Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Qhichwa
Kawsayta
Qhichwa Parlaqkuna Kanchis
Manaraq Inkakuna chayamusaptinku Qhuchapampa, P’utuksi,
Charkas suyukunapiqa tiyakurqanku Aymara simita parlaqkuna
naciones: Chuwis, Charkas, Qhara Qhara, Urus, Killacas, Suras, Qollas,
Chichas, Carangas kaqkuna.
Estado Inka nisqa kunaqa, qhichwa simi runa karqanku, Cuzco (Perú)
chiqamanta, Chinchasuyu nisqamanta kanku. Inkasqa qhichwakuna kanku, may atiyniyuk Estado karqanku.
Paykuna jamuspa Imperio Inka jina, tukuy naciones kaqta aymaras kaqkunata dominapurqanku.
Incakunaqa chayamurqanku 1438 watamantapacha, 1493 watakamataq dominarqanku. Inca Pachakuty (1438–1471), Inca Tupaq Yupanki
(1471–1493), Inca Wayna Qhapaq (1493–1527) ima. Ajinapi inka Wayna Qhapaq (1493-1527) kamachisqa Qhiswa Simi parlakunanta
tukuy imperio inka suyuspi. Chaynikta Qhuchapampa, P’utuksi, Chuquisaca chiqakunapiqa qhichwa simi kanchik.
Bolivia suyunchikpiqa, 36 naciones indígenas kanchis, kawsayninchikqa ancha misk’i, comunidad jina kawsakunchik, tiyan
rimayninchinchik, justicianchik, autogobierno, jampi qhurakuna, organizaciones, normas comunalesman jina apaykachakunchik. Kay jina
k’acha kawsayninchikri p’akikuchkan, runa, aylluntin llaqtakunaman ch’usanpuchkanku, comunidadespi manaña kawsay, jallp’a kaptin.
Chaywanri rimayninchik, culturanchik, kawsayninchik phirikuchkan. Imanasuntaq?, ajina llakiy kawsaypi rimayninchikta kallpachana.
2 Suplemento • Marzo - Abril 2019
Kaypi llimp’iriychik
Completa el dibujo y pinta
Suplemento • Marzo - Abril 2019 3
YUPAYKUNA (números)
Bolivia llaqtapiqa kimsa JUK
KHIPUKAMAY
Chiman, Ese Eja, Sirionó, Uk chayamun, machka kanku?:............................
100 - PACHAK
1.000 - WARANQA (matemática)
Movima, Pacahuara, 1’000.000 - JUNU YAPANA + (suma)
Kay Imasmaris, qalluwatana, simp’asqa simikuna urqhuyku: “Yachayninchikmanta Qillqana” p’anqamanta. Serie: Chaski Aru Nº 6, Nº 7, 2000 wata
Qhichwa simita qillqariychik Kaypi junt’achinallpuni
Imasmari, arawi, qallu watana
Imasmarikuna, arawikuna, willaykuna, qallu watana, simp’asqa
Wiphala Tawantin Suyumanta Imataq kay? qillqariychik simikunaqa kawsayninchik ukhumanta, yachayninchik kuraq
Antisuyu, Chinchasuyu, Kuntisuyu, tatakunamanta, wawakunaman chay yachayqa rin, amataq
Qullasuyu yachaspaqa sutinta sapa Kay mikhunaq sutinta qillqariychik: wañuchinachu, aswanta kallpachana. QILLQARINALLAPUNI.
ukman qillqariychik:
Imasmari imasmari imachus kanman?
.................................................................. Juk imilla umasapa t’uqyaytawan,
Imapi mayt’usqa kachkan?: pollera jina phancharinman
..
....
......
....
......
....
a ka K’askarimuway k’askarisqayki,
....
..................................................................
....
sapa p’unchawpaq
Imata inqhanchik nina kananpaq?:
....
sutinta churariychik.
....
....
..................................................................
Qanchischawkuna
1.Intichaw (Domingo)
.... Imatá ruwachkan kay mama? 2. K’uychichaw (Sábado)
.... 3. Atichaw (Martes)
.... ...............................................................
.... 4. Quyllurchaw (Miércoles)
.... Imapaq kay mama chayta ruwan?: 5. Illapachaw (Jueves)
.... 6. Ch’askachaw (Viernes)
.... ...............................................................
.. 7. Killachaw (Lunes)
S Q AY K I - Cuen to
ILLARI
Chay ch’usaq chiqakunaman ima rimaykunata churana kanman? t’urispa qillqariychik:
W
Antuñumantawan Mallkumantawan (El Cóndor y el Zorro)
Unay watukunaqa tukuy uywakuna p............................. kasqanku nin. Jinapi Atuqqa tata Mallkuwan
tinkukuspa t........................... ajinata:
- Tata mallku, imaynatataq chhika patakunata patakunata p.........................?, ñuqapis phawayta
munani, nisqa. Mallkutaq k......................:
- Kumpa Antuñu, phawayta m......................, tukuy imayna p’isqukunap phurunta a........................
Antuñuqa chaypachalla tukuy ph......................... mask’aq risqa, tariywantaq tata M.....................
apasqa. Mallkuqa, Atuqta chay phurukunawanqa sumaqta s..............................., paytaq ¡atatay!
Kay rimaykunamanta aqllarispa ¡atatay! nispalla a....................... Mallkuqa siray tukuytawanqa karu wichay chiruman q’.......................,
ch’usaqkunaman junt’achiychik
awantasqa, q’ipisqa sirakipasqa chay chirumanta Antuñutaqa:
parlaq phawariy - Kunan p............................ nisqa. Antuñutaq phawariyta munaspa qaqa w..............................
phawarinkiri wayq’uman
munaspaqa tapurisqa chinkaykurpasqa, jinamanta Mallkuqa, kumpa A............................ wañuyman apaykusqa, chaypitaq
phurukunata
mallkuman
kutichisqa
apakumuy.
ankakuna m......................................... nin. Chaypi tukukun.
Kay WILLAYTA sik’irimuyku “Kawsayninchikmanta qillqana” p’anqamanta. Serie: Chaski Aru. Qillqarisqa: Prof. Inocencio Flores Romero, 1999 wata