1 ) ÇELĐK YAPILAR HAKKINDA GENEL BĐLGĐLER

1.1 ) Çelik Yapıların Tarihçesi

Bugünkü anlamda çelikten önce, ilk olarak demir yapı malzemesi olarak kullanılmıştır. Bunun
da mühendislik yapılarındaki kullanımı yaklaşık 200 yıl öncesine dayanmaktadır.

18. Yüzyılda Đngiltere’de yüksek fırın yöntemiyle büyük miktarda demir ve font üretiminin
başlaması ile yapı malzemesi olarak kullanılabilmesi olanağı ortaya çıkmıştır. Daha önceleri
sadece silah ve eşya yapımında kullanılabilmiştir.

Demir malzeme kullanılarak ilk inşa edilen mühendislik yapıları köprülerdir.

Đlk köprü 1778’de Đngiltere’de 31 m açıklıklı olarak font kullanılarak imal edilmiştir.
(Font: Ham demire yaklaşık % 4-5 kadar Karbon ilave edilmesi ile edilen yüksek dayanımlı
gevrek alaşımdır.)
Fontun basınç mukavemetinin yüksek olmasının yanı sıra çekme mukavemetinin düşük olması
nedeniyle, köprüler genellikle kargir köprüler gibi kemer şeklinde imal edilmiştir.

1875 yılından itibaren dövme çelik ve dökme çelik yapı malzemesi olarak kullanılmaya
başlanmış. Çekme mukavemetinin de yüksek olduğu dövme ve dökme çelik ile daha büyük
köprüler inşa edilebilmiştir.

20. yüzyılın başından itibaren elektrik fırınlarında, ham demirin arıtılması sağlanabilmiş böylece
büyük miktarda dökme çelik üretimine geçilmiştir. Bununla birlikte 1890 yılından itibaren dövme
çelik yerini tamamen dökme çeliğe bırakmıştır.

Dökme çeliğin kullanılmaya başlanmasıyla da modern çelik tekniği ortaya çıkmış ve bu alanda
büyük ilerlemeler olmuştur. II. Dünya savaşından sonra özellikle Almanya ve diğer ülkelerde,
modern çelik yapıların kullanımı hızla yaygınlaşmıştır.

Türkiye’de inşa edilen ilk çelik köprü 1974’de tamamlanan Boğaziçi köprüsüdür.

Türkiye’de inşa edilen ilk çelik

Đngiltere’de inşa edilen ilk demir köprü
asma köprü

1
BAÜ MÜH.MĐM. FAK. ĐNŞAAT MÜH. BL. AHŞAP VE ÇELĐK YAPILAR-I DERS NOTLARI
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 3.HAFTA (2013)
 Montaj aşamasında olan bina tipi çelik yapılar

1.2) Malzeme iç yapısı ve Üretimi

Mekanik olarak işlenebilen yani, dövülerek, preslenerek, haddeden geçirilerek şekil alabilen
demir alaşımlarına çelik denir. Çelik alaşımları, demir dışında aşağıda aşağıdaki bilenleri
içermektedir.

Karbon (C) [% 0.16-0.20]

Fosfor

Kükürt

Azot
Krom

Silisyum
Nikel Yüksek mukavemetli

Manganez
Vanadiyum çeliklerde kullanılır

Bakır
Molibden

Çeliğin mekanik özelliklerini belirleyici en önemli parametre içeriğindeki Karbon miktarıdır.

Çelik içindeki Karbon arttıkça çeliğin mukavemeti ve sertliği artmaktadır. Ancak sertliğin
artması sünekliğin azalması anlamına gelmektedir. Çelik cinsleri içindeki karbon miktarlarına
göre sınıflandırılırlar.
Yaygın kullanılan yapı çeliği türleri Fe 37 (St 37) ve Fe 52 (St 52) dir. Özellikle St 37 çok
yaygın olarak kullanılmaktadır. Çelik türü ifadesindeki sayı, kg/mm2 biriminde çeliğin çekme
mukavemetini ifade etmektedir.

Üretim aşamaları

Yüksek fırınlarda kok kömürü yakılarak demir cevherinin ergitilmesi sonucu, içinde
yaklaşık % 4-5 Karbon bulunan ham demir elde edilir.

Ham demirin özel fırınlarda katkılanmasıyla, bünyesinde % 4-5 kadar Karbon bulunan
font (pik) üretilmiş olur.

Thomas, Siemens-Martin, Bessemer vb. ısıl işlem yöntemlerinden biri kullanılarak özel
fırınlarda ham demirin arıtılıp, katkılanması sonucu sıvı haldeki çelik malzeme (alaşım)
elde edilir.

Sıvı haldeki çelik malzemesi “haddeleme” olarak isimlendirilen sıcak şekillendirme
işlemine tabi tutulur ve istenilen en kesit özelliklerine sahip elemanlar (hadde ürünleri)
üretilir.

2
BAÜ MÜH.MĐM. FAK. ĐNŞAAT MÜH. BL. AHŞAP VE ÇELĐK YAPILAR-I DERS NOTLARI
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 3.HAFTA (2013)
Çelikte şekil verme işlemi kristalleşme sıcaklığının üstünde yapılırsa, mekanik özelliklerde
herhangi bir değişme olmaz. Ancak şekil verme işlemi soğuk ortamda yapılırsa mekanik
özellikler büyük ölçüde değişime uğrar.

Plastik kıvamdaki çelik malzemenin Haddeleme işlemi

Haddeleme ile çeşitli çelik elemanların şekillendirilmesi

3
BAÜ MÜH.MĐM. FAK. ĐNŞAAT MÜH. BL. AHŞAP VE ÇELĐK YAPILAR-I DERS NOTLARI
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 3.HAFTA (2013)
1.3) Çelik yapılar için boyut Standartları

Çelik yapılarda kullanılan hadde ürünleri ve döküm ürünleri aşağıda verilmiştir.

A) Hadde Ürünleri

1) Profiller

I profilleri
(NPI, IPE, IPB, IPBv, IPEo, HE, HL, HD, HP, W, UB, UC vb.)
(Örnek gösterim: NPI 200, IPB 240, IPE 300)

[ profilleri
(Örnek gösterim: [ 20, [ 24 )

L profilleri (korniyerler)
(Örnek gösterim: L100.100.10 , L120.80.5 )

T profilleri

profilleri

Boru profilleri
(Dikdörtgen ve daire enkesitli)

Ray profilleri

Özel profiller
2) Lamalar (dikdörtgen enkesitli çubuklar) b : genişlik

Dar lamalar (b=10-150mm, t=5-60mm)
t : kalınlık

Geniş lamalar (b=151-1250mm, t=5-60mm)

Đnce lamalar (b=12-360mm, t=0.1-5mm)
(Örnek gösterim: 140.10 )

3) Levhalar

Đnce levhalar (t ≤ 2.75 mm)

Orta levhalar (3 ≤ t ≤ 4.75 mm) t : kalınlık

Kaba levhalar (t >5 mm)
(Örnek gösterim: Lev. 4.1500.5000, veya Lev. 4 )

B) Döküm Ürünleri

Çelik font (Mesnet parçaları vb.)

Su Çeliği (Mesnet ruloları, mafsal parçaları vb.)

Gri font (Mesnet parçaları)

4
BAÜ MÜH.MĐM. FAK. ĐNŞAAT MÜH. BL. AHŞAP VE ÇELĐK YAPILAR-I DERS NOTLARI
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 3.HAFTA (2013)
 Yaygın olarak kullanılan profil tipleri ve özellikleri

5
BAÜ MÜH.MĐM. FAK. ĐNŞAAT MÜH. BL. AHŞAP VE ÇELĐK YAPILAR-I DERS NOTLARI
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 3.HAFTA (2013)
1.4) Çelik Yapıların Avantaj ve Dezavantajları

Avantajları

Çelik ürünleri üretiminin fabrikada yapılaması nedeniyle, belirli bir denetimden geçtiği
düşünülerek malzeme güvenlik katsayısı küçük alınır.

Mukavemeti diğer yapı malzemelerine göre çok yüksek olması sayesinde, elema
boyutları ve dolayısıyla yapı öz ağırlığını hafifletir.

Elastisite modülünün büyük olması nedeniyle, eğilme rijitliğinin etkili olduğu elemanlarda
ekonomik çözümler verir.

Prefabrik olması nedeniyle, inşaat süresi hızlıdır ve hava koşullarından etkilenmez.

Yapı elemanları kolay değiştirilebilir, takviye edilebilir ve gerektiğinde başka yerlerde
kullanılabilir.

Dezavantajları

Yanıcı olmamakla birlikte, ısı yükseldikçe mukavemetinde ve elastisite modülünde hızlı

düşüşler meydana gelir.

Su veya diğer kimyasal maddeler ile teması halinde paslanma (korozyon) olayını başlatır
ve korozyon malzemenin mukavemetini azaltır. Bu nedenle, çelik yapılar periyodik
olarak bakımdan geçirilmelidir.

Ses ve ısı yalıtımı bakımından çok iyi bir iletken olması nedeniyle yalıtım önlemi
alınmalıdır.

1.5 ) Çelik Yapılarda Yorulma

Çelik yapı elemanları veya birleşimleri ardışık tekrarlı olarak değişen yükler etkisi altında
çekme gerilmelerine maruz kalırsa, tek bir tekrar içindeki maksimum gerilme, eleman veya
birleşimin akma sınırı gerilemesinin çok alında olmasına rağmen, belirli bir yük tekrarından
sonra eleman veya birleşim yük taşıma kapasitesini kaybedebilir. Bazı mekanik veya metalurjik
süreksizlik noktalarındaki çatlakların ardışık tekrarlı yükler etkisi altında yayılması ile meydana
gelen bu olaya yorulma adı verilir.

Yorulma olayına iç çatlaklar sebep olduğu için genellikle çekme (eksenel çekme, eğilme
çekmesi) etkisi altında yorulma söz konusudur. Basınç etkisi altında yorulma meydana gelmez.

Yorulma dayanımını etkileyen başlıca etkenler aşağıda verilmiştir.

 Yük tekrar sayısı

 Her bir tekrardaki gerilme maksimum ve minimum gerilme farkı ( ∆σ = σ max − σ min )
 Lokal gerilme yığışmalarının büyüklüğü

6
BAÜ MÜH.MĐM. FAK. ĐNŞAAT MÜH. BL. AHŞAP VE ÇELĐK YAPILAR-I DERS NOTLARI
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 3.HAFTA (2013)
 Maksimum çekme gerilmesi
Maks. Çekme gerilmesi

Yorulma limit gerilmesi

Tekrar sayısı

Özellikle sünek çelik taşıyıcı elemanların yorulma ömrünün oldukça büyük (1∼10 milyon) tekrar
sayılarında gerçekleştiği bilinmektedir.

Bu nedenle yorulma olayı,

 yoğun tekrarlı yüklere maruz olan köprülerde,

 kren kirişlerinde,
 dalga kuvvetlerine maruz iskele ve liman yapılarında,
 sürekli rüzgar etkisindeki yapılarda
 titreşim üreten makinelerin mesnetlendiği sistemlerde

etkili olmaktadır. Bunun dışındaki çelik yapılarda yorulma etkisi ihmal edilebilecek düzeyde
kalmaktadır.

1.6) Çelik Yapılarda Korozyon

Çelik yapı malzemelerinde herhangi bir önlem alınmadığı durumlarda, açık hava koşulları veya
direkt su etkisi altında oluşan bir reaksiyon sonucu eleman yüzeylerinde oksit ve hidroksit
özellikte bir tabaka oluşur, buna korozyon yada paslanma adı verilir.

Bu olay sonucu elemanda kabuklanmalar, çatlamalar ve yarıklar oluşabilir. Bu kusurlar

nedeniyle eleman taşıma kapasitesinde ve rijitliğinde önemli azalmalara yol açacağından
korozyona karşı mutlaka önlem alınmalıdır.

Çelik Yapılarda Korozyon için alınabilecek önlemler aşağıda verilmiştir:

 Konstrüktif önlemler (Girinti çıkıntıları azaltmak, köşe yerine dairesel yüzeyler kullanmak
vb.)
 Boyama
 Polimer tabaka ile kaplama
 Metalik üst yüzey kaplaması uygulama (Galvanizleme işlemi)
 Polimer harçlarla kaplama
 Çimento harçları ve beton ile kaplama
 Lastik kaplamalar
 Emaye kaplama
 Katodik koruma

7
BAÜ MÜH.MĐM. FAK. ĐNŞAAT MÜH. BL. AHŞAP VE ÇELĐK YAPILAR-I DERS NOTLARI
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 3.HAFTA (2013)
1.7 ) Çelik Yapılarda Yangın (Yüksek Sıcaklık) Etkisi

Çelik yapıların en büyük dezavantajlarından biri yüksek ısı (yangın) etkisi altında mekanik
özelliklerinin hızla olumsuz yönde etkilemesidir. Sıcaklık artıkça çeliğin elastisite modülü ve
akma mukavemeti önemli azalmalar gösterir. Sıcaklık 1000o C’ye ulaştığında ise akma
dayanımı sıfıra yaklaşır, yani çeliğin taşıma kapasitesi tamamen sona erer.

Çelik yapıların yangın güvenliğinin sağlanması amacıyla;

a) Yapıda yangın oluşumunu ve yaygınlaşmasını önleyecek yangın söndürme sistemleri

oluşturulabilir.
b) Yangın etkisi altında meydana gelebilecek sıcaklık değerleri esas alınarak bina tasarımı
yapılabilir. (Bunun için yangın senaryoları hazırlanmalıdır)
c) Çelik taşıyıcı elemanlara yangın etkisine dayanabilecek düzeyde yalıtım uygulanabilir.
(Yalıtım için genellikle alçı sıva, alçı kaplama, perlit vb mineral içerikli sprey kaplamalar
ve perlit içerikli beton kaplamalar kullanılmaktadır.

Yangın sonucu göçen çelik taşıyıcı sistem

8
BAÜ MÜH.MĐM. FAK. ĐNŞAAT MÜH. BL. AHŞAP VE ÇELĐK YAPILAR-I DERS NOTLARI
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 3.HAFTA (2013)
 Çelik taşıyıcıları yangın (yüksek sıcaklık) etkisinden
korumak amacıyla yapılan yalıtım uygulamaları

Çelik
kolon

Betonarme
Metal
döşeme
sıva tirizi Çelik
kolon
Metal
destek
Đki kat alçı
tabaka
Alçı levha
Alçı sıva

Betonarme için
enine donatı

Çelik
kolon

Beton

1.8) Çeliğin mekanik özellikleri

Çelik homojen ve izotrop (fiziksel ve mekanik özellikleri yükleme doğrultusuna bağlı olarak
değişmeyen) bir yapı malzemesidir.

Elastisite modülü : E =2100 000 kg/cm2

Kayma modülü : G=E/2(1+ν) = 810 000 kg/cm2
Poisson oranı : ν = 0.3
Isısal genleşme katsayısı : αt = 12.10-6

9
BAÜ MÜH.MĐM. FAK. ĐNŞAAT MÜH. BL. AHŞAP VE ÇELĐK YAPILAR-I DERS NOTLARI
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 3.HAFTA (2013)
Çelik Çekme Deneyi
Çelik bir numune aşağıda belirtilen çekme deneyine tabi tutulduğunda, aşağıdaki Gerilme-
Şekildeğiştirme (σ-ε) grafiği elde edilir.

L
Deneyde hesaplananlar

uzama F : En kesit alanı Gerilme Şekildeğiştirme

P P ∆L =L’-L P ∆L
σ= ε=
L’ F L

σ-εε) Bağıntısı
Çelik için Gerilme-Şekildeğiştirme (σ

P kuvveti sıfırdan itibaren yavaş yavaş arttırılır.

P

σ= gerilmesi σp orantılı sınır gerilmesine varıncaya kadar malzeme lineer-elastik
F
bir karakter gösterir, yani Hook Kanunu geçerlidir.
σ
Hook Kanunu : ε =
E

σ gerilmesi, σp’yi aştıktan sonra, σE elastik sınır gerilmesine varıncaya kadar
malzeme yine elastik kalır, fakat Hook Kanununa uymaz.

σ gerilmesi, σE’yi aştıktan sonra, malzemenin elastik özelliği bozulur.

σ gerilmesi, σF akma sınır gerilmesine ulaştığı zaman, malzemede akma ve büyük
plastik şekildeğiştirme meydana gelir.

Büyük plastik şekildeğiştirmeden sonra malzeme kendini toparlar ve gerilme, σB kopma
sınır gerilmesine ulaşılınca numune biraz daha uzayarak kopar.

10
BAÜ MÜH.MĐM. FAK. ĐNŞAAT MÜH. BL. AHŞAP VE ÇELĐK YAPILAR-I DERS NOTLARI
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 3.HAFTA (2013)

Çelik malzeme plastik bölgede bir C noktasına kadar yüklendikten sonra gerilme tekrar
sıfıra getirilirse (yük boşaltılırsa), (σ-ε) diyagramı, OP’ye paralel CC’ doğrusuna karşılık
gelir. Mevcut şekildeğiştirmenin bir kısmı (εel) geri döner, bir kısmı ise kalır (εpl).
ε = εpl + εel

Bu yükleme boşaltmadan sonra, OC’ = εpl kadar şekildeğiştirme kalmış malzeme
yeniden yüklenirse, (σ-ε) diyagramı, C’CB olarak elde edilir. Yani malzeme σC
gerilmesine kadar lineer elastik karakter gösterir. Bu olaya pekleşme denir. Pekleşme
olayı sonucu malzemenin sertliği ve akma sınırı artar, sünekliği ise OC’ kadar azalmış
olur.

1.9 ) Çelik yapıların hesabında gözönüne alınan yükler

Çelik yapılar için

Esas Yükler (EY) :
Öz yükler, faydalı hareketli yükler, kar yükü, kren yükü, makinelerin kütle kuvvetleri

Đlave Yükler (ĐY) :
Rüzgar yükleri, deprem yükleri, krenlerin ve araçların fren yükleri, krenlerin kaldırma yükleri,
montaj ve tamir aşaması yükleri, ısı etkileri
olmak üzere iki yük grubu tanımlanır ve bu yükleri içeren iki yükleme durumu (kombinasyon)
esas alınarak boyutlandırma yapılır. Bu yük durumları;

1) EY Yüklemesi : Esas yükler yüklemesi.

2) EĐY Yüklemesi : Esas yükler ve ilave yükler yüklemesi.

1.10) Çelik yapıların boyutlandırma yöntemi

Çelik yapıların boyutlandırılması için günümüzde 3 farklı yöntem bulunmaktadır. Bunlar;

1) Emniyet Gerilmeleri Yöntemi (TS 648)
2) Plastik Boyutlandırma Yöntemi (TS 4561) Taşıma gücü esaslı yöntemler
3) Yük ve Mukavemet Faktörü Esaslı Yöntem
Ülkemizde çelik yapıların boyutlandırılması için “Emniyet Gerilmeleri Yöntemi ve “Plastik
Boyutlandırma Yöntemi” öngörülmekte ancak, çok yaygın olarak
“Emniyet Gerilmeleri Yöntemi” kullanılmaktadır.

Emniyet Gerilmeleri Yöntemine göre;

Yapıya etkiyen işletme yüklerinden (Pi) oluşan gerilmeler (σi) belirlenir.

Malzemenin sınır gerilmesi (taşıma gücü) bir emniyet katsayısına (e) bölünerek emniyet
gerilmeleri (σem) belirlenir.

Đşletme gerilmesi, emniyet gerilmesinden küçük veya ona eşit olacak şekilde en kesit
boyutları belirlenir.
Pi σi ≤ σem σem = σsınır / e
11
BAÜ MÜH.MĐM. FAK. ĐNŞAAT MÜH. BL. AHŞAP VE ÇELĐK YAPILAR-I DERS NOTLARI
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 3.HAFTA (2013)
Bu yöntemin esasları ve çelik yapı elemanlarının boyutlandırılmasında kullanılacak olan emniyet
gerilmeleri, çelik sınıflarına bağlı olarak TS 648’de verilmiştir.

TS 648’e göre Çelik yapı elemanları için akma gerilmeleri ve emniyet

gerilmeleri (Esas Yükler için)
Gerilme Türü
Çekme Kayma
Çelik türü Akma emniyet emniyet Basınç emniyet gerilmesi
gerilmesi gerilmesi gerilmesi
σF
2
σçem
2
τem [σbem = σçem / ω(λ) ]
(kg/cm ) (kg/cm ) 2
(kg/cm )
St 37 (Fe37) 2400 1440 831 Basınç Emniyet gerilmesi değerleri
elemanın narinliğine bağlı olarak
St 52 (Fe52) 3600 2160 1247 değişkendir

Özel gerilme durumları:

1) Eleman en kesitinde, iki eksenli gerilme durumu ortaya çıkması ve kesitte oluşan
kayma gerilmesinin (τ), kayma emniyet gerilmesinin (τem) yarısını aşması halinde:

“Biçim Değiştirme Enerjisi Hipotezi”’ne göre Kıyaslama gerilmesi hesaplanır ve bu gerilme

değeri aşağıda belirtilen sınır değerler ile karşılaştırılır.
0.75 σF (EY Yüklemesinde)
Kıyaslama gerilmesi : σ v = σ 2x + σ 2y − σ x σ y + 3τ 2 ≤ 0.80 σF (EĐY Yüklemesinde)
σF : Çelik akma gerilmesi

Tek eksenli gerilme durumunda aşağıdaki ifade kullanılır.

Kıyaslama gerilmesi : σ v = σ 2x + 3τ 2 ≤ 0.75 σF (EY Yüklemesinde)

0.80 σF (EĐY Yüklemesinde)

Esas ve Đlave Yükler Yüklemesi durumunda Emniyet gerilmeleri:

Esas yüklere ait emniyet gerilmeleri % 15 - %33 artırılarak belirlenir.

Deprem dışındaki diğer ilave yükler için EĐY yüklemesinde emniyet gerilmeleri % 15 artırılır (TS
648).

Deprem yüklerini içeren EĐY yüklemesinde emniyet gerilmeleri;

 Birleşim ve eklerin tasarımında : % 15
 Eleman tasarımında % 33 artırılır (DBYBHY-2007).

12
BAÜ MÜH.MĐM. FAK. ĐNŞAAT MÜH. BL. AHŞAP VE ÇELĐK YAPILAR-I DERS NOTLARI
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 3.HAFTA (2013)
Đlave yükler grubunda yüklerin aynı anda etkimeyecekleri kabul edilir. Buna göre her bir ilave
yük için ayrı ayrı EĐY yüklemesi yapılır.

Örneğin; G sabit yükleri, Q hareketli yükleri, E deprem yüklerini, W rüzgar yüklerini göstermek
üzere;

Bir yapıda aşağıdaki yüklemeler için ayrı ayrı boyutlandırma yapılmalıdır.

EY : G+Q

EĐY-1 : G+Q+E
EĐY-2 : G+Q+W

Not: Yükün özelliğine göre (+) ve (–) yüklemeler ve farklı doğrultular için de gerekli yükleme
yapılır.

Kaynaklar
• “Çelik Yapılar”, H. Deren, E. Uzgider, F. Piroğlu, E. Çağlayan, Çağlayan Kitapevi, 3. baskı, (2008).
• “Ahşap ve Çelik Yapı Elemanları”, Y. Odabaşı, Beta Yayınları, (1992).
• “Structural Steel Designer's Handbook”, R.L. Brockenbrough, F.S. Merritt, McGraw-Hill1, (1994).
• “Design of Steel Structures”, E.H. Gaylord, C.N. Gaylord, J.E. Stallmeyer, McGraw-Hill, (1992).
• TS 648 , Çelik Yapıların Hesap ve Yapım Kuralları.
• ĐMO-02.R-01/2008, Çelik Yapılar - Hesap Kuralları ve Proje Esasları” ĐMO Đstanbul Şubesi, Çelik
Yapılar Komisyonu, (2008).
• Deprem Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Binalar Hakkında Yönetmelik (2007)

13
BAÜ MÜH.MĐM. FAK. ĐNŞAAT MÜH. BL. AHŞAP VE ÇELĐK YAPILAR-I DERS NOTLARI
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 3.HAFTA (2013)