
Minyatür fil ayakları orta galerilerde ikişer adet kul-
lanılırken; arka saflardaki köşe galerilerde de birer
adet kullanılmıştır. Galeri bölümlerinde miyatür fil
ayaklarının aralarında belli bir simetriyi takip et-
mek koşuluyla puding taşı ve granit gövdeli sütunlar
kullanılmıştır.
Müezzin mahfili, tamamı mermer gövdeli ve sekiz-
gen formlu sütunlardan oluşturulmuştur. Bu sütun-
larda sütun başlığı kullanılmamıştır.
Hünkar mahfilinde karşılıklı beşer adet olmak
üzere toplamda on adet sütundan oluşmaktadır. Bu
sütunlar dört adet kırmızı puding gövdeli sütunun
karşılığına 4 adet mermer sütun gelecek şekil-
de yerleştirilmiştir. Minbere bakan son iki sütun
gövdesinde ise koyu renkli farklı iki taştan gövdel-
er tercih edilmiştir. Bu taşların biri breş taşıyken,
diğeri koyu renkli mermerdir. Harim genelinde
hiçbir sütunda kaide kullanılmamışken, bu sütun-
larda ufak kaideler olduğu görülmektedir.

Filayağı

Hünkar Mahfili Sütunları

Minyatür Filayağı

Hünkar Mahfili Hünkar Mahfili Müezzin Mahfili

Renkli Mermer Breş
HARİM SÜTUN BAŞLIKLARI

Harim bölümünde 4 farklı çeşit mermer

mukarnas sütun başlığı görülmektedir.
Bunlardan ilki iç avlu girişinde bulunan
7. tip mukarnastır. Bu mukarnas 5 sıradan
oluşan yarım yıldız formlarıyla çevrelen-
miştir. 4. sırada her yüzde dört adet olmak
üzere toplam oniki adet sarkıt bulunmak-
tadır.
8. tip mukarnaslar harim genelinde kul-
lanılan mukarnas türüdür. 4 sıradan oluş-
makla beraber, ikinci sıranın köşelerinde
birer adet sarkıt bulunmaktadır.
9. tip mukarnas, harim revaklarında 7. Tip Mukarnas
kullanılan 1. tip mukarnasları andıran Hünkar
özelliklere sahip olsa da, üçgen prizma-
larının girintili-çıkıntılı alanları arasında Güney
Doğu Cephesi
farklılıklar göze çarpmaktadır.
10. tip mukarnas tüm yapıda kullanılan
sütun başlıklarından farklı yapıda ve tek

Sivri köşeler ve çıkıntılardan ziyade, daha Müezzin

başlığı üç sıradan meydana gelmektedir.

Köşelerinde birer adet küçük çiçek for-
munda sarkıtları bulunmaktadır.

8. Tip Mukarnas

7.TİP MUKARNAS
MERMER KOYU MERMER PUDİNG
8.TİP MUKARNAS
KIRMIZI GRANIT YEŞİL PORFİR
BREŞ
(SOMAKI) 9.MUKARNAS

9. Tip Mukarnas

Yorum
Tüm Osmanlı ibadethanelerinde olduğu gibi, Sul-
tanahmed Camii’nde de Harim bölümüne ayrı bir
özen gösterilmiştir. Müminlerin çoğunun, özel-
likle de hünkar ve devletin önemli kesimlerinin bu
alanı kullanıyor olması ve esas ibadet alanı olması
şüphesiz bu durumdaki en büyük etkendir. Tama-
mı kıymetli malzemeler ve ince işçilik ürünleriyle
hazırlanmış bu bölümde, bir takım hiyerarşik düzen
örneklerine rastlamak mümkündür.
Ana kubbenin esas yükü mermerden yapılma 4
adet fil ayağı ve yine mermerden toplamda 8 adet
silindir formlu payeler tarafından taşınmaktadır.
Bu payeler üst katta düz silindir formuyla devam
ederek kemerlere bağlanırken; alt katta devam eden
uzantılarına yivli fil ayağı görünümü verilmiş ve
köşelerinde mekan geneline hakim, sarkıtlı mukar-
naslardan uygulanmıştır. Ayrıca silindir formlu fil
ayağı ve payelerin ilk defa bu yapıda kullanıldığı da
bildirilmektedir (Ziyrek,2009). Galeri sütunlarının
dizilimine bakıldığı zaman, iki paye arasında ikişer
adet puding gövdeli sütun kullanıldığı görülmek-
tedir. Payelerle gömme mermer sütunlar arasında
ise bir adet granit gövdeli sütun tercih edilmiştir.
Nitekim granitler yine ağırlığın daha fazla bineceği
köşelere yakın alanlarda tercih edilmiştir.
Bu düzenin yalnızca kuzeydoğu cephesinde bozu-
lduğu görülmektedir. Bu cepheki kapı girişinde,
aynı eksende bulunan iç avlu girişinde olduğu gibi
bir köşede puding göve kullanılırken, karşısın-
da granit gövdeli sütun kullanılmıştır. Eksen ba-
zında bakıldığı zaman, kendi içinde bir simetri
oluşturulduğu izlenimi uyanmaktadır.
Yapı içinde kullanılan sütun başlıklarının dağılımı
iç avludakinden farklı olarak sütun türüne göre
değil, revaklarda olduğu gibi alan geneline göre
endekslenmiştir. Nasıl ki 2. Kat revaklarda taşa
bakılmaksızın baklava desenli, 1. Kat revaklarda
yine taşa bakılmaksızın aynı tip mukarnas desenleri
kullanılmışsa; harim galerileri genelinde de tek tip
mukarnas kullanılmıştır. Ancak yine bu düzeni bo-
zan tek durum kıble ekseninde bulunan kapılardaki
puding gövdeli sütunlar üzerine yerleştirilmiş olan
sütun bağlıklarıdır. Tüm eksende olduğu gibi bu-
rada da hem taş bakımından hem de sütun başlığı
bakımından ince işçilik gerektiren zarif tercihler
yapıldığı görülmektedir. Bu bakımdan, sütunların
yapı içindeki dağılımındaki hiyerarşik düzende kı-
ble ekseninin önemli bir yere sahip olduğu sonucu-
na varılmaktadır.
Farklı sütun başlıklarının kullanıldığı diğer bir alan
ise, hünkar mahfilidir. Hünkar mahfili, harim gene-
linde en çok süslenmiş alanın bu alan olduğu göze
çarpmaktadır. Trabzanları ayrı bir özenle işlendiği
gibi, hünkar mahfilinin alt kısmı da kalemişleriyle
bezenmiştir. Aynı şekilde Puding ve mermer taşları
karşılıklı olarak dizilmiştir. Burada dikkat çeken en
önemli husus, hünkar mahfilinin mihraba bakan
tarafında en önde duran ve farklı taşlardan gövde-
leri olan iki adet sütundur. Mermer sütunların
oluşturduğu sırada en önde yer alan mermer, daha
koyu renkli farklı bir mermer türünden seçilmiştir.
Puding gövdeli sütunların bulunduğu sıranın en
önünde yer alan sütun ise, puding gibi konglom-
eralar sınıfında yer alan koyu renkli breş taşından
üretilmiştir. Bu iki sütun tüm yapı genelinde yalnız-
ca hünkar mahfiline özel olarak kullanılmıştır. Özel
taşların bulundukları alanda belli bir simgesel özel-
lik taşıdıkları aşikardır. Örneğin, hünkarın tek ve
eşsiz olduğunu vurgulamak amacıyla bu taşlar, yapı
genelinde tek ve eşsiz olarak hünkar mahfilinde kul-
lanılmış olabilir.
Teknik açıdan bakıldığında, taş renkleri farklı ve
özel olarak seçilmiş olsa da, türleri bakımından takip
ettikleri sırada bulunan kayaçla aynı sınıfa mensup
oldukları görülmektedir. Mermer sütun sırasında
koyu mermer, puding sırasında breş (konglom-
era) kullanılmış olması fiziksel özelliklerine dikkat
edildiği anlamını taşımaktadır. Bilindiği üzere farklı
tür taşların farklı çalışma özellikleri bulunmaktadır.
Yani estetik ve hiyerarşik düzen sağlanırken, teknik
açıdan da uyumun sağlandığı gözler önüne seril-
mektedir.
Harimin en sade kısmı müezzin mahfilidir. Tamamı
altıgen formlu ve başlıksız mermerlerden üretilm-
iştir. Daha önce de literatür bilgilerinde değinildiği
üzere, Osmanlı Devleti ibadet alanlarında insanlar
mümkün olduğunca büyük ve tek bir kubbe altın-
da toplanmaya çalışılmıştır. İslam dini kökeninde
ayrımcılık ve statü tamamen yok sayılmakta ve ilk
dönem camilerinde tüm cemaat hiyerarşik düzen
olmaksızın yan yana namaz kılmaktadır. Zira allah
katında devletin önce gelenleri ve halktan insanlar
arasında hiçbir fark bulunmamaktadır. Ancak zam-
anla bu anlayış değişmiş ve önce hünkar mahfili
ayrılmış, arkasından da, erkan sahibi insanlar için
müezzin mahfili yapılmıştır (Ziyrek,2009). Cemaat
ile müezzin mahfilini kullanan kişiler arasındaki
ayrımı mümkün olduğunca minimumda tutmak
amacıyla, müezzin mahfili sade tutulmuş olmalıdır.
Başka bir açıdan bakıldığında ise, zaten hünkar
gibi ayrı bir alana sahip olan bu şahısların bulun-
duğu alanın, hünkar mahfili kadar süslü bir alanda
bulunuyor olması; müezzin erkanının hünkara eş/
yakın tutulduğu anlamının çıkartılmasına sebep
olabilirdi. Bu iki önemli çizgi arasında dengenin
sağlanabilmesi için gerçekleştirilebilecek en akıl-
cıl çözüm; müezzin mahfilinin sade ancak şık bir
dizayn ile inşa edilmesinde bulunmuş olmalıdır.
Harim genelindeki süsleme ve malzeme hiyerarşis-
ine bakıldığında, en üstte hak’kı temsil eden mihrap,
hemen arkasından kıble ekseni, ardından hünkarın
bulunduğu mahfil, ve son olarak süsleme açısından
eşit olarak değerlendirilebilecek müezzin mahfili ve
cemaat bölümleri şeklinde bir sıralama gerçekleştir-
ilebilir.
Yapı geneline aynı sıralama gerçekleştirilirse, baş-
ta tabii ki harim alanı olmak üzere, sütunlar ve
başlıkları bazında ikinci sırada iç avlu, arkasından
harim revakları, daha sonra 2.kat revaklar ve en son Hünkar Mahfilinden Görünüm
dış avlu revaklarının geldiği söylenebilir.

Harim Genel Görünüm

KAYNAKLAR,

ZİYREK, A., “Sultanahmed Camii”, 2009, İstanbul.

YOUNGER, P.; ROBINS, S. “Mine water hydrogeology and chemistry” Geological Society Special Publi-
cation vol: 198, UK.

KİBİCİ, Y.; YILDIZ, A.; BAĞCI, M. “Afyon Kuzeyinin Jeolojisi ve Mermer Potansiyelinin Araştırılması”
Türkiye III. Mermer Sempozyumu Bildiri Kitabı, s: 81, 3-5 Mayıs 2011, Afyon

EMİR, E. “Sarıcakaya Granitlerinin Fiziko-Mekanik özellikleri ve değerlendirilebilirliği”, Yüksek Lisans

Tezi, Osmangazi Üniversitesi Maden Mühendisliği Anabilim Dalı, Ocak 2013, Eskişehir.

ÖZTANK, N.; TÜRKMEN, F.; “Mermer-kireçtaşı ve konglomeraların yapılarda kullanımını denetleyen

parametreler” Türkiye III. Mermer Sempozyumu Bildiri Kitabı, s: 123, 3-5 Mayıs 2011, Afyon.

AHUNBAY, Z ., ”Sultan Ahmed Külliyesi”, İstanbul Ansiklopedisi, C.7, 55-61, 1994.

MÜLLER-WIENER, W., “İstanbul’un Tarihsel Topografyası”, (Çev. Ü.Sayın),2007, İstanbul: Yapı-Kredi

Yayınları.

AYVANSARAYLI HAFIZ HÜSEYİN EFENDİ, “Hadikat’ül Cevâmi”, (Çev.A.N.Galitekin), İşaret Yayın-

ları, 2001, İstanbul.

CAN, A.; “Risale-i Mimariyye’de Kavramlar ve Terminoloji”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk San-
atı Anabilim Dalı, Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2005, İstanbul.