Вы находитесь на странице: 1из 4

Suplemento Especial

Conosur Ñawpaqman D.L. 2 - 3 - 03 - 94


Marzo-Abril 2019 Revista rural bilingüe para la Nación Quechua Del Conosur Ñawpaqman Nº 170

Qhichwa
Kawsayta
Qhichwa Parlaqkuna Kanchis
Manaraq Inkakuna chayamusaptinku Qhuchapampa, P’utuksi,
Charkas suyukunapiqa tiyakurqanku Aymara simita parlaqkuna
naciones: Chuwis, Charkas, Qhara Qhara, Urus, Killacas, Suras, Qollas,
Chichas, Carangas kaqkuna.

Estado Inka nisqa kunaqa, qhichwa simi runa karqanku, Cuzco (Perú)
chiqamanta, Chinchasuyu nisqamanta kanku. Inkasqa qhichwakuna kanku, may atiyniyuk Estado karqanku.
Paykuna jamuspa Imperio Inka jina, tukuy naciones kaqta aymaras kaqkunata dominapurqanku.

Incakunaqa chayamurqanku 1438 watamantapacha, 1493 watakamataq dominarqanku. Inca Pachakuty (1438–1471), Inca Tupaq Yupanki
(1471–1493), Inca Wayna Qhapaq (1493–1527) ima. Ajinapi inka Wayna Qhapaq (1493-1527) kamachisqa Qhiswa Simi parlakunanta
tukuy imperio inka suyuspi. Chaynikta Qhuchapampa, P’utuksi, Chuquisaca chiqakunapiqa qhichwa simi kanchik.

Bolivia suyunchikpiqa, 36 naciones indígenas kanchis, kawsayninchikqa ancha misk’i, comunidad jina kawsakunchik, tiyan
rimayninchinchik, justicianchik, autogobierno, jampi qhurakuna, organizaciones, normas comunalesman jina apaykachakunchik. Kay jina
k’acha kawsayninchikri p’akikuchkan, runa, aylluntin llaqtakunaman ch’usanpuchkanku, comunidadespi manaña kawsay, jallp’a kaptin.
Chaywanri rimayninchik, culturanchik, kawsayninchik phirikuchkan. Imanasuntaq?, ajina llakiy kawsaypi rimayninchikta kallpachana.
2 Suplemento • Marzo - Abril 2019

YACHAQ: Tata FermínVallejos (+) Raqaypampamanta,


nin: “Qhipaman manasina waliq wata kanqañachu,
jallp’ata manaña samachinchiqñachu, runa miran,
jallp’a pisiyapuchkan. Sach’ata q’alata chinkarichinku,
chay jawa manaña parayta munanchu”. Payqa Qhichwa.

Conozcamos el Idioma Quechua


Qhichwa siminchikta riqsirina
Yan purisqanchik uk
Qhichwa siminchikqa kimsa T’unarisun consonantes nisqata rikta qillqakunanpaq
uyaywakunawan qillqakun: A, I, U
Qhichwa qillqanapaqqa iskay chunka suqtayuq
(26) consonantes, kimsa (3) vocales. Ñawirinapaqri QHICHWA qallunchikta
qillqasqaman jina simipi t’uqyachina. qillqanapaqqa may karu
yanta purisqanchik,
1533 watamanta 1983
watakama (tawa pachaq
kuraq watas), ruwakusqa
Decretos Supremos, III
Waq rimaykunata qillqariychik a, i, u nisqawan
Congreso Indigenista
.............................. ................................... ............................ Interamericano1954
ch’uwaman urqhusqa
“Qhichwa qillqanata”,
qhipanta Juan de Dios
Yapita chiqan yanman
Waq rimaykunata qillqariychik kay Ch, Chh, Ch’ churasqa uk riklla qhichwa
qillqakunanpaq. 1983
.............................. ................................... ............................ watapi Servicio Nacional de
Alfabetización y Educación
Popular (SENALEP)
yanapakullasqataq qhichwa
uk rikllata qillqakunanpaq.
Qankunapis mask’arispa waq rimaykunata qillqariychik K, Kh, K’, J, L, LL kaqkunawan Wakichisqanku Seminario
Internacional “Hacia una
............................ .............................. ........................... ............................. ............................. .............................. Educación Intercultural
y Bilingüe” sutiyuqta
8 p’unchaymanta 12
p’unchaykama agosto
killapi 1983 watapi
Qankunapis mask’arispa waq rimaykunata qillqariychik M, N, Ñ, P, Ph, P’ kaqkunawan Cochabamba llaqtapi.
May chhika instituciones,
............................ .............................. ........................... ............................. ............................. ..............................
organizaciones, CSUTCB,
COB qutuchaykukuytawan,
uk p’anqa urqhusqanku:
Ministerio de Educación
y Cultura chaypacha
Qankunapis mask’arispa waq rimaykunata qillqariychik Q, Qh, Q’, T, Th, T’ kaqkunawan riqsichisqa “Alfabeto único
............................ .............................. ........................... ............................. ............................. .............................. oficial para los idiomas
Ajinallata qhichwa aymara y quechua”
qallunchikqa qhillqarikun, sutiyuqta, octubre1983.
mana umata p’akikunapaqchu. Qhichwa qillqaqkunaqa
El idioma quechua tiene 26
chayman jina qillqarina.
Waq rimaykunata qillqariychik R, S, W, Y kaqkunawan consonantes entre simples, aspiradas
(chh, kh, qh, th), glotalizadas (ch’, k’, JAQAYPI ÑAWILLAYPUNI
............................ .............................. ........................... ............................. p’, q’, t’) y solo 3 vocales (a, i, u)

Kaypi llimp’iriychik
Completa el dibujo y pinta
Suplemento • Marzo - Abril 2019 3

YACHAQ: Tata Dionicio Mamani (+) Ayopayamanta,


nin:“Runa anchatataq jawaman ch’usapuchkan,chaywan
organización sindical llawch’iyachkan, paykunaqa waq
umayuqña purinku, comunidadpi usos costumbres
kasqanta, chinkachinku chay purisqankupi”.

Llimp’ikunawan, yupaykunawan pukllarikuna


Yan purisqanchik uk
rikta qillqakunanpaq
L L I M P’ I K U N A (colores)
Kay siq’isqaman llimp’ikunaq sutinta qillqariychik, tarisqaykichikman jina. Chay ruwasqaman jina.
Encuentra los colores y escribe en idioma quechua
QHICHWA qallunchikta
qillqanapaqqa may Ch’iqchi
chhika qutuchakuykuna .....................
ruwakurqa. 1993 wata
qhipanta aswanta .....................
Edición: CENDA - Av. Tadeo Haenke Nº 2231 - Telf. 4243412 - Fax: 4281502 - Casilla: 3226 - E-mail: info@cenda.org - Web: cenda.org - Marzo/Abril 2019 - Cochabamba, Bolivia (Jr)

mat’illankupuni qhichwata .....................


uk rikta qillqanapaq. .....................
1984 watapi chayanchik
“ A L F A B E T O .....................
UNIFICADO” kananpaq,
.....................
kaypaq uk D.S. Nº 20227 .....................
kamachikamurqa 9
p’unchay mayo killapi 1984
watapi (9 de mayo 1984). .....................
qhipanta ruwakullantaq “IV .....................
Congreso Internacional
Académico de las lenguas .....................
quechua, aymara y
guaraní” sutiyuq octubre
qallariypi 1992 watapi, Puka (Rojo). Q’umir (Verde). Q’illu (Amarillo). Yana (Negro). Yuraq (Blanco). Anqa (Azúl).
Cochabamba llaqtapi,
kaypipis kallpachaykunku Kulli (Morado). Willapi (Anaranjado). Llamkha (Rosado). Uqi (Gris). ch’umpi (Café).
“Alfabeto Único” oficial
kananpaq, qhichwa, aymara, Sut’i kulli (Lila). Qhusi (Celeste). Ch’iqchi (Gris). P’aqu (Café castaño). Qupa (Turquesa).
guaraní qallukuna, tukuy K’anchaq q’umir (Verde lechuga). Qurirasqa (Dorado).Yana anqa (Azúl oscuro).
Bolivia suyupi kaqkuna
chayman jina imallatapis Ch’uwa kulli (Violeta)
qillqakunanpaq.

YUPAYKUNA (números)
Bolivia llaqtapiqa kimsa JUK

chunka suqtayuq Naciones ISKAY

Indígenas kanchik, KIMSA

Aymara, Quechua, Chimán, TAWA


Machka pukllachkanku?:.............................
Leko, Mozetén, Araona, PHICHQA

Tacana, Urus, Yuracaré, Machka qharikuna kanku?:......................... SUQTA

Yuki, Ayoreo, Chiquitano, QANCHIS


Uk ripuqtin machka kanku?:.......................
Guaraní, Guarayo, PUSAQ

Tapieta, Weenhayek, Kimsa ripunku, machka kanku?:..................... JISQ’UN

Baure, Cavineño, Cayubaba,


Canichana, Chacobo, Move, Suqta chayamunku, machka kanku?:................... CHUNKA

KHIPUKAMAY
Chiman, Ese Eja, Sirionó, Uk chayamun, machka kanku?:............................
100 - PACHAK
1.000 - WARANQA (matemática)
Movima, Pacahuara, 1’000.000 - JUNU YAPANA + (suma)

waqkuna ima. Sapa Nación Machka makikuna tiyan?:...................................... 20 - ISKAY CHUNKA


QUICHUNA - (resta)
MIRACHINA x (multiplicación)
culturayuq, rimayniyuq. Kimsa chayamunku, machkataq kanku?:.................... RAK’INA % (división)

Kaypi llimp’iriychik Completa el dibujo y pinta


4 Suplemento • Marzo - Abril 2019

YACHAQ: Mama Cayetana (+) Raqaypampa, Mizque nin:


“Wawaqa unqun animitun ripuqtin, chayrayku manapuni
mancharichinachu. Chayta jampinapaq, jallp’a patapi jampi
qhurakuna tiyapuwanchik, chaywan jampina, mana traganasta
(píldoras) rantinachu, chayqa veneno, wañuchikun.

Kay Imasmaris, qalluwatana, simp’asqa simikuna urqhuyku: “Yachayninchikmanta Qillqana” p’anqamanta. Serie: Chaski Aru Nº 6, Nº 7, 2000 wata
Qhichwa simita qillqariychik Kaypi junt’achinallpuni
Imasmari, arawi, qallu watana
Imasmarikuna, arawikuna, willaykuna, qallu watana, simp’asqa
Wiphala Tawantin Suyumanta Imataq kay? qillqariychik simikunaqa kawsayninchik ukhumanta, yachayninchik kuraq
Antisuyu, Chinchasuyu, Kuntisuyu, tatakunamanta, wawakunaman chay yachayqa rin, amataq
Qullasuyu yachaspaqa sutinta sapa Kay mikhunaq sutinta qillqariychik: wañuchinachu, aswanta kallpachana. QILLQARINALLAPUNI.
ukman qillqariychik:
Imasmari imasmari imachus kanman?
.................................................................. Juk imilla umasapa t’uqyaytawan,
Imapi mayt’usqa kachkan?: pollera jina phancharinman
..
....

.................................................................. ¿Imataq kanman?


....
....

......
....

Kay t’ikapta ima sutin?: Ima kay? .....................


.....
....

......
....

.................................................................. y? .... Imasmari imasmari imachus kanman?


....

a ka K’askarimuway k’askarisqayki,
....

Imapaq waliq, imatá willawanchik?: Im juq’ucharisqa apaykusqayki.


.................................................................. ¿Imataq kanman?
....
....
.... Imataq sutin kay mikhunapta?:
....
....
.... ..................................................................
.... Ima layakunatataq riqsinkichik?:
..
..................................................................
..
....
....

Imapitaq wayk’uchkanku?: Simp’asqa simikuna


....

Kay simp’asqa simikunapi,


....

..................................................................
....

sapa p’unchawpaq
Imata inqhanchik nina kananpaq?:
....

sutinta churariychik.
....
....

..................................................................
Qanchischawkuna
1.Intichaw (Domingo)
.... Imatá ruwachkan kay mama? 2. K’uychichaw (Sábado)
.... 3. Atichaw (Martes)
.... ...............................................................
.... 4. Quyllurchaw (Miércoles)
.... Imapaq kay mama chayta ruwan?: 5. Illapachaw (Jueves)
.... 6. Ch’askachaw (Viernes)
.... ...............................................................
.. 7. Killachaw (Lunes)

S Q AY K I - Cuen to
ILLARI
Chay ch’usaq chiqakunaman ima rimaykunata churana kanman? t’urispa qillqariychik:
W
Antuñumantawan Mallkumantawan (El Cóndor y el Zorro)
Unay watukunaqa tukuy uywakuna p............................. kasqanku nin. Jinapi Atuqqa tata Mallkuwan
tinkukuspa t........................... ajinata:
- Tata mallku, imaynatataq chhika patakunata patakunata p.........................?, ñuqapis phawayta
munani, nisqa. Mallkutaq k......................:
- Kumpa Antuñu, phawayta m......................, tukuy imayna p’isqukunap phurunta a........................
Antuñuqa chaypachalla tukuy ph......................... mask’aq risqa, tariywantaq tata M.....................
apasqa. Mallkuqa, Atuqta chay phurukunawanqa sumaqta s..............................., paytaq ¡atatay!
Kay rimaykunamanta aqllarispa ¡atatay! nispalla a....................... Mallkuqa siray tukuytawanqa karu wichay chiruman q’.......................,
ch’usaqkunaman junt’achiychik
awantasqa, q’ipisqa sirakipasqa chay chirumanta Antuñutaqa:
parlaq phawariy - Kunan p............................ nisqa. Antuñutaq phawariyta munaspa qaqa w..............................
phawarinkiri wayq’uman
munaspaqa tapurisqa chinkaykurpasqa, jinamanta Mallkuqa, kumpa A............................ wañuyman apaykusqa, chaypitaq
phurukunata
mallkuman
kutichisqa
apakumuy.
ankakuna m......................................... nin. Chaypi tukukun.
Kay WILLAYTA sik’irimuyku “Kawsayninchikmanta qillqana” p’anqamanta. Serie: Chaski Aru. Qillqarisqa: Prof. Inocencio Flores Romero, 1999 wata

Completa el dibujo y pinta Kaypi llimp’iriychik Kay p’anqa


lluqsinanpaq
yanaparin:

Вам также может понравиться