Vladanje Strahom

Goran Matić: The Reign by Fear
VLADANJE STRAHOM
''Najviše na svetu se plašim straha, jer sama patnja zbog briga od njega,
prevazilazi sve druge nesreće.''
(The thing in the world I am most afraid of is fear, that passion alone, in
the trouble of it, exceeding all other accidents.)1
1
Montaigne, Michel de: ''The Essays of Montaigne'', (Translated by Charles Cotton),
Edited by William Carew Hazlitt, 1877, Project Gutenberg's The Essays of Montaigne,
Complete, by Michel de Montaigne (On Fear)
Uvod
1. Društveni ambijent natprirodnog

2. Judaizam
3. Problem klasifikacije
4. Politeističke religije u Rimskoj imperiji
5. Istočne religije, misterije i kultovi
6. Dualizam
7. Kult imperatora
8. Demografske karakteristike Rimske imperije u I veku
9. Sudar kultura
10. Model komunikacije
11. Politika i poredak
12. Rana hrišćanska propaganda
13. Hrišćanska eshatologija
14. Naziv: Hrišćani
15. Pavle: šaman, propagandista, misionar
16. Pisana propagandna igra
17. Istorijski Isus
18. Isus kao propagandna kreacija
19. Arhetip
20. Rano hrišćanstvo i verska tolerancija
21. Mučeništvo
22. Pragmatičan pristup
23. Koreni verskih konflikata u hrišćanstvu
24. Edikt o toleranciji
25. Hrišćanstvo kao ideološka potpora države
26. Vulgata
27. Kanon
28. Apokalipsa
29. Sveti duh
30. Tehnike propagande u Bibiji
31. Apokrifi
32. Hrišćani i pagani posle Konstantina
33. Hrišćanska država kao aparat sile
34. Religiozni antijudaizam

35. Strah od tela
36. Geneza jeresi
37. Krstaška propaganda
38. Papa Inoćentije III
39. Nove stare jeresi
40. Katarski rat
41. Dominikanski red
42. Obračun sa Templarima
43. Alise u zemlji čuda
44. Đavo
45. Demoni
46. Trideset strana pakla
47. Kratka rasprava o večnosti
48. Magija i hrišćanstvo
49. Egzorcizam
50. Nigromantija
51. Magijski tekstovi – grimoari
52. Urokljive oči
53. Propagiranje čuda
54. Koncept veštice
55. Veštice u hrišćanstvu
56. Malj propagande
57. Inkvizicija
58. Torkvemada
59. Metju Hopkins
60. Evropska epidemija straha
61. Auto da fe
62. Veštičiji advokat
63. Salem
64. Društvene okolnosti u kojima je razvijena inkvizicija
65. Reformacija - kontrareformacija
66. Jezik politike
67. Motivi lova na veštice
68. Pad Vizantije
69. Strah u Istočnom hrišćanstvu

70. Strah u srpskoj tradiciji
71. Izazov nauke
72. Povratni udar sa Istoka
73. Kopernik
74. Tiho Brahe
75. Reformacija kosmologije
76. Kristofer Klavijus
77. Kepler
78. Đordano
79. Galileo
80. Žrtvovanje i strah od smrti
81. Natprirodno i propaganda
82. Administracija straha i propaganda
83. Strah u savremenom društvu
84. Politika straha
Uvod
Godina 1612.
''Ni veštice niti začarani nisu postojali, sve dok o njima nije počelo da se
priča ili piše'', pisao je inkvizitor Alonso de Salazar Frias (1564–1636) tokom
najveće serije suđenja vešticama u Španiji.2 Smatrao je da su optužbe protiv
navodnih veštica češće ukorenjene u snovima i fantazijama nego u stvarnosti.
Zalagao se da inkvizitorska politika bude nezavisna i potkrepljena dokazima.
Zbog toga je dobio nadimak ''veštičiji advokat''. Njegovi izveštaji, tokom
velikog baskijskog obračuna sa vešticama, u periodu 1609-1614, bili su
jedinstveni u istoriji progona veštica.3 Salazar ih je pisao upoznat sa spisima
Pedra de Valensije (Pedro de Valencia, 1555-1620), učenog humaniste i cenzora
Saveta Kastilje, koji se već bio žalio Vrhovnom savetu inkvizicije na nadrealna
preterivanja u radu inkvizitora. Nazivajući storije veštica izrazom ''discurso'',
Valensija je naveo:
''Iako se u celini mora pretpostaviti da su veštice priznale istinu, neke od
stvari koje su one priznale toliko su neverovatne da će mnogi ljudi odbiti da
poveruju u njih i umesto toga će smatrati celu priču za nešto što su veštice
izmislile. Za takve stvari se nije čulo nikada ranije, osim u pesmama i bajkama
koje su pisane da zabave i prestrave decu i priprost narod.''
(Although on the whole it must be assumed that the witches have
confessed to the truth, some of the things they have admitted are so improbable
that many people will refuse to believe them and instead would consider the
whole story to be something the witches have dreamed up. For such things have
never been heard of before except in poems and fairy tales (libros fabulosos)
which are written to entertain and terrify children and simple folk.) 4
Salazarovo obimno istraživanje o suđenjima vešticama, navelo ga je da
posumnja u ispravnost mnogih ranijih priznanja i presuda, a njegovi izveštaji su
doprineli prestanku inkvizitorskog spaljivanja veštica u Španiji. On je otvoreno
postavio pitanje: ''da li mi verujemo da se veštičarenje dogodilo u datoj situaciji
jednostavno zato što to veštice tvrde? Jasno je da vešticama ne treba verovati i
da sudije ne bi trebalo da donesu presudu bilo kome, osim ako slučaj može da
2
Edwards, John: ''Torquemada and the Inquisitors'', Tempus, Gloucestershire, 2005,
p. 131
3
Henningsen, Gustav: ''The Salazar Documents: Inquisitor Alonso De Salazar Frias
and Others On The Basque Witch Persecution'', Brill Academic Pub, (Bilingual edition),
2004, Preface, p. IX
4
2004, p. 4
bude dokazan spoljnim i objektivnim dokazima, dovoljnim da ubede sve koji ga

ispituju.''
(...are we to believe that witchcraft occurred in a given situation simply
because of what the witches claim? It is clear that the witches are not to be
believed and that judges should not pass sentence on anyone, unless the case
can be proven by external and objective evidence sufficient to convince
everyone who hears it.) 5
Njegov racionalni stav, kao i principijelni pravni pristup, povodom
sudskih procesa zbog veštičarenja, bili su retkost u svetu inkvizicije koja je
gradila moć na strahu od fiktivnih predstava i natprirodnih entiteta sa
obavezujućom klauzulom realnosti.
Takav pristup Valensije i Salazara imao je određeno društveno uporište.
Omogućili su ga politički ciljevi Španske inkvizicije u čijem je središtu bilo
''versko čišćenje'' Kastilje, Aragona, Katalonije i Valensije. Španska inkvizicija
prvenstveno je bila usmerena na takozvane kripto-katolike, jevreje (conversos) i
muslimane (moriscos) koji su preobraćanjem u hrišćanstvo, navodno nastavili
da upražnjavaju staru veru. Prema ekspertu za Špansku inkviziciju, Džonu
Edvardsu, uticajni španski inkvizitori, dok su služili božanskim prerogativima
života i smrti, verovali su da služe bogu i kruni.6 U takvim okolnostima,
postojao je manevarski prostor kada je u pitanju bilo veštičarenje, kao problem
drugog reda.
Kao odgovor na pritužbe o fabrikovanim storijama, Inkvizicija je
konfiskovala sva priznanja i slučajeve je proglasila strogo poverljivim. Deo te
dokumentacije uništen je tokom Napoleonovih osvajanja. Prošlo je više od tri
veka od baskijskih progona, do otkrivanja dokumentacije sa Salazarovim i
Valensijinim izveštajima i komentarima. Gustav Heningsen je 1967. godine
pronašao ovu dokumentaciju u Arhivu nacionalne istorije (Archivo Historico
Nacional) u Madridu, u posebnom odeljenju ''la Supreme''. 7
Za razliku od Iberijskog poluostrva, gde su vodeći društveni autoriteti
donekle vodili računa da progon veštica ne zaseni versko čišćenje, u ostalim
delovima Evrope progon veštica je predstavljao prvorazredni model
konsolidacije uzdrmanog društvenog poretka u kasnom Srednjem i ranom
Novom veku. U osnovi, u oba slučaja, iza paravana velike mitske borbe dobra i
zla, kao i raspirivanja straha, stajali su jasni politički, nacionalni i verski ciljevi.
5
Henningsen, Gustav: ''The Witches' Advocate: Basque Witchcraft and the Spanish
Inquisition (1609–1614) '', University of Nevada Press, Reno, First Edition, 1980, p. 350
6
p. 224
7
2004, p. 5
Aparat za komunikaciju između nadrealnog sveta mitske borbe i

''ovozemaljske'' društvene bitke, taj dvosmerni autoput između iluzija i
realnosti, bio je jedinstvena pravosudna struktura u istoriji. Radilo se o
institucionalizovanom i legalizovanom religijsko-svetovnom aparatu sa
izuzetnim ovlašćenjima da procesuira iluzije, a da se potom presude izvršavaju
nad stvarnim ljudima u fizičkom svetu. Na tom putu, između fikcija i stvarne
smrti-pogubljenja, ustoličena na prastarim šamanskim tradicijama, stajala je
institucija specijalizovana za natprirodne entitete, rituale, torturu i žrtvovanja.
Ta istitucija, izgrađena kao most između natprirodnog i ''ovozemaljskog'' sveta,
hranila se, održavala, i razvijala je svoju moć, raspirivanjem straha i
gospodarenjem strahom.
Bila je to institucija svetog suda - inkvizicije.
Ona je razmaknula zavesu i širom otvorila prozor između realnog i
natprirodnog sveta. U istoriji religije to nije bila nikakva novina. Međutim, ono
što je čovečanstvu podarila inkvizicija, jeste izuzetna manipulacija strahom.
Ona je bila izgrađena na modelu religijskog straha, kao i sistemskoj društvenoj
poziciji inkvizicije u svetu zapadnog hrišćanstva.
Zastrašivanje, strah i panika, predstavljaju standardne alate svih vlasti i
nosilaca društvene moći kroz istoriju. Prisutni su kako u teokratskim, tako i
sekularnim sistemima, jer religijski strah je samo jedan od oblika projektovanog
straha u simboličkom propagandnom polju.
Kada je u pitanju religijski strah, on bi se mogao razvrstati na nekoliko
vrsta. Prema Vladeti Jerotiću, najprisutniji je ''strah od sudbine'' koji se ''ogleda
u strahu od svih mogućih oblika pretnji ljudskom bivstvovanju koje mogu da
nastanu u budućnosti''.8 Radi se o strahu od smrti, bolesti, gubitku socijalne
egzistencije i raznim nepovoljnim ishodima u budućnosti. Relaksacija ovog
egzistencijalnog straha se milenijumima odvijala kroz religijske aktivnosti i
razne forme magijske prakse kao što su: gatanje, proricanje sudbine, astrologija,
parapsihologija itd. Iako ga Jerotić navodi kao vrstu religijskog straha, on bi
mogao da se klasifikuje na taj način, jedino ukoliko je povezan sa ''strahom od
natrpirodnih entiteta''. Jer, strah od smrti prisutan je kod čoveka kao generička
osobina i podjednako je zastupljen i kod ateista i vernika. Njegovi koreni ne
leže u religiji, već u osnovnoj funkciji ove primarne emocije, kao prvobitnom
mehanizmu odbrambene reakcije na razne opasnosti.
Taj biološki mehanizam opstanka, pretočen u fiziološku reakciju emocije
straha, kod čoveka je dobio i svoju socijalnu nadgradnju. Kako su oblici
društvenog života postajali složeniji, tako su se razvijale i nove forme emocije
straha. Religijski strah predstavlja jednu od tih novih formi. On je zasnovan na
strahu od raznih opasnosti iz projektovanog natprirodnog sveta. U njemu krstare
8
Jerotić, Vladeta, ''Staro i novo u hrišćanstvu'', Istočnik, Beograd, 1996, p. 38
entiteti sa zlokobnim i zastrašujućim karakteristikama i namerama. Tu su

demoni, veštice, vampiri, zla i osvetoljubiva božanstva, zli duhovi itd. Pored
ovih entiteta sa zlokobnim atributima, i razni drugi bogovi i duhovi, spremni su
da se angažuju u kontekstu odbrane morala i pravde. Time se svet natprirodnog
ispostavlja kao regulator odnosa u društvenom životu. Pozivanjem na borbu
dobra i zla u tom natprirodnom svetu, odvijala se stvarna bitka u društvenom
životu. Povezivanje određenih osoba ili grupa sa zlokobnim entitetima, vodilo
je ka legitimisanju konkretnih kaznenih mera prema njima, što je bilo
kodifikovano još u Hamurabijevom zakonu. Sa druge strane, navodni mandat
''dobrih'' bogova, duhova i drugih natprirodih entiteta, dodeljen određenim
osobama i društvenim grupama, legitimisao je njihovu društvenu moć.
U religijskom sistemu, egzistencijalni strah se ispoljava u vidu
''apokaliptičkog straha''. Time se on povezuje sa idejom o velikom kraju sveta,
njegovoj transformaciji i strašnom sudu, na kome će biti izvršena selekcija za
''onostrani status''. Tako se u IV glavi pravila Benediktanskog reda navodi: '' Boj
se dana suđenja, boj se pakla... imaj svakog dana pred očima mogućnost smrti''.9
Taj stav o strahu od boga, koji je stvorio svet i ima moć da ga uništi i
ponovo stvori, proističe iz Biblije. U Jovanovoj Apokalipsi, poslednjoj knjizi
Biblije stoji:
6. I video sam jednog drugog anđela kako leti posred neba noseći večnu
dobru vest da je objavi onima koji žive na zemlji - svim narodima i plemenima i
jezicima i narodnostima. 7. On je govorio jakim glasom: ''Bojte se Boga i dajte
mu slavu, jer je došao čas njegovog suda! Poklonite se Onome koji je stvorio
nebo i zemlju i more i izvore voda!'' 8. Za njim je išao još jedan anđeo, drugi
anđeo, govoreći: ''Pao je, pao je Vavilon Veliki, bludnica koja je sve narode
opila vinom gneva, vinom bluda svoga!''
9. Za njim je išao još jedan anđeo, treći, koji je govorio jakim glasom:
''Ako se ko pokloni zveri i njenom liku i primi žig na čelo ili na ruku, 10. on će
takođe piti vino Božjeg gneva koje je nerazvodnjeno natočeno u čašu gneva
njegovog, i biće uništen vatrom i sumporom pred svetim anđelima i pred
Jagnjetom. 11. I dim njihov predstavljaće uništenje za večnost. Ni danju ni noću
neće imati počinka oni koji se klanjaju zveri i njenom liku, i svi koji su primili
žig njenog imena. 12. To zahteva istrajnost od svetih, onih koji se drže Božjih
zapovesti i vere u Isusa.'' 10
Ta vizija o poslednjim danima istorije, koja se navodno javila Jovanu za
vreme progonstva na ostrvu Patamu, obezbedila je uspostavljanje granične
koordinate hrišćanskog propagandnog polja kada je u pitanju strah. Doduše,
9
Delimo, Žan (Delumeau, Jean): ''Greh i strah. Stvaranje osećanja krivice na Zapadu
od XIII do XVIII veka'', Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića,
10
Sveto pismo ili Biblija Starog i Novog zaveta, Metafizika, Beograd, 2009,
Otkrivenja, 14; 6.12, p. 840
Jovan je izvorno koristio grčku reč ''fobeo'' (phobeo), koja više označava
strahopoštovanje prema bogu, nego osnovnu emociju straha, koja se označavala
kao ''phobos''. Mada je i strahopoštovanje, u osnovi, zasnovano na strahu, ali od
objekta koji nije neprijateljski, već predstavlja predmet obožavanja i implicira
apsolutnu lojalnost, i tek slučaju njegovog izostanka može da sledi kazna.
Inače Fobos je u grčkoj mitologiji potomak Afrodite i Aresa. Bio je
poznat kao pratilac Aresa u bitkama, zajedno sa Aresovim sestrama, ratnom
boginjom Enio, i boginjom nesloge Eris. Fobosov brat blizanac bio je Deimos,
ili teror. U rimskoj mitologiji, Fobosov ekvivalent bio je Timor ili Timorus.
Uopšte, strah je bio i ostao suštinska odrednica hrišćanstva. ''Grčko-
engleski leksikon Novog Zaveta'' iz 1889, navodi upotrebu i učestalost pojmova
''fobea'' i ''fobos'' u grčkom tekstu Novog zaveta.
Glagol ''fobea'' se javlja u nekoliko značenja. Najpre u Homerovom
značenju
a) zastrašiti, uplašiti (terrify, frighten), naterati na bekstvo;
b) biti uplašen, bojati se (to fear, be affraid), u kome su javlja 102 puta. i
c) poštovati, obožavati, pretnje koja proističe iz odnosa poštovanja ili
ponizne poslušnosti (to reverence, venerate, to threat with deference or
reverential obedience) sa 25 pojavljivanja.
Imenica ''fobos'' se definiše kao strah, strepnja ili teror (fear, dread, terror)
u smislu subjektivnog osećaja. U opštem značenju straha i strepnje, u Novom
zavetu se javlja 33 puta. U smislu straha od terora javlja se jednom. U
označavanju strahopoštovanja pred autoritetom i uzvišenim, pojavljuje se 11
puta.11
U verziji Biblije kralja Džejmsa, (King James), u Novom zavetu pojmovi
''fobeo'' i ''fobos'' su izraženi engleskim značenjima ukupno 90 puta. Od toga je
62 puta, u pitanju strah, 23 puta glagol ''biti uplašen'', i 5 puta plašiti se. 12
Ali ovde se radi samo o upotrebi reči strah. Niz biblijskih storija
orijentisano je na prizivanje straha i bez direktne upotrebe pojma ''fobos''.
Iako se Martin Luter suprotstavio konceptu straha, kao ključnom motivu
vere (služenja bogu), i sam je bio opsednut strahom, ali od đavola. To, što su
protestanti potisnuli strah i osećaj krivice, i u prvi plan stavili pravednost kao
motiv služenja bogu, ne znači da su i odustali od koncepta straha. Francuski
reformator Žan Kalvin propagirao je spasenje samo za mali broj ljudi, izabranih
od boga, dok svi ostali ne mogu da očekuju nikakvu božju milost i spasenje.
11
Grimm, Carl Ludwig Wilibald; Joseph Henry Thayer and Christian Gottlob Wilke:
''Greek-English Lexicon of the New Testament'', American Book Company, New York,
1889, p. 655-656
12
www.biblestudytools.com/lexicons/greek/kjv/phobeo.html
Navodno, Isusova žrtva se odnosi na iskupljenje samo nekolicine, a ne na celo

čovečanstvo. Stoga su i protestanti, sa podjednakim žarom kao i katolici,
učestvovali u progonu veštica, početkom ranog Modernog doba. A taj progon,
bio je zasnovan na strahu.
U ''Brilovom rečniku religije'' navodi se da je manipulacija strahom
sastavni deo mnogih verskih zajednica i sistema:
''U mnogim verskim zajednicama, crkvama i sektama, preovladava klima
straha i represije, koja se, u smislu socijalne psihologije, može se analizirati sa
stanovišta 'totalne institucije' (Goffman). Ovaj termin označava verske
organizacije koje podređuju svoje članove jednom autoritetu, odvajaju ih više ili
manje u potpunosti od šireg društvenog okruženja, upravljaju svim aspektima
njihovog života i potreba-ispunjenja u okviru sveobuhvatnog plana, i polažu
pravo kako na osobu u celini, tako i na njihove emocije. Primer kontrole i
formiranje osećanja u religijskim grupama nalazi se u hrišćanskom generisanju
mržnje u progonu tzv. nevernika i jeretika, kao i u kampanjama tokom
trinaestog veka protiv Katara.''
(In many religious communities, churches, and sects, a climate of fear
and repression prevails, which, in terms of social psychology, can be analyzed
from the standpoint of the 'total institution' (Goffman). This term denotes
religious organizations that subject their members to a single authority, cut them
off more or less completely from a larger social environment, manage all of the
acts of their life and need-fulfillment under a comprehensive plan, and make a
claim on their entire person, thus also on their emotions. An example of the
control and forming of feelings by religious groups is to be found in Christian
generation of hatred in the persecution of so-called heathen and heretics, as in
the thirteenth-century campaigns against the Cathari.) 13
Johan Huizinga
Delimo, Žan: ''Greh i strah''
Svedenborg, Emanuel: ''Nebo i pakao''
La Croix, S. Marie de: ''Glas iz čistilišta'', Centar kršćanske duhovnosti,
Zagreb, 1987, p. 5-7 Margareta Alakok
Institucija inkvizicije, njen koncept rada i dela, predstavljaju opomenu i
savremenom društvu, koje često zna da posegne za nekim od elemenata
inkvizitorske prakse. Stoga nije ni čudno što je izraz ''lov na veštice'' toliko
odomaćen u savremenom društvu i koristi se podjednako za označavanje
određenih fenomena, kako u autoritarnim, tako i u krajnje liberalnim i
demokratskim sistemima.
13
Stuckrad, Kocku von (ed): ''The Brill Dictionary of Religion Vol II'', Brill, Leiden
and Boston, 2006, p. 583
O istorijskom periodu progona veštica i drugih jeretika, na početku ranog

modernog doba napisani su tomovi. Gotovo da više nema tajni o obimu,
karakteru, procedurama, procesima, nalozima i žrtvama. Ono što je
karakteristično za brojna istraživanja, jeste činjenica da nema jasnog i
nedvosmislenog odgovora na pitanje: Zašto je u zapadnom hrišćanstvu, na
početku ranog Modernog doba, došlo do eskalacije verskog fanatizma, histerije
i surovog obračuna sa jednim delom populacije? Odgovor na to pitanje nije
značajan samo zbog istorije. Takav, ili sličan, društveni mehanizam, zasnovan
na šamanističkoj konfiguraciji verovanja, moguć je u nekoj od varijacija i u
savremenom društvu. A to je svakako nešto što bi čovečanstvo trebalo da
izbegne.
Društveni ambijent natprirodnog
Hrišćanski propagandni poduhvat, od samog početka, bio je snažno

ukorenjen na emociji straha i njenim razigravanjem u propagandnom polju. Pri
tome je najveći udar na ciljnu grupu, predstavljalo neprestano prizivanje straha
od smrti, koji se nalazi u samom epicentru ove religije. Hrišćanska konvencija o
karakteristikama pakla i silama zla, omogućila je da iz projektovanog
natprirodnog sveta pokuljaju veštice, demoni, razna čudovišna bića,
apokaliptične zveri i njihov lider đavo. Osvetoljubiva, krvožedna i druga strašna
božanstva politeističkih religija i zlokobni duhovi šamanizma, prikupljeni su, i
nagurani u hrišćanski pakao. Iz tog sveta natprirodnog, bili su projektovani u
fizički svet. Prikazi grčkog Pana i etrurskog Šaruna, pretočili su se u projekciju
hrišćanskog đavola, rimske ''strige'' u vešticu, dok su, na primer, karakteristike
grčke Lamije, zastrašujućeg noćnog monstruma koji proždire decu, pridodate
sluškinjama đavola. Te simboličke projekcije natprirodnog, postale su ključni
saveznici nosilaca duhovne i svetovne moći, u odbrani uzdrmanog poretka
Zapadnog hrišćanstva, na prelazu iz Srednjeg veka u rano Moderno doba.
Druga, važna dimenzija u hrišćanskom propagandnom polju, nada u
spasenje i večni život, bila je potpuno potisnuta. Emocije su nadvladale motive i
bilo kakav racionalni pristup. Istinski humanistički, pa i proklamovani
hrišćanski motivi milosrđa i prevednosti, bili su drugorazredni faktori u igri
prizivanja straha u funkciji očuvanja poretka.
Kako je došlo do toga da se društveni poredak brani progonom veštica i
praktikanata magije? Ili, kako su to marginalne žene, praktikantkinje
tradicionalne medicine ili popularnog gatanja, odjednom postale sistemski
neprijatelji društva?
Odgovor na ovo pitanje zadire u same osnove hrišćanstva i zahteva
analizu osnovnih elemenata, na kojima je ono bilo koncipirano prilikom
formiranja kao posebne religije. Jer, hrišćanstvo se nije pojavilo samo od sebe,
niti je njegov svet natprirodnog bio potpuno originalan. Put ka društvu, u kome
su žrtvovane navodne veštice, vodio je još dalje u prošlost, u drevnu
Mesopotamiju. Poznate kaznene odredbe Hamurabijevog zakonika za štetu
nanetu vradžbinama, našle su svoje mesto i u judaizmu. Druga knjiga Mojsijeva
jasno kaže: ''Vračaru ne ostavljaj da živi'' (22:18). U Novom zavetu, taj
radikalni stav bio je transformisan u pretnju božjom kaznom izostankom
spasenje(Galatima 5:20) i drugom smrću ''u jezeru koje gori ognjem i
sumporom'' Otkrivenja 21:8;). Pitanje je, zašto se taj relativno tolerantniji odnos
ranih hrišćana prema magijskoj praksi, petnaest vekova kasnije izrodio u
masovni teror inkvizicije.
Neuspeh hrišćana u krstaškim ratovima, podele u zapadnom hrišćanstvu,
evropski ratovi, nova preraspodela verske i svetovne moći, renesansa i razvoj
nauke, politička rekompozicija društvenog sistema, epidemije i klimatske

nedaće, nove granice Zemlje, doveli su u pitanje zemaljski poredak oblikovan iz
Vatikana. Sve to je dovelo do toga da se verski fanatizam, surovost i krvožedne
strasti, preliju iz Krstaških ratova, na ceo društveni ambijent. Kao mehanizam
odbrane, nosioci ugroženog društvenog poretka, odabrali su regresiju prema
prethodnim religijskim modelima. Pri tome se na sceni pojavio prastari
mehanizam - ritualno ljudsko žrtvovanje, prisutan kao društveni fenomen i u
prehomerovskoj grčkoj kulturi, ali i drugim drevnim kulturama Sredozemlja i
zapadne Evrope.14
Za to su im crkvene institucije zapadnog hrišćanstva širom otvorile vrata i
podarile svoj bogati arsenal natprirodnih entiteta, zastrašivanja i panike. Progoni
veštica izbacili su na scenu gotovo neshvatljivu moć propagande, utemeljenu na
vekovno oblikovanom sujeverju i simboličkom aparatu hrišćanstva. Kolekcija
duhova, demona i drugih zastrašujućih entiteta iz natprirodnog sveta, vršljala je
u hrišćanskom propagandnom polju kao u periodu ranog šamanizma.
Istoričari, istraživači religije, antropolozi, psiholozi i drugi istraživači, i
dalje nastoje da proniknu u složene razloge i uzroke progona veštica i sistema
vladavine strahom. Možda bi upravo istraživački pristup na planu propagande
mogao da obezbedi neke od odgovora, za popunjavanje tog složenog mozaika.
Pristup koji sam razradio u knjizi ''Poreklo propagande'', o jedinstvenom
socijalnom fenomenu, iz koga su se diferencirali rituali, umetnost, religija,
magija, nauka, pa i propaganda, omogućava kompleksno sagledavanje ovih
međusobno povezanih fenomena. Raznim kombinacijama i integrisanjem, snaga
njihovog uticaja može se višestruko multiplicirati. Na taj način, pojedine
društvene pojave i fenomeni, mogu odjednom da prožmu društvenu zajednicu i
pokrenu je u određenom pravcu, nekontrolisano, i sa ogromnom snagom. Uloga
strateške funkcije propagande, može da se ogleda u tome da ponovo integriše
diferencirane, ali nekada spojene fenomene, i napravi otklon prema dominantno
iracionalnom ponašanju i udahne snagu simboličkim projekcijama, koje bi u
normalnim okolnostima izazivale podsmeh.
To nije slučaj samo sa neverovatnim storijama i iluzijama, o vešticama i
demonima, lomačama i ritualnim pogubljenjima širom Evrope. Ti zastrašujući
demonski kvaliteti mogu da se projektuju, sa natprirodnih entiteta i na pojedine
društvene grupe, uz pozivanje na obračun sa njima. Katarski rat (1209-1229) je
pokazao kako može da se obezbedi podrška za masovne zločine i istrebljenje
jedna kompletne verske grupacije. Slično se desilo i nekoliko godina ranije,
kada je tokom IV krstaškog rata, osvojen Konstantinopolj, uz pljačkanje,
razaranje i masakr pravoslavnog stanovništva masovnih razmera. To se
ponovilo i sa ''politički nekorektnim'' stanovništvom Vandeje tokom Francuske
14
Hughes, Dennis, D.: ''Human Sacrifice in Ancient Greece'', Routledge, (1991)
2003
revolucije. Nastavilo je da se ponavlja i kasnije, pod imenima holokaust,

genocid, etničko čišćenje, intervencionizam...
Tako je u XX veku, u nekoliko navrata demonstrirano nastojanje da se
legitimiše mehanizam označavanja određenih društvenih grupa, pa i čitavih
nacija, kao zlih i demonskih, i zatraži obračun sa njima. Pri tome je korišćen
arsenal šamanističkih postupaka, kako bi se u društvu stvorio ambijent pogodan
za ostvarivanje političkih ciljeva pretedendenata na društvenu moć. Kada vodeći
političari javno nastupaju, demonstrirajući (ili glumeći) izmenjeno stanje svesti
i njegove manifestacije, pozivajući se uz to na obračun sa određenim
društvenim grupama, pa i čitavim nacijama, onda se radi o upotrebi regresivnog
(možda je bolji termin - prastarog) modela propagande, sa akcentom na
arhetipsku šamansku moć i uticaj. Radi se o imenovanju krivca koji je
svojevoljno ili prisilno zaposednut od strane zlih duhova, i obračunu s njim
kako bi ozdravilo društvo.
Čaplinova komedija, film ''Veliki diktator'' (Charlie Chaplin: ''The Great
Dictator'', 1940), prikazuje sav besmisao histeričnog šamanskog nastupa
Hitlera. Radi se komediji koja izaziva smeh! Ali, tridesetih godina XX veka,
nemačke mase nisu to tretirale kao šamansku egzibiciju. Još manje kao
komediju. Ponuđeni put ka natprirodnoj moći nemačkog naroda, izbrisao je
realnost i potisnuo humanističke vrednosti. Nemački šamanistički propagandista
povukao je ostrašćene milione sledbenika u besmisao nacionalne i rasne
superiornosti, kao i krvavi rat. Sličnu šamanističku rolu odigrao je i Musolini,
nudeći Italijanima moć i slavu nekadašnjeg Rimskog carstva.
Odlazak Musolinija i Hitlera sa istorijske pozornice, nije označio i kraj
šamanističkog poigravanja sa masama. Uticajni natprirodni entiteti i njihovi
ideološki supstrati, i dalje krstare u simboličkom propagandnom polju. Vešti
propagandista može, i u savremenim uslovima, da šamanističkim tehnikama
izazove pomak auditorijuma ka alternativnim stanjima svesti i ''pusti demone sa
lanca''. Može da upotrebi princip amalgama i da demonske osobine ''prilepi''
osobama u stvarnom svetu. Za to je dovoljno podsticanje elemenata za
proizvodnju straha, koji se na kolektivnom nivou razvija geometrijskom
progresijom i lako može da se usmerava.
Raspirivanje straha masovnih razmera, posebno je zapaženo u
političkom životu. Hladni rat, rat protiv terorizma, ''demokratska'' bitka protiv
diktature, dualistički koncepti ''mi i oni'', prožeti su upotrebom šamanističkih
elemenata.
Strah od uticaja natprirodnih entiteta, predstavlja pogonsko gorivo

propagande i u savremenom društvu. Prema istraživanjima, početkom XXI
veka, i dalje su među najčešćim strahovima oni od duhova i sila zla…15 Protiv
tog iracionalnog straha od imaginarnih natprirodnih entiteta, izgrađenog na
društvenoj i kulturnoj osnovi, nema efikasne odbrane.
Galupova anketa iz 2005, navodi da je vodeći strah od nuklearnog
sukoba, iz perioda hladnog rata, u XXI veku zamenio strah terorizma, dok je
nezaobilazni strah od smrti zauzeo treće mesto.16 Ali šta se nalazi u osnovi
straha od nuklearnog rata ili terorizma, nego upravo strah od smrti. Isti onaj stah
kojim je hrišćanstvo nastojalo da upravlja, podsticanjem prizora pakla,
apoklipse i strašnog suda, i relaksiranjem/razrešenjem, konceptom vaskrsenja i
raja.
Vladajuća ideologija savremenog zapadnog društva i dalje, u velikoj
meri, počiva na prastarom propagandnom polju zapadnog hrišćanstva. U njemu
krstare moralne pouke, ali i uspavane nemani, svakog trenutka spremne da se
odazovu na poziv propagandista. Elementi tog propagandnog polja su
oblikovali ne samo savremeni svet, već i našu percepciju društvenih odnosa
unutar tog sveta.
Za odgovarajuće razumevanje hrišćanskog propagandnog poduhvata,

neophodno je sagledati društvene, odnosno ukupne demografske, kulturne i
verske okolnosti/prilike u tadašnjoj Rimskoj imperiji, sa posebnim osvrtom na
Judeju i judaizam, na čijim temeljima je izraslo hrišćanstvo. I ne samo
judaizam. Hrišćanski propagandni poduhvat oslanjao se na niz elemenata i
simboličkih konstrukcija preuzetih iz različitih religijskih sistema Sredozemlja i
Istoka. Rani hrišćanski propagandisti pažljivo su selektirali te elemente i
konstrukcije, i na osnovu procene njihove efikasnosti, unosili su ih u hrišćansko
propagandno polje u nastajanju. Tako su hrišćani bili u stanju da krizni period
Imperije pretvore u svoju stratešku prednost. U tome su im presudno pomogli:
kriza politeističkog ambijenta Imperije; politički uzburkani monoteistički
karakter judaizma; socijalni karakter nove religije, i konačno, propagandni i
medijski plasman te nove integrativne religije.
Judaizam
15
Tancer, Bill: ''Click: What millions of people are doing online and why it matters'',
Hyperion, New York, 2008
16
Lyons, Linda: ''What Frightens America's Youth?'', Gallup, March 29, 2005,
http://www.gallup.com/poll/15439/What-Frightens-Americas-Youth.aspx
U grčko-rimskom kulturnom ambijentu, judaizam je predstavljao atipičnu

religiju. Iako je u opštem kontekstu tada rasprostranjenih verovanja u
Sredozemlju, i judaizam bio zasnovan na verovanju u postojanje natprirodnog
sveta, kao i ritualnu komunikaciju s njim, postojale su i značajne razlike u
odnosu na druge religije. Dok su druge religije, koje se danas nazivaju
zajedničkim imenom paganske, imale niz bogova i božanstava, praksu ritualnog
žrtvovanja životinja i prinošenja hrane raznim bogovima u hramovima širom
Rimske imperije, jevreji su tu praksu obavljali samo u jednom jedinom hramu, i
samo za jednog boga. Prema njihovom verovanju, hram u Jerusalimu je
predstavljao to posebno sveto mesto, preko koga se obavljala komunikacija sa
njihovim božanskim bićem. Oni su svoje molitve upućivali tom jedinom bogu,
očekujući od njega pomoć i podršku u svakodnevnom životu.
Smatra se da se jevrejski monoteizam razvio iz verskih tendencija koje su
bile prisutne na području Bliskog Istoka, pre više od 3.000 godina. Radi se o
verovanjima u neku vrstu krvnog odnosa između porodice ili klana, sa njihovim
bogom; kao i priznavanje prava određenoj osobi ili osnivaču klana da izabere
svog personalnog boga, sa kojim je on trebao da uđe u neku vrstu ugovornog
odnosa. Kombinacija ovih tendencija mogla je da dovede do takvog oblika
plemenske religije, gde su kolektivni i lični aspekti tog izabranog božanstva bili
prisutni, najpre u plemenskim aktivnostima verske prirode, a kasnije i u
individualnom bogosluženju.17
Monoteistički judaizam se značajno razlikovao u odnosu na tadašnji
politeistički kontekst. Jevreji su obožavali njihovog jedinog boga, smatrajući da
je stvorio svet, da njime upravlja i da su oni njegov izabrani narod. Takođe, s
njim su sklopili zavet da će mu biti apsolutno odani i poštovati samo njega, a
zauzvrat, on će ih pomagati i štititi. U takvom kontekstu, jevreji su isključivo
njegov narod, baš kao što je on isključivo njihov bog. Kako je trebalo obezbediti
potvrđivanje verske posvećenosti samo jednom bogu, jevreji su za to odredili
posebno sveto mesto - Jerusalimski hram. On je postao isključivo i jedino mesto
za ritualnu komunikaciju sa njihovim bogom. Oni su mogli da obožavaju svog
boga bilo gde da žive, ali su rituale posvećene bogu mogli da obavljaju samo u
Jerusalimskom hramu. U sinagogama su se okupljali zbog molitvi i razgovora o
predanjima predaka, kako bi dodatno obezbedili učvršćivanje svoje religije.18
Jevreji su se razlikovali od pagana i po tome što nisu učestvovali u
njihovim paganskim ritualima, od kojih su mnogi imali državni karakter.
Takođe, nisu jeli svinjetinu, niti meso životinja žrtvovanih u paganskim
obredima. I konačno, obrezivali su decu.
17
Albright, William Foxwell: ''From The Stone Age to Christianity - Monotheism
and the Historical Process'', The Johns Hopkins Press, Baltimor, 1940, p. 189
18
Ehrman, Bart D.: ''Misquoting Jesus: The Story Behind Who Changed the Bible
and Why'', HarperCollins Publishers, SanFrancisco, 2005, p. 18
Ta svojevrsna prikraćenost ritualne prakse, širom jevrejske zajednice,

nalagala je razvijanje novih oblika verske propagande u cilju obezbeđenja
verske kohezije. Moglo bi se konstatovati da je došlo do efekta, sličnih onima u
''zakonu o spojenim posudama''. Manje rituala, nalagalo je više tehnika za
širenje predanja, usmene i pisane propagande. U protivnom, nedostatak
vezivnog tkiva za nužnu koheziju zajednice, izazvao bi njeno postepeno
razaranje, što bi moglo da dovede do utapanja pripadnika jevrejske zajednice u
druge nacionalne grupacije, verske i kulturne modele.
Jevreji su u konstituisanju svoje nacije ispoljavali otvorenost za
pripadnike drugih naroda, pod uslovom da u potpunosti prihvate jevrejsku
religiju. U delima Flavija Josifa, opisani su detalji konverzije u judaizam, žene
iz Damaska 66. godine (Jewish War II, 20, 2), kao i kraljevske konverzije u
Adiabeni (Antiquites XX, 2, 3-4). U Septuaginti se za takve slučajeve pominje
termin ''proselytos'', koji sugeriše da su ti novi, konvertovani pripadnici
zajednice, u potpunosti priznati kao deo jevrejskog korpusa. Iako nema
podataka o sistematskom i ciljnom jevrejskom prozelitizmu i njegovom obimu,
nesporno je da je takva opcija postojala. Ona se pretvarala u tendenciju, za
vreme militantne Hasmoneanske dinastije oko 120 p.n.e, kada je stanovništvo u
delovima Palestine bilo primorano da prihvati judaizam.19
Jevrejska predanja bila su zasnovana na storijama o odnosu boga i
njihovih predaka, i davala su detaljna uputstva o tome kako jevreji treba da žive
i mole se svom bogu. Vremenom su ta predanja dobila i svoju pisanu formu.
Time se definitivno jevrejska religija izdvojila od svih tadašnjih religija u
Rimskoj imperiji, i na Sredozemlju. Judaizam je tako postao religija čija su su
uputstva izvirala iz knjiga, koje su time dobijale karakter svetih. Bila je to
revolucionarna promena u odnosu na propagandnu matricu politeističkih
religija, zasnovanu na ritualima, usmenoj mitologiji i umetnosti, odnosno
vizuelnim simboličkim prikazima, ali bez ikakvih uputstava o načinu života,
etičkih kodeksa ili verskih doktrina koje treba slediti u svakodnevnom životu.
Pored toga, judaizam je bio poseban zbog insistiranja na značaju tradicije,
nastojeći da u pisanom obliku sistematizuje običaje, zakone i vrednosti predaka.
Kako su početkom I veka jevreji bili raseljeni širom Rimskog carstva, morali su
da obezbede odgovarajući oblik kohezije za tako raštrkanu zajednicu. Ta
kohezija se ostvarivala religijom. Smatrali su da im je bog dao posebna uputstva
kroz Mojsijeve spise, koje su nazivali Tora (The Torah, or Jewish Written Law),
što znači ''zakon'' ili ''vođstvo'' (law, instruction or guidance). Tora se sastojala
od pet knjiga, nazivana je i po grčkom izrazu Pentateuh ili pet svitaka (grč.
Pentateuchos; eng. Pentateuch). U njoj se nalaze koreni jevrejske Biblije ili
hrišćanskog Starog zaveta. Uključuje: Postanje, Izlazak, Levitska, Brojevi, i
19
Goodman, Martin: ''Judaism in the Roman World'', Brill, Leiden and Boston, p. 92-
94
Zakoni ponovljeni. (Pentateuch or the "five scrolls"; Jewish Bible (the

Christian Old Testament): Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers, and
Deuteronomy). 20
U Tori je bila objedinjena monoteistička kosmologija jedinstva fizičkog i
natprirodnog sveta, i čvrsto integrisana sa društvenom tradicijom predaka:
običajima, zakonima i normama, uputstvima, etičkim vrednostima, i uopšte, o
ponašanju pripadnika jevrejske zajednice i njihovom odnosu prema bogu. Iz nje
je izvedena ''halaka'' (eng. halakha, halacha or halachah), korpus od ukupno 613
zapovesti ili pojedinačne ''micve'' (heb. mitzvat; eng. commandments), kojima
se uređuju životna i verska pravila jevreja. One su obuhvatale pravila koja se
odnose na život, veru i politiku. Sam naziv halaka potiče od hebrejske reči
''halakh'' koja znači ''hodati'' ili ''ići'', i mogao bi pre da se prevede u značenju
''put kojim treba ići'' (the way to go), nego kao ''zakoni''.
Pored Tore, u jevrejskoj zajednici bile su prisutne i druge knjige, kao što
su knjige proroka, psalmi i istorijske knjige. Nakon nastanka hrišćanstva, došlo
je do objedinjavanja grupe od 22 jevrejske knjige u jedinstveni tekst. Taj tekst
je proglašen svetim kanonom ili jevrejskom Biblijom. Hrišćani su ga prihvatili
kao prvi deo svog svetog kanona. On čini prvi deo hrišćanske Biblije pod
nazivom Stari zavet. Treba istaći da je Tora bila prevedena u jevrejskoj
zajednici u Aleksandriji, na tada rasprostranjeni grčki jezik, sredinom trećeg
veka pre nove ere, a da su narednom veku bili prevedeni i ostali delovi Starog
zaveta. Ta grčka verzija jevrejskog kanona nazvana je Septuaginta. 21
U vreme rimske okupacije, na području Judeje, halaka je bila izražena
kroz fazu ''Tanaim'' (Tannaim), u kojoj su jevrejske mudrosti i verske poruke,
bile pretočene u pravila sa zakonskom snagom. Radilo se o tranzicionom
periodu jevrejskog zakonodavstva, u kome su usmene rabinske norme dobijale
svoj pisani oblik i postajale osnova za formiranje Mišne (Mishnah).22 U tom
periodu došlo je i do formiranja dva različita filozofska pristupa unutar
jevrejske ideologije. Nosioci te rasprave, o različitim koncepcijama jevrejske
misli, bili su dva vodeća rabina u I veku p.n.e. Hilel i Šamaj (Hillel, oko 110
p.n.e. -10; Shammai, 50 p.n.e.-30).
Hilelova koncepcija bila je tolerantnija i otvorenija, dok se Šamaj zalagao
za fundamentalna jevrejska načela, koja se u politici manifestuju kao veoma
bliska zilotima. Te razlike nisu bile samo verske prirode, jer su rabini, jevrejski
20
21
Encyclopedia Britannica: ''Encyclopedia of World Religions'', 2006, p. 984-985
22
Mišna (Mishnah or Mishna) je prvi veliki zapis jevrejske usmene tradicije poznate
kao i Usmena Tora (Oral Torah). Radi se o prvom značajnom delu rabinske literature,
nastalom u periodu 180-200 godine
sveštenici, u kontekstu religije temeljili i viđenje društvenog poretka, načela

saglasnosti, i u konačnom vidu, poslušnosti:
''Božja vladavina podrazumeva poslušnost, i ona takođe njegovom narodu
donosi prednosti i patnje, ali su čak i te patnje korisne. U svakom slučaju,
Izraelac treba da ispuni ono što je propisano; on ne dovodi u pitanje da Bog
ispunjava svoju ulogu kao kralj, sudija i spasitelj.''
(God's rule entails obedience, and it also brings benefits and suffering
upon his people, but even the suffering is beneficial. In any case, the Israelite is
to fulfil what he was commanded; he does not question that God is fulfilling his
role as king, judge and redeemer.) 23
Kako navodi Frankfort, to je bio potpuno drukčiji koncept od egipatskog,
vavilonskog ili rimskog pogleda na karakter vladavine. Jevreji su insistirali na
jedinstvenosti i transcendenciji boga. Čovek i društvo, kao i fizički svet bili su
obezvređeni, jer je sve bilo podređeno apsolutnom božjem autoritetu. Bilo
kakav pokušaj da se uspostavi harmonija sa prirodom, predstavljao je samo
uzaludno rasipanje energije.24
Kako su jevreji bili usredsređeni na poštovanje božjih zapovesti, koje su
saopštavali njihovi sveštenici, nije bilo svejedno kakav je njihov sadržaj, i u
kom pravcu se ideološki usmerava populacija. Pogotovo zbog stanovišta da su
kultne verske poruke iznad bilo kakvog zakona i da je neposlušnost bila
tretirana kao greh. Isto tako, sveštenici su insistirali na doslednom poštovanju
svih božjih zapovesti, jer navodno, bilo bi pretenciozno da se neke poštuju, a
neke ne.25
Jevreji su verovali da je njihov bog pravedan, da kažnjava za
nepoštovanje njegovih pravila i nagrađuje za pridržavanje verskim normama.
Bog koji kažnjava, mogao bi da bude tretiran i kao despotski/samovoljan i
hirovit (arbitrary and capricious). Da bi se prevazišao taj koncept pravednosti
zasnovane na kažnjavanju, bog je istovremeno morao da bude milostiv, i
spreman da prašta. Jevrejski sveštenici su tu kombinaciju pravednosti i milosti
prikazivali kao međusobno povezane osobine.
Tema nagrade i kazne nije bila povezivana samo sa ovim svetom, nego je
ostavljena i za neki drugi ''svet koji sledi'' (world to come). Da se bog ne bi
kompromitovao sa neadekvatnim nagradama i kaznama na ovom svetu, njegove
ključne odrednice: moć, pravednost i milost, prebačene su velikim delom u
23
Sanders, E.P.: ''Paul and Palestinian Judaism'', Fortress Press, Philadelphia, 1977, p.
106
24
Frankfort, Henri: ''Kingship and the Gods: A Study of Ancient Near Eastern
Religion as the Integration of Society & Nature'', University of Chicago Press, (f.e. 1948)
1978, p. 6
25
112
drugu kosmološku ravan. Iz te kosmološke ravni nisu mogla da stignu

svedočanstva o njegovim postupcima. Koncept teodiceje bio je smešten, kako
na područje društvenog života, tako i u svet natprirodnog.
U drevnoj mišni (mishnah) stoji:
''Svakoga ko ispunjava micvu - Bog nagrađuje (oni nagrađuju) i
produžava njegove dane i on će naslediti zemlju. I svakoga ko ne ispunjava
micvu - Bog ne nagrađuje, niti mu produžava dane; i on neće naslediti zemlju.
(Kidušin 1.10a) ''
(Everyone who fulfils one mitsvah - God benefits (they benefit) him and
lengthens his days and he inherits the land. And everyone who does not fulfil
one mitsvah - God does not benefit him nor lengthen his days; and he does not
inherit the land. (Kiddushin 1.10a)) 26
Tako je propagandno polje judaizma bilo ograđeno/omeđeno navodnim
''božjim koordinatama'' i ispunjeno ''njegovim'' zapovestima. Vernici su bili
smešteni u to simboličko propagandno polje, ispunjeno strahom i nadom, u
kome su se božje kazne i nagrade, iz sveta natprirodnog, prostirale na fizički
svet. Iz tog propagandnog polja izvirali su, ne samo verske doktrine, pravila o
ponašanju u svakodnevnom životu, nego i politički stavovi jevreja prema
strukturama vlasti, kako jevrejskim, tako i rimskim.
Ti verski stavovi, sa ideološko-političkom pozadinom, naročito su došli
do izražaja u I veku, kada je raslo nezadovoljstvo rimskom upravom i njihovim
jevrejskim saradnicima. Pod uticajem različitih filozofskih koncepcija kuća
Hilela i Šamaja, razlike na ideološkom planu su postajale sve značajnije. To je
dovelo do podele na dve različite perspektive u tretiranju društvenog poretka,
kako jevrejskih zakona, tako i odnosa prema rimskoj okupaciji. Pošto su
sveštenici hrama bili viđeni kao korumpirani saradnici Rima, čije je loše
upravljanje Judejom, Samarijom i Idumejom, dovodilo do nezadovoljstva i
pobuna, došlo je i do razlika u pogledu praktičnog odnosa prema verskim
porukama i zakonodavstvu. Sve to je uticalo na razaranje ionako krhke
hegemonije rimske uprave u Judeji i njihovih saveznika – jevrejskog
sveštenstva i Herodove dinastije.
Radikalizacija odnosa prema Rimljanima, u prvi plan je istakla Šamajevo
nepomirljivo učenje, uz zahteve da se Hilelovi tolerantni stavovi izbace iz
javnosti i molitvi, da se prekine trgovina i svaka druga komunikacija sa
nejevrejima, itd. Ziloti su podržali ovakve stavove i Šamajevu školu.
Sukob je kulminirao kada je lider militantnih zilota Eleazar Ben Ananija,
odnosno Eleazar sin Ananijev (Eleazar ben Ananias), pozvao učenike obe škole
na sastanak koji se završio smrću mnogih iz Hilelove škole. Predstavnici
26
128-129
Šamajeve škole uspeli su da preostalima nametnu skup restriktivnih normi,

poznatih u Talmudu kao ''Osamnaest članova'' (The Eighteen Articles).
Privremeno potisnute norme Hilelove škole, ponovo su dobile na značaju tek
posle Prvog Jevrejsko-rimskog rata i uništenja Hrama, kada su jevrejske vođe
izgubile volju za ratovanje i radikalne postupke.
Nezadovoljstvo kontekstom društvenog poretka, u prvom redu rimsko-
jevrejskom upravom, proizvelo je čitav niz političkih, ali pobunjeničkih
grupacija koje su na različit način tretirale okupaciju. Među najpoznatijim
pobunjeničkim grupama su ziloti i sikarijci. Prema Flaviju Josifu, ziloti
(zealots) čine grupu boraca za slobodu Izraela od rimske okupacije. Upravo su
ziloti inicirali Jevrejsko-rimski rat i preuzeli su kontrolu nad Jerusalimom u
zimu 67-68 godine.27
Uz njih se pominju i sikarijci (sicarii) koji su naziv dobili po kratkom
bodežu (sica). U VII delu Josifove knjige ''Jevrejski rat'' (The Jewish War),
navodi se da ove ekstremne grupe pozivaju na oružani revolt zbog rimskog
popisa, koji je 6. godine organizovan u provinciji Judeji. Prema Josifu, Juda
Galilejac i Cadok Farisej (Judah the Galilean, Zadok the Pharisee), bili su
osnivači četvrtog jevrejskog pogleda na svet, ili ''Četvrte filozofije''. Prva tri bili
su fariseji, sadukeji i eseni (Pharisees, the Sadducees, and the Essenes). U
osnovi, učenje Jude Galilejca bilo je zasnovano na farisejskim idejama, jedino
se razlikovalo po insistiranju na slobodi i prihvatanju boga kao jedinog
gospodara i lidera (u odnosu na tendenciju rabina da se nametnu kao alternativni
izvor verske moći).
Sikarijci se pojavljuju u periodu prokuratora Feliksa i Festusa (Felix, 52-
60; Festus, 60-62). Oni su koristili masovne skupove da kratkim bodežom
likvidiraju svoje protivnike, i to u gužvi, kako ne bi mogli da budu
identifikovani. Pored toga, razvili su taktiku uzimanja talaca, kako bi mogli da
ih razmene za svoje pripadnike u rimskom zatočeništvu.
Problem klasifikacije
Storije o zilotima, sikarijcima, ali i sadukejima, farisejima, esenima,

nazarenima, cadokitima i drugim jevrejskim frakcijama, često deluju
zbunjujuće. Klasifikacija široke lepeze jevrejskih političko-religijskih grupacija
iz I veka, neprestano je predmet naučnih razmatranja, ali i raznih špekulacija.
27
Skolnik, Fred: ''Encyclopedia Judaica, (Wel-Zu)'', Thomson Gale, Second edition,
Vol. 21, 2007, p. 467-472
Postala je predmet i filmske obrade u vidu komedije poznate britanske

komediografske grupe Monti Pajton (Monthy Python). Engleski film pod
nazivom ''Žitije Brajanovo'' (Life of Brian) iz 1979, na satiričan način tretira
događaje iz perioda Isusovog života. Izazvao je proteste brojnih verskih grupa, i
niz ograničenja u distribuciji.
Pažnju javnosti je posebno zaokupilo otkriće takozvanih ''Svitaka sa
Mrtvog mora'' ili ''Kumranskih spisa'' (Dead Sea Scrolls or Qumran Caves
Scrolls), između 1946. i 1956. godine, u okolini Kumrana, na severozapadnoj
obali Mrtvog mora. Kolekcija sa 981. različitim tekstom, na hebrejskom,
aramejskom i grčkom, datirala je između 385 p.n.e. i 82. godine, dok su dva
svitka sa biblijskim tekstom datirana na period 600 godina p.n.e.28 Sadržaj ovih
spisa bacio je novo svetlo na karakter jevrejske zajednice, u predvečerje
hrišćanstva, ali isto tako je otvorio nove dileme i rasprave. Te rasprave, o
poreklu spisa i verskoj orijentaciji njihovih autora, aktuelne su i danas.
Drugi nivo masovnog interesovanja pobudili su knjiga Den Brauna ''Da
Vinčijev kod'', i film snimljen po njenom sadržaju (The Da Vinci Code, 2006).
To intrigantno tretiranje istorijskog Isusa, korena hrišćanstva i navodnih čuvara
hrišćanskih tajni, zasnivalo se na radovima Bejdženta, Lija i Linkolna ''Sveta
krv sveti Gral'', Mesijansko zaveštanje'' i ''Hram i loža'', iz osamdesetih godina
XX veka.29 Iako ova dela pripadaju žanru koji bi se mogao nazvati
''pseudoistorija'', ona su u svojoj osnovnoj postavci čvrsto vezana za istorijske
činjenice. Ukoliko se odbace delovi koji pripadaju smelim, ali neutemeljenim
hipotezama i literarnoj fikciji, njihova analiza stanja u Judeji u I veku, može se
smatrati uglavnom usaglašenom sa naučno-istorijskim pogledom. U delu
''Mesijansko zaveštanje'', polazeći upravo od savremenih istraživanja, dali su
razumljiv opis i jasnu šemu vodećih jevrejskih frakcija. Jer, činjenica je da
judaizam nije bio homogen političko-verski sistem, već se sastojao od različitih
škola, sekti i grupacija.
U hrišćanskoj tradiciji najčešće se pominju sadukeji i fariseji. Hroničar iz
tog perioda, jevrejski istoričar Flavije Josif (37-100), opisuje tri osnovne
frakcije: sadukeje, fariseje i esene, da bi u delu ''Jevrejske starine'' (Antiquities
of the Jews) dodao i zilote.
Sadukeji su predstavljali svešteničku kastu povezanu sa Jerusalimskim
hramom, obredima u njemu, kao i aktivnostima na imenovanju velikodostojnika
i službenika hrama. Zalagali su se za versku čistoću i očuvanje tradicije. Pored
28
Grossman, Maxine L., ed.: ''Rediscovering the Dead Sea Scrolls: An Assessment of
Old and New Approaches and Methods'', Grand Rapids, Eerdmans, 2010, p. 41-45
29
Baigent, Michael; Richard Leigh and Henry Lincoln: ''Holy Blood, Holy Grail'',
Random House, LTD, New York, 1982; Baigent, Michael; Richard Leigh and Henry
Lincoln: ''The Messianic Legacy'', Jonathan Cape LTD, London, 1986; Baigent, Michael &
Richard Leigh: ''The Temple and The Lodge'', Jonathan Cape, London, 1988
ovih verskih aktivnosti, imali su značajnu ulogu u održavanju kompromisa sa

rimskom upravom u Judeji. Protivnici rimske okupacije doživljavali su ih kao
kolaboracioniste i ''sluge Rima''. Praktično su prestali da postoje posle Prvog
jevrejsko-rimskog rata i razaranja hrama. 30
Flavije Josif je na filozofskom planu poredio sadukeje sa epikurejcima.
Verovali su u božansku predodređenost, svoj poseban društveni status, bili su
strogi u pogledu teologije i odbacivali su pripisivanje ovozemaljskog zla bogu.
Zastupali su koncept interpretativne tradicije pisane Tore. 31
Sadukeji su bili pripadnici više, bogate klase, i nastojali su da kroz
poziciju, na verskom i duhovnom planu, kontrolišu poredak u jevrejskom svetu.
Za to im je bila potreban odgovarajuća formalna pozicija u centralnim
jevrejskim institucijama, posebno u Sanhedrinu, za koju su se borili sa
farisejima.
Fariseji su bili mnogo fleksibilnija verska grupacija, bez čvrstih veza sa

Hramom. Bili su teško oklevetani u hrišćanskim predanjima, iako je Pavle bio
farisej, a verovatno je i sam Isus bio odgajan u njihovoj sredini, s obzirom da se
citati koji mu se pripisuju odnose na Hilelove stavove i farisejsku misao. Prema
Nehemiji Gordonu, ključna razlika između sadukeja i fariseja, bile je u tom što
su sadukeji verovali isključivo u pisanu Toru, dok su fariseji smatrali da je bog
Mojsiju, pored pisanog Zakona, dao i usmeni, kako bi bio nedostupan paganima
i njihovom iskrivljavanju i bogohuljenju. Fariseji su smatrali, da je reč njihovih
rabina iste vrednosti kao i pisane norme u Tori.32 Radilo se o značajnom
verskom, političkom i propagandnom otklonu od tradicije i pravila koje su
zastupali sveštenici Hrama.
Iako Gordon navodi da su sadukeji insistirali na tradiciji, prema Martinu
Gudmenu, fariseji su bili ti koji su ohrabrivali obične jevreje da sačuvaju
običaje predaka i odupru se sadukejskim i esenskim novotarijama. Pri tome se
poziva na Hipolita koji karakteriše fariseje, jednostavno kao sledbenike drevne
tradicije (Hippolytus, Ref. 9.28.3). Bez obzira na različita gledišta o njihovoj
orijentaciji, očigledno je da su fariseji ipak bili karakteristična grupa u okviru
judaizma. Uostalom, i Flavije Josif, i Pavle sebe su sa ponosom opisivali kao
fariseje (pharisaios). Josif navodi da su imali karakteristične teološke ideje,
kako o načinu života, tako i zagrobnom životu, i da su se podržavali unutar
30
Baigent, Michael; Richard Leigh and Henry Lincoln: ''The Messianic Legacy'',
Jonathan Cape LTD, London, 1986
31
Newman, Hillel; edited by Ruth Ludlam: ''Proximity to Power and Jewish
Sectarian Groups of the Ancient Period'', Brill, Leiden and Boston, 2006, p. 74
32
Gordon, Nehemija: ''Jevrejski Ješua ili grčki Isus'', Metaphysica, Beograd, 2009
(Gordon, Nehemia: ''The Hebrew Yeshua vs. the Greek Jesus),
njhovih grupa. (B.J. 2.162–3; A.J. 18.12–14) Prema Jevanđelju po Mateju,

nosili su karakterističnu odeću sa dugim resama (Matej 23:5). 33
Eliezer Ben Yehuda opuje fariseje jevrejskim pojmom ''perush'' koji
označava ''onoga koji se odvojio i ogradio, pogotovo onoga koji se distancirao
od želja i greha'' (one who has seceded and distanced himself, especially one
who has seceded from desires and sins).34
Prema Josifu, u periodu Drugog hrama, fariseji su imali ne manje od
6.000 članova i podržavala ih je većina jevreja. I sam farisej iz I veka, Josif je
verovatno najkompetentniji da opiše karakteristike ove grupacije, bez obzira na
ličnu pristrasnost. Doduše, pojedini istaživači ističu da je Josif dvosmisleno
opisivao svoj odnos prema farisejima, navodeći da ''sledi fariseje'' (followed the
Pharisees; - Life 12). On navodi da su se razlikovali od ostalih jevrejskih
grupacija po tome što su bili vešti interpretatori Tore. Od sadukeja su se
razlikovali po tome što su verovali u vaskrsenje mrtvih, a ne samo duše; u
postojanje anđela; i božansko proviđenje. Za razliku od esena koji verovali u
božansku predodređenost, fariseji su zastupali slobodu volje/izbora.35
Enciklopedija Britanika tretira fariseje kao političku grupaciju u Izraelu,
iz perioda II i I veka pre nove ere, koja je u rabinskoj tradiciji i hrišćanskim
jevanđeljima, predstavljena u I veku, kao verska sekta. Insistirali su na
otkrovenju tradicije predaka i verovali su u život posle smrti. Takođe su
zastupali stav da je verska čistoća neophodna, ne samo u Hramu, već i u
domovima jevreja.
Značaj fariseja ogleda se u činjenici da se radi o savremenicima Isusa,
koji su prema ranim hrišćanima imali uglavnom neutralan ili pozitivan stav.
Značajni su i po tome što su stajali iza autoriteta koji su u II veku kreirali
Mišnu, prvi važan jevrejski dokument posle Svetog pisma. Poruke Mišne se
povezuju sa farisejskom misli iz perioda od pre Rimsko-jevrejskog rata.
U osnovi fariseji su bili posvećeni zalaganju za pridržavanje ritualnog
pripremanja obroka, poštovanje poljoprivrednih pravila u proizvodnji hrane za
jevreje, kao i poštovanje subote i festivala. U njihovom političkom fokusu nije
bilo plaćanje poreza Rimljanima ili prepoznavanje mesije, već koju struju
(Šamajevu ili Hilelovu) treba slediti prilikom prinošenja žrtava Hramu.36
Na izvestan način, fariseji bi se mogli porediti sa stoicima, grčkom
filozofskom školom koja je potencirala pozitivne aspekte verovanja u duhovni
33
Goodman, Martin: ''Judaism in the Roman World: Collected Essays'', BRILL,
Leiden and Boston, 2007, p. 119
34
35
Werblowsky, R. J Zwi and Geoffrey Wigoder: ''The Oxford Dictionary of the
Jewish Religion'', Oxford University Press, 1997, p. 528
36
Encyclopedia Britannica: ''Encyclopedia of World Religions'', 2006, p. 853
svet, reinkarnaciju mrtvih, sistem teodiceje i slična teološka pitanja. Oni nisu
bili identifikovani kao predstavnici određene društvene grupe ili svešteničke
klase, već su bili bliži običnim ljudima u nastojanju da interpretiraju jevrejski
kanon kroz praktična uputstva za ponašanje u svakodnevnom životu. 37
Pojedini istraživači još naglašavaju da fariseji nisu bili povezani sa
ekskluzivnim pripadništvom nekom rodu, plemenu ili klasi. Oni su bili
rasprostranjeni širom izraelskih plemena i okupljali su kako bogate, tako i
siromašne. Pojedini istraživači stavljaju akcenat na njihov ruralni karakter,
ističući oponentski odnos prema gradskom režimu Herodove vlasti i
sveštenicima Hrama. 38
Kumranski spisi, kada opisuju složenu socio-političku arenu u
Jerusalimu, opisuju fariseje kao kohentnu i jasno definisanu grupaciju. U
svakom slučaju, fariseji se nikako ne bi mogli tretirati isključivo kao verska
grupacija unutar judaizma. Oni su činili društveni pokret koji je imao aktivno
učešće u političkim konfliktima i borbi za uspostavljanje centralne vlasti u
Judeji, kao i za uticaj u svešteničkim strukturama Hrama. U toj borbi, fariseji su
na političkoj pozornici dobijali i gubili. Ponekad su predstavljali opoziciju
sadukejskim autoritetima u Hramu, dok je bilo i situacija kada su upravo fariseji
bili na čelu Vrhovnog suda Sanhredina. 39
Treću jevrejsku grupaciju činili su eseni. Njih su pominjali istoričari:

Plinije Stariji, Filon Aleksandrijski, i Flavije Josif, ali to nije bilo dovoljno za
kompletiranje pouzdane slike o njima. Prema Josifu i Filonu bilo ih je ne manje
od 4.000 hiljade. 40 Josif ih je poredio sa grčkim pitagorejcima (Ant. 15: 371).
Ta propagandna slika bila je pretočena i u opšti stav o njima tokom XX veka.
Nemački protestantski autor Emil Širer, ih je u ''Istoriji jevrejskog naroda u
vreme Isusa Hrista'' (Emil, Schurer, History of the Jewish People in the Time of
Jesus Christ, 1900) jasno odvojio od fariseja i sadukeja, navodeći:
''verska zajednica koja, iako se razvila na Jevrejskom tlu, u suštini se
razlikovala u mnogim pitanjima od tradicionalnog judaizma, i... mada nije
izvršila snažan uticaj na razvoj naroda, zaslužuje našu pažnju kao poseban
problem u istoriji religije.''
37
38
Sectarian Groups of the Ancient Period'', Brill, Leiden and Boston, 2006, p. 57-58
39
40
(a religious community which, though it grew up on Jewish soil, differed

essentially in many points from traditional Judaism, and... though it exercised
no powerful influence upon the development of the people, deserves our
attention as a peculiar problem in the history of religion.) 41
Za razliku od fariseja i sadukeja, koji su se izražavali kao značajne
političke partije, eseni su dugo bili tretirani u smislu monaškog reda. Ta opšta
predstava o esenima podrazumevala je izolovanu jevrejsku grupaciju koja je
verovala u sudbinu, u Boga, jevrejsku Toru, besmrtnost duše i život posle smrti.
Eseni su se navodno uzdržavali od materijalnih zadovoljstava, bogatstva,
seksualne aktivnosti drugih iskušenja. Možda zbog nedostatka materijalnih
ambicija, imali su "pacifistički" pristup. Verovali su u mogućnost predviđanja
budućnosti i tumačili su snove. Imali su razrađen sistem ritualnog ponašanja, pri
čemu je posebna pažnja poklanjana odnosu prema suncu i izlaganju njegovim
zracima. Bili su posvećeni moralnom životu, pravednosti i pročišćenjima. Josif
navodi da su imali definisane principe odevanja, molitvi, kupanja, pripremanja
hrane. Živeli su u okviru egalitarnog kolektiva sa zajedničkom imovinom,
strogim poretkom i organizacijom unutar grupe. Filon, Plinije i Josif navode da
nisu imali porodice u tradicionalnom smislu, nisu se ženili, već su primat davali
životu u kolektivu.
Posebno pitanje predstavlja odnos esena prema centralnim jevrejskim
autoritetima. Dok Filon i Plinije negiraje njihove veze sa Hramom,
sveštenstvom, žrtvovanjem, ili hodočašćem, Josif navodi da, iako su njihove
veze sa sveštenstvom bile minimalne, ipak su slali priloge Hramu. U suštini, sva
tojica negiraju bilo kakvu uključenost esena u društveni i politički život u
Jerusalimu.42
Josifovi, Filonovi i Plinijevi radovi doprineli su stvaranju slike o esenima
kao verskim fanaticima koji žive u izolovanim grupama, po svojim specifičnim
pravilima. Mada, mora se priznati da u Josifovim prikazima esena ima dosta
kontradiktornosti, tako da se neke njegove ocene ne mogu smatrati potpuno
pouzdanim.
Nakon otkrića svitaka sa Mrtvog mora, postala je dostupna autentična
esenska građa, i stvoreni su uslovi za stvaranje realne slike o karakteristikama
ove grupacije. Po načinu života i verskim pravilima, bili su stroži i krući od
sadukeja i fariseja. Pored toga, u njihovom verskom konceptu bili su prisutni
uticaji raznih škola misterija, prisutnih u Sredozemlju tom periodu, kao i
egipatski i grčki uticaji. Takođe su prihvatili deo magijske i okultne prakse,
astrologiju i numerologiju, kasnije spojene u kabalu (Quabbalah), odnosno
41
Taylor, Joan E.: ''The Essenes, the Scrolls, and the Dead Sea'', Oxford University
Press, 2012, p. 7
42
Sectarian Groups of the Ancient Period'', Brill, Leiden and Boston, 2006, p. 86-96
sistem jevrejskog misticizma. Bavili su se isceliteljstvom i lekovitim biljem.

Moglo bi se konstatovati da su eseni, i pored čvrste verske opredeljenosti, bili
otvoreni za uticaje iz raznih drugih kultura i tradicija.
Ono što čini esene posebno zanimljivim, jeste stav da su prihvatali neki
vid reinkarnacije, kao i da su zastupali apokaliptičnu viziju očekivanja skorog
dolaska mesije. Takvo iščekivanje bilo je prisutno širom Sredozemlja, ali u
drugim kulturama. Prema Frenku Krosu, u jevrejskoj tradiciji, eseni se tretiraju
kao začetnici i nosioci apokaliptične tradicije.43 Uz to, eseni su smatrali da se
ispravnost vere postiže doslednim pridržavanjem dogme i zakona, i
neposrednim personalnim znanjem o bogu, pri čemu je uloga sveštenika, kao
posrednika, stavljena u drugi plan.
Analiza svitaka sa Mrtvog mora, promenila je dotadašnje predstave o
brojnosti esena i načinu njihovog života. Prethodne predrasude o malim
grupama verskih fundamentalista u pustinjskim zajednicama, zamenjene su
slikom o gradskim zajednicama, daleko brojnijim nego što se to ranije
pretpostavljalo. Pored toga, smatra se da su imali značajnu ulogu u Prvom
jevrejsko-rimskom ratu, i posebno prilikom opsade Masade. Postoje indicije da
je i Isus bio povezan sa esenskom doktrinom i praksom, ali to je teza koju tek
treba dokazivati.44
Treba istaći da pojedini istraživači, i pored nesumnjivo esenske pozadine
Kumranskih svitaka, negiraju da se radi o esenima, već autorstvo pripisuju
zajednici koja je živela na tom području, nazivajući je ''Kumranska grupa''
(Qumran group). 45 Drugi opet kumranske jevreje svrstavaju u grupaciju enohim
judaizma koji se razlikuje od kasnijeg rabinskog. (Enochic Judaism). 46
Kontraverze oko esena, dodatno su zamutile sliku o korenima
hrišćanstva. Jedni ih tretiraju kao marginalnu, mističnu i spiritualnu grupu,
vodeći se Filonovom raspravom ''De Vita Contemplativa'', kao i opštim
hrišćanskim predstavama o njima. Drugi ih smatraju onom društvenom ćelijom,
iz koje je moglo da se razvije hrišćanstvo, ukazajući da rani jevrejski hrišćani –
ebioniti, vode poreklo upravo od esena. Jevrejski autori, polaze uglavnom od
radova Josifa, Filona i Plinija Starijeg, ali im ne dodeljuju karakteristiku neke
43
Cross, Frank Moore: ''Canaanite Myth and Hebrew Epic'', Harvard University
Press, Cambridge, Massachusetts and London, 1973, p, 332
44
Szekely, Edmund Bordeaux: ''Essene Origins Of Christianity'', International
Biogenic Society, 1981
45
46
Press, 2012, p. 14
posebne spiritualnosti, smatrajući je opštom odlikom jevreja i u periodu pre

rabinskog judaizma.47
Prema zaljučcima Džoan Tejlor, eseni nisu bili, ni mala, ni marginalna
jevrejska zajednica. Oni su okupljali jevreje, čiji su etički i verski standardi bili
znatno viši prakse onih u Hramu. Zahvaljujući tim standardima imali su pravo
na svoj poseban sud i posebno mesto za žrtvovanje u Hramu. Ona navodi:
''Eseni su bili dozvoljena zajednica ili škola judaizma Drugog Hrama,
mnogo pre II veka pre nove ere, pa do II veka nove ere, otuđena od
Hasmonejske dinastije, ali veoma poštovana od strane Heroda i njegovih
naslednika. Oni su bili smatrani najistaknutijim primerima jevrejske pobožnosti,
i bili su veoma cenjeni zbog svoje stručnosti u veštini predviđanja.''
(The Essenes were a legal society or school of Second Temple Judaism
from long before the second century bce to the second century ce, alienated
from the Hasmonean dynasty but much honoured by Herod and his successors.
They were considered the most outstanding exemplars of Jewish piety, and were
much valued for their expertise in the predictive arts.) 48
Četvrta grupacija obuhvata ''sinove Cadoka'' ili cadokite. U traženju

odgovora na pitanje o tome, kojoj grupi je pripadao Isus, pojedini autori su ga
svrstavali u cadokite, drugi u nazarene, dok su njegovi najbliži sledbenici
svrstani u pripadnike ''rane crkve'', ''Jerusalimske crkve'' ili ''nazarenske partije''.
Dr. Robert Ejzenman, upravnik Odseka za verske studije Univeziteta u
Kaliforniji, nastojao je da rasvetli prisutnu konfuziju, o karakteru različitih
jevrejskih verskih i političkih grupacija. U studiji pod nazivom ''Makabejci,
cadokiti, hrišćani i Kumran'' (Maccabees, Zadokites, Christians and Qumran),
došao je do zaključka da je konfuzija više terminološke prirode, a ne faktičke.
Njegova analiza pokazala je da su nazivi raznih jevrejskih grupa, koje
pominju autori svitaka sa Mrtvog mora, ustvari sinonimi ili različite metafore,
za jednu te istu grupu. Nazivi sinovi svetla, sinovi istine, sinovi Cadoka ili
cadokiti (Zaddikim), oni iz kruga Malki-cedeka (Melhisedek), potom ebioniti
(Ebionim: ubogi), eseni (Hassidim) i nazareni (Nozrim), u suštini označavaju
jednu jevrejsku grupaciju ili pokret. 49
Osnovna karakteristika tog pokreta, bila je stavljanje akcenta na
dinastički legitimitet prvosveštenstva. U prilog tome ide činjenica da se u
47
Press, 2012, p. 4
48
Press, 2012, p. 341
49
Eisenman, Robert: ''Maccabees, Zadokites, Christians, and Qumran'', Grave
Distractions Pub (1986), 2013, p. 17
Starom zavetu Davidov i Solomonov prvosveštenik zvao Cadok, bez obzira na

to da li se radilo o imenu ili zvanju. Tom funkcijom, on je bio povezan sa
mesijom, pomazanikom ili pravednim kraljem. Taj legitimitet prvosveštenstva
Cadoka, oživela je poslednja dinastija jevrejskih kraljeva – Makabejci. Ona je
vladala od II veka p.n.e., sve do Heroda i rimske okupacije. Kada je Herod
preuzeo vlast, nastojao je da obezbedi dodatni legitimitet ženidbom sa
makabejskom princezom.
Ejzenman je utvrdio da je i pojam sadukeji, sve do Herodove vladavine,
ustvari bio iskrivljeni izraz za dinastičko sveštenstvo Cadoka. Herodova
vladavina predstavljala je dinastički diskontinuitet. To se odnosilo i na
sveštenike Hrama, koji su zajedno s Herodom napravili ''pakt sa Rimljanima''.
Sa druge strane te kolaboracije, ostali su sadukeji koji nisu prihvatili ovu
''izdaju'' – tradicionalni cadokiti. Tako su se jevrejske grupacije, početkom I
veka, jasno podelile na dve osnovne strane. Onu kolaboracionističku, oko
Herodove vlasti, sa lojalnim sadukejima i farisejima. I drugu, opozicionu, koju
su sačinjavali: tradicionalni (izvorni) sadukeji ili cadokiti, eseni, ebioniti, ziloti,
sikirijci, opozicioni fariseji, nazareni...
U ovu drugu grupu, Ejzenman je svrstao i zilote, zasnivajući svoju
tvrdnju na činjenici, da grčka reč zilot označava one koji revnosno zastupaju
zakon. Taj izraz se, na primer, u tom značenju koristio još oko 160 p.n.e., za
prvosveštenika Jude Makabejca. Taj atribut ima i Juda Galilejac, lider pobune 6.
Godine, protiv Kvirinijevog popisa, čiji sledbenici su dobili naziv ziloti. Uz
zilote, kao oznake za dosledne pripadnike pokreta otpora, tu su još nazivi
''lestai'' ili odmetnici, i sikarijci u smislu razbojnici. Profesor Brendon sa
Mančesterskog univerziteta (S.G.F. Brandon, Manchester University) dokazao
je da je, na primer, Juda Iskariotski, ustvari Juda Sikarijac, odnosno pripadnik
sikarijskog pokreta.50
Kako je aramejski naziv za zilota, reč ''kanaim'', iz nje je izveden pojam
kananit, koji označava odmetnika, anarhistu, praktično zilota. Tako bi ime
Simon Zilot ili Simon Kananit, trebalo da ukazuje na istu osobu, sa
odrednicama na grčkom i aramejskom jeziku.
Možda deluje paradoksalno, ali monoteistički judaizam imao je složeniju
političku scenu od politeističkog Rima. Bila je to monoteistička religija, ali sa
brojnim političkim frakcijama, iz koje su se kasnije generisali različiti verski
pokreti. Sa druge strane, razvoj kulta imperatora u Rimu, i njegovo prostiranje
na konfiguraciju politeističkih religija, dovodio je do unošenja zajedničkih
političko-državnih elementa u njih. I dok je judaizam težio političko-verskoj
disperziji, politeističke religije su imale tendenciju državno-političkog
unificiranja prema ličnosti imperatora.
50
Brandon, S. G. F.: ''Jesus and the Zealots: A Study of the Political Factor in
Primitive Christianity'' Charles Scribner's Sons, First Edition edition, 1967
Politeističke religije u Rimskoj imperiji
Za razliku od jevreja, druge religije u Imperiji bile su politeističke i

njihovi bogovi su, u projektovanom svetu natprirodnog, bili na izvestan način
društveno stratifikovani. Postojao je čitav niz različitih vrsta bogova,
polubogova i drugih natprirodnih bića. Oni su imali različite funkcije i nadzirali
su brojne aspekte ljudskog života, od rođenja do smrti. Takođe su bili nadležni
za razna zanimanja, vojna pitanja, dobru žetvu, lov, uspeh, sreću itd. Bili su
povezani sa zaštitom domaćinstava, gradova, naselja, trgova, i drugim
lokacijama. Svet natprirodnog bio je integrisan sa društvenim poretkom, i
njegovom hijerarhijskom organizacijom. Tako su bogovi mogli da budu veliki
državni, gradski, lokalni ili povezani sa određenom društvenom strukturom, kao
što su trgovci, zanatlije, vojnici itd. Sve u svemu, politeistički bogovi bili su
jasno diferencirani i personalizovani imenom, izgledom i funkcijom
(društvenom ulogom).
Rimski autor Varo (Marcus Terentius Varro, 116-27 p.n.e.), dao je
osnovne karakteristike politeističke religije u delu ''Antiquitates rerum
humanarum et divinarum'' (eng. Antiquities of Human and Divine Things). Pri
tome je nastojao da je sagleda univerzalno, a ne samo kroz grčku i rimsku
religiju. Njegov pogled obuhvatao je još i drevnu egipatsku i vavilonsku
religiju, i bio je izražen kroz tripartitnu strukturu teologije:.
''Njegova teologia naturalis (grčki: teologia kosmike, ili kosmička
teologija) odgovara kosmičkoj dimenziji božanske manifestacije; njegova
teologia civilis (grčki: teologia politike, politička teologija) odgovara kultnoj
dimenziju; i njegova teologija fabularis (grčki: teologia mithike, mitska ili
narativna teologija) odgovara dimenziji božanske istorije, priče o bogovima,
njihovim imenima, osobinama, i rodoslovu.''
(His theologia naturalis (Greek theologia kosmike, cosmic theology)
corresponds to the cosmic dimension of divine manifestation; his theologia
civilis (Greek theologia politike, political theology) corresponds to the cultic
dimension; and his theologia fabularis (Greek theologia mythike, mythical or
narrative theology) corresponds to the dimension of historia divina, the stories
about the gods, their names, epithets, and genealogies.) 51
Jasno je da kosmička teologija govori o ulozi bogova u stvaranju sveta i
njegovom funkcionisanju. Kultna dimenzija bila je izraz društvene hijararhije i
51
Assmann, Jan: ''Monotheism and Polytheism'' in Johnston, Sarah Iles (general
editor): ''Ancient Religions'', The Belknap Press of Harvard University Press, 2007, p. 17-18
poretka i menjala se u skladu sa promenama u rimskom društvu. Mitska

dimenzija je izražavala naraciju o bogovima, njihovom životu i odnosima među
njima. Radilo se o projektovanim propagandnim storijama, modeliranim prema
potrebama ljudske egzistencije, posebno u kontekstu društvenog poretka. Jer ti
bogovi, bez obzira na njihove natprirodne moći, baš kao i ljudi žive i umiru,
vladaju i služe, uživaju i pate, pobeđuju i bivaju poraženi. 52
Karakteristike grčkih i rimskih gradova, tokom prvog perioda

konstituisanja religije, bile su manje više slične. Religija je imala ključnu ulogu,
u javnom i privatnom životu. Njeno određenje bilo je ukršteno sa pojmom
politike:
''Država je bila verska zajednica, kralj vrhovni sveštenik, sudija sveštenik,
i zakon sveta formula; gde je patriotizam bio pobožnost, i progonstvo
ekskomunikacija; gde je individualna sloboda bila nepoznata; gde je država
potčinjavala čoveku dušu, njegovo telo, i njegovu imovinu; gde su pojmovi
prava i dužnosti, pravde i raspoloženja, bili ograničeni u granicama grada; gde
je ljudsko udruživanje nužno bilo ograničeno u određenom obimu oko jednog
grada-države; i gde ljudi nisu videli mogućnost osnivanja širih društvenih
zajednica.
(...the state was a religious community, the king a pontiff, the magistrate
a priest, and the law a sacred formula; where patriotism was piety, and exile
excommunication; where individual liberty was unknown; where man was
enslaved to the state through his soul, his body, and his property; where the
notions of law and of duty, of justice and of affection, were bounded within the
limits of the city; where human association was necessarily confined within a
certain circumference around a pryraneum; and where men saw no possibility of
founding larger societies.) 53
Prema rimskom predanju, osnivač njihove religije bio je legendarni kralj
Numa, po nalogu samog Jupitera. Ona je trebala da obezbedi očuvanje poretka i
ravnoteže između ljudi i bogova. Ta izvorna rimska religija imala je svoj
panteon bogova koji nisu bili preuzeti iz drugih religija, pod nazivom ''Dii
Indigetes''. Jupiter, Mars, Janus, Kvirinus i Vesta bili su deo tog originalnog
panteona. Poseban kult sunca ''Sol Indiges'', bio je kreiran u smislu zaštitnika
Rima. Sam pojam ''indiges'' se u klasičnom latinskom koristio u smislu
''pozvani'', ''naznačeni'' i koristio se na primer kao epitet uz bogove Jupitera i
Lavinija.
52
Assmann, Jan: ''Monotheism and Polytheism'' in Johnston, Sarah Iles (general
editor): ''Ancient Religions'', The Belknap Press of Harvard University Press, 2007, p. 20
53
De Coulanges, Numa Denis Fustel: ''The Ancient City: A Study on the Religion,
Laws, and Institutions of Greece and Rome'', Batoche Books, Kitchener, 2001, p. 335-336
U terminologiji Džordža Visoua (Georg Wissow), bogovi koje su

Rimljani preuzeli iz drugih religija označavali su se kao ''di novensides''
(newcomer gods), međutim ta postavka nije prihvaćena od strane drugih
istraživača.
Na planu rasprostranjene narodne religije, antička Grčka i Rim su od
samog početka imali izraženu religijsku koncepciju da svako božanstvo štiti
određenu porodicu, društvenu grupu; mesto ili grad, i da mu je to osnovna
funkcija. Bilo je to vreme kućnih bogova i gradskih zaštitnih božanstava. Na
porodičnom nivou, otac je imao ulogu prvosveštenika, a ćerka je u svom
domaćinstvu predstavljala Vestalsku devicu. Time se poštovanje prema
bogovima prenosilo na međuljudske odnose, poštovanje roditelja, uvažavanje
dece itd. Porodični mikrokosmos bio je usaglašen sa rimskim državnim
makrokosmosom, i konačno sa megakosmosom tada poznatog sveta i
univerzuma. 54
Grci i Rimljani su veze među ljudima određivali više na osnovu odnosa
prema bogovima, nego što je to bilo određeno rođenjem. Tako je Platon smatrao
da srodstvo predstavlja zajednicu posvećenu istim porodičnim bogovima.
Demosten je odredio dva čoveka kao rođake, ukoliko praktikuju iste verske
obrede, i imaju pogrebni obed na istom grobu. Smatralo se da su dva čoveka
mogli da se nazivaju rođacima, kada su imali iste bogove, istu svetu vatru i isti
pogrebni obed.
Rimljani su u naslednom sistemu koristili pojam agnacija (agnation),
kako bi označili nasleđivanje isključivo po muškoj liniji, dok je kognacija
označavala srodstvo i nasleđivanje, i po muškoj, i ženskoj liniji. Međutim,
njihov koncept agnacije je nešto složeniji, nego što bi se to moglo pretpostaviti
iz današnjeg ugla, pre svega, zbog religijske dimenzije ovog pojma. U očima
rimskog prava, dva brata po očevoj liniji bili su agnati, dok dva brata po majci
to nisu. Međutim i za braću po ocu, pored krvnog srodstva, uslov za status
agnata bio je da zadrže iste porodične običaje bogosluženja. Smatralo se da sin,
koji je napusti praksu bogosluženja njegovog oca, nije sa njim više u srodstvu.
Stranac koji je bio usvojen i prihvatio bogosluženje svoje nove porodice, postao
je srodnik onoga koji ga usvaja, pa time i cele porodice. Na taj način je religija
imala značajnu ulogu u kreiranju osnovnih društvenih odnosa, kao strateški
kohezioni faktor.55
Ovaj oblik religije iznedrio je i odgovarajuće zakone i norme. Odnosi
među ljudima, od ekonomskih, uključujući nasledstvo, pa sve do pravnog
postupka, bili su integrisani sa religijom i zahtevima bogosluženja. Religija je
54
Godwin, Joscelyn: ''Mystery Religions in the Ancient World'', Harper & Row,
Publishers, Inc., New York, 1981, p. 38
55
De Coulanges, Numa Denis Fustel: ''The Ancient City: A Study on the Religion,
Laws, and Institutions of Greece and Rome'', Batoche Books, Kitchener, 2001, p. 43-46
bila ta koja je formirala osnovne principe poretka i odnosa među ljudima, od

porodičnih, preko javnih društvenih i sve do strukture vlasti. Religija, zakon i
vlast bili su objedinjeni, i predstavljali su samo tri različita aspekta jedne
ideologije.
Rimljani su bili svesni značaja svoje religije u funkionisanju društvenog
sistema i poretka. Tatum navodi Ciceronove reči.
''"Ako želimo da uporedimo našu kulturu sa onom stranih naroda'', tvrdi
Ciceron u svom traktatu, ''O prirodi bogova", mi ćemo otkriti da u nekim
aspektima nismo ništa bolji, a ponekad smo čak i gori. Međutim, u odnosu na
religiju - pri čemu podrazumevam obožavanje bogova - mi smo daleko
superiorniji".''
(''If we wish to compare our culture with that of foreign peoples,'' claims
Cicero in his treatise, On the Nature of the Gods, ''we shall discover that in
some respects we are no better and sometimes even worse. However, with
respect to religion – by which I mean the worship of the gods – we are superior
by far.'') 56
Bio je to sveojvrsni ''pakt sa bogovima'' (pax deorum), pri čemu su
svakodnevnim aktivnostima, Rimljani vodili računa da poštuju bogove i da ih
ne uvrede. Jednostavno, Rimljani su se plašili bogova i tražili su način da ih
zadovolje.
Grčki istoričar Polibije (Polybius oko  200-118 p.n.e.), dao je sličan osvrt
na ulogu religije u rimskom društvu. U delu ''Istorije'' (The Histories), opisujući
period 264-146 p.n.e. i rađanje Rimske republike kao svetske sile, on je u
rimskom društvu okarakterisao ulogu ''religije kao kontrolu masa'' (religion as
crowd control). Polibije navodi:
''Kvalitet prema kojem je Rimski ustav najupadljivije superioran je, po
mom mišljenju, priroda njihove religioznosti. Pada mi u oči da je baš ta stvar
koja kod ostalih naroda daje povod za prigovaranje - mislim njihov strah od
bogova (deisidaimonia) - je ono što zapravo održava Rimsku državu. Moje
mišljenje je da su kreirali ovu karakteristiku svog ustava zbog običnih ljudi.
Možda ovaj pristup ne bi bio potreban, kada bi bilo moguće da se formira
država sastavljena od mudrih ljudi. Ali svako mnoštvo je nestalno, puno
nezakonitih želja, iracionalnih strasti i nasilnog besa: ono se mora održati
nevidljivim terorom i upotrebom posebnih mera te vrste. Ako mene pitate,
starodrevni su postupali razumno, kada su upoznali gomilu sveta sa vulgarnim
predstavama o bogovima i verovanjima o užasu podzemnog sveta. To smo mi
moderni koji smo brzopleti/nepromišljeni u odbacivanju takvih uverenja.
Rezultat je da danas, među Grcima, da citiram samo jedan primer, ljudi u javnoj
56
Tatum, W. Jeffrey: ''Always I am Caesar'', Blackwell Publishing Ltd., Blackwell
Publishing Ltd., 2008, p. 61
službi, ako im je povereno ne više od jednog talenta, mada oni imaju deset
prepisivača i isto toliko pečata i duplo više svedoka, i dalje im se ne može
verovati, dok, među Rimljanima, sudije za prekršaje i legati koji se rutinski
bave velikim sumama novca, ponašaju se korektno, samo zato što su položili
zakletvu bogovima da rade na takav način.''
(The quality in which the Roman constitution is most conspicuously
superior is, in my opinion, the nature of their religiosity. It strikes me that very
thing which amongst other peoples gives reason for reproach – I mean their fear
of the gods (deisidaimonia) – is what actually sustains Roman affairs. My
opinion is that they have designed this feature of their constitution for the sake
of the common people. Perhaps this approach would not have been necessary
had it been possible to form a state composed of wise men. But every multitude
is fickle, full of lawless desires, irrational passion and violent anger: it must be
held by invisible terrors and pageantry of that sort. If you ask me, the ancients
acted sensibly when they familiarized the multitudes with vulgar notions about
the gods and beliefs about the terrors of the underworld. It is we moderns who
are rash in banishing such beliefs. The result is that nowadays, amongst the
Greeks, to cite a single example, men in public service, if they are entrusted
with no more than a talent, though they have ten copyists and as many seals and
twice as many witnesses, still cannot be trusted, whereas, amongst the Romans,
the magistrates and legates who routinely deal with large sums of money
conduct themselves correctly just because they have sworn an oath to the gods
to do so.) 57
U takvom određenju, rimska religija bila je instrument za upravljanje
društvom. Religija kao društvena ideologija! Moglo bi se zapaziti da je Polibije
na religiju gledao u Marksovom smislu. Strah od bogova, kojima se polagala
zakletva, trebao je da sprečava potencijalne zloupotrebe javnih radnika, kao i da
obezbedi njihovo primereno ponašanje. Stoga je prirodno da religija bude
integrisana i usaglašena sa ostalim instrumentima društvene kontrole i
funkcionisanja poretka. U skladu sa ovakvim gledištem, sam pojam religio,
imao je u paganskom sistemu verovanja specifično značenje:
''Ni grčki niti latinski jezik, nisu imali prehrišćanski izraz za "religiju" ili
"politiku" u našem smislu reči. Religio je obično značilo poštovanje, savesnost i
marljivost prema pretpostavljenima, i nije bilo vezano isključivo bogove: ''Biti
religiozan ne samo da održava veliko poštovanje svetosti bogova, već takođe
izražava dužnost obavezivanja (officiosus) prema ljudima", kao što je naveo
rimski nastavnik. U drugom, užem smislu, reč se može koristiti kao kolektivni
izraz za obrede i ceremonije božanskog bogosluženja, i svega povezanog sa
obožavanjem (sinonim za božansku stvar nasuprot ljudskoj stvari).''
57
Tatum, W. Jeffrey: ''Always I am Caesar'', Blackwell Publishing Ltd, 2008, p.63
(Greek nor Latin had any pre-Christian term for 'religion' or 'politics' in
our sense of the word. Religio meant reverence, conscientiousness, and
diligence towards superiors, commonly but not exclusively the gods: 'To be
religiosus is not merely to hold the sanctity of the gods in great respect, but also
to be dutifully obliging (officiosus) towards men', as a Roman grammarian
stated. In another, narrower sense, the word could be used collectively of the
rites and ceremonies of divine worship, and of everything connected with such
worship (synonymous with res divinae as opposed to res humanae).) 58
Taj grčko-rimski pojam religio nije bio povezan sa unutrašnjim,
personalnim vrlinama, kao što su verovanja, već je više bio okrenut
manifestacijama ponašanja i odnosa prema raznim pitanjima. Same emocije,
povezane sa odnosom prema bogosluženju bile su u drugom planu. Složeno
značenje pojma religio koje obuhvata versku aktivnost i rituale, uz niz duhovnih
aspekata kao što su filozofija, teologija, kosmologija i mitologija, obeležje je
kasne antike i prvenstveno se može povezati sa značenjem pojma religio u
hrišćanstvu.
Jedno od ključnih pitanja religije je eshatologija, kao izraz suštinske
prirode postojanja, posebno o tome šta sledi posle života. To pitanje je
karakteristično za ljudsku vrstu, još od perioda Paleolita, od kada datiraju
artefakti u grobnicama, ostavljani uz pokojnike da im koriste posle smrti, u
nekom drugom, natprirodnom svetu.
Za Rimljane, posle smrti dolazi Dis, sumorno podzemlje u kome lutaju
polusvesne senke, bez ikakvih emocija, ni srećne ni posebno tužne, uglavnom
izvan karakteristika ovozemaljskog života. U grčkoj mitologiji to je bio Had, sa
sličnim karakteristikama. Stoga nije bilo ni potrebno da se uspostavi odnos
prema mrtvima po egipatskom modelu čuvanja tela, ili po etrurskom sa živo
oslikanim grobnicama. Senkama jednostavno nisu bile potrebne takve stvari. 59
Razlike nastaju posle smrti Avgusta, koji je nastojao da pređe u klasu
božanstava, kako bi izbegao rimsku eshatologiju i odlazak u svet senki. Grevs
navodi Livijin propagandni akt, puštanje ptice koja navodno uznosi njegovu
dušu među bogove. Sličan koncept ponudio je Pavle. Umesto Disa, tu je Raj i to
za sve vernike. Ono što je rimska religija mogla eventualno da obezbedi
imperatorima posle smrti, Pavle je ponudio svima koji poveruju u Isusa – da
slede njegov put i da vaskrsnu.
58
Gradel, Ittai: ''Emperor Worship and Roman Religion'', Clarendon Press, Oxford,
2002. p. 4
59
Ta dva velika naroda klasične antike, Grci i Rimljani, nisu posedovali

pisane dokumente o standardizovanim društvenim vrednostima i pravilima
ponašanja. Doduše, Rimljani su imali pravni sistem koji je bio primenjivan od
nastanka države, prema legendi od 754 p.n.e., pa sve do smrti cara Justinijana
565. godine. Njihovi ''Zakoni dvanaest tablica'' (lat. Leges duodecim tabularum;
eng. Twelve Tables) bili su urezani na bronzanim pločama i javno izloženi na
Rimskom forumu. Međutim, u njima se radilo o kodifikovanju građanskog
prava, a ne o uređenju društvenih odnosa na verskim principima i posezanju u
natprirodni svet.
Jevreji su verovali da je božanske zakone u Tori direktno objavio bog,
bez ikakvog ljudskog uplitanja. Stoga su oni bili postavljeni apodiktično, u
formi zapovesti. Rimski zakoni su još od najranijih vremena bili okrenuti
zemaljskim odnosima i postavljeni kazuistički. Festus navodi da je još kralj
Numa Pompilije (Numa Pompilius, rođ. 753, vladao 715-673 p.n.e.) doneo
zakon koji glasi: "Ako osoba, sa zločinačkim namerama i svesno, ubije
slobodnog čoveka, ona će biti pogubljena". (If a person with wrongful intent
and knowingly kills a free man, he will be a paricidas.) 60
Rimska religija upražnjavala se kroz naglašeni ritualni karakter. Rimljani
su bili poznati po organizovanju javnih svetkovina ili festivala, pod nazivom
''ludi'' koje su uključivale igre i trke u cirkusu (ludi circenses), javne ceremonije
i pozorišne predstave (ludi scaenici). One su bile izraz rimske religijske prakse.
Religijski festivali izražavali su u periodu Republike kult države. Dani u kojima
su se održavale javne svetkovine, bili su proglašeni za državne praznike. Iako je
bila potencirana zabavna dimenzija, ove svečanosti su imale strateški društveni
karakter, jer su bile prožete rimskom religijom i obožavanjem tradicionalnih
bogova.
U početku su ''ludi'' (javne igre; religijski festivali), kao primarno verski
obredi, bili organizovani od strane sveštenika. U njihovom korenu nalaze se
drevni etrurski rituali posvećeni porodičnim kultovima i zaštitnim duhovima
predaka. Tokom Republike, za njih su bili nadležni konzuli, i bili su povezani sa
nadležnostima javnih zvaničnika, takozvanih ''edila'' (aediles). Oni su nastojali
da ove obrede i igre učine sve popularnijim i raskošnijim, ulaganjem dodatnih
sponzorskih sredstava, na već ustanovljene javne troškove. To je predstavljalo
svojevrsni koncept odnosa sa javnošću (public relations), jer su uspehom i
masovnošću ceremonija, državni činovnici i razni sponzori izgrađivali svoj
položaj u javnosti. Tako se sponzorstvom u funkciji javne koristi, još u drevnom
Rimu mogla obezbediti naklonost javnog mnjenja. Ludi ceremonije su često
bile organizovane kao verske svečanosti, povezane sa javnim radovima, kao što
60
Beek, Leon ter: ''Divine Law and the Penalty of Sacer Esto in Early Rome'' in
Tellegen-Couperus, Olga: ''Law and Religion in the Rome'', BRILL, Leiden and Boston,
2012, p. 14
su izgradnja komunalne infrastrukture, renoviranje ili izgradnju hramova,

otvaranje novoizgrađenih objekata itd.
Pored javnih kultova koji su predstavljali ozvaničene manifestacije pod
nadzorom javnih činovnika, bili su izraženi i privatni kultovi, gde status
učesnika nije bio pod kontrolom države. Radilo se o porodičnim ili lokalnim
kultovima, sa privatnim ceremonijama. Kultna ili politička teologija, bila je
zasnovana na obožavanju konkretnog božanstva u nekoj sredini i održavanju
javnih manifestacija, odnosno religioznih ceremonija u njegovu čast. Ta
teologija bila je dodatno prožeta odgovarajućom propagandom, oličenom u
prenošenju mitološke naracije, zatim umetničkim prikazima, kao što su zidno
slikarstvo, vajarstvo, ukrašavanje raznih predmeta, medalje...
Posebne ceremonije bile su Kompitalije (ludi compitalicii; eng.

crossroads games), koje su sadržavale mešavinu javnih i privatnih kultova. Ove
narodne svetkovine održavane su jednom godišnje u rimskim naseljima, i bile
su posvećene kućnom zaštitnom božanstvu Lar (Lares). Ovo božanstvo smatralo
se i zaštitnikom raskrsnica, po čemu su ceremonije i dobile ime: compitum –
raskrsnica (cross-way). U kasnom periodu Republike, ceremonije su se
održavale na glavnim raskrsnicama naselja, širom grada, istog dana. Građani su
tokom ovih ceremonija iznosili na kućna vrata statue kućnih božanstava, Lare i
Manie u muškom i ženskom vidu, u cilju zaštite porodice, susedstva i lokalnog
stanovništva. Radilo se manifestovanju verskog i političkog jedinstva građana
na nivou plebejskih zajednica. O društvenoj širini ovih manifestacija najbolje
govori podatak da su u njima učestvovali i robovi.
Tokom građanskih ratova, osamdesetih godina pre nove ere, za vreme
ovih manifestacija počelo je da dolazi do sukoba između podeljenog
stanovništva. To je na kraju dovelo do senatske zabrane Kompitalija 68. godine
p.n.e., kao ceremonija koje ugrožavaju poredak. Obnovio ih je i reformisao
Avgust, od 7. godine p.n.e., kao dve nove ceremonije: Lares Augusti, koja se
održavala 1. maja, i Genius Augusti 1. avgusta.61 Održale su sve do V veka.
U periodu Republike, božanske karakteristike imali su rituali, hramovi,
žrtveni oltari, statue, i njihovi prikazi izraženi na kovanicama. Da bi neka
božanska karakteristika bila pretočena u javni kult, morala je da dobije
odobrenje nadležnih rimskih zvaničnika, uključujući i senatore.62 To predstavlja
još jedan od dokaza neraskidive povezanosti rimske religije i poretka. Pored
toga, period Republike otvorio je mogućnost da različiti pojedinci i grupe,
putem religijskih formi formulišu i javno izraze određene stavove o sebi i
61
Imperator Caesar Divi Filius Augustus, rođ. 63 p.n.e. kao Gaius Octavius,
samostalno vladao 31. p.n.e. do 19. godine nove ere
62
Clark, Anna J.: ''Divine Qualities: Cult and Community in Republican Rome'',
Oxford University Press, 2007, p. 257
drugima. Izgradnja svetilištva, hramova, žrtvenih oltara, i afirmacija ovih

verskih građevina u strukturi urbane topografije, kako u Rimu, tako i u
kolonijama, predstavljala je suštinski identitet rimske religije širom države.
Rimljani su imali rašireni koncept javnog ritualnog žrtvovanja životinja
različitim povodima. Tako su na primer svakog 3. januara prinosili bogovima
žrtve za uspešnu narednu godinu. Jedna takva procedura žrtvovanja opisana je u
zavetu za 3. januar 87. godine:
''Istoga dana, na istom mestu (Kapitol) u dvorani (Jupiterovog hrama) Gaj
Salvius Liberalis, delujući u ime predsedavajućeg (veća), ponudio je tamjan i
vino vatri na brazieru (portabl oltaru) i žrtvovao sa vinom, zrnima pšenice i
žrtvenim nožem, bika Jupiteru Najboljem i Najuzvišenijem, kraljici Juno kravu,
Minervi kravu, u cilju javne dobrobit Rimskog naroda, kravu; nakon što su
unutrašnji organi bili kuvani u kazanu, on ih je vratio (svakom Bogu) (bili su
spaljeni na oltaru).''
(On the same day in the same place (the Capitol) in the court (of Jupiter’s
temple) Gaius Salvius Liberalis, functioning on behalf of the chairman (of the
college), offered incense and wine on the fire of the brazier (i. e. portable altar)
and sacrificed with wine, grains of spelt and sacrificial knife to Jupiter Best and
Greatest a steer, to Queen Juno a cow, to Minerva a cow, to the public Welfare
of the Roman people a cow; after the inner organs had been boiled in a cauldron
he returned them (to each god) (i.e. they were burnt on the altar)). 63
Žrtvovanje je predstavljalo oblik ritualne komunikacije sa božanskim
silama i potvrdu tradicionalnih vrednosti i poretka. S obzirom da je paganska
teološka špekulacija bila orijentisana na filozofiju, sistem rituala se odvijao
vekovima kao potvrda tradicionalnog verskog sistema, bez obzira na karakter
filozofskih rasprava. Pagani se nisu zamarali teološkim tumačenjima o tome gde
se nalaze njihovi bogovi i kako žrtvovane životinje dolaze do njih, da li direktno
vatrom na oltaru, ili dimom koji odlazi prema nebu. Za njih su rituali žrtvovanja
imali svoju logiku i smisao kao ustaljeni način komunikacije sa bogovima, dok
su teološka pitanja bila irelevantna.
Kroz rituale žrtvovanja, Rimljani su uspostavljali jasnu granicu između
svetog i profanog. Status svetog imali su: lokacija žrtvovanja, pribor koji se
koristi (sveti nož, mali oltar-gorionik za spaljivanje itd.) vreme, zvuk u smislu
izgovaranja određene poruke i muzike koja je zvučnim zidom odvajala sveti
prostor od profanog.
Važno je bilo i ritualno razgraničenje, ljudi od bogova. Bog je bio jedini
učesnik u ritualu koji nije bio vizuelno prisutan. Sveštenici su uzvikivanjem
njegovog imena nastojali da stvore efekat njegovog prisustva. Meso žrtvovanih
63
2002. p. 21
životinja bilo je pripremano za božanstvo, odvojeno od hrane za vernike. Kao

što je pokazao primer iz navedenog rituala, hrana za bogove kuvana je u
posebnom kotlu i zatim spaljivana na oltaru, dok su ostali delovi žrtvovanih
životinja deljeni vernicima.
Rituali žrtvovanja izražavali su svu složenost i hijerarhijsku strukturu
rimskog društva. Sveštenici i druge osobe koje su bili nosioci ritualne prakse,
uživali su posebne počasti i ugled. Iako su rituali uspostavili jasnu liniju
razgraničenja između bogova i običnih smrtnika, deo počasti ukazanih
bogovima, mogao je da se iskaže i ljudima. Time se u paganizmu smanjuje
distanca u odnosu bog-čovek. Praktično, paganski bogovi su predstavljali jednu
vrstu/klasu bića, različitu od smrtnih ljudi. Za razliku od njih, monoteistički bog
je superiorno i ekskluzivno biće, jedna apsolutna kategorija, koje vlada ljudima,
prirodom, svetom. Najmoćniji rimski bog, Jupiter, nije bio oličenje takve
natprirodne sile. Njegova moć, odnosno njegov božanski status, proizilazio je iz
pozicije koja mu je dodeljena u rimskom državnom ustrojstvu.
Gradel ovde ističe problem monoteističko-predrasudnog tretiranja pitanja
božanske prirode. Pored toga, značenje pojedinih reči u paganskom sistemu
religije je nešto drukčije nego u kasnijem hrišćanskom i savremenom.
Hrišćansko teološko nasleđe upućuje na apsolutnog, svemoćnog boga, tvorca i
vladara celog univerzuma. Prema hrišćanskim vernicima, on je univerzalni bog
za sve, uključujući i one koji u njega ne veruju. Savremeni pogled na razlike
između religije i politike, ne bi mogao da se primeni na kontekst grčko-rimskog
politeizma. U antičkom periodu pagani, nisu pravili razliku između obožavanja
božanstva (worship) i ukazivanja počasti (honours). Tako je božansko
obožavanje bilo samo vrsta ukazivanja počasti, koje se razlikovalo od svetovnih
počasti, kao što je na primer izgradnja kipova uglednih ličnosti.
Na primer, posle smrti Avgusta, Senat mu je dodelio božanski status u
rimskom državnom sistemu (Divus Augustus), ali to nije podrazumevalo da je
on postao bog kao što je to Jupiter. Božansko obožavanje značajnih ličnosti u
antici, predstavljalo je ukazivanje najveće moguće počasti, ali ne i dobijanje
apsolutnog božanskog statusa. Ono je imalo svoju relativnu dimenziju i
odnosilo se samo na isticanje osobe sa tim statusom i njeno povezivanje sa
obožavaocima-vernicima. Mada, treba istaći da je sličan koncept povezivanja
bio prisutan i slučaju odnosa vernika prema obožavanju Jupitera. Radilo se o
društvenoj koheziji, zasnovanoj na ritualnom i simboličkom povezivanju sa
funkcionalnim natprirodnim entitetom, a ne apsolutnim božanstvom. Stoga su
se hrišćanski misionarski napori, usmereni na afirmaciju apsolutnog božanstva,
bili nedovoljno razumljivi paganima. To je i razlog što su se oni teže probijali u
takvom paganskom kontekstu, nego kod misterioznih istočnjačkih kultova.64
64
2002. p. 29
Možda je tek pojava Isusa, kao božjeg posrednika, uspela da prevlada taj
jaz između ovozemaljskih vernika i apsolutnog božanstva. Posrednik sa
ljudskim likom i dvojnom prirodom, mogao je da bude i razumljiv, i prihvatljiv
Rimljanima u pristupanju novom monoteističkom propagandnom polju.
Istočne religije, misterije i kultovi
Trgovačka i kulturna kumunikacija u Sredozemlju, i posebno osvajačka

ekspanzija, doveli su Rimljane u kontakt sa drugim religijama i bogovima. Neke
od njih bile su romanizovane i prodrle su u rimski religijski sistem. Među prvim
stranim boginjama pristigle su Astarte ili Atargatis iz Fenikije, za vreme Prvog
punskog rata (264-241 p.n.e.), Kibela (Cybele) oko 204 p.n.e., Izida (Isis) u I
veku p.n.e. Istočno-mediteranski kultovi imali su naglašene mistične i
iracionalne elemente, dok su egipatski bili zasnovani na intelektualnim i
estetskim.
Za tradicionalnu, neinspirativnu rimsku religiju, ovi kultovi predstavljali
su svojevrsno osveženje. Vlast je prema njima imala tolerantan stav, pod
uslovom, da ne provociraju rimski religijski sistem, odbijanjem izražavanja
poštovanja rimskim bogovima, ili da su njihove manifestacije suprotne rimskom
shvatanju morala. Tako su u periodu između 59 i 48 godine p.n.e., manifestacije
posvećene kultu boginje Izide bile su pet puta cenzurisane.
Iako je zvaničan odnos Rima, prema konceptu nerimskih natprirodnih
entiteta bio negativan, oni su uglavnom bili tolerisani. Prema rimskom
shvatanju, ta tolerancija trebala je da bude uzajamna. Rimljani su zahtevali od
vernika istočnjačkih i drugih stranih kultova da pokažu tolerantan odnos i
poštovanje rimskih bogova, baš kao što su Rimljani bili tolerantni prema
njihovim. Jer, rimski bogovi nisu bili samo izraz religije, već rimske države i
poretka. Nepoštovanje bogova, ili odbijanje da im se ukaže počast, bilo je u
stvari negiranje samih temelja rimske države i uvreda za nosioce vlasti.
Rimske elite su su nesumnjivo bile uverene da je njihov religiozni sistem
superioran u odnosu na strane religije i istočnjačke kultove.65 Ipak, i pored
obilja rimskih bogova, izražavana je zabrinutost zbog upliva stranih kultova u
njihov religijski prostor. Neke od njihovih obreda, kao već pomenuti kult
boginje Izide, povremeno su cenzurisali. Međutim, njihovi sledbenici nisu bili
bacani lavovima, kao kasnije hrišćani.
65
Beard, Mary; John North and Simon Price: ''Religions of Rome: A History'',
Cambridge University Press, 1998, p. 212
Ako se religija tretira kao kulturni podsistem, unutar nekog kulturnog

sistema, kao što je to Rimska imperija, onda bi se moglo konstatovati da je
unošenje istočnih religijskih kultova učinilo taj sistem znatno kompleksnijim. U
politeističkom Rimu, istočne i druge religije, nisu bile tretirane kao alternativni
religijski podsistemi. Oni su predstavljali realnost rimske ekspanzije i tretirani
su kao novi podsistemi, dok je sama rimska religija bila čvrsto integrisana u
državni sistem. Za njih bi se mogla upotrebiti Tertulijanova formulacija
''zakonski dopuštena religija'' (lat. religio licita; eng. legalized religion or
approved religion), koju je on upotrebio da opiše status judaizma.66 Na
imaginarnom i simboličkom nivou, religijski podsistemi čine sastavni deo
kulturnih karakteristika, na osnovu kojih se prepoznaju specifične istorijske
formacije.
Alvar navodi:
''Svako društvo, dakle, proizvodi kulturnu konstrukciju čija je ambicija da
opiše i klasifikuje/sistematizuje doživljavanje realnosti, ne samo na nivou
empirijskih činjenica, već i na imaginarnom nivou. Tokom procesa akulturacije,
još od detinjstva, ovo nasleđe se prenosi na sve članove zajednice koji ga
apsorbuju, i na taj način se omogućava da se prevaziđu teškoće intelektualnog
izazova razvijanja ličnog ili privatnog tumačenja realnog poretka i njegovog
pandana u imaginarnom svetu.''
(Every society, therefore, produces a cultural construction whose
ambition it is to describe and taxonomise perceived reality, not merely at the
level of empirical facts but also at the level of the imaginaire. During the
process of acculturation from childhood, this heritage is transmitted to all the
members of the community who absorb it, and are thus enabled to sidestep the
burdensome intellectual challenge of developing a personal or private
explanation of the order of the real and its counterpart in the imaginaire.) 67
Religiozni kultovi sa Istoka prelili su se širom Rimskom carstva,
učestvujući zajedno rimskim politeizmom, u konstrukciji ideološke
superstrukture. Pri tome je došlo do korekcije propagandnog polja i osnovne
kuturne matice. To se može sagledati kroz defile novih natprirodnih entiteta u
rimskom panteonu i obogaćivanju mitske naracije novim sadržajima. Jer, mit
čini jedan od ključnih alata za kolektivno izražavanje karakteristika, kao i
prilagođavanje, u objektivnim uslovima istorijsko-socijalne formacije. U
takvom viđenju, mit je strateški kulturni posrednik/medijator. Mitska
objašnjenja i njihove varijacije omogućavaju članovima zajednice da se na
simboličkom planu (u propagandnom polju) suoče sa realnošću, koja može da
66
Tertullian: ''Apology'', Merton College, Oxford, Clarendon Press, (T.H. Bindley,
1890), 2006, p. 41
67
Alvar, Jaime: ''Romanising Oriental Gods: Myth, Salvation and Ethics in the Cults
of Cybele, Isis and Mithras'', Brill, Leiden and Boston, 2008, p. 18-19
bude haotična i zastrašujuća, bez preterane anksioznosti. Istovremeno, mit u

funkciji medijatora, prevodi tu haotičnu i nekontrolisanu realnost u zaokružen
sistem, kome je udahnut smisao.
Time mit, na nivou složene simbolične strukture, obezbeđuje značenje
realnosti, usaglašava društvenu konvenciju i nudi članovima zajednice
samoidentifikaciju, kolektivnim prihvatanjem sistema verovanja. Kroz mit se
izražavaju etičke norme koje opravdavaju božansko ponašanje, i istovremeno se
prenose kao vrednosne norme za pripadnike određene zajednice. One na
simboličkom nivou čine osnovu saglasnosti o društvenom poretku.
Tu složenu i stratešku ulogu mita, Alvar posmatra kroz tri osnovna nivoa:
1) tretiranje nebeskih tela i sila prirode, koje čine, kosmički poredak; 2) odnos
između ljudskih bića i njihove društvene sredine, što čini, društveni i
produktivni poredak; 3) storija o životu posle smrti, u podzemlju ili na nebu -
što čini, eshatološki smisao.
(1) the heavenly bodies and the forces of nature, that is, the cosmic
order; 2) the relation between human beings and their social environment, that
is, the social and productive order; and lastly 3) a story about the after-life,
whether in the underworld or in heaven - that is, the eschatological order.) 68
Ova tri takozvana ''poretka stvari'', kosmički, društveni i eshatološki, čine
podsistem verovanja koja, zajedno sa društvenim vrednostima, odnosno etičkim
normama, čine verski sistem. Kako su, pored standardnih rimskih obreda i
kolekcije legitimnih natprirodnih entiteta, na teritoriji Rimske imperije bili
upražnjavani obredi raznih istočnjačkih kultova, očigledno je da su simbolička
propagandna polja postajala sve više ukrštana.
Verski obredi i natprirodni entiteti, drevnih ne-rimskih kultura, sa kojima
su se suočavali Rimljani, tokom osvajačkih poduhvata, prodirali su i rimski
sistem verovanja i mitsku strukturu. Da bi sačuvali identitet sopstvenog
religijskog sistema kao temelja poretka, Rimljani su, takve verske prakse koje
su prodirale u njihov sistem, nazvali sujeverje (superstitio). Smatrali da se radi
o lažnoj religiji, ili nepravilnim, nekorektnim obredima sa stanovišta zvaničnog
religioznog koncepta. Ciceron je u delu ''O proricanju'' (lat. De divinatione; eng.
On divination), osudio superstitio kao oblik ne-rimskih i lažnih obreda.
Poseban uticaj dolazio je iz kosmopolitske Aleksandrije, gde su se mešale

razne religije i ukrštali sistemi natprirodnih entiteta. Bilo je to izuzetno pogodno
tlo za razvoj sinkretičkih verskih pokreta, koji su u XIX veku nazvani
zajedničkim imenom gnosticizam. (od grčke reči gnosis, znanje ili spoznaja).
Gudvinova navodi:
68
Alvar, Jaime: ''Romanising Oriental Gods: Myth, Salvation and Ethics in the Cults
of Cybele, Isis and Mithras'', Brill, Leiden and Boston, 2008, p. 19-21
''To je bila izuzetna pojava: religija ekstrema, negovana u istoj atmosferi

apokaliptičkog sinkretizma koju je dosegao Isus.''
(It was an extraordinary phenomenon: a religion of extremes, nurtured in
the same atmosphere of apocalyptic syncretism into which Jesus came.) 69
Težište gnostičkih pokreta i judaizma bi se moglo pojednostavljeno
izraziti kroz judaistički stav ''verom do spasenja'', i gnostički ''znanjem do
spasenja''. Pri tome se pojam znanja ne bi mogao tretirati u današnjem smislu,
već se radilo o tajnim, mističnim i skrivenim znanjima kojima je trebalo
pristupiti.
Hans Jonas ističe da u gnostičkom kontekstu pojam ''znanje'' ima
naglašeno versko ili natprirodno značenje. Ono se u periodu ranog hrišćanstva
odnosilo na pitanja koja se danas pripisuju veri, a ne racionalnom znanju. Obe
grčke reči: ''vera'', i ''znanje'' (pitis i gnosis; faith and knowledge), u suštini su
bile okrenute natprirodnom. Priroda gnostičkog znanja usmerena je na
otkrivanje natprirodnog sveta, boga, božanskih bića, nesaznatljivih stvari u
prirodi, i na osnovu znanja o njima, traganju za spasenjem. Pored toga, smatralo
se da otkrivanje ''tajnih znanja'' može odlučujuće da utiče na promenu ljudskog
karaktera i sapasenje. Jonas o tome piše:
''''Znanje'' nije samo teoretska informacije o nekim stvarima, već je samo
po sebi, kao modifikacija ljudskog stanja/karaktera, ispunjeno obavljanjem
funkcije obezbeđivanja/donošenja spasenja. Tako gnostičko ''znanje'' ima
izuzetan praktični aspekt. Ultimativni ''objekt'' gnoze je Bog: njegovo događanje
u duši transformiše identitet onoga koji poseduje znanje čineći ga učesnikom u
božanskom postojanju. Tako u radikalnijim sistemima kao što je
Valentinijanov, ''znanje'' nije samo instrument spasenja, nego i sama suštinska
forma kojoj je cilj spasenje, odnosno, krajnje savršenstvo, predstavlja
posedovanje (znanja).''
(''Knowledge'' is not just theoretical information about certain things, but
is itself, as a modification of the human condition, charged with performing a
function in the bringing about of salvation. Thus gnostic "knowledge" has an
eminently practical aspect. The ultimate ''object'' of gnosis is God: its event in
the soul transforms the knower himself by making him a partaker in the divine
existence. Thus in the more radical systems like Valentinian the ''knowledge'' is
not only an instrument of salvation but itself the very form in which is the goal
of salvation, i.e., ultimate perfection, is possessed.) 70
Očigledno je da su hrišćanski pravci, okarakterisani kao gnostički, nastali
velikim delom u sudaru hrišćanstva sa grčkom filozofijom. Jonas ovde citira
69
70
Jonas, Hans: ''The Gnostic Religion'', Beacon Press, Boston, (1958), 2001, p. 35
poznatu von Harnakovu tezu da je ''gnosticizam bio akutna helenizacija

hrišćanstva'' (Gnosticism was the acute Hellenization of Christianity). 71
Međutim treba istaći da su uticaj na gnostiččke pravce imale i istočne
dualističke škole, kao i religijski elementi drevnog Egipta i Vavilona koji su se
prelivali u hrišćansku misao preko Aleksandrije.
Na širokoj lepezi gnostičkih pokreta, bilo je i radikalnih pogleda: da svet
predstavlja pogrešnu kreaciju opakog tvorca – demijurga. Greška prilikom
stvaranja, čini svet nesavršenim i opterećenim zlom i nesrećom. Takvo stanje
patnje, za većinu čovečanstva, može da koriguje samo bog, koji je u hijerarhiji
natprirodnog iznad demijurga. To daje ljudima nadu i motiviše ih da pronađu
tog istinskog Boga, koga demijurg nastoji da sakrije, čuvajući svoj nesavršeni
svet. U tim gnostičkim previranjima, bili su izraženi elementi platonizma,
persijskog dualizma, judaizma i kasnije hrišćanstva.
Gnostički pokreti su posebno uzdrmali judaizam, okrećući naglavačke
Stari zavet. Njihov bog Jehova bio je proglašen za zlog demijurga, zbog
izražene tiranije i oholosti. Uz to, prevario je ljude da ga obožavaju i slušaju kao
boga. Kada je izaslanik pravog boga, u vidu zmije, pokušao da prenese znanje
Adamu i Evi u rajskom vrtu, zli demijurg Jehova ih je proterao u tamu ''običnog
života'' (ordinary life). Time negativni likovi iz jevrejske mitologije, kao Kain,
Esau ili Sodomljani, postaju heroji zbog opiranja zlom demijurgu. 72
Ta slobodna interpretacija aktuelnih verskih sistema u Rimskom carstvu,
pod okriljem gnostičkih ideja i pokreta, dovela je u pitanje vladajuću
konstituciju natprirodnog sveta i njegovih entiteta. Baš kao Gramšijevoj
koncepciji kapilarnog razaranja hegemonije, gnostičke ideje su potencirale
dostizanje znanja o pravom stanju stvari, namesto tradicionalnih verovanja. To
učenje imalo je veliki uticaj i na stvaranje uslova za prihvatanje hrišćanstva.
Prema gnosticima, Isusa je poslao ''pravi bog'' da ukloni manipulativnu
propagandu zlog demijurga, i pouči ljude istinskom znanju. Za jevreje, to je bio
bogohulni čin. Za Rimljane je sve to predstavljalo filozofska naklapanja, koja
nisu mnogo doticala njihovu religiju, sve dok hrišćanska propaganda nije počela
da nameće Isusa ispred kulta imperatora, a hrišćani, ne samo da izbegavaju, već
i javno osuđuju njihove obrede.
Prilikom preklapanja simboličkih propagandnih polja drevnog

Sredozemlja, razvijen je pojam ''misterije''. Njegovo tajanstveno značenje
proteglo se preko grčke i rimske kulture na hrišćanstvo, gde je dobilo istaknutu
ulogu.
71
Jonas, Hans: ''The Gnostic Religion'', Beacon Press, Boston, (1958), 2001, p. 36
72
Deo tih istočnjačkih kultova nudio je vernicima ''ponovno rađanje'',

''večni život'' ili ''tajnu moć'' kroz pojam misterije, koji i danas označava
skrivene stvari ili tajna otkrivenja. Ti kultovi su stoga nazvani mistični. Obredi
istočnjačkih kultova bili su prožeti muzikom, igrom, javnim povorkama,
proslavama, prinošenjem žrtvi, i u nekim slučajevima seksualnim orgijama.
Neki kultovi potencirali su prostituciju, što se može sagledati u Novom zavetu,
kroz teškoće Korinćana da ovaj, za njih tradicionalni običaj, okarakterišu kao
nemoralan.
Reč misterija (grč. myein) potiče iz antičke Grčke i odnosi se na
zatvaranje usana ili očiju. Mejer navodi da su ''misterije bile tajne verske grupe
sastavljene od pojedinaca koji su odlučili, kroz lični izbor, da budu inicirani u
potpunu sferu/realnost jednog ili drugog božanstva''. (the mysteries were secret
religious groups composed of individuals who decided, through personal
choice, to be initiated into the profound realities of one or another deity.) 73
U klasičnoj Grčkoj, polisi (gradovi-države) su bili političke jedinice u
kojima su bogovi bili obožavani javno. Za vreme Aleksandrovih osvajanja,
bogovi grčkog panteona postali su kosmopolitski. Isto tako, razna božanstva iz
Anadolije, Azije, Afrike i Indije pristupili su grčkom svetu natprirodnog. Sa
njima su u taj svet ušla nova značenja i ideje, do tada nepoznati u grčkom
simboličkom polju. Odnos prema ovim bogovima ''uljezima'' nije mogao da
bude isti kao prema legitimnoj listi grčkog panteona.
Za razliku od javnog obožavanje bogova polisa, obožavanje tih novih
natprirodnih entiteta, imalo je privatni karakter, i bilo je obuhvaćeno pojmom
misterije. Pripadnici ovih zatvorenih grupa bili su inicirani (grč. mystai), i
zavetom ćutanja bilo im je zabranjeno da otkrivaju tajne kulta, izvan kruga
njegovih pripadnika.
Džonsonova je navela pet osnovnih karakteristika misterija:
''Misteriozni kultovi zahtevali su tajnost; iniciranima je bilo zabranjeno
da otkriju šta su doživeli ("misterija" dolazi od grčke reči myein, što znači
zatvoriti).
Misteriozni kultovi obećavali su poboljšanje situacije iniciranima u
sadašnjem životu i/ili posle smrti.
Inicirani su ostvarivali ove prednosti uspostavljanjem posebnog odnosa
sa božanstvom tokom inicijacije.
Misteriozni kultovi bili su opciono dopune građanske religije, a ne
suprotstavljene alternative (to je razlog što ih nazivamo "kultovi", a ne
"religije").
73
Meyer, Marvin. Ed.: ''The Ancient Mysteries: A Sourcebook of Sacred Texts'',
University of Pennsylvania, Philadelphia, 1987, p. 4
Sa kultovima su bili povezani mitovi, koji pripovedaju priče o

božanstvima kultova.''
(Mystery cults demanded secrecy; initiates were forbidden to divulge

what they had experienced (''mystery'' comes from Greek myein (to close)).
Mystery cults promised to improve initiates' situations in the present life
and/or after death.
Initiates garnered these advantages by establishing a special relationship
with divinities during initiation.
Mystery cults were optional supplements to civic religion, rather than
competing alternatives (this is why we call them ''cults'', rather than ''religions'').
Myths were associated with the cults, which narrated tales of the cults'
divinities.) 74
Džonsonova je opisala nekoliko karakterističnih kultova koji su imali
karakter misterija. To su, pre svega, Eleuzinske misterije, koje su se odigravale
svake godine među poklonicima kulta grčkih boginja Demetre i Persefone u
Eleuzini. Radi se o jednom od najstarijih grčkih kultova koji datira još iz
Mikenskog perioda, i smatra se da se ustalio oko 1500 godina p.n.e. Naziv
grada Eleuzina vodi poreklo od imenice, eleusis, što znači dolazak. Kult je posle
Grčke bio prihvaćen i u Rimu.
Obredi i verovanja ovog kulta bili su tajni, i pripadnici nisu smeli da ih
otkrivaju pod pretnjom smrti. Širena je i propagandna kampanja da se njegovi
pripadnici povezuju sa bogovima od kojih preuzimaju posebne moći, kao i da ih
očekuju nagrade u zagrobnom životu. Kako su na prikazima ovog kulta (slike i
grnčarija) prisutni detalji zamišljenog zagrobnog sveta, smatra se da su
pripadnici kulta koristili psihodelične supstance.
Eleuzinski kult je imao dvostruku prirodu i samo jedan njegov deo
pripadao je području misterija. Kult bio sastavni deo religije atinskog polisa, ali
je istovremeno jedan njegov deo bio rezervisan samo za inicirane članove. U
početku se radilo o kultu koji je bio u posvećen poljoprivredi i obuhvatao je
kako stanovništvo urbanog centra, tako i ruralne periferije polisa. Sama
ceremonija održavala se 21 kilometar od centra Atine. Eleuzinske misterije su
imale složen scenario, terminološki obogaćen nizom tematskih pojmova.
Hrišćanski teolog Kliment Aleksandrijski (Clement of Alexandria, 150-
215), koji se bavio paganskom mitologijim i teologijom opisao je u delu
Stromata (5.70.7–71.1), početnu fazu:
74
Johnston, Sarah Iles (general editor): ''Ancient Religions'', The Belknap Press of
Harvard University Press, p. 99
''Nije nerazumno da grčka Misterija počinje sa pročišćavanjem, baš kao i

one kod varvara, koje takođe počinju sa kupanjem. Nakon toga postoje Leser
Misterija (Lesser Mysteria), koja ima funkciju obuke i pripreme za dosezanje
Misterije, jer Velika (Misterija) obuhvata sve, gde više nije pitanje učenje već
kontemplacija (epopteia) i promišljanja prirode i konkretne realnosti.''
(Not unreasonably do the Mysteria of the Greeks begin with purification,
just as those of the barbarians also begin with bathing. After this there are the
Lesser Mysteria, which have a function of teaching and preparation for the
Mysteria to come, but the Greater (Mysteria) concern everything, where it is no
longer a matter of learning but contemplating (epopteia) and pondering nature
and concrete realities.) 75
Ritualno i mitološko povezivanje stanovništva, obezbeđivalo je da se
polis simbolično artikuliše kao jedinstvena teritorija. Time je religija ovog kulta
doprinosila integraciji stanovništva na celom području polisa. Smatra se da se
priroda kulta promenila u ranom VI veku uvođenjem eshatološkog aspekta.
Tada se organizuje i poseban oblik pripadnosti kultu u kategoriji ''mystai''. Na
osnovu ličnog opredeljenja, članstvo u ovom zatvorenom delu kulta, obećava
sreću u zagrobnom životu.76
Drugi misteriozni kult opisao je Herodot i on se odvijao na ostrvu
Samotraka (Samothrace). Za razliku od eleuzinskih misterija, ovaj kult je bio
otvoren za pripadnike oba pola i ljude iz različitih društvenih slojeva. Poznata
su tri detalja noćnog obreda inicijacije: ''inicirani su morali da nose ljubičasta
krila, da kažu svešteniku koja najgora dela su ikada počinili, i da nose gvozdeno
prstenje nakon što su prošli inicijaciju''. (initiates had to wear purple sashes, to
tell the priest what the worst deeds were that they had ever committed, and to
wear iron rings once they were initiated.) 77
Bahusove misterije bile su povezane sa grčkim bogom plodnosti,
vegetacije, života, vina i uživanja, Dionisom. U rimskoj mitologiji bio je
predstavljen kao bog Bahus (Bacchus). Ove misterija nisu bile vezane za
posebno mesto i njihovi sveštenici su putovali izvodeći inicijacije. Ta
sposobnost inicijacije smatrana je posebnom veštinom i mnogi u lancu
inicijacije su povezivani sa mitskim sveštenicima Dionisa. Tehnike su bile
različite, a Herodot je opisao jednu takvu grupu kako prilikom inicijacije bunca
kroz noć u ekstatičkom stanju. Žene su učestvovale u inicijacijama koje su
75
Clinton, Kevin: ''Stages of initiation in the Eleusinian and Samothracian Mysteries''
in Cosmopoulos, Michael B.: ''Greek Mysteries: The Archaeology and Ritual of Ancient
Greek Secret Cults'', Routledge, London and New York, 2003, p. 58
76
Sourvinou-Inwood, Christiane: ''Festival and Mysteries: Aspects of the Eleusinian
Cult'' in Cosmopoulos, Michael B.: ''Greek Mysteries: The Archaeology and Ritual of
Ancient Greek Secret Cults'', Routledge, London and New York, 2003, p. 26
77
uključivale noćni ples. U ikonografiji ovog kulta, često je bio prisutan falus kao
simbol stvaralačke sile i seksualnosti.
Smisao ovog kulta u velikoj meri počiva na relaksaciji od svakodnevnih
briga i posebno straha od smrti. Ekstatički ostvareno zajedništvo sa
natprirodnim entitetima, uz potiskivanje tekućih životnih briga, i nastojanje da
se pređe u drugu kosmološku ravan, kroz izmenjeno stanje svesti, ukazuje na
šamanističku konfiguraciju kulta.
Mitsku osnovu dala je mitološka storija o Dionisu, sinu Zevsa i
Persefone, koga su ubili i pojeli ljubomorni Titani. Kako je boginja Atina
sačuvala njegovo srce, Zevs ga je dao svojoj ljubavnici Semeli, da ga ponovo
odgaji u sebi. Tako je Dionis ponovo rođen, dok je Zevs uništio Titane i od
njihovih ostataka nastalo je čovečanstvo. Zbog toga je i ljudska priroda zla. Da
bi se iskupili za smrt Dionisa i zločine Titana, ljudi treba da prođu kroz
inicijaciju Bahusove misterije, kako ne bi patili posle smrti. 78
O rasprostranjenosti misterioznih kultova u Grčkoj govori i činjenica da
je samo u regionu Arkadije na poluostrvu Peloponez (oko 18% teritorije
poluostrva) evidentirano najmanje trinaest svetilišta u kojima su održavane
njihove manifestacije. Od toga je 6 povezano sa Demetrom (boginjom ratarstva
i plodnosti), 3 sa Dionisom, dva sa Velikom boginjom (Great Goddes) i po 1 sa
Artemidom i Antinosom (grč. Antinoos; lat. Antinous), grčkim mladićem
miljenikom imperatora Hadrijana, koji ga je deifikovao posle smrti 130. godine
i promovisao njegov kult.79
Jedan od najrasprostranjenijih istočnjačkih kultova u Rimu, bio je kult
egipatske boginje Izide (Isis), majke boga Horusa i sestre-supruge Ozirisa. Sa
njom je u rimski svet iz Aleksandrije stigao misteriozni bog Serapis. Kao vodeći
bog u kosmopolitskoj Aleksandriji, on je prikupio obeležja vladajućih bogova iz
raznih kultura. Na osnovu Plutarha, istraživači su najpre smatrali da je on bio
kreacija kralja Ptolomeja I Sotera, koji je tvrdio da mu se u snu javio prikaz
upravo takvog boga.80 (Plutarch, De Iside 28, 362a). Kasniji izvori tvrde da je
Ptolomej ustvari preneo kip Plutona iz grada Sinopa u Aleksandriju, što je
moglo da izazove loše snove. Posle postavljanja u Aleksandriji, statui je
dodeljen naziv Serapis, što je bilo egipatsko ime za Plutona.
Kliment iz Aleksandrije (Clement of Alexandria, Protr. 4.48.2) tvrdi da je
to bio Ptolomej II (Ptolemy II Philadelphus), a ne Soter, dok Tacit (Tacitus,
78
79
Jost, Madeleine: ''Mystery Cults in Arcadia'' in Cosmopoulos, Michael B.: ''Greek
Mysteries: The Archaeology and Ritual of Ancient Greek Secret Cults'', Routledge, London
and New York, 2003, p. 143
80
eng. Ptolemy I Soter, rođ. 367 p.n.e., kao general Aleksandra Makedonskog postao
je vladar Egipta (367-283 p.n.e). 305/304 p.n.e. zatražio je vladarsku titulu faraona
Hist. 4. 83f) navodi da je kult osnovao Ptolomej III. Najverovatnije objašnjenje

za ova neslaganja, jeste da su sva tri rana Ptolomeja zaslužna za
institucionalizaciju ovog kulta. Alen Rouv (Alan Rowe) je 1941-1942,
istražujući Ptolomejevo imanje u Rakotisu (Rhacotis), utvrdio da je kult
ustanovljen u trećem kvartalu, III veka pre nove ere, u vreme Ptolomeja III
Euergeta (Ptolemy III Euergetes).81 U nastojanju da izgrade novi dinastički kult
prihvatljiv za Egipćane i Grke, Ptolomeji su u Serapisu sintetizovali osobine
egipatskog Ozirisa i grčkog Plutona. Time je Serapis postao preteće božanstvo
podzemnog sveta.
Kult boginje Izide podsećao je na kasnije predstave o Bogorodici sa
detetom. Uopšte u mnogim religijama Bliskog istoka, kao uostalom u kulturama
širom sveta, prisutan je koncept ''Velike majke boginje'' (The Great Mother
Goddes). Ona štiti žene, posebno majke, trudnice, i sve ono što u određenoj
kulturi potpada pod žensku nadležnost. U grčkoj mitologiji, to je Zevsova
supruga Hera, a u rimskoj Jupiterova supruga Junona (Juno). Međutim, njima
nisu ukazivane takve počasti, kao muškim bogovima.
Kako je rimska državna religija bila zasnovana na muškoj supremaciji,
nedostajao je rodovski kontrabalans. Na savet proročišta u Delfima, Rimljani su
preuzeli Veliku boginju majku iz Pesinusa (Pessinus, u današnjoj Turskoj),
uspostavljajući svoj novi kult. Ustvari, radilo se o komadu crnog meteorita
veličine pesnice, postavljenog kao lice srebrne statue. Ova statua bila je
postavljena u hram na Palatinu i obožavana je preko pet vekova.82 Kult Kibele
obeležavan je u paru sa Atisom.
Frigijski kult Atisa u početku je bio obeležavan kao božanstvo vegetacije.
Bio je smatran pratiocem i miljenikom boginje Kibele. Po mitološkoj naraciji,
bio je evnuh i po ugledu na njega, sveštenici ovog kulta su se kastrirali prilikom
inicijacije. Iz Frigije se kult najpre proširio na Lidiju, Bitiniju i ostrvo Rodos, da
bi se kasnije uspostavio u u kontinentalnom delu Grčke. Na osnovu prikaza na
reljefima, u središtu rituala bilo je žrtvovanje bika ili taurobolium.
Javni obred ovog kulta odvijao se u periodu 15. do 27. marta. Najpre je
nakon posta i ''Dana krvi'', Atis oplakivan 22. marta, da bi se 25. marta, žalost
transformisala u radost, jer se slavilo Atisovo uskrsnuće. Ovaj obredni deo
veoma podseća na hrišćansko praznovanje Velikog petka i Uskrsa. Manfestacije
su bile održavane i 4. aprila kada je obeležavano njeno donošenje u Rim i 10.
aprila, kao godišnjicu posvećenja njenog hrama na Palatinu. Za razliku od ritula
81
Alvar, Jaime: ''Romanising Oriental Gods'', Brill, Leiden and Boston, 2008, p. 54
82
u martu, aprilske manifestacije su obuhvatale festivale, bankete, igre i pozorišne

predstave. 83
Iz Male Azije, iz Karije (Caria) u današnjoj jugozapadnoj Turskoj, stigao
je kult boginje Hekate (Hecate). Radilo se o misterioznom, zastrašujućem i
veoma kompleksnom natprirodnom entitetu, sa širokim simboličkim
dijapazonom. Njen kult razvijao se kroz faze od povezivanja sa mesečevim
atributima, potom sa duhovima, magijom i Mesecom, da bi na kraju evoluirala u
veliku boginju životne sile i negovanja vrlina duše. Kako Hekata nije izvorno
grčka boginja, ne pominje je Homer, niti igra neku naglašenu ulogu u grčkoj
mitologiji. Stoga je i njena genealogija relativno prazna. Hesiod navodi da ona
nema braće i sestara, niti da klana ili porodične loze. Do V veka p.n.e. bila je
prikazivana u vidu jedne osobe, da bi posle sve više dolazila do izražaja njena
trostruka priroda. U brojnim figurama Hekata je prikazana sa ključevima, u vidu
čuvara kapije. To može da aludira ne samo na vrata kuće i grada, već i na vrata
podzemnog sveta, jer je poznato da je ključ bio i oznaka Hada. Njen lik je
takođe predstavljen sa zmijama u kosi, kao Gorgona, ili zmijom, mačem ili
bodežom u ruci. 84
U grčko-rimskom religijskom sistemu značajna je zbog božanskog
reperezentovanja zaštite i destrukcije, ''plodnosti i smrti'' (fecundity and death).
Obožavali su je praktikanti magije. U literaturi je bila predstavljena kao neka
vrsta trojstva, pri čemu je identifikovana kao Luna na nebu, Dijana na Zemlji i
Prozerpina (rim. Proserpina, grč. Persephone) u podzemnom svetu.85 U grčkoj
mitologiji Hekata se pominje kao boginja Veštica, koja se u podzemnom svetu
druži sa Persefonom. Mogla je da dariva smrtnike ili od njih oduzima ono što
poželi. Imala je tri tela i tri glave, lavlju, pseću i kobilju.86 U kasnijem periodu,
tokom II i II veka, bila je predstavljena kao boginja groblja, raskrsnica i noćnih
čarolija. O tome svedoči stela iz Konstantinopolja, sa tri osobe sjedinjene u
boginji Hekati, koja se danas nalazi u Britanskom muzeju u Londonu. 87
Novi religijski uticaji stizali su i iz drevne Persije i Indije. Kult persijskog

boga svetlosti Mitre, predstavljao je isposničku religiju i upražnjavali su ga
pretežno muškarci, mahom rimski vojnici. Njihove verske zajednice bile su
male, jedino je moguće da su bile brojnije u većim vojnim jedinicama. Nije bilo
83
84
Ronan, Stephen: ''The Goddess Hekate Studies in Ancient Pagan and Christian'',
Chthonios Books, UK, 1992, p. 45
85
Ronan, Stephen: ''The Goddess Hekate Studies in Ancient Pagan and Christian'',
Chthonios Books, UK, 1992, p. 5-11
86
Graves, Robert: ''The Greek Myths'', Penguin Books, 1990, p. 120
87
nikakvih društvenih ograničenja za pripadnost ovom verskom pokretu, tako da

su mogli da se uključe i robovi. Isto tako nije bilo nikakve teritorijalne
ograničenosti, što je doprinelo da se kult razvije širom Imperije. Društvena
pokretljivost starog sveta, učinila je da se putem trgovine i vojnih pohoda, kao i
transfera velikog broja robova i vojnika, kultovi orijentalnog porekla, kao što je
mitraizam, prošire od Persije i Sirije, preko Galije, sve do Škotske.
Iako se poreklo boga Mitre vezuje za indo-persijske korene, prvo
pominjanje boga sa tim imenom vezano je Hetitsko carstvo (Hittite empire) i
period XIV vekova pre nove ere. Mitra je bio prizvan kao garant mirovnog
sporazuma između Hetita i njihovih suseda Mitanaca (Mitanni). Najranije
poznato, povezivanje Mitre sa suncem i njegovim ciklusom, datira iz IV i V
veka p.n.e. u istočno-iranskom tekstu Vendidad (Videvdad) koji je napisao
medijki magus u helenističkom periodu stoji:
''Onda je Ahur Mazda govorio: ''Kada osoba umre, kada život neke osobe
dođe do kraja, kada ga demoni, nosioci zlih laži, gore potpuno usmrte, onda se
trećeg dana posle smrti pojavljuje sjajna boginja sa zorom, i daje svetlost, i
Mitra, čija oružja su dobra, vaskrsava bukteći kao sunce, i pojavljuje se iznad
planine.''''
(Then Ahura Mazda spoke: ''When a person dies, when a person's life has
come to an end, when the demons, the upholders of the lie, the evil ones, have
utterly divided him up, then on the third day after death the shining goddes
appears with the dawn, and gives light, and Mithra, whose weapons are good,
arises blazing like the sun, and ascends the mountains.) 88
U okviru ovog kulta bili upražnjavali su se posvećeni obredi, slični kao u
kasnijim hrišćanskim ritualima. Mitraizam je nudio svojim vernicima spasenje
posle smrti, tako što se duša upućuje na put preko sedam planetarnih duhova.
Simbol ovog kulta bio je bik, koji je trebao da nasledi astrološki period ovna.
Uopšte, mitraizam je bio astrološki koncipiran, polazeći od verovanja da zvezde
predstavljaju božanstva koja utiču na zemaljske prilike.
Mitraizam se naziva i masonskom religijom Rimskom carstva, jer se
zasnivao na ezoteričnim istinama i tajnim simbolima. Kada se razmatra
mitraistička simbolika, uočljivo je stalno pomeranje nivoa: od astronomskog do
metafizičkog, od psihološkog do ontološkog. Za razliku od hrišćanstva čija je
propaganda bila izražena jezikom, kroz usmenu i pisanu reč, mitraizam je bio
zasnovan na medijumu vizuelne umetnosti. Ikonografije i reljefi na
spomenicima, posebno prizori sa žrtvovanjem bika bogu Mitri, predstavljali su
temelj vizuelne verske propagande ovog kulta, baš kao što je to kasnije u
hrišćanstvu postao prizor raspeća. Ponekad su zajedno sa prizorima ubijanja
88
Clauss, Manfred: ''The Roman Cult of Mithras: The God and his Mysteries'',
Routledge, New York, 2001, p. 3
bika, prikazani bog Mitra i Sunce, kako očekuju ''banket bogova'' (the banquet
of the gods). Taj prizor nebeskog obroka, tokom obreda se odvijao i na nivou
zemaljskog obroka za vernike, prožetog svetim tajnama i misterijama. Sličan
koncept izveden je u hrišćanstvu kroz ''poslednju večeru'', i kultni obrok
povezan sa crkvenom službom. 89
Očigledno je da su obrasci i rituali, koje je koristila hrišćanska crkva
često analogni prethodnim, prehrišćanskih formama. U periodu vladavine
Artakserksa Memnona u Persiji (404-358 p.n.e.), heroj Mitra bio je izdignut na
nivo božanskog trojstvu u zoroastrizmu, kao posrednik između Ahura Mazde
(dobrog boga) i Ahrimana (zlog boga). Hrišćanska trijada ili trojstvo Oca, Sina i
Svetoga Duha može se posmatrati kao delimično analogna, pri čemu Isus ima
ulogu posrednika između dobra i zla, boga i ljudi. Jedna od sličnosti je i datum
rođenja, jer su Mitra i Isus, po verskom predanju, rođeni na dan zimskog
solsticija (kratkodnevnice).
Takođe, i Mitru i Isusa su donele na svet majke device, poštovane u
svojim religijama. Devica Anahita bila je poštovana u mitraizmu, baš kao što je
to kasnije devica Marija bila u hrišćanstvu. Prema prikazima, Anahita je imala
zlatnu krunu sa stotinu zvezda i osam krakova, baš kao što se devica Marija
često prikazuje sa zvezdanom krunom ili veloma, sa kracima koji zrače od
njenog tela.
Mitra predstavlja jednog od bogova, nižeg ranga od vrhovnog Ahura-
Mazde, ali većeg od vidljivog sunca. On je kreator univerzuma i odgovoran je
za njegov poredak. Kada je video da je zli Ahriman napao ljude silama tame,
inkarnirao se na Zemlju da pomogne čovečanstvu. Njegovo rođenje bilo je
obeležavano 25. decembra. Gudvinova navodi šta se dalje dešava:
''Posle mnogih dela (neka od njih opisana su na pločama), održao je
poslednju večeru sa svojim učenicima i vratio na nebo. Na kraju sveta, on će
ponovo doći da sudi vaskrslom čovečanstvu i posle poslednje bitke, pobede nad
zlom, on će voditi odabrane kroz reku vatre do blažene besmrtnosti.
(After many deeds (some of them described with the plates), he held a
last supper with his disciples and returned to heaven. At the end of the world he
will come again to judge resurrected mankind and after the last battle, victorious
over evil, he will lead the chosen ones through a river of fire to blessed
immortality.) 90
Da bi se pripremili za ovakav scenario, pripadnici kulta su tokom života
trebali da budu, posvećeni bogu Mitri i da postignu stepen zajedništva sa njim,
89
Beck, Roger: ''The Religion of the Mithras Cult in the Roman Empire'', Oxford
University Press, 2006, p. 21-23
90
putem svetih oblika inicijacije. Gudvinova navodi da su rani hrišćani bili

uznemireni tolikom sličnošću sa njihovim konceptom Isusa i hrišćanske
apokalipse. Pored toga, i obredi su bili veoma slični. Nekoliko reljefa prikazuje
sveti obrok mitraizma sa hlebom i grožđem koje simbolizuje vino.
Međutim ako sagledamo činjenicu da se mitraizam u Rimskoj imperiji
razvijao između I i III veka, a da nestaje do V veka, onda je bliže istini da se
mitraizam integrisao sa hrišćanstvom. Naravno, to rani hrišćanski propagandisti
negiraju. Očigledno je da su u interesu promocije autentičnosti i božanske
ekskluzivnosti svoje vere, bili spremni da prepravljaju istoriju. Ne samo istoriju,
već i verske okolnosti. Mitraizam je bio prva paganska religija, eliminisana
posle imperijalne podrške hrišćanstvu kao državnoj religiji. Ostaje činjenica da
je mitraizam izgubio bitku, iako je u periodu progona hrišćana u Rimu, bio
tretiran kao ''lojalna religija'' (religion of loyalty). 91
Mitraizam je bio prihvatljiv u rimskom sistemu religije i zbog ritualnog
žrtvovanja bika, veoma sličnog tradicionalnim rimskim obredima. Prilikom
rituala korišćeni su zvučni, mirisni i svetlosni efekti, u nastojanju da se ostvari
impresija natprirodnog sveta. Ovi obredi ostavljali su veoma dubok utisak na
njegove učesnike. Iako je ritual imao svoju zabavnu dimenziju (kao rock
koncert, ali bez žrtvovanja bika), u suštini se radilo o religiji koja je ispunjavala
psihičke, društvene i duhovne potrebe ljudi, i tu treba tražiti korene njenog
uspešnog širenja u Rimskom carstvu.
Sauer je u svojoj studiji izneo epigrafske dokaze o rasprostranjenosti
rimskog mitraizma u severnim i zapadnim provincijama Imperije. Najstarija
svedočanstva o rimskom upražnjavanju ovog kulta, ili rimskom mitraizmu,
potiču sa kraja I veka. Kult se u naredna dva veka situirao u Galiji, Germaniji i
Britaniji. Bio je prisutan i severno od Alpa, izvan Galije. Ako se pođe od
činjenice da su hramovi posvećeni bogu Mitri bili izgrađeni u Lincu, Majncu,
Visbadenu ili Londonu (Wallbrook Mithraeum, izgrađen 255-270), onda se
može konstatovati da se radilo o veoma rasprostranjenoj religiji, podržanoj od
strane zvaničnog Rima.92
Ekspanzija kulta od vladavine Marka Aurelija i njegovog sina Komoda
(Marcus Aurelius, 161-180, Commodus, 180-192) veka širom Imperije ukazuje
na društvenu tranziciju koja je omogućila njegovo široko omasovljavanje.
Njegovi pripadnici postajali su oslobođeni robovi i penzionisani vojnici, sada
imućni građani. Mitraistički zapisi iz tog perioda, posvećeni u zdravlje i slavu
imperatorima (pro salute imperatoris Caesaris), pokazuju da je kult postao deo
religijskog sistema Imperije, tim pre što je jačao kult imperatora. Čak je i atribut
91
Sauer, Eberhard: ''The End of Paganism in the North-Western Provinces of the
Roman Empire'', BAR International Series 634, Oxford, 1996, p. 7
92
Sauer, Eberhard: ''The End of Paganism in the North-Western provinces of Roman
Empire'', Hadrian Books Ltd, 1996. P. 7-17
''nepobedivo'' iz mitraističkog Sol Invictus (eng. Unconquered Sun), postao deo

poluzvanične imperijalne titule. O tome govori natpis koji je jedan rimski
centurion dao da se ureže, o svom trošku, u Maroku: ''za bezbednost i
izbavljenje cara (Komoda), savesnog, nepobedivog, miljenika boga, rimskog
Herkula'' (lat. invictus (deus), pro salute et incolumitate Imperatoris Caesaris
Lucii Aelii Aurelii Commodi pii invicti felicis Herculis Romani; eng. for the
safety and deliverance of the Emperor (Commodus), dutiful, invincible,
favoured of god, the Roman Hercules.) Slični natpisi gde se Komod dovodi u
vezu sa mitraističkim ''Nepobedivim suncem'', prisutni su i u drugim delovima
Imperije. 93
Ovde treba napomenuti da je atribut ''invictus'' (grč. aniketos) bio
korišćen i ranije u Rimu, ali za označavanje vrhovnih bogova, kao što su
Jupiter, Mars, Apolon, ili Herkul, ali ne i ljudi. Zvanični, državni rimski kult
Sunca (Sol) datirao je iz najranijeg perioda Rima. Istraživači su još uvek
podeljeni oko konteksta i karaktera integracije autentičnog rimskog kulta
''Sunca'' i mitraističkog ''Nepobedivog sunca''.
Kult boga Mitre u Rimskom carstvu nije bio podržavan od strane države
javnim sredstvima, kao zvanični rimski obredi, niti je bio uvršten u zvaničan
kalendar državnih ili vojnih festivala. Ipak zbog naglašene lojalnosti
imperatoru, on je uživao simpatije od strane najviših zvaničnika. U periodu
nestabilnih i vojnih imperatora, ovaj kult je predstavljao jednu od kockica koje
su imperatori slagali, kako bi obezbedili što širu podršku za svoju vladavinu. U
maniru današnjih političara, kada nastoje da prikupe glasove različitih političkih
grupa, i rimski imperatori su nastojali da obezbede što širu podršku među
stanovništvom. Kako je kult Mitre bio popularan među vojnicima, to je bio
razlog više da imperatori vode računa da sa njegovim pripadnicima imaju dobre
odnose.
Imperator Aurelijan (Lucius Domitius Aurelianus Augustus, 214/215-
275) uvrstio je kult ''Nepobedivo sunce'', među zvanične rimske kultove 274.
godine. Prema mom razumevanju ovog postupka, Aurelijan je nastojao da se
oduži pripadnicima kulta boga Mitre za lojalnost imperatoru i dodatno pridobije
vojnike, dajući novom integrisanom bogu, Sol Invictus – Mitra, zvaničan
državni status. Istovremeno je iskoristio stari rimski kult Sunca, da preko njega
obavi integraciju, ne dovodeći u pitanje tradicionalni rimski religijski sistem.
Jednostavno, pripojio je božanstvo i pripadnike verskog pokreta u ekspanziji,
tradicionalnom zvaničnom kultu, praveći kompromis oko naziva. Klaus je
opisao tu situaciju:
''Svako ko je obožavao Mitru kao Sol Invictus Mitru svakako je verovao
da učestvuje u zvaničnom kultu Sol, iako kult samog Mitre nije bio ni zvaničan
93
Claus, Manfred: ''The Roman Cult of Mithras The God and his Mysteries'',
Routledge, 2001, p. 23-24
nijavan. Sledbenici Mitre videli su svog boga kao zaštitnika carske kuće, jer je
car priznao Sol Invictus; a Sol Invictus je uvek bio identičan njihovom Bogu.''
(Anyone who worshipped Mithras as Sol Invictus Mithras certainly
believe that he was participating in the official cult of Sol, even though the cult
of Mithras itself was neither official nor public. The followers of Mithras saw
their god as protector of the imperial house, because the emperor recognised Sol
Invictus; and Sol Invictus had always been identical to their god.) 94
Radilo se o političkom manevrisanju sa religijom, još više njenim
pripadnicima radi obezbeđenja što šire podrške. Uostalom taj mehanizam
koristio je i Konstantin, kada je napravio kompromis sa hrišćanima i obezbedio
im poseban status u carstvu. Navodi o njegovom okretanju ka hrišćanima deluje
kontraverzno, pogotovo što je posle pobede kod Milvikijskog mosta, njegov
slavoluk pored Koloseuma bio postavljen na način da bi se uskladio sa
ogromnom statuom boga ''Sol''. U pobedničkim prikazima, od hrišćana i
njihovih simbola, nije bilo ni traga.
Jedna od značajnih religija bila je i zoroastrizam, koja u mnogo čemu ima

sličnosti sa hrišćanstvom. Za njenog osnivača smatra se persijski prorok
Zaratustra (Zoroaster) koji je živeo u VI i VII veku p.n.e. On je reformisao
persijsku dualističku religiju mazdeizam (zervanizam), prema kojoj je svet
poprište borbe između dobra, predstavljenog bogom Ahurom Mazdom i zla,
koga zastupa Ahriman, zloslutni demijurg. Na kraju će pobediti Ahur Mazda,
posle čega sledi konačni sud gde će mrtvi vaskrsnuti, a zli biti podvrgnuti
mukama. U osnovi radilo se o monoteističkom konceptu religije, zasnovanom
na odbacivanju politeističkih božanstava i uspostavljanju jednog boga – Ahura
Mazde. Prilikom zoroastrističkih obreda, značajnu ulogu imala je vatra, kao
sredstvo ošišćenja. Rimljani su ovu religiju tretirali kao magijsku praksu, a
istoričar Plinije Stariji označio je Zaratustru kao ''izumitelja magije'' (the
inventor of magic, Natural History 30.2.3)
Treba napomenuti da su jevreji bili u dodiru sa drevnom persijskom
kulturom, posebno tokom VI veka p.n.e., kada je Zoroaster promovisao svoju
monoteističku religiju. Uostalom, Judeja je bila pod persijskom upravom, a za
vreme vladavine Kira i Darija obnovljen je hram u Jerusalimu. Jevrejske
kolonije bile su prisutne širom Persijskog carstva, dok su neki od pripadnika
vladajuće dinastije uzimali jevrejske princeze za žene. Iako je Persijsko carstvo
obezbeđivalo verske i kulturne slobode za pripadnike raznih veroispovesti,
uključujući i jevreje, zoroasterski mudraci nisu blagonaklono gledali na
judaizam. Tako je mudrac Seno upozoravao persijske vladare da drže druge
94
Claus, Manfred: ''The Roman Cult of Mithras The God and his Mysteries'',
Routledge, 2001, p. 28
narode što dalje od religije jevreja, jer ona navodno podstiče nemoral i ugrožava
svet. 95
''Ako je rimski imperator Aleksander Sever (Alexander Severus, 208,

vladao 222-235) mogao da poštuju u svojoj privatnoj kapeli statue Apola,
Hrista, Orfeja, Aleksandra i Avrama, zašto njegovi podanici (koje, uzgred, nije
prisiljavao) nisu mogli da na sličan način budu liberalni?''
(If Alexander Severus could revere in his private chapel the statues of
ApolIo, Christ, Orpheus, Alexander and Abraham, why could not his subjects
(whom, incidentally, he did not coerce) be similarly broad-minded?) 96
Dualizam
Pojam dualizam primenio je 1700. godine engleski orijentalista Tomas

Hajd (Thoms Hyde) kako bi opisao religijske sistema zasnovane na verovanju
da su bog i đavo dva supotstavljena principa. U takvim religijskim sistemima,
nosioci dobra i zla postoje večno i paralelno funkcionišu.
Majkl Petela, profesor telogije na Univerzitetu Sveti Jovan u Minesoti
(Saint John's University in Minnesota), navodi da zapadni dualistički koncept
vodi poreklo još iz Vavilona:
''Koncept dualističkog univerzuma nije biblijski, ni jevrejski, niti
hrišćanski. Dualizam dolazi u biblijske tekstove preko najranije vavilonske
literature. Kasnije, sa usponom Persije i njene religije, zoroasterstva, dualizam
je izvršio snažan uticaj na judaizam pre Hrista. Iako se tehnički ne radi o
politeističkoj religiji, jer zoroasterstvo se zalaže za jednog stvoritelja, Ahura
Mazdu, koji je izvor svega dobrog. Ipak, zlo ima drugi, nezavisan izvor,
Ahrimana ili destruktivni princip, koji stalno pokušava da uništi kreaciju Ahura
Mazde, i univerzum je uhvaćen u središtu ovog sukoba.''
(The concept of a dualistic universe is not biblical, not Jewish, and not
Christian. Dualism enters the biblical accounts through the earliest Babylonian
literature. later, with rise of Persia and its religion, Zoroastrianism, dualism
exerted a strong pull on Judaism before the Christ. While technically not a
polytheistic religion, Zoroastrianism champions one creator, Ahura Mazda, who
95
Dhalla, Maneckji Nusservanji: ''History of Zoroastrianism'', Oxford University
Press, New York, 1938, p. 328
96
Publishers, Inc., New York, 1981, p. 38-39
is the source of all good. Yet, evil has another, independent source, Agra
Mainyu, or the destructive principle, which is constantly trying to destroy Ahura
Mazda's creation, and the universe is caught in the midle of the strife.) 97
Vremenom je ovaj pojam prevazišao religijske okvire i koristi se u
filozofiji i nizu nauka za označavanje izraženog dvojstva, kao na primer: um i
telo (Dekart); besmrtna duša i smrtno telo (Platon); energija i materija u fizici;
Smatra se da u dualističkoj tradiciji, u osnovi postoje dva osnovna
pristupa: apsolutni ili radikalni, i umereni ili monarhički. Martin citira
italijanskog istoričara religije Uga Bjankija (Ugo Bianchi):
1) Apsolutni dualizam smatra dva, dobro i zlo kao podjednako večne i
međusobno izjednačene, dok umereni dulizam smatra da je princip zla
sekundarni, manje moćan od principa dobra
2) Apsolutni dualizam vidi ta dva principa uključena u večnu borbu, i u
mnogom školama smatra vreme cikličnim (mnogi apsolutni dualisti su zato
skloni da veruju u reinkarnaciju), dok umereni dualizam vidi istorijsko vreme
kao konačno; na kraju vremena dobro će pobediti zli princip.
3) Apsolutni dualizam vidi materijalni svet kao suštinski zao, dok
umereni dualizam smatra tvorevinu suštinski dobrom.
1) Absolute Dualism regards the two principles of good and evil as
coeternal and equal, whereas mitigated Dualism regards the evil principle as a
secondary, lesser power to the good principle.
2) Absolute Dualism sees the two principles as locked in combat for all
eternity, and, in many schools, regards time as cyclical (many absolute
dualists,therefore,tend to believe in reincarnation), whilst mitigated Dualism
sees historical time as being finite;at the end of time, the evil principle will be
defeated by the good.
3) Absolute Dualism sees the material world as intrinsically evil, but
mitigated Dualism regards creation as essentially good.
Klasičan primer apsolutnog dualizma prisutan je u kontekstu dualističkog

monoteizma zoroastrizma i manihejstva. Ove drevne persijske koncepcije
značajno su uticale na razvoj kasnijih religijskih sistema.
Razlika između zoroastrizma i manihejstva je u osnovnom kosmičkom
konceptu. Zoroastrizam je propagirao takozvani ''kosmički dualizam'' (cosmic
dualism), određujući ljudsko telo kao izraz pozitivnog božjeg principa. Sa druge
strane, manihejstvo je bilo na poziciji anti-kosmičkog dualizma (anti cosmic
97
Patella, Michael: ''Angels and Demons: A Christian Primer of the Spiritual World'',
Liturgical Press, 2012, p. 113
dualism), smatrajući da je kompletan materijalni svet, sa svim svojim

manifestacijama, proizvod zlog principa.
Zoroastrizam se povezuje sa iranskim prorokom Zaratustrom, koga
pojedini autori datiraju 1000 godina pre nove ere. Istorijska tradicija navodi da
je živeo manje od 100 godina pre osnivanja dinastije Ahemenida, što znači da bi
trebao da bude lociran negde oko VI veka p.n.e.. U središtu ove religije nalazi
se verovanje u boga Ahura Mazdu (mudri gospod) koji se na pahlaviju
pojavljuje pod nazivom Ohrmazd. On predstavlja vrhovnog boga, jedinstveno
vrhovno biće. Pored njega tu su i druga indoevropska božanstva kao na primer
Mitra, ali oni imaju drugostepeni značaj. Ahur Mazda je predvodnik dobrih
duhova kojima su suprotstavljeni zli duhovi, na čelu sa Angra Mainyu, na
pahlaviju Ahriman. Ta borba se odvija od postanka univerzuma, kao sukob
dobra i zla, i završiće se strašnim sudom, kada će univerzum da bude
reorganizovan po načelima dobrog boga. Njihova borba opisana je u knjizi
Bundahišn, na pahlaviju. Kako su u poslednjoj istorijskoj etapi zoroastristi sve
više naglašavali moć Ahura Mazde, tako su sve više dolazile do izražaja i
monoteističke karakteristike ove religije.
Etika zoroastrista naglašavala je značaj moralnog života i ličnog poštenja.
Svet i ovozemaljski život bili su tretirani sa stanovišta dobrog principa, i
naglašavana je vrednost harmonije u prirodi i društvu.98
Osnivač manihejstva bio je Mani (216-276), prorok sirijskog porekla, sa
jevrejsko-hrišćanskim kulturnom pozadinom. Živeo je u persijskom delu
Mesopotamije. Njegovo učenje se, tokom III i IV veka, brzo proširilo Rimskim
carstvom i bilo je jedna od jeresi koju su progonili rimski imperatori.
Maniheizam je imao razvijene misionarske punktove u Siriji, Egiptu, severnoj
Africi i Rimu. Imao je uticaj na oblikovanje hrišćanske misli. Uostalom,
Augustin Hiponski, odnosno Sveti Avustin, bio je manihejski vernik, pre
konverzije u hrišćanstvo.
Mani je prilikom konstituisanja svog religijskom koncepta koristio
elemente različitih religija: zoroastrizma, budizma, gnosticizma i hrišćanstva.
''Manijevo učenje je sumirano ključnom frazom, "dva principa i tri puta
(ili trenutka)'. Dva principa su ona svetlosti i tame: čiji domeni su u početku
odvojeni, tama ne zna za svetlost; zatim u sredini su delimično pomešani, što je
realnost ovog sadašnjeg univerzuma; ali na kraju biće trijumf i večna pobeda
života i svetlosti nad smrću. Treba napomenuti da je manihejski dualizam bio
apsolutan, nije bilo potrebe da se objasni poreklo zla. Dok se monoteistički
protivnici žale da to ograničava apsolutnu moć Boga, manihejci bi mogli da
98
Crim, Keith and Roger A. Bullard, Larry D. Shinn: ''Abingdon Dictionary of
Living Religions'', Abingdon Press, Nashville, Tennessee, 1981) p.
odgovore da je samo na taj način obezbeđena apsolutna dobrota Boga. Zlo je

potpuno realno, prisutno kao smrt i tama u odnosu na život i svetlost.''
(Mani's teaching was summarised by the catchphrase, that 'of the two
principles and the three times (or moments)'. The two principles are those of
light and darkness: whose realms in the beginning are separate, the dark
unknowing of the light; then during the middle are in part mingled, the reality of
this present universe; but at the end will be the triumph and eternal victory of
life and light over death. We should note that Manichaean dualism was
absolute, there was no need to account for the origin of evil. Whilst
monotheistic opponents would appeal that this curtailed the absolute power of
God, the Manichaeans could respond that only thus was the absolute goodness
of God assured. Evil was entirely real, as present as death and darkness are to
life and light.) 99
Prema Manijevoj koncepciji, individualna duša se nalazi na tranzicionom
putu u demonskom telu, između dve večnosti. Njegov dualizam se ne može
okarakterisati u smislu helenističkog duša-telo, ili duh-materija. Radi se o dve
esencijalne stvari od kojih je jedna, ona zla aktivna na materijalnom planu, ali
isto tako i na apstraktnom, u smislu požude/pohlepe (lust) i raznih misli o smrti.
Ne ulazeći ovde dalje u detalje složene Manijeve teologije i kosmogonije
o česticama svetlosti u carstvu tame, treba naglasiti da se radilo o jednoj od
prvih religija, prema savremenim shvatanjima. Mani je bio istovremeno i
apostol, i autor spisa, svoje religije. On je na to gledao kao na prednost, jer su
kod drugih religija apostoli prepuštali svojim učenicima i drugim autorima, da
oblikuju verske spise, što je moglo da dovede do odstupanja od suštine poruke.
Svoje poruke, Mani je oblikovao u 6 knjiga na sirijskom jeziku, i jednoj na
perijskom. (Shabuhragan, Book of Giants, The Fundamental Epistle, Living
Gospel (or Great Gospel), Letter to Edessa, Cologne Mani-Codex. Arzhang
(Worthy)).
Treba istaći da je Mani delovao i pisao osnove svoje vere, u periodu kada
još nije bio definitivno ustanovljen biblijski kanon, tako da bi njemu moglo da
se pripiše da je uspeo da ga definiše pre hrišćanske crkve. U svakom slučaju,
Mani je shvatio vrednost knjige i pisanog izraza, u promociji svoje religije. 100
Dualizam je koncepcijski prisutan i u Kumranskim spisima.101
99
Gardner, Iain & Samuel N.C. Lieu (eds): ''Manichaen texts from the Roman
Empire'', Cambridge University Press, 2004 p. 12
100
Gardner, Iain & Samuel N.C. Lieu (eds): ''Manichaen texts from the Roman
Empire'', Cambridge University Press, 2004 p. 151
101
Xeravits, Geza G. (ed): ''Dualism in Qumran'', T&T Clark International, 2010
''Najčešća upotreba reči sada se među hrišćanskim filozofima odnosi na

doktrinu (pravilnog 'supstancijalnog dualizma') da je ljudska osoba sačinjena od
dve vrste delova: fizičkog (telo) i ne-fizičkog (duša/um); 'Supstancijalni
dualizam' se takođe koristi da označi jedva primetno različitu doktrinu da je
ljudska osoba duša/um koja koristi telo. Slabija verzija ove teze je svojstveni
dualizam: gledište da je osoba materijalna, od jedne vrste (fizičke), ali ima i
fizičke i ne-fizičke osobine. 'Supstancijalni dualizam' je takođe korišćen
uopštenije i odnosi se na doktrinu da supstance u svetu postoje na dva načina:
mentalne supstance i fizička materija. Ova verzija dualizma omogućava da Bog
(i možda anđeli i demoni) budu jedine mentalne/duhovne supstance. Starija
upotreba "dualizma" je ideja da postoje dva načela, jedno dobro i jedno zlo, koji
se bore za kontrolu univerzuma.''
(The most common use of the word now among Christian philosophers is
to refer to the doctrine (properly 'substance dualism') that the human person is
made up of two sorts of parts: physical (the body) and non-physical (the
soul/mind); 'substance dualism' is also used to refer to the subtly different
doctrine that a human person is a soul/mind using a body. A weaker version of
this thesis is property dualism: the view that a person is a substance of but one
kind (physical), but having both physical and non-physical properties.
'Substance dualism' is also used more generally to refer to the doctrine that
substances come in two sorts in the world: mental substances and physical
substances. This version of dualism allows for God (and perhaps angels and
demons) to be the only mental/spiritual substances. An older usage of 'dualism'
is for the idea that there are two principles, one good and one evil, fighting for
the control of the universe.) 102
Dualistički koncepti postoje gotovo u svim religijama, bez obzira da to da

li su monoteističke ili politeističke. Tako su, već prema religijskom kontekstu,
suprotstavljeni dobro i zlo, svetlost i tama, muškarac i žena. U kineskoj tradiciji
dva suprotna principa su jing i jang, kod Egipćana Oziris i Set, Ahur Mazda i
Ahriman kod Persijanaca, kod starih Slovena beli i crni bog, u manihejizmu bog
i satana, svetlo i tama itd.
U zapadnoj verskoj, ali i psihološkoj tradiciji, snažno je izražen dualizam,
bez obzira na to što pojedini autori naglašavaju tendencije njegovog
prevazilaženja. Vots navodi:
''Sve u svemu zapadna kultura je proslava iluzije da dobro može da
postoji bez zla, svetlost bez tame, i zadovoljstvo bez bola, a to važi, kako za
njene hrišćanske, tako i sekularne, tehnološke faze.''
102
Hill, Daniel J. & Randal D. Rauser: ''Christian Philosophy A-Z'', Edinburgh
University Press, 2006, p. 46-47
(By and large Western culture is a celebration of the illusion that good
may exist without evil, light without darkness, and pleasure without pain, and
this is true both its Christian and secular, technological phases.) 103
Dualizam se ne koristi samo na području religije ili filozofije. Za
njegovom apstraktnom snagom redovno se poseže u svakodnevnom životu!
Forme dualizma u velikoj meri koriste političari u prikupljanju podrške za svoje
dobre ciljeve, naspram zle opozicije.
Posebno naglašenu ulogu dualistički koncept ima u ratnoj propagandi,
gde se u prvi plan stavlja borba za plemenite ciljeve, dehumanizaciju protivnika
atributima zla. Harold Pinter je opisao manihejski mehanizam kojim se
propagandno hrani ideja savremene agresije:
''Od kraja hladnog rata mediji imaju ključnu ulogu u održavanju ideje
''humanitarne'' intervencije. Kompleksni sukobi se pojednostavljeno
predstavljaju kao epska borba između Dobra i Zla; neprijatelji su demonizovani;
a zapadne sile uzdizane su kao herojski spasitelji sveta.''
(The media have played a key role in sustaining the idea of 'humanitarian'
intervention since the end of the Cold War. Complex conflicts have been
simplified into epic battles between Good and Evil; enemies have been
demonised; and the Western powers have been lionised as heroic saviours of the
world.) 104
Ovaj model su u velikoj meri, tokom bombardovanja SR Jugoslavije
1999, zagovarali britanski premijer Toni Bler i njegov savetnik za medije,
Alister Kempbel. Kempbel je zahtevao od izveštača da činjenice stave u
''kontekst'' i interpetiraju ih sa stanovišta, koje je Bler javno karakterisao kao:
''borba između dobra i zla, između civilizacije i varvarstva; između demokratije
i diktature''. (a battle between good and evil; between civilisation and barbarity;
between democracy and dictatorship)105
Tu prastaru dualističku mantru, nastavio je i kada je Velika Britanija,
zajedno sa SAD, napala i zauzela Irak, na osnovu iskonstruisane popagandne
pretnje:
''Ako postoji bilo kakva jasnija borba između dobra i zla, to je između
onih s jedne strane koji žele da grade Irak kao pristojnu zemlju u kojoj ljudi iz
bilo kog verskog dela žive zajedno u slobodi i u miru, i sa druge strane, onih
koji žele da to unište da i zamene verskom mržnjom.''
103
Watts, Alan: ''The two hands of God: The myths of polarity'', Collier Books,
Toronto, Ontario, 1969, p. 48
104
Hammond, Philip and Edward S. Herman: ''Degraded Capability: The Media and
the Kosovo Crisis'', Pluto Press, 2000, p. 4
105
Hammond, Philip and Edward S. Herman: ''Degraded Capability: The Media and
the Kosovo Crisis'', Pluto Press, 2000, p. 123
(If there was any clearer struggle between good and evil, it is between
those on the one hand who want to build Iraq as a decent country in which
people from whatever religious quarter and live together in freedom and in
peace and on the other, those who would destroy that and replace that by
religious hatred.) 106
U osnovi dualističkog koncepta je kreiranje i uspostavljanje granica
propagandnog polja u kome se kreću simbolički alati usmeravanja društvenog
života, i preko koga se uspostavljaju temelji poretka i saglasnosti.
Bler je izaržavao jasno nastojanje da, agresivnom propagandnom
kampanjom putem globalnih medija, nametno globalno propagandno polje sa
definisanim koordinatama britansko-američke politike kao univerzalnim
vrednostima. Nažalost, nije zbog toga morao da napusti poziciju premijera. Te
koordinate promovisao je i njegov američki kolega Džordž Buš. U nizu knjiga i
analiza, iz raznih uglova kritikovana je njegova nekorektna religijska agenda za
opravdavanje intervencionizma. 107
Bler i Buš su otišli, ali koncept je ostao.
Kult imperatora
Da je Rim ostao Republika, da li bi uopšte moglo da dođe do razvoja

hrišćanstva? U kojoj meri je je rimski kult imperatora poslužio kao strukturni
obrazac simboličkog propagandnog polja za situiranje Isusa kao božanstva i
duhovnog kralja na zemlji? Kako je izvedena tranzicija propagandnog polja
prema novom društvenom poretku i njegovim novim liderima?
U rimskom propagandnom polju, Julije Cezar je pokrenuo proces koji je

na kraju okončao period Republike. Na njegovom putu od vojnika, političara,
pretora i konzula, prvosveštenika, generala i diktatora, Cezar je očigledno
shvatio tajne moći vladanja. Živeo je u palati na Kvirinalu izgrađenoj za njega
državnim sredstvima. Pored toga što je bio imenovan diktatora, proizveden je u
konzula sa mandatom od deset godina, upravljajući vojskom i državnim
finansijama.
Njegova statua od slonovače statua Cezara bila je povodom igara nošena
u povorci zajedno sa staua bogova. Bilo je planirano da se jedna njegova statua
106
DailyMail: ''Fight between good and evil - Blair'', Monday, Dec 1st 2014
107
Singer, Peter: ''The President of Good and Evil'', Plume Books, 2004; Phillips,
Kevin: ''American Theocracy'', Penguin Books, New York, 2006, etc
postavi u Hramu Romula, osnivača Rima, sa natpisom "nepobedivom bogu",

kao i da se druga postavi na Kapitol Hilu pored drevnih kraljeva Rima. Senat i
narod Rima tretirali su Cezara kao kralja, u svemu osim naziva. Taj kraljevski
tretman imao je tendenciju da dobije oznake božanstva.108
Uostalom, kao prvosveštenik (ponifex maximus), Cezar je već imao
status Rimljanina koji ne najbliži bogovima. Mada, treba naglasiti da rimsko
sveštenstvo nije imalo status klera, niti se smatralo da poseduje neke posebne
moći. Oni su bili imenovani zbog poznavanja tradicionalnih, akumuliranih
informacija o religioznoj praksi. Odavanje božanskih počasti smrtnicima, bilo je
nečuveno u grčko-rimskoj verskoj praksi. Cezarov pohod na vlast je to
promenio. 109
Zamagljena razlika između ukazivanja počasti ljudima i bogovima,
otvorila je prostor za manevrisanje vladara u političko-religijskom prostoru.
Gradel ističe da je neosnovan stav, kako je ukazivanje božanskih počasti
ljudima u konfliktu sa tradicionalnim rimskim mentalitetom i da se radi o
fenomenu preuzetom iz grčkog sveta. Taj koncept deifikovanja vladara poticao
je još iz drevnih kultura Mesopotamije. Bio je izražen i u Egiptu.
U grčkom periodu potencirao ga je Aleksandar Makedonski,
proglašavajući se za Zevsa-Amona, posle njegovog navodnog susreta sa bogom
u Sirijskoj pustinji. I među Rimljanima je bilo sličnih tendencija. Poznat je
slučaj Scipiona Afričkog, rimskog državnika i generala, pobednika nad
Hanibalom kod Zame, u Drugom punskom ratu 202. godine p.n.e. On se osećao
direktno inspirisan Jupiterom, posle poseta njegovom hramu na Kapitolu. 110
Ništa čudno. Vladari, državnici, generali i pobednici, često se osećaju
bliže besmrtnosti nego obični ljudi. Uostalom, svesni su da će njihova dela
ostati zabeležena i posle njihove smrti, te će stoga zauvek ostati fiksirani u
simboličkom polju istorije. Mnogi od njih, čak i u savremenom društvu, veruju
da imaju specijalne veze sa bogovima ili natprirodnim silama. Hitlera je vodilo
''proviđenje''. Irački predsednik Sadam Husein i američki, Džordž Buš mlađi,
govorili su da bog upravlja njihovim potezima.
Koncepti povezanosti vladara sa bogovima mogu da se izražavaju na
razne načine. To je istakao Frankfort, ukazujući na razlike u deifikaciji
mesopotamskog kralja i egipatskog faraona:
''Mesopotamski kralj bio je, kao faraon, zadužen za održavanje skladnih
odnosa između ljudskog društva i natprirodnih sila; ipak on nedvosmisleno nije
108
Kamm, Antony: ''Julius Caesar: A Life'', Routledge, 2006, p. 140
109
Tatum, W. Jeffrey: ''Always I am Caesar'', Blackwell Publishing Ltd., Blackwell
Publishing Ltd., 2008, p. 77
110
eng. Scipio the African, Scipio Africanus-Major, Scipio Africanus the Elder, and
Scipio the Great; lat. Publius Cornelius Scipio Africanus, 236-183 p.n.e.,
bio nije jedan od tih, već član zajednice. U Egiptu, s druge strane, bio je jedan
od bogova koji se spustio među ljude.''
(The Mesopotamian king was, like Pharaoh, charged with maintaining
harmonious relations between human society and the supernatural powers; yet
he was emphatically not one of these but a member of the community. In Egypt,
on the other hand, one of the gods had descended among men.) 111
Ideja da se kralj ili vladar interpretiraju u kontekstu boga koji je sišao na
zemlju i privremeno preuzeo ljudski oblik da obavi određenu misiju, bila je
prisutna u mnogim verskim sistemima. Takav slučaj predstavlja i propagiranje
Isusa. Jedna od takvih formi je i deifikovanje imperatora. Njegova pozicija
imperatora ne izvire iz njegovog ljudskog bića ili ličnosti, nego iz božanskog
duha koji upravlja njegovim potezima. Tako se, ustvari, ne obožava imperator,
već božanski duh koji stoji iza njega. Kako je imperator istovremeno i
prvosveštenik, odnosno most između ljudi i bogova, to samo potvrđuje njegov
specifičan položaj u odnosu na natprirodno. 112
Kako je već navedeno, ukoliko se božanske počasti nisu odnosile na

izmenu statusa bića ili klasa, ljudi – bogovi, već samo na verifikovanje nečijih
posebnih kvaliteta i poduhvata, u odnosu na vernike, nije moglo da dođe do
nekog konflikta sa tradicijom. U tom smislu, nije moglo ni da dođe do neke
veće razlike u načinu obožavanja imperatora i Jupitera. Jer, u periodu Republike
status kralja imao je Jupiter, ali u svojoj klasi natprirodnih entiteta. Slične
počasti mogao je da dobije vojni pobednik, a kasnije imperator u svojoj klasi,
klasi ljudi.
Jednostavno, u rimskom politeističkom sistemu, nisu postojali apsolutni
kriterijumi za utvrđivanje kome se mogu ukazati božanske počasti, kao u
monoteizmu. Takođe nije bilo nikakvih svetih tekstova ili dogmi koje bi to
regulisale. Taj mandat nisu imali ni sveštenici. U suštini, radilo se prvenstveno
o političkom pitanju. Isto tako, nivo ukazivanja božanskih počasti bio je
relativan i određivali su ga vernici svojom participacijom i ritualnim dijalogom
sa njihovim božanstvima.
U rimskom tradicionalnom smislu, društvena moć je bila jedini kriterijum
po kome se definisao nečiji božanski status, i nivo ukazivanja počasti, bez
obzira da li se radilo o nebeskim ili zemaljskim bićima. Samo pitanje: ljudi ili
bogovi, bilo je irelevantno u politeističkom sistemu sa beskonačnim brojem
111
Frankfort, Henri: ''Kingship and the Gods: A Study of Ancient Near Eastern
Religion as the Integration of Society & Nature'', University of Chicago Press, (f.e. 1948)
1978, p. 6
112
Publishers, Inc., New York, 1981, p. 56-57
bogova, jer su ljudi mogli da odaberu samo nekoliko od njih kao predmet
obožavanja. Ukoliko njima pridodaju i neke od ljudi, sa jasnom predstavom da
oni time nisu promenili status klase, već samo dobili božanske počasti, onda je
jasno da su praktično vernici, ili preciznije, uticajne grupe mogle da biraju kome
će ih ukazivati.
Pri tome nije bila važna ni kategorija besmrtnosti, kao neki
diskriminativni faktor u odnosu na božanski status. Jer, i neki bogovi su umirali
i ponovo oživljavali. Uostalom, u politeističkim religijama smrt je bila isto
toliko društvena konstrukcija, kao i biološka činjenica. To nije karakteristika
smo politeizma, već i univerzalna teza gotovo svih religija. U svega nekoliko
kultura, smrt bi se mogla identifikovati kao konačni kraj egzistencije bića. U
najvećem broju kultura, za smrt se veruje da nije konačni kraj, već predstavlja
tranziciju duše ili životne sile iz biološkog tela u neku drugu kosmološku ravan
ili biće. U takvom kontekstu, smrt imperatora ili neke druge osobe, predstavlja
samo rasterećenje od fizičkog tela i zemaljskih obeležja, i približava ih za
stepenicu bliže statusu koji imaju božanstva. 113
Iako se nastanak imperijalnog kulta uglavnom vezuje za vladavinu
Oktavijana Avgusta, njegove naznake bile su prisutne u periodu jačanja
apsolutističke moći Julija Cezara. Sam Julije Cezar je nastojao da deifikuje
svoju političku moć. Ta religiozna podrška bila mu je posebno potrebna u
periodu između 49 i 44 godine p.n.e., kada je praktično uspeo da postane vladar
Rimske države. Držao je istovremeno pozicije konzula i diktatora,
akumulirajući brojne priviligije, među kojima i ukazivanje božanskih počasti.
Ustvari, Cezar je u borbi za uvećanje svoje političke moći, propagandno zašao u
područje religije, tražeći dodatne argumente za svoju apsolutističku poziciju.
Prema Svetoniju, Cezar je tvrdio:
''Moja tetka Julija je preko njene majke potomak kraljeva Rima, a po
njenoj očevoj strani povezana je sa besmrtnim bogovima. Marcii Reges (kralj),
porodično ime njene majke, vodi sve do Ankusa Martiusa, a Julija, od čijeg
roda smo mi porodica, vodi prema boginji Veneri. Naša linija stoga je dostojna
poštovanja koje iziskuju kraljevi, koji poseduju najveću moć među ljudima, i
obožavanja obaveznog za bogove, koji drže čak kraljeve pod njihovim
uticajem.''
(My aunt Julia was through her mother descended from the kings of
Rome, and on her father’s side she was related to the immortal gods. For the
Marcii Reges (i.e. kings), the name of her mother's family, goes back to Ancus
Martius, and the Julii, of whose clan we are a family, to the goddess Venus. Our
line therefore is due the respect commanded by kings, who possess the greatest
113
2002. p. 30-32
power among human beings, and the worship owed to the gods, who hold even
kings in their sway. (Suetonius, Julius Caesar 6)) 114
To naglašavanje božanske prirode ostalo je prisutno i posle njegove smrti.
Vidljivo je, na primer, kada Sekstus Julijus Frontinus (Sextus Julius Frontinus,
40-103), rimski guverner Britanije i pisac, opisuje jednu anegdotu o Cezaru u
svojoj knjizi o vojnoj taktici:
''Komius, iz Atrebatesa, pošto je poražen od božanskog Julija, bežao je iz
Galije na putu ka Britaniji...'' (Commius, of the Atrebates, defeated by Divas
Julius (Casar), and flying from Gaul into Britain...) 115
Pored nastojanja da promoviše svoje božansko poreklo, Julije je uložio
napore da dobije titulu prvosveštenika (pontifex maximus), kako bi značaj ove
religiozne funkcije pridodao u svoj politički korpus moći. Iako nije bio prvi
favorit u toj izbornoj utakmici, veštim manevrisanjem i podmićivanjem birača,
uspeo je da pobedi. Kako navodi Džefri Tatum, Cezarova funkcija
prvosveštenika predstavljala je ''manipulaciju sa građanskom religijom''
(manipulation of civic religion).116
Konačno, prvi rimski vladar koji je deifikovan, bio je upravo Julije Cezar.
Iako lično nije verovao u personalnu besmrtnost, to je učinjeno dve godine
posle njegovog ubistva. Taj čin bio je potreban Marku Antoniju u njegovoj
političkoj borbi. Čak i da je Marko Antonije uspeo da nasledi Julija Cezara,
očigledno je da bi se nastavila ubrzana divinizacija vladara. O tome govori i
slučaj njegovog ulaska u Efes, kao 'Dionisa', da bi ga primile oduševljene
menade.117 Na njegov trijumf 34. p.n.e., narušio je rimsku tradiciju, izlažući
njegov plen, ne Jupiteru na Kapitolu, već Kleopatri u odeći Izide,
predstavljajući sebe kao Spasitelja ulozi Dionisa ili Ozirisa. Ovaj par dostigao je
besmrtnost samo u literaturi, posle poraza kod Akcija.
Pobednik bitke kod Akcija, Oktavijan, nije poklanjao pažnju stranim

kultovima. On je preferirao Apolona, i podsticao staro rimsko obožavanje Sol
Indiges. U nastojanju da povrati staru rimsku tradiciju, obnovio je trke
dvokolica sa četiri konja, koje se trkaju u krugu, poput Sunca, oko velikog
obelisk Setija I u Cirkusu Maksimusu (Circus Maximus). 118
114
Kamm, Antony: ''Julius Caesar a Life'', Routledge, New York, 2006, p. 38
115
Frontinus, Sextus Julius: ''The Stratagems of War'', (by Robert B. Scott), J.
Coxhead, London, 1816, (Book II. 13), p. 203
116
Tatum, W. Jeffrey: ''Always I am Caesar'', Blackwell Publishing Ltd, 2008, p.61
117
U grčkoj mitologiji, menade su ženski sledbenici Dionisa (Bahusa u rimskom
panteonu), i najznačajniji članovi Tiasusa (Thiasus), božje pratnje.
118
Kako je religija neraskidivo povezana sa društvenim poretkom, u periodu

tranzicije rimske republike ka carstvu, došlo je do promena i samom konceptu
ukazivanja božanskih počasti. To se odigravalo u vreme vladavine Avgusta,
kada je došlo promena u konceptu praktičnog izražavanja rimskog politeizma.
U odnosu na period Republike, religija je počela da dobija imperijalna obeležja.
Razvojem hegemonističke imperije, deregulisani verski pluralizam iz perioda
Republike, sve više je počeo da se fokusira na ličnost cara. To restrukturiranje
verskih rituala i njihovo usmeravanje na obožavanje cara, predstavljalo je uvod
u novi koncept državne politeističke religije, koja se manifestovala u razdoblju
od Avgusta do Konstantina (Constantine, 306-337).119
Avgustovi propagandisti, ili kako ih Erik Orlin naziva ''message makers'',
kao centralno mesto rimske religije odredili su novi carev hram Mars Ultor i
time potisnuli u drugi plan hram Jupiter na Kapitolu (Jupiter Optimus
Maximus), koji je skoro petsto godina bio centralni hram rimske državne
religije. Novi carev hram, postao je centralno mesto za verske aktivnosti
povezane sa vojnim komandantima, senatorima ili posvećivanju vojnog plena
itd. 120
Slična tranzicija verske pozicija odigrala se i sa tretmanom boginje Veste.
U vreme Republike, hram Vestalskih devica na Forumu, funkcionisao je kao
jedan od centara državne religije. Prvosveštenik (the pontifex maximus) koji je
nadgledao rad ovog kulta, stanovao je odmah pored Vestalki u javnom objektu.
Kada je 12 p.n.e., Avgust faktički postao prvosveštenik, živeo je u svojoj kući
na Palatinu, pored susednog Apolovog hrama. Pošto nije nameravao da ide dole
prema Forumu, niti da uzurpira poziciju obolelog prvosveštenika Lepida
(Marcus Aemilius Lepidus, 89/88 BC, died late 13 or early 12 p.n.e.), on je
jednostavno predao kultu deo svoje kuće na Palatinu, omogućavajući time da
prvosveštenik bude uz Vestalke. Njegov postupak imao je naglašeni
propagandni karakter, jer je ova vrsta zamene poslužila da smanji prvobitnu
vezu između mesta i kulta. Umesto te veze, potenciran je novi odnos između
kulta Vestalki i ličnosti cara. 121
Razvoj kulta imperatora podrazumevao je da bi svi Rimljani, na neki
način, trebali u njemu da učestvuju, bez obzira na razne lokalne ili ritualne
varijacije i specifičnosti. Za razliku od religije u periodu Republike, akcenat je
sada bio stavljen na imperijalnu religijsku praksu, a ne na određenu lokaciju,
119
120
Orlin, Eric M.: ''Augustan Religion: from Locative to Utopian'' in Brodd, Jeffrey
and Jonathan l. Reed (editors): ''Rome and Religion: A Cross-Disciplinary Dialogue on the
Imperial Cult'', Society of Biblical Literature, Atlanta, 2011, p. 52
121
odnosno specifično mesto. Koristeći religijski sistem, carevi propagandisti

nastojali su da, obezbede da se prisustvo cara oseti širom carstva. Tako je
njegovo povezivanje sa kultom Vestalskih devica, omogućavalo da se njegova
ličnost pominje na svim mestima gde se obožavao ovaj kult.
O tom novom imperatorskom kultu najbolje govori podatak podatak da
su rimski magistrati (izabrani visoki zvaničnici) u Irni, pored božanstvu Penates,
takođe morali da se zakunu: "božanskom Avgustu, božanskom Klaudiju,
božanskom Vespazijanu Avgustu, božanskom Titu Avgustu (i) geniju
Imperatoru Cezaru Avgustu Domicijanu'' (the divine Augustus, the divine
Claudius, the divine Vespasian Augustus, the divine Titus Augustus, (and) the
genius of Imperator Caesar Domitian Augustus). Ovaj carski kult, baš kao i
ranije mesni kultovi Rima, omogućili su povezivanje svih stanovnike imperije u
versku zajednicu, bez obzira na njihovu lokaciju u carstvu. 122
Hrišćani poredak 123
Primer grčkog Korinta.
Tako je Rim od Carstva, preko Republike, ponovo postao Carstvo. To
vraćanje kultu ličnosti, odnosno caru, predstavljalo je svojevrsnu regresiju
političko-verskog sistema. Upravo u takvom tranzicionom periodu učvršćivanja
religijskog kulta cara, i preispitivanja granica između legitimne i nelegitimne
religije, stupili su na istorijsku scenu hrišćani. Pitanje je zašto je došlo do
identifikacije verskog stereotipa među rimskom elitom: ''od strašnih veštice do
monstruoznih hrišćana'' (from horrendous witches to monstrous Christians)? Ili
zašto je upravo protiv ove grupacije upotrebljena sila i propaganda: hrišćani su
bacani divljim zverima u areni, dok je Rimom kružio slogan ''Hrišćane
lavovima'' (Christians to the lions). 124
Kako navodi Meri Berd, tek je istorijski lov na veštice pokazao kako
izmišljanje neprijatelja, ili ukazivanje na određene društvene grupe kao opasne
za društvo, može da bude značajno za definisanje i redefinisanje sopstvenog
identiteta. Tako borba protiv imaginarnog neprijatelja može da bude važan
mehanizam za definisanje kulturnog identiteta. Jedino, ostaje otvoreno pitanje
zašto neka društva koriste ove mehanizme, a druga ne? Berdova smatra da
odgovor može da leži u nastojanju, da se realizuje jak centralizovani politički
122
123
Pagels, Elaine: ''Adam, Eve And the Serpent'', Random House, New York, 1988, p.
124
sistem, koji možda najviše na pojavnoj ravni ugrožavaju ''opasni autsajderi''

(dangerous outsiders). 125
Međutim, pitanje je zašto su baš hrišćani odabrani kao opasni autsajderi,
a ne neka druga verska grupacija ili kult, kojima je obilovala Rimska imperija.
Možda odgovor leži u pisanju istoričara Kasija Dija (Cassius Dio) iz
ranog III veka, koji sadrži nastojanje da se obezbedi snažna carska kontrola
religije. On je opisao zamišljeni savet Mecenija (Maecenas) njegovom prijatelju
Oktavijanu Avgustu, iz 29. godine p.n.e..
''Ako zaista želiš da postaneš besmrtan, uradi kako ti savetujem. Pored
toga, ne samo da ti moraš da obožavaš božansko svuda i na svaki način po
običaju predaka i nateraš sve druge da ga poštuju; već moraš da odbiješ i kazniš
one koji prave strane inovacije u bogosluženju, ne samo zbog bogova (jer niko
ko ih prezire neće poštovati ni bilo koje druge), već i zbog toga što takvi ljudi
koji uvode nova božanstva uveravaju mnoge ljude da menjaju svoja verovanja,
navodeći ih na zavere, pobunu i frakcije, koje su najnepodobnije za monarhiju.
Tako da ti ne smeš da dozvoliš nikome da bude bezbožan ili vračar. Umetnost
proricanja je neophodna, i trebalo bi da svakako imenuješ neke kao proroke
sudbine na osnovu utroba i ptica, za one kojima su potrebne takve konsultacije.
Ali praktikanti magije treba apsolutno da budu zabranjeni, takvi ljude, govoreći
mnogo više laži nego istine, često su uzrok mnogih smetnji.''
(If you truly desire to become immortal, do as I advise. In addition, not
only must you yourself worship the divine everywhere and in every way
according to ancestral custom and force everyone eise to honour it; but you
must also reject and punish those who make some foreign Innovation in its
worship, not only for the sake of the gods (since anyone despising them will not
honour anyone eise), but also because such people who introduce new deines
persuade many people to change their ways, leading to conspiracies, revolts and
factions, which are most unsuitable for a monarchy. So you must not allow
anyone to be godless or a sorcerer. The art of divination is necessary, and you
should certainly appoint some as diviners from entrails and birds, to whom
those wishing a consultation will go. But magicians should be absolutely
banned, for such people, by speaking far more lies than truths, often cause many
disturbances.) 126
Ova zanimljiva storija može da dodatno podstakne tezu o tome da je
propagiranje Avgustovog božanskog kulta, uticalo na stvaranje društvenih
uslova, odnosno pripremu terena za prihvatanje propagande o božanskom Isusu,
kao božanskom kralju na Zemlji. Jensen pokazije sličnosti između predstava
125
126
kulta imperatora i kasnije hrišćanske ikonografije. Jer, hrišćanstvo se od početne

religije siromašnih i pokornih, posle III veka sjedinilo sa društvenom pozicijom
cara i postalo je religija na čijem su čelu bili bogati i moćni. To aktuelizuje tezu
Karla Galinskog, da je crkva tokom IV veka prestala da bude anti-imperijalna i
anti-kolonijalna, i da je postala kolaborator sa sistemom koga je prethodno
označavala kao ''zla imperija'' (evil empire). Ta hrišćanska adaptacija
Avgustovog kulta, protegla se još dvanaest vekova posle Konstantina, kroz
vizantijske i srednjevekovne koncepte ''božanski potvrđene imperije'' (divinely
sanctioned imperium). 127
Ovde bi se moglo dodati da je pored preuzimanja elemenata Avgustvog
kulta, hrišćanstvo preuzelo i njegovu propagandnu veštinu. Tridesetih godina
pre nove ere, on je pokazao zavidno propagandno manevrisanje u sukobu sa
Antonijem. Uspeo je da anulira u javnosti sve svoje slabosti i nepopularne
poteze. Svoje, za tadašnje prilike skandalozno venčanje sa već udatom trudnom
Livijom (Livia Drusilla) prikazivao je kao vrlinu u odnosu na Antonijevu vezu
sa Kleopatrom. U propagandnoj borbi sa Antonijem projektovao je sebe kao
miljenika bogova i plemstva, ispunjenog misijom da očuva tradicionalni
integritet Rima i Italije.128 Izgradnja Rima koju je preduzeo, imala je
prvorazredni propagandni karakter zasnovan na popularizaciji njegove ličnosti.
Čak je i titula ''Augustus'' (uzvišeni) kao političko obeležje prvosveštenika,
postala standardni deo naziva svih narednih careva.
Treba istaći da se rimski imperijalni kult, značajno razlikovao od kulta
ličnosti kakav nam je poznat u savremenim uslovima. Savremene predstave o
''portretima Staljina, Hitlera, pa čak i za Nasera, u svakoj prodavnici, u svakom
domu'' (Think of the portraits of Stalin, Hitler, and even of Nasser, in every
shop, in every home of their respective subjects.), ne odgovaraju rimskim
prilikama. Nisu pronađeni arheološki dokazi ukazivanja počasti imperatoru u
domovima. Mozaici i zidne slike iz privatnih kuća u Pompeji, Ostiji, ili drugim
mestima ne sadrže nikakve reference caru. (Bickerman) 129
Demografske karakteristike Rimske imperije u I veku
127
Jensen, Robin M.: ''The Emperor Cult and Christian Iconography'' in Brodd,
Jeffrey and Jonathan l. Reed (editors): ''Rome and Religion: A Cross-Disciplinary Dialogue
on the Imperial Cult'', Society of Biblical Literature, Atlanta, 2011, p. 153-155
128
Shotter, David: ''Augustus Caesar'', Routledge, London, 1991
129
2002. p. 199-200
Prema Enciklopedija Judaika, u doba Isusa u Palestini je živelo oko 2,35 -

2,5 miliona jevreja, a još oko 5,5 miliona, živelo je u ostalim delovima Rimskog
carstva. U odnosu na ukupnu populaciju Rimskog carstva, jevreji su činili oko
10%. Enciklopedija Judaika navodi i popis imperatora Klaudija iz 48. godine,
koji je utvrdio broj od 6.944.000 jevreja u Carstvu. Izvan Rimske imperije bilo
ih je još oko 1 milion, što upućuje da ih je u vreme pada Jerusalima bilo oko 8
miliona.
U Galileji su jevreji bili manjina, dok ih je u Aleksandriji bilo više nego u
Jerusalimu. Procenjuje se da su u Aleksandriji činili 40% stanovništva. U Siriji
je živelo više jevreja nego u Palestini. U Vavilonu je postojala brojna jevrejska
kolonija, dok je u Efesu od 200.000 stanovnika, bilo 10.000 jevreja. Jevrejske
zajednice bile su brojne u Kireni i Berenisu, u Pergamu, Miletu, Sardu, Frigiji,
Kipru, Antiohiji, Damasku i Efesu, i na obe obale Crnog mora. (Cyrene,
Berenice, Pergamum, Miletus, Sardis, Phrygian Apamea, Cyprus, Antioch,
Damascus and Ephesus, and on both shores of the Black Sea). Bili su prisutni i
u Persiji, još od perioda vladavine Kira i Darija.
U gradu Rimu bili su prisutni dva veka pre nove ere, i bilo ih je oko
40.000, od ukupno 800.000 stanovnika. Imali su ukupno 12 sinagoga. Iz Rima
su se proširili po Italiji, a stigli su i do Galije, Španije i severo-zapadne Afrike.
Sve ove jevrejske grupe povezivali su trgovci, koji su istovremeno obezbeđivali
novac za održavanje Hrama u Jerusalimu. (hramski porez; eng. Temple tax).130
Ukoliko se podaci Enciklopedije Judaike uporede sa drugim
istraživanjima, onda se može konstatovati da bi broj jevreja trebao da bude i viši
od 10%.
Inače, procenjuje sa da je u I veku, u Rimskoj Imperiji živelo ukupno 38,
8 miliona stanovnika. Od toga, 7 miliona bilo je na prostoru današnje Italije,
3,75 Africi, u maloj Aziji 6, na Balkanu 2,8, u Egiptu 4,75, Galiji 5,75, Grčkoj
2, Španiji 4,5, i Siriji i Palestini 2,25 miliona stanovnika. 131
Galileja i Judeja bile su veoma bogate prirodnim resursima, što je
omogućavalo proizvodnju niza poljoprivrednih kultura, od žitarica, vinove loze
i maslina, pa sve do stočarstva i ribarstva. Sve to je, bez obzira na poresku
politiku i stratifikovani društveni sistem, omogućavalo stabilan demografski
rast. U periodu posle vladavine duge vladavine Heroda, 6. godine, u Judeji je
rimski prokurator uspostavio svoje administrativno sedište u primorskom gradu
Cezareji, dok je Jerusalim ostavljen jevrejima kao religiozni centar. 132
130
Skolnik, Fred: ''Encyclopedia Judaica, (Pes-Qu)'', Thomson Gale, Second edition,
Vol. 16, 2007, p. 384-385
131
McEvedy, Colin and Richard M. Jones: ''Atlas of World Population History'',
Penguin Books, 1978, p. 22
132
Freyne, Sean: ''Galilee and Judaea in the first century'' in Margaret M. Mitchell and
Frances M. Young: ''Origins to Constantine'', Cambridge University Press, 2006, p. 44-45
Jevreji su imali veoma razvijenu dijasporu. Ona je najvećim delom

nastala proterivanjem jevreja početkom novovavilonske okupacije 597-587
p.n.e.. Ponekad je kao u knjigama proroka (Jeremija 41: 12-22; Danilo 12: 2)
ovaj pojam tretiran kao sramota ili božja kazna. Najveće jevrejsko zajednice
bile su locirane u gradovima rimskih provincija u Aziji, Grčkoj i Egiptu. Jedan
od najvažnijih jevrejskih centara bila je Aleksandrija.
Filon navodi reči koje se pripisuju obraćanju Heroda Agripe rimskom
imperatoru Kaliguli, opisujući područja u kojim je prisutna jevrejska zajednica:
''Egipat, Fenikija, Koile-Sirija i ostatak Sirije takođe, sve do druge
polovine dalje naseljenih zemalja - Pamfilija, Kilikija, veći deo Azije do Bitinije
i uglovi Ponta (području Crnog mora) - i isto tako u Evropu - Tesaliji, Boeotia,
Makedonija, Aitolija, Atika, Argos, Korint i većina od najboljih delova
Peloponezu... ali i najcenjenija ostrva, Euboea, Kipar, Krit. Ja kažem ništa u
zemaljama dalje od Eufrata. (Legat. 281-4).''
(Egypt, Phoenicia, Coele-Syria and the rest of Syria too, through to the
further inhabited lands – Pamphylia, Cilicia, most of Asia up to Bithynia and
the corners of Pontus (the Black Sea area) – and likewise into Europe –
Thessaly, Boeotia, Macedonia, Aetolia, Attica, Argos, Corinth and most of the
finest parts of the Peloponnese... but also the best-regarded of the islands,
Euboea, Cyprus, Crete. I say nothing of the countries beyond the Euphrates.
(Legat. 281–4).) 133
Filon je ovde izostavio Italiju i Rim, kao i Kirenaiku i Kartaginu
(Cyrenaica and Carthage) u Severnoj Africi. Rajakova navodi de je Filonov
podatak o milion jevreja u Egiptu, verovatno retoričko preterivanje.
Istovremeno ona smatra da pozivanje na ukupan broj, od oko 8 miliona jevreja
u Rimskom carstvu, srednjevekovna konstrukcija bazirana na sumnjivim
dokazima. 134
Pored prestonice Rima, najveći gradovi Imperije bili su Aleksandrija sa
oko 400.000 stanovnika, Efes sa 200.000 i Antiohija sa oko 150.000.
135
Gradovi kao što su Korint, Sardis ili Kartaga su imale populaciju između
100.000 i 120.000 stanovnika. Ovi gradovi predstavljali su mesta u kojima su se
ukrštale različite kulture i različiti verski sistemi. Rimska imperija je
kontrolisala poredak sa oko 100.000 obučenih i plaćenih legionara koji su se
133
Rajak, Tessa: ''The Jewish diaspora'' in Young, Frances M. and Margaret M.
Mitchell: ''Origins to Constantine'', Cambridge University Press, 2006, p. 56
134
Rajak, Tessa: ''The Jewish diaspora'' in Young, Frances M. and Margaret M.
Mitchell: ''Origins to Constantine'', Cambridge University Press, 2006, p. 57
135
Harris, W.V. and Giovanni Ruffini: ''Ancient Alexandria between Egypt and
Greece'', Brill, Leiden and Boston, 2004
razmeštali prema bezbednosnim potrebama. Pored njih, bilo je još oko 150.000
vojnika u pomoćnim trupama, rezervi, koja se satojala od konjice i lake
pešadije.136
U periodu Avgustove vladavine, takozvanog ''Pax Romana'' došlo je do
povećanog razvoja trgovine i socijalne pokretljivosti. Avgust je vodio kampanju
protiv pirata, što je pomorska putovanja učinilo sigurnijim. To je svakako
uticalo na bolju komunikaciju jevrejske dijaspore u Sredozemlju. Iz podataka o
naplati putarine, može se zaključiti i da su kopneni putevi bili razvijeni.
Jevrejske trgovačke zajednice bile su veoma korisne u gradovima. Tako
je Atina pozdravljala njihov boravak zbog doprinosa jačanju poslovnih veza.
Jevreji su imali status rezidenata stranaca (metics) u okviru koga su imali
posebne poreze, ali zaštitu svojih prava. Kada je Rimska imperija preuzela niz
gradskih ovlašćenja, jevreji su zadržali svoj status, i sačuvali su pravo na
ispovedanje svoje vere. Rim je od vremena Julija Cezara, nizom akata, potvrdio
taj specifični status jevreja i njihovu slobodu veroispovesti.137
Najorganizovanije jevrejske zajednice u dijaspori bile su u Aleksandriji,
Antiohiji i Kireni.
Sudar kultura
''U aktuelnoj nauci se smatra kao istina da se rano hrišćanstvo pojavilo

kao jevrejski pokret tokom prvog veka nove ere u internacionalnoj atmosferi
koja je podsticala kulturnu interakciju i intenzivirala verski sinkretizam.''
(In current scholarship it is a truism that early Christianity emerged as a
Jewish movement during the first century C.E. in an international atmosphere
that encouraged cultural interaction and intensified religious syncretism.)138
U traganju za prihvatljivim scenariom hrišćanskog uspeha, helenistička

era se često prikazuje kao "meltingpot", odnosno kao sveobuhvatno
homogenizovanje tri različite kulturne i religijske tradicije, koje simbolizuju
136
Davidson, Ivor J. and Tim Dowley: ''The Birth of the Church: From Jesus to
Constantine a.d. 30-312'', Monarch Books, Oxford, 2005
137
Whittaker, Molly: ''Jews and Christians: Graeco-Roman Views'', Cambridge
University Press, 1984, p.10
138
Petersen, Anders Klostargaard: Between Old and New: The Problem of
Acculturation Illustrated by the Early Christian Usage of the Phoenix Motif'' in Martinez,
Florentino Garcia and Gerard P. Luttikhuizen (ed): ''Jerusalem, Alexandria, Rome: studies in
ancient cultural interaction in honour of A. Hilhorst'', Brill, Leiden and Boston, 2003, p.147
veliki gradovi Jerusalim, Aleksandrija i Rim. Oni se tretiraju kao tri ključna
kulturna subjekta koji formiraju najvažnije faze antike, dovodeći na kraju do
rađanja moderne zapadne civilizacije.
Tradicionalna utemeljenost i asimilacija...
pitanje akulturacije što ilustruje i ranoj hrišćanskoj upotrebi motiva
Feniksa.
Jevrejski pokret, iz koga se iznedrila hrišćanska zajednica, očigledno je

počivao na načelima jevrejske verske propagande. Ili preciznije, morao je da
počiva na tradiciji jevrejske propagande, kao naprednijeg modela u odnosu na
politeističku propagandu, da bi uopšte mogao da se razvije. Uostalom, istorijski
Isus bio je visokopoštovani jevrej (rabbi), dok su njegovi izvorni sledbenici bili
isključivo jevreji.
Jevreji su, bez obzira na područje Rimske imperije u kome su živeli,
praktikovali svoje jedinstvene verske obrasce koji su im davali specifičan
kulturni pečat. Obrezivali su decu, molili su se svom bogu, pazili na način
pripremanja hrane i slavili su subotu kao sveti dan. Prema Filonu i Josifu, neki
jevreji su tražili, i dobijali, izuzeće od vojne službe subotom, a imperator
Avgust im je odobrio da se na taj dan za njih ne održavaju suđenja. (Philo,
Legat. 23; 158; Josephus, AJ 16.27). Pored ovih običaja, tri poljoprivredna
festivala (Passover, Sukkoth – Tabernacles, and Shavuot – the Feast of Weeks) i
hodočašća su povezivala jevrejsku dijasporu sa maticom i Hramom.
Rimljani su svoju dominaciju uglavnom zasnivali na vojnoj sili i
administrativnoj organizaciji, pri čemu je težište propagande bilo na glorifikaciji
Rima i njegove snage. Za Grke, razjedinjene na polise, ne može se reći da su
imali jedinstveni propagandni koncept obezbeđenja društvene kohezije, osim
zajedničkog jezika i slobodno-mislećeg koncepta filozofije i umetnosti. Uz to, i
Grci i Rimljani su imali politeistički koncept religije sa ritualima i
svetkovinama istaknutim u prvi plan.
To preplitanje religijskih sistema i doktrina bilo je daleko složenije nego
što izgleda iz današnjeg ugla.
Rimski neoplatoničar Gaj Marije Viktorinus (Gaius Marius Victorinus) iz
IV veka, koji je prešao u hrišćanstvo, nastojao je da integriše neoplatonsku
filozofiju sa hrišćanskom teologijom. U delu ''De homoousio recipiendo'' je
istakao:
''Grci, koje oni zovu Heleni ili pagani, pričaju o mnogim bogovima,
Jevreji ili Hebreji o jednom, ali mi, kao istina i milost koji su kasnije došli,
protiv pagana pričamo o jednom Bogu, protiv Jevreja, o Ocu i Sinu.''
(The Greeks, whom they call Hellenes or pagans, talk of many gods, the
Jews or Hebrews of one, but we, as truth and grace have come later, against the
pagans talk of one God, against the Jews of the Father and the Son.) 139
To upućuje da su hrišćanske i paganske teološke pozicije imale, u
izvesnom smislu, konvergentne tendencije. Već sam opisao kako su se različite
jevrejske grupacije interpretirale sa stanovišta sličnosti sa stoicima,
epikurejcima i pitagorejcima. Očigledno je da je u predvečerje hrišćanstva
kulturna matrica u Rimskoj imperiji, pogotovo na Istočnom Sredozemlju,
izukrštana i prožeta međuzavisnim uticajima. Iako se smatra da je centralno
pitanje u odnosima pagana i hrišćana, ono o jednom ili više bogova, u kasnoj
antici su i određene filozofske pozicije pagana razmatrale opciju centralnog ili
univerzalnog natprirodnog bića, ili čak odbacivanje religije, kao pojedini kinici
(Cynics; Demonax, Oenomaus), epikurejci ili skeptici (Epicureans, Sceptics).
Brojne grčke filozofske škole, na različite načine su razmatrale pitanja
religije, uključujući i hrišćanske postavke. Tako hrišćanski apologeta Minicije
Feliks (Marcus Minucius Felix, II i III vek) u delu ''Oktavije'' (Octavius),
dijalogu između pagana i hrišćana, opisuje platoniste, peripatetičare i stoike
kako se zalažu za ''verovanje u jednog boga koji upravlja univerzumom'' (belief
in one God who governs the universe). Međutim, stvar je znatno složenija nego
što Minicije opisuje. Platonisti, peripatetičari i stoici nisu verovali u jednog
boga, u monoteističkom ili hrišćanskom smislu, već su ukazivali na opciju
mogućeg postojanja univerzalnog božanskog principa ili bića u drugoj
kosmološkoj ravni. To je ono što je Aristotel nastojao da identifikuje u svojoj
''Metafizici'' (Metaphysics) kao ''nepokrenutog pokretača'' (unmoved mover)
prirode i nebesa. 140
Kako navodi hrišćanski protestantski autor Filip Šaf, u sudaru tri kulture:
grčke, rimske i jevrejske, došlo je do integrisanja elemenata grčke prirodne
kulture, nauke i umetnosti, rimske ideje prava i uređene imperije, i jevrejske
ideje večne, svete i istinske religije. Po njemu, ova tri suprotstavljena naroda,
našla su jedinstvo na krstu, gde je navodno ''sveto ime i kraljevski naslov
Spasitelja'' (the holy name and the royal title of the Redeemer), po naređenju
Pilata, bilo napisano na hebrejskom i grčkom i latinskom. Razumljivo je da su
hrišćanski autori, kao što je Šaf, smatrali da su Grci i Rimljani bili ''nesvesne
sluge Isusa Hrista'' (unconscious servants of Jesus Christ) i njima ''nepoznatog
139
Frede, Michael: ''Monotheism and Pagan Philosophy in Later Antiquity'' in
Athanassiadi, Polymnia and Michael Frede: ''Pagan Monotheism in Late Antiquity'',
Clarendon Press, Oxford, 1999, p. 41
140
Frede, Michael: ''Monotheism and Pagan Philosophy in Later Antiquity'' in
Athanassiadi, Polymnia and Michael Frede: ''Pagan Monotheism in Late Antiquity'',
Clarendon Press, Oxford, 1999, p. 45
boga'' (the unknown God), jer su klice njegovih ideja već bile prisutne u
paganskom svetu:
''Elementi istine, morala i pobožnosti razasuti širom drevnog paganstva,
mogli bi da proističu iz tri izvora. Na prvom mestu, čovek, čak i u svom palom
stanju, zadržava neke tragove božanske slike, znanje o Bogu, međutim, slab,
moralnom smislu ili savesti, i čezne za unijom sa Božanstvom, za istinom i
pravednošću. U takvom gledištu možemo, polazeći od Tertulijana, da se
pozovemo na lepe i istinite rečenice jednog Sokrata, Platona, Aristotela,
Pindara, Sofokla, Cicerona, Vergilija, Seneke, Plutarha, kao ''svedočanstva
suštinski hrišćanske duše'' po svojoj prirodi predodređene za hrišćanstvo.
Drugo, neko objašnjenje moralo bi da bude zasnovano na tradiciji i sećanjima,
međutim nejasnim/neodređenim, dolaze od opštih primarnih otkrića o Adamu i
Noju. Ali treći i najvažniji izvor paganskog iščekivanja istine je sve-vladajuće
proviđenje Boga, koji se nikada nije lišio svedoka. Posebno moramo da
razmotrimo, sa drevnim grčkim očevima, uticaj božanskog Logosa pre njegove
inkarnacije, koji je bio učitelj čovečanstva, originalnu svetlost razuma, koja sija
u mraku osvetljavajući svakog čoveka, sejača setve na tlu paganskog semena
istine, lepote, i vrline.''
(The elements of truth, morality, and piety scattered throughout ancient
heathenism, may be ascribed to three sources. In the first place, man, even in his
fallen state, retains some traces of the divine image, a knowledge of God,
however weak, a moral sense or conscience, and a longing for union with the
Godhead, for truth and for righteousness. In this view we may, with Tertullian,
call the beautiful and true sentences of a Socrates, a Plato, an Aristotle, of
Pindar, Sophocles, Cicero, Virgil, Seneca, Plutarch, "the testimonies of a soul
constitutionally Christian", of a nature predestined to Christianity. Secondly,
some account must be made of traditions and recollections, however faint,
coming down from the general primal revelations to Adam and Noah. But the
third and most important source of the heathen anticipations of truth is the all-
ruling providence of God, who has never left himself without a witness.
Particularly must we consider, with the ancient Greek fathers, the influence of
the divine Logos before his incarnation, who was the tutor of mankind, the
original light of reason, shining in the darkness and lighting every man, the
sower scattering in the soil of heathendom the seeds of truth, beauty, and
virtue.) 141
Tako uglavnom zvuče reči hrišćanskih istoričara. Kao što se može videti,
oni su zastupali hrišćanski determinizam, smatrajući da su hrišćanske ideje bile
prisutne još tokom celog paganskog perioda, ali da su čekale pojavu Isusa da ih
obelodani.
141
Schaff, Philip: ''History of the Christian Church, Volume I: Apostolic Christianity.
A.D. 1-100'', Christian Classics Ethereal Library, 1882, Electronic Bible Society, 2002, p. 49
Šaf navodi integrisanje različitih kultura, preko hrišćanstva kao

univerzalne religije. U suštini, Pavlov univerzalizam nije bio zasnovan na
svesnom integrisanju različitih kultura. On je bio posledica njegovog
propagandnog obraćanja izuzetno širokoj ciljnoj grupi, koja je obuhvatala ljude
skromnog porekla, žene i robove. Spasenje je bilo ponuđeno svima, bez obzira
na pol, poreklo ili veroispovest. Umesto skupih i zastrašujućih paganskih
obreda, ispunjenim krvlju žrtvovanih životinja, Pavle je propagirao krštenje
vodom i zajedništvo u hlebu i vinu.
Druga važna karakteristika rane crkve je dobra organizacija koja je
počivala na nekoj vrsti demokratskih načela. Vernici su sami birali svoje
biskupe da vode bogosluženja i upravljaju finansijama zajednice. Svaka crkvena
zajednica bila je pod upravom komiteta sveštenika (prezvitera) ili starijih,
kojima su pomagali đakoni, čitači i egzorcisti. Tek krajem II veka, ovaj
demokratski princip zamenjen je doktrinom apostolskog nasleđa, prema kojoj
autoritet potiče od navodnih Isusovih ovlašćenja datih sledbeniku Petru.142
Pavlov koncept rada mogao bi se podvesti pod razaranje aktuelne
kulturne hegemonije osnivanjem novih crkvenih zajednica, kao osnovnih ćelija
za propagiranje i širenje vere. Ovde se nije radilo o integrisanju tri kulture, već
o razaranju osnovne kulturne (verske, političke, moralne i socijalne) matrice na
osnovu kojih se održavao tadašnji kuturni konsenzus u multinacionalnom i
multiverskom ambijentu Rimske imperije. Njegove poruke su bile zasnovane na
razaranju kulturnog jezgra politeistički zasnovanog društva, kao i kulturnog
jezgra jevreja pod okupacijom. Treba dodati da je i složeni grčki filozofsko-
politeistički kontekst, bio lak plen za agresivnu i unificiranu propagandu.
Pavlove poruke stoga više deluju kao ''priručnik za pasivnu socijalnu
revoluciju'', nego kao verske pouke.
Ono što je karakteristično za Palestinu i Egipat, posebno Aleksandriju, na
kraju helenističkog doba, je mešanje jevrejske kulture sa grčkim filozofima i
persijskim dualistima. Upravo na području Palestine i Aleksandrije došlo je
prožimanja i preispitivanja verskih sistema. Propagandna polja različitih religija
su se preklopila, kao u slučaju Ojlerovih krugova. Tako su natprirodni entiteti i
koncepti, postali predmet simboličke kulturne, filozofske i religiozne rasprave.
Te rasprave su se odvijale u svakom od religijskih sistema, u čije propagandno
polje su prodrli elementi nekog drugog sistema.
143
Kosmolitska i dekadentna Aleksandrija bila je daleko plodnije tlo za

razvoj tih mešovitih koncepcija od Rima, koji je ipak vodio računa o tradiciji i
142
Hause, Stephen and William Maltby: ''Western Civilization - History Of European
Society'', Cengage Learning, 2004, p. 103
143
Haas, Christopher: ''Alexandria in Late Antiquity: Topography and Social
Conflict'', The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London, 1997
čistoći državne religije. Međutim, klice koje su posejane na tlu Palestine i

Aleksandrije, nekoliko vekova kasnije progutale su i sam Rim. 144 U skladu sa
Gramšijevim stavovima, radilo se o kapilarnom razaranju kulturnog jezgra i
konačnom ukidanju hegemonije jednog sistema. Sistem je posedovao vojnu silu
i birokratsku organizaciju, ali je na ideološkom planu došlo do razaranja
osnovnih kohezionih elemenata, odnosno do ''topljenja'' saglasnosti među
glavnim protagonistima rimske politeističke države.
Mnogo više od kulturnog sudara različitih religijskih sistema, bio je

prisutan verski sudar unutar judaizma. Širenjem rane hrišćanske misli, došlo i
do novih podela u jevrejskom verskom korpusu. Tradicionalni jevreji su odbijali
da prihvate novu veru, takozvane rane jevrejske hrišćane, iz različitih razloga.
Smatrali su da: ne mogu da prihvate koncept razapetog božjeg mesije; ne mogu
da prihvate hrišćanstvo jer se ne radi o nacionalnom jevrejskom oslobodilačkom
pokretu (to se posebno odnosi na zilote koji su zagovarali pobunu protiv Rima;
sadukeji i drugi konzevrativni jevreji nisu mogli da prihvate hrišćanstvo zbog
svoje kolaboracionističke pozicije prema Rimu; fariseji su opet smatrali da se
izlazi iz okvira vere predaka koju je objavio Mojsije i da se Stari zavet tumači
na pogrešan način; konačno, jevreji nisu želeli da prihvate Pavlov stav prema
neznabošcima i njihovom prijemu u hrišćansku grupaciju.
Taj kontraverzni, ali i povremeno konfliktni odnos, ipak je u osnovi bio
skladan sve do 62. godine, kada je kamenovan Jakov, lider hrišćana u
Jerusalimu, jer je odbio da povuče tvrdnju da je Isus božji sin. Od tada su
odnosi počeli da se pogoršavaju i taj trend je nastavljen početkom Prvog
jevrejsko-rimskog rata 66, pa nadalje. Drugi jevrejsko-rimski rat, poznat pod
nazivom Bar Kohbin ustanak (132-136) još više je radikalizovao te odnose.
Odbijanje hrišćana da prihvate Šimona Bar Kohbu kao mesiju, odreknu se Isusa
i pridruže pobuni, doveo je obračuna ustanika sa hrišćanima. Jedna od posledica
ovog rata bilo je definitivno izdvajanje hrišćanstva od judaizma, kao posebne
religije.
Pored toga ostala je izdvojena i posebna grupacija jevrejskih hrišćana,
koja je kombinovala judaizam (slavljenje subote i drugih jevrejskih praznika i
obrezivanje dece) sa verovanjem u Isusa kao mesiju, ali ne i u njegovu
božansku prirodu. Nazvani su ebioniti prema Pavlovom izrazu ''jerusalimski
hrišćanski siromasi'' (eng. ebionites, grčki ebionim, što znači siromašan) i od
Irineja (oko 180), smatrani su jeretičkom sektom. Posle pada Jerusalima, vratili
su se 74. godine u razrušeni grad i obnovili su hrišćansku sinagogu. Ona se i
danas može videti oko navodnog Davidovog groba, koji su izgradili krstaši.
Njihova sinagoga nije bila usmerena prema Hramu, već prema mestu Isusovog
144
uskrsnuća. Kako su bili izopšteni iz hrišćanske grupacije, nisu bili prisutni na

Nikejskom saboru i drugim skupovima hrišćanske crkve.
Model komunikacije
Posebno pitanje se odnosi na model komunikacije na početku I veka,

zasnovan na korišćenju jezika i pisma. Osnovni jezik kojim su govorili jevreji
posle Vavilonske okupacije, bio je aramejski. Sličan starom hebrejskom, kao i
drugim bliskoistočnim jezicima, zbog svoje jednostavnosti i uticaja Aramejaca,
bio je u Isusovo vreme ''lingua franca'' na prostoru Bliskog istoka. I hebrejski i
aramejski spadaju u severozapadnu grupu semitskih jezika, koja se razvijala u
dva osnovna pravca.
a) starojevrejski jezici iz koga su razvili moavski, feničanski, punski,
ugaritski i razne varijante jevrejskog jezika, sve do savremenog hebrejskog.
b) staroaramejski iz koga se razvijaju istočno-aramejski kao magdaitski,
varijante sirijskog i aramejski jezik Talmuda, dok iz zapdno-aramejskog nastaju
razne varijante aramejskog i samarijanski.
Aramejci su bili pleme, ili savez plemena, na području današnje Sirije,
Iraka, Jordana i drugim prostorima Bliskog Istoka. Aramejskim jezikom
govorili su i Haldejci, staro egipatsko pleme, koje je vladalo Novovavilonskom
imperijom (Haldejsko carstvo od 625-539 p.n.e.). Značajnu ulogu u širenju
aramejskog jezika imao je persijski car Darije I, koji ga je 500 p.n.e., proglasio
ediktom za službeni jezik zapadnog dela Persijskog carstva.
Aramejsko pismo potiče od drevnog feničanskog pisma (linearno pismo
iz XII veka p.n.e.), iz koga se razvilo i grčko pismo, a zatim i druga pisma
(koptsko, latinsko pismo, ćirilično). Od VIII veka p.n.e. zajedno s aramejskim
jezikom proširilo se po Mesopotamiji, Siriji i Palestini. Ovo pismo je zbog
relativne jednostavnosti bilo korišćeno na Persijskom dvoru za administrativnu i
diplomatsku komunikaciju. Iz aramejskog pisma razvilo se u II veku p.n.e.
kvadratno hebrejsko pismo, kojim se jevreji služe i danas, kao i druga pisma
semitskog jezika (nabatejsko, palmirsko). Međutim, storija o razvoju
aramejskog jezika, njegovim korenima, dijalektima i primeni, nije jednostavna,
niti je postojao jedan definisani aramejski jezik.
Starozavetni naziv za hebrejski jezik je hananski ili kanaanski. U Knjizi
proroka Isaije se navodi: ''Tog dana u egipatskoj zemlji biće pet gradova koji će
govoriti hananskim jezikom i zaklinjaće se Gospodu nad vojskama.'' 145 Akrojd i
145
Sveto pismo ili Biblija Starog i Novog zaveta, Metafizika, Beograd, 2009, Knjiga
proroka Isaije, 19; 18, p. 311
Evans navode da kananski, koji obuhvata hebrejski, feničanski, punski i

moabitski, čini nearamejski jezički fenomen, u okviru semitske grupe jezika na
prostoru Sirije i Palestine. U ranijem periodu, stari aramejski je bio sačinjen od
raznih plemenskih dijalekata koji su imali sličnost sa kananskim. Kasnije se
aramejski diferencirao u nekoliko pravaca, tako da se može govoriti o
Imperijalnom aramejskom, kao zvaničnom jeziku Persijskog carstva u periodu
vladavine dinastije Ahemenida, literarnom aramejskom kome pripadaju pisani
delovi Starog zaveta, jevrejskom aramejskom (Aramaic Apocryphon), ili
zapadnim oblicima kao što su nabatejski i palmirski aramejski (Nabataean and
Palmyrene).
U periodu nastajanja hrišćanstva, aramejski se podelio na dva osnovna
dijalekta: zapadni i istočni. U Isusovo vreme, u Palestini se govorio jevrejski
palestinski aramejski jezik. On je imao dva dijalekta: galilejski i judejski
(Galilaean and Judaean). Rana hrišćanska crkva je kao osnovni jezik svojih
medija i literarnog izražavanja koristila istočni aramejski, pod nazivom sirijski
jezik (Syriac). Posebnu formu sirijskog, koristile su za bogosluženje rane
hrišćanske zajednice u Palestini, i on je nazvan palestinski sirijski. 146
Taj istočni aramejski, pod nazivom sirijski jezik, i danas je u upotrebi u
pojedinim delovima Sirije. Tokom 2009, imao sam priliku da obiđem mesta
Malula i Sidnaja (Maaloula, Saidnaya) u Siriji, u kojima se zadržao ovaj jezik.
U manastirima Sveta Tekla u Maluli, i Naše Gospe u Sidnaji (The Convent of
Our Lady), mogao sam da čujem aramejski jezik i vidim njegovo pismo, koje u
velikoj meri podseća na današnje arapsko.
U Starom zavetu, se pominje upravo sirijski, zajedno sa judejskim,
odnosno jevrejskim: ''26. Tada su Elikajim, Helkijin sin, Somna i Joah rekli
visokom službeniku: ''Molimo te, govori svojim slugama na sirijskom jeziku, jer
mi razumemo. Nemoj nam govoriti na judejskom jeziku da čuje narod koji je na
zidinama.'' ... 28. Zatim je visoki službenik, stojeći i dalje na tom mestu, na sav
glas povikao na judejskom jeziku: ''Čujte reč velikog cara, cara Asirije''. 147
U ovom delu, za autentični jezik jevreja, biće korišćen naziv hebrejski
jezik. Na njemu je zasnovan Stari zavet, osim nekoliko poglavlja proroka
Danila i Jezdre (Daniel: 2: 4-7, 28; Ezra: 4: 8-6: 18; 7: 12-26), koja su na
aramejskom. Pored toga, sporadično su prisutne i pojedine grčke i persijske
reči.148
146
Ackroyd P.R. and C.F. Evans: ''The Cambidge History of the Bible: from the
Beginnings to Jerome'', Cambridge University Press, 1970, p. 3-6
147
Sveto pismo ili Biblija Starog i Novog zaveta, Metafizika, Beograd, 2009, Druga
knjiga o carevima, 18; 26, 28, p. 294
148
Beginnings to Jerome'', Cambridge University Press, 1970, p. 1-2
Pod vavilonskom okupacijom, hebrejski jezik je bio potisnut kod

običnog naroda i koristili su ga uglavnom teolozi i mudraci. Ta praksa
nastavljena je i kasnije. Prema tome, bilo kakva šira propagandna aktivnost
među jevrejima, u Isusovo vreme, podrazumevala je korišćenje aramejskog
jezika.
Pored rasprostranjenog aramejskog jezika, osvajanja Aleksandra Velikog,
raširila su i grčki jezik, tako da su se njime služili i obrazovani Rimljani. Na
prostoru Palestine, grčki jezik je za mnoge stanovnike, uključujući Isusa i
njegove učenike, bio drugi jezik. Radilo se pojednostavljenom grčkom govoru
nazvanom "koine dialektos" (zajedničko narečje), ili samo ''koine''. U odnosu na
klasični grčki jezik Homera i Euripida, rečnik je bio znatno siromašniji, uz
razna izmenjena značenja. Tako, na primer, reč ''daimon'' više nije označavala
boga, nego zlog duha.
Aleksandrova i kasnije rimska osvajanja, u kulturnom smislu su
''globalizovala'' tadašnji poznati svet. Došlo je intenzivnog mešanja naroda i
povećane socijalne dinamike i trgovine. Uz to, svaka imperija nastoji da
postigne razumljivu komunikaciju na teritoriji koju pokriva, kako bi obezbedila
odgovarajući plasman svojih interesa, poretka, vrednosti. Sa druge strane, od
stanovništva se očekuje da razume osnovne poruke imperijalne vlasti i ponaša
se u skladu s njima.
Bez razmatranja jezika i pisma, kao osnovnih komunikacionih kanala
Isusovog vremena, ne može se adekvatno analizirati suština propagandne
delatnosti hrišćanskog pokreta. U tom smislu, očigledno je da je široka upotreba
aramejskog i grčkog jezika omogućila prenošenje razumljive poruke najširim
slojevima stanovništva na čitavom prostoru Sredozemlja. Time je jedan
jevrejski pokret dobio priliku da svoje verske poglede saopšti i izvan jevrejske
populacije.
Iako je najveći deo stanovništva bio nepismen, pisane verske poruke na
svicima bile su od suštinskog značaja za širenje nove vere. Preuzevši iz
jevrejske tradicije koncept ''pisanog verskog kanona'', hrišćanski propagandisti
su mogli da standardizuju svoje poruke i šire ih preko pismene manjine. Kako je
ta pismena manjina predstavljala intelektualnu i uticajnu elitu svog vremena,
samim tim je i propaganda morala da bude usmerena prema njima. Istovremeno,
pismena intelektualna elita je svojom društvenom pozicijom dodatno pojačavala
snagu poruke. Drugi krak uticaja, odnosio se na pismene rimske činovnike koji
su takođe postajali punktovi za širenje pisane hrišćanske propagande. Mogli bi
ih nazvati svojevrsnim drevnim ''agentima uticaja''. Treći krak, odnosio se na
rimske vojnike koji su često na Istoku prihvatali elemente različitih verskih
struktura ovog podneblja.
149
''...učenjaci hrišćanske Cezareje živeli su u vreme seizmičkog kulturnih

promena, u vreme kada je jedan režim proizvodnje i skladištenja knjiga zamenio
drugi, i kada su bili redefinisani priroda i praksa hrišćanskog znanja.''
(...the scholars of Christian Caesarea lived in a time of seismic cultural
change, a time when one regime of book production and storage supplanted
another, and when the nature and practices of Christian scholarship were being
redefined.) 150
Politika i poredak
Početak nove ere obeležio je istorijski period poznat pod nazivom

''Rimski mir'' (Pax Romana), koji je u XVIII veku upotrebio engleski istoričar
Edvard Gibon.151 Radilo se o konceptu mirnog upravljanja Imperijom i
insistiranju na stabilnosti, koji je promovisao Avgust od 30 p.n.e. U osnovi
ovog koncepta, nalaze se ideje hegemonije i saglasnosti, kojima bi se
obezbedilo stabilno upravljanje etno-kulturno heterogenim entitetima. Grčki
istoričar Plutarh (Plutarch, 46-120) u delu ''Pravila za vođenje politike'' (eng.
Precepts of Statecraft, grč. Πολιτικὰ παραγγέλµατα; lat. Praecepta gerendae
reipublicae) opisuje ovaj ideal:
''Najveći blagoslovi koje gradovi mogu da uživaju su mir, prosperitet,
obilje stanovništva, i sloga. Kada je mir postignut, ljudi nemaju potrebu za
političkim delovanjem, jer svi ratovi, kako grčki, tako i strani, su isključeni i
nestali su među nama. Slobode koje ljudi uživaju su tolike koliko ih im
dodeljuju naši vladari, i možda više od toga ne bi ni bilo bolje. Obilna plodnost
zemljišta; blaga, umerena klima; žene nose "decu kao i njihovi očevi" (citat iz
Hesioda) i sigurnost za njihovo potomstvo - to su stvari za koje će se mudar
čovek moliti za svoje sugrađane u svojim molitvama bogovima.''
(The greatest blessings that cities can enjoy are peace, prosperity,
populousness, and concord. As far as peace is concerned, the people have no
need of political activity, for all war, both Greek and foreign, has been banished
149
Beginnings to Jerome'', Cambridge University Press, 1970
150
Grafton, Anthony; Megan Williams: ''Christianity and the Transformation of the
Book: Origen, Eusebius, and the Library of Caesarea'', First Harvard University Press,
paperback edition, 2008
151
Gibbon, Edward: ''The History of the Decline and Fall of the Roman Empire'',
and has disappeared from among us. Of liberty the people enjoy as much as our
rulers allot them, and perhaps more would not be better. A bounteous
productiveness of soil; a mild, temperate climate; wives bearing ''children like
their sires'' (a quotation from Hesiod) and security for their offspring - these are
the things that a wise man will ask for his fellow citizens in his prayers to the
gods.) 152
Rimljani su u tom periodu insistirali na tri osnovna principa: mir, red i
porez. Održavanje mira sprovodili su zajedno sa sadukejskim sveštenstvom, red
sa domaćim vladarima, a porez su prikupljali Rimljani. Jevreji su mogli
slobodno i otvoreno da ispovedaju svoju veru, bez ikakvog mešanja Rimljana u
njihove verske obrede. Ali, za Rimljane je porez bio svetinja. Njihov poreski
sistem počivao je na popisu stanovništva i imovinskom statusu svakog
pojedinca. Pored toga, porez je određivan na zemljišne posede, a vreme Agripe
u Jerusalimu i na kuće. Rimski istoričar Tacit (Tacitus, 56-117) je u delu
''Anali'' opisujući period 16-19. godine konstatovao povećanje poreza na Istoku:
''Takođe su pokrajine Sirije i Judeje, iscrpljene njihovim teretom,
preklinjali za smanjenje dažbina.'' (The provinces too of Syria and Judaea,
exhausted by their burdens, implored a reduction of tribute.) 153
Naplate rimskog poreza bila je u nadležnosti ekvestora, pripadnika
Konjičkog reda (Equestris ordinis; eng. Equestrian order, Knights with a Public
Horse). Pripadnici ovog reda, prodavali su tu privilegiju istaknutim pojedincima
u provincijama, koji su pored prikupljanja poreza za Rim, prikupljali sredstva i
za sopstveni račun. Tako se poreski sistem, u velikoj meri zasnivao na sistemu
pljačke, iznude i uvećanih procena. Poreski činovnici su prikupljali redovne
dažbine, koje su se sastojale od zemljišnog, ličnog i poreza na prihod. Ove
dažbine su se kretale od 10%. Pored toga, bili su aktuelni porezi na trgovinu,
posebno uvoz-izvoz, lučke takse, drumarina itd. Trgovinsko-carinske dažbine
mogle su da dostignu i do 20% od vrednosti robe. Takođe, carnici su mogli da
otvore svako privatno pismo i prekontrolišu njegov sadržaj.
Činjenica je da je Rimska okupacija donela stanovnicima Judeje značajno
povećanje poreza. Treba istaći da su jevreji imali određene mere socijalne
politike u njihovom društvu. Tako je, na primer, ''Zakon o sakupljanju ostataka''
regulisao pravo siromašnom stanovništvu da na kraju poljoprivredne sezone
ubire preostalu letinu. To je otprilike iznosilo do 10% tadašnje poljoprivredne
proizvodnje. Na taj način je obezbeđivana hrana za najsiromašnije i izbegavana
152
Hause, Stephen and William Maltby: ''Western Civilization - History Of European
Society'', Cengage Learning, 2004, p. 90 (citat prema: Plutarch: ''Precepts of Statecraft'', 32,
from Roman Civilization: Third Edition, 2 Vol. Set, Naphtali Lewis and Meyer Rheinhold,
Columbia University Press, 1990)
153
Tacitus: ''The Annals'', Written 109 A.C.E. (Translated by Alfred John Church and
William Jackson Brodribb) Book II; 42, The Internet Classics Archive
je glad. Novi rimski porezi uticali su na drastično smanjenje ove i niz drugih
mera socijalne politike, tako da je za vreme rimske uprave dolazilo do gladi i
nezadovoljstva stanovništva.
Jevrejski poreski činovnici bili su omraženi, izopšteni iz društva,
onemogućeni da postanu sudije ili svedoci, i bili su tretirani kao grešnici. O
tome se mogu naći primeri i u jevanđeljima. Tako je u Jevanđelju po Luki,
opisana scena kada Isus u Jerihonu posećuje glavnog poreznika, bogataša
Zakheja (Zakkai or Zacchaeus), koga su smatrali grešnikom i proizvodi ga u
dobrotvora koji se iskupljuje deljenjem stečene imovine.154
Judeja je u periodu vladavine rimskog imperatora Avgusta, bila izložena

standardnom procesu postepenog ukidanja nezavisnog statusa i sve većoj
implementaciji rimskih interesa. Herod I (Herod the Great or Herod I; 74/73
p.n.e. – 4) i njegova dinastija, dobijali su carske počasti u zamenu za sve bliže
klijentističko vezivanje Judeje za Rim. Time su jačali svoju moć, uz
istovremeno povećavanje državne zavisnosti. Prelazak iz statusa klijenta
kraljevstva, prema statusu provincije, predstavljao je logičnu fazu u takvom
razvoju. Rimski autoritet je tako mogao da se uspostavi u potpunosti,
oporezivanjem i uvođenjem rimskog poretka u Judeju.
Posle smrti Heroda I, njegova tri sina su podelila vlast, a titulu tetrarha na
prostoru Galileje i Pereje, preuzeo je Herod Antipa (Herod Antipas; Galilee and
Perea) koji je vladao sve do 39. godine. Kao klasičnog klijentističkog vladara,
na tron ga je postavio rimski imperator Avgust.
Jevrejski vladar Judeje, Idumeje i Samarije, postao je Arhelaj (Herod
Archelaus), sa zvanjem ''etnarh'' (ethnarch). U periodu između 6. i 7. godine,
Arhelaj je zbačen i prognan, a njegove teritorije su prešle pod direktnu kontrolu
Publija Sulpicija Kvirinija (Publius Sulpicius Quirinius), rimskog guvernera
Sirije. Flavije Josif je u XVII knjizi dela ''Običaji jevreja'' (The Antiquities of
the Jews) opisao tu tranziciju vlasti.
''Presedan u traženju od cara da otkloni uzroke problema nastalih u
Palestini je čvrsto uspostavljen u vreme vladavine Heroda. Logičan korak sledio
je 6. godine. Žalbe registrovane u Rimu protiv bezakonja Arhelaja navele su
Augusta da svrgne Herodovu dinastiju, progna ga u Galiju, i pretvori njegovo
područje u Rimsku provinciju. Manje kneževina pod Antipom i Filipom ostale
su 'autonomne', ali ključni okruzi Judeje, Samarije i Idumeje sada su bile pod
direktnom rimskom vlašću, pod upravom konjičkog prefekta i pod opštim
nadzorom imperijalnog izaslanika iz Sirije. Popis u režiji imperijalnog
154
Jevanđelje po Luki, 19; 1-14, p. 707
izaslanika u Siriji P. Sulpiciusa Kvirinijusa obeležio je novi poredak 6. godine.

On je signalizirao nametanje rimskih poreza i zvanično potčinjavanje Judeje.''
(The precedent of asking the emperor to redress grievances created in
Palestine had been firmly set in the reign of Herod. A logical step followed in
A.D. 6. Complaints registered in Rome against the misrule of Archelaus led
Augustus to depose the Herodian dynast, banish him to Gaul, and convert his
domain into a Roman province. The smaller principalities under Antipas and
Philip remained 'autonomous', but the key districts of Judaea, Samaria and
Idumaea would now come under direct Roman rule, governed by an equestrian
prefect and under the general surveillance of the imperial legate in Syria. A
census directed by the Syrian legate P. Sulpicius Quirinius marked the new
order in A.D. 6. It signalled the imposition of Roman taxes and the official
subordination of Judaea.) 155
Prema Josifu, sa rimskim senatorom Kvirinijem, kao novim guvernerom
Sirije, bio je poslan i Koponije (Coponius), pripadnik Konjičkog reda, da
preuzme ''vrhovnu vlast nad Jevrejima'' (the supreme power over the Jews). 156
Herodov sin, Filip I (Herod Philip I) dobio je Bataniju, Trahonitiju,
Auranitis, Gaulanitis, Panijas i Itureju (Batanea, Trachonitis, Auranitis,
Gaulanitis, Panias, and Iturea). Posle njegove smrti, te teritorije su uključene
najpre u provinciju Siriju, a od 37. godine, bile su dodeljene Agripi.
Radilo se o posledici ličnog prijateljstva unuka Heroda I, Agripe (Herod
Agrippa, also known as Herod or Agrippa I, rođ.11; vladao 41- 44), sa
imperatorom Klaudijem. Zbog tog odnosa i dokazane odanosti Rimu, Klaudije
mu je dodao u vladarsku nadležnost teritorije Judeje i Samarije. Time je Agripa
postao najveći vladar na Istoku, upravljajući teritorijom približne veličine kao i
njegov deda Herod I.
U vreme Isusa, Rimljani su sa oko 500 vojnika kontrolisali područje
Jerusalima sa oko 60.000 jevreja. U tome su ključnu ulogu, pored klijentističkih
vladara, imali sadukejski sveštenici Hrama. Bila je to veoma krhka hegemonija,
sa čestim iskrama nezadovoljstva. Rimljani su, po pravilu, povećavali vojno
prisustvo u vreme Pashe, kada su jevreji kretali na hodočašće prema Hramu.
Tada su posebno vodili računa da se poštuju red i mir, nastojeći da svako
nezadovoljstvo ili talasanje među jevrejima saseku u korenu.
155
Bowman, Alan K.; Edward Champlin; Andrew Lintott: ''Cambridge Ancient
History 10. The Augustan Empire 43 BC - 69 AD'', Cambridge University Press, 1996, p.
157
156
Josephus, Flavius: ''Antiquities of the Jews'', (transated William Whiston), Project
Gutenberg eBook - 2848, Book XVIII; Ch 1:1, 2009
Posle Isusovog pogubljenja, ekonomske i političke prilike u Judeji su se

sve više pogoršavale. Seljaci su se našli pod kombinovanim pritiskom carskih i
verskih vlasti, i zapretila je glad, posebno u vreme vladavine Klaudija Cezara
(Claudius; Latin: Tiberius Claudius Caesar Augustus Germanicus; rođ. 10 p.n.e.
vladao 41-54). Postoji zapis da je zajednica u Antiohiji slala pomoć njihovoj
braći u Jerusalimu. Takođe i istoričar Tit Flavije Josif (Titus Flavius Josephus;
37-100) govori o nesebičnoj pomoći koju je gladnim građanima pružila Jelena,
kraljica Adiabene (Helena, Queen of the Adiabene), preobraćena u judaizam.
Šonfild poredi ovo stanje loših ekonomskih prilika, praćenih povećanjem
poreza u interesu sadukejskog prvosveštenika i Herodove dinastije, sa
narastujućim nezadovoljstvom naroda u periodu pre Francuske revolucije. On
navodi da su se patriotske snage, na čelu sa Zilotima i Nazarenima, opirale
okupaciji i njihovoj klijentističkoj vlasti. Postoje izvesni dokazi koji ukazuju da
je Isusov brat Jakov bio neformalni lider otpora.
Njegov nadimak Oblias ili The Just (Zaddick or Ozleam), koji Evsevije
(Crkvena istorija: II, 23) tumači kao ''Pravednik'' ili "Zaštita naroda" (eng.
Protection or Bulwark of the People; grč. perioche to lao), govori o njegovom
naglašenom uticaju koga se sveštenici toliko plaše, da organizuju njegovo
pogubljenje. 157
Evsevije opisuje kako je sadukejski prvosveštenik Anan (Ananus),
najnemilosrdniji među jevrejima, iskoristio odsustvo rimskog prokuratora i
organizovao suđenje Jakovu i njegovim sledbenicima:
''...on je predstavio optužbu protiv njih, kao da su prekršili zakon, i
predao ih je da budu kamenovani kao kriminalci.''
(...he presented an accusation against them, as ih they had violated the
law, and commited them to be stoned as criminals.) 158
O tom događaju Flavije Josif piše: ''...pa je okupio sudije Sanhedrina, i
izveo je pred njih brata od Isusa, nazvanog Hrist, čije ime je bilo Jakov, i još
neke druge (ili neke od njegovih drugova), i kada je formirao optužbu protiv
njih kao prekršilaca zakona, on ih predade da bude kamenovani.'' 159
(...so he assembled the sanhedrim of judges, and brought before them the
brother of Jesus, who was called Christ, whose name was James, and some
157
Schonfield, Hugh: ''The History of Jewish Christianity'', Duckworth, London,
1936, p. 18
158
Eusebius of Caesarea (Eusebius Pamphilus): ''The Ecclesiastical History'' (Istorija
crkve), Rev. R. Davis & Brother, Philadelphia, 1833, Book II, Ch. 23, p. 78
159
Sinedrion, eng. Synedrion ili Sanhedrim je imao funkciju Vrhovnog suda u Judeji.
others, (or some of his companions); and when he had formed an accusation
against them as breakers of the law, he delivered them to be stoned.) 160
Na osnovu daljih izveštaja, ova presuda se može tumačiti kao posledica
prvobitnih hrišćansko-jevrejskih sukoba, a ne konflikta sa Rimom. Sledbenici
Jakova su se žalili novom prokuratoru na nelegalno Ananovo sazivanje
Sanhedrina bez njegovog odobrenja. Na osnovu ovih žalbi, Agripa je na zahtev
novog prokuratora judeje, Albina, smenio Anana sa mesta prvosveštenika, posle
samo tri meseca obavljanja te dužnosti.
Fragmentarni podaci o ovom periodu i njihova kasnija mitska
eksploatacija dopuštaju različite konstrukcije. Neke od njih idu tako daleko
(Eisler), da sugerišu da je Jakov nosio nosio krunu (diadem, petalon)
prvosveštenika i imao pravo da ulazi u svetinju. To bi se moglo tumačiti i kao
da je Jakov izabran na visoku svešteničku poziciju od strane naroda, i to kao
opozicija prvosvešteniku Ananu. Iako se radi o zanimljivoj teoriji, na osnovu
raspoloživih dokaza, ona ne moža da bude potvrđena. Ali, u svakom slučaju
ukazuje na rastuću moć i uticaj hrišćanskog pokreta unutar jevrejske zajednice.
Istovremeno, kontraverze oko Jakova predstavljaju odraz napete političko-
religiozne borbe u Judeji, između snaga otpora rimskoj vlasti i njihovih
kolaboracionista.161
Ta napeta atmosfera opisana je i u Talmudu:
''Dole sa Betusijancima! Dole sa njihovim batinama!
Dole sa Hananitima! Dole sa njihovim zmijskim šištanjem!
Dole sa Kanteritancima! Dole sa klevetama!
Dole sa porodicom Ismaila ben Pabi! Dole sa njihovim udarcima
pesnicom!
Oni sami su visoki sveštenici, njihovi sinovi su rizničari, njihovi zetovi su
vođe hrama, a njihove sluge udaraju ljude toljagama.''
(Down with the Boethusians! Down with their bludgeons!

Down with the Hananites! Down with their viper hissings!
Down with the Cantherites! Down with the libels!
Down with the family of Ishmael ben Phabi! Down with their blows with
the fist!
160
Josephus, Flavius: ''Antiquities of the Jews'', (transated William Whiston), Project
Gutenberg eBook - 2848, Book XX; Ch 9:1, 2009
161
1936, p. 18-19
They themselves are high priests, Their Sons are treasurers, Their sons-
in-law are captains of the temple, And their servants strike the people with
staves.
(Pesach 57a))
Šonfild citira ovaj deo iz Talmuda i navodi da: ''kako se beda naroda
povećavala, tako je postajao svetliji upaljeni plamen mesijanske nade (As the
misery of the people increased, so much the brighter burnt the flame of
Messianic hope). Učestale su glasine, lažni proroci i mesije su krenuli da seju
''ekstravagantna obećanja'' (extravagant promises) o čudima, u koja je narod sve
više verovao. Jedni su pozivali na molitve bogu da im pomogne, drugi su se
opet zalagali za uzimanje situacije u svoje ruke i preduzimanje akcije.162
Josifov opis fariseja, sadukeja, esena, Jude Makabejca VIII knjiga.
Rana hrišćanska propaganda
Početkom nove ere, ukupna društvena: ekonomska, politička i

bezbednosna kriza u Rimskom carstvu, uzdrmala je tradicionalni ideološko-
religiozni poredak. Izgledalo je kao da rimski bogovi i rituali u njihovu čast,
više ne uzvraćaju poboljšanjem prilika na zemlji. Rimsko-grčki entiteti
natprirodnog sveta, kao da su se udaljili od njihovih vernika. Istovremeno, u
Judeji je izrastao pokret posvećen mučeničkoj smrti jednog jevrejskog rabina. U
početku su ga Rimljani posmatrali kao još jednu marginalnu jevrejsku
grupaciju, dok su jevreji smatrali da se radi o značajnom otklonu/odstupanju od
njihove tradicionalne religije i nastojali su da ga uguše.
Posle samo dva i po veka, situacija se drastično promenila. Marginalni i
disidentski jevrejski pokret, nazvan hrišćani, izrastao je u društvenu snagu kojoj
su se priklonili rimski imperatori, u nastojanju da sačuvaju hegemoniju u
Rimskom carstvu.
Kada je rimski car Galerije, zajedno sa tetrarsima Konstantinom i
Likinjem, Ediktom o verskoj toleranciji 311. godine legalizovao hrišćanstvo,
ono se u kratkom periodu transformisalo iz vere progonjenih društvenih
izgnanika, u državno protežiranu/favorizovanu religiju. Već na Prvom
vaseljenskom saboru Hrišćanske crkve, održanom 325 u Nikeji, Konstantin je
predusretljivo dočekivao, do tada progonjene episkope, svestan njihovog
162
1936, p. 19-20
značaja za obezbeđivanju nove ideološke kohezione snage carstva. Današnje

hrišćanstvo potiče u većoj meri iz vremena Nikejskog sabora, nego iz doba
Isusa:
''Kao ishod Nikejskog sabora, Rim je postao zvanično središte
hrišćanskog pravoverja, a svako odstupanje od tog pravoverja postalo je jeres, a
ne tek puka razlika u mišljenju ili tumačenju. U Nikeji je Isusova
božanstvenost, kao i tačna priroda te božanstvenosti bila ustanovljena pomoću
glasanja.'' 163
Bilo je to finale velike propagandne bitke hrišćana za svoju poziciju u
društvu. Kako su prvi propagandisti hrišćanskog sistema natprirodnog, mita o
Isusu, i promoteri novih društvenih vrednosti i organizacije, uspeli da za manje
od tri veka tako uspešno implementiraju svoj sistem? Sigurno je da su im
društvene okolnosti u velikoj meri išle na ruku. Ali, bez dobre i inovativne
propagandne strategije i razrađenih tehnika propagande, lideri hrišćanskog
pokreta ne bi uspeli da uspostave dominantan verski poredak.
Očigledno je da je u protekla dva milenijuma hrišćanstvo je izrazilo
izuzetno moćan potencijal propagiranja uverenja. Bez obzira na prvobitnu
ograničenost komunikacionih kanala i tehnika, hrišćanska crkva je vekovima
sprovodila organizovan i osmišljen koncept ''propovedanja vere'' ili ''širenja
vere'', što može da se podvede pod latinsku reč propagare. Jedan od ranih
hrišćanskih intelektualaca i apologista Justin Mučenik (Justin Martyr, polovina
II veka) opisao je u čemu se sastojala prvobitna crkvena služba hrišćana u
Rimu:
''U danu nazvanom nedelja, svi koji žive u gradovima ili u selima
skupljaju se na jedno mesto, pa se čitaju sećanja apostola ili spisi proroka,
koliko vreme dopušta; potom, kada čitač završi, predsedavajući rečima upućuje
i podstiče na imitaciju tih dobrih stvari.'' (On the day called Sunday, all who live
in cities or in the country gather together to one place, and the memoirs of the
apostles or the writings of the prophets are read, as long as time permits; then,
when the reader has ceased, the president verbally instructs, and exhorts to the
imitation of these good things.) 164
Iako se o mitskom Isusu piše kao vrsnom govorniku, čije reči su
ostavljale izuzetan utisak na slušaoce, on bez Pavlove propagandne turneje
nikako ne bi mogao da zauzme svoje mesto u istoriji religije.
Misionarsko-propagandni uspeh Savla iz Tarsa, poznatog i pod rimskim
imenom Pavle, izveo je hrišćanski pokret iz okvira jedne od jevrejskih frakcija.
163
Bejdžent, Majkl, Ričard Li, Henri Nikolson: ''Mesijansko zaveštanje'', Bata Knjiga,
Beograd, 1998, str. 36
164
Takav način delovanja, doveo je do krize unutar pokreta. Prema Novom zavetu,
oko 49. godine, održana je konferencija vodećih predstavnika pokreta u
Jerusalimu, takozvani Apostolski Sabor, koji je potvrdio Pavlov koncept da
nejevreji, odnosno pagani, mogu da se pridruže Isusovom pokretu bez
tradicionalnog jevrejskog obrezivanja. (Dela 15; Gal. 2). Ova odluka bila je od
strateške važnosti za razvoj pokreta, jer je omogućila da mogu da mu pristupaju
i nejevreji. To je dovelo do situacije da su od II veka bivši nejevreji postali
dominantna većina u hrišćanskoj populaciji.
Ovde se otvara pitanje da li postoje pouzdani istorijski zapisi o
održavanju ovakvog sabora i ko su zaista bili njegovi učesnici. Ako je uopšte
jevrejski vrh razmatrao okolnosti prijema novih vernika i menjao ih, da li se
onda radilo o hrišćanstvu ili pokušaju da se raspravlja o novom modelu
sprovođenja jevrejskog prozelitizma? Polazeći od činjenica, da oko održavanja
ovog sabora postoje otvorene kontradikcije između Pavlove 2. Poslanice
Galatima i Dela apostolskih, kao i da nema istorijskih potvrda o njegovom
održavanju, to pitanje će verovatno morati da bude i dalje istraživano u
kontekstu istorijskih okolnosti. 165 Jer, pitanje odnosa jevreja i jevrejskih
hrišćana, u tom periodu, i dalje je predmet rasprave, i među teolozima, i među
naučnicima.
U samom Novom zavetu opisan je čitav niz elemenata hrišćanske
propagande. Jevanđelja, Dela apostolska i poslanice ispunjeni su, ne samo
verskim porukama, već i tehnikama i poukama o načinu njihovog prenošenja. U
središtu novozavetne propagande je razvučeno koordinatno propagandno polje
između straha i nade, i pojednostavljen koncept natpriprodnog sveta, približen
ljudima.
Na tržištu ideja o natprirodnom svetu, božanske misterije, nerazumljivi

rituali i nedokučivi politeistički bogovi, dobili su ozbiljnu konkurenciju.
Hrišćanski božji izaslanik bio je projektovan u ljudskom liku, kako bi mogao da
saopšti božanske poruke i da naloge svojim učenicima. Među ključnim
nalozima su oni koji se odnose na širenje vere, ili propagandni rad.
Na kraju Jevanđelja po Mateju, opisana je situacija kada se Isus
pojavljuje pred njegovih 12 učenika, na planini u Galileji:
''18. Tada priđe Isus i reče im: ''Meni je data sva vlast na nebu i na zemlji.
19. Zato idite i 20. učite ih da poštuju zauvek sve što sam vam zapovedio.'''' 166
165
"The Cambridge History of Judaism: The Early Roman Period", Volume 3,
166
Jevanđelje po Mateju, 28; 18-20, p. 672
U Jevanđelju po Marku, na kraju poručuje jedanaestorici: ''15. I rekao im

je: ''Idite po celom svetu i propovedajte dobru vest svemu stvorenom. 16. Ko
veruje i krsti se, biće spasen, a ko ne veruje, biće osuđen.'''' 167
Tokom pedesetih godina I veka, Pavle i njegovi sledbenici razvili su

uspešnu propagandnu kampanju u Maloj Aziji, Makedoniji i Aheji, planirajući
širenje aktivnosti prema Rimu i Španiji (Rimljanima poslanica 15;24.). Te nove
verske zajednice Pavle je nazvao ''ekklesia'', što je inače predstavljao narodni
naziv za ''skupštine'' grčkih gradova i naroda Izraela. (Pon. zak 4.10; 18.16).
Ono što je predstavljalo revolucionarni čin u Pavlovom delovanju je formiranje
hrišćanskih zajednica bez političkih, nacionalnih, rasnih, klasnih ili drugih
predrasuda. U središtu nove verske kohezije, nalazio se propagirani sistem
natprirodnog, sa novim duhom (grč. pneuma; eng. spirit) koji je ''transformisao
sadašnjost i ponudio predukus budućeg blaženstva (Rimljanima poslanica, 8)''
(that transformed the present and offered a foretaste of future bliss (Rom. 8)).
Time je hrišćanski pokret dobio univerzalni karakter, pri čemu su njegovi
pripadnici mogli da postanu svi koji su prihvatali Pavlovu opciju spasenja od
greha, kroz veru u Isusa.
Pavlovi sledbenici i emisari (Druga poslanica Korinćanima, 8–9)
raznosili su njegove poslanice hrišćanskim zajednicama širom Sredozemlja. Do
kraja I veka, one su postale važan deo hrišćanskih spisa koji se tretiraju kao
sveti. 168
Osnovni cilj Pavla i njegovih sledbenika bio je da se što više i što šire
priča o Isusu. Time je ostvareno nastojanje da se Isus stavi u fokus propagandne
aktivnosti, i da raštrkane zajednice, do kojih dopro glas o njemu, počnu da ga
pominju, razvijaju storije i učestvuju u građenju propagandne kule sa što širom
osnovom.
Pre nego što su Pavle i njegovi sledbenici napustili Judeju, bili su
snabdeveni kopijama zapisa ''knjige o reči Božjoj i pričama o čudima i
doktrinama'' (a book of the word of God, and a narrative of the miracles and
doctrines), koje je prema tradicionalnom verovanju pripremio Matej. 169
Bio je to početak velike propagandne bitke koja se rasplamsavala na
prostoru Sredozemlja. Ilustrativna situacija povodom pravog propagandog
sukoba, opisana je u Delima apostolskim povodom sukoba jevreja i jevrejskih
hrišćana u Antiohiji, Siriji i Kilikiji oko koncepta vere.
167
Jevanđelje po Marku, 16; 15-16, p. 688
168
Attridge, Harold W.: ''Early Christianity'' in Johnston, Sarah Iles (general editor):
''Ancient Religions'', The Belknap Press of Harvard University Press, p. 233-234
169
1936, p. 43
''2. Tada su apostoli i starešine zajedno s celom skupštinom odlučili da

između sebe izaberu neke ljude i da ih pošalju s Pavlom i Varnavom u
Antiohiju. Bili su to Juda zvani Varsava i Sila, vodeći ljudi među braćom. 23.
Po njima su poslali ovo pismo:
„Apostoli i starešine, braća, pozdravljaju braću u Antiohiji, Siriji i
Kilikiji, braću koja su iz drugih naroda! 24. Pošto smo čuli da su vas neki od
nas, kojima nismo dali nikakva uputstva, uznemirili svojim izjavama,
pokušavajući da pokolebaju vaše duše, 25. jednodušno smo se složili i odlučili
da izaberemo ljude koje ćemo vam poslati zajedno s našim voljenim Varnavom
i Pavlom, 26. ljudima koji su predali svoj život za ime našeg Gospoda Isusa
Hrista. 27. Zato šaljemo Judu i Silu, da vam i oni to isto usmeno saopšte. 28. Jer
Sveti Duh i mi odlučili smo da ne stavljamo nikakvo dodatno breme na vas,
osim ovoga što je potrebno: 29. uzdržavati se od onoga što je žrtvovano
idolima, od krvi, od udavljenoga (od mesa udavljenih životinja) i od bluda. Ako
se od svega ovoga čuvate, biće vam dobro. Ostajte zdravo!”
30. Oni su se oprostili i otišli u Antiohiju. Zatim su okupili mnoštvo i
predali im pismo. 31. A kad su ga tamo pročitali, obradovali su se ohrabrenju.
32. Juda i Sila, koji su i sami bili proroci, ohrabrili su braću mnogim rečima i
ojačali ih. 33. Proveli su tamo neko vreme, a onda su ih braća u miru otpustila
da se vrate k onima koji su ih poslali.'' 170
Na područjima na kojima je su hrišćani uspeli da prošire svoju veru,

osnovane su hrišćanske sinagoge i određeni su sveštenici, pripadnici lokalne
zajednice. Za obavljanje verske službe u ovim novim, nejevrejskim crkvama
matična zajednica u Palestini izdala je odgovarajući priručnik. Jedna od verzija
ovog dokumenta pronađena je u Jerusalimskom manastiru u Konstantinopolju i
objavljena je 1883.
Priručnik je napisan na grčkom jeziku, pod naslovom: ''Učenje Svetih
Apostola'' (The Teaching of the Twelve Apostles). On počinje opisom ''Dva
puta'' (Two Ways), života i smrti, i poziva hrišćane da drže zapovesti Mojsija i
Isusa.
''Zatim slede instrukcije o krštenju, postu i molitvi, i
slavljenju/izražavanju zahvalnosti na početku zajedničkih obroka. Savet je dat u
vezi prijema apostola, proroka i učitelja, i kako da naprave razliku između
pravog i lažnog. Apostol ne sme da ostane duže od dva dana. Domaći proroci
treba da prime prve plodove svih proizvoda. Putujućeg učenika treba zbrinuti,
ali ako on odluči da se nastani mora da zarađuje za život. Drugi delovi se bave
skupovima bogosluženja i izbora pastira i đakona. Jevanđelje treba da bude
170
Sveto pismo ili Biblija Starog i Novog zaveta, Metafizika, Beograd, 2009, Dela
Apostolska, 14; 22-33, p. 746
konačni apelacioni sud u svim pitanjima. Nastava se završava podsećanjem o

spremnosti za povratak Mesije i opisom simbola kraja.''
(Then follows instruction about baptism, fasting and prayer, and the
celebration of thanksgiving at the beginning of the communal meal. Advice is
given about the reception of apostles, prophets and teachers, and how to
distinguish between the true and the false. Apostles must not remain longer that
two days. Resident prophets are to receive the first fruits of all produce. The
wayfaring disciple is to be cared for, but if he decides to settle he must earn his
living. Other sections deal with diets of worship and the election of pastors and
deacons. The Gospel is to be the final court of appeal in all matters. The
Teaching closes with an admonition to be ready for the Messiah’s return and a
description of the signs of the end.) 171
Šonfild navodi da se rana propaganda jevrejskih hrišćana među jevrejima

i nejevrejima veoma razlikovala. Poruke nejevrejima mogle bi se najkraće
sumirati rečima, iz Jevanđelja po Jovanu: "da oni mogu tebe da upoznaju,
jedinog istinskog Boga i Isusa Hrista koga si poslao." (That they may know thee
the only true God and Jesus Christ whom thou hast sent. (John 17:3))
Propagandni metod je uglavnom bio propovedanje. Ta propaganda se
suočavala sa ukorenjenim predrasudama jevrejskih propovednika, zasnovanim
na shvatanju da je svako pisanje njihovog svetog pisma izvan svetog jezika -
svetogrđe. Dan kada je Stari zavet preveden na grčki, tretiran je kao zlo, isto
kao onaj kada je napravljeno zlatno tele. Pantenus, koji posećuje Indiju kasno u
drugom veku, izveštava, "da je otkrio da je njegov dolazak predvideo neko ...
kome je Vartolomej, jedan od apostola, propovedao, i ostavio im Jevanđelja po
Mateju na hebrejskom''. (Euseb. H.E. 5:9)
(Pantaenus, visiting the Indies late in the second century, reported, ''that
he found his own arrival anticipated by some... to whom Bartholomew, one of
the apostles, had preached, and had left them the Gospel of Matthew in
Hebrew''.) 172
Propagiranje jevanđelja među jevrejima imalo je sasvim drukčiji karakter.
Umesto propovedanja centralno mesto zauzimale su rasprave, uključujući i
pisane debate povodom tumačenja svetih svitaka, kojima se proveravala
utemeljenost Svetog pisma. Šonfild je propagandu među jevrejima jednostavno
izrazio rečima iz Jevanđelja po Jovanu, kada Isus navodi da sva njegova čuda
nisu ni zapisana, i dodaje: ''A ova su zapisana da biste verovali da je Isus zaista
171
1936, p. 43
172
1936, p. 44
Mesija...'' Situacija bi se najbolje mogla objasniti sledećim rečima: "Ove stvari

su napisane da verujete da je Isus Mesija".173
Obraćanje jevrejima bilo je opterećeno i zbog tradicionalnih verskih
običaja koje je nova doktrina relativizirala ili potiskivala. To se posebno
odnosilo na obrezivanje i slavljenje subote, karakterističnih običaja jevreja.
Pavle je tu poziciju objasnio u jednoj rečenici: "jer je Bog samo jedan - i on će
obrezane proglasiti pravednima zbog njihove vere, a i neobrezane će proglasiti
pravednima po njihovoj veri.'' 174
(The situation may best be summarized in the words, ''These things are
written that ye might believe that Jesus is Messiah''. (John 20:31) Paul
expressed the distinction in a sentence: ''Seeing it is one God which shall justify
the circumcision out of (ek) their own faith, and uncircumcision through (dia)
acquired faith.'' (Rom. 3:30)) 175
Centar iz koga se kretala propagandna delatnost bio je Jerusalim. Upravo

tu je izrasla Crkva jevrejskog hrišćanstva, a samim tim i celokupnog
hrišćanskog pokreta. Nju su vodili apostoli, uglavnom Jakov i Simon Petar, uz
pomoć sveštenika, đakona i osoba zaduženih da se brinu o siromašnima i
bolesnima. Broj sledbenika, koji se još uvek nisu nazivali hrišćanima, ubrzo je
porastao na pet hiljada. Oni su i dalje išli u Hram, i upražnjavali jevrejsku
religijsku praksu, smatrajući da treba da budu lojalni jevreji sve dok postoji
nada da se Izrael izdigne kao država. Istovremeno su održavali svoje sastanke i
molitve u privatnim kućama, propagirajući jedinstvo u verovanju u Isusa kao
spasitelja. 176
Uspeh te rane propagande jevrejskih hrišćana izavao je reakciju zvanične
jevrejske crkve. Sadukeji su osporavali doktrinu Isusovog vaskrsenja koja je
bila u središtu propagandne kampanje. Tako je Stefan, jedan od sedam đakona
rane crkve, optužen od strane sadukeja i fariseja za bohohuljenje Mojsija,
pogubljen kamenovanjem 37. godine. Taj čin je obeležio početak emancipacije
jevreja, koji su verovali u Isusovo uskrnuće, iz Hrama judaizma i postepeno
profiliranje nove religije – hrišćana.
173
Jevanđelje po Jovanu, 20; 31, p. 732
174
Rimljanima poslanica, 3;30, p. 761
175
1936, p. 44
176
A.D. 1-100'', Christian Classics Ethereal Library, 1882, Electronic Bible Society, 2002, p.
158
Posle kamenovanja Stefana, došlo je progona jevrejskih hrišćana širom

Palestine. Oni ponovo obnovljeni 44. godine, kada ih je organizovao Herod
Agripa. Tada je ubijen Jovanov stariji brat Jakov (James, son of Zebedee), jedan
od 12 apostola, a Petar je bio zatvoren i osuđen na smrt. Uspeo je da se spase i
izađe iz zatvora, napuštajući Jerusalim. I pored progona, hrišćanstvo se uspešno
širilo. Posle konverzije Kornelija iz Cezareje među poklonike nove religije,
širom su otvorena vrata za prijem nejevreja, odnosno pagana. 177 Tome su
doprinele odluke Apostolskog sabora iz 49. godine kada je u sporu između
Pavlove i judeohrišćanske frakcije, usvojen kompromisni predlog Isusovog
brata Jakova o uslovima prijema pagana.
Posle odlaska Petra iz Jerusalima počinje novo poglavlje o njegovom
doprinosu razvoju hrišćanstva – propagandno. Evidentiran je na Apostolskom
saboru u Jerusalimu 49. godine, potom u Antiohiji 51, onda na misionarskom
poduhvatu među raseljenim jevrejima u Maloj Aziji i Vavilonu, kojima je
uputio svoje poslanice (62-64). Šaf, ali i drugi autori, navode da nema nikakvih
dokaza, niti tragova da je Petar boravio u Rimu. Vavilon, koji se pominje u
njegovim poslanicama, može da bude onaj na Eufratu, ali isto tako i onaj u
Egiptu, na Nilu, polazeći od koptske tradicije. Na osnovu Dela apostolskih i
Pavlove poslanice Rimljanima, kao i poslanica pisanih u periodu njegovog
zatočenja u Rimu, može se zaključiti da u periodu između 58-63 godine, Petar
nikako nije mogao da bude u Rimu. Moguća je jedino poseta Rimu pre 58.
godine, ali za to nema nikakvih dokaza.
Šaf smatra, da ključna greška o Petrovom boravku u Rimu, potiče od
navoda Dionisija i Irineja, koji su povezali Petra sa Pavlom, kao osnivačem
crkve u Rimu. Bliže je istini da su neki od Petrovih učenika i preobraćenih
jevrejskih hrišćana proširili njegovo učenje u Rimu, navodeći ga kao
utemeljivača novog učenja i crkve. S obzirom da se na osnovu Dela apostolskih
i Pavlove ''tišine'', ne može potvrditi njegov boravak u Rimu, osim dopuštanja
opcije o eventualno kratkoj poseti, očigledno je da se vatikanski stav, o
navodnih 25 godina njegovog vođenja crkve u Rimu, može posmatrati kao
istorijski neutemeljen. Isto tako, ne može se precizno utvrditi ni godina njegove
smrti i navodno mučeništvo.178 Tako se na primeru storije o Petrovom vođenju
crkve u Rimu, može sagledati razlika između realne istorijske ličnosti i
oblikovanja njegovog ''imidža'', već prema potrebama nosilaca verske
propagande.
177
apostolska, 10; 1-35, p. 741-742
178
160-161
Prema hrišćanskoj propagandi, krajem šezdesetih godina, Pavle je bio

uhapšen, sproveden u Rim i pogubljen. Po navedenom, ali istorijski krajnje
spornom predanju, takvu sudbinu doživeo je i drugi vodeći apostol Petar.
Njihova smrt u Neronovom Rimu, označila je kraj te prve faze hrišćanskog
pokreta. U tom periodu, došlo je i do Jevrejske pobune protiv rimske vlasti u
Jerusalimu 66. godine, poznate kao Prvi jevrejsko-rimski rat ili Veliki ustanak,
koja se završila uništenjem Jerusalimskog hrama i razaranjem Jerusalima 70.
godine, i Masade 74. Evsevije je pisao da su se pre razaranja hrišćani povukli iz
Jerusalima u Pelu. Time je i hrišćanstvo bilo eliminisano iz ovog simboličnog
jevrejskog centra.
Razaranje Jerusalima, hrišćani su propagandno prikazali kao ispunjenje
Isusovog proročanstva, navedenog u Jevanđelju po Luki (21), Jevanđenju po
Mateju (24) i Jevanđelju po Marku (13). Tako u Jevanđelju po Luki stoji:
''20. Kad vidite da je Jerusalim opkolila vojska i ulogorila se oko njega,
tada znajte da se njegovo opustošenje približilo. 21. Tada oni koji budu u Judeji
neka beže u gore. Oni koji budu u gradu neka ga napuste, a koji budu u
selimaneka ne ulaze u grad. 22. Jer to su dani kada će se pravda izvršiti, da se
ispuni sve što je napisano.'' 179
Origen je pisao kako je uništenje Jerusalima božja kazna jevrejima zbog
odbacivanja mesije. Međutim sve to je napisano posle razaranja. Radilo se o
klasičnoj propagandoj igri, da se retroaktivno konstruišu storije i izjave, kako bi
se potvrdila nečija sposobnost predviđanja, proricanja ili procenjivanja situacije.
Bliže je istini da kompleksni jevrejski-hrišćanski pokret sa dijasporom i
novopridošlim paganima, nije bio aktivno uključen u pobunu, i samim tim je
izbegavao da bude na poprištu bitke.
Jevrejski istoričar Josif Flavije ne pominje hrišćane u ovom sukobu:
''Sada kada su ih smirili, desilo se, kao što se to čini u bolesnom telu, da
je drugi deo bio predmet jednog zapaljenja; jer se društvo prevaranata i
razbojnika ujedinilo i nagovaralo jevreje na pobunu, i podsticalo ih da traže
svoju slobodu, osuđujući na smrt one koji su nastavili da se pokoravaju rimskoj
vlasti, i govoreći da one, koji su rado izabrali ropstvo, treba silom naterati da se
odreknu takvih sklonosti; naime, oni su se razdvojili u razne grupe; i čekali u
zasedi po celoj zemlji, i pljačkali kuće velikaša, ubijali ljude, spaljivali sela; sve
dok se cela Judeja nije zasitila posledica njihovog ludila. I tako se ustanički
požar dan za danom rasplamsavao, dok nije došlo do direktnog rata.
(Now when these were quieted, it happened, as it does in a diseased body,
that another part was subject to an inflammation; for a company of deceivers
and robbers got together, and persuaded the Jews to revolt, and exhorted them
179
Jevanđelje po Luki, 21; 20-22, p. 709
to assert their liberty, inflicting death on those that continued in obedience to the
Roman government, and saying, that such as willingly chose slavery ought to be
forced from such their desired inclinations; for they parted themselves into
different bodies, and lay in wait up and down the country, and plundered the
houses of the great men, and slew the men themselves, and set the villages on
fire; and this till all Judea was filled with the effects of their madness. And thus
the flame was every day more and more blown up, till it came to a direct
war.)180
Druga generacija hrišćana nastojala je da imitira rad prethodne

generacije, kriranjem didaktičkih vežbi po imenima apostola (Didache) ili
romansiranih opisa misionarskih avantura raznih apostola (Dela Petrove, Dela
Pavla i Tekle). 181
Šaf 182
Jedan od fenomena hrišćanstva je uticaj na rimsku okupatorsku vlast u
Sredozemlju. Rimski vojnici i drugi reprezenti države, postajali su žrtve
hrišćanske propagande i po povratku u Rim, širili su novu veru. Sličan fenomen
događa se u savremenim uslovima kada se američki vojnici vraćaju sa područja
Bliskog istoka kao konvertovani muslimani.
Šaf navodi da je ''moralna revnost'' (the moral earnestness) hrišćana
predstavljala značajan propagandni element. Ona je privlačila ne samo
siromašne i potlačene, nego i ljude iz viših klasa, doprevši do pripadnika
konjičkog reda, i samog senata. Pored toga, nova religija privukla je neke od
najobrazovanijih i uticajnih ljudi tog doba: Nikodim, Josif iz Arimateje, apostol
Pavle, prokonzul Sergije Paulus, Dionisios iz Atine, Erastus iz Korinta, i neki
članovi carske porodice (Nicodemus, Joseph of Arimathaea, the apostle Paul,
the proconsul Sergius Paulus, Dionysius of Athens, Erastus of Corinth).
Plinije se žalio, da su u Maloj Aziji ljudi svih društvenih nivoa (omnis
ordinis) prilazili hrišćanima. Tertulijan je tvrdio da 10% Kartagine, uključujući i
senatore, dame najplemenitijeg porekla, kao najbliža rodbina prokonzula
Afrike, ispoveda hrišćanstvo.183
180
Josephus, Flavius: ''The Wars of The Jews'', (translated by William Whiston),
Project Gutenberg ebook, 2001, Book II, ch 13, 6, p. 89
181
''Ancient Religions'', The Belknap Press of Harvard University Press, p. 235
182
176
183
Schaff, Phillip: ''History of the Christian Church, Volume II: Ante-Nicene
Christianity. A.D. 100-325'', (Grand Rapids, MI: Christian Classics Ethereal Library, 1882),
Electronic Bible Society, 2002, p. 14
U okviru rane hrišćanske propagande, bile su prisutne opomene, ali i

strašne pretnje, za one koji se usude da menjaju sadržaj hrišćanskih spisa.
Erman navodi da su one bile upućene aljkavim i neodgovornim prepisivačima
kako ne bi kvarili sadržaj spisa. Moglo bi takođe dodati, da su rani hrišćanski
autori bili svesni da njihova propaganda treba da bude usaglašena i da bi svaka
druga interpretacija narušavala ideloško jedinstvo literarne strukture. Zašto je
ovaj stav značajan? Zato što veliki deo opisanih storija, nije bio zasnovan na
istorijskim događajima i činjenicama, već na mitskoj kreaciji. Da su rani pisci
hrišćanskih tekstova polazili od istorijski poznatih stvari, koje su se zaista
desile, opis bi bio manje više usaglašen. Ovako, u slučaju mitskih kreacija u
funkciji verske propagande, bilo je nužno održavanje narativnog obrasca na
usaglašnom nivou, kako imaginativnost pisaca ne bi otišla predaleko i ugrozila
konvenciju.
Stoga, pretnja iz Jovanovog Otkrivenje, može da ima dvostruku funkciju.
Jednu pisarima da pažljivo prepisuju, i drugu da se nikako ne unose novi
sadržaji, oduzimaju ili svesno menjaju delovi teksta, i time narušava
proklamovana doktrina.
Na kraju ovog Jovanovog teksta, ide opomena svima koji se usude da na
svoj način interpretiraju reči Otkrivenja. Za kršenje tih autorskih prava, navodi
se: ''18. Svedočim svakom ko čuje reči proroštva ove knjige: Ako neko nešto
doda ovome, bog će njemu dodati zla koja su zapisana u ovoj knjizi. 19. A ako
neko oduzme nešto od reči koje su u knjizi ovog proroštva, Bog će mu oduzeti
njegov deo iz knjige života, i od grada svetog, i od onog što je zapisano u ovoj
knjizi.'' 184
Hrišćanska eshatologija
''Etimologija ''eshatologije'' je dvosmislena; grčki koren može da bude

eschaton, ''kraj vremena'', ili eschata, ''konačne stvari''. Eshatologija se češće
izražava pomoću ovog prvog razumevanja, i samim tim se definiše kao
''proučavanje kraja vremena''. U praksi, međutim, eshatologija takođe obuhvata i
ovaj drugi smisao. Posebno u katoličkoj teologiji, eshatologija se tradicionalno
definiše kao briga povezana sa takozvane ''četiri poslednje stvari'': smrt, strašni
sud, raj i pakao. (Pored ove četiri, ponekad se dodaju čistilište i vaskrsenje
tela.)''
184
Otkrivenje, 9; 6, p. 837
(The etymology of ''eschatology'' is ambiguous; the Greek root may be

either eschaton, ''end time,'' or eschata, ''final things''. Eschatology is more
commonly described using the former understanding, and thus defined as ''the
study of the end time''. In practice, though, eschatology encompasses the latter
sense, as well. Particularly in Catholic theology, eschatology has traditionally
been defined as being concerned with the so called ''four last things'': death,
judgment, Heaven, and Hell. (To these four are sometimes added purgatory and
the resurrection of the body.) 185
Jevrejska eshatologija se značajno razlikovala od kasnije hrišćanske.
Jevreji nisu bili opterećeni time da li će otići na nebo kad umru. Neki su
verovali u vaskrsenje, kada će ih bog ponovo ''podići'' sudnjeg dana, drugi u
neku vrstu bestelesne besmrtnosti. Međutim, to nije bila centralna tema njihove
religije, niti je o tome postojao jedinstven stav. Njih je više zanimalo kako da se
tok istorije ponovo preokrene u skladu sa vremenima Davida i Solomona,
hiljadu godina ranije. Jevrejski sveštenici su razmatrali interpretaciju zakona
njihovih predaka i poručivali su vernicima, da se poštovanjem zakona ''ide u raj''
ili se obezbeđuje ''podizanje iz mrtvih'', ali bez akcentovanja i preciznog
kvalifikovanja zagrobnog života, kao kasnije u hrišćanstvu. Kada je u pitanju
eshatologija, moglo bi se govoriti ne o judaizmu, već o judaizmima, zbog
brojnih teoloških pristupa ovoj temi.186
Sadukeji su, na primer, odbijali verovanje u život posle smrti, postojanje
anđela, ili personalnog iskupljenja. Liberalniji fariseji, verovali su u život posle
smrti, prihvatali su konverziju nejevreja u judaizam i elemente grčko-rimske
kulture.
Jevrejska apokaliptična literatura izgradila je veoma jasnu distinkciju
između duše i tela. Duša je prikazana u bestelesnom stanju, i ona posle smrti
nastanjuje ''šeol'', tamno mesto gde odlaze senke umrlih. Taj dualistički koncept
može da se prevlada čudesnim vaskrenjem, kada se duša vraća u telo, i
kompletira osobu u smislu živog bića. 187
Dok je u toj prvoj fazi hrišćanske propagande centralno mesto zauzimao

Isus sa njegovim životom, raspećem i vaskrsenjem, naredna faza bila je
orijentisana na izgradnju mitske naracije o životu i porukama mesije. Ona je
potencirala njegove natprirodne moći, kombinovane sa moralnim vrednostima.
185
Stetler Emily: ''Eschatology'' in Leeming, David A.; Kathryn Madden; Stanton
Marlan (Eds.): ''Encyclopedia of Psychology and Religion'', Springer Science+Business
Media LLC, USA, 2010, p. 292
186
Wright, N.T.: ''Justification: God's Plan & Paul's Vision'', IVP Academic, Illinois,
2009, p. 56
187
Encyclopedia Britannica: ''Encyclopedia of World Religions'', 2006, p. 281-283
U toj fazi, gradi se propagandna kula hrišćanskog sveta natprirodnog, u koju se

ugrađuju tipske storije iz raznih religija, usklađene sa naracijom o Isusu.
Isus postaje čudotvorac koji svojim božanskim sposobnostima ukazuje
kako se može pobediti smrt. Taj novi koncept oličen je u propagandnom opusu
tri jevanđelja koja su nastala do kraja I veka. Za Jevanđelje po Marku (60-65),
se smatra da je najstarije, i da je sačinjeno u vreme jevrejske pobune. Jevanđelje
po Mateju, za čiji nastanak se navodi početak četrdesetih godina, (oko 41),
verovatno datira iz 80-tih godina, dok su Jevanđelje po Luki (navodi se 56-58) i
Dela apostolska (oko 61), verovatno iz 90-ih. Poslednje, Jevanđelje po Jovanu,
nastaje na prelazu iz I u II vek. U tom ciklusu propagande, vidi se uzlazna linija
u negativnom karakterisanju animoziteta među liderima jevrejskih zajednica, i
naglašava se božanska priroda Isusa, koji je u stanju da ispuni ono što je
obećano u Tori i Svetom hramu. 188
Istovremeno, nastojanjem da se afirmiše božanska priroda saosećajnog
Isusa koji propoveda pokajanje i oproštaj, potencira se nada u ''večno
blaženstvo'' za sve njegove odane sledbenike. Pri tome se, u poslednjem delu
Biblije, Jovanovom Otkrivenju (oko 96), zaoštrava odnos između nade,
odnosno blaženstva i straha od strašne apokalipse. Prizori apokalipse se
afirmišu nizom pretnji, koje treba dodatno da izraze dimenziju straha u
hrišćanskoj propagandi. Tu je velika aždaja, stara zmija, koja se zove Đavo ili
Sotona i zavodi ceo svet. Zver sa deset rogova i sedam glava koja izlazi iz mora.
Tu su zemljotresi, skakavci opremljeni kao konji za boj sa zubima lavova i
ženskom kosom, repovima kao škorpije... Oni ne ubijaju nego pet meseci muče.
Kako se navodi: ''6. I tih dana ljudi će tražiti smrt, ali je neće naći, i želeće da
umru, ali smrt će bežati od njih.'' 189
Jednom rečju, ko ne bude imao božji pečat na čelu, može da očekuje
samo večne muke uz plejadu zastrašujućih stvorenja.
Očigledno je da je hrišćanska propaganda rastegla granice prostora straha
i nade u odnosu na paganski svet natprirodnog. Na tržištu natprirodnih
kosmoloških ravni, hrišćanski raj je neupredivo bolji prostor od paganskog
Hada, dok je hrišćanski pakao nešto što paganski sistem natprirodnog nije
koncipirao na tako zastrašujućem i osvetničkom nivou. Doduše, i u
politeističkim religijama postoje primeri zastrašujeg kažnjavanja onih koji su
uvredili bogove, kao što je to slučaj Prometeja, ali oni se ne odnose na široku
popoulaciju i obične smrtnike.
To uzdizanje novog simboličkog prostora natprirodnog sveta, sa znatno
proširenim okvirom i koncentrisanjem moći prema jednoj osobi, obezbedilo je
188
189
Otkrivenje, 22; 18-19, p. 845
novi propagandni ram. Na prelazu iz I u II vek, sve više su potencirane zbirke

Isusovih izreka koje donose dobre vesti i ulivaju nadu. Među takvim tekstovima
je, pored već pomenutog Jovanovog Otkrivenja, i kontraverzno Jevanđelje po
Tomi, napisano na koptskom jeziku (koptski: Peuaggelion Pkata Thomas). Ovo
jevanđenje pronađeno je u XX veku, u spisima biblioteke Nag Hamadi.
Pominjao ga je Origen (185-253), dok su ga Hipolit i Evsevije smatrali
jeretičkim spisom. Autorstvo se navodno pripisuje apostolu Tomi, poznatom
kao Toma blizanac, dok pojedini naučnici to osporavaju. U suštini, i Jevanđelje
po Tomi već u prvoj rečenici navodi jedan od osnovnih motiva hrišćanske
propagande:
''Ko razume značenje ovih reči, neće okusiti smrt.'' (Whoever discovers
the interpretation of these sayings will not taste death)
Ova književna tradicija nastavljena je i u II veku sa ''Hermesovim
Pastirom'' (Shepherd of Hermas) i drugim "otkrićima" eshatoloških i nebeskih
stvarnosti.
Iako rani hrišćani nisu znali za amigdalu i njenu stratešku ulogu u
kontroli emocije straha, očigledno su poznavali snagu/ulogu ove emocije u
ljudskom ponašanju i način njenog obuzdavanja. Storija o vaskrsenju bila je
pravi pogodak amigdale i pokretanje mehanizma relaksacije straha od smrti.
Verovanje u život posle smrti nije bilo hrišćanska novina. Prema
arheološkim tragovima, ono se protezalo više od 50.000 godina prema Paleolitu.
Ostvaljanje hrane, alata i raznih predmeta uz mrtve, ukazivalo je na verovanje
da će im oni biti potrebni kao i u životu. Vremenom je ovo verovanje dobijalo
svoje različite forme u konstrukciji natprirodnog sveta. Pravilni obredi povezani
sa mrtvima postali su važni zbog mogućnosti da nepravilno sahranjena lica
mogu da izazovu razne nesreće i bolesti na ovom svetu. Stoga je bilo
neophodno obezbediti sve uslove za ispravan put u natprirodni svet. To je
svojstveno mnogim religijama.
Egipćani su pripremali mrtve za Ozirisov sud nizom ritula i posebnim
uputstvima sistematizovanim u pogrebnoj literaturi. Grci i Rimljani su verovali
da mrtve preko reke, Aheron ili Stiks, prevozi kormilar nazvan Šaron, za čije
uslugu je potrebno staviti novčić u usta pokojnikam (Acheron, Styx, Charon). U
zoroastizmu mrtvi prelaze most na Rekviteru (Linvato Paratu). Slični mostovi
koji razdvajuju fizički i natprirodni svet, prisutni su i drugim kulturama
(islamske i skandinavske eshatologije).
Uglavnom, gotovo da nema religije u kojoj je smrt bila tretirana kao
prirodni ishod. Ona je povezivana sa delovanjem natprirodnih sila, duhova
umrlih, božanstva, demona i sličnih entieta. Njeno shvatanje je proizilazilo iz
osnovnog shvatanja čovekove suštine. Pri tome se religijske projekcije smrti
mogu podeliti na dve osnovne grupe: integralističku i dualističku.
U integralističkom shvatanju ljudske prirode, pojedinac predstavlja

psihofizički organizam u kome su materijalni i nematerijalni elementi
jedinstveno povezani. Smrt predstavlja razgradnju tog jedinstva, pri čemu neki
delovi propadaju, dok drugi opstaju, ali bez očuvanja obeležja prethodne
jedinstvene ličnosti. Tako su drevni Mesopotamci i Grci verovali da posle smrti
ostaje samo senka, utvara, negde u carstvu mrtvih, gde je postojala u prašini i
tami, bez ikakvih ljudskih karakteristika. U judaizmu su takođe mrtvi bili
predstavljeni u vide senke, ili eha života, bez povezanosti sa živim svetom ili
bogom.
U okviru ove koncepcije, aktuelna je ideja reintegracije osobe, pri čemu
se često radilo o verovanju u postupak vaskrsenja tela. Time bi se vratila
psihfizička svojstva ličnosti i obnovilo pređašnje biće sa nekadašnjim
svojstvima iz perioda života. Drevni Egipćani su zbog toga nastojali da
sačuvaju telo mumicifiranjem, kako bi se očuvala ukupna psihofizička baza
bića. Rani jevrejski koncept šeola (sheole), tamnog mesta gde borave duše
mrtvih, izražavao je verovanje u mogućnost čudesnih povremenih obnova,
izgubljenih elemenata psihofizičkih karakteristika, i vraćanje mrtvih u život.
Ovaj koncept bi mogao da bude osnova za niz kasnijih verovanja u vaskrsnuće
mrtvih.
Drugi koncept ljudske prirode je dualistički. Zasnovan je na tome da se
čovek sastoji od materijalnog tela i nematerijalne duše. Za razliku od prolaznog
i lako uništivog tela, duša se posmatra kao večna i besmrtna. Sa propašću tela,
duša napušta telo, i skladu sa religijskom postavkom, nastanjuje natprirodni
svet, ili nastanjuje neki drugi materijalni oblik ili biće. Pri tome se propisuje
čitav niz postupaka za odgovarajuće spasenje ili tranziciju duše. U nekim
religijama koncept inkarnacije ili seljanja duše kroz različita živa biće, ljudi i
životinja, zasnovan je na verovanju u kažnjavanje zbog davnih grehova ili
ponašanja u prethodnim inkarnacijama. To gledište se manifestovalo na
specifične načine u raznim religijama. Samo u grčko-rimskom religoznom
ambijentu bilo je više takvih pravaca, kao što su orfizam (misteriozni povratak
iz druge kosmološke ravni), gnosticizam (zla materija i dobri duh),
hermeticizam (okultna i ezoterična gledišta) i manihejstvo, uvezeno iz Persije.
Koncept inkarnacije, kao sistem ideja tranzicije duše i ponovnog rođenja u
određenim ciklusima, prisutan je kao važna religijska tema u hinudizmu i
budizmu,
Hrišćanski kontekst prevazilaženja ograničenosti personalne ljudske

egzistencije i relaksacije straha od smrti, počivao je na opciji vaskrsenja tela.
Ova doktrina je imala niz različitih faza tokom razvoja hrišćanstva. Ono što je
predstavljalo konstantu je prizor Isusog vaskrsenja koji je činio suštinsku

propagandnu tezu ove religije. 190
Hrišćanski propagandisti su kontekst porekla smrti povezali sa nesrećnim
slučajem prvobitnog greha Adama i Eve, dok je Isus došao da vrati ljudima
besmrtnost.
Jedini opis Isusovog vaskrsenja prikazan je u Jevanđelju po Petru.
Međutim ovo jevanđelje nije uvršteno u Bibliju.
Sa druge strane, Prva Pavlova poslanica Korinćanima (15: 12-57), postala
je osnov rane hrišćanske doktrine o vaskrsenju.
Naziv Hrišćani
Prva zvanična, istorijski dokumentovana, pominjanja hrišćana u Rimskoj

imperiji, kao posebne verske grupacije, povezana su sa požarom u Rimu 64.
godine, za vreme vladavine Nerona. Tu situaciju opisali su u svojim delima
rimski istoričari Svetonije i Tacit. U delu ''Život dvanaest careva'', Svetonije
navodi da je pored obnove Rima Neron tražio krivce za požar:
''On je isto tako dosudio kazne hrišćanima, vrsti ljudi koja se držala
novog i štetnog sujeverja.'' (He likewise inflicted punishments on the Christians,
a sort of people who held a new and impious superstition.) 191
Tacit sugeriše da tu novu versku grupaciju, stanovništvo naziva hrišćani,
prema imenu njihovog razapetog vođe. U njegovom delu ''Anali'' piše:
''...Neron je okrivio i naneo najžešće muke jednoj klasi omraženoj zbog
svojih gadosti, nazvanoj od strane stanovništva Hrišćani. Hrist (Christus), od
koga je datiralo njihovo ime, najstrože je kažnjen za vreme vladavine Tiberija
od ruke jednog od naših prokuratora Pontija Pilata, i najzlonamernije
praznoverje, tada zaustavljeno za trenutak, ponovo je izbilo ne samo u Judeji,
prvom izvoru zla, već čak i u Rimu, gde sve odvratne i sramotne stvari iz
svakog dela sveta nađu svoje središte i postanu popularne. Shodno tome, prvo
su uhapšeni svi oni koji su priznali krivicu; zatim je na osnovu njihovih
informacija, ogroman broj ljudi bio osuđen, ne toliko zbog zločina izazivanja
požara u gradu, već zbog mržnje prema ljudskom rodu. Poruge svake vrste bile
su pridodate njihovoj smrti. Pokrivene kožom divljih zveri, njih bi rastrgli psi;
190
Bunum, Caroline Walker: ''The Resurrection of the Body in Western Christianity,
200-1336'', Columbia University Press, 1995
191
Suetonius Tranquillus: ''The Lives of the Twelve Caesars'', The Translation of
Alexander Thomson, M.D., The Project Gutenberg EBook, 2004, p. 153
ili su bili zakucavani na krstove, ili su bili osuđeni na vatru i spaljivani, da

posluže kao noćno osvetljenje, kada nestane dnevna svetlost.''
(Nero fastened the guilt and inflicted the most exquisite tortures on a
class hated for their abominations, called Christians by the populace. Christus,
from whom the name had its origin, suffered the extreme penalty during the
reign of Tiberius at the hands of one of our procurators, Pontius Pilatus, and a
most mischievous superstition, thus checked for the moment, again broke out
not only in Judaea, the first source of the evil, but even in Rome, where all
things hideous and shameful from every part of the world find their centre and
become popular. Accordingly, an arrest was first made of all who pleaded
guilty; then upon their information, an immense multitude was convicted, not so
much of the crime of firing the city, as of hatred agains mankind. Morkery of
every sort was added to their deaths. Covered with the skins beasts, they were
torn by dogs and perished, or were nailed to crosses, or were doomed to the
flames and burnt, to serve as a nightly illumination, when daylight had
expired.)192
Podatak o neronovoj ljubavnici jevrejki koja ga je nahuškala na hrišćane?
Definitivno razdvajanje hrišćana i jevreja, u očima zvaničnog Rima,
povezuje se sa ublažavanjem jevrejskog poreza cara Nerve 96. godine, kada su
prema Pliniju Mlađem, oni koji su se izjašnjavali kao hrišćani, bili izuzeti od
ovog poreza. 193
Međutim, prvi sledbenici Pavlovog pokreta nisu se nazivali hrišćani.
Prvi Isusovi vernici bili su pripadnici jevrejske grupe/sekte poznate pod
imenom ''nazareni'' ili na hebrejskom ''Netzarim'' (Dela apostolska 24:5).
Crkveni otac Jeronim (Jerom, lat. Eusebius Sophronius Hieronymus, 347-420),
autor Biblije, opisao je nazarene kao one ''koji prihvataju Mesiju na takav način,
da oni ne prestaju da poštuju stari Zakon'' (...who accept Messiah in such a way
that they do not cease to observe the old Law." (Jerome; On. Is. 8:14) 194
''Danas još uvek postoji među Jevrejima u svim sinagogama na Istoku,
jeres koja se naziva Mineanska,195 i koju i dalje osuđuju fariseji; (njihovi
sledbenici) se obično nazivaju ''Nazareni''; oni veruju da je Mesija, sin Božiji,
192
Tacitus: ''Annals'', Macmillan and Co., Limited, London, New York, 1906, Book
15; 44, p. 304-5
193
Dunn, James D. G.: ''Jews and Christians: The Parting of the Ways, A.D. 70 to
135'', Wm. B. Eerdmans Publishing, (Originally published: Tubingen: J.C.B. Mohr, 1922),
p. 33-34
194
Trimm, James Scott: ''Reclaiming Yeshua for Judaism'', Worldwide Nazarene
Assembly of Elohim, p. 81
195
Pojam ''Minaean'' očigledno latinizovan od hebrejske reči Minimalno (jednina je
min), koja u savremenom hebrejskom označava ''otpadnike'', ali je prvobitno bila skraćenica
za hebrejske frazu u smislu manjinska ili ''Vernici u nazarenskog Isusa''
rođen od Bogorodice Marije, i smatraju ga onim koji je stradao u vreme Pontija

Pilata i uzdigao se na nebo, i u kog mi takođe verujemo.''
(Today there still exists among the Jews in all the synagogues of the East
a heresy which is called that of the Minaeans, and which is still condemned by
the Pharisees; (its follower) are ordinarily called 'Nazarenes'; they believe that
Messiah, the son of God, was born of the Virgin Miriam, and they hold him to
be the one who suffered under Pontius Pilate and ascended to heaven, and in
whom we also believe.)
(Jerome; Letter 75, Ch 4; 13, Jerome to Augustine, 404 godine)
Drugi crkveni otac, Epifanije (Epiphanius) dao je detaljniji opis pozicije
nazarena, u odnosu na jevreje i hrišćane:
''Ali ovi sektaši ... nisu sebe nazivali hrišćanima - već ''Nazarenima''...
Međutim, oni su jednostavno potpuno Jevreji. Oni ne koriste samo Novi zavet,
nego i Stari zavet, kao što to čine Jevreji... Oni nemaju različite koncepcije, ali
priznaju sve upravo onako kako to Zakon proklamuje i na jevrejski način - osim
njihovog verovanja u Mesiju, molim vas! Jer oni priznaju kako vaskrsenje
mrtvih, tako i božansko stvaranje svih stvari, i izjavljuju da je Bog jedan, i da je
njegov sin Ješua (Isus) Mesija. Oni su do tančina obrazovani na hebrejskom. Jer
među njima se u potpunosti Zakon, Proroci, i ... Spisi ... čitaju na hebrejskom,
budući da su oni sigurno jevrejski. Oni se razlikuju od Jevreja, i razlikuje se od
hrišćana, samo u sledećim. Oni se ne slažu sa Jevrejima, jer veruju u Mesiju; ali
s obzirom da su još uvek sputani Zakonom - obrezanja, svetom subotom, i
ostalim - oni nisu saglasni sa hrišćanima.... oni nisu ništa drugo već samo
Jevreji.... Oni imaju Božje vesti po Mateju u celini u hebrejskom. Jer, jasno je
da oni još uvek to čuvaju, na hebrejskom pismu, kao što je prvobitno napisano.''
(But these sectarians... did not call themselves Christians - but
"Nazarenes," ... However they are simply complete Jews. They use not only the
New Testament but the Old Testament as well, as the Jews do... They have no
different ideas, but confess everything exactly as the Law proclaims it and in the
Jewish fashion - except for their belief in Messiah, if you please! For they
acknowledge both the resurrection of the dead and the divine creation of all
things, and declare that G-d is one, and that his son is Yeshua the Messiah.
They are trained to a nicety in Hebrew. For among them the entire Law, the
Prophets, and the... Writings... are read in Hebrew, as they surely are by the
Jews. They are different from the Jews, and different from Christians, only in
the following. They disagree with Jews because they have come to faith in
Messiah; but since they are still fettered by the Law-circumcision, the Sabbath,
and the rest - they are not in accord with Christians.... they are nothing but
Jews....
They have the Goodnews according to Matthew in its entirety in Hebrew.

For it is clear that they still preserve this, in the Hebrew alphabet, as it was
originally written.)
(Epiphanius oko 310/320-403); Panarion (eng. Adversus Haereses; lat.
Against Heresies) 29
Pavle kao ključni propagator hrišćanstva, nije sebe tretirao ni kao

hrišćanina ni kao nazarena. On je sebe identifikovao kao jevreja, i to fariseja. O
tome postoje navodi i samoj Bibliji, u Delima apostolskim:
''39. Tada je Pavle rekao: „Ja sam Judejac, iz Tarsa u Kilikiji, građanin
čuvenog grada. Zato, molim te, dozvoli mi da se obratim narodu.'' 196
U drugoj epizodi, kada su ga posle bičevanja izveli pred jevrejskog
prvosveštenika Ananija on se izjašnjava kao farisej:
6. Kad je Pavle primetio da su neki od njih sadukeji, a neki fariseji,
povikao je pred Sinedrionom: ''Ljudi, braćo, ja sam farisej, sin fariseja. Zbog
nade u vaskrsenje mrtvih izveden sam pred sud!'' 197
I drugi sledbenici Isusa u Jerusalimu, nastavili su da upražnjavaju
jevrejske verske običaje i posećuju Hram, bez obzira na to što su propagirali
Isusovo uskrsnuće.
Luke 24:53 "And they were constantly in the Temple, blessing God."
Acts 2:46: "Every day...spending a lot of time with one mind in the
Temple"
Acts 3:1: "Peter and John were ascending into the Temple at the ninth
hour, the hour of prayer"
Acts 3:11: "All the people ran together to them in the portico called
Solomon’s (located in the Temple)"
Acts 5:12: "They were all with one mind in the Portico of Solomon"
Acts 5:21: "They entered about dawn into the Temple and were teaching"
Acts 5:42: "Every day...in the Temple...they did not stop teaching and
telling the good news of Jesus the Messiah"
Takođe su nastavili da posećuju sinagoge širom jevrejske populacije.
196
apostolska, 21; 39, p. 752
197
Acts 9:2: "...letters to the synagogues in Damascus, so that if he found

some who were of the Way (followers of Jesus)"
Acts 22:19: "From synagogue to synagogue I was imprisoning and
beating those who believe in you"
Acts 17:2: "...where a synagogue of the Jews was. But according to the
custom of Paul, he went in to them"
James 2:2: "For if a man in shining clothes with gold rings on his fingers
enters into your synagogue (this is what it clearly says in Greek, though rarely
translated correctly)..."
Hebrews 10:25: "...not giving up our meeting (episynagogeen) together"
Kao što je to sugerisao Tacit, ime hrišćani bio je naziv za one koji se
sledili Isusa. Trim navodi da je reč hrišćanstvo skovao i promovisao u svojim
poslanicama Ignacije, biskup Antiohije (Ignatius of Antioch, 35/50-98/117).
''Ovaj termin je skovao Ignacije Antiohijski krajem I veka da opiše
njegovu novu religiju. Ova nova religija je bila helenizovana, paganizovana i
anti-nominizovana,'' (This term was coined by Ignatious of Antioch in the late
first century to describe his new religion. This new religion was helenized,
paganized and anti-nomian.) 198
Reč ''hrišćani'' (Christians) vodi poreklo iz grčkog jezika i pominje se

ukupno tri puta u Novom zavetu. Prvi put se javlja u Delima apostolskim, kada
Varnava odlazi u Tars po Pavla:
''26. Kad ga je pronašao, odveo ga je u Antiohiju. I tako su se celu godinu
sastajali s njima u crkvi i poučavali veliko mnoštvo ljudi, pa su božanskim
proviđenjem baš u Antiohiji učenici prvi put nazvani hrišćanima.'' 199
Drugi put takođe u Delima apostolskim (27;28) prilikom razgovora sa
Agripom i potom u Prvoj Petrovoj poslanici (4;16)
Treba napomenuti da je grčka reč ''hristos'' ekvivalent hebrejske reči
''mašijah'' ili mesija. Označava onoga koga je bog odabrao za određenu misiju,
što je potvrđeno obredom pomazanja ili miropomazanja u pravoslavlju. Ukoliko
se za koren hebrejske reči ''mashiach'' uzme ''m-sh-ch'', onda je reč o pojmu
''belo pranje'', baš kao i u slučaju grčke reči ''christes'', koju je koristio Homer u
198
199
tom značenju. U pitanju je obred očišćenja.200 Radi se obredu koji vuče korene
iz drevnog Egipta, da se ''svetim uljem'' maže glava novom kralju ili
prvosvešteniku. Rani hrišćani su smatrali Isusa pomazanikom, i odatle potiče
izraz Hristos ili Mesija. Aramejska reč za hrišćane je ''Mashikaye'', a u starom
hebrejskom ''netzarim'', dok je u savremenom ''notzarim''. Hebrejska reč
''netzarim'' bi se mogla prevesti kao grane ili izdanci (branches). To dovodi do
pogrešne identifikacije nazarena sa hrišćanima.
Ovde se i javlja ključno pitanje u kontekstu propagande. Kako je jedna

manjinska grupacija postala dominantna većina.
Pavle: šaman, propagandista, misionar
Rođen je u jevrejskoj porodici u Tarzu, u Kilikiji (Tarsus of Cilicia). U to

vreme Tarz je, posle Atine i Rima, bio treći obrazovni centar u Rimskom
carstvu. Radilo se o tadašnjem kosmopolitskom centru u kome su se prožimale
različite kulture i ideje.
Pavle je rođenjem imao status rimskog građanina, i zvao se Savle. Bio je
obrazovan na grčkom jeziku. Iako se u Delima apostolskim navodi da je bio
obrazovan u Jerusalimu, o tome nema drugih podataka koji bi potkrepili ovu
tvrdnju autora Luke. Pavle nikada nije sreo Isusa. On je u prvom delu svog
života progonio Isusove sledbenike. Posle dramatične konverzije, kada mu se
navodno ukazao vaskrsnuli Isus, promenio je ime u Pavle i postao najvatreniji
propagandista i misionar nove verske doktrine na prostoru današnje Sirije,
Turske i Grčke.
Kada bi ocenjivali uspešnost propagandista tokom istorije, Pavle (Paul,

Saul, 2-64) bi svakako zuzeo počasno mesto. Kako je Pavle postao PR Isusa?
Kako je upao u zamku tog propagandnog polja iz koga je počeo da razvija svoju
verziju hrišćanstva? Kojom strelom je bio proboden ili kojom udicom je bio
zakačen? Postoje različiti prikazi istorijskog Pavla sa podeljenim ocenama o
njegovom životu, ličnosti, teologiji i propagandnoj verskoj kampanji.
201
200
201
Wedderburn, A.J.M.(editor): ''Paul and Jesus'', T&T International, London and
New York, 1989
202
Zašto je Pavle bio progonjen u jevrejskoj dijaspori. Kako je uopšte rimski

građanin mogao da bude išiban u jevrejskoj zajednici.203
Jevrejski autori, imaju svoje poglede na Pavla. Tako Brus Buker navodi
da je za ispravno razumevanje Pavla potrebno sagledati kontekst u kome su
kružile njegove poruke.204 U IV poglavlju dela ''Problemi sa Pavlom'', pod
nazivom ''Konteks, kontekst, kontekst'', navodi da je ''tekst izvan konteksta
samo pretekst'' (Text, without context, is pretext).205
Erman
Bajdžent
206
U središtu Pavlove propagandne aktivnosti nalazila su se dva primera

koja je stalno eksploatisao:
1. Storija o Isusu, njegovom mučeništvu i uskrsnuću, kao očiglednom
primeru kojim se pobeđuje smrt. Ta storija bila je izražena kroz različite
verbalne i literarne forme, koje su prethodno bile oblikovane u jevrejskoj
verskoj praksi.
2. Sopstvena konverzija od fariseja i progonitelja Isusovih sledbenika, do
ključnog propagatora Isusa. Jer ništa ne deluje ubedljivije od sopstvenog
primera.
Ti konkretni primeri omogućavali su snažno identifikovanje ciljne grupe
sa potrebom temeljnog preispitivanja, a potom i radikalne promene verske
pozicije.
Pavlove verske poruke oličene/izražene su u 13 poslanica, pod njegovim

imenom, u Novom zavetu. Od toga, 9 je upućeno crkvenim zajednicama, a 4
osobama. Iako se ne može nedvosmisleno potvrditi da je Pavle stvarni autor
svih poslanica koja mu se pripisuju, među istraživačima postoji saglasnost da su
202
Baur, F.C.: ''Paul the Apostle of Jesus Christ: His Life and Works, His Epistles
and Teachings'', Hendrickson Publishers, Inc. (original edition 1845 in German), 2003
203
Goodman, Martin: ''Judaism in the Roman World'', Brill, Leiden and Boston,
2007, p. 145
204
Brus R. Buker je lider Bet Ješua mesijanske Kongregacije u Priest Riveru, Ajdaho
i istađivač jvrejskih korna hrišćanstva; (Bruce R Booker is the congregation leader of Beth
Yeshua Messianic Congregation in Priest River, Idaho)
205
Booker, Bruce R.: ''The Problem with Paul'', Servant of Messiah,
www.servanofmessiah.org
206
Levitt, Ari: ''The Model for the Messianic Community'', Ari Levitt and Family
Bible Ministries, 2004, p. 34
nesporno njegove poslanice: Rimljanima, 1. i 2. Korinćanima, Galatima,

Filipljanima, 1. Solunjanima i Filimonu.
Za, poslanice 1. i 2. Timoteju i Titu, smatra se da ih je napisao neki od
njegovih sledbenika, generaciju ili više posle njegove smrti. Mišljenja o
autentičnosti poslanice Efescima, kao i 2. Solunjanima i Kološanima su
podeljena. Na osnovu onih sedam nesporno njegovih poslanica, može se
analizirati Pavlov propagandni opus. On sadrži suštinski metod i tehnike
propagandnog delovanja koje su iznedrile hrišćanstvo. Stenli Stauers, profesor
sa Braun Univerziteta, navodi da ''poslanice sadrže objašnjenja, koncepte,
argumente, narativne fragmente, metafore, etička učenja i reference o pravilima
važnim za formiranje koherentnih doktrina o ljudskoj prirodi i njenoj
transformaciji, Hristovom delu, Božjem suda i spasenju, karakteru i
perspektivama Jevreja i nejevreja itd.''
(...the letters contain explanations, concepts, arguments, narrative
fragments, metaphors, ethical teachings and references to practices important
for the formation of coherent doctrines about human nature and its
transformation, Christ's work, God's judgement and salvation, the character and
futures of Jews and Gentiles and so on.) 207
Već sama Stauersova konstatacija, da poslanice sadrže doktrine o
''transformaciji ljudske prirode'', upućuje na izraženu tendiciju da se oblikuje
ljudsko ponašanje, odnosno na suštinsku funkciju propagande.
Prilikom razmatranja Pavlovog propagandnog opusa, potrebno je ukrstiti
prethodno opisane društvene okolnosti, sa metodom i sadržajem hrišćanske
propagande.
Najpre, Pavle je pokazao izuzetnu misionarsku aktivnost. Po preduzetim
putovanjima na prostoru Male Azije, Grčke, Rima i verovatno Španije, mogao
bi se okarakterisati kao ''hiperaktivni agitator''. On je putovao od mesta do
mesta, preobraćajući ljude i formirajući nove verske zajednice. Držao je govore
i propovedi na trgovima, okupljao ljude i ubeđivao ih da biraju između večnog
života i definitivne smrti i uništenja.
U okviri njegove kampanje, pisana reč je imala značajnu ulogu i
multiplicirala je njegove agitatorske napore i podizala na viši nivo
komunikaciju među zajednicama. Kada bi dobijao vesti da su u pojednim
mestima te nove zajednice vernika, na bilo koji način, odstupile od njegovih
poruka, slao bi im povratno pismo nastojeći da ih usmeri na pravi put. Ta pisma
su, po njegovom zahtevu, čitana pred svim pripadnicima zajednice i šire, i
dodatno su uspostavljala njegov autoritet i obezbeđivala jasnoću verske poruke.
207
Stowers, Stanley K.: ''The Apostle Paul'' in Oppy, Graham and N.N. Trakakis:
''Ancient Philosophy of Religion'', Routledge, 2014, p. 145
Tako u Prvoj poslanici Solunjanima Pavle piše: ''Zaklinjem vas Gospodom da

se ovo pismo pročita svoj braći.'' 208
Istovremeno, pisma su prepisivana i cirkulisala su i u drugim
zajednicama, tako da je obezbeđivan izuzetan nivo komunikacije, zasnovan na
uniformisanim porukama, za ono vreme. Pored toga, u pismima su navedeni
misionarski uspesi i stanje u novim zajednicama, tako da su preobraćeni vernici
imali utisak da su deo jednog širokog pokreta koji pridobija vernike širom
carstva.
Najpre radi se apokaliptičnoj literaturi, prisutnoj u Septuaginti, koja je
Pavlu bila dobro poznata. Pavle je u skladu sa ovom tradicijom objašnjavao da
će se Isus vratiti sa Neba da bi sudio na Zemlji. Takve storije o očekivanju
konačne božje intervencije u nepravednom zemaljskom svetu, imale su
izvanredno dejstvo na potlačeno i marginalizovano stanovništvo. Uopšte,
apokaliptična literatura je, sa svojim zastrašujućim porukama i raspirivanjem
straha, dobro prolazila na verskom tržištu tokom I veka.
Pored apokaliptičnog karaktera, Pavle je u svojim nastupima izražavao i
kontekst odbrane nove vere, koji je kasnije razvijen i sistematizovan pod
nazivom hrišćanske apologije (grčka reč apologia znači odbrana). Radilo se o
suočavanju sa jevrejskim otporom novim verskim porukama, kao i rimskim
intervencijama i progonima zbog preobraćanja pagana. U Poslanici Galatima,
Pavle navodi argumente koje preobraćeni vernici mogu da koriste u odbrani
nove vere (Galatima, 2; 15-21)
Uz odbrani nove vere, Pavle je trasirao put i protivjeretičkim raspravama,
kao posebnom vidu kasnije hrišćanske literature. Ovde se ne radi o odbrani
učenja od jevreja i pagana, već od preobraćenih, onih u sopstvenim redovima
koji na svoj način interpretiraju elemente nove vere. To je očigledno u Poslanici
Galatima, gde se on žali da mu nevolje stvaraju oni u sopstvenim redovima
(Galatima, 6;17). U 2. Poslanici Korinćanima navodi: ''Jer takvi ljudi su lažni
apostoli, koji varaju druge i pretvaraju se da su hristovi apostoli.'' 209
Kako su se crkvene zajednice razvijale i umnožavao broj vernika, bilo je
potrebno sistematizovanje pravila obavljanja verske službe i unutrašnje
organizacije. Tako su bila formulisana početna uputstva o krštenju, pričesti i
drugim ritualima, koja su posebno dobila na značaju i razrađena su tokom II i
III veka.
Pavle je na prvom većanju Apostolskog Sabora u Jerusalimu 49. godine,
odigrao ključnu ulogu u promociji univerzalizma vere koju je propagirao. Uz
208
Sveto pismo ili Biblija Starog i Novog zaveta, Metafizika, Beograd, 2009, Prva
poslanica Solunjanima, 5; 27, p. 802
209
poslanica Korinćanima, 10; 13, p. 785
kompromisni predlog Jakova, jevreji u iseljeništvu su mogli da se opredele za

Pavlov koncept, bez posledica, a pagani bez obrezivanja i prelaska u
tradicionalni judaizam.
S obzirom da je promovisao navodnu Isusovu poruku da prenese
Jevanđelje ''do kraja sveta'', Pavle bi se mogao tretirati i kao prvi ''ideološki''
globalista, za razliku od Aleksandra Makedonskog ili Darija koji su imali takve
pretenzije, ali vojnim osvajanjima.
Pavle nije smatrao da propagiranjem Isusovog života i uskrsnuća,

promoviše neku drugu religiju. Naprotiv, on je smatrao da njegovo
misionarstvo, sa Isusom kao centralnom temom, doprinosi judaizmu i Hramu.
Ono što je novo u njegovom radu, u odnosu na druge jevrejske verske frakcije,
predstavlja proširenje ciljne grupe sa jevreja, na nejevreje i odbacivanje
doslovnog pridržavanja jevrejskog Zakona kao neophodnog uslova za
pripadnost veri.
Ta nova propagandna dimenzija bila je zasnovana na njegovom poreklu i
obrazovanju. Iako se u Delima apostolskim navodi da je Pavle obrazovan u
Jerusalimu zajedno sa Gamalilom (Gamaliel; Dela 22:3), literarne i retoričke
analize poslanica ukazuju da je njegov osnovni, maternji jezik bio grčki, bez
jasnih potvrda o poznavanju aramejskog ili hebrejskog, osim kroz nekoliko
fraza koje mogu da budu u standardnoj široj upotrebi u to vreme. Stauers takođe
iznosi stav da se radi o osobi sa skromnim nivoom poznavanja grčke filozofske
misli, posebno filozofije morala:
''Njegovo pisanje prikazuje nivo obrazovanja koji otprilike odgovara i
odražava tradiciju grčke progimnasmate, preliminarnih retoričkih vežbi. U
pismima se takođe pojavljuje minimalni nivo znanja o helenističkoj filozofiji, i
posebno filozofiji morala, koje bi se moglo očekivati od osobe skromnog
obrazovanja u međusobno povezanim kulturama Rimskog carstva.''
(His writing displays a level of education that roughly equals and reflects
the tradition of the Greek progymnasmata, the preliminary rhetorical exercises.
At least a level of knowledge about Hellenistic philosophical, and especially
moral philosophical, teachings that one might expect from a person of modest
education in the inter-connected cultures of the Roman Empire also appear in
the letters.) 210
Poslanice opet ukazuju na dobro poznavanje Septuaginte, grčkog prevoda
jevrejske Biblije.
U poslanici Galatima, za koju se smatra da je nesporno njegova, navodi:
210
''13. A čuli ste kako sam nekada živeo u judaizmu - da sam preko svake
mere progonio Božju crkvu i hteo sam da je zatrem. 14. I napredovao sam u
judaizmu više od mnogih svojih vršnjaka u svom narodu, jer sam bio mnogo
revniji od drugih za predanja svojih očeva.'' 211
Prema Delima apostolskim Pavle je sebe identifikovao kao jevreja.212 U
dugoj epizodi je napomenuo da je ''farisej, sin fariseja''.213
Taj opis njegove uloge u progonima hrišćana i pripadnost farisejima, još
uvek nisu adekvatno razjašnjeni. Najpre fariseji se smeštaju u kontekst
političko-religiozne grupacije, ali o njihovom učenju i delovanju nema dovoljno
jasnih podataka, na osnovu kojih bi se Pavle mogao smestiti u odgovarajući
intelektualno-sociološki kontekst. S tim u vezi, još je nejasnija pozicija osobe
koja je odrasla i bila obrazovana izvan Judeje. I konačno do njegovog verskog
prosvetljenja, kao rimski građanin jevrejske veroispovesti, Pavle je progonio
Isusove sledbenike.
Očigledno je da bi odgovor na pitanje o specifičnostima i karakteru
fariseja morao potražiti u jevrejskim izvorima. Nehemija Gordon je jevrejski
ekspert za stare biblijske tekstove. Poznaje stari i savremeni hebrejski, kao i
razne dijalekte aramejskog, sirijskog i grčkog jezika. Učestvovao je u
prevođenju ''Svitaka sa Mrtvog mora'' i uopšte, mogao je da sagleda izvorne
tekstove starih zapisa, i suptilne razlike u njihovom značenju, koje su
hrišćanima uglavnom nepoznate. Prema njemu, u osnovi podele na fariseje i
sadukeje, nalazi se verovanje da je Mojsije primio dve Tore na Sinajskoj gori.
Jednu usmenu i jednu pisanu. Objašnjenje tog starog koncepta, u Talmudu je
dodeljeno Šamaju, Hilelovom oponentu. U Vavilonskom Talmudu opisana je
sledeća situacija:
''Došao jedan ne-jevrejin kod Šamaja i upitao ga: Koliko Tora vi imate?
(Šamaj) odgovori: Dve, pisana Tora i usmena Tora (Torah She-Be'al Peh).''
(Babylonian Talmud, Sabbath 31a) 214
Osnovna dogma farisejske grupacije je verovanje u ''usmenu Toru'' ili
''usmeni Zakon''. Navodno je Mojsije tokom drugog otkrivenja na Sinajskogj
gori data i usmena Tora, kako bi božje reči ostale sačuvane samo za jevreje i
bile nedostupne za nejevreje i pagane. Taj usmeni deo Tore zapisan je oko 200
godine u Mišni (rabin Juda Princ), kompilaciji farisejskih dogmi i normi koje su
211
Galatima poslanica, 1; 13-14, p. 787
212
213
214
(Gordon, Nehemia: ''The Hebrew Yeshua vs. the Greek Jesus), p. 24
zagovarali rabini. Rabini su kasnije rasprave o Mišni izrazili najpre u

Jerusalimskom Talmudu (naziva se još i Palestinski Talmud) oko 350 godine, i
kasnije u Vavilonskom Talmudu oko 500 godine. Treći deo tog usmenog
rabinskog judaizma, zapisan je u Midrašu između II i IX veka, kao neprekidan
komentar biblijskih stihova.
Ta farisejska dogma o usmenom božjem zakonu zapisana je u Talmudu i
Midrašu. Gordon to pokazuje sledećim citatima, najpre iz Talmuda:
''Rabin Lev bar Hama reče u ime rabina Simeona ben Lakiša: Šta se misli
u stihu: 'I daću ti ploče od kamena, zakon i zapovesti, koje sam napisao da ih
učiš.' (2. Mojs 24:12) Ploče se odnose na deset Božjih zapovesti; zakon se
odnosi na Toru; i zapovesti se odnose na Mišnu; koje sam napisao odnosi se na
Proroke i Spise; da ih učiš se odnosi na Talmud. Ovo nam govori da je sve to
dato na Sinaju. (Babylonian Talmud, Berachot 5a)'',
a potom i iz Midraša:
''Kada je Svemogući pokazao na Sinaju da bi dao Toru Izraelu, on je
objavljivao Mojsiju po redu Sveto Pismo, Mišnu, Talmud, Talmud i Midraš...
Čak i ono što učenici pitaju svoje rabine, Svemogući je kazao Mojsiju tom
prlikom. Nakon što se poučio iz usta Svemogućega, (Mojsije) reče: 'Gospodaru
svemira! Dozvoli mi da zapišem to za njih.' (Svemogući) odgovori: 'Ne želim
da im dam (sve) to napismeno... ali im dajem Sveto Pismo, dok im Mišnu,
Talmud i Midraš dajem usmeno'.'' (Exodus Kabbah p 47:1 (uporedi Lehrman
Translation p. 536)) 215
U Midrašu se navode i motivi tog usmenog otkrivenja:
''(Bog) reče (Mojsiju): 'Ne želim da im dam to napismeno, pošto znam da
će idolopoklonici vladati nad njima u budućnosti i da će im uzeti (Sveto Pismo)
koje će idolopoklonici prezreti. Zato im daje Sveto Pismo u pismenom obliku,
ali im Mišnu, Talmud i Midraš dajem usmeno, tako da kad dođu idolopoklonici
i pokore (Izrael), (Izrael) će i dalje biti odvojen od njih.'' 216
Pored verovanja o dve Tore, drugi specifičan princip rabinsko-farisejskog
judaizma predstavlja verovanje o apsolutnom autoritetu rabina da tumače Sveto
pismo. Nihove reči bi uvek na verskom planu trebale da budu prihvaćene kao
obavezna dogma, čak i kada se radi o očiglednim neistinama. Gordon navodi da
su mu kao jevreju taj rabinski apsolutizam i komentari predstavljali problem u
svakodnevnom životu. Neprisnovenost rabinske poruke je išla dotle da su
smatrali da je njihovo tumačenje ''čak iznad direktne objave samog Boga''. On
215
216
ovde citira deo iz Vavilonskog Talmuda u kome se Bog, na saznanje da rabini

neće da slušaju nebesa, nasmejao i rekao:
''Sinovi moji me pobediše! Sinovi moji me pobediše!'' (Banai nichuni,
banai nichuni) (Babylonian Talmud, Baba Metsia 59b) 217
Osnovna razlika između sadukeja i fariseja u doba istorijskog Isusa, bila
je u tome što su sadukeji činili grupaciju koja je bila primarno orijentisana na
pisani Zakon ili Tanah (Tanakh), odnosno Stari zavet. Ime Tanah (u
starohebrejskom Kara ili Mikra) je skraćenica koja je obuhvatala Toru, Neviim i
Khetuvim Kedošim (Zakon, Proroci, Sveti spisi, uglavnom istrorijske sadržine).
Za razliku od njih, farisejski pokret je od II veka p.n.e., u prvi plan
stavljao ''Usmeni zakon'' odnosno tajno otkrivenje koje je navodno dato
Mojsiju. Savremeni ortodoksni jevreji ili ''rabinski jevreji'', direktni su
nastavljači farisejske tradicije koja je bila očuvana preko srednjevekovnog
rabinizma (naziva se još i rabanizam).
Iz izvornih Pavlovih poslanica, može se zaključiti šta je bila njegova

osnovna ideja vodilja. On je to izneo u Poslanici Galatima (3;8) kroz
tradicionalni jevrejski stav da je bog odredio Avrama da privede neznabošce
pravoj veri. Polazeći od toga, Pavle je zaključio da se taj božji plan, taj
''Avramov blagoslov'' ostvaruje preko Isusa (Galatima poslanica, 3;14). U
osnovi, Pavle je smatrao da su se ljudi u prošlosti okrenuli od jedinog pravog
boga i priklonili obožavanju lažnih idola. Da bi ih vratio pravoj veri, bog je
odabrao najpre Avrama, a potom Isusa, za sprovođenje svog plana. U takvom
kontekstu, Pavle je sebi dodelio ulogu prenosioca poruke. Ali ne samo
prenosioca. Njegove intenzivne aktivnosti i poslanice, ukazuju da se aktivno
starao da se te poruke afirmišu i usvoje u što široj populaciji. Takođe, vodio je
računa o tome da kod novi sledbenika ne dođe do deformacija u tretmanu
njegovog učenja.
U svojim poslanicama, Pavle navodi da ga je Isus angažovao u božju
službu: ''16. da vršim sveto delo propovedanja Božje dobre vesti kao sluga
Hrista Isusa među drugim narodima, kako bi ti narodi bili prineseni Bogu kao
ugodan prinos, posvećen Svetim Duhom.'' 218
Činjenica da se jedan jevrej posvetio misionarskom radu među
nejevrejima, nalagala je korigovanje tradicionalnih jevrejskih poruka i njihovo
prilagođavanje novoj, proširenoj ciljnoj grupi. Tako centralno mesto zauzima
Isus, kao deo navodnog božjeg plana za univerzalnu transformaciju ljudskog
217
218
Rimljanima poslanica, 15; 16, p. 768
društva. Pri tome, sama učenja koja su u njegovim poslanicama pripisana Isusu,
imaju veoma mali propagandni značaj, u odnosu na Pavlove poruke o Isusu i
božjem planu.
U čemu se sastojala nova Pavlova teologija u odnosu na onu koju je
propagirao judaizam. Svakako da je navodno Isusovo uskrsnuće bilo
interperitirano u propagandom smislu kao temelj nove religijske postavke. Ali
šta se još u teološkom smislu promenilo u odnosu na judaizam.
Najpre, tokom prvog veka jevreji su religijskom smislu bili pod uticajem
tradicionalne naracije, drevnih proročanstava, o izbavljenju koje je na dohvat
ruke. Kako su ljudi grešni, to iskupljenje bi trebao da obezbedi bog svojom
milošću, ali taj proces je veoma neizvestan. Praktično su jevreji iščekivali
obećano iskupljenje ili njegov nagoveštaj. Prema Pavlovim poslanicama, Isus je
bio božja objava tog obećanog iskupljenja jevreja. Ono više nije zavisilo od
doslednog pridržavanja jevrejskih verskih zakona ili božjeg hira, već od vere u
Isusa. Ne ulazeći ovde u složena vekovna sholastička, pa i naučna tumačenja
Pavlovog shvatanja greha i iskupljenja, činjenica je da je Pavle ove kategorije
čvrsto povezao sa odnosom prema Isusu.
Istovremeno, božje iskupljenje je preko osovine Avram-Isus, prošireno i
na pripadnike drugih veroispovesti.
Kako je sebi kao ključni zadatak privođenje svih naroda ''pravoj veri'',
Pavle je morao da definiše i novi karakter Isusovog postojanja. U Poslanici
Rimljanima (1;3-8) proglasio ga je za božjeg sina i Davidovog potomka. I tako
se Isus protegnuo u sferu natprirodnog, iz koje ima moć da interveniše za svoje
verne sledbenike. Svim njegovim sledbenicima namenjen je status svetih i
spasenje. U Poslanici Galatima on to objašnjava još ekspicitnije, navodeći da su
njegove poruke univerzalne, da se podjednako odnose na jevreje i neznabošce
(1; 16, 2;16) i da se do spasenja ne dolazi pravednošću zasnovanoj na
poštovanju zakona, već verom u Isusa.
''26. Zaista, svi ste vi Božji sinovi zbog svoje vere u Hrista Isusa. 27. Jer
svi vi koji ste se krstili da budete u jedinstvu s Hristom, Hristom ste se odenuli.
28. Nema više ni Judejca ni Grka, nema ni roba ni slobodnjaka, nema ni
muškog ni ženskog, jer vi ste svi jedno u jedinstvu s Hristom Isusom. 29. A ako
ste Hristovi, onda ste Avramovo potomstvo, naslednici po obećanju.'' 219
Da bi objedinio različite forme natprirodnog, prisutne u judaizmu i
raznim politeističkim religijama, Pavle je u svoju propagandnu matricu pored
Isusa, uveo još jedan značajan pojam. Radi se pojmu ''pneuma'' iz grčke verzije
jevrejske Septuaginte, koji se mogao prevesti kao ''duh'' (eng. spirit). Upravo
219
duh predstavlja vezu Isusa i njegovih vernih sledbenika. Sa jedne strane Pavle je
uspostavio odnos tela i smrti, a sa druge strane duha i večnog života.
''9. Ali vi ne živite po telu, nego po Duhu, ako Božji Duh zaista prebiva u
vama. Ali ako neko nema Hristov Duh, taj nije Hristov. 10. A ako je Hristos u
jedinstvu s vama, telo vam je doduše mrtvo zbog greha, ali Duh vam donosi
život zbog pravednosti. 11. A ako Duh onoga koji je Isusa podigao iz mrtvih
prebiva u vama, onaj koji je Hrista Isusa podigao iz mrtvih oživeće i vaša
smrtna tela svojim Duhom koji prebiva u vama.'' 220
Kakav izbor? Patnje vremena i ovozemaljskog života, suočene su sa
večnom slavom i besmrtnošću. Zemaljsko ropstvo, naspram ''slavne slobode
božje dece'' (Rimljanima 8;21). Pavle je ovde upotrebio osnovne poluge
propagande: ključnu emociju, kao i ključni motiv – strah i nadu. On relaksira
strah od smrti ne samo pozivanjem na svet natprirodnog, već i konkretnim
istorijskim primerom. Zahteva da se prepuste Isusovom duhu, jer je on svojim
primerom navodno pobedio smrt. U Prvoj poslanici Sulunjanima objašnjava da
će vaskrsnuti čak i oni koji su umrli pre Isusovog dolaska (4; 13-17)
Da, smrt se može pobediti, a onda dolazi večni život i blaženstvo. Tim
primerom nastojao je da oživi duh propagande, smeštajući ga u realno
društveno okruženje i fizički svet.
Pavle je u svojim poslanicama ponudio psihološku identifikaciju vernika
sa Isusom. Ta njegova dvojna priroda, božanska i ljudska, trebala je da obezbedi
uverljivost poruke i kompenzacije za odanost ''Isusovoj veri''. Dvojna priroda
Isusa predstavljala je izvanredan propagandni ''mamac''. Ukoliko je Isus, kao
ljudsko biće ostvario svoju božansku prirodu, zašto to onda ne bi mogla da
učine i ostala ''božja deca''. U poslanicama se vernici upućuju da se identifikuju
sa Isusom time što zajedno s njim mogu "da pate", "budu razapeti",
"sahranjeni", "uzdignuti", "proslavljeni" i "da vladaju" (''to suffer with'',''be
crucified with'', ''buried with'', ''raised with'', ''glorified with'' and ''to rule
with'').221
Pored Isusovog uskrsnuća, drugi važan primer u propagandnom smislu je

Pavlovo prosvetljenje i njegova potpuna personalna konverzija: promena imena,
verskih opredeljenja i moralnih vrednosti, radnog angažovanja... Ta potpuna
životna preorijentacija treba je da posluži kao primer i drugima, da radikalno
promene uverenja i da ga slede. Uostalom i Pavle je svojim životnim delom
postao svetac i time je dostigao božansku prirodu.
220
Rimljanima poslanica, 8; 9-11, p. 764
221
Pavle je u propagandno polje uveo novu silu. Ta ključna sila koja

povezuje fizički svet i natprirodno je pneuma ili duh. To je hrišćanski Sveti duh
koji je legalizovan kao deo trojstva na Nikejskom saboru. Kao univerzalno
koheziono tkivo, Sveti duh povezuje vernike sa natprirodnim entitetima, ali i
sve vernike međusobno, bez obzira na nacionalnost ili veroispovest. Jedini
uslov je da prihvate koncept spasenja koji se ostvaruju kroz veru u Isusa,
njegovu smrt i uskrsnuće.
U 1. poslanici Korinćanima, ukazao je na niz normi koje se odnose na
moral i postupke povezane sa verom.
Iz te nevidljive i natprirodne pneume proizilaze norme povezane sa
''slobodom i uzdržanošću: incest (5: 1-13); tužbe (6: 1-11); prostitucija (6: 12-
20); seksualna aktivnost, brak, strast i s njima povezana pitanja (poglavlje 7.);
nuđenje hrane drugim bogovima/idola (poglavlje 8.); Pavlov sopstveni primer
samokontrole za jevanđelje (poglavlje 9.); porneia i idolatrija (10: 1-11: 1); žene
i marame (11: 1-16); deljenje božjeg obroka (11: 17-34); i pravilno korišćenje
određenih nematerijalnih sila i njihovog tumačenja u na crkvenim sastancima
(poglavlja 12-14).''
(...freedom and self-restraint: incest (5:1–13); lawsuits (6:1–11);
prostitution (6:12– 20); sexual activity, marriage, passion and related issues (ch.
7); food offered to other gods/idols (ch. 8); Paul's own example of self-restraint
for the gospel (ch. 9); the apostle paul porneia and idolatry (10:1–11:1); women
and head coverings (11:1–16); divisions and the Lord's Meal (11:17–34); and
the orderly use of certain pneumatic powers and meetings (chs 12–14)) 222
Treba navesti da izraz ''porneia'' na grčkom jeziku označava prostituciju,
ali da u Pavlovom određenju, on označava obožavanje lažnih bogova i vezuje se
za kontekst idolatrije.
Uopšte njegovo učenje je prožeto grčkim intelektualnim nasleđem u
određenim obalstima, ispod koji se nalazi jevrejska suština. Mada, mora se
priznati, ne samo da se taj grčki rakurs razlikuje od jevrejske tradicije, nego da
je i sama jevrejska tradicija bila pod raznim spoljnim uticajima, tako da su u
njoj bili inkorporirani još i kananski, vavilonski, egipatski, persijski i grčki
religijski i kulturni obrasci. Kao reprezent jevrejske kulture koja se vekovima
obikovala u dodiru sa drugim kulturama na Bliskom istoku, on je neminovno
preuzeo i elemente drugih kultura, integrisanih u jevrejsku. Ta inter-kulturna
koncepcija nije bila samo njegov autentični proizvod. Ona je bila izražena u
222
spisima Filona Aleksandijskog i ''Mudrosti Solomona'' (Philo of Alexandria and

the Wisdom of Solomon). 223
U okviru aktuelne verske tradicije tog vremena, Pavle je potencirao i
apokaliptični pristup. On se u tom periodu može pronaći u različitim kulturnim
kodovima Mediterana i Zapadne Azije. Ideja o teškim vremenima, opterećenim
zlom i nevoljama, uz očekivanje spasa i novog života ispunjenog blagostanjem,
dobila je svoje razrešenje u vidu Isusa koji se vraća na nebo, kao božji ratnik u
borbi protiv zla. Model apokalipse dodatno je legitimisao odnos straha i nade, u
radikalizovanom i proširenom hrišćanskom propagandnom polju.
Njegovo delo u oblasti psihologije i etike, u izvesnoj meri sadrži uticaje

kasnog platonizma i stoika. Potencira se um, ili unutrašnja strana ličnosti koja
treba da kotroliše telesne emocije i nagone, kako bi moglo da dođe do
realizacije božje pneume. To bi se moglo uporediti sa stoičkim pojmom pneume
koji je podrazumevao ''nematerijalno telo''. Ipak, prisutne su i bitne razlike.
Stoicizam je potencirao kosmičko stvaranje, zasnovano na racionalnom obrascu.
Zemaljske prilike nadgleda bog ili Zevs na nižim nivoima, obezbeđujući
aktivno mešanje na zemaljskom nivou. Pavlova pneuma je nezavisno biće,
odnosno duh ili personalizovani Sveti duh, kako su ga kasnije zamišljali, a i
danas zamišljaju hrišćani.
Očigledno je da se u Pavlovom učenju, prilikom razrade koncepta
pneume, može uvideti kombinacija jevrejske tradicije i grčke filozofije. Taj
njegov integrisani jevrejsko-grčki model preuzeli su kasniji rani hrišćanski
autori, poput Valentina, Klimenta Aleksandrijskog, Justina Mučenika, Irineja,
Tertulijana, Origena, Jevsevija ili Arija. Oni, ali i niz drugih autora preuzeli su
ove Pavlove ideje, pozivajući se njegov autoritet.
Doktrine Trojstva, inkarnacije i povratka u raj, obezbedile su suštinski

okvir za situiranje Pavlove misli, kao na Istoku, tako i na Zapadu. Sa
Avgustinom u V veku, tumačenje Pavlove misli je počelo značajno da se
razilazi u zapadnoj i istočnoj tradiciji. U istočnoj tradiciji, Pavle je postao i
ostao učitelj milosrdnog asketskog samosavlađivanje u cilju divinizacije,
odnosno približavanja božanskom (ontološke transformacije putem božje
pneume). Njegov pogled na jezgro sopstvenosti, odnosno, na samosvest i borbu
sa strastima i željama, zajedno sa onima o identifikaciji sa Hristom i Pavlovim
radikalnim samorazumevanjem, postao je središte razvoja unutrašnje verske
duhovnosti, koja je konačno odigrala značajnu ulogu u modernim filozofskim
idejama subjektiviteta.
223
Nakon V veka i Avgustina, na Zapadu su ideje božanske predodređenosti

bile suprotstavljene slobodnoj volji ljudske prirode. Teolozi su se dominantno
fokusirali na greh i njegovu povezanost sa Isusovom smrću.224 U osnovi, ta
fokusiranost na greh implicirala je poslušnost, odnosno pokornost vernika kao
značajnu odrednicu za funkcionisanje i održavanje društvenog poretka,
zasnovanog na zajedničkom liderstvu crkvenih i svetovnih vlasti. Tek sa
Luterom i reformacijom, Pavlov izvorni koncept dobija na značaju i ostvaruje
se i u jednom delu zapadnog hrišćanstva.
Poseban jevrejski sentiment povezan je statusom dugotrajne nacionalne

potčinjenosti, ili okupacije, najpre novovavilonske a potom i rimske. Izgledalo
je kao da je bačena kletva na jevrejski narod, koji je osuđen na kontinuirano
izgnanstvo i rasejanje na širokom geografskom prostoru.225 Neki autori upravo u
tome traže elemente uspešnosti Pavlove misije, odnosno propagandne
delatnosti.
Galinski ukazuje na značaj istraživanja Pavlovih poslanica, zbog
njihovog anti-imperijalnog karaktera. To bi u današnjem značanju moglo da se
tretira i u smislu antikolonijalnog karaktera. To pokazuje njegovo obraćanje
grčkom stanovništvu u poslanici Galatima: 226
''4. On je dao sebe za naše grehe da bi nas izbavio od sadašnjeg zlog sveta
po volji našeg Boga i Oca,'' 227
Na taj način se direktno kritikuje situacija u Rimskoj imperiji, koju
stanovništvo tretira kao stanje opterećeno društvenom nepravdom. Istovremeno
se legitimiše kao osoba spremna da o tome otvoreno razgovara, za razliku od
tadašnje jevrejske crkve koja je u dugom periodu bila kolaborator sa Rimom.
Ovde je teško odgovoriti na pitanje: da li je Pavle promovisao klasičnu doktrinu
jednog oslobodilačkog pokreta, posegnuvši za primerom simboličke žrtve kao
temeljom sveoje propagande, ili je zaista u prvom planu bila promocija nove
religije koja je u sebi nosila i koncept socijalne pravde.
U svakom slučaju, za obe ove alternative, Pavle je imao izuzetno
povoljnu društvenu situaciju. Za okupirano stanovništvo na Istoku, ništa nije
224
225
Wright, Nicolas Thomas: ''Justification: God's plan and Paul's vision'', IVP
Academic, Illinois, 2009, p. 60-63
226
Galinsky, Karl: ''The Cult of the Roman Emperor: Uniter or Divider?'' in Brodd,
Jeffrey and Jonathan l. Reed (editors): ''Rome and Religion: A Cross-Disciplinary Dialogue
on the Imperial Cult'', Society of Biblical Literature, Atlanta, 2011, p. 2
227
Galatima poslanica, 1; 4, p. 787
moglo da bude privlačnije od buđenja svesti o nepravdi, i nuđenja koncepta

uspostavljanja pravde.
Sve to je držalo stalno otvoreno pitanje kada će bog već jednom obratiti
pažnju na svoj narod i njegove muke.
Sa storijom o žrtvi božanskog Isusa, Pavle je okončao prvu fazu tog
iščekivanja. Bog se navodno pojavio kroz Isusa, potvrdio je svoju pravednost i
pokazao im je nove koordinate spasenja. Istovremeno to spasenje je postalo
univerzalno, a ne rezervisano samo za jevreje. Ono se odnosi na ''sve koji
veruju'', jevreje, ali isto tako i neznabošce. U Poslanici Efescima, Pavle to jasno
ukazuje:
''11. Zato imajte na umu da ste ranije po telu bili neznabošci - nazivali su
vas „neobrezanima” oni koji sebe nazivaju „obrezanima”, koji su obrezani
rukom na telu - 12. da ste u to vreme bili bez Hrista, otuđeni od izraelske
zajednice i stranci za koje nisu važili savezi obećanja, bili ste bez nade i bez
Boga u svetu. 13. Ali vi koji ste nekada bili daleko od Boga sada ste u jedinstvu
sa Hristom Isusom došli blizu Boga Hristovom krvlju. 14. Jer je on naš mir, on
koji je od dve grupe napravio jednu i srušio pregradni zid koji ih je razdvajao.
228
15. Svojim telom ukinuo je neprijateljstvo tog zakona, sa njegovim
zapovestima i odredbama, da bi u jedinstvu sa sobom od dve grupe stvorio
jednog novog čoveka i uspostavio mir.'' 229
Ljubomorni jevreji, zbog uspeha propagande im protivreče, a Pavle i

Varnava u Antiohiji u Pisidiji obraćaju se okupljenom stanovništvu.
''44. Sledećeg Šabata okupio se skoro ceo grad da čuje Gospodnju reč. 45.
A kad su Judejci ugledali mnoštvo, ispunjeni ljubomorom počeli su da huleći
protivreče onom što je Pavle govorio. 46. Na to su im Pavle i Varnava odvažno
rekli: ''Trebalo je najpre vi da čujete Božju reč. Ali pošto je vi odbacujete i ne
smatrate sebe vrednim večnog života, zato odlazimo neznabošcima. 47. Jer
ovako nam je Gospod zapovedio: 'Postavio sam te da budeš svetlost narodima,
da budeš spasenje do kraja zemlje'.'' 48. Kad su to čuli ljudi iz drugih naroda,
obradovali su se i počeli slaviti Gospodnju reč. I svi koji su ispravno gledali na
večni život postali su vernici.'' 230
228
Pregradni zid se odnosi na pregradu u hramu koja je sprečavala nejevreje da uđu u
dvorišta u koja su samo jevreji imali pristup
229
Efescima poslanica, 2; 11-15, p. 792
230
apostolska, 13; 44-48, p. 745
Pisana propagandna igra
Metode korišćeni u pisanoj propagandoj igri obilovale su raznim

smicalicama. Polemički pisci su često imali prednost u odnosu na složenost i
troškove rukopisa. Dešavalo se, ako je autor imao uticaj na određenu grupu
ljudi, da se u kopije njegovih radova/rukopisa umeću delovi ili detalji koje je
protivnička strana želela da promoviše. Sektaši svih vrsta, nastojali su da
imputiraju delove teksta jedni drugima u tekstove, unoseći tako sukob u
protivnički tabor. Čoveku čija je reč imala autoritet, i čije izjave su bile
obavezujuće za određenu grupu ljudi, dodavani su izrazi koje nikada nije
koristio ili podrška doktrinama koje lično ne odobrava ili im je upotpunosti
protivan. Ova modu "propagande pod lažnim imenom" (pseudonymous
propaganda), kako to naziva Bate, po prvi put su ustanovili grčki pisci, da bi je
kasnije preuzeli jevrejski, i na kraju hrišćanski autori. 231
Sličan odnos, zasnovan na umetanju svoje propagande, hrišćanski autori
su imali i prema jevrejskim knjigama. Posle rata sa Rimom, među jevrejima su
bile popularno nekoliko apokalipsi naslovljenih po značajnim ličnostima iz
prošlosti Izraela. Radilo se o apokalipsama u kojima se opisuje obnova posle
stradanja i kažnjavanje neprijatelja. Kako su se ove knjige pozivale na mesiju i
mesijansko kraljevstvo, postale su predmet hrišćanskog umetanja novih delova
u skladu sa zahtevima njihove propagande. Na primer, spisi kao ''Zavet dvanaest
patrijarha'', ''Apokalipsa po Jezdri'' ili ''Knjiga Enohovih tajni'' ili ''Baruhova
apokalipsa'' (Testaments of the Twelve Patriarchs and the Apocalypse of Ezra)
postali predmeti takve interpolacije. Takođe, veoma je verovatno da je
pozivanje na Isusa, u delu jevrejskog istoričara Flavija Josifa ''Antikviteti'',
umetnuto ili izmenjeno od strane jevrejskih hrišćanskih autora. Obim ove
hrišćanske intervencije bio je toliki, da bi se izdvajanjem umetnutih hrišćanskih
delova teksta iz tih jevrejskih spisa, moglo sačiniti celo jevanđelje. Posledica
ovih hrišćanskih intervencija bila je da su jevreji prestajali da čitaju svoje
apokaliptične knjige i zabranjivali ih.232
Šonfild navodi tipičan primer hrišćanskog manipulisanje tekstom koje se
može sagledati u delu ''Zavet Benjaminov'' (Testament of Benjamin). Deo iza
zagrade je umetnut:
''Ipak, hram Božji će biti u vašoj baštini, i poslednji će biti slavniji od
prvog. I dvanaest plemena će biti okupljeno tu zajedno, i svo spasenje u vreme
posete jedinorodnog proroka (I on će ući u hram, i tamo će Gospod biti uvređen,
i on će biti podignut i Božji duh će od tada neznabošce obasuti kao vatrom. I on
231
1936, p. 44-45
232
1936, p. 47
će se uzdići iz Hada i uzneti sa zemlje na nebo. I ja znam kako će on biti

ponizan na zemlji, i kako slavan na nebu.''
(Nevertheless, the temple of God shall be in your portion, and the last
shall be more glorious than the first. And the twelve tribes shall be gathered
together there, and all salvation in time visitation of the only-begotten prophet
(And he shall enter into the temple, and there shall the Lord be treated with
outrage, and he shall be lifted up and the Spirit of God shall pass on to the
Gentiles as fire poured forth. And he shall ascend from Hades and shall pass
from earth into heaven. And I know how lowly he shall be upon earth, and how
glorious in heaven.) 233
Ovaj vid manipulativne propagande nije bio prisutan samo kada su u
pitanju kanonski verski tekstovi. Na marginama svitaka sa zakonima i
proročanstvima dodavani su delovi koji ukazuju na ispunjenje Svetog pisma
kroz Isusa. U slučaju grčkih verzija, hrišćani nejevrejskog porekla ubacivali su
delove proročanstava koji se odnose na Isusa, u sam sveti tekst; tako da su
neprosvećeni hrišćani bili prevareni da veruju da su ih Jevreji isecali/izbacivali
iz izvornog teksta ili jevrejskih kopija.
Justin Mučenik, u delu ''Dijalog sa Jevrejinom Trifonom'' (Dialogue with

the Jew Trypho), pada u ovu grešku, i kako je on bio u stvaralačkom zamahu
oko 160. godine, ubacivanje delova je verovatno bilo učinjeno u prvom kvartalu
drugog veka. On piše:
''Iz izjava, dakle, koje je Ezra dao u vezi sa zakonom o Pashi, oni
(jevreji) su oduzeli sledeće: "I Ezra reče narodu, ova Pasha je naš spasitelj i naše
utočište. I ako ste razumeli, i primili ste je u svojim srcima, da ćemo mi biti
standardno pokorni njemu, i stoga nadati se u njemu, onda ovo mesto neće biti
zauvek ostavljeno, govori Gospod masama ljudi. Ali ako mu ne poverujete, i ne
poslušate njegove reči,vi ćete služiti za podsmeh među narodima.
(From the statements, then, which Ezra made in reference to the law of
the Passover, they (the Jews) have taken away the following: ''And Ezra said to
the people, This Passover is our savior and our refuge. And if you have
understood, and you have received it in your hearts, that we shall humble him
on a standard, and thereafter hope in him, then this place shall not be forsaken
forever, saith the Lord of Hosts. But if you will not believe him, and will not
hearken to his words, you will be the laughing-stock to the nations.) 234
233
1936, p. 48
234
1936, p. 47-48 (Chapter LXXII Passages have been removed by the Jews from Ezra and
Jeremiah)
''A od kazivanja Jeremije oni su isekli sledeće: "Bio sam kao jagnje koje
je dovedeno na klanje: oni su napravili plan protiv mene, govoreći: Dođi pusti
nas da stavimo drvo na njegov hleb, i dozvoli nam da ga izbrišemo sa lica
zemlje živih, da njegovo ime više nebude upamćeno."... pasus iz Jeremijinih
kazivanja još uvek stoji napisan u nekim primercima u jevrejskim sinagogama,
jer je prošlo malo vremena od kako je taj deo isečen.... I opet, iz kazivanja istog
Jeremije oni su isekli: "Gospod Bog se setio svojih mrtvih ljudi u Izraelu koji
leže u grobovima; i On je sišao da im propoveda svoje sopstveno spasenje." I iz
devedeset petog (devedeset šestog), Psalma su izbacili ovo kratko kazivanje reči
Davidovih: "Od drveta." Jer kako taj deo navodi, 'Kažite među narodima,
Gospod vlada od drveta", oni su ostavili samo, "Kažite među narodima, Gospod
vlada.''
(And from the sayings of Jeremiah they have cutout the following: ''I was
like a lamb that is brought to the slaughter: they devised a device against me,
saying, Come let us lay wood on his bread, and let us blot him out of the land of
the living, that his name be remembered no more.''... the passage from the
saying of Jeremiah is still written in some copies in the synagogues of the Jews,
for it was only a short time since they were cut out.... And again, from the
sayings of the same Jeremiah these have been cut out: ''The Lord God
remembered his dead people of Israel who lay in the graves; and He descended
to preach to them his own salvation.'' And from the ninety-fifth (ninety-sixth)
Psalm they have taken away this short saying of the words of David: ''From the
wood.'' For when the passage said, ''Tell ye among the nations, the Lord hath
reigned from the wood,'' they have left, ''Tell ye among the nations, the Lord
hath reigned.'') 235
Tendel Harris smatra da je moguće da je Justin bio u zabludi zbog
''Knjige Svedočanstava'' (Testimony Book) koju su hrišćani sastavili, i koja
povezuje biblijske pasuse, sa komentarima, za koje su verovali da se odnose na
Isusa, i za koje nisu uvek dati izvori citata, ili pak od proroka čije reči su
korišćene da započne predmetni deo tako da bi lako moglo da dođe do
pogrešnog pripisivanje autorstva, ili bi čak moglo da se radi o hrišćanskim
komentarima kojima se preispituje autoritet Starog zaveta.
Talmud
Sama hišćanska literatura obiluje kontraverzama u odnosu prema

jevrejskoj religiji. Tako na primer u Jevanđelju po Mateju stoji: ''17. U to vreme
reče Isus svojim učenicima: ''Nemojte misliti da sam došao da ukinem Zakon,
već da ga ispunim. 18. Zaista vam kažem da dok su nebesa i zemlja, slovo jedno
235
1936, p. 48 (Chapter LXXIII (The Words) ''From the Wood'' have been cut out of PS.XCVI)
ni tačka jedna neće se ukinuti iz Zakona ili Proročkih knjiga dok se sve ne
ispuni. 19. I ko prestupi i najmanju reč iz tih zapovesti i tako nauči druge,
ništavnim će se zvati u carstvu nebeskom. A ko ispuni i pouči, velikim će se
zvati u carstvu nebeskom.'''' 236 Pod pojmom Zakon doslovno se podrazumeva
Tora, ili prvih pet knjiga Biblije, odnosno set Mojsijevih zakona. Međutim, u
Pavlovoj poslanici Rimljanima navodi se sledeće: ''Jer Hristos je svršetak
Zakona, da bi svako ko iskazuje veru stekao pravednost.'' 237
Kontradiktorni biblijski stavovi o tome da je Isusova misija da sprovede
Zakon i istovremeno da ga ukine, predmet su teološke rasprave sa najrazličitijim
zaključcima. Neki od njih idu toliko daleko da postavljaju pitanje, da li je
značajnija reč Pavla ili Isusa i ko je od njih veći autoritet?
Jevrejski autori, opet smatraju da Mojsijeve poruke predstavljaju najveći
autoritet i da njihovo isticanje u prvi plan, praktično čuva Isusa. Jer, po
jevrejskim autorima, Mojsije je najveći autoritet koji govorio direktno sa
bogom, dok je Isus mesija. U takvom kontekstu, svako negiranje Mojsijevih
poruka predstavlja udar na same temelje vere. U suštini, jevrejski pogled na ovu
kontraverzu je da Pavle nikako ne može da testira autoritet Mojsija, već
naprotiv, Mojsije testira Pavla.238 Pri tome navode citat iz Dela apostolskih, gde
Pavle govori: ''14. Ali priznajem ti da živim po učenju koje oni nazivaju
'sektom', i po tom učenju služim Bogu svojih praočeva, verujući sve što je
izneseno u Zakonu i napisano u Prorocima.'' 239
Kako se razvijao hrišćanski pokret, tako se umnožavala hrišćanska

literatura. Ona je veoma brzo počela da zauzima svoje mesto među grčkom i
latinskom. Crkve su počele da prikupljaju kolekcije spisa ranih otaca crkve i
liturgijske tekstove, nazvane ''svete biblioteke'' ili ''hrišćanske biblioteke''
(bibliothecae sacrae or bibliothecae christianae). Mnoge od njih bile su uništene
u periodu Dioklecijanovih progona, posebno onih iz 303. godine. Jedna od
najpoznatijih boblioteka bila je ona u Cezareji, koju je u II veku osnovao
Origen, i reorganizovao njegov učenik Pampilus. Kolekcije knjiga su takođe
236
Jevanđelje po Mateju, 5; 17, p. 650
237
Rimljanima poslanica, 10; 4, p. 765
238
Booker, Bruce R.: ''The Problem With Paul: Why The Epistles Of The Apostle
Paul Cannot Be Used To Justify The Non-Observance Of The Torah'', CreateSpace
Independent Publishing Platform, 2009
239
apostolska, 24;14, p. 754
bile organizovane u prvim manastirima na teritoriji Egipta i pisane su na

grčkom, ili koptskom jeziku sa grčkim pismom. 240
Istorijski Isus
Bart Erman počinje svoje delo ''Da li je Isus postojao'' standardnim

opisom Isusa, kao propovednika i učitelja koji je bio razapet. Bio je to način
rimske egzekucije, u vreme vladavine imperatora Tiberija i guvernera Judeje,
Pilata. Međutim, ostaje otvoreno pitanje da li je Isus stvarno postojao kao
istorijska ličnost? Šta ako se radi o alegoriji i fikciji.241
Ovde Erman podseća na poznati rad Alberta Švajcera ''Potraga za
istorijskim Isusom'', sa početka XX veka.
''Ne postoji ništa negativnije nego rezultat kritičkog proučavanja Isusovog
života. Isus iz Nazareta koji je istupio na javnu scenu kao Mesija, koji je
propovedao etiku Carstva božjeg, koji je osnovao Carstvo nebesko na zemlji, i
umro da bi dao svom delu konačno posvećenje, nikada nije ni postojao. On je
samo figura dizajnirana racionalizmom, obdarena životom od strane
liberalizma, i odevena savremenom teologijom u istorijsko ruho.
Ova slika nije uništena sama od sebe, ona se raspala na komadiće,
rascepila i rasturila pod teretom konkretnih istorijskih pitanja koja izbijaju na
površinu jedno za drugim, i uprkos svim lukavstvima, veštini, izveštačenosti, i
nasilju koja su bila primenjena prema njima, odbila su da se svedu na
pripremljeni model prema kojem je teološki Isus poslednjih sto i trideset godina
bio izgrađen, i nisu bila ranije skrivena, nego su se ponovo pojavila u novom
obliku.''
(There is nothing more negative then the result of the critical study of the
life of Jesus. The Jesus of Nazareth who came forward publicly as the Messiah,
who preached the ethic of the Kingdom of God, who founded the Kingdom of
heaven upon earth, and died to give His work its final consecration, never had
any existence. He is a figure designed by rationalism, endowed with life by
liberalism, and clothed by modern theology in an historical garb.
This image has not been destroyed from without, it has fallen to pieces,
cleft and disintegrated by the concrete historical problems which come to the
surface one after the other, and in spite of all the artifice, art, artificiality, and
240
Dahl, Svend: ''History of the Book'', The Scarecrow Press, Inc., New York, 1958,
p. 36
241
Ehrman, Bart D.: ''Did Jesus Exist: The Historical Argument for Jesus of
Nazareth'', HarperCollins and HarperOne, 2012
violence which was applied to them, refused to be planed down to fit the design
on which the Jesus of the theology of the last hundred and thirty years had been
constructed, and were no sooner covered over than they appeared again in a new
form.) 242
Ali Švajcer nije bio prvi koji je uzdrmao javnost u predstavi o Isusu kao
istorijskoj ličnosti. Epoha prosvetiteljstva, krajem XVIII veka, otvorila je
mogućnost da se otvoreno postave pitanja o istorijskom Isusu, bez rizika od
inkvizicije. Prema Ermanu, prvi autor koji negirao postojanje Isusa, bio je
Konstantin Fransoa Volni (Constantin Francois Volney), član Konstitutivne
skupštine za vreme Francuske revolucije. On je 1791 objavio esej pod nazivom
''Ruševine imperije'' (Ruins of Empire). Prema Volniju, hrišćanstvo je bilo samo
jedna od univerzalnih religija, pri čemu su rani hrišćani kreirali spasioca Hrista
(Christ), koji zvuči slično kao i indijski Krišna (Krishna).243 Nešto ranije,
Hermann Samuel Reimarus napisao traktat u kome optužuje autore Biblije za
prevaru. Objavio ga je tek posle njegove smrti nemački kritičar Gotthold
Ephraim Lessing.
Pravu uzbunu u hrišćanskoj Evropi napravio je nemački teolog David
Štraus (David Strauss) 1835, delom "Isusov život, kritički ispitan" (nem. Das
Leben Jesu, kritisch bearbeitet; eng. The Life of Jesus Critically Examined).
Navodeći da su tvorci Biblije pogrešno interpretirali prirodne događaje kao
čuda, Štraus je pokrenuo novu etapu u tretiranju Isusa. Tako je započela kritička
rasprava o biblijskim tekstovima i njihovoj istorijskoj utemeljenosti. U nju su se
uključili francuski filozof Ernest Renan, prikazujući Isusa kao običnu ljudsku
osobu (1863) i nemački teolog William Wrede (1859-1906), sa kritičkim
osvrtom na istorijsku pouzdanost Jevanđelja po Marku. Takođe je napisao
studiju o Drugoj poslanici Solunjanima tvrdeći da nije autentična. Pri tome je
naveo da bi, bez Pavla, hrišćanstvo bilo samo jedna od jevrejskih sekti. Upravo
je Pavlova helenistička pozadina dovela do toga da se propaganda o Isusu
okrene ka paganima, i time razvije hrišćanstvo kao posebna religija.
Prvi verodostojni naučnik koji je tvrdio da Isus nije postojao, bio je

nemački teolog Bruno Bauer. U periodu 1840-1877, napisao je nekoliko
kritičkih knjiga, kao što su (Criticism of the Gospel History of John, Criticism
of the Gospels, The Origin of Christianity from Graeco-Roman Civilazation).
Njegova komparativna analiza i ''hiperkritičko procenjivanje'' (hypercritical
evaluation) sinoptičkih jevanđelja (Matej, Marko, Luka), doveli su ga do
242
Schweitzer, Albert: ''The Quest of the Historical Jesus'', From the First German
Edition "Von Reimarus zu Wrede," 1906, (Translated by W. Montgomery) A. & C. Black,
Ltd., Great Britain, 1910, p. 705
243
Ehrman, Bart D.: ''Did Jesus Exist: The Historical Argument for Jesus of
Nazareth'', HarperCollins and HarperOne, 2012
zaključka, da je Isus bio literarni proizvod pisaca jevanđelja. To ga je stajalo

gubitka posla.
Na prelazu u XX vek, među vodećim autorima, u krugovima britanskih
racionalista, bio je Džon Robertson (John Mackinnon Robertson). Njegovo delo
''Hrišćanstvo i mitologija'' (Christianity and Mithology) iz 1900, ukazuje na
sličnosti hrišćanstva i paganskih kultova plodnosti. Prehrišćanski bogovi
plodnosti su ciklično umirali i vaskrsavali, simbolično obeležavajući
vegetativne cikluse u prirodi. On poredi Isusa sa jednim od takvih drevnih
bogova plodnosti, Jošuom (Joshua), koji je prekomponovan u jevrejski verski
ambijent, uz dodavanje istorijskih osobenosti. On u delu ''Paganski Hristos''
(Pagan Christs) iznosi u prvoj rečenici Petroniusov citat: ''Strah je najpre
napravio bogove'' (Fear first made the Gods). 244
Možda treba pomenuti i nemačkog naučnika Artura Drevsa (Arthur
Drews) i njegovo delo ''Hrist mit'' (The Christ Myth) iz 1909, koje je koristio
Lenjin kao argumentaciju, za negiranje postojanja Isusa, kao istorijske ličnosti.
Posle dolazi Švajcer i rasprava koja je bila obogaćena naučnim
istraživanjima na osnovu novih otkrića drevnih biblijskih tekstova, u više
navrata, tokom XX veka.
Istorijski Isus, ukoliko je zaista postojao, zvao se Ješua i bio je jevrej.

Nije govorio ni latinski niti engleski, već aramejski i grčki, i eventualno,
hebrejski. Prema Nehemiji Gordonu, u jevrejskoj teminologiji, Ješua bi se
mogao označiti kao ''karaita''. Ovaj pojam uveden posle razaranja Jerusalima, u
Prvom jevrejsko-rimskom ratu 70. godine. Kako su Sadokovi potomci koji su
obavljali svešteničku službu u Hramu bili u rasulu, Rimljani su dozvolili
farisejima da preuzmu tu ulogu. Kao jevrejska grupacija koja se zalaže za
prenošenje ''usmene poruke'', počeli su da menjaju tradicionalne norme i uvode
novi verski sistem. Tu dolazi do izražaja ono što je kasnije opisano u Talmudu
kao pravo rabina na korigovanje božje poruke.
Razvojem farisejske verske doktrine, razvijao se i suprotni pokret koji se
zalagao za doslovnu primenu Svetog pisma, odbacivanje inovacija i verskog
apsolutizma rabina. Ti jevreji nazvani su karaiti ili u prevodu čitaoci. Iako
pojam karaita nastaje u periodu posle 70 godine, Isusovi prigovori farisejima,
imali su isti karakter. Jer, radilo se o pozivanju na pridržavanje Tanaha,
odnosno ispunjenje pisanog Zakona i odbacivanje paganskih predanja. 245 To se
244
Robertson, John M.: ''Pagan Christs'', 1911, p. 1
245
(Gordon, Nehemia: ''The Hebrew Yeshua vs. the Greek Jesus), p. 11-12
može videti u već citiranom delu Jevanđelja po Mateju, gde navodno Isus tvrdi
da nije došao da ukine Zakon, već da ga ispuni. 246
Ali nadalje on opominje vernike da ne slede fariseje i mudrace:
''Zaista vam kažem, ako vaša pravednost ne bude veća od one kod fariseja
i mudraca, nećete ući u carstvo nebesko.'' 247
Kada ga učenici opominju da su se fariseji sablaznili kada su čuli njegove
reči, on je prokomentarisao da će svako drvo koje nije posadio njegov nebeski
otac biti iskorenjeno. Uopšte u Jevanđelju po Mateju, (15 i 16: 9-12), on
opominje svoje učenike da se čuvaju fariseja, ali i sadukeja.
Zašto sadukeja i ko su sadukeji? Gordon opisuje sadukeje kao jevrejski
pokret, iz perioda drugog Hrama, koji je vezan isključivo za Tanah. Sama reč
''sadukeji'' predstavlja grčki obik hebrejske reči cadokim, koja označava
Cadokove sinove. Cadok je bio značajan prvosveštenik u Solomonovom hramu,
koi je pomazao Solomona za cara. Njegovi naslednici su obavljali dužnost
prvosveštenika u vreme drugog Hrama. Za razliku od ranih sadukeja koji su
verovali u vaskrsenje mrtvih, oni iz I veka su to većinom odbacivali. Sadukeji
su se zalagali za doslovno pridržavanje Svetog pisma i odbacivali su farisejska
predanja i inovacije na planu vere.248
Ta klasifikacija jevrejskih frakcija, koja često stvara konfuziju, opisana je
u prethodnim poglavljima.
249
250
Odgovor Isusa, kralju Avgaru, preko kurira, Ananija: ''Blažen si, Avgare,
što si poverovao u mene ne videvši me. Jer je pisano o meni: da oni koji me
vide neće verovati, a koji me ne vide poverovaće u mene i naslediće život večni.
Ti mi pišeš da dođem k tebi, ali meni valja izvršiti ono radi čega sam poslan, i
po izvršenju vratiti se k Ocu koji me posla. Kada budem uznesen k Ocu, ja ću ti
poslati jednog od mojih učenika, koji će te potpuno isceliti od tvoje bolesti, i
kroz krštenje podariti život večni tebi i onima što su s tobom.''
246
247
248
(Gordon, Nehemia: ''The Hebrew Yeshua vs. the Greek Jesus), p. 84-86
249
Ehrman, Bart D.: ''How Jesus Became God: The Exaltation of a Jewish Preacher
from Galilee'', HarperCollins and HarperOne, 2014
250
Ehrman, Bart D.: ''Peter, Paul, and Mary Magdalene: The Followers of Jesus in
History and Legend'', Oxford University Press, 2006
(The Answer of Jesus, to King Agbarus, by the Courier, Ananias:

''Blessed art thou, O Agbarus who, without seeing, hast believed in me. For it is
written concerning me, that they who have seen me will not believe, that they
who have not seen, may believe and live. But in regard to what thou hast
written, that I should come to thee, it is necessary that I should fulfill all things
here, for which I have been sent. And after this fulfillment, thus to be received
again by Him that sent me. And after I have been received up, I will send to
thee a certain one of my disciples, that he may heal thy affliction, and give life
to thee and to those who are with thee.'') 251
''Isus nije napisao ništa, ali je postao osnovni motiv beskonačnog niza
knjiga, pesama zahvalnosti i molitvi. Prema Šafu, njegovu knjigu najbolje
predstavlja Crkva iskupljenja. On je osnovao religiju životnog duha, a ne
pisanog koda, poput Mojsijevog zakona. Čak je i njegovo pismo kralju Avgaru
iz Edese, iz Evsevijeve ''Crkvene istorije'' predstavlja ništavnu fabrikaciju.)
Ipak, njegove reči i dela su evidentirani kao iskreni i pouzdani svedoci na taj
način kao da su zauvek ispisani olovkom po papiru.''
(Christ himself wrote nothing, but furnished endless material for books
and songs of gratitude and praise. The living Church of the redeemed is his
book. He founded a religion of the living spirit, not of a written code, like the
Mosaic law. ( His letter to King Abgarus of Edessa, in Euseb., Hist. Eccl., I. 13,
is a worthless fabrication.) Yet his words and deeds are recorded by as honest
and reliable witnesses as ever put pen to paper.) 252
253
254
255
256
257
251
crkve), Rev. R. Davis & Brother, Philadelphia, 1833, Book I, Ch. 13, p. 45
252
A.D. 1-100'', Christian Classics Ethereal Library, 1882, Electronic Bible Society, 2002, p. 57
253
Ehrman, Bart D.: ''How Jesus Became God: The Exaltation of a Jewish Preacher
from Galilee'', HarperOne, 2014
254
Paulkovich, Michael: ''No Meek Messiah: Christianity's Lies, Laws and Legacy'',
Spillix, LLC, 1 edition, 2013
255
Carrier, Richard: ''On the Historicity of Jesus: Why We Might Have Reason for
Doubt'', Sheffield Phoenix Press Ltd, 2014
256
Price, Robert M.: ''Killing History: Jesus in the No-Spin Zone'', Prometheus
Books, 2014
258
259
Isus kao propagandna kreacija
''Mi smo sveštenici moći... Bog, to je moć.''

(We are the priests of power... God is power.) 260
Dodavanje i oduzimanje straha i nade u propagandnom polju, dinamičko

prilagođavanje propagandog polja i simbola društvenim okolnostima (Pavle),
korišćenje već potvrđene simbolike, kosmologija prilagođena astronomskim i
vremenskim ciklusima, privlačna i intrigantna naracija (junak tabloida)
Koncept mučeništva je propaganda poruka: mi se ne plašimo smrti, jer
postoji večni život u raju, amigdala
Isus i Mitra, Sol Invictus,
Kada je Džon Lenon izrekao da su Bitlsi postali popularniji od Isusa,
samo je potvrdio činjenicu da je aktuelna britanska kulturna propaganda
pridavala daleko više značaja popularizaciji, promociji kulturnih interesa i
komercijalnoj dimenziji ove rok grupe, nego što je u tom periodu pridavala
interesima hrišćanstva.
Zapad - Mogu da nas mrze samo neka zbace Miloševića, a onda ćemo mi
organizovati novo propagandno polje; ne moraju da se obrezuju i slave subotu,
samo neka prihvate Isusa i elemente propagandnog polja.
Propagiranje čuda kao tehnika propagande 261
Arhetip
257
Wells, Steve: ''The Skeptic's Annotated Bible'', SAB Books, LLC, (1st Edition
edition) 2013
258
Baigent, Michael: ''The Jesus Papers: Exposing the Greatest Cover-Up in History'',
HarperOne; Reprint edition, 2007
259
Bourgeault, Cynthia: ''The Wisdom Jesus: Transforming Heart and Mind - A New
Perspective on Christ and His Message'', Shambhala; First American Edition edition, 2008
260
Orwell, George: ''1984'', Free eBooks at Planet eBook.com, p. 333
261
Cotter, Wendy: ''Miracles in Greco-Roman Antiquity'', Routledge, London and
New York, 1999
Uspeh hrišćanskog propagandnog poduhvata bio je oslonjen na

karakteristikama onoga što je Jung nazvao ''kolektivna psiha''. Jung je koristio
pojam ''kolektivna psiha'' (collective psyche), ponekad i ''istorijska kolektivna
psiha'', za označavenje mitologije, kao i kolektivnih psiholoških sadržaja koji se
razlikuju od individualne psihe. U drevnim kulturama, sadržaji kolektivne psihe
nisu bili odvojeni od individualne svesti. Bogovi, demoni, vile i veštice nisu bili
tretirani kao psihičke projekcije, nego kao sastavni deo realnog sveta.
Hrišćanski propagandni poduhvat se u velikoj meri oslonio na tada
aktuelne elemente verskog nasleđa, slažući ih prema novom modelu. Jung je
podsetio na grčki pojam ''kairos'' koji označava pravi trenutak za ''metamorfozu
bogova'' (metamorphosis of the gods), kao i fundamentalnih principa i simbola.
Jung: ''The Undiscovered Self'' in Civilization in Transition, CW, 10, p.
585
Upotreba Isusa kao ''amajlije protiv arhetipskih sila'' (amulet against the
archetypal powers).
Razvlačenje granica propagandnog polja, uz istovremeno korišćenje
postojeće simboličke, narativne, odnosno mitske strukture.
Unošenje Isusa kao novog elementa bilo je utemeljeno na tadašnjoj
tradiciji mesija, proroka, i mitskih storija o herojima božanskih osobina koji
vaskrsavaju.
U eri prosvećenosti postalo je jasno da se radi o projekcijama, ali
mehanizam, psihička funkcija koja ih je omogućavala, ostala je i dalje prisutna
u nesvesnom. Ovi arhaični kolektivni sadržaji iz zone nesvesnog, snažno deluju
na svest pojedinca. Jung je konstatovao da je upravo delovanje destruktivnih
snaga kolektivne psihe, jedan od razloga što se period prosvećenosti završio
grozotama Francuske revolucije. Iako je Jung formulisao ovaj stav 1916, on bi
se mogao primeniti, kako na nacističku Nemačku, tako i na pojedine konfliktne
situacije u kojima su ispoljavani destrukcija i nasilje sve do današnjih dana.262
Jung je afirmisao pojam ''arhetip'' (archetype), kao reakciju na osnovu

dubokih sećanja čitavog ljudskog roda, nataloženog u dubinama kolektivnog
nesvesnog, kao filogenetski engram prošlosti. Arhetip predstavlja otiske
opšteljudskog iskustva sticanog hiljadama godina, duhovno nasleđe ljudskog
razvoja. Jung je arhetipove posmatrao kao nevidljive korene svesti.
Najudaljeniji mitski motivi i simboli, ''prvobitne slike'' ili ''arhetipovi'' – kako ih
je nazvao Jung, predstavljaju temelj nesvesne psihe. On je arhetipove tretirao
262
Jung, Karl Gustav: ''O psihologiji nesvesnog'', Matica srpska, Novi Sad, 1984 (C.
G. Jung: ''Gesammelte Werke'', Walter-Verlag AG, Olten, 1971) p. 100-101
kao tipične oblike shvatanja, ravnomerno i pravilno ponavljane, nezavisno od

toga da li je upoznat njihov mitološki karakter. 263
''Arhetip je u suštini nesvestan sadržaj koji se menja time što postaje
svestan i opažen, i preuzima svoja obeležja iz individualne svesti u kome se
dešavaju njegove pojave.''
(The archetype is essentially an unconscious content that is altered by
becoming conscious and by being perceived, and it takes its colour from the
individual consciousness in which it happens to appear.) 264
Jung sam priznaje da je ideju o arhetipovima pozajmio od Augustina. Još
u sholastici je bio prisutan stav o arhetipovima, kao prirodnim slikama urezanim
u čovekov duh. O njima su, između ostalih, raspravljali Dekart, Kant i
Šopenhauer.265 Ono što je novina u Jungovom razmatranju je njihovo
povezivanje sa psihodinamikom nesvesnog.
''Dok se lično nesvesno u najvećem delu sastoji od kompleksa, sadržaj
kolektivnog nesvesnog sačinjen je uglavnom od arhetipova.''
(Whereas the personal unconscious consists for the most part of
complexes, the content of the collective unconscious is made up essentially of
archetypes.) 266
Oni se pojavljuju u svesti u snovima, fantazijama, vizijama, umetničkom
stvaralaštvu i posebnim psihičkim situacijama (halucinacije i duševne bolesti).
Predstavljaju nevidljive okvire celokupnog ljudskog iskustva, a ispoljavaju se u
vidu simboličnih slika nabijenih emocijama. Jung upozorava na razliku između
arhetipova i arhetipskih slika Sam po sebi arhetip je nevidljiv, nesaznatljiv i
nepromenljiv, ali su njegove manifestacije i predstave u vidu arhetipskih slika
raznovrsne, vidljive i promenljive.
Kolektivno nesvesno je prisutno, nezavisno od ličnog iskustva, i
predstavlja za čovečanstvo tipične genetski nasleđene, univerzalne obrasce
opažanja, mišljenja, osećanja i ponašanja – arhetipove (archetypes). Celovitost
povezanosti arhetipova sa instinktima, Jung je tretirao kao kolektivno nesvesno
(collective unconscious).
Mitološke slike i prikazi kao osnov propagande o Isusu. 267
263
Karl Gustav Jung: ''Dinamika nesvesnog'', IRO Matice srpske, Novi Sad, 1984 (C.
G. Jung: ''Gesammelte Werke'', Walter-Verlag AG, Olten, 1971) p. 224
264
Jung, Carl Gustav: ''The archetypes and the collective unconscious'', Princeton
University Press, 1969, p. 5
265
Prema: Karl Gustav Jung: ''Dinamika nesvesnog'', IRO Matice srpske, Novi Sad,
1984 (C. G. Jung: ''Gesammelte Werke'', Walter-Verlag AG, Olten, 1971) p. 222-3
266
Jung, Carl Gustav: ''The archetypes and the collective unconscious'', Princeton
267
Edinger, Edward F.: ''The Christian Archetype A Jung'', Inner City Books, 1987
Rano hrišćanstvo i verska tolerancija
Kako je došlo do toga da hrišćanstvo posegne za propagandnom

instrumentalizacijom straha i ozvaničenjem institucije/aparata za legalnim
intervencijama u njegovoj zoni? Kako je društvena kriza u ranom Srednjem
veku proizvela ukrštanje realnog i nadrealnog sveta, sa fatalnim posledicama po
jedan deo stanovništva? Odgovori na ova pitanja sadržani su, pre svega, u
ukupnim društvenim, kulturnim, političkim i verskim okolnostima tadašnjeg
kriznog ambijenta. U njima se mogu spoznati elementi evropske krize, sa
tendencijom globalizacije, upravo u meri u kojoj je hrišćanstvo nastojalo da
postane ne samo univerzalna, već i globalna religija. Za bolje razumevanje
osnovnih propagandnih alata straha koje je koristila hrišćanska crkva, potrebno
je rasvetliti osnovne postulate hrišćanske religije, istorijske karakteristike njene
netolerancije, korene fanatizma i prirodu njene organizacije.
Uvreženo je mišljenje da je od svih velikih religija, rano hrišćanstvo u
svojim porukama izražavalo najveći stepen tolerancije. Isus je u Novom zavetu
prikazan kao propovednik spasenja, uzajamne ljubavi i nenasilja. Njegovo
učenje bilo je okrenuto svakodnevnom životu u Galileji, poljoprivrednim
radovima, setvi, održavanju domaćinstva, vaspitavanju dece, brizi o strancima
itd. Izgleda paradoksalno da su autoriteti i institucije religije sa takvim
porukama, u praksi iskazivali ekstremnu netoleranciju i spremnost da
podstaknu, i opravdavaju teške i masovne zločine. Još veći paradoks, religije
koja pretenduje na širenje pozitivne pouke i uveravanje sledbenika u spasenje,
sadržan je u sistematskom i kontinuiranom posezanju za aparatom straha,
građenom na širokoj skali od imaginarnih, natprirodnih entiteta, pa sve od
straha od smrti i raznih načina telesnog ugrožavanja.
Promoteri hrišćanstva, koristili su, i koriste i danas, veličanje moralne
dimenzije ove religije, i njenu civilizacijsku ulogu u transformaciji društva, kao
argumentaciju o ispunjavanju ''svete misije'' i ostvarivanju uzvišenih ciljeva,
kojima se mogu opravdavati sva sredstva. Istorija je puna takvih primera. Od
Konstantina i njegovih naslednika, episkopa i papa koji su podsticali nasilje,
krstaša, kolonizatora i misionara, inkvizitora... Tako su, u istoriji hrišćanstva,
ruku pod ruku, zajedno nastupali: proklamovano milosrđe i ekstremna
netolerancija.
Kako je došlo do situacije da jedna progonjena političko-verska grupa

izraste u dominantnu ideološko-versku strukturu planetarnih razmera? Kako se
na društvenom planu odvijala univerzalizacija društvenih obreda, normi i
zakona, pod uticajem hrišćanske teologije i tretiranja natprirodnih entiteta? I

konačno, kako je propovedanje milosrđa moglo da bude u tolikoj meri
zaogrnuto manipulativnim poigravanjem sa emocijom straha na individualnom i
kolektivnom planu?
U prvim vekovima nove ere, rani hrišćani kao deo jevrejskog korpusa,
bili su progonjeni, od strane drugih jevreja, zatim paganskih vernika, kao i
struktura vlasti u Rimskom carstvu. U Drugoj poslanici Korićanima apostol
Pavle navodi: ''24. Od Judejaca sam pet puta dobio četrdeset udaraca manje
jedan. 25. Tri put sam bio išiban, jednom kamenovan...'' 268
Bart Erman smatra da ukupan kontekst ranog hrišćanstva ukazuje na to,
da u početku progon hrišćana u Rimskom carstvu nije bio zvaničan i dirigovan
sa centralnog nivoa vlasti, nego se radilo o lokalnim ispadima i nasilju gomile.
U prva dva veka hrišćanstvo nije bilo ilegalno, već je pagansko i jevrejsko
protivljenje hrišćanima, u nekim sredinama poprimalo incidentni karakter.
Obožavanje Isusa kao boga, bilo je u Rimskom carstvu legitimno, baš kao i
obožavanje paganskih bogova ili jevrejskog. Predstave o tome kako se hrišćani
sakrivaju po rimskim katakombama, nisu ništa drugo nego hrišćanska
propaganda, orijentisana na veličanje stradanja zbog vere i mučeništva.
Iako Erman osporava sistemske i organizovane progone, on priznaje da
su se progoni ipak dešavali. Radilo se, pre svega, o društvenom, kulturnom i
verskom konfliktu pagana, koji su smatrali da je uticaj bogova prisutan u
svakodnevnom životu, i hrišćana čiji bog je trebao da obezbedi srećan zagrobni
život. Pagani su gledali na hrišćanske rituale i ceremonije kao na podrivanje
pozitivne uloge njihovih bogova u obezbeđenju žetve, kiše, zdravlja, mira,
pobede u ratu itd. Verovali su da njihovi brojni bogovi štite državu, ljude,
društvo i poredak. Hrišćani su, opet, odbijali da poštuju rimske bogove, smatrali
su ih demonima, a njihovi verski obredi nisu imali ništa zajedničko sa
paganskim ceremonijama. Hrišćanska crkva je svojim učenjem i obredima, kao
i organizacijom društvenog života, praktično potencirala/provocirala stalni
verski sukob sa paganskim Rimskim carstvom, narušavajući tadašnju društvenu
konvenciju.
Ovaj odnos pagana i hrišćana je, pre svega, potrebno razmatrati u
kontekstu društvenog poretka i uloge religije u rimskom društvu. Pre svega,
religijski identitet rimskog građanina podrazumevao je obožavanje rimskih
bogova. Bez obzira na to da li se radilo periodu Republike ili Carstva, u osnovi
kohezije rimske države, okrenute imperijalizmu i osvajanjima, nalazilo se
obožavanje rimskih božanstava, sa istim ili sličnim imenima. Očigledno je da
svet natprirodnog bio sistemski izgrađen na simboličkom nivou, da je
268
poslanica Korinćanima, 11; 24, 25, p. 786
predstavljao suštinski vezivni element rimskog društva, i bio sastavni deo

državnog poretka.
Takva koncepcija verskog života bila je duboko struktuirana u političkom
životu Rimljana. Oni su bili svesni tog značaja uloge njihove religije u
društvenom i političkom životu. Uostalom, Ciceron je bio ponosan na to.
Rimski Senat predstavljao je najviši državni autoritet, kao na svetovnom, tako i
na verskom planu. Njegovi članovi poštovali su, tražili i uvažavali savete
sveštenika. Uz neku vrstu generalnog nadzora Senata, država je sprovodila
složen i obiman program rituala, ceremonija i igara. Oni su imali svoje godišnje
cikluse, posvećene obeležavanju posebnih događaja u javnom životu, kao i
sistem konsultacije božanstava o karakteru aktivnosti koje treba preduzimati.
Praktično, sve važne društve aktivnosti, od civilnih do vojnih, bile su snažno
prožete sistemom natprirodnog, raznim božanstvima sa ulogom ljudskih
agenata. Pri tome su sveštenici bili odgovorni za procedure prilikom rituala i
eventualna dodatna tumačenja o ishodu pojedinih ceremonija. 269
Tumačenje Isusovog raspeća i uskrsnuća, uz propagiranje neposredne
vladavine boga i konstituisanje sopstvene ritualne prakse, predstavljalo je
narušavanje rimske društvene konvencije. Isusova upotreba pojma ''božanskog
carevanja'', u najmanju ruku, podrazumevala je implicitnu pretnju za tadašnji
politički i društveni poredak Rimske imperije. Uostalom Isus nije pogubljen kao
verski lider, već kao ''jevrejski kralj'', što je i bilo o glavno Pilatovo pitanje.
Kasnija propovedanja o Isusovom "čišćenju" hrama u Jerusalimu i
njegovom napadu na sveštenstvo, tvrdnjom da su od hrama napravili
''razbojničku jazbinu'' (Marko 11:17), samo potvrđuje stav da se radilo o
negiranju autoriteta rimskog poretka, u kome su sveštenici Hrama imali svoju
kolaboracionističku ulogu. Razumljivo zašto je Rim na takve postupke gledao
kao na pobunu, pri čemu se nije radilo o pitanju verske tolerancije. Isus je bio
shvaćen kao ozbiljna pretnja, što je prošireno i na njegove kasnije agitatore. A
Rim je na pretnje uzvraćao nasiljem.270
Zatvoreni u svoje socijalno-verske grupe, izvan dominantne paganske
konvencije, hrišćani su lako mogli da budu okrivljeni za razne nesreće i
negativne prirodne i društvene tokove. Uz to, pagani su se često rugali
hrišćanima da obožavaju razapetog kriminalca, siromašnog porekla i niskog
društvenog statusa. Ove tvrdnje pratila je prava negativna propagandna
kampanja o incestuoznoj, kanibalističkoj sekti, okarakterisanoj u dominantnom
269
North, John: ''Rome'' in Johnston, Sarah Iles (general editor): ''Ancient Religions'',
The Belknap Press of Harvard University Press, p. 229
270
paganskom mnjenju kao opasna društvena grupa.271 Radilo se o standardnom

konceptu demonizacije društvene grupe koja se razlikuje od dominantne
društvene konvencije, potencijalnog društvenog konkurenta, u cilju njegovog
podrivanja i legitimisanja radikalnih i agresivnih mera prema njemu.
Povremena lokalna nasilja, nad hrišćanima, krenula su da prerastaju u
organizovane progone, onda kada je hrišćanska crkva, od prvobitnih malih
grupa, počela da se razvija u crkvu sa univerzalnim aspiracijama,
prepoznatljivim vođama i rastućim uticajem u društvu. Time je postajala
društvena snaga čiji je sistem vrednosti, u ideološkom i verskom poretku
carstva, sve više bio tretiran kao remetilački faktor. Negatorski stav hrišćana
prema autoritetima i državi, predstavljao je opasnu pojavu u Rimskom carstvu.
Prvi veliki progon hrišćana organizovao je Neron, optužujući ih za izazivanje
velikog požara u Rimu, 64. godine.272 Prema rimskom piscu i visokom
državnom činovniku Svetoniju,273 Neron je zahtevao kažnjavanje hrišćana kao
''vrste ljudi posvećene novom i štetnom sujeverju.'' (a sort of people who held a
new and impious superstition).274
Drugi rimski istoričar, Tacit, opisao je ova surova ubistva hrišćana,
tumačeći Neronovu kampanju kao potrebu da se pronađe žrtveni jarac i da se on
kazni. 275 Nepopularna i zatvorena društvena grupa, bila je sasvim pogodna za
to.
Sličan scenario odvijao se i vek kasnije, u periodu vladavina Marka
Aurelija, koji je na hrišćane gledao kao na morbidne egzibicioniste, nelojalne
Rimu.276 U cilju smanjenja troškova javnih zabava, gladijatorske veštine su
zamenjivane mučenjem i pogubljenjem hrišćana, kao ljudi izvan zakona,
dokazanih i osuđenih kriminalaca.
Treba pomenuti da postoji debata među istoričarima oko toga, od kada
Rimska vlast počinje da gleda na hrišćane kao na posebnu versku grupaciju, a
ne kao na sektu unutar judaizma. Istoričar Ben Sason smatra da je još u periodu
vladavine Kaligule, došlo do prvog ozbiljnijeg incidentnog odnosa između
Rima i jevreja.277 Da tada je izmeđa jevreja i Rima vladalo uzajamno
razumevanje, a rimska uprava je uvažavala autonomiju jevrejskih institucija.
271
and Why'', HarperCollins, San Francisco, First Edition, 2005, p. 198-200
272
eng. Nero; lat. Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus, rođ. 37, vladao 54-68
273
Gaj Svetonije Trankvil; eng. Gai Suetoni Tranquilli; lat. Gaius Suetonius
Tranquillus, (oko 70-140)
274
Suetonius Tranquillus: ''The Lives of the Twelve Caesars'', The Translation of
Alexander Thomson, M.D., The Project Gutenberg EBook, 2004, p. 153
275
eng. Tacitus; lat. Publius, or Gaius, Cornelius Tacitus, 56-117
276
eng. Marcus Aurelius; lat. Marcus Aurelius Antoninus Augustus, rođ. 121, vladao
161-180
277
eng.Caligula; lat.Gaius Julius Caesar Augustus Germanicus, rođ. 12, vladao 37-41
Kaligula je zaoštrio odnose sa jevrejima i naredio je da se njegov zlatni kip

postavi u Hramu u Jerusalimu. Samo je Kaligulina smrt sprečila eskalaciju
jevrejskog revolta u pravi sukob.278 O uzavreloj situaciji na Istoku, u to vreme,
pisao je i Tacit u ''Analima''.279
Već pomenuto okrivljavanja hrišćana za požar u Rimu, kao i spisi Tacita i
Svetonija, ukazuju da su hrišćani već u Neronovo vreme, sa stanovišta rimske
vlasti, bili jasno diferencirani od jevreja. Sukobi Rima sa jevrejima, koji su
kasnije usledili, još jasnije su podvukli tu razliku.
Posle Prvog jevrejsko-rimskog rata (66-70), koji se završio padom
Masade, jevrejima je bilo zvanično dozvoljeno da praktikuju svoju veru, sve
dok plaćaju tzv ''jevrejski porez'' (lat. fiscus Judaicus).280 Imperator Vespazijan
je posle rušenja Drugog hrama u Jerusalimu 70. godine, uveo ovaj porez za sve
jevreje širom Rimskog carstva, bez obzira na starost i pol, uključujući čak i
jevreje robove. 281 Prihod je bio namenjen obnovi Jupiterovog hrama u Rimu.
Jevrejski porez je ublažio i reformisao car Nerva 96. godine, stavom da
su: ''zlonamerne optužbe u vezi sa jevrejskim porezom uklonjene.'' (eng. the
malicious accusations with regard to the Jewish tax has been removed; lat. Fisci
Iudaici Calumnia Sublata).282 Od tada su jevreji koji slede običaje predaka
plaćali ovaj reformisani porez. Prema Pliniju Mlađem,283 ukoliko hrišćani nisu
plaćali ovaj porez, bio je jasno da nisu jevreji.284 Tako je od 96. godine, putem
poreskog tretmana, zvanični Rim podvukao jasnu granicu između jevreja i
hrišćana. Za Rimljane, jevreji su bili, poseban narod, sa autentičnom religijom.
Predstavljali su one koji obožavaju božansku prirodu porušenog Hrama u
Jerusalimu, odbijajući obožavanje rimskih bogova. Hrišćani su, opet, bili
konvertiti iz raznih religija i naroda, oni koji obožavaju Isusa, ali nisu bili
odgovorni za jevrejske sukobe sa Rimom. Država zvanično nije ni priznavala,
niti sistematski progonila hrišćane.
Iako hrišćanstvo nije bilo formalno zabranjeno, ostala su zabeležena
stradanja hrišćana u periodima vladavine Domicijana (81-96), Trajana (98-117),
278
Ben-Sasson, Haim Hillei: ''A History of the Jewish People'', Harvard University
Press, 1976, p. 254-256
279
XII; 54, p. 221-222.
280
135'', Wm. B. Eerdmans Publishing, (Originally published: Tubingen: J.C.B. Mohr, 1922) p.
31
281
eng. Vespasian; lat. Titus Flavius Caesar Vespasianus Augustus, rođ. 23, vladao
69-79
282
eng. Nerva; lat. Marcus Cocceius Nerva Caesar Augustus, rođ 30, vladao 96-98
283
eng. Pliny the Younger; lat. Gaius Plinius Caecilius Secundus (62-114)
284
135'', Wm. B. Eerdmans Publishing, (Originally published: Tubingen: J.C.B. Mohr, 1922),
p. 33-34
Marka Aurelija (161-180), Septimija Severa (193-211), Aleksandra Severa

(222-235).
Mučeništvo
U tom ranom periodu razvijen je koncept hrišćanskih mučenika (grčki:

martys - svedok), koji se odnosio na one koji su stradali zbog odanosti
hrišćanskoj veri.285 Najčešće se radilo o kamenovanju, razapinjanju, spaljivanju
na lomači ili nekoj drugoj metodi mučenja ili pogubljenja.
U početku se izraz ''martyr'' (svedok ili mučenik) koristio za apostole, da
bi tokom kasnijih progona, izraz obuhvatio sve one koji su stradali zbog
tvrdokorne odanosti hrišćanstvu. Rimski zvaničnici su najčešće pružali
mogućnost hrišćanima da spasu život, izražavanjem lojalnosti caru i rimskim
bogovima, ali su mnogi to odbili učvršćujući kult mučeništva. Tako je koncept
mučeništva povezan isključivo sa onim hrišćanima koji su bili pogubljeni, ne
odričući se svoje vere pod najtežom torturom, sve do smrti. Taj rani hrišćanski
period, pre Konstantina,286 naziva se "klasičnim" dobom mučeništva. Rani
hrišćanski teolozi i episkopi, veličali su i propagirali mučeništvo kao primer
postojanosti vernika koji su spremni da slede Isusove muke.
Evsevije pominje mučeništvo apostola Jakova, ''Gospodarevog brata i
prvog Jerusalimskog episkopa'' (James the brother of the Lord or James first
Bishop of Jerusalem),287 potom Pavla i Petra za vreme Nerona,288 Jerusalimskog
episkopa Simeona za vreme vladavine Trajana (98-107).289 U Trajanovo doba je
i antiohijski episkop Ignatije (rođ. oko 35) bio sproveden u Rim i, prema
Evseviju, 107. godine bio je osuđen da ga rastrgnu divlje zveri. Evsevije je XII
poglavlje, VII knjige ''Crkvene istorije'', posvetio mučenicima Cezareje,290 dok
je naziv njegove IX knjige - ''Knjiga mučenika'' (Book of martyrs). U njoj je
sačinio pregled mučenika, pogubljenih u vreme vladavine Dioklecijana. Naveo
285
grčka reč martys (srp. svedok) u hrišćanstvu označava osobu koja je izdržala
mučenja do smrti bez odricanja vere
286
eng. Constantine the Great or Constantine I; lat. Flavius Valerius Aurelius
Constantinus Augustus rođ. 272, vladao 306-337
287
288
289
crkve), Rev. R. Davis & Brother, Philadelphia, 1833, Book III, Ch. 32, p. 117
290
crkve), Rev. R. Davis & Brother, Philadelphia, 1833, Book VII, Ch. 12, p. 280
je imena više desetina poznatih mučenika, počevši od Prokopija, pa sve do

Silvanusa i Jovana koji su pogubljeni na teritoriji pod kontrolom Maksimina
Daje,291 i to u periodu posle donošenja Galerijevog Edikta o toleranciji 311.292
Bio je to nastavak prakse koju su rimski carevi sistematski počeli da
primenjuju polovinom III veka. I pre trećeg veka bilo je progona u okviru
carskih mera, ali su oni sprovođeni na nivou procene guvernera provincija. U
osnovi, nije se radilo o progonima hrišćana od strane centralne vlasti, već je
nadležnost suzbijanja hrišćanstva prepuštena lokalnim autoritetima. U tim
lokalnim progonima, oni koji su bili optuženi kao hrišćani, imali su izbor, da
dokažu svoju ispravnost prihvatanjem rimskih božanstava i obreda, ili da budu
pogubljeni. To je dovelo do niza represivnih mera protiv hrišćana na Istoku,
posebno u Aleksandriji i Tebi, u Egiptu, o kojima je pisao i Evsevije.293
Propagandni smisao mučeništva i njegov istorijski eho...
Pragmatičan pristup
Činjenica je da o odnosu rimskih imperatora prema hrišćanima, postoje

različite istorijske tvrdnje. Na primer, Evsevije opisuje imperatora Septimija
Severa294 kao progonitelja hrišćana, dok hrišćanski apologeta Tertulijan piše da
je Septimije bio naklonjen hrišćanima, da je zaposlio hrišćanina kao svog ličnog
lekara i da je lično intervenisao da spasi svoje poznanike, hrišćane visokog
porekla, od nasrnule rulje. Možda je Evsevije polazio od toga da je Septimije
Sever 202. godine objavio edikt o sprečavanju konverzije pagana u hrišćanstvo
ili judaizam.
Za razliku od imperatora koji su negativno gledali na hrišćane, smatrajući
da narušavaju temeljna načela saglasnosti o funkcionisanju rimskog društvenog
sistema, bilo je i nastojanja da se sa hrišćanima napravi kompromis. Jedan od
takvih imperatora bio je Aleksander Sever.295 On je iskazao značajan stepen
verske tolerancije. U svojoj privatnoj kapeli držao je statue Apolona, Isusa,
291
eng. Maximinus II; lat. Gaius Galerius Valerius Maximinus Daia Augustus, rođ.
270, vladao 308-313
292
crkve), Rev. R. Davis & Brother, Philadelphia, 1833, Book IX, Ch. 1-13, p. 349-379
293
crkve), Rev. R. Davis & Brother, Philadelphia, 1833, Book VI, Ch. 1, p. 217
294
eng. Septimius Severus; lat. Lucius Septimius Severus Augustus, rođ. 145, vladao
193-211
295
eng. Severus Alexander; lat. Marcus Aurelius Severus Alexander Augustus, rođ.
208, vladao 222-235
Orfeja, Aleksandra i Avrama, očekujući da i njegovi podanici budu verski

tolerantni. Odobrio je izgradnju sinagoge u Rimu, i još joj je poklonio svitak
Tore poznat kao ''Severusov svitak'' (Severus Scroll). Navodno je hteo da
izgradi i hram Isusu, ali su ga sprečili paganski sveštenici.
Tretirajući hrišćanstvo kao opasnu zarazu koja se proširila carstvom,

imperatori su posle Aleksandra Severa, tokom III veka počeli da nalažu
represivne mere za njegovo subijanje. Prvi carski edikt protiv hrišćana, izdao je
Decije Trajan, 250. godine, zahtevajući da hrišćanski episkopi prinose žrtve
njemu lično, što je sa stanovišta njihove crkve bilo neprihvatljivo.296 Valerijan
je 258. godine doneo edikt o progonu hrišćana, prema kome crkveni autoriteti,
kao i rimski senatori koji su bili hrišćani, treba smesta da se pogube, a ostali
hrišćani da se pošalju na prisilan rad.297
Na razvoj hrišćanstva i širenje hrišćanskih zajednica, carske vlasti su
odgovarale represijom, posebno prema vođama hrišćanskog pokreta. Episkopi i
sveštenstvo su bili primoravani da prinose žrtve starim božanstvima i da se
odreknu propagiranja hrišćanstva. Tako je Kiprijan Kartaginski pogubljen 258,
kao ''barjaktar hrišćanske frakcije''.298 Radilo se uglednom episkopu čija su
pisma i poruke oblikovala život brojnih hrišćana. Hrišćanske zajednice, koje su
predvodili takvi poznati episkopi, predstavljale su svojevrsne ''države u državi''.
Organizacija društvenog života u tim zajednicama, narušavala je načela
tradicionalnog rimskog poretka i podrivala autoritet vlasti.
U osnovi narastajućeg konflikta, nalazile su se pretenzije hrišćanske
crkve da preko prepoznatljivih crkvenih vođa formuliše svoj sistem vrednosti i
u skladu s njim, društveni poredak unutar hrišćanskih zajednica. To se nije
nikako uklapalo u kontekst društvenog poretka Rima. Sa stanovišta
tradicionalnog rimskog ustrojstva u periodu carstva, imperatori su smatrani
izvorom sveukupnog poretka i vrhovnim društvenim autoritetima. Zagovaranje
hrišćanskog poretka na osnovu ''božanskog zakona'', izgledalo je kao
neprihvatljivo svetogrđe i narušavanje carskog autoriteta. Kada su Maksimin,
Decije Trajan i Valerijan pokrenuli ciklus progona hrišćana, vodili su računa i o
tome da je hrišćanski uticaj u vojsci postajao sve veći. To je predstavljalo
296
eng. Traianus Decius; lat. Gaius Messius Quintus Traianus Decius; rođ. 201,
vladao 249-251
297
eng. Valerian; Valerijan lat. Publius Licinius Valerianus, rođ oko 195, vladao
253-260
298
Brown, Peter: ''The Rise of Western Christendom: Triumph and Diversity, A.D.
200-1000'', 2nd Edition (The Making of Europe), Blackwell Publishing Ltd., 2003, p. 87
rizičnu tendenciju u periodu ''vojnih imperatora'', koji su svoj carski položaj

temeljili upravo na odanosti vojske.299
Kako je Rimska država sve više slabila, tako se otvarao prostor za jačanje
crkve. Crkva je sve više pretila, da kao moćna ustanova preko koncepta ''božje
države'' (lat. Civitas dei; eng. City of God), konkuriše ovozemaljskom poretku.
Pripadništvo državi, pod udarima kriznih tokova, donosilo je bol i patnju, dok je
crkva nudila svojim vernicima moralnu i materijalnu pomoć.
U svetu natprirodnog stare Grčke i Rima, brojni bogovi su unosili
dodatnu konfuziju u svakodnevni život, dok je podzemni svet senki delovao
zastrašujuće i sa krajnje neizvesnim ishodom. Pored prirodnog straha od smrti,
paganski svet natprirodnog je dodatno podsticao strah izazovima podzemnog
sveta Disa i Hada. Odlazak na onaj svet, na matrici natprirodnog, prepun
zastrašujućih stvorenja i opasnosti, bio je tretiran kao neizvesna i užasavajuća
misterija. Hrišćanski apologisti su propagirali paganske bogove podzemnog
sveta kao demone i đavola, dodatno pojačavajući taj strah. Sa druge strane,
hrišćanski bog je obećavao spasenje i sreću u nekom drugom životu. U
konkurenciji onozemaljskih svetova, hrišćanski raj je delovao kao daleko bolji
izbor od Hada i Disa (Dispater).
U ''kockarskom žargonu'', stvar bi se mogla predstaviti na sledeći način.
U paganskom sistemu verovanja, smrt je siguran gubitak odlaskom u besmisleni
i zastrašujući svet senki. U hrišćanskom, smrt može da bude još veći gubitak,
ukoliko se radi o čistilištu i paklu, ali može da bude i dobitak u slučaju raja. S
tim što je hrišćanska propaganda nudila rah velikoj većini, dok je pakao bio
planiran za mali broj okorelih grešnika. Jedini uslov za taj drugi put je
odbacivanje paganskih bogova i verovanje u Isusa i uskrsnuće. Jednostavna, ali
efektna kombinacija, pogotovo za svet u kome je bilo dobro odnegovano
praznoverje.
Ta koncepcija imala je značaj samo za uspeh verske propagande među
paganskim stanovništvom. Rimska vlast je polazila od koncepta saglasnosti u
funkcionisanju Rimske države, pri čemu je religija mogla da bude tretirana: ili
kao kohezioni, ili kao remetilački faktor. Pri tome su imperatori procenjivali
kakav koktel religijskih elemenata može da obezbedi najfunkcionalniji i
najstabilniji politički poredak. Tako je, na primer, Aurelijan eksperimentisao sa
kultom ''Nepobedivog sunca'', verovatno zbog njegove popularnosti među
vojnicima. 300
Gudvinova navodi:
299
Rostovcev, Mihail: ''Istorija starog veka'', Familet, Beograd, 2004, (M.
Rostovtzeff ''Greece'', Oxford, University Press, Inc, 1963, ''Rome'', 1960), p. 476
300
Aurelian (lat. Lucius Domitius Aurelianus Augustus; 214/215, vladao 270-275
''U kasnom III veku, Aurelijan je oživeo stari kult zaštitnika Rima Sol
Indiges kao ''Deus Sol Invictus'': vrhovni bog koji je takođe sintetizovao
Heliosa, Apola, Mitru i sve Sirijske baale. Stara religija Janusa, Kvirinija, itd, i
tradicionalni sveštenici Rima, već ozbiljno uzdrmani uspehom orijentalnih
kultova, nijsu upeli da se odupru i očuvaju pred promocijom Aurelijanove
solarne manifestacije vere. Tako se u poslednjoj borbi drevnih vera, za opstanak
politeizma nije borio Mars, već odomaćeno Nepobedivo sunce na čelu sa
Likinijem, protiv Konstantinove crkvene vojske.''
(In the late third century AD Aurelian revived the old cult of Sol Indiges
as 'Deus Sol Invictus': a supreme god who also synthesized Helios, Apollo,
Mithras and all the Syrian Baals. The old religion of Janus, Quirinus, etc.,
already much shaken by the success of the Oriental cults, never survived the
promotion of Aurelian's solar hierophants above the traditional priests of Rome,
and the last battle of the ancient faiths was fought not by Mars but by the hosts
of the Unconquered Sun under Licinus, against the Church Militant under
Constantine.) 301
Ove ocene se mogu prihvatiti kao tačne uz jednu primedbu. Prema
istorijskim, a ne hrišćanskim propagandnim izvorima, Konstantinova vojska
nije bila crkvena, već isto tako prožeta kultom Nepobedivog sunca.
Državni obračun sa hrišćanima, poznat kao ''Veliki progon'', kulminirao
je u vreme Dioklecijana.302 Evsevije ga je temeljno opisao u već pomenutoj
''Knjizi mučenika''. Dioklecijan je, zajedno sa preostala tri tetrarha, 303. godine
doneo niz edikata protiv hrišćana, zahtevajući od njih da se pokore državi i
praktikuju tradicionalne rimske obrede. Represivne mere su posebno obuhvatale
sveštenstvo, konfiskaciju crkvene imovine i spaljivanje hrišćanske literature. U
nekim delovima carstva, u Siriji, Egiptu i Maloj Aziji, progon je trajao čitavih
11 godina.
Dioklecijanov pokušaj, da identitet svih društvenih snaga stopi sa
identitetom države, završava se velikim društvenim, državnim i verskim
preokretom. Crkva je pretrpela ogromne gubitke, ali je na kraju država izgubila
bitku.
Hrišćanstvo je najpre, 313. godine legalizovano, 325 dogmatizovano i na

kraju, etatizovano 380. Tako je, tokom tri veka, jedan malobrojni jevrejski
versko-politički pokret, oličen najpre u prvobitnoj nazarenskoj zajednici, potom
301
302
eng. Diocletian; lat. Gaius Aurelius Valerius Diocletianus Augustus, rođ 244,
vladao 284-305
u hrišćanskoj crkvi, prešao put od pobunjeničke grupe, do vodeće ideološko-

verske državne strukture Rimskog carstva.
Na tom putu hrišćani su bili izloženi represiji, koja je samo doprinela
učvršćivanju njihove religijske matrice i organizacije. Istovremeno, iako su
propovedali milosrđe, u samom konceptu hrišćanstva, bar onom koji je izložen
u Bibliji, nalaze se primeri netolerancije, pretnje i poziva na obračun sa raznim
protivnicima.
Primeri...
Konačno, kada je je hrišćanstvo postalo državna religija, preuzelo je na
sebe odgovornost za ideološku konstrukciju poretka i strukture vlasti. To znači,
da je pored odbrane vere, moralo da zauzme određenu ideološku poziciju i
prema svemu onome što bi moglo da predstavlja remetilački faktor za državu.
Tako je došlo do situacije da je hrišćanstvo u simbiozi sa državom, postalo
odgovorno za postupanje države, ali da je koristilo državne istrumente za
odbranu i promociju svoje vere. A država je, pored saglasnosti, zasnovana na
aparatu represije. Taj aparat hrišćanstvo je, pored svih proklamacija o milosrđu i
toleranciji koristilo skoro dva milenijuma.
Koreni verskih konflikata u hrišćanstvu
Izraz nazareni ili nazarenska partija u Jerusalimu, kao preteča hrišćanstva

u periodu života istorijskog Isusa, obuhvatao je jevrejsku grupaciju koja se
zalagala za konsolidaciju tradicionalnog jevrejskog učenja i određene političke
promene. One su se u prvom redu odnosile na karakter rimske uprave i
organizaciju jevrejske vlasti. Prema studijama Roberta Ejzenmana, sa
Kalifornijskog univerziteta, izrazi: nazareni, sadukeji, fariseji, eseni, cadokiti
(sinovi cadoka), zeloti, kao i nazivi raznih frakcija, ustvari predstavljaju
sinonime za jednu te istu grupu kumranske zajednice. U osnovi, svi ovi izrazi se
odnose na ''ranu crkvu'' ili Jerusalimsku crkvu'', i to više u smislu političkog
pokreta koji se opirao rimskoj vlasti, nego na religijsko usmerenje.303
Iako Ejzenmanov pristup pojašnjava konfuziju kada je u pitanju
klasifikovanje jevrejskih frakcija, on se ipak ne bi mogao smatrati kao potpuno
pouzdan. Najpre, jevrejski izvori, kao što je Flavije Josif i rani hrišćanski autori,
kao Evsevije, Jeronim ili Epifanije, navode jasne razlike između ovih grupacija.
Takođe činjenice upućuju da je, upravo na odnosu prema rimskoj okupaciji,
303
Eisenman, Robert: ''Dead Sea Scrolls & The First Christians'', Castle Books,
USA, 2006, (First published 1996), takođe i Eisenman, Robert H.: ''Maccabees, Zadokites,
Christians and Qumran: a new hypothesis of Qumran origins'', Leiden, E.J. Brill, 1983
došlo do polarizacije među jevrejskim frakcijama. Jer u vreme istorijskog Isusa,

na političkoj sceni, Herodovi sadukeji i fariseji, zalagali su se za kolaboraciju sa
rimskom vlašću.
Prevratnički karakter nazarena, sa zahtevima za uspostavljanjem
tradicionalne jevrejske monarhije, zajedno sa njenim pravedno-patriotskim
sveštenstvom, predstavljao je izazov ne samo za Rim, već i za jevrejsku
kolaboracionističku vlast, na čelu sa Herodovom dinastijom.304
Pored buntovništva, drugi problem sa stanovišta Rima, bio je
monoteizam. Paganski intelektualci/autoriteti i javno mnjenje Rima, smatrali su
rane hrišćane ateistima koji mogu da izazovu gnev bogova i ugroze društvo.
U takvim okolnostima, angažovanje Pavla u progonjenom nazarenskom
pokretu, dovodi do odvajanja njegovog učenja od judaizma, ali i izvorne
nazarenske orijentacije, i kristalisanja nove religije - hrišćanstva. Da bi opstalo,
njegovo učenje moralo je bude usklađeno sa društveno-političkim i verskim
prilikama u Rimskom carstvu.
Prvo, posle nekoliko nazarenskih pobuna koje su Rimljani ugušili, iz
učenja su uklonjeni tragovi mesijanskog nacionalizma, neprihvatljivog za
Rimljane.
Druga karakteristika je korekcija jevrejskog učenja, kako bi Pavlove
poruke bile konkurentne među već ukorenjenim religijama Sirije, Fenikije,
Male Azije, Grčke, Egipta, uopšte Sredozemlja i Rimskog carstva. U novoj
religiji i prikazima Isusa, bilo je preuzetih elemenata iz predanja koja okružuju
Mitru, Tamuza, Ozirisa, Atisa, Adonisa, Dionisa i Zoroastra. Taj hibridni model
religije omogućavao je pripadnicima različitih verskih grupa u Rimskom
carstvu da u Pavlovim propovedima pronađu elemente svoje vere i identifikuju
se, u određenoj meri, kao hrišćani. Posledice ovog hibridnog koncepta, koji je
kasnije bio dodatno modeliran Konstantinovom integracijom raznih kultova u
hrišćansku religiju, predstavljaju stalna ''verska skretanja'', i čine potku
permanentne borbe crkve za jedinstvo i usaglašenu veru. Prenaglašavanje neke
od komponenti, u okviru sintetizovane verske doktrine, ugrožavalo je celinu
koncepta, jer se time, ustvari, ispoljavao identitet neke od parcijalnih religija
integrisanih u jedinstveni sistem hrišćanstva.
Treće, da bi se proširilo u romanizovanom svetu, hrišćanstvo je moralo da
prepravi i usaglasi istorijske okolnosti iz kojih je proisteklo. Korigovan je status
Isusa, i od političkog vođe, transformisan je u duhovnog Mesiju.305 Takođe,
izmenjene su okolnosti njegove osude i pogubljenja, a odgovornost za njegovu
smrt je sa Rimljana prebačena na kolaboracioniste - jevreje.
304
Baigent, Michael, Richard Leigh and Henry Lincoln: ''The Messianic Legacy'',
Random House Publishing Group, London, 1989, p. 56-58
305
Grčka reč hristos je ekvivalent hebrejske reči mašijah ili mesija.
Četvrto, društveni poredak Rimskog carstva prolazio je kroz krizne

transformacije, pri čemu su različite društvene, etničke i verske grupe tragale za
novim elementima društvene kohezije i održivog poretka, kako na nivou
provincija, tako i na nivou centralne vlasti. Za uspešno širenje vere i
konsolidovanje hrišćanskih zajednica, bilo je nužno da hrišćanstvo, na
ideološko-verskom i organizacionom planu, poseduje elemente održivosti u
kriznim društvenim tokovima. Težeći da se uspostavi kao univerzalna religija,
hrišćanstvo je nužno moralo da formuliše odgovore na krizne situacije,
preuzimajući time aktivnu poziciju tokom društvenih prestrojavanja i kriza.
Time je, i sama unutrašnja konfliktna priroda ove vere, dobila dodatni zamah
društvenim i političkim svrstavanjima.
Peto, verski sukobi bili su izraz konstantne političke borbe za prevlast u
Rimskom carstvu koja je dobila novu dimenziju uvođenjem tetrahije. Iza
religijskih rasprava i sukoba, u Rimskom, a potom i Romejskom carstvu, stajali
su politički interesi različitih autoriteta, društvenih grupa, gradova i
provincija.306 Taj dominantno politički karakter hrišćanstva, protegao se od
njegovih prvih dana, dalje, kroz istoriju, sve do savremenog doba.
I šesto, hrišćanstvo je od svog nastanka razvilo živu propagandnu
aktivnost, pri čemu je posebno balansiralo propagandnim uticajem sa emocijom
straha i ljudskim motivima. Najpre kroz relaksaciju straha od smrti kroz
uskrsnuće i spasenje, upućivanje na raj u zagrobnom životu, potom kroz
prihvatanje konvencije verske društvene grupe i njene zaštitničke uloge u
uslovima kriznog perioda Rimskog carstva, pa sve do okrilja dominantne
političke ili državne zaštite, koje su se iznedrile tokom IV veka. Hrišćanski svet
natprirodnog, daleko je usmerenije i celishodnije korespondirao sa centrom za
strah - amigdalom, nego što su to mogla da čine raštrkana paganska božanstva i
ceremonije u nepovezanom sinkretizmu. Istovremeno, obećani raj na nebu, bio
je izuzetno privlačno mesto. Motivi spasenja i večnog života u raju,
predstavljali su važnu propagandnu polugu u društvu koje je čvrsto verovalo u
život posle smrti.
Kako navode Bejdžent, Li i Linkoln, Pavle je svojom autentičnom

verzijom korigovane nazarenske misli, bio pravi kreator hrišćanstva i ''prvi
jeretik''.307 Posle četrnaestogodišnjeg misionarskog rada, na širenju svog
autentičnog učenja, nezadovoljno nazarensko starešinstvo u Jerusalimu ga hapsi
i stavlja pod ''zaštitni nadzor''. Pri tom ga spasava njegov status rimskog
306
Každan, Aleksandar i Žil Konstabl: ''Vizantija – ljudi i moć'', Evoluta, Beograd,
2009 (Alexander Kazhdan, Giles Constable: ''People and Power in Byzantinum'', Dambarton
Oaks, Byzantine Studies, Washington, 1982), p. 99
307
Random House Publishing Group, London, 1989, p. 62-68;
građanina. Prema Evseviju, Pavle je kao zatvorenik bio poslan iz Judeje u Rim,
gde je uspeo da odbaci sve optužbe.308
Taj trend, izraženih verskih razmimoilaženja i konflikata unutar
hrišćanske crkve, nastavljen je i posle Pavla. Tako su ebioniti, ili tzv. ''jevrejski
hrišćani'' negirali Pavlovo učenje, tretirajući Isusa kao mesiju i insistirajući na
jevrejskom učenju i obredima. Opoziciju Pavlovom učenju činili su i Pseudo-
Klementova literatura (Pseudo-Clementine Writings), kao i napadi gnostika.
Bart Erman je taj period okarakterisao kao ''arsenal sukoba polemičkim
raspravama i ličnih pogrdama'' (the arsenal of conflicts polemical treatises and
personal slurs).309
I pored permanentnih polemičkih tonova i sukoba u ranom hrišćanstvu,
ono se uspešno proširilo Rimskim carstvom. Preorijentisanje hrišćanske
propagande sa ciljne grupe jevreja, najpre na privlačenje siromašnih i potlačenih
slojeva rimskog društva, među paganima, doprinelo je njegovom uspešnom
širenju. U drugoj polovini II veka, hrišćanstvo je počelo da pridobija sledbenike
i među srednjim, i među višim klasama rimskog društva. Evsevije piše da je u
vreme vladavine Komoda,310 hrišćanstvo prodrlo u krugove vladajuće
aristokratije, kao i na sam Rimski dvor: ''...mnogi od onih istaknutih u Rimu
njihovim bogatstvom i rodom, sa njihovim celim domovima i porodicama,
prepustili su se njihovom spasenju.'' (many of those eminent at Rome for their
wealth and kindred, with their whole house and family, yielded to their
salvation.) 311
Iz današnjeg ugla, nemoguće je precizno utvrditi koliko je bilo hrišćana u
Rimskom carstvu, u tom ranom periodu. Postoje pretpostavke da se radilo i do
10% populacije, sa težištem u Siriji, Maloj Aziji i većim gradovima
Sredozemlja, ali za to nema pouzdanih potvrda. Prema samim ''Delima
apostolskim'', u vreme smrti Isusa bilo je oko 120 pripadnika crkve,312 dok se
kao najveći broj pripadnika crkve u Palestini navodi 5.000.313 Na drugom mestu
se opisuje kako je Pavle okupio hiljade vernika među jevrejima.314
308
crkve), Rev. R. Davis & Brother, Philadelphia, 1833, Book II, Ch.22, p. 74
309
Ehrman, Bart D.: ''Lost Christianities'', Oxford University Press, New York, 2003,
p. 181
310
eng. Commodus; lat. Marcus Aurelius Commodus Antoninus Augustus, rođ. 161,
vladao 180-192
311
crkve), Rev. R. Davis & Brother, Philadelphia, 1833, Book V, Ch. 21, p. 205
312
313
314
Izvan Palestine, rimski istoričar Tacit je pominjao omražene hrišćane u

vreme Neronovih progona, 64. godine u Rimu. Iz ukupnog konteksta Tacitovih
''Anala'', može se zaključiti da je u Rimu bilo najviše nekoliko stotina hrišćana,
što je u tadašnjem najvećem svetskom gradu, bila zaista minorna društvena
grupa po svojoj veličini. Sa druge strane, Neronov progoni i navedene Tacitove
kvalifikacije, govore o tome da su postojale određene predstave u društvu o
hrišćanima, te stoga njihov uticaj nije bio zanemarljiv.315
Među istorijskim izveštajima o ranim hrišćanima, značajno je i pismo
filozofa i ranog hrišćanskog pisca Aristida, caru Hadrijanu 316 u kome je nazvao
hrišćane ''novom klasom'' ljudi, ali opet bez pominjanja bilo kakve veličine ili
obima hrišćanske zajednice. Međutim, kada Aristid navodi četiri ljudske ''vrste''
na svetu (four races of men in this world): Varvare i Grke, Jevreje i Hrišćane,
onda se može zaključiti da su u tom periodu hrišćani predstavljali respektabilnu
društvenu grupu, bez obzira na brojnost.317
Iako postoje različiti pogledi na broj ranih hrišćana, sasvim je izvesna
činjenica da su se hrišćanske zajednice širile neočekivano brzo.318 U eseju
''Dogma o Hristu'' Erih From navodi:
''Prva velika promena u sastavu vernika dogodila se kada se hrišćanska
propaganda okrenula paganima, i, u velikoj pobedničkoj kampanji, među njima
osvojila sledbenike u gotovo celom Rimskom carstvu.'' (The first great change
in the composition of believers occured when Christian propaganda turned
toward the pagans, and, in a great victorious campaign, won followers among
them in almost the entire Roman Empire).319 Efikasna hrišćanska propaganda
omogućila je da progonjeni hrišćani u Rimskom carstvu, i pored državne
represije, razvijaju i šire autentičnu veru u svom paralelnom društvenom
sistemu.
Međutim, ta vera nije bila jednoobrazna. Razvijajući se iz različitog
tumačenja nazarenske misli, među različitim verskim (paganskim) i etničkim
društvenim grupama Rimskog carstva, hrišćanstvo je poprimalo autentični
lokalni kulturni karakter i personalnu obojenost njegovih promotera. Sve to se,
bez obzira na nastojanja da se univerzalizuju i kanonizuju hrišćansko učenje i
obredi, izražavalo kao dodatni izvor sukoba i stalne borbe za prevlast unutar
315
15:44, p. 304-5
316
eng. Hadrian; lat. Publius Aelius Traianus Hadrianus Augustus, rođ. 76, vladao
117-138
317
Aristides – Texts and Studies, J. Armitage Robinson B.D., Vol I, No. I: ''The
Apology of Aristides'', Cambridge University Press, London, 1893, p. 36
318
Hopkins, Keith: ''Christian Number and its Implications'', Journal of Early
Christian Studies, Vol. 6, No. 2, 1998, p. 185-226
319
Fromm, Erich: ''The Dogma of Christ: and Other Essays on Religion, Psychology
and Culture'', Holt, Rinehart and Winston, New York, 1963, p. 61
hrišćanskog pokreta. Istovremeno, politička i državna instrumentalizacija

hrišćanstva, donosila je nove izazove i nove konflikte. Moglo bi se zaključiti, da
je od nastanka hrišćanstva, pa sve do modenog doba, konflikt ostao njegov
temeljni i imanentni deo.
Pored toga, hrišćansko propagandno polje je drastično razvuklo
koordinate natprirodnog sveta. Hrišćanski obećani raj i zastrašujući pakao, bili
su daleko ekstremniji od dotadašnje paganske projekcije straha i motiva, kada je
u pitanju natprirodno. Samim tim hrišćanska dimenzija straha i obećane nade,
bila je u koliziji sa paganskom. Ta razlika u korišćenju alata imaginarnog sveta,
dodatno je uticala na hrišćanski pogled na pagane, legitimišući pravo da se
nasilnim putem u realnom svetu, usaglašavaju projekcije iz natprirodnog sveta.
Edikt o toleranciji
Od Nerona, preko Domicijana, Trajana, Marka Aurelija, Septimija

Severa, pa sve do Dioklecijana, rimski carevi su progonili hrišćane. U tom
periodu, nad kamenovanim, razapetim, spaljenim ili na druge načine mučenim i
pogubljenim hrišćanskim žrtvama, izrastao je kult mučenika. I pored toga,
progonjena verska manjina počela je da se uvećava i izrasta u respektabilnu
društvenu strukturu.
Konstantinov koncept verske tolerancije i Milanski edikt iz 313,
legalizovali su hrišćanstvo, zajedno sa drugim monoteističkim religijama i
kultovima, u interesu političke stabilizacije imperije. Faktički, edikt o
toleranciji je prvi objavio Galerije,320 311. godine, u Serdiki (današnja Sofija).
Iako je bio istaknuti progonitelj hrišćana za vreme vladavine Dioklecijana,
Galerije je na samrti naredio obustavljanje progona hrišćana na teritorijama
pod njegovom kontrolom (Balkan i mala Azija), dopustivši im da obavljaju
svoje obrede, pod uslovom da ne remete javni mir.
U uvodnom delu Galerijevog edikta izražava se težnja vladara da očuva
carstvo u staroj veri, u skladu sa ''drevnim zakonima i javnim poretkom
Rimljana''. (to bring all things into harmony with the ancient laws and public
order of the Romans) Pošto većina hrišćana istrajava u svojoj odlučnosti i
odbija da se odrekne svoga Boga, u ediktu se dalje navodi da se hrišćanima
dopušta da ''oni ponovo mogu da postoje kao hrišćani, i ponovo uspostave
crkvene zgrade i skupove, pod uslovom da ne rade ništa suprotno javnom
poretku''. (...they may again exist as Christians, and re-establish church
320
eng. Galerius; lat. Gaius Galerius Valerius Maximianus Augustus, rođ. oko 250,
jedan od tetrarha 305-311
buildings and meetings, provided that they do nothing contrary to the public
order.)
Dodeljujući hrišćanima prava koja su već imali jevreji, Galerije je, sa
pozicije države, od njih zatražio da budu konstruktivan faktor. Iz edikta se vidi
briga zbog verske podeljenosti i međusobne netolerancije, karakteristične za
rano hrišćanstvo koji su, sve do modernog doba, ostali trajno obeležje ove
religije. Edikt izražava opravdani strah da se međusobni problemi hrišćana i
velika podeljenost u hrišćanskoj crkvi, ne odraze na stanje u državi, te se
apeluje:
''Stoga, u skladu sa ovom našom popustljivošću Hrišćani će biti obavezni
da se mole za našu dobrobit, za državu i njih same, kako država ne bi bila
oštećena sa bilo koje strane, i kako bi oni sami mogli bezbedno da žive u
svojim domovima.''
(Wherefore, in accordance with this indulgence of ours the Christians
will be bound to pray for our well-being, that of the state, and their own, that
the state may endure on every side unharmed, and that they themselves may
live securely in their homes.) 321
Suštinski, edikt je imao politički karakter, jer je Galerije kalkulisao sa
podrškom hrišćana u potencijalnom obračunu sa drugim tetrarsima. Posle
njegove smrti, Maksimin Daja ga je opozvao i nastavio sa progonima.
Konstantin je još 311. godine u Italiji, obnarodovao Galerijev edikt o
obustavi verskih progona, proširivši ga odlukom da se crkvi vrati oduzeta
imovina, ali je njegov savremenik i biograf Evsevije, prećutao prvobitnu
Galerijevu odluku i sve zasluge pripisao Konstantinu. Predanje o istorijskom
značenju Milanskog edikta iz 313. godine, u svetlu realnih činjenica, moglo bi
da se odnosi na susret, prilikom koga je Konstantin ubedio Likinija da prihvati
odluke o verskoj toleranciji. 322 Posle pobede nad Maksimin Dajom, Likinije je
13. juna u Nikomediji (uputio pismo o toleranciji i restituciji guverneru Bitinije
(Bithynia) i time) objavio Edikt:
''Kada smo se Konstantin i Likinije, imperatori, sastali u Milanu, da
razmotrimo zajedno sve stvari koje se tiču javnog dobra i blagostanja, odlučili
smo da napravimo takve uredbe koje će da obezbede poštovanje i klanjanje
Božanstvu, još određenije, da darujemo Hrišćanima i svima drugima pravo da
slobodno ispovedaju i upražnjavaju svaki oblik obožavanja koji im godi s
namerom da Božanstvo koje boravi na nebesima, kakvo god ono bilo, bude
naklonjeno nama i svima onima koji žive pod našom vlašću''.
321
Knipfing, J.R.: ''The Edict of Galerius (311 A. D.)'', Revue belge de Philologie et
d'Histoire, Vol. 1, Issue 1-4, p. 697
322
eng. Licinius I; lat. Gaius Valerius Licinianus Licinius Augustus, 263–325, vladao
delom carstva 308-324
(When we, Constantine and Licinius, emperors, had an interview at

Milan, and conferred together with respect to the good and security of the
commonweal, it seemed to us that, amongst those things that are profitable to
mankind in general, the reverence paid to the Divinity merited our first and
chief attention, and that it was proper that the Christians and all others should
have liberty to follow that mode of religion which to each of them appeared
best; so that that God, who is seated in heaven, might be benign and propitious
to us, and to every one under our government) 323
U svakom slučaju, radilo se, u prvom redu, o političkom aktu. Konstantin
je zajedno sa Likinijem, nastojao da privuče hrišćane na Istoku, kako bi se
oslabio Maksimin Daja, vladar istočnog dela Imperije. Izolovan i smatran
progoniteljem hrišćana, Maksimin Daja se razboleo i umro, kada ga je Likinije
313. godine napao kod Hadrijanopolja. Tako je carstvo ostalo sa dva cara,
Konstantinom i Likinijem, koji su formalno bili saveznici. Ubrzo posle
eskalacije sukoba, Konstantin je porazio Likinija 324, i u potpunosti ovladao
carstvom.
Mada je u Rimskom carstvu implicitno postojala sloboda veroispovesti,
Milanski edikt se smatra prvom proklamacijom kojom država tu slobodu
garantuje. Konstantinov koncept verske tolerancije bio je zasnovan na njegovoj
želji da ostvari političku harmoniju i stabilizuje piramidu vlasti, koju bi
prihvatile i poštovale različite verske grupacije u carstvu. U tadašnjem,
dominantnom paganskom svetu, hrišćanstvo je bilo pridodato kao ideološka
potpora vlasti, u ostvarivanju koncepta hegemonije u Gramšijevom smislu.
Frimen navodi da ''tako Konstantin efektivno vraća hrišćane u rimsku
zajednicu bez ugrožavanja pozicije bilo kog drugog verskog uverenja.'' (So
Constantine he effectively brings the Christians back into Roman community
without jeopardizing the position of any other religious belief) 324
Iako brojni autori tretiraju Milanski edikt i Evsevijev opis bitke kod
Milvikijskog mosta (312), kao svojevrsnu ''konverziju'' Konstantina prema
hrišćanskoj veri, takva tumačenja nemaju realno utemeljenje. Tri godine posle
pobede kod Milvikijskog mosta, izgrađen je trijumfalni Konstantinov slavoluk
koji i danas stoji u centru Rima naspram Koloseuma. Prizori na slavoluku ne
upućuju na uticaje hrišćanstva, već naprotiv, radi se o povezivanju imperatora
sa Marsom, Jupiterom i Herkulom, tradicionalnim bogovima i simbolima rata,
dok se Konstantinova pobeda temelji na moći sunca i boginje Viktorije. Na
spomeniku nema nikakvog traga za potkrpeljenje Evsevijeve storije o
323
Schaff, Phillip: ''Fathers of the Third and Fourth Centuries'', Grand Rapids, MI:
Christian Classics Ethereal Library, 1885, (Anti-Nicene Fathers, Volume 7 - Lactantius –
De Mortibus Persecutorum chapter XLVIII), p. 485
324
Freeman, Charles: ''The Closing of the Western Mind'', Vintage Books, New
York, 2005, p. 159
hrišćanskim simbolima na vojničkim štitovima. U osnovi, radi se

konvencionalnom paganskom spomeniku.
Primedbe da edikt u prvi plan ističe hrišćane, dok zapostavlja druge
religije, mogu se posmatrati u svetlu okolnosti da su hrišćani tokom progona
imali velike ljudske i materijalne gubitke koji se ne mogu porediti sa drugima.
U tom svetlu treba posmatrati i vraćanje vlasništva hrišćanima – zemlje, crkve i
pokretne imovine.325
Širom Rimskog carstva, rasprostranjeni monoteistički kultovi
''Nepobedivo sunce'' i mitraizam, Konstantinovim odlukama su počeli
ciljno/usmereno da se prepliću sa hrišćanskim pravilima i ceremonijama. Jedan
Konstantinov proglas iz 321, odredio je da nedeljom, ''poštovanim danom
Sunca'', sudovi budu zatvoreni. Hrišćanstvo je do tada svetim danom smatralo
subotu, jevrejski sabat. U interesu formiranja verske harmonije, kao izraza
političke homogenizacije, Konstantin je namerno ''zamaglio razlike'' između
hrišćanstva, mitraizma i Sol Invictus.326
Kao promoter hrišćanstva u smislu potporne državne religije, Konstantin
nije odabrao za vodeći verski koncept, među rimskim vojnicima veoma rašireni
kult boga Mitre. Sveštenici boga Mitre nisu bili fundamentalisti/fanatici,
spremni da se, po svaku cenu, bore za širenje svoje vere. Oni, baš kao i
zastupnici kulta Sol Invictus (srp. Nepobedivo sunce; eng. Invincible Sun) ili
frigijske Kibele (eng. Cybele), nisu bili spremni da osude i proganjaju sve one
koji su izvan njihove vere. Za brzo i efikasno širenje i učvršćivanje nove
integrativne vere od državnog značaja, Konstantinu su očigledno bili mnogo
pogodniji hrišćanski sveštenici, kao prekaljeni borci za svoju veru u veoma
teškim, represivnim društvenim okolnostima. Istovremeno, legalizacija
hrišćanskih grupa i zajednica, razvijenih širom carstva, vodila je ka proširenju
društvenog korpusa koji legitimizuje poziciju imperatora.
Hrišćanstvo kao ideološka potpora države - dogmatizacija
Prema Uspenskom, Konstantin je uvideo da hrišćanstvo poseduje

moralnu i duhovnu snagu, s kojom svetovna vlast više neće moći da se izbori.
Zbog toga je odlučio da uvede hrišćansku zajednicu u državni sistem i iskoristi
325
Norič, Džon Džulijus: ''Vizantija – Rani vekovi'', Evro-Giunti, Beograd, 2009, p.
46 (John Julius Norwich: Byzantium – The Early Centuries, 1998)
326
Michael Baigent, Richard Leigh and Henry Lincoln: ''The Messianic Legacy'',
Random House Publishing Group, London, 1989, p. 38
njen potencijal za učvršćivanje svoje vlasti u imperiji.327 Bio je to koncept koji

bi se prema Gramšiju mogao okarakterisati kao težnja ka stanju hegemonije, u
kome bi crkva predstavljala aparat hegemonije vladara, dok bi država izražavala
silu. Na vrhu ovakvog sistema vlasti bio bi imperator i prvosveštenik -
Konstantin. U skladu s tim, blizu su istini ocene Uspenskog, da je Konstantin
koristio hrišćanstvo, baš kao i druge religije na prostoru Rimskog carstva, kao
instrument vladanja, a da hrišćanske poruke i moral, nisu imali neki uticaj na
njegov duhovni život i uverenja.
Tome ide u prilog i činjenica da je Konstantin, obraćajući se na početku
zasedanja Nikejskog sabora apelovao na slogu, ali da on lično nije bio
zainteresovan za konkretna unutrašnja pitanja crkve, prepuštajući raspravu o
teološkim pitanjima crkvenim zvaničnicima.328 I pre Nikejskog sabora,
Konstantin je nastojao da pomiri suprotstavljene stavove hrišćanskih prvaka.
Najbolja ilustracija je pismo episkopu Aleksandru i svešteniku Ariju, u kome ih
moli da usaglase stavove, navodeći da je prepirka oko reči delo nezrelih i da ne
izazivaju neslogu.329 Eiskop Teodor 330 takođe navodi da je car ''opominjao
episkope na jednoglasnost i slogu'' (The excellent emperor next exhorted the
Bishops to unanimity and concord). 331 Konstantinov imperativ bio je pomirenje
suprotstavljenih hrišćanskih struja i verskih prvaka, i u tom interesu je bio
spreman da koristi lični autoritet i državne instrumente.
Epizoda sa sporom unutar hrišćanske crkve u Africi i osudom donatista,
na prvom crkvenom sinodu pod carskim patronatom u Arlu 314 (Arles in Gaul),
predstavljala je uvod u praksu državnog arbitriranja u verskim sukobima unutar
hrišćanstva.332 Sabor je osudio donatiste zbog prakse ponovnog krštenja, a
Konstantin je 316, i pored proglašene verske tolerancije, naredio represivne
mere protiv njih. Zaustavio ih je 321, uz stav da će im bog ispravnije suditi.333 U
327
Uspenski, Fjodor: ''Istorija Vizantijskog carstva od 6. do 9. veka'', Zepter Book
World, Beograd, 2000, p. 87
328
Hefele, Karl Joseph von: ''A History of the Councils of the Church: To the close
of the Council of Nicea, A.D. 325'' (translated William Robinson Clark), T. & T. Clark,
1871 (Google e-book), p. 281
329
Eusebius: ''Life of Constantine'', Oxford University Press, New York, 1999, Book
II; Ch. 63-73, p. 116-119
330
Teodor je bio episkop u drevnom sirijskom gradu Kiru, koji se nazivao i
Hagiopolis, rođ 393, episkop 423-457; (eng. Theodoret of Cyrus or Cyrrhus, also called
Hagioupolis in ancient Syria)
331
Theodoret: ''The Ecclesiastical History of Theodoret'', Kessinger Publishing, LLC
2004, Book I; Ch.VI, p. 25
332
1871 (Google e-book), p. 188-192
333
Radić, Radivoj: ''Konstantin Veliki, nadmoć hrišćanstva'', Evoluta, Beograd, 2010
suštini, donatisti su iritirali Konstantina zbog jasnog opredeljenja da ne prihvate

kompromis sa državom i njegov autoritet, a ne zbog njihove verske prakse.334
Na Nikejskom saboru 325. godine, Konstantin je proklamovao ideološko-
versku homogenost hrišćanstva u interesu države. Uvodeći hrišćanstvo kao
potporu unutrašnje ideološke kohezije i snage Rimskog carstva, smatrao je, da
je njegova dužnost da postigne i održava dogmatsko jedinstvo nove integrativne
vere od državnog značaja. To je najbolje izraženo rečima: ''unutrašnji razdor u
Crkvi božjoj je daleko nesrećniji i opasniji nego bilo kakav rat ili sukob.''
(intestine strife within the Church of God is far more evil and dangerous than
any kind of war or conflict) 335
Harold Drejk, profesor istorije na Univerzitetu u Kaliforniji (Santa
Barbara), založio se za preispitivanje aktuelnih pogleda na odnos Konstantina i
hrišćanstva. On smatra da je Konstantin uspeo da sastavi uspešnu koaliciju
pomirenjem paganskih religija i hrišćanskog monoteizma, odnosno da pronađe
zajednički jezik za različite religije, nacije i kulture.336 Njegovi napori nisu bili
usmereni samo na stvaranje konsenzusa između hrišćana i pagana, već i među
raznim hrišćanskim frakcijama.
Drejk zaključuje da u Konstantinovom shvatanju hrišćanstva
''netolerancija nije versko, nego političko pitanje''. (Intolerance is not a religious
but a political issue) 337 U skladu sa tim, on tvrdi:
''Hrišćanska organizacija, dakle, a ne hrišćanska teologija je mesto za
traženje odgovora o netoleranciji''. (Christian organization, then, not Christian
theology, is the place to look for the answer to intolerance) 338
Drejk pronalazi dokaze za svoje tvrdnje u pismu Konstantina, Ariju i
Aleksandru, kao i u ''Besedi svetima'' (Oration to the Saints).339 On zaključuje
da je Konstantin posvećen principu odsustva prinude u pitanjima religije,
priznajući da je "jeres jedan važan izuzetak koji je Konstantin napravio u svom
334
York, 2005, p. 162
335
Eusebius of Ceasarea: ''The Life of Constantine'', Oxford University Press, New
York, 1999, Book III; Ch. 12, p. 272
336
Drake, H. A.: ''Constantine and the Bishops: The Politics of Intolerance'', Johns
Hopkins University Press, Baltimore and London, 2000, p. 158 and 190
337
Hopkins University Press, Baltimore and London, 2000, p. 30 and 421
338
Hopkins University Press, Baltimore and London, 2000, p. 75
339
Eusebius – Constantine: ''Oration to the Saints'', 312-324, This work was actually
written by Constantine, but has traditionally been attributed to Eusebius (Ovo delo je
zapravo napisao Konstantin, ali se tradicionalno pripisuje Evseviju)
zalaganju za pristup odsustva prinude". (heresy is the one important exception

Constantine made from his commitment to a noncoercive approach) 340
Navodnim izjašnjavanjem na Nikejskom saboru, sa 318 za, i 2 protiv,
odlučeno je da Isus bog, a ne smrtni prorok. Dva egipatska episkopa, Teonas i
Sekundus (Theonas i Secundus), odbila su da prihvate usaglašeni Nikejski
simbol vere, i zajedno sa Arijem, koji je otvoreno negirao božansku prirodu
Isusa, proterani su u Iliriju. Arijeve knjige su bile spaljene, a njegovi sledbenici
označeni kao neprijatelji hrišćanstva.
Treba istaći da je navodni broj od 318 prisutnih episkopa, koji su
potvrdili kanon, po svemu sudeći preteran. Braun navodi da je ovaj broj preuzet
zbog svoje simbolike i odnosi se na broj od 318 vojnika koje je, prema Postanju
(14:14) okupio Abraham da spase Lota. Tako su i hrišćanski autori, kao na
primer Teodor ili Sokrat Sholastikus navodili 318 biskupa, koji spasavaju
ispravnost vere iz kandži jeresi.341 Pol Valer, uz isto tumačenje, navodi da je
verovatan broj učesnika Nikejskog sabora bio između 220 i 250.342 Evsevije
tvrdi da je bilo prisutno preko 250 episkopa, kao i znatan broj sveštenika i
đakona, dok učesnik sabora Atanasije govori o oko 300 učesnika, a u pismu ''ad
Afros'' navodi 318.343
Sa izuzetkom Arija i njegovih sledbenika, hrišćanski episkopi,
dojučerašnji neprijatelji Rima, prihvatanjem nove sintetizovane vere, postali su
ličnosti od interesa za državu. Bili su uključeni u društveni i politički život,
obukli su vizantijske zlatne haljine, dobili nove titule, vraćena im je oduzeta
imovina hrišćanske crkve i dodeljena su im nova materijalna sredstva i posebna
prava. Konstantin shvata i koristi, ne samo društvenu snagu hrišćanstva, već i
njegov propagandni potencijal. Izuzeo je hrišćanstvo sveštenstvo od dela
građanskih obaveza i plaćanja poreza, smatrajući da bogosluženjem daju svoj
doprinos državi. Raniji imperatori su ovu praksu izuzimanja od državnih
obaveza odobravali lekarima, učiteljima, poznatim sportistima itd... Dužnost
hrišćanskog sveštenstva bila je lojalnost caru i propagandni rad na širenju
hrišćanstva.
Erih From je istakao da se time ''hrišćanstvo iz osnova transformisalo od
religije ugnjetenih u religiju gospodara i masa kojima su oni manipulisali,
očekivanjem neminovnog dolaska sudnjeg dana i novog doba sa verom u već
340
Hopkins University Press, Baltimore and London, 2000, p. 347
341
342
Valliere, Paul: ''Conciliarism: A History of Decision-Making in the Church'',
Cambridge University Press, UK, 2012, p. 74
343
1871 (Google e-book), p. 270-271
ispunjeno spasenje; od postulata čistog, moralnog života do zadovoljavanja

savesti preko crkvenih svetih tajni; od neprijateljstva prema državi do iskrenog
slaganja s njom...''
(This fundamental transformation of Christianity from the religion of the
oppressed to the religion of the rulers and the masses manipulated by them,
from the expectation of the imminent approach of judgment day and the new
age to a faith in the already consummated redemption; from the postulate of a
pure, moral life to satisfaction of conscience through ecclesiastical means of
grace; from hostility to the state to cordial agreement with it...) 344
Hrišćanska netolerancija počela je neizbežno da se drastično izražava
upravo onda, kada je hrišćanstvo postalo religija koja podupire državu.
Integracijom hrišćanstva i države, privatno verovanje je dobilo tretman javne
stvari. Time je verski stav dobio karakter političkog svrstavanja. Takođe, verski
stav je bio povezan sa odnosom prema državi i njenim autoritetima.
Put od netolerancije države prema hrišćanima, do netolerancije
sintetizovanog državnog hrišćanstva prema paganima i ostalima, koji su se našli
izvan proklamovane doktrine vere, bio je kratak. Uspenski navodi Burkhartov
stav kako je ''crkva prisvojila neposredan uticaj i delovanje na ljude, prepustivši
državi samo kasarne i ubiranje dažbina''.345 Kler je time dobio nova prava i
počeo je da ekskomunicira, osuđuje, progoni i baca u tamnicu one koji se nisu
slagali sa vladajućom crkvenom linijom.
U tom prvom periodu, dogmatizovano hrišćanstvo je promovisano i
podsticano državnim merama, dok su ostale hrišćanske grupacije gurane u drugi
plan. Njihova obeležja i ceremonije postepeno su zabranjivani. Već u godini
posle Nikejskog sabora, Konstantin je odobrio oduzimanje i uništavanje dela
koja su protivna novoproklamovanoj veri, i naložio je da se sačine nove verzije
jevanđelja. Naručio je i platio izradu novih prepisa Biblije, 331. godine.
Neka od ranih jevanđelja, drugi tekstovi ranih hrišćana, kao i apokrifi,
razlikuju se po sadržaju od kanonskih jevanđelja.346 Šta se desilo sa tim
originalima nastalim pre IV veka? Najpre, Dioklecijan je 303. godine bio
naredio uništenje svih hrišćanskih spisa. U vreme Konstantina, preostali
originali su prikupljeni iz crkava i pod nadzorom Evsevije iz Cezareje sačinjene
su nove verzije. Konstantin je napisao zahtev episkopu Evseviju da načini
pedeset primeraka tadašnje verzije hrišćanskih spisa (preteče Biblije) na carev
344
Fromm, Erich: ''The Dogma of Christ: and Other Essays on Religion, Psychology
and Culture'', Holt, Rinehart and Winston, New York, 1963, p. 70
345
Uspenski, Fjodor: ''Istorija Vizantijskog carstva od 6. do 9. veka'', Zepter Book
World, Beograd, 2000, p. 87
346
U širem smislu autentični rani jevrejski i hrišćanski spisi, kao i verske knjige
biblijskog sadržaja, koji se ne ubrajaju u kanon Svetog pisma. Pojam vodi poreklo od grčke
reči apokrifa, što znači skriven, tajan
trošak. Evsevije je revnosno izvršio zadatak, i ti novi primerci Biblije su

prosleđeni crkvama. Radilo se o novim verzijama jevanđelja usklađenim sa
zaključcima Nikejskog sabora. U njima su izvršene promene u skladu sa
interesima Rimskog carstva, da se hrišćanstvo izrazi kao jedna usaglašena vera.
Erman konstatuje da su ti vizantijski prepisi veoma slični jedni drugima, dok se
raniji prepisi međusobno razlikuju. Raniji prepisi se takođe se razlikuju i od
onih, kasnije usaglašavanih i profesionalno prepisivanih u hrišćanskim
skriptorijima. 347
Posledica ovog odnosa dva imperatora prema verskim spisima je to, što
od pet hiljada postojećih ranih rukopisnih verzija Novog zaveta, nijedna nije
starija od IV veka. Istovremeno, Isus je u tim novim verzijama, zauzeo poziciju
božanstva, usaglašenu na Nikejskom saboru.348
O rezultatima samog Nikejskog sabora, prisutne su različite ocene. Za
razliku od propagandnih tvrdnji o uspostavljenom jedinstvu, bliže su istini
ocene o tome da su episkopi podržali formulu vere, pozdravili se sa
Konstantinom, a onda se razišli da podučavaju hrišćanstvo, na svoj način, onako
kako su to i ranije radili. Zastupajući ovakav stav, Jaroslav Pelikan, profesor
crkvene istorije sa Univerziteta Jejl (Yale University), navodi: ''U slučaju većine
njih, to je podrazumevalo Hristovo učenje negde između onog Arijevog i onog
Aleksandrovog.'' (In the case of most of them, this meant a doctrine of Christ
somewhere between that of Arius and that of Alexander) 349
Posebno je indikativno, da nije bilo uspostavljeno jedinstvo na području
hrišćanskih zajednica koje su koristile grčki jezik, jer je tamo i dalje ostalo
izraženo Arijevo učenje. Istovremeno, Konstantin nije ništa učinio da te crkvene
zajednice usmeri ka lojalnosti odlukama Nikejskog sabora.350 Njegovo
insistiranje na jedinstvu crkve, motivisalo ga je da, od 327. godine, traži
rehabilitaciju prvaka arijanske struje, pri čemu je 335, proterao u Trir,
Aleksandrijskog episkopa Atanasija, čelnika pravoslavnih na Istoku. Sa druge
strane, pozvao je 335 Arija u Konstantinopolj i naredio episkopima da ga
priznaju i prihvate u okviru hrišćanske zajednice.
Nikeja, uskrs i druge operativne odluke... 351
347
and Why'', HarperCollins, San Francisco, First Edition, 2005, p. 73-74
348
Baigent, Michael, Richard Leigh and Henry Lincoln: ''Holy Blood and Holy
Grail'', Random House Ltd, New York, 1982, p. 389-390
349
Pelikan, Jaroslav: ''The Christian Tradition: A History of the Development of
Doctrine, Vol. 1: The Emergence of the Catholic Tradition (100-600)'', University of
Chicago Press, 1975, p. 203
350
York, 2005, p. 170
351
Jones, Arnold Hugh Martin: ''Constantine and the Conversion of Europe'', Hodder
& Stoughton Limited, London, 1948, p. 169
Vulgata
Reč Biblija vodi poreklo od grčkog izraza ''biblos'' što označava knjigu.
Inače Biblos je bio feničanski grad (danas se nalazi južno od Bejruta u Libanu),
iz koga se izvozio papirus. Tako su Grci papirus i svitke nazivali biblos, što ja
na kraju postao izraz za versku knjigu.
Biblija u suštini predstavlja zbirku više knjiga. Kada se, po jevrejskom
predanju, bog obratio Mojsiju pre 3.500 godina, on je zapisao pet knjiga koje se
danas zovu Tora, ili ''Petoknjižje'' (Pentateuh), kako to danas nazivaju katolici.
Posle toga nastaje šest većih i trinaest manjih proročkih knjiga. Pre oko 2700
godina nastalo je još jedanaest knjiga. Sve ove knjige bave se bogom, religijom,
jevrejskom istorijom, tradicijom, zakonima i načinom života. U V veku p.n.e.,
jevreji su doneli odluku o tome koje od ovih knjiga će postati njihov zvanični
kanon – Stari zavet. On je činio ukupno 35 knjiga. Prva grupa se sastojala od
pet Mojsijevih knjiga, odnosno Tore. U drugoj grupi su devetnaest knjiga, pod
nazivom ''proroci'' (Neviim), dok treću grupu, od jedanaest knjiga, čine ''spisi''
(Ketuvim). Te tri grupe knjiga sa početnim slovima T, N i K, koje na kraju reči
postaje H, na hebrejskom se čitaju kao Tanah.
Ovaj glavni izvor Starog zaveta, naziva se masoretski tekst. Na
hebrejskom jeziku pojam''masoret'' označava prenos tradicije i njime su se
bavili ''soferimi'' ili knjževnici.
Prva prevođenja Starog zaveta bila su na aramejskom jeziku, kako bi
vernici mogli na ovom jeziku da prate službu. Radilo se o usmenim delovima
Starog zaveta, korišćenim u sinagogama, pod nazivom Targum. Prvi pisani
prevod na aramejski javlja se 138 godine.
Tokom II veka, u Aleksandriji se završava prevod Tanaha sa hebrejskog
na grčki, i ta verzija dobija naziv Septuaginta (lat. Seventy), po broju
prevodilaca koje je angažovao Ptolomej II (Ptolemy II Philadelphus, 309–246
p.n.e.). Septuagintu su koristili helenizovani jevreji kojima je grčki bio maternji
jezik i bliži od hebrejskog. Ova helenizovana verzija Starog zaveta imala je 12
knjiga više, od kasnije standardizovane verzije Starog zaveta u judaizmu. Kada
je, početkom V veka, bio završen prevod Septuaginte na latinski, i nastala
Vulgata, ona je u Starom zavetu imala 47 knjiga.
Tako je na kraju došlo do situacije da su jevreji krajem prvog veka
standardizovali 35 knjiga u Starom zavetu. Katolici su, od 1563, Stari zavet
formulisali kroz 47 knjiga, dok su protestanti prihvatili jevresku verziju sa 35. U
pravoslavnom hrišćanstvu se takođe radi o 35 knjiga, uz napomenu da pojedine
istočne crkve priznaju i neke nekanonske knjige za kanonske, ili ih priključuju

Bibliji kao dodatak.
Nijedna knjiga Starog zaveta nije sačuvana u autografu, odnosno
originalnom tekstu pisanim rukom pisca. Bez obzira na sve probleme sa
drevnim prepisivačima i moguće greške, Fenton Hort, autoritet za biblijske
spise je naveo:
''Uprkos realnim mogućnostima kvarenja teksta tokom prepisivanja i
postojanja razlika među raznim rukopisima, rad prepisivača, gledano u celini,
bio je obavljen s velikom brižljivošću i verodostojnošću. U stvari, pocenjeno je
da varijacija ima u svega hiljaditom delu celokupnog teksta.''
O kakvom poslu se radi najbolje govori Isaijin svitak nađen u Kumranu,
dugačak preko sedam metara i sa 54 stupca. U takvim okolnostima, radeći sa
perom i kožom, prepisivači su moral da vode računa da ne prave greške, jer bi
moralida počnu rad ispočetka.
Pored latinskog prevoda za Rimljane, Septuaginta je bila korišćena kao
osnova za prevod Biblije Starog zaveta na jezike Jermena, Etiopljana, Kopta,
Gota, Gruzijaca i Slovena.
Profesor Evans, sa Kings Koledža, navodi da je početna bliskost hrišćana
sa judaizmom tretirala Stari zavet kao prihvatljiv zapis i za hrišćane. Vremenom
su razlike postajale sve dublje i Stari zavet nije mogao da predstavlja jedini
pisani izraz nove religije.
''Uzdizanje hrišćanskih spisa na poziciju novog kanona, kao što su sami ti
spisi, bilo je pre svega delo nejevrejskog hrišćanstva, čija literatura odaje utisak
da je samo postojanje Starog zaveta bilo sada problem koji treba rešiti, i da
postoji potreba za nekim novim i posebnim hrišćanskim autoritetom.''
(The elevation of Christian writings to the position of a new canon, like
those writings themselves, was primarily the work of Gentile Christianity,
whose literature also betrays a feeling that the very existence of the Old
Testament was now a problem to be solved, and that there was need of some
new and specifically Christian authority.) 352
Paralelno sa kreiranjem Novog zaveta, teklo je i usaglašavanje Starog
zaveta sa zahtevima nove verske doktrine. Bilo je moguće više rešenja ovog
problema. Harnak navodi sedam zahteva koje su hrišćanski spisi trebali da
sadrže kao dopunu Starom zavetu. On tvrdio da je svaki od ovih oblika u nekom
trenutku bio aktuelan na nekom od područja Crkve.
352
Beginnings to Jerome'', Cambridge University Press, 1970
1. Zbirka kasnih jevrejskih i hrišćanskih proročki-mesijanskih ili

proročko-bodrećih knjiga ubačena u Stari zavet - time je Stari zavet bio proširen
i ispravljen.
2. Zbirka (kasno jevrejskih i hrišćanskih) proročkih knjiga stoji
samostalno rame uz rame sa Starim zavetom.
3. Prosta zbirka izjava Gospodnjih, poput zajedničkog izvora Svetog
Mateja i Svetog Luki (K), stoji rame uz rame sa Starim zavetom.
4. Pisano Jevanđelje, ili zbirka nekoliko jevanđelja sadrže istoriju
razapetog i vaskrslog Gospoda, zajedno sa Njegovim učenjem i instrukcijama,
stoji rame uz rame sa Starim zavetom.
5. Jevanđelje (ili više njih), sa manje ili više sveobuhvatnom zbirkom
nadahnutih hrišćanskih radova najrazličitijeg karaktera i stepenovanog ugleda,
stoje rame uz rame sa Starim zavetom.
6. Sistematizovana "Nastava Gospodnja" upravljana od strane "Dvanaest
apostola", karakterom "Apostolskih kanona, konstitucija itd", koja takođe sadrži
"Zapovesti Gospoda" rame uz rame sa Starim zavetom i Jevanđeljima.
7. Knjiga sinteze ili usaglašavanja proroštva i ispunjenja u vezi sa Isusom
Hristom, Apostolima, i Crkvom, stoji rame uz rame sa Starim zavetom.
1. A collection of late Jewish and Christian prophetic-messianic or

prophetic-hortatory books inserted in the Old Testament—thus an expanded and
corrected Old Testament.
2. A collection of (late Jewish and) Christian prophetic books standing
independently side by side with the Old Testament.
3. A simple collection of Sayings of the Lord, like the common source of
St Matthew and St Luke (Q), standing side by side with the Old Testament.
4. A written Gospel, or a collection of several Gospels containing the
history of the Crucified and Risen Lord, together with His teaching and
commands, standing side by side with the Old Testament.
5. A Gospel (or several), with in addition a more or less comprehensive
collection of inspired Christian works of the most different character and graded
prestige, standing side by side with the Old Testament.
6. A systematised ''Teaching of the Lord'' administered by the ''Twelve
Apostles'' of the character of the ''Apostolic Canons, Constitutions, etc.,'' which
also included ''Injunctions of the Lord,'' side by side with the Old Testament and
the Gospel.
7. A book of the synthesis or concordance of prophecy and fulfilment in

reference to Jesus Christ, the Apostles, and the Church, standing side by side
with the Old Testament.353
Harnak je detaljnije objasnio svaku od ovih formi usaglašavanja
hrišćanskih tekstova i Starog zaveta. Jasno je da se radilo o definisanju novog
propagandnog polja, pri čemu je trebalo sačuvati osnovne koordinate
prethodnog. Tako se kao jedan od važnih elemenata za selekciju novih
hrišćanskih tekstova navodi njihova tranziciona, a revolucionarna vrednost u
odnosu na vekovnu jevrejsku tradiciju. To što je hrišćanska propaganda bila
usmerena i ka nejevrejima, ne znači da su njeni nosioci bili spremni da spale
mostove sa javrejskom zajednicom. Naprotiv, kako su i sami bili jevreji,
nastojali su da obezbede isti onaj propagandni uticaj među jevrejima, kao i
među paganima. A za to im je bio potreban pozitivan odnos prema
tradicionalnim jevrejskim vrednostima, uključujući i Stari zavet. Uostalom stari
zavet bio je osnova i Pavlove propagandne kampanje. I ne samo Pavlove.
Bart Erman, jedan od vodećih svetskih stručnjaka za biblijska pitanja,

ukazao je da je, i pored toga što je većina ranih hrišćana bila nepismena, kao
uostalom i većina stanovništva Rimskog Carstva, uključujući i jevreje, pisana
reč u razvoju hrišćanstva imala suštinski značaj:
''Kao i drugi rabini njegovog doba, i Isus je smatrao da se Božija volja
može naći u svetim tekstovima, posebno u Mojsijevim zakonima. On je čitao te
spise, proučavao te spise, tumačio te spise, držao se tih spisa i poučavao te
spise. Njegovi sledbenici su od samog početka bili Jevreji koji su visoko
uvažavali te knjige, koje su pripadale njihovoj tradiciji. I tako su, već na samom
početku hrišćanstva, pripadnici ove nove religije, Isusovi sledbenici, u
Rimskom Carstvu bili neobična pojava kao i jevreji pre njih, jer su za razliku od
gotovo svih drugih sveti autoritet pripisivali svetim knjigama. Hrišćanstvo je od
početka bilo religija knjige.''
(Like other rabbis of his day, Jesus maintained that God's will could be
found in the sacred texts, especially the Law of Moses. He read these scriptures,
studied these scriptures, interpreted these scriptures, adhered to these scriptures,
and taught these scriptures. His followers were, from the beginning, Jews who
placed a high premium on the books of their tradition. And so, already, at the
start of Christianity, adherents of this new religion, the followers of Jesus, were
unusual in the Roman Em-pire: like the Jews before them, but unlike nearly
353
Harnack, von Adolf: ''The Origin of the New Testament'', Williams and Norgate,
London, 1925, Appendix II, p. 78
everyone else, they located sacred authority in sacred books. Christianity at its
beginning was a religion of the book.) 354
Pavlova prva poslanica Solunjanima, smatra se prvim hrišćanskim spisom
i napisana je 49. godine. Bilo je to dvadeset godina nakon Isusove smrti i oko
dvadeset godina pre nego što je bilo koje jevanđelje prenelo priču o njegovom
životu. Rane hrišćanske poslanice su kružile među vernicima, povezivale
zajednicu, ujedinjavale su veru i hrišćansku praksu, ukazivale su hrišćanima
kako bi trebalo da veruju i da se ponašaju. Dalji razvoj pisane reči u hrišćanstvu,
išao je preko jevanđelja i dela apostolskih, otkrovenja, priča o mučenicima,
protivjeretičkih rasprava i komentara.
Za ime Markiona iz Sinope (Marcion of Sinope, oko 85-160), Pavlovog

sledbenika, vezuje se prva nastojanje da se ustanovi hrišćanski kanon Novog
zaveta. Markion se fokusirao na spise Pavla i njegovog učenika Luke, u cilju
jasnog razdvajanja hrišćanstva od judaizma. Ova teza nije u potpunosti
dokazana, ali je široko prihvaćena, i pored toga što predstavlja predmet brojnih
kontraverzi i neslaganja među stručnjacima. Smatra se da je upravo Markionovo
zalaganje, za definisanjem kanona Novog zaveta, uticalo na Crkvu da formuliše
kanon, zasnovan na ranim hrišćanskim tekstovima.
Sam Markion je bio u sukobu sa hrišćanskom crkvom, zbog čega je 144.
godine, bio isključen iz crkvene zajednice u Rimu. Pored razlikovanja
starozavetnog boga, demijurga (tvorca sveta) od istinskog boga, smatrao je da je
Isusova ljudska priroda iluzija, da nije rođen kao čovek, već se petnaeste godine
Tiberijeve vladavine jednostavno pojavio sa porukama istinskog boga. Prema
Markionu, čak je i Isusovo raspeće bilo prividno. Osnovna Isusova uloga bila je
da demaskira demijurga i zato je bio razapet. Nije verovao u vaskrsenje tela, već
isključivo duše. Njegovo učenje bilo je odbačeno na Nikejskom saboru i
proglašeno za jeres.
Markion je bio samo jedan od brojnih hrišćanskih agitatora koji su
Pavlove poruke shvatali i interpretirali na svoj način. Pored tih njegovih ranih
religijskih pogleda, ocenjenih kao jeretički, bio je prisutan čitav niz tekstova i
interpretacija, drugih autora, koje su na specifičan način tumačili Isusove i
apostolske poruke. Uostalom i sami apostoli su imali svoje varijante, verzije i
opise Isusovog života i vere koju je navodno propovedao. Zbirke tekstova iz
perioda ranog hrišćanstva, otkrivenih od kraja XIX veka, pa sve do Kumranskih
spisa, ukazale su na bogatu stvaralačku aktivnost apostola i njihovih sledbenika.
Upravo ta stvaralačka delatnost sa širokim spektrom ideja, nalagala je da
se standardizuje verska poruka i suzi prostor za različite interpretacije. Još
354
tokom II veka, bilo je hrišćana koji smatrali da treba uspostaviti novozavetni

kanon, zasnovan na spisima Mateje, Marka, Luke i Jovana, tvrdeći da postoje
četiri strane sveta, četiri vetra, četiri stuba crkve i u skladu s tim, četiri
jevanđelja. Rasprave o konačnom obliku tog kanona trajale su vekovima.
Već pomenuti Markion, smatra se sastavljačem prvog hrišćanskog
kanona. Iz njemu dostupnih rukopisa, koji su tada cirkulisali, on je odabrao
Pavlove poslanice i Jevanđelje po Luki, smatrajući ih ispravnim tumačenjem
Isusovog učenja. Markionov Novi zavet sadržavao je 11 tekstova ili knjiga. Bio
je podeljen na dva dela. Prvi deo nazivao se Evangelion i sadržao je Jevanđelje
po Luki, ali bez dva uvodna poglavlja. Drugi deo, Apostolikon, sastojao se od
deset Pavlovih pisama koja je uspeo da prikupi: Galatima, 1. i 2. Korinćanima,
Rimljanima, 1. i 2. Solunjanima Efescima (koju je nazivao Laodikejskom),
Kološanima, Filipljanima i Filemonu. Sve ove Pavlove poslanice, ušle su
kasnije u Novi zavet.
Međutim, u Markionovom kanonu Pavlove poslanice bile su korigovane.
On je proglasio svoj kanon, tek pošto je iz Pavlovih poslanica izbacio sve ono
što se nije uklapalo u njegovo viđenje Isusa i boga Starog zaveta. 355
Američki teolog i pisac Robert M. Prajs (Price) smatra da je Markion
prva osoba u istoriji koja je organizovala prikupljanje raznih Pavlovih poslanica
u jednu zbirku, sa tendencijom da ih izrazi kanonski. Ako je ovo tačno, onda bi
Markionova uloga u formiranju i razvoju hrišćanstva bila izuzetno značajna.356
Sa mog stanovišta, Markion bi se u tom slučaju pridružio plejadi vrhunskih
propagandista, koji su oblikovali hrišćansko propagandno polje i nastojali da ga
standardizuju. U prilog tome ide i činjenica da je Markionova verzija Biblije
imala ugled u njegovoj hrišćanskoj grupaciji, i da je kasnije sa grčkog
prevedena na sirijski jezik, što potvrđuje sirijski teolog Jefrem Sirin (Ephraem
Syrus, 306-373) iz IV veka.
Markionov savremenik iz II veka, Irinej Lionski (Irenaeus, oko 130-202),
u delu ''Protiv jeresi'', bio je među zagovornicima koncepta četiri jevanđelja:
''nije moguće da jevanđelja bude ni manje ni više nego što ih ima. Jer,
pošto postoje četiri oblasti sveta u kome živimo, i četiri glavna vetra, a Crkva je
razbacana po svetu, a stub i temelj crkve je jevanđelje... pogodno je da Crkva
ima četiri stuba... (Protiv jeresi 3.11.7)
(it is not possible that the Gospels can be either more or fewer in number
than they are. For, since there are four zones of the world in which we live, and
four principal winds, while the Church is scattered throughout the world, and
355
356
Price, Robert M.: ''The Evolution of the Pauline Canon'', Hervormde teologiese
studies, 53, 1997, p. 36-37
the pillar and ground of the Church is the Gospel... it is fitting that she should
have four pillars... (Against Heresies 3. 11.7)) 357
358
Među značajnim ličnostima u konstituisanju hrišćanske Biblije bio je

Origen. Pre Origena, bilo je nastojanja da se osavremeni grčki prevod Starog
zaveta, Septuaginta. Te revizije Septuaginte sačinili su tokom II veka: Akila iz
Sinope, Simah Ebionita, i Teodotion. (Aquila of Sinope, Symmachus the
Ebionite, and Theodotion). Iako njihovi prevodi nisu napravili neki značajniji
pomak, niti postigli širu primenu u hrišćanskoj zajednici, poslužili su Origenu
da sačini Heksaplu. Ona se sastojala od: šest uporednih stubaca teksta Starog
zaveta: jevrejskog konsonantnog teksta; transkripcije jevrejskog teksta grčkim
slovima; Akilinog prevoda; Simahovog prevoda; Septuaginte; i Teodotionovog
prevoda. Origen je ovom uporednom metodom nastojao da izvrši reviziju
grčkog teksta, tražeći i označavajući u njemu greške.
Na primeru polemike između Origena i Celza (Celsum), njegovog
paganskog protivnika, Erman pokazuje stanje hrišćanskih tekstova u III veku.
Origen se inače žalio na korektnost prepisa jevanđelja koje je posedovao:
''Razlike između rukopisa bile su velike, bilo zbog nemara nekih
prepisivača, bilo zbog perverzne drskosti drugih; oni su ili propustili da
prekontrolišu ono što su prepisali, ili su prilikom korekture dodavali ili
oduzimali šta im se prohte.''
(The differences among the manuscripts have become great, either
through the negligence of some copyists or through the perverse audacity of
others; they either neglect to check over what they have transcribed, or, in the
process of checking, they make additions or deletions as they please.) 359
Njegov paganski protivnik Celz je, nekih sedamdeset godina ranije, još
oštrije kritikivao hrišćanske prepisivače:
''Neki vernici, kao da su došli sa pijanke, idu dotle da protivreče sami sebi
i menjaju izvorni tekst jevanđelja po tri ili četiri i više puta, te menjaju njegov
karakter da bi uz pomoć toga izbegli probleme kada se suoče sa kritikom.''
(Some believers, as though from a drinking bout, go so far as to oppose
themselves and alter the original text of the gospel three or four or several times
357
358
White, Benjamin L.: ''Remembering Paul: Ancient and Modern Contests Over the
Image of the Apostle'', Oxford University Press, 2014, p.234
359
over, and they change its character to enable them to deny difficulties in face of
criticism. (Against Celsus 2.27)) 360
Ove Celzove optužbe, za sistemsku nedoslednost hrišćanskih prepisivača,
naterale su Origena da brani prepisivače, koje je inače i sam napadao. On
navodi da ne zna za druge ljude koji su menjali jevanđelja osim markionita i
valentijanaca, moguće i sledbenika Lukana (Marcionites, Valentinians, Lucan).
Prema Origenu, ne radi se o kritici istinskog hrišćanstva, ''već samo onih koji su
se usudili da falsifikuju jevanđelja'' (but only of those who have dared lightly to
falsify the gospels). Pri tome se pozvao na argument, da kritika pojedinih
filozofskih škola, kao što su sofisti ili epikurejci, ne znači i osporavanje
filozofije u celini.361
Pamfil i Evsevije su bili posvećeni korekcijama teksta Septuaginte, kako

u pogledu Starog zaveta, tako i Novog Zaveta. Prema Jeronimu, korigovali su i
distribuirali jedno izdanje Septuaginte koje je, po svemu sudeći, prethodno
pripremio Origen. Radi lakšeg pretraživanja sadržaja jevanđelja, Evsevije
podelio svoje izdanje Novog zaveta u paragrafe i pridodao mu je preglednu
tabelu, kako bi lakše mogli da se pronađu tekstualno povezani odlomci
(pericopes). Ove tabele ili ''Evesevijevi kanoni'' (Eusebian canons) ostale su u
upotrebi tokom celog Srednjeg veka, a bogato ukrašene stranice tih rukopisa su
značajne za proučavanje rane srednjevekovne umetnosti. Evsevije je u ''Epistula
ad Carpianum'' dao detaljno uputstvo za korišćenje njegovih tabela.
Kada je Konstantin 331. godine, naručio od Evsevija da pripremi 50
primeraka Biblije za Crkvu u Konstantinopolju, postalo je sasvim izvesno da se
Biblija iz religijske sfere prostire i na ideološko-političku. Potom je Atanasije
oko 340 angažovao pisce u Aleksandriji da pripreme Bibliju za imperatora
Konstansa (Flavius Julius Constans Augustus; rođ. oko 323, vladao 337-350).
Upravo je Atanasije u svom godišnjem pastirskom pismu egipatskim crkvama,
367 godine, naveo koje bi knjige trebalo čitati u crkvama kao svete spise. Sve
ostale, po Atanasiju, trebalo je odbaciti. Radi se prvom sačuvanom dokazu
selekcije 27 knjiga koje su kasnije postale kanon Novog zaveta.
Do državne sfere, Bibliju je delio samo još jedan korak.
(eng. Jerom; lat. Eusebius Sophronius Hieronymus, oko 347-420)
360
361
Chadwic, Henry: ''Origen Contra Celsum'', Cambridge University Press (1953),
1980, p. 90-91
U Starom zavetu, na aramejskom su napisani delovi: Danilo 2:4 do kraja

7. poglavlja, nekoliko stihova u Jezdrinoj knjizi, zatim jedan stih u Jeremiji
(10:11) i jedna reč u Prvoj Mojsijevoj (31:47). U Novom zavetu se spominju
neke aramejske reči: "efata" (otvori se (Marko 7:34), "talita kumi" ("ustani
devojčice", Marko 5:41), "Eloi, Eloi, lama sabahtani" (''Bože moj, Bože moj,
zašto si me ostavio", Marko 15:34) i "maran ata" ("Gospod dolazi") ili "marana
ta" ("Gospode, dođi"- 1. Korinćanima 15:22).
Celokupni Novi zavet napisan je grčkim jezikom, mada se smatra da je
Matej izvorno napisao jevanđelje na aramejskom. Iako se radilo o
pojednostavljenom grčkom, jezik Novog zaveta ne bi se mogao tretirati kao
čisti ''koine''. U Novom zavetu prisutni su brojni semitizmi, jer su autori bili
(osim možda Luke) semitskog porekla.
Kao prvo, tu su transliteracije jevrejskih reči poput "aleluja" ("slavite
Jahvu", Otkrivenja 19:1); "amin" ("neka tako bude", Matej 6:13), "mana" (hleb
poslat s neba, Jovan 6:31), "osana" ("pomozi", Matej 21:9), i mnoge druge.
Pored toga, prisutni su doslovni prevodi jevrejskih fraza na grčki jezik
(kao kada bismo "spava kao zaklan" preveli na engleski "he sleeps like
slaughtered"). Takvi su izrazi "podignuti lice" (u smislu "izazvati poštovanje"),
ili "usta mača" (u smislu "oštrica mača"). Zanimljiv je i pojam ''gehena'' koji
dolazi iz jevrejskog ''dolina Enomova'', čije je značenje potpuno nepoznato
običnom Grku koji nema predstavu o geografiji Jerusalima. Takođe postoje
brojne reči iz grčkog ''koine'' koje imaju drugačije značenje u Novom zavetu.
Tako "anatema" znači "posvećen dar", a u Novom zavetu "prokleto"; "baptizo"
znači "uranjam", a u Novom zavetu postaje tehnički izraz za krštenje. Postoje
neki novozavetni izrazi kojima nije jasno značenje, iako se koriste i izvan
novozavetnog jezika. Najpoznatija je reč ''epiousios'' ili "svagdašnji", koja može
da označava "neophodan za život", ili "za ovaj dan", ili "za sledeći dan", ili "za
budućnost".
362
U početku su se hrišćani u Rimskoj imperiji uglavnom koristili grčkim

jezikom i grčkim vrzijama Biblije. Kada je hrišćanstvo zahvatilo i širu
populaciju koja nije razumela grčki, javila se potreba za latinskim prevodom.
Prvi takvi prevodi bili su ''Vetus latina'' ili ''Itala'', na prostom narodnom
latinskom. Vetus latina nastala je u Africi, a Itala u Južnoj Galiji. Sve knjige
Starog zaveta bile su prevedene sa Septuaginte, osim Knjige proroka Danila
koja je poticala od Teodotionovog prevoda. Kako su vremenom ovi tekstovi na
narodnom latinskom, prilikom prepisivanja počeli da se menjaju. Jeronim je
362
Matthews, Victor Harold and Don C. Benjamin: ''Old Testament Parallels: Laws
and Stories from the Ancient Near East'', Paulist Press, 1997
krajem IV veka komentarisao kako je u tekst ubacivao i izbacivao, ko je kako

hteo i šta je hteo.
Takvo stanje navelo je papu Damasa I (Pope Damasus I, r. oko 305; p.
366-384), da 382, najpre angažuje Jeronima, svog teološkog savetnika da izvrši
reviziju postojećeg, starog latinskog prevoda Biblije (Itale), i uskladi ga sa
grčkim tekstom. Jeronim je najpre revidirao Novi zavet koji je postojao već oko
tri veka. Potom je, 387 godine, revidirao latinski tekst psalma, na osnovu
Septuaginte, koristeći Origenovu verziju Hexapli.
I konačno, u periodu između 390 i 405 godine preveo je direktno sa
hebrejskog na latinski Stari zavet, koristeći izvorne jevrejske tekstove. Tako je
došlo do kompletiranja najpoznatijeg prevoda Biblije na latinski, kasnije
poznate pod nazivom Vulgata. Radilo se o narodnoj verziji latinskog takozvanoj
''lingua rustica''. Pored hebrejskih tekstova, kao izvori, korišćeni su Itala,
Septuaginta, Akilini i Simahovi prevodi i mnogi rabinski komentari.
Od 650. godine, Jeronimov prevod postao je opšteprihvaćen u svim
crkvama na Zapadu. Rimska crkva nije prihvatila jedino psalme iz Vulgate, već
je zadržala prvobitnu Jeronimovu revidiranu verziju iz Itale. Na Tridentskom
saboru 1545, Jeronimov tekst je ozvaničen kao pravilan tekst Svetog pisma.
Tako je stvorena Biblija zapadne crkve, koja se od XVI veka naziva Vulgata
(''obična'').
U njoj se nalaze:
Stari zavet:
- pet Mojsijevih knjiga ili Tora: Postanje, Izlazak, Levitska, Brojevi i
Ponovljeni zakoni;
- istorijske knjige: Isus Navin, Sudije, Ruta, I i II Samuilova knjiga, I i II
knjiga o kraljevima, I i II knjiga letopisa, Jezdra, Nemija i Jesitra;
- pesničke knjige: Jov, Psalmi, Poslovice, Propovednik i Pesma nad
pesmama;
- knjige proroka: Isaija, Jeremija, Jeremijine tužbalice, Jezekilj, Danilo,
Osija, Joilj, Amos, Avdija, Jona, Mihej, Naum, Avakum, Sofonija, Agej,
Zaharija, i Malahija;
Novi zavet:
- Matejevo, Markovo, Lukino i Jovanovo jevanđelje;
- Dela apostolska;
- po dve Pavlove poslanice Solunjanima i Timoteju i po jedan Galatima,
Efescima, Filipljanima, Kološanima, Titu i Filimonu;
- Poslanica Jevrejima;
- Jakovljeva poslanica, dve Petrove poslanice;

- tri Jovanove poslanice;
- Judina poslanica i Jovanovo otkrivenje
Vulgata je postala najpoznatije pisano delo u istoriji. Zasnovana na
univerzalnim duhovnim potrebama čoveka, sa obećanjem večnog života i
privlačnim, sugestivnim storijama, ona ostaje trajno privlačna za sva vremena.
Biblija je bila i prvo glavno delo odštampano u Gutenbergovoj štampariji. Za
štampanje ovog veličanstvenog izdanja na latinskom (Vulgate), bilo je potrebno
šest godina (1450-1456).
Pojavom štamparije stvorena je mogućnost da se tekstovi i grafički crteži
umnože i dopru do najširih masa. Štampanje Biblije na jednostavnom
nemačkom jeziku 1534, predstavlja jedno od velikih dostignuća reformacije. Ne
samo da je ''narodna biblija'' bila približena vernicima, već je to učinjeno novim
komunikacionim kanalom.
Posebno pitanje koje zaokuplja pažnju istraživača gotovo dva veka je

pouzdanost biblijskih tekstova. Nastojanja da se dovedu u vezu ili usaglase
istorijske činjenice sa tekstovima Biblije, otvorila su novo poglavlje u naučnom
tretmanu hrišćanstva. To su dodatno zakomplikovala otkrića niza apokrifnih
spisa, posebno jevanđelja. Od otkrića ''Jevanđenja po Petru'' 1886, i Kumranskih
spisa, polovinom XX veka, teče rasprava obogaćena novim prikazima stanja u
ranom hrišćanskom pokretu.
Istovremeno su prisutni komentari o kraju ili ''smrti biblijske istorije'', sa
zahtevom da se uspostavi istorijska agenda umesto teološke.363
''Zašto ne bi drevni istorijski tekstovi radije bili izloženi prednostima
sumnje o njihovim tvrdnjama o prošlosti, osim ako postoje dobri razlozi da se
razmotre kao nepouzdani o ovim tvrdnjama i sa dužnim poštovanjem (naravno)
u svojim književnim i ideološkim karakteristikama? Ukratko, zašto bismo pre
usvojili princip verifikacije nego princip falsifikovanja? Zašto bi teret pre bio na
tekstovima da sami 'dokazuju' vrednost u pogledu istorije, nego na onima koji
dovode u pitanje njihovu vrednost 'dokazujući' ih kao lažne?''
(Why should not ancient historical texts rather be given the benefit of the
doubt in regard to their statements about the past unless good reasons exist to
consider them unreliable in these statements and with due regard (of course) to
their literary and ideological features? In short, why should we adopt a
verification rather than a falsification principle? Why should the onus be on the
363
Whitelam, Keith W.: ''The Invention of Ancient Israel: The Silencing of
Palestinian History'', Psychology Press, 1996
texts to 'prove' themselves valuable in respect of history, rather than on those

who question their value to 'prove' them false?) 364
Ali nisu sve dileme vezane ni za odbačene apokrifne tekstove. I u samim
sinoptičkim jevanđeljima, bilo je korekcija, pa i dodataka. Erman navodi primer
Jevanđelja po Marku gde su na kraju dodat delovi koji bili u izvornoj verziji:
''17. Ovi čudesni znakovi pratiće one koji veruju: U moje isterivaće
demone, govoriće jezicima, 18. i svojim rukama uzimaće zmije. Ako popiju
nešto smrtonosno, neće im nauditi. Polagaće ruke na bolesne i oni će
ozdraviti.'''' 365
(And these are the signs that will accompany those who believe: they will
cast out demons in my name; they will speak in new tongues; and they will take
up snakes in their hands; and if they drink any poison, it will not harm them;
they will place their hands upon the sick and heal them.) 366
Posle toga. Isus odlazi na nebo i zauzima mesto sa desne strane boga.
Međutim, u najstarijim verzijama, ta dva stiha ne postoje. Kako piše Erman,
očigledno ih je dodao neki kasniji pisar. Međutim, pisar je suviše blaga
kvalifikacija za dodavanje ovih stihova, s obzirom na njihovu izvanrednu
propagandnu funkciju koja je vekovima bila inspiracija za crkveno
bogosluženje na nerazumljivom latinskom ili dokaz o Isusovoj moći da zaštiti
vernike od smrtnih ugrožavanja.
Drugi primer vezan je storiju iz Jevanđelja po Jovanu, koja je masovno
ekploatisana, uključujući filmska ostvarenja o Isusovom životu. Tu epizodu
opisali su i Martin Skorsiz u filmu ''Poslednje Hristovom iskušenje'' ili Mel
Gibson u filmu ''Stradanje Isusovo'' (Martin Scorsese: The Last Temptation of
Christ, 1988; Mel Gibson: The Passion of the Christ, 2004)
Radi se o storiji kada pisari i fariseji žele da, prema Mojsijevom zakonu,
kamenuju preljubnicu. Dovode je pred Isusa koji poučava u hramu i traže
njegovo mišljenje. Ako traži da se žena pomiluje, Isus će prekršiti Mojsijev
zakon, a ukoliko smatra da treba da bude kamenovana, negiraće sopstveno
učenje o milosrđu i praštanju. Na tu vrstu provokacije Isus odgovara
saginjanjem i pisanjem prstom po zemlji. Tada dolazi do mnogo puta
ekranizovane situacije:
364
Provan, Iain William; V. Philips Long and Tremper Longman: ''A Biblical History
of Israel'', John Knox Press, 2003, p. 55
365
Jevanđelje po Marku, 16: 17-18, p. 688
366
''7. Pošto su ga i dalje ispitivali, on se uspravio i rekao im: ''Ko je od vas

bez greha, neka prvi baci kamen na nju.'''' 367
(When they continue to question him, he says to them, "Let the one who
is without sin among you be the first to cast a stone at her.") 368
Niko ne podiže kamen, fariseji se razilaze, a Isus se obraća ženi rečima
kako je ni on ne osuđuje uz poruku da više ne greši. Po starom predanju,
Isusovo pisanje prstom po zemlji simbolizuje ispisivanje grha tužilaca koji su
tražili kamenovanje. Iako se radi o sjajnoj dramaturškoj storiji, Erman
napominje da se, po svemu sudeći, delovi Jevanđelja po Jovanu, od 7:53, pa do
8:12, nisu uopšte nalazili u izvornom tekstu. U drugim tekstovima Novog
zaveta ova storija se ne pominje.
Naučnici koji su istraživali tradiciju i karakteristike rukopisa su sigurni da
se ovaj deo ne uklapa u stil Jevanđelja po Jovanu, i da se razlikuje i po upotrebi
reči i fraza, kojih jednosatvno u jevanđelju nema. Erman smatra, da je do
ubacivanja ovog dela teksta moglo da dođe, tako što je ova storija iz usmenog
predanja o Isusu bil zapisana na marginama nekog rukopisa. Pisari su je onda,
prilikom prepisa, inkorporirali u tekst i to na nekoliko mesta. Uglavnom se radi
posle pasusa 7:52, Jevanđelja po Jovanu, ali posle 21:25. Neki su to učinili
posle stiha 21:38 Jevanđelja po Luki. Međutim, opšti zaključak je
nedvosmislen: to nije izvorno napisao Jovan.
Ako to već nije napisao Jovan, otvara se pitanje da li taj deo treba tretirati
kao sastavnim delom Biblije? Erman tvrdi da on, kao i većina tekstologa, smatra
da ne treba. 369
Sa propagandnog stanovišta, cela Biblija ima u prvom redu propagandnu
vrednost, a ne karakter istorijskog teksta. Očigledno je da su njeni delovi bili
kreirani u periodu od tri veka, i da su filteri kroz koje su prolazili bili
propagandni, a ne faktografski ili autentični. Ono što je konačno kvalifikovalo
pojedini tekst za mesto u Bibliji bila je njegova propagandna vrednost, i to sa
stanovišta koncipirane doktrine u Nikeji. Dva navedena primera predstavljaju
samo detalj, u nizu korekcija, dodataka i izmena koji su činjeni tokom stvaranja
hrišćanskog kanona.
Stoga, kada se razmatra vekovni proces biblijske kanonizacije, centralnu
temu predstavlja oblikovanje efikasnog propagandnog mita u datom vremenu, u
skladu sa političkim i ukupnim društvenim okolnostima. Najbolja potvrda te
propagandne funkcije su različita naknadna tumačenja tog konačno usaglašenog
367
Jevanđelje po Jovanu 8: 7, p. 721
368
369
kanona u prethodnim vekovima. Iz jedne biblijske rečenice o vračari, u ranom

Modernom dobu, izrasla je imperija zastrašujućih natprirodnih entiteta i sila,
oblikovani su zakoni i pogubljene su hiljade žena. Ona ubačena storija o
Isusovom spasavanju preljubnice, nije pokolebala inkvizitore, niti ih je
podstakla na praštanje.
Kanon
Šta je ustvari Biblija. Određuju je uglavnom preko pojmova kanon i

pismo, ili sveti spisi (canon, scripture). Ovi pojmovi se često koriste kao
sinonimi, iako imaju različito značanje. Ukoliko se razdvoje i upotrebljavaju u
skladu sa značanjem, onda bi se kanon mogao koristiti za označavanje
eksplicitnih božjih zakona i zapovesti, dok bi pojam spisi određivao literarno
oblikovane prikaze događaja u Bibliji.
Rasprava o kanonskom karakteru Biblije može da bude veoma složena i
često zbunjuća. Možda je u današnjem pojmovnom značenju mnogo prikladnija
reč ''manifest''.
''Reč kanon je izvedena iz grčke kanon, koji ima doslovno značenje

"merne linije," ili "pravila." Kanonski zakon se odnosi na konstituciju crkve,
odnose između crkve i drugih organa, i pitanja unutrašnje discipline. To nije
samo po sebi formulacija dogme; ipak, izjave božanskog pozitivnog i prirodnog
prava koja su sadržane u kanonima, mogu da budu doktrinarne prirode.''
(The word canon is derived from the Greek kanon, which has the literal
meaning of ''measuring line'', or ''rule'. The canon law concerns the constitution
of the church, the relations between the church and other bodies, and matters
of internal discipline. It is not per se a formulation of dogma; nonetheless,
statements of the divine positive and natural law that are contained in the
canons may be doctrinal in nature.) 370 nastavak na str 181
Ta sklonost da se religijski tekstovi svode na direktne zakonske norme,

bila je široko rasprostranjena u drevnim religijama. Ona nas još jednom upućuje
na neraskidivu povezanost religije sa poretkom, odnosno politikom. 371
370
371
Finkelberg, Margalit and Guy G. Stroumsa: ''Homer, the Bible, and Beyond'', Brill,
Leiden and Boston, 2003,
Čepmen definiše biblijski kanon kao ''kasno spoljašnje fiksiranje

sadržaja, dokumenta i teksta biblijskih knjiga'' (late extrinsic fixing of the
contents, order and text of the biblical books). On ukazuje i na tendenciju da se
''pojam 'kanon' sve više koristio od strane nekih naučnika kao naglašenija
unutrašnja kategorija, uglavnom kao sinonim verskog autoriteta biblijskih
tradicija i tekstova, pre bilo kakvog zvaničnog 'zatvaranja' kanona''. (the term
'canon' came increasingly to be used by some scholars as a more intrinsic
category, largely synonymous with the religious authority of biblical traditions
and texts prior to any official 'closing' of the canon.) 372
U takvom razmatranju, navodi zalaganje da je za autoritativne religijske
tekstove prikladnije korišćenje pojma ''pismo'' (scripture), dok bi se izraz kanon
mogao koristiti za striktne i ekskluzivne pisane zbornike. Tako bi pojam kanon,
mogao pre da se koristi za Stari zavet, odnosno na Toru. Pitanje je da li bi se
proroci i spisi, mogli tretirati kao kanon, ili kao istorija, ili još bolje, kao mit?
Još intrigantnije je pitanje tretmana Novog zaveta u smislu kanona.
Zašto je uopšte potrebno razjašnjavanje značenja pojma kanon. Najpre
zbog toga, što su poglavlja Biblije, uključujući i ona literarna, u Srednjem veku
i ranom Modernom dobu, tretirana u kanonskom smislu, potom dodatno
interpretirana od strane papa, crkvenih sabora, klera i inkvizicije, i služila kao
zakonsko pokriće za intervencije u društvu. Time je onemogućavano
uspostavljanje sekularnog i egzaktnog zakonodavstva, naspram interpetativnog,
zasnovanom na hrišćanskom sistemu natprirodnog i Biblijom kao podlogom.
Na primer, to je bilo posebno uočljivo kada se papskim odlukama, krajem
Srednjeg veka, izmenio sadržaj ''Episkopskog kanona'' (Canon episcopi) u kome
je verovanje u veštice, prvobitno bilo jeres. Nova kanonska uputstva, nalagala
su istragu protiv onih koji negiraju postojanje veštica.
Hrišćanstvo je praktično posezalo za mitskim sadržajima i njihovom
interpretacijom, kao mehanizmima za očuvanje poretka, u kome je kler imao
stratešku ideološku ulogu. Pri tome su koristili ''sve poznate trikove'' iz
paganskih vremena. Iz paganskog sistema natprirodnog prizivan je po potrebi
arsenal straha: demoni, lamije, strige, razne vrste đavola...
Mani i Muhamed
Muhamedov poziv
Say: People of the Book! Come now to a word common between us and
you, that we serve none than God, and that we associate not aught with Him,
372
Chapman, Stephen B.: ''How the Biblical Canon Began: Working Models and
Open Questions'' in Finkelberg, Margalit & Guy G. Stroumsa (ed): ''Homer, the Bible, and
Beyond'', Brill, Leiden and Boston, p. 35
and do not some of us take others as Lords, apart from God? And if they turn
their backs, say: Bear with us, that we are Muslims. 4 (3.57)373
Apokalipsa
U zapadnoj verskoj tradiciji, pojam apokalipsa označava niz

katastrofičnih događaja koji najavljuju kraj vremena i dolazak boga koji treba
da predsedava strašnim sudom. Sa ovim pojmom su povezani proroci koji
najavljuju taj kraj i opisuju elemente na osnovu kojih će on moći da se
raspozna. Apokaliptična literatura je razvijena u judaizmu u II veku p.n.e., kao
očekivanje da se zbog nemogućnosti obnavljanja sveta, on mora katastrofom
dovesti do transformacije i ispunjenja božjeg zakona. Tako se u fokus puta ka
opštem ljudskom spasenju postavljaju destrukcija i katastrofa.
Pored najave katastrofe, suštinska karakteristika apokalipse sadržana je u
doktrini o dva doba. Aktuelno doba je potpuno odvojeno od onog koje se
najavljuje u apokalipsi, kao neprolazno i beskonačno. To drugo doba je kreacija
u natprirodnom svetu i treba da nastane kao posledica božanske intervencije.
Radi se o izraženoj želji da se postojeći svet transformiše u nebesku
kosmološku ravan, gde će se posle uništenja postojećeg sveta uspostaviti ''novo
nebo i nova zemlja'' (a new heaven and a new earth).374
Ta proročka vizija apokalipse je prisutna, na primer, u 7 pasusu Knjige
proroka Danila u Starom zavetu, ali isto tako u Jovanovim otkrivenjima u
Novom zavetu. U epicentru propagandnog polja apokalipse nalaze se strah i
nada. Aktuelno doba opterećeno je strahom od predstojećeg uništenja, dok
najavljeno novo doba pruža vernicima nadu u spasenje, relaksaciju straha od
smrti i obećanje o večnom životu u blagostanju.
Reč "apokaliptično" dolazi od grčke reči ''apokalypsis'', koja znači
"otkriti," u smislu "da se otkrije nešto što je skriveno''. To značenje, ''okrivanje
skrivenih stvari'', predstavlja temelj apokaliptičke literature. U Bibliji se pojam
apokalipsa koristi u smislu srpske reči otkrivenje.
Kolins opisuje izvesnu konfuziju kada je pitanju upotreba ovog pojma.
Stoga se zalaže za razdvajanje pojma ''apokalipsa'' od literarnog žanra koji bi se
mogao nazvati ''apokaliptizam'' (apocalypticism) i od ''apokaliptične
373
Stroumsa, G. G.: ''Early Christianity - A Religion of the Book?'' in Finkelberg,
Margalit and Guy G. Stroumsa: ''Homer, the Bible, and Beyond'', Brill, Leiden and Boston,
2003, p. 154
374
Schneemelcher, Wilhelm (ed.) and R. McL. Wilson (trans.): ''New Testament
Apochypha II'', James Clarke & Co Ltd, Cambridge, 2003, p. 550
eshatologije'' (apocalyptic eschatology). Pri tome se poziva na sledeću definiciju

iz žurnala posvećenog istraživanju Biblije, Semeia:
'''Apokalipsa' je žanr otkrivajuće literature narativnog okvira, u kome se
otkrivenje provodi uz pomoć bića drugog sveta za ljudskog primaoca, odavanje
transcendentne realnosti koja će biti kako temporalna, u delu koji predviđa
eshatološko spasenje, tako i prostorna utoliko što uključuje još jedan,
natprirodni svet.''
('Apocalypse' is a genre of revelatory literature with a narrative
framework, in which a revelation is mediated by an otherworldly being to a
human recipient, disclosing a transcendent reality which is both temporal,
insofar as it envisages eschatological salvation, and spatial insofar as it involves
another, supernatural world.) 375
U suštini, u pitanju su propagandne storije koje fizički svet i ljudski život
''otkrivaju'' kroz dimenziju natprirodnog, uvodeći novu konvenciju i smisao.
Ove storije se ''otkrivaju'' preko božanski nadahnutih posrednika, proroka. U
osnovi žanr apokalipse je tesno povezan sa proročanstvima. Ono što razlikuje
apokalipsu od proroštva, je njena usmerenost na katastrofu posle koje dolazi
obnova, dok je proroštvo okrenuto predviđanju budućnosti. Istovremeno,
proroci svoje ideje izvode iz prošlosti dok je apokalipsa više zasnovana na
projekciji budućnosti. 376
Autori ove literature pribegavaju klasičnom propagandnom obrascu
pozivanjem na autoritet i tradicionalnu zasnovanost teksta. Obično se za nosioca
otkrivenja uzima ime neke poznate i važne ličnosti i potom im se imputiraju
vizije, otkrivenja i proročanstva, pod uticajem natprirodnih sila. Imenom
navodnog autora, stvarni autor nastoji da skrene pažnju na tekst. Pored toga,
često se lažno predstavlja starost teksta, kako bi se podvukla dimenzija tradicije
i istovremeno prikrilo pravo autorstvo i mesto pisanja.377 Prikrivanje mesta i
vremena pisanja može da predstavlja i korisnu tehniku i stanovišta uverljivosti
apokalipse. Antidatiranjem mogu da se najave kasniji događaji, koji su poznati
pravom autoru, odnosno da se predstave kao tačna proročanstva ili otkrivenja, i
time se dodatno potrcta vrednost apokalipse.
Ličnosti koje se navode kao izvori otkivenja ovoj literaturi, smatraju se

duhovnim posrednicima, kojima anđeli daju uputstva za razumevanje smisla
375
Collins, John Joseph: ''Daniel with an Introduction to Apocalyptic Literature'',
Grand Rapids, Michigan, 1984, p. 4
376
Stanojević, Željko: Kumranski spisi: Dokaz verodostojnosti Biblije'', Metaphysica,
Beograd, 2009, p. 90
377
Stanojević, Željko: Kumranski spisi: Dokaz verodostojnosti Biblije'', Metaphysica,
Beograd, 2009, p. 89
njihovih vizija.378 Da bi navodno postigli efekat vizije, koriste se

izgladnjivanjem, radikalnim postom.379 Te vizije dobijaju karakter svetih
proročkih otkrivenja. A to sve bi se već moglo okarakterisati kao deo
šamanističke prakse i konfiguracije verovanja. U takvom kontekstu, nosilac
otkrivenja je vrsta šamana, medijatora između natprirodnog sveta i društva.
Kao eshataloški i entuzijastički pokret, hrišćanstvo je izrazilo svoje
potencijale u apokaliptičnoj i proročkoj literaturi. Ono se u u širenju svog
uticaja u velikoj meri oslonilo na apokaliptičnu literaturu, proizvodeći je od
kraja I veka, sve do početka Srednjeg veka. Ovaj žanr, hrišćani su preuzeli iz
palestinskog i helenističkog judaizma. U osnovi, rani hrišćani su usvojili
jevrejske apokalipse i prilagodili su ih svom propagandnom iskazu.
Karakteristični primeri jevrejske apokaliptične literature su: Knjiga
Enohova, Knjiga Enohovih tajni, Treća knjiga Enohova, Zavet dvanaest
patrijarha, Solomonovi psalmi, Mojsijevo vaznesenje, Treća knjiga Jezdrina (u
Vulgati je to Četvrta knjiga Jezdrina), Baruhova apokalipsa, Treća i Četvrta
knjiga o Makabejcima, Manašova molitva, Aristejevo pismo, Sibilinska
proročanstva, Knjige o Adamu, Vaznesenje Isaije i Jevanđelje po Tomi.
Druga knjiga Danila iz Starog zaveta ili Jovanovo Otkrivenje iz Novog
zaveta, predstavljaju karakteristične primere apokalipsa. Apokaliptična
literatura prikazuje svet u neadrealnoj dimenziji, kao kada Danilo opisuje niz
vizija, čije značenje mu otkriva anđeo Gavrilo. Tako se opisuje nadrealna borba
ovna sa rogovima različite veličine i jarca sa jednim rogom, pri čemu anđeo
Gavrilo daje apokaliptično tumačenje tog sukoba.380
Kolins navodi da su najjednostavnije forme otkrivenja izražavaju kroz

''simboličke vizije u snu'' (symbolic dream vision), kao što je to slučaj sa
Danilom (7:8), Jezdrom (11:12) Baruhom (35-47; 53-77). One su zasnovane na
sledećem obrascu:
''(1) Indikacija okolnosti. (2) Opis vizije, uvodi termin kao i ''takva'' (3)
Zahtev za tumačenjem, često zbog straha. Zahtev je u obliku dugih molitvi u 2
Baruch. (4) Interpretacija anđela. (Bog tumači viziju u 2 Baruh 39.) (5) Završni
materijal je promenljiv. Može da sadrži reakciju posmatrača, uputstva anđela, i
Parenesis (u 2 Baruh i 4 Ezra 12).'' 381
378
Ellwood, Robert S. and Gregory D. Alles (ed): ''The Encyclopedia of World
Religions, Revised Edition'', Facts On File, Inc., New York, 2007, p. 23
379
proroka Danila, 10: 3, p. 572
380
proroka Danila, 8; 1-17, p. 570-571
381
Parenesis - grčki termin za delove biblijskih tekstova koji se bave moralnim
poukama
((1) Indication of the circumstances. (2) Description of the vision,

introduced by a term such as "behold." (3) Request for interpretation, often
because of fear. The request takes the form of lengthy prayers in 2 Baruch. (4)
Interpretation by an angel. (God interprets the vision in 2 Baruch 39.) (5)
Concluding material is variable. It may include the reaction of the seer,
instructions of the angel, and Parenesis (in 2 Baruch and 4 Ezra 12).) 382
Te jevrejska apokalipse, iz kojih su se razvile kasnije hrišćanske,
predstavljale su standardni ''neošamanistički'' obrazac u drevnim kulturama
Bliskog Istoka.
''Tipičan izveštaj o snu našeg izvora-građe pojavljuje se u okviru strogo
konvencionalizovanog ''okvira'', obrasca koji se može rekonstruisati iz dokazne
građe koja je iznenađujuće uniformna od Sumera trećeg milenijuma do
Ptolomejskog Egipta i od zapada Mesopotamije do Grčke ... ''Okvir'' ... se
sastoji od uvoda koji govori o sanjaru, lokaciji i drugim okolnostima unetim u
san koje se razmatraju. Stvarni izveštaj sadržaja sna sledi i formira se u
završnom delu ''okvira'' koji opisuje kraj sna i često sadrži i deo koji se odnosi
na reakcije lica koje sanja, ili, takođe, stvarno ispunjenje predviđanja ili
obećanja sadržanih u snu.''
(The typical dream-report of our source-material appears within a strictly
conventionalized "frame'', the pattern of which can be reconstructed from
evidence that is surprisingly uniform from the Sumer of the third millennium up
to Ptolemaic Egypt and from Mesopotamia westward to Greece... The "frame"
... consists of an introduction which tells about the dreamer, the locality and
other circumstances of the dream which were considered of import. The actual
report of the dream-content follows and is succeeded by the final part of the
"frame" which describes the end of the dream and often includes a section
referring to the reaction of the dreaming person, or, also, to the actual
fulfillment of the prediction or promise contained in the dream.) 383
Za iznošenje apokalitičnih vizija bili su nadležni posebni proroci. Ta

praksa je nasleđena iz judaizma. I sam Isus, kao naslednik proročke tradicije
svog učitelja Jovana, mogao bi se okarakterisati kao ključni naslednik jevrejske
proročke tradicije. Posebna briga ranih hrišćanskih agitatora bila je usmerena na
''lažne proroke''. Tako se u Jevanđelju po Marku navode Isusove reči:
382
383
''22. Jer će ustati lažni hristosi i lažni proroci i činiće znakove i čuda da
bi, ako je moguće, zaveli izabrane.'' 384
U Jevanđelju po Mateju, te Isusove reči glase:
''15. Još im reče: ''Čuvajte se lažnih proroka koji vam dolaze u vunenoj
odeći kao ovce, a iznutra su su vukovi koji proždiru.'' 385
Slični stavovi izraženi su u Delima apostolskim, Jevanđelju po Jovanu,
otkrivenjima i drugim tekstovima Novog zaveta. Petar je poslanicama
Rimljanima (12:6) i I Korinćanima (13:2) opisao proricanje kao poseban
božanski dar. Za njega je dar proricanja direktno povezan sa privrženošću veri.
Rano hrišćansko proroštvo bilo je u kontrastu sa jevrejskim. Dok se jevrejsko
zasnivalo na na nacionalnoj eshatologiji i očekivanju mesije, da povede izabrani
narod, hrišćansko je bilo univerzalno apokaliptično i odnosilo se na celo
čovečanstvo.
Mada treba priznati da je i jevrejskoj apokaliptičnoj literaturi bilo
različitih pravaca. Oni bi se mogli podeliti na:
a) etničke, koje su odnosile samo na jevreje (Jezekilja)
b) duhovne, gde se prvenstveno potencira duhovno spasenje (Danilo)
c) univerzalističke, gde je spasenje bilo obezbeđeno za sve, bez obzira na
nacionalnu pripadnost (Jeremija)
Hrišćanska apokalipsa polazila je od interpretacije navodnih Isusovih reči
i vizija, kojima je nadahnuo svoje učenike i autore hrišćanskih tekstova. Ona je
bila zasnovana na univerzalističkim i duhovnim elementima, kao i konceptu
vaskrsenja (Otkrivenje Jovanovo).
Posebno pitanje u hrišćanskoj apokaliptičnoj literaturi je univerzalizam.
Kako verski i etnički, tako i kosmološki. Nema parcijalne apokalipse. Radi se o
uništenju kompletnog sveta, odnosno sve tri kosmološke ravni i kreiranja
potpuno novog, pri čemu će odnos između kosmoloških ravni biti korigovan.
Drugim rečima, radi se o ponovnom stvaranju sveta, što deluje privlačno svima
koji su frustrirani postojećim. Ta hrišćanska apokaliptična dimenzija katastrofe i
obnove, izašla je iz okvira jevrejskog propagandnog polja. Na nivou projekcije
straha od uništenja i nade u novi svet, znatno su pjačani kontrasti u onosu na
jevrejsku apokalipsu.
384
Jevanđelje po Marku, 13: 22, p. 684
385
Jevanđelje po Mateju, 7: 15, p. 652
Ono što posebno karakteriše apokaliptičnu literaturu je opis aktuelnog

vremena kao moralno degenerisanog, pri čemu se ta izopačenost povećava, da
bi na kraju dovela do uništenja i transformacije. Ta vrsta pesimizma u proceni
društvenih okolnosti je karakteristična za krizne periode u društvu.
Apokalipsu bi, kao koncept, mogli okarakterisati kao krizni menadžment
propagande u kriznim vremenima. Tokom kriza u hrišćanstvu apokaliptična
literatura postaje stateški književni žanr i propovednička tema za tumačenje
sveta i mehanizama prevazilaženja krize.
U takvom tumačenju uloga apokaliptične literature je da relaksira strah
izazvan krizom i ujedini zajednicu putem konvencije kriznog menadžmenta –
apokalipse. Ova koncept došao je do izražaja na prelazu iz Srednjeg veka u
Moderno doba, kada su se svetovni i verski autoriteti zapadnog hrišćanstva
bavili delovanjem Antihrista na zemlji, i prizivali Isusa kao spasioca.
Apokalipsa je izaržena i u Danteovoj 'Božanstvenoj komediji''. Pesnik je opisao
vizija drugog sveta, dizajniranu preko citata iz Apokalipse, kako bi ukazao na
postizanje pravednog društva.
Transformacija pojma apokalipse u narativni, odnosno literarni i
sekularni pojam kojim se objašnjavaju određene društvene situacije, odvijala se
i posle Dantea. Pojam je u savremenom društvu ušao u svakodnevnu upotrebu,
označavajući katastrofalna ili značajna događanja koji dovode do transformacije
sistema. Dovoljno je podsetiti na Kopolin film ''Apokalisa'' (Francis Ford
Coppola, Apocalypse Now, 1979) koji opisuje dehumanizovani rat u
Vijetnamu, sa stanovišta univerzalnog filozofskog i kulturnog pristupa.
Apokaliptične projekcije - strah
Kumranski spisi..
Sveti duh
''Sveti Duh, (eng. Holy Spirit, Paraclete, ili Holy Ghost, od

staroengleskog: gast, "spirit"), u hrišćanskom verovanju, treća osoba Trojstva.
Jevanđelja opisuju silazak Svetog Duha Isusu Hristu, prilikom njegovog
krštenja, i brojni nastupi Duha pominju se u Delima Apostolskim, u kojima su
isceljenje, proročanstva, proterivanja demona (egzorcizam), i tečno govorenje u
jezicima (Glossolalia) su posebno povezani sa aktivnošću Duha.''
(Holy Spirit, also called Paraclete, or Holy Ghost (from Old English:
gast, ''spirit''), in Christian belief, third Person of the Trinity. The Gospels
record a descent of the Holy Spirit on Jesus Christ at his baptism, and numerous
outpourings of the Spirit are mentioned in The Acts of the Apostles, in which
healing, Prophecy, the expelling of demons (exorcism), and speaking in tongues

(glossolalia) are particularly associated with the activity of the Spirit.) 386
Sveti duh je autentični hrišćanski proizvod i ima široku propagandnu
primenu. U judaizmu nije bilo prisutno verovanje u neki poseban božanski
entitet koji asistira bogu. Jevrejska reč ''ruag'', koja se prevodi kao "duh",
označava slobodne i neometane aktivnosti Boga, kako u stvaranju ili obnovi
stvaranja, kao i izražavanju proročkih reči ili mesijanskih očekivanja.
Taj koncept duha, kao božjeg uticaja na zemaljske stvari, imao je svoju
evoluciju u ranom hrišćanstvu. Ili, pravilnije bi bilo reći da verovanje u Svetog
duha u najranijem hrišćanstvu nije postojalo. Ono se razvilo tek kasnije, da bi
na kraju bilo formalizovano uspostavljanjem nikejskog ''simvola vere'' 325.
godine. Tada je određena pozicija Svetog duha u okviru Svetog trojstva, ali
dileme u pogledu istinskog značenja ovog pojma ostale su aktuelne sve do
današnjih dana. I konačno, ovaj pojam se različito interpretira u katoličkoj,
pravoslavnoj i protestantskoj crkvi.
Prema Pavlovom učenju, ključna sila koja povezuje fizički svet i
natprirodno je pneuma ili duh. Ona, kao univerzalno koheziono tkivo povezuje
vernike sa natprirodnim entitetima. Ali ona povezuje i sve vernike međusobno,
bez obzira na nacionalnost ili veroispovest, ukoliko prihvate koncept spasenja
koji se ostvaruju kroz veru u Isusa, njegovu smrt i uskrsnuće. Takođe, ona
omogućava da neznabošci ne moraju da se pridržavaju jevrejskih zakona i
verskih pravila. Prema Pavlovom shvatanju, zasnovanom na tradicionalnoj
jevrejskoj misli, Zakon nije imao za cilj da privede neznabošce nazad bogu, već
je trebao da ih osudi zbog moralno-religioznog otpadništva. Sa konceptom
pneume, prevazilazi se taj problem odnosa neznabožaca prema božjem Zakonu
jevreja. Naznabošci sada mogu da se vrate pravom bogu, na osnovu Isusovog
poziva, a ne na osnovu prihvatanja jevrejskih Zakona i konverzije u judaizam.
U poslanicama Galatima i Rimljanima, pneuma, postaje ključni faktor
koji neznabošce može da učini božjom decom. Oni time postaju duhovno
ujedinjeni sa jevrejima, ali samo onima koji prihvataju Isusa i njegovu božansku
misiju. Jevreji koji ne prihvataju Isusa i božansku pneumu, sada počinju da
klize prema prethodnom statusu neznabožaca.
Pavle je odredio božanski duh kao merilo vere, greha i vrline:
''14. Jer se sav Zakon ispunjava u jednoj zapovesti: ''Voli svog bližnjeg
kao samog sebe.'' 15. Ali, ako jedni druge grizete i izjedate, pazite da jedni
druge ne istrebite.16. Kažem vam dakle: Po Duhu živite, pa nećete udovoljavati
željama tela. 17. Jer telo se sa svojim željama protivi Duhu, a duh se protivi
telu. Zaista, oni se protive jedno drugom, tako da ne činite ono što biste želeli.
18. A ako vas vodi Duh, niste pod zakonom. 19. A dela tela su očigledna. To su:
386
blud, nečistoća, besramnost, 20. idolopoklonstvo, vračarstvo, neprijateljstva,

svađe, ljubomora, srdnje, prepirke, podele, jeresi, 21. zavisti, pijanke, razuzdane
gozbe i tome slično. To vam unapred kažem, kao što sam vam već i rekao, da
oni koji tako nešto čine neće naslediti Božje carstvo. 22. A plod Duha je: ljubav,
radost, mir, trpljenje, ljubaznost, dobrota, vera, 23. blagost, samosavladavanje.
Protiv toga nema zakona. 24. A oni koji pripadaju Hristu Isusu razapeli su telo
zajedno sa strastima i željama tela. 25. Ako živimo po Duhu, dozvolimo Duhu
da nas vodi! 26. Ne budimo sujetni, ne nadmećimo se jedni s drugima, ne
zavidimo jedni drugima.'' 387
Institucionalizacija Pavlove pneume, obavljena je na Nikejskom saboru
konstituisanjem pozicije Svetog duha, u okviru Svetog trojstva. Sve do ovog
Sabora, ideja bila je veoma fluidna i nije se smatrala posebno važnom u
hrišćanskoj teologiji. Prema Filipu Šafu: ''Doktrina Svetog duha nije bila u
velikoj meri oformljena i sve do sredine četvrtog veka nije bila ni predmet
posebne kontraverze''.
Na Nikejskom saboru, je uspostavljen konsenzus da je Duh posebna
''hipostasis'' (supstanca) odvojena od Oca i Sina. Time je u suštini postignut
konsenzus o kreiranju posebnog natprirodnog entiteta, odvojenog od boga.
Međutim, problem je nastao u određivanju njegove pozicije, odnosno
rangiranju. Arije je smatrao da se suština Duha razlikuje od suštine Oca i Sina.
Evsevije je opet tvrdio da je Duh po suštini inferioran Ocu i Sinu, i da
predstavlja ''treću moć'', odnosno da je treći po rangu. Konačno nikejski ''simvol
vere'' definisao je: da je Bog jedna suština koja se sastoji od tri jednake i
podjednako večne Osobe: Oca, Sina i Svetoga duha. Na taj način, Sveti duh se
smatra ravnopravnim natprirodnim entitetom u okviru Svetog trojstva.
Ta ravnopravnost nije dosledno izvedena. U hrišćanskom kontekstu
Novog zaveta, opisuje se kako Isus sedi na nebeskom prestolu desno od boga,
ali se nikada ne pominje slična opcija za entitet Svetog duha. Jednostavno,
trećeg prestola nema. Ako već Sveti duh u Novom zavetu nije kreiran kao
božansko biće, već kao instrument božanske intervencije, kao posrednik između
boga i ljudi, kako je onda ravnopravan u okviru koncepta Svetog trojstva?
Iako je izgledalo da je u Nikeji utvrđena definicija pozicije Svetog duha,
rasprave o njegovoj suštini su nastavljene. Arhiepiskop Konstantinopolja
Grigorije Nazijanski, nazvan Grigorije Bogoslov (Gregory of Nazianzen, 330-
390), izjavio je 381 godine:
'' Neki od mudrih ljudi među nama smatraju da je Sveti duh moć
(energija), neki da je stvorenje, a neki da je Bog, dok neki pak još uvek nisu
387
voljni da odluče iz poštovanja prema Svetim spisima koji ne govore jasno na tu

temu.''
(Of the wise among us, some hold the Holy Spirit to be a power
(energeia), others a creature, others for God, and still others are unwilling to
decide, out of reverence (as they say) for the Scriptures, which do not speak
plainly on the matter.) 388
Hrišćanstvo je koncipiranjem Svetog duha, napravilo otklon u odnosu na

šamanističku strukturu religije. Prebacilo je šamana u klasu natprirodnih entiteta
i kreiralo je poseban fenomen. U suštini, Sveti duh je šaman, ali izmešten u
natprirodni svet. Ova operacija je sasvim logična. Kako ljudski šaman
očigledno ne može da zadovolji ljudske potrebe i zahteve, mandat je poveren
natprirodnom šamanu koji posreduje između natprirodnog i ljudi. Taj
natprirodni šaman, po odlukama Nikejskog sabora, izjednačen je po moćima sa
bogom i Isusom, kao njegovim zemaljskim delegatom. Iako nevidljiv i
nesaznatljiv, Sveti duh je postao strateški posrednik između natprirodnog i
zemaljskog sveta u hrišćanstvu. Pozivanje na Svetog duha, postalo je u
hrišćanstvu temelj vere. Monopolisanjem i interpretiranjem uloge Svetog duha,
crkva je postala most između natprirodnog i zemaljskog. Prisvajanjem moći
Svetog duha, crkva je posegla za šamanskom pozicijom i produžila je
kontinuitet šamanske društvene moći.
Na taj način, crkva je napravila korak unazad, da bi dosegla prastaru moć
natprirodnog. Pri tome je kalkulisala sa kontekstom moći natprirodnog, tražeći
najbolji oslonac za svoju poziciju. U tim kalkulacijama, Sveti duh ili nekadašnji
šaman, posrednik između natprirodnog i fizičkog sveta, postao je operativni
pojam, kome je trebalo odrediti strukturnu poziciju. Kako su ljudski šamani, pa
i proroci I veka, bili na ivici tretmana zaluđenika i psihološki čudnih osoba,
izmeštanje šamana u natprirodni svet, izbrisalo je opciju kompromitacije
božanskog posrednika.
Najbolji dokaz o ishitrenoj kreaciji Svetog duha je njegova nedefinisana
pozicija u svetu natprirodnog i božanskoj hijerahiji hrišćanstva. Sveštenici su
mogli tu nedefinisanu poziciju da koriste veoma fleksibilno, prema društvenim
okolnostima i potrebama službe. Teorijski, svaki sveštenik bio je ovlašteni
reprezent Isusa, kome je kao posrednik pomagao virtuelni šaman, smešten u
svet natprirodnog kao veza sa bogom i Isusom. Sveštenik nije bio odgovoran za
ishod te komunikacije, kao što je ljudski šaman mogao da bude odgovoran za
neuspeh u angažovanju natprirodnih sila.
388
Schaff, Philip and Johann Herzog: ''The New Schaff-Herzog Encyclopedia of
Religious Knowledge'', Grand Rapids: Baker Book House, 1963, Vol.7, p.112
Krenuo Perica u crkvu da se pomoli i kada je hteo biciklom da uđe u

crkvu zaustavio ga je pop rečima:
Ne možeš biciklom u crkvu!
Ali ko će da mi ga čuva? – upitao je Perica
Sveti duh – odgovorio je pop
Perica to prihvati, uđe u crkvu, zapali sveću i reče:
U ime Oca i Sina, amin.
Čekaj! A gde ti je Sveti duh? – upita ga pop
Eno ga ispred crkve, čuva bicikl.
Tehnike propagande u Bibliji
Biblija je svakako najčitanija knjiga u istoriji, a njen sadržaj se propoveda

već dva milenijuma na više od 2.000 jezika. Predstavlja jedno od najznačajnih
dela duhovne baštine i kompleksnošću sadržaja usmerena je na zadovoljavanje
religijskih, intelektualnih, moralnih, estetskih, informativnih, zabavnih i drugih
potreba ljudi. Pored toga što Biblija afirmiše mnoge univerzalne civilizacijske
vrednosti, ona sadrži i celovitu koncepciju propagande, čiji će elementi kasnije
postati sastavni deo propagande kao posebne delatnosti. Prema Zoranu Đ.
Slavujeviću, jedan od razloga njene univerzalnosti i snage uticaja leži upravo u
''samoj koncepciji propagande, sadržane u biblijskim knjigama, kroz njene
postulate, tehnike i sredstva''.389 On je u knjizi ''Biblija i propaganda'' ukazao na
''višestruku utemeljenost biblijskih sadržaja u potrebama i aspiracijama grupa i
pojedinaca''.390
Ali Biblija nije otkrila propagandu, baš kao što to nije učinio papa Grgur
XV bulom ''Inscrutabili Divinae Providentiae Arcano'' (srp. Nedokučivo
božansko proviđenje misterije), od 22. juna 1622. Ozvaničenje ''Svete
Kongregacija za propagiranje vere'' (lat. Sacra Congregatio Christiano Nomini
Propaganda, poznatije pod nazivom Sacra Congregatio de propaganda fides;
eng. Sacred Congregation for the Propagation of the Faith) predstavljalo je
samo izraz narastajuće svesti o njenim specifičnostima i delovanju.
389
Slavujević, Zoran Đ.: ''Biblija i propaganda'', Službeni glasnik, Beograd, 2006, p.
12
390
21
Biblija je u velikoj meri bila zasnovana na korišćenju tehnika

propagande, koncipiranim, testiranim i dokazanim u prethodnim religijskim
sistemima. Oslanjala se na judaizam, istočne religije i kultove, egipatsku religiju
i drevne mesopotamske kulture.
Sa njenih stranica javljali su se u novom izdanju bogovi Mitra, Oziris,
Ahur Mazda,
Slavujević je nastojao da sistematizuje tehnike propagande u biblijskim

knjigama:
- Širenje vere tehnikom interpersonalne i masovne, odnosno horizontalne
i vertikalne propagande
- Tehnika transfera u biblijskim knjigama
- Proročanstva, prokletstva i čudesa kao vidovi tehnike ''šokiranja
publike'' u biblijskim kjigama
- Propagiranje vere tehnikom ''nagrade i kazne''
- Tehnika propagiranje vere ponavljanjem sadržaja poruke
- Propaganda akcijom u biblijskim knjigama
- Tehnika ''ispiranja mozga'' kao vid propagande 391
Kada je pitanju uvođenje raja u simboličko polje, on bi trebao da

predstavlja motiv vernicima da slede svoju crkvu i njenu doktrinu. Međutim, taj
večni raj, ma koliko bio bio privlačan, ipak bi imao određena ograničenja. U
suštini, mogao bi da podseća na situaciju iz poznate komedije ''Dan mrmota''
(Groundhog Day, directed Harold Ramis, 1993) u kojoj glavni junak,
meteorolog Fil Konors (Phil Connors) zapada u vremensku petlju i svakoga
dana budi i proživljava jedan te isti dan, 2. februar. Takav nadrealni koncept
duhovnog zatvora, bez obzira na vrt uživanja i prisustvo boga, predstavljao bi
raj. 392
Apokrifi
391
97-129
392
Phil Connors words, Groundhog Day, directed by Harold Ramis, 1993
U Petrovoj Apokalipsi, nekanonskom tekstu Biblije, Isus navodno

upućuje snažnu kritiku budućim negativnim tendencijama u Crkvi, posebno
kleru:
''Oni će odavati počast imenu mrtvog čoveka, misleći da će tako postati
čisti. No, okaljaće se i pasti u ime greške, pašće u ruke zlog, lukavog čoveka i
višestruke dogme, pašće pod vladavinu jeresi. Jer neki od njih će huliti istinu i
objaviti zlo učenje. I govoriće zlo jedni protiv drugih...
A mnogi drugi, koji se protive istini i glasnici su greške, svoju će grešku i
svoje zakone usmeriti protiv mojih čistih misli, gledajući iz jednog (ugla),
misleći da dobro i zlo potiču iz istog (izvora). Oni trguju mojom rečju...
A biće i onih koji su izvan našeg broja i koji se nazivaju biskupima i
đakonima, kao da su svoju vlast od Boga primili. Klanjaju se svojim vladarima.
Ti ljudi su kao presušena korita.''
(And they will cleave to the name of a dead man, thinking that they will
become pure. But they will become greatly defiled and they will fall into a
name of error, and into the hand of an evil, cunning man and a manifold dogma,
and they will be ruled without law. For some of them will blaspheme the truth
and proclaim evil teaching. And they will say evil things against each other. 393
But many others, who oppose the truth and are the messengers of error,
will set up their error and their law against these pure thoughts of mine, as
looking out from one (perspective) thinking that good and evil are from one
(source). They do business in my word.
And there shall be others of those who are outside our number who name
themselves bishop and also deacons, as if they have received their authority
from God. They bend themselves under the judgment of the leaders. Those
people are dry canals.) 394
The Apocalypse of Peter (Translated by James Brashler and Roger A.
Bullard)
Zamislite da je ovaj tekst postao deo kanona? Kako bi se tom slučaju
vernici odnosili prema crkvi. Gde bi tu bilo mesto pape i rimske kurije. I, da li
bi hrišćanstvo bilo organizovano prema odelu koji su ustanovili katari?
Ništa ne dokazuje bolje propagandni karakter Biblije nego apokrifi. Ovaj

pojam dobio je ime po grčkoj reči ''apokrifa'', što znači skriveno, tajno. Ovaj
pojam se koristio za označavanje 14 tekstova i delova tekstova, koji su
uključeni u grčku verziju Starog zaveta, i u rimokatoličku verziju Vulgate, ali ih
protestanti nisu prihvatili kao sadržaj njihove Biblije. Vremenom se izraz
393
Robinson, James M.(ed): ''The Nag Hammadi Library'', Brill, 1996, p. 196
394
proširio i na druge tekstove ranih hrišćana, koji nisu obuhvaćeni Biblijom, iako
su u prvim vekovima cirkulisali među hrišćanima, zajedno sa tekstovima,
kasnije uključenim u Novi zavet. Kada je 360. godine, Laodikijski (Efeski)
sabor propisao spise koji su postali sastavni deo biblijskog kanona, ostali spisi
ranih hrišćana proglašeni su za nekanonske. Ta dela se zbog svog sadržaja, koji
nije usaglašen sa kanonskim tekstovima, smatraju jeretičkim.
U Katoličkoj crkvi se za takve tekstove koristi termin ''deuterokanonski''
(deuterocanonical). On označava da su ti tekstovi, iako nisu bili deo prvog
kanona Starog zaveta, i dalje merodavni. Takvi tekstovi, koji se smatraju
deuterokanonski, su: Tovit, Judita, 1. i 2. knjiga o Makabejcima, Knjiga
Sirahova i Knjiga Mudrosti, kao i delovi Knjige Baruhove, Danilove, Jezdrine i
Jeremijino pismo. Pored nih, apokrifne knjige koje Rimokatolička crkva ne
prihvata kao deuterokanonske su: 1. i 2. Jezdrina, 3. i 4. O Makabejcima,
Molitva Manasije, i Psalm 151.
(Tobit, Judith, the Wisdom of Solomon, Ecclesiasticus (also known as the
Wisdom of Jesus, Son of Sirach), Baruch (including the Letter of Jeremiah), and
1 and 2 Maccabees, along with additions to the book of Esther and three
additions to the book of Daniel (The Prayer of Azariah and the Song of the
Three Jews, Susanna, and Bel and the Dragon). Other apocryphal books that the
Roman Catholic Church does not accept as deuterocanonical are: 1 and 2
Esdras, 3 and 4 Maccabees, The Prayer of Manasseh, and Psalm 151.)
Do ove situacije došlo je zbog toga što je grčki prevod Starog zaveta, koji
su koristili rani hrišćani pod nazivom Septuaginta, uključivao više dokumenata
nego što je sadržavala izvorna Jevrejska biblija. Kada su jevrejske verske vođe,
tokom I veka utvrđivali tekst njihovog kanona, nisu prihvatili deo tekstova na
grčkom jeziku iz Septuaginte, jer ih nisu smatrali delom božje objave. Pri tome
su koristili kriterijume: da tekstovi treba da budu isključivo na hebrejskom i
aramejskom, i da se u njima obavezno pominje bog. Tako je, prilikom
sastavljanja jevrejskog kanona, pobedila palestinska struja iz koje se razvio
rabinski judaizam, dok je bila potisnuta intelektualna aleksandrijska.
Prilikom odvajanja protestanata od Vatikana, oni su odlučili da priznaju
kao Stari zavet, isključivo tekstove te kanonske Jevrejske biblije. Sa druge
strane, Katolička crkva je na Tridentskom saboru 1546 zaključila da su
deuterokanonski tekstovi isto toliko autoritativni, kao i oni u kanonskoj
Jevrejskoj bibliji. 395
Pravoslavna crkva je među deuterokanonske knjige svrstala još i 3.
Knjigu o Makabejcima, Ode i Psalm 151. 4. Knjigu o Makabejcima nije
prihvatila gotovo nijedna crkva. Da vidimo zašto?
395
Ellwood, Robert S. and Gregory D. Alles (ed): ''The Encyclopedia of World
Religions, Revised Edition'', Facts On File, Inc., New York, 2007, p. 24
Pre svega, 4. knjiga o Makabejcima je filozofska rasprava ili komentar,

homilija (homily), izvorno napisana na grčkom jeziku. Nalazi se jedino u
Gruzijskoj bibliji kao kanon, dok je u Grčkoj bibliji dodatak. U ovom tekstu
zastupa se gledište o besmrtnosti duše, bez obzira da li je dobra ili zla, ali se
nigde ne pominje mogućnost vaskrsenja mrtvih. Patnje jevrejskog naroda
pripisane su ispaštanju zbog grehova u prošlosti. Ono što ističe ovaj tekst je
njegov visoko moralni stil sa nizom pouka. Ključne poruke odnose se na snagu
razuma i njegovu prevagu nad strastima. Ukoliko bi se vera tretirala kao oblik
posvećenosti, ili u krajnjoj liniji strasti, onda bi se ovaj spis našao sa druge
strane/izvan hrišćanske teologije. Favorizovanje razuma, pa makar i pobožnog,
očigledno je bilo sporno sastavljačima kanona.
U tekstu se navodi kako je Eleazar, jevrejski sveštenik, bio doveden pred
Antioha Epifana, sirijskog kralja, protivnika jevrejske religije. Eleazaru je bilo
naređeno da jede svinjetinu što je on zbog svoje odanosti veri i zakonu, odbio.
Antioh je tada naredio da bičuju starca i ovaj se uskoro pretvorio u krvavu
masu. Sirijski vojnici su se smilovali i doneli su mu meso koje nije bilo
svinjetina, govoreći mu da ga pojede i kaže da je jeo svinjetinu. Eleazar je i to
odbio. Pre nego što je bio ubijen, rekao je: "Umirem u strašnim mukama zbog
tvoga zakona." Eleazar je sve do smrti odbijao da popusti zbog zakona. Umro je
zbog zakona koji mu je zabranjivao da jede svinjetinu! Sa današnjeg stanovišta
radi se o verskom fanatizmu. Ali ne i za Eleazara, ne za Jevreja, koji je verovao
da je život po zakonu put do Boga. Pored moralne dimenzije, prisutno je i
pozivanje na snagu pobožnog uma:
''30. Tako gledano, sveti čovek je umro dostojanstveno u svojim mukama;
On je stajao nepokolebljivo u agoniji smrti pomoću razuma, u odbrani zakona.
31. Stoga je očigledno, pobožni um je gospodar strasti. 32. Jer ako bi strasti
nadvladavale um, ja bih svedočio o njihovoj nadmoći. 33. Ali sada, pošto je
razum pobedio strasti, mi prikladno postavljamo njegov autoritet na prvo mesto.
34. I to je već pravo kojim smo priznali snagu razuma, jer nadvladava
spoljašnju patnju. 35. Da nije tako, bilo bi smešno: i ja sam dokazao da razum
obezbeđuje ne samo prevazilaženje patnje, već i da je to pobeda zadovoljstava, i
da stoji zajedno sa njima.''
(30. Thus speaking, the holy man departed nobly in his torments; he
stood firm even unto the agonies of death by virtue of reason, in defence of the
law. 31. Confessedly therefore, godly reason is master of the passions. 32. For if
the passions had overcome reason, I would have borne witness to them of their
mastery. 33. But now, since reason conquered the passions, we fittingly award it
the authority of first place. 34. And it is but right that we acknowledge the
strength of reason, since it prevaileth over external agonies. 35. Were it not so,
it would be ridiculous: and I have proved that reason hath not only overcome
agonies, but also that it overcometh pleasures, and with standeth them.) 396
Evsevije i Jeronim su autorstvo 4. Knjige o Makabejcima, pripisali
Flaviju Josifu i to je dugo bio dominantni stav.397 Moguće je da je i to bio jedan
od razloga za izostavljanje iz kanona. Novija istraživanja pokazala su na
odstupanja, u pogledu jezika i stila, tako da je Josifovo autorstvo pod znakom
pitanja.
Ali ne radi se samo o 4. Knjizi o Makabejcima. Hrišćanska crkva nije

prihvatila niz ranih spisa koji se pripisuju apostolima, posebno onim ljudima
koji su poznavali istorijskog Isusa. Izgleda paradoksalno da apostoli, koji su
prenosili direktne Isusove poruke, nisu dospeli u Bibliju, zajedno sa Isusovim
navodnim citatima. Za razliku od Pavla, koji nije nikad video/sreo istorijskog
Isusa, Petar, Toma, Juda, Jakov, Filip ili Marija, bili su Isusovi učenici. Jakov je
bio izvan kruga od 12 učenika, ali je bio Isusov brat. Time bi se njihove verzije
jevanđelja mogle smatrati autentičnijim nego ona četiri kanonska. Primedbe
koje je, na primer, upućivao Irinej Lionski u delu ''Protiv jeresi'' (Adversus
Haereses), kako je koptski tekst Jevanđelja po Judi izmišljotina, mogle bi se isto
tako uputiti i drugim, kanonskim autorima. Jer osim dve Petrove poslanice i
jedne Judine, ostali tekstovi su dela autora, koji nisu bili u prilici da čuju
Isusovu izvornu poruku. Luka je bio lekar i prijatelj apostola Pavla, ali problem
je u tome što ni Pavle nije poznavao Isusa, i propagirao je svoju verziju
hrišćanstva.
U Novi zavet nisu inkorporirani ni tekstovi Jakova, Isusovog brata. Ta
pozicija brata je zbunjujuća, jer ako božji sin ima brata, kakav je onda njegov
status u odnosu na natprirodno. To se na izvestan način prevazilazi u I
Otkrivenju po Jakovu, koje počinje rečima: ''Gospodar mi reče: 'Otkupljenje se
moje bliži kraju. Dao sam ti znak, Jakove, brate moj. Jer, nisam te uzalud zvao
bratom, iako mi nisi stvarni brat. No, ti mi nisi stranac; stoga, kad ti dam znak -
počuj i upamti.''
(It is the Lord who spoke with me: "See now the completion of my
redemption. I have given you a sign of these things, James, my brother. For not
without reason have I called you my brother, although you are not my brother
materially. And I am not ignorant concerning you; so that when I give you a
sign - know and hear.'') 398
396
The Book of 4 Maccabees, Chapter VI
397
Bartlett, John R.: "The Books of the Maccabees" in Metzger, Bruce M. and
Michael D. Coogan: ''The Oxford Companion to the Bible'', Oxford University Press, 1993,
p. 448
398
Robinson, James M.(ed): ''The Nag Hammadi Library'', (The (First) Apocalypse of
James) Brill, 1996, p. 153
Očigledno ja da je Biblija sastavljana po principu rada savremenog

glavnog urednika, ili uredničkog kolegijuma nekih novina, u složenim
političkim okolnostima, kada je potrebno balansiranje u tematskom i
sadržinskom pristupu. Ili preciznije, ''izveštavanje u kontekstu'''. Kako su to
isticali britanski laburisti na čelu sa Blerom, ''stavljanje činjenica u kontekst''. U
takvim okolnostima se izbacuju ili cenzurišu činjenice koje mogu da
predstavljaju remetilački faktor, dok se favorizuju razne formulacije koje idu u
prilog vodećoj struji.
Kako je Vulgata formulisana posle u periodu definisanja hrišćanstva kao
državne religije, ona je nužno sledila tadašnje političke potrebe....
Jeronimov prolog o apokrifima.....
Već Markionovo nastojanje da formuliše biblijski kanon, pokazuje na

tendenciju da se odaberu određeni tekstovi kao osnov religije, dok bi ostali bili
drugorazredni ili čak kontradiktorni ili jeretički.
Irinej Lionski je prvi identifikovao četiri jevanđelja kao kanonska, dok je
ostale izbacio (pagels satana). 399
Elejn Pejgels je pokušala da nađe odgovor na pitanje zašto je hrišćanska
crkva odbacila tekstove, kao što je na primer Jevanđelje po Tomi, a prihvatila
neke druge. Na primer, Jevanđelja po Mateju, Luki i Jovanu su verovatno
nastala kasnije i udaljenija su od autentične poruke. Ona je zaključila da je izbor
bio zasnovan na tome, u kojoj meri pojedina Jevanđelja doprinose
funkcionisanju crkvene zajednice. Pri tome, autentičnost poruke, ili datiranje iz
perioda bliskog Isusu, imali su drugorazrednu ili nikakvu ulogu.
Tako je Jevanđelje po Tomi nekanonsko jer, za razliku od kanonskih
jevanđelja, ne daje odgovore na praktična pitanja bogosluženja i ponašanje
vernika (uputstva o postu, ishrani, molitvi, itd.). Umesto toga tu je opšti Isusov
stav: ''Ne govorite laži, i ne činite ono što mrzite: jer nebo vidi sve". Time se
verniku prepušta da samostalno opredeli svoje ponašanje, bez programskih
uputstava za crkveno organizovanje i građenje religijske institucije. Uz to,
Jevanđelje po Tomi potencira usamljenički proces samootkrića, kao put ka
''Carstvu božjem'', dok kanonska jevanđelja ne navode da se to postiže
duhovnom samospoznajom, već verom u Isusa kao mesiju.
400
Štraus 1836
399
Pagels, Elaine: ''The Origin of Satan'', Vintage Books, New York, 1996, p.
400
Ehrman, Bart and Zlatko Plese: ''The Apocryphal Gospels'', Oxford University
Press, New York, 2011
Oxyrhynchus
Toma 114 Isusovih citata i još 60 kod Oxyrhynchus
Juda:
Uz tvrdnju da je fizičko telo zatvor, u Jevanđelju po Judi opisuje se
Isusova sposobnost da napusti svoje telo. U tekstu je dat standardni šamanistički
opis Isusovog napuštanje tela, puta kroz neprolazno carstvo i potom, ponovnog
povratka u telo. Za razliku od ostalih ne-nikejskih jevanđelja, Jevanđelje po Judi
je ''setsko'' po tome što vidi Seta kao duhovnog pretka. Set je u Starom zavetu
treći sina Adama i Eve, rođen posle kainovog ubistva Avelja. Pominje se i u
Isusovom rodoslovu u Jevanđelju po Luki. Kao i u drugim setskim
dokumentima, Isus je izjednačen sa Setom: "Prvi je Set koji je nazvan Hrist"
Jevanđelje po Filipu,
''...pratilac (Spasitelja je) Marija Magdalena. (Ali Hristos je voleo) nju
više nego (sve) učenike, i običavao je da je poljubi (često) u njena (usta). Ostali
(učenici su bili uvređeni). . . Rekli su mu: ''Zašto je voliš više od svih nas?''
Spasitelj je odgovorio i rekao im: ''Zašto ne bih voleo vas kao (što volim) nju...''
(...the companion of the (Savior is) Mary Magdalene. (But Christ loved)
her more than (all) the disciples, and used to kiss her (often) on her (mouth).
The rest of (the disciples were offended) . . . They said to him, "Why do you
love her more than all of us?" The Savior answered and said to them, "Why do I
not love you as (I love) her..) 401
Vartolomej Isusov savremenik
Jevanđelje po Mariji izvorno je napisano na grčkom jeziku, tokom II
veka, mada pojedini istraživači smatraju da je nastalo u I veku. Ono ilustruje
sukob Marije sa Petrom, prisutan u Jevanđelju po Tomi, Jevanđelju po
Egipćanima i gnostičkom spisu iz III veka, poznatom pod nazivom Pistis Sofija
(Faith Wisdom). Navodno prilikom razgovora Isusa sa Marijom Magdalenom i
Petrom, dolazi do rasprave. Petar se žali da Marija dominira, narušavajući
njegov apostolski status i traži od Isusa da je ućutka. On to odbija i kaže Petru
da je svako nadahnut duhom, božanski predodređen da govori, bez obzira na
pol. (Jesus replies that whoever the Spirit inspires is divinely ordained to speak,
whether man or woman.)
Marija:
''Moj gospodaru, moj | um uvek razumeva, u svakom trenutku da istupi i
navede rešenje reči koje je ona izgovorila (Pistis Sofija); ali se bojim Petra, jer
mi je pretio i on mrzi naš pol.''
401
Pagels, Elaine: ''The Gnostic Gospels'', Vintage Books, New York, 1989, p. XV
(My Lord, my | mind is ever understanding, at every time to come

forward and set forth the solution of the words which she hath uttered; but I am
afraid of Peter, because he threatened me and hateth our sex.) 402
''Petar čini da oklevam; plašim ga se zato što on mrzi ženski rod.'' (Peter
makes me hesitate; I am afraid of him, because he hates the female race.) 403
Petar reče Mariji: "Sestro, znamo da te učitelj voleo više od ostalih žena.
Reci nam, po svom sećanju, koje su bile Spasiteljeve reči, koje ti znaš a mi ih ne
znamo, niti smo ih čuli."
Evans, Craig A.: ''Fabricating Jesus: How Modern Scholars Distort the
Gospels'', Downers Grove, IL: Ivp Books, 2008,
Jevanđelje po Tomi:
''Simon Petar reče im: ''Neka Marija ode od nas, jer žene nisu dostojne
Života.'' Isus odgovori: ''Gle, ja ću je povesti, načiniću od nje muško tako da i
ona može postati živi duh, poput vas muškaraca. Jer, svaka žena koja od sebe
stvori muško ući će u Carstvo Nebesko.'''' (114)
(Simon Peter said to them (the disciples): "Let Mary leave us, for women
are not worthy of Life." Jesus said, "I myself shall lead her, in order to make her
male, so that she too may become a living spirit, resembling you males. For
every woman who will make herself male will enter the Kingdom of
Heaven.")404
Zanimljiva je situacija sa Jevanđeljem po Petru. Postoji nekoliko

mogućih objašnjenja za njegovo izostavljanje iz kanona. Jedno od njih je da se
ne radi o izvornom Petrovom tekstu.
Jevanđelje po Petru pominje Origen u Tumačenjima Matejevog
jevanđelja (X, 17). Justin Filozof (103–166) u ''Prvoj Apologiji'', pokazuje da
poznaje dati izveštaj, ili njegov izvor (XXXV, 6; cp.: 'Jevanđelje po Petru', 3:6)
Prema Evseviju, episkop Serapion Antiohijski obratio se oko 200. godine
područnoj crkvi u Rosku (Kelesirija), napominjući im da ne koriste na
bogosluženjima 'Jevanđelje po Petru', pošto je saznao da ga oni bogoslužbeno
upotrebljavaju. Evsevije citira Serapionove reči o tom spisu:
''Mi, braćo, prihvatamo Petra i druge apostole kao Hrista, ali kao ljudi
koji su iskusni, odbacujemo spise koji idu od ruke do ruke a nazivaju se
njihovim imenima a gde se jasno uočava neka sasvim drugačija vera od one
koju su primili apostoli. Pretpostavljam da je i do vas došao jedan prepis
402
Mead, G.R.S.: ''Pistis Sophia'', Celephais Press, (First edition 1896), 2007, p. 135
403
Pagels, Elaine: ''The Gnostic Gospels'', Vintage Books, New York, 1989, p. 65
404
Pagels, Elaine: ''The Gnostic Gospels'', Vintage Books, New York, 1989, p. 49
jevanđelja koji nosi ime apostola Petra te da je zbog toga i došlo do smutnji
unutar vaše crkve. Sada, kada sam saznao da su neki od vas utonuli u jeres,
nastojaću da što pre dođem. Čuli ste, braćo, kakve se vere držao Markion; on je
protivrečio sebi, često ni sam ne znajući šta govori.
Saznaćete više o tome iz pisma koje vam šaljem. Takođe, reći ću vam,
dođe mi do ruku i spis koje doketi, a koji behu pre Markiona, nazivaju
jevanđeljem. Vidim da ste mnogo toga prihvatili od tih jeretika. Pročitao sam taj
spis i u njemu sam našao mnogo toga što se ne slaže sa istinitom naukom.''
3. "For we, brethren, receive both Peter and the other apostles as Christ;
but we reject intelligently the writings falsely ascribed to them, knowing that
such were not handed down to us.
4. When I visited you I supposed that all of you held the true faith, and as
I had not read the Gospel which they put forward under the name of Peter, I
said, If this is the only thing which occasions dispute among you, let it be read.
But now having learned, from what has been told me, that their mind was
involved in some heresy, I will hasten to come to you again. Therefore,
brethren, expect me shortly.
5. But you will learn, brethren, from what has been written to you, that
we perceived the nature of the heresy of Marcianus, and that, not understanding
what he was saying, he contradicted himself. 405
Kada su u pitanju poslanice apostola, Evsevije navodi:

Takozvana Dela Petrova, međutim, i Jevanđelje koje nosi njegovo ime, i
propovedanje i Apokalipsa, kako su nazvani, znamo da nisu univerzalno
prihvaćena, jer ne crkveni pisac, drevni ili moderni, je koristio iskaze izvedene
iz njih.
Ali u kursu moje istorije ja ću biti oprezan da pokažem, da pored
zvaničnog nasleđa, crkveni pisci s vremena na vreme koriste neki od spornih
radova, i ono što su oni rekli u vezi sa kanonskim i prihvaćenim spisima, kao i
ono u pogledu onih koji nisu u ovoj grupi.
Takva su spisi koji nose ime Petra, samo jedan od njih, koje ja znam da je
istinski izvorni i priznat među onim drevnim starijim.
2. The so-called Acts of Peter, however, and the Gospel which bears his
name, and the Preaching and the Apocalypse, as they are called, we know have
405
Eusebius of Caesarea's: ''Ecclesiastical History'', Translated from Greek by Arthur
Cushman McGiffert,from ''A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the
Christian Church'' by Philip Schaff and Henry Wace, New York, 1890, Book VI, Serapion
and his Extant Works, Ch 12: 3-5
not been universally accepted, because no ecclesiastical writer, ancient or

modern, has made use of testimonies drawn from them.
3. But in the course of my history I shall be careful to show, in addition to
the official succession, what ecclesiastical writers have from time to time made
use of any of the disputed works, and what they have said in regard to the
canonical and accepted writings, as well as in regard to those which are not of
this class.
4. Such are the writings that bear the name of Peter, only one of which I
know to be genuine and acknowledged by the ancient elders. 406
U III knjizi, razmatrajući koje tekstove treba prihvatiti, a koje ne,

Evsevije piše:
1. Pošto se radi o ovoj temi ispravno je da sumiramo spise Novog Zaveta
koji su već pomenuti. Prvo onda moraju da se stave sveta četiri jevanđelja; iza
njih su Dela apostolska.
2. Nakon toga se mora računati na Pavlove poslanice; dalje po redu
postojeća ranija poslanica Jovanova, i isto tako poslanica Petra, moraju da se
pominju. Nakon njih treba da se stave, ako to zaista izgleda ispravno, Jovanova
Apokalipsa, o čemu ćemo dati različita mišljenja u pravo vreme. Ovo onda
spada među prihvaćene spise.
3. Među spornim tekstovima, koje su ipak mnogi priznali, su postojeća
tzv Poslanica Jakovljeva i ona Judina, takođe i Druga poslanica Petrova, i one
koje se nazivaju druga i treća po Jovanu, bez obzira da li one pripadaju
jevanđelistima ili nekom drugom licu sa istim imenom.
4. Među odbijenim spisima mora se računati takođe i sa Delima Pavla, i
tzv. Pastirom, i apokalipsom Petra, i pored ovih, postojećom poslanicom
Varnave, i tzv. Učenjima apostola; i pored toga, kao što sam rekao, Jovanovom
Apokalipsom, ako izgleda ispravno, koju neki, kao što sam rekao, odbacuju, ali
koju drugi klasifikuju sa prihvaćenim knjigama.
5. I među njih neki smeštaju i Jevanđelje po Jevrejima, sa kojima su
posebno oduševljeni oni Jevreji koji su prihvatili Hrista. I sve to može da se
uračuna među sporne knjige.
6. Ali mi smo ipak morali da objavimo njihovu listu, razlikujući one
radove koji su prema crkvenoj tradiciji pravi i istinski i opšteprihvaćeni, od onih
drugih koji, iako nisu kanonski već su sporni, i još je u isto vreme poznato
406
Christian Church'' by Philip Schaff and Henry Wace, New York, 1890, Book III, The Epistles
of the Apostles, Ch 3: 2-4;
većini crkvenih pisaca - mi smo bili prisiljeni da objavimo ovu listu kako bismo
bili u stanju da prepoznamo oba vrste ovih radova i onih koji su citirani od
strane jeretika pod imenom apostola, uključujući, na primer, takve knjige
jevanđelja po Petru, po Tomi, od Matiji, ili bilo koje druge pored njih, i Dela
Andrije i Jovana i drugih apostola, koji nikako ne pripadaju nasleđu crkvenih
pisaca koji se smatra dostojni pomena po svojim spisima.
7. I dalje, karakter stila je u suprotnosti sa apostolskim postupcima, i
oboje mišljenja i svrha stvari koje saopštavaju u njima su toliko potpuno van
saglasnosti sa istinskim pravoslavljem da se oni jasno iskazuju kao izmišljotine
jeretika. Zato oni ne treba da budu smešteni čak ni među odbačene spisie, već
svi treba da budu odbačeni kao besmisleni i bez poštovanja.
1. Since we are dealing with this subject it is proper to sum up the

writings of the New Testament which have been already mentioned. First then
must be put the holy quaternion of the Gospels; following them the Acts of the
Apostles.
2. After this must be reckoned the epistles of Paul; next in order the
extant former epistle of John, and likewise the epistle of Peter, must be
maintained. After them is to be placed, if it really seem proper, the Apocalypse
of John, concerning which we shall give the different opinions at the proper
time. These then belong among the accepted writings.
3. Among the disputed writings, which are nevertheless recognized by
many, are extant the so-called epistle of James and that of Jude, also the second
epistle of Peter, and those that are called the second and third of John, whether
they belong to the evangelist or to another person of the same name.
4. Among the rejected writings must be reckoned also the Acts of Paul,
and the so-called Shepherd, and the Apocalypse of Peter, and in addition to
these the extant epistle of Barnabas, and the so-called Teachings of the
Apostles; and besides, as I said, the Apocalypse of John, if it seem proper,
which some, as I said, reject, but which others class with the accepted books.
5. And among these some have placed also the Gospel according to the
Hebrews, with which those of the Hebrews that have accepted Christ are
especially delighted. And all these may be reckoned among the disputed books.
6. But we have nevertheless felt compelled to give a catalogue of these
also, distinguishing those works which according to ecclesiastical tradition are
true and genuine and commonly accepted, from those others which, although
not canonical but disputed, are yet at the same time known to most ecclesiastical
writers - we have felt compelled to give this catalogue in order that we might be
able to know both these works and those that are cited by the heretics under the
name of the apostles, including, for instance, such books as the Gospels of
Peter, of Thomas, of Matthias, or of any others besides them, and the Acts of
Andrew and John and the other apostles, which no one belonging to the
succession of ecclesiastical writers has deemed worthy of mention in his
writings.
7. And further, the character of the style is at variance with apostolic
usage, and both the thoughts and the purpose of the things that are related in
them are so completely out of accord with true orthodoxy that they clearly show
themselves to be the fictions of heretics. Wherefore they are not to be placed
even among the rejected writings, but are all of them to be cast aside as absurd
and impious.407
Jevanđelje po Petru ima niz detalja koje hrišćanski propagandisti nisu

želeli da vide u kanonskom tekstu. Jedan od spornih je svakako tvrdnja da
odluku o pogubljenju nije doneo rimski prokurator Pilat, već jevrejski kralj
Herod. Za razliku od drugih hrišćanskih tekstova, u Petrovom jevanđelju se
nalazi opis vaskrsnuća. Isus izrasta u diva, dodiruje glavom nebesa, a za njim
ide krst koji govori. Taj čudesni čin Petar opisuje kao javan, tako da i sam Pilat
priznaje da je Isus božji sin. Origen tvrdi da se na osnovu ovog jevanđelja može
zaključiti da su Isusova braća bili Josipovi sinovi iz njegovog prvog braka.
(Origen, Com. in Mat 10, 17)
''9: 34. I rano uvuče kad sabat minu, dođe onamo mnoštvo iz Jerusalima i
okolnih područja da vide otpečaćen grob. 35. A u noći kad Gospodnji dan
osvitavaše, dok vojnici behu držali stražu na smenu dva po dva, dođe velika
jeka sa neba; 36. I oni videše otvorena nebesa, i dvojicu ljudi gde silaze, sijajući
velikim svetlom, i kako se približavaju grobu. 37. A kamen koji bejaše navaljen
na ulaz sam se otkotrlja, i otkloni se na stranu; i grob se otvori, a oba mladića
uđoše unutra.
10: 38. Kada pak oni vojnici to primetiše, oni probudiše centuriona i
starešine, koje su takođe bile onde držeći stražu. 39. I kad su im ipak ispričali
što su videli, ugledali su opet trojicu ljudi kako izlaze iz groba: a dva od njih
podržavaše trećega, a Krst ih sleđaše. 40. I glave dvojice onih koje videše
dosezaše do neba, međutim onome koga su vodili nadvisavaše nebesa. 41. I oni
čuše glas sa nebesa gde govori: 'Da li si propovedao onima koji zaspaše'? – I
odgovor se ču sa Krsta, koji govoraše: 'Jesam'.''
407
Christian Church'' by Philip Schaff and Henry Wace, New York, 1890, Book III, The Divine
Scriptures that are accepted and those that are not. Ch. 25: 1-7
(9: 34. Now when the morning of the Sabbath dawned a crowd came
from Jerusalem and the surrounding region that they might see the tomb which
had been sealed. 35. But during the night in which the Lord's day dawned, while
the soldiers were guarding two by two according to post, there was a great voice
in the sky. 36. And they saw the heavens were being opened, and two men
descended from there, having much brightness, and they drew near to the tomb.
37. But that stone which had been placed at the entrance rolled away by itself
and made way in part and the tomb was opened and both the young men went
in.
10: 38. Then those soldiers seeing it awoke the centurion and the elders,
for they were present also keeping guard. 39. While they were reporting what
they had seen, again they saw coming out from the tomb three men, and the two
were supporting the one, and a cross following them. 40. And the head of the
two reached as far as heaven, but that of the one being led by them surpassed
the heavens. 41. And they were hearing a voice from the heavens saying, 'Have
you preached to those who sleep?' 42. And a response was heard from the cross,
'Yes.') 408
Stopa je analizirao Dela Petrova (The Acts of Peter), jedan od najranijih

apokrifnih apostolskih rukopisa, i njegovu tekstualnu povezanost sa Novim
zavetom. Tekst datira iz druge polovine II veka i sačuvan je na latinskom jeziku
(izvorni je na grčkom), u takozvanom ''Vercelli manuscript'' pod naslovom
''Saint Peter and Simon Magus''. U tekstu se opisuje takmičenje Svetog Petra i
Simona Magusa u izvođenju čuda, i prvi put se navodi podatak da je Petar bio
razapet sa glavom nadole.
''I on (Simon) se okrenuo prema ljudima i rekao, "Ljudi Rima, da li je

Bog rođen? Da li je on razapet? "... A Petar je rekao, "Neka vaše reči protiv
Hrista budu proklete! Da li ste se usudili da kažete to kada prorok kaže o njemu,
'Ko je proglasio njegovo rađanje?' i drugi prorok kaže, 'I videli smo ga, i on nije
posedovao ni milost ni lepotu.' I, 'U poslednje vreme, dečak je rođen od Duha
Svetoga; njegova majka ne zna za muškarca, a niko ne tvrdi da je njegov otac.' I
opet, kaže, 'Ona je rodila i nije rodila.' I opet, 'Da li je to mala stvar za vas da se
prepirete? Gle, devica će začeti u svojoj utrobi.' I još kaže prorok u čast oca, 'Mi
smo čuli ni njen glas, niti je babica dolazila.' Drugi jedan prorok kaže, 'On nije
rođen u ženskoj materici, ali je sišao sa nebeskog mesta' i 'kamen je bio isklesan
bez ruku i poništio je sva carstva'', i 'On je isklesao kamen tako da su ga
graditelji postavili kao kamen temeljac, "i on je kamen nazvao 'izvrsnim i
408
Foster, Paul: ''The Gospel of Peter'', Brill, Leiden and Boston, 1996, p. 201-203
dragocenim'. I, opet, prorok kaže o njemu, 'I gle, video sam iznad oblaka jedan
dolazi kao sin čoveka.""
(And he (Simon) turned to the public and said, ''Men of Rome, is God
born? Is he crucified?'' ...But Peter said, ''May your words against Christ be
cursed! Have you dared to say this when the prophet says about him, 'Who has
declared his generation?' and another prophet says, 'And we saw him, and he
possessed neither grace nor beauty.' And, 'In the last times, a boy is born of the
Holy Spirit; his mother knows no man, and no one claims to be his father.' And
again, it says, 'She has given birth and has not given birth.' And again, 'Is it a
small thing for you to contend? Behold, a virgin will conceive in her womb.'
And another prophet says to honor the father, 'We have neither heard her voice,
nor is a midwife come in.' Another prophet says, 'He was not born from a
woman's womb, but has come down from a heavenly place' and 'A stone has
been cut without hands and has struck down all the kingdoms,' and 'He has
made the stone that the builders rejected into the head of the corner,' and he
calls him a stone that is 'choice and precious.' And, again, the prophet says of
him, 'And behold, I saw above the cloud one coming like the son of man.'''') 409
410
411
412
413
414
415
416
409
Stoopa, Robert F. (ed): ''The Apocryphal Acts of the Apostles in Intertextual
Perspectives'', Scholars Press, 1997, p. 192
410
Ehrman, Bart D.: ''Lost Christianities: The Battles for Scripture and the Faiths We
Never Knew'', Oxford University Press, 2003
411
Ehrman, Bart D.: ''Lost Scriptures: Books That Did Not Make it into the New
Testament'', Oxford University Press, 2003
412
Baigent, Michael and Richard Leigh: ''The Dead Sea Scrolls Deception'', A
Touchstone, New York, 1993
413
Thomas, Christine M.: ''The Acts of Peter, Gospel Literature, and the Ancient
Novel'', Oxford University Press, 2003
414
Wilson, R.McL.: ''The Gospel of Philip'', A.R.Mowbray & Co, Limited, London,
1962
415
Ehrman, Bart D.: ''The Lost Gospel of Judas Iscariott'', Oxford University Press,
2006
416
Kasser, Rodolphe; Marvin Meyer and Gregor Wurst: ''The Gospel of Judas'',
National Geographic, Washington, 2006
417
418
419
420
421
422
Lens Ovens (Lance S. Owens) je istakao reči Karla Gustava Junga:

''nalazimo u Gnosticizmu ono što je nedostajalo u vekovima koji su
usledili: verovanje u efikasnost individualnog otkrovenja i individualnog
znanja. Ovo verovanje je ukorenjeno u ponosnom osećanju čovekovog afiniteta
prema bogovima...''
(we find in Gnosticism what was lacking in the centuries that followed: a
belief in the efficacy of individual revelation and individual knowledge. This
belief was rooted in the proud feeling of man's affinity with the gods...) 423
Hrišćani i pagani posle Konstantina
I posle Konstantina, uspostavljanje vladajuće crkvene doktrine, odvijalo

se kroz stalnu ideološku borbu. Opisujući prilike u carstvu 360. godine, istoričar
Amijan Marcelin (oko 325/335-400), na jednom mestu navodi, kako je
Konstancije upropastio osnivanje javnog prevoza, time što je dozvolio da ga
zauzme putujuća gomila sveštenika. Oni su počeli da putuju tamo-amo i
koristeći državni autoritet, organizuju sastanke, tzv sinode, nastojeći da se
417
Gathercole, Simon: ''The Gospel of Judas: Rewriting Early Christianity'', Oxford
University Press, 2007
418
Meyer, Marvin: ''Judas: The Definitive Collection of Gospels and Legends about
the Infamous Apostle of Jesus'', HarperCollins e-book, 2007
419
Barnstone, Willis and Marvin Meyer: ''The Gnostic Bible'', Shambhala, Boston &
London, 2003
420
Pagels, Elaine: ''The Gnostic Gospels'', Vintage Books, New York, 1989
421
Jeffery, Peter: ''The Secret Gospel of Mark Unveiled'', Yale University Press, New
Haven & London, 2007
422
Robinson, James M.: ''The Gospel of Jesus: A Historical Searchfor theOriginal
Good News'', HarperSanFrancisco, 2006
423
izbore, da hrišćanski kult bude zasnovan prema njihovim verskim porukama.424

Ovo, svojevrsno versko-političko lobiranje, u cilju postizanja odgovarajuće
društvene pozicije i statusa, ukazuje na stalnu ideološko-versku borbu i
previranja unutar hrišćanske zajednice. U takvim okolnostima, tendencija ka
dogmatizaciji i konsolidovanoj državnoj religiji, izražavala se kao neprestano
arbitriranje državnih autoriteta u verskim pitanjima. Sa druge strane, hrišćanstvo
je svojim verskim previranjima indukovalo dodatne protivrečnosti u društvu i
državi.
I pored permanentne ideološko-verske borbe, društvena kohezija
hrišćanskog pokreta pokazivala je sve veću vitalnost u kriznim periodima
imperije. Aktivno preplitanje različitih obrazaca natprirodnog dobijalo je tokom
IV veka svoju završnu formu. Strah i nada, smrt i spasenje, bili su prijemčivi
kako najširim slojevima društva, tako i eliti. Složeni svet natprirodnog, njegovi
rituali, ceremonije, umetnički prikazi, ali i praktična pravila svakodnevnog
života, u hrišćanstvu su se stapali u religiju sa univerzalnim društvenim
karakterom. Sa druge strane te univerzalističke religije stajale su raštrkane
paganske forme, ceremonije, obredi, kultovi pokreti.
Edikt o toleranciji predstavljao je prekretnicu u odnosima pagana i
hrišćana. Državno protežirani obračun pagana sa hrišćanima, započet ediktima
250. godine, šest decenija kasnije se iskazao kao poraz tradicionalnog rimskog
religioznog koncepta. Univerzalnost hrišćanske crkve, njene socijalne funkcije,
milostinja i staranje o ugroženima, dodatno su obezbedili njeno dinamično
širenje. Sa druge strane paganska raznolikost, brojnost bogova i ceremonija,
različita moralna i filozofska utemeljenja, ostavljali su mnogobošce bez
odgovarajućeg stepena socijalne kohezije u velikoj imperiji. U okolnostima
političke, državne i teritorijalne dezintegracije Rimske imperije tokom III veka,
došlo je i do preispitivanja snage i moći tradicionalnih bogova koji nisu mogli
da zaštite carstvo i narode.
Sa druge strane, hrišćanski bog je nudio spasenje, a hrišćanske zajednice
integraciju i društvenu podršku. Bio je to istorijski društveni iskorak ka
narednoj fazi društvene kohezije. Ona je bila zasnovana na novom oblikovanju i
prezentovanju natprirodnih entiteta, kao i njihovom propagiranju širom
društvene strukture, na nov način.
Onog trenutka kada je država prihvatila hrišćansku crkvu kao prihvatljivu
i korisnu strukturu podsticanja društvene kohezije, hrišćanske vođe su mogle da
krenu u osvajanje novih vernika i novih društvenih pozicija. Razuđenim, ali
kompaktnim hrišćanskim grupama širom carstva, državna politika je ulila novu
snagu i obezbedila iskorak ka univerzalizaciji hrišćanstva kao dominantne
religije.
424
''The Roman History of Ammianus Marcellinus'', G. Bell and Sons Ltd, London,
1911, (Book XXI, 16-18), p. 136
Iako je IV vek počeo ''Velikim progonom'' hrišćana, posle Edikta o

toleranciji i Konstantinove verske politike, stvari su se potpuno preokrenule.
Samo desetak godina posle zabrane okupljanja hrišćana, uništavanja njihove
imovine i spisa, obračuna sa njihovim predvodnicima, hrišćanstvo je počelo da
preoblikuje carstvo.
Živa borba hrišćana za svoju veru, novi društveni poredak, i spremnost
carstva da je iskoristi za stabilizaciju društvene i političke krize, prerasli su
ubrzo u obračun sa paganima. Njihove institucije, udruženja, građevine,
simboli, obredi i ceremonije našli su se na udaru, ne samo nove vere, nego i
novog društvenog poretka koji se pomaljao. Zabranjivano je prinošenje žrtava,
popularna paganska proročišta su zatvarana, veliki hramovi i svetilišta su
skrnavljeni, kako bi se demonstrirala nemoć starih bogova da ih zaštite. Statue
starih bogova su sistematski skrnavljene, lomljenjem glava, ruku i nogu, kako bi
ostale bez svoje božanske prirode. Hrišćanski episkopi su širom carstva vodili
kampanju protiv tradicionalnih rimskih manifestacija, kao što je na primer,
praznovanje januarskih Kalendi, odnosno rimske Nove godine.
Hrišćani su se prema tradicionalnoj veri, njenim manifestacijama i
simbolima odnosili kao prema zastarelom praznoverju. Stari bogovi su
proglašeni za demone koje je hrišćanski bog porazio ili pretvorio u svet
arhaičnih iluzija. Krajem IV veka, pojavio se i pojam ''paganin'' kojim su
hrišćani označavali mnogobošce, kao marginalizovane poklonike ''stare vere''.
Nastao je od latinske reči ''paganus'' koja bi u današnjem značenju mogla da se
u pežorativnom značenju tumači kao zemljak, ili čovek sa sela u smislu
''nepismeni seljak'', primitivac, neko ko je drugorazredni društveni učesnik.425
Hrišćansko preoblikovanje carstva razvijalo se veoma intenzivno tokom
IV veka. Jedini raskorak sa ofanzivnim nastupom hrišćanstva u IV veku,
napravio je rimski car Julijan.426 Stupio je na presto 361. godine i ostao je
zapamćen kao poslednji paganski rimski car. Pokušao je da reafirmiše
tradicionalno grčko paganstvo kao državnu religiju, ali kroz kompilaciju sa
neoplatonizmom i mnogim elementima hrišćanske crkvene organizacije i
socijalne etike. Izdao je 362. godine Edikt o toleranciji, u kome je proglasio da
su sve religije jednake pred zakonom, i da se Rimsko carstvo vraća u prvobitni
verski eklekticizam, prema kome rimska država ne nameće nikakvu religiju u
svojim provincijama.
Julijan je smatrao da hrišćani ne mogu usvoje paganski diskurs, prenošen
obrazovanjem, jer se njihov krajnji izvor moći, legitimitet i autoritet nalazi u
425
200-1000'', 2nd Edition (The Making of Europe), Blackwell Publishing Ltd., 2003, (
Tempora Christiana: Christian Times). p. 72-93
426
eng. Julian the Apostate; lat. Flavius Claudius Iulianus, rođen oko 331, vladao
361-363
Bogu, i samim tim, van društveno-političke i ideološke strukture. On je

insistirao na tome da hrišćanska inteligencija kreira novi politički rečnik i
obrazovni materijal pogodan za njihovu veru.427 U takvom konceptu, zabranio
je hrišćanskim učiteljima da podučavaju paganske sadržaje, kao što epovi
Ilijada i Odiseja, zahtevajući da se orijentišu isključivo na svoje, hrišćanske
sadržaje.
Amijan Marcelin ilustruje Julijanov odnos prema podeljenoj hrišćanskoj
crkvi, koji značajno odstupa od nastojanja njegovih prethodnika da nametnu
versku doktrinu prema odredbama Nikejskog sabora. Tvrdeći da među divljim
zverima nema takvog neprijateljstva, kao među hrišćanskim sektama, Julijan je
pokušavao da ih pomiri, ne favorizujući nijednu grupaciju ili doktrinu:
''I kako bi dao veći efekat njegovim nastojanjima, on je naredio
sveštenicima različitih hrišćanskih sekti, da sa pristalicama svake sekte, budu
primljeni u palatu, i u ustavnom duhu izrazio želju da se njihovi razdori smire,
kako bi svako bez ikakvih prepreka mogao bez straha da sledi religiju koja mu
odgovara.''
(And in order to give more effect to his intentions, he ordered the priests
of the different Christian sects, with the adherents of each sect, to be admitted
into the palace, and in a constitutional spirit expressed his wish that their
dissensions being appeased, each without any hindrance might fearlessly follow
the religion he preferred.) 428
Iako se uglavnom navodi da su Julijanova filozofska i verska orijentacija
dovele do revitalizacije paganstva, pre bi se moglo zaključiti da je njegovo
političko viđenje hijerahije vlasti, kao i sopstvene pozicije cara, proizvelo
koncept religijske tolerancije i deetatizaciju privilegovanog hrišćanstva.
U osnovi, edikt je imao za cilj konsolidaciju carske vlasti i piramidalno
povezivanje svih struktura društva prema ličnosti cara. Sa takvog političkog
stanovišta, državna pozicija hrišćanskih velikodostojnika i institucija hrišćanske
crkve, predstavljale su kamen spoticanja u ostvarivanju apsolutne carske vlasti.
Upravo zato, Julijan se založio za obnovu paganske vere na račun slabljenja
hrišćanstva.
Proklamovanje paganske vere bilo je praćeno obnovom paganskih
hramova, konfiskovanih još u periodu Konstantina, ukidanjem primanja koje je
Konstantin dodelio hrišćanskim episkopima i oduzimanjem njihovih posebnih
privilegija i prava. Takođe, ediktom su iz škola potisnuti hrišćanski učitelji.
Njegove mere izazvale su strah i mržnju među hrišćanima, koji su ga smatrali
427
Takacs, Sarolta A.: ''The Construction of Authority in Ancient Rome and
Byzantium'', Cambridge University Press, 2009, p. 101
428
1911, (Book XXII, V-3) p. 140
Antihristom, a hrišćanski izvori ga označavaju kao Julijana Otpadnika ili

Apostatu (grč. Apostates; eng Julian the Apostate)
Julijanov pokušaj povratka u prehrišćanski rimski svet, trajao je
osamnaest meseci, koliko je trajala i njegova vladavine. On je bio opterećen
nizom kontraverzi. Najpre, Julijanovo shvatanje paganstva bilo je
intelektualističko i prožeto monoteizmom, karakterističnim za pozno paganstvo.
Njegov metaforičan pristup mitovima, legendama i pojedinačnim božanstvima,
vodio je ka prihvatanju jedinstvenog božanskog principa i tvorca svih svih
ljudi.429 Amijan Marcelin navodi da je Julijanov paganizam bio je obeležen
sujeverjem i prinošenjem ''nebrojenih žrtava'' (countless numbers of victims),
bez obzira na trošak.430
U uslovima hrišćanske umerenosti, povratak na visoke troškove
izražavanja paganske religioznosti nije bio dobro primljen, pogotovo što su te
troškove trebali da snose viđeniji pagani, kao i gradske i lokalne uprave. Tako
su Julijanova nastojanja da se prinesu žrtve u u čast Adonisa u Antiohiji, u
vreme gladi, dovele do revolta, kako hrišćana, tako i pagana, i njegovog
izopštavanja iz građanstva u tom gradu. Pokušajem obnove poznog paganstva,
Julijan je izgubio legitimitet i postao je predmet ismevanja, a svoj dom u tom
kraju, morao je iz Antiohije da preseli u Tarz.
Julijanov naslednik na tronu, Jovijan je raskinuo sa nastojanjima da se
obnovi paganstvo.431 Prema grčkom istoričaru Sokratu Sholastikusu (eng.
Socrates Scholasticus), kada su ga vojnici 363. godine pozivali da preuzme
presto, objavio je da ''on kao hrišćanin, ne želi da vlada ljudima koji su odlučili
da usvoje paganizam kao svoju religiju'' (being a Christian, he did not wish to
reign over a people who chose to adopt paganism as their religion). Kada su
vojnici jednoglasno potvrdili da su i oni hrišćani, prihvatio je carsku titulu.432
Jovijan je zabranio paganske rituale i obnovio je donacije hrišćanskoj
crkvi. Iako je zastupao hrišćanstvo, posle smrti je, po istoričaru Eutropiju,
ljubaznošću njegovog naslednika svrstan među paganske bogove.433
Dualizam paganskih i hrišćanskih običaja i obreda, nastavljen je sve do
stupanja na presto Teodosija I, 379. godine.434 On je pored izraženih vojničkih
sposobnosti, ispoljio snažnu težnju za širenjem hrišćanstva, i to u duhu nikejske
429
Mango, Cyril: ''Oxford History of Byzantium'', Oxford University Press, 2002,
(Peter Sarris – Istočno rimsko carstvo od Konstantina do Iraklija) p. 47
430
1911, (Book XXV, IV-17) p. 189
431
eng. Jovian; lat. Flavius Jovianus Augustus, rođ 331, vladao 363–364
432
Socrates Scholasticus: ''The Ecclesiastical History'', NuVision Publications, LLC,
2007, Book III; Chapter 22, p. 153
433
Eutropius: ''Abridgement of Roman History'', George Bell and Sons, London,
1886, Book X; Chapter 18
434
eng. Theodosius I; lat. Flavius Theodosius Augustus, rođ 347, vladao 379-395
ortodoksije. Oduzeo je crkve arijancima u Konstantinopolju, 391 je proglasio

hrišćanstvo za državnu religiju, a 392 je zakonom zabranio pagansku religiju. U
Teodosijevom periodu zabranjivano je prinošenje žrtava, uklanjani su paganski
spomenici, ukinute privilegije paganskim sveštenicima i redu vestalki, a 393 su
ukinute Olimpijske igre kao izraz paganskih svečanosti. Za vreme Teodosija,
vlasti i hrišćani su širom rimskog sveta organizovali lokalne izgrede uništavanja
i skrnavljenja paganskih obeležja. Obračun hrišćana sa paganima je tako
prerastao u državni obračun sa tradicionalnom rimskom religijom i njenim
manifestacijama u društvu.
Hrišćanska država kao aparat sile
Hrišćanska revolucija društva je tokom IV veka, poprimila državni

karakter. Propagiranje novog hrišćanskog boga, obezbeđivalo je društvenu
koheziju neophodnu za stabilizovanje prilika i obnovu poretka u uzdrmanom
carstvu. Ali, ništa više ne podstiče društvenu koheziju, nego obračun sa
neistomišljenicima, otpadnicima i drugim žigosanim protivnicima jedinstva.
Jedan od karakterističnih primera ovog obračuna je onaj kada su hrišćani,
na čelu sa aleksandrijskim patrijarhom Teofilom (Patriarch Theophilus of
Alexandria), 391. godine spalili Aleksandrijsku biblioteku. 435
Sokrat Sholastikus u V knjizi ''Crkvene istorije'' (Historia Ecclesiastica)
opisuje obračun sa paganskim objektima i simbolima u Aleksandriji:
''Na traženje Teofila, episkopa Aleksandrijskog, car je tada izdao naredbu
za rušenje paganskih hramova u tom gradu; takođe komandovanje da se ovo
izvrši trebalo je da bude pod rukovodstvom Teofila. Iskoristivši priliku, Teofilo
se angažovao do krajnjih granica, da se paganske misterije izlože preziru. I na
početku, on je pozvao da Mitreum436 bude počišćen, i da se izlože javnosti
simboli njegovih krvavih misterija. Onda je uništio Serapeum,437 i javno
karikirao krvave rituale Mitreuma; on je takođe prikazao Serapeum kao pun
ekstravagantnog praznoverja, i on je proneo penis Prijapa (Priapus) posred
435
Pojam Aleksandrijska biblioteka se odnosi na tri biblioteke u tom gradu:
Kraljevsku aleksandrijsku biblioteku (Royal Alexandrian Library), kao i biblioteke hramova
Serapeum i Cezarion.
436
Mithraeum je mesto obožavanja (hram ili pećina) za sledbenika religije mitraizma
437
Serapeum je hram posvećen grčko-egipatskom bogu Serapisu, koji predstavlja
kombinaciju elemenata Ozirisa i Apisa u humanizovana obliku. Karakterističan je za period
valadavine Ptolomeja u Aleksandriji
foruma.438 (...) I tako sve dok ovaj nered nije bio okončan, guverner
Aleksandrije, i glavnokomandujući trupa u Egiptu, pomagali su Teofilu u
rušenju paganskih hramova.''
(At the solicitation of Theophilus, Bishop of Alexandria, the emperor
issued an order at this time for the demolition of the heathen temples in that
city; commanding also that it should be put in execution under the direction of
Theophilus. Seizing this opportunity, Theophilus exerted himself to the utmost
to expose the pagan mysteries to contempt. And to begin with, he caused the
Mithreum to be cleaned out, and exhibited to public view the tokens of its
bloody mysteries. Then he destroyed the Serapeum, and the bloody rites of the
Mithreum he publicly caricatured; the Serapeum also he showed full of
extravagant superstitions, and he had the phalli of Priapus carried through the
midst of the forum. (...) Thus this disturbance having been terminated, the
governor of Alexandria, and the commander-in-chief of the troops in Egypt,
assisted Theophilus in demolishing the heathen temples.) 439
Rušenje Serapeuma smatra se konačnim uništenjem zaostavštine
Aleksandrijske biblioteke. Njeno razaranje pripisuje se Gaju Juliju Cezaru
tokom pohoda 48 godine p.n.e., kao i imperatoru Aurelijanu, u drugoj polovini
III veka. 440 Amijan Marcelin piše, da je u vreme Cezara spaljeno oko 70.000
naslova, koji su bili prikupljeni u periodu vladavine dinastije Ptolomeja.441
Smatra se da je posle toga, u Serapeumu bio smešten i deo preostalih naslova iz
drugih aleksandrijskih biblioteka, ali nema jasnih podataka o tome, jer Sokrat
Sholastikus ne pravi razliku između biblioteke ili njenog sadržaja, sa uništenim
verskim objektima. Takođe, paganski autor Eunapije iz Sarda (Eunapius of
Sardis), neoplatonista 442 koji je prezirao hrišćane, svedoči o rušenju Serapeuma,
ali ne pominje biblioteku.443
438
Priapus je u Grčkoj mitologiji bog plodnosti zaštitnik stoke, voća i biljaka, bašte i
muškog polnog organa. Prikazivan je sa predimenzioniranim penisom u stanju stalne
erekcije.
439
Socrates Scholasticus: ''The Ecclesiastical History'', NuVision Publications, LLC,
2007, Book V; Chapter 16, p. 227
440
eng. Aurelian; lat. Lucius Domitius Aurelianus Augustus, rođ 214/215, vladao
270-275
441
1911, (Book XXII, 16-13) p. 154
442
Neoplatonizam je religijsko-mistični filozofski pravac razvijen u periodu između
III i IV veka. Osnivačem neooplatonizma smatra se Amonije Sakas (oko 175-242), a
najznačajniji predstavnik bio je njegov učenik, filozof Plotin (204-270). Radi se o
filozofskoj školi oslonjenoj na Platonovu filozofiju sa učenjem o trojstvu koje se sastoji od
Jednog, Uma i Duše. Neoplatonizam je ostvario značajan uticaj na rane hrišćanske teologe
Origena i Pseudo-Dionizija Areopagita, a kasnije i na Augustina i Tomu Akvinskog.
443
Philostratus: ''Lives of the Sophists''; Eunapius: ''Lives of the Philosophers and
Sophists'' Translated by Wilmer C. Wright, Loeb Classical Library, 1921
U tom periodu hrišćanstvo se trijumfalno širilo, nošeno talasom državnih

mera, ali i revolucionarnom natprirodnom podlogom/pozadinom (background).
Hrišćani su propagirali Isusovo stradanje kao pobedu nad nevidljivim carstvom
demona, oličenim u paganskim bogovima. Događaji na zemlji su bili izraz i
potvrda te pobede. Progon nevidljivih paganskih bogova-demona, svojevrsni
strateški egzorcizam, odvijao se u stvarnosti razaranjem paganskih svetilišta,
žrtvenika i hramova, lomljenjem statua i zabranjivanjem paganskih obreda i
ceremonija. Hrišćanski sveštenik Isidor Pelusijski (iz Pelusiona u današnjem
Egiptu) je napisao oko 420. godine:
''Religija (paganskih) Grka, koja je toliko godina imala prevlast
zahvaljujući velikim naporima, trošenju ogromnog bogatstva i takvim
podvizima oružja, iščezla je sa lica zemlje.'' 444
Upravo u vreme Isidora, verski sukobi su bili prisutni širom carstva. U
Aleksandriji je patrijarh Kiril (Cyril, 375-444) organizovao pogrom jevreja,
neoplatonista, pagana i nestorijanaca. Inspirisao je 415, svoje sledbenike među
hrišćanima, na divljačko ubistvo Hipatije (eng. Hypatia, rođ. oko 350/370-415),
koja se smatra poslednjom upravnicom Aleksandrijske biblioteke, zbog njene
neoplatonske orijentacije. Svojom doslednom, često i nasilnom, borbom za
hrišćansku dominaciju u društvu, Kiril je proglašen je sveca.
Na taj način se saglasnost o novom, hrišćanskom poretku rađala
kombinacijom hrišćanske propagande i upotrebom sile. Kada je ta saglasnost
postala dominantna društvena matrica, dodatno je legitimizovala državnu silu i
prinudu, dajući osnovne kohezione elemente državi koja je trajala jedan
milenijum – Romejskom carstvu ili Istočnom rimskom carstvu, poznatijem pod
današnjim nazivom Vizantija.
Projekat uspostavljanja hrišćanskog Istočnog rimskog carstva dobio je
svoju pravnu fizionomiju u vreme Teodosija II,445 kada su njegovi pravnici,
zajedno sa unukom Teodosija I, posle 11 godina rada, pripremili zbornik
edikata njegovih hrišćanskih prethodnika. Takozvani Teodosijev kodeks (lat.
Codex Theodosianus; eng. Theodosian Code) je objavljen 438. godine i
predstavljao je hrišćanima, ne samo pravni okvir, već i vekovni orijentir
prilikom istorijskog osvrtanja na prošlost celokupnog Rimskog carstva. Radilo
se, između ostalog, o propagandno usaglašenom pogledu na hrišćanski Rim, bez
osvrta na njegovu pagansku istoriju.
U osnovi, Kodeks je izraz Teodosijevih nastojanja da se ostvari veći
stepen ideološkog jedinstva, integrisanjem pravnih normi i vladajuće teološke
444
(Isidore of Pelusium, Letter 1270: Patrologia Graeca 78: 344A)
445
eng. Theodosius II, commonly surnamed Theodosius the Younger, or Theodosius
the Calligrapher; lat. Flavius Theodosius Junior Augustus, rođ. 401, vladao 408-450.
doktrine u istočnom carstvu. Postoje pretpostavke da je Teodosije ''želeo da

proširi ovo jedinstvo na čitavo carstvo, zahtevajući čvršće osnove nego do tada'',
ali one nisu potvrđene. (wanted to extend this unity to the entire empire requires
firmer ground than a present) 446
Pored toga, Kodeks je propisao da se religiozna uverenja mogu tretirati
kao predmet zakonodavstva. Time je otvorena mogućnost da se kriminalizuju i
pogrešni pogledi na religiju. U završnom delu Teodosijevog kodeksa ''O
religiji'', pogrešni pogledi na religiju su definisani kao ''umišljaj zločina''. Pri
tome je za posebno apostrofiran odnos prema jeresi, šizmi ili judaizmu. Uz
osudu aktuelne arijanske kontraverze, sadržao je 65 odluka koje su se odnosile
na jeretike, uz posebno pominjanje donatista i manihejaca. Kroz Kodeks je
režim potpuno odbacivao ''grešku glupog paganizma''.447
Bio je to odgovor na aktuelne društvene okolnosti u kojima se, bez obzira
na svu snagu državnih mera i hrišćansku propagandu, i dalje odvijala stara
paganska matrica. Tako je, na primer, papa Lav bio zatečen 440. godine, kada je
saznao da mnogi dobri hrišćani na stepeništu hrama svetog Petra okreću leđa
bazilici, da bi ukazali poštovanje izlazećem suncu. Grupa rimskih senatora,
uprkos papinom upozorenju, organizovala je 15. februara 495, tradicionalnu
pagansku ceremoniju očišćenja (Lupercallia). Ulicama su trčali nagi mladići,
baš kao što su to činili vekovima, prizivajući dobru žetvu.448
Prehrišćanska tradicija imala je u Rimu duboke korene. Bitka sa
zabranjenim paganstvom odvijala se u istorijskom tematskom parku bogate
rimske prošlosti. Rim je bio svojevrstan muzej paganizma ispunjen
tradicionalnim spomenicima, obredima i manifestacijama. Državnim merama i
represijom mogle su se postepeno suzbijati javne manifestacije, uništavati
simboli i religiozni objekti paganizma, kao i hrišćanstvu suparničkih religija,
međutim stari verski izrazi su bili više od religije. Predstavljali su način života i
izražavanje identiteta različitih društvenih grupa.
Za razliku od Rima, Konstantinopolja, Nikeje, Aleksandrije i drugih
velikih antičkih gradova, gde su represivni i propagandni aparati mogli da
sprovode carske odluke, u udaljenim provincijama ili zabitim seoskim
područjima, vladalo je shvatanje prirode, prožeto religijskim značenjima i
izrazima nevidljivih sila, povezanim sa starim božanstvima, raznim kultovima i
tradicijama.
446
Sirks, A.J.B.: ''The Theodosian Code A Study'', Editions Tortuga, Friedrichsdorf,
2007, p. 254
447
(Clive Foss – Život u gradu i na selu) p. 105
448
200-1000'', 2nd Edition (The Making of Europe), Blackwell Publishing Ltd., 2003, p. 145-
146
Ofanzivni nastup hrišćanstva, nije mogao preko noći da iskoreni čitav niz
običaja, tradicija, sujeverja i drugih društvenih karakteristika zasnovanih na
natprirodnim entitetima stare vere. Oni su bili potiskivani pred agresivnim
državno verskim konceptom, te je čitav niz tradicionalnih verskih obeležja i
manifestacija izgubio svoju versku dimenziju i bio usmeren prema svetu
kulture. Tako se hrišćanstvo širom carstva suočilo sa različitim gradskim i
lokalnim obeležjima društvenog života, od kojih su neka iskazivala izuzetnu
postojanost. Na primer, i pored borbe hrišćanskih episkopa da se se iskoreni
praznovanje januarskih Kalendi, ili rimske Nove godine, ovaj praznik je
opstajao vekovima u gradovima zapadnog hrišćanstva. Čak su ga hrišćani
nazivali ''velikim hrišćanskim praznikom'', zbog čega je Augustin bio veoma
nezadovoljan.449
Bitka za hrišćanstvo nije se mogla dobiti samo u fizičkom svetu,
obračunom protiv statua, hramova i ceremonija. Paralelna borba vodila se u
imaginarnom svetu, gde je stari koncept natprirodnog trebao da bude zamenjen
novim. U tom svetu natprirodnog, trebalo je na imaginarnom planu izvesti
korenite promene, instaliranjem i nametanjem hrišćanskih nosilaca moći i
vrednosti. Rimski bogovi Jupiter i Venera ili grčki Zevs i Atina, trebali su da
budu zamenjeni novim natprirodnim moćnicima, Isusom i apostolima. Bila je to
bitka za učvršćivanje hrišćanskog pogleda na svet, u okviru koje je netolerancija
poprimila dominantnu ideološku dimenziju i ostala neraskidivo povezana sa
konceptom širenja i odbrane hrišćanstva, sve do modernog doba.
Ta strukturna netolerancija, prisutna od prvih dana hrišćanstva, došla je
do izražaja vekovima kasnije u katoličkoj crkvi, a potom i u protestantskoj.
Primeri su ilustrativni i zastrašujući: masovno istrebljenje Katara, hrišćanska
surovost u krstaškim ratovima, versko čišćenje Iberijskog poluostrva,
spaljivanje jeretika ili veštica, trgovina robljem, nasilna pokrštavanja uz
masovna ubistva širom Planete tokom kolonizacije, ali i u XX veku.450
Međutim, u pravoslavnoj crkvi nije bilo nasilnog pokrštavanja,

spaljivanja jeretika i proganjanja veštica. Hrišćanska netolerancija je na Istoku
bila prisutna u periodu uspostavljanja hrišćanstva i ranih verskih sukoba oko
crkvene doktrine, u nekim periodima i u odnosu prema jevrejima, ali kasnije
nije poprimala oblike sistemskih državno-verskih progona.
449
200-1000'', 2nd Edition (The Making of Europe), Blackwell Publishing Ltd., 2003, p. 145-
146
450
Pripadnici i kler katoličke crkve su imali aktivnu ulogu u genocidu nad Srbima,
Romima i Jevrejima u marionetskoj Nezavisnoj državih Hrvatskoj tokom II svetskog rata.
Takođe, istorija tek treba da utvrdi realnu dimenziju odnosa Vatikana sa fašističkim i
nacističkim pokretima u Italiji i Nemačkoj.
Očigledno je da su različite društvene, političke, kulturne i civilizacijske

realnosti na Zapadu i Istoku, uslovile i različit odnos prema verskoj toleranciji.
Iz perspektive Rima, pape su davno pre Krstaških i verskih ratova pozivale na
nasilje prema hrišćanima koji nisu gledali na Rim kao na središte hrišćanskog
sveta.
Na Istoku, u Carigradu, crkva je bila solidarna sa vladarem, carem -
vasilevsom i podržavala ga je kao prvosveštenika ili čelnika hrišćanstva.
Na Zapadu su se na vlasti smenjivali polucivilizovani ratnici kojima je
hrišćanstvo bilo daleko koliko i Jerusalim, a civilizacija Istoka strana. Njihovoj
sili, pape su nastojale da udahnu ideološku dimenziju i iskoriste je da ostvare
univerzalnu prevlast na hrišćanskim teritorijama, po ugledu na nekadašnju
rimsku dominaciju u Starom svetu. Vlast je bila oličena u svojevrsnoj simbiozi
ratnika i ideologa, odnosno vojnom i ideološkom, hrišćanskom ustrojstvu
države. Baš kao što je Gramši opisao hegemoniju, kao jedinstvo sile i
saglasnosti. U takvim okolnostima, pape su težile, ne samo da ostvare
dominantan uticaj na vlasti, na zapadnim teritorijama nekadašnjeg Rimskog
carstva, već i univerzalnu versku supremaciju. Na tradiciji stare veličine i
pozicije Rima, pape su prezirale su Carigrad i patrijarhe, i nisu prihvatale njihov
uticaj na Zapadu.
Vrhunac ovakvog odnosa može se sagledati kroz istorijski falsifikat
poznat kao ''Konstantinova davovnica (eng. The Donation of Constantine; lat.
Donatio Constantini). Radi se o navodnom dokumentu Rimske crkve u kome
stoji da je rimski car Konstantin darovao papi Silvestru I (314-315) pravo na
svetovnu i duhovnu vlast nad Italijom i drugim zapadnoevropskim zemljama.
Ovaj falsifikat, za koga se smatra da je napravljen polovinom VIII veka,
je samo detalj koji ilustruje politički karakter papstva i spremnost, da za
oblikovanje i širenje njihove moći upotrebe sva sredstva. A kada se radi o
političkoj borbi za uspostavljanje dominacije, glavne poluge su oduvek bile sila
i propaganda. U društvenim okolnostima Srednjeg veka, ta politička borba se
odvijala potenciranjem i opravdavanjem hrišćanske netolerancije, koja je u
poznom Srednjem veku, poprimila ekstremne oblike na Zapadu. Stoga, ne čudi,
što je zapadno hrišćanstvo vekovima posezalo za mačem, manipulisanjem
natprirodnim entitetima i vladavinom straha, pri čemu je netolerancija bila samo
ogledalo beskrupulozne bitke za moć i uticaj.
Religiozni antijudaizam
Poseban oblik netolerancije, razvijao se u hrišćanstvu prema jevrejima.

Ona datira još iz rane hrišćanske crkve, tvrdnjama da su jevreji odgovorni za
Isusovu smrt. Takođe, hrišćani su od prvih dana prebacivali jevrejima da su

svojim odbijanjem da prihvate Isusa kao Mesiju, sprečili božje iskupljenje i
konačan povratak mesije sudnjeg dana. Vilijam Brustejn sa Univerziteta u
Pitsburgu, opisuje prirodu tog ranog konflikta, interpretirajući odnos uticajnog
crkvenog teologa Augustina Hiponskog (354-430) prema jevrejima:
''Jevreji, demonstrirajući duhovnu kratkovidost u odbacivanju Hrista kao
Mesije obećanog Izraelu i kao boga, diskvalifikovali su se da prime božju
milost. Na njihovom mestu, hrišćani, koji čine Novi Izrael, predstavljaju okvir
legitimnih naslednika sada poniženih Jevreja. Tek kada Jevreji priznaju
autentičnost Hrista, oni će biti u stanju da uđu u zajednicu svetih.''
(The Jews, demonstrating spiritual shortsightedness in rejecting Christ as
the Messiah promised to Israel and as Lord, have become disqualified from
receiving God’s favor. In their stead, the Christians, constituting New Israel,
assume the mantel of the legitimate successors of the now-disgraced Jews. Only
when the Jews recognize the authenticity of Christ will they be able to enter the
community of saints.) 451
Pojam hrišćanski antijudaizam tako označava tradicionalnu hrišćansku
sklonost netolerancije i prezira prema jevrejima zbog odbacivanja Isusa.
Pored odbacivanje, jevrejima je nametnuta krivica za Isusovo stradanje.
U Jevanđelju po Mateju se to jasno navodi: ''A kada je Isus završio sve ove
govore, reče svojim učenicima: 2. ''Znate da je za dva dana Pasha, i Sina
čovečijeg će predati Jevrejima da ga razapnu.'' 452 Istovremeno Pontije Pilat pere
ruke od Isusovog stradanja, obraćajući se narodu rečima: ''Ja nisam kriv. Pazite
šta radite.'', dok mu jevreji, ili kako stoji u Bibliji ''sav narod'' odgovaraju: ''Krv
njegova na nas i naše potomke.'' 453
Pored Biblije, u pojedinim apokrifnim tekstovima se ta krivica još više
naglašava. Tako se u Jevanđelju po Petru navodi da odluku o Isusovom
pogubljenju nije doneo Pilat, već jevrejski kralj Herod: ''Tendencija da prebace
krivicu sa Rima, predstavljenim posebno u ličnosti Pilata, ogleda se i u drugoj
ranoj hrišćanskoj literaturi, pogotovo u Delima Pilata, gde rimski prefekt
dosledno prekoreva Jevreje i više puta proglašava nevinost Isusa.''
(The tendency to shift the blame from Rome, represented specifically in
the person of Pilate, is evidenced in other early Christian literature, most
451
Brustein, William I.: ''Roots of Hate: Anti-Semitism in Europe Before the
Holocaust'', Cambridge University Press, New York, 2003, p. 50
452
453
notably the Acts of Pilate, where the Roman Prefect consistently rebukes the
Jews and repeatedly declares the innocence of Jesus.) 454
Takvi stavovi su vekovima podsticali i opravdavali hrišćansku agresiju
prema jevrejima. Tek je stravičan nacistički holokaust, tokom II Svetskog rata,
doveo do preispitivanja odnosa hrišćanske crkve, u prvom redu katoličke kao
najeksponiranije, prema propagiranju odgovornosti jevreja za Isusovu stradanje.
Pored toga, hrišćanski teolozi su podržavali stanovište o povezanosti i

saradnji đavola sa jevrejima, pozivajući se na Jevanđelje po Jovanu u kome
jevreji odbacuju Isusa. On im, se između ostalog, obraća sledećim rečima:
''43. Zašto ne razumete ono što govorim? Zašto niste u stanju da slušate
moju reč. 44. Vaš otac je Đavo i želite da postupate po željama svog oca. On je
ubica ljudi od početka i nije ostao postojan u istini, jer u njemu nema istine. Kad
govori laž, svoje govori, jer je lažov i otac laži.'' 455
Hrišćanski antijudaizam nije sinonim za antisemitizam koji je novijeg
porekla i javlja se u drugoj polovini XIX veka. Smatra se da ga je prvi put
upotrebio nemački agitator i publicista Vilhelm Mer (Wilhelm Marr) 1870,
kako bi istakao razliku između tradicionalnog antijudaizma i moderne,
političke, etničke, ili rasne opozicije/netrpeljivosti prema jevrejima. Posebno je
došao do izražaja tokom afere Drajfus (Drayfus) u Francuskoj oko 1880. Koreni
antisemitizma, kao koncepta predrasuda o jevrejskom narodu ili njegove
diskriminacije, javljaju se u Evropi početkom XVII veka. Svoje puno značenje,
dobio je u XX veku, zasnivajući se na pojmovima semitstva i rase, koji bili
nepoznati u hrišćanskoj tradiciji. Savremeni antisemitizam se javlja na nizu
području, pa se tako može govoriti o religijskom, kulturnom, ekonomskom,
rasnom, ideološkom, političkom, apokaliptičnom antisemitizmu itd.
Nesporna je činjenica da se u prva dva veka pojavio i povećavao rascep

između judaizma i hrišćanstva. Rani hrišćanski autoriteti su od samog početka
izražavali izraziti antijudaizam. U prvim danima hrišćanstva, radilo se o verskoj
konkurenciji, u okviru koje je Isusov apostol Pavle bio doživljen, više kao
istinski naslednik judaizma, nego kao glasnogovornik potpuno različite
veroispovesti. U toj konkurenciji verskih pogleda na svet, a još više na politički
život u Judeji, ranohrišćani su, baš kao u standardnoj političkoj borbi,
prikazivali judaizam isključivo u negativnom svetlu.
454
Foster, Paul: ''The Gospel of Peter: Introduction, Critical Edition and
Commentary'', Brill, Leiden and Boston, 2010, p. 224
455
Jevanđelje po Jovanu, 8; 21-59, p. 721-722
To je još više došlo do izražaja kada su jevreji pretrpeli poraze u

sukobima sa Rimljanima, najpre u Prvom rimsko-jevrejskom ratu (Velikom
ustanku) 66-70, a potom i u Bar Kohbinom ustanku 131-135 godine. Hrišćani
su nastojali da izvuku korist iz tih poraza te su ih, kao što je to, na primer, činio
Justin Mučenik (100-165), tretirali kao posledicu božjeg nezadovoljstva
jevrejima.456
Origen (184/185 – 253/254) je pisao da ''Hristova krv nije pala samo na
Jevreje onog vremena, već i na sve generacije Jevreja, sve do kraja sveta." (''The
blood of Jesus,'' wrote Origen, ''falls not only on the Jews of that time, but on all
generations of Jews up to the end of the world.'') 457
Za razliku od ranih hrišćana, rimska vlast je jevreje tretirala sa stanovišta
inkorporiranosti u njihov poredak i način života. Posle Prvog jevrejsko-rimskog
rata (66-70), jevrejima je bilo zvanično dozvoljeno da praktikuju svoju veru, sve
dok plaćaju tzv ''jevrejski porez'' (lat. fiscus Judaicus).458 Ovaj porez bio je
uveden 70. godine, za sve jevreje širom Rimskog carstva, dok hrišćani njime
nisu bili obuhvaćeni.
Car Konstantin je na Nikejskom saboru 325. godine, zastupao gledište da
između hrišćana i jevreja treba podvući jasnu razliku. Evsevije je u delu ''Život
Konstantina'', u III knjizi, citirao njegove poruke crkvama, dodajući da je za one
koji nisu prisutni car pripremio lično pismo. U obraćanju Konstantina crkvama
se, između ostalog govori o Uskrsu:
''Na prvom mestu se proglašava nedostojnim da se poštuje taj najsvetiji
praznik u skladu sa praksom Jevreja; pošto su uprljali svoje ruke gnusnim
zločinom, takvi krvavi ljudi su, kao što se može očekivati duševno slepi. Sada je
moguće, da se njihovo nacionalno odbaci, putem istinitijih sistema koje smo
držali od prvog dana Hristovog stradanja do danas, da se produži izvođenje
ovog obreda u narednom periodu takođe. Neka ne bude ništa zajedničko između
vas i gnusne rulje Jevreja.''
(In the first place it was decreed unworthy to observe that most sacred
festival in accordance with the practice of the Jews; having sullied their own
hands with a heinous crime, such bloodstained men are as one might expect
mentally blind. It is possible, now that their nation has been rejected, by a truer
systems which we kept from the first day of the Passion to the present, to extend
456
Brustein, William I.: ''Roots of Hate: Anti-Semitism in Europe Before the
Holocaust'', Cambridge University Press, New York, 2003, p. 51
457
Cornwell, John: ''Hitler's Pope: The Secret History of Pius XII'', Penguin Books,
New York, 1999, p. 24-25
458
135'', Wm. B. Eerdmans Publishing, (Originally published: Tubingen: J.C.B. Mohr, 1922) p.
31
the performing of this observance into future period also. Let there be nothing
in common between you and the detestable mob of Jews.) 459
Kada govori o određivanju termina Uskrsa, naglašava da ovaj hrišćanski
praznik nikako ne treba da se poredi sa jevrejskom Pashom i uz to izrazito
negativno kvalifikuje jevrejski narod: ''...bilo je ispravno da stvar treba da se
prilagodi na takav način da ništa ne može da bude zajedničko sa tom nacijom
oceubica i ubica-boga...''
(...it was proper that the matter should be adjusted in such a way that
nothing be held in common with that nation of parricides and Lord-killers...) 460
Ovakav pristup bio je praćen nizom represivnih carskih mera protiv
Jevreja. Uvedeni su posebni nameti, zabranjeno je otvaranje novih sinagoga,
brakovi između jevreja i hrišćana, proglašavani su nezakonitim. Taj odnos je
nastavljen i u narednim vekovima. Jevreji su redovno bili meta napada tokom
Svete nedelje, isključivani su iz javnih službi, a njihove sinagoge su bile
spaljivane.
Ranovizantijski pisac i arhieposkop Konstantinopolja, Jovan Hrizostom,
poznatiji kao sveti Jovan Zlatousti (eng. St. John Chrysostom, 347–407,
Archbishop of Constantinople), poznat je po svojim besedama protiv jevreja, u
kojima opominje hrišćane da se klone njihovi ceremonija, praznika, hodočašća
na njihova sveta mesta. Serija od 8 njegovih beseda (diskursa) poznata je pod
nazivom ''Protiv jevreja'' (lat. Adversus Judaeos; eng. Against the Jews).
Već u prvom diskursu Jovan Hrizostom navodi: ''Rekao sam da sinagoga
nije bolja od pozorišta i dovešću proroka kao mog svedoka... Ali sinagoga nije
samo bordel i pozorište, ona je takođe razbojnička pećina i smeštaj/prenoćište
za divlje zveri." (I said the synagogue is no better then a theater and I bring
forward a prophet as my witness... But synagogue is not only a brothel and a
theater; it also is a den of robbers and a lodging for wild beasts.) 461 Po njemu,
jevreji su bili sluge đavola, njihove duše bile su utočište demonima, a njihovo
veštičarenje je ugrožavalo hrišćansku veru.
Teodosije II (vladao 408-450) je zakonodavstvom regulisao odnos prema
jevrejima i njihova prava, ali su hrišćani to često ignorisali. U neredima koji su
izbijali na Istoku, posebno u Antiohiji, jevreji su često bili izloženi nasilju. Za
459
Eusebius: ''Life of Constantine'', Translated with introduction and commentary by
Averil Cameron and Stuart G. Hall, Clarendon Ancient History Series, Oxford, 1999, Book
III; Ch. XVIII, p. 128
460
Eusebius: ''Life of Constantine'', Translated with introduction and commentary by
Averil Cameron and Stuart G. Hall, Clarendon Ancient History Series, Oxford, 1999, Book
III; Ch. XIX, p. 129
461
John Chrysostom: ''Discourses Against Judaizing Christians (vol. 68 of Fathers of
the Church)'', trans. Paul W. Harkins,Washington, D.C., Catholic University of America
Press, 1979, Discourse I:III, 1, p. 10-11
vreme obračuna hrišćanskih stranaka Zelenih i Plavih, nasilje se često

usmeravalo i prema jevrejskog zajednici. U periodu vladavine imperatora
Zenona (eng. Zeno, rođ. 425, vladao 474-491) poznat je masakr jevreja u
Antiohiji iz 489, pri čemu je još i spaljena sinagoga, zajedno sa kostima mrtvih.
Imperator je tom prilikom podsetio, da bi bilo bolje da je spaljena sa živim
jevrejima. Jevreji su opet uzvraćali nasiljem u Laodikeji i Samariji (Laodicea,
Samaria). Za vreme imperatora Anastazija I (Anastasius I, rođ. 430, vladao 491-
518), Zeleni su izvršili masakr jevreja i spalili njihovu sinagogu u Dafni
(Daphne) 506/507. Napadi na sinagoge su nastavljeni i dalje, tokom VI veka, ali
u manjem obimu.462
Za razliku od Teodosija II koji je nastojao da obezbedi oblik
koegzistencije sa judaizmom i jevrejima, Justinijan I (Justinian I, rođen 483,
vladao 527-565) je drastično ograničio prava jevreja. Njegovim propisima iz
prve polovine IV veka, jevreji nisu nikako mogli da imaju robove hrišćane,
jevrejska imovinska prava su sužena, proterani su sa javnih funkcija i
advokatske prakse, nisu mogli da svedoče protiv hrišćana itd. Vrhunac
Justinijanovih propisa o jevrejima, sadržan je svakako u njegovom nastojanju
da, u okviru imperatorskih božanskih prava, zauzme u judaizmu istu onu
poziciju koju je zauzimao u hrišćanskoj crkvi. Tako je, na primer, propisao da
sinagoga ne može da slavi Pashu (Passover) pre hrišćanskog uskrsa.
Još drastičniji bio je njegov dekret iz 553, ''Novela 146'' (Novella 146),
kojim je propisao da se služba u sinagogama obavlja na grčkom jeziku, ili na
latinskom, a ne na hebrejskom kao što su zahtevali rabini. Justinijanove mere
nisu donele očekivane rezultate, već naprotiv nove sukobe. Već 556, jevreji i
samarićani su u Cezareji masakrirali hrišćane i razorili njihove crkve. Iako su
jevreji bili surovo kažnjeni od strane imperatorovog izaslanika, konflikti su
nastavljeni. Pola veka kasnije, u vreme vladavine Foke (Phocas, 602-610)
jevreji su u Antiohiji ubili mnoge hrišćane, spalili njihova tela, a patrijarha
Anastazija II (Anastasius II of Antioch) su 609. godine vukli ulicama, pre nego
što su ga ubili.
Opirući se Justinijanovim propisima, na početku VII veka, jevreji su se
navodno pridružili persijskim osvajačima Košrua II (Koshru II, 590-628) u
vreme vladavine Iraklija (Heraclius, 590-628), u nastojanju da povrate kontrolu
nad Jerusalimom.463 Kada su Persijanci 613 zauzeli Jerusalim, pobili su blizu
60.000 ljudi, zarobili patrijarha Zaharija, spalili više crkava, među kojima i
crkvu Svetog groba i opljačkali su svete hrišćanske relikvije. Među hrišćanima
462
Graetz, Heinrich and Bella Lowy: ''History of the Jews, Vol. III'', Cosimo, Inc.,
New York, 2009 (originally published in 1894), p. 12
463
Flannery, Edward H.: ''The Anguish of the Jews: Twenty-Three Centuries of
Antisemitism'', Paulist Press, New Jersey, 1985, p. 68-69
je tada bilo rasprostranjeno uverenje da su jevreji glavni krivci za ovaj poraz i

njegove posledice.
Demonizacija jevreja bila je sastavni deo uspostavljanja hrišćanskog

poretka i na Zapadu. Ona se razvijala iz biblijske poruke da postoji savez
između jevreja i Antihrista. Hrišćanski pogled na jevreje postao je sastavni deo
kanonskog odnosa još od Sinoda u Elviri 303 i 306 godine, kada je zabranjen
brak jevreja i hrišćana i učešće jevreja u vlasti. Dok je paganski Rim od jevreja
tražio plaćanje posebnog poreza za slobodu veroispovesti, hrišćanski Rim je,
posle prvobitnog Tedosijevog pristupa zasnovanog na definisanju odnosa
jevreja sa ostalima, najčešće nastojao da ih preobrati.
Tu politiku hrišćanskog Rima preuzeli su narodi koji su uspostavljali
svoje tvorevine na delovima nekadašnjeg Rimskog carstva: Goti, Franci,
Burgundi, Vandali, Lombardi i drugi. (Goths, Franks, Burgundians, Vandals,
Lombards and others)
U početku je Teodoriks (Theodoric 454-562), ostrogotski osvajač Italije i
susednih teritorija, zagovarao princip odsustva prinude i toleranciju u verskim
pitanjima. Kada su hrišćani u Raveni spali sinagogu i nasilno pokrstili jevreje,
naredio je da se obnovi sinagoga a palikuće išibaju. Za paljenje sinagoge u
Rimu, obratio se Rimskom senatu zahtevajući kažnjavanje krivaca. U Milanu i
Đenovi, jevreji su bili pod njegovom zaštitom.
Posle Tedoriksove smrti, njegovo kraljevstvo se urušilo i vlast su preuzeli
Langobardi (Lombards or Langobards). U tom periodu, papa Grgur I (Pope
Gregory I or Great, 540-604) se zalagao za striktnu primenu Teodosijevih
propisa o statusu jevreja i njihove zajednice. Istovremeno, predano je radio na
prevođenju jevreja u hrišćanstvo, ali ne silom, već pretnjama kleru da aktivno
radi na širenju hrišćanstva.464
Za razliku od Ostrogota i Langobarda, kod Vizigota i Franaka bili su
prisutni sistemski progoni jevreja.
Iako su progoni i pritisci davali određene rezultate, oni su ipak bili
privremeni. Na primer, kod Vizigota je malo poznati episkop Severus sa ostrva
Menorka (Minorca), opisao lične napore kojima je 418. godine uspeo da
prevede jevrejsku zajednicu od 540 ljudi i žena u hrišćanstvo. U Franačkoj
državi, to je učinio episkop Avitus u Klermonu 576. godine, a poznat je i slučaj
prinudne konverzije pod merovinškim kraljem Kilperikom (Chilperic) 582. Iako
464
Antisemitism'', Paulist Press, New Jersey, 1985, p. 72-73
su ovi slučajevi navođeni kao uspešne kampanje preobraćanja jevreja, činjenica

je da se velik deo pokrštenih vratio judaizmu posle kratkog vremena. 465
Vizigotsko kraljevstvo, koje se početkom VI veka prostiralo na
Iberijskom poluostrvu i polovini današnje Francuske, u početku je imalo
relativno tolerantan odnos prema jevrejima. To je trajalo sve dok se njihov kralj
Rekared (Reccared I, 586-601) nije odrekao do tada izraženog arijanstva i
postao katolik 587. Neposredno posle toga, na III sinodu katoličkih episkopa u
Toledu 589, bila je doneta odluka prisilnom pokrštavanju jevreja i eliminaciji
arijanstva.
Ova kampanja je radikalizovana stupanjem Sisebuta (Sisebut, 565-621)
na vizigotski presto 611 ili 612, koji početkom vladavine, 616 donosi edikt, da
svi Jevreji na poluostrvu moraju pređu u hrišćanstvo, pod pretnjom bičevanja.
Iako je tekst edikta izgubljen, a istoričari još uvek raspravljaju o tačnom datumu
njegovog donošenja, kasnije reference, dokazuju da je takav edikt bio
proglašen, kao i da je imao značajan uticaj na dalje vizigotsko zakonodavstvo i
odnos prema jevrejima.
Pored kraljevskog edikta, na nizu lokalnih sinoda, bile su donošene razne
mere protiv jevreja. Na jednom od najvećih sinoda tog vremena, u Parizu 613,
uz prisustvo 79 episkopa, u 17. kanonu je stajalo: ''Jevrej ne može obavljati
vojnu ili službenu vlast nad hrišćanima. Ako on to uradi, on mora da se krsti sa
svojom porodicom.'' (No Jew may exercise military or official authority over
Christians. If he does so, he must be baptized with his family.) 466
Među 25 kanona I sinoda u Remsu (Reims), u 11. kanonu su definisani
uslovi prodaje robova, na sledeći način:
''Hrišćani ne smeju biti prodati jevrejima ili neznabošcima. Ako neko to
uradi, on se ekskomuniciran i kupovina je nevažeća. Ako jevrej želi da preobrati
svoje hrišćanske robove u judaizam ili nad njima provodi surovu torturu, on ih
gubi, i oni potpadaju pod državnu blagajnu. Jevreji ne smeju da obavljaju javnu
funkciju, a njihove uvrede protiv hrišćana treba da budu u potpunosti
zabranjene/ukinute.''
(Christians must not be sold to Jews or heathens. If anyone does so, he is
excommunicated and the purchase is invalid. If a Jew wants to pervert his
Christian slaves to Judaism, or cruelly tortures them, he loses them, and they
465
Severus of Minorca: ''Letter on the Conversion of the Jews'' (ed. and trans. Scott
Bradbury), Clarendon Press, Oxford, 1996, p. 115
466
Hefele, Charles: ''History of the Councils of the Church Vol. 4'', The Ages Digital
Library, Albany, OR USA, 1997, p. 366
fall to the Exchequer. Jews must not hold a public office, and their insults
against Christians are to be wholly suppressed.) 467
Na IV sinodu u Toledu, održanom 633. godine, pod rukovodstvom svetog
Isidora Seviljskog, bilo je prisutno 62 episkopa. Među 75 usvojenih kanona, oni
između 57. i 66. kanona, odnosili su na zaoštravanje odnosa prema jevrejima.
Od toga, da se zabranjuju žalbe na pokrštavanje jevreja; da se preti
anatemisanjem i ekskomunikacijom crkvenim licima koja štite jevreje; prati i
kontroliše aktivnost kako krštenih, tako i nekrštenih jevreja; odvajanja krštene
jevrejske dece od njihovih roditelja... Jevrejima se takođe zabranjuje svedočenje
na sudu, posedovanje robova hrišćanske veroispovesti, kao i javna služba. Na
primer u kanonu 65. stoji: ''Po komandi kralja, Sinod naređuje da su jevreji i
sinovi jevreja ne mogu obavljati nikakve javne funkcije.'' (On command of the
King, the Synod orders that Jews and the sons of Jews shall discharge no public
offices.) 468
Reperkusije Sisebutovog edikta i odluka IV sinoda u Toledu, bile su
aktivne na Iberijskom poluostrvu sve do muslimanske invazije 711.469
Objašnjenje ovakvog radikalnog odnosa Vizigota prema jevrejima leži u
činjenici, da su crkva i kruna delovali zajedno, težeći da ostvare političku i
ukupnu društvenu koheziju, kao i da legitimizuju odgovarajući poredak i svoju
poziciju. U tom smislu, loš tretman jevreja bio je izraz/rezultat specifičnog
braka države i crkve.470
Franački odnos prema jevrejima i judaizmu, razlikovao se od onog kod
Vizigota. Dok je vizigotska politika postajala sve restriktivnija, franački pristup
je bio sve liberalniji. Za razliku od vizigotskih, franački kanoni nisu sadržavali
naznake prisilnog prebraćanja jevreja. Primarni cilj bio je zasnovan na
razdvajanju jevrejskog stanovništva od hrišćana.
Kao i kod Vizigota, franački anti-judaizam proizilazio je iz ideologije i
postupaka hrišćanske crkve. U periodu vladavine Merovinga (481-751), u
Franačkoj je bilo pojedinačnih nastojanja da se prinudno preobrate jevreji. Radi
se o već pomenutim slučajevima u Klermonu, pod episkopom Avitusom 576, i
prinudnoj konverziji pod merovinškim kraljem Kilperikom I (Chilperic I,
rođ.539, 561-584) 582, koje je opisao Grigorije od Tursa (Gregory of Tours).
Pored Grigorijevih opisa, poznato je, da je Fereus, episkop Uzesa (Ferreus,
467
468
Library, Albany, OR USA, 1997, p. 380-381
469
Stocking, Rachel: ''Bishops, Councils, and Consensus in the Visigothic Kingdom'',
589-633 (Ann Arbor: University of Michigan Press, 2000), 125, 153-54
470
Antisemitism'', Paulist Press, New Jersey, 1985, p.
bishop of Uzes), nekoliko godina pre konverzije u Klermonu, stavio jevreje u

njegovom gradu pred isti izbor - konverzija ili proterivanje.471 Ove i slične
prinudne konverzije, imale su lokalni karakter i nisu bile podržane od strane
kraljevske vlasti.
Jedina prisilna konverzija koja je dolazila od strane centralne vlasti, bila
je sprovedena za vreme vladavine kralja Dagoberta I (rođ. 602, vladao 629-
639). On je naredio da se svi jevreji pokrste ili napuste kraljevstvo. Radilo se o
početku VII veka i opštem narastanju antijevrejskog raspoloženja, kako na
Istoku, tako i na Zapadu. U osnovi, pojačan strah od jevreja bio je indukovan
paralelno sa persijskom i arapskom agresijom. U tom periodu, antijevrejske
kampanje vodili su Iraklije (vladao 610- 641) na Istoku, i Sisebut (vladao 612-
621) u Španiji.
Sa druge strane, gradovi kao Arl, Marsej ili Narbon (Arles, Marseilles,
Narbonne) bili su značajni jevrejski trgovački centri. U njima nije bilo progona
jevreja, ali je crkva vodila računa da se pripadnici dve verske zajednice ne
mešaju, i u skladu s tim donosila odgovarajuće propise. Radilo se o tome da se
hrišćani i jevreji ne žene, da nemaju fizički kontakt, da ne jedu zajedno,
jevrejima je zabranjivano prisustvo na ulici za vreme hrišćanskog uskrsa, da se
rugaju hrišćnaima itd.
Dinastija Karolinga je u još većoj meri liberalizovala odnos prema
jevrejima, tako da se ponekad tretira kao kao pro-jevrejska. Agresivni
antijudaizam katoličke crkve bio je ublažen u drugoj polovini VIII veka, u
periodu vladavine Karla Velikog (Charles the Great, 742-814) na prostoru
centralne Evrope i Italije. Taj trend nastavio je i njegov naslednik Luj Pobožni
(Louis the Pious, 778-840). Iako je crkva i dalje zagovarala nasilno
pokrštavanje jevreja, svetovna vlast je to sprečavala. Jevreji su tom periodu
održavali trgovačku komunikaciju sa Bliskim istokom, Azijom i Severom
Afrike, povezujući Evropu sa starim svetom. U tom periodu izrasle i nove
jevrejske naseobine u Evropi i organizovane su nove crkvene opštine.
Sve ovo nije ostalo bez reakcije. Lionski arhiepiskop Agobard (eng.
Agobard of Lyon, 779-840) bio je poznat kao jedan od lidera antijevrejske
kampanje u tom periodu. Putovao je po zemlji i držao propovedi, pisao je pisma
i knjige protiv jevreja. Počevši od 827, napisao je seriju pisama caru, njegovim
zvaničnicima i crkvenim velikodostojnicima, predstavljajući ''aroganciju i
mržnju'' (arogancy and hateful) jevreja, kao pretnju hrišćanskoj zajednici.
Optuživao ih je da propovedaju telesnu prirodu boga, nastanak Mojsijevih
zakona pre božjeg stvaranja sveta, Isusa kao mladog sledbenika Jovana
471
Langenwalter, Anna: ''Agobard of Lyon: An Exploration of Carolingian Jewish-
Christian Relations'', Graduate Department of the Centre for Medieval Studies, University of
Toronto, 2009, p. 114
Krstitelja koga je Pilat posle epizode sa pokušajem obezbeđivanja rođenja sina

Tiberijevoj ćerki, pogubio i potom proglasio da je ustao iz mrtvih.472
Agobardova antijevrejska propaganda imala je hispano-rimske i
vizigotske korene u kojima je bio inkorporiran negativan odnos katoličke crkve
prema jevrejima. Istu politiku nastavio je njegov naslednik episkom Amulo
(Amulo of Lyon), u periodu 841-852). Nezadovoljan izostavljanjem ''jevrejskog
pitanja'' na sinodu u Meaux 845 i Parizu 846, Amulo je uputio pismo kralju, pod
nazivom ''Pismo protiv jevreja'' (Liber Contra Judeos), koje počinje rečima:
''Gnusna je nevera jevreja'' (Detestable is the unbelief of the Jews).473
Luj Pobožni, bez obzira na svoju odanost hrišćanstvu, nije dozvolio da
ovakve aktivnosti crkvenih velikodostojnika ugroze jevrejsko stanovništvo.
Posle njegove smrti, deo vlasti prešao je u ruke feudalne vlastele, koja se
ponašala prema jevrejima u skladu sa svojom voljom. Negde su štitili jevreje
naplaćujući im korišćenje zemljišta ili dozvole za trgovinu, a tamo gde je bio
uticajan katolički kler, bila su prisutna proganjanja, podsticanje hrišćana da
kamenuju jevrejske kuće itd. Na primer, grof od Tuluza, praktikovao je da pred
Uskrs, pozove predstavnika Jevreja na svoj dvor i udari mu šamar, navodno
obnavljajući time sećanje da su Jevreji mučili Hrista
U IX veku pojavile su se nove optužbe protiv jevreja. U duhu mita da je
svaki jevrej Juda, optuženi su za izdaju Bordoa 848, normanskim piratima.
Takođe su optuženi za izdaju Barcelone Mavarima (Moors). Širene su i glasine
da su izdali Tuluz Mavarima, iako ovaj grad nikada nije pao u njihove ruke. 474
Polovinom X veka, opat Adson (Adso of Montier-En-Der, 910-992) iz
Tule, pisao je da je Antihrist jevrejskog porekla, i da radi na spasenju jevreja.475
Taj trend je nastavljen u radovima Petra di Bloa, Ilarija iz Poitjea i drugih
hrišćanskih autora.476 Prema njima, povezanost sa Satanom, osim činjenja
raznih nedela, dala je jevrejima posebne fizičke karakteristike i miris tela.
Time su jevreji mogli da budu optuženi za niz negativnih pojava u
društvu, od epidemija, loših vremenskih prilika i smanjenih useva, pa sve do
ugrožavanja evropskog stanovništva najezdama raznih neprijatelja, kao što su to
bili Tatari, početkom XIII veka.
472
Cabaniss, Allen: ''Agobard of Lyons'', Syracuse University Press, 1953, p. 64-71
473
Antisemitism'', Paulist Press, New Jersey, 1985, p. 86
474
Antisemitism'', Paulist Press, New Jersey, 1985, p. 86
475
Frassetto, Michael: ''Christian attitudes toward the Jews in the Middle Ages'',
Routledge, New York, 2007, p. 64
476
Nola, Alfonso M. di: ''Đavo'', Clio, Beograd, 2008, (Alfonso M. di Nola: ''Il
diavolo'', Newton Compton editori, 1987) p. 364
Uopšte, ceo Srednji vek bio je obeležen progonima jevreja, koje su

ponekad obuzdavale prosvećenije pape ili kraljevi. Krstaši su, tokom svojih
pohoda, dodatno radikalizovali ovaj odnos, smatrajući sastavnim delom svoje
svete misije, da muče, ubijaju i nasilno pokrštavaju jevreje. U tom periodu je
čak izbila rasprava, između franjevaca i dominikanaca, o nasilnom pokrštavanju
jevrejske dece. Prema franjevcima, koji su sledili teologa Dansa Skota (Duns
Scotus), jevreji su bili robovi po božanskoj odluci i o njima treba da odlučuju
njihovi gospodari. Sa druge strane, dominikanac Toma Akvinski je tvrdio da
jevreji imaju pravo na obrazovanje svoje dece u onoj veri koju za njih
izaberu.477
U Srednjem veku je došlo i do propagandističkog širenja verovanja da
jevreji muče i žrtvuju hrišćansku decu. Radilo se o pojavi poznatoj pod nazivom
''krvna optužba" (blood libel). Verovanje je krenulo iz Engleske i u XII veku se
proširilo Evropom. Kombinovano je sa mitom, da jevreji kradu svetu hostiju,
pričesni hleb koji je postao Isusovo ''telo i krv", kako bi mogli da obavljaju
svoje zastrašujuće rituale. Ovi navodi o skrnavljenju hostije, kao i oni o
ritualnim ubistvima i žrtvovanju ljudi, podstakli su verovanje da judaizam
uključuje praksu magije, u cilju podrivanja i konačnog uništenja hrišćanstva.
Pogubljenje jevreja optuženih za ritualna ubistva, pratilo je i uništavanje
čitavih jevrejskih zajednica, optuživanih za izvođenje magijskih radnji koje su
prouzrokovale kugu i druge pošasti.478
Papa Inoćentije III, je početkom XIII veka, zastupao papsko gledište o
''naslednom grehu čitavog naroda'' (inherited guilt upon the entire nation) 479
koji treba da prati prokletstvo. Pod njegovim rukovodstvom, Četvrti lateranski
sabor, iz 1215, zahtevao je da jevreji nose kape na glavama koje će ih
razlikovati od drugih.
Tokom XIII veka, na teritoriji Svetog rimskog carstva, ponovo su počeli
da se pojavljuju oblici ''jevrejske takse'', i propisivale su ih lokalne vlasti.
Imperijalni porez pod nazivom ''Guldenpfennig'', ustanovio je car Luj IV
Bavarski (Louis IV the Bavarian), koji je 1342 naložio da svi jevreji stariji od
12 godina koji poseduju 20 guldena, plaćaju 1 gulden godišnje za svoju zaštitu.
Ovaj porez bio je prikupljan na Božić. Slični porezi bili su uvedeni u narednim
vekovima u nizu zemalja, od Mađarske, Poljske, teritoriji današnje Nemačke,
Galicije, Moldavije, Danske, pa sve do Rusije.
477
New York, 1999, p. 26
478
Hsia, R. Po-chia: ''The Myth of Ritual Murder: Jews and Magic in Reformation
Germany'', Yale University Press, 1990
479
New York, 1999, p. 25
Kada se u Evropi između, 1347 i 1350, proširila epidemija bubonske

kuge, nazvane još Crna smrt, koja je uzrokovala smrt preko 25 miliona ljudi
(otprilike jednu trećinu populacije Evrope), jevreji su se našli na udaru. Tokom
epidemije potenciran je stav da je kuga đavolska zavera Jevreja da zbriše
hrišćansko stanovništvo Zapada. Ispovesti nekolicine jevrejskih "zaverenika"
datih pod torturom u Ženevi, verifikovali su stav da Crna smrt vodi poreklo od
Jevreja iz Španije. U Toledu, centru jevrejskog učenja, specijalisti za crnu
magiju su pripremali otrove od pauka, žaba i guštera, a po nekim glasinama i od
mešavine srca hrišćana i osvećenog testa. Navodno, otrov je potom bio
isporučen Jevrejima širom Evrope, koji ga u gluvo doba noći, sipaju otrov u
reke, potoke i bunare iz kojih hrišćani dobijaju vodu.
Na osnovu ovakvih tvrdnji, za terapiju protiv Crne smrti određeno je
ubijanje jevreja. U Bazelu su zatvorili lokalne jevreje u veliku zgradu i spalili
ih, u Vormsu (Worms) je spaljeno 400 jevreja, u Stazburu (Starassburg) 2
hiljade, u Majncu (Mainz) oko 600, dok su se u Beču pripadnici jevrejske
zajednice zatvorili u sinagogu i izvršili kolektivno samoubistvo.480
Bila je to samo jedna od karika u čitavom lancu obračuna sa jevrejima u
periodu inkvizicije. Španska kruna i inkvizitor Torkvemada su ostali zapamćeni
po masovnim progonima i ubistvima jevreja.
Reformacija je preusmerila optužbe za ritualnu magiju i žrtveno ubijanje
dece sa jevreja na veštice. Ali, jevreji su i dalje bili na meti Vatikana. U XVI
veku, papa Pavle IV, ustanovio je za jevreje geto i nošenje žute trake. Papa Pije
V doneo je 1569 bulu kojom je zabranio jevrejima da žive na teritoriji papske
države, osim u gradovima Rimu, Ankoni i Avinjonu. Papa Klement VIII je po
preuzimanju trona 1592, bulom Cum saepe accidere, uveo nova ekonomska
ograničenja za jevrejsku zajednicu u Avinjonu. Taj trend je nastavio i bulom
Caeca et obdurata, iz 1593, kojom dodatno potvrđuje proterivanje jevreja iz
papske države. Samo tri kasnije, narednom bulom Cum Hebraeorum malitia,
zabranio je čitanje Talmuda.
Do XVIII veka, jevreji su uspeli da ostvare slobodu u protestantskim
zemljama, udaljenim od Vatikana, kao što su Holandija, Engleska i
protestantske enklave u Severnoj Americi. Međutim Sveta stolica je i dalje
podsticala netrpeljivost prema jevrejima, koja se protegla sve do XX veka.
U XIX veku, u vreme vladavine papa Lava XIII, ponovo je došao do
izražaja ekstremni antijudaizam koji je dobio svoju naglašenu propagandnu
dimenziju. To je u značajnoj meri uticalo na obrazovanje narednih generacija
sveštenika na katoličkim univerzitetima. Od februara 1881, do decembra 1882,
list ''Civilta Cattolica" (srp. Katolička civilizacija; eng. Catholic Civilization),
direktno povezan sa Svetom stolicom, u nizu članaka je propagirao ''krvne
480
Longhurst, John Edward: ''The Age of Torquemada'', Coronado Press, 1962, p. 8
optužbe''. Jezuita, Đuzepe Orelja de San Stefano, je opisivao ubistva dece za

praznik Pashe kao nešto sasvim uobičajeno na Istoku. Po njegovim navodima,
korišćenje krvi hrišć́ anskog deteta bilo opšteprihvaćena norma među jevrejima.
Tvrdio je da svake godine jevreji razapinju hrićansko dete na krst, i da ono mora
da umre na mukama.
Pored ovih inkvizitorskih opisa, list je bio aktivan i u tumačenju aktuelnih
političkih događaja. Tako je povodom afere Drajfus u Francuskoj, ostao na
stanovištu krivice Alfreda Drajfusa i posle njegovog oslobađanja. Urednik lista,
otac Rafael Balerini (Rafaele Ballerini), tim povodom je optužio jevreje da su
kupili sve novine i savest u Evropi''. (had bought all the newspapers and
consciences in Europe) 481
''Civilta Cattolica" je ponovo skrenula pažnju na jevreje 1890. godine, u
nizu napisa objavljenih u obliku pamfleta pod naslovom ''Jevrejsko pitanje u
Evropi'' (ita. Della questione ebraica in Europa; eng. The Jewish question in
Europe). Serijal je imao za cilj da prikaže naglašenu ulogu jevreja u formiranju
moderne liberalne nacionalne države.
Jevreji su bili optuženi da su podstakli Francusku revoluciju kako bi
ostvarili građansku jednakost, i time preuzeli ključne ekonomske pozicije u
evropskim državama. Prema ovom serijalu, smisao jevrejskog ovladavanja
evropskim državama je razvijanje kampanje protiv hrišćanstva. Sadržaj je
začinjen standardnim formulacijama antijudaizma o jevrejima kao ''odvratnoj
rasi", ''lenjom narodu'' itd. Osnovni stav ovog pamfleta sadržan je u pozivu na
ukidanje ''građanske jednakosti", uz zahtev za segregaciju jevreja od ostalog
naroda.
Iako postoje značajne razlike između religioznog antijudaizma i
rasističkog antisemitizma, ova serija tekstova je, prema Kornvelovom
istraživanju, predstavljala izraz narastajuće antipatije prema jevrejima.
Činjenica da su takva gledišta bila podsticana od strane vodećeg jezuitskog
časopisa pod pokroviteljstvom pape, orijentisanog pre svega na političku arenu,
jasno ukazuje na tadašnji odnos Vatikana prema jevrejima. Podsticanje ovakvih
predrasuda postalo je kasnije sastavni deo fašističke kampanje u Italiji, da bi
vrhunac dostigle u nacističkim napadima na evropske jevreje i holokaustu, u
periodu Hitlerovog režima. Kornvel smatra da je verovatna pretpostavka da su
ove katoličke predrasude, u stvari, podstakle pojedine oblike nacističkog
antisemitizma.482 U tome, prema Kornvelom istraživanju, uloga Euđenija
481
New York, 1999, p. 24
482
New York, 1999, p. 28
Pačelija, pape Pija XII, koji je bio učenik u vreme papstva Lava XIII, nije bila
za potcenjivanje.483
Hitlerov antisemitizam izrastao je iz njegove patološke megalomanije i
opsednutosti nemačkom rasom. Smatrao je da su jevreji krivi za nemački poraz
u I svetskom ratu, ali isto tako da su i hrišćanstvo i komunizam, jevrejske
podvale čovečanstvu.
Strah od tela
Koncept uskrsnuća ukazuje na specifičan odnos prema ljudskom telu.484

Pitanje biološke reprodukcije 485
Tretman nereproduktivne seksualnosti 486
Geneza jeresi
- Tretirajući veru kao na politički oslonac njegove vlasti i jedinstva

imperije, Konstantin je bio spreman da svim sredstvima afirmiše i brani novu
državnu religiju. Prema navodima, pogubio je preko 3.000 hrišćana, jer se
njihova interpretacija Biblije nije slagala sa njegovom. To je više od broja
hrišćana koji su umrli od ruku Rimljana.487
- Ubilački neredi između hrišćana zbog imenovanja Arijevih ili
Atanasijevih episkopa. U verskim obračunima, hrišćani su pobili više hrišćana
tokom dve godine (342-343), nego što je ukupno hrišćana stradalo u progonima
od strane pagana u istoriji Rima.488
483
eng. Pope Pius XII; lat. Pius PP. XII; Eugenio Marìa Giuseppe Giovanni Pacelli,
rođ. 1876, papa 1939 -1958.
484
Bynum, Caroline Walker: ''Resurrection of the Body in Western Christianity, 200-
1336'', Columbia University Press, New York, 1995
485
Garton, Stephen: ''A History of Sexuality'', Equinox Publishing Ltd., London, 2004
486
Boswell, John: ''Christianity Social Tolerance and Homosexuality'', The University
of Chicago Press, 1980
487
Manchester, William: ''A World Lit only by Fire'', Little, Brown and Company,
Boston, London, 1992
488
Durant, Will: ''The Story of Civilization, Vol. 4, The Age of Faith'', Fine
Communications, First Edition, 1997
U Bibliji ne postoji poseban pojam kojim se označavaju jeretici. Ali u

petoj knjizi jevrejske Tore, Deuteronomiji, navodi se sledeće:
''6. Ako bi tvoj brat, sin tvoje majke, ili tvoj sin ili tvoja kći ili tvoja
voljena žena ili tvoj drug koga voliš kao svoju dušu, pokušao u tajnosti da te
nagovara: 'Hajde da služimo drugim bogovima', koje niste poznavali ni ti ni
tvoji praočevi, 7. nekim bogovima naroda koji su oko vas, u tvojoj blizini ili
daleko od tebe, od jednog do drugog kraja zemlje, 8. nemoj da pristaneš na to
što on želi i nemoj da ga slušaš. Neka ga tvoje oko ne žali, nemoj se smilovati
na njega i nemoj ga štititi, 9. nego ga ubij. Neka se tvoja ruka prva digne na
njega da ga pogubiš, a onda ruka sveg naroda. 10. Zaspi ga kamenjem da umre,
jer je on hteo da te odvrati od Gospoda, tvog Boga, koji te je izveo iz egipatske
zemlje, iz doma robovanja. 11. To će čuti ceo Izrael i uplašiće se, tako da se
među vama više neće činiti takvo zlo. 489
I pored toga, ''Enciklopedija Judaika'' novodi da u judaizmu nema
zvaničnih formulacija dogmi, protiv kojih bi se stavovi mogli okarakterisati kao
jeretički. U osnovi, onaj čija bi verovanja odstupala od trenutno prihvaćenih
doktrina, mogao je da tvrdi da se on ne odriče svoje vere, nego da njegov
pristup reprezuntuje tradiciju i istinsku veru. Pošto bi u tom slučaju on bio i
dalje tretiran kao jevrej, zajednica bi mogla da proveri ispravnost njegovih
stavova i u odnosu na to, odredi njegov status. On je mogao da se opravda
nuđenjem žrtve, da bude srstan u pripadnika manjinskog mišljenja, ili da
njegovo svedočenje bude prihvaćeno u jevrejskom sudu.
U Talmudu se definišu različiti oblici idejnih ''skretanja'' u odnosu na
aktuelnu versku doktrinu koju zastupaju vladajući autoriteti. Tako postoji više
termina za označavanje onih koji odstupaju od doktrine, kao što su, min,
apikoros, kofer, i mumar, od kojih svaki ima drugačije značenje. Ne ulazeći u
detalje tih značenja, činjenica je da su ovi pojmovi bila različito interpertirani, u
zavisnosti od verskih i istorijskih okolnosti. Pri tome su navodili i različite
uzroke odstupanja od aktuelne verske doktrine: od opšte uznemirenosti,
problema sa autoritetima, intelektualnom sujetom, predisponiranošću itd. 490
489
Sveto pismo ili Biblija Starog i Novog zaveta, Metafizika, Beograd, 2009, Peta
knjiga Mojsijeva, 13; 6-11, p. 148
490
Skolnik, Fred: ''Encyclopedia Judaica, (Her-Int)'', Thomson Gale, Second edition,
Vol. 09, 2007, p. 20
U procesu integracije države i hrišćanske religije, postajala je sve

izraženija nesaglasnost između proklamovanog hrišćanskog milosrđa i
proganjanja pagana i hrišćana izvan propisane verske doktrine.491
Na Sinodu u Elviri iz 305 ili 306, u 22. Kanonu se pominjala jeres:
''Ako ljudi iz katoličke crkve padnu u jeres, a zatim se vrate, neka im ne
bude uskraćeno pokajanje, pošto su priznali svoj greh. Neka im se omogući
pričest posle deset godina pokajanja. Ako su deca odvedena u jeres, to nije
njihova krivica, i ona treba da budu vraćena odmah.''
(If people fall from the Catholic church into heresy and then return, let
them not be denied penance, since they have acknowledged their sin. Let them
be given communion after ten years' penance. If children have been led into
heresy, it is not their own fault, and they should be received back
immediately.)492
Solunskim ediktom iz 380 godine, imperatori, Gracijan, Valentijan i

Teodosije I,493 uveli su u hrišćanstvo ''nečasno ime jeretici'' (the ignominious
name of heretics),494 kako bi označili ''blesave ludake'' (foolish madmen) koji se
ne izjašnjavaju kao katolički hrišćani.495 U ediktu se preti jereticima nebeskom
kaznom, ali i kaznom autoriteta vlasti.
Teodosije I je zabranio paganske obrede 380, ukinuo paganska udruženja
i uništio njihove hramove, a Gracijan je 382, prisvojio prihode i imovinu
paganskih sveštenika, kao i kulta Vestalskih devica.
Justinijan je pokazao odlučno nastojanje da se uspostavi kontrola nad
verskim životom svojih podanika. Na početku svoje vladavine 528/529, doneo
je mere istovremenog progona preostalih pagana, jeretika i homoseksualaca.496
Car je odlučno intervenisao u verskim pitanjima, smatrajući da vlast cara i
sveštenstva potiče od istog božanskog izvora. Carske ceremonije bile su prožete
491
Lea, Henry Charles: ''A History of the Inquisition of the Middle Ages Volume I'',
Cosimo, Inc, New York, 2005, p. 212-213 (originally published by the Harbour Press, 1888)
492
of the Council of Nicea, A.D. 325'' (translated William Robinson Clark), T. & T. Clark, 1871
(Google e-book), p. 146
493
eng. Gratian, Valentinian II, Theodosius I; lat. Flavius Gratianus Augustus 375-
383, Flavius Valentinianus 375-392, Flavius Theodosius Augustus 379-395
494
Jeres (eng. heresy) je grčka reč hairesis izvedena od haireomai, što znači izabrati
i u hrišćanstvu se odnosi na mišljenja i stavove koji se razlikuju od zvanične crkvene
doktrine; u kasnom latinskom odgovarajuća reč je bila secta od lat. sequi (slediti, to follow) i
označavala je parcijalnu grupu sledbenika određene doktrine
495
Reč catholicus dolazi u kasni latinski kao pridev od grče reči katholikos, što znači
univerzalni. U Solunskom ediktu se odnosila na istočne i zapadne hrišćane
496
eng. Justinian I; lat. Flavius Petrus Sabbatius Iustinianus Augustus,rođ. 482,
vladao 527-565.
religijskim sadržajima, a sam car je nastojao da ima aktivnu ulogu u verskom

životu. Ustanovio je teološku poziciju i nemilosrdno kažnjavao episkope i
sveštenstvo koji su je negirali, smatrajući da time osporavaju carsku vlast.497
Značenje pojma jeresi, kao pogrešnog izbora, opredeljenja i ponašanja,
povezano je sa iskonskim konceptom straha od odbijanja ili odbacivanja, kao i
grupnim kažnjavanjem socijalno neprihvatljivog ponašanja koje je prisutno u
društvenom životu primata i drugih životinja. Gudalova je opisala kako se ovaj
strah od odbacivanja manifestuje u grupama šimpanzi.498 U ljudskom društvu,
označavanje pojedinca ili grupe jeretičkim, korespondira sa mehanizmom
izopštavanja, odbacivanja ili kažnjavanja onih koji mogu da predstavljaju
remetilački faktor društvenoj konvenciji ili saglasnosti.
Osnovna poruka, upućena sa pozicija vladajuće većine, autoriteta ili sile,
onima koji nisu na liniji proklamovane društvene, verske ili državne doktrine je
da će biti odbačeni i kažnjeni. Ovim mehanizmom društveni autoriteti podstiču
koheziju grupe ili zajednice, obeležavajući nepodobne i zahtevajući da se prema
njima društvo odnosi kao prema obolelima od zarazne bolesti i da ih izbegava.
Prema takvima se podiže zid normi i zakona kojima im se oduzimaju određena
prava ili imovina, utvrđuju oblici kažnjavanja itd.
Teodosije II (Theodosius II; lat. Flavius Theodosius Junior Augustus,
401-450) je u nastojanju da kodifikuje zakonodavstvo, okupio komisiju koja je
tokom rada u periodu 429-438 pripremila 16 knjiga sa preko 2.500 zakonskih
odrednica. U V knjizi bili su i zakoni koji su se odnosili na jeres:
''5. Sve jeresi su zabranjene i božanskim i imperijalnim zakonima i
zauvek će prestati. Ako bilo koji svetovni čovek sa svojim kažnjivim učenjem
podriva koncept Boga, on ima pravo da zna takve štetne doktrine samo u sebi,
ali ne treba da ih otkriva drugima da bi im naneo štetu (20 avgusta 379).
11. Sve osobe koje su zavedene lažnom doktrinom različitih jeresi,
imenovenim kao, eunomijanci, arijanci, makedonci, pneumatomajanci,
manihejaci, enkratiti, apotaktici, sakofori i hidroparastati, neće se okupljati u
bilo kakve grupe, neće okupljati nikakvo mnoštvo, neće privući nikakve ljude
njima, neće pokazati nikakve zidove privatnim kućama nakon obličja crkava, i
neće se baviti javno ili privatno ničim što može da šteti Katoličkoj svetosti.
Osim toga, ako se nađe bilo koja osoba da krši ono što je tako očigledno
zabranjeno, ona će biti proterana zajedničkim dogovorom svih dobrih ljudi, i
mogućnost da ga protera se odobrava svima koji uživaju u kultu i lepoti
ispravnog poštovanja religije (25. jul 383).
497
(Peter Sarris – Istočno rimsko carstvo od Konstantina do Iraklija) p. 63
498
Goodall, Jane: ''Social Rejection Exclusion and Shunning Among the Gombe
Chimpanzees'', Elseveir, Ethology and Sociobiology, Vol. 7, Issues 3-4, 1986, p. 227-236
41. Iako je uobičajeno za zločine da budu okajani kažnjavanjem, naša je

volja, ipak, da ispravimo izopačene želje ljudi podsećanjem/prekorom na
pokajanje. Dakle, ako jeretike, bilo da su donatisti ili manihejci ili bilo koje
drugo iskvareno verovanje i sekta okupljeni za svetovne obrede, treba prihvatiti,
prostim priznanjem, katoličke vere i obreda, za koje želimo da ih poštuju svi
ljudi, čak iako takvi jeretici imaju odnegovano duboko ukorenjeno zlo kroz
dugo i neprestano promišljanje, do te mere da oni izgleda da podležu ranije
izdatim zakonima, ipak, čim su priznali Boga prostim izrazom uverenja, Mi
proglašavamo da će oni biti oslobođeni od svake krivice (15. novembar 407).''
(5. All heresies are forbidden by both divine and imperial laws and shall
forever cease. If any profane man by his punishable teachings should weaken
the concept of God, he shall have the right to know such noxious doctrines only
for himself but shall not reveal them to others to their hurt (20. avgust 379).
11. All persons whatsoever who are tossed about by the false doctrine of
diverse heresies, namely, the Eunomians, the Arians, the Macedonians, the
Pneumatomachi, the Manichaeans, the Encratites, the Apotactites, the
Saccophori, and the Hydroparastatae, shall not assemble in any groups, shall not
collect any multitude, shall not attract any people to themselves, shall not show
any walls of private houses after the likeness of churches, and shall practice
nothing publicly or privately which may be detrimental to the Catholic sanctity.
Furthermore, if there should exist any person who transgresses what has been so
evidently forbidden, he shall be expelled by the common agreement of all good
men, and the opportunity to expel him shall be granted to all who delight in the
cult and the beauty of the correct observance of religion (25 July 383).
41. Although it is customary for crimes to be expiated by punishment, it
is Our will, nevertheless, to correct the depraved desires of men by an
admonition to repentance. Therefore, if any heretics, whether they are Donatists
or Manichaeans or of any other depraved belief and sect who have congregated
for profane rites, should embrace, by a simple confession, the Catholic faith and
rites, which We wish to be observed by all men, even though such heretics have
nourished a deep-rooted evil by long and continued meditation, to such an
extent that they also seem to be subject to the laws formerly issued,
nevertheless, as soon as they have confessed God by a simple expression of
belief, We decree that they shall be absolved from all guilt (15 November 407).)
Pre državnog ozvaničenja jeresi, ona se provlačila prilikom ranog

religijskog profiliranja hrišćanske doktrine i izgradnje crkvene organizacije,
koje se odvijalo u kritičnom periodu, neposredno posle doba apostola.
Antiohijski episkop Ignjatije (Ignatius, oko 35/50-98/117) bio je učenik
apostola Jovana i plodan hrišćanski pisac. U pismu Polikarpu (Polycarp),
episkopu u Smirni, naveo da se: ''ne sme paničiti od onih koji nemaju
kredibilitet ali podučavaju jeres.'' (you must not be panic-stricken by those who
have an air of credibility but who teach heresy) 499 U pismu stanovnicima
grčkog grada Filipi (To the Philippians), Polikarp (69-155) izražava zabrinutost
zbog opasnosti nove doketske jeresi.500
Doketizam (docetism) predstavlja učenje koji tvrdi da je Isusova priroda
isključivo božanska, dok je istorijska, telesna i svaka druga ljudska
karakteristika, samo iluzija. Suprotno gledište zastupali su ebioniti sa tvrdnjom
da je Isus isključivo čovek. Na skali između božanske i ljudske prirode Isusa,
smestili su se brojni pravci. Među takvim poznatim oblicima rane jeresi bila su
učenja po kojima spasenje dolazi kroz duhovnost, mudrost, posebno ili tajno
znanje, zajednički nazvana gnosticizam (od grčke reči gnosis – znanje; eng.
gnosticism).
Gnosticizam je inače pojam koji je u pežorativnom značenju skovao
platonista sa Kembridža Henri Mur (Henry More, 1614-1687).501 Zapadni
naučnici su ga preuzeli i koristili u XIX veku da obuhvate čitav niz različitih
hrišćanskih učenja iz ranog perioda, izvan kasnije utvrđene, zvanične crkvene
doktrine. Tako je sirijsko-egipatski gnosticizam bio pod uticajem Platonove
filozofije, persijski povezan sa manihejstvom, judejski se temeljio isključivo na
Starom zavetu itd. Radilo se o uglavnom o unošenju sadržaja antičkih i
orijentalnih religija, kultova i mitova u hrišćanstvo. U gnosticizam su kasnije
ubrajani i rani hrišćanski spisi, tzv. apokrifi, koji nisu bili uvršteni u crkveni
kanon.
U suštini, radilo se o nastojanju ranih hrišćana da upotrebom reči ''gnoza''
obeleže kao negativne, verske poglede i stavove suparničkih frakcija. Ta
strategija, okrenuta prema svim navodnim protivnicima ispravne vere, dovela je
pod zajednički naziv ''jeretički'', čitav niz najrazličitijih koncepata i ideja, koje
nisu bile nikako povezane.
Posebno apostrofirane jeresi, pored već pomenutih, u ranom hrišćanstvu
bile su arijanstvo, nestorijanstvo i monofizitstvo. Sve tri su zasnovane na
različitom shvatanju Isusove prirode, na skali između ljudske i božanske.
Arijevo učenje, o razlikovanju boga kao tvorca, i Isusa kao božjeg stvorenja,
prvobitno osuđeno na Nikejskom saboru, ostalo je dugo prisutno kao predmet
rasprava i sporova u istočnom hrišćanstvu. Povodom ovog pitanja su
intervenisali i carevi. Arijanstvo je pred kraj života branio Konstantin, zastupao
ga je njegov naslednik Konstancije II (337-361), a car Valens (364-378) je bio
499
Richardson, Cyril C.: ''Early Christian Fathers'', Westminster John Knox Press,
1953, p 118
500
Richardson, Cyril C.: ''Early Christian Fathers'', Westminster John Knox Press,
1953 p 122
501
Hanegraaff, Wouter J.: ''Dictionary of Gnosis & Western Esotericsm'', Brill
Leiden, Boston, 2006, p. VII
arijanac. Odbacio ga je Teodosije I, na II vaseljenskom saboru u Carigradu 381.

godine. Rasprava o ljudskoj i božanskoj prirodi Isusa, tokom V veka postala je
jedan od ključnih sporova između istočnog i zapadnog hrišćanstva. U njenoj
osnovi, iza javnih verskih razmirica, nalazile su se kulturne i društvene
suprotnosti Istoka i Zapada, borba za političke ciljeve, uticaj i moć.
Tokom V veka, Carigradski patrijarh Nestorije je propagirao učenje o
Isusovoj dualnosti. Tvrdio je da su u Isusu spojene dve prirode i da je Isus
čovek koji postao bog. Ovo učenje izavalo je žestoku reakciju, posebno
aleksandrijskog episkopa Kirila i papstva. Na temelju odbrane od nestorijanstva,
i uz podršku cara, Kiril je uspostavio dominantnu versku poziciju na Istoku.
Posle smrti Kirila, 444. godine, u nastojanju da spreči novo izbijanje
nestorijanstva, carigradski monah Evtihije je istakao samo jednu, božansku
prirodu Isusa. Ovo učenje se brzo proširilo Istokom, posebno je preovladalo u
Aleksandriji, ali je među episkopima došlo do rasprave o kažnjavanju Evtihija
kao jeretika. Reagovao je i papa Lav I, smatrajući da je Evtihijevo učenje
posledica neznanja, a ne jeresi. Evtihije se pokajao i vratio važećoj crkvenoj
doktrini, a na IV vaseljenskom saboru u Halkedonu 451, uz papinu podršku,
potvrđeno je pravoslavno učenje o jedinstvu dve prirode Isusa.
Odluke ovog sabora dovele su do odvajanja crkava čiji se episkopi nisu
slagali sa usvojenom definicijom Lava I, o dve prirode Isusa (grčki fisis –
priroda). Smatrajući da prihvatanje dve prirode Isusa predstavlja oblik
nestorijanstva, istrajali su na jednoj, božanskoj prirodi, zbog čega su i prozvani
monofizitima. Na osnovu ovakvih stavova, došlo je do odvajanja dela
takozvanih Istočnih pravoslavnih crkava, među kojima su Koptska, Jermenska
apostolska, Sirijska i druge.
Šarl Dil navodi da je verska kriza kao posledica velikih jeresi, arijanstva,
nestorijanstva i monofizitstva ozbiljno potresala ne samo samo crkvu, nego i
Istočno carstvo. Iako su se rasprave o jeresi često tumačile kao teološke
prepirke bogoslova, često o teško razumljivim i izlišnim pitanjima, one su imale
dublji smisao i značaj. Iza njih su stajali prikriveni politički interesi i društvene
suprotnosti, koje se nisu mogle jednostavno sagledati u ostrašćenim verskim
raspravama i konfliktima. Jeresi su imale izuzetnu ulogu u konsolidaciji
hrišćanskih normi, utvrđivanju odnosa između crkve i države na Istoku, potom
odnosa između istočnog i zapadnog hrišćanstva.502
Na već pomenutom IV vaseljenskom saboru u Halkedonu, zajedno su
nastupali papstvo i carstvo. Država je manevrisala da uz podršku papstva
obuzda uticaj Aleksandijske crkve koju je, i u periodu posle Kirila, patrijarh
Dioskor (eng. Dioscor, patrijarh Aleksandrije 444-451) održavao kao vodeću
502
Dil, Šarl: ''Istorija Vizantijskog carstva'', Logos Art, Beograd, 2008, p. 16-17
(Charles Diehl: Histoire de l ' Empire Byzantin)
istočnu crkvu. Tek posle smrti cara Teodosija II, stvoreni su uslovi za
održavanje sabora u Halkedonu, na kome je Dioskor svrgnut i proteran.
Na Halkedonskom saboru, država je iskazala jasnu nameru da obezbedi
vlast nad istočnom crkvom. Iako je papstvo ostvarilo pobedu u dogmatskom
pogledu, pravi dobitnik bio je carigradski patrijarh koji je uz pomoć i podršku
cara postao svojevrsni papa na Istoku. Od tada je papstvo, dominantno na
Zapadu, uz stalna nastojanja da se oslobodi carske vlasti, moglo samo da
posmatra uspon državne crkve na Istoku i njenu društvno-kulturnu
transformaciju, zasnovanu na grčkoj kulturi i jeziku, kao i mističnim
osobenostima karakterističnim za Istok. Kroz velike crkvene sabore, velike
jeresi i teološke polemike, slavne crkvene ličnosti, istočna crkva je sve više bila
uverena u svoju duhovnu nadmoć. Sve to je uticalo da istočna crkva sve više
počne da se oblikuje kao samostalna crkva sa svojim specifičnostima. Posle
propasti Zapadnog rimskog carstva, u vreme careva Zenona503 i Anastasija,504
do izražaja je došlo shvatanje dominantne istočne monarhije, i u njenom okrilju
Istočne crkve, sa tendencijom odvajanja od Rima.
U teološkom smislu, pojmom jeresi su se bavili Justin i Irinej, dajući

primere za portretisanje onih koji podučavaju jeres.505 Justin je u delu ''Druga
apologija'' (The Second Apology) naveo da jeretici potvrđuju hrišćane u
njihovoj veri.506 Njegov učenik, Irinej (Saint Irenaeus), biskup Lungdunuma u
Galiji (današnji Lion), je oko 180, napisao ''Pobijanje i odbacivanje znanja,
lažno tako nazvanih'', poznatije pod nazivom ''Protiv jeresi'' (eng. Refutation
and Overthrow of Gnosis, Falsely So-Called, or Against Heresies; lat. Adversus
Haereses).
Dvadesetak godina kasnije, ranohrišćanski pisac Tertulijan Kartaginski
(Tertullian of Carthage, oko 160-220), napisao je brojne rasprave protiv
različitih jeretika. On je smatrao da "Sveto pismo ima apsolutnu vlast; šta god
da uči bezuslovno je tačno, i kletva pada na onoga ko prihvata doktrine koje
nisu sadržane u njoj." (Scripture has absolute authority; whatever it teaches is
necessarily true, and woe betide him who accepts doctrines not discoverable in
it.) 507
503
eng. Zeno; lat. Flavius Zeno Augustus, rođ. 425, vladao 474-491
504
eng. Anastasius; lat. Flavius Anastasius Augustus, rođ 430, vladao 491-518
505
p. 163-167
506
Justin Martyr: ''Second Apology (Dialogue with Trypho)'', Chap. XXXV, from
''Ante-Nicene Fathers'', ed. Schaff P. and H. Wace, (repr. Grand Rapids MI: Wm. B.
Eerdmans, 1955), Vol 1, p. 212
507
Kelly, John Norman Davidson: ''Early Christian Doctrines'', Continuum, 5th ed.,
London; New York, 1977, p. 39
Tertulijan je verovao da Sveto pismo otkriva ''pravila vere'' (lat. regula

fidei; eng. rule of faith), a neuspeh da se prihvate ova pravila, i da se živi u
skladu sa njima, predstavlja suštinu jeresi. Svako odstupanje od norme, odnosno
crkvene doktrine oduvek se smatralo neprihvatljivim i osuđivalo se kao jeres.508
Temom jeresi bavio se i Tertulijanov savremenik, Ipolit Rimski
(Hippolytus of Rome, 170-235), čije je delo, ''Pobijanje svih jeresi'' ili
''Philosophoumena'' (eng. Refutation of All Heresies), bilo obnovljeno u XIX
veku.
Jedan od najuticajnijih hrišćanskih teologa pre Augustina, Origen (oko
184/5-253/4) je u svojim radovima upozoravao hrišćane na jeres i pogrešno
versko učenje. Njegov rad ''Dijalog sa Heraklitom'' (Dialogue with Heraclides)
predstavlja transkript saslušanja, prilikom istrage episkopa zbog optužbi za
jeres. Tom prilikom, Origen je očigledno bio pozvan da pomogne svojim
poznavanjem teologije. Prema Evseviju, Origen je imao sličnu ulogu i u nekim
drugim slučajevima, kao što je istraga protiv Berilusa (Berillus), episkopa
Bostre (današnji Jordan), koji je negirao tadašnju konvenciju o Isusovoj prirodi.
Evsevije navodi da je Origen, posle okončanja istrage, uspešno ubedio Berilusa
da koriguje svoje gledište prema ispravnosti vere.509
Ovde se postavlja pitanje razlike između jeresi i neslaganja sa crkvenom
praksom koja odstupa od Svetog pisma. Mnogi nezadovoljni vernici ukazivali
su na potrebu povratka apostolskoj hrišćanskoj crkvi, onoj koji prati principe
siromaštva i čednosti. U okviru uspostavljene crkvene doktrine, mnoga ovakva
zalaganja ili neslaganja sa devijantnim crkvenim potezima, tumačena su kao
jeres. Ova ideja, o neslaganju kao jeresi, prenošena je unutar katoličke crkve
stotinama godina.
Prema Bartu Ermanu, pojam jeresi je, u klasičnom teološkom smislu,
iznedrio Evsevije (oko 263-339) istoričar, pisac, polemičar i episkop Cezareje
od 314. Evsevije se pozivao na tekst u Novom zavetu o Simonu Magusu, koji
obavlja crnu magiju i tajne rituale, obmanjući pri tome druge da veruju da su
božanske prirode. Istovremeno, Simon ne samo da je propagirao bogohulne i
lažne doktrine, već je i vodio raskalašan život, otvoreno se družeći sa
prostitutkom Jelenom i upražnjavajući tajne i grešne rituale. Magusa, na kraju,
apostol Petar molitvama izvodi na pravi put.510
Na osnovu ove storije, Evsevije je smatrao da je Simon Magus,
zagovaranjem bogohulnih i lažnih doktrina, začetnik jeresi. Ona pruža okvir za
508
Tertulijan je koristio uobičajen izraz, pre podele istočne i zapadne crkve, za
ispravnu crkvenu doktrinu ortodoks (eng. orthodox), nastao od grčkih reči orto-pravo,
istinito i doks-vera, poštovanje
509
Trigg, Joseph W.: ''Origen'', Routledge, London and New York, 1998, p. 40
510
apostolska, 8; 9-21, p. 739-740
razumevanje pojma jeresi. U navedenoj storiji, pogrešno gledište Simona

Magusa, predstavljeno je kao jeres (pogrešan izbor), u kontrastu sa pristupom
apostola Petra, koji pokazuje ispravan put. Prema Ermanu, jeres sa klasičnog
stanovišta predstavlja svako odstupanje od ispravnog verovanja.511 Kako god
tumačili ovaj pojam, on je kroz razne transformacije ostao aktuelan i do
današnjih dana.
Smatra se da se prvo pogubljenje jeretika u hrišćanstvu, odigralo 385.
(prema nekim navodima 386) godine. Biskup Priscilijan (Priscillian) iz Avile,
proširio je po Španiji nazarensku misao sa izraženim crtama asketizma,
protkanog manihejstvom, koje je kasnije bilo izraženo u nestorijanstvu.512 Iz
jevrejske tradicije preuzeo je numerologiju i druge vidove kabalizma, a
zastupao je i pojedina jevrejska pravila, kao što je slavljenje sabata subotom.
Poricao je Sveto trojstvo i propovedao je da je Juda Toma bio Isusov brat
blizanac.
Priscilijanovo tumačenje hrišćanstva, izazvalo je reakciju crkvenih
autoriteta i osuđeno je na sinodima u Saragosi 380, Bordou 384, i Triru 385, a
imperator Magnus Maksimus ga je zajedno sa još 6 sledbenika osudio na smrt
zbog navodne magijske prakse. Pogubljenje Priscilijana i njegovih sledbenika
izvršeno je 385 u Triru (Trier). Njegovo telo je kasnije vraćeno Galiciju i,
prema profesoru Henri Čedviku sa Oksforda (Henry Chadwick), pokopano u
Santjagu de Kamposteli (Santiago de Compostela).513
Već pomenuta nasilna smrt Hipatije u Aleksandriji, 415. godine,
povezuje sa sa njenom neoplatonskom orijentacijom, ali i sa savetničkom
pozicijom kod rimskog prefekta Egipta Oresta, za vreme njegovog sukoba sa
patrijarhom Kirilom. Vots citira Hipatijinog savremenika Sokrata Sholastikusa
(Socrates Scholasticus) koji piše da je ''ova afera u značajnoj meri osramotila
Kirila i celu Aleksandrijsku crkvu. Zaista ništa nije dalje od duha hrišćanstva
nego ubistva, tuče, i slične stvari'' (This affair brought no slight opprobrium
upon Cyril and the whole Alexandrian church. Indeed nothing is farther from
the spirit of Christianity than murders, fights, and similar things.) 514
Prema tadašnjem zakonu, koji su 408. godine doneli imperatori Arkadije i
Honorije, bilo je dozvoljeno uništavanje paganskih hramova i svetilišta, ali to se
511
p. 163-167
512
Nestorijanstvo je zasnovano na učenju o Isusovoj dualnosti: Isus čovek i Isus sin
Božji. Ovo učenje se pripisuje Nestoru, Patrijarhu Konstantinopoljskom (oko 386-451). Na
Ekumenskom saboru u Efesu, 431, učenje je proglašeno jeretičkim, pri čemu se Asirska
istočna crkva odvojila od Vizantijske.
513
Random House Publishing Group, London, 1989, p. 89-90
514
Watts, Edward Jay: ''City and School in Late Antique Athens and Alexandria'',
University of California Press, p. 199
nije odnosilo na nevine osobe. Štaviše, zakon je čak zabranjivao nasilje nad
jevrejima i paganima koji žive povučeno i ne pokušavaju da uznemire poredak
ili krše zakon.515 Brutalno ubistvo Hipatije, u osnovi je bilo politički akt,
usmeren na zastrašivanje svake opozicije Kirilovim nastojanjima da ovlada
Aleksandrijom.
Kasniji hrišćanski hroničari nastojali su da opravdaju ovaj čin. Dva veka
kasnije egipatski koptski episkop, Jovan od Nike (John of Nikiu/Pashati) je u
svojoj hronici naveo:
''I u tim danima pojavila se u Aleksandriji ženski filozof, pagan pod
imenom Hipatija, ona je u svakom trenutku bila posvećena magiji, astrolabima i
muzičkim instrumentima, i prevarila je mnoge ljude (njenim) satanskim
lukavstvima.'' (And in those days there appeared in Alexandria a female
philosopher, a pagan named Hypatia, she was devoted at all times to magic,
astrolabes and instruments of music, and she beguiled many people through
(her) Satanic wiles) 516
Tokom IV i V veka, u jeretičke sekte bili su svrstani: gnostici, arijanci,

manihejci, donatisti, montanisti, markioniti, monofiziti, nestorijanci, pelagijanci
i drugi. (Gnostics, Arians, Manichaens, Donatists, Montanists, Marcionites,
Monophysites, Nestorians, Pelagians). Sva ova učenja bila su tretirana
krivičnim zakonima. Vizantijski car Arkadije (eng. Arcadius; lat. Flavius
Arcadius Augustus) je 407, objavio edikt kojim je proglasio jeres javnim
zločinom ''jer svako delo koje je počinjeno protiv božanske religije uključuje
štetu za sve'' (because any offence which is committed against divine religion
involves an injury to all).517 Njegov brat Honorije (eng. Honorius; lat. Flavius
Honorius Augustus), car Zapadnog rimskog carstva, je u periodu 405-410,
proglasio niz kaznenih odredbi protiv donatista. Vaseljenski Sabor u Efesu je
431, osudio Nestorija kao jeretika i proglasio Devicu Mariju za Bogorodicu, ili
''majku boga''. Car Anastazije (Anastasius) je 510, uveo smrtnu kaznu za
manihejce, što je kasnije koristio i Justinijan, koji je 529, naredio svim
paganima da prime hrišćansku veru.518
Većina ranih crkvenih autoriteta, kao što je Sveti Avgustin (354-430),
nisu podržavali represivne državne mere prema jereticima, ali su sveštenstvu
515
Watts, Edward Jay: ''City and School in Late Antique Athens and Alexandria'',
University of California Press, 2006, p. 200
516
The Chronicle of John, Bishop of Nikiu 84.87, Pub. for the Text and translation
society by William & Norgate, 1916, p. 103
517
Zagorin, Perez: ''How the Idea of Religious Toleration Came to the West'',
Princeton University Press, 2003, p. 25
518
Princeton University Press, 2003, p. 25-32
nalagali da ih odobrava, uz akcenat da crkva ne podržava fizičku torturu. O

tome svedoče Avgustinova pisma Evseviju, negde pre 400 godine. U pismu o
hrišćanima koje su zavele jeretičke sekte, Avgustin smatra da takvi jeretici ne
treba da budu izloženi nasilju, kako bi se primorali da promene svoje
mišljenje.519 Po njemu, oni treba da se vrate istinitom učenju crkve po "volji i
želji slobodnog izbora što je bolje."(willing and desired by free choice what is
better). Smatrao je da prisiljavanje ljudi, da se odreknu jeretičkih verovanja, ne
dovodi do iskrene promene uverenja, već samo do lažne konverzije kako bi se
izbegla kazna.
Ipak, kako Zagorin opisuje, "Avgustin je na kraju preokrenuo svoju
poziciju i odlučio da podrži prinudu." (Augustine eventually reversed his
position and decided to endorse coercion) Pri tome je jednostavno prihvatio
uspostavljenu hrišćansku praksu, novčanog kažnjavanja, prebijanja, zatvaranja,
mučenja, kao i pogubljenja, pripadnika raznih jeretičkih grupa. Avgustinova
promena stava bila je zasnovana na uspešnim rezultatima ovih metoda, iako je
on, u osnovi, i dalje bio protiv korišćenja prinude protiv jeretika.520
Fenomen jeresi, prisutan još od Nikejskog sabora, izrastao je tokom XI i

XII veka kao važan element u evropskom društvu i postao temelj za određivanje
verske i društvene ispravnosti. Ona je postala katalizator društvene kohezije i
potka izražavanja čvrstine društvenog poretka. Na osnovu borbe protiv jeresi
izražavao se nivo saglasnosti i hegemonije jednog društvenog sistema.
Erman smatra da je jeres ostala tretirana na klasičan, Evsevijev način, sve

do modernog perioda, kada su počele da se otvaraju rasprave, koje je on
razložio na tri osnovne grupe.
''Da li su Isus i njegovi učenici propovedali ispravnu veru koja je
prosleđena crkvama tokom II i III veka? Da li Dela obezbeđuju pouzdana
objašnjenja unutrašnjih sukoba u najranijoj hrišćanskoj crkvi? Da li Evsevije
daje pouzdanu skicu sporova koji besne u post-apostolskim hrišćanskim
zajednicama? ''
(Did Jesus and his disciples teach an orthodoxy that was transmitted to
the churches of the second and third centuries? Does Acts provide a reliable
account of the internal conflicts of the earliest Christian church? And does
519
Princeton University Press, 2003, the letter 35
520
Princeton University Press, 2003, p. 27
Eusebius give a trustworthy sketch of the disputes raging in the post-apostolic

Christian communities?) 521
Javno izražavanje sumnje i rasprave o istorijskom Isusu i pozdanosti
jevanđelja, koje su izrazili Reimarus ili Baur, tokom XVIII i XIX veka,
predstavljali su nove okvire za razmatranje pojma jeresi u modernom periodu.
Između klasične jeresi u Evsevijevom shvatanju, i nove pobune protiv
ustaljenih verskih doktrina, nalazila se duga vekovna bitka. U njenom središtu
bila je borba za jačanje i očuvanje društveno-političke pozicije crkve, kao
osnovne ideološke snage poretka i autoriteta vlasti.
O jeresi se u tom periodu, može govoriti sa stanovišta raskola crkve,
otpora papskoj administraciji unutar crkve, političke opozicije nosiocima
svetovne vlasti, verske tolerancije, intelektualne arogancije, ali i tretmana
magijskog i doktrinarnog pristupa natprirodnom sa stanovišta crkve. U
najvećem broju slučajeva, crkva je imala sposobnost da teološki opravda
upotrebu ovog pojma, čak i kada je zvanično delovala izvan njegovog
značenja.522
Mnogi istoričari se fokusiraju na protest protiv grešaka srednjevekovne
crkve i korupcije među klerom, kao primarni izvor srednjevekovne jeresi. Drugi
zastupaju stanovište da se radi o protestu protiv materijalnih uslova života ili
nekoj vrsti klasne borbe. Takođe, razvoj jeresi se tumači kao posledica borbe
konzervativnih i modernih snaga, u uslovima opšteg intelektualnog preporoda u
poznom Srednjem veku.523
Drugi važan fenomen je surovost u obračunavanju sa jereticima. U
krstaškim ratovima, i u ratu protiv katara, katolička crkva je podstakla i
opravdavala zločine koji bi sa današnjeg pravnog stanovišta bili tretirani kao
genocid. Istrebljenje čitavih gradova na jugu Francuske, prilikom pohoda na
albižanske jeretike (katare), Bartolomejska noć u Francuskoj, pokolji jevreja i
muslimana u Španiji, Portugalu i njihovim kolonijama, surovi obračun sa
Templarima, masovno spaljivanje optuženih za veštičarenje širom Evrope, jasno
su ilustrovali moralnu dimenziju zapadnog hrišćanstva na prelazu iz Srednjeg u
Novi vek.
Od pape Urbana II, i njegovog poziva na krstaški rat protiv nevernika
1095, preko Inoćentije III, Jovana XXII ili Inoćentija VIII, surovost i teški
zločini postali su legitimna i redovna praksa u zapadnom hrišćanstvu.
Demonizacijom jeretika, uklonjene su njihove ljudske karakteristike i pretvoreni
521
p. 167-168
522
Wakefield, Walter L. and Austin P. Evans: ''Heresies of the High Middle Ages'',
Columbia University Press, New York, 1991 (1962), p. 3
523
Columbia University Press, New York, 1991 (1962), p. 7
su u objekte zla koje treba uništiti. Surovost je time bila samo naličje jednog
dubljeg mehanizma na kome se ostvarivala saglasnost i društvena hegemonija.
Osnovno pogonsko gorivo ove surove mašinerije društvene homogenizacije i
proklamovanih principa hijerarhije, poslušnosti i predanosti, bio je strah.
Treći i suštinski fenomen predstavlja oslonac na strah.... Gudalova,
odbacivanje, amigdala itd
Četvrti fenomen je izgradnja specifične administrativno-pravne strukture

u funkciji vladavine strahom – inkvizicije. U tome je indikativna uloga crkve
koja se formalno ograđivala od izricanja i izvršenja najtežih kazni, iako je bila
njihov ključni inspirator. Tako je IV Lateranski koncil 1215. godine, u Kanonu
18. naveo da sveštenici ne mogu, ni izreći, niti izvršiti smrtnu kaznu. Takođe, ne
mogu da se ponašaju kao sudije u ekstremnim krivičnim predmetima, ili
učestvuju u stvarima povezanim sa pravosudnim ispitivanjima i teretima
iskušenja. 524
Peti fenomen je – propaganda. Jeres i najrazličitije manifestacije jeresi su
sistematski propagirani kao važna društvena, političke i državna pitanja. U
nekim slučajevima, izdizani su na nivo pretnje opstanku zajednice. Propagirani
su knjigama, spisima i raznim tekstovima, propovedima, porukama i pričama
sveštenika i monaha, ''šaptačkom politikom'' putujućih franjevaca, političkim i
ratnim pokličima svetovnih i vojnih autoriteta, ceremonijama javnih suđenja i
pogubljenja itd.
Taj fenomen propagande kao mehanizma za potenciranje društvenog
sukoba, posebno je eskalirao širenjem Gutenbergove štamparske tehnologije.
Do Gutenberga, surovi i masovni obračun sa jereticima odvijao se u
sklopu/senci ratnih pohoda. Međutim, nova štamparska tehnologija iznela je na
scenu novi medij, koji je omogućavao masovnu propagandu u redovnim
društvenim okolnostima. Kada se tome dodaju stavovi Makluana i Umberta Eka
da je tekst ''lenja mašina'', koja podstiče čitaoca na aktivnost u projektovanju
sadržaja, onda postaje izvesno zašto su slikoviti prizori iz ''Malja veštica'' mogli
da dobiju svoju realnu dimenziju, oličenu u progonu veštica.
Vekovni tretman knjige kao svetog spisa, dodatno je legitimizovao takve
postupke, dajući im karakter naloga sa nekog ''svetog mesta''. Uostalom, i sam
''Malj veštica'' počinje sa takvim ''svetim nalogom'', sadržanom u buli pape
Inoćentija III u uvodu knjige. 525
524
The Canons of the Fourth Lateran Council, 1215, Fordham University, New
York, http://www.fordham.edu/halsall/basis/lateran4.asp
525
Tekst bule u: ''The Malleus Maleficarum'', of Heinrich Kramer and James
Sprenger, Translated with An Introduction, Bibliography & Notes by The Reverend
Montague Summers, 2005, p. 447-449
Dušanov zakonik, član 10 . O jeretiku:

''I ko se nađe kao jeretik, živeći među hrišćanima, da se ožeže po obrazu i
da se izagna, ako bi ga tajio, i taj da se ožeže.'' 526
Krstaška propaganda
U Starom zavetu, doslovno je navedeno da je bog ratnik:

''3. Gospod je hrabar ratnik. Gospod je ime njegovo.'' 527
''13. Gospod će kao junak izaći. Kao ratnik će rasplamsati svoj žar.
Povikaće, pustiće ratni poklič.'' 528
Bilo samo je pitanje vremena kada će ovi citati iz Biblije zauzeti svoje
mesto u hrišćanskom propagandnom polju. Iako su ratovi tokom Srednjeg veka
bili uobičajena pojava, oni nisu imali tako uniformnu ideologiju, mobilizaciju i
homogenizaciju vojske, sve do papinog poziva na oslobađanje Jerusalima od
nevernika. Tim pozivom došlo je do unošenja novih elemenata u hrišćansko
propagandno polje. Pored podsticanja straha od Saracena (opšti naziv u Evropi
za muslimane u Srednjem veku), i božje kazne zbog prepuštanja ''svetog groba''
nevernicima, propagandno polje bilo je obogaćeno novim simboličkim likom,
koji je postao uzor srednjevekovne vrline i vrednosti. U njega je stupio vitez,
konstituisan po modelu ''boga ratnika'', koji obezbeđuje svoju besmrtnost ratnim
pohodom protiv Saracena i odbranom ''svete zemlje''.
Predstava o ''vitezu u sjajnom oklopu'' (knight in shining armor) protegla
se, u svojoj romantičnoj verziji, sve do XXI veka. Postala je sastavni deo
kulturnog nasleđa Zapada, i eksponirana je u legendama, bajkama, romanima,
filmovima... Pojam viteza nije vezan isključivo za Srednji vek. On se održao
kao posebna titula u Ujedinjenom Kraljevstvu koja se dodeljuje zaslužnim
građanima u različitim oblastima društvenog života. Tako su poznate rok
zvezde, Pol Makartni (1997), jedan od originalnih Bitlsa, Mik Džeger (2006) iz
sastava Rolling Stones ili Elton Džon (1998) dobili titulu viteza od engleske
kraljice Elizabete II. To su, takođe, pored ostalih, 2000. godine postali i poznati
glumci Šon Koneri i Majkl Kejn. Kao i nekadašnji vitezovi, ovi pevači i glumci,
526
Čajkanović, Veselin: ''O vrhovnom bogu u staroj srpskoj religiji'', Srpska književna
zadruga, BIGZ, Prosveta, Partenon, 1994, p. 9
527
knjiga Mojsijeva, 15:3, p. 56
528
proroka Isaije, 42:13, p. 324
moderni vitezovi, prilikom prigodne svečanosti, klekli bi pred kraljicom. Ona bi

im, dodirom ravnom stranom ogoljenog mača po ramenima, dodeljivala titulu
"viteza". Od tada, kao pripadnik plemstva, svaki vitez stiče pravo da uz svoje
koristi reč "gospodin" (sir). 529
Društveni karakter ove titule potpuno se razlikuje od nekadašnjih
vitezova. Teško da bi Makartni, Elton Džon ili Mik Džeger bili spremni da se
bore oružjem za interese hrišćanstva, ili Ujedinjenog Kraljevstva, na bilo kom
bojištu.
Kada je u februaru 638. godine, kalif Omar ujahao na beloj kamili u

Jerusalim, otpočela je vladavina muslimana u ''svetom gradu''. On je u skladu sa
uputstvima poslanika Muhameda, koji je umro 6 godina ranije, sproveo
odgovarajuću versku politiku. Sam Poslanik je odredio da, nevernicima treba
ponuditi izbor između prihvatanja muslimanske veroispovesti ili smrti, dok
''narodima knjige'' (People of the Book), hrišćanima i jevrejima (kojima su
pridodati i zoroastrijanci), treba dozvoliti da zadrže slobodu veroispovesti i
svoje bogomolje, ali ne i da grade nove.
Na teritorijama pod muslimanskom vlašću, hrišćani, jevreji i
zoroasterijanci, dobili su status ''dhimmis'', ili zaštićenih naroda. Njihova
sloboda vroispovesti bila je najpre garantovana redovnim plaćanjem ličnog
poreza, pod nazivom ''jizya''. On je ubrzo transformisan u porez koji se plaćao
ka zamena za vojnu službu, i porez na zemlju, poznat kao ''harač'' (kharaj).
Sekte su bile tretirane kao polu-automne zajednice (milet), za koje je njihov
lider odgovarao kalifovoj vlasti. Verske zajednice su mogle da zadrže svoje
bogomolje, iako je dolazilo i do njihovog preuzimanja od strane muslimana.
Takav slučaj bio je sa velikom katedralom Svetog Jovana u Damasku, koja je
najpre od rimskog hrama pretvorena u crkvu, a potom u džamiju.
Jedan broj crkava muslimani su uništili, dok je u kasnijem periodu
''zaštićenim narodima'' omogućena gradnja verskih objekata, tako da je pod
muslimanskom vlašću bio izgrađen znatan broj crkava i sinagoga. One jedino
nisu mogle da budu veće od muslimanskih bogomolja.
Pripadnici drugih veroispovesti imali su određena pravila i ograničenja u
odnosu na muslimane. Morali su da budu lojalni državi, da nose različitu odeću
od muslimana, nisu smeli da nose oružje i da jašu konje. Takođe, nisu smeli
javno da govore protiv muslimanske veroispovesti, niti da se pogrdno
izražavaju o muslimanima, da pokušavaju da prevedu muslimane u njihovu
veru, niti da se žene sa njihovim ženama. 530
529
O'Neal, Michael J.: ''The Crusades Almanac'', Thompson Gale, 2005, p. 134
530
Runciman, Steven: ''A History of the Crusades, Vol I, The First Crusade and the
Foundation of the Kingdom of Jerusalem'', Cambridge University Press, 1951, p. 21-22
Uprkos povremenim kratkim periodima progona i uprkos pojedinim

ponižavajućim propisima, oni su živeli bolje nego pod hrišćanskim carevima.
Bio je uspostavljen red, trgovina je bila razvijena, čak su i porezi bili daleko
manji. Tokom većeg dela osmog veka hrišćani su smatrali vasilevsa jeretikom,
ikonoborcem i nasilnikom koji odaje odali počast svetim slikama. Dobri
hrišćani su, u tom prvom periodu pod vlašću muslimana, imali manje poblema
pod vlašću nevernika.
Situacija se promenila kada su, posle građanskog rata, dinastiju Omejada
(Ommayads), zamenili Abasidi (Abbasid) i uspostavili kalifat sa sedištem u
Bagdadu. Na većem delu Bliskog Istoka, poredak pod vlašću muslimana se
raspao, a lokalni guverneri su krenuli sa progonima hrišćana i konfiskacijom
njihove imovine. Ipak i tada je situacija bila različita u pojedinim delovima
kalifata. U pismu patrijarha Teodosija Jerusalimskog, patrijarhu Ignjatiju
Carigradskom (Theodosius of Jerusalem to Ignatius of Constantinople), navodi
se da muslimani ne postupaju loše sa hrišćanima, niti primenjuju nasilje. (they
are just and do us no wrong nor show us any violence). 531
Neki hrišćani su čak više zastupali stranu muslimanima, nego
hrišćanskim carevima. U ranom X veku, lider nestorijanaca Avram Ill
(Abraham Ill), tokom spora sa pravoslavnim patrijarhom Antiohije, rekao je
Velikom veziru: ''mi nestorianci smo prijatelji Arapa i molimo se za njihove
pobede'' (we Nestorians are the friends of the Arabs and pray for their victories).
Druge grupe hrišćana, koje nisu imale takvu poziciju, konstantno su migrirale
prema teritorijama pod kontrolom Romejskog carstva. 532
Uspon Turske i pad Abasida
Krstaški ratovi su osvajački pohodi koje su zapadni hrišćani, pod

uticajem rimskih papa, započeli kraje XI veka. U nizu pohoda, borili su se
protiv Saracena, Seldžuka, Fatimida i drugih islamskih dinastija i država, za
oslobođenje Hristovog groba u Jerusalimu i svetih mesta u Palestini od
muslimana, ali isto tako i protiv hrišćanskih ''jeretika'' i jevreja u Evropi. Tokom
ovih pohoda jedan od osnovnih krstaških ciljeva je bio suzbijanje moći
Vizantije, što je najbolje demonstirano prilikom osvajanja Konstantinopolja
1204.533
531
Foundation of the Kingdom of Jerusalem'', Cambridge University Press, 1951, p. 27
532
Foundation of the Kingdom of Jerusalem'', Cambridge University Press, 1951, p. 28
533
Treba napomenuti da je Vizantija pojam koji se od XIX veka koristi za
označavanje Romejskog carstva (eng. "Roman Empire", the "Empire of the Romans"; lat.
Imperium Romanum, Imperium Romanorum)
Istoričari su identifikovali sedam odvojenih krstaških ratova, uz dva

neregularna, mada je u tom periodu bilo još pohoda koji nisu obuhvaćeni
osnovnom krstaškom klasifikacijom. U osnovi, tačan broj nije toliko važan,
koliko činjenica da je tokom nešto manje od tri veka trajao ''jedan produženi
sukob'' (single extended conflict). Radi se o talasima u kojima su evropske trupe
nastjale da ostvare prevlast u Jerusalimu i istočnom Sredozemlju. Posle
osvajanja, evropske trupe su ostajale da vladaju osvojenim područjima na
Bliskom Istoku, u novoformiranim hrišćanskim kraljevstvima. 534
U središtu krstaških pohoda bila je izražena propagandna kampanja, čiji
su elementi i mehanizmi, ostali prisutni vekovima u zapadnom hrišćanstvu, i
posle okončanja ratova. Neke od simboličkih projekcija te kampanje, prisutne
su i u savremenom društvu.
Ovi ratovi su iz temelja izmenili političku, versku i ukupnu društvenu
klimu u Evropi. Sa stanovišta ovog rada, biće razmotreni pre svega propagandni
aspekti krstaških ratova. Od početnog poziva pape Urbana na obračun sa
nevernicima, preko krstaške versko-ratne propagande, pa sve do povratnog
uticaja ekstremnih postupaka krstaša, u Evropi je neprestano tekao krstaški
propagandni tok (propaganda stream). On je imao nekoliko osnovnih struja.
Najpre, na sceni je bio propagandni mehanizam dehumanizacije
protivnika uz podsticanje najtežih zločina. U narednom koraku, razvijena je
romantična propaganda o viteštvu i povratku Hristovog groba u ruke hrišćana.
Ona je bila pojačana pretnjama o božjoj kazni za neuspeh poduhvata i nagradi
za podvige krstaša. I konačno, tu je i povratni udar krstaških ratova sa Bliskog
Istoka (blowback), koji je, na evropskom kontinentu, podstakao verski
fanatizam i dodatno hranio surove ratove, kao i obračune sa jereticima i drugim
proklamovanim i označenim protivnicima crkve.
Početak ratova obeležio je period u kome je katolička crkva nastojala da

ostvari duhovnu prevlast u hrišćanskom svetu. Na crkvenim saborima u
Pjaćenci i Klermonu, 1095, papa Urban II pozvao je na rat protiv nevernika za
oslobođenje Jerusalima, obećavši učesnicima oproštaj svih grehova, pri čemu su
ubijanja, pljačka i osvajanje novih poseda prihvatljivi i opravdani. Na taj način
su istaknuti ekonomski motivi učesnika pohoda, kroz osvajanje novih poseda,
ratni plen itd. Radilo se o jednostavnoj preraspodeli motiva među učesnicima
pohoda: papi verska i duhovna prevlast na osvojim teritorijama; evropskim
velikašima nove teritorije, titule i slava; vojnicima odobrenje da nekažnjeno
ubijaju i pljačkaju, učesnicima u pohodima
Propagandna kampanja bila je sveobuhvatna, veoma intenzivna, i sa
današnjeg stanovišta ratohuškačka. Ona je u velikoj meri promenila vrednosne
534
O'Neal, Michael J.: ''The Crusades Almanac'', Thompson Gale, 2005, p. VII-VIII
standarde u katoličkoj Evropi. U suštini radilo se o klasičnoj kampanji ratne

propagandne, čiji su mehanizmi toliko puta viđeni u XX veku, ali i na početku
XXI, prilikom nastojanja da se propagandno artikulišu pozivi na
intervencionizam. Potenciranje homogenizacije
Iniciranje krstaških ratova bilo je zasnovano na pisanoj i usmenoj
kampanji. Ona počinje pismom vizantijskog cara Aleksija I Komnina sa apelom
za pomoć papi Urbanu II, u borbi protiv najezde Turaka Seldžuka.
Na Zapadu je tim povodom bila pokrenuta široka propagandna kampanja.
Na Koncilu u Klermonu (Francuska), održanom u novembru 1095, papa Urban
II (1088-1099) je pozvao na krstaški rat protiv nevernika na Bliskom Istoku.
Bilo je prisutno preko 200 biskupa i plemića. Treba istaći da su njegove reči
prenela četiri verovatna učesnika Koncila, ali i da se radi o interpretacijama. U
osnovi, nijedan od njih nije preneo njegove tačne reči.
Svaki od njih četvorice je, pored interpretiranja papinih reči, stavio
akcenat na ono što je njega impresioniralo. Guibert of Nogent je najviše pažnje
posvetio papinom misticizmu, i najavljenoj borbi protiv antihrista. Izveštaj
Boldrika Dola (Baldric Dol) je najnepotpuniji. Verzije (Fulcher of Chartres and
Robert the Monk) se smatraju pouzdanijim. Pored tih verzija četvorice učesnika,
postoji i ona koju je preneo biskup Vilijam iz Tira (William of Tyre). Ona se
smatra potpuno nepouzdanom. On je na postojeće izveštaje dodavao detalje u
nastojanju da uveća propagandnu vrednost teksta. Tako pominje Petra
Pustinjaka (Peter the Hermit), koji se ne spominje u bilo kom od prva četiri
izveštaja i koga sigurno nije mogao da spominje papa Urban II.
U izveštaju Roberta Monaha stoji:
''O, raso Franaka, raso od preko planina, raso izabrana i voljena od Boga
budući da sijaš nadaleko mnogim tvojim delima odvojenim od svih naroda
situacijom u tvojoj zemlji, kao i tvojom katoličkom verom i čašću svete crkve!
Vama je naša rasprava naslovljena i za vas naša opomena je namenjena. Želimo
da znate šta je teški povod koji nas je doveo u Vašu zemlju, koja opasnost preti
vama i svim vernicima nas je doveo.
Od granica Jerusalima i grada Konstantinopolja užasna priča je išla
nadalje i vrlo često je dolazila do naših ušiju, naime, da rasa iz carstva
Persijanaca, jedna prokleta rasa, rasa potpuno otuđena od Boga, generacija koja
bez sumnje nije vođena njenim srcem i nije poverila njen duh Bogu, nagrnula je
na zemlju hrišćana i uništava stanovništvo mačem, pljačkom i paljenjem; deo
stanovništva su odveli kao roblje u svoju zemlju, a preostale uništavaju
surovom torturom; zatim u potpunosti uništavaju božje crkve ili ih preuređuju
za obrede njihove religije. Oni uništavaju oltare zagađujući ih njihovom
nečistoćom. Oni obrezuju hrišćane i krvlju od obrezivanja, oni natapaju oltare
ili izlivaju u posude krstionice. Kada žele da muče ljude do bedne smrti, oni
raspore njihove stomake, i žestoko povlače naviše njihove ruke, nabijaju ih
kolac; onda ih uz šibanje vode okolo i dok se creva izlivaju napolje, žrtva pada
ispružena na zemlju. Druge vezuju za direke i gađaju ih strelama. Druge su
primorali da produže njihove vratove i onda, napadajući ih sa golim mačevima,
pokušavaju da preseku vrat jednim udarcem. Šta da kažem o strahovitom
silovanju žena? Govoriti o tome je gore nego ćutati. Oni su sada rasparčali
kraljevstvo Grka i obespravili tako veliku teritoriju, koja se ne može preći
hodanjem za dva meseca. Na kome stoga leži junačko delo da osveti ove
nepravde i povrati ovu teritoriju, ako ne na vama? Vi, kojima je iznad drugih
naroda Bog poverio izuzetnu slavu po oružju, veliku hrabrost, telesnu aktivnost,
i snagu da skinete dlakavi skalp onih koji vam se usprotive. ''
(Oh, race of Franks, race from across the mountains, race chosen and
beloved by God as shines forth in very many of your works set apart from all
nations by the situation of your country, as well as by your catholic faith and the
honor of the holy church! To you our discourse is addressed and for you our
exhortation is intended. We wish you to know what a grievous cause has led us
to Your country, what peril threatening you and all the faithful has brought us.
From the confines of Jerusalem and the city of Constantinople a horrible
tale has gone forth and very frequently has been brought to our ears, namely,
that a race from the kingdom of the Persians, an accursed race, a race utterly
alienated from God, a generation forsooth which has not directed its heart and
has not entrusted its spirit to God, has invaded the lands of those Christians and
has depopulated them by the sword, pillage and fire; it has led away a part of
the captives into its own country, and a part it has destroyed by cruel tortures; it
has either entirely destroyed the churches of God or appropriated them for the
rites of its own religion. They destroy the altars, after having defiled them with
their uncleanness. They circumcise the Christians, and the blood of the
circumcision they either spread upon the altars or pour into the vases of the
baptismal font. When they wish to torture people by a base death, they perforate
their navels, and dragging forth the extremity of the intestines, bind it to a stake;
then with flogging they lead the victim around until the viscera having gushed
forth the victim falls prostrate upon the ground. Others they bind to a post and
pierce with arrows. Others they compel to extend their necks and then, attacking
them with naked swords, attempt to cut through the neck with a single blow.
What shall I say of the abominable rape of the women? To speak of it is worse
than to be silent. The kingdom of the Greeks is now dismembered by them and
deprived of territory so vast in extent that it cannot be traversed in a march of
two months. On whom therefore is the labor of avenging these wrongs and of
recovering this territory incumbent, if not upon you? You, upon whom above
other nations God has conferred remarkable glory in arms, great courage, bodily
activity, and strength to humble the hairy scalp of those who resist you.)
Papa Urban je navodno završio poziv rečima: ''To je božja volja! To je

božja volja!'' (It is the will of God! It is the will of God!) 535
I pored toga što nije poznato šta je tačno rekao papa Urban II, sigurno je
da je uspešno proizveo argumente za kreiranje kampanje koja je transformisala
tradicionalno progandno polje zapadnog hrišćanstva. U istoriji ratne
propagande, radi se o standardnom emotivnom udaru na javnost. U sličnom
tonu su: Brajsov izveštaji o nemačkim zločinima u Belgiji iz 1915; storija o
Kuvajtskim bebama prilikom donošenje odluke o napadu na Irak, nemačkog
poslanika CDU Štefana Švarca iz 1992-1993, o tome kako Srbi sistematski
spaljuju živu decu;536 ili čitava serija onih iz 1999 za opravdavanje agresije na
SRJ.
Tu 1095. godinu, obeležio je niz meteoroloških pojava, kao što su
meteorski rojevi, aurore, pomračenje meseca i pojava komete. Za sujevernu
srednjevekovnu populaciju, to su bili nebeski znaci koji ih pozivaju na pohod za
očuvanje hrišćanstva i povratak Hristovog groba u ruke katoličke crkve.
Papin poziv pokrenuo je pravu lavinu militantnog verskog fanatizma koji
će dovesti do temeljnih promena u evropskom društvu. Na udaru se nisu našli
samo ''nevernici'' na Bliskom istoku, već i katari u Francuskoj, jevreji u
Nemačkoj, Francuskoj, Španiji, Mađarskoj...
''Dana 12. aprila 1096, mladi kastelan, Arčard od Montmerla, založio je

imovinu u velikom burgundskom manastiru Kluni, u zamenu za 2.000 lionskih
šilinga i četiri mazge, kako bi mogao da ostvari svoju nameru da se priključi
'putovanju u Jerusalim da se bori za Boga protiv pagana i Saracena'. U sličnom
aranžmanu sa opatijom Svetog Viktora u Marseju, četiri meseca kasnije, braća
Džefri i Gaj su izvestili kako žele da obojica otkriju Jerusalim zbog milosti
hodočašća i da pod zaštitom Boga, istrebe zlo i neobuzdani bes pagana kojim su
već potlačeni, zarobljeni i ubijeni bezbrojni hrišćani.''
(On 12 April 1096, a young castellan, Archard of Montmerle, pledged
property to the great Burgundian monastery of Cluny in return for 2.000 Lyons
shillings and four mules so that he could accomplish his intention to join 'the
journey to the Jerusalem to fight for God against pagans and Saracens'. In a
similar deal with the abbey of St Victor at Marseilles four month later the
brothers Geoffrey and Guy were reported as wishing to seek Jerusalem both for
the grace of pilgrimage and under the protection of God, to exterminate the
535
Munro, Dana Carleton: "Urban and the Crusaders", Translations and Reprints from
the Original Sources of European History, Vol 1, No 2, University of Pennsylvania,
Philadelphia, 1895), 5-8, version Robert The Monk, p. 5-8
536
Hartman, Ralf: ''Časni mešetari'', Prometej, Novi Sad decembar, 1999, p. 156-161.
wickedness and unrestrained rage of the pagans by which innumerable

Christians have already been oppressed, made captive and killed.) 537
Mladi kastelan Arčard poginuo je tri godine kasnije, u božjoj borbi za
Hrista, zajedno sa mnogima Evropljanima koji su pošli u krstaški pohod. Iz tog
Prvog krstaškog rata, njegovih žrtava, junaka i mučenika, iz osvajanja
Jerusalima, pokrenut je novi zamajac ne samo krstaške, nego i ukupne
hrišćanske propagande. U hrišćansko propagandno polje su nagrnuli vitezovi,
hodočasnici, propovednici, ali i nove relikvije, sveci...
Prvi krstaški rat bio je pokrenut na osnovu papinog poziva, ali ne i

zvanične bule. Ipak, poziv je imao veliki odjek u zapadnom hrišćanstvu. Posle
pape Urbana II, propagiranje krstaških ratova preuzeli su feudalni vladari i
crkva. Poseban doprinos afirmaciji ''svetog rata'' dali su niže sveštenstvo i vešti
propovednici, neposrednom agitacijom među vernicima. Pored traktata i
pamfleta sa opisom saracenskih zločina, od sela do sela su putovale rezbarije i
gravire sa ovom tematikom.
Tokom XII veka nastao je velik broj epskih pesama sa negovanjem kulta
viteštva – propagandnog koncepta borbe za uzvišene ciljeve. Putujući trubaduri
i pevači širili su ovaj romantični obazac, dodatno afirmišući smisao krstaških
pohoda. Tejlor navodi da se srednjevekovni um ne može razumeti bez shvatanja
tri dominantna pojma u tom periodu: religija, rat i viteštvo. Taj viteški ideal ili
kako je još nazvan ''viteški kod'' (the chivalric code) uticao je na oblikovanje
mentalnih karakteristika, ne samo ratnika, već je uticao na kreiranje specifičnih
društvenih vrednosti između XI i XV veka.
Vitezovi, koji u službi kralja i sa papinim blagoslovom, obavljaju svoju
surovu delatnost, navodno u božjoj službi, bili su važna karika u funkcionisanju
srednjevekovnog poretka. Romantičarsko idealizovanje hrabrosti i umešnosti u
borbi, bilo je proizvod surovih egzistencijalnih uslova tog doba, prožetog
verskim ratovima na tlu Evrope, kao i krstaškim i islamskim pohodima.
Idealizovanje njihove društvene funkcije, izrodilo je niz društvenih rituala i
ceremonija, viteških igara i turnira, umetničkih dela, proze i poezije, muzike i
pesama, i uticalo je na oblikovanje društvenog morala.538
To ukazuje na činjenicu, da kada se jedan simbolički element unese u
propagandno polje, on se dalje eksponira kroz izražavanje u različitim
društvenim sferama, proisteklim iz pradavnog ''jedinstvenog socijalnog
537
Tyerman, Christopher: ''God's War: A New History of the Crusades'', Penguin
Books, 2007
538
Taylor, Philip M.: ''Munitions of the mind: A history of propaganda from the
ancient world to the present era'', Manchester University Press, Third Edition (First edition
published 1990 by P. Stephens), 2003, 67-72
fenomena''. Unošenjem realnog ratnika u propagandno polje, kao simboličke

vrednosti sa projektovanim idealizovanim karakteristikama, čini tu projekciju
propagandnim alatom. Daljim aktiviranjem tog alata, simbolička projekcija
viteza se realizuje u kontekstu: rituala, umetnosti, mita, magijskog i ostalih
elemenata za podsticanje društvene kohezije i ostvarivanja odgovarajućeg
društvenog poretka. Time se ostvaruje strateška propagandna funkcija tog
simbola i održava propagandni zamajac, sve dok simbol ne postane stereotip.
Oslanjajući se na slične karakteristike arhetipskih ratnika zaštitnika zajednice,
stereotip se integriše u arhetispsku strukturu i ostaje trajno obeležje u ljudskom
društvu, koje se bez problema interpretira (adaptira/ostvaruje) u različitim
kulturama?
U pripremi za Drugi krstaški rat, papa Aleksandar III je 1181. godine

izdao bulu ''Cor nostrum'' (srp. Naša srca), koji je bila objavljena u svim
crkvama i čitana od strane sveštenika. U njoj je bio upućen emotivni apel
vernicima:
''Zlokobne glasine, koje su stigle do nas kroz zajednički odnos sa onima
koji se vraćaju iz regiona Jerusalima, uznemiravaju naše srce i srca sve naše
braće sa velikim bolom, jer malo ko, ko se smatra hrišćaninom, je ikada
zaslužio da čuje bez suza i uzdaha šta je rečeno o jadnom/bednom stanju te
zemlje. Istina je da je razbijena usled najezde tih nevernika, koje pominjemo sa
tugom, i sada je postala toliko lišena snage jakih muškaraca i saveta poštenih
ljudi, da ukoliko ne dobije brzu i snažnu podršku hrišćanskih kraljeva i kneževa
sveta, bojimo se, ne daj Bože, za njeno neposredno pustošenje, u božjoj
nemilosti, i za nepoštovanje hrišćanske vere. Jer tamo nema kralja koji može da
vlada tom zemljom, otkako je onaj koji je upravljao kraljevstvom, po imenu
Baldvin,539 tako grubo kažnjen presudom Boga, kao što smo sigurni da znate, da
on jedva može da podnosi stalna mučenje njegovog tela. Kako je grob zaista
izgubljen, i kako je bedna smrt u pogledu tih ljudi i njihove službe, da je ta
zemlja, za koju su naši preci prolili svoju krv u sukobu koji je nekada bio
održan sa nevernicima, je zato podnešena jer su njihovi gresi bili evidentni, i mi
toga ne možemo da se prisetimo bez velikog uznemirenja srca, niti bilo ko, ko je
revnostan božjem zakonu, može da toleriše takav pokolj vernika ravnodušno:
pogotovo otkako je najstrašniji paganski narod poručio da je preduzeo takvu
drskost iz neprijatnosti i opasnosti koje su im naneli hrišćanski narodi, da su, ne
daj Bože, besramno pokrenuli invaziju te zemlje.''
(Sinister rumours, which have reached us by the common relation of
those returning from the region of Jerusalem, disturb our heart and the hearts of
539
Baldvin IV ili Baldvin Leprozni (Baldwin IV, 1161-1185, called the Leper or the
Leprous), vladao je kao kralj Jerusalima od 1174, pa do smrti. U vreme objavljivanja bule bio
je slep i nepokretan zbog lepre od koje je oboleo.
all our brothers with great pain, since hardly anyone, who is considered
Christian in name, is ever worthy to hear without tears and sighs what is said
about the miserable state of that land. Indeed it has been crushed by the invasion
of the infidels, which we mention with sadness, and has now become so devoid
of the power of strong men and the counsel of honest men, that unless it obtains
the quick and powerful support of the Christian kings and princes of the world,
we fear, God forbid, for its imminent desolation, in disgrace of God, and in
contempt of the Christian faith. For there is no king who can rule that land,
since the one who governs the kingdom, namely Baldwin, is so gravely
scourged by the judgement of God, as we are sure you know, that he can hardly
tolerate the continuous tortures of his body. How grave indeed is the loss, and
how miserable the death in regards to its men and its affairs, that that land, for
which our forefathers spilled their own blood in the conflict which it once held
with the Gentiles, has endured because its sins were evident, and we do not
remember it without great disturbance of the heart, nor is anyone who is zealous
for the law of God able to tolerate such slaughter of the faithful with a patient
soul: especially since that most terrible nation of pagans is said to have taken up
such boldness from the inconveniences and dangers that they have inflicted
upon the Christian nation, that they, God forbid, shamelessly launch themselves
into invasions of that land.)
U buli se dalje navodi da ne postoji hrišćanin koji nije dirnut nesrećom
Jerusalima i spreman da se angažuje u odbrani od nevernika. Osvrće se na
Isusovu žrtvu kao osnov za dalje požrtvovaje hrišćana u odbrani vere vojnim
putem. Pri tome se pozivaju hrišćani da se uključe u pohod, daju se garancije za
brigu o njihovim pordicama uz ''brigu'' crkve o njihovim posedima i imovini.
Takođe se ponavlja stav o oprostu svih grehova za dela počinjana u krstaškom
pohodu. Za one koji ostanu na Bliskom Istoku godinu dana, opraštaju se gresi,
ali se i za polovinu umanjuju kazne za različita sekularna krivična dela. ''Za dve
godine protiv Saracena za odbranu hrišćanskog imena'' (for two years against
the Saracens for the defense of the Christian name), uz pobožnost Isusu i
priznanje autoriteta apostola Petra i Pavla, pored oprosta grehova, nudi se i
potpun oproštaj kazne za razna krivična dela.
Novine u propagandnom polju: vitez, vernik-ratnik, relikvije, sveta

zemlja
Nosioci propagande: papa i kler, svetovni vladari,
Uloga hodočasnika u propagiranju vrednosti krstaških ratova.
Propovedi u desetom kanonu IV Lateranskog koncila je navedeno da
biskupi koji nisu u stanju da propovedaju treba da obezbede ljude koji to mogu
da čine za njih.
Propovednici
Četvrti Lateranski koncil iz 1215, naložio je u 10. Kanonu, da se
preduzmu inicijative širom hrišćanstva i imenuju propovednici u svakoj
eparhiji, kako bi podržali episkopa u širenju božje poruke. Takvi propovednici
su trebali da budu pažljivo odabrani, na osnovu njihovih propovedničkih
sposobnosti i spremnosti da šire versku poruku ne samo rečju, već i delom.
Za ostvarenje ovog cilja, bilo je neophodno obrazovanje i obuka
adekvatnog broja propovednika. Za to su bila potrebni kadar za obuku
propovednika, sistematska proizvodnja i distribucija propovednih pomagala za
nastavu na propovednika, kao i odgovarajući materijal za rad obučenih
propovednika. Tako su se tokom XIII veka, sve više i više razvijali: priručnici
teologije, kao što su distinctiones i florilegia, i različite vrste zbirki; rasprave i
propovedi, uz artes praedicandi (pravila i forme propovedi); i kolekcije modela
propovedi sa primerima. (from handbooks of theology, such as distinctiones and
florilegia and various types of summae, to treatises of preaching, the artes
praedicandi, and collections of model sermons and exempla.) Sve to je
obezbeđivalo dovoljnu inspiraciju i materijal za kreiranje velikog broja
propovedi kojima su propovednici trebali da se obrate vernicima tokom
liturgijske godine. 540
Prosjački redovi ''aktivnosti franciskanskih i dominikanskih fratara

propovednika mogle bi da se najbliže istaknu u smislu da je Srednji vek morao
da ima masovni medij'' (the activities of the Franciscan and Dominican friars
that preaching came to be the nearest that the middle ages had to a mass
medium) 541
Doprinos krstaške propagande, a posebno propovedi, u formiranju nove
ukupne društveno političke klime i promeni vrednosnih standarda, ne može se
potceniti. Do XIII veka, krstaška propaganda počela da igra značajnu ulogu u
javnosti većeg dela Evrope. Tokom tog veka je napredovala, a njen obim i
učestalost su nastavili da rastu. Tome je posebno doprinelo izraženije
uključivanje papstva u sistematsko organizovanje krstaške propagande. Kada se
tome doda uključivanje prosjačkih redova u ovu kampanju, u drugoj polovini
XIII veka, došlo je do koncipiranja moćne mašinerije krstaške propagande. Ona
je bila sposobna da se brzo angažuje po pojedinim pitanjima, u relativno
kratkom roku, i sa značajnim stepenom efikasnosti. Iako se to ne može sa
sigurnošću tvrditi, može se pretpostaviti da je velika većina evropskog
stanovništva, bila u prilici da čuje bar nekoliko propovedi povezanih sa
540
Maier, Christoph T.: ''Crusade Propaganda and Ideology: Model Sermons for the
Preaching of the Cross'', Cambridge University Press, 2000, p. 6
541
krstašima. Uostalom, bula pape Aleksandra III ''Cor nostrum'' bila je čitana u
svim crkvama. Čak i oni koji nikada nisu čuli neku propoved o krstaškim
ratovima, bili su prilici da o tome saznaju od drugih. Jer, uticaj krstaške
propagande bio je dominantan vid zvaničnog obraćanja crkve vernicima.542
Pojedini istoričari posmatraju Krstaške ratove, kao završnu fazu

preraspodele ekonomske i političke moći između Istoka i Zapada, iako je bliže
istini da se radi o početku kraja Vizantije. Još su obnavljanje Zapadnog rimskog
carstva i vladavina Karla Velikog, doveli do podele teritorija, do tada
jedinstvene Vizantijske imperije, koja se prostirala od Persije i Etiopije na
jugoistoku do Britanije i Skandinavije na severozapadu. Istovremeno, počela je
borba za prevlast nad Mediteranom, "Vizantijskim morem", kao i za
uspostavljanje odnosa sa islamskim arapskim državama, na strateškim
trgovačkim pravcima prema Indiji i Kini.
Početkom IX veka, Arapi su zajedno sa Langobardima i Slovenima,
zauzeli Siciliju i uspostavili trgovačke veze sa franačkim i germanskim dvorom.
Vizantija je time ostala bez prihoda od posredničkih usluga u trgovini.
Istovremeno se zaoštravaju religijski i ideološki sukobi između Vizantije i
Zapadnog rimskog carstva, da bi 1054 došlo do Velike šizme, raskola dve
crkve.
Dotadašnji vizantijski najamnici Normani, u dogovoru sa slovenskim
vođama zauzimaju južnu Italiju, a u savezništvu sa kraljem Slovena Mihailom i
njegovim sinom Bodinom, započinju pripreme za veliki normanski pohod na
Vizantiju i preuzimanje Sicilije od Arapa. Ovaj neuspeli pohod Normana
okončan mirom sa Vizantijom, jer Kraljevstvo Slovena nije htelo da objavi rat
Konstantinopolju, predstavlja najavu Prvog krstaškog rata. Na njemu su bili
zasnovani kasniji strateški pravci aktivnosti zapadnih sila i rimskog pape, kao
ideološkog vođe krstaških ratova.
Kada je 1099, prvi put bio osvojen Jerusalim, na položaj pravoslavnog
patrijarha Simeona, odmah je bio postavljen latinski patrijarh Dagobert. Potom
su redom, posle smrti pravoslavnih patrijarha bili postavljani latinski. Do 1369,
na Istoku je bilo 37 latinskih patrijarha. U Antiohiji je 1100. godine,
pravoslavnog patrijarha Jovana, zamenio latinski patrijarh Bernard, posle koga
je bilo postavljeno još 13 latinskih patrijaraha do 1342. godine. Isti scenario bio
je sproveden posle krstaškog osvajanja i u Aleksandriji.
Zajedno sa patrijarsima bili su smenjivani i pravoslavni episkopi. Tamo
gde su krstaši uspostavljali vlast, postavljani su latinski. Njihova osnovna briga
bila je da obezbede novčane prihode svojim crkvama, kao i da preuzmu posede,
542
varoši i gradove, po uzoru na Zapad. Pri tome su često eskalirali sukobi između
latinskih episkopa, svetovne vlasti i krstaških ratnika u kojima se tražilo
arbitriranje pape.
Pored promene duhovnog poretka i nosilaca vlasti, krstaši su ispoljili
izuzetnu brutalnost, ne samo prema islamskim protivnicima, nego i prema
istočnim hrišćanima, što je kasnije onemogućilo zajednički otpor hrišćana
prema islamskom prodoru. Milaš citira objektivnog rimskog istoričara koji
pominje ''grozote krstaša'':
''Osvojenje Carigrada povuklo je za sobom gubitak svete zemlje i učinilo
je nemogućim svako pomirenje Grka sa Latinima... A kao vrhunac sve nesreće
bilo je najposle to, što ovo osvojenje i ratovi, koji su se usled toga javili,
uzbunili su toliko grčku carevinu, da su je dvesta godina kašnje Turci mogli bez
velikoga truda pokoriti; a mržnja Grka prema Latinima postala je
nepomirljivom za svagda.'' 543
U drugoj polovini XIII veka, latini su bili proterani iz Konstantinopolja.
Kada je posle poslednjeg krstaškog rata 1270, propalo i njihovo carstvo na
Istoku, vratili su se na Zapad i svi oni patrijarsi, mitropoliti i episkopi, koje su
krstaši postavili umesto pravoslavnih.
Posle njihove smrti, papa je nastavio sa praksom imenovanja njihovih
naslednika i to za mesta i teritorije koja su pokrivali, nadajući se da će se
jednom tamo vratiti, i da će ta mesta ponovo doći pod papsku vlast. (sin minus
in sedem, certe in spem sedis, in titulum et nomen).
Od tada je potekao naziv ''episkopi u zemljama nevernih'' (episcopi in
partibus infidelium) koji se koristi i danas. On se odnosi na episkope sa
naslovom eparhija koje su pod vlašću ''istočnih šizmatika'', a njihovim
imenovanjem bavi se isključivo papa.
544
Bez obzira na to što sam hrišćanski pojam ''sveti rat'', predstavlja idejni
oksimoron, on je zauzeo centralno mesto u hrišćanskoj kulturi. Krstaši u suštini
čine samo jedan od brojnih izraza ratničke tradicije hrišćana. I pre poziva
Urbana II, hrišćani su ratovali među sobom, ali i sa drugima, upražnjavajući
standardno srednjevekovno nasilje. Ono što karakteriše krstaše je naglašena
propagandna kampanja u kojoj su izvrnuli naopačke Isusovo učenje,
543
Milaš, dr Nikodim: "Propaganda, njen postanak i današnja uredba", Pravoslavna
Dalmacija, Novi Sad, 1901, p. 14
544
Asbridge, Thomas and Thomas S. Asbridge: ''The Crusades: The Authoritative
History of the War for the Holy Land'', Haroer Collins e-books, 2011
preuzimajući rečnik duhovne borbe i doktrine mira za promociju rata i nasilja.

Pri tome su maksimalno eksploatisali hrišćanske simbole, u prvom redu krst.545
546
547
Džems iz Vitrija (James of Vitry) propoved onima koji su, ili nameravaju
da postanu krstaši:
''Tema preuzeta iz Apokalipse: Video sam jednog anđela kako se diže iz
svitanja noseći znak Boga živoga, i on je pozvao moćnim glasom četiri anđela
čija je dužnost bila da razaraju zemlju i more: Ne razarajte zemlju i more, ni
drveće, dok ne stavimo znak slugama našeg Boga na njihova čela.''
(Theme taken from Apocalypse:I saw an angel rising from the sunrise
carrying the sign of the living God, and he called in a powerful voice to the four
angels whose duty was to devastate land and sea: Do not devastate land and sea
nor the trees, until we have signed the servants of our God on their foreheads.)
548
Papa Inoćentije III
Kardinal-đakon Lotario di Konti od Senjija (Lotario dei Conti of Segni)

izabran je u februaru 1198 za papu sa samo 37 godina. Tvrdi se da je tome
doprinelo uletanje tri goluba na konklavu, od kojih se onaj najbelji spustio blizu
Lotarijeve stolice. To je podstaklo kardinale na uverenje da je božanska
intervencija naklonjena Lotariju. Čovek koji još nije bio ni sveštenik, postao je
papa. 549
545
Tyerman, Christopher: ''Fighting for Christendom: Holy War and the Crusades'',
Oxford University Press, 2004, p. 95
546
Slack, Corliss K.: ''Historical Dictionary of the Crusades'', The Scarecrow Press,
Inc. Lanham, Maryland, and Oxford, 2003
547
Ellenblum, Ronnie: ''Crusader Castles and Modern Histories'', Cambridge
University Press, 2007, (Geography of fear and the spatial distribution of Frankish castles) p.
150
548
549
Moore, John C.: ''Pope Innocent III (1160/61-1216): To Root up and to Plant'',
Brill, Leiden and Boston, 2003, p. 1-2
Radilo se predstavniku stare i poznate rimske patricijske porodice Senji,

koja je dala devet papa, i bio je sestrić pape Klementa III. Dobio je dobro
obrazovanje, najpre u benediktanskoj opatiji, potom na studijama teologije u
Parizu, gde je proveo preko šest godina i konačno u Bolonji, važnom centru za
studiranje crkvenog i svetovnog prava. Članovi njegove porodice zauzimali su
značajne pozicije u Vatikanskoj administraciji, tako da je imao i alternativno
obrazovanje o složenim odnosima političko-verskim odnosima unutar Vatikana.
Krajem XII veka, pozicija papske kurije nije bila na zavidnom nivou.
Germanska dominacija se širila Italijom, a Saladin je 1187. godine osvojio
Jerusalim. Posle smrti Fridriha Barbarose, njegov naslednik, mladi car Henri
IV, pokazao je ambiciju da proširi svoju vlast na istočnom Mediteranu.
Nemački krstaši su ''paradirali'' Italijom i južnim lukama, na putu za Svetu
zemlju. Katarska jeres se širila Francuskom. U Španiji su sukobi hrišćanskih
vladara doveli do toga da muslimani ponovo zauzmu Toledo (1195).550
U takvim kriznim okolnostima, udaljene crkve su se sve više orijentisale
na poruke iz Vatikana, a papini glasnici su putovali širom hrišćanskog sveta.
Dodatnu legitimnost papstvu davali su hodočasnici koji su velikom broju
dolazili u Rim da posete grad Svetog Petra i Pavla.
Iako papska kurija nije mogla mnogo da učini u složenoj političkoj
situaciji, ona je i dalje potencirala svoju duhovnu supremaciju. Moglo bi se
konstatovati da je pogoršanje političkih prilika ojačavalo autoritet pape. Još pre
izbora di Kontija, pape su niz negativnih događaja povezivali sa božjim
nezadovoljstvom grešnim svetovnim liderima i njihovom odnosu prema Svetoj
stolici. Krajem devedestih godina XII veka, to božje ''nezadovoljstvo
hrišćanstvom'' se preokrenulo u korist Vatikana. Najpre je 1197, umro Henri IV,
što je dovelo do okončanja nemačke dominacije. Potom je sledeće godine umro
i ostareli papa Celestin.
Po preuzimanju pontifikata, Inoćetije III je prvoj propovedi, nizom
alegorija karakterističnih za njegovo izražavanje, potcrtao buduće pravce
njegovih aktivnosti. Pozivajući se na božju podršku, založio se za jačanje
autoriteta papske kurije i suzbijanje jeresi:
''Pošto dakle ova institucija (apostolske stolice) nije data od čoveka, već
od Boga, ili bolje reći, jer je od čoveka-Boga (Isusa), uzaludno je delovanje
jeretika i šizmatika, uzaludno perfidni vuk nastoji da smaže vinograd, da pocepa
tuniku, da preokrenu svećnjak, da ugasi svetlo. Stoga je rekao Gamaliel, časni
učitelj zakona: "- jer ako je ova zamisao ili delo od ljudi, propašće; Ali ako je od
Boga, nećete moći da ih zaustavite - inače bi se moglo pokazati da se borite
550
Brill, Leiden and Boston, 2003, p. 15
protiv Boga "(Dela 5: 38-39). "Gospod je na mojoj strani, neću bojati. Šta mi
može čovek zemaljski?" (Psalm 118 (117): 6).''
(Since therefore this institution (of the Apostolic See) is not from man but
from God, or rather, since it is from the man-God (Jesus), in vain does the
heretic and schismatic labor, in vain does the perfidious wolf strive to demolish
the vineyard, to tear the tunic, to overturn the candelabrum, to extinguish the
light. So said Gamaliel, the honorable teacher of the law: ''If this counsel is from
men, it will pass away; but if it is indeed from God, you will not be able to
destroy it - you may even be found fighting against God.'' (Acts 5:38-39). ''The
Lord is my help, I will not fear what man may do to me.'' (Ps. 118 (117):6).) 551
Kada su krajem aprila 1204. godine, krstaši zauzeli Konstantinopolj i

novoproglašeni ca Baldvin IX uputio je pismo papi Inoćentiju III da sazove
opšti sabor, pod papinim ličnim predsedavanjem. Njegov cilj bio je da pored
izbornog tela krstaša koje ga je postavilo za cara, taj izbor potvrdi i papa. Za
Inoćentija, opterećenog nizom vesrkih i političkih konflikata u Evropi, bio je to
''božji znak'' da se poboljšavaju prilike u hrišćanstvu.
Pravoslavni autori su na Krstaške ratove gledali kao na vojno nastojanje
da se uspostavi papska vlast na Istoku. Kao argument za to, arhimandrit
Nikodim Milaš navodi pismo koje je papa Inoćentije III uputio Baldvinu posle
osvajanja Konstantinopolja 1204:
''Mi se radujemo u Gospodu, koji se gordima protivi, a smirenima daje
svoju blagodet, što se udostojio srestvom tebe izvršiti divna dela na slavu imena
njegovoga, i na čast apstolskoga prestola, a na korist hrišćanstva. ...Jer pošto je
vizantijska carevina odrekla poslušnost apostolskome prestolu (ab obedientia
sedis apostolicae deviavit), ona je uvek padala od zla u gore, dok najposle po
pravednome sudu Božijem nije prešla od gordih ka smirenima, od neposlušnih
ka pokornima, od šizmatika ka katolicima (a schismaticis ad catholicos). S toga
ti preporučujemo, da grčku crkvu i vizantijsku carevinu, koje je Božija milost
potčinila apostolskome prestolu, uzdržiš u pokornosti tome prestolu, pošto ćeš
time i tvoju današnju vlast lakše sačuvati.'' 552
U drugom pismu iz 1205, Inoćentije III pominje ''pet patrijaršijskih
prestola u svetu, koji svi pripadaju papi'' (cum romanus pontifex habeat quinque
patriarchales sedea in orbe).
Očigledno je da ocene pravoslavne crkve, o tendencijama Inoćentija III
da ostvari apsolutnu versku supremaciju, bile utemeljene na realnoj
551
552
Milaš, dr Nikodim: "Propaganda, njen postanak i današnja uredba", Pravoslavna
Dalmacija, Novi Sad, 1901, p. 13
argumentaciji. U pismu upućenom svim crkvenim predstavnicima krstaša u

Konstantinopolju, od 13. novembra 2004, papa se poslužio alegorijom iz jedne
od njegovih propovedi. Radi se o njegovoj interpretaciji biblijske storije o
Mariji Magdaleni. Navodno, ona je simbolički reprezentovala jevreje, jer baš
kao i oni, nije shvatila Isusovu božansku prirodu kada je videla prazan grob
posle uskrsnuća. Potom je otišla kod Petra i Jovana da to protumače. Jovan, koji
je prvi stigao do groba, nije ušao, niti razumeo Sveto trojstvo, baš kao što
jevanđelja, koja su prvo stigla do grčkog sveta, nisu obezbedila pravu veru. Po
Inoćentiju, Petar je ušao u grob, i u potpunosti razumeo poruku, baš kao što čini
Rimska crkva, sa potpunom i ispravnom doktrinom o trojstvu. 553
Za papu je osvajanje Konstantinopolja predstavljalo jasnu božju poruku,
da je došlo vreme da se nevernici i jevreji konačno privedu katolicizmu. Uopšte,
on je taj krstaški podvig tretirao u kontekstu šire istorijske vizije, smatrajući da
je ''otklanjanje šizme'' tim osvajanjem, samo uvod u novu etapu hrišćanske
misije. U odgovoru na Baldvinovo pismo, 15 januara 1205, uz niz alegorija
izvedenih iz biblijskih tekstova, između ostalog, najavio je sledeće ciljeve
krstaške kampanje:
''Crkva Grka se vraća poslušnosti Apostolskoj stolici, tako da uz njihovu
pomoć, Apostolska stolica može da oslobodi svoje dve sestre, crkvu
Aleksandrije i Jerusalima, koje su zatočene pod jarmom kralja Egipta.''
(The church of the Greeks is returning to obedience to the Apostolic See,
so that with their help, the Apostolic See may free its two sisters, the churches
of Alexandria and Jerusalem, who are held captive under the yoke of the king of
Egypt.) 554
U maju 205, Inoćentije obavestio francuske episkopa o Boldvinovom
pozivu na okupljanje snaga za pohod na Svetu zemlju. Novina je bila u tome što
su pozvani i muškarci i žene, pripadnici svih društvenih slojeva, uz obećanje da
će imati sve privilegije učesnika krstaških pohoda. U osnovi radilo se konceptu
kolonizacije, zasnovanom na prodiranju u kulturnu matricu grko-pravoslavnog
sveta. Sveštenici su pozvani da krenu sa molitvenicima i drugim crkvenim
knjigama na latinskom. Predavači Univerziteta u Parizu, upućeni su u
Konstantinopolj da izvrše reformu obrazovnog sistema. Predstavnicima
evropske intelektualne zajednice je kao motiv, isticano obilje naučne građe,
dostupne u Romejskom carstvu. 555
553
554
555
Pored krstaških kampanja na Bliskom Istoku, Inoćentije je pokrenuo i

evropsku krstašku kampanju. Pre toga, pokušao da iskoreni jeres pojačanom
aktivnošću sveštenstva i svetovnih vladara. Nekoliko meseci po preuzimanju
pontifikata (1198), pisao je biskupu u Auhu (Auch), da ako je to potrebno,
angažuje fizičku silu svetovnih vladara kako bi iskorenili jeres. Reprezente
crkve na jugu Francuske i severoistoku Španije, obavestio je da šalje Raineriusa
i Gvida (Guido) u njihove oblasti da im pomognu u iskorenjivanju jeresi. Pri
tome je napisao da oni ''koji se nazivaju Valdenzi, Katari, Patareni, i ostali, ko
god da su i bilo kojim imenima se nazivaju, hvataju bezbroj naroda u mrežu
svojim zamkama i kvare ih kvascem laži.''
(who are called Waldensians, Cathari, Patarines, and others, whoever
they are and by whatever names they are called, are entangling innumerable
peoples with their snares and are corrupting them with the yeast of
falsehood.)556
Kao način borbe i mere kaznene politike, nalagao je: propovedanje,
istrage, duhovne sankcije, poput ekskomunikacije i izolacije, i konačno,
proterivanje za koje su bili nadležni svetovni vladari.
Četvrti Lateranski koncil kome je predsedavao papa Inoćentije III, održan

je 1215.
''Mi izopštavamo i anatemišemo svaku jeres koja se podiže protiv svete,
pravoslavne i katoličke vere koji smo gore obrazložili; osuđuju se svi jeretici,
bez obzira pod kojim imenom mogu da se pojave, jer iako oni imaju različita
lica, ipak su međusobno povezani sa njihovim repovima, jer je svima njima
taština zajednički element.
Oni osuđeni, treba da budu predati sekularnim vladarima ili njihovim
izvršiteljima, neka budu odbačeni, da se kazne sa dužnom pravdom, sveštena
lica treba da budu prvo razrešena svojih dužnosti.
Što se tiče imovine osuđenih, ako se radi o svetovnim licima, neka bude
konfiskovana; ako se radi o sveštenim licima, neka je preuzmu crkve iz kojih su
ostvarili prihode.
Ali oni koji su samo osumnjičeni, zbog poštovanje prirode sumnje i
karaktera osobe, osim ako dokažu svoju nevinost valjanom odbranom, neka
budu anatemisani i izopšteni sve dok ne ispolje odgovarajuće ispaštanje; ali ako
su bili pod ekskomunikacijom godinu dana, onda neka se osude kao jeretici.
Svetovne vlasti, ma koju poziciju mogu da imaju, treba upozoriti i
podstaći i ako je potrebno primorati crkvenom cenzurom, da ako žele da budu
556
cenjeni i ubrojani među verniike, da za odbranu vere oni treba javno da polože
zakletvu da će oni nastojati u dobroj nameri, i da najbolje što mogu, da na
teritorijama koje su predmet njihove jurisdikcije, istrebe sve jeretike obeležene
od Crkve; tako da kad god neko preuzima vlast, bez obzira da li duhovnu ili
svetovnu, neka bude obavezan da potvrdi ove odluke zakletvom.
Ali ako svetovni vladar, nakon što je zahtevano i opomenuto od strane
Crkve, zanemaruje čišćenje svoje teritorije od ove jeretičke ludosti, neka bude
ekskomuniciran od mitropolita i ostalih provincijskih episkopa.
Ako odbije da načini zadovoljenje u roku od godinu, neka sa stvari bude
upoznat papa, kako bi mogao da proglasi vladareve vazale oslobođene od
njihovih dužnosti i da ponudi tu teritoriju na vladanje lai katolicima, koji je
zbog istrebljenja jeretika mogu posedovati bez ometanja i sačuvati je u čistoći
vere; međutim, nadležnost vrhovnog vladara treba da se poštuje sve dok nije
prepreka u ovoj stvari i dozvoljava slobodu delovanja. Isti zakon treba da se
praktikuje u pogledu onih koji nemaju vrhovne vladare (odnosno, su nezavisni).
Katolici koji su opremljeni krstom za istrebljenje jeretika, uživaju
indulgencije i privilegije dodeljene onima koji idu u odbranu Svete zemlje ...''
(We excommunicate and anathematise every heresy that raises against the
holy, orthodox and Catholic faith which we have above explained; condemning
all heretics under whatever names they may be known, for while they have
different faces they are nevertheless bound to each other by their tails, since in
all of them vanity is a common element.
Those condemned, being handed over to the secular rulers or their
bailiffs, let them be abandoned, to be punished with due justice, clerics being
first degraded from their orders.
As to the property of the condemned, if they are laymen, let it be
confiscated; if clerics, let it be applied to the churches from which they received
revenues.
But those who are only suspected, due consideration being given to the
nature of the suspicion and the character of the person, unless they prove their
innocence by a proper defence, let them be anathematised and avoided by all
until they have made suitable satisfaction; but if they have been under
excommunication for one year, then let them be condemned as heretics.
Secular authorities, whatever office they may hold, shall be admonished
and induced and if necessary compelled by ecclesiastical censure, that as they
wish to be esteemed and numbered among the faithful, so for the defence of the
faith they ought publicly to take an oath that they will strive in good faith and to
the best of their ability to exterminate in the territories subject to their
jurisdiction all heretics pointed out by the Church; so that whenever anyone
shall have assumed authority, whether spiritual or temporal, let him be bound to
confirm this decree by oath.
But if a temporal ruler, after having been requested and admonished by
the Church, should neglect to cleanse his territory of this heretical foulness, let
him be excommunicated by the metropolitan and the other bishops of the
province.
If he refuses to make satisfaction within a year, let the matter be made
known to the supreme pontiff, that he may declare the ruler's vassals absolved
from their allegiance and may offer the territory to be ruled lay Catholics, who
on the extermination of the heretics may possess it without hindrance and
preserve it in the purity of faith; the right, however, of the chief ruler is to be
respected as long as he offers no obstacle in this matter and permits freedom of
action. The same law is to be observed in regard to those who have no chief
rulers (that is, are independent).
Catholics who have girded themselves with the cross for the
extermination of the heretics, shall enjoy the indulgences and privileges granted
to those who go in defence of the Holy Land...) 557
CHAPTER XXVII: The Roman Catholic Church: 1095-1294 558
Nove stare jeresi
Ako se pogleda istorija Koncila katoličke crkve, bez obzira na to da li se

radi centralnim, na nivou cele crkve, ili lokalnim, može se konstatovati da
pitanja potvrđivanja verske doktrine i odstupanja od nje, predstavljaju
kontinuitet isto koliko i samo pominjanje Isusa. Jer od samog nastanaka
hrišćanstva, odvijao se proces diferencijacije raznih ličnosti i grupacija koji su
imali svoje autentične poglede na teologiju i versku službu. To se može videti
još i Novom zavetu, na primerima Pavlovih poslanica, gde on stalno mora da
koriguje iskrivljavanje njegove poruke ili odstupanje od nje.
Sa propagandnog stanovišta, posebnu pažnju pobuđuju posebne verske
grupacije koje su izrasle unutar, i na temeljima hrišćanstva, i razvile se u
masovne verske zajednice. Očigledno je da se one nisu mogle razviti bez
557
The Disciplinary Decrees of the Ecumenical Council, (translated by H. J.
Schroeder) B. Herder Book Co., St. Louis, 1937, p. 242-243
558
Durrant Will and Ariel: ''The Story of Civilization: Vol 4, The Age of faith'',
Simon and Schuster (First published 1935), 2011,
odgovarajuće efikasne i delotvorne propagande. Među takvim verskim

pokretima, tokom Srednjeg veka najviše su postigli bogumili i katari. Iako su
oba ova pokreta zasnovana na manihejskom dualizmu, on sam po sebi ne bi
mogao da se implementira bez efikasne propagande i njenih kvalifikovanih
nosilaca. Stoga je ispred pitanja o sadržaju dualističkog religijskog modela
obnovljenog manihejskog učenja, pitanje na koji način je prenošena
propagandna poruka i kako je postizala efekte/rezultate u osvajanju
srednjevekovnih vernika.
Na prelazu iz XII u XII vek došlo je do masovnog širenja najpopularnije

jeresi Srednjeg veka. Radilo se o katarima koji su bili koncentrisani na prostoru
južne Francuske i severne Italije. U drugoj polovini XII veka razvili su živu
aktivnost i počeli su čak da održavaju crkvene sabore katara iz cele Evrope,
uključujući njen istočni deo. Ni teološki skup u Lomberu 1165, i rasprava
između katara i katoličkih predstavnika (šest biskupa, osam opata, lokalni
vikont i sestra francuskog kralja), nije uspela da ih vrati u okrilje katolicizma.
Katari se prvi put pominju 1143, kada je Ebervin (Eberwin), prior
Premonstriatianskog doma u Štajnfeldu (Steinfeld) u okolini Kelna, pisao
Bernaru od Klervoa (Beranar de Clairvaux), o otkrivanju jeretičkih grupa koje
polemišu izmeđe sebe. Te grupe su dovedene kod Kelnskog biskupa na
saslušanje i tada je, sa zaprepašćenjem, konstatovano da se na prostoru
hrišćanstva širi jeres zasnovana na tradiciji iz ranog perioda hrišćanstva. Tom
prilikom je otkriveno da su ovi jeretici, pod nazivom katari, organizovani u svoj
sistem crkvi, bogosluženja i rad sa vernicima. Sama verski koncept bio počivao
je na manihejskoj tradiciji.
Prilikom rasprave kod biskupa, većina tih novih jeretika je odbacila ovo
učenje i vratila se katolicizmu, osim dvojice. Iako se navodi da je biskup
nastojao da i njih nagovori da se odreknu jeresi, oni su to odbijali, te ih je
gomila pogubila spaljivanjem i to pre bilo kakve presude.
Iste godine, prema hronici ''Anali Braunvajlera'', u Bonu su otkriveni
katarski jeretici. Odvedeni su kod kelnskog nadbiskupa, gde se većina odrekla
jeresi, neki su pobegli, dok su trojica spaljena po nalogu svetovnog vladara Ota,
grofa od Rajneka.559
Katarski jeretici su prestavljali poseban problem za Katoličku crkvu, jer
se tu nije radilo samo o antiklerikalizmu, odnosno osporavanju klera, posebno
njegovih zloupotreba, što je činjeno sa raznih strana, pa i unutar same crkve.
Katari su organizovali autentičan verski program i novu crkvenu organizaciju, u
559
Martin, Sean: ''The Cathars: The Most Successful Heresy of the Middle Ages'',
Pocket Essentials, 2005, p. 42-45
potpunosti odbacujući Katoličku crkvu kao Sataninu. Bio je to otvoreni izazov

Vatikanu.560
Pre katara, na istoku je bila prisutna druga samostalna crkva sa
suparničkim pretenzijama u odnosu na Katoličku crkvu. Bili su to bogumili
(stariji oblik bogomili). Radilo se o pristalicama hrišćanskog učenja koje se
pojavilo u X veku među Slovenima na Balkanu. Njihov nastanak povezan je
osnivanjem Bugarskog carstva (681-1118). Kako je Bugarska bila paganska, iz
Vizantije su na granično područje, u Trakiju, bili upućivani kolonisti iz sa
vizantijskog istoka. Među njima su bili i hrišćanski jeretici, pavlikijani.561
Vizantija je pokušala da izvede misionarski poduhvat, šaljući svoje jeretike u
zonu koja se graniči sa paganskom državom. Bio je to krajnje rizičan potez. Tu
grešku Katolička crkva nije ponovila, kada je u misionarske misije u Novi svet
poslala najpravovernije jezuite.
Pre bogumila i njihovog verskog pohoda, na teritoriji Romejskog carstva
ili Vizantije, bilo je već pokušaja osporavanja hrišćanske doktrine, raznim
dualističkim učenjima. Vizantijski teolozi su smatrali osnivačem dualističkog
učenja Konstantina iz Mananalisa (Constantine of Mananalis), koji je rođen u
vreme vladavine Konstansa II (Constans II, 641-668). On je izrazio teološki
stav da materijalni univerzum nije stvorio dobri Bog, već je delo autonomnog
principa zla. Ta vrsta dualizma, unutar hrišćanstva, nastavila je da se ispoljava u
istočnom hrišćanstvu narednih osam vekova, dok je tokom XII i XIII veka
zahvatila i zapadnu Evropu.562
Vizantijski teolozi su smatrali da su novi jeretički pokreti, po pravili
zasnovani na učenju neke drevne verske sekte i nastojali su da za te nove ideje
nađu uporište u prošlosti. Verovali su da su sva dualistička učenja zasnovana na
manihejstvu, tako da se i danas hrišćanski dualisti uglavnom tretiraju kao neo-
manihejski. Međutim ta ocena se ne bi mogla smatrati ispravnom. Iako je
persijski filozof Mani (217-277), bio pobornik dualističkog koncepta, njegovo
učenje predstavljalo je sintezu dualističkog zoroastrizma, budističkog verovanja
u cikluse reinkarnacija i gnostičkog hrišćanstva.
Manihejstvo se proširilo u Rimskom carstvu u kasnom III veku, da bi se
sa njim obračunao Justinijan (527-565). Opstao je u Iraku i Persije sve do X
veka, i proširio se u centralnoj Aziji i Kini.
560
Lambert, Malcolm D.: ''The Cathars'', Wiley, 1998, p. 21
561
Pavlikijani su pristalice dualističke jeresi koja se pojavila u VII veku u Jermeniji.
Iako ih je Sabor jermenske crkve optužio 717 kao sinove Satane i osudio na večnu vatru,
opstali su sve do XVII veka
562
Hamilton, Janet and Bernard Hamilton: ''Christian Dualist Heresies in the
Byzantine World c. 650–c. 1450'', Manchester University Press, Manchester and New York,
1998, p. 1
Hrišćanski dualisti nisu sebe smatrali sledbenicima Manijevog učenja,

naprotiv oni su anatemisali Manija i njegove sledbenike. Smatrali su da je
njihov dualizam autentičan, hrišćanski i da ima uporište u tekstovima Novog
zaveta. Tako se bogumili tretiraju kao nastavljači tradicije neke od ranih
hrišćanskih škola iz perioda kada je hrišćanstvo obuhvatalo širok spektar
mišljenja. Radi se prvenstveno o školama koje su imale kosmologiju sa
akcentom na savršeni duhovni svet i nesavršeni fizički svet, čije stvaranje je
rezultat kosmičke greške. Pri tome se kao osnov izbavljenja iz grešnog i
nesavršenog sveta nudi znanje, poznavanje stvarne istine ili ''gnoza''. Gnostički
hrišćani su verovali da se to znanje nalazi u Starom i Novom zavetu, ali je
skriveno od običnih hrišćana, povezanih u Crkvu. 563
Ne postoje pouzdani podaci o tome koliko je gnostičkih grupa opstalo u
Vizantiji posle V veka. Verovatno je da su neki od njihovih spisa bili sačuvani u
vizantijskim bibliotekama i tako kasnije postali osnov za širenje gnostičkih
ideja. Jedini gnostici iz plejade ranih hrišćanskih gnostičkih grupacija, za koje
se veruje da su opstali, bili su markioniti. Markionovo razmatranje odnosa boga
Starog zaveta, i ovog iz Novog, koji se otkriva kroz Isusa, bilo je problematično
za hrišćane i tretirano kao jeres. Prema markionitima, bog Starog zaveta je
tvorac univerzuma i pravde, koji zna da bude nemilosrdan, za razliku od
milostivog boga Novog zaveta, svesnog ljudskog stradanja, koji je poslao Isusa
da spase ljude.
Markionova Episkopalna crkva je opstala u Maloj Aziji i u V veku,
međutim nema dokaza o njenom uticaju na kasnije hrišćanske dualiste. Tome
možda ide u prilog i činjenica da su razlike između Markionove teologije i
kasnijih hrišćanskih dualističkih pokreta poput pavlikijanaca i bogumila znatno
izraženije, nego eventualne sličnosti. Takav stav bi se mogao primeniti i na
odnos srednjevekovnih hrišćanskih dualista prema ranohrišćanskim gnosticima i
manihejskim pokretima. Iako se može pretpostaviti da su hrišćanski dualisti
imali kontakt sa literaturom i idejama ranih hrišćanskih gnostika, njihova
platforma nije bila toliko alternativna i toliko udaljena od hrišćanstva, kao
dualistička. Takođe, postoje suštinske razlike i u odnosu na manihejsko učenje
koje nije prihvatalo Isusa kao jedinog spasitelja.
Korene bogumilskog pokreta treba potražiti u Jermeniji. Radi se o prvoj
državi koja je prihvatila hrišćanstvo pod vladavinom Tiridata III, 314. godine.
Tokom V veka, Biblija i druge crkvene knjige prevedene su na jermenski a
crkva je postala autonomna. Tada i dolazi do raskola između vizantijske i
jermenske crkve, jer su jermeni odbili da priznaju odluke Četvrtog vaseljenskog
sabora iz 451. godine, na kome nisu bili zastupljeni. Jermensko nezadovoljstvo i
563
1998, p. 2
patriotizam, usmerili su crkvu ka monofizitskim načelima. Pored toga, bili su

prisutni i drugi ''jeretički uticaji'', tako da bi se jermenska crkva teško mogla
podvesti pod jedan jeretički pravac. Bio je to koktel raznih koncepcija usmeren
na izražavanje jermenske autentičnosti/samosvojnosti. 564
U takvim okolnostima, Vizantinci se nisu preterano mešali u nadležnosti i
delovanje jermenske crkve, pa onda i kada su uspostavili političku kontrolu nad
ovom državom. Ta samostalnost postala je, tokom VII veka, predmet
sumnjičavih pogleda iz Vizantije na jermensku verziju pravoslavlja. Kada je
posle arapskih naleta u Vizantijsku Jermeniju, posle 640, počela migracija
stanovništva prema teritoriji između Trapezunta i Cezareje, Vizantinci su
shvatili da jermenske izbeglice imaju svoju verziju hrišćanstva. Vizantijska
nastojanja da privedu imigrante ''pravoj veri'' dovela su do povratka Jermena u
domovinu, gde su islamski vladari pokazivali veći stepen verske tolerancije.
U takvim okolnostima do izražaja je došao verski pokret koji je bio
utemeljen na nasleđu ''adopcionističkog monarhijanizma'' (adoptionist
monarchianism) Pavla iz Samosata (Paul of Samosata, 200-275), antiohijskog
biskupa u periodu 260-268. Ovo učenje je negiralo trojstvo i insistiralo je na
jednom bogu, dok je Isus bio tretiran čovek inficiran logosom ili božjom rečju.
Učenje je bilo odbačeno i više puta osuđivano na crkvenim saborima. Sam
Pavle je zbog toga bio razrešen dužnosti biskupa. Smatra se da su jermenski
vernici upravo preko ovog učenja ''skrenuli'' sa pravoslavne doktrine, i prema
njenom rodonačelniku nazvani su pavlikijani.
Početkom VIII veka Crkva je počela da uvodi red u Jermeniji. Jovan
Otzun (John of Otzun, Tascir) je imenovan 717 za Katolikusa (Catholicus)
Jermenije, i 719 je održao veliki Sinod u Dovinu. Sinod se bavio raznim
problemima crkvene vlade i discipline; pri čemu je poslednji 32. Kanon, u
potpunosti bio povećen pavlikijancima:
''Niko ne bi trebao da se nađe u mestima te najopakije sekte opscenih
ljudi koji se nazivaju Pavlikijani, ni da se slaže s njima, niti da govori sa njima,
niti da se međusobno posećuje sa njima; već treba da se skloni od njih u svakom
pogledu, da ih proklinje i odbaci ih sa mržnjom. Jer to su sinovi Sotone, gorivo
za večne vatre i otuđeni od ljubavi Stvoriteljeve volje. A ako im se neko
pridruži i bude im prijatelj, on treba da bude u svakom pogledu kažnjen i
opterećen teškim kaznama sve dok se ne pokaje i potvrdi u veri. Ako, međutim,
on bude uhvaćen da opet pada u jeres, mi mu naređujemo da smesta bude
izopšten i izbačen kao štetočina iz Crkve Hristove, da ne bi ''koren gorčine širio
i klijao i kroz to mnogi bili izgubljeni.''
564
Runciman, Steven: ''The Medieval Manichee: A Study of the Christian Dualist
Heresy'', Cambridge University Press (1947), 1999, p. 31
(No one ought to be found in the places of that most wicked sect of
obscene men who are called Paulicians, nor to adhere to them nor speak to them
nor exchange visits with them; but one ought to retreat from them in every way,
to curse them and pursue them with hatred. For they are the sons of Satan, fuel
for the eternal fires and alienated from the love of the Creator's will. And if
anyone joins them and makes friends with them, he is to be in every way
punished and visited with severe penalties until he repents and is confirmed in
the Faith. If, however, he is caught as a relapsed heretic, we order him to be
forthwith excommunicated and cast out as a pest from the Church of Christ, lest
"the root of bitterness spread and germinate and through it many be lost.) 565
Hrišćanski dualisti nisu bili smatrani vernicima, već disidentima koji su

se udaljili od pravoslavne crkve i tumačili hrišćansku veru na izuzetno radikalan
način.
Bogumili su prvi put evidentirani u vreme vladavine bugarskog cara Petra

(927-969), kada se carigradski patrijarh Teofilakt Lekapenski (Theophylact
Lecapenus, rođ. 917, patrijarh 933-956) dva puta pismeno žalio caru na novu
jeres. Ona se razvijala veoma dinamično, tako da je bugarski sveštenik Kozma
osudio ovu jeres u ''Propovedi protiv jeretika'' (Cosmas, oko 972; Sermon
Against the Heretics).566 U tekstu na staroslovenskom jeziku (Old Slavonic),
Kozma je naveo da je novu jeretičku zajednicu osnovao sveštenik Bogumil, da
odbacuju Stari zavet, Mojsija i proroke, sakramente, ikone, relikvije i krst, i da
priznaju samo jednu molitvu ''Očenaš''. 567
Kozma je za Bogumila, osnivača ove verske zajednice, koristio slovenski
naziv ''pop'', što ukazuje da se radilo o običnom svešteniku nižeg ranga.
Pre Kozme, na pojavu nove jeresi upozorio je patrijarh Teofilakt, u
pismima u periodu između 940 i 950. Patrijarh je registrovao pojavu ove jeresi
u vreme vladavine cara Petra (927-969). On tada nije upotrebio naziv bogumili,
već je opisao novu jeres kao mešavinu manihejstva i pavlikijanstva
(Manichaeanism i Paulianism). Ukazao je da se radi o dualističkom učenju i
povezao ga je sa drevnim persijskim verskim liderom Manijem. 568 Bio je to
standarni model propagandnog etiketiranja. Povezujući novi pokret sa
565
Runciman, Steven: ''The Medieval Manichee: A Study of the Christian Dualist
Heresy'', Cambridge University Press (1947), 1999, p. 32
566
Puni naziv: Homily of the Unworthy Presbyter Cosmas Against the Newly-
Appeared Bogomil Heresy or, Sermon of Saint Cosmas Presbyter Against the Heretics, A
Discussion and an Instruction from the Books of God.
567
Vizantijski misionari su preveli Bibilju na staroslovenski jezik u cilju širenja vere
568
Frassetto, Michael: ''Heretic Lives: Medieval Heresy from Bogomil and the
Cathars to Wyclif and Hus'', Profile Books Ltd, London, 2007, p. 9-12
prokaženim učenjima, Teofilakt mu je automatski pripisao taj atribut. Treba

dodati da su od Justinijana I (527-565) bile uvedene oštre kaznene odredbe
protiv jeresi, pri čemu su se posebno oštre kaznene mere odnosila na manihejce.
Pod pretnjom oštrih kazni, bilo im je zabranjeno da žive na teritoriji imperije.
Svrstavanje bogumila u klasu manihejaca imalo je nameru da ih podvede pod
ovaj zakon. 569
U osnovi, bogumilska teologija bila je mešavina više različitih učenja,

mahom tretiranih kao jeretičkih. Bogumili su tvrdili da je crkva u savezu sa
đavolom, koji je Isusov brat i tvorac vidljivog sveta. Prema njihovom učenju,
Isus je bio stariji sin koji ostao kod kuće, dok je Satana mlađi, bludni sin
(Jevanđelje po Luki 15: 11-32). Njihovo shvatanje prirode Isusa bilo je
doketičko, odnosno bilo je utemeljeno na stavu da je Isusova ljudska priroda
iluzija, baš kao i raspeće.
Iako se bogumili često povezuju sa pavlikijanima, njihov dualizam se
značajno razlikuje. Bogumilsko trojstvo Boga i njegova dva sina Isusa i đavola,
iz rane faze ove religije, više podseća na Zurvan, odnosno zoroastersko trojstvo
Zurvana, Ahrimana i Ohrmazda. U svakom slučaju, bogumili su promovisali
verovanje da je, pored Isusa i đavo bio sin Boga, i da je on tvorac sveta i svega
na njemu. Kako je đavo bio kreator sveta, on je imao moć da čini intervencije u
njemu, a ne Isus.
Kozma je pisao da bogumili smatraju da ''Hristos nije povratio bilo kojoj
slepoj osobi vid, on nije vaskrsao mrtve; to su samo parabole'' (Christ did not
restore any blind person’s sight, he cured no cripple, he did not raise the dead;
these are only parables.) 570
Pored negiranja Isusovih sposobnosti da čini čuda, bogumili su odbili da
priznaju svece i poštuju njihove mošti. Smatrali su da se radi o lažnim čudima
koja je mogao da izvede samo đavo kako bi prevario čovečanstvo. Odbacivanje
svetaca, relikvija i ikona bilo je jedno od ključnih izraza pobožnosti u
pravoslavlju. Bogumili su te izraze pobožnosti poredili sa sa praksom paganskih
Grka i njihovim obožavanjem lažnih idola. Takođe su odbili da poštuju
sveštenike i prihvate svete sakramente, hleb i vino, kao i krštenje vodom.
Njihov poziv na celibat proistekao je iz shvatanja da se rađanjem obnavlja
đavolov materijalni svet.
569
1998, p. 4
570
Cathars to Wyclif and Hus'', Profile Books Ltd, London, 2007, p. 16
Kroz takve stavove bilo je izraženo nastojanje da se naruše elementi oko

kojih su koncentrisane pozicije moći tradicionalnog sveštenstva i crkve.
Bogumilska teologija bila je na mnogim mestima nedosledna, konfuzna,
često i kontradiktorna. To nije predstavljalo prepreku za uspešno širenje
pokreta.
Bogomil je bio uspešan i harizmatičan propovednik, jer bez takvih
karakteristika ne bi mogao da razvije pokret. Iz Kozminog dela se može,
zaključiti da se za vreme njegovih propovedi, grupa bogumila infiltrira među
okupljeni narod i proizvodi klimu afirmacije i prihvatanja stavova iz propovedi.
Sličan koncept u savremenim uslovima koriste političke stranke kada prevoze
uvežbane aktiviste, od mesta, do mesta, na održavanje stranačkih skupova. Ti
aktivisti uvežbanim/uigranim postupcima dodatno usmeravaju ponašanje
auditorijuma na skupu, podrškom govornicima. Uz to, bogumili uzimaju
jevanđelja i tumače ih na način koji odgovara njihovom konceptu vere. Baš kao
što savremeni političari interpretiraju činjenice u skladu sa njihovim političkim
gledištem i interesima.
Bogomil i njegovi učenici su usmerili propovedi prema nezadovoljnim
ciljnim grupama seljaka i običnom narodu, i njihovom nezadovoljstvu
vizantijskom sveštenstvu i monasima, njihovom načinu života, privilegijama i
korupcijom. Za razliku od takvog ''imidža'' pravoslavnih monaha, Bogumil i
njegovi učenici su sa svojom isposničkom pojavom, poniznim i odmerenim
nastupom predstavljali primer istinske monaške prakse i života u skladu sa
jevanđeljima. Kozma je opisao bogumile kao ''krotke, smerne i tihe'' (gentle and
humble and quiet). Čak je i on, kao pravoslavni sveštenik, u svom delu priznao
da sveštenstvo kompromituje crkvu i time otvara vrata jereticima. On je pozvao
na hitnu reformu crkve kako bi se zaustavio talas jeresi.
U bogumilskoj crkvi bila je prisutna manihejska podela na savršene i

vernike, kao i klasu slušalaca. Krštenje se obavljalo rukopoloženjem. Bogumili
su smatrali svoju crkvu kao istinskog naslednika Isusa i apostola. Njihove vođe
su živele asketski, okružene sa po 12 učenika.
Sve u svemu, bila je to dobro organizovana suparnička crkva tadašnjem
hrišćanstvu. Treba istaći da su se u periodu hristijanizacije Bugarske koja je
otpočela u periodu vladavine kralja Borisa 852-889, na njenoj ideološko-
religioznoj mapi sukobljavali interesi zapadnog i istočnog hrišćanstva, protkani
tendencijom razvoja auteničnog religijskog nacionalizma. Ta konfuzna situacija
u složenom društveno-političkom okruženju, dodatno je otvorila vrata za
propagiranje novog koncepta religije.
Tokom XI veka, organizovali su misionarske poduhvate i u Maloj Aziji.
Posle osnivača pokreta Bogumila, jedna od najznačajnih ličnosti bio je lekar i
monah Vasil koji je vodio kampanju krajem XI veka. Vizantisjski car Aleksije
Komnen (1081-1118) nastojao je da suzbije jeretičke pokrete. Posle oružanih
sukoba sa pavlikijanima, pozvao je Vasila da pokuša da kroz raspravu objasni
svoju veru njemu i njegovom bratu Istoku. Posle uzaludnih pokušaja da se Vasil
preobrati najpre argumentima, potom pretnjama, spaljen je na lomači. I pored
nastojanja vizantijskih valsti da suzbiju ovaj verski pokret, bogumilstvo je
nastavilo da se deluje, pomerajući se pred represijom prema Zapadu. 571
Pored bogumila i katara, elemente manihejskog učenja praktikovali su i
različiti pojedinci i grupe. Tako su Vilgaru, učenjaku iz Ravene, navodno
ukazali demoni u liku Horacija, Vergilij i Ovidija, pa se osetio pozvanim da
promoviše paganstvo. Iako je bio spaljen na lomači, njegovo učenje se proširilo
Italijom. A po svemu sudeći, stiglo je i do Sardinije i Španije. Martin navodi da
su se 1018 manihejci pojavili u Akvitaniji, odbacujući krst i kršenje. Četiri
godine kasnije grupa sveštenika i plemića je optužena u Orleanu za odbacivanje
hrišćanstva, uz optužbe za noćne orgije i letenje, kao i žrtvovanje dece. Ova
grupa je 1022 bila spaljena zbog jeresi, jer optužbe za veštičarenje tada još nisu
bile ozvaničene kao pretnja za crkvu.
Međutim, kada su u pitanju bili nepopravljivi jeretici, lomače su bile
veoma ozvaničene i predstavljale su standardni metod obračuna. Taj obračun sa
manihejcima, kako je crkva uopšteno nazivala jeretike, bio je sporadičan i činilo
se da ova jeres do 1050 u potpunosti iskorenjena.572
Moguće je da su tome doprinele crkvene reforme koje je sprovodio papa
Grgur VII (rođ. oko 1020; 1073-1085). Veći deo svog mandata bio je u sukobu
sa sveštenstvom, insistirajući na višim moralnim standardima klera, obaveznom
celibatu, osuđujući kupovanje položaja (simonija), snažnijoj centralizaciji
crkve. Tako je bitka za moralni život sveštenstva postala jedna od ključnih tema
u narednih par vekova. Na njemu su insistirali reformatori unutar klera, ali razni
disidenti nezadovoljni vernici. 573
U tom periodu pojavljuju se putujući propovednici koji su svojim
harizmatičnim nastupima i vatrenim govorima dovodili vernike u sukob sa
klerom, tako da je u nekim gradovima i opatijama dolazilo i do pobuna protiv
sveštenstva. Martin navodi primer Tanhelma iz Antverpena (umro oko 1115),
koji je u Holandiji pokrenuo pravu lavinu nezadovoljstva. Iako je bio veoma
popularn i stalno je putovao sa naoružanom pratnjom, usmrtio ga je nožem
jedan nezadovoljni sveštenik. Lažni benediktanski monah Anri od Lozane
(Henry de Lausanne), podigao je vernike u Le Manu na pobunu i izbacio je
571
572
573
Lambert, Malcolm D.: ''The Cathars'', Wiley, 1998, p. 13
biskupa. Peter de Bruji je podsticao vernike da provaljuju u crkve i uništavaju

raspeća. Organizoavo je i javna spaljivanja raspeća sve dok ga 1139, masa nije
bacila na jednu od takvih lomača. Među najekstremnijima, bio je bivši učenik
Petra Abelara, Arnold od Breše (Arnold de Brescia). On je 1146 pokrenuo
napad na Rim i proglasio ga je Republikom. Papa je uspeo da se vrati u Rim tek
devet godina kasnije. Arnold je bio spaljen, a njegov pepeo je prosut u reku
Tibar, kako njegovi sledbenici ne bi mogli da ga koriste kao relikviju. 574
U italijanskom gradu Orvijeto, gde su katari krajem XII veka uspeli da
ostvare uspeh u širenju pokreta, vođena je debata o tome da li bilo koji deo
matrijalnog sveta, može da ima karakter svetog. Katari su smatrali da ništa što
je materijalno ne može da bude sveto. Kada je papa Inoćentije III poslao mladog
Pijetra Parenca (Pietro Parenzo) u Orvijeto, da se kao njegov izaslanik izbori sa
jeresi u ovom gradu, bio je otet i ubijen. Biskup je optužio katare za ovaj zločin.
Izložio je telo u katedrali uz objavu da, umesto da se raspada, ono miriše i
proizvodi čuda. Kada se jednog dana 1200 godine, povorka hodočasnika uputila
prema katedrali neko je sa visokog prozora bacio na nju komad trulog mesa.
Bila je to uvreda za biskupa, hodočasnike i izloženo čudotvorno telo. Sve
ukazuje da je Katolička crkva bila pred ozbiljnim izazovima, kada je u pitanju
njena društvena pozicija.
Katarska jeres u Orvijetu opstala je tokom XIII veka. Više inkvizitorskih
pokušaja da se ona suzbije u prvoj polovini XIII veka, nisu dali rezulate. Tek je
angažovanja dva franjevačka inkvizitora 1268/1269, poreklom iz Orvijeta (Fra
Benvenuto and Fra Bartolomeo of Amelia), uspelo da izrazi tadašnju političku
snagu Katoličke crkve u okviru promenjenih političkih okolnosti u Italiji, i
dovede do osude 85 katarskih jeretika, od kojih je bilo 28 žena, a tačno polovina
od njih bile su udovice.
Tome je doprineo i sistem kažnjavanja koji se zasnivao na oduzimanju
imovine. To lišavanje imovine je za razliku od javnog pokajanja, nošenja žutog
krsta na odeći ili dugotrajnog javnog ponižavanja porodice izgledalo
podnošljivo. Pri tome su inkvizitori vodili računa o uticajnim članovima
zajednice, kako ne bi uznemirili lokalni senzibilitet njihovim kažnjavanjem.
Prilikom oduzimanja imovine, ona je bila deljena između inkvizitora i lokalne
zajednice.
Mnogi od osuđenih nisu bili u prilici da čuju presude. Na primer 18 ih je
već bilo mrtvo i sudilo im se posle smrti. Za njih 30, konstatovano je da nemaju
imovinu (tu su ubrojani i mrtvi) tako da su za 11 osoba bile izrečene različite
kazne: nošenje žutog krsta, obavljanje specifičnih radnji pokajanja kao što su
hodočašće i gladovanja, plaćanje novčane kazne, ekskomunikacija i trajni
zatvor. Kada se sve sabere, samo 16 živih osoba je bilo prisutno da čuje svoje
574
presude i radilo se o onima skromnog imovinskog stanja, bez ikakve imovine ili
udovicama. Njih 39 je izbeglo da sasluša osudu i mnogi od njih su prkosno
negirali sud inkvizicije i njene presude.
Fleksibilni pristup inkvizitora u Orvijetu, dao je određene rezultate.
Njihovo vešto manevrisanje u društvenom miljeu lokalne zajednice, bilo je
zasnovano na četiri osnovne tehnike kojima će pribegavati inkvizicija nekoliko
vekova kasnije. Radilo se o: sistematskom pritvaranju i izolaciju osumnjičenih;
sudskom karakteru istrage; kompleksnom vođenju evidencije u funkciji
kontrole informacija o osumnjičenima; i ''izgradnji političke ekonomije kazne''
(the systematic imprisonment and isolation of suspects, the judicial inquisitio,
complex record-keeping used to control information about suspects, and the
"construction of a political economy of punishment"). Ta politička ekonomija
kazne, ne samo da je donosila prihod inkviziciji i svetovnim vlastima, nego je i
trajno ostavljala osuđene unutar ''degradirane i trajno marginalizovane podgrupe
pokajnika'' (a degraded and permanently marginalized subgroup of penitents).575
Zapisnici sa suđenja u Orvijetu, pokazuju pravce katarskog udara na
katoličku teologiju. Prema zapisima franjevačkog inkvizitora iz 1268/1269,
krznar i katar Stradigotto, kome je za kaznu bila oduzeta imovina, to je
formulisao na sledeći način:
''Da je ovaj svet i sve vidljive stvari stvorio đavo; da su ljudske duše
duhovi koji su pali sa neba i da one mogu biti spašene samo kroz srca Katara;
da neće biti budućeg vaskrsenje čovečanstva; da sveštenici Rimske crkve
nemaju moć da oslobode od greha ljude koji su se ispovedili i pokajali; da oni
koji žive u braku žive u stanju prokletstva; da krštenje u materijalnoj vodi kao
što se izvodi u ritualu Rimske crkve ne pomaže insalvation.''
(That this world and all visible things were created by the devil; that
human souls are spirits that fell from heaven and will only he saved through the
hearts of the Cathars; that there will be no future resurrection of humankind;
that the priests of the Roman Church do not have the power to absolve men who
have confessed and are contrite from sin; that those living in matrimony are
living in a state of damnation; that baptism in material water as it is performed
in the ritual of the Roman Church does not aid in salvation.) 576
Bolonja...151
577
575
Lansing, Carol: ''Power and Purity: Cathar Heresy in Medieval Italy'', Oxford
University Press, New York, 1998, p. 145
576
Lansing, Carol: ''Power and Purity: Cathar Heresy in Medieval Italy'', Oxford
University Press, New York, 1998, p. 4
577
Cowper, Marcus: ''Cathar Castles: Fortresses of the Albigensian Crusade 1209-
1300'', Osprey Publishing, New York, 2006
578
Katarski rat
12. Ako u nekom od svojih gradova koje ti Gospod, tvoj Bog, daje da u
njima prebivaš, čuješ da se govori: 13. 'Iz tvoje sredine izašli su pokvareni ljudi
da bi zaveli stanovnike svog grada, govoreći: 'Hajde da služimo drugim
bogovima', koje vi ne poznajete, 14. tada to istraži, ispitaj i potanko se raspitaj o
tome, pa ako se utvrdi da je to istina i da se nešto tako odvratno zaista dogodilo
u tvojoj sredini, 15. oštricom mača pobij stanovnike tog grada. Uništi grad i
oštricom mača pogubi sve što je u njemu, zajedno sa svom njegovom stokom.
16. Sav plen iz njega skupi nasred trga i vatrom spali grad i sav plen iz njega
kao ceo prinos Gospodu, svom Bogu. Neka od njega doveka ostanu samo
ruševine i neka se nikada ne obnovi. 17. I ništa od onoga što je određeno za
uništenje neka ne prione za tvoju ruku, da bi se Gospod odvratio od svog
žestokog gneva i da bi ti bio milosrdan, da bi ti se smilovao i umnožio te, kao
što se zakleo tvojim praočevima. 18. Zato slušaj glas Gospoda, svog Boga, i
drži se svih njegovih zapovesti koje ti danas dajem, da bi činio ono što je
ispravno u očima Gospoda, svog Boga. 579
Početkom XIII veka, putujući katarski propovednici okupljali su

pristalice agilnim propagandnim radom, zasnovanim na teološkom obrazovanju
i ličnom primeru. Sa druge strane, nalazilo se sveštenstvo i aparat katoličke
crkve, ogrezli u korupciji, dekadenciji, bogatstvu i raskalašnom životu. Stoga je
sve više rastao broj pristalica skromnih i iskrenih katara. Zbog opasnosti od
osipanja vernika, smanjenja prihoda i ugrožavanja verske hegemonije, papa
Inoćentije III je zatražio od francuskog kralja Filipa II suzbijanje jeresi, rat
protiv katara i plemića koji ih štite. Učesnicima pohoda obećao je posede
jeretika i oprost grehova. Mnogi pripadnici plemstva sa severa Francuske bili su
privučeni ovom ponudom.
Grof Rejmond VI Tuluški (Raymond IV of Toulouse, 1041/1042-1105)
odbio je da podrži iskorenjivanje katara na njegovom području i bio je
ekskomuniciran u maju 1207. Procenjujući odnos snaga, pola godine kasnije, u
januaru 1208, sreće se sa papskim legatom, pridružuje se papinim krstašima, uz
povlačenje odluke o ekskomunikaciji. Sve to je dovelo do krstaškog rata koji je
578
Cathars to Wyclif and Hus'', Profile Books Ltd, London, 2007
579
knjiga Mojsijeva, 13; 12-18, p. 148
sa povremenim prekidima trajao dvadeset godina. Radilo se o prvom ratu među

hrišćanima.
Pored masovnog ubijanja i istrebljenja katara, ovaj sukob je doveo i do
stvaranja inkvizicije (lat. inquisitio – traženje, istraga). Ona je formirana u
Tuluzu 1229, i delovala je kao crkvena istražna institucija, sa zadatkom da se
obračuna sa jereticima, odnosno svima koji su se na bilo koji način suprotstavili
Rimskoj crkvi.
Vojska od 30.000 konjanika i pešadinaca iz severne Evrope, napala je

1209, oblast Langdok u današnjoj južnoj Francuskoj. U ratu je pokrajina bila
opustošena, žetva uništena, gradovi i naseljena mesta razoreni, a stanovništvo
isterebljeno. Samo u gradu Bezijeu bilo je ubijeno hiljade i hiljade stanovnika,
uključujući decu. Radilo se izuzetno visokom stepenu nasilja, čak za i tadašnje
srednjevekovne standarde.
Rat koji je trajao 40 godina, poznat pod nazivima Katarski krstaški rat ili
Albižanski pohod, pokrenuo je papa Inoćentije III. Njegovi učesnici su na
ogrtačima nosili krstove i druga obeležja, kao krstaški ratnici u Palestini, a
obećane nagrade su bile iste: oprost grehova, osigurano mesto u raju i
prisvajanje svog plena kojeg se mogu domoći.
Grad Albi na jugu današnje Francuske bio je jedno od glavnih uporišta
katara. Posle okončanja Katarskog rata, do tada nezavisno područje, anektirala
je Francuska.
One preživele preuzela je inkvizicija, institucija koja će vekovima, pa i
danas, da bude sinonim za mučenja, torturu, progone, spaljivanja na lomačama,
i kočnicu naučnom napretku.
Postavlja se pitanje zašto je nastup krstaša bio toliko radikalan da bi
mogao da se podvede pod današnje shvatanje genocida? Odgovor bi mogao da
se nađe u razotkrivanju koncepta hegemonije koju je sprovodio Vatikan.
Pozivanjem na izvorno Isusovo učenje, ma šta to podrazumevalo, katari su
podrivali autoritet crkve i poretka koji je počivao na monopolu na Isusovo
učenje. Papa Inoćentije i vrh katoličke crkve, reagovali su u duhu savremenih
boraca za očuvanje hegemonije i ideološko-političke vlasti. Takav pristup bi u
značajnoj meri devalvirao Makijevijeve i Gramšijeve teze o saglasnosti i
hegemoniji, kao originalne doprinose društvenoj teoriji. Očigledno je da je vrh
katoličke crkve bio dobro upućen u njih.
Katarski krstaški rat imao je značajnu ulogu u kasnijem uspostavljanju

srednjevekovne inkvizicije. Katolička crkva je od samog nastanka imala
problem sa jeretičkim učenjima, ali uglavnom se radilo o manjim grupama ili
lokalizovanim sektama. Uspešno iskorenjivanje manihejstva zaobišlo je katare,
koji su u južnoj Francuskoj razvili snažan i brojan pokret. Taj pokret katarskog
koncepta hrišćanstva, postao je dominantan na jugu Francuske, i počeo da se
širi i na druga područja. Kako se katarsko učenje uglavnom javljalo u
gradovima i urbanim područjima, gusto naseljena južna Francuska bila je
idealna sredina za njih.
Najbrojniji su bili u regionu Langdok, u zapadnom mediteranskom delu
Francuske. Langdok je tada bio u sastavu Katalonsko-Aragonske konfederacije
Aragonskog kraljevstva. Katari su se još nazivali i Albižani, jer je pokret bio
prisutan oko grada Albi. U Langndoku je politički poredak bio zasnovan na
podeli vlasti između lokalnih plemića i gradskih saveta. Pre krstaškog pohoda,
područje je bilo na visokom kulturnom nivou.
Papa Inoćentije III je odmah po preuzimanju pontifikata 1198, nastojao
da spreči širenje katara. Prvo je pokušao da i mirnim metodama navede da
odbace jeretičko učenje. Poslao je sveštenike da vrate katare izvornom
katoličanstvu, ali bez uspeha. Lokalno plemstvo, kao i lokalni biskupi, štitili su
katarski koncept vere. U takvoj situaciji, papa je 1204. godine suspendovao
lokalne biskupe i umesto njih je postavio papske legate. Zatražio je 1206,
podršku plemića, uz pretnju da će oni koji štite katare biti ekskomunicirani.
Tokom pregovora sa propovednikom albižana Petrom Valdom, odobrio

im je život u siromaštvu, ali im nije dozvolio da propovedaju bez dozvole
prelata i lokalnih sveštenika, a uz to, arhiepiskop im je zabranio propovedi. Kad
je arhiepiskop ubijen, papa Inoćentije III je 1209, otpočeo surov rat protiv
albižanskih jeretika u južnoj Francuskoj. U borbi protiv te jeresi zatražio je
opštu saglasnost crkve i ostvario je na već opisanom IV Lateransko koncilu
1215.
Već na početku rata pobili su svih 10.000 stanovnika grada Bezijera.

Uništavani su čitavi gradovi, ubijani su nenaoružani civili, žene i deca. Na
primedbe da među ubijenima ima i katolika, papa Inoćentije III je odgovarao da
ne brinu zbog toga jer ''bog će znati koji su njegovi'' ("the Lord knows His
own")
580
Poslednje katare je inkvizicija spalila 1321.
580
Marvin, Laurence W.: ''The Occitan War: A Military and Political History of the
Albigensian Crusade, 1209–1218'', Cambridge University Press, 2008
Dominikanski red
Dominikanski red ili Dominikance je odobrio papa Honorije III (1216-

1227) 22. decembra 1216, pod nazivom ''Red Propovednika'' (lat. Ordo
Praedicatorum, eng. The Order of Preachers). Takođe su poznati pod nazivima
''Crni fratri'' zbog karakterističnih crnih ogrtača preko bele odeće i ''Božji psi''
(Black Friars, Dogs or hounds of the Lord from lat. Domini canes).
Osnivač ovog rimokatoličkog verskog Reda bio je španski sveštenik Sveti
Dominik De Guzman (Dominic de Guzman, 1170-1221) u Francuskoj. Njihova
osnovna funkcija bila je da se mole i da se bore protiv jeresi. Pored toga imali
su značajnu ulogu u obrazovanju i usmeravanju intelektualne javnosti.
Sveti Dominik se često navodi kao ''prvi inkvizitor''. Međutim, to se ne
nikako hronološki ne uklapa, zbog toga što je Inkvizicija zvanično osnovana
posle njegove smrti. I pored toga, širena je propaganda o Svetom Dominiku kao
o legendarnom inkvizitoru. Njegovi katolički sledbenici su propagirali
Dominikov inkvizitorski doprinos, nastojeći da potvrde njegovu odanost veri
požrtvovanu borbu protiv jeresi. Tako je, na primer, Španska inkvizicija
naručila od umetnika Petera Berugete (Peter Beruguette: St Dominic Presiding
over an Auto de fe; around 1495) da naslika Dominika na čelu Auto da fe.
I dok su katolici slavili Dominika, protestanti su vodili negativnu
kampanju protiv njega, i posebno njegovog Reda, zbog aktivnosti protiv
reformacije. Ova slika je dala dodatni motiv protestantima, koji su kritikovali
Špansku inkviziciju, da usmere svoje žaoke na Dominika i Dominikanski red,
kao ključne nosioce inkvizitorske delatnosti. Edvard Peters je naveo da se "u
protestantskoj istoriografiji XVI veka, razvila neka vrsta anti-kulta Sv.
Dominika". (In Protestant historiography of the sixteenth century a kind of anti-
cult of St. Dominic grew up.) 581
Tako je kontraverza o Dominiku inkvizitoru, postala predmet katoličke i
protestantske polemike, a sam Dominik je postao jedna od najpoznatijih ličnosti
''Crne legende'' (the Black Legend).
Tvorac ovog pojma, Julian Juderias, opisao ga je u 1914 u knjizi La
Leienda Negra, kao ''okruženje stvoreno fantastičnim storijama o našoj
domovini kako je viđeno u očima javnosti u svim zemljama, groteskni opisi
koje su uvek bile pravljeni od karaktera Španaca kao pojedinačno, tako i
kolektivno, poricanje ili barem sistematsko omalovažavanje svega što je
povoljno i lepo u različitim manifestacijama kulture i umetnosti, optužbe koje
su se u svakom dobu su bacale protiv Španije.''
581
Peters, Edward: ''Inquisition'', The Free Press, New York, 1988, p. 223
(the environment created by the fantastic stories about our homeland that
have seen the light of publicity in all countries, the grotesque descriptions that
have always been made of the character of Spaniards as individuals and
collectively, the denial or at least the systematic ignorance of all that is
favorable and beautiful in the various manifestations of culture and art, the
accusations that in every era have been flung against Spain.)
("el ambiente creado por los relatos fantásticos que acerca de nuestra
patria han visto la luz pública en todos los países, las descripciones grotescas
que se han hecho siempre del carácter de los españoles como individuos y
colectividad, la negación o por lo menos la ignorancia sistemática de cuanto es
favorable y hermoso en las diversas manifestaciones de la cultura y del arte, las
acusaciones que en todo tiempo se han lanzado sobre España...")
Američki istoričar Filip Vejn Pauel, u knjizi ''Drvo mržnje'', definiše
pojam Crna legenda kao ''predstavu o Španiji koja cirkuliše Evropom krajem
XVI veka, nošenu sredstvima političke i verske propagande, koja je ocrnila
ličnosti Španaca i njihovih vladara u tolikoj meri, da je Španija postala simbol
svih snaga represije, brutalnosti, verske i političke netrpeljivosti, i
intelektualnog i umetničkog zaostajanja u naredna četiri veka. Španci ... su
nazvali taj proces, i predstavu koja je proistekla iz njega, 'Crna legenda', La
leienda negra.''
("An image of Spain circulated through late sixteenth-century Europe,
borne by means of political and religious propaganda that blackened the
characters of Spaniards and their ruler to such an extent that Spain became the
symbol of all forces of repression, brutality, religious and political intolerance,
and intellectual and artistic backwardness for the next four centuries. Spaniards
… have termed this process and the image that resulted from it as 'The Black
Legend,' la leyenda negra.") 582
Papa Grgur IX je bulom 20. aprila, 1233, stavio rad inkvizicije u ruke
dominikanaca. Ovaj red je bio logičan izbor za to, zbog uloge u Katarskom ratu
i Dominikovog doprinosa u borbi protiv jeresi načinom svog ''svetog'' života i
ubedljivošću propovedanja.
Najpoznatiji katolički inkvizitori su pripadnici Dominikanskog reda:
Bernard Gui, Robert the Bulgar ili Robert the Dominican, Conrad of Marburg i
Peter of Verona.
582
Powell, Philip Wayne: ''Tree of Hate: Propaganda and Prejudices Affecting
United States Relations with the Hispanic World'', University of New Mexico Press, 2008
Obračun sa Templarima
Posle Prvog krstaškog rata i zauzimanja Jerusalim 1099, evropski

hodočasnici su se uputili prema raznim ''svetim mestima'' ''Svete zemlje''.583
Iako je osvojeni Jerusalim bio relativno bezbedan, njegova okolina, kao i putevi
prema Evropi nisu bili sigurni. Razne bande i drumski pljačkaški napadali su
hodočasnike koji su nastojali da dođu do ''Svete zemlje''. 584
Francuski vitez Hugo de Pejens (Hugues de Paiens) predlagao je tokom
1118-1119, kralju Baldvinu II (Baldwin II) od Jerusalima i Jerusalimskom
patrijarhu Varmundu (Warmund), formiranje monaškog reda za zaštitu
evropskih hodočasnika i pomoć u odbrani novog Jerusalimskog kraljevstva.
Zahtev je dobio podršku i verovatno na Koncilu u Nablusu, u januaru 1120, i
kralj Baldvinu II je dodelio Templarima sedište u krilu kraljevske palate na
Brdu hrama u osvojenoj džamiji Al-Aksa (Al-Aqsa).
Vitezovi Templari su bili prvi vojni red Katoličke crkve. Bili su osnovani
kao Red siromašnih vitezova Hrista i Solomonovog hrama (eng. Poor Fellow-
Soldiers of Christ and of the Temple of Solomon; lat. Pauperes commilitones
Christi Templique Salomonici), 1120. godine, dok su zvanično potvrđeni od
strane Katoličke crkve 1129.
Izvorno su Red sačinjavali Hugo de Pejens i osam vitezova, i bili su
nepoznati u Evropi. Njihova slava u zapadnom hrišćanstvu kreće od Koncila u
Trui (Council of Troyes) 1129, kada su ozvaničeni kao Red katoličke crkve. U
tome im je pomoglo pokroviteljstvo Bernara od Klervoa (St. Bernard of
Clairvaux), osnivača Cistercijanskog reda i jedne od vodećih ličnosti u
katoličkom svetu tog vremena. Klervo je u periodu pre Koncila bio u kontaktu
sa da Pajensom i skicirao je osnovne elemente njihovih pravila. Njegov autoritet
je doprineo da se nadvladaju oštre kritike unutar crkve, o tome kako religiozni
ljudi ne mogu da nose mačeve. U raspravi pod nazivom ''U slavu novog
viteštva'' (lat. De Laude Novae Militae; eng. In Praise of the New Knighthood),
istakao je razlike između ''sekularnog viteštva'' i ''novog viteštva''. Branio je
ideju vojnog verskog reda i hrišćanskog pravednog rata, argumentima da se
uzimanje mača, radi zaštite nevinih i crkve, smatra opravdanim. On je odredio
poziciju Viteza Templara istovremeno u fizičkom svetu, i svetu natprirodnog,
na sledeći način:
583
The Holy Land; lat. Terra Sancta je pojam koji koriste jevreji, hrišćani i
muslimani, za područje između reke Jordan i Sredozemnog mora. Istorijski, radi se o
sinonimu za današnje područje Izraela i Palestine.
584
Barber, Malcolm and Keith Bate: ''The Templars: Selected sources translated and
annotated by Malcolm Barber and Keith Bate'', Manchester University Press, 2002
''On je zaista neustrašiv vitez, i zaštićen sa bilo koje strane, jer njegova
duša je obučena u oklop vere kao što je njegovo telo obučeno u čelični oklop.
Pošto je dobro zaštićen od obe vrste oružja, on ne strahuje niti od demona, niti
od ljudi. Niti se on plaši smrti, jer on žudi da umre. Zašto bi on strahovao da li
će živeti ili umreti, kada je za njega život Hristos, a smrt je nagrada?''
(He indeed is a fearless knight, and one secure from any quarter, since his
soul is dressed in an armor of faith just as his body is dressed in an armor of
steel. Since he is well protected by both kinds of arms, he fears neither the
demon nor man. Nor is he afraid of death, since he longs to die. Why should he
fear whether he lives or dies, since for him life is Christ and death is a
reward?)585
Bili su dobro organizovani i veoma brzo su postali važan faktor na

međunarodnoj političkoj sceni tog vremena. Pape su im dodelile određene
povlastice, među kojima i one da ubiru poreze u područjima koja su bila pod
njihovom kontrolom. Uz propagandu o ''Isusovoj vojsci'', to je dovelo do
njihovog ubrzanog razvoja i jačanja uticaja.
Pored, Palestine, Red je bio aktivan u Španiji i ponovnom osvajanju

Portugala. Tamo su im dodeljeni dodatni posedi i zamkovi u graničnim
područjima. O njihovoj poziciji u katličkom svetu najbolje govori i činjenica da
su zajedno sa drugim vojnim redovina, nasledili i Kraljevinu Aragon.
Propagandni uticaj krstaša i posebno Templara bio je veoma izražen u

Evropi. Njihovi kontakti sa islamskim Istokom, doneli su određene kulturne
promene u evropi. On su se kretale od toga da su podstakli Evropljani da se
vrate starom rimskom običaju brijanja brade, pa sve do promena u ishrani, .
Istovremeno, preko hiljadu arapskih reči ušlo je u evropske jezike, dok su
arapska ? matematika.
Po prestanku Krstaških ratova, red Templara je prerastao u red bankara.

U tadašnjoj Evropi bankari su bili oličenje zelenaštva. I to ne bez razloga.
Kamata na pozajmljene sume se kretala od 11% do 15% što je izazivalo revolt
dužnika. Ako bi ovaj podatak uporedili sa bankarskim kamatama u zemljama u
tranziciji početkom XXI veka, mogli bi konstatovati da Templari nisu
preterivali sa kamatnom politikom.
585
Bernard of Clairvaux: ''On the Praise of the New Knighthood: A Treatise on the
Knights Templar and the Holy Places of Jerusalem'', Cistercian Publications, 2000
Bogatstvo koje su doneli iz pohoda na Istoku omogućilo im je da njihovi

klijenti budu čak i vladari evropskih država. Kod Templara su se zaduživali
Jovan bez Zemlje, Huan iz Navare, Šarl Anžujski, Rober d Artoa, dok je
engleski kralj Edvard I založio i krunski nakit, a Luj VII je za finansijskog
savetnika imao Templara – blagajnika riznice. Bavili su se i drugim
finansijskim poslovima, kao što su trgovina menicama, izdavanje vrednosnih
pisama koja su se mogla unovčiti bilo gde u Evropi, izdavanje zajmova itd.
U nastojanju da izbegne servisiranje svojih dugova, Filip Lepi je
pokrenuo kampanju protiv Templara. Poslednji majstor ovog reda Žaka de
Molea spaljen je kao jeretik 1314. godine. Na taj način Filip je otpisao svoje
dugove, a svu templarsku nepokretnu imovinu poklonio redu Svetog Jovana
(Hospitalci, Malteški vitezovi).
Ova storija o obračunu sa Templarima, zasnovana na borbi za moć i

uticaj, pretočena je u mit, baš kao i njihova ukupna istorija. Pozitivna i
negativna propaganda o Templarima prisutna je od njihovog osnivanja, kao i
slučaju drugog poznatog katoličkog Reda – Društva jezuita. Oba reda su prošla
put od osnivanja sa malom grupom entuzijasta, do slave, moći i uticaja, i
konačno do zabrane.586 Za razliku od mita o jezuitima, kao političkim vojnicima
crkve i majstorima zakulisnih igara i intriga, Templari su postali poznati po
legendama koje sadrže tajne i misterije.
Propaganda o Templarima je svetu podarila pojmove ''nesrećnog petka
13.'', ''idealizovanog božjeg viteza, čuvara svetih tajni'', ''Sinskog priorata, kao
čuvara sarkofaga Marije Magdalene'', storije o navodnom otkriću Svetog Grala i
Zavetnog kovčega.
U središtu tih legeni o Templarima, koje su se protegle sve do

savremenog društva, nalaze se teme o pronalaženju Svetog grala (lat. Lapsit
exillis; eng. Holy Grail) i Zavetnog kovčega (heb. Aron Habrit; eng. Ark of the
Testimony), sanduka u kome su se nalazili sakralni predmeti starog Izraela,
uključujući kamene ploče, na kojima je Mojsije dobio Deset Božjih zapovesti i
prvosvešteničku palicu Mojsijevog brata i naslednika Arona. Zbog izuzetne
građevinske veštine, razvijen je i mit o tajnim graditeljskim moćima. Templari
su navodno otkrili tajne zidarskih majstora koji su napravili prvi i drugi
Jerusalimski hram.
Navodno su tajne drevnih graditelja zajedno sa Zavetnim kovčegom bile
sklonjene u monolitnoj Crkvi sv. Georgija u Lalibeli u Etiopiji, pre uništenja
prvog hrama. Ova crkva postoji i danas, i njena gradnja je neopravdano
povezivana sa Templarima. Ipk ona se povezuje sa podzemnom crkvom u
586
Jezuiti su krenuli od sedmočlane grupe, a Templari od devetočlane
Francuskoj iz istog perioda, kao navodni dokaz o usaglašenom tajnom konceptu

čuvanja svetih tajni i relikvija. Za Temlare se takođe vezuje i legenda o tome
kako su preduzeli i putovanje u Ameriku pre Kolumba.
Ovi mitovi su povezani sa dugom okupacijom Jerusalimskog hrama.

Tajne dale moć da manipulišu Katoličkom crkvom i da postanu veoma
moćni u Evropi.
Mit o Templarima kao čuvarima i braniteljima Svetog grala je tema u
filmu ''Indijana Džons i poslednji krstaš'', noveli Umberta Eka "Fukoovo klatno"
(1989), kao i u romanu Andreasa Vilhelma "Projekt Vavilon". Najnovije
interesovanje za Templare i mitologiju vezanu za njih je pobuđeno novelom
Den Brauna, Da Vinčijev kod (2003) i sličnom pričom u filmu iz 2004,
"Nacionalno blago (film)".
Mnogi kraljevi i plemstvo su podržavali Templare. Robert I kralj
Škotske, (Robert the Bruce) je bio ekskomuniciran iz drugih razloga tako da se
nije morao povinovati volji Pape. Iz tog razloga mnogi Templari su pobegli u
Škotsku, kao i u Portugal, gde su ime reda promenili u Hristov red (veruje se da
su imali učešća u prvim pomorskim otkrićima Portugalaca.) Princ Henri
Moreplovac je vodio portugalski red Templara 20 godina, sve do smrti.
Pod mukama, neki Templari su priznali homoseksualnost, i pripadnost

zagonetnoj religiji pod imenom Bafomet. Njihove vođe su kasnije opovrgle ova
priznanja, i zbog toga su pogubljeni. Neki naučnici smatraju da su priznanja
lažna, što je tipično za nasilna priznanja koja je iznuđivala inkvizicija. Drugi
smatraju da objašnjenje za ova priznanja leži u tajnim ritualima koji su se
navodno odigravali iza zatvorenih vrata i koji imaju poreklo u njihovom učešću
u krstaškim ratovima i borbama protiv Saracena. Ti rituali uključuju i odricanje
od Hrista i pljuvanje na krst tri puta, kao i analingus.
Prema nekim naučnicima, i nedavno objavljenim dokumentima iz
Vatikana, namera ovih dela je bila simulacija raznih poniženja i mučenja kojima
su Krstaši mogli biti podvrgnuti u slučaju zarobljavanja od strane Saracena.
Prema ovom razmišljanju, Templari su bili uvežbavani kako da njihovo
odricanje od hrišćanstva bude samo mislima, ali ne i srcem. Osnovni uzrok
menjanja religijskih shvatanja je prodor islamskih i judaističkih učenja u
doktrinu reda. Po nekim tvrdnjama verovali su u vrhovno biće koje se razlikuje
od katoličke interpretacije Boga. Po nekim tvrdnjama Templari su obožavali
Satanu odnosno njegovo oličenje Bafometa.
Teorije zavere vezane za ukidanje Templara često idu daleko preko
najčešće prihvaćenih motiva, ogromnog bogatstva i političke moći. Pozicija
katoličke crkve je često opisivana kao nepravedna prema Templarima, jer je
papa u to vreme bio izmanipulisan da bi pomogao progon Templara. Dr Barbara

Frejl je 2001. pronašla dokumente u tajnim Vatikanskim arhivima, koji
pokazuju da se papa Klement V tajno izvinio Templarima 1314. godine.
Goreći na lomači, Žak de Mole, Veliki Majstor, je prokleo kralja Filipa i
papu Klementa da izađu pred božji sud u roku od godinu dana. Papa Klement je
umro samo mesec dana kasnije, a Filip IV sedam meseci kasnije. Mnogi su bili
oduševljeni takvim razvojem događaja i tu priču naglašavali u svojim
hronikama.
Templari imaju veliku ulogu u ritualima i osnivanju različitih grana
modernih masona. Škotski red, koji je formiran u Francuskoj u osamnaestom
veku, se oslanja na Templare u mnogim ritualima. Red De Molea je još jedna
masonska organizacija koja je povezana sa Templarima.
Druga grana masona, Jorkširski red, zahteva od svojih članova da budu
hrišćani. I u tom redu mnogi rituali i obredi su preuzeti od Templara. Iako neki
istoričari nastoje da stave znak jednakosti između Templara i Slobodnih zidara
(masona) takva veza nikada nije potvrđena.
''Templari su nikada nisu bili optuženi za veštičarenje, pa čak i optužbe

demonske vračanja nisu igrale značajnu ulogu u njihovoj završnoj osudi.
Međutim, dinamika njihovog hapšenja i suđenja, posebno korišćenje mučenja
da su izvuku očigledno lažna priznanja, podseća na kasnija suđenja vešticama, i
suđenje Templarima često se vidi kao nagoveštavenje nekih aspekata progona
veštica koji su tek usledili.''
(The Templars were never charged with witchcraft, and even charges of
demonic sorcery did not figure significantly in their final condemnation.
However, the dynamics of their arrest and trial, especially the use of torture to
extract clearly false confessions, was reminiscent of later witch trials, and the
trial of the Templars is often seen as foreshadowing in certain respects the
persecution of witches that was to come.) 587
Alise u zemlji čuda
Samo deceniju posle spaljivanja Velikog majstora Templara, Žaka de

Molea, potpaljena je i druga lomača na osnovu optužbi za bavljenje magijom.
Vatra se preselila u Irsku.
587
Bailey, Michael D.: ''Historical Dictionary of Witchcraft'', The Scarecrow Press,
Inc. Lanham, Maryland, and Oxford 2003, p. 132
Slučaj Alise Kiteler, koja je zajedno sa svojim sinom i deset drugih osoba
optužena za veštičerenje u irskom okrugu Kilkeniju (County Kilkenny, Ireland)
1324. godine, postao je preteča kasnije epidemije veštica u XVI i XVII veka.
Gospa Alisa Kiteler bila je bogata žena iz viših krugova. Udavala se četiri
puta. Njena prva tri muža, umrla su navodno pod misterioznim okolnostima.
Kada je njen četvrti muž, Džon le Poer (John le Poer), počeo da oboleva,
nekoliko njene dece počelo je da je optužuje da vradžbinama ubija svoje
muževe, kako bi nasledstvo pripalo njoj i njenom navodno omiljenom sinu iz
prvog braka, Vilijamu Autlavu (William Outlaw).
Slučaj je preuzeo Ričard de Ledrede, franjevački biskup Osorija (Ossory,
Richard de Ledrede). Te 1234, on je prilikom obilaska svoje biskupije
obrazovao inkviziciju od pet vitezova i nekolicine uglednih ljudi, kako bi se
sudilo grupi optuženoj za jeres i vradžbine.
Optužena je Alisa Kiteler i navodna grupa saučesnika, za širok repertoar
zločina, od odbacivanja hrišćanske crkve, vračanja i demonizma, pa sve do
ubistava nekoliko ljudi. Za Alisu se verovalo da je nezakonito stekla imovinu
uklanjanjem muževa, magijskom praksom i đavoljim sredstvima.
Alisa je navodno imala demonskog prijatelja po imenu Robert ili Robin,
Sin podmuklosti (Son of Art), koji bi joj dolazio u obliku crnog psa ili crnog
Etiopljanina. Ona nije bila karakterističan primer optužene sa društvene
margine, prilikom kasnijih suđenja vešticama. Radilo se o atraktivnoj ženi koja
je uspela da se venča sa četiri bogata i ugledna člana zajednice.
Takođe, slučaj nije bio jednostavan za biskupa, jer je Alisa imali uticajne
prijatelje koji su mu se suprotstavili i ograničili njegove akcije.
Na kraju je Alisa osuđena za jeres. Izbegla je proces i kaznu bekstvom u
Englesku, gde je verovatno provela ostali deo života.
Njena sluškinja Petronila de Met (Petronilla de Meath), bila je prva žena
u Irskoj, osuđena i spaljena kao veštica.
Slučaj Kiteler bio je prvo suđenje u Irskoj, zbog dela koje uključuje
štetno vračanje, ili ''maleficium'', i jeretičku posvećenost zlokobnoj magiji. U
narednom periodu, sve do XVII veka, u Irskoj se nije se dogodilo nijedno
suđenje tim povodom. Iako se radilo o izolovanom događaju, koji se desio
gotovo dva veka pre evropske epidemije lova na veštice, ovaj slučaj je veoma
značajan. Bez obzira što je teško odrediti njegovu eventualnu ulogu, u kasnijoj
eskalaciji sudskih procesa vešticama i praktikantima magije, ostaje činjenica da
je upravo na njegovim postulatima oblikovan kasniji stereotip o veštici,
zlokobnoj magiji i posebno zločinačkom udruživanju.588
588
Inc. Lanham, Maryland, and Oxford 2003, p. 81
Istovremeno, nedostatak društvene moći da se osudi pripadnik viših

slojeva zajednice, okrenuo je oštricu inkvizitora ka nižim. Pored afirmisanja
koncepta zločinačkog udruživanja, slučaj je afirmisao i težište budućih progona
veštica, ka marginalnim pripadnicima društva. To najbolje pokazuje činjenica
da, iako je glavni udar tužbe bio usmeren na Alisu Kiteler, na kraju je bila
osuđena i spaljena njena sluškinja.
Sadržaj optužbe je veoma ilustrativan i predstavlja preteču deskriptivnih i
sveobuhvatnih tužbi koje će cirkulisati prilikom eskalacije progona, dva veka
kasnije. Radilo se o sledećim optužbama:
''1. Oni su u potpunosti negirali veru Hristovu tokom godine ili mesec
dana, u skladu sa ciljem koji su hteli da ostvare vračanjem, bilo većeg ili
manjeg značaja. Za sve to vreme, nisu verovali ni u jednu od doktrina Crkve;
nisu poštovali Telo Hristovo, niti ulazili svetu zgradu da čuju misu, niti da uzmu
posvećeni hleb ili svetu vodicu.
2. Oni su nudili kao žrtve demonima žive životinje, koje su oni
raskomadali, i potom rasturali na raskrsnici određenom zlom duhu niskog
ranga, nazvanom Podmukli sin.
3. Oni su za njihova vračanja, tražili savete i odgovore od demona.
4. U njihovim noćnim sastancima, bogohulno su imitirali moć Crkve
goropadnom kaznom ekskomunikacije, sa upaljenim svećama, čak i protiv
svojih muževa, sa đonom njihovog stopala na kruni glave, imenujući svaki deo
izričito, a zatim su završavali gašenjem sveća i uzvikivanjem Fi! Fi! Fi! Amen.
5. U cilju da probude osećanja ljubavi i mržnje, ili da nanesu smrt ili
bolest telima vernika, oni su koristili prašak, ulja, masti, i loj sveća, koji su bili
pomešani na sledeći način. Oni su uzeli iznutrice mužjaka žrtvovanih
demonima, svakako sa užasnim crvima, razno neimenovano bilje, nokte mrtvih
ljudi, kosu, mozak i ostatke voštanih krpa kojima su bili obmotani sahranjeni
nekršteni dečaci, sa drugim gadostima, koje bi sve zajedno skuvali, sa različitim
bajanjima, preko vatre od hrastovih trupaca, u posudi napravljenoj od lobanje
nekog obezglavljenog lopova.
6. Deca gospe Alise, dobijena sa četiri muža, optužila su je kod biskupa
da je ubila njihove očeve vračanjem, i uz postizanje takve bezosećajnosti u
njihovom umu, da su oni zaveštali sve svoje bogatstvo njoj i njenom omiljenom
sinu, Vilijamu Autlavu, što je dovelo do osiromašenja druge dece. Oni su
takođe izjavili da je njen sadašnji suprug, Ser Džon le Poer, vračanjem i
upotrebom praška, bio doveden u takvo stanje da je postao strašno mršav,
njegovi nokti su otpali, i ostao je bez dlaka na njegovom telu. Nema sumnje da
bi umro da nije bio upozoren od strane posluge šta se dešava, kao posledice toga
što je bio prisilno opsednut ključevima njegove supruge, i otvaranjem nekih
kutija u kojima se nalazio pun džak užasnih i groznih stvari koje je on preneo
biskupu preko dva sveštenika.
7. Pomenuta gospa je imala izvesnog demona, jednu moru/košmar,
nazvanu Podmukli sin, odnosno Robin Podmukli sin, koji je imao telesno
iskustvo s njom, i ona je priznala da je od njega dobila svo njeno bogatstvo.
Ovaj košmar se pojavljivao u različitim oblicima, ponekad kao mačka, ili kao
dlakavi crni pas, ili u obličju crnog Etiopljanina, u društvu još dva koji su bili
veći i viši od njega, i od kojih je jedan nosio gvozdenu palicu.''
(1. They had denied the faith of Christ absolutely for a year or a month,
according as the object they desired to gain through sorcery was of greater or
less importance. During all that period they believed in none of the doctrines of
the Church; they did not adore the Body of Christ, nor enter a sacred building to
hear mass, nor make use of consecrated bread or holy water.
2. They offered in sacrifice to demons living animals, which they
dismembered, and then distributed at cross-roads to a certain evil spirit of low
rank, named the Son of Art.
3. They sought by their sorcery advice and responses from demons.
4. In their nightly meetings they blasphemously imitated the power of the
Church by fulminating sentence of excommunication, with lighted candles,
even against their own husbands, from the sole of their foot to the crown of
their head, naming each part expressly, and then concluded by extinguishing the
candles and by crying Fi! Fi! Fi! Amen.
5. In order to arouse feelings of love or hatred, or to inflict death or
disease on the bodies of the faithful, they made use of powders, unguents,
ointments, and candles of fat, which were compounded as follows. They took
the entrails of cocks sacrificed to demons, certain horrible worms, various
unspecified herbs, dead men's nails, the hair, brains, and shreds of the cerements
of boys who were buried unbaptized, with other abominations, all of which they
cooked, with various incantations, over a fire of oak-logs in a vessel made out
of the skull of a decapitated thief.
6. The children of Dame Alice's four husbands accused her before the
Bishop of having killed their fathers by sorcery, and of having brought on them
such stolidity of their senses that they bequeathed all their wealth to her and her
favourite son, William Outlawe, to the impoverishment of the other children.
They also stated that her present husband, Sir John le Poer, had been reduced to
such a condition by sorcery and the use of powders that he had become terribly
emaciated, his nails had dropped off, and there was no hair left on his body. No
doubt he would have died had he not been warned by a maid-servant of what
was happening, in consequence of which be had forcibly possessed himself of
his wife's keys, and had opened some chests in which be found a sackful of
horrible and detestable things which he transmitted to the bishop by the hands
of two priests.
7. The said dame had a certain demon, an incubus, named Son of Art, or
Robin son of Art, who had carnal knowledge of her, and from whom she
admitted that she had received all her wealth. This incubus made its appearance
under various forms, sometimes as a cat, or as a hairy black dog, or in the
likeness of a negro Aethiops, accompanied by two others who were larger and
taller than he, and of whom one carried an iron rod.) 589
Prema drugom izvoru, žrtvovanje zlom duhu se sastojalo od devet

crvenih muških polnih organa, i devet paunovih očiju. Alisa je takođe bila
optužena da je grabljala svu prljavštinu iz ulice, prema vratima kuće svog
omiljenog sina, uz mrmljanje sledeće bajalice:
''Prema kući mog sina Vilijama
Pohitaj svo blago grada Kilkeni''.
(To the house of William my sonne
Hie all the wealth of Kilkennie towne) 590
Na ove i slične navode biskupa, reagovao je pomenuti sin Vilijam Autlav,
žaleći se pismeno Rodžeru Autlavu kancelaru Irske (Roger Outlawe, Chancellor
of Ireland, Roger Outlawe), čija je verska nadležnost bila iznad biskupove
(Prior of the Preceptory). Istovremeno je organizovao snažnu opoziciju među
uglednim građanima za suprotstavljanje biskupovim optužbama.
Kancelar Autlav je pozitivno reagovao na pritužbe, osporavajući biskupu
nalog za hapšenje optuženih, sve dok je na snazi četrdesetodnevni javni proces
ekskomunikacije. Reagovali su i drugi uticajni pripadnici viših slojeva društva,
zahtevajući od biskupa da odustane od slučaja. On je, uprkos protivljenjima,
nastavio sa procesom šaljući pismeni sudski poziv Alisi da se pojavi pred njim.
Ona je to ignorisala i smesta je pobegla iz Kilkenija.
Biskup de Ledrede se nije predavao i usmerio je svoj napad na njenog
sina Vilijama. Ali, usledio je kontra-udar. Vilijamovi uticajni prijatelji su dali
nalog za hapšenje biskupa, tako da se on našao u zatvoru u Kilkeniju. Tamo je
proveo sedamnaest dana, sve dok nije istekao njegov sudski nalog za privođenje
Vilijama. Posećivali su ga i podržavali, kao lokalni sveštenici, tako i
Dominikanci. Posle oslobađanja, biskup je pozvan u Dablin da na kraljevskom i
589
Seymour, St. John D.: ''Irish witchcraft and demonology'', Hodges, Figgs & Co.,
Dublin, 1913, p. 27-29
590
Dublin, 1913, p. 30
nadbiskupskom sudu pruži objašnjenje o razlozima ekskomunikacije Alise

Kiteler, pre nego što je utvrđeno da je počinila zločine vradžbinama. Tamo su
njegova obrazloženja prihvaćena i dobio je priliku da opet pokrene slučaj.
Međutim, Alisa koje tada živela u Dablinu, drugi put je pobegla pre procesa,
ovog puta u Englesku, gde je ostala do kraja života.
Deset njenih saradnika niskog porekla je uhapšeno. De Ledreda je,
odmah po povratku iz Dablina, dobio njihova potpuna priznanja, i to po svim
tačkama optužbe. Takođe su svi priznali da je Alisa Kiteler bila na vrhu
zločinačke organizacije.
Njen sin Vilijam je takođe bio doveden u vezu sa jereticima i optužen. De
Ledreda ga je zvanično optužio za jeres, ali je tome još pridodao i zelenaštvo,
krivokletstvo, preljubu, napad na sveštenstvo itd. Za svaki od ukupno 34 navoda
protiv njega, doneo je odluku o ekskomunikaciji. Uspeo je takođe da ga osudi
na batinanje, a kao pokajanje Vilijam je morao da narednu godinu svakog dana
da sluša tri mise, da hrani siromašne, da pokrije olovom deo katedrale i crkve.
On je sve to prihvatio, ali je kasnije zbog neispunjavanja obaveza bačen u
tamnicu.
U nemogućnosti da sudi odbegloj Alisi Kiteler, biskup je pronašao
žrtvenog jarca u njenoj sluškinji Petronili. Dao je da je šibaju šest puta i
prilikom ponavljanja ove torture, uspeo je da dobije priznanje o magijskim
radnjama, kojima je mogao da pokrije sve svoje prethodne postupke i uspostavi
snažniji društveni autoritet.
Petronilino priznaje predstavlja klasičan obarazac kasnijih priznanja
progonjenih, pod torturom. Priznala je odbacivanje vere, magijske rituale,
prinošenje žrtve Robertu, podmuklom sinu, kao i da je ona navela pojedine žene
da se prikazuju kao da imaju kozje rogove. Kao krunski svedok protiv svoje
gospodarice, priznala je da je po njenom nalogu konsultovala demone i služila
kao medijum (Mediatrik) za prenošenje poruka između nje i pomenutog
Roberta. Takođe je istakla da je Vilijam Autlav zaslužio smrtnu kaznu, jer je bio
upućen u vradžbine i da je svakodnevno nosio ''đavolov steznik'' oko tela.
Prilikom spremanja Alisine kuće, Petronila je navodno pronašla:
''naforu pričesnog hleba, na kojoj je bilo utisnuto ime đavola umesto
imena Isusa Hrista, i masnu cevčicu sa kojom je ona podmazivala postolje, po
kome je ona išla polako i ubrzano prolazilo kroz sito i rešeto, u zavisnosti od
načina na koji je to činila''
(a wafer of sacramental bread, having the devil's name stamped thereon
instead of Jesus Christ, and a pipe of ointment wherewith she greased a staffe,
upon which she ambled and galloped through thicke and thin, when and in what
manner she listed.) 591
Posle svega, Petronila je bila osuđena na smrt i živa spaljena u Kilkeniju,
3. novembra 1324. Bila je to prva smrtna kazna za jeres u Irskoj. Četiri meseca
ranije, 2 jula, bile su spaljene stvari koje je predao Džon le Poer u ranoj fazi
postupka. Na velikoj lomači u Kilkeniju, javno su goreli navodni magijski
rekviziti kao što su praškovi, masti, ljudski nokti i kosa, lekovito bilje, crvi i
druge slične stvari.
Ostali optuženi nisu osuđeni na smrtne kazne, ali im je sudbina bila
različita. Neki su bili prinuđeni da javno ispovede svoja zlodela. Potom su,
obeleženi krstom na prednjem i zadnjem gornjem delu odeće, bili ritualno
sprovedeni gradskim ulicama. Drugi su proterani iz biskupije, dok su neki sami
pobegli.
Biskup de Ladreda je iskoristio efekte priznanja, konsolidovao je i
dodatno osnažio svoju poziciju. To je iskoristio da se osveti onima koji su
podržavali Alisu Kiteler i njenog sina Vilijama. Ser Arnolda le Poera, koji ga je
uhapsio, optužio je za jeres, ekskomunicirao ga i poslao u zatvor u Dablin gde
je ovaj umro 1331. Zbog ekskomunikacije, njegovo telo je dugo vremena bilo
nesahranjeno. Slične optužbe, de Ledreda je aktivirao i za druge prominentne
aktere sa protivničke strane. Na kraju je doživeo da i sam bude optužen od
strane uticajnijeg klerika i morao je da napusti biskupiju.
Slučaj Alise Kiteler, u kome je ona personalno bila najmanje prisutna,
otvorio je novo poglavlje u odnosu prema magijskoj praksi. Sasvim je moguće
da su ona i njeni saradnici koristili neke od tradicionalnih postupaka narodne
medicine, možda čak i pokušali da se bave nekom vrstom magijske prakse. Ali
sve to, u tadašnjim okolnostima u zapadnom hrišćanstvu, još uvek nije
predstavljalo vrstu jeresi zbog koje se odlazilo na lomaču.
Činjenica je da je ovaj slučaj izbacio na površinu i ono što će kasnije da
bude redovni prateći motiv lova na veštice: žudnja za moći, pohlepa,
revanšizam, itd.
592
593
594
591
Dublin, 1913, p. 39
592
Curran, Bob: ''A Bewitched Land: Ireland’s Witches'' O'Brien Press, Dublin,
2005
593
Davidson, Sharon and John O. Ward, trans.: ''The Sorcery Trial of Alice Kyteler:
A Contemporary Account (1324)'' Pegasus Press, Asheville, N.C., 2004
Iako se slučaj naziva po Alisi Kiteler, ona je dva puta uspešno izbegla
suđenje, i davanje bilo kakvog iskaza. Jedna druga Alisa učinila je to pet vekova
kasnije u poznatom romanu Luisa Kerola. Verujem, da je Alisa Kiteler dospela
do suda, da bi se mnogi detalji ova dva suđenja podudarali.
Poglavlje XII. Alisin iskaz
"Šta ti znaš o ovoj stvari?", upita Kralj Alisu.

"Ništa", reče Alisa.
"Baš ništa?", Kralj je bio uporan.
"Baš ništa", odvrati Alisa.
"Ovo je važno", reče Kralj obrativši se porotnicima. Oni su upravo hteli
da ovo zapišu na svoje tablice, kad upade Beli Zec:
"Nevažno, to je, razume se, mislilo vaše veličanstvo!" reče sa velikim
poštovanjem, ali pri tom se na Kralja mrštio i kreveljio.
"Nevažno, naravno, to sam mislio, reče Kralj žurno i poluglasno stade u
sebi da ponavlja:
"Važno – nevažno – nevažno – važno", kao da je isprobavao šta bolje
zvuči.
Neki porotnici zapisaše "važno", a neki "nevažno".
Alisa to zapazi jer je bila toliko blizu da je mogla da zaviri u njihove
tablice. "
Ali to uopšte ne menja stvar!", pomisli u sebi. U tom trenutku Kralj, koji
je neko vreme nešto marljivo zapisivao u svoju beležnicu, uzviknu:
"Tišina!" i pročita iz knjige:
"Paragraf četrdeset i drugi: 'Sve osobe koje su više od jednog i po
kilometra moraju napustiti sudnicu.''
Svi pogledaše u Alisu.
"Ja nisam visoka jedan i po kilometar", reče Alisa.
"Jesi!", odvrati Kralj. "Viša si od tri kilometra!", dodade Kraljica.
"Ali ja neću otići ni u kom slučaju", reče Alisa. "Uostalom, to nije stalni
paragraf. Tek sad ste ga izmislili."
594
Wright, Thomas, ed.: ''A Contemporary Narrative of the Proceedings Against
Dame Alice Kyteler, Prosecuted for Sorcery in 1324, by Richard de Ledrede, Bishop of
Ossory'' The Camden Society, London, 1843
"To je najstariji paragraf u knjizi", reče Kralj.

"Onda treba da bude pod brojem jedan", reče Alisa. Kralj preblede i hitro
zaklopi svoju knjigu.
"Razmotrite presudu!", reče poroti tihim, drhtavim glasom.
"Postoji još jedno svedočanstvo, vaše veličanstvo!", reče Beli Zec žurno
priskočivši. "Upravo je pronađena ova cedulja."
"Šta piše na njoj?"
"Nisam je još otvorio", reče Beli Zec, "ali mi se čini da bi moglo biti
pismo koje je – nekome – nekome napisao optuženi."
"A i kako bi moglo biti drukčije", reče Kralj, "ukoliko nije napisano
nikome, a to baš nije uobičajeno."
"Kome je upućeno?", zapita jedan porotnik.
"Nije ni upućeno", reče Beli Zec. "U stvari spolja ništa ne piše."
I govoreći to, razmota cedulju i dodade:
"Ipak nije pismo. Tu su neki stihovi."
"Jesu li napisani optuženikovim rukopisom?", zapita drugi porotnik.
"Ne nisu", reče Beli Zec, "i to je pri tom najčudnije." (Svi porotnici se
zbunjeno zgledaše.)
"Mora da je oponašao nečiji tuđi rukopis", reče Kralj. (Porotnici se opet
razvedriše.)
"Molim vaše veličanstvo", reče Pub-Herc, ja to nisam pisao i oni ne
mogu da dokažu da jesam. Na kraju nema nikakvog potpisa."
"Ako ga nisi potpisao", reče Kralj, "utoliko gore. Mora da ti je u glavi
bila nekakva ujdurma, inače bi se potpisao kao svaki pošten čovek."
Tad svi zapljeskaše. To je zaista bila prva pametna stvar koju je Kralj
danas izrekao.
"To dokazuje njegovu krivicu!", reče Kraljica...
..."Neka porota pređe na suđenje!" reče Kralj – možda već po dvadeseti

put danas.
"Ne, ne!", na to će Kraljica. "Prvo presuda pa onda suđenje!"
"Hajde ne lupetaj!", reče Alisa glasno. "Kako presuda može da dođe pre
suđenja!"
"Zaveži!", reče Kraljica pocrvenevši.
"Neću!", odvrati Alisa.

"Odsecite joj glavu!", uviknu Kraljica iz sveg glasa.
Niko ne mrdnu. "Ko još vas šta zarezuje!", reče Alisa. (Već je bila
dostigla svoju pravu visinu.) "Vi ste samo špil karata!"
Na to se čitav špil vinu u vazduh i polete pravo na nju.
Alisa vrisnu, što od straha, što od gneva i pokuša da ih rastera. Tog trena
se prenu i vide kako leži na obali, s glavom na sestrinom krilu, a ona joj nežno
sa lica uklanja onih nekoliko svelih listova što su dolepršali sa drveća.
"Probudi se, Alisa mila!", dozva je sestra. "Da znaš kako si dugo
spavala!"
"Oh, sanjala sam tako čudan san!", reče Alisa...
Chapter XII. Alice's Evidence
'What do you know about this business?' the King said to Alice.
'Nothing,' said Alice.
'Nothing whatever?' persisted the King.
'Nothing whatever,' said Alice.
'That’s very important,' the King said, turning to the jury. They were just
beginning to write this down on their slates, when the White Rabbit interrupted:
'Unimportant, your Majesty means, of course,' he said in a very respectful tone,
but frowning and making faces at him as he spoke.
'Unimportant, of course, I meant,' the King hastily said, and went on to
himself in an undertone, 'important – unimportant – unimportant – important –'
as if he were trying which word sounded best.
Some of the jury wrote it down 'important,' and some 'unimportant.' Alice
could see this, as she was near enough to look over their slates; 'but it doesn't
matter a bit,' she thought to herself.
At this moment the King, who had been for some time busily writing in
his note-book, cackled out 'Silence!' and read out from his book, 'Rule Forty-
two. All persons more than a mile hight to leave the court.'
Everybody looked at Alice.
'I'm not a mile high,' said Alice.
'You are,' said the King.
'Nearly two miles high,' added the Queen.
'Well, I shan't go, at any rate,' said Alice: 'besides, that's not a regular
rule: you invented it just now.'
'It's the oldest rule in the book,' said the King.
'Then it ought to be Number One,' said Alice. The King turned pale, and
shut his note-book hastily. 'Consider your verdict,' he said to the jury, in a low,
trembling voice.
'There's more evidence to come yet, please your Majesty,' said the White
Rabbit, jumping up in a great hurry; 'this paper has just been picked up.'
'What's in it?' said the Queen.
'I haven’t opened it yet,' said the White Rabbit, 'but it seems to be a letter,
written by the prisoner to - to somebody.'
'It must have been that,' said the King, 'unless it was written to nobody,
which isn't usual, you know.'
'Who is it directed to?' said one of the jurymen.
'It isn't directed at all,' said the White Rabbit; 'in fact, there's nothing
written on the outside.' He unfolded the paper as he spoke, and added 'It isn't a
letter, after all: it's a set of verses.'
'Are they in the prisoner's handwriting?' asked another of they jurymen.
'No, they're not,' said the White Rabbit, 'and that's the queerest thing
about it.' (The jury all looked puzzled.)
'He must have imitated somebody else's hand,' said the King. (The jury
all brightened up again.)
'Please your Majesty,' said the Knave, 'I didn't write it, and they can't
prove I did: there's no name signed at the end.'
'If you didn't sign it,' said the King, 'that only makes the matter worse.
You must have meant some mischief, or else you'd have signed your name like
an honest man.'
There was a general clapping of hands at this: it was the first really clever
thing the King had said that day.
'That proves his guilt,' said the Queen...
...'Let the jury consider their verdict,' the King said, for about the
twentieth time that day.
'No, no!' said the Queen. 'Sentence first - verdict afterwards.'
'Stuff and nonsense!' said Alice loudly. 'The idea of having the sentence
first!'
'Hold your tongue!' said the Queen, turning purple.

'I won't!' said Alice.
'Off with her head!' the Queen shouted at the top of her voice. Nobody
moved.
'Who cares for you?' said Alice, (she had grown to her full size by this
time.) 'You’re nothing but a pack of cards!'
At this the whole pack rose up into the air, and came flying down upon
her: she gave a little scream, half of fright and half of anger, and tried to beat
them off, and found herself lying on the bank, with her head in the lap of her
sister, who was gently brushing away some dead leaves that had fluttered down
from the trees upon her face.
'Wake up, Alice dear!' said her sister; 'Why, what a long sleep you've
had!' 'Oh, I've had such a curious dream!' said Alice...) 595
Đavo
U hrišćanskoj strukturi natprirodnog, centralna figura, glavni organizator

i lider sila zla je Antihrist - đavo. Radi se o kontinuitetu jevrejske dogmatike
prema kojoj je Satana ili Sotona, (heb. Satan: aramejski Satanas označava
protivnika ili tužitelja) predstavlja natprirodno biće, otelotvorenje zla. Prema
hrišćanskoj mitologiji, jedan od vodećih anđela je zbog pobune protiv boga
bačen u pakao, gde je postao ''gospodar pakla'' – Satana. Odmah do Satane ili
Lucifera,596 u hrišćanskoj hijerarhiji pakla, su Belzebub i Mefisto, koji su imali
status demona. Tako se Belzebub pominje u Bibliji kao jedan od vrhovnih
demona, dok je Mefisto, iako se to ime ne pominje u Bibliji, jedan od ključnih
demona u hrišćanskoj mitologiji. Poznat je po nemačkoj legendi iz XVI veka o
Faustu koji prodaje dušu đavolu. U islamu je đavo poznat pod nazivom Šejtan
(Shaytan).
Kako navodi Pejeglsova:
595
Caroll, Lewis: ''Alice’s Adventures in Wonderland'', (1865) Free eBooks at Planet
eBook.com, p.104-109
596
Reč Lucifer je preuzeta iz latinske Vulgate, a vodi poreklo od hebrejske reči
Lucifer koja označava ''jutarnju zvezdu'' ili planetu Veneru. U Vulgati je reč lucifer
štampana malim slovima označavajući jutarnju zvezdu, da bi kasnije označila pad Satane, i u
evropskim jezicima počela da se koristi kao sinonim za Satanu. Slični mitološki motivi sa
Venerom se protežu još od Vavilona, pa sve do islama
''U biblijskim izvorima hebrejski termin satana opisuje suparničku ulogu.

Nije ime određenog karaktera. Iako su Hebrejski pripovedači još u VI veku
p.n.e povremeno uvodili natprirodni karakter koga su nazvali satana, pod čim su
podrazumevali da je bio jedan od anđela poslatih od Boga sa posebnom
namerom blokiranja ili ometanja ljudske delatnosti. Koren ''stn'' znači "onaj koji
se protivi, ometa, ili deluje kao protivnik''. (Grčki izraz diabolos, kasnije
preveden kao "đavo'', doslovno znači "onaj koji baca nešto pred nečijom
stazom''.)
Satanino prisustvo u pričama moglo bi da donese neočekivane prepreke
ili preokrete u sreći.''
(In biblical sources the Hebrew term the satan describes an adversarial
role. It is not the name of a particular character. Although Hebrew storytellers
as early as the sixth century B.C.E. occasionally introduced a supernatural
character whom they called the satan, what they meant was any one of the
angels sent by God for the specific purpose of blocking or obstructing human
activity. The root stn means “one who opposes, obstructs, or acts as adversary.”
(The Greek term diabolos, later translated ''devil,'' literally means ''one who
throws something across one's path.'')
The Satan's presence in a story could help account for unexpected
obstacles or reversals of fortune.) 597
Đavo predstavlja vrh piramide zla konstituisane u natprirodnom,

alternativnom svetu. U poretku sveta natprirodnog, đavo je lider pokreta zla koji
može da utiče i na zemaljske prilike. Hrišćanski koncept zla, oličenog u liku
đavola, nije bio istorijska novina. Majkl Petela, profesor telogije na Univerzitetu
sveti Jovan u Minesoti (Saint John's University in Minnesota), navodi kako
poreklo đavola, i drugih pojmova i naziva kojim se on označava, već dugo
fascinira ljude. Postavljaju se pitanja o njegovoj ulozi u hrišćanskom pogledu na
svet, o tome kakav je bio božji plan kada je omogućio/dozvolio njegovu pojavu,
o tome da li je mržnja prema đavolu misterija, baš kao što je misterija i ljubav
prema bogu itd. Odgovore na niz ovih i sličnih pitanja treba potražiti u
prehrišćanskoj religioznoj tradiciji, jer koncept đavola vuče korene još iz
Vavilona. 598
Drevni Egipćani nisu imali definisan natprirodni lik koji bi odgovarao
zapdnoj predstavi o đavolu. Ponekad su njegove osobine bile pripisivane Stu
(Seth or Sutekh), bogu podzemnog kraljevstva, koji je dobio atribute zla.
Istoričari spekulišu da je tokom vladavine od Hiksa, koji su kontrolisali Egipat
597
Pagels, Elaine: ''The Origin of Satan'', Vintage Books, New York, 1996, p. 39
598
Patella, Michael: ''Angels and Demons: A Christian Primer of the Spiritual
World'', Liturgical Press, 2012, p. 113
400 godina, Set bio identifikovan sa Balom (Baal) njihovim bogom rata, koga
su obožavali pod imenom Sutekh. Nakon što su Hiksi napustili Egipat, Setove
statue su bile uništene a njegovo ime ozloglašeno, zbog povezanosti sa bogom
osvajača. Na kraju je to dovelo do povezivanja Seta sa pustinjom, opasnim
životinjima itd. Njegova prethodna pozicija u svetu natprirodnog bila je
redefinisana i on je postao zli brat Ozirisa i drugih bogova.
"Bogovi su imali zlog brata, Seta, koji je vladao beživotnom pustinjom.
Iako je kao i Oziris bio autor stvaranja i života, Set je bio destruktivan. Bio je
toliko nasilan po prirodi da je pocepao rupu sa majčine strane kada se rodio.
Kako su ljudi putem navodnjavanja činili zemljište obradivim, on se naljutio što
Oziris smanjuje njegovo pustinjsko kraljevstvo. Njegova zavist je, zbog tog
ometanja, sve više rasla iz dana u dan."
(The gods had a wicked brother, Set, who ruled the lifeless desert. Even
as Osiris was the author of creativity and life, Set was destructive. He was so
violent by nature that he ripped a hole in his mother's side when he was born.
As the people reclaimed land through irrigation, he was angered that Osiris was
diminishing his desert kingdom. He grew to envy his bother more day by
day.)599
600
601
Religijska, umetnička, politička, edukativna i propagandna, dimenzija sila

zla i njenog vrhovnog predstavnika. Dimenzija straha.
Projekcija hijerhije u natprirodnom svetu, njeno preslikavanje na
društveno okruženje i poredak, i identifikovanje nosilaca dobra i zla na osnovu
tvrdnji.
Psihoanalitička škola je nastojala da mit o đavolu predstavi svojim

kategorijalnim aparatom i teorijom. Tako je izdavač Hugo Heler, 9. januara
1909, na sednici Psihoanalitičkog društva u Beču podneo referat o istoriji
čavola. Istakao je da đavo izražava potisnute nagone i seksualne komponente,
posebno one povezane sa analnim erotizmom. H. Silber je 1910 istakao da đavo
i demonske figure na psihološkom planu predstavljaju funkcionalne simbole,
odnosno personifikaciju odbačenih i nesublimiranih elementa nagonskog života.
599
Bierlein, John Francis: ''Parallel Myths'', Ballantine Books 1994, p. 212–213
600
Lewis, James R.: ''Satanism Today: An Encyclopedia of Religion, Folklore, and
Popular'', ABC-CLIO, Inc., Santa Barbara, California, 2001
601
Pagels, Elaine: ''The Origin of Satan'', Vintage Books, New York, 1996
Ernest Džons je 1912 smestio mit o đavolu u lične psihizme straha i

anksioznosti.602
Sigmund Frojd je u eseju ''Jedna demonska neuroza iz sedamnaestog
veka'', objavljenom 1922, analizirao slučaj navodnog pakta sa đavolom
bavarskog slikara Kristofa Hajncmana. Bio je to jedan od slučajeva pogodbe sa
đavolom koje su javljale tokom XVII veka. Frojd je ovaj događaj tretirao sa
stanovišta neuroze, istražujući psihičko stanje slikara koje ga je navelo na takav
čin. U duhu psihoanalitičke teorije, Frojd je zaključio da je Hajncmanov
ambivalentni odnos prema ocu, doveo u negativnoj dimenziji do sublimacije
mržnje i agresivnih impulsa kroz odnos sa likom Satane.
Koncept ''pakta sa đavolom'' (lat. pactum diabolicum) u osnovi
predstavlja projekciju feudalnog načina iskazivanja podaničke vernosti, u ovom
slučaju, u ravni natprirodnog sveta. Pakt je podrazumevao odricanje od
hrišćanske vere i priznavanje đavola za gospodara. On ima svoje korene u
srednjevekovnoj legendi o Teofilu, kao i ideji koju je podržavao i Toma
Akvinski da je svaki magijski čin zasnovan na sporazumu sa nečastivim.603
Najrazličitije kulture, širom Planete, od Afrike i Evrope, preko Azije i

Amerike, pa sve do najudeljenijih ostrva Pacifika, imaju u svojim mitskim
predstavama, umetnosti, religiji i drugim oblicima komunikacije, skrivene
demijurge zla. Oni igraju važnu ulogu u formulisanju elemenata koji podstiče
koheziju zajednice, u definisanju društvenog poretka, morala i hijerhije.
Šamani, sa svojim navodnim sposobnostima da utiču na zlo i rasteraju
demone i njihovog lidera, definišu time svoju dominantnu društvenu poziciju.
Upravljanje ekstazičkim ritualima, ritualima lečenja kojima se isteruje bolest,
odnosno komuniciranje sa natprirodnim silama koje izazivaju zlo, obezbeđivalo
je posebnu društvenu poziciju. Definisanje opcija uticaja na sile zla, pretvorena
je u društveni uticaj i vremenom je dobila sve složenije forme.
Тokom razvoja ljudskog društva, mitološka hijerahija nosilaca dobra i
zla, sve više je odslikavala projekciju društvenih odnosa, društvene hijerahije i
poretka.
Još od Paleolita čovek je bio izložen raznim izazovima. Bolest i smrt,
surove vremenske prilike kao oluja, grad, poplave, niske temperature, loš sled
prirodnih okolnosti kao što je pomor životinja, pustošenje letine, ili društvenih,
kao što su napadi raznih neprijatelja tražili su odgovarajuće reakcije. U skladu
sa već izloženom antropološkom koncepcijom, još od prvobitne zajednice,
602
diavolo'', Newton Compton editori, 1987) p. 17-18
603
Gato Kanu, Tersila: ''Veštice: Ispovesti i tajne'', Clio, Beograd, 2008 (Gatto
Chanu, Tersilla: ''Streghe: Storie a segreti'', Newton & Compton editori s.r.l., 2001), p. 10
odgovor je tekao u dva osnovna pravca. Jedan je podrazumevao aktivno i

racionalno suočavanje sa negativnim tokovima u nastojanju da se na njih utiče
direktnom akcijom.
Drugi je bio zasnovan na nastojanju da se negativni tokovi i događaji
izmeste iz realnosti u svet natprirodnog i da se kroz religijsko suočavanje sa
njiima, objasni priroda zla i odrede njeni nosioci. U tom drugom modelu
součavanja sa negativnim tokovima, desetinama hiljada godina su upražnjavani
rituali, oblikovani su religija, umetnost, mit, razvijana je propaganda kao izraz
usmeravanja pripadnika društvene grupe ka većoj koheziji, kao obliku zaštite od
navodnih sila i izazova sveta natprirodnog. Vremenom je razvijen i proces
uveravanja o tome kako se ljudska zajednica upotrebom kolektivnih obrazaca
može nositi sa negativnim tokovima, izazovima i krizama.
U prastarom jedinstvenom sistemu prirodnog i natprirodnog sveta, sa
integrisanom religijom i umetnošću, negativne sile uzročnosti dobijale su svoje
obrise u alternativnoj realnosti. Tako se još u primitivnim i arhaičnim kulturama
postepeno konstituisala predstava, da u jedinstvenom svetu prirodnog i
natprirodnog postoji generator zla, neka skrivena sila ili skriveno biće koje
njime upravlja. Za razliku od neshvatljivih sila uzročnosti u fizičkom svetu, svet
natprirodnih entiteta bio je za društvenu zajednicu konstituisan po
razumljivom/prihvatljivom obrascu. Jer, ona ga je i konstituisala na osnovu
svoje projekcije i razumevanja natprirodnog.
U takvoj, jedinstvenoj kosmogoniji prirodnog i natprirodnog sveta,
uzročnost je mogla da bude definisana. Kada bi nedostajali racionalni okviri za
razumevanje fizičkog sveta, bili bi preuzeti iz natprirodnog. Oluja nastaje zato
što su je pokrenuli bogovi ili duhovi oluje. Bolest je izraz delovanja zlih duhova
itd.
Konstituisanje generatora i strukture zla u sferi natprirodnog, dovelo je i
do univerzalizacije verovanja u njihov uticaja na prirodne i društvene tokove,
čime su postali sastavni deo kulture. Mitologizacija generatora zla, odnosno
skrivenih bića koja upravljaju negativnim tokovima, bila je razvijana i širena
standardnim propagandnim tehnikama i obrascima, naravno prilagođenim
oblicima i nivou društvene komunikacije.
Projekcija skrivenih bića natprirodnog sveta, imaginarnih nosilaca zla,

prisutna je u svim arhaičnim kulturama. Tokom dugog puta sa Istoka Afrike,
čovek je širom Planete, kao svoju generičku osobinu, poneo/razvejao svet
natprirodnih entiteta i u njegovom sklopu, projekcije zla. I danas se kod
najrazličitijih i geografski veoma udaljenih kultura, bez međusobne
komunikacije, mogu pronaći ekvivalenti onoga što se kasnije, kroz
organizovane religije konstituisalo kao simbolički/mitološki vrh zla. Kod
afričkog plemena Bušmani, natprirodne sposobnosti zla oličene su u bogomoljki
pod imenima Kang, Kagen i Kagne, koja upravlja Mesecom protiv Sunca. U
Ruandi je prastari nosilac zla mitski pas. Kod plemena Tlingiti na pacifičkoj
obali Severne Amerike, gavran pod imenom Jehl, pravi pustoš na zemlji.
Indijanska plemena u centralnoj Kaliforniji imala su mit o zlom kojotu i dobroj
lisici čija borba stvara svet.604
Na prostoru Srednje Amerike, demonologija Maja ima 9. nivoa
podzemnih svetova, pri čemu je Ah Puč gospodar smrti i lider 9. nivoa, koji
upravlja Mitnalom ili paklom. U religiji Acteka, bog Teskatlipoka predstavlja
oličenje zla i rušitelja kosmosa, dok je Miktlantekutli bio naziv gospodara
pakla.
Egipatska mitologija sadrži više božanstava, nosilaca zla. Set (Seth) je
nosilac tame, uragana i oluje. On predstavlja preteču grčkog boga Tifona
(Typhon). Demonske osobine poseduje i boginja Pahet u obliku lavice ili žene
sa glavom lavice. Druga strašna boginja sa glavom lava je Sakmet ili Sehet
(Sekhet), koja je u početku upravljala pokoljima i bitkama, da bi vremenom
izgubila ove osobine i postala omiljena u narodu kao boginja bliska Amonu.
Ključna figura zla u egipatskoj mitologiji je Apopis (Apep), zmaj tame. Poražen
od Horusa, on i dalje obitava u podzemnom svetu u pratnji demona. Egipatska
Knjiga mrtvih u XXXIX poglavlju daje uputstva, formulu za pobedu nad ovim
čudovištem:
''On udari tvoju glavu, unakazi tvoje lice, tvoju glavu podeli na dva dela,
razbije je o zemlju, lomi tvoje kosti, čereči tvoje udove, tvoji saradnici su
odsečeni od tebe, i bog Aker te je osudio, O Apopise, ti neprijatelju Ra...''
(He pierceth thy head, he cutteth through thy face, he divideth thy head at
the two sides of the ways, and it is crushed in his land; thy bones are smashed in
pieces, thy members are hacked from off thee, and the god Aker hath
condemned thee, O Apep, thou enemy of Ra...) 605
Volis Badž navodi da se demonska mitologija Apopisa razvija i u
kasnijim tekstovima, kao što je ''Knjiga uništenja Apopisa'' (The Book of
Overthrowing Apep) sa 12 poglavlja, iz perioda Ptolomeja. Najpre se daje
uputstvo za uništavanje zlog Apopisa, a potom i za demone u njegovoj pratnji.
Jedno od poglavlja nosi naziv ''Poglavlje o spaljivanju Apepa'' (Chapter of
putting the fire upon Apep), što će u narednim vekovima postati standardni
oblik borbe protiv mitskog zla.606
604
605
Wallis Budge E. A.: ''Egyptian magic'', Kegan, Paul, Trench and Trübner & Co.,
London, 1901, Redacted 2002 by J.B. Hare, p. 78-79
606
Wallis Budge E. A.: ''Egyptian magic'', Kegan, Paul, Trench and Trübner & Co.,
London, 1901, Redacted 2002 by J.B. Hare, p. 79
U sumerskoj kulturi sa javlja naglašeni dualizam anđeologije i

demonologije, koji će preko asirsko-vavilonske i jevrejske kulture naći svoje
mesto u hrišćanstvu. Zli duh je Ušum-Gal, tu je i mitsko čudišište Humbaba
nosilac uragana, vatre i smrti. U kraljevstvu mrtvih vlada Meslam-te-e.
Asirska i Vavilonska kultura se naslanja na sumersku i pored niza zlih
demona, tu je i moćni bog smrti, rata i uništenja – Nergal, koji vlada
podzemnim svetom.
Kao što je već navedeno, stara persijska mitologija je u velikoj meri imala
uticaj na kasnija ideološka kretanja u hrišćanstvu. Radilo se dualističkom
konceptu dva sukobljena stvaranja, onog dobrog, koga personifikuje Ahur
Mazda i lošeg kojim upravlja Ahriman. Prema tom konceptu Ahriman je
oličenje zla i on destruktivno deluje na univerzum i podriva sigurnost društva
blagostanja koje stvara Ahur Mazda.
Dualistička religija koju je osnovao iranski prorok Mani, poznata kao
maniheizam, zasnovana je na afirmaciji dva principa – boga i materije. Bog je
tako izvor pozitivne sile, dok je u materiji koja se sastoji od svetla i tame, iste
one one suprotnosti kao između Ahura Mazde i Ahrimana, izvor zla. Manijevo
učenje je u raznim verzijama, ostvarilo uticaj i na evropskoj religioznoj sceni.
Zastupao ga je čitav niz hrišćanskih reprezenata i pravaca, među kojim su
osuđeni jeretik, biskup Priscilijan iz Avile u IV veku, ali i Paulijanci u
Jermeniji, bogumili na Balkanu, katari u Francuskoj i severnoj Italiji.
Pod uticajem manihejskog učenja bio je i sveti Augustin, čije su
predstave o opoziciji zemaljskog i nebeskog, vekovima činile zvaničnu
ideologija hrišćanstva. U drevnoj Indiji, nosilac mitologije zla je destruktivni
bog Šiva čije ćerke su gnev, strah i bolest. Šiva je uzrok rata, smrti, razaranja,
izržava gnev i sreman je na iznenadne sukobe i osvetu.
Istočni Sloveni i Rusi su, takođe imali dualistički model dobrog i lošeg
boga. Taj loši bog bio je Dijabol, Crnobog ili Černobog. Tog zlog boga su
hrišćanski misionari poistovetili sa đavolom, baš kao što su to uradili i sa
Volosom, bogom izobilja i stada kod Južnih Slovena. Isto je učinjeno i sa
ruskim bogom sunca i blagostanja Dažbogom ili srpskim Dabogom. Kod
Zapadnih Slovena to je bio bog Svarog u obliku boga rata Zuarasicija, koga su
hrišćani poistovećivali sa đavolom. Finci su kult mrtvih izrazili kroz demonsku
mitologiju, gde je đavo poistovećen sa bogom grmljavine Perkele ili Piru.
U staroj germanskoj mitologiji božanstvo Loki predstavlja rušilačke sile
božanskog i kosmičkog uređenja sveta. Izaziva svađu, udare groma, otac je laži,
nastoji da uništi svet i stalno se transformiše u razna stvorenja.
U grčkoj mitologiji, kao ekvivalent đavolu, mogao bi se tretirati bog Had,
koji baš kao i hrišćanski đavo upravlja podzemnim svetom mrtvih i predstavlja
simbol straha. Pored Hada, na hrišćansku mitologiju o đavolu, posebno su
uticale predstave o Panu, starogrčkom bogu pastira i zaštitniku prirode. Njegov

opis stvorenja se sa kozjim nogama, rogovima i bradom, opsednutog
seksualnim uživanjima, ta kombinacija čoveka i jarca, izazivala do tada
nezapamćen strah, koji se i danas, po njemu naziva panika. Predstave o Panu
podstakle su hrišćansku imaginaciju, i značajnoj meri su se prelile u prikaze
hrišćanskog đavola.
Rimske predstave o podzemnom svetu su veoma slične grčkim, umesto
Hada tu je Pluton, s tim što su obogaćene etrurskim i italskim sadržajima.
Smatra se da je ikonografija hrišćanskog đavola povezana upravo sa etrurskim
slikama/freskama.
Sve do rimske dominacije, etrurske grobnice pod zemljom pokazivale su
prizore zagrobnog života kroz umirujuće slike raja. Smrt je bila radosni
nastavak života, uz igru i pesmu. Prizori iz zagrobnog života izražavani su
veselim bojama, a u grobnicama je ostavljan pribor i luksuzne stvari. Rimska
ekspanzija i ugrožavanje etrurske zajednice promenili su tu matricu. Početkom
IV veka pre nove ere, u etrurskoj umetnosti do izražaja dolaze zli demoni.
Njihovo prisustvo menja prethodne prizore iz zagrobnog života dajući im
mračnu senku. Po prvi put su u etrurskoj umetnosti zajedno našle slike raja i
pakla, spasenja i prokletstva.
U Tarkviniji (Tarquinia) je 1985, otkrivena etrurska grobnica sa freskama
plavih demona koja datira iz prelaza V u IV vek pre nove ere. Plavo biće sa
zmijama oko ruku, i ono sa crnim licem, kukastog nosa, nalaze u kamenom
okruženju.607 Ime tih bića nije određeno u etrurskoj mitologiji, iako imaju
sličnosti sa grčkim bogom Tifonom, etrurskim Harunom (Typhon and Charun) i
Vetisom, bogom smrti i razaranja. Moguće je da se radi o jednoj od prvih slika
pakla. Taj obrazac vizuelnog predstavljanja pakla i đavola je kasnije preuzelo
hrišćanstvo.
Ali pre hrišćanstva, natprirodni lik đavola bio je oblikovan u judaizmu.
Sama reč Satana označava neprijatelja ili protivnika. U Starom zavetu se
pojavljuje kao biće dualistički suprotstavljeno bogu i kao neprijatelj ljudi.
Međutim, za razliku od persijske demonologije o dobrom i lošem demijurgu, u
starozavetnoj je đavo stvoren od boga sa ciljem da dovede ljude u iskušenje.
Javlja se u Drugoj Knjizi o carevima pod imenom Belzebub (u prevodu –
gospodar muva, odnosno simbol prljavštine i truleži), a kao Satana ili Sotona,
koji se opire bogu i navodi ljude na zlo, pominje se još u Knjizi proroka
Zaharija,608 u Knjizi o Jovu, 609 i u Prvoj Knjizi Dnevnika.610
607
Steingraber, Stephan: ''Abundance of Life: Etruscan Wall Painting'', J. Paul Getty
Museum, Los Angeles, CA, 2006, p. 181-182
608
Sveto pismo ili Biblija Starog i Novog zaveta, Metafizika, Beograd, 2009, 3:1-2,
p. 449
U Novom zavetu se odnos prema Satani i đavolu razvio, čineći osnovu

dualističke borbe protiv zla. Nizom primera u jevanđeljima, Delima
apostolskim, Poslanicama i Otkrivenjima, opisuju se manifestacije prisustva ili
delovanja đavola. Samo u jevanđeljima se preko 50 puta pominje đavo ili
Satana i njegovo delovanje. Kod Mateja i Jovana se na nekoliko mesta koristi i
izraz antihrist. U prikazima Isusovog života, gotovo da nema epizode u kojoj se
đavo direktno ne pominje, ili se raznim aluzijama nagoveštava njegovo
delovanje.
Treba napomenuti da se u Starom zavetu ne pominje reč đavo, a da ona u
Novom zavetu predstavlja grčko ime, sinonim za Satanu. Nastala je od grčke
reči ''diabolos'', koja označava ''onoga koji se popreči'', klevetnika, neprijatelja,
tužioca. Sam oblik đavola bio je povezan sa zmijom. O tome svedoči opis u
Otkrivenjima: ''I bila je zbačena velika aždaja, stara zmija, koji se zove Đavo i
Sotona, koja zavodi ceo svet.'' 611
U Pavlovim poslanicama vidljiv je dualizam ovog sveta kao carstva
Satane i natprirodnog božjeg sveta, kome treba da teže vernici. On upozorava
vernike da vode računa da ih Satana ne prevari, jer njegove namere nisu
nepoznate.612 Sam za sebe navodi da mu je u telu trn, Satanin anđeo koji ga
sprečava da se ne ''uzoholi''.613 U Poslanici Rimljanima navodi: ''A Bog koji
daje mir uskoro će satrti Sotonu pod vašim nogama. Neka blagodat našeg
Gospoda Isusa bude s vama.''614
Moć sukobljavanja sa đavolom i njegovim sledbenicima, demonima,
data je Isusu i njegovim učenicima, koji deluju u njegovo ime. Ta moć je
kasnije prerasla u moć crkve i njenih autoriteta.
U prvim vekovima hrišćanstva, vođena je živa verska borba sa
paganstvom, ali i između raznih hrišćanskih struja koje su na različite načine
tretirale mitologiju zla. Paganski svet natprirodnog bio je okarakterisan kao
đavolska tvorevina, a paganski bogovi kao demoni. U takvoj ideološkoj
postavci, društvena vizija paganstva, njeni politički, institucionalni i
manifestacioni/ceremonijalni oblici, predstavljali su svet Satane. Paganski
609
Sveto pismo ili Biblija Starog i Novog zaveta, Metafizika, Beograd, 2009, 1:6 i
2:6, p. 522-523
610
Sveto pismo ili Biblija Starog i Novog zaveta, Metafizika, Beograd, 2009, 21:1, p.
610
611
Otkrivenja, 12:9, p. 839
612
poslanica Korinćanima, 2:11, p. 781
613
poslanica Korinćanima, 12:7, p. 786
614
Rimljanima poslanica, 16:20, p. 769
bogovi i zemaljski poredak zasnovan na njihovim porukama, bili su tretirani

kao Satanina obmana i amoralni haos. Osnovna dužnost Isusovih sledbenika,
hrišćana, bila je da menjaju taj svet, propagirajući i učvršćujući hrišćanske
doktrine i hrišćanski moral.
Pored te pozitivne propagandne kampanje, organizovana je i negativna
kampanja demonizacije jeretika, prvenstveno pripadnika raznih pravaca koji su
tek kasnije klasifikovani zajedničkim imenom – gnostički. Odstupanje raznih
pravaca hrišćanske misli od onih koji su dobili doktrinarni, zvanični status,
izrodilo se u opravdavanje i podsticanje progona koji su se protegli vekovima.
U toj borbi za ispravnost vere i odgovarajuću strukturu crkvene organizacije,
sve više su na kreativan način korišćeni elementi iz natprirodnog sveta. Moglo
bi se konstatovati da su, u borbi za institucionalnu poziciju i politički uticaj
hrišćanstva, katolički propagandisti konstantno posezali za bogatim
asortimanom natprirodnih entiteta, kreirajući sve strašnije pretnje i forme zla.
To se na kraju izrodilo u verski fanatizam i ekstremizam na prelazu iz Srednjeg
veka u rano Moderno doba.
U ranom hrišćanstvu je vođena verska polemika oko pitanja porekla
kosmičkog i ljudskog zla. Gnostici su problem porekla zla rešavali korišćenjem
iranskog nasleđa, gde su navodno demijurzi uticali na iskrivljavanje božje
namere o dobrom stvaranju sveta. Na toj ideološkoj liniji, apologisti i apostoli
prvih vekova su se orijentisali na prvobitni greh praoca i mit o Satani.
Ta mešavina različitih koncepcija može se videti u stavovima pape
Klimenta I (92-99) (Pope Clement I), koji u Poslanici hrišćanima Korinta (First
Epistle of Clement), navodi da je đavo podstrekivač na grehe i kolektivne
sukobe. Kod episkopa iz Antiohije, svetog Ignjatija posle Adamovog pada, svet
je prešao u vlast Satane. Isusovim dolaskom Satana je uzdrman, ali ne i
poražen. Tek drugi Isusov dolazak dovešće do definitivnog pada Satane. Bio je
to jedan od pristupa, kojim su rani hrišćanski teolozi pokušavali da prevaziđu
nelogičnosti o postojanju zla, bolesti i smrti, u odnosu na stavove jevanđelja u
kojima su oni navodno poraženi od strane Isusa.615
Dionisije Areopagit, atinski sudija koga je u hrišćanstvo preobrazio
apostol Pavle, pokušao je da napravi kompromis između Platonovog učenja o
svetu, kao proizvodu božjeg otelotvorenja i biblijskih poruka da je bog kreirao
svet kao savršen i dobar. Kristijan Šafer navodi da ''Dionisije priznaje zlo kao
nedostatak dobrote ('uskraćivanje dobrote').'' (Dionysius acknowledges evil as a
privation of goodness ('a falling short of goodness').616 Pod uticajem Pavlovog
učenja, Dionisije je tvrdio da je za sva božja bića bog dobar i da stoga zlo ne
615
616
Schafer, Christian: ''Philosophy of Dionysius the Areopagite'', Brill Leiden,
Boston, 2006, p. 137-138
može da bude u ljudskim bićima, da predstavlja nešto nedruštveno, spoljašnje

što ne pripada ljudima.617 Iako je bog kreirao savršeni svet, u njemu su se
pojedina bića okrenula od boga i time su nastali pali anđeli, đavoli i demoni,
koji čine zlo i predstavljaju neku vrstu parazita, napadajući uređeni svet.
Kao slučaj prvog zla, on ističe pad Lucifera, ''anđela koji nije hteo da
preuzme mesto koje mu je bilo namenjeno u duhovnoj hijerarhiji i radije je
želeo da bude kao gog tvorac. (isto se dešava sa prvim ljudskim zlom: Adam i
Eva žele da budu 'kao bogovi'.''
(Dionysius epitomises this by pointing out the case of the first evil,
namely the fall of Lucifer: the angel did not want to take the place conferred to
him as a creature in the spiritual hierarchy and rather wanted to be like God the
Creator (the same happens with the first human evil: Adam and Eve want to be
'like gods') 618
Demonologija je bila naročito razvijana u periodu Očeva apologeta, sa
ciljem da brani hrišćane od napada pagana, i da polemiše sa antičkih religijama.
Prema Justinu i njegovom delu ''Druga apologija'', negde iz 150-157, hrišćanska
zajednica treba da bude angažovana u borbi protiv Satane. Cela njegova
apologija je zasnovana na demistifikovanju đavola, i njegovih pojavnih
manifestacija u paganskom društvu. U tekstu se đavo pominje na preko 20
mesta, a pojam đavolski na više od 50. Sam Satana je poreklom anđeosko biće,
ali zbog zavisti i ljubomore greši, iskušavajući Adama i biva proteran iz raja.
Njegova moć je ograničena Isusovim dolaskom, a biće potpuno iskorenjena
posle njegovog drugog dolaska. Justin je takođe objašnjavao kako je đavo,
oponašajući istinu izmislio storije o Bahusu, Herkulu i Eskulapu. U tom smislu
je tretirao i misterije boga Mitre.619
Prema Justinovom sledbeniku Tacijanu (120-180), demoni su pali anđeli
a đavo je njihov vođa i vladar, jer je prvi zgrešio.620 U delu ''Molitva za
hrišćane'', jedan od ranih otaca crkve, Atenagora navodi tri vrste zlih duhova:
đavola, iskvarene anđele i divove, koji nastaju spajanjem anđela i žena
(Athenagoras, eng. Embassy for the Christians, grč. Presbeia peri Christianon,
oko 177). Đavo je po prirodi bio dobar, ali se zbog greha srušio s neba i više ne
617
Boston, 2006, p. 140
618
Boston, 2006, p. 152
619
Justin Martyr: ''Second Apology (Dialogue with Trypho)'', Chap. XXXV, from
''Ante-Nicene Fathers'', ed. Schaff P. and H. Wace, (repr. Grand Rapids MI: Wm. B.
Eerdmans, 1955), Vol 1, (Ch. LXIX, The Devil, since Emulates the Truth, Has Invented
Fables about Bacchus, Hercules, and Esculius, or Ch. LXXVIII), p. 188-270
620
Schaff, Phillip: ''Fathers of the Second Century: Hermas, Tatian, Athenagoras,
Theophilus, and Clement of Alexandria'', Grand Rapids, MI: Christian Classics Ethereal
Library, 1885, p.61-85
može da se popne.621
U delu ''Protiv jeresi'' (lat. Adversus haereses; eng. Against Heresies),
lionski biskup Irinej (St. Irenaeus, oko 140-202) je naveo da su ljudi robovi
prvobitnog greha, naslednici greha oholosti koji je Adama počinio pod uticajem
Lucifera.
Poznati teolog i biskup Kartagine Tertulijan (oko 170-oko 220) negirao je
gnostički dualizam, tvrdeći da je stvaranje sveta u osnovi dobro, ali da je
ometeno grehom zbog posrnuća Satane i njegovih sledbenika. Prema
Tertulijanu, bog je stvorio Satanu dobrog i savršenog ali je on pao zbog svoje
zavisti i ljubomore i time postao zao. On pokušava da uništi svet koji bog stvara
i nameće se kao vođa palih anđela, divova, pokvarenih muškaraca i žena, i nosi
ime Satana. Bog dopušta Satani i njegovim pristalicama da izazivaju prirodne
nepogode, oluje, uništenje šteta ili bolesti, jer time kažnjava grehe ljudi.622
Uopšte, poreklo zla je u hrišćanstvu predstavljalo ozbiljan problem i
opravdavano je na različite načine. U osnovi, radilo se o filozofskim pristupima
sledećem logičkom problemu:
1. Zlo postoji.
2. Ako Bog postoji, onda će sprečiti sve zlo koje može da spreči i zna,
zahvaljujući svojoj savršenoj dobroti.
3. Ako Bog postoji, onda on može da spreči svo zlo za koje je on zna,
zahvaljujući svojoj svemoći.
4. Ako Bog postoji, onda on zna za sve zlo koje postoji, zahvaljujući
svom sveznanju.
5. Bog ne postoji.
(1. Evil exists. 2. If God exists then he will prevent all evil that he can
prevent and knows about, thanks to his perfect goodness. 3. If God exists then
he can prevent all evil that he knows about, thanks to his omnipotence. 4. If
God exists then he knows about all evil that exists, thanks to his omniscience. 5.
God does not exist.) 623
Ovaj problem je Augustin Hiponski nastojao da reši konceptom ''odbrane
načela slobodne volje''. Uopšte, njegov opus je u značajnoj meri posvećen
poreklu zla. U delu ''Slobodan izbor volje'' (The Free Choice of the Will)
621
Schaff, Phillip: ''Fathers of the Second Century: Hermas, Tatian, Athenagoras,
Theophilus, and Clement of Alexandria'', Grand Rapids, MI: Christian Classics Ethereal
Library, 1885, (Athenagoras the Athenian: ''A Plea for the Christians''), p. 128-146
622
623
suprotstavio se manihejskom i paganskom konceptu uloge slobodne volje,

afirmišući njenu predodređenost samim činom božjeg stvaranja.624 Prema
Augustinu, kosmos je savršeno dobro delo boga, dok su bol i uništenje
posledica delovanja zlih sila na osnovu božjeg dopuštenja i u interesu njegove
tajne pedagogije. Prema Augustinu, stvarno zlo je moralno zlo i predstavlja greh
koji zavisi od slobodne volje. Prvobitno stanje Satane i Adame bilo je suštinski
dobro, ali je do greha došlo njihovim slobodnim izborom. Ovaj prvobitni greh
izopačuje čoveka i čini ga sklonim zlu. Istovremeno greh Satane zauvek kvari
stvorenja, sve dok ga Isus definitivno ne porazi.
Vodeći savremeni pobornik koncepta slobodne volje, u Augustinovom
smislu, je američki filozof Alvin Plantinga, koji tvrdi da Bog ne može da stvori
svet u kome bi se svi slobodno uzdržavali od zla. Po njemu, svet u kome neki
ljudi čine dobro na osnovu slobodne volje, a neki zlo, mogao bi da bude bolji od
onog u kojem bi svako bio primoran da čini dobro.
Drugi koncept odbrane zasnovan je na učenju jednog od ''ranih očeva
crkve'', episkopa Irineja (Irenaeus, Bishop of Lugdunum in Gaul, during Roman
Empire, now Lyons, France; 2nd century - 202), iz II veka, i njegovom
objašenjenju ''višeg dobra'' (the greater good). Irinej je smatrao da se stvaranje
sastoji iz dva odvojena dela: najpre u liku božjem, a zatim u nastojanju da se
ostvari sličnost sa bogom. Irenej je verovao da je prva faza završena, ali da
druga faza podrazumeva ljudske napore da se dostigne sličnost sa bogom. U
takvom cilju postizanja moralnog savršenstva, čovek mora da ima slobodan
izbor, koji obuhvata i opciju da čini zlo.
Savremeni filozof religije Džon Hik (Hick), je ovaj koncept nazvao
''Irinejeva teodiceja'' (Irenaean theodicy, 1966) tvrdeći da je zlo potrebno, kako
bi ljudske duše mogle da odrastu kroz iskušenja i patnju. Bog navodno
dozvoljava bol i patnju, on je na kraju odgovoran za njih, ali njihova uloga ima
pozitivan karakter. Iskustvo patnje na kraju nije zlo nego dobro, time što
doprinosi da čovek sazreva i postane bolji.
Sličan koncept zastupao je i Origen (184/185-253/254), koji se tretira kao
jedan od velikih mislilaca ranog hrišćanstva. Odbacivao je gnostički dualizam i
manihejske tendencije, nastojeći da afirmiše univerzalnu dobrotu boga.
Nadograđujući nedorečene ideje Klimenta Aleksandrijskog, izveo je zaključak
da je đavo sačuvao svoje slobodno opredeljenje, pa i mogućnost da se pokaje,
kada bog bude proširio svoju slavu i dobrotu na sve stvari. U delu ''O
principima'' (eng. On First Principles; lat. De Principiis), napisanom u prvoj
polovini III veka, opisao je prvobitnu ravnopravnost svih shvatljivih priroda
koje je stvorio bog. Ta ravnopravnost je propadanjem zamenjena hijerarhijom,
koju je definisao u tri stepena. Na prvom se nalaze anđeoski redovi, kao što su
624
Russell, Jeffrey Burton: ''The Prince of Darkness: Radical Evil and the power of
Good in History'', Cornell University Press, p. 99
arhanđeli, tronovi, vladavine sile, heruvimi itd. Na drugom su ljudi, životinje i

biljke. Na trećem, podzemnom nivou, nalaze se demoni koje predvodi Satana.
Prema Origenovoj konstituciji i hijerarhiji natprirodnog, svet je stvorio
bog i on je izraz njegove apsolutne dobrote. Inteligentna bića koja je stvorio bog
imaju slobodu izbora i opredeljenja, i ona je uzrok zašto su neki anđeli, na čelu
sa Satanom ili Luciferom, počinili greh pobune protiv boga. Oni su se udaljili
od boga postali su "neprijateljske/protivničke sile" (eng. adverse powers), i u
svetu prirode izazivaju katastrofe i nesreće, čime se i red ljudi, koji egzistira u
tom svetu, udaljava od boga. Isus je svojim stradanjem poništio deo njihovih
moći, ali oni i dalje nastavljaju da deluju na duše ljudi obmanama i iskušenjima.
Konačni obračun sa đavolima očekuje se drugim dolaskom Isusa, kada će oni da
budu osuđeni na pakao. Međutim, ovde Origen pravi otklon od tradicionalnog i
kreira novu koncepciju spasenja.
On afirmiše doktrinu apokstaze ili krajnjeg vraćanja, u kojoj govori o
univerzalnom eshatološkom spasenju. Zlo Satane je tretirao samo kao odsustvo
dobra, koje dovodi do bolesti, patnje i bolova, što za Origena predstavljaju
medicinsko-pedagoška sredstva namenjena čoveku da dođe do nivoa anđela.
Kada se bude objavila konačna vladavina boga i Isusa, i definitivno poništi zlo,
kao i paklene kazne za njega, sve stvari će se uskladiti sa bogom i dobrom. U
takvim okolnostima, Satana će biti poništen i svojim pokajanjem će se vratiti u
status anđela iz koga je proistekao. 625
Ovu kontraverznu ideju osudio je Drugi Koncil (V Ekumenski) u
Konstantinopolju, 533. godine. Imperator Justinijan je 543, osudio Origenove
ideje kao jeres. Na one koji zastupaju navedene principe, bačena je anatema,
izvedena kroz deset nivoa pretnji hrišćanskoj doktrini, od kojih su 7. i 9.
direktno povezane sa osudom ideje o apokstazi.626 Anatema predstavlja
izbacivanje iz crkve i predstavlja snažniji akt od ekskomunikacije.
Teorija apokstaze, kao koncept izbavljenja đavola, i pored zvaničnih
osuda nastavila je da se pojavljuje u narednim vekovima. Podržali su je Didim
iz Aleksandrije i Grgur iz Nise (335-379) u IV veku, Džon Skot Eriugena
(Johannes Scotus Eriugena, oko 815-877) kao niz jeretičkih i marginalnih struja
u hrišćanstvu. Univerzalno spasenje zagovarao je i kanteberijski bisku Simon
Langam u XIV veku. Anabaptisti su tokom XVI veka preuzeli ovaj koncept, uz
ogradu da se ono ne može odnositi na jevreje, saracene i pagane. Ideje o
univerzalnom spasenju preuzete su u SAD u baptističkom propovedanju, i
prisutne su i danas.
Drugo jeretičko učenje povezano je sa manihejskim konceptom dualizma
dobra i zla oličenom u dva demijurga. Na primeru donetih kanona Sinoda u
625
626
Dechow, Jon F.: ''Dogma and Mysticism in Early Christianity: Epiphanius of
Cyprus and the Legacy of Origen'', Mercer University Press, 1988, p. 449-452
Bragi 563, prilikom proglašavanja Priscilijanovog učenja jeretičkim, može se

sagledati briga crkve za status đavola. U kanonu br. 7 stoji:
''Ako neko negira da je đavo u početku bio dobar anđeo, stvoren od Boga,
i tvrdi da je došao iz haosa i mraka, i da nije imao tvorca, ali je i sam glavni
izvršilac i suština zla, kao što Manihejci i Priscilijan uče, neka bude
anatemisan.''
(If anyone denies that the devil was at the beginning a good angel,
created by God, and maintains that he came up from chaos and darkness, and
had no creator, but is himself the principal and the substance of evil, as
Manichaeus and Priscillian taught, let him be anathema.) 627
Jedan od poznatih teologa i učitelj Konstantinovog sina Krispa,

Laktancije (Lactantius, oko 260-330), izložio je učenje o bogu koji je, pošto je
stvorio svet, u svojoj promišljenosti, dao moć đavolu na zemlji da kvari ili
uništava ljude, a potom je poslao anđele da štite i unapređuju ljudski rod.
(God in His forethought, lest the devil, to whom from the beginning He
had given power over the earth, should by his subtilty either corrupt or destroy
men, as he had done at first, sent angels for the protection and improvement of
the human race;) 628
Arhieposkop Konstantinopolja, Jovan Hrizostom (347-407) je opisivao
poziciju đavola veoma praktično. Pozivajući se na Isusove navode da je đavo
bio ubica, još od početka, on postavlja pitanje, kako se može ubica angažovati
da leči bolesti u kontradikciji sa božjom reči. Za njega je polarizacija snaga u
natprirodnom svetu veoma određena: ''Ako je đavo ubica, jasno je da su demoni
koji su mu služili takođe ubice.'' (If the devil is a murderer, it is clear that the
demons who served him are murderers too.) 629
Biblijski tekstovi, naročito oni u Novom zavetu bili predmet izučavanja i
raznih spekulacija niza teologa koji su razmatrali demonologiju. Pri tome su oni
u Srednjem veku tražili dodatna uporišta za razne tvrdnje u radovima ranih
''Otaca crkve''. Krajem Srednjeg veka, Toma Akvinski je izložio zaokruženi
koncept demonologije, oslonjen na radove svetog Augustina i Pjetra Lombarda,
koji je u značajnoj meri inspirisao katoličku doktrinu o demonologiji. Pošao je
od teze da su demoni, u želji da budu jednaki sa bogom, počinili greh ponosa i
627
628
Schaff, Phillip: ''Fathers of the Third and Fourth Centuries'', Grand Rapids, MI:
Christian Classics Ethereal Library, 1885, (Anti-Nicene Fathers, Volume 7 - Lactantius –
Book VII, Of a Happy Life, Ch XV), p. 134
629
Press, 1979, Discourse VIII:II, 4-6, p. 236
zavisti. Iako nisu prirodno zli, to su postali svojom slobodnom voljom. Pad
đavola se desio posle stvaranja sveta, jer da se desio istovremeno, onda bi bog
bio odgovoran za stvaranja nesavršenog sveta i time uzrok zla. Đavo je u
početku bio najmoćniji među anđelima, a njegov greh je doveo i do greha
ostalih palih anđela zbog podstrekivanja. Toma Akvinski je zaključio da je broj
palih anđela manji od onih koji su ostali verni bogu. Dobre anđele karakteriše
njihova dobrota, a loši, čiji je um pomračen, usmereni su na činjenje zla.
Demone ne brinu kazne, jer oni nemaju osetljiv karakter. I na kraju, demoni
obitavaju u paklu gde muče proklete, i u vazduhu, gde podstiču ljude na zlo.
U delu ''O zlu'' iz 1272, Toma Akvinski postavlja pitanje: ''Da li je đavo
uzrok greha?'' (Does the devil cause sin?) Na to je odgovorio citatom iz Biblije
da je smrt došla na svet preko đavolove zavisti, a potom nastavio da izvodi
teološke dokaze. Prema Akvinskom, smrt je posledica greha, a đavo izaziva
greh. Potom je konstatovao da se ''greh sastoji od želje'' (Sin consists of desire).
Pozivajući se na tvrdnje Augustina i Bedea (Venerable Bede, oko 672/3-735) da
đavo podstiče poročne/zle želje (wicked desires), kao i Isidora (Isidore 560-636)
da ''raspaljuje ljudska srca skrivenim razuzdanim željama'' (inflame human
hearts with hidden inordinate desires) samim tim, on je uzrok greha. Dalje
Akvinski nabraja sposobnost đavolskog zla: da proizvede zlo među ljudima, da
utiče na ljudsku volju, na telesne organe, da menja materijalne stvari (material
substances) itd. Sve to potkrepljuje stavovima čitavog niza prethodnih teologa
koji su nastojali da definišu prirodu đavola. 630
Sve u svemu, radi se o kompilacija stavova, sabranih iz vekovnog
teološkog opusa, o prirodi, moći i manifestacijama đavola. Akvinski nastojao da
sve to izloži kao koherentan sistem i uz to, da citatima iz Biblije, kao i iz dela
dokazanih teologa i svetaca, dodatno logički argumentuje svoje teze. Tako, na
primer, citirajući svetog Jeronima, kreatora/prevodioca latinske verzije Biblije -
Vulgate, Akvinski izvodi klasično logičko zaključivanje.
''14. Jeronim kaže da baš kao što Bog usavršava dobro, tako đavo
usavršava zlo, mada ljudska bića imaju određene sklonosti koje ih podstiču ka
porocima.631 Ali Bog suštinski izaziva naše dobre postupke. Dakle, izgleda da
đavo takođe direktno izaziva naše grehe.''
(14. Jerome says that just as God perfects good, so the devil perfects evil,
although human beings have certain inclinations that incite them to vices. But
God intrinsically causes our good acts. Therefore, it seems that the devil
likewise directly causes our sins.) 632
630
Aquinas, Thomas: ''On Evil'', Trans. Richard J. Regan. Ed. Brian Davies, Oxford,
Oxford UP, 2003, p. 149
631
Saint Jerome (347-420) ''Against Jovinian II'', n. 3 (PL 23:286-7)
632
Oxford UP, 2003, p. 150
Uopšte, njegov metod bio je zasnovan na nastojanju da se korišćenjem

logičkog silogizma, ili nekog sličnog oblika dokazivanja, uključujući i lažne
dokaze, tzv. tautološke iskaze, učini svoje zaključke nespornim. Takođe,
Akvinski je nastojao da eliminiše kontradikcije koje su izvirale iz same teološke
postavke. Tako se, na primer, suočava sa problemom tumačenja ljudske volje i
slobode izbora kao uzroka greha, za koje, po Augustinu, đavo naizgled ne može
da bude uzrok. U složenom procesu dokazivanja, Akvinski je razložio ljudsku
volju na onu uzrokovanu unutrašnjim pobudama, i onu, na koji uticaj ima
spoljašnji svet. Pri tome su manifestacije unutrašnje volje zasnovane na božjoj
dobroti, dok one, pokretane spoljašnjim pobudama, mogu da budu i pod
uticajem đavolovog delovanja na spoljašnji svet. On na kraju zaključuje:
''Dakle, jasno je da đavo, ispravno govoreći, direktno ne prouzrokuje
greh, već greh izaziva samo kao podstrekivač.''
(Therefore, it is clear that the devil does not, properly speaking, directly
cause sin but causes sin only as a persuader.) 633
U daljim odgovorima na potencijalne prigovore, on zaključuje da đavo ne
poseduje snagu da pokreće unutrašnju volju na greh, već to može da učini samo
podstrekivanjem. Pozivajući se na crkvenu dogmu, Akvinski navodi da đavo ne
može da vidi unutrašnje misli, niti da direktno, iznutra pristupi ljudskom duhu i
time ga podstakne na greh. On to čini indirektno, na dva načina vidljivo i
nevidljivo. Na primer, vidljivo je kad razborito pristupa ljudskom biću i veštom
pričom nastoji da ga navede na greh. Nevidljiv nastup ostvaruje se:
prezentovanjem nečeg što utiče na intelekt, uticajem na unutrašnje organe ili na
primer, snovima, i treće oblikovanjem spoljašnjeg sveta tako da u tom trenutku
utiče na percepciju. U osnovi, svaki greh je počinjen pod uticajem đavola itd,
itd...
Delo Tome Akvinskog jeste odisalo filozofskim pristupom, ali je u
osnovi iznedrilo konture praktične, ovozemaljske borbe sa manifestacijama
đavola.
Do pojave islama, manifestacije đavola i demona su u Zapadnom
hrišćanstvu uglavnom bile povezane sa paganima i jevrejima. U periodu
Krstaških ratova, demonološka propaganda je počela da se okreće prema
Saracenima. Osnovna teza bila je da Antihrist, sa svojim saveznicima
Saracenima, ometa oslobađanje Svetog groba. Benediktanski teolog i istoričar
Gilbert de Nogen (Guilbert of Nogent, 1055-1124) pripisuje papi Urbanu II
govor o ponovnom procvatu hrišćanstva u Jerusalimu, zbog toga što je
633
Oxford UP, 2003, p. 152
hrišćanska vojska izdržala borbu sa Antihristom, u vremenu približavanja

suda.634
Sveti Bernard (1090-1153), koga je papa Eugen III službeno ovlastio da u
Francuskoj propagira II Krstaški rat, na Saracene je gledao kao na Antihristovu
vojsku, pri čemu je Muhamed bio Antihrist, a muslimani njegovi pomoćnici.
Pored ovih strateških ideoloških neprijatelja Zapadnog hrišćanstva i
njegovih struktura natprirodnog, u kasnom Srednjem veku crkva je posebno
počela da umerava pažnju na narodna verovanja, običaje i praznoverja u kojima
se đavo pojavljivao kao nosilac negativnih tendencija u svakodnevnom životu.
Loše vremenske prilike, nepogode, poplave, uništeni usevi, pomor stoke,
epidemije i bolesti stanovništva, pripisivane su aktivnostima đavola i njegovih
saradnika. Apstraktni teološki prikaz zla i pozicije đavola u hrišćanskoj
kosmogoniji, u narodnim verovanjima je dobijao svoje konkretne materijalne i
telesne manifestacije, posledice i konačno konkretne forme straha.
Za razliku od apstraktnog teološkog đavola i demona, onaj narodni,
seoski, bio je prikazan kao figura sa određenim zastrašujućim obeležjima.
Radilo se o zamišljenom dlakavom biću tamne ili crne boje, sa rogovima,
repom i kozjim kopitima. Taj strašni narodni đavo, sa užarenim očima i
sumpornim smradom, bio je tu negde u okolini, spreman svakog trenutka da
proizvede neko zlo. Iz narodnih verovanja prelio se u bajke, narodne legende i
postao sastavni deo kulturne matrice. U osnovi, radilo se staroj projekciji
poluljudskog, poluživotinjskog bića, koje je zaostalo u narodnim verovanjima iz
kasne antičke mitologije. U svetu hrišćanskog natprirodnog, u narodnoj verziji,
đavo je povukao obeležja paganskog božanstva šuma i pastira, Pana, satira, kao
i etrurskog demona
Narodna verovanja i strahovi, imali su takođe svoja lokalna, teritorijalna
obeležja. Nola je to pokazao, opisujući različite karakteristike đavola u raznim
regionima, na području današnje Italije. Tokom vekovnog preuzimanja
hrišćanske teologije i posebno hrišćanskog aparata straha, dolazilo je
integrisanja sa specifičnim narodnim formama zastrašujućih natprirodnih
entiteta iz prethodne epohe. Te razlike se mogu uočiti u oslikavanju crkvi i
propovedima, književnim prikazima ili lokalnim teološkim raspravama. Možda
naplastičnije, mogu se sagledati upravo kroz nazive đavola na raznim
dijalektima.
Tokom Srednjeg veka, đavo je bio prikazivan kao zmija, lav, pas, vuk,
kao troglava aždaja itd.635
634
Krey, August. C.: ''The First Crusade: The Accounts of Eyewitnesses and
Participants'', Princeton & London, 1921, p. 36-40
635
Paralelno sa
Papa Grgur IX doneo je 1233, bulu ''Vox in Rama'' (srp. Glas u Rami;
eng. A Voice in Rama) u kojoj je pozvao nemačke biskupe da podrže papskog
inkvizitora Konrada iz Marburga (Conrad of Marburg), u borbi protiv jeresi
obožavanja đavola – Lucifera i njegove đavolske crne mačke. Bula je nastala
upravo na osnovu izveštaja inkvizitora Konrada, koji je primenom torture u
Majncu (Mainz) ''istražio'', do tada neotkriveni, satanistički kult obožavanja
đavola i crne mačke. U njoj se opisuju detalji obreda inicijacije pripadnika
sekte, uz obožavanje crne mačke i divlje orgije homoseksualne prirode. Engels
je konstatovao da je ova bula predstavljala smrtnu presudu za crne mačke i
uzrokovala njihov masovni pomor u zapadnoj Evropi, koji je trajao sve do XIX
veka.636
Reformacija je donela novu koncepciju đavola i antihrista. Prema

Martinu Luteru, đavo je takođe pali anđeo, koji deluje sa božjim dopuštenjem.
Iako je osuđen i poništen od strane Isusa, on i dalje nastavlja da deluje među
ljudima svojim izopačenim veštinama demonskog zla. Sam Luter je navodno
imao jeziv susret sa đavolom u zamku u Vartburgu (Wartburg), kada je na njega
bacio mastionicu. Navodne mrlje od mastila se i danas mogu videti na zidu
zamka. Ah, ta propaganda!
Luterova opsednutost đavolom bila je gotovo opsesivna. On je smatrao da
đavo kontroliše sve ono što je povezano sa telesnim životom. Uz pomoć veštica,
on čini sve moguća zla, zbog mrženje i zavisti prema čoveku koji je na putu
Isusovog spasenja.637 Osnovni Luterov stav može sa sagledati u njegovom
dogmatskom dokumentu ''Confesssio Augustana'' iz 1530, u kome iznosi, u
osnovi, anabaptističko verovanje. Navodno, Isus će da se pojavi na kraju sveta i
da osudi bezbožnike i đavola na beskonačne muke.
Ono što je kod Lutera revolucionarno, jeste gledište da je đavo antihrist
inkarniran u rimskog papu. Odgovarajući na papinu poslanicu ''Exsurge
Domine'' iz 1520,638 kroz ''Adversus execrabilem Anichristi bullam'',639 Luter
jasno identifikuje papu kao antihrista. U njegovom daljem radu, ova teza je
konstantno razvijana, propagirajući hrišćanima da je papa antihrist koga ne
treba da slušaju. Time je Luter preuzeo i oblikovao ideje koje su sazrevale u
636
Engels, Donald W.: "Classical Cats: The Rise and Fall of the Sacred Cat'',
Routledge, London, 2001, p. 182-8
637
638
srp. Ustani Gospode: eng. Arise O Lord
639
srp. Protiv odvratne bule Antihrista; eng. Against the execrable bull of Antichrist
delu zapadne crkve tokom kasnog Srednjeg veka. Izražavali su ih kaluđeri i

duhovnici koji su odbacivali grehe i pohlepu klera.
Engleski teolog i reformator Džon Viklif (John Wycliffe; oko 1320-1384)
u svojim radovima, napadao je vladavinu klera, vek i po pre Lutera. On je
smatrao da je demon zavideo Isusu i njegovim sledbenicima, te je rešio da
iskuša sveštenstvo kroz svetovnu vladavinu. Time je navodno izvedena
demonska prevara, da papa treba da bude zemaljski gospodar.
Viklifove ideje su ostvarile uticaj na husite i reformatore u Češkoj. Tako
je Jan Milič (Jan Milich, ?-1374) pisao o razlikama između pravih hrišćana i
antihristovog semena, navodeći dekadenciju crkve i papu kao antihrista. On je u
Pragu javno istupao, propovedajući protiv bogaćenja klera, navodeći
antihristovu ulogu u tome. Petr Helčicki (1390-1460), ideolog Češke, odnosno
Moravske braće, je između 1430 i 1440 napisao delo na češkom ''O zveri i
njenom izgledu'', opisujući katoličku crkvu kao crkvu-antihrista.640
U osnovi, ideja o Anrihristu u crkvenim redovima, bila je prisutna još
polovinom X veka. Monah i hagiograf Adso di Montje (Azzone di Monter-en-
Der) je 967. godine, posvetio epistolu pokojnoj kraljici Gerbergi, ženi
francuskog kralja Luja IV Prekomorskog, koja je umrla dve decenije ranije.
Adso je praktično bio vesnik budućeg reformatorskog i evangelističkog
obračuna sa klerom, navodeći da će hiljadugodišnje carstvo nastupiti tek pošto
budu istrebljeni sveštenici, a Antihrist postane sin biskupa i monahinje. U
kritičare klera spadao je i Sveti Bernard, svrstavajući mnoge njegove članove u
redove Antihrista. Takođe, Cezarije iz Hajsterbaha navodi primer zanatlije
Gujoma Zlatara koji je 1209 spaljen u Parizu, zbog predviđanja skorog kraja
sveta i označavanja pape kao Antihrista.641
Joakim iz Flore (Joachim of Floris, 1145-1202), rimokatolički opat
poznat po tumačenjima Otkrivenja, oštro je kritikovao korupciju klera i papstva.
Na temelju njegove kritike, deo franjevačkog reda, u prvom redu sledbenici
uticajnog teologa Pjetra Đovanija Olive (eng. Peter John Olivi, 1248-1298),
među kojima je bio i Ugolino iz Gubija (Hugolino of Gubbio) identifikovali su
papu Jovana XXII, kao Antihrista. Inače, o ovom, jedinom Portugalcu na mestu
pape, bile su prisutne glasine da se bavi vradžbinama. Međutim pravi razlog za
stav franjevaca bio je sadržan njihovom stavu da je ''papa Jovan bio Antihrist
zbog njegovog napada na siromaštvo Hrista''. (Antihrist Pope John was
Antichrist because of his attack on the poverty of Christ)
640
diavolo'', Newton Compton editori, 1987), citat iz L'Osservatore Romano 30. jun -1. jul
1972, p. 243
641
diavolo'', Newton Compton editori, 1987), p. 235-236
Bilo je to u skladu sa viđenjem uticajnog franjevačkog teologa Pjetra

Đovani Olivija (eng. Peter John Olivi, 1248-1298). U delu ''Lekcija o
Apokalipsi'' (Lesson on the Apocalypse), završenom neposredno pre njegove
smrti, Olivi je analizirajući saglasnosti Starog i Novog zaveta, skicirao šeme
istorijskih obrazaca. Pri tome je iskustvo crkve prikazao u sedam etapa (seals or
stages). Tako je naprimer u četvrtoj etapi prikazao islam i Saracene kao
remetilački faktor koji je doprineo da Istočna crkva skrene sa puta. U petoj etapi
se navodi period mira i prosperiteta crkve, koju ugrožavaju različiti sekularni
vladari svojom pohlepom i narušavanjem crkvenih pravila. Po Oliviju, u šestoj
se pojavljuju dva Antihrista: mistični Antihrist (mystical Antichrist) i pravi ili
veliki Antihrist. (proper or great). Taj mistični Antihrist bi po njegovom
mišljenju trebao da bude lažni papa, odnosno izopačeni crkveni velikodostojnik
koji je zauzeo stolicu svetog Petra. Time je Olivi nedvosmisleno provocirao
konflikt unutar katoličke crkve.642
Dominikanci su, uopšte, propagiranje ''profesionalnog siromaštva'' (usus
pauper) od strane franjevaca, smatrali potencijalno ''duhovno opasnim''
(spiritually dangerous). To je, zajedno sa etiketiranjem klera, bilo dovoljno za
obračun sa idejama franjevačkih duhovnika. Godinu dana posle smrti, Olivi je
poglašen jeretikom, a njegovi radovi su prikupljeni i spaljeni u Lionu, 1299.
godine. U narednim decenijama crkvene vlasti su razorile njegov grob, a
njegovi radovi su bili najstrože zabranjeni.643
Političko korišćenje pojma Antihrist počelo je tokom XII i XIII veka da
se širi. Tako je Vatikan koristio ove optužbe protiv cara Fridriha II, carski dvor
je uzvraćao papi istom merom, gvelfi su ga koristili protiv gibelina, duhovni
franjevci protiv reformisanih.644 Koncept je dobio svoj izraz u umetnosti,
slikarstvu, vajarstvu, književnosti, teatru, jednom rečju postao je propagandni
standard za žigosanje i demonizovanje protivnika.
U prvoj polovini XVI veka, protestantski reformatori Martin Luter i Džon

Kalvin podstiču strah od đavola i veštica. Martin Luter je propovedao da je đavo
svuda okolo, ali da ga Isus može poraziti posle teške borbe. Na sličan način je i
Kalvin objašnjavao mitsku borbu đavola i Isusa, iz koje ć nedvosmisleno Isus
izaći kao pobednik. U knjizi ''Institucije hrišćanske religije'' (eng. Institutes of
the Christian Religion; lat. Institutio Christianae religionis) iz 1536, on
642
Whalen, Brett Edward: ''Dominion of God: Christendom and Apocalypse in the
Middle Ages'', Harvard University Press, 2009, p. 208-220
643
Burr, David: ''Olivi and Franciscan Poverty: The Origins of the Usus Pauper
Controversy'', University of Pennsylvania Press, Philadelphia, 1989, p. 148
644
Gvelfi i Gibelini su bile suprotstavljene političke struje u Nemačkoj i Italiji, u XII
i XII veku. Javljaju se posle smrti cara Henrika V (1125). Gvelfi su podržavali pape, a
gibelini cara Svetog Rimskog Carstva.
propoveda da bi ''trebali da se borimo svim snagama protiv njega (đavola)'' (we

ought to struggle with all our might against him (the devil)).645
Ono što je posebno doprinelo da se hrišćanska priča o đavolu prevede u
realnost ranog Modernog doba je sam koncept ranog hrišćanskog Satane. Elejn
Pagels navodi da se đavo u tom periodu pojavljuje u različitim kontekstima i
storijama:
''Na prvi pogled, ove priče o Satani nemaju mnogo zajedničkog. Ipak one
se sve slažu u jednom: najveći i najopasniji neprijateli nije potekao, kako bi se
moglo očekivati, spolja; on nije tuđin ili stranac. Satana nije udaljeni neprijatelj;
on je intimni neprijatelj: poverljivi saradnik, blizak drug, brat. On spada u osobe
od čije vernosti i dobre volje zavisi dobrobit porodice i društva - ali reč je
takođe o nekome ko neočekivano postaje ljubomoran i neprijateljski raspoložen.
Ma koju verziju njegovog porekla izabrali, a ima ih mnogo, one sve opisuju
Satanu kao bliskog/prisnog neprijatelja...''
(At first glance these stories of Satan may seem to have little in common.
Yet they all agree on one thing: that this greatest and most dangerous enemy did
not originate, as one might expect, as an outsider, an alien, or a stranger. Satan
is not the distant enemy but the intimate enemy - one's trusted colleague, close
associate, brother. He is the kind of person on whose loyalty and goodwill the
well-being of family and society depend - but one who turns unexpectedly
jealous and hostile. Whichever version of his origin one chooses, then, and there
are many, all depict Satan as an intimate enemy...) 646
Upravo ova karakteristika đavola omogućila je poteru za njim u lokalnim
zajednicama, porodici, među poznanicima i prijateljima.
Papa Pavle VI se, na devetu godišnjicu preuzimanja papskog trona 29.

juna 1972, obratio vernicima sa upozorenjem da đavo deluje u nameri da
pomuti rezultate Ekumenskog koncila, navodeći da je ''iz neke pukotine ušao
Satanin dim u Božji hram''.647
Papa Jovan Pavle II (Vojtila) je tokom svog dugog mandata redovno
ukazivao na opasnost od đavola. U listu Oservatore Romano je tokom avgusta
1986, u više navrata ukazivao da je đavo pali anđeo i da je Satanin greh
zasnovan na odbacivanju istine o bogu: ''Sposobnost Satane u svetu je ta da
645
Calvin, John: ''The Institutes of the Christian Religion'', Beveridge, Henry
(Translator), Christian Classics Ethereal Library, Grand Rapids, MI, 2002, p. 112
646
Pagels, Elaine: ''The Origin of Satan'', Vintage Books, New York, 1996, p. 49
647
diavolo'', Newton Compton editori, 1987), citat iz L'Osservatore Romano 30. jun -1. jul
1972, p. 417-418
navede ljude da negiraju njegovo postojanje u ime racionalizma i svakog

drugog sistema mišljenja koji traži sve izgovore samo da mu ne prizna delo''.648
Pripisujući uticaj Satane na duhovni i fizički svet, Vojtila je napravio
istorijski iskorak ka obnavljanju demonologije Srednjeg veka, prema kome su
prirodne i društvene negativnosti posledica delovanja demonskih sila. U tom
obnovljenom demonološkom konceptu, posebno mesto posvećeno je političkom
svrstavanju. Propagiran je stav o komunizmu sa đavolskim likom i afirmisana je
hrišćanska demokratija. Nola navodi primer iz Toskane, gde su franjevački
fratri primenili tehnike egzorcizma, kako bi prevele osobe iz komunističke
partije u demohrišćansku.649
Ovaj ideološki model Vojtile, bio je tokom hladnog rata usaglašen sa
politikom američke administracije. Savezništvo Vatikana i SAD bilo je oličeno
u zajedničkoj dualističkoj propagandi o SAD i bogu sa jedne strane, i
socijalističkim zemljama i đavolu sa druge. U okviru tog koncepta, američki
predsednik Regan je bio poznat po izjavama o Sovjetskom savezu kao imperiji
zla. U govoru Nacionalnoj asocijaciji evangelista, 8. marta 1983, u Orlandu,
Regan je govoreći o Sovjetskom savezu istakao:
''...oni propovedaju nadmoć države, proglašavaju njenu svemoć nad
individualnim čovekom i predviđaju njenu eventualnu dominaciju nad svim
narodima na Zemlji. Oni su središte zla u savremenom svetu.... Dakle, u vašim
diskusijama o zamrzavanju nuklearnih projakata, ja vas pozivam da se čuvate
iskušenja ponosa, bezočnog iskušenja da sebe proglašavate iznad svega toga i
etiketirate obe strane kao podjednako krive, da ignorišete činjenice iz istorije i
agresivne impulse jedne imperije zla, da se jednostavno opozove trka u
naoružanju kao veliki nesporazum i time sebe uklonite iz borbe između dobra i
zla i boga i đavola.''
(...they preach the supremacy of the state, declare its omnipotence over
individual man and predict its eventual domination of all peoples on the Earth.
They are the focus of evil in the modern world.... So, in your discussions of the
nuclear freeze proposals, I urge you to beware the temptation of pride, the
temptation of blithely declaring yourselves above it all and label both sides
equally at fault, to ignore the facts of history and the aggressive impulses of an
evil empire, to simply call the arms race a giant misunderstanding and thereby
remove yourself from the struggle between right and wrong and good and
evil.)650
648
diavolo'', Newton Compton editori, 1987), p. 420
649
diavolo'', Newton Compton editori, 1987), p. 421
650
http://www.nationalcenter.org/ReaganEvilEmpire1983.html
Sa tematikom đavola Vatikan je nastavio da se koristi i u veoma

prizemnim stvarima. Povodom hapšenja papinog batlera Paola Gabrijela 2012,
zbog objavljivanja poverljivih dokumenata, Državni sekretar Vatikana, kardinal
Tarćizio Bertone je na press konferenciji optužio đavola i medije, zbog
raspirivanja skandala, navodeći: ''Istina je da postoji volja da se stvori podela
koja dolazi od đavola.'' (The truth is that there’s a will to create division that
comes from the devil.) 651
Istog leta, Papa Benedikt XVI je u obraćanju vernicima izjavio:
''Nedostatak iskrenosti u životu je 'znak đavola'.'' (The lack of sincerity in life is
'the mark of the devil') 652 U govoru u Bejrutu, orijentisanom na postizanje mira
na Bliskom istoku, papa je upozorio da je ''taktika đavola u traženju saveznika
među ljudima''. (the tactics of the devil in seeking allies among men) 653
Interesantan nastup imao je papa Benedikt XVI na press konferenciji u
Rimu 20 septembra 2012 kada je zvanično potvrdio, da su učestale glasine o
tome da su neki od njegovih prethodnika antihristi, u stvari istina. Bila je to
potvrda činjenica koje su istoričari iznosili o karakteru i ponašanju pojedinih
papa, pri čemu je karakterističan primer bio razvratni Aleksandar II Bordžija.
Benedikt je takođe istakao nije bio svestan ove istine, sve do posle njegovog
izbora za papu 2005.
Sa druge strane, Evangelistička crkva u SAD i Severnoj Irskoj otvoreno
je proglašavala Benedikta XVI za antihrista. Pri tome su dodatno bili
naglašavani detalji Benediktove biografije. Mediji su objavljivali njegove
fotografije u uniformi Hitlerjugenda, čiji je bio član, optuživali su ga
zataškavanje seksualnih skandala, posebno pedofilije, u među sveštenstvom.
Uloga straha
Đavo je, pored pakla, ključni operativni alat za propagiranje straha.
Time se natprirodni entiteti učvršćuju u sistemu organizacije društvene
zajednice kao pokretači procesa u fizičkom svetu. Onaj ko ima sposobnost/moć
ili društvenu poziciju, da upravlja natprirodnim entitetima, da propagira
principe tog imaginarnog sveta kao osnovu za odvijanje procesa u fizičkom
svetu, ustvari upravlja društvenom grupom i postavlja se na vrh njene hijerahije.
Umetnost, literatura, muzika, filmovi,
651
Counihan, Patrick: ''Pope Benedict’s top aide blames the devil and the media for
leaks scandal'', Irish Central, June 19, 2012
652
Vatican Radio: ''Pope Benedict: insincerity is 'the mark of the devil''', August 27,
2012, http://en.radiovaticana.va/in2/articolo.asp?c=616072
653
Albacete, Lorenzo: ''Pope in Lebanon'', Culture & Religion, September 19, 2012
Horror filmovi. Gotovo da nema godine da se ne snimi neki od filmskih

hitova sa temom iskonskog zla, đavola, demona, duhova, proroka, veštica,
vukodlaka, vampira, zombija ili magije. Šta reči o svetskim filmskim hitovima
Isterivaču đavola, Paktu sa đavolom
Đavo postoji zbog potvrde Isusa, potom njegovih učenika, apostola i, u

krajnjem vidu, crkvene organizacije i autoriteta koji su preuzeli na sebe
sposobnost/moć obračuna sa đavolom, demonima i mitskim zlom. Baš kao što
su šamani imali poziciju da se bore sa zlim duhovima alternativnog sveta. Da
nema đavola, Isus bi bio suvišan, a u konačnom smislu, crkvena organizacija i
njeni autoriteti bi bili nepotrebni, jer bi se sprovodila isključivo božja volja i
doktrina, bez ikakvih iskušenja i izazova. Hrišćanstvo je tako svoju
milenijumsku društvenu snagu crpelo iz moći oblikovanja sveta natprirodnog, u
kome je centralno mesto zauzimao dualizam dobrog i zla. U skladu sa
projektovanim izazovima sveta natprirodnog, iskreirana je i crkvena
organizacija i uspostavljeni su njeni autoriteti. Istovremeno, crkva je stalno
vodila računa da borba u svetu natprirodnog odgovara njenoj društvenoj
poziciji, i skladu s tim je oblikovala i promovisala nove elemente alternativnog
sveta, držeći se obrasca o moći i manfestacijama zla.
Demoni
Demon – pojam, definicije

Psihodinamički model (C. G. Jung, Paul Tillich, and Rollo May, 1969)
pod pojmom demonski podrazumeva:
''svaku prirodnu funkcija koja ima moć da preuzme celu osobu. Seks i
eros, ljutnju i bes, i žudnja za moći su primeri. Demonsko može da se izražava
kao kreativno ili destruktivno, i normalno oboje. Kada je ova moć pođe
naopako, i jedan od elemenata uzurpira kontrolu nad ukupnom ličnosti, imamo
''demonsko posedovanje'', 'tradicionalni naziv za psihoze kroz istoriju.
Demonsko očigledno nije entitet već se odnosi na fundamentalnu, arhetipsku
funkciju ljudskog iskustva, jednu egzistencijalnu realnost.''
(any natural function which has the power to take over the whole person.
Sex and eros, anger and rage, and the craving for power are examples. The
daimonic can be either creative or destructive and is normally both. When this
power goes awry, and one element usurps control over the total personality, we
have ''daimon possession'', the traditional name through history for psychosis.
The daimonic is obviously not an entity but refers to a fundamental, archetypal

function of human experience an existential reality) 654
Baš kao što istorija mita o đavolu seže do samih početaka religije, tako se
i prikazi demona mogu naći u najstarijim kulturama. Verovanje u natprirodne
entitete ili duhove predaka, podrazumevalo je da postoji njihov odnos prema
fizičkom svetu. Iz projekcije negativnog odnosa natprirodnih sila prema
fizičkom svetu i povezivanja tog zlog delovanja sa bolestima, smrću,
nesrećama, lošim ulovom, usevima ili vremenskim prilikama, kristalizovala su
se i prva zla bića natprirodnog sveta. Putem prvobitnih formi religije, umetnosti
i propagande, ona su postala sastavni deo prvobitne jedinstvene kosmogonije
prirodnog i natprirodnog sveta. Samim tim, bila su utkana u društveni život,
hijerarhiju i poredak.
Od Praistorije, pa sve do XXI veka, demoni su sastavni deo ljudske
kulture, bez obzira na geografsko određenje ili civilizacijski nivo. Demoni stare
Indije, Kine, Germana, Kelta ili afričkih plemena, su u osnovi veoma slični.
Prisutne su uglavnom kulturno-folklorne razlike projekcije zla u svetu
natprirodnog.
Hrišćanska demonologija je u velikoj meri oslonjena na prethodnu
demonologiju mesopotamskog sveta i stare kulture Sumera, Asira i Vavilona.
Za njih je uzrok zla i nesreće dolazio od nepovoljnih, demonskih sila. Još su
Sumerci razvili tehnike egzorcizma, ili oslobađanja od demona, koji uzrokuju
bolest, smrt i raspadanje. Takvim tehnikama nastojali su da izleče migrenu,
iscrpljenost, sunčanicu i druge bolesti. Demon Namtaru bio je odgovoran za
kugu, Ašaku za groznicu, Lilit za seksualnu požudu, halucinacije i košmare,
Lamaštu za prekide trudnoće i oduzimanje poroda itd.
Demonska sfera natpirodnog sveta antičke Grčke i Rima je takođe uticala
na oblikovanje hrišćanske demonologije. Uostalom, reč demon je latinizovana
grčka reč daimon, i označavala je kategoriju čitavog niza bića. Grci su demone
tretirali kao duhove prirode ili izraze ljudskih osobina, koji su mogli da se
ispoljavaju i kao smrtnici, i kao bogovi. Oni nisu bili iskreirani kao posebna,
jasno određena klasa bića, već je u prvom planu bila njihova čudesna
sposobnost delovanja. Tako se pored bogova koji imaju demonske osobine,
javljaju Sileni i Satiri, kao zemaljska božanstva sa demonskim karakteristikama.
Valter Burkert sugeriše da su ih, za razliku od judeo-hrišćanske korišćenja
demona u isključivo zlokobnom smislu, Grci tretirali neutralno. Srećan čovek je
bio pod uticajem dobrog demona (eudaimon), u kontrastu sa nesrećnim, pod
uticajem zlog demona (kakodaimon, dysdaimon). Platon je zagovarao ideju da
654
Diamond, Stephen: ''Diamonic'' in Leeming, David A.; Kathryn Madden; Stanton
svako ko umre, boreći se za svoju zemlju, treba da bude počastvovan nazivom

daimon.655
Sokrat je citirao Hesioda, koji je smatrao da svaki dobar i častan čovek u
posmrtnim natpisima treba da bude označen kao demon. Istovremeno, Sokrat
smatra da bi se ta odrednica mogla koristiti za svakog dobrog čoveka, bio on živ
ili mrtav. 656
Još jedno značenje pojma demon, Sokrat je izneo prilikom svoje odbrane
na atinskom trgu:
''Imam božanski ili duhovni znak (daimonion) koji je Meletus ismejao u
njegovom obraćanju. To je počelo još kada sam bio dete. To je glas, i kad god
mi govori, to čini da me odvrati od nečega što činim, ali me nikada ne ohrabruje
da uradim nešto. To je ono što me je sprečilo da učestvujem u javnim
poslovima, i ja mislim da je bilo sasvim u redu da me spreči.''
(I have a divine or spiritual sign (daimonion) which Meletus has ridiculed
in his deposition. This began when I was a child. It is a voice, and whenever it
speaks it turns me away from something I am about to do, but it never
encourages me to do anything. This is what has prevented me from taking part
in public affairs, and I think it was quite right to prevent me.) 657
O tom Sokratovom demonu i njegovoj apsolutnoj moći, da usmerava tok
njegovih misli, i njegovo ponašanje, napisan je niz filozofskih i psiholoških
rasprava. Sokrat je tvrdio da mu je upravo taj božanski glas, taj demon,
omogućio da postane filozof.
Prema Platonovim radovima, demoni su bogovi ili deca bogova (Apology
27d-e) ili glasnici bogova (Symposium 202 e).
Rimljani su grčke modele natprirodnog obogatili etrurskim i italskim
uticajima. Ovidije navodi arhaične italske bogove Karnu i Kardeu, koje su štitile
decu od zlih stvorenja, Robigu zaštitnicu pšenice, ili Faunu u obliku Inkubusa
koji plaši ljude snovima i strašnim priviđenjima. Uopšte u etrurskoj mitologiji,
demoni su bili veoma zastupljeni. U pratnji boga podzemlja, Haruna nalazili su
se zastašujuća demonska bića Tuhulka, furija Nathum, demoni pisari, kao i
razni Tritoni, Tifoni i Scile.
Rimljani su u svakodnevnom životu često prizivali demone, da im
pomognu u najrazličitijim stvarima. Na primer, sačuvane su tablice, pod
nazivom defixio, za prizivanje demona da onesposobi konkurente kako bi
655
Burkert, Walter: ''Greek Religion: Archaic and Classical'', Basil Blackwell
Publisher and Harvard University Press, 1985, p. 179-182
656
Plato: ''Complete works'', (John M. Cooper, Ed.), Hackett Publishing Company,
Indianapolis, 1997, (Cratylus, 398 c), p. 116
657
Plato: ''Complete works'', (John M. Cooper, Ed.), Hackett Publishing Company,
Indianapolis, 1997, (Apology, 31 c), p. 29
pobedio odgovarajući konj na trkama. Slične tabele, defixionis, korišćene su za

prizivanje imena određenih osoba, kako bi demoni negativno uticali na njih,
oduzeli im snagu ili zdravlje itd. Ovaj koncept vračarskog demonizma, iako je
bio osuđen u Bibliji, prelio se kasnije i u praksu hrišćanskih vernika. 658
Stara jevrejska religija izrazila je demonološki dualizam koji će kasnije
postati osnovna demonološka matrica u hrišćanstvu. U najstarijem judaizmu
vidljivi su vavilonski uticaji. Na primer, vavilonski demon oluje i požude Lilit,
bila je preuzeta u jevrejsku mitologiju kao noćna utvara - demon Lilit. Neki
demoni, kao Azazel, bili su povezani sa pustinjom i opasnostima koje iz nje
dolaze.
U Starom i Novom zavetu nije uspostavljena jasna i direktna veza između
demona i magijskih aktivnosti, koja će vekovima kasnije postati srž
inkvizitorske politike. Negativni aspekt magijske prakse zasnivao se na
prizivanju duhova. U suštini, prizivanje duhova je predstavljalo konkurenciju,
pa stoga i uvredu proklamovanoj božjoj moći. Demoni su opet predstavljali
pagansku konkurenciju monoteizmu, o čemu govore navodi u Starom Zavetu, u
Trećoj i Petoj knjizi Mojsijevoj, o zabrani prinošenja žrtve demonima.659
Takođe se navode primeri svetogrđa izraženog obožavanjem demona.660
Očigledan primer je u Pavlovoj poslanici Korinćanima gde stoji: ''Ne
možete piti čašu Gospodnju i čašu demonsku. Ne možete jesti sa stola
gospodnjeg i stola demonskog''.661
U Novom zavetu se sistematski naglašava Isusova sposobnost da izleči
opsednute demonima: ''Raširi se tako glas o njemu po celoj zemlji Siriji, pa
počeše da donose k njemu sve bolesne od raznih oblika bolesti, opsednute
demonima, izmučene zlim duhom i potresene, i on ih je izlečio''.662 Na drugom
mestu stoji: ''Negde predveče dođoše mu opsednuti demonima te je i njih izlečio
samo rečima''.663 U Jevanđelju po Mateju na ukupno 12 mesta se govori o
opsednutosi i isterivanju demona, u Jevanđelju po Marku na 9, Jevanđelju po
Luki 14, a Jevanđelju po Jovanu, na 3 mesta.
658
659
Sveto pismo ili Biblija Starog i Novog zaveta, Metafizika, Beograd, 2009, Treća
knjiga Mojsijeva 17; 7, p. 92, kao i Peta knjiga Mojsijeva 32; 17, p. 162
660
knjiga Dnevnika, 11; 15, p 625
661
poslanica Korinćanima, 10; 21, p. 775
662
663
Prvo povezivanje demona sa vračanjem, nalazilo se u Delima

apostolskim: ''Dok smo išli na mesto gde se ljudi okupljaju na molitvu, srela nas
je jedna sluškinja opsednuta duhom, gatarskim demonom, koja je svojim
proricanjem donosila veliku dobit svojim gospodarima''.664 Apostol Pavle je
tada pozivanjem na Isusa, isterao duha, tog gatarskog demona, iz nje.
Na kraju Biblije, u Apokalipsi svetog Jovana, najavljuje se kosmički
sukob dobra i zla, poslednji obračun u kome će demoni i sile zla biti poraženi, a
novo nebo i nova zemlja, pripremljeni od boga, zameniće prethodne.665
Rano hrišćanstvo, takozvano Apostolsko doba, u nastojanju da se
profilira u odnosu na paganska verovanja i praksu, razvijalo je specifičnu
demonologiju. Tako je papa Kliment (Clement) I, krajem prvog veka (94-97), u
Pismu hrišćanima Korinta, označio đavola kao podstrekača na greh. Antiohijski
biskup Ignjatije je, početkom II veka, smatrao da je svet posle Adamovog pada
prešao u vlast Satane i da će tek drugi dolazak Isusa označiti kraj zla na zemlji.
Za njega, odgovor na vladavinu zla predstavlja borba protiv demona sadržana u
hrišćanskom mučeništvu. Nepoznati autor, u poslanici ''Epistola o Varnavi''
(The Epistle of Barnabas, između 117-119), govori o vladavini demona i borbi
anđela svetlosti sa anđelima tame. Polikarp (Polycarp, 69-155), biskup iz
Smirne, gledao je na demone kao na anđele koji se bore protiv mučenika, dok se
u zemaljskim uslovima ova borba svodi na sukob vernika i jeretika.
U doba Očeva apologeta, koje karakterišu nastojanja da se hrišćani
odbrane od napada pagana, kao i polemike sa antičkom religijom, mučenik
Justin (100-165) u delu ''Druga apologija'' (The Second Apology) negde iz 150-
157, tretirao je demone koji napadaju vernike, kao pale anđele sa težim i
grubljim telom. Demone mržnje i zla, opisivao je kao pretke, nastale odnosom
duhova i žena iz perioda pre Potopa, koji nastoje da upravljaju ljudima
magijskim veštinama, alkoholnim pićima i zastrašivanjem.
Justinov sledbenik Tacijan (Tatian the Assyrian, 120-180), smatrao je da
su demoni ustvari paganski bogovi, da se služe prevarama, predviđaju kretanje
nebeskih tela, navode na verovanja u astrološke uticaje, izazivaju snove i vizije,
i izmišljaju magijsku medicinu.666
Lionski biskup Irinej (St. Irenaeus, oko 140-202) je u delu ''Protiv jeresi''
(lat. Adversus haereses; eng. Against Heresies) negirao gnostičku tezu da je
univerzum nastao od zlog stvoritelja. Demoni su, po njemu, nastali od anđela
koji su pali s neba posle Adamovog greha. Demoni koje je Isus već potukao,
664
665
Otkrivenja 21: 1-4, p. 844
666
nastavljaju da navode ljude na ''neznaboštvo, idolopoklonstvo, bezbožnost,

vračanje, jeres, otpadništvo''.667
Prvi značajni latinski teolog, biskup Kartagine Tertulijan (oko 170-oko
220) je okarakterisao demone kao pristalice đavola i izopačena stvorenja, koja
izazivaju prirodna zla, oluje, uništenje žetve i druge štete, jer im na taj način
bog dopušta da kažnjavaju grehe ljudi.
Origen (184/185-253/254) je smatrao da anđeli i duhovi, spadaju u
racionalna bića proistekla od boga. Za razliku od anđela i duhova koji animiraju
nebeska tela, jedna druga druga grupa racionalnih duhova je pala tako daleko od
Boga, da je postala aktivno suprotstavljena, povratku drugih racionalna bića u
Bogu. Oni predstavljaju demone, ili kako ih Origen još naziva,
"neprijateljske/protivničke sile" (adverse powers). 668
Arhieposkop Konstantinopolja, Jovan Hrizostom (347-407) je u delu
''Protiv jevreja'' povezivao demone sa jevrejskom religijskom praksom. Na nizu
mesta on opisuje jevreje kao sluge ili izvršitelje demonskih radnji. To je u
skladu sa njegovim shvatanjem demona, koji prema božjoj volji ''ne mogu da
čine ni dobro ni zlo'' (can do neither good nor evil).669 Ali, demoni mogu da
podstaknu na zlo. Za izvršitelje te zle volje demona, on je optužio jevreje
navodeći da ''jasno nam je pokazano da demon prebiva u samim dušama Jevreja
i na mestima na kojima se okupljaju.'' (clearly proved to us that demon dwell in
the very souls of the Jews and in the places in which they gather.) 670
Opisujući uzroke rušenja najsvetijeg jevrejskog hrama u Jerusalimu, u VI
diskursu on piše:
''Hram je već bio jazbina lopova kada su još uvek preovladavali jevrejska
zajednica i način života. Sada mu možete dati ime vredniji nego što zaslužuje,
ako ga nazovete bordel, utvrđenje greha, utočište demona, tvrđava đavola,
uništenje duše, bezdan i jama svih propasti, ili kako god ga drugačije nazvali.''
(The temple was already a den of thieves when the Jewish
commonwealth and way of life still prevailed. Now you give it a name more
worthy than it deserves if you call it a brothel, a strong-hold sin, a lodging-place
667
668
669
Press, 1979, Discourse I:VI,6, p. 29
670
Press, 1979, Discourse I:VII, 5, p. 44
for demons, a fortress of the devil, the destruction of the soul, the precipice and
pit of all perdition, or whatever other name you give it.) 671
Pored Biblije i ranih hrišćanskih teologa, demonima su se bavile i
apokrifne apokalipse. U pseudo-Jovanovoj Apokalipsi demoni su poistovećeni
sa rimskom silom, označenom kao Vavilonija, ''velika bludnica''. Ovakvo
žigosanje je predstavljalo uvod u kasniji propagandni model demonizacije
kojim su nacije, religije i druge društvene grupe na protivničkoj strani, žigosane
i dehumanizovane. U Petrovoj apokalipsi (oko 135), koju je Kliment
Aleksandrijski smatrao kanonskim spisom, a Evsevije i Jeronim nekanonskim,
predstavljen je pakao sa strašnim mukama, u kome se nalaze razne vrste
demona. U Pavlovoj apokalipsi iz III veka, demon je prikazan kao ''crv koji ne
spava'' i deli se na crve dužine lakta, sa dve glave. U Tominoj apokalipsi iz V
veka, demon je apokaliptični kralj kosmosa i antihrist. U Pastiru iz Erme (oko
150) demon je predstavljen kao ''ogromna životinja, sličan kitu, iz usta su mu
izlazili užareni skakavci...'' 672
Vrhunac demonološke teorije izneo je Augustin Hiponski u IV veku.673
Augustin je podigao problem zla na nivo filozofske raprave, poistovećujući ga
sa mitom o đavolu. Napisao je ''Slobodan izbor volje'' (lat. De libero arbitrio;
eng. The Free Choice of the Will) u kome se suprotstavio manihejskom i
paganskom konceptu uloge slobodne volje, afirmišući njenu predodređenost
samim činom božjeg stvaranja.674 Prema Augustinu, demonske snage mogu da
nanesu zla u vidu oluja ili fizičkih bolova, samo ukoliko im to dozvole ljudske
slabosti. Ljudska slobodna volja, ili slobodni sud, oslobađaju boga odgovornosti
za moralno zlo, jer ono time pripada isključivo ljudskom izboru. Augustin je
razradio čitavu strukturu odnosa između boga, anđela, palih anđela, demona i
đavola, koja je predstavljala osnov demonologije zapadnog hrišćanstva tokom
Srednjeg veka. On nije odobravao korišćenje magije, smatrajući je ispraznim
sujeverjem i obožavanjem lažnih idola, što je samo po sebi grešno.675
Cezarije od Arla (Caesarius of Arles, 470-542) je prihvatio Augustinov
koncept, navodeći da praktikanti magije ne mogu da izvedu čuda. Po njemu,
671
Press, 1979, Discourse VI:6, p. 174
672
673
Augustin (354-430) je bio biskup regije Hipo (Hippo) koja se nalazi u današnjem
Alžiru i poznatiji je kao Sveti Augustin (Saint Augustine). Ubraja se u najveće hrišćanske
mislioce.
674
Russell, Jeffrey Burton: ''The Prince of Darkness: Radical Evil and the power of
Good in History'', Cornell University Press, p. 99
675
Kors, Alan Charles and Edward Peters: ''Witchcraft in Europe, 400-1700: A
Documentary History'', University of Pennsylvania Press, 2nd edition, 2000, p. 43-47
jedino bog može da im dopusti da naprave lažna čuda, kako bi se testirali

vernici.676
Mihovil Pselos (Michael Psellos or Psellus), vizantijski monah, pisac i
teolog koji je živeo u XI veku, (1017/8-1078 ili 1096), nastojao je da klasifikuje
demone, deleći ih na šest grupa: vatreni, vazdušni, zemaljski, vodeni, podzemni
i demoni tame.677
U skladu sa ovim pristupima, učeni Evropljani su nastavili da tokom
Srednjeg veka, krajnje ozbiljno razmatraju izvore zla, postojanje, prirodu i moć
demona. U XIII veku, dolazi do razvoja sholastičkih demonologija, kao i
sholastike generalno, i formulisanja logički konzistentne i homogenizovane
doktrine o zlokobnoj magiji, nigromaniji. Ona je bila zasnovana na daljoj
integraciji ideja antičke grčke i persijske filozofije sa hrišćanstvom, koje su
razvijali rani hrišćanski autori, ali i prodoru novih ideja koje su pristigle u
Evropu tokom Krstaških ratova.
Razvoj demonologije imao je više motiva, ali kao osnovni razlog se
najčešće navodi povećan strah od magije, posebno nigromanije. Radilo se o
obliku magije sa kojim su verske vlasti tokom istorije hrišćanstva bile dobro
upoznate. Međutim, tumačenje moći demona, krajem Srednjeg veka, daleko je
nadmašilo sve prethodne predstave o njihovoj moći u antici, kao i one u ranom
hrišćanstvu. Na kraju Srednjeg veka, demoni su postali daleko snažniji, opakiji,
ličniji i praktičniji od demona antike. Za razliku od mitske moći antičkih
demona, u poznom Srednjem veku se propagiralo verovanje u demone, čija se
opaka moć izražava neposredno u interakciji sa ljudima.
Iako sholastički autori različito opisuju demone i njihovu moć, neki
stavovi su bili uglavnom opšte prihvaćeni. Moć demona, i stoga moć
nigromanije, može se analizirati sa stanovišta činjenice da su demoni u
hrišćanskoj teologiji, kao i anđeli, smatrani za izvanredna (preternatural), a ne
natprirodna (supernatural) bića.678 Za njih se verovalo da mogu da deluju u
granicama prirode, iako su možda skrenuli sa uobičajenog prirodnog kursa.
Prema hrišćanskoj teologiji, samo Bog ima natprirodni status i može da čini
istinska čuda. Kako demoni nisu izraz natprirodnog, oni ne mogu da izvedu
prava čuda. Osim toga, oni deluju samo sa odobrenjem Boga, koji im je
dozvolio da čine zlo, kako bi se testirala vera ljudi i kaznili grešnici. Iako su
moći demona velike, one su ipak ograničene.
676
677
Psel,Mihovil: ''O demonima, dijalog o snazi i djelovanju demona, protiv manija i
euhita ili entuzijasta'', Verbum, Split, 1996
678
Bartlett, Robert: ''The Natural and the Supernatural in the Middle Ages'',
Cambridge UP, Cambridge, 2008, p. 7-10
Demoni su, u stvari, pali anđeli. Oni poseduju iste sposobnosti kao i
anđeli, ali ih koriste da ometaju prilike na Zemlji i prave štetu, a ne da pomažu
ljudima. Vladalo je verovanje da oni ne žive u paklu, već u nižoj atmosferi,
odakle mogu da obavljaju svoj posao podsticanja ljudi na greh. 679
Kada im već hrišćanska teologija nije dodelila natprirodni status, demoni
su morali da budu na neki način predstavljeni u fizičkom svetu. Što se tiče
fizičkih osobina demona, bilo je nekoliko mišljenja. Augustin je, odražavajući
drevna verovanja, smatrao da demoni imaju prirodna tela od vazduha, mada je
dozvoljavao da mogu da budu i bestelesni. Toma Akvinski je u delu ''O zlu'' iz
1272, (lat. De malo; eng. On Evil) 680 ali i u drugim radovima, tretirao demone
kao bestelesne, odnosno da se njihova pretpostavljena tela sastoje od
komprimovanog vazduha. Kramerov ''Malleus Maleficarum'' se u velikoj meri
pozivao na Akvinskog, navodeći da demoni stvaraju tela, uzimajući elemente iz
okruženja. Kada, na primer, simuliraju govor prave ''poremećaj u vazduhu,
uključenom u svoje telo'' (by some disturbance of the air included in their
assumed body).681 Bez obzira na to što nisu mogli da objasne kako bi to demoni
mogli da urade, teolozi i pobornici nigromanije su se slagali, da bi demoni
mogli da se pojavljuju i u fizičkom obliku, obično kroz groteskne verzije
životinja ili stranaca.
The most influential patristic treatment of demons was that given by
Augustine, chiefly in his De doctrina christiana, De divinatione daemonum, and
De civitate dei, esp. books 8–10. Thomas Linsenmann, Die Magie bei Thomas
von Aquin (Berlin, 2000), devotes several chapters to the Augustinian
background of Aquinas’s thought; see esp. 73–98.
Iako je proricanje jedan od najčešćih oblika nigromanije, teolozi su

smatrali da demoni ne mogu da predvide budućnost. Toma Akvinski je tvrdio
da demoni mogu da predvide budućnost samo kroz otkrića data od Boga. Mada
demoni, sa navodno velikim intelektom, dugim iskustvom na Zemlji, i
sposobnošću da se kreću veoma brzo, mogu da pretpostave praktične stvari koje
su same po sebi jasne, oni nemaju potencijal za ozbiljno predviđanje
budućnosti. Demoni takođe ne mogu da preobraze jednu supstancu u drugu, ili
679
Boureau, Alain: ''Satan the Heretic: The Birth of Demonology in the Medieval
West'', trans. Teresa Lavender Fagan, University of Chicago Press, Chicago, 2006
680
Aquinas, Thomas: ''On Evil'', (Trans. Richard J. Regan. Ed. Brian Davies),
Oxford, Oxford UP, 2003
681
Sprenger, Jakob and Heinrich Kramer: ''The Malleus Maleficarum'', 1486; (srp.
''Malj veštica'') (''The Malleus Maleficarum'', of Heinrich Kramer and James Sprenger,
Translated with An Introduction, Bibliography & Notes by The Reverend Montague
Summers, 2005), p. 198
da stvore nešto iz ničega. Oni mogu samo da promene supstancu ubrzavanjem

prirodnog procesa, kao što je na primer truljenje.682
Demoni mogu da obmanjuju ljude, putem iluzija koje stvaraju njihova
pretpostavljena tela ili da utiču na čula, kroz promene u stanjima raspoloženja.
Smatralo se da demoni ne mogu da kontrolišu volju, da mogu da zaposednu
ljudsko telo ili, na primer, da izazovu apetit kome ljudi ne mogu da se
odupru.683
U Srednjem veku demon je tretiran kao biće koje raznim lukavstvima
uspeva da nevede ljude na zlo, izaziva bolesti, nesreće i druge pošasti. Krajem
Srednjeg veka demonski motivi su evoluirali prema konfliktu sa stvarnošću,
osećaju krivice, strahu od greha i ispaštanja.684 Crkva je pored afirmacije
jevanđelja i spasenja, tokom narastajuće društvene krize sve više počela da
promoviše opasnost od đavolske moći koja osvaja i ugrožava svet.
Krizni ambijent kasnog Srednjeg veka, uzburkao je sferu natprirodnog na
nov način. Šizma, krstaški ratovi, islamski prodor, širenje znanja i razvoj
renesanse, verski konflikti i ratovi na Zapadu, epidemija kuge i ''Malo ledeno
doba'', dobili su svoj odraz u tretmanu natprirodnog. Odbrana od koktela krize u
fizičkom svetu, tekla je kroz dodatno animiranje natprirodnih entiteta u
suočavanju sa izazovima.
Kako su teološki pozivi na božju pomoć bili suviše apstraktni, do izražaja
su sve više dolazili praktična narodna demonološka tradicija i folklor. U
izvesnoj meri bili su oslonjeni na hrišćansku postavku o demonima i zlim
duhovima koji borave u atmosferi, i uzrokuju zaraze, oskudice, bolesti, i druga
zla. Bilo je to u skladu sa konceptom koji je razvijan još od Apostola Pavla,
Origena i Augustina, pa sve do Tome Akvinskog. Doduše, tokom Srednjeg veka
bilo je izvesnih razlika u tumačenju uticaja đavola i demona na vremenske
prilike.
Sinod u Bragi je 563 osporio mišljenje da demon može svojim moćima
da izazove oluje ili suše. Prilikom proglašavanja Priscilijanovog učenja
jeretičkim, u kanonu br. 8 naveo:
''Ako neko veruje, zato što đavo proizvodi neke stvari u svetu, da on
takođe isto tako sopstvenom moći pravi, munje i gromove, i oluje, i suše, kao
što je Priscilijan učio, neka bude anatemisan.''
682
Cambridge UP, Cambridge, 2008, p. 25
683
Bailey, Michael D.: ''Magic and Superstition in Europe: a Concise History from
Antiquity to the Present'', Lanham: Rowman & Littlefield, 2007, p. 99
684
(If anyone believes that, because the devil has produced some things in
the world, he thus also makes, by his own power, thunder and lightning, and
storms, and drought, as Priscillian taught, let him be anathema.) 685
Vremenom je ovakav pristup ustuknuo pred izraženim narodnim
verovanjima i starim fantazijama plebsa, koje vuku korene još i perioda
paganstva o direktnom uticaju demona i drugih natprirodnih entiteta na
vremenske prilike. Tako arhibiskup Agobard iz Liona, u IX veku, piše o tome
da demoni i tempestari mogu da utiču na vreme, ali ne direktno svojom silom,
nego isključivo po odobrenju boga koji jedini ima vlast nad vremenskim
prilikama.686 On je u delu ''Knjiga o tupavom mišljenju o gradu i gromovima''
(Liber contra insulsam opionem de grandine et tronitrus) zaključio, da samo bog
može da kontroliše sve što je stvoreno, odbijajući mogućnost da duhovi iz pakla
mogu da čine zla dela autonomno, bez božjeg dirigovanja. 687
Ova legitimizovana sposobnost demona da veštačkim, a ne prirodnim
putem, proizvode grad, oluju, vetar, požare ili gromove, ubrzo je dovela do
nove doktrine kojom se inkriminišu osobe potencijalno povezane sa demonima
– tempestari, praktikanti nigromanije, i uopšte magije i vračanja, i konačno
veštice. Agobardova storija o verovanju u njegovoj biskupiji, kako lađa sa
vešticama ide nebom i iz nje ispadaju tri muškarca i jedna žena, ukazuje na
narodno verovanje i strah od onih koji su navodno bliski demonima.
Biskup Burhard iz Vormsa (Burchard of Worms, oko 950/65-1025)
opisuje seoski ritual prizivanja kiše sa ceremonijom u kojoj devica koja malim
prstom čupa biljku bunike, dok je druge žene prate.688 On je smatrao da treba
kazniti sve one koji pogrešno veruju da demoni mogu da izazovu grad. Sve ovo
je bilo u suprotnosti sa teološkom doktrinom, razvijenom u kasnom Srednjem
veku, kojom je đavolu i njegovim sledbenicima priznata odgovarajuća
autonomna moć.
Očigledno je da je u Srednjem veku bio izražen dvostruki odnos prema
vremenskim prilikama. Sa jedne strane, navodilo se štetno vračanje i prizivanje
oluja, a sa druge strane su bili prisutni narodni običaji prizivanja dobrih
vremenskih prilika, koji datiraju još iz perioda paganizma. Ovaj dualizam će
kulminirati u radikalnoj formi u poznatom delu Šprengera i Kramera ''Malj
veštica'' (Malleus Maleficarum), o čemu će posebno biti reči.
685
686
U Srednjem veku pojam tempestar je označavao osobu koja ima magijske
sposobnosti da utiče na izazivanje ili sprečavanje oluje ili uopšte na kretanja vremenskih
prilika
687
688
Pored meteoroloških demona, bili su aktuelni i demoni i vradžbine koji

izazivaju bolest ili pomor stoke, najezda štetočina, divljih životinja, gusenica,
crva, miševa, puževa itd. U starim liturgijama prisutni su razni nalozi,
izopštenja, svete pretnje i egzorcistički postupci protiv tih zala. Takođe su
vođeni i procesi sa propisanim kaznama za štetočine. Nola navodi uvod jedne
takve presude donete protiv puževa u Makonu 1481, gde se propisuje
sveštenicima da idu na mesta koja su puževi osvojili i proteraju ih molitvama i
naredbama.689
Kolen de Plansi opisuje slučaj ekskomunikacije štetočina. Lionski biskup
je 1120. godine ekskomunicirao gusenice i poljske miševe zbog nanete štete
letini. Na jednom drugom suđenju iz 1516, insektima je bio dodeljen advokat
koji ih je zastupao u sporu protiv zemljoradnika. Žan Milon, sudija u gradu Troa
u Šampanji, doneo je sledeću presudu: ''Nakon što su saslušane stranke u
predmetu štete nanete stanovnicima Vijenoksa, izričemo gusenicama meru
udaljenja u trajanju od šest dana, koju ako propuste da sprovedu, proglašavamo
ih prokletim i ekskomuniciranim.'' 690
Uz to su uvek aktuelne bile bolesti stanovništva, razne nezgode i nesrećni
slučajevi. Za sve ove negativne demone i njihove saveznike, paralelno su bili
primenjivani: hrišćanske egzorcističke molitve, formule i simboli, ali isto tako i
prastari narodni običaji i vradžbine koje datiraju iz paganskog perioda.
Već prvi, od 70 usvojenih Kanona na IV Lateranskom saboru 1215,

definisao je poziciju demona: ''Đavo i drugi demoni su zaista stvoreni od Boga
dobri po prirodi, ali su postali loši sami od sebe; čovek je, međutim, grešan jer
ga đavo navodi na to.'' (The devil and the other demons were indeed created by
God good by nature but they became bad through themselves; man, however,
sinned at the suggestion of the devil.) 691 Time je potvrđen stav Crkve o
postojanju demona i postavljen je temelj zvanične demonologije, koja ipak ne
govori mnogo o vrstama i broju demona. Crkva je inače retko davala izjave i
dokumente dogmatskog karaktera vezane uz demonologiju. To je prepušteno
skolastičkom raspravljanju i egzorcističkoj praksi.
Demonolozi su od XV nastojali da naprave određen popis i klasifikaciju

demona. Polazeći od crkvene istorije, ali i narodne tradicije i široko
689
690
Plansi, Kolen de: ''Rečnik pakla'', Službeni glasnik, Beograd, 2009 (J.A.S. Collin
de Plancy: ''Dictionnaire infernal'', Editions Gerard & Co, 1973 – First edition 1818), p.
691
The Canons of the Fourth Lateran Council, 1215, Fordham University, New
York, http://www.fordham.edu/halsall/basis/lateran4.asp
rasprostranjenih verovanja, proučavali su oblike, pojavne aspekte, imena i

specifične aktivnosti demona.
Alfonso de Spina, franjevac i španski biskup napisao je polovinom XV
veka delo ''Tvrđava vere'' (lat. Fortalicium fidei; eng. Fortress of Faith) u kome
je podelio demone na deset vrsta, a njihov ukupan broj izračunao na
133,306,668. ''Tvrđava vere'' je rasprava o različitim vrstama argumenata koje
mogu da koriste propovednici i drugi hrišćani, u suprotstavljanju protivnicima
katoličanstva. Ona je podeljena u pet knjiga: prva usmerena protiv onih koji
poriču božju prirodu Isusa, druga protiv "jeretika", treća protiv jevreja; četvrta
protiv muslimana, dok peta daje uputstva o borbi protiv đavola. 692
Holandski lekar i okultist Johan Vir (eng. Johann Weyer, dutch Johannes
Wier, 1515-1588) u svojim delima se protivio progonima veštica. Autor je
poznatih dela u oblasti demonologije: ''O iluzijama demona i magije i otrova''
1563,693 i ''Lažno kraljevstvo demona'' 1577.694 U Lažnom kraljevstvu demona,
Vir je objavio organizacionu šemu demona, sa njihovim imenima, unutrašnjim
poretkom i hijerarhijom. Tu su demonske čete pakla, nazvane legije, demonski
prinčevi, kralj itd. Virov ikonografski opis demona sa njihovim
karakteristikama, osobinama i područjem delovanja, oživljava prastare narodne
fantazije još iz doba paganizma. Slikoviti opisi često podsećaju na antička
božanstva i demone. Zanimljivo je da je Vir kao gospodara pakla imenovao
Belzebuba, dok je Satana na drugom mestu, i to kao lider opozicije.
Objavljujući ovu šemu sa spiskom demona, Vir je tvrdio da razobličava
njihovu krvavu legendu i satanski monopol. Sa druge strane, bio je izložen
napadima pravovernih demonologa, da je svojim delom samo dao novi alat
praktikantima magije i sledbenicima đavolskog kulta.
Engleski kralj Džejms I (1566-1625), autor ''Biblije kralja Džejmsa''

(King James Bible), napisao je 1597. godine delo ''Demonologija''
(Demonology). U ovom radu na staroengleskom jeziku, izneo je svoja gledišta o
đavolu i vešticama. Delo je značajno za istraživače religije, jer omogućava ne
samo sagledavanje ličnih ideja i uverenja engleskog kralja, nego i tada
vladajuće doktrine o natprirodnim entitetima. Demonologija je poznata kao
jedno od zanimljivijih i kontroverznih dela u istoriji hrišćanstva, posebno zbog
pozicije i uticaja autora.
692
Spina, Alphonsus de: ''Fortalitium Fidei'', Antonius Koberger, Nuremberg, 1485
693
eng. On the Illusions of the Demons and on Spells and Poisons; lat. De Praestigiis
Daemonum et Incantationibus ac Venificiis
694
eng. The False Kingdom of the Demons or The False Monarchy of the Demons;
lat. Pseudomonarchia Daemonum
Urađena u formi dijaloga i sastoji se od ''tri knjige'' (three bokees): u

prvoj se raspravlja uopšteno o pogiji, i posebno nekromantiji; druga je o
vradžbinama i veštičarenju, dok treća sadrži razmatranje svih vrsta duhova,
njihovog pojavljivanja i problema koje izazivaju. 695
Trideset strana pakla
Ništa ne bi trebalo da bude strašnije i da izaziva veći strah od pakla. To je

oblast natprirodnog u koju je potopljena amigdala (namenski kreirana za
poigravanje sa amigdalom). Pradavni šamani su se usuđivali da toj zastrašujućoj
kosmološkoj ravni pristupe u stanju izmenjene svesti i pod uticajem
psihotropnih supstanci. Ostali pripadnici zajednice su iščekivali rezultat te
šamanske akcije, uz ubrzani puls srca, uzburkani promet biohemijskih supstanci
i zakrčene nervne puteve oko amigdale. Nastojali su da se društvenim ritualima
i šamanističkom intervencijom kolektivno izbore sa ovom primarnom
emocijom. To se posebno odnosilo na odnos prema strahu od smrti, u periodu
kada su na simboličkom nivou počele da se pojavljuju konture podzemnog
sveta. Jer, ništa nije tako strašno kao pakao. Od njega je strašniji samo sam
strah.
Koncept pakla sam za sebe ne znači mnogo, ukoliko nije integrisan u
kontekst društvenog života, odnosno ako nema odgovarajuću kulturnu
dimenziju. On nije samo eshatološka projekcija u kontekstu određene religije. U
svojoj suštinskoj funkciji, on predstavlja jednu od poluga za regulisanje
društvenih odnosa
''Pakao obiluje, vatrom, zmajevima, zmijama, smradom, kakofonijom,

mučiteljima, i njihovim potrepštinama. Hrišćanski, islamski, zoroasterski, i
japanski izvori testiraju duše na mostu širine ivice mača, ka raju, iznad vatrenog
potoka ili mutnog bezdana, proždrljivog pakla. Nevernici padaju i muče se
ispod. Mnogi putnici posmatraju ove svetove: Enoh, Viraz, Muhamed, Pavle,
Dante, i razne bodisatve tokom istorije. Sa verskim prikazima se preklapaju
sekularni prikazi pakla rata, siromaštva i bolesti...'' 696
(In Hell, fires, dragons, serpents, stench, cacophony, torturers, and their
paraphernalia abound. Christian, Islamic, Zoroastrian, and Japanese sources test
695
King I James: ''Demonology, by King James I'', Forgotten Books, 2008
696
Prema tibetanskom budizmu, bodisatva je jedno od četiri uzvišena stanja koje
ljudi mogu da otvare tokom života. U mahajnskom budizmu radi se o prosvetljenju, ciljnom
stanju, koje se naziva Bodhisattva-mahasattva.
souls on sword-edged bridge to paradise over a fiery stream or feculent abyss,

the voracious hell. Unbelievers fall to torment below. Many voyagers observe
these worlds: Enoch, Wiraz, Muhammad, Paul, Dante, and various bodhisattvas
throughout time. Overlapping with religious images are the secular hells of war,
poverty, and disease...) 697
I dalje...
''Pakao je mesto patnji za one koji su u njemu i niko ne napušta pakao da
bi otišao u raj.'' (Hell is a place of suffering for those in it and nobody leaves
Hell for Heaven.) 698
Pakao hrišćanskog propagandnog polja ima svoje korene u judaizmu, kao

i prethodnim verovanjima mesopotamskih kultura i Egipta. Takođe je oslonjen i
na etrursku, rimsku, grčku i persijsku predstavu o podzemnom svetu.
Egipćani su verovali da se čovek sastoji od ka (dvojnika), ba (duše), ib
(srce) i tela. Ka predstavlja čovekovog dvojnika u natprirodnom svetu. Prema
egipatskoj posmrtnoj literaturi, faraon se posle smrti sastaje sa svojim ka, kako
bi mogao da nastavi život u drugom svetu. Prikaz na reljefu faraona
Amenhotepa III (1405-1370 p.n.e.) opisuje vladara posle smrti sa njegovim ka,
koji predstavlja neku vrstu ''anđela čuvara''. Mrtvi u drugom svetu su često
predstavljani u obliku ptice sa ljudskom glavom.
Grob su nazivali ''het ka'' (kuća ka), i njega su pored tela i drugih
predmeta, obavezno polagali kip ka. Egipatsko shvtatanje ka i ba, i njihovog
odnosa prema telu, bilo je monističko. Da bi pokojnikova duša, odnosno ba,
mogla da se sastane sa ka, i opstane na onom svetu, trebalo je obezbediti
opstanak tela posle smrti. Tako se ono čuvalo kao podloga za večni život,
čekajući uskrsnuće. Pri tome su opstanak na onom svetu povezivali sa
Ozirisom, kome su posvećivali pogrebne obrede. U tim obredima se prvi put
javlja ideja suda mrtvima, koja je mitološki povezana sa storijom o tome kako
je Oziris posle uskrsnuća sudio svom ubici Setu.
U početku su Ozirisovi obredi i posebne pripreme za ''život'' na onom
svetu bili rezervisani za faraone, sveštenike i aristokratiju (oko 2500 p.n.e.), da
bi se u periodu posle XVI veka p.n.e., raširili među stanovništvom i običnim
pokojnicima. To brisanje granica u socijalno stratifikovanom društvu, kada je
pitanju zagrobni život, i koncept suda, kasnije su preuzeli hrišćani.
Oko 300 godine p.n.e., na grobu sveštenika Petosirisa, bilo je upisano:
''Zapad je boravište onih bez greha. Srećan je onaj koji tamo stigne. Ali tamo ne
697
Horowitz, Maryanne Cline: ''New Dictionary of the History of Ideas'', Thomson
Gale, 2005, p. 969
698
Hill, Daniel J. and Randal D. Rauser: ''Christian Philosophy A–Z'', Edinburgh
mogu da uđu oni čije srce nije čisto u njihovim delima. Tamo nema razlike
između bogatih i siromašnih. Jedino što je važno, jeste da li će nekom da bude
utvrđena krivica, kada mu stave dela na vagu pred Ozirisom''.
I dok na Ozirisovom sudu božanski pisar Tot (Thoth) čita iz knjige, šta
sve piše o pokojniku, pored njega čeka čudovište Am-mut (Ammit, Izelica
mrtvih; Eater of the dead), sa glavom krokodila, da pojede srce onoga koji ne
prođu na sudu.
Volis Badž je opisao egipatsku koncepciju onostranih svetova, raja i
pakla, u tri knjige: (Book of Am-Tuat, Book of Gates and The Egyptian Heaven
and Hell.) Knjiga Am-Tuat opisuje prolazak kroz regione i krugove pakla.
Ozirisov sud odigravao se u podzemnom svetu pod nazivom Tuat ili Duat. Reč
Tuat znači ''Drugi svet'' i verovalo se je to carstvo tame, ispunjeno jezerima
vatre. Tuat je bio ispunjen raznim vrstama životinja mesoždera, zlokobnim
izazovima i magičnim zagonetkama. Imao je dvanaest nivoa, ili odeljenja
(division) na kojima su se prolazili različiti testovi. Samo dobro pripremljena
osoba mogla je da prođe sve nivoe, koristeći čarolije za izbegavanje patnje i
rizika. Uz ''Knjige mrtvih'' i druge pripreme, smatralo se da osoba može izbegne
smrt ka i ba, i dočeka naknadnu reinkarnaciju na zemlji.
Knjiga Am-Tuat sadrži niz prizora mučenja. U jedanaestom Odeljenju,
Horus predsedava uništenjem neprijatelja Ra u jamama vatre. Zmija Set-He,
pratilac Horusa, stoji pored. Boginja sa glavom lavice izbacuje vatru iz usta u
prvu jamu, koja prži one koji su u njoj. Još četiri jame sadrže tela, duše, senke, i
glave, odnosno, njihovih žrtava. Boginje usmeravaju vatru iz njihovih usta u
jame, i Set-He pomaže dodajući vatru Peta jame vatre nazvana Ant-sekhetu
sadrži tela postavljena naopako.
''Bog Her-Utu-F, drži skiptar u levoj ruci, i znak ''života'', jedan ankh, u
njegovoj desnoj. Tekst glasi: "Veličanstvo ovog boga objavljuje dekret,
(rekavši): - "Kidaj u komade i seci na polovine tela neprijatelja i mrtve članove
koji su okrenuti naglavačke, O moj oče Oziris... i dozvolite mi da izađem iz nje'.
Moj otac imajući (jednom) pomoć vas je savladao, on iseče vaša tela, on iskida
u komade vaše duhove i vaše duše, i razbaca u komadima vaše senke, i iseče u
komade vaše glave; i vi nikada više nećete postojati, vi ćete biti poraženi, i vi
ćete biti bačeni odozgo u jame vatre; i vi nećete pobeći od toga, i vi nećete biti u
mogućnosti da pobegnete od plamena koji je u zmiji Set-He.
(The god HER-UTU-F, holding a sceptre in his left hand, and the sign of
"life," an ankh, in his right. The text reads: ''The majesty of this god uttereth the
decree, (saying):—'Hack in pieces and cut asunder the bodies of the enemies
and the members of the dead who have been turned upside down, O my father
Osiris... and let me come forth from it. My father having (once) been helpless
hath smitten you, he hath cut up your bodies, he hath hacked in pieces your
spirits and your souls, and hath scattered in pieces your shadows, and hath cut
in pieces your heads; ye shall never more exist, ye shall be overthrown, and ye
shall be cast down headlong into the pits of fire; and ye shall not escape
therefrom, and ye shall not be able to flee from the flames which are in the
serpent Set-Heh.) 699
U ''Knjizi kapija'', dogme i doktrine Ozirisa su znatno izraženija, i
postizanje stanja blaženosti je bliže onome iz Egipatske knjige mrtvih. U
ranijem periodu, u Egiptu je vladalo verovanje da se prijem u carstvo Hetep
može postići učenjem tajnih naziva bogova i magijskih formula, i njihovim
izricanjem na pravi način i u pravo vreme. Svest o grehu, i moralni život nisu
tada smatrani nužnim nužnim za prijem u prebivalište blaženih. Na osnovu
''Knjige kapija'', vidi se da je u kasnijem periodu dolazilo do izražaja dinastičko
učenje o obožavanju ''boga na zemlji'' i uzornog ponašanja u skladu sa
društvenim normama, odnosno sa sa Maat. Tekstovi u ovim knjigama kao
nagradu za ponašanje na zemlji nude večno blaženstvo i život u Carstvu Ozirisa.
Onima koji su bili amoralni ili nisu verovali u velikog boga namenjeno je
sečenje na komade, a njihova tela, duše i duhovi treba da se sagore vatrom
jednom zauvek. Egipćani nisu verovali u čistilište. Ali su verovali da se vatrom
na drugom svetu svakodnevno spaljuju do potpunog uništenja tela, duše,
duhovi, demoni, itd. 700
U svim knjigama o drugom svetu prisutni su: jame vatre, ponori tame,
smrtonosni noževi, potoci ključale vode, nesnosni smrad, vatrene zmije, užasna
čudovišta i stvorenja sa životinjskim glavama, i surova bića suočavanja sa smrti
različitog oblika (pits of fire, abysses of darkness, murderous knives, streams of
boiling water, foul stenches, fiery serpents, hideous animal-headed monsters
and creatures, and cruel, death-dealing beings of various shapes, etc). Volis
Badž primećuje da je ovaj arsenal straha sličan onima u ranohrišćanskoj i
srednjovekovnoj književnosti. Stoga on smatra da savremeni narodi treba da
budu zahvalni Egiptu za mnoge koncepcija pakla, koje su preuzeli iz njega.701
Očigledno je da je egipatsko verovanje u život posle smrti bilo prožeto

strahom i nadom. U skladu s tim, Egipćanin je tokom života nastojao da se
pripremi za Ozirisov sud. Sa današnjeg stanovišta to bi se moglo porediti sa
vežbanjem da se prođe test na poligrafu, s tim što je drevni Egipćanin pripremao
čitav niz magijskih tekstova koji bu pomogli da prođe Ozirisov sud. Prilikom te
699
Budge, E. A. Wallis: ''The Book of Am-Tuat'', Kegan, Paul, Trench, Trubner &
Co., London, 1905, p. 254-255
700
Budge, E. A. Wallis: ''The Book of Gates'', Kegan, Paul, Trench, Trubner & Co.,
London, 1905,
701
Budge, E. A. Wallis: ''The Egyptian Heaven and Hell'', Kegan, Paul, Trench,
Trubner & Co., London, 1905, p. XII
pripreme relaksirao je strah od smrti i strepnju o karakteru njegovog života na

onom svetu.
U egipatskom sistemu religije, podzemlje je podeljeno na zone. U njima
se pristalice i protivnici pojedinih bogova, odvojeni prema njihovoj
posvećenosti ili zanemarivanju tih bogova. Pošto kazne nisu večne, ta
politeistička slika razdvojenih zona pakla deluje kao izraz neke vrste produžene
zemaljske naklonosti za pojedine bogove, i relativizira moralni kredibilitet
presude. Uz određene modifikacije, ovaj sistem je bio primenjen u određenoj
meri u kasnijim grčkim, jevrejskim i hrišćanskim sistemima. 702
Za razliku od Egipta gde je zagrobni život imao centralno mesto u religiji,

mesopotamske kulture više bile zainteresovane za ovozemaljski život i ulogu
bogova u njemu. Smatrali su da njihovi bogovi nagrađuju i kažnjavaju još
tokom života, i nisu brinuli o spasenju. Nisu verovali u kaznu i nagradu na
onom svetu, niti u uskrsnuće.
U drevnom Vavilonu su zemlju zamišljali kao visoko brdo. Ono se od
periferija ka središtu, uzdizalo prema nebu. Verovali su da se u unutrašnjosti tog
brda nalazi podzemni svet mrtvih zvani Arallu. Nazivali su ga još i dom mrtvih
ili dom smrti (šu'alu). Pošto su verovali da njemu ima više stanovnika nego u
bilo kom gradu na svetu, koristili su još i naziv Veliki grad. Ulaz u Aralu
zatvoren je velikom kapijom sa čuvarima, a iznad nje je bio veliki svod. Iza
glavne kapije, bilo je još šest vrata, a ceo podzemni svet bio ograđen je sa
sedam zidova.
Na osnovu mitološke storije o silasku boginje Inane (sumerski: Inanna;
akadski: Ištar; grčki: Astarte, feinčanski: Aštrt (Ashtart)) u podzemni svet, i Epa
o Gilgamešu, mogu se videti karakteristike ove kosmološke ravni. U mitu o
silasku boginje Inane u podzemni svet (Inanna's Descent to the Underworld, or
The Descent of Ishtar), ona posle strasne veze sa Tamuzom posećuje podzemni
svet (the Land of No Return). Tamo je ubija njena sestra, boginja Allatu, koja se
na sumerskom jeziku nazivala Ereškigal, što znači Kraljica podzemlja. Ona je to
postala udajom za boga sunca, rata i uništenja, Nergala, koji je osvojio
podzemlje i bio njegov vladar. Njen sluga Ninshubur je uz pomoć boga Enkija
obezbedio Inani magičnu hranu i vodu, kako bi oživela, vratila se na zemlju.
Ona, po povratku, kažnjava Tamuza, zbog njegove ravnodušnosti, da provodi
pola godine na zemlji, a pola u podzemnom svetu. U ''Silasku boginje Ištar'' daje
se sledeći prikaz:
U zemlju bez povratka, u zemlju tame
702
Bernstein, Alan E.: ''The Formation of Hell: Death and Retribution in the Ancient
and Early Christian Worlds'', UCL Press Limited, University College London, Taylor &
Francis e-Library, 2003, p.
Ištar, ćerka Sina vođena njenim mislima

Vođena njenim mislima, Ištar ćerka Sina,
U dom senki, prebivalište, Irkalla,
U dom iz koga niko nije izašao, ko je u njega ušao,
Prema putu, bez povratka,
U dom bez svetla za onoga ko ulazi u njega,
U dom gde je prašina hrana i glina jelo
Oni borave u tami bez svetla
Obučeni su kao ptice, imaju krila,
Preko vrata i reze, prašina se nakupila.
Ištar po dolasku na kapiju zemlje bez povratka,
Vrataru se onda ovako obratila:
(To the land of no return, the land of darkness,

Ishtar, the daughter of Sin directed her thought,
Directed her thought, Ishtar, the daughter of Sin,
To the house of shadows, the dwelling, of Irkalla,
To the house without exit for him who enters therein,
To the road, whence there is no turning,
To the house without light for him who enters therein,
The place where dust is their nourishment, clay their food.'
They have no light, in darkness they dwell.
Clothed like birds, with wings as garments,
Over door and bolt, dust has gathered.
Ishtar on arriving at the gate of the land of no return,
To the gatekeeper thus addressed herself:) 703
Ep o Gilgamešu opisuje podzemlje na sličan način. Dvanaesta ploča

''Serije o Gilgamešu'', nije deo prvobitnog epa, već predstavlja akadski prevod
703
Jastrow, Morris Jr.: The Civilization og Babylonia and Assyria'', J.B. Lippincott,
1915, (Descent of The Goddess Ishtar Into The Lower World), p. 454
kasnije sumerske poeme o Bilgamešu i podzemnom svetu. Tražeći preminulog

Enkidua, Gilgameš prelazi veliku pustinju i dolazi do kapija podzemlja:
''(On je vezao) moje ruke kao krila ptice,
da me dovede zarobljenog u kuću tame, sedišta Irkale:
iz koga više ne izlazi onaj koji jednom uđe.
Išao je putem, putem bez povratka.
Išao je do prebivališta, čiji stanovnici ne trebaju svetla,
prah zemlje im je hrana, a blato je njihovo jelo.
U perje su obučeni i imaju krila kao ptice.
Oni ne vide svetlo, borave u tami. ''
((He bound) my arms like the wings of a bird,

to lead me captive to the house of darkness, seat of Irkalla:
to the house which none who enters ever leaves,
on the path that allows no journey back,
'to the house whose residents are deprived of light,
where soil is their sustenance and clay their food,
where they are clad like birds in coats of feathers,
and see no light, but dwell in darkness.
'On door (and bolt the dust lay thick,)
on the House (of Dust was poured a deathly quiet.)) 704
Pošto nije uspeo da ubedi boginju Ereškigal da mu dozvoli da vidi

Enkidua, Gilgameš napušta podzemni svet i prolazi nazad kroz sedam kapija.
Tada je zamolio boga dubine Ea da mu pomogne. Ea je naložio bogu podzemlja
Nergalu da otvori rupu u zemlji i pusti Enkiduovu senku da razgovara sa
Gilgamešom. Na Gilgamešovu molbu da opiše prilike u podzemlju, Enkidu
odgovara:
''Ja ti to ne mogu reći, prijatelju, ja ti to ne mogu reći.
Ako bih ti otkrio običaje zemlje koju sam video,
ti bi seo i zaplakao."
704
George, Andrew (translated): ''The Epic of Gilgamesh'', Penguin Books, London,
1999, p. 61
''Pa hoću da sednem i da plačem doveka!"

''Pogledaj, prijatelja kojega si prihvatio,
kojemu se srce tvoje obradovalo,
njega žderu crvi kao staro odelo.
Enkidu, prijatelj, koga je tvoja ruka dodirivala,
postao je blato zemlje, pun je prašine,
potonuo je u prah, prah je postao."
(I cannot tell you, my friend, I cannot tell you!

If 1 tell you what 1 saw of the ways of the Netherworld,
o sit you down and weep!'
'Then I will sit me down and weep!'
'(I, the) friend whom you touched so your heart rejoiced,
(my body like an) old garment the lice devour.
(Enkidu, the friend whom you) touched so your heart rejoiced,
(like a crack in the ground) is filled with dust.) 705
Kao i egipatskom sistemu verovanja, u podzemnom svetu

mesopotamskih kultura nema socijalnih razlika, koje su prisutne tokom života.
Pokojnici imaju samo dve mogućnosti, da postanu besmrtni kao bogovi, ili da
se svedu na prikaz Enkidua, iz Epa o Gilgamešu. Na XI ploči Epa o Gilgamešu,
kralj sumerskog grad-države Šuripak, Utnapištim (udaljen, odsutan, sanjarski) i
njegova žena prave veliku barku kojom preživljavaju potop, zajedno sa svim
životinjskim vrstama. Posle toga su im bogovi podarili besmrtnost.
U vavilonskom sistemu verovanja čovek se sastoji od tela i duše (akadski:
napištu; hebrejski: nefeš). Pojam ''napištu'' bio je osnova života i označavao je
disanje. Dok čovek diše, on je bio živo biće. Mrtvac se iz podzemnog sveta
može vratiti u ovozemaljski, jedino u vidu duha, kako bi mučio ljude. U Epu o
Gilgamešu, prilikom povratka Enkidua iz podzemnog sveta, ostaje pomalo
nejasno da li se vratio ''napištu'', ili je u pitanju bio njegov Utukku (ili edimmu),
koji bi se mogao porediti sa ka u Egiptu, ili kasnijim senkama iz podzemnog
sveta grčke i rimske mitologije.
705
George, Andrew (translated): ''The Epic of Gilgamesh'', Penguin Books, London,
1999, p. 194
Najstarije poznato vizionarsko putovanje u pakao, nalazi se u

neoasirskom tekstu iz VII veka p.n.e., poznatom kao "Vizija podzemnog sveta
asirskog prestolonaslednika'' (Underworld Vision of an Assyrian Crown
Prince).706 Radilo se o novoj literarnoj formi, kakva nije bila viđena tokom
2.000 godina literature, zapisane klinastim pismom. Mogla bi jedino da se
poredi sa Kumranskim aramejskim rukopisima (Qumran Aramaic) iz II veka
p.n.e.
Iako ova literarna vizija pakla ima jasne mitske i epske korene u Epu o
Gilgamešu, ona se razlikuje od drugih sumerskih i akadskih tvorevina na više
načina. Glavni lik nije bog ili polubog, već običan čovek. On ne putuje fizički u
podzemlje, već to čini u snu ili kroz noćnu viziju. Tamo sreće ustoličeno
božanstvo, pred kojim pada u strahu. Posle zastrašujućeg prosvetljenja, osoba se
vraća u realni svet sa izmenjenim ponašanjem i ličnošću. Ovde bih dodao: opet
konfiguracija šamanizma.
"Vizija podzemnog sveta asirskog prestolonaslednika'', predstavlja prvo
poznato opisano putovanje u pakao na Bliskom Istoku. Kao deo neo-asirske
literature, ovaj žanr uticao je na kasniju jevrejsku apokaliptičnu literaturu. Sama
činjenica da je tekst vezan za imperijalni dvor, označava njegov značaj i
povezanost sa sveštenstvom i religijskim sistemom. Tek kroz prizmu
apokaliptičnih i mističnih alegorija, u kontekstu tadašnjih političkih i religioznih
simboličkih formi, moguće je izvesti adekvatno tumačenje ovog teksta.
Naracija odlaska u podzemni svet upotpunjena je spiskom bogova i
demona, i raznih ilustrativnih scena, među kojima je i takva, koja opisuje nadute
svinje tokom parenja. U takvom natprirodnom okruženju, autor je potpuno
nemoćan:
''Pojavio se crni čovek -
njegovo lice liči na Anzu,
njegove ruke su šape lava,
njegovi nokti su kandže orla!-
zgrabio me je za kosu i savladao me.''
(There appeared a man of black visage -
his face resembled the Anzu,
his hands were the paws of a lion,
his nails the talons of an eagle! -
706
Sanders, Seth L.: ''The First Tour to Hell: From Neo-Assyrian Propaganda to
early Jewish Revelation'' in Journal of Ancient Near Eastern Religions 01/2009; 9(2), p.
151-169
he seized me by my hair and overpowered me.) 707
''Neka ovo bude moje ispaštanje''

(Let this be my expiation) 708
Francuski prosvetitelj Volter smatrao da su se osnovni aspekti religije

razvili na Istoku, i kasnije bili inkorporirani u judeo-hrišćansku religiju. Čitajući
1700. godine jedan latinski prevod persijskog zoroasterskog teksta, on je pisao:
''Parsi su dugo verovali u Boga, đavola, vaskrsenje, nebo, pakao. Oni su
prvi nesumnjivo uspostavili ove ideje.''
(ces Parsis croyaient depuis longtemps un dieu, un diable, une
resurrection, un paradis, un enfer. Ils sont les premiers, sans contredit, qui ont
etabli ces idees.) 709
Danas to više ne prestavlja šokantno osporavanje autentičnosti
hrišćanstva, već opšte poznatu činjenicu. Zoroasterske teološke ideje kao što su
monoteizam, dualizma, anđeli, demoni, raj, uskrsnuće ili apokalipsa, imale su
značajan uticaj na hrišćansku teologiju. Hrišćanski koncepti nagrađivanja i
kažnjavanja, raja i pakla u velikoj meri su oslonjeni na zoroasterske ideje.
Belgijski istoričar drevnih religija Franc Kumon (Franz Cumont, 1868-1947) je
radu objavljenom posthumno, ''Lux perpetua'', ukazao da su sveprisutni
zoroasterski uticaji, posredstvom ''magija'' iz zapadne Azije, uticali i na
transformaciju grčkog koncepta podzemnog sveta, Hada. Kao ključne
argumente koristio je tranziciju uloge demona, kao onih koji kažnjavaju u
paklu, i kaznu pomoću vatre, koje su iz persijskog sistema preuzete u grčki.
Meri Bojs (Mary Boyce, 1920–2006), poznati istraživač zoroastrizma
smatra da je Zaratustra prvi uspeo da razvije i prezentuje jasnu koncepciju
podzemnog sveta, zasnovanog na kažnjavanju - pakla.710 Treba napomenuti, da
je drevna Persija izrodila eshatološku koncepciju koja je bila bliža drevnoj
Indiji, nego Mesopotamiji ili Egiptu. Stoga su istraživači usmereni na
707
early Jewish Revelation'' in Journal of Ancient Near Eastern Religions 01/2009; 9(2), p. 159
708
early Jewish Revelation'' in Journal of Ancient Near Eastern Religions 01/2009; 9(2), p. 161
709
Stausberg, Michael: ''Hell in Zoroastrian History'', Koninklijke Brill NV, Leiden,
Numen 56, 2009, p. 218
710
Stausberg, Michael: ''Hell in Zoroastrian History'', Koninklijke Brill NV, Leiden,
Numen 56, 2009, p. 219
komparativno istraživanje indijske i iranske teologije, analizirajući sličnosti

između indijskih Veda i ranih iranskih Avesta.711
Najraniji deo Aveste, pod nazivom Gataz (Gathas), sastoji se od 17 himni
(yasna), na avestanskom jeziku. U tom spisu opisano je kako Ahur Mazda
stvorio svetlost i tamu. Takođe je za kreirao Kuću dobrodošlice, Kuću
laži/prevare i Most suda (House of Welcome, House of Lie, Bridge of
Judgment). U jasni 46;11 navodi se Kuća prevare (drujo damana) kao večno i
konačno odredište za one koji nisu prošli sud kao pravednici.
''Pomoću (njihovih) moći, Karapans i Kavis su nametnuli smrtonosni
jaram zajedno sa zlim radnjama kako bi uništili (njegovo) postojanje. Njihove
duše i njihov vlastiti verski pogled će se povući od njih kada oni stignu na
mesto obračunskih-čuvara mosta (i oni će ostati) gosti za sve vremena
(priključeni) kući prevare.''
(Through (their) powers, the Karapans and Kavis yoke
a mortal one together with evil actions in order to destroy (his) existence.
Their own soul and their own religious view will recoil from them
when they will have reached the place of the account-keeper's bridge,
(and they will remain) for all time guests (attached) to the house of
deceit.) 712
Zaratustra se smatra ''kreatorom pakla'', odnosno ''Kuće prevare'' u kojoj
će gosti ostati večno zarobljeni u tami, sa ''lošom ishranom i mizernim
gostoprimstvom''. Pojmovi ''karapan'' i ''kauui'' obuhvataju glavne protivnike
vodeće religije, koji su u stanju da navedu smrtnike na greh i usmere ih ka Kući
prevare, odnosno paklu. Kada neko umre, demoni i bog, pakao i raj se bore za
posedovanje njegove duše. Mitra, Sraoša, Rašnu, i dobri Vaju preuzimaju duše
dobrih u raj. (Mithra, Sraosha, Rashnu, and the good Vayu). Astovidotuš,
Vizareša, i loši Vaju odvlače duše pakao (Astovidhotush, Vizaresha, and the
bad Vayu). Ta borba traje dana i rođaci pokojnika u tom periodu upućuju
molitve i žrtve dobrim bogovima da zaštite dušu pokojnika i odvedu je u raj.
(Arda Viraf 5.1; Dk. Book 9, chapter 20.3).
Duša mrtvih se četvrtog dana, nađe u prisustvu služavke, božanske lepote
ili demonski ružne, u zavisnosti kako mu je presuđeno. Lepa služavka ga vodi u
raj, dok je ružna zadužena za pakao. Ova služavka simbolizuje zbir njegovih
verskih dela, dobrih ili zlih, i naziva se Daena (daena takođe znači savest).
711
Avesta je zbirka svetih knjiga religije starih Iranaca (Parsa), sa Zaratustrinim
učenjem. Nastala je u vreme njegovog života. Predstavlja svetu knjiga zoroastrizma.
712
Humbach, Helmut and Pallan Ichaporia: ''The Heritage of Zarathushtra: A new
Translation of his Gathas'', Universittsverlag Winter, 1994, p. 79
Prema tom drevnom persijskom verovanju, postoje dva puta koji vode u
zagrobni život, ali oba vode preko mosta Činvat (Chinwad) koji je iznad pakla i
vodi u raj.713 Za grešnike je taj most uzan i oštar kao britva, te oni nemaju
nikakve šanse da ga pređu i padaju dole u pakao, gde vladaju demoni. Za
pravednike je taj most širok i oni bez problema prelaze preko njega u raj
(paradaisos). Pre mosta zaseda sud duhovnih bića (haetu) koja razmatraju
delovanje čoveka za vreme života na zemlji. Posle suda, pravednici odlaze
širokim mostom na nebo.
Njih, prema prema spisu Vendidad, pozdravlja bog Vohu Mano, čuvar
vrata raja, ustajući sa zlatnog prestola sa pitanjem kako su putovali do raja.
Onda ih vodi do boravišta boga Ahura Mazde, njegovog arhanđela Ameša
Spentasa (Amesh-Spentas) i drugih svetih bića:
''34. Duše pravednika prikupljene su tamo: Nairjo-sangha je sa njima;
glasnik Ahura Mazde je Nairjo-Sangha.''
(The souls of the righteous are gathered together there: Nairyo-sangha is
with them; a messenger of Ahura Mazda is Nairyo-sangha.) 714
U Vendiadatu je prikazan poduži niz odgovora Ahura Mazde na pitanja
Zaratustre, koji predstavljaju uputstvo za moralno ponašanje i izbegavanje
pakla. Na primer, pominje se kažnjavanje za uskraćivanje hrane i potreba onih
koji rade. Ahur Mazda kaže:
''35. Onaj ko ne daje ljubazno i pobožno nekom od vernika koji obrađuje
zemlju, O Spitama Zaratustra! Spenta Armaiti će ga baciti u tamu, dole u svet
jada, svet pakla, dole u duboku provaliju.''
(He who would not kindly and piously give to one of the faithful who tills
the earth, O Spitama Zarathushtra! Spenta Armaiti will throw him down into
darkness, down into the world of woe, the world of hell, down into the deep
abyss.) 715
U Fargardu 4. Vendidada, Ahur Mazda podučava Zaratustru o kaznenoj
politici za kršenje pojedinih vrsta ugovora. Kao kazne za nepoštavanje raznih
vrsta ugovora, pored novčanih kazni i bičevanja, navode se i kazne za tu vrstu
713
Činvat most postoji i u Islamu kao Sirat most (Sirath bridge)
714
Peterson, Joseph H. (ed): ''Vendidad (Videvdad) or Laws against the Demons:
Avesta - The Sacred Books of Zoroastrianism, Book 3.'', (Translated by James Darmesteter),
Sacred Books of the East, American Edition, 1898, (Fargard 19, 31-34) p. 161
715
Sacred Books of the East, American Edition, 1898, (Fargard 3, 35) p. 23
greha, od 300 pa sve do 1000 godina boravka duše u paklu. 716 Za onoga koji
krši pogrebne obrede Ahur Mazda navodi:
''62. On priprema sebi hranu za put do sveta bezbožnika, u tom svetu,
napravljenom od tame, potomka tame, koja je sopstvenost tame. U tom svetu, u
svetu pakla, vi se upućujete u skladu sa vašim delima, u skladu sa vašom
religijom, O grešnici!''
(He makes himself a viaticum unto the world of the wicked, into that
world, made of darkness, the offspring of darkness, which is Darkness' self. To
that world, to the world of Hell, you are delivered by your own doings, by your
own religion, O sinners!) 717
Persijska religija ima i delove koji govore o uskrsnuću tela i obnavljanju
života mrtvih, uz spasitelja koji treba prvi da uskrsne. Posle takvog uskrsnuća
sledi opšti i poslednji sud svim mrtvima, koji se obavlja vatrom. Taj poslednji
sud bi ostvario u reci užarenog gvožđa, koja je za prevedne kao toplo mleko, a
za grešnike večno mučenje. U drevnom zervanitskom tekstu (Zatspram
XXXIV) opisano je da će Ahur Mazada da prikuplja ostatke ljudskih tela sa
svih strana, kako bi ih ponovo integrisao i oživeo. Prema tom verovanju, taj sud
trebao bi da usledi posle dvanaest milenijuma od nastanka sveta.
Zoroasterski sveštenik i teolog Manekji Dala (Maneckji Nusserwanji
Dhalla, 1875-1956), objašnjavajući osnove ove religije navodi teze koje su
prisutne na liniji koncepta saglasnosti Makijaveli-Gramši:
''Ubeđivanje i sila su dva ključna faktora, nezamenljivi u ljudskim
odnosima. Pojedinci, kao i društvo, mogu da podnesu nemoral i pokušaju da
strpljivo i vrate na pravi put onoga koji čini zlo, dobrim savetom i opomenom.
Ali kada ubeđivanje ne uspe u svojima nastojanjima, i grešni ljudi postaju sve
užasniji u nanošenju povreda, izdržljivost žrtve prestaje da bude vrlina. To
ohrabruje zlo, izlaže društvo opasnosti, i šteti čak i izvršiocu zločina,
dozvoljavajući mu da bez zadrške dublje tone u krivicu. Ljudsko u čoveku je
pristupačno za ubeđivanje, ali njegova životinjska priroda mora da bude
savladana silom. Društvo zahteva prinudu države, jer je nesavršeno. Na one
članove države koji su na putu vrline ili koji nastoje da se približe vrlini, ne
primenjuju se prinudni zakoni države. Kako društvo evoluira ka vrlini, snaga
ubeđivanja će obezbediti sve efikasniju pobudu dobrog vladanja, i sila će se
postepeno povlačiti u pozadinu. U društvu vrline koje dolazi, za silu neće biti
mesta.''
716
Sacred Books of the East, American Edition, 1898, (Fargard Ia) p. 26-28
717
Sacred Books of the East, American Edition, 1898, (Fargard 5; VIII, 62) p. 47
(Persuasion and force are two chief factors indispensable in human

affairs. Individuals, as well as society, can endure wrong patiently and try to
reclaim the wrong-doer by good counsel and admonition. But when persuasion
fails in its purpose, and wicked people become more desperate in inflicting
injury, endurance on the part of the recipient of injury ceases to be virtue. It
encourages evil, exposes society to danger, and does harm even to the
perpetrator of crime by allowing him without restraint to sink deeper in guilt.
The human in man is amenable to persuasion, but his animal nature must be
subdued by force. Society requires the coercion of the State, because it is
imperfect. To those members of the State who are walking on the path of
perfection or who are striving to come nearer to perfection, coercive laws of the
State do not apply. As society evolves towards perfection, persuasive power
will prove an increasingly effective urge to good behaviour, and force will
gradually recede into the background. In the perfect society to come, force will
have no place.) 718
Zoroastrizam je razvio princip da sreća ne predstavlja osnov ljudskog
života, nego je to ostvarenje moralnih ciljeva, u skladu sa društvenim
vrednostima. Pri tome se vrednosti moralnog života i izbegavanja zla, tretiraju
kao pasivne vrline. Lično spasenje, kao osnovni princip, podrazumevalo je
aktivno činjenje dobra i borbu protiv zla. Pojedinac je, kao isečak iz kolektiva,
dužan da se bori ne samo za lično spasenje, nego i za spas celokupnog
čovečanstva. Jer, zalaganje samo za sopstveno spasenje, i prepuštanje drugima
da se sami izbore sa svojom sudbinom, bez aktivnog doprinosa njihovom
spasenju, predstavljalo bi zanemarivanje dužnosti da se pomogne drugim
ljidima. Manekji Dala je preneo tu Zaratustrinu misao:
''Biti moralan, ali ne pomagati drugima da budu moralni; ne biti zao, ali
uz to, ne protiviti se zlu koje izazivaju drugi, samo su negativne vrline.''
(To be good, but not to make others good; not to be evil, yet not to resist
evil caused by others, are merely negative virtues.) 719
Uopšte zoroastrizam je postavio visoke moralne standarde. Predana borba
da se potisnu tamne strane uma, kao i borba protiv sujeverja i zatucanosti,
predstavljaju borbu protiv duhovnog zla. Čovek se usmerava na borbu protiv
korupcije i nepravde, na ''otupljivanje ivice tiraninskog mača'' (blunts the edge
of the tyrant's sword), kao protiv sila društvenog zla. Takvi neumorni pravednici
predstavljaju heroje u borbi protiv moralnog zla i mogu da očekuju spasenje i
večni život u raju.
718
Press, 1938, p. 87
719
Press, 1938, p. 87
Za razliku od raja, odnosno konačnog prebivališta ''najboljeg postojanja'',

prebivalište grešnika posle smrti je ''najgore postojanje'' (achishta ahu). Za takvu
klasifikaciju nadležan je nebeski tribunal koji osuđuje zle na propast i pakao.
Oblast pakla naziva se ''prebivalište zlobe'' (drujo dem), ili ''prebivalište
najgorih duša'' (achishtahia demana manangho). Osnovna karakteristika pakla je
tama, i to u više različitih oblika ili nijansi. Kaznena politika, kada je u pitanju
trajanje kazni u paklu, zavisi od težine greha. U Gatzazu i Vendidadu su u
početku bile najavljivane vremenske kazne za dušu u paklu, kao što smo videli,
na primeru onih za štetene ugovore, i do 1000 godina. U kasnijim radovima,
kaznena politika se zaoštrava i navodi se ideja večnog prokletstva i trajnog
boravka u paklu, sve do uskrsnuća svih duša.
''Kada duša silazi u Tartar, čiji je glavni ulaz u gaju crnih topola pored
izvora Okeana, pobožni rođaci je snabdeju novčićem stavivši joj ga pod jezik.
To je namenjeno pohlepnom Haronu, koji duše prvozi u napukloj barci preko
reke Stiks.''
(When ghosts descend to Tartarus, the main entrance to which lies in a
grove of black poplars beside the Ocean stream, each is supplied by pious
relatives with a coin laid under the tongue of its corpse. They are thus able to
pay Charon, the miser who ferries them in a crazy boat across the Styx.) 720
Hladna i smrznuta reka Stiks predstavlja zapadnu granicu Tartara između
gornjeg sveta i podzemnog. Njene pritoke su reke: Aheron koja je
simbolizovala tugu, Kokit je označavala naricanje, Flegeton vatru, Leta
zaborav, i Stiks mržnju (Acheron – sorrow; Cocytus - lamentation, Phlegethon
- fire), Lethe - oblivion, and Styx – hate).
Za pokojnika se prinosila žrtva kako bi se sprečio njegov povratak na
ovaj svet i proganjanje onih koji nisu obezbedili pristojnu sahranu. Ulaz u
podzemni svet čuvao je troglavi pas Kerber, kako bi sprečio mrtve da ga
napuste.
Hesiodova Teogonija (Rođenje Bogova; Birth of Gods), napisana oko
700-665 p.n.e., govori o nastanku kosmološkog poretka. U njoj se opisuje kako
su Zevs i njegova braća, Posejdon i Had, podelili između sebe nasledstvo koje
su preoteli od njihovog oca, Kronosa (Saturn). Zevs je preuzeo nebesa,
Posejdon more, Had zemlju i njenu unutrašnjost. Prilikom ove pobune, Titani,
pristalice Kronosa, zatvoreni su u Tartar, tamnicu straha, duboko ispod zemlje.
Tako su se pojavila dva različita konteksta podzemlja. Jedan je podzemni svet
Had namenjen smrtnicima, i drugi je Tartar, rezervisan za otpadnike u svetu
720
Graves, Robert: ''The Greek Myths'', Penguin Books, (1955), 2011, p. 120
natprirodnog i poražene u obračunima božanskih bića. 721 Pored njih, razvijen i

koncept Jelisejskih polja koji bi se mogao porediti sa kasnijim hrišćanskim
rajem.
Pojam Had (eng. Hades) potiče od klasične grčke reči ''aides'', koja je
označavala ''neviđeno'' (unseen). Od V veka p.n.e., Grci su, polazeći od korisnih
stvari koja dolaze od zemlje, počeli da koriste kao sinonim i reč ''plouton'', koja
označava bogatstvo (wealthy), istovremeno izbegavajući da u razgovoru koriste
reč Had, zbog njenog zastrašujućeg konteksta.
Sam Had je imao više oblasti ili slojeva. U XI knjizi Odiseje, opisuje se
prva oblast Asfodel, odnosno Asfodelska polja, kojima lutaju senke heroja
među mnoštvom manje važnih duhova pokojnika koji žamore kao slepi miševi.
Samo ''žrtve livenice'' (libations of blood), kada živi u njihovo ime prosipaju
krv, mogu povremeno da im povrate ljudska osećanja. Iza ovih livada je Ereb
(Erebus) čije ime označava duboku tamu koja se nalazi između zemlje i Hada.
U Erebu se nalaze Tisifona, Alekta, Megajra, Erinije, poznate kao Furije koje
su strarije od Zevsa i svih mitoloških stanovnika Olimpa. Njihova uloga bila je
da slušaju žalbe smrtnika i kažnjavaju one na koje se te žalbe odnose. Tri
Erinije, predstavljene su kao starice crne kao ugalj, sa zmijama umesto kose,
krilima slepog miša, psećim glavama i zakrvavljenim očima. Njihova imena se
nisu pominjala u razgovorima, ili se to činilo indirektnim nazivima, baš kao što
je Had nazivan Pluton.
Pored Asfodelskih polja je takođe i palata Hada i Persefone. Sa njene leve
strane nalazi se jezero Let (Lethe) na koje dolaze duše da piju vodu. Druge opet
dolaze da piju vodu na jezero Upomena (Mnemosyne) u senci belih topola. U
predvorju palate Hada i Persefone, sede tri sudije podzemnog sveta Minoj,
Radamant, i Ajak (Minos, Rhadamanthus, and Aeacus). Radamant sudi
Azijatima, Ajak Evropljanima, dok je Minoj nadležan za teže slučajeve.
Posle toga se duše upućuju na raskrsnicu svete Hekate, iz koje vode tri
puta. Oni koji nisu ni dobri, niti su zli, vraćaju se putem koji vodi u Asfodel. Za
izopačene i zle rezervisan je put za Tartar, dok se plemenite osobe i pune vrlina,
heroji bez mana, ili osobe povezane sa bogovima, upućuju na Jelisejska polja
(Elysium, Ostrva blaženih). Jelisejskim poljima, odmah do poseda Hada, vlada
Kron i ulaz im je pored jezera Uspomena. Na njima večno vlada dan, nema
hladnoće i snega, neprestano se odvijaju gozbe uz muziku. Stanovnici
Jelisejskih polja mogu ponovo da se rode kad to požele.
Homer je u nekoliko dela skicirao karakteristike grčkog Hada. U Himni o
boginji plodnosti i ratarstva Demetri (Hymn to Demeter), iz VII veka p.n.e.,
opisano je kako je bog podzemnog sveta Had, oteo njenu ćerku iz veze sa
721
Francis e-Library, 2003, p. 22
Zevsom, Persefonu. Demetra je uz pomoć Zevsa uspela da vrati ćerku, ali uz

nagodbu da provodi dve trećine godine na zemlji, a jednu trećinu u Hadu. Mit
pokazuje kako Had može da bude istovremeno: večno prebivalište mrtvih;
privremeno za Persefonu i druga božanska bića, i istovremeno skladište za
semensku robu za poljoprivredu.
Grevs navodi da je grčka mitologija interpretirana na različite načine,
kada je u pitanju podzemni svet. Po nekim tumačenjima, duše su posle smrti
boravile u svojim grobovima, pećinama i pukotinama pod zemljom, gde su
mogle da uzmu oblik slepog miša ili zmije, ali ne i ljudskog bića. Drugi su
navodili kako su duše svetih kraljeva mogle slobobodno da lutaju ostrvima na
kojima su bili njihovi grobovi. Bilo je tvrdnji da su duhovi mogli da se vrate u
ljudski oblik ukoliko uđu u hranu kao što je pasulj, orah ili riba, i potom budu
pojedeni. Jedna od verzija je da su duše odlazile na sever, gde nema sunca, i da
su mogle da se jave samo u vidu plodonosnog vetra. Bilo je i verovanja da su
odlazile na zapad, gde sunce zalazi iza okeana. Neki su naglašavali značaj
kažnjavanja duša, u skladu sa način života smrtnika. Pored toga mističari su
dodali ideju metempsihoze, ili seljenja duše, što se navodno moglo kontrolisati
magičnim formulama. 722
Jedno od najčuvenijih mitoloških putovanja u podzemni svet, vezano je
za Homerov ep ''Odiseja'', i opis njegovih susreta sa podzemnim svetom u
knjigama XI i XXIV. Taj Odisejev opis izražava standardnu grčku predstavu o
Hadu u kome se nalaze senke mrtvih, kao odrazi nekadašnjih ljudi, bez ikakvih
emocija
U knjizi XI, Odisej i njegova posada, po savetu čarobnice Kirke (Circe),
prelaze Okean i pristaju na udaljenoj obali kojom vlada Had. Kopaju rupu u
zemlji, u nju sipaju med, mleko, vino i vodu, potom izgovaraju molitve. Iznad
rupe prinose žrtve, pozivajući senke mrtvih. Najpre se pojavljuje senka Elfenora
(Elphenor), a potom Odisejeve majke. Ona mu daje informacije o njegovoj
porodici. Potom Odisej razgovara sa Tiresijom iz Tebe, koja mu predskazuje
budućnost i ali njegovu smrt. Ona mu govori kako mora da proširi poštovanje
boga Posejdona koji se ljuti na njega, jer je oslepeo njegovog sina Polifema.
Pored toga Odisej je razgovarao i sa nizom grčkih junaka, kao što su
Agamemnon, Ahil i Ajaks (Agamemnon, Achilles, and Ajax).723 Kada Odisej
kaže Ahilu da bi zbog njegovih dela trebao da ima počasti bliske božanskim,
ovaj mu odgovara:
''Ne pokušavaj da me utešiš zbog moje smrti,
slavni Odiseju. Ja bih radije živeo
722
Graves, Robert: ''The Greek Myths'', Penguin Books, (1955), 2011, p. 124
723
Homer: ''The Odyssey'', (Translated by Ian Johnston) Richer Resources
Publications Arlington, Virginia, 2007, p. 208
radeći kao fizički radnik za nadnicu

nekom drugom čoveku, nekome bez njegove zemlje
i siromašnom,
nego bio vladar svim izgubljenim mrtvima.''
(Don't try to comfort me about my death,
glorious Odysseus. I'd rather live
working as a wage-labourer for hire
by some other man, one who had no land
and not much in the way of livelihood,
than lord it over all the wasted dead.) 724
(O shining Odysseus, never try to console me for dying.
I would rather follow the plow as thrall to another
man, one with no land allotted to him and not much to live on,
than be a king over all the perished dead.)
Vavilonske i grčke ideje o zagrobnom životu, imale su uticaj i na

judaizam. Uostalom, prema Bibliji, praotac jevreja dolazi iz Ura Haldejskog. To
je jasno napisano u Prvoj knjizi Mojsijevoj kada se bog obraća Avramu rečima:
''Ja sam Gospod koji te je izveo iz Ura Haldejskog da ti dam ovu zemlju
da je zauzmeš.'' 725
U jevrejskom sistemu verovanja, nalazi se niz zaveta i sporazuma koji su
uspostavljeni sa bogom. U skladu sa njihovom poštovanjem, bog kažnjava ili
nagrađuje. Pored kažnjavanja destrukcijom i uništenjem, uvedena je i kazna
dugotrajne patnje. Među takve kazne, zbog prvobitne neposlušnosti u raju
(Edenu), spadaju porođajni bolovi žena, naporan rad ljudi na zemlji i smrt, kao
vraćanje zemlji. Osnovni nosilac života, telo (basar), prema starozavetnoj
koncepciji je poput prašine (Post 3:19) ili mesa (Iz 40: 6-8), koje je kvarljivo i
smrtno. Takvo smrtno telo oživljava bog svojim dahom (Post 2:7). Posledica
tog božjeg akta je vezivanje duše (nephesh, ruah, nishma) za telo čime se
uspostavlja psihofizičko jedinstvo živih. Kako se nefeš kao životna dimenzija
tela nalazi i kod životinja, ne bi se mogao tretirati kao ''razumna duša'', već
isključivo životni kvalitet.
724
Homer: ''The Odyssey'', (Translated by Ian Johnston) Richer Resources
Publications Arlington, Virginia, 2007, p. 226
725
knjiga Mojsijeva, 15: 7 , p. 14; ( i pre toga 11: 28, 31, p. 12)
U najstarijim jevrejskim tekstovima, kao uskrsnuće podrazumeva se

ponovo sjedinjavanje duše sa mrtvim telom. Da bi uopšte moglo da dođe do
uskrsnuća, nužno je postojanje tela, jer njegovom propašću umire i nefeš.
Posle smrti, sve duše, bez obzira da li se radi o pravednicima ili
grešnicima, odlaze u Šeol (Sheol). Za razliku od reči kever (qever) koja
označava pojedinačno grobno mesto, pojam Šeol označava grob, ali u širem
smislu kao grobnicu svih, odnosno utrobu zemlje. Takođe se koristi i kao
sinonim za smrt i podzemlje. U Šeolu vlada večna tama i radi se o zatvoru u
kome borave senke mrtvih (heb. refaim). Iz Šeola nema povratka i jedino bog
može nekoga da izbavi iz njega. U osnovi, Šeol se može tretirati kao mesto
nastalo prekidanjem stvaranja, kada je božji duh lebdeo nad vodama. Pri tome
se njegova kreacija oslonila na obrazac kananskog boga neplodnosti i smrti
Mota, i druge paganske koncepcije.
Pojam Šeol se u Tanahu koristi ukupno 65 puta, i to u više značenja
(grob, smrt, podzemlje). Postoje razne tvrdnje o njegovom etimološkom
poreklu, i jedna od zanimljivijih je ona da se radi o istom korenu hebrejske reči
''pitati'', kao i imenu starozavetnog kralja Saula. Tome ide u prilog i stav da je u
Starom zavetu zabranjen svaki pokušaj komunikacije sa mrtvima. Sama
koncepcija Šeola izvire prethodnog semitskog gledišta o konačnom odredištu
svih mrtvih, prožetog uticajima iz drugih kultura.
Osnovne odrednice Šeola su: 1) da se radi o najnižoj kosmološkoj ravni,
ispod neba i zemlje; 2) mesto ispunjeno tamom, prašinom i tišinom; 3) prilikom
opisa Šeola uvek je prisutna voda; 4) moguće je da je naziv Šeol povezan sa
drugim kulturama; 5) različita mišljenja o boravku u njemu u zavisnosti od
društveno-istorijskih okolnosti. 726
Kao i u slučaju vavilonskog podzemlja, ili grčkog kraljevstva Hada,
jevrejski podzemni svet bio je moralno neutralan. U skladu sa ovom
koncepcijom, delovali su i najraniji prevodioci Biblije na grčki, koji su tokom
III i II veka, prilikom prevoda poznatog kao Septuaginta, preveli reč Šeol kao
Had. Novi zavet je takođe sledio ovakvu logiku prevođenja, mešajući jevrejsku
i drevnu grčku tradiciju. Tako je Jeronim prevodio jevrejski pojam Šeol kao
infernus ili inferus, a grčki izraz Had kao infernus, osim u Jevanđelju po Mateju
(16:18), kada je naveden inferus.727
Jevreji su na smrt gledali kroz više nivoa. Najpre, smrt je u psihološkom i
individualnom smislu bila tretirana kao prestanak životne aktivnosti. U
726
Repas, Michael A.: ''From GeHinnom to Hell: An Etymological and Conceptual
History'', Rothberg International School, The Hebrew University of Jerusalem, Independent
Study, 6/3/2009, p. 7
727
društvenom smislu, smrt je predstavljala prestanak članstva u zajednici živih. U

verskom smislu, smrt je označavala prestanak odnosa zajedništva sa bogom. I
konačno istorijski, smrt je značila poništavanje do tada uspostavljenih
društvenih, političkih i drugh relacija osobe u zajednici. U takvom sistemu
verovanja, smrt je shvatana kao prestanak fizičkog postojanja. Jevreji su
smatrali da nje se ne treba plašiti, jer je od nje daleko važnija božja vlast nad i
životom i samom smrću. Time su prihvatali i koncept smrti kao božje kazne, a
ne kao prirodnog događaja (Prva knjiga Mojsijeva 2-3). Tu teološku koncepciju,
kasnije je zastupao i Pavle (Rimljanima 5:12-21)
Jevreji su iz grčkog sistema verovanja preuzeli i moralnu dilemu o
odlasku pravednika i grešnih u isti prostor natprirodnog. U knjizi o Jovu, on
negoduje zbog te nepravde, smatrajući da Šeol treba da obezbedi neku vrstu
nagrade za one koji su nepravedno patili za vreme života. 728 Bernstain koristi
izraz ''moralna smrt'', da bi označio Jovov protest protiv toga što neutralni
zagrobni život omogućava grešnima da izbegnu kaznu. 729
Ipak, u Psalmima se na više mesta navodi da će bog suditi mrtvima i da
će doći do razdvajanja sudbine duša pravednika i grešnih. Na primer, u psalmu
''Upravitelju. Psalm Korejevih sinova. Pesma'', stoji:
''13. To je put onih koji su puni bezumlja, i onih što ih slede i uživaju u
oholim rečima njihovim. 14. Poput ovaca za smrt su određeni, smrt će im pastir
biti. Ujutru će čestiti vladati nad njima. A lik će njihov nestati, svi će oni u grob
otići, a ne u prebivalište uzvišeno. 15. Ali Bog će otkupiti dušu moju iz ruku
groba, On će me primiti.'' 730
Istorijske okolnosti i pozicija jevrejskog naroda, u velikoj meri su
determinisali verovanje u zagrobni život.
Tema različite sudbine duša posle smrti, najpre se javila u Knjizi proroka
Jezekilja, kada se opisuje prvi progon jevreja iz Jerusalima u Vavilon između
598 i 586 p.n.e.. Prorok dobija božju poruku o uništavanju naroda koji su tlačili
jevreje, od Egipćana, pa sve do Vavilona, Elama, Asirije, Edoma itd. 731 Za
jevreje je planirano ujedinjenje i poštovanje jednog boga, koji će se brinuti o
njima.
728
o Jovu, 17-19, p. 529
729
730
Sveto pismo ili Biblija Starog i Novog zaveta, Metafizika, Beograd, 2009, Psalmi
49:13-15, p. 471
731
proroka Jezekilja, 32-33, p. 405-408
Pitanje odvajanja dobra i zla u zagrobnom životu nije moglo da bude

adekvatno rešeno u konceptu Šeola. Stoga se u jevrejskoj misli javlja drugo
mesto koje je služilo za deponovanje nečasnih i grešnih. Radi se o dolini
Hinom, koja je bila metaforički korišćena za odlaganje tela pogubljenih
kriminalaca i drugih koji nisu imali pozitivan društveni status.732
To mesto se u Starom zavetu nazivalo dolina Enomovog sina (the Valley
of Hinnom or the Valley of the Son of Hinnom (Nehemiah 11.30; Ezekiel
32.23; Jeremiah 19.2; cf. Joshua 15.8)) ili Ge-Hinnom, koja se u grčkoj
Sepuaginti pojavljuje kao Gehena (Gehenna). Profesor Čaim Milkovki (Chaim
Milikowky) tvrdi da je ''tokom Judejskim monarhije, ova dolina je postala
centar paganskih kultnih aktivnosti, posebno žrtvovanja dece spaljivanjem''
(during the course of the Judean monarchy, this valley became the center for
pagan cultic activity, especially the sacrifice of children by fire). 733
Takav pristup se vidi i Knjizi proroka Jeremije (обухвата време од 647-
580 p.n.e.) kome bog poručuje da odbacuje one na koje se razgnevio:
30. 'Jer Judini sinovi čine ono što je zlo u mojim očima', govori Gospod.
'Postavili su svoje odvratne idole u domu koji nosi moje ime, da bi ga
oskrnavili. 31. Sagradili su obredne uzvišice u Tofetu, u dolini Enomovog sina,
da bi svoje sinove i kćeri spaljivali u vatri, što im nikad nisam zapovedio, niti
mi je to ikad na um palo.' 32. 'Zato dolaze dani', govori Gospod, 'kad se to
mesto više neće zvati Tofet i dolina Enomovog sina, nego dolina ubijanja. U
Tofetu će se mrtvi sahranjivati, iako tamo neće biti mesta. 33. Mrtva tela ovog
naroda biće hrana nebeskim pticama i zemaljskim zverima, koje niko neće
plašiti.'''' 734
Slične kvalifikacije su navedene u ''Drugoj knjizi carevima'' gde Jeremija
navodi kako je Josija ''oskrnavio Tofet u dolini Enomovih sinova, da više niko
ne bi svog sina ili svoju kćer spaljivao u čast Molohu''. 735
Gehena je asocirala na spaljivanje, sramotu i zlo. Njena funkcija se može
videti u Psalmu 11 (Upravitelju. Davidov psalm):
732
Francis e-Library, 2003, p. 168-169
733
Repas, Michael A.: ''From GeHinnom to Hell: An Etymological and Conceptual
History'', Rothberg International School, The Hebrew University of Jerusalem, Independent
Study, 6/3/2009, p. 10
734
proroka Jeremije, 7: 30-33, p. 345
735
knjiga carevima, 23: 10, p. 298
''5. Gospod ispituje i pravednoga i zloga, a onoga ko voli nasilje, silno

mrzi duša njegova. 6. Pustiće na zle kišu zamki, vatre i sumpora, i vruć vetar,
kao čašu koju će morati ispiti.'' 736
U Psalmu 140 (Davidova pesma), pored izlaska pravednika pred božje
lice, za grešne se može nazreti pretnja koja je postala karakteristična za
hrišćanski pakao:
''10. Neka ugljevlje užareno na njih padne. Neka u vatru padnu, u jame
vodom ispunjene, da više ne ustanu.'' 737
Pored Gehene, u Starom zavetu se kao posebno preteće mesto javlja i
pojam Abadon (Abaddon), koji bi se mogao prevesti kao ''bezdan'' (bottomless
pit). Grčki ekvivalent ove reči je ''Apolion'' (Apollyon), što bi se moglo prevesti
kao ''mesto propasti/uništenja'' (eng. Destroyer), dok je ta reč u latinskoj
Vulgati, Exterminans. U Mazoretskom tekstu jevrejske Biblije, Abadon se kao
deo Šeola, odnosno oblast destrukcije u kojoj borave mrtvi, navodi šest puta.
Tako se u Knjizi o Jovu pominje tri puta. Najpre kada Jov objašnjava: ''6. Grob
(Šeol) je pred njim otkriven, mesto propasti (Abadon) ne može se pokriti.'' 738
Potom i u daljem tekstu u delovima 28:22 i 31:12. U Psalmima se pominje u
88:11, a Priči Solumunovoj dva puta, u kontekstu kombinacije sa Šeolom15:11 i
27:20.
U Novom zavetu, u Otkrivenju, pojam evoluira u personifikaciju đavola.
Radi se lideru zastrašujućih skakavaca koji treba da muče ljude bez ''božjeg
pečata na čelima'':
''11. Nad sobom su imali cara, anđela bezdana. Na hebrejskom se on zvao
Avadon, a na grčkom Apolion.'' 739
(And they had a king over them, which is the angel of the bottomless pit,
whose name in the Hebrew tongue is Abaddon, but in the Greek tongue hath his
name Apollyon.)
U fusnoti je navedeno da: ''Avadon'' znači ''uništenje''; ''Apolion'' znači
''uništavalac''.
Takav stav o značenju Abadona, kao demona ili đavola, prisutan je i u
apokrifnim Delima Tominim iz III veka, kao i nekim drugim spisima koji se
tretiraju kao gnostički.
736
11: 5-6, p. 459
737
140: 10, p. 501
738
o Jovu, 26:6, p. 532
739
Otkrivenje9:11, p. 837
Vizija proroka Danila, verovatno napisana oko 165 p.n.e. govori o

sudbini dve večnosti: večnog života i večne kazne. Iako ovaj tekst, koji se
odnosi na VII vek p.n.e., predstavlja manjinsko verovanje jevreja tokom I veka
p.n.e, on je imao uticaj na stavove stanovnika Jerusalima o zagrobnom životu
tokom II i I veka p.n.e..
Među delima koja su imale uticaj na rane jevrejske i hrišćanske teologe je
Knjiga proroka Enoha (Book of Enoch), nekanonski spis koga je pronašao
škotski istraživač Džejms Brus (James Bruce) 1773. godine u Abisiniji
(današnjoj Etiopiji). Smatra se da je napisana između III i I veka p.n.e.. Knjiga
Enohova je prevod etiopskog koptskog originala i predstavlja značajan izvor za
razumevanje jevrejskog konteksta pakla. U u njoj se navodi:
''103.5 Teško vama, vama grešnicima, kada umrete u vašem grehu, i
onima koji kao vi govore o vama: "Blagosloveni bili grešnici koje su ispratili
svoje dane. 103.6 I sada su oni umrli u blagostanju i bogatstvu, bedu i nesreću
nisu osetili tokom svog života, i oni su umrli u slavi, i nisu bili kažnjeni tokom
njihovog života." 103.7 Znaj da će njihove duše otići dole u Šeol, oni će biti
očajni, i njihova patnja biće velika. 103.8 I u tami, i u lancima, i u gorućem
plamenu, vaše duše će doći Velikog suda. I Veliki sud će biti konačan za sve
generacije, zauvek. Teško vama, za vas neće biti mira.''
(103.5 Woe to you, you sinners, when you die in your sin, and those who
are like you say about you: ''Blessed were the sinners they saw their days. 103.6
And now they have died in prosperity and wealth, distress and slaughter they
did not see during their life, but they have died in glory, and judgment was not
executed on them in their life.'' 103.7 Know that their souls will be made to go
down into Sheol, they will be wretched, and their distress will be great. 103.8
And in darkness, and in chains, and in burning flames, your spirits will come to
the Great Judgment. And the Great Judgment will last for all generations,
forever. Woe to you for you will not have peace.) 740
Do I veka pre nove ere još uvek nije bilo jasnog koncepta uskrsnuća. U
Šeolu su boravile duše u tami i tišini, nije bilo opcije ''blaženog života'' posle
smrti. Istovremeno, Gehena je služila za božji obračun sa neprijateljima Izraela i
grešnicima. Iako se u Psalmima, Jovu, Isaiji i Danilu najavljuje moguća
teologija uskrsnuća, ona još uvek nije bila jasno oblikovana. Do nje dolazi tek
kada je deo jevrejske populacije helenizovan i prevodom Septuaginte. Tada su
stvoreni uslovi da jevreji počnu da u svoj verski sistem unose grčke koncepte,
kao što je Orfizam. Radi se o čitavom nizu verovanja i običaja u helenističkom
740
Knibb,Michael A. and Andy McCracken: ''The Book of Enoch'', (Translation of
the Ethiopian Book of Enoch with introduction and notes by Andy McCracken), 2002, p.
153
svetu, povezanih sa mitskim odlaskom pesnika Orfeja u Had, i povratkom iz

njega.
Hrišćanski koncept pakla više odgovara grčkom konceptu Tartara,

dubokom, sumornom delu Hada koji se koristi kao tamnica za mučenja i patnje.
Rani hrišćani čiji je jezik bio grčki, i koji su koristili Septuagintu, preuzeli su
pojam Gehena kao oznaku za pakao, razlikujući ga od Hada. Treba dodati da
osnivač hrišćanstva, apostol Pavle, nije proklamovao jasnu sliku o paklu. On
nikada nije koristio reč ''Gehenna''. 741
Gehena se pojavljuje 11 puta u jevanđeljima (7 puta u Mateju, 3 puta u
Marku, jednom u Luki, i nema je u Jovanu). Pojam Gehena je imao izuzetan
uticaj na evoluciju hrišćanske teologije.
Gehena se generalno posmatra kao: 1) mesto kažnjavanja; 2) kažnjavanje
koje podrazumeva vatru na neki način; 3) bacanje u navedenu vatru; 4)
prisustvo tame; i 5) mesto gde grešnici liju suze i škripe zubima. 742
Takođe, potrebno je sagledati u kom kontekstu se Isusu pripisuje
korišćenje ovog pojma.
U Jevanđelju po Mateju Isus opominje učenike da se pridržavaju Zakona
i Proročkih knjiga i da se klone greha.
''21. Niste li čuli da je kazano precima: 'Ne počini zločin ubistva', i ko
počini zločin ubistva zaslužuje smrtnu kaznu. 22. A ja vam kažem da svaki koji
ljuti svoga prijatelja, zaslužuje kaznu, a koji nazove svoga brata 'bezvrednim'
zaslužiće kaznu sinagoge, a koji ga nazove 'budalom' zaslužuje vatru
uništenja.''743
Ovde je u srpskom prevodu umesto pojma Gehena stavljena ''vatra
uništenja''. Na drugim mestima se ovaj pojam prevodi kao ''oganj uništenja''.
''28. I ne bojte se onih koji ubijaju telo, jer duše ne mogu ubiti. Nego se
više bojte onoga koji može i dušu i telo da upropasti u ognju uništenja.'' 744
Uobičajeno se Isusov stav o kažnjavanju grešnika interpretira u skladu sa
Jevanđeljem po Mateju, gde se izvorna grčka konstrukcija ''kalosiv aionion'', u
741
742
Allison, Dale C.: ''Resurrecting Jesus: The Earliest Christian Tradition and Its
Interpreters'', T&T Clark, New York, 2005, p. 82
743
Jevanđelje po Mateju, 5:21-22, p. 650
744
Jevanđelje po Mateju, 10:28, p. 654
većini raznih prevoda Biblija određuje u smislu ''večnog kažnjavanja'' (eternal

punishment).
''46. Tako će ovi otići u večnu osudu, a pravednici u večni život.'' 745
Međutim izvorno grčko značenje ''kalosiv aionion'', ne bi se moglo
prevesti kao večno kažnjavanje. Najpre, pojam ''kalosiv'' je imenica ženskog
roda, u jednini, i prevodi se kao kazna, pročišćenje, korekcija, kao, na primer,
orezivanje drveta da bolje rodi (punishment, chastening, correction, to cut-off as
in pruning a tree to bare more fruit). ''Ainion'' je pridev od ''aion'', odnosno eon,
što označava neodređen vremenski period. On može da se odnosi na kratki
period, kao kad je Jona proveo tri dana i tri noći u utrobi ribe, na period
ljudskog života ili na neki drugi vremenski period, ali u svakom slučaju ne i na
večnost. Jer pojam ''aion'' je u grčkoj literaturi uvek označavao vremenski
interval, odnosno period koji je imao početak i kraj. Tako bi ispravno značenje
ove grčke konstrukcije bilo ''kažnjavanje u smislu korekcije, u određenom
vremenskom periodu''. Stoga, Biblije koje su na originalnom grčkom ili
hebrejskom, ne bi trebale da sadržavaju odrednicu o večnom kažnjavanju.
U tom smislu je i rani hrišćanski teolog Origen posmatrao odnos boga
prema spasenju. On je pisao da og nikada ne ostavlja duše da umru u grehu,
nego ih leči i daje im večni život:
"Njegovo strpljenje je njihova prednost, jer je duša besmrtna i stoga, čak i
ako se ne leči odmah, nije odsečena od spasenja zauvek; spasenje je samo
ostavljeno za pogodnije vreme.'' (De Princ-3:1:13; De Oratione 28, 13)
(His patience is to their advantage, because the soul is immortal and
therefore, even if it is not cured at once, it is not debarred from salvation for
ever; salvation is only put off to a more suitable time) 746
Sa druge strane, Avgustin Hiponski, na severoistočnoj obali današnjeg
Alžira, početkom V veka, branio je koncept večnog pakla. On je tvrdio da su
"vatra i crv" mučenja u paklu fizičko prokletstvo i da je sposobnost tela da
zauvek izdržava ovu kaznu "čudo od najsvemogućnijeg Tvorca'' (a miracle of
the most omnipotent Creator). Taj stav su ismevali oni koji su smatrali da je
večnost previše duga za božanske kazne, smatrajući da božja milost treba da
prodre i u pakao. 747
745
746
Malaty, Fr. Tadros Y.: ''Lectures in Patrology the School of Alexandria: Origen'',
Coptic Theological College, Sydney, 1995, p. 863
747
Augustine: ''De civitate Dei'', 21.9.47–48, Corpus Christianorum, Series Latina
(Turnhout, Belgium: Brepols, 1955), 2.775. Cf. the translation of Marcus Dods, The City of
God) Random House, New York, 1950, 778–79.
Kako ističe Alen Bernstajn, rani hrišćani, apostoli i kreatori hrišćanske

doktrine, nisu živeli u kulturnom vakuumu. Oni su dobro poznavali jevrejske
spise, grčku mitologiju, rimsku državnu upravu i paganske religije u okruženju.
Niz pojmova koje su preuzeli i koristili, ka što su ''duša'', ''sveto'', ''demoni'', pa i
izrazi ''Had'' i ''Gehena'', potiču iz određenih religijskih i idejnih sistema. Iako,
ovi i drugi preuzeti pojmovi imaju karakteristična značenja u hrišćanskoj misli,
oni ipak sadrže starije jevrejske i paganske odjeke. Prilikom analize prirode
hrišćanskog pakla, potrebno je poći od onih odrednica koje je hrišćanstvo
preuzelo iz drugih religijskih sistema. 748
Hrišćanski pakao je predstavljao sintezu podzemnih svetova iz raznih
religijskih sistema, poznatih ranim hrišćanskim autorima. U tom propagandnom
razigravanju, sledbenici Isusa nastojali su da kreiraju takve elemente
simboličkog propagandnog polja, koji će se uspešno nositi sa eshatologijom i
podzemnim svetovima konkurentskih verskih sistema i kultova grčko-rimskog
sveta, posebno onih na Bliskom istoku. Tako su vremenom uspeli da iskreiraju
''pakleniji pakao'' i ''rajskiji raj'', od tada poznatih natprirodnih kosmoloških
ravni, kojima je eshatološki produžavano/prošireno individualno ljudsko
trajanje.
Taj hrišćanski pakao je iskreiran kao mesto gde odlaze oni grešni,
'božanski sankcionisani'' (divinely sanctioned) na večne muke. Samo postojanje
pakla se tretira kao deo božanskog plana, jer, polazeći od svoje moći, bog bi
mogao u svakom trenutku ga sruši. Pošto je pakao izvan fizičkog sveta, u drugoj
kosmološkoj ravni, na ovom svetu se ispoljava prvenstveno kao strateška
propagandna poluga religije koja snažno deluje na psihologiju vernika i utiče na
njihovo ponašanje. Pojam pakao je povezan sa pojmovima ''večno'', ''kazna'' i
''mučenje'', koji upućuju na pojmove sudbine, pravde i patnje. Radi se o strahu
od sudbine večnog prokletstva, zbog moguće opcije pravednog kažnjavanja
zlih, i večne patnje zbog mučenja.
Tako je koncept pakla, nejasno formiran u Starom zavetu i neodređeno
postavljen kod Pavla, preko ranih ''očeva crkve'' postao sastavni deo hrišćanske
teologije u Novom zavetu, kao i apokrifnim spisima. On je bio zasnovan na
konačnoj pobedi Isusa nad Satanom i njegovim sledbenicima. Posle te konačne
pobede, đavo i njegovi zli sledbenici završiće u večnom paklu.
Pored različitih koncepcija pakla, hrišćanstvo je iznedrilo i pojam

''čistilište'' (lat. purgatorium; eng. purgatory), kao mesto, vreme ili trenutak,
posle smrti kada duše, koje zaslužuju spasenje, ali nisu potpuno bezgrešne. One
se podvrgavaju očišćenju, kako bi mogle da budu blažene prilikom predavanja
748
Francis e-Library, 2003, p.
bogu. Iako se u Bibliji nigde ne pominje takav pojam, on je naknadno

konstruisan u Katoličkoj crkvi kao dogma vere. U Istočnoj crkvi, čistilište se
smatra vremenom pročišćavanja vernika od greha, kako bi mogli da izađu čisti
(kao pravednici) pred boga. Osnov za ovu konstrukciju teolozi nalaze u ''2.
Knjizi o Makabejcima'', kada se navodi Judin postupak: ''Zato je napravio
očišćenje za mrtve, kako bi oni mogli da budu oslobođeni od greha.'' (Therefore
he made atonement for the dead, so that they might be delivered from their sin.
or Whereupon he made a reconciliation for the dead, that they might be
delivered from sin.)749
Očišćenje se tretira kao poslednji korak u ljudskom napretku ka
blaženstvu. U zapadnoj teologiji čistilište sadrži pojmove ''reparation''
(dovođenje u ispravno stanje) zbog očišćenja od greha kroz pokoru, i
odgovornosti za grehe kroz prihvatanje posledica. Tokom Srednjeg veka,
doktrinom pročišćenja bavili su se crkveni koncili i pape. Koncil u Firenci (The
Council of Florence) nastojao je da pomiri suprotstavljene stavove Istočne i
Zapadne crkve po ovim pitanjima. Bilo je to u periodu kada je Istočna crkva
bila spremna na razne verske kompromise, zbog ugroženosti od Turske
ekspanzije.
Lideri reformacije, kao Luter i Melanhton, Kalvin i Cvingli, odbacili su
pojam čistilišta, verujući da je božja milost osnov pročišćavanja i spasenja.
Uostalom, upravo je prodaja indulgencija, kojima se navodno oslobađaju duše
iz čistilišta, bila jedan od povoda za podelu u zapadnom hrišćanstvu. Sa druge
strane, Katolička crkva je tokom Tridentskog koncila potvrdila doktrinu o
čistilištu, eliminišući spornu trgovinu indulgencijama.
Molitva za mrtve, odnosno one koji se nalaze u čistilištu, predstavlja
važan deo katoličke verske prakse. U XIV veku, Dante je u Božanstvenoj
komediji dao umetnički prikaz čistilišta, kao deo putovanja na planinu
Purgatory. Polazeći od teologije Tome Akvinskog, Dante je prikazao čistilište,
istovremeno kao pročišćavanje, i kao obnovu od greha. Za razliku od pakla,
pokajnici u čistilištu preuzimaju odgovornost za svoje grehe, prihvataju
posledice, i pročišćeni nastoje da se dovedu u moralno ispravno stanje, što bi se
moglo tretirati kao isceljenje. Na taj način koncept čistilišta ima svoju društvenu
funkciju, oličenu u promovisanju moralnog delovanja i poštovanja prema
drugima. Na individualnom planu, ono može da bude tretirano kao svojevrsna
psihoterapija zasnovana na praštanju, obnovi ličnosti i isceljenju.750
Među najpoznatijim konstrukcijama hrišćanskog pakla je ona koju je

opisao Dante Aligijeri u delu ''Božanstvena komedija'', literarno predstavljajući
749
2 Maccabees, 12:46
750
Leeming, David A.; Kathryn Madden; Stanton Marlan (Eds.): ''Encyclopedia of
Psychology and Religion'', Springer Science and Business Media LLC, USA, 2010, p. 745
tri natprirodna sveta: Pakao, Čistilište i Raj. Smatra se da je prvo napisao Pakao
u periodu oko 1306-1310, dok je poslednji deo, Raj, bio završen negde oko
1321. Prvobitni naziv bio je Komedija, što je objasnio u svom poznatom pismu
Kangrendeu dela Skali, smatrajući, prema tadašnjim standardima, da dela koja
počnu tragično a završe srećno, spadaju u žanr komedije. Atribut ''božanstvena''
prvi put se javlja kod Bokača u njegovim prikazima Danteovog života. Tako je i
naslov štampanog izdanja u Veneciji, 1555. godine, definitivno postao postao
poznat kao ''Božanstvena komedija''. Delo je koncipirano na principu Svetog
trojstva, prepuno je simetrija i simbolike brojeva.
Radnja se odvija 1300. godine, kada se Dante, na Veliki petak, gubi u
šumi, tri zveri ga onemogućavaju da izađe, dok ga vodi Vergilije, kao simbol
razuma. Na tom putu sreće preko 500 ličnosti. Danteov koncept kosmoloških
ravni bio je zasnovan na Ptolomejevom geocentričnom sistemu i nebeskim
sferama. Pakao je bio prikazan kao konus, ili levak, koji se sužava prema
središtu Zemlje. Na njemu su urezani horizontalni stepenici koji formiraju devet
koncentričnih krugova. Na svakom od ovih stepenika smešteni su različiti
grešnici, s tim što su lakši na gornjim nivoima, dok se spuštanjem prema
središtu, označavaju sve veći grešnici.
Inkvizicija je pakao iz simboličkog propagandnog polja prebacila na
zemlju. Štaviše, promovisana je kombinacija čistilišta i pakla. Šeol sa
mučionicama Tartarom, Abadonom.
Švedski teolog i naučnik Emanuel Svedenborg (born as Emanuel

Swedberg, 1688-1772) napisao je niz teoloških radova, nastojeći da pronikne u
''doktrinu raja'' (The Heavenly Doctrine). Njegovo ključno delo ''Nebeske
misterije'' (lat. Arcana Caelestia, eng. Heavenly Arcana, Heavenly Mysteries, or
Secrets of Heaven), štampano je u osam knjiga u preiodu 1749-1756. Ono
govori o drugom dolasku Isusa, ali ne kao osobe, već u duhovnom smislu, kroz
reči koje otkriva Svedenborg. Kako je negirao Sveto trojstvo i iznosio
kontraverzne teološke stavove, svoja dela objavljivao je u Londonu i Holandiji,
koristeći tamošnju slobodu štampe. Kao uspešan naučnik, u svom teološkom
opusu nastojao je da primeni racionalan i logički pristup u objašnjavanju
natprirodih svetova. Pri tome je prevideo samo jednu opciju, a to je da ti svetovi
mogu da budu ljudska projekcija.
Među njegovim najpoznatijim teološkim delima je ''Raj i pakao'' (lat. De
Caelo et Ejus Mirabilibus et de inferno. Ex Auditis et Visis) iz 1758.
Svedenborg je nastojao da precizno opiše raj i pakao, i definiše osetljivu
ravnotežu među njima, kojom upravlja bog. Najpre, on navodi da ne postoji
jedan pakao, nego brojni paklovi. Takođe, definisao je tranziciono područje
''sveta duhova'' (the world of spirits), u kome su ljudi u stanju suprotstavljenosti,
kau vreme života, ali oni koji idu u pakao ne mogu da vide one koji su na putu
za raj.
''428. Isto kao što je Svet Duhova srednje stanje između Neba i Pakla kod
čoveka, tako je on i Srednje Mesto. Ispod su Paklovi, a iznad su Neba. Paklovi
su zatvoreni, a ući se može samo kroz jame i rasekline, kao i široke otvore, koji
su svi dobro čuvani, da niko bez dozvole ne bi izašao, a dozvola se daje kad je
zaista potrebno, o čemu će biti govora u nastavku. Tako isto je i Nebo zatvoreno
sa svih strana, tako da se Nebeskim Društvima može prići samo jednim uskim
putem, koji se takođe čuva. To su ulazi i izlazi koji se u Reči zovu rajskim i
paklenskim Vratima.
429. Svet Duhova izgleda kao neka Dolina između Planina i Stenja, tu i
tamo uzdignuta ili ulegnuta. Vrata prema Nebu pokazuju se samo onima koji su
pripremljeni za Nebo, ostali ih ne mogu naći. Iz Sveta Duhova se ide u nebeska
Društva samo kroz jedan ulaz, iz kojega je jedan put koji se, dok se penje, deli u
više drugih. A Vrata Pakla se pokazuju samo onima koji tamo moraju da uđu.
Tada se otvaraju, pokazujući mračne Pećine koje kao da su pokrivene čađu, a
koje strmo vode u ponor, gde opet ima više vrata. Iz tih Pećina izbijaju crne i
smradne pare od kojih beže dobri Duhovi, jer su im odvratne, dok ih zli Duhovi,
naprotiv, traže, jer im prijaju. Jer, koliko je neko na svetu voleo svoje zlo, toliko
posle smrti voli kužne zadahe koji odgovaraju njegovom zlu. U ovom pogledu
zlo se može uporediti s pticama i životinjama lešinarima, kao što su vrane,
vukovi i svinje koje, osećajući smrad, lete i jure prema lešinama i izmetu. Čuo
sam jednom jednog Duha kako viče kao da ga iznutra neko para na samo jedan
dašak koji ga je dodirnuo s Neba, a zatim ga videh mirnog i radosnog kada je do
njega doprlo jedno isparenje iz Pakla.''
(428. As the world of spirits is an intermediate state between heaven and
hell with man, so it is an intermediate place with the hells below and the
heavens above. All the hells are shut toward that world, being open only
through holes and clefts like those in rocks and through wide openings that are
so guarded that no one can come out except by permission, which is granted in
cases of urgent necessity (of which hereafter). Heaven, too, is enclosed on all
sides; and there is no passage open to any heavenly society except by a narrow
way, the entrance to which is also guarded. These outlets and entrances are what
are called in the Word the gates and doors of hell and of heaven.)
429. The world of spirits appears like a valley between mountains and
rocks, with windings and elevations here and there. The gates and doors of the
heavenly societies are visible to those only who are prepared for heaven; others
cannot find them. There is one entrance from the world of spirits to each
heavenly society, opening through a single path which branches out in its ascent
into several. The gates and doors of the hells also are visible only to those who
are about to enter, to whom they are then opened. When these are opened
gloomy and seemingly sooty caverns are seen tending obliquely downwards to
the abyss, where again there are many doors. Through these caverns nauseous
and fetid stenches exhale, which good spirits flee from because they abominate
them, but evil spirits seek for them because they delight in them. For as
everyone in the world has been delighted with his own evil, so after death he is
delighted with the stench to which his evil corresponds. In this respect the evil
may be likened to rapacious birds and beasts, like ravens, wolves, and swine,
which fly or run to carrion or dunghills when they scent their stench. I heard a
certain spirit crying out loudly as if from inward torture when struck by a breath
flowing forth from heaven; but he became tranquil and glad as soon as a breath
flowing forth from hell reached him.)751
Opis pukotine i rascepi na zemlji....
Prema Svedenborgu, bog je vladar pakla, isto koliko i raja.
''539. Sva moć u Duhovnom svetu pripada istini od dobra, dok obmana
od zla nema nikakve moći. Sva moć pripada istini od dobra zato što je samo
božansko u nebu božansko dobro i božanska istina, a sva moć pripada
božanskom. Obmana od zla nema nikakvu moć zato što sve pripada istini od
dobra, a u obmani od zla nema istine od dobra. Stoga je sva moć u Nebu, dok u
Paklu nema moći; jer svako je u Nebu u istinama od dobra, a svako u Paklu u
obmanama od zla. Jer niko nije pušten u Nebo osim ako je u istinama od dobra,
niti je iko bačen u Pakao osim ako je u obmanama od zla...
540. Takva je, dakle, ravnoteža između Neba i Pakla. Oni koji su u svetu
duhova su u sličnoj ravnoteži, jer svet duhova je na pola puta između Neba i
Pakla. Stoga su i svi ljudi na svetu u sličnoj ravnoteži, jer Gospod vlada ljudima
na svetu pomoću Duhova u Svetu Duhova, kao što će biti pokazano u
pogodnom odeljku. Takva ravnoteža ne bi bila moguća kad Gospod ne bi
vladao i Nebom i Paklom i dovodio u red obe strane. Inače, obmane od zla bi
prevagnule, i naškodile bi prostim dobrim (Duhovima) koji su u Spoljašnjem
Nebu, jer se na njih može lakše uticati nego na Anđele Neba; a kroz to bi
nestala ravnoteža, i zajedno s njom čovekova sloboda.''
(539. In the spiritual world truth from good is the source of all power, and
falsity from evil has no power whatever. This is because the Divine itself in
heaven is Divine good and Divine truth, and all power belongs to the Divine.
Falsity from evil is powerless because truth from good is the source of all
power, and in falsity from evil there is nothing of truth from good.
Consequently in heaven there is all power, and none in hell; for everyone in
heaven is in truths from good, and everyone in hell is in falsities from evil. For
751
Swedenborg, Emanuel: ''Heaven and Its Wonders and Hell: From Things Heard
and Seen'', (Translated from the Original Latin by John C. Ager), Swedenborg Foundation,
West Chester, Pennsylvania, 2009, p. 343-344
no one is admitted into heaven until he is in truths from good, neither is anyone
cast down into hell until he is in falsities from evil.
540. Such, then, is the equilibrium between heaven and hell. Those who
are in the world of spirits are in that equilibrium, for the world of spirits is
midway between heaven and hell. From the same source all men in the world
are kept in a like equilibrium, since men in the world are ruled by the Lord by
means of spirits in the world of spirits, as will be shown hereafter in its own
chapter. No such equilibrium would be possible unless the Lord ruled both
heaven and hell and regulated both sides. Otherwise falsities from evil would
preponderate, and would affect the simple good who are in the outmost regions
of heaven, and who can be more easily perverted than the angels themselves;
and thereby equilibrium would perish, and with it freedom in men.) 752
Kada se radi o konceptu upravljanja ''paklovima'', Svedenborg projektuje
standardni zemaljski model: strah i kaznu.
''543. Ukratko će biti rečeno kako Gospod vlada Paklovima. Uopšte uzev,
Paklovima se vlada pomoću uticaja koji dolazi iz Neba od Božanskog Dobra i
Božanske Istine; kroz njega se nadzire opšti napor koji izbija iz Paklova; isto
tako i pomoću posebnog uticaja koji potiče iz svakoga Neba i svakoga Društva
u Nebu. Nad Paklovima se posebno vlada pomoću Anđela, kojima je dano da
imaju uvid u Paklove i da tamo nadziru bezumlja i nerede; a ponekad im se
šalju Anđeli koji umeravaju ova bezumlja i nerede svojim prisustvom.
Međutim, može se reći da se nad Paklovima vlada strahom. Nad nekima se
vlada strahom usađenim na svetu, koji se još uvek održava u njima; ali kako
ovaj strah nije dovoljan, i kako on postupno nestaje, nad njima se vlada strahom
od kazni, zbog čega se oni uzdržavaju da ne čine zlo. Kazne su u Paklu
raznolike, lakše ili strože, u skladu sa zlima. Uglavnom, oni koji su više zli, a to
su oni koji se ističu lukavošću i podvalama, i u stanju su da ostale drže u
pokornosti i potčinjenosti pomoću kazni i straha, tima se daje da vladaju; ali ovi
upravljači se ne usuđuju da pređu određene im granice. Treba da se zna da je
jedino sredstvo da se obuzda nasilje i bes onih u Paklovima strah od kazne.
Nema drugog načina..''
(543. How the hells are ruled by the Lord shall be briefly explained. In
general the hells are ruled by a general outflow from the heavens of Divine
good and Divine truth whereby the general endeavor flowing forth from the
hells is checked and restrained; also by a particular outflow from each heaven
and from each society of heaven. The hells are ruled in particular by means of
the angels, to whom it is granted to look into the hells and to restrain insanities
752
West Chester, Pennsylvania, 2009, p. 451-452
and disturbances there; and sometimes angels are sent to them who moderate
these insanities and disturbances by their presence. But in general all in the hells
are ruled by means of their fears. Some are ruled by fears implanted in the
world and still inherent in them; but as these fears are not sufficient, and
gradually subside, they are ruled by fears of punishments; and it is especially by
these that they are deterred from doing evil. The punishments in hell are
manifold, lighter or more severe in accordance with the evils. For the most part
the more wicked, who excel in cunning and in artifices, and who are able to
hold the rest in subjection and servitude by means of punishments and
consequent terror, are set over them; but these governors dare not pass beyond
the limits prescribed to them. It must be understood that the sole means of
restraining the violence and fury of those who are in the hells is the fear of
punishment. There is no other way.) 753
544. Do sada se na svetu verovalo da postoji jedan Đavo, koji predsedava
nad Paklovima; da je on bio stvoren kao Anđeo Svetlosti, ali da je zbog pobune
bačen dole, u Pakao, sa svojom vojskom. Ovo verovanje ima prevagu zato što
se Đavo i Satana, a tako isto i Lucifer, pominju u Reči, i što su ljudi Reč na tim
mestima razumeli doslovno. Međutim, pod “Đavolom” i “Satanom” misli se na
Pakao, i to pod “Đavolom” na Pakao iza, gde žive najgori koji se zovu Zlim
Genijima; a pod “Satanom” na Pakao koji je napred, gde žive oni koji su manje
rđavi i koji se zovu Zlim Duhovima; pod “Luciferom” se misli na one koji
pripadaju Vavelu, ili Vavilonu, čija moć doseže do u Nebo. Da ne postoji jedan
Đavo kome su svi ostali potčinjeni, jasno je iz toga što kako oni u Paklovima,
tako i oni u Nebesima, potiču od ljudskoga roda (vidi br. 311-317); i što se oni
koji su tamo stigli od početka stvaranja pa do danas broje na desetine desetina
hiljada, i svaki od njih je Đavo čija je priroda onakva kakvo je bilo njegovo
protivljenje Božanskom dok je živeo na svetu (vidi br. 311, 312).
(544. It has been believed heretofore in the world that there is one devil
that presides over the hells; that he was created an angel of light; but having
become rebellious he was cast down with his crew into hell. This belief has
prevailed because the devil and satan, and also Lucifer, are mentioned by name
in the Word, and the Word in those places has been understood according to the
sense of the letter. But by ''the devil'' and ''satan'' there hell is meant, ''devil''
meaning the hell that is behind, where the worst dwell, who are called evil
genii; and ''satan'' the hell that is in front, where the less wicked dwell, who are
called evil spirits; and ''Lucifer'' those that belong to Babel, or Babylon, who
would extend their dominion even into heaven. That there is no one devil to
whom the hells are subject is evident also from this, that all who are in the hells,
like all who are in the heavens, are from the human race (see n. 311–317); and
753
West Chester, Pennsylvania, 2009, p. 453
that those who have gone there from the beginning of creation to this time
amount to myriads of myriads, and every one of them is a devil in accord with
his opposition to the Divine while he lived in the world (see above, n. 311,
312).) 754
Vilijam Blejk (William Blake, 1757-1827) je u delu ''Venčanje neba i

pakla'' izneo klasičan prikaz psihodeličnog šamanskog putovanja.
"Posmatrali smo beskonačni ambis, strašan kao dim gorućeg grada. Pod
nama na ogromnoj udaljenosti beše sunce crno, ali svetlo. Oko njega plamene
trake, a po njima pauci koji su jurili svoj plen. Plen su bile strašne životinje koje
su izrasle iz nečisti. To su đavoli kojih je bio pun vazduh. Upitah svog drugara
koja mi je sudba, a on reče da je između crnih i belih paukova.
Ali sada, iz između crnih i belih paukova, oblak i vatra iznenada se
pojavljuju i valjaju iz dubine, zatamnjujući sve ispod, tako da je sve niže
duboko postalo crno kao more, i valjalo se sa strašnom bukom; ispod nas nije
bilo ništa sada da se vidi, osim crne bure, gledajući na Istok između oblaka i
talasa videsmo izraslinu od krvi smešane sa plamenom i nedaleko od nas se
pojavi, pa potonu, klupko zmija krljuštavih i užasnih; napokon na istoku,
udaljeno oko tri stepena, ukaza se plamena kresta iznad talasa dižući se kao
greben i videsmo dve kugle grimiznog plama, iz kojih je more isparavalo u
oblacima dima; i sada smo videli da to beše Levijatanova glava; njegovo čelo
bilo je podeljeno zelenim i ljubičastim prugama poput onih na čelu tigrova;
uskoro smo videli njegova usta i crvene škrge kako vise tik iznad besne pene,
mešanjem crne dubine sa lučenjem krvi, napredovanjem ka nama sa svim
besom duhovnog postojanja"
(By degrees we beheld the infinite Abyss, fiery as the smoke of a burning
city; beneath us at an immense distance was the sun, black but shining; round it
were fiery tracks on which revolved vast spiders, crawling after their prey,
which flew or rather swum in the infinite deep, in the most terrific shapes of
animals sprung from corruption, and the air was full of them and seemed
composed of them: these are Devils, and are called Powers of the air. I now
asked my companion which was my eternal lot? He said: 'Between the black
and white spiders.'
But now, from between the black and white spiders, a cloud and fire burst
and rolled through the deep, blackening all beneath, so that the nether deep
grew black as a sea, and rolled with a terrible noise; beneath us was nothing
now to be seen but a black tempest, till looking east, between the clouds and the
754
West Chester, Pennsylvania, 2009, p. 454
waves, we saw a cataract of blood mixed with fire, and not many stone's throw
from us appeared and sunk again the scaly fold of a monstrous serpent; at last to
the east, distant about three degrees, appeared a fiery crest above the waves;
slowly it reared like a ridge of golden rocks till we discovered two globes of
crimson fire from which the sea fled away in clouds of smoke, and now we saw
it was the head of Leviathan; his forehead was divided into streaks of green and
purple like those on a tiger’s forehead; soon we saw his mouth and red gills
hang just above the raging foam, tingeing the black deep with beams of blood,
advancing toward us with all the fury of a spiritual existence.) 755
Svedenborgovo shvatanje paklova u kome borave ''milijarde milijardi''

duša otvara pitanje kapaciteta paklova. Očigledno je da bi u takvom razmatranju
taj kapacitet morao da bude beskonačan. Njegova logička postavka mogla bi da
se osporava iz raznih uglova. Najpre, od onog početnog koje se odnosi na to
kako se to mogu mučiti bestelesne duše, pa do toga, da li duše kao bestelesni
entiteti imaju bilo kakvu zapreminu ili vrednost, makar i u sferi iracionalnih
brojeva? I onačno, ima li pakao zapreminu? U takvom kontekstu, korisno je
podsećanje na jedan studentski rad sa testa iz hemije na Tehnološkom fakultetu
Univerziteta u Beogradu iz 2014. Odgovor jednog od studenata je bio toliko
interesantan, da je profesor odlučio da ga podeli sa svojim kolegama preko
Interneta.
''Pitanje na ispitu je glasilo: "Da li je pakao egzoterman (predaje toplotu)
ili endoterman (absorbuje toplotu)?"
Većina studenata je napisala svoje pretpostavke na osnovu Bojlovog
zakona (gasovi se hlade kad se šire i zagrevaju kad se skupljaju), ili neku drugu
varijantu...
Jedan od studenata je napisao sledeće:
"Prvo moramo da znamo zapreminu u koju duše ulaze u pakao i izlaze iz
njega. Smatram da odmah možemo da pretpostavimo da duša koja jednom uđe
u pakao, iz njega više ne izlazi. Znači, broj duša se povećava. Da bismo dobili
ideju o tome koliko je u paklu duša, osvrnimo se na različite vere koje danas
postoje na svetu. Većina tih vera tvrdi, da onaj ko nije pripadnik baš te određene
veroispovesti ide u pakao. Dakle, zaključak je da će sve duše završiti u paklu.
Ako tome dodamo odnos nataliteta i mortaliteta, možemo da očekujemo da broj
duša eksponencijalno raste. Dakle, obratimo pažnju na odnos promene
zapremine pakla, jer prema Bojlovom zakonu, za zadržavanje istog pritiska i
toplote, zapremina mora da raste proporcionalno sa brojem pristiglih duša. To
nam pruža dve mogućnosti:
755
Blake, William: ''The Marriage of Heaven and Hell'', The Sorcerer’s Apprentice,
2010, p. 18
1) Ako se zapremina pakla povećava manje od potrebnog prosečnog

broja duša koje stignu u pakao, toplota i pritisak pakla će toliko da porastu, da
će pakao eksplodirati.
2) Ako se pakao širi brže od proseka koji mu je potreban da primi sve
duše, toplota i pritisak će toliko da opadnu da će se pakao smrznuti.
Koja od ove dve mogućnosti je ispravna?
Ako uzmemo u obzir izjavu koju je kategorički iznela Milica sa četvrte
godine, a koja glasi: "Pre će se pakao smrznuti, nego što ću ja sa tobom da
spavam."
Ali, s obzirom na to da je sa mnom spavala juče, mora biti da je ispravna
teorija broj dva:
- Dakle, pakao je sigurno egzoterman i smrznuo se.
Zaključak ovog izlaganja je, da ako je pakao smrznut, ne prima više duše
i preostalo je samo nebo, što je dokaz postojanja Boga, a to objašnjava i zašto je
Milica sinoć vikala: "Ah, moj Bože!"
Ovaj student je jedini dobio 10.''
U XVI veku, za ovakav rad, student bi bio predat u ruke inkviziciji.
Profesor takođe!
Kratka rasprava o večnosti
U slučaju raja i pakla, kao konačnih odredišta u onostranom svetu, otvara

se i pitanje ljudskog poimanja projektovanog vremena i prostora ovih
natprirodnih kreacija. Radi se pojmovima beskonačno i večno, čije definisanje
predstavlja problem ne samo u teologiji, već i u fizici, matematici ili filozofiji.
Reči, obrasci i simboli koji je čovek proizveo, onačavaju samo jedan mali
deo sagledavanja fizičkog sveta i odnosa u njemu. Ta interpretacija simboličkog
odraza sveta, to oponašanje njegovih odlika u alternativnom svetu, donelo je niz
parcijalnih termina koji ne mogu adekvatno da izraze bogatstvo sveta,
međusobnu povezanost njegovih elemenata i zakonitosti koje vladaju u njemu.
Uz to, pojmovi formirani u različitim kulturama i jezicima, za slične ili iste
stvari, nemaju u potpunosti identično značenje. Tako se prilikom sazrevanja i
obrazovanja, ljudi usmeravaju na značenja karakteristična u njihovom
kulturnom kontekstu.
To se odnosi i na pojmove za koje se smatra da imaju univerzalni
karakter, ili se bar prilikom prevoda koristi takav kontekst. U slučaju pakla,
pojmovi kao Šeol, Had, Dis, Tartar, Gehena ili Abadon, nikako ne bi mogli da
se koriste kao sinonimi, jer imaju drukčije karakteristike u kulturnim i jezičkim
sistemima u kojima su nastali. Zajedničko im je samo to, što u svetu
natprirodnog označavaju spremište za nevaljale duše.
I dok su odrednice podzemnog sveta različito tretirane sa stanovišta
prostora i vremena, raj je manje više sličan u raznim kulturnim sistemima.
Njegova projekcija je zasnovana na nadi u večni život duše, sa telom ili bez
njega, i u okruženju koje u datoj kulturi predstavlja ideal uživanja i moći.
Večnost
Svetovi
''Dan mrmota'' (Groundhog Day, directed Harold Ramis, 1993) u kojoj
glavni junak, meteorolog Fil Konors (Phil Connors) zapada u vremensku petlju
i svakoga dana budi se na isti dan, 2. februar. On nikako ne može da dočeka
naredni dan, 3. februar i stalno, iz dana u dan, proživljava jedan te isti dan.
Takav nadrealni koncept zarobljenosti duha, bez obzira na vrt uživanja, idealno
društvo bez zla i prisustvo boga, predstavljao bi raj.
''Šta biste vi uradili kada bi bili zaglavljeni na jednom mestu i kada bi
svaki dan bio potpuno isti, i ništa vam ne bi bilo važno?''
(What would you do if you were stuck in one place and every day was
exactly the same, and nothing that you did mattered?) 756
Dan mrmota je zanimljiva ilustracija kako bi moglo da izgleda večno
uživanje u raju. Uzmimo, na primer, različita ljudska interesovanja i
zadovoljstva, koja su prihvatljiva sa teološkog stanovišta, odnosno ne
predstavljaju grešne radnje. Tako, mnogi ljudi vole životinje, imaju kućne
ljubimce, posvećeni su im i brinu se o njima. Međutim, u hrišćanskom sistemu
verovanja, životinje nemaju besmrtnu dušu. To znači da one ne bi nikako mogle
da budu u tom natprirodnom prostoru rajskog uživanja. A šta je tek sa
strastvenim lovcima? Nema pušaka, nema životinja, nema šuma i planina, samo
beskonačno uživanje. U čemu? U božjem prisustvu?
Mark Tven je u kratkoj priči ''Poseta raju kapetana Stormfilda'', pokazao
kako je koncepcija večnog raja smešna i prepuna kontradiktornosti:
''Sada samo zapamti ovo - nebo je toliko blaženo i lepo kao kako samo
ono može da bude; ali to je apsolutno najprometnije mesto za koje si ikada čuo.
Ne postoje nikakvi besposleni ljude ovde posle prvog dana. Pevanje himni i
mahanje palminim grančicama kroz čitavu večnost je prijatno kada se o tome
sluša u propovedaonici, ali to kao da je jadan način da se potroši dragoceno
756
Phil Connors words, Groundhog Day, directed by Harold Ramis, 1993
vreme koje bi telo moglo da ostvari. Samo bi proizvelo raj cvrkutavih neznalica,
zar ne vidiš? Večni mir takođe zvuči utešno u propovedaonici. Pa, probaj ti to
jednom, i vidi kako će teška vremena visiti na tvojim rukama.''
(Now you just remember this - heaven is as blissful and lovely as it can
be; but it's just the busiest place you ever heard of. There ain't any idle people
here after the first day. Singing hymns and waving palm branches through all
eternity is pretty when you hear about it in the pulpit, but it's as poor a way to
put in valuable time as a body could contrive. It would just make a heaven of
warbling ignoramuses, don't you see? Eternal Rest sounds comforting in the
pulpit, too. Well, you try it once, and see how heavy time will hang on your
hands.) 757
Slična pitanja otvaraju se i kada je u pitanju islamski raj ili Džennet. On

je rezervisan za one koji veruju Alaha i čine dobra dela. U Dženetu nema
straha, tuge ili bola, već samo sreće, radosti i uživanja. Muškarcima se obećava
da uđu u Džennet sa svojim ženama, i da tamo dobiju nove:
"A oni koji su se Allaha bojali, oni će na sigurnu mjestu biti, usred bašča
i izvora, u dibu i kadifu obučeni i jedni prema drugima. Eto, tako će biti i Mi
ćemo ih hurijama, krupnih očiju, ženiti. U njima će moći, bezbedno, koju hoće
vrstu voća tražiti; u njima, posle one prve smrti, smrt više neće okusiti i On će
ih patnje u ognju sačuvati, blagodat će to od Gospodara tvoga biti; to će, zaista,
biti uspeh veliki!" (Kur'an, El-Duhan, 51-58)
(51. 'This indeed is what you did doubt'. 52. Verily, the righteous will be
in a place of security, 53. And gardens and springs, 54 Attired in fine silk and
heavy brocade, facing one another. 55. Thus will it be. And We shall consort
them with fair maidens, having wide, beautiful eyes. 56. They will call therein
for every kind of fruit, in peace and security. 57. They will not taste death
therein, other than the first death. And He will save them from the punishment
of the blazing Fire. 58. As an act of grace from thy Lord. That is the supreme
triumph.) 758
Zemaljska instrumentalizacija storije o obećanom vrtu uživanja dobila je

svou radikalnu formu u savremenom političkom islamu. Mučenicima za veru,
takozvanim ''šehidima'', obećane se 72 pohotne device, sa osam hiljada slugu.
Iako Kur'an ne pominje tačan broj devica, već samo njihov opis, u pojedinim
hadisima je taj broj preciziran. Haditske zbirke Sunen ibn Madže, kao i Sunen
757
Twain, Mark: ''Extact from Captain Stormfield's Visit to Heaven'', Harper &
Brothers, New York and London, 1909, p. 41
758
''The Holy Qur’an'', translated Maulawi Sher 'Ali, (1955) Islam International
Publications Limited, UK, 2004, CH. 44, Al-Dukhan, p. 589
al-Tirmidi, navode da će svaki vernik koji bude primljen u raj, između ostalih
nagrada dobiti večnu erekciju i 72 savršene žene koje su posebno od Alaha
stvorene samo za tu priliku.759
E sad, zamislite večnost koja se sastoji od sreće i uživanja u večnoj
erekciji i to sa 72 device? Razumljivo je da posle izvesnog perioda one više ne
bi bile device. A ta večna erekcija i njihovo opsluživanje, pre bi mogli da
podsećaju na ulogu porno glumca, koji uz pomoć vijagre svakodnevno zarađuje
na svom poslu, nego na večno uživanje. U takvom kontekstu, izgleda da je
Džennet namenjen prevashodno opsesivno pohotnim muškarcima. Mada, da je
to sve tako, pitanje je kako bi oni to podneli i za koliko vremena bi im dosadila
takva večnost?
Onda, osam hiljada slugu koje vas dvori? Koji je smisao tolikog broja
slugu i šta bi konkretno bili njihovi zadaci.
Magija i hrišćanstvo
Hrišćanski vračarski demonizam uklapa se u opšti kontekst i dinamiku

sličnih magijskih aktivnosti prisutnih u drugim kulturama. U skladu s tim, Nola
navodi da pojam vračarskog demonizma treba da se oslobodi svojih tesnih
zapadnih i evropskih okvira. Razmatranje fenomena vračanja, u širem
etnološkom kontekstu, doprineće boljem razumevanju i samog vračanja na
Zapadu. U antropološkom smislu, vračanje može da bude identifikovano kao
''mitsko-ritualni statut kojim se u okviru svake kulture ispoljava agresivna
reakcija marginalizovanih društvenih grupa''.760 Radi se o grupama koje nisu
integrisane, ili su samo delimično integrisane u dominantne kulturne modele, ili
takve modele odbacuju.
Stvaranje područja agresivnosti, u odnosu na dominantni kulturni model,
u ovom slučaju prema strukturi natprirodnog i njenim nosiocima, predstavlja
kompleksan zahvat i ukazuje na nedovoljan stepen društvene kohezije.
Istovremeno, radi se o indikatoru nedovoljne integrisanosti sveta natprirodnog.
Postoji niz primera gde se vračanje konstituiše kao izraz antisocijalnog i
agresivnog naboja odbačene ili marginalizovane društvene grupe. Time se takva
grupa još više odbacuje, definiše kao ''strana'', kao nosilac prevaziđene ritualne
ili verske baštine, i prema njoj se oblikuju predrasude i stereotipi.
759
Sunen ibn Madže je jedna od 6 najpriznatijih hadiskih kolekcija koju je sakupio
autor Ebu Abdullah Muhammed ibn Jezid poznatiji kao "Ibn Madže". Zbirka sadrži 4.341
Hadisa u 32 poglavlja.
760
Karakterističan primer društveno potisnutih grupa predstavljaju Romi,

čije vračanje se tretira kao neetično u savremenoj zapadnoj kulturi. Takav
tretman imali su Tribali i Iliri u odnosu na antičku Grčku, Falaši u etiopskoj
kulturi, Jezidi u islamskoj, itd... Pored etničkih grupa, agresivan odgovor na
planu tretmana natprirodnog, može da se javi i kod marginalizovanih
ekonomskih društvenih grupa. Na primer, u feudalnom i postfeudalnom
društvu, siromašni seljaci su odbacivali religiozni obrazac koji je predstavljao,
ne samo simbol, već i ideološku strukturu ugrožavanja njihove ekonomske i
ukupne egzistencije. U tom odbacivanju aktuelnog religijskog poretka, oni su
pribegavali traganju za autentičnom i drugačijom religijom spasenja, kao i
njenim drugačijim praktičnim ritualima.
Pored naleta velikih religijskih pokreta, kao što su bogumili, katari, ili
protestanti, crkva je isto tako bila uzdrmana otklonom praktične magijske
delatnosti ka narodnim formama vradžbina i odnosa prema natprirodnim
entitetima. Na ove krizne izazove, odgovorila je zaoštravanjem borbe za
očuvanjem hrišćanske dogme, na kojoj su počivale njena društvena moć i
pozicija.
U nekim slučajevima se radi o svojevrsnoj religijskoj regresiji, gde se
društvena grupa, u nemogućnosti da se potvrdi unutar aktuelnog ideološko-
verskog modela, okreće formama prethodnog religijskog modela. To je upravo
ono što se desilo u poznom Srednjem veku i još više u ranom Modernom dobu,
kada su u kriznom društvenom ambijentu, ponovo došli do izražaja
konfiguracija paganizma i paganski elementi.
Ovaj stav mogao bi se opisati i kao problem ''demokratizacije magije'', pri
čemu se elitistički monopol sveštenih krugova, suočio sa širenjem magijske
prakse u svim slojevima stanovništva. Za crkvu je sama ideja, da bi
neobrazovani seljaci mogli da posegnu za magijskim veštinama, i potom
intervenišu u svetu natprirodnog, predstavljala ozbiljnu pretnju.
Razvoj vračarskog pokreta označava netrpeljivost prema dominantnim
strukturama svog vremena, ali istovremeno omogućava vladajućoj strukturi da
preduzme mere i, isto tako agresivno, uzvrati vračarskoj grupaciji. Time su se,
kroz obračun sa vračarskim disidentima, razrešavali društveni konflikti, rizici i
krize, i dodatno se konsolidovao poredak.
Pored stava o agresiji marginalizovanih društvenih grupa, u odnosu na
preovlađujuću religioznu i kulturnu matricu, aktuelan je i Frejzerov stav o
rivalitetu društvene strukture praktikanata magije i legitimnih religijskih
zvaničnika, koji su bili reprezenti vladajućeg društvenog modela.761 Radi se o
761
Frazer, George: ''Golden Bough; A Study in Magic and Religion'', The Macmillan
Company, New York, 1925, p. 48-60
borbi za društveni monopol nad upravljanjem natprirodnim entitetima, ali i

onim statusnim pozicijama koje iz tog monopola proizilaze.
Sve ove teze nisu protivrečne. One komplementarno ukazuju na
potencijalnu prirodu konflikta između vračarskog demonizma i religije.
Vračanje ili vračarski demonizam, odnosno negativna, zlokobna, štetna ili crna
magija, bila je još od kultura Egipta i drevne Mesopotamije, tretirana kao
nereligiozni i buntovnički fenomen, dok se magija, u smislu bela ili pozitivna,
tretirala kao legitmna aktivnost i sastavni deo religije.
U Hamurabijevom zakoniku, u prvom članu je navedeno da se kazne
smrću oni koji vračanjem nanose drugima šetu. Ali, to je moralo da se dokaže. U
drugom članu je navedena kazna za lažno optuživanje vračara:
2. Ako je neki čovek okrivio drugog čoveka, da je na njega bacio čini
(kišpu), ali nije to dokazao, optuženi će ići do svete reke, on će uroniti u svetu
reku, i ako ga sveta reka savlada, onaj koji ga je optužio preuzeće vlasništvo nad
njegovom kućom....'' (If a man has accused another of laying a kišpu (spell)
upon him, but has not proved it, the accused shall go to the sacred river, he shall
plunge into sacred river, and if the sacred river shall conquer him, he that
accused him shall take possession on his house...) 762
Hetitski kralj imao je ovlašćenja prvosveštenika i vrhovnog sudije. Na

listi nedela za koje je mogao da izrekne smrtnu kaznu bili su: vračanje, preljuba,
seksualni odnosi sa pojedinim životinjama, izdaja, ozbiljno zanemarivanje
vojnih dužnosti, veće krađe, omogućavanje biku da pobegne iz korala,
oporezivanje...763
U drevnim kulturama Bliskog istoka, vračanje se izražavalo, ne samo kao
nereligiozni fenomen ili kao oponentska delatnost religiji, nego i kao
prevratnički stav prema vladajućem kulturnom modelu i poretku. Sa druge
strane, magija se, u svom vidu sluškinje religije, protegnula iz Egipta,
Mesopotamije, preko Persije i judaizma sve do hrišćanstva.
Ponekad je zaista teško definisati granicu između religioznog, magijskog
i vračarskog. U drevnom judaizmu, prisutan je niz svedočanstava koja se
odnose na vračanje, proricanje i druge magijske aktivnosti, koje se ne bi mogle
svrstati u religiozno. Radi se o aktivnostima koje bi se, po Frejzerovoj definiciji
magijskog, mogle okarakterisati kao delovanje i ponašanje koje, prema
verovanju, treba da automatski proizvedu određenu posledicu.
762
Johns, Claude Hermann Walter: ''Babylonian and Assyrian Laws, Contracts and
Letters'', The Lawbook Excange, LTD. Union, New Jersey, 1999, (First published 1904) p. 44
763
Hoffner Jr., Harry A.: ''Hitties''
Još u judaizmu, uspostavljanje dominantnog religijskog obrasca,

podrazumevalo je odbacivanje elemenata narodnog sujeverja. U Starom zavetu,
u priči o Jakovu se navodi: ''4. Tako su oni dali Jakovu sve tuđe bogove koje su
imali kod sebe i minđuše koje su imali na ušima, i Jakov je sve to zakopao pod
veliko stablo u blizini Sihema.'' 764
U Knjizi proroka Isaije, navodi se dugačak spisak minđuša, naušnica,
polumeseca, prstenja, alki za nos itd, odnosno zabranjenih amajlija, zbog
njihovog navodno magijskog dejstva. U originalnom tekstu Starog zaveta
koriste se izrazi ''lehašim'', koji označava amajlije, kao i ''šaharonim'', za
odbrambene amajlije u obliku polumeseca.765
U Starom zavetu se više puta pominju gatare i vračari, i stoji zabrana
bavljenja magijom i okultizmom, izrečena božjom zapovešću: ''Ne gatajte''.
Takođe, bavljenje magijom se kažnjavalo smrću. U Drugoj knjizi Mojsijevoj
stoji: ''Vračaru ne ostavljaj da živi''.766 U Trećoj knjizi je upozorenje vernicima,
da se nikako ne obraćaju onima koji prizivaju duhove, niti da traže savet od
vračara. Izražena je i božja pretnja: ''Ako se neka duša obrati onima koji
prizivaju duhove i onima koji vračaju, postupajući time neverno prema meni, ja
ću okrenuti svoje lice protiv te duše i istrebiću je iz njenog naroda.'' 767
Dalje se, u V Knjizi Mojsijevoj, navodi da su osobe koje se bave
magijom, proricanjem, prizivanjem duhova, gatanjem i sličnim radnjama,
odvratne bogu, da ga vređaju i čine zlo:
''10. Neka se kod tebe ne nađe niko ko bi svog sina ili svoju kćer
provodio koz vatru, ni koji gata, ni koji se bavi magijom, ni koji proriče po
zvezdama, ni vračar, 11. Ni koji baca čini, ni koji priziva duhove, ni opsenar, ni
koji pita mrtve.'' 768
U Novom zavetu, kada se govori o uticaju propovedi apostola, u Delima

apostolskim, stoji: ''A mnogi koji su se bavili magijom sakupili su svoje knjige i
spalili ih pred svima''.769 U Otkrivenjima je vračanje svrstano u zla, zajedno sa
764
knjiga Mojsijeva, 35;4, p. 31
765
proroka Isaije, 3;21-22, p. 303
766
767
knjiga Mojsijeva, 20; 6, p. 94
768
knjiga Mojsijeva, 18;10-11, p. 151
769
ubistvima, bludom i krađom.770 Tu se nalazi i strašna opomena onima koji nisu

na božjem putu: ''A kukavice, bezverni, izopačeni, ubice, bludnici, vračari,
idolopoklonici i svi lažljivci završiće u jezeru koje gori ognjem i sumporom.
Ono predstavlja drugu smrt.'' 771
Iako hrišćanska zabrana magije datira iz Biblije, ona je bila prisutna još
od ranih hrišćanskih zajednica, i to na nivou narodnih običaja i sujeverja.
Hrišćanske vlasti su vekovima tolerisale izvesne oblike magije, eventualno
kažnjavajući one koji se bave magijom relativno blago, ekskomunikacijom i
proterivanjem, ali ne i izvršenjem najstrožih kazni. Svetovne vlasti su
kažnjavale samo onu magiju koja je uzrokovala štetu.
Sa druge strane mnogi crkveni autoriteti, kao apostol Pavle, Isaija, ili
papa Jovan XXII, u raznim periodima su osuđivali su magiju. Pojedini teolozi i
pisci su, još od XIII veka, pokušali da racionalizuju pristup magičnom,
razmatrajući koje forme magičnog bi mogle da budu prirodne, a koje bi morale
da budu demonskog porekla. Pitanje je bilo, koje sve sile su se mogle tretirati
kao izraz okultnih sila u prirodi, bez povezivanja sa demonskom intervencijom.
Tako su, na primer, smatrali da se urokljive oči (evil eye) mogu svrstavati u
fenomen prirodnog magičnog.772
Rani hrišćanski teolozi kao Tertulijan, Origen ili Jovan Zlatousti
(Tertullian, Origen, John Chrrysostom), osuđivali su magiju povezanu sa
demonskim silama, dok su istovremeno nastojali da prikažu hrišćanska čuda
kao nemagijske izraze.
Crkva je od samog početka osuđivala magijske aktivnosti, nalažući
određene kazne za njihove praktikante. Pored osude u crkvenim tekstovima, na
Sinodu u Elviri iz 305 ili 306. godine, koji je bio jedan od tri pripremna za
Nikejski sabor, među donetim kanonima, u 6-tom je stajalo: ''Ako neko ubije
drugog vračanjem ili magijom, to lice neće primiti pričešće, čak i u vreme smrti,
zbog ove aktivnosti koja je oblik idolopoklonstva.'' (If someone kills another by
sorcery or magic, that person shall not receive communion, even at the time of
death, for this action is a form of idolatry.) 773
Sinod u Ankiri (Ancyra, današnja Ankara u Turskoj) 314, naložio je u 24.
Kanonu mere protiv praktikanata vračarskog gatanja:
770
Otkrivenja, 9; 21, 838
771
Otkrivenja, 21; 8, p. 844
772
Kieckhefer, Richard: ''Magic in the Middle Ages'', Cambridge University Press,
1989, 2000, p. 182
773
''Oni koji proriču budućnost, i slede paganske običaje, ili primaju u

njihove kuće ljude (vračare) u cilju otkrivanja magičnih lekova, ili da izvedu
ispaštanja, moraju da budu osuđeni na pokajanje od pet godina, na tri godine 'in
substratio' (molitva na kolenima), i na dve godine prisustva na molitvama, bez
pričešća.''
(They who foretell the future, and follow pagan customs, or admit into
their houses people (magicians) in order to discover magical remedies, or to
perform expiations, must be sentenced to a five years' penance, to three years in
substratio, and to two years of attendance at prayers without sacrifice
(non/communicating attendance).)774
Mnogi lokalni/regionalni koncili su, u istoriji crkve, nastojali da definišu
odnos prema pitanjima magije, u kontekstu povezanosti sa demonima. Koncil u
Laodiceji (Laodicaea) je 375 zabranio hrišćanskom sveštenstvu praktikovanje
bilo kakvog oblika magije. U negativan kontekst, magiju su svrstali i IV Sinod u
Kartagini iz 397, I Koncil u Oranžu (Orange) iz 441, ili XI Koncil u Toledu
657.
Augustin je 425. godine završio delo ''Božja država'' (let. De Civitate Dei;
eng. The City of God). Ono je kasnije postalo osnova hrišćanske demonologije
povezane sa magijom i veštičarenjem. Carevi Teodosije II (438) i Justinijan
(529), doneli su zakone kojima se propisuju kazne za praktikante magije.
Krstaški ratovi i renesansni period, doneli su pojačano interesovanje za

magijske ideje na Zapadu. Islamski i jevrejski uticaji, kao obnova antičke misli,
podrazumevali su prodor i magijskih ideja ovih kultura. Pri tome je poseban
uticaj imala Kabala.
Pojam Kabala je jevrejski termin koji ima više značenja. Osnovno je
izvedeno iz korena KBL, što znači ''primati'', ili "prijem." U rabinskoj literaturi
se tim nazivom uglavnom označavalo usmeno zasnovana ''primljena'' tradicija.
Međutim, od X veka, pojam Kabala je počeo da se koristi u smislu izražavanja
ezoterijske tradicije koja se bavi detaljima vezanim za božanska imena.
Početkom XIII veka, ta ezoterijska tradicija postala prelazi u pisanu formu i
kristališe se kao osnovno značenje. Tako se pojam Kabale, razvio u hebrejskoj
literaturi u smislu tajnog znanja, ili tajnih značenja u judaizmu.
Tokom XIII veka, kabalistički spisi su prvenstveno nastajali u južnoj
Francuskoj, Španiji i Italiji. Veoma brzo su se proširili do Severne Afrike,
Nemačke i do Izraela. Drugi vrhunac kabalističke kreativnosti razvijen je
774
sredinom XVI veka. Iz njega je tokom XV preuzela osnovne elemente

hrišćanska kabala.
Startovala je Firenci, radom Đovanija Pika dela Mirandole (Giovanni
Pico della Mirandola, 1463-1494; Conclusiones philosophicae, cabalasticae et
theologicae, Rome, 1486), a potom u više dela Johanesa Ruhlina (Johannes
Reuchlin, 1455-1522) i Hajnriha Kornelije Agripe (Heinrich Cornelius Agrippa
of Nettesheim, 1486-1535). Hrišćansku Kabalu je karakterisala integracija
kabalističkih teozofskih, hermenautičkih i magijskih elementa, prethodno
odvojenih od svoje ritualne i hebrejske pozadine. To je posebno bilo uočljivu u
delima Marsilija Fićina (Marsilio Ficino, 1433-1499).775
Smatra se da je razvoj interesovanja za magiju, značajno podstakao
latinski prevod dela katoličkog sveštenika i humanističkog filozofa Marsilija
Fićina ''Corpus Hermeticum'' iz 1480 godine. Radilo se o misterioznom grčkom
rukopisu iz V veka p.n.e., čiji je autor izvesni Grk Hermes Trimestigus
razmatrao glavne teme magijske tradicije drevnog Bliskog istoka. Najpoznatiji
aforizam u ovom delu bio je: "Kako iznad, tako i ispod" (As Above, so Below).
Na taj način autor je nastojao da potvrdi suštinsko jedinstvo duhovnih i
materijalnih domena, kao i u svakodnevnom životu nedostupnih kosmoloških
ravni.
Kao i većina njegovih savremenika, Fićino je bio oprezan, kako okvir
njegove argumentacije ne bi pobudio optužbe za jeres i afirmisanje đavolske
magijske prakse. Pri tome se pozivao i na autoritet Tome Akvinskog, u
nastojanju da izbegne podozrenje crkvenih vlasti. Njegov mlađi savremenik
Piko dela Mirandola, nije bio toliko uspešan Njegova interpretacija magijskih
načela, na osnovu ''Kabale – tzv. Drveta života ezoteričnog judaizma'' (Qabalah
- the so-called Tree of Life of esoteric Judaism), dovela je do papske osude i
odluke crkvene komisije, da je bilo koja vrste magije zlo i satanska. Međutim,
kasnije je papa Aleksandar VI (Borgia), zauzeo liberalniji stav, smatrajući da
magija i Kabala mogu da daju određeni doprinos hrišćanskoj praksi.776
Tipovi Kabale
Ekstatički model jevrejskog misticizma i njegova upotreba u hrišćanstvu.
777
775
Gale, 2005, p. 1553
776
Barnard, Alan and Jonathan Spencer: ''Encyclopedia of Social and Cultural
Anthropology'', Routledge, 2002, p. 513
777
Gale, 2005, p. 1555
Bez obzira na zabrane, činjenica je da su crna magija i prisustvo

demonskih sila, iza formi magičnog, bili su od samog početka prisutni u
hrišćanskoj misli. Pri tome su ih dodatno stimulisali neoplatonski, jevrejski, a
kasnije i islamski uticaji. Iako se može konstatovati da su oni imali važnu ulogu
u razvoju koncepta nigromanije, sama hrišćanska teologija širom je otvarala
vrata za praksu magijskog, i posebno nigromanije.
Odnos katoličke crkve prema nigromaniji, proizilazio je i aktuelne
projekcije natprirodnog sveta, korišćenoeza potvrdu odgovarajućeg društvenog
poretka i odnosa u njemu. Tako se na praktičnoj ravni nigromanija različito
tretirala tokom istorije hrišćanstva. U nekim periodima bila je oštro
sankcionisana, u drugim nije bila tretirana kao opasnost za crkvu i vernike. I
konačno, deo aktivnosti zasnovan na nigromaniji, crkva je organizovano
sprovodila kao svoju redovnu delatnost.
To se u prvom redu odnosi na legitimni postupak egzorcizma, kojim je
uspostavljen aktivan odnos crkve prema duhovima i demonima.
Egzorcizam
''Egzorcizam - ritualno proterivanje zlonamernih duhova koji zaposedaju

telo, mozak ili mesto - bio je praktikovan u nekom obliku tokom ljudske
istorije, i verovatno je prvobitni prototip psihoterapije. Egzorcizam je
tradicionalni tretman za posednutost od strane zlih duhova ili demona, i bio je
metod korišćen milenijumima od praistorijskih šamana, veštičijih doktora,
sveštenika i vračeva pre i za vreme antičke Grčke i egipatske kulture. Hipokrat,
otac zapadne medicine, bio je navodno obučen kao egzorcist.''
(Exorcism – the ritualistic expulsion of malevolent spirits inhabiting
body, brain or place – has been practiced in some form throughout human
history, and is probably the primeval prototype for psychotherapy. Exorcism is
a traditional treatment for possession by evil spirits or demons, and was a
method employed for millennia by prehistoric shamans, witch doctors, priests
and medicine men prior to and during ancient Greek and Egyptian cultures.
Hippocrates, the father of western medicine, was purportedly trained as an
exorcist.) 778
Ukorenjenost u demonizmu i demonologiji, hrišćanska tradicija
zasnovana na Isusu (Marko 1:32, 34)
778
Diamond, Stephen A.: ''Possession, Exorcism, and Psychotherapy'' in Leeming,
David A.; Kathryn Madden; Stanton Marlan (Eds.): ''Encyclopedia of Psychology and
Religion'', Springer Science+Business Media LLC, USA, 2010, p. 690
''Egzorcizam označava ritualni čin, upućen zlim duhovima, kako bi se

naterali da napuste neki objekt, mesto, ili osobu; tehnički, ritual korišćen u
mnogim tradicijama hrišćanstva, sa ciljem da protera demone ili duhove iz
osoba koje su se našle pod njihovim snažnim uticajem.''
(Exorcism, ritual act addressed to evil spirits to force them to abandon an
object, place, or person; technically, a ritual used in many traditions of
Christianity to expel demons or spirits from persons who have come under their
power.) 779
Prema shvatanjima srednjovekovnih Evropljana, oblikovanim pod
uticajem hrišćanske crkve, đavo i demoni uhode svet, seju zlo i podstiču ljude
na greh. Jedino uz božju pomoć, ova izvanredno moćna bića mogu da budu
primorana da odustanu od proganjanja ljudi.
Oslanjajući se na biblijske opise Isusa i apostola, kako proteruju demone
iz opsednutih osoba ili objekata, crkva je tu sposobnost preuzela na sebe. Prema
hrišćanskoj doktrini, samo izabrani, Isusovi i apostoli, a kasnije najviši crkveni
autoriteti, mogli su da uz korišćenje božanske moći proteraju demone i zle
duhove. Proces oslobađanja ili zaštite od demona, ili đavola, naziva se
egzorcizam. Grčka reč ''exorkizein'' znači zaklinjati, baš kao i latinska
''exorcizare''. U religijskom značenju, odnose se na postupak isterivanja zlog
duha, demona ili đavola, Satane iz opsednute osobe, kao i zaštite od potencijane
opsednutosti.
U prva dva veka hrišćanstva, smatralo se da je sposobnost egzorcizma
poseban ''dar'', koji bi mogao da ima bilo koji sledbenik Isusove crkve. Od
polovine II veka, ta veština se postepeno povezivala sa posebnim pripadnicima
nižeg sveštenstva, specijalizovanim za isterivanjem demona, koji su se nazivali
egzorcisti. U tom periodu egzorcizam je postao i sastavni deo ceremonije
krštenja.
''Egzorcizam, uvek praktikuju specijalista (šamani, sveštenici, itd), i u

skladu sa propisanim pravilima. Posedovanje može da se ispolji kroz bolest ili
neobično stanje naizgled nekontrolisanog subjekta posednutosti. Takvi uslovi su
posebno karakteristični za hrišćanske dijagnoze posednutosti. Za razliku od
prokletstva, koje može prizvati bolest neke osobe (molitva/prokletstvo),
prilikom posednutosti neko strano biće je lično spopalo/ugrabilo osobu, pa je
pod njegovom ili njenom kontrolom. U zapadnom kulturnom miljeu, koncept
egzorcizma je u osnovi obeležen katoličkom teorijom i praksom egzorcizma.
Ova teorija je najenergičnije osporavana, u međuvremenu, čak i unutar
hrišćanskih crkava. Iako su praktikovani razni oblici egzorcizma, u mnogim
779
evangelističkim crkvama, kao i u slobodnim harizmatičnim zajednicama, samo

Katolička crkva je razvila artikulisanu teoriju i praksu egzorcizma.''
(Exorcism is always practiced by specialists (shamans, priests, etc.), and
according to prescribed rules. Possession can express itself in illness or in
extraordinary conditions seemingly uncontrollable by the subject of the
possession. Such conditions are particularly characteristic of the Christian
diagnosis of possession. Unlike the curse, which can call a disease upon a
person (Prayer/Curse), in possession an external being has itself seized the
person, and is beyond his or her control. In the Western cultural milieu, the
concept of exorcism is essentially marked by the Catholic theory and practice of
exorcism. This theory is most vigorously disputed, meanwhile, even within the
Christian churches. Although various forms of exorcism are practiced in many
Evangelical churches, as well as in free charismatic communities, only the
Catholic Church has developed an articulated theory and practice of
exorcism.)780
Pojam egzorcizma se u javnosti identifikuje sa katoličkom postupkom

''isterivanja'' đavola ili demona iz posednute osobe. Posebnu pobudu javnosti
izazvao je film Vilijama Fridkina ''Egorcist'' (William Friedkin, The Exorcist,
1973), indirektno pokazujući da je ova tema snažno antropološki i arhetipski
struktuirana u najširoj društvenoj strukturi. Spektakularni slučajevi egzorcizma,
sa smrtonosnim ishodom, kao što je onaj Anelise Mičel (Anneliese Michel
1952-1976), dodatno su izazvali medijsku pažnju i pobudili interesovanje
naučne javnosti za ovaj fenomen. Pri tome je posebno apostrofirana Katolička
crkva i njen odnos prema egzocizmu.
Slučaj nemačke katoličke vernice Anelise Mičel imao je sudski epilog i
dva katolička sveštenika, egzorcista, ka i roditelji, osuđeni su na 6 meseci
zatvora, doduše uslovno, zbog "nemarnog ubistva zbog izostavljene pomoći".
Mičelova je umrla je 1976. godine od posledica isterivanja đavola. Na kraju
egzorcističkog procesa koji je trajao 9 meseci, kada je umrla, imala ja samo 31
kilogram. Iako su joj lekari dijagnostifikovali epilepsiju, sveštenici Arnold Renz
i Franz Alt, po nalogu Vircburškog biskupa Jozefa Stangla, sprovodili su
egzorcistički postupak smatrajući da se radi o posednutosti đavolom. Po
njihovim tvrdnjama, nakon mnogih vizija i prikazivanja Majke Božje, raznih
drugih svetaca i anđela, kao i Isusa, svi demoni su iz nje izašli 31. oktobra 1975.
Umrla je 1 juna 1976. O ovom slučaju snimljeni su filmovi "The Exorcism of
Emily Rose'', 2005 i "Requiem'', 2006.
780
Stuckrad, Kocku Von: ''The Brill Dictionary of Religion'', BRILL, Leiden and
Boston, 2006, p. 696-697
Od slučaja Anelise Mičel, u Nemačkoj više nije bilo zvanično

sprovedenog egzorcističkog postupka. U drugim zemljama, kao što su
Francuska ili Italija, broj egzorcističkih postupaka je u porastu. Iako katolička
crkva vodi računa da izbegne otvoreni sukob sa naučnim gledištem, kada je u
pitanju egzorcizam, ona i dalje odbacuje sekularni pogled na ovo pitanje.
Felicitas D. Goodman
U jevrejskoj Bibliji, egzorcizam se pominje samo u kasnim knjigama

(Tobija 6: 16-18), obično kao deo napora da se ublaži zlo. Tek posle susreta sa
persijskim religijama i odgovarajućim demonološkim doktrinama, širenje
egzorcizma postalo je zastupljenije u judaizmu kao pozitivan koncept. Na to se
kasnije u Novom zavetu nadovezuje Isus, opisan kao pozitivni i harizmatični
iscelitelj. On je služio kao primer za učenja sistemske katoličke teologije, u
kojoj se pravi razlika između malog i velikog egzorcizma.
Obe egzorcističke prakse se sastoje od molitvi i ritualnih radnji, kojima se
podrazumeva borba protiv zlokobne posednutosti Mogućnost posednutosti
demonima (obsessio) se u osnovi održava, uprkos svih racionalnih
relativizacija. Mali egzorcizam, obavljali su, ne samo osobe sa svetim nalogom,
već često i sa laici. To je konačno bilo zabranjeno od strane Katoličke
kongregacije vere iz 1985. Veliki egzorcizam, u osnovi je zasnovan na ''Rituale
Romanum'' iz 1614, koji je koncipirao papa Pavle V. Imao je četiri osnovna
dela: otvaranje; služba reči; glavni deo; i završni deo.
Prema izmenama koje je načinio papa Ivan Pavle II, 1998 godine, ritual
velikog egzorcizma, ''De exorcismis'', sastoji se od:
1. uvodnog obreda; 2. litanije svih svetih; 3. molitvi psalma; 4. čitanja
jevanđelja (Iv 1,1-14); 5. polaganja ruku na posednutoga; 6. ispovesti vere; 7.
molitve Gospodnje; 8. označavanja krstom; 9. isterivanja dahom; 10. obrazaca
egzorcizma; 11. Zahvalnosti; 12. završnog obreda
Prvih pet tačaka se smatraju uvodom, dok ''veliki egzorcizam'' počinje od
6 tačke kada egzorcista donosi deprekativne i imperativne obrasce kojima moli
podršku boga, apostola i crkve i istovremeno, u Isusovo ime, naređuje đavolu ili
demonima da napusti posednutu osobu.
Pored molitvi, ritualnih radnji, i isterivanja duhova, direktna
komunikacija sa đavolima i demonima je suštinski deo velike egzorcizma. Da bi
se to izvršilo, specijalno obučeni sveštenik mora da dobije odobrenje nadležnog
episkopa. Kao reakcija povodom slučaja Mičel, uvedeno je medicinsko praćenje
procesa, koji može da bude prekinut u slučaju zdravstvenih problema. Tako je
propisana i saradnja sa lekarima koji treba da prate postupak. Simptomi, na
osnovu kojih se može odrediti dijagnoza posednutosti, definisani su u Rituale

Romanum:
''Govorenje, nadugačko, ili razumevanja, stranih jezika (glossolalia)
Najavljivanje sadašnje ili buduće stvarnosti skrivenih ili udaljenih stvari
(proroštvo, proricanje); Nagle promene u ponašanju, kao što su bes ili
nepristojno prozivanja, često u praćeno konvulzijama ili manifestacijama sile;
Jaka odvratnost prema hrišćanskim simbolima i verskim objektima;''
(Speaking, at some length, or understanding, foreign languages
(glossolalia); Announcing the present or future reality of hidden or distant
things (propheticism, divination); Sudden changes in behavior, such as rage or
obscene name-calling, often accompanied by convulsions or feats of strength; A
strong revulsion for Christian symbols and sacred objects;) 781
U sekularnom, naučnom tretiranju ovakvih pitanja, ona se dijagnostikuju
i leče u okviru psihijatrije, kao oblici psihoze, šizofrenije ili epilepsije. Uzroci
se primarno nalaze u psihodinamičkim procesima, a ne u natprirodnim
entitetima li eksternim bićima, po terminologiji katoličke crkve. Čak i
slučajevima naučne parapsihologije, takve paranormalne pojave kao što su
opisane u Rituale Romanum, ne ukazuju na demonsku posednutost, već se
mogu objasniti u okviru naučnog, proširenog pogleda na stvarnost.
Ali to ni najmanje ne dotiče katoličku crkvu. Za nju teza o mogućnosti
demonskog posedovanja nije dovedena u pitanje. Takođe ni za medicinsko
osoblje na liniji katolicizma, koje prihvata da učestvuje u ovom postupku.
Pitanje je kako se lekari, obrazovani po naučnoj matrici, mogu baviti pitanjima
kombinacije religioznog iskustva i lečenja. Time se samo potvrđuje drevna
arhetipska matrica o šamanu, verskom lideru i iscelitelju u jednoj osobi, koja
proteruje zle duhove.
Slučajevi dijagnostifikovane posednutnosti, od strane crkvenih
zvaničnika, prilikom poremećaja ličnosti sa najekstremnijim simptomima,
nikako ne bi mogli da se podvedu pod egzorcističku terapiju. To što se u
katoličkoj praksi, egzorcizam pod pokroviteljstvom nadležnih i dalje obavlja,
samo pokazuje koliko je dug put do sekularizacije medicinske nauke. Jer, u
zapadnom svetu i dalje funkcioniše ta propagandna matrica o demonima i
duhovima koje mogu savladati obučeni sveštenici. Naravno, po određenoj tarifi.
Koncept antidemonskog egzorcizma bio je razvijen i u drevnoj

Mesopotamiji. Na primer, Sumeri su verovali da senka ili duh pokojnika koji
nije pravilno sahranjen, postaje demon, utvara, nazvana edimu (edimmu,
ponekad još nazvan etimmu ili ekimmu) i progoni žive, izaziva užas i
781
Boston, 2006, p. 696
obesmišljava život. Za proterivanje ovih demona bile su razvijene posebne

tehnike egzorcizma.
Egipatska magija je takođe imala tehnike odstranjivanja demona. Volis
Badž smatra da postoje ozbiljne indicije za razmišljanje o tome, da su drevni
Egipćani verovali da su demoni ili zli duhovi uzrok mnogih bolesti, iako o tome
ne postoji mnogo informacija.
Međutim, ostali su interesantni dokazi da su drugi narodi verovali u
veštinu Egipćana da izleče bolesti izazvane demonskom zaposednošću. Stela sa
reljefom u hramu u Tebi, posvećenom bogu Konsu (Khonsu) opisuje slučaj
izlečenja demonske posednutosti princeze iz Bekhtena, u periodu vladavine
Ramzesa III. Kako kralj Bekhtena nije mogao da izleči najstariju ćerku od
posednutosti demonom ili zlim duhom, poslao je izaslanika u Egipat da zatraži
pomoć. Egipatski kralj je primio izaslanika i dao mu je da u Bekhten ponese
statuu boga Konsua, kako bi tamo oterao demona. Posle niza događaja,
egzorcizam je uspeo, jer je demon navodno u Konsuu prepoznao biće moćnije
od sebe. Kralj Bekhtena je nastojao da zadrži statuu moćnog boga, ali je on
posle nešto više od tri godine odleteo nazad u Egipat. Ova storija je opisana na
steli u Konsuovom hramu u Tebi. Na reljefu su prikazani kralj Bekhtena i
sveštenik hrama kako nude tamjan bogu Konsu rečima: "Velikom bogu koji
isteruje đavole". (the great god who driveth away devils) 782
U katoličkoj crkvi se radi o zvaničnom postupku koji sprovodi sveštenik,

po odobrenju nadležnog biskupa. Sam egzorcist je morao da bude svešteno lice
posebno dubokih verskih ubeđenje, izuzetno pobožan, neporočan i verski
obrazovan. Sastavni deo procesa egzorcizma su stalne molitve kojima se
afirmiše božja prevlast, pred kojom zle sile moraju da ustuknu. Uz prizivanje
Isusa, koristi se i krst za koga Latancije tvrdi: ''Kako strašno deluje taj znak
krsta na demone znaju dobro oni koji su i videli da beže iz opsednutih tela,
svaki put kad su bili isterivani u ime Hrista.'' 783
Od V do XII veka, egzorcizam je razvijen kao disciplina za lečenje niza
bolesnih stanja, pripisivanih đavolskoj ili demonskoj opsednutosti. U zapadnoj
hagiografiji navedeni su primeri gde su sveci, monasi, svete žene i crkveni
zvaničnici ''lečili'' fenomene kolektivne histerije ili navodne opsednutosti. U
tom periodu su razvijeni odgovarajući egzorcistički postupci, obrasci i formule.
Tokom VII i VIII veka, unete su formule egzorcizma u crkvene obrede, kao na
primer u ''Missale Gallicanum Vetus'', ili u IX veku, u ''Codice 15'' iz Biblioteke
782
Budge, Wallis E.A.: ''Egyptian Magic'', Kegan, Paul, Trench and Trübner & Co.,
London, 1901, p. 210
783
Katedrale u Kelnu.784 Katolička crkve je nastojala da jasno odredi ovu delatnost

tako da su 1614, u ''Rituale Romanum'' (eng The Roman Ritual) objavljeni
propisi oko egzorcizma.785
Egzorcisti su razvili svoju delatnost kroz niz praktičnih radnji: stupanje u
kontakt sa demonima, utvrđivanje njihovog broja, imena i motiva, načina i
vremena njihovog odlaska. Sa stanovišta egzorcista radilo se o titanskoj borbi sa
zlim i zastrašujućim silama, spremnim na razne trikove. U krajnjoj liniji, radilo
se o spektakularnim, magijskim aktima sveštenika koji su od egzorcizma često
pravili zastrašujuće javne, i u suštini, propagandne predstave.
Egzorcist nije naređivao Satani, demonima ili duhovima da napuste
zaposednutog, već je demonstrirao moć hrišćanske crkve da u ime Isusa protera
demone. U tome je bila suština propagandnog karaktera egzorcizma, jer se
demonstrirala moć crkve da se upravlja demonima, i da ih protera u opštem
interesu. Njeni praktikanti, polazeći od uverenja da se nigromanija oslanja na
božansku moć, smatrali su da čine suštinski pobožni i plemenit poduhvat. Kada
egorcist odlučno naređuje zlim silama, da u ime Isusa napuste opsednutu osobu,
on propagira snagu Isusa i crkve, da nadvladaju strah od iskreiranih
zastrašujućih natprirodnih entiteta.
U Katoličkoj crkvi je krajem devedesetih godina XX veka, bilo pojačano
interesovanje za egzorcizam. Kao vrsni propagandista, papa Jovan Pavle II je
tokom svog pontifikata izveo tri obreda isterivanja đavola. On je istakao
neophodnost praktikovanja ovih rituala, tako da od 2000, većina biskupija
Katoličke crkve ima sveštenika, zaduženog za njegovo obavljanje. I papa
Francisko je nastavio sa praksom podrške egzorcizmu. Tokom 2014, Vatikan je
zvanično priznao ''Međunarodno udruženje egzorcista'', grupu od 250 sveštenika
koji se bave isterivanjem đavola. Predsednik ovog udruženja, sveštenik
Frančesko Bamonte (Francesco Bamonte), je povodom odluke Vatikana istakao
da je "egzorcizam je oblik milostinje, za dobrobit ljudi koji pate; spada, bez
sumnje, u jedno od duhovnih i telesnih dela milosti". (l'esorcismo è una forma
di carità, beneficio di persone che soffrono; esso rientra, senza dubbio, tra le
opere di misericordia corporale e spirituale.)786
Vatikan je 1999. godine po prvi put još od 1614, izdao novi vodič za
izvođenje egzorcizma, uz upozorenje da je đavo još prisutan među ljudima. Za
vreme ponifikata Benedikta, Vatikanski univerzitet je organizovao niz kurseva o
784
785
Weller, Philip T.: ''The Roman Ritual, Volume II - Christian Burial and Office for
the Dead, Exorcism, Blessings Reserved to Religious or to Certain Places'', The Bruce
Publishing Company, 1964
786
La Stampa: ''Il Vaticano riconosce l’Associazione internazionale degli esorcisti'',
2.7.2014
egzorcizmu i prisustvu Satane među sveštenicima, koji su se mogli pohađati i

putem video-konferencije širom Italije. Polaznici su bili edukovani o
medicinskim, psihološkim i religijskim aspektima egzorcizma i satanizma.
Ozdravljenje osoba opsednutim demonima, predstavlja razvijeni oblik

prastarih šamanističkih rituala lečenja. Još u Paleolitu je bolest bila tretirana kao
izraz zlih sila koje treba proterati. Šaman je bio predvodnik rituala lečenja koji
su objedinjavali zajednicu u zajedničkoj borbi sa projektovanim natprirodnim
silama, uzrocima bolesti i zla.
Moć egzorcista i crkve, u suštini, predstavlja društvenu moć njenih
zemaljskih zastupnika. Srednjevekovna verzija šamanističkih rituala lečenja,
posezala je u zastrašujući svet natprirodnog, poigravajući se strahom i prastarim
mehanizmima podsticanja društvene kohezije, u cilju obezbeđenja društvene
pozicije crkve. Ta moć nije bila zasnovana isključivo na glorifikaciji
dominantne ideološko-religijske matrice, već na definisanju i potvrđivanju
pozicije crkve i njenih autoriteta u društveno hijerarhijskoj – matrici poretka.
Nigromanija
Sa druge strane egzorcističke prakse, nalazile su se dve opozicione sile.

Alternativna magijska moć ili vračarska demonologija i moć razuma.
Alternativna magijska moć formirala je područja agresivnosti u odnosu
na dominantni crkveni model strukture natprirodnog. Vračanje i nigromanija su
se konstituisali kao izraz antisocijalnog i agresivnog naboja, odbačenih ili
marginalizovanih društvenih grupa, ugrožavajući vodeću ideološku matricu
crkve. Monopol sveštenika da pristupe demonima i drugim natprirodnim
entitetima bio je uzdrman. Crkveni autoriteti su agresivno reagovali protiv ovog
društvenog konkurenta, udružujući se sa svetovnim vlastima u očuvanju
religijskog i društvenog poretka. Pri tome su primenjeni standardni propagandni
modeli dehumanizacije protivnika, kako bi njegovo uništenje bilo u potpunosti
prikazano kao nužno i opravdano.
Druga opoziciona sila bila je moć razuma. Ona je krajem Srednjeg veka
počela da osporava i razara imaginarne kreature straha. Njihovi gospodari su
zato morali da im udahnu novu snagu. Od razuma renesanse, pa sve do
racionalizma XVII i XVIII veka, crkva je vodila krvavu borbu za očuvanje
svoje konstrukcije natprirodnog i svoju društvenu poziciju. Pored razuma, sa
druge strane društvene moći crkve, stajala je i društvena pozicija svih onih koje
je ugrožavao tadašnji društveni poredak. On je u velikoj meri počivao na
monopolskom odnosu crkve prema svetu natprirodnog, što je predstavljalo i

suštinsku osnovu njene društvene moći i društvenog poretka.
U razvijenom Srednjem veku taj monopol crkve, da upravlja zemaljskim
pitanjima upotrebom natprirodnih entiteta, bio je suočen sa nizom novih pitanja.
Verske podele i sukobi, krstaški ratovi i nove forme natprirodnog sa Istoka,
prodor novih znanja, razvijanje samosvesti i nove duhovne kulture tokom
renesanse, Turski prodor u Evropu, epidemije i promena klime, kao generatori
šire društvene krize, uticali su na vekovni organizam crkve. Krajem Srednjeg
veka, suočena sa nizom izazova, crkva je počela sve više da potencira navodnu
opasnost od Sataninog delovanja. U središte takvog delovanja, smešteni su razni
konkurenti, pored naučnika i verskih disidenata, najznačajnije mesto dodeljeno
je onima koji polagali pravo na svoju vrstu komunikacije sa demonima i drugim
entitetima natprirodnog sveta.
Iako je reformacija izrasla kao proces oslobađanja od vrhovne papske
vlasti i od društvene pozicije katoličke crkve, njeni lideri su zadržali vatikanski
odnos prema đavolu, nigromaniji i egzorcizmu, s tim što su đavola smestili u
papsku stolicu.
U nemogućnosti da neposredno utiče na niz novih zemaljskih izazova,

zapadno hrišćanstvo je potražilo uporište za očuvanje svoje moći, na području
koje je u potpunosti kontrolisalo – svetu natprirodnog. U tom svetu
natprirodnog, projektovani su novi strahovi, a stare kolokvijalne zabrane
vračanja i nigromanije, počele su da dobijaju kanonske i zakonske obrise,
represivnog karaktera. Koncept odnosa sa duhovima, demonima i Satanom,
prerastao je u poprište zemaljske bitke za očuvanje hrišćanskih vrednosti,
poretka i pozicije crkve. Na području natprirodnih entiteta, simbola zla i
generatora straha, crkva je nastojala da sačuva i proširi svoj monopol u društvu.
Ta borba je vođena istovremeno u dva suprotna tabora zapadnog hrišćanstva,
katoličkoj crkvi i reformatorskim crkvama.
Vekovni narodni običaji, zasnovani na raznim ritualima, vradžbinama i
bajalicama orijentisanim na lečenje, plodnost, dobre useve, lov ili vremenske
prilike, našli su se na udaru hrišćanske doktrine o duhovima i demonima, pod
vlašću Satane. Istovremeno, krizni društveni ambijent u poznom Srednjem
veku, istakao je alternativne magijske obrede i vračanje, kao oblike izražavanja
oponentskih društvenih grupa. Bila je to vrsta opozicije vodećoj religijskoj
doktrini, na kojoj je počivao krizni društveni poredak.
Kompleksna slika natprirodnih entiteta i njihovih društvenih izraza,
počela je krajem Srednjeg veka da dobija svoj dogmatski i ideologizovani lik,
zasnovan na potrebama crkve. Kako se, početkom renesanse, sve više
aktuelizovala nova samosvojna misao, tako se stezao ideološki obruč crkve oko
komunikacije sa silama alternativnog sveta, koje je ranije i sama bila

promovisala.
Praktično, među srednjovekovnim hrišćanima bilo je uvreženo verovanje
da pojedini, posebno kvalifikovani ljudi, mogu da koriste božansku moć da
prizovu ili oteraju demone uz pomoć pobožnih rituala. Većina je verovala da se
ove veštine koriste dopuštenim/legitimnim sredstvima kako bi se odagnali
demoni kroz egzorcizam. Sa druge strane, vračarske aktivnosti i nigromanija su
predstavljali kontriranje hrišćanskom egzorcizmu, i to sa elementima islamske
astralne magije. U suštini, egzorcizam pokušava da protera demone, a
nigromanija nastoji da ih prizove. Pozvani demoni se mogu angažovati za razne
svrhe, uključujući i ovladavanje naukom, identifikovanje lopova, prizivanje
iluzornog konja, obezbeđenje naklonosti na sudu, ili privlačenja ženske
ljubavi.787
Radi se o veoma privlačnim zemaljskim temama, kako u Srednjem veku,
tako i danas. Traženje sreće u životu, u ljubavi, za kockarskim stolom, u
kladionici, na berzi ili naklonost državnih institucija u poslovnim poduhvatima,
nisu ni danas tretirane kao aktivnosti koje bi posebno smetale bogu ili Isusu.
Ukoliko neko može sa solidnom izvesnošću da ih proizvede, bez obzira na
metode, uvek će imati klijente. U tom smislu je nigromanija vekovima bila
koristan saveznik, kako ambicioznih, tako i onih koji su smatrali da sreća nije
na njihovoj strani. A pogotovo onih društvenih grupa, koje je vladajući religijski
obrazac bespovratno gurnuo na društvenu marginu.
Većina demona i duhova, prizivana u nigromanijskim ritualima, bila je
eksplicitno zla, ali su povremeno prizivani i anđeli, zajedno sa neutralnim
duhovima, čije su postojanje crkvene vlasti odlučno odbacivale. Ideja neutralnih
duhova dolazila je od alternativne demonologije, na osnovu grčko-rimskog
verovanju u demone, delimično telesne prirode, koji su mogli da budu i dobri, i
zli. Ova stav je bio prisutan u ranom hrišćanstvu, ali u srednjevekovnom
hrišćanskom svetu, zli demoni su potpuno potisnuli ambivalentne demone.
Pored crkvene doktrine i rituala, nigromanija je crpela različite elemente
iz jevrejske, neoplatonske i gnostičke, islamske, kao i narodne, folklorne magije
koji su bili uključivani u praktičnu delatnost, kao korisni za unapređenje
praktične magijske veštine.
Jedno od ključnih pitanja je: ko su bili pobornici ovih magijskih veština

koje su u kasnom Srednjem veku izazvale reakciju crkve. Na osnovu sudske
evidencije, književnosti i drugih izvora, može se pouzdano pretpostaviti da su se
vračanjem i nigromanijom, baš kao i egzorcizmom, najčešće bavili sveštenici i
787
1989, 2000, p. 158
monasi. Postojala su dva osnovna razloga tendencije da nosioci nigromanije

budu sveštenici i crkveni ljudi. Prvo, bavljenje nigromanijom podrazumeva,
društveni autoritet, poznavanje umetnosti, zahteva pismenost i znanje latinskog
ili grčkog. Drugo, sveštenici i monasi su bili osobe od posebnog poverenja,
zbog poznavanja hrišćanskih rituala, a uz to, njihova pobožnost je bila potrebna
prilikom suočavanja sa zlim demonima.
U osnovi, radilo se o praktičnoj upotrebi vračanja i nigromanije u skladu
sa interesima klijenata. Srednjevekovna literatura o nigromaniji to i potvrđuje,
opisujući relativno benigne oblike praktične magije: proricanje sudbine,
podsticanje iluzija, usmeravanje ponašanja, kockarsku sreću itd. Svrstavanje
magije u jeres, radikalno je promenilo tu sliku, što pokazuju opisi suđenja zbog
nigromanije, koji predominantno ukazuju na izazivanje štete, fizičkih povreda i
smrti.
Pitanje je: da li se tradicija prakse nigromanije među katoličkim
sveštenicima tretirala kao anomalija, bez pravog utemeljenja u crkvi, ili se
radilo o prećutno dozvoljenom konceptu u funkciji afirmacije moći crkvenih
autoriteta? Crkva će uvek moći da koristi dvostruki odgovor na ovo pitanje.
Ukoliko odbije direktnu povezanost, moći će da se pozove na ''trule jabuke u
korpi'', baš kao u slučaju osuđenih pedofila među katoličkim sveštenicima i
velikodostojnicima. Ali, ako se praksa nigromanije može pratiti po
hijerarhijskoj lestvici prema biskupima, kardinalima, čak i do pojedinih papa,
onda je odgovor dijametralno suprotan.
Veruje se da su najmanje tri pape bile praktikanti magije, uključujući i
Silvestera II (999-1003), Jovana XXI (1276-77), i Benedikta XII (1334-42).
Silvester II je, na primer, ovladao astronomskim raspravama na arapskom i
imao je reputaciju da je stekao okultna znanja kao mlad čovek u Sevilji, a zatim
pod kontrolom Kalifata (Caliphates).
Za papu Grgura VII je vladalo verovanje da je praktikovao magiju. Kolen
de Plansi navodi da je ''bio tako vešt mag da je iz ruku pokretom puštao vatru, a
iz rukava mu je pucao grom''. 788
Biskup i svetac Albertus Magnus (1193-1280), mentor Tomasa
Akvinskog, bio je okultista, alhemičar i praktikant magije. Iguman Johan
Tritemijus (Johanes Tritemius) (1462-1516), poznati okultista i prvi čovek
opatije u Sponhajmu (Sponheim) u Nemačkoj, smatra se rodonačelnikom
moderne kriptografije. Nauku o šifrovanju je razvijao da bi sačuvao svoje
okultne spise bezbednim od radoznalih očiju. On je bio prijatelj i dopisnik
čuvenog praktikanta magije Kornelija Agripe (1486-1533), čije su ''Tri knjige
788
de Plancy: ''Dictionnaire infernal'', Editions Gerard & Co, 1973 – First edition 1818), p. 218
okultne filozofije'' (Three Books of Occult Philosophy) postale klasici u ovoj

oblasti.789
Katalonski dominikanac Nikola Ejmeri (Nicolau Eymeric) napisao je
''Directorium Inquisitorum'' poznato uputstvo za inkvizitore iz 1376, u kome
govori o prizivanju demona. U tom periodu, poznate su knjige o demonskim
magijama, kako pobornicima nigromanije, tako i njihovim progoniteljima:
''Picatrix'', ''Key of Solomon'' ili ''Sworn Book of Honorius''.
Ponekad je teško da se poveruje da su katolički sveštenici i biskupi bili
uključeni u praksu nigromanije. U jednom od izdanja ''Grimoara pape Honorija''
iz 1670, stoji podsećanje na to, da je Isus je obavestio svoje sledbenike,
obraćajući se Simonu, zvanom Petar: ''I daću ti ključeve carstva nebeskog, i što
svežeš na zemlji biće svezano na nebu, i što razvežeš na zemlji, biće razvezano
na nebu". (I will give you the keys of the kingdom of heaven. Whatever you
seal on earth shall be sealed in heaven, and whatever you loose on earth shall be
unbound in heaven.) 790
Takvim biblijskim formulacijama crkva je nastojala da ostvari vrhovni
autoritet u duhovnom carstvu. Ako sveštenik ima moć da izgoni demone tokom
obreda egzorcizma, zar to ne znači da je jednako sposoban da ih prizove?
Koliko sveštenika, u poslednjih dve hiljade godina, ne bi bilo u stanju da odoli
ovakvom iskušenju?
Jedan takav slučaj, navodne svešteničke zloupotrebe sposobnosti
komuniciranja sa demonima, veoma je poznat. Otac Urban Grandijer (Urbain
Grandier), sveštenik u središtu procesa, demonskog posedovanja, navodno je
potpisao ugovor sa samim đavolom. Radi se o poznatom slučaju koji Oldous
Haksli prikazao u romanu ''Đavoli Loudona'' (The Devils of Loudun, 1952),
napisana je opera, snimljeno nekoliko filmova, od kojih je najpoznatiji ''Đavoli''
(The Devils) reditelja Kena Rasela (Ken Russell) iz 1971.
Zaplet je bio začinjen seksualnim fantazijama i političkim spletkama, kao
i verskom borbom hugenota i katolika. Grandijerov neuspeli pokušaj
egzorcizma, navodno demonski opsednutih monahinja manastira Ursulina,
završio se optužbama protiv njega. Organizovan je javni egzorcizam u Loudunu
sa 7.000 prisutnih gledalaca. Tri eksperta za egzorcizam iz redova franjevaca,
jezuita i kapućina su pred gledaocima obavljali dramatične rituale sa pozivima i
pretnjama monahinjama da optuže Grandijera. Dodatnu histeriju podsticale su
optužbe o seksualnim odnosima Grandijera i monahinja. Javni egzorcizam je
više bio zasnovan na podsticanju histerije protiv Grandijera, nego na isterivanju
demona.
789
Agrippa, Henry Cornelius: ''Three Books of Occult Philosophy'' (De Occulta
Philosophia Libri tres - 1533), Hahn & Whitehead, Chicago, 1898
790
U suštini, pravi povod bio je Grandijerova uloga u zajedničkim

nastojanjima hugenota i katolika da spreče rušenje lokalnih odbrambenih
zidova. U tim previranjima, Grandijeru je pripisano autorstvo pogrdne satire
protiv kardinala Rišeljea. Upravo po nalogu Rišeljea, formirana je posebna
Kraljevska komisija (Royal Commission) za suđenje Grandijeru. I pored
nekoliko vrsta inkvizitorske torture, istezanja i lomljenja kostiju, Grandijer nije
nikako priznavao povezanost sa đavolom i demonima. Za inkvizitore je to bio
još jedan dokaza krivice. U presudi je stajalo da je: ''...Urban Grandijer pravilno
suđen i osuđen za krivično delo magije, zlih čini, i izazivanje demonske
zaposednutosti nekoliko monahinja iz Ursuline, ovog grada Louduna, kao i
drugih svetovnih žena, pomenutih na suđenju. Zajedno sa drugim optužbama i
zločinima koji rezultiraju istim zločinom.''
(...Urbain Grandier duly attaint and convicted of the crime of magic, evil
spells, and possession befallen by his doing upon the persons of some Ursuline
religious women of this town of Loudun and other seculars mentioned at the
trial. Together with other offenses and crimes resulting the same crime.) 791
Kao dokaz na suđenju, bio je pripremljen/proizveden dokument ''Pakt sa
đavolom'', navodno potpisan sa Grandijerovom krvlju. Kopija ovog doumenta je
posle bila preštampavana u mnogim knjigama o satanizaciji i demonologiji.792
Grandijer je 1634 živ spaljen u Loudonu.
Pored osvete moćnog kardinala Rišeljea, slučaj Grandijer je imao i
naglašene šire versko-političke ciljeve. Javni egzorcizam, sa masovnim
prisustvom, uticao je na mnoge meštane da iz protestantizma pređu
katoličanstvo. Time je opao uticaj hugenota u tom regionu. Istovremeno, na
sceni su bile prisutne političke ambicije pojedinih učesnika, kao i želja da se
razračunavanjem sa političkim protivnicima demonstrira moć i uticaj. Javni,
ritualni i masovni egzorcizam, prizivanje sveta natprirodnog, izopštavanje
nepodobnog pripadnika zajednice i njegovo žrtvovanje predstavljaju prastare
mehanizme/obrasce religijsko-propagandnog podsticanja kohezije društvene
zajednice, potvrđivanje poretka i nosilaca moći u njemu.
Kultura žrtvovanja predstavlja regresiju na prethodne oblike upotrebe
natprirodnih entiteta i s njima povezanih rituala, u cilju konsolidacije poretka u
kriznim periodima. Radi se o disciplinovanju puka raspirivanjem straha od
smrti, i podsticanju/obezbeđenju društvene kohezije očiglednim propagiranjem
dominantne religiozno-ideološke matrice. Čime bi se mogla bolje potvrditi
snaga religije i vrhovna pozicija klera, nego gospodarenjem nad životom i
smrti?
791
Certeau, Michel de: ''The Possession at Loudun'', University of Chicago Press,
Chicago, 2000, (translated by Michael B. Smith), p. 169
792
Simon: ''Papal Magic: Occult Practices Within the Catholic Church'',
HarperCollins e-books, 2007, p. 9-11
Magijska praksa je počela da uzima maha između XI i XIII veka, kada se

uz renesansni proces širenja znanja, kao svojevrsne evolucije racionalnog
pogleda na svet, paralelno odvijala i evolucija mehanizama regulisanja
društvenih odnosa, zasnovana na prastarim obrascima u čijem središtu su
natprirodni entiteti. Učene elite ovog perioda, uzdrmale su tradicionalna,
vekovna shvatanja i sistem vrednosti, u svim oblastima društvenog života.
Burno geopolitičko i versko rekomponovanje Evrope i Istoka, ukrstilo je
različita naučna i filozofska gledišta i ideje, ali isto tako i upotrebu društvenih
obrazaca natprirodnog. Sa Istoka su, zajedno sa astrolabom i trigonometrijom,
novim medicinskim znanjima i tretmanima, pristigli i novi magijski recepti,
grimoari, kao i novi demoni. Vekovni duhovni poredak našao se pred novim
izazovima.
Za zapadno hrišćanstvo, bila su to iskušenja na koja je moralo da
odgovori. Biblijska konstitucija sveta gubila je bitku sa ekspanzijom znanja i
otkrića. Istovremeno, magijske veštine pristigle sa Istoka, obogatile su narodnu
magijsku tradiciju novim formulama i praksom.
Na ove izazove, crkva je odgovorila posezanjem u sopstveni, biblijski
arsenal pretnji iz natprirodnog sveta. Konkurentskom svetu novih naučnih
znanja i nove magijske prakse, kler/zapadno hrišćanstvo je suprotstavio svoje
demonološke kreacije sveta natprirodnog. Vojska straha iz tog imaginarnog
sveta, pozvana je da svojim delovanjem na društvenu koheziju i fiziološkim
uticajem na amigdalu raspirivanjem straha, potpomogne očuvanje vekovnog
poretka. Za uvođenje te vojske na društvenu scenu, bile su iskreirane posebne
institucije i pravni mehanizmi/istražni postupci, kako bi bitka za ''zbijanje
hrišćanskih redova'' i očuvanje društvenog statusa crkve, mogla da se legalizuje
i kontroliše.
Baš kao u pravom ratu, pre bitke sledi mobilizacija sopstvenih snaga i
destrukcija protivničkih propagandnim sredstvima. Iz Vatikana se emituju
papske bule kojima se zaoštrava zvanični odnos crkve prema magiji i jeresi,
imenuju se posebni istražitelji, inkvizitori za traženje i kažnjavanje nepodobnih.
U tom periodu se razvija svojevrsna propaganda o nigromaniji. Kao
primer, može se navesti delo ''Dijalog o čudima'' (Dialogue on Miracles),
nemačkog monaha Cezarija iz Histerbaha (Caesarius of Heisterbach), koji je
živeo u periodu 1180-1240. Cezarije u jednoj od priča detaljno opisuje viteza
koji se štiti od demona stojeći unutar kruga u prašini. Oni ga opet plaše
zavijanjem vetra, groktanjem svinja i drugim sredstvima. Na kraju se pojavljuje
i đavo, kao strašni fantom maskiran u crnu odoru i nastoji da ga odvuče. U
poslednjem trenuku ga spasava sveštenik, a vitez do kraja života ima samrtnički

bled ten i vodi krajnje moralan život.793
U XII veku, biskup Čartresa, Džon od Solzberija (Chartres, John of
Salisbury, 1115-1180), pisao je o potrebi da se učenik tera da traži duhove na
njegovom pomazanom noktu, kao uobičajeni deo rituala jednog sveštenika.794
Ričard Kikefer smatra da ovakve storije predstavljaju izraz efektivne
propagande, ali da istovremeno mogu da podstaknu strah od bujanja
negromanije u višim crkvenim krugovima. On je postavio pitanje, da ako već
klerici mogu da budu odgovorni za propagandno podsticanje koncepta
demonske magije, kakve veze sa tim mogu da imaju starice u selima, koje
spravljaju tradicionalne biljne lekove i izgovaraju lekovite bajalice? 795
Ali, upravo na takvim primerima je i bila zasnovana koncepcija borbe
protiv vračanja, nigromanije i konačno, protiv veštičarenja.
Narastajući strah od demona i đavola u kasnom Srednjem veku, išao je
ruku pod ruku, sa zabrinutošću crkvenih autoriteta zbog uticaja nigromanije.
Iako ovaj trend razvoja straha, do sada nije u potpunosti objašnjen, njegove
manifestacije su prisutne u mnogim oblastima kasne srednjovekovne verske
kulture. U skladu s njim, razvijala se zaokupljenost klerikalnih vlasti da
prepoznaju demonske aktivnosti, kao što su zaposednutost duha, mistično
iskustvo i posebno, magijsko delovanje. Ova nova posvećenost klerikalnih
vlasti nigromaniji, dodatno je hranila i raspirivala strah među vernicima.
Do radikalizacije crkvenog stava, došlo u XIII i XIV veku, kada je magija
zvanično počela da se tretira kao oblik jeresi, i ozbiljan zločin. Na IV
Lateranskom saboru, održanom 1215, srednjovekovna crkva je pokušala da
definiše, propagira i učvrsti odgovarajuća uverenja među vernicima u Evropi, i
to na deleko većem nivou, nego što je ranije bio slučaj. Ova teološka
homogenizacija obuhvatala je napore crkve da svim svojim strukturama bude
uključena u istraživanje i kontrolu najširih oblika verovanja i prakse
natprirodnog.
Obračun sa magijom, može se posmatrati kao deo šireg trenda verske

netrpeljivosti tokom i neposredno pre ovog perioda. Neuspesi krstaša dodatno
su postavili pitanje snage hrišćanskog natprirodnog. Jer, kako borci za jednu
superiornu veru, sa najmoćnijim bogom stvoriteljem, mogu da trpe poraze. U
793
Caesarius of Heistrbach: ''Dialogue on Miracles'', George Routledge & Sons,
London, 1929, p. 317-320
794
1989, 2000, p. 151-6
795
1989, 2000, p. 175
Vatikanu su se zabrinuli da nešto nagriza temelje vere, kada već bog nije
pomogao svojim borcima. To opsnost mogla je da dođe samo iz sveta
natprirodnog i magijskog koji su izlazili izvan aktuelne verske konvencije.
Alarmantno ukazivanje na opasnost jeresi, dovelo je do brutalne represije
crkve prema hrišćanskim sektama poput katara i valdežana, prema jevrejima i
muslimanima, ali i prema demonskoj magiji. U takvoj atmosferi, porast
nigromanije, eksplicitno tretirane kao demonske magije, dok su drugi oblici
magije tretirani implicitno demonskim, posmatran je kao ozbiljna pretnja crkvi.
Pored toga, sistemska demonologija koja naglašava direktne odnose demona sa
ljudima, kao legitimizovana pretnja je proširila autoritet crkvenih zakona, kroz
novi pravni sistem, i na svetovno pravo.
Mnoge od optužbi za nigromaniju, bile su zasnovane na neznanju i
negaciji pravog odnosa nigromanije sa hrišćanskom religijom. U suštini,
nigromanija je, najvećim delom, bila uobičajena primena hrišćanske teologije,
čiji se praktikanti smatraju pobožnim ekspertima korisne/uspešne veštine.
Uprkos tome, crkvene vlasti u ranom XIV veku, u vreme opšteg povećanja
verske netolerancije i brutalnih progona, rešile su da nigromaniju kažnjavaju
kao oblik jeresi. Početkom XIV veka, pokreću se prvi procesi i pogubljenja
zbog nigromanije. Uglavnom su svi bili politički motivisani, ali su omogućili
uspostavljanje presedana proglašavanjem demonske magije za jeres.
Ključne korake u uvođenju nigromanije kao oblika opasne jeresi,
napravio je papa Jovan XXII (Pope John XXII, rođ. 1244; pope: 1316-1334),
početkom XIV veka, dok je upravljao crkvom iz Avinjona. Patološki opsednut
brigom za svoj život, na listu onih koji ga ugrožavaju, stavio je i praktikante
magije. Papa je inače toliko brinuo zbog veštica da je imao personalnog lekara i
biskupa, zadužene za sprečavanje napada na njegov život sredstvima crne
magije.796
U nastojanju da utvrdi tačan odnos između magije i jeresi, papa Jovan
XXII, koji je već bio optužio neke od njegovih političkih protivnika za
nigromaniju, sazvao je 1320. godine Savet teologa. Savet je zaključio da su oni
koji su se bavili nigromanijom zaista bili jeretici, a da je papa s pravom ovlastio
inkvizitore da deluje protiv njih.
Osećajući svuda pretnje, plašljivi, papa Jovan XXII i kardinal Vilijam iz
Santa Sabine (Cardinal William of Santa Sabina) su u pismima inkvizitorima
okrivili praktikante magije da ukazuju počast demonima, da se prema njima
ponašaju idolopoklonički i da zloupotrebljavaju svete sakramente. Oni su
odobrili inkvizitorima da istraže optužbe protiv praktikanata magije i pozvali ih
796
Modras, Ronald E.: ''Ignatian Humanism: A Dynamic Spirituality for the 21st
Century'', Loyola Press, Chicago, 2004, p. 140
da "preduzmu protiv njih sva dostupna sredstva." (proceed against them by

whatever means available) 797
Tako je 1317, dao da se uhapsi biskup Hju Žiro (Hughes Geraud, a
bishop of Cahors) zbog navodnog pokušaja da ga ubije vradžbinama i
trovanjem. Papa je lično saslušavao biskupa, koji je pod torturom priznao
krivicu i bio spaljen na lomači, kao jeretik. Ubrzo nakon toga, papa je formirao
posebnu komisiju, da ispita eventualno praktikovanje magije unutar sopstvenog
suda. Tokom 1318, komisija je navodno utvrdila da su i sveštenici, i svetovne
sudije praktikovali ritualnu magiju, a 1326 su otkrili još jednu takvu grupu.
Napori pape Jovana XXII, transformisali su vradžbine od grešnog
ponašanja u opasnu jeres i dali su inkvizitorima ovlašćenja da ih istražuju.
Sledeći korak papa Jovan XXII je napravio, kada je bulom ''Super Illius
Specula'' (eng. Upon His Watchtower) iz 1326, naslovljenom protiv onih koji
prizivaju demone, ovlastio inkviziciju da progoni i vradžbine kao vrstu jeresi.
Polazeći od papske nepogrešivosti, potopljen u strah i sujeverje, papa
Jovan XXII se u ovoj buli žali da su on i njegova pastva u životnoj opasnosti
zbog vradžbina. On navodi da takvi čarobnjaci mogu zatvore đavole u ogledala,
prstenje i flašice, da ubijaju ljude i žene magijskim rečima, da su pokušali, u
ime đavola, i njega ga ubiju probijanjem njegove voštane slike iglama. Zbog
toga, on poziva biskupe, inkvizitore i druge organe, verske i svetovne, u lov na
zločince (miscreants) koje tlače vernike.
Inkvizicija je pozvana da ''preduzme akciju protiv onih koji se bave
magijom i vradžbinama, i onih koji prizivaju demone, prave voštane slike ili
zloupotrebljavaju sakramente, kao jeretika, i da konfiskuje njihovu imovinu.''
(to take action against magicians, sorcerers, and those whom invoked demons or
made waxen images or abused the sacraments, as heretics, and to confiscate
their property) 798
U cilju borbe protiv crne magije, posebno je povećao moć inkvizitora u
različitim delovima Evrope. Bula se odnosila i na postojanje lažnih hrišćana
''koji stupaju u savez sa smrću i paklom, koji se potčinjavaju demonima, prave
slike, prstenje, ogledala, bočice i slične predmete kako bi ukrotili demone i od
njih dobili odgovore na svoja pitanja i zahtevajući od njih da im ispune njihove
izopačene želje.'' 799
Ova bula, i druge sa istim ciljevima, pored obračuna sa magijom,
podstakle su strah i mržnju protiv istraživanja prirode, posebno hemije,
797
Documentary History'', University of Pennsylvania Press, 2nd edition, 2000, p. 120
798
Bailey, Michael D.: ''Battling Demons: Witchcraft, Heresy, and Reform in the Late
Middle Ages'', University of Pennsylvania Press, 2003, p. 35
799
p. 141
dodeljujući joj status jedne od "sedam đavolskih umetnosti''. Taj odnos prema
hemiji trajao je vekovima.
Time su crkvene vlasti i formalno osudile nigromaniju kao opasnu,

izopačenu i otpadničku praksu, propisujući kažnjavanje onih koji ih primenjuju.
Papska bula ''Super Illius Specula'', govori o "otrovnoj kugi'' koja se širi od ljudi
koji su hrišćani samo po nazivu, a žrtvuju se demonima, obožavaju ih, i
sklapaju savezništvo sa smrću i pakt sa paklom. Ova bula zabranjuje svim
hrišćanima da podučavaju, uče, ili koriste demonsku magiju, na bilo koji način i
u bilo koju svrhu. U buli se daje hrišćanima osam dana, da se odreknu takve
magije i da predaju sve magijske tekstove na spaljivanje. Oni koji nastave da
praktikuju magiju kazniće se na isti način kao jeretici, uključujući automatsku
ekskomunikaciju i još gore.800
Papska bula je osporavana iz više uglova. Rukopis iz XIV veka, pod
nazivom ''The Sworn Book of Honorius'' ili ''Liber Juratus'', jedna od ranih
knjiga srednjevekovne nigromanije, sadrži Prolog koji predstavlja pisani
odgovor papskim osudama magije, onim iz 1320, i bulom iz 1326. U Prologu je
navedeno da je đavo, ljubomoran na reprezente nigromanije, inspirisao papu i
kardinale na izdavanje dekreta protiv magije i čarobnjaka. Autor odbacuje
papske optužbe o zloupotrebi božjeg imena i lažnim čudima, navodeći da samo
dostojni hrišćani mogu da upravljaju demonima. U 93. poglavlja opisano je od
toga kako da se sačuva dušu u raju, pa sve do hvatanja lopova ili nalaženja
skrivenog blaga. U suštini, radilo se o uputstvima, kako da se upravlja
demonima i obavlja magijska praks u interesu klijenta.801
Sa druge strane, Teološki fakultet Univerziteta u Parizu je 1398, odbacio

verovanje da praktikanti magije mogu da upravljaju demonima uz božju pomoć.
Takođe je odbacio verovanje da magijskim veštinama i bezbožnim ritualima,
mogu uopšte da se ostvare efekti, na osnovu pomoći demona. Jedina tačka
gledišta, o kojoj su se crkvene vlasti i praktikanti magije složili, je da magija
može da ima efekat. Tačke neslaganja bile su u tome, kako demonska magija
deluje, njena pobožnost, moral i ključno pitanje, ko koga kontroliše.802
Bejli smatra, da u suštini, srednjevekovni crkveni i svetovni autoriteti
nisu nikada bili ozbiljno uvereni u praktičnu moć demona i magije. Bili su
800
Documentary History'', University of Pennsylvania Press, 2nd edition, 2000, Bernardino of
Siena Preaches Against Women Sorcerers (1427), p. 119-120
801
Driscol, Daniel J. edited and translated: ''The Sworn Book of Honorius'',
Heptangle books, Gillete, New Jersey, 1977
802
svesni da institucije vlasti mogu da se konsoliduju i unapređuju, samo uz

aktivnu pretnju i podsticanje straha. Srednjovekovna crkva im je pomogla u
tome, oblikujući i formalizujući ideju veštičarenja, pri čemu je postojeća praksa
nigromanije odigrala značajnu ulogu u izgradnji koncepta zastrašujućeg
ideološkog neprijatelja. U stvari, manija lova na veštice je izvirala direktno iz
osude nigromanije. Suština ranih srednjevekovnih procesa protiv veštica, bila je
uspostavljena kada su klerikalne vlasti počele da projektuju satanizam i
demonske paktove, ne samo u ritualnoj magiji sa kojom su bile upoznate, već i
u svakodnevnoj, široko raprostranjenoj narodnoj praksi gatanja, vračanja,
bajanja i drugih magijskih aktivnosti običnih ljudi.803
Upravo zato je bilo potrebno, da kao opasni praktikanti magije mogu da
budu optužene, već pomenute starice u selima, koje spravljaju tradicionalne
biljne lekove i izgovaraju lekovite bajalice. To okretanje prema tradicionalnoj
narodnoj magiji izmenilo je koncept shvatanja jeresi. Potencijalno dovođenje u
vezu drugih ljudi sa praktikantima magije, onima koji samo i spominju
magijske elemente, ili eventualno upućuju kletve, moglo je da dovede do
optužbe. Jednom rečju, žrtva crkvenog lova na veštice mogao je postati baš
svako.
Ugrožavanje tog crkvenog monopola, da se kontroliše svet natprirodnih
entiteta, pogotovo one njegove projekcije koje predstavljaju generatore straha,
pretilo je da se jedna od ključnih alatki vladanja podeli sa narodom. A to je već
bio prevelik izazov. Zato je crkva i posegla za represijom prema onima koji su
uglavnom nesvesno postajali njeni konkurenti. U nastojanju da se bave
tradicionalnom magijskom praksom, ukorenjenom u narodu, praktikanti
nigromanije su se nesvesno, društvenom predstavom o svojoj sposobnosti
komuniciranja sa nevidljivim generatorima straha alternativnog sveta, svrstali
među opasne konkurente crkve.
Sve ostalo bila je tehnika obračuna i konsolidacija monopola crkvenih

vlasti u skladu sa okolnostima prilagođenim vremenu, odnosno duštveno-
kulturnom i istorijskom periodu, i njegovim karakteristikama.
Magijski tekstovi – grimoari
803
Bailey, Michael D.: "From Sorcery to Witchcraft: Clerical Conceptions of Magic
in the Later Middle Ages'', A Journal of Medieval Studies, ''Speculum'' 76.4, Oct. 2001, p.
960-90
Ovde treba pomenuti pojam grimoar (eng. grimoire) koji se koristi za

označavanje magijskih tekstova. Takvi tekstovi ili knjige obično sadrže i
uputstva o pravljenju predmeta sa magijskim moćima, kao što su talismani i
amajlije, kako se obavlja magijska praksa, objašnjavaju čini, bajalice i
proricanje, kako da se prizovu natprirodni entiteti, kao što su anđeli, duhovi i
demoni. U mnogim kulturama je prisutno verovanje i da su same knjige sa ovim
tekstovima prožete magijskim moćima. Termin grimoar je evropskog porekla,
ali je sličan koncept tekstova i knjiga sa magijskim dejstvom prisutan širom
sveta. Najstariji primeri ovakvih tekstova datiraju iz stare Mesopotamije i
Egipta, gde su magijske bajalice bile zabeležene klinastim pismom i
hijeroglifima.
Bajalice i drugi magijski tekstovi bili su široko rasprostanjeni na prostoru
drevne Mesopotamije.
Huriti (Hurrians), nesemitski i neindoevropski narod bogate kulture u
gornjoj Mesopotamiji, osnovali su oko 1600 državu Mitaniju (Mitanni), da bi
kasnije bili apsorbovani od strane Hetita. Bajalice i magijski tekstovi Hurita bili
su usmereni na lečenje bolesti, sprečavanje trovanja, itd. Među pronađenim
huritskim verzijama akadskih magijskih tekstova, je i onaj pronađen u Mari o
lečenju zubobolje ''čaranjem crvima'' (incantation of the worms). Modeli jetre i
pluća sa odgovarajućim magijskim tekstovima pronađeni u Alalaku (Alalakh),
upućuju na to da su se huritski, a kasnije i hetitski sveštenici i praktikanti magije
oslanjali na akadske magijsko-religiozne tekstove.804
Primer Egipat
Egipćani su verovali da su određene reči svete i da proizvode
odgovarajuće dejstvo. Bilo je reči za otvaranje vrata onom svetu, za prizivanje
određenih božanstava, za očuvanje individualnosti (i pronalaženje). Ove reči su
izrasle u ono, što je kasnije postalo poznato u okultnim sistemima kao 'reči
moći'. Njihova povezanost s nekim davno izgubljenim poznavanjem zvučnosti
je očigledna, ali onda mi onda uvek izgleda da toliko mnogo 'magičnih'
objekata, verovanja i prakse nose podzvuk ili prizvuk ako želite, neodređenih
narodnih sećanja neke vrste koja je postigla visok standard nauke i tehnologije,
koje su odavno zbrisane, ostavljajući samo mit.
(The Egyptians subscribed to the efficacy of certain sacred words. There
were words for opening doors to the hereafter, for invoking certain deities, for
the retention of individuality (and the finding of same). These words gave rise
to what became known in later occult systems as 'words of power'. Their
association with a long lost knowledge of sonics is obvious, but then it always
804
''The Cambridge Ancient History, Volume II, Part 1'', Cambridge University
Press, 2006 (First Published 1973), p. 522
strikes me that so many 'magical' objects, beliefs and practices carry undertones,
or overtones if you wish, of dim folk memories of some race that had achieved
a high standard of science and technology the mechanics of which had long
since been obliterated, leaving only a myth.) 805
Jevrejski kralj Solomon je kao biblijska ličnost bio povezan sa magijom i

vračanjem. Rimsko-jevrejski istoričar Josif Flavije (Titus Flavius Josephus, 37 –
oko 100) u I veku pominje knjigu povezanu sa Solomonom koja sadrži bajalice
za prizivanje demona. Moguće ja da se Flavijev opis odnosi na grčki rukopis
''Solomonov testament'' (Testament of Solomon), prema kome su demoni bili
zaustavili izgradnju hrama, sve dok anđeo Mihael nije dao kralju magični prsten
sa ugraviranim sa pečatom Solomona, kojim je rasterao demone.
U srednjovekovnom periodu proizvodnja grimoara je nastavljena, kako u

u hrišćanstvu, tako i među jevrejima i pripadnicima islama. U zapadnom
hrišćanstvu, crkva je podelila knjige i tekstove o magiji, na one koje se bave
prirodnom magijom, i one u čijoj je osnovi demonska magija. Prva je bila
tretirana kao prihvatljiva, jer je bila povezana sa prirodnim, božjim silama. U
takve tekstove, koje je crkva tolerisala, spadali su i oni korišćeni u medicinske
svrhe. Druga, demonska magija nije bila prihvatljiva, jer se verovalo da dolazi
od đavola i njegovih demona. Uprkos tome, postoje brojni dokazi da je
srednjevekovno sveštenstvo zaslužno za autorstvo velikog broja grimoara, kao i
široku praksu magije. Autorstvo nekoliko grimoara se čak pripisuje papama. 806
Krstaški ratovi i mavarska okupacija Španije, obogatili su evropske
grimoare magijskim idejama i konceptima iz islamskog sveta. Na primer, u
školi Kordobi predavali su: dva profesora astrologije, trojica nekromantiju,
piromantiju i geomantiju, a jedan ceremonijalnu magiju ''Ars Notoria'' (two
professors of astrology, three of necromancy, pyromancy, and geomancy, and
one of the Ars Notoria). Arapska biblioteka u Kordobi imala je u bibliografiji
imena 7.700 pisaca koji su se bavili tumačenjem snova.807
Posebno je bio proširen uticaj astralne magije, uključujući efekte moći
nebeskih tela u talismanima i amajlijama. Jedan takav arapski grimoar iz XII
veka, posvećen astralnoj magiji, pod nazivom ''Ghaiat al-Hakim fi'l-sihr'', bio je
preveden na latinski i proširio se u Evropi tokom XIII veka, pod nazivom
805
Hope, Murry: ''Practical Egyptian Magic'', St. Martin's Press, New York, p. 32
806
Davies, Owen: ''Grimoires: A History of Magic Books'', Oxford University Press
USA, 2009, p. 34-35
807
Lea, Henry Charles: ''A History of the Inquisition of the Middle Ages III'', Harper
& Brothers, Franklin Square, New York, p. 470
''Picatrix''.808 Drugi je bio jevrejski ''Sefer Raziel Ha-Malakh'', preveden u

Evropi, kao ''Liber Razielis Archangeli''.809
Pojedini grimoari su bili zasnovani na rukopisu ''Solomonov testament'',
tako da se ''Sworn Book of Honorius'' iz XIII veka, u velikoj meri zasniva na
njegovim učenjima i idejama. Između ostalog, preuzeti su molitve i ritualni
krugovi sa mističnim svojstvima koja omogućavaju vizije boga i pakla, kao i
sticanje mudrosti i znanja. Knjiga, za koju se takođe tvrdilo da vodi poreklo od
Solomona, prvobitno je napisana na grčkom tokom XV veka, i poznata je pod
nazivima ''Magical Treatise of Solomon'' ili ''Little Key of the Whole Art of
Hygromancy, Found by Several Craftmen and by the Holy Prophet Solomon''.
Ovo delo je tokom XVI veka bilo prevedeno na latinski i italijanski, pod
nazivom ''Clavicula Salomonis'' ili (srp. Ključ Solomona; eng. Key of
Solomon).810
U srednjovekovnom hrišćanstvu su često povezivali grimoare sa drevnim
ličnostima, kako bi im dodatno dali izraz autentičnosti i magijske moći.
Nemački opat i okultista Tritemius (Trithemius, 1462-1516), navodno je
posedovao knjigu ''Simon the Magician'', zasnovanu na ličnosti iz Novog
zaveta, Simona Magusa. Magus je navodno bio savremenik Isusa, sa
sposobnostima da izvodi čuda, ali je bio satanizovan od strane srednjovekovne
crkve kao obožavalac đavola. Takođe je bilo uobičajeno verovanje da su mnoge
ličnosti iz antičkog perioda, poput pesnika Vergilija, astronoma Ptolomeja ili
filozofa Aristotela, povezane sa magijom, i da mnogi grimoari potiču od njih.
Franjevački fratar Rodžer Bejkon (Roger Bacon, oko 1214-1294) je osporavao
ova verovanja, tvrdeći da se radi o lažnim knjigama, kao i da takva dela
navodnih antičkih autora "treba da budu zakonom zabranjena". (ought to be
prohibited by law). 811
Kraj XV veka, doneo je mnoge promene u Evropi koje su imale uticaj na
koncept grimoara. Renesansa, protestantska reformacija i katolička
protivreformacija, otvaranje lova na veštice i pojava štampe, uticali su na
promene u srednjevekovnom stavu crkve prema magiji. Povećana su filozofska
i religijska interesovanja za okultizam i magijsku praksu. To je u velikoj meri
podstaknuto prevodom Marsilija Fisina (Marsilio Ficino) (1433-1499) drevnog
''Corpus Hermeticum'' (eng. Hermetic body of writings) na latinski jezik 1471.
Poraslo je i interesovanja za jevrejsku mistiku, poznatu kao Kabala, koju su
808
USA, 2009, p. 24-25
809
USA, 2009, p. 34
810
USA, 2009, p. 15
811
USA, 2009, p. 24-37
širom kontinenta proširili Piko dela Mirandola i Johan Ruhlin (Pico della
Mirandola i Johannes Reuchlin). Najpoznatiji praktikant magije tokom
renesanse, bio je Hajnrih Kornelije Agripa (Heinrich Cornelius Agrippa) (1486-
1535), koji je proučavao okultne teme i ranije grimoare. Objavio je i delo ''Tri
knjige okultne filozofije'' (Three Books of Occult Philosophy) 1533. Poznati
pobornici nigromanije bili su švajcarski Paracelzus (1493-1541), koji je objavio
''Od vrhovnih tajni prirode'' (Of the Supreme Mysteries of Nature) i Georg
Faust, koji je kasnije u literaturi opisan kao osoba koja komunicira sa
demonima.812
Ideja demonologije bila je veoma izražena tokom renesanse, tako da se u
njenom okviru objavljuju demonološki grimoari, kao što su dela ''Četvrta knjiga
okultne filozofije'' 813 ili ''Pseudomonarchia Daemonum'',814 koja navodi
šezdeset devet različitih demona. Katolička crkva je na to odgovorila
proizvodnjom dela sa temom egzorcizma, kao i grimoara prirodne magije, kao
što je delo ''Prirodna magija'' koje je napisao Đanbatista Dela Porta
(Giambattista della Porta, 1535–1615).815
Pojava štampe omogućila je masovnu proizvodnju i širenje magijskih
tekstova. To je naročito došlo do izražaja u protestantskim zemljama, poput
Švajcarske i Nemačke, koje nisu bile pod uticajem cenzure Rimokatoličke
crkve. Uprkos pojavi štampe, ručno pisani grimoari su i dalje ostali na ceni, jer
je bilo izraženo verovanje da sami rukopisi sadrže posebne magijske moći.
Tokom ovog perioda, katolička crkva je organizovala široko i
sistematsko, potiskivanje stavova koje je smatrala jeretičkim, uključujući i
grimoare. U indeksu zabranjenih knjiga, koji je crkva objavila 1599, mnogi
grimoari su navedeni kao zabranjeni, uključujući i nekoliko popularnih, kao i
onaj pomenuti ''Ključ Solomona''.
Sa razvijanjem masovnog straha od veštica i veštičarenja, koji je u
pojedinim delovima Evrope prerastao u pravu histeriju, grimoari i magijska
praksa su postali sastavni deo optužbi inkvizicije, pogotovo onda kada su
812
USA, 2009, p. 46-50
813
Henry Cornelius Agrippa: ''The Fourth Book of Occult Philosophy'', Kessinger
Publishing, LLC, 2010 (first publishing in Marburg, 1554; English translation Robert Turner
1654)
814
Weyer, Johann: ''Pseudomonarchia Daemonum, An Illustrated Encyclopedia of
the Hierarchy of Demons'', 1563, Based on translation by Reginald Scot, 1584, Coleman
Rydie, 2009
815
USA, 2009, p. 57 (Giambattista della Porta: ''Magia Naturalis'', first published in Naples in
1558, (eng. Natural Magic))
optuženi imali pristup takvim knjigama. Na primer, na Islandu je trećina od 134

suđenja vešticama, uključivala osobe koje su posedovale grimoare.816
Urokljive oči
''Urokljive oči, pogled za koga se veruje da ima sposobnost da izazove

povrede ili smrt onima kojima je upućen; deca i životinje smatraju se posebno
osetljivim na njega. Verovanje u urokljive oči razvilo se u antičkoj Grčkoj i
Rimu; pronađeno je u jevrejskoj, islamskoj, budističkoj i hindu tradiciji i u
narodnim kulturama i društvima bez pisma; i opstalo je širom sveta u modernim
vremenima.''
(Evil eye, glance believed to have the ability to cause injury or death to
those on whom it falls; children and animals are thought to be particularly
susceptible. Belief in the evil eye occurred in ancient Greece and Rome; is
found in Jewish, Islamic, Buddhist, and Hindu traditions and in folk cultures
and preliterate societies; and has persisted throughout the world into modern
times.) 817
Izraz 'Urokljive oči' (ita. malocchio, jettatura; span. mal de ojo) označava
verovanje da ljudska bića, kao i mnoge životinje, mogu da svojim pogledom ili
fiksiranim gledanjem, vrše štetan uticaj na žive i nežive objekte. Pojam je bio
rasprostranjen u samoj antici: moć urokljivih očiju posebno je bila pripisivana
bogovima koji su, kroz štetnu, nezdravu snagu svojih ljubomornih očiju,
nastojali da bude u poziciji da donesu propast čitavim oblastima. Ovaj koncept
je prisutan u gotovo svim kulturama. Najrasprostranjeniji je na indo-evropskom
području, kao i u islamskim zemljama, i oblastima u kojima su oni imali uticaj
ili su ih kolonizovali. Jedina promena tokom vekova, odnosi se na procenjivanje
urokljivih očiju: u antici, to je bilo viđeno kao neupitni fenomen prirode, dok je
na početku prosvetiteljstva modernog doba, sve više bilo deo narodnog
verovanja.
(The expression 'Evil Eye' (Ital., malocchio, jettatura; Span., mal de ojo)
denotes the belief that human beings, as well as many animals, can by their
glance or gaze exercise a harmful influence on animate and inanimate objects.
The notion was widespread in antiquity itself: the power of the Evil Eye was
ascribed especially to the gods who, through the insalubrious power of their
jealous eye, were thought to be in a position to bring whole realms down in
816
USA, 2009, p. 70-73
817
ruin. This concept is found ever since, in nearly all cultures. It is most
widespread in Indo-European space, as well as in Islamic countries, and the
areas that they have influenced or colonized. The only change through the
centuries has been in the evaluation of the Evil Eye: in antiquity, it was still
seen as an unquestionable phenomenon of nature, while at the beginning of the
Enlightenment of modern times, it was increasingly the property of popular
belief.) 818
Crne mačke i ostala sujeverja
Propagiranje čuda
''U filozofiji i teologiji, čuda su izvanredni događaji generalno zamišljeni

kao kršenje nepromenljivih zakona prirode božanskim ili natprirodnim silama
poput boga ili drugih duhovnih bića. U zavisnosti od nečije filozofske ili
teološke pozicije, tvrdi se da bi bili nemogući događaji bez proverenih dokaza
zbog suprotnosti svojstvenih gledištu kršenja nepromenljivih prirodnih zakona,
ili eventualni događaji koje izazivaju božanstva koja imaju kapacitet da trenutno
obustave, opozovu, ili transformišu zakone prirode. Psihološka pristup pod
uticajem ove debate oko nepromenljivih prirodnih zakona i natprirodnog, bio bi
u iskušenju da problematizuje bilo koju od strana kao neurotičnu i nedostaje
dobro realno testiranje, opet u zavisnosti od filozofske orijentacije psihologa -
onaj koji ne veruje u čuda možda gleda na one koji veruju, kao na iracionalne i
mentalno bolesne i vice - versa. Drugačiji psihološki pristup trebao bi da bude
usmeren ne za pojedine istinite tvrdnje filozofskog istraživanja, već za pristup
da čuda i čudesna iskustva izražavaju duboku strukturu subjektivnosti osoba i
njihovog odnosa prema ličnom, opštem, i religioznom iskustvu.''
(In philosophy and theology, miracles are wondrous events generally
conceived as violations of the immutable laws of nature by divine or
supernatural forces such as god/s or other spiritual beings. Depending on one's
philosophical or theological position, they are argued to either be impossible
events without any verifiable evidence due to the contradiction inherent in the
notion of violating immutable natural laws, or possible events enacted by a
deity who has the capacity to momentarily suspend, abrogate, or transform the
laws of nature. A psychological approach influenced by this debate over
immutable natural laws and the supernatural would be tempted to problematize
either party as neurotic and lacking good reality testing, depending again on the
philosophical orientation of the psychologist - one who does not believe in
818
Boston, 2006, p. 685-
miracles might see those who do as irrational and mentally ill and vice - versa.
A different psychological approach would be interested not in the particular
truth claims of philosophical inquiry but on the way miracles and miraculous
experiences express the deep structure of a person's subjectivity and their
relations to personal, communal, and religious experience.) 819
U suštini za bilo kakvo situiranje fenomena čudo, neophodna je

propaganda.
Dva značajna određenja u definisanja 'čuda' su: (1) 'događaj koji ima
Boga kao primarni uzrok ali nema sekundarni uzrok' i (2) 'božanstveno nastalo
sprečavanjam prirodnog zakona'. Obe ove definicije podstiču zanimljivo pitanje
kako se čuda odnose prema nauci. Na primer, u vezi sa zakonom o očuvanju
energije, da li se čudo sastoji u dodavanju nove energije u svetu, što bi, u
principu, trebalo da bude moguće naučno detektovati?
(Two significant ways of defining 'miracle' are (1) 'an event that has God
as primary cause but has no secondary cause' and (2) 'a divinely originated
interruption in natural law'. Both of these definitions raise the interesting
question of how miracles relate to science. For instance, with regard to the law
of the conservation of energy, does a miracle constitute the addition of new
energy into the universe, which would be, in principle, scientifically
detectable?) 820
Propagiranje čuda se iz grčko-rimskog ambijenta, kao religija

Sredozemlja i istoka prelilo i na hrišćanstvo. Najpre je Isus imao tu sposobnost,
kao uostalom i tradicionalni jevrejski heroji, da bi se ona kasnije pripisala
apostolima, svecima....821
Bynum, Caroline Walker: ''The Ressurection of the Body in Western

Christianity, 200-1336'', Columbia, University Press, New York, 1995
819
Gatzambide, Daniel J.: ''Miracles'' in Leeming, David A.; Kathryn Madden;
Stanton Marlan (Eds.): ''Encyclopedia of Psychology and Religion'', Springer
Science+Business Media LLC, USA, 2010, p. 572-573
820
University Press, 2006, p.
821
Cotter, Wendy: ''Miracles in Greco-Roman Antiquity'', Routledge, London and
New York, 1999
Među teološkim problemima bilo je prisutno pitanje kategorizacije ''čuda''

(miracles). Ovaj koncept bio je značajan još od Augustina, a u XIII veku su
teolozi nastojali da ga tačno odrede i propišu. U tom smislu su podvukli jasnu
granicu između prirodne uzročnosti i natprirodne. To je prvenstveno učinjeno
zbog praktičnih razloga kanonizacije, kako bi mogla da se kanališe poplava
svedočenja kako su određene pojave izazvane vrlinama i čudima kandidata za
svece.
Toma Akvinski je podelio ''čuda'' na tri kategorije: kao posledice
natprirodnih, izvan prirodnih ili protivprirodnih moći (above nature, beyond
nature, against nature). Od početka XIII veka, unapređena je procedura papske
kanonizacije uvođenjem posebnog upitnika za svedoke. Prvi proces
kanonizacije, u kome je korišćen koncept upitnika, bio u slučaju svetog
Dominika 1233. Prilikom procesa kanonizacije biskupa Tomasa de Kantilupe
(Thomas de Cantilupe), tokom 1307, jedno od pitanja je bilo: ''da li je njegovo
čudo bilo natprirodno ili u suprotnosti sa prirodom?'' (if his were above or
contrary to nature).822
U takvoj koncepciji dogmatski definisanih čuda, eventualno delovanje
demona, moglo je da bude remetilački faktor. Jedan od najvažnijih pretećih
aspekata nigromanije, predstavlja njen potencijal da obmanjuje vernike sa
lažnim čudima.
Hrišćansko propagiranje čuda izrastalo/(oslanjalo se na) je iz

konfiguracije verovanja u šamanizmu, i predstavljalo je ponekad rafiniranu, a
ponekad vulgarizovanu propagandu, oslonjenu na natprirodno. Opšta društvena
sklonost ljudske zajednice, da se svet natprirodnog tretira u na istom, ako ne i
važnijem nivou od fizičkog sveta, omogućila je poigravanje sa čudima. Ta
sklonost je oblikovana tokom desetina hiljada godina u Paleolitu i ima svoju
evolutivnu dimenziju. Homo sapiens je u izgradnji svoje specifične samosvesti
prošao kroz dug put evolutivnog formiranja, kako neurofizioloških, tako i
internalizovanih socijalnih struktura koje od njega lako mogu da načine
marionetu i u savremenom racionalnom društvu, baš kao u periodu šamanizma.
Koncept veštice
''Veštica je lik ili prikaz bacačice čini povezane sa noći i smrti koja ima
manifestacije u svakoj svetskoj kulturi i epohi.''
822
Cambridge UP, Cambridge, 2008, p. 7-10
(The witch is a character or image of a spell-caster associated with night

and death which has manifestations in every world culture and epoch.) 823
Pojam veštičarenja prisutan je u gotovo svim kulturama. Od afričkih
plemena, izolovanih ostrva Polinezije, Medeje iz grčke mitologije, rimske
Meroe, pa sve do niza savremenih multimedijalnih prikaza veštica u romanima i
filmovima, kao što su ''Veštice iz Istvika'', ''Veštice iz Brestvika'' itd. (The
Witches of Eastwick, 1987; The Witches of Breastwick, 2005)
U najširem smislu, odnosi se na pripisivanje moći određenim osobama da
drugima nanesu zlo korišćenjem magijskih radnji, kosmičkih sila zla i drugih
formi natprirodnih entiteta. Veštičarenje je često tretirano kao uzrok ili
objašnjenje za nezaslužene ili nenadane nesreće koje se dešavaju pojedincima ili
društvu. Umesto slučajnosti ili prirodnih uzroka, odgovornost se pripisuje
ljudskom faktoru. Gotove sve kulture imaju imaju takve oblike verovanja u
povezanost pojedinih osoba sa natprirodnim silama zla, njihovu štetnu magijsku
praksu i njene posledice. U skladu s tim verovanjima, razvijene su norme i
odgovarajući postupci za pronalaženje, kažnjavanje, pa i eliminisanje takvih
osoba.
Ovde treba naglasiti da je u osnovi koncepta veštice, povezanost sa
natprirodnim silama zla, što u prvenstveno predstavlja religiozni fenomen, čiji
se koreni nalaze u šamanizmu. Pri tome sa ova povezanost praktično
manifestuje različitim repertoarom magijske prakse, za koju se veruje da ima
izrazito štetne posledice.
Savremena antropološka istraživanja pokazala su da se magija ne može
tretirati sa stanovišta karakteristika neprosvećenih naroda, uma primitivnog
čoveka ili pukog sujeverja. Kao specifičan način mišljenja i društvene prakse,
magija predstavlja složen fenomen za čije razmatranje je potrebno poznavanje
njenog društvenog, kulturnog, religijskog, političkog, ekonomskog i
individalno-psihološkog konteksta. Činjenica je da su magijska praksa i
veštičarenje imali različit tretman tokom istorije. Dešavalo se da se čak i u istim
društveno političkim sistemima taj društveni tretman menja u zavisnosti od toka
konkretnih političkih, kulturnih ili drugih okolnosti. Tako je i hrišćanstvu,
negativan biblijski stav prema vračarama i uopšte praktikantima magije, bio u
praksi različito tretiran. Početni stav, da se radi o odricanju od hrišćanske vere,
krivoverju ili otpadništvu koji kao kaznu povlače ekskomunikaciju, evoluirao je
u to da su vračare i praktikanti magije, opasne sluge đavola i demona. To je
tokom XV veka, dovelo do masovnog lova na veštice. Na taj način je kriza
hrišćanstva kasnog Srednjeg veka u prvi plan izbacila drevni vavilonski koncept
823
Williams, Ruth: ''The Witch'' in Leeming, David A.; Kathryn Madden; Stanton
obračuna sa praktikantima magije, sadržanim u prva dva člana Hamurabijevog

zakonika.824
Hamurabijevo propisivanje smrtne kazne za veštičarenje, ukazuje da je
ono stavljeno u red najtežih krivičnih dela. Ova svojevrsna regresija modela za
obezbeđenje društvene kohezije i očuvanja poretka, bila je zasnovana na
istorijskom utemeljenju i genezi magije u strukturi zapadnog društva. U
poglavlju ''Koreni magije u zapadnoj civilizaciji'', opisana je ta ta geneza
negativnih magijskih aktivnosti, koje su se od drevne Mesopotamije protegle,
održale, i nastavile da se koriste u zapadnoj civilizaciji.
Latinska reč striga, izvedena iz reči strix (srp. sova, kukuvija; eng.
screech owl), označava pticu koja donosi bolest, hrani se ljudskim mesom i
može da se transformiše u druga bića. Postala je sinonim za zlog duha, vešticu,
veštice, vampire (evil spirit, witch, hag, vampire). Pored reči striga, za
označavanje veštice korišćen je i pojam lamija. Tako je Apulije u delu ''Zlatni
magarac'', poznatijem u engleskom jeziku kao ''Metarmofoze'',
(Metamorphoses, The Golden Ass) opisao vešticu Meroe i njenu sestru kao
lamije.825
U drevnoj grčkoj mitologiji, Lamija je bila ljubavnica boga Zevsa. Zbog
toga joj je Zevsova ljubomorna supruga Hera ubila svu decu osim Scile, i
pretvorila je u monstruma koji ubija i jede decu drugih. Smatra se da lamija
vodi poreklo od jevrejskog mitološkog ženskog demona Lilit (Lilith), koji opet
ima stare akadske i vavilonske korene. U akadskom jeziku reč lilu označava
duh, i to lilis muški, a lilit (eng. lilith) ženski. Brojni primeri drevnih
vavilonskih i jevrejskih bajalica, ukazuju da je u tim društvima poklanjana
značajna pažnja borbi sa vradžbinama i njihovim praktikantima. Upravo kao
nasleđe takve borbe, proistekao je i kasniji biblijski (Isusov) stav da vračaru ne
treba ostavljati živu.826 (You shall not permit a sorceress to live.)
Rebeka Lese navodi da je još u Talmudu i Tori navedeno, kako su se
mahom žene bavile vradžbinama i da je taj odnos bio izražen i u biblijskom
824
Johns, Claude Hermann Walter: ''Babylonian and Assyrian Laws, Contracts and
Letters'', The Lawbook Excange, LTD. Union, New Jersey, 1999, (First published 1904) p.
44
825
Lucius Appuleius Saturninus; latinski prozni pisac, poreklom Berber, živeo oko
125-180
826
stavu o vračarama. Taj tretman vračanja, kao prvenstveno ženske delatnosti,

nastavljen je u zapadnom hrišćanstvu tokom ''lova na veštice''. 827
Engleska reč za vešticu ''witch'' nastala je od staroengleske reči ''wicca'' u
muškom rodu, i ''wicce'' u ženskom, i označava vračara ili vračaru. Izvorno
značenje reči ''wicca'' bilo je znanje ili znati.
Prema Grimasiju:
''Veštac/ica (evropski koreni) je čovek ili žena koji su uključeni u magiju
i neki oblik paganizma, sve veštice povezane su sa konceptima koji se ogledaju
u Staroj veri prehrišćanske Evrope On ili ona mogu ili ne moraju da se
pridržavaju specifičnih religioznih verovanja i prakse, iako većina veštica
najčešće to čini. Neke veštice takođe ubrajaju sebe u vike. Kada je prvi put
1950-tih publikovan pojam vika, termini ''veštica'' i ''vika'' bili su sinonimi.
Danas većina veštica koristi termin ''veštica'' kako bi se povezale sa starijom
tradicijom, i imaju tendenciju da vide viku (kao što se trenutno praktikuje) kao
modernu religiju.''
(Witch (European roots) is a man or woman who is involved in magick
and some form of Paganism, all of withc is linked to concepts reflected in the
Old Religion of pre Christian Europe. He or she may or may not hold to specific
religious beliefs and practices, although most Witches do. Some Witches also
refer to themselves as Wiccans. When Wicca was first made public in the 1950s
the terms ''Witch'' and ''Wiccan'' were synonymous.
Today most Withces use term ''Witch'' in order to associate themselves
with an older tradition, and tend to view Wicca (as it is currently practised) as a
modern religion.) 828
''Vika je religija poštovanja prirode i obožavanja božanstva koja uključuje
i muške i ženske aspekte. Osnovana je na duhovnim korenima prehrišćanskih
evropskih verovanja i prakse.'' (Wicca is a religion of veneration of Nature and
worship of Divinity as containing both feminine and masculine aspects. It is
founded upon the spiritual roots of pre Christian European beliefs and
practices.) 829
Kada je Džerald Gardner pedesetih godina XX veka, ovim pojmom
pobudio pažnju javnosti, opisao ga je kao ostatak drevnog evropskog kulta
827
Lesses, Rebecca: ''Exe(o)rcising Power: Women as Sorceresses, Exorcists, and
Demonesses in Babylonian Jewish Society of Late Antiquity'', JAAR Journal of the
American Academy of Religion, 2001 p. 343–375
828
Grimassi, Raven: ''Encyclopedia of Wicca and Witchcraft'', Llewellyn
Worldwide, 2000, p. 448
829
Grimassi, Raven: ''Encyclopedia of Wicca and Witchcraft'', Llewellyn
Worldwide, 2000, p. 441
plodnosti. Savremeni pokret Vika teži da se ispolji kao folklorno-magijski

sistem, zasnovan na drevnim misterijama prehrišćanske Evrope.
Srednjevekovni pojmovi veštica/veštac ili veštičarenje nisu prvobitno

podrazumevali veštičarenje pod uticajem đavola, koje je kasnije eskaliralo kao
dominantno. U Engleskoj su reči ''witch'' i ''witchcraft'' bile široko korišćene kao
sinonimi za latinske pojmove ''maleficus'' i ''maleficium''.
Sve do 1375, ovi pojmovi nisu imali ono zlokobno značenje
karakteristično za period masovnog progona veštica. Za nekoliko sporadičnih
procesa za veštičarenje, uglavnom u Irskoj, Engleskoj i Nemačkoj, zasnovanih
na optužbama za vračanje, negde uz prizivanje demona, moglo bi se reći da su
bili politički motivisani. Posle 1375, optužbe za veštičarenje, zasnovane na
saradnji sa đavolom postaju sve istaknutije, a broj suđenja za veštičarenje se
naglo povećava u periodu 1375-1500.
(Before 1375 there were very few cases of prosecution for witchcraft in
Europe (mainly in England and Germany). Charges are usually of sorcery,
sometimes with invocation of demons, and often seems politically motivated.
Only after 1375 does the charge of diabolism become prominent, and the
number of trials for witchcraft increases between 1375 and 1500.) 830
Slučaj Alise Kiteler u Irskoj, iz 1324, predstavljao je preteču kasnijih
procesa protiv veštica. Ipak, on je bio motivisan svađom oko statusa i imovine
višestruke udovice, nego što su ga potencirali elementi natprirodnog. Oni su bili
samo okvir za obračun, jer tadašnji forenzički i pravosudni sistem nije mogao
da pruži egzaktne odgovore o uzrocima smrti tri prethodna supruga Alise
Kiteler i bolesti četvrtog. Stoga je logično da je proces iz realnog sveta prebačen
u standardnu sferu natprirodnog, iz koje su po tadašnjim verovanjima dolazili
nesreće, bolest i smrt.
Društveni obračun sa veštičarenjem nije karakterističan samo u tradiciji

zapadnog kulturnog modela. Njegova rasprostranjenost širom Planete, u raznim
kulturama i civilizacijama, ukazuje na duboku ukorenjenost konflikta
zasnovanog na kontroli natprirodnih entiteta, i s njom povezane prakse, kao
oblika za postizanje i očuvanje društvene moći.
Proučavajući veštičarenje kod Navaho Indijanaca, antropolog Klajd
Klakhon je definisao ovaj pojam kao "uticaj na događaje natprirodnim
tehnikama koje su društveno neodobrene." (the influencing of events by super-
830
Saunders, Corinne J.: ''Magic and the Supernatural in Medieval English
Romance'', Boydell & Brewer, 2010, p. 65-66
natural techniques that are socially disapproved) 831 U takvom kontekstu,

optužbe za veštičarenje služe kao društveno prihvatljivo izražavanje
neprijateljstva, mržnje ili agresije. Ako bi vrača tretirali kao šamana koji svojim
letom u svet natprirodnog obezbeđuje pozitivnu intervenciju natprirodnih
entiteta, veštica bi se mogla tretirati kao antipod šamanu, neka vrsta kontra-
šamana. Ona komunicira isključivo sa natprirodnim entitetima koji su nosioci
zla i promoviše njihove akcije i interese.
Izvorno: (witchcraft channels the displacement of aggression, facilitating
emotional adjustment with a minimum of disturbance of social relationships.
Even direct aggression through witchcraft helps to maintain societal inhibitions
consonant with the old native culture.) 832
U afričkim plemenima, optužbe za veštičarenje se koriste za
legalizovanje inače nedozvoljenih deljenja porodične loze ili sela, u uslovima
prenaseljenosti ili sukoba. U takvim okolnostima, angažuju se posebni vračevi
(eng. witch-doctor) koji treba da otkriju obrasce netrpeljivosti ili kriznog stanja,
i posebno, odgovorne za njihovo nastajanje. Najčešće, radilo se o imenovanju
marginalizovane osobe kako bi se njegovom krivicom skidala odgovornost sa
drugih osoba i društva. Merama i postupcima prema osobama optuženim za
veštičarenje, za bolesti, prirodne nedaće ili krizu u društvu, ponovo bi se
uspostavljao red i širilo uverenje da su uzroci i vinovnici zla onemogućeni da
dalje deluju. Te mere su mogle da budu zasnovane na aktiviranju magije kojom
se suzbija veštičarenje, nagodbama sa vešticama ili obračunu sa njima. 833
Narodi Polinezije takođe imaju koncept veštice povezan sa natprirodnim
spsobnostima. U nastojanju da spreče negativno dejstvo veštičarenja, kulturne
grupe Tong i Tahiti su imali posebne rituale.
Uopšte, čarobnjaštvo ili crna magija je prisutno u svakoj grupi ostrva na
celom području Polinezije. Vračanje, ili prizivanje duhova, je zasnovano na
šamanističkoj tradiciji, i ogleda se u prizivanju zlih duhova za podršku protiv
neprijatelja, predviđanju budućnosti ili uticanju na prilike na zemlji. Na nekim
ostrvima su osobe, koje se bave vračanjem, pripadnici svešteničke klase, ali su
češće izdvojeni sa posebnim statusom u zajednici. Na Tahitiju, ovi stručnjaci se
nazivaju ''potpaljivači'' (eng. kindlers; izvorno feia tahutahu - feia označava
grupu ljudi, a tahu zapaliti vatru).
Široko rasprostranjena legenda o pomorskom navigatoru Rati ili Laki,
pominje njegovog dedu Kuija kako zarobljava dve veštice u vidu ptica. On ih
potom donosi ih na njegovo ostrvo Vava-nui, da ih posluži gostima u čast
831
Kluckhohn, Clyde: ''Navaho Witchcraft'', Beacon Press, 1967, p. 5
832
Kluckhohn, Clyde: ''Navaho Witchcraft'', Beacon Press, 1967, p. 119
833
Krim, Kit, Rodžer A. Bulard, Leri D. Šin: ''Enciklopedija živih religija'', Nolit,
Beograd, 2004, (Keith Crim, Roger A. Bullard, Larry D. Shinn: ''Abingdon Dictionary of
Living Religions'', Abingdon Press, Nešvil, Tenesi, 1981) p. 782
uspešnog povratka. Kako su ove dve veštice uspešno zabavile okupljene goste,
bile su pošteđene, ali im je bilo zauvek zabranjeno da napuste ostrvo.
Kulturna grupa Tahaki, sa područja Centralne Polinezije, veruje u slepu
vešticu Kuhi, koja uz pomoć magijskih sila određuje sudbine svojih unuka
Tahakija i Karihi-nuia.
Tahićanski ratnik Pai, koji otprilike odgovara grčkom Ahilu, pronalazi i
ubija dve veštice, odgovorne za smrt njegovog oca, i delove njihovih kostiju
ugrađuje u svoje moćno koplje sa magičnim moćima. 834
Barnard, Alan, Jonathan Spencer: ''Encyclopedia of Social and Cultural

Anthropology'', Routledge, London & New York, 1996, p. 845
Greenwood, Susan: ''Magic, Witchcraft and the Otherworld An Anthropology'', Berg,
Oxford, New York, 2000
veštičarenje u drugim kulturama
Proterivanje veštice
Spiro, Melford E.: ''Burmese Supernaturalism'', Transaction Publishers, 1996, p. 21-
29
Za društva u kojima su prisutne optužbe za veštičarenje, karakteristično je

odsustvo mehanizama za razrešavanje ili ublažavanje složenih društvenih
konflikata ili izazova. Druga važna karakteristika je izraženo osećanje
kolektivnog identiteta i nastojanje da se svi pripadnici grupe podvrgnu
zajedničkim normama. U takvim društvima, opterećenim pretnjama zlokobnih
kosmičkih sila, lov na veštice postaje značajan mehanizam za prevazilaženje
kriznih izazova i obezbeđenje društvene kohezije.
Kako je to istakla Meri Daglas: ''Umesto molitve, posta i žrtvovanja
božanstvu, ritualna aktivnost posvećena je lovu na veštice, očišćenju od veštice,
ubijanju veštice i lečenju od posledica veštičarenja.'' (Instead of prayer, fasting
and sacrifice to the deity, ritual activity is devoted to witch hunting, witch-
cleansing, witch-killing and curing from the effects of witchcraft) 835
Ona smatra, da optužbe za veštičarenje ne doprinose razrešenje sukoba ili
kriznih okolnosti iz koji su izrasle, već naprotiv, društvenu strukturu čine još
problematičnijom. Po njoj, društvo koje poseže za ovakvim optužbama izražava
svoju obolelost, a ne nastojanja da se dođe do izlečenja. Interesantan je i izbor
optuženih za veštičarenje. Iako se radi o osobama koje su na neki način
834
Craig, Robert D.: ''Handbook of Polynesian Mythology'', ABC, Clio, Santa
Barbara California, 2004, p. 196-236
835
Douglas, Mary: ''Natural Symbols: Explorations in Cosmology'', Routledge, 1996,
p. 111
devijantne i naizgled mogu da predstavljaju pretnju društvu, one nikako nisu

grubo devijantne, jer bi se u tom slučaju društvo s njima obračunalo na drugi
način. Pretnja koja dolazi od osoba optuženih za veštičarenje je veoma tanka, i
izražava ambivalentnost, kako navodnih veštica, tako i društvenog sistema.
Otklon ka natprirodnom i izlazak iz normalnosti, služe da se razotkriju tajne
unutrašnje društvene pretnje i njihovi nosioci. Tako društvo navodno vodi borbu
i oslobađa se od zlokobne sile koja boravi u telu optuženog za veštičarenje.
Daglasova je navela: ''Doktrina o vešticama se koristi kao oblik kontrole
jer kao krivce za nesreću, fiksira problematične i devijantne.'' (The witch
doctrine is used as the idiom of control, since it pins blame for misfortune on
troublemakers and deviants.) 836
Jedini način da se prevaziđe kosmologija zasnovana na dominaciji
doktrine o vešticama je društvena transformacija, odnosno promena
nivoa/karaktera društvene organizacije.837
Savremeno društvo u pojedinim situacijama aktivira mehanizme lova na

veštice. Staljinove čistke... U Americi je pedesetih godina XX veka bila
pokrenuta kampanja pod vođstvom senatora Džozefa Makartija (Joseph
McCarthy) 838
Noć veštica, veštice u popularnoj kulturi

Veštice kao proizvod industrije fantazije.839
Veštice u hrišćanstvu
U Bibliji se ne pominje pojam veštice ili veštičarenja u srednjevekovnom

značenju. Kao što je već navedeno, u II i III Knjizi Mojsijevoj koristi se izraz
mekašefah, koji se odnosi na vračaru.840 Pored stava da vračaru ne treba
836
p. 113
837
p. 119
838
p. 142
839
Clute, John and John Grant: ''The Encyclopedia of Fantasy'', Orbit Books, 1997,
p. 1023-1024
840
ostavljati živu, u III Knjizi Mojsijevoj se preti:. ''Ako se neka duša obrati onima
koji prizivaju duhove i onima koji vračaju, postupajući time neverno prema
meni, ja ću okrenuti svoje lice protiv te duše i istrebiću je iz njenog naroda.'' 841
U V Knjizi Mojsijevoj, negativan stav je prisutan i prema astrolozima, onima
koji proriču po zvezdama ili se bave magijom.842 Takav stav prisutan je i u
narednim delovima, kao na primer u Knjizi proroka Miheja, gde se citira
Gospod kako će istrebiti vračanje, one koji se bave magijom, njihove obrede i
simbole.843 Takav odnos prema magiji i vračanju, ostao je i u Novom zavetu.
Čak su na kraju, u Otkrivenjima, među onima koji neće moći da uđu u sveti
grad, Novi Jerusalim navedeni i vračari.844
Taj pojam vračara je kasnije, tokom Srednjeg veka, proširen,
transformisan i personalizovan kroz pojam veštice. Koncept letenja na metli, ili
na neke druge načine, odlazak na demonska okupljanja, kao i niz drugih
srednjevekovnih karakteristika veštica, u Bibliji nisu pomenuti.
U drugoj polovini IV veka, među opisima kriminalnih dela i kazni na
Istoku, Amijan Marcelin navodi primer stare žene koja je lečila groznicu
bajanjem, i bila osuđena od strane imperatora Valensa 371. godine, na smrt kao
veštica, nakon toga što je uz njegovu saglasnost bila pozvana da leči njegovu
ćerku. Iako se u engleskom izdanju pominje veštica, u izvornom latinskom
tekstu to ne stoji, već izraz '' occidit ut noxiam'', što bi značilo da je ''ubijena kao
štetna'' (killed as injurious).
(eng. There was a certain simple old woman who was wont to cure
intermittent fever by a gentle incantation, whom he put to death as a witch, after
she had been summoned, with his consent, to his daughter, and had cured her;
lat. anum quandam simplicem, intervallatis febribus mederi leni carmine
consuetam, occidit ut noxiam, postquam filiam suam ipso conscio curavit
accita) 845
Na drugom mestu on, opisujući narode na prostoru Persije, navodi njihov
strah od trovanja i veštičarenja: ''Oni su čudesno umereni i oprezni, tako da kada
ponekad marširaju među vrtovima i vinogradima neprijatelja, oni ne žele ništa
da diraju/dotaknu, iz straha od otrova ili veštičarenja.''
841
Knjiga Mojsijeva, 20;6, p. 94
842
Knjiga Mojsijeva, 18;10, p. 151
843
proroka Miheja, 5; 12-14, p. 439
844
Otkrivenja, 22;15, p. 845
845
1911, (Book XXIX, II-26) p. 253
(eng. They are marvellously temperate and cautious, so that when

sometimes marching among the gardens and vineyards of enemies, they neither
desire nor touch anything, from fear of poison or witchcraft; lat. inmane
quantum restricti et cauti, ut inter hostiles hortos gradientes non numquam et
vineta, nec cupiant aliquid nec contingant venenorum et secretarum artium
metu.) 846
Međutim, opet se radi o pojmu koji je po smislu ubačen u engleski
prevod, iako ga nema u izvornom latinskom tekstu. Tačan prevod sa latinskog
bio bio ''straha od tajnih veština'' (fear of secret arts).
Najraniji sekularni hrišćanski zakoni o osudi magije, polazili su od nivoa
štete koja je prouzrokovana magijskom praksom. Teodosijev kodeks (The
Theodosian Code) iz 438, obnovio je kasne carske zabrane protiv konsultovanja
gatara, astrologa, vračeva, proroka i vidovnjaka (consulting soothsayers,
astrologers, diviners, augurs and seers), klasifikuje praktikante magije kao
maleficos, a magiju ili vračanje kao maleficium.
''Znanje tih ljudi koji su opremljeni sa magijskim veštinama i koji su
otkrili da su radili protiv bezbednosti ljudi ili da su okrenuli čedne duše požudi
kazniće se i biće zasluženo osvećeno najstrožim zakonima.''
(eng. The science of those men who are equipped with magic arts and
who are revealed to have worked against the safety of men or to have turned
virtuous minds to lust shall be punished and deservedly avenged by the most
severe laws; lat. Eorum est scientia punienda et severissimis merito legibus
vindicanda, qui magicis adcinti artibus aut contra hominum moliti salutem aut
pudicos ad libidinem deflexisse, animos detegentur.) 847
Za razliku od štetne magije, za koju je zaprećena kazna, Kodeks
odobrava sigurne vrste zaštitne magije, kao što su obična proricanja zasnovana
na ponašanju životinja ili vremenska prognoza radi obezbeđenja useva,
simptomi bolesti itd.
Na području Istočnog Rimskog carstva, Justinijanov Kodeks i Digesta iz
prve polovine VI veka, preuzeli su mnoga stanovišta Teodosijevog Kodeksa,
kada je u pitanju zakonski odnos prema praktikantima magije. 848
Tokom verskih i političkih sukoba u Aleksandriji, patrijarh Kiril (Cyril,
375-444) je 415, pozvao svoje svoje sledbenike među hrišćanima, da se
obračunaju sa Hipatijom (eng. Hypatia, rođ. oko 350/370-415), koja se smatra
846
1911, (Book XXIII, VI-78) p. 168
847
Saunders, Corinne J.: ''Magic and the Supernatural in Medieval English
Romance'', Boydell & Brewer, 2010, p. 66
848
Codex - zbirka imperatorskih odredaba iz vremena od Hadrijana do Justinijana;
Digestae - zbirka spisa rimskih pravnika
poslednjom upravnicom Aleksandrijske biblioteke. Njena neoplatonska

orijentacije, kao i filozofski autoritet, predstavljali su remetilački faktor za
Kirilova nastojanja, da svoju poziciju u hrišćanskoj verskoj sferi, prenese i u
svetovnu. Hipatijina astronomska znanja iskorišćena su za navodne optužbe za
proricanje budućnosti, što je sa hrišćanskog stanovišta bilo praktikovanje
magije, odnosno jeres. Moglo bi se konstatovati da je upravo surovi obračun sa
neudatom ženom, koju su skinuli golu, iskasapili oštrim kamenjem i školjkama,
potom rastrgli i spalili izvan grada, bio preteča kasnijih progona veštica.
Pre sistemskog i doktrinarnog obračuna sa jereticima, u kome su

prednjačile veštice, bilo je pojedinačnih slučajeva suđenja zbog bavljenja
vradžbinama ili satanističkim ritualima. Franačka kraljica Fredegunda je 580.
godine, smatrala da su vradžbine uzrok smrti njena dva sina. Uhapsila je
navodnu vešticu koja je pod torturom priznala zločin, i potom bila živa spaljena.
Smatra se da je prvo poznato spaljivanje jeretika bilo je oko 1000 godine
u Raveni, kada je spaljen ekscentrični pesnik Vilgard.849 Prvo dokumentovano
je ono u Orleanu 1022, kada je 10 osoba spaljeno zbog navodnih satanskih
orgija.850
Početkom XIII veka, još uvek je na snazi bio Episkopski kanon (Canon
Episcopi), sa avgustinovskim pristupom, prema kome se mora jasno
konstatovati da je svako, ko veruje u snagu magije, napustio boga i predao se
onome kome veruje - đavolu. Ovaj srednjevekovni tekst crkvenog prava je
propisivao, da svi oni koji tvrde da su prisustvovali noćnim obredima, čak i u
mašti koju je razbuktao đavo, čine težak greh, jer veru u jedinog istinitog boga,
zamenjuju verom u demone. Tekst se pripisuje Reginonu iz Prima, sa početka X
veka i ubačen je kao sastavni deo Gracijanove (Gratian) zbirke crkvenog prava
''Corpus juris canonici'' iz 1140. 851
U osnovi, Episkopski kanon se kritički osvrće na ostatke paganske
tradicije i traži da se osude i proteraju narodna verovanja i obredi, koji su ostali
prisutni i posle hristijanizacije. Posebno su bile spomenute ''neke zle žene'' (eng.
certain wicked women; lat. quaedam sceleratae mulieres) koje je obmanuo
Satana, da veruju kako služe paganskoj boginji Dijani u njenim noćnim
ritualima.
849
Peters, Edward: ''The Magician, the Witch, and the Law'', University of
Pennsylvania Press, 1992, p. 22
850
Columbia University Press, New York, 1991 (1962), p. 75-76
851
Canon Episcopi (eng, A Warning to Bishops) je 906 objavio Reginon od Prima, i
od X veka je bio deo Kanonskog prava crkve. Canon Episcopi je osudio verovanje u veštice i
to je bila zvanična i prihvaćena doktrina hrišćanstva, sve do bule pape Jovana XXII
(Decretum Gratiani, causa 26, quaestio 5, canon 12)
Zbog toga, u Kanonu se nalaže sveštenicima da intenzivno podučavaju

kako su takva verovanja i fantazmi đavolski inspirisani.
''Episkopi i njihovi pomoćnici moraju da se trude svom snagom da
temeljno iskorene iz njihovih parohija pogubnu veštinu vračanja i veštičarenja
izmišljenih od đavola, a ako nađu u bilo kojem čoveku ili ženi sledbenika tog
zla, da ih izbace potpuno osramoćene iz njihovih parohija.''
(Bishops and their officials must labor with all their strength to uproot
thoroughly from their parishes the pernicious art of sorcery and malefice
invented by the devil, and if they find any man or woman follower of this
wickedness, to eject them foully disgraced from their parishes.) 852
U to periodu još uvek nema torture i smrtne kazne. Istovremeno, Kanon
nije prizivao dva ključna straha koji su se razvijala između 1140 i 1400.
Prvi je strah od proizvoda ljudske imaginacije i snage društvene kohezije
oličen u hrišćanskom konceptu natprirodnog, dodatno potkrepljen iskustvima i
čudima svetaca izvan normalnih ovozemaljskih okolnosti.
Drugi je strah od sila prirode, uz priznanje ograničenosti ljudskih
sposobnosti i znanja da na njih utiču. Nije bilo nikakvog ukazivanja na
protivrečnosti između prirodnog i natprirodnog. Koncept nije imao potrebu da
dokazuje empirijsku ili telesnu realnost moguće povezanosti sa đavolom, jer je
vantelesno, bez obzira na istinu i realnost, predstavljalo neku vrstu sredine
između prirodnog i natprirodnog, a ne protivrečnost.
On je dopuštao mogućnost da istina i obmana mogu da budu relativni u
odnosu na realnost, snove i budno stanje, i najvažnije, telo i dušu. U tom smislu
je predvideo tri opcije: Prva je da đavo može da bude uzrok hipotetičkih i lažnih
snova. Druga, bog može da inspiriše vizije koje su istinite, iako su u suprotnosti
sa neposrednim iskustvom. Takve vizije podrazumevaju ekstatičnost, ili stanje
duše negde izvan tela. (standing outside). Treća opcija su iluzije u snovima koje
se dešavaju bez uticaja đavola ili boga. 853
Episkopski kanon je ipak bio kontraverzan dokument. Odbacivao
mogućnost letenja veštica kao praznoverje, i u više navrata je sugerisao da je
đavo uzrok idolatrijskih iluzija. Istovremeno, opisao je mehanizam pomoću
koga đavo može da obmane njegove ženske žrtve i obuzme duše ljudi.
Kanon je jasno proglasio storije o okupljanjima veštica za iluzije. Ipak, za
razliku od ranijih traktata o vešticama, u tekstu su navedeni opisi koji će kasnije
postati stereotip optužbi za veštičarenje: ''da neke zle žene, koje su se predaju
Satani i bivaju zavedene iluzijama i fantazmima od strane demona, veruju i
852
Russell, Jeffrey Burton: ''Witchcraft in the Middle Ages'', Cornell University
Press, 1972, p. 76
853
Stephens, Walter: ''Demon Lovers: Witchcraft, Sex, and the Crisis of Belief'',
University of Chicago Press, 2002, p. 129-133
ispovedaju da, u noćnim satima, jašu na nekim životinjama sa boginjom pagana

Diјanom, i nebrojenim mnoštvom žena, i u tišini noći prelete velika rastojanja
na zemlji, i slušaju njene naloge kao svoje gospodarice, i biće pozvane da joj
služe određenih noći.''
(that some wicked women, who have given themselves back to Satan and
been seduced by the illusions and phantasms of demons, believe and profess
that, in the hours of the night, they ride upon certain beasts with Diana, the
goddess of pagans, and an innumerable multitude of women, and in the silence
of the night traverse great spaces of earth, and obey her commands as of their
lady, and are summoned to her service on certain nights.) 854
Opis ''gospodarice dobre igre'' koja predvodi noćne skupove, nije bio
nikakva novina. Kako se radilo o tradicionalnoj paganskoj boginji života i smrti,
obilja i oskudice, uz simbolizovanje ženske plodnosti, njen kult je dugo slavljen
u narodu, bez obzira na razvoj hrišćanstva. U antičko doba ovu boginju su
nazivali Demetra, Persefona, Hekata ili Dijana, narod je oslovljavao još kao
Orijent ili Irodijadu. Ponekad je pomešana sa veštom igračicom Salomom,
Irodovom ćerkom, koja predvodi tajne noćne rituale i prenosi magijske veštine.
855
Crkveni autoriteti su, sagledavajući ovakve i slične ilustracije, prepoznali

tragove paganizma i prehrišćanske prakse, identifikujući ih na svim nivoima
hrišćanske zajednice, a ne samo kod priprostog sveta.
Krajem XII veka, zvaničan stav crkvenih autoriteta o demonima i
vešticama je počeo da se menja. Najpre su papa Lucije III i Fridrih I Barbarosa,
dekretom ''Ad abolendam'', 1184 osnovali Biskupsku inkviziciju kojom se daju
ovlašćenja biskupima da imenuju sveštenike, nadležne za pokretanje postupaka
protiv jeretika. Iako su u fokusu bili dualistički pokreti, pod udar su mogle da
dođu i druge jeresi. Taj mehanizam dodatno je bio razrađen 1231, bulom pape
Grgura IX ''Ille humani generis'', kojom je ustanovljena Papska inkvizicija.
Institucija inkvizicije je bila formirana, preostalo je još da se posle obračuna sa
katarima, pronalaze novi protivnici crke.
Papa Grgur IX 1233, objavio bulu ''Glas u Rami'' (lat. Vox in Rama; eng.
A voice in Rama) u kojoj osuđuje nemačke jeretike koji obožavaju đavola i
zahteva od kralja Henrija, sina cara Frederika II i nadbiskupa Zigfrida III
(Siegfried) iz Majnca, da učine sve kako bi zaustavili praksu ovog kulta. U buli
se opisuju okupljanja jeretika, koji slave demona u obliku žabe ili izbledelog
čoveka, a zatim se upuštaju u seksualne orgije, slično kasnijim opisima skupova
854
855
Gato Kanu, Tersila: ''Veštice: Ispovesti i tajne'', Clio, Beograd, 2008 (Gatto Chanu,
Tersilla: ''Streghe: Storie a segreti'', Newton & Compton editori s.r.l., 2001), p. 11
veštica. Takođe se navodi komunikacija članova kulta sa crnom mačkom kao

inkarnacijom đavola, što je kasnije dovelo do pomora crnih mačaka.
Vox in Rama 856
Papa Aleksandar IV je 1257. godine, bulom ''Quod super nonnullis'',
propisao inkvizitorima ne treba da reaguju u slučaju proricanja ili vradžbina,
osim ako one jasno ne odišu mirisom jeresi.857 Iako je ovaj papin stav zvučao
benigno, on je označio značajnu promenu u zvaničnom stavu o veštičarenju.
Prvo, neki aspekti magijske prakse sada su mogli da se povežu sa jeresi, i drugo,
inkvizitorima je ostavljeno diskreciono pravo da prepoznaju ''miris jeresi''.
Takav pristup uticao je na značajno proširenje jurisdikcije inkvizitora u
smislu područja jeresi. Sve više je potenciran stav da prirodna magija ne postoji,
već da je uvek povezana sa đavolskom. Praktikanti magije su sve više dolazili
na udar crkvenih vlasti pod optužbama da svoju moć zasnivaju na podršci
đavola. Tako je, na primer, pobožni Alfons od Tuluza sa suprugom Žanom
(Alfonse of Toulouse, Jeanne) na početku krstaškog pohoda na Tunis 1270,
zatražio od inkvizicije da ispita njihove sluge u domaćinstvu, sa stanovišta
mogućeg odbacivanja vere, jeresi, magijske prakse, vračanja i krivokletstva. 858
U tom periodu (1250-1275), Toma Akvinski svom opusu, posvećuje
značajnu pažnju u sholastičkim osnovama razumevanja magije i demonologije.
Njegovi radovi, kao što su ''Protiv zablude nevernika'' (lat. Summa contra
gentiles; eng. Summa Against the Gentiles) i ''Teološka rasprava'' (lat. Summa
theologiae; eng. Summa of Theology), predstavljaju najznačajnije tretiranje
demonologije, još od Augustina u V veku. Istovremeno, njegov teološki
autoritet dodatno je pogurao ova pitanja u fokus crkve.
Početkom XIV veka, upravljajući crkvom iz Avinjona, papa Jovan XXII
je počeo da koristi optužbe za vračanje i magijsku praksu kao sredstvo političke
borbe. Sujeveran i patološki opsednut da ga protivnici ugrožavaju vradžbinama
i crnom magijom, pozvao je na obračun sa praktikantima magije. Bula pape
Jovana XXII ''Super Illius Specula'' iz 1326, svrstala je vradžbine i predavanje
demonima u jeres, ali još uvek ne i veštice.
Na talasu takve crkvene politike i na osnovu papinih dekreta, u periodu
1307-1324, dominikanski inkvizitor Bernar Gi (Bernard Gui, 1261-1331),
sastavio je inkvizitorski priručnik ''Priručnik za istraživanje jeretičke
izopačenosti'' (lat. Practica inquisitionis heretice pravitatis; eng. The Practice of
856
Russell, Jeffrey Burton: ''Witchcraft in the Middle Ages'', Cornell University Press,
Ithaca, New York, 1972, p. 161
857
858
Lea, Henry Charles: ''A History of the Inquisition of the Middle Ages'',
Cambridge University Press, 2010, (First published 1888), p. 434-435
the Inquisition into Heretical Activity/ The Conduct of the Inquisition of

Heretical Depravity).
Gi, koga je opisao Umberto Eko u romanu ''Ime ruže'' (Umberto Eco, The
Name of the Rose), u Tuluzu je obavljao dužnost Velikog inkvizitora u periodu
1306-1323. Na toj funkciji je ostao i posle imenovanja za biskupa Tuy i kasnije
Lodeva, sve do smrti 1331. Bilo je to zvanje generala sa 4 zvedice u borbi
protiv jeresi (war on heresy) – jevreja, katara, valdežana, protivnika inkvizicije,
ali i onih koji se bave vračanjem. Njegov opis narodnog vračanja je prikazivao
širok spektar verovanja i magijske prakse: žene koje proriču i negde odlaze
noću, proriču sudbinu beba, ritualno pevaju, praktikuju magiju u postizanju
ljubavi i braka. Sve ovo je bilo eksplicitno identifikovano kao oblast kojom su
se bavile žene u Srednjem veku. Inkvizitorski katalog je ovim pristupom
fragmentiran na detalje od kojih bi svaki mogao da ukaže na opasnost po verski
poredak.
Iako nije direktno pomenuo veštičarenje, organizovani obračun sa
praksom narodnog vračanja, dobijao je svoje konture, i to 165 godina pre
''Malja veštica''. U praksu narodnog vračanja Gi je uključio vradžbine,
proricanje i prizivanje demona (sorcerers and diviners and invokers of demons).
On nije naveo elemente kasnijih srednjevekovnih optužbi protiv veštica, ali je
podstakao strah od elementa narodnog vračanja, protkanih paganskom
tradicijom. Široko ukorenjene paganske tradicije u narodnoj kulturi, od lečenja
do odnosa prema prirodi ili poštovanju predaka, predstavljale su konkurenciju
tadašnjoj moći sveštenstva.
Gi je uvideo da su misterije te stare paganske magije snažno ukorenjene u
popularnoj kulturi, posebno među ženama. Istovremeno, još od prastarih
šamanskih kultura, bilo je prisutno verovanje da postoji pozitivna i negativna,
odnosno zlokobna magijska praksa - vračanje koje dovodi do negativnih, štetnih
posledica. Ono što je posebno istaknuto u konceptu pape Jovana XXII i Bernara
Gija, predstavlja izjednačavanje svakog oblika vračanja sa zlokobnim
vradžbinama (lat. maleficia), zasnovanim na povezanosti sa demonima i
đavolom. Došlo je doktrinarnog odbijanja crkve da napravi razliku između
tradicije nekadašnjeg šamanskog lečenja, narodne medicine i zlonamernog
vračanja.
Istovremeno, tradicionalna narodna kultura je povoljnije tretirala žene od
institucionalnog hrišćanstva. Međutim, žene koje bave vračanjem, imale su
određenu društvenu ulogu, uticaj i moć. To je bilo nezamislivo sa stanovišta
crkvenog poretka. Samosvojne žene koje se bave lečenjem, bajanjem,
proricanjem, prizivanjem mrtvih ili predviđanjem vremenskih prilika, uz
magijske rituale i pevanje, koje nemaju veze sa crkvenim, bile su po Giju prava
meta za inkvizitore.
U tom smislu je identifikovao ''omađijane žene, kako ih nazivaju, kako

kažu, izlaze noću/idu kroz noć''. (eng. the weirding-women, called the good
ones who, as they say, go by night; lat. de fatis mulieribus quas vocant bonas
res que, ut dicunt, vadunt de nocte).859 Sve to je predstavljalo izazov za crkvenu
doktrinu, opterećenu borbom protiv jeretika.
Autoritarna crkva je počivala na sveštenstvu oličenom u muškoj eliti.
Prema teolozima, samo muškarci su mogli da obavljaju svete poslove. Polazeći
od svoje crkvene službe i pozicije, sveštenstvo je imalo brojne društvene
privilegije. Čak su i seoski sveštenici imali razne materijalne privilegije i
imunitet od krivičnog gonjenja, od strane svetovne vlasti. Pored sveštenstva,
poseban pravni tretman u feudalizmu su imali: aristokratija u odnosu na običan
narod, ali i muškaraci u odnosu na žene.
Pošto su muževi pravno bili definisani kao gospodari svojim ženama,
imali su pravo da ih tuku, varaju ili rasipaju imovinu. U takvim okolnostima,
žene su tražile način da kroz podršku vračara rešavaju svoje bračne i porodične
probleme. Vračanje je početkom XIV veka bilo legitiman ženski lek za
korigovanje muževog ponašanja i popravljanje svog statusa. Gijev ''Priručnik''
je to opovrgao i stavio ga je na listu inkvizitorskih tema.
Iako Gi nije direktno pomenuo pojmove veštičarenje ili veštice, dao je
ključne koordinate ''lova na veštice'' koji je eskalirao u narednom veku.
U skladu sa srednjevekovnim konceptom društvenog uređenja, Gi je
koncipirao i inkvizitorski pristup. On je savetovao inkvizitorima da razmotre
položaj i stanje lica, koje treba da bude saslušano. Pri tome sa na različiti način
pristupa optuženima u zavisnosti od njegovog položaja ili materijalnog statusa.
Još veće razlike je istakao prilikom unakrsnog ispitivanja sugerišući da
muškarci treba unakrsno da budu ispitani na jedan način, a žene na drugi.
Papino podsticanje inkvizitora da se bave slučajevima proricanja i

vradžbina omogućilo je 1324, podizanje optužbe za Alisu Kiteler (Alice
Kyteler) i jedanaest njenih prijatelja i članova porodice, za vračanje, i to na
crkvenom sudu u Irskoj. Suđenje grupi Alise Kiteler, posle bule pape
Aleksandra IV ''Quod super nonnullis'', obeležilo je drugi suštinski pomak u
zvaničnom tretmanu magije, odnosno u početnim fazama razvoja stereotipa o
vešticama. Kiteler je bila optužena za prizivanje demona i odavanje počasti
đavolu, koji su kasnije postali uobičajeni u drugim suđenjima. Ostale, više
manje uobičajene optužbe u to vreme, uključivale su potpuno odbacivanje
hrišćanske vere, žrtvovanje živih životinja đavolu, spravljanje masti radi
859
Bernardus Guidonis (Bishop of Lodève): ''The Inquisitor's Guide: A Medieval
Manual on Heretics'' (translated Janet Shirley), Ravenhall Books, 2006, p. 292
ugrožavanja ljudi, i telesnu intimnost sa demonom, koji se nekad pojavljuje u

obliku mačka ili crnog psa.
Međutim, zapisi sa njenog suđenja sadrže i elemente koji nisu bili tipični
za suđenja vešticama u XIV veku, nego su se pojavili dva veka kasnije tokom
evropske epidemije lova na veštice. Kiteler je bila dodatno optužena kao vođa
sekte veštica, koja je učestvovala u magijskim obredima, na noćnim
okupljanjima sa đavolom. Ovaj slučaj je praktično afirmisao ideju ''zločinačkog
udruživanja'' u oblasti nigromanije i veštičarenja.860
Posle bule pape Jovana XXII, ''Super Illius Specula'' (eng. Upon His
Watchtower) iz 1326, inkvizicija, crkvene i svetovne vlasti počele su da
progone one koji se bave magijskom praksom, vradžbinama i prizivaju demone.
Pri tome se čitav repertoar prirodne i tradicionalne narodne magijske prakse
našao na udaru crkve. Njeni praktikanti su lako mogli biti okarakterisani kao
opasni jeretici. Od tog proglašavanja vračara, gatara i drugih praktikanata
magije za jeretike, a njihovu delatnost protivnu hrišćanskim dogmama,
inkvizicija je dobila odobrenje da ih tretira svojim standarnim postupcima
torture, lažnog svedočenja ili potkazivanja itd. Praktično, bula je omogućila da
se inkvizitorsko mučenje i zastrašivanje, koje je legalizovao papa Aleksandar
IV u XIII veku, u procesima protiv katara, jeretika i jeretičkih sekti, primeni i na
praktikante magije. Upravo u tom periodu, inkvizicija počinje da pokreće
suđenja zbog vračanja i veštičarenja.
Ovaj proces društvenog ''pročišćavanja'' pratila je nova teološka retorika.
Ona je doprinela da broj optuženih počne da raste izuzetnom progresijom.
Povezanost sa đavolom i demonima više nije bila individualna stvar. Kao što je
pokazao slučaj Kiteler, udruživanje članova koji sklapaju pakt sa đavolom
postalo je presedan za naredne procese. Teološka logika progona veštica
nalagala je da ukoliko se pokaže povezanost sa đavolom samo jednog člana
neke društvene grupe, implicitno se podrazumeva da su to i svi ostali.
Dominikanski sveštenik Jakopo Pasavanti (Jacopo Passavanti, oko 1302-

1357) napisao je oko 1334. godine delo: ''Ogledalo istinitog pokajanja'' (eng.
The Mirror of True Repentance; ita. Lo specchio della vera penitenza). U njemu
je dokazivao ideju interakcije sa demonima, tvrdeći još i da đavo može da
transportuje ljudsko telo kroz prostor. Iako ovaj stav predstavlja značajnu
860
Davidson L.S. and J.O. Ward, translated by Gail Ward: ''The Sorcery Trial of
Alice Kyteler'', (Richard de Ledrede, Bishop of Ossory, ''A Contemporary Narrative of the
Proceedings Against Dame Kyteler Prosecuted for Sorcery in 1324''), Medieval and
Renaissance Texts and Studies, New York, 1993, p. 23-70
promenu u odnosu na Episkopski kanon, on se ne može tretirati kao suštinski

osnov za formulisanje stereotipa o vešticama.
Benedikt XII (Benedict, 1334-1342) bio je treći papa koji je vodio crkvu
iz Avinjona. Pre stupanja na tron, imao je iskustva u suzbijanju katarske jeresi i
vračara kao biskup Pamijera. Njegova revnosna nastojanja da iskoreni jeres,
donela su mu naziv ''bič jeretika'' (scourge of the heretics) Borba potiv jeresi, u
koju je svrstao i pagansku praksu, okarakterisanu kao vračanje, značajno se
proširila i intenzivirala kada je postao papa.
Interesantno je da je njegov izbor za papu bio slučajni incident. Tadašnja
praksa je bila da, na konklavi, kardinali u prvom krugu glasaju za one koji
nemaju realne izglede da budu izabrani. Desilo se da su svi kardinali glasali za
autsajdera Žaka Furnijea (Jacques Fournier), osim njega samog. Tako je postao
papa i uzeo ime Benedikt XII, preskačući broj XI, što je sve kasnije pape pod
tim nazivom pomerilo za jedan broj unapred.
Benedikt XII je sa pozicije pape nastavio sa borbom protiv jeresi. Pozvao
je sve crkvene i državne zvaničnike da povedu računa o procesuiranju osoba
zbog jeresi, šizme, vračanja i drugih dela protiv vere. Lično je nadgledao
procese jednog broja optuženih za vračanje iz Francuske, Italije i Engleske.
Papa je blagoslovio feudalnog zvaničnika Gastona de Foa (Gaston de Foix) za
hapšenje dva vračara u Bearnu, i dao je se osude u Avinjonu. Benedikt je dao da
se u regionu Vivarais procesuiraju dva seljanke 1388, za sastajanje sa
demonima. Catharina Andrieva i Simona Ginota bile su ustvari optužene za
tradicionalno pravljenje pletenica od žita, nad kojima se recituju narodne
ritualne pesme, kojima se priziva dobra žetva. Do tada, tradicionalno prisutni
poljoprivredni obredi, odjednom su postali zabranjene ceremonije povezane sa
đavolom. Iako su seljanke bile osuđene, kazna nije bila izvršena.
Međutim, tokom XIV veka, situacija se sve više radikalizovala. Pape su
sve više podržavale inkvizitore da organizuju suđenja povodom optužbi za
vračanje. Kada je Inkvizitor Francuske zatražio 1374, papinu podršku da se bavi
slučajevima vračanja, papa Grgur XI ga je pozvao da ih gone što brže.
U tom periodu je Katalonski dominikanac Nikola Ejmeri, (eng. Nicholas
Eymerich, 1316-1399) napisao ''Podsetnik za Inkvizitore'' (lat. Directorium
Inquisitorum; eng. Directory for the Inquistors),861 veoma uticajno uputstvo za
inkvizitore. U njemu taksativno navodi ovlašćenja i metode rada inkvizitora u
borbi protiv jeretika. Iako je uključio prizivanje demona, veštičarenje i njegove
uobičajene elemente uopšte nije pomenuo. Međutim, inkvizitori su u obračunu
sa vešticama koristili uputstva Ejmerijevog ''Podsetnika''. Razumljivo, jer se
radilo o veoma korisnim preporukama.
861
Ejmeri je svoje ranije rasprave o vradžbinama koje datiraju još od 1359,
integrisao u ''Directorium Inquisitorum'' 1376. Bila je to jedna od prvih knjiga koja je 1558
štampana u Barceloni
Pored niza konkretnih uputstava, o svedočenjima, torturi, uključujući i

ona, da čak i mrtve osobe mogu da budu osuđene za jeres, da im se oduzima
imovina, ili da je jeretik osoba van zakona koju svako može da ubije, Ejmeri je
naveo i doktrinarne stavove o vrhovnoj vlasti Rimskog pape. Po tome je jeretik
svako ko ne veruje u ono što uči Rimska hijerarhija i treba da bude spaljen. Na
drugom mestu navodi: ''Jeretik je onaj, ko odstupa od bilo kog člana vere.'' (He
is a heretic who deviates from any article of faith.) 862
Pored doktrinarnih i raznih operativnih uputstava za dokazivanje krivice,
osudu i kažnjavanje, posebno su zanimljivi stavovi o oduzimanju imovine
jereticima, kao što je ovaj: ''Inkvizitori mogu da obezbede svoje troškove, kao i
plate svojih službenika, imovinom jeretika.'' (Inquisitors may provide for their
own expenditures, and the salaries of their officers, from the property of
heretics.) 863 Prelatima i inkvizitorima je dato pravo da oduzmu svu imovinu
jeretika, kao i drugih osoba koje mogu da budu su povezane sa njima
Knjige o demonskim magijama, podjednako poznate pobornicima

nigromantije i njihovim progoniteljima, kao ''Picatrix'', ''Key of Solomon'' ili
''Sworn Book of Honorius'', takođe ne pominju veštičarenje.
Tokom XIV veka se pojavljuju prva suđenja suđenja vešticama, i to u
Agenu u Francuskoj, 1326 i u italijanskom gradu Komo 1360-tih. Na udaru je
bila sekta ''strigarum'' (sekta ženskih veštica; eng. sect of female witches).
Grupno suđenje održano je u Sijeni 1383, a suđenja obožavateljkama boginja su
bila u u Milanu u periodu 1384-90. Tokom suđenja valdežanima tzv. "vaudois"
u čijem središtu su bili jeretici, ovaj pojam se transformisao u novo zlokobno
značenje "veštica", označavajući učesnike đavolskih skupova 1387-8.
Kirsch, Jonathan: ''The Grand Inquisitor's Manual'', HarperCollins e-books, 1 edition,

October 6, 2009
Ideja organizovane grupe ili sekte, kao u slučaju Kiteler i njenih

saradnika, ubrzo je osvanula u konceptu jeresi veštičarenjem. Papa Aleksandar
V pisao je 1409, inkvizitoru Pontu Fugeronu (Pontus Fougeiron) o otkriću nove
jeretičke sekte veštice. Istakao je da su mnogi hrišćani i jevreji unutar granica
njegove nadležnosti, bili deo ove nove sekte i da oni obavljaju magijske obrede.
Ova nova sekta uključivala je "...vračare, one koji proriču, baju, prizivaju
862
Eymerich, Nicholas: ''Directorium Inquisitorum'', published in Rome, October
1584, by the command of the Cardinals Inquisitors General; dedicated to Pope Gregory
XIII; translation by J.P. Callender, Illustrations of Popery, New York, 1838, p. 143
863
Eymerich, Nicholas: ''Directorium Inquisitorum'', published in Rome, October
1584, by the command of the Cardinals Inquisitors General; dedicated to Pope Gregory
XIII; translation by J.P. Callender, Illustrations of Popery, New York, 1838, p. 652
demone, čarobnjake, sujeverne ljude, gatare, kao i druge praktikante zločinačkih

i zabranjenih veština i da sve ovo kaljanje izopačuje/čini bezbožnim hrišćane,
naročito one priproste.''
(...sorcerers, diviners, invokers of demons, enchanters, conjurers,
superstitious people, augurs, practitioners of nefarious and forbidden arts, and
that all of these stain to pervert the Christian people, or at least the simpler-
minded them.) 864
Papa ne samo da je verovao u novu sektu veštica, već je svrstao svaku
kategoriju magije u jeres. Time je iz vekovnih formi narodnih običaja, izdvojio
magijske aktivnosti svrstavajući i njih u jeres. Kada papa pominje pojam nove
sekte, on ustvari afirmiše koncept ''udruženog zločinačkog poduhvata'', jer se
bilo koja nabrojana zločinačka veština tretira kao deo šireg zločinačkog
poduhvata. Na taj način se navodni praktikant neke od ovih veština, može
automatski svrstati u ''novu sektu'' i time progoniti za zločine sekte u celini, pa i
one za koje nije lično odgovoran.
Laflend...
Kako su se pogoršavale vremenske i društvene prilike u Evropi, nije ih
bilo teško povezati sa navodnom božjom kaznom. Razoreno bubonskom
kugom, naglim zahlađenjem (malo ledeno doba) i verskim ratovima, evropsko
stanovništvo je predstavljalo pogodno tle za raspirivanje straha demonologijom.
I pre bule Inoćentija VIII, pojedini sveštenici su optuživali kao veštice, one koji
su se bavili magijom ili prehrišćanskim običajima/tradicijama. Tako je
franjevački propovednik Bernardino iz Sijene (Bernardino of Siena, 1380-
1444), putovao širom Evrope držeći propovedi protiv vradžbina, šireći strah
među stanovništvom i zahtevajući da se veštice kazne. Bernardino je tražio da
se njihova grešna praksa iskoreni iz društva, jer je navodno uzrok božjeg gneva
koji podjednako pogađa i krive, i nedužne.865 Ovakva istupanja su dodatno
legitimizovala tezu da delovanje veštica može da ima konkretne materijalne
posledice. Bernardino je u svojim propovedima napadao i sve ono što odudara
od skromnosti i skrušenosti. Organizovao je takozvane ''Lomače taštine''
(Bonfires of the Vanities), gde su vernici bacali u vatru: ogledala, cipele sa
štiklom, parfeme, lažne pramenova kose, karte, kocke, šahovske figure, i razne
druge stvari koje je smatrao izrazom lakomislenosti.866
864
Documentary History'', University of Pennsylvania Press, 2nd edition, 2000, (Pope
Alexander V: To Fougeyron on New Sects -1409), p. 152-153
865
Documentary History'', University of Pennsylvania Press, 2nd edition, 2000, Bernardino of
Siena Preaches Against Women Sorcerers (1427), p. 133-137
866
Thureau-Dangin, Paul: ''Saint Bernardine of Siena'', J.M.Dent & Co., London,
1906
Lomače su već bile upaljene.

Bejli navodi da su prvi slučajevi lova na veštice odigrali početkom XV
veka, na teritoriji oko zapadnih Alpa, gde je broj procesa koji uključuju optužbe
za štetu i zlokobno vračanje značajno porastao. Te početne optužbe bile su
fokusirane na tradicionalne aspekte pojma maleficium, međutim, pravosudni
organi sve više počeli da obogaćuju pojmove čarobnjaštva i demonske zavere u
suđenjima.867
Na toj osnovi, pedeset godina pre ozvaničenja evropskog lova na veštice,
pokrenuti su prvi procesi zbog veštičarenja. Bilo je to na prostoru Valea
(Valais) vojvodstva Savoje koje obuhvata današnju jugoistočnu Francusku i
Švajcarsku, i u Bazelu. U Savoju je između 1428 i 1447, pokrenut je niz istraga
protiv okrivljenih za bavljenje vradžbinama. Sa tri svedoka svako je mogao biti
okrivljen i uhapšen. Optužnica je teretila okrivljene da lete kroz vazduh,
pljačakaju vinske podrume, ubijaju stoku u obliku vukodlaka, zatim za lečenje
bolesti prenošenjem na drugog, kanibalizam, sastanke sa Satanom itd... Ako je
okrivljeni priznao, bio je spaljen kao jeretik, a ako nije, bio je mučen do smrti.
U tih 20 godina pogubljeno je 367 žrtava. Tako se ideja veštičarenja, ranije
pomešana sa progonom jeretika, vremenom konstituisala kao poseban fenomen.
Taj fenomen uobličen je i legalizovan kao poseban izazov za crkvu na
Ekumenskom koncilu Rimokatoličke crkve u Bazelu, u periodu 1431-1449,
Potpomognut autoritetima Johana Nidera i Martina Le Franka (Johann Nider,
Martin Le Franc), Koncil je definisao stereotipe veštičarenja i njihove
povezanosti sa Satanom. Prema istoričaru Robertu Tursonu, rezultati ovog
Koncila bili su široko propagirani: "Iz ovog srca progona veštica stereotip se
širio, kako kroz poplavu novih spisa o toj temi, tako i preko ljudi koji su bili na
Koncilu u Bazelu i sada išli na druga mesta da preuzmu nove zadatke u crkvi"
("From this heart of persecution the witch stereotype spread, both through a
flood of new writings on the subject and through men who had been at the
Council of Basel and now went elsewhere to take up new assignments in the
church.") 868
Bejli takođe ukazuje da je ta decenija 1430-tih, bila presudna za razvoj
stereotipa o veštičarenju. Koncil u Bazelu je, po svemu sudeći, poslužio kao
važan centar za razvoj, ali i široko propagiranje tog stereotipa. Sveštenici iz cele
Evrope dolazili bi u Bazel da prisustvuju Koncilu, gde su bili u prilici da
867
Inc. Lanham, Maryland, and Oxford, 2003, p. 33
868
Thurston, Robert: ''Witch, Wicce, Mother Goose: The Rise and Fall of the Witch
Hunts in Europe and North America'', Longman, London, 2001, p. 78
preuzmu relativno usaglašene predstave o veštičarenju, i potom ih propagiraju u

svojim sredinama.869
U tom periodu, značajan je i doprinos pape Eugenija (Eugenius) IV
(1431-1447), koji je tokom mandata objavio više bula sa nalozima da se
praktikanti magije i oni koji proriču sudbinu, podvedu pod termin klasičnog
veštičarenja, zbog navodnih veza sa demonima i đavolom. Naredni papa, Nikola
(Nicholas) V (1447-1455) pozvao je inkviziciju da goni praktikante magije, čak
i kada je njihova povezanost sa jeresi sumnjiva.870
Pojedini autori su tokom XV veka osporavali realnu dimenziju storija o
vešticama. Tako je Urlih Monitor u delu ''O lamijskim i pitijskim čarobnicama''
(lat. De Lamiis et pythonicis muleribus) objavljenom 1498, smatrao je da se
noćno letenje veštica odvija samo u mašti pod uticajem đavola. Guljermo de
Beki je u delu ''O moćima koje poseduju duhovi'' (De protestate spiritoruum)
tvrdio da su nedozvoljene želje izavale mentalna oštećenja i iluzije kod
pojedinih žena.871
Međutim, većina demonologa i inkvizitora je insistirala na dokazima,
odnosno iskazima, prikupljenim pod torturom, o tome da je odlazak veštica na
noćna okupljanja stvaran. Bartolomeo Spina je u delu ''Istraga veštica''
(Quasteio de strigibus), iz 1576, tvrdio da je dolazak veštica na njihova ritualna
okupljanja stvaran.
Jezuita Martin del Rio je u delu ''Istraživanje magijskog'' (lat.
Disquisitiones Magicae; eng. Investigations into Magic), objavljenom 1599-
1600, odbacio tezu o snovima i priviđanjima. Takođe je naveo da je u slučaju
snova, zadatak ispovednika da razlikuju božanske i snove pod uticajem đavola.
Del Rio je u knjizi naveo primer holandskog teologa Korneliusa Loseusa
Kalidusa (Cornelius Loosaeus Callidius; eng. Calidius Loseus, 1546-1595), koji
je posle procesa u Briselu, opovrgao sve svoje stavove o imaginarnoj prirodi
đavola i veštica, potpisao priznanje u 16 tačaka, između ostalog, navodeći: ''Ja
osuđujem i ukidam, štaviše, sledeće moje zaključke, naime: da ne postoje
veštice koje se odriču Boga, obožavaju đavola, donose oluje uz pomoć đavola,
kao i da rade druge stvari, ali da su sve ove stvari snovi.'' (I revoke and condemn,
moreover, the following conclusions of mine, to wit: that there are no witches
(malefici) who renounce God, pay worship to the Devil, bring storms by the
Devils aid, and do other like things, but that all these things are dreams.)
869
870
1972, p. 229
871
U tački 6. ovog priznanja on poriče svoje prethodno uverenje o sužavanju

stava iz Biblije, kako magija ne bi trebala da se nazove veštičarenjem. Pri tome
je naveo biblijski citat da se vračara ne ostavlja živa, ali u značenju veštica.
(eng. Thou shalt not suffer a witch to live; izvorni lat. Maleficos non patieris
vivere) 872
Strix, sagae, 92, lamiae 15, 16, 234-237, 24 veneficium, veštičarenje u

smislu upotrebe biljaka i minerala 873
Tokom XV veka, u potpunosti je oblikovan stereotip o vešticama i

njihovim okupljanjima. Spisi raznih teologa i inkvizitora otkrivaju zapanjujuću
promenu identiteta veštice. Teološki traktat Johana Nidera (Johannes Nider),
pod naslovom ''Formicarius'', opisao je brojne aktivnosti veštica, kao nove sekte
jeretika.874 Njegovi opisi veštičarenja bili su veoma slični optužbama iz slučaja
Kiteler. Osnov njegove knjige činila je kompilacija storija prezentovanih na
Koncilu u Bazelu (1431-37), koje je složio na razumljiv način, razvijajući ideju
o vradžbinama prema modernijoj percepciji veštičarenja. Kao izvore
informacija o aktivnostima veštica, Nider je naveo inkvizitore i njihova
saznanja, proizašla iz mučenja i priznanja veštica. Njegovi glavni izvori, kako je
naveo u knjizi, bili su dominikanski inkvizitor iz Autuna i svetovni sudija Peter
iz Berna, koji su rukovodili brojnim procesima protiv veštica nekoliko decenija
ranije, u regionu Bernese Oberland (planinska oblast južno od grada Berna).
Storija o tome kako veštice ubijaju i kuvaju bebe ilustruje Niderov pristup
veštičarenju:
''To je, štaviše, opšte poznato, navedeni sudija Peter mi je rekao da su na
teritoriji Berna veštice satrle trinaest beba u kratkom vremenskom periodu, zbog
čega se državni sud zaista oštro ražestio protiv takvih ubica. Kada je, štaviše,
Peter ispitivao određenu uhvaćenu vešticu o sredstvima kojima su satrli decu,
ona je odgovorila, ''Metod je ovakav: Sa još nekrštenim bebama, ili čak i onim
krštenim, pogotovo ako nisu zaštićene znakom krsta i molitvama, njih, ubijamo
872
Delrio, Martín Antonio: ''Disquisitiones Magicae'', 1652, Bavarska državna
biblioteka, Digitalizovano 2009, : libri V, Appendix I (Del Rio, Martin: ''Investigations into
Magic'', Manchester University Press, Manchester, 2000, p. 202-203)
873
Del Rio, Martin: ''Investigations into Magic'', Manchester University Press,
Manchester, 2000, p. 24
874
Johannes Nider je pisao ''Formicarius'' u periodu 1435-1437 za vreme Koncila u
Bazelu. Formicarius na srpskom znači Mravinjak, a u engleskom se prevodi kao Ant-Heap,
ili The Ant colony, što bi trebalo da predstavlja metaforu društvene harmonije. Nider se
objavljivanjem knjige ''Formicarius'' oko 1475, smatra začetnikom rane savremene
demonologije
kroz naše ceremonije u njihovim kolevkama ili dok leže pored svojih roditelja,
koji nakon toga misle da su smoždeni ili da su umrli na neki drugi način. Mi ih
tajno uklanjamo iz njihovih grobova. Zatim ih kuvamo u kazanu, sve dok
njihove kosti ne budu izvađene, skoro celo telo se sastoji od tečnosti. Iz čvršćih
materija pravimo mast u skladu sa našim željama, veštinama, kao i
preobražavanjima. Sa viškom gotove tečnosti, mi napunitimo pljosku ili kožnu
flašu, (i) onaj ko pije iz toga, sa nekoliko dodatnih ceremonija, smesta postaje
član ili majstor naše sekte.''
(It was, moreover, generally known, the aforesaid judge Peter told, me
that in the territory of Bern thirteen infants had been devoured within a short
period of time by witches, wherefore public justice was indeed inflamed harshly
against such murderers. When, moreover, Peter had questioned a certain
captured witch as to the means by which the infants were devoured, she
responded, ''The method is thus: With infants not yet baptized ones, especially if
they are not protected by the sign of the cross and by prayers, these ones,
through our ceremonies, we kill in their cradles of lying at their parents' sides,
who afterwards are thought to have been crushed or to have died in some other
way. We secretly remove them from their graves. We boil them in a cauldron
until, with the bones having been torn out, almost all the flesh is made into a
liquid draft. From the more solid matter we make an unguent suitable for our
desires, and arts, and transmutations. With the more liquid fluid, we will up a
flask or a leather bottle, (and) he who drinks from this, with a few ceremonies
added, immediately is made a member and a master of our sect.) 875
Pre petnaestog veku, magija je bila povezivana sa učenim ljudima,
složenim ritualima, znanjem latinskog itd. Tokom XV veka, ovaj elitizam
nestaje i dolazi do svojevrsne ''demokratizacije'' magije. Ideja, da svako, pa i
neobrazovani seljaci, može da se bavi magijom i posveti đavolu, predstavljala je
novinu i bila je zastrašujuća za ljude tog vremena. Nider je u Formicariusu, na
primeru dvojice navodnih praktikanata demonskih veština Stedlina i Hopoa
(Staedlin, Hoppo), opisao i standardne primere tradicionalnih vradžbina,
usmerenih na korišćenje magije za krađu đubriva, sena, žitarica ili pravljenje
štete kroz prizivanje oluje, izazivanje bolesti, steriliteta i slično.876
Ključna novina je ipak stav da je veštičarenje oblik kriminala primarno
vezan za žene. Prema Nideru, žene su bile prijemčive za magijske uticaje, zbog
njihovih lošijih fizičkih, mentalnih i moralnih kapaciteta. Raspirivanje straha od
veštica koje ubijaju i kuvaju bebe u vreme primitivne medicine, izraženog
sujeverja i visoke smrtnosti odojčadi, predstavlja sejanje propagande na
875
Bailey, Michael D.: ''Battling Demons: Witchcraft, Heresy, and Reform in the
Late Middle Ages'', University of Pennsylvania Press, 2003, p. 42
876
izuzetno povoljnom tlu.

Nije izostao ni koncept zločinačke organizacije suprotstavljene crkvi.
Kada Nider u jednom drugom primeru, prema navodnom opisu inkvizitora iz
Autuna, iznosi kako veštice kuvaju i jedu bebe, on pominje da te veštine uče na
njihovim skupovima, i to od demona koji poprima ljudski oblik. Na tim
skupovima moraju da se obavežu da će odbaciti hrišćanstvo, da nikada neće
poštovati pričest i da će da tajno da gaze krst kad god budu mogle. (...would
deny Christianity would never adore the Eucharist, and would secretly trample
on the cross whenever he could.) 877
Niderovo slikovito opisivanje moći veštica u svakodnevnom životu,
uklapalo se u stavove pape Eugenija IV, koji je 1437, upravo u vreme
Formicariusa, opisao prizivanje demona na nov način:
''Stigle su vesti, ne bez velike duševne ogorčenosti, da je gospodar tame
opčinio (infascinavit) svojom veštinom mnoge kupljene krvlju Hristovom, tako
da može da ih načini učesnicima u svojoj propasti i padu. Ovi, željno
pridržavajući se uverenja i iluzija o đavolu i njegovim slugama, sa štetnim
slepilom se žrtvuju demonima, obožavaju ih, traže i prihvataju odgovore od
njih, čine im počasti, a kao znak toga daju im pisani ugovor ili neki drugi znak,
zaslepljuju se demonima, tako da jednom rečju, dodirom, ili znakom, oni mogu
da nanesu ili uklone bilo koju zlu vradžbina (malefacia) po njihovoj želji. Oni
leče bolesti, izazivaju loše vreme, i dogovaraju se u vezi drugi zlih stvari.''
(News has reached us, not without great bitterness of spirit, that the
prince of darkness has bewitched (infascinavit) by his cunning many bought by
the blood of Christ, so that he might make them participants in his own
damnation and fall. These ones, eagerly adhering to the persuasions and
illusions of the devil and his servants with noxious blindness, sacrifice to
demons, adore them, seek and accept responses from them, do homage to them,
and as a sign of this give them a written contract or some other sign, blindness
themselves to demons, so that by a single word, touch, or sign, they may inflict
or remove whatever evil sorcery (malefacia) they wish. They cure diseases,
provoke bad weather, and make pacts concerning other evil things.) 878
Bila je to razrada koncepta pape Aleksandra V, o organizovanim tajnim
kultovima koje lično predvodi Satana. Papa Eugenije IV je unapredio ovaj
koncept zastrašivanjem najšire populacije, tvrdnjama da je đavo može da se
pojavi u jednoj reči, dodiru ili znaku. Niderovo sveobuhvatno objašnjenje
veštica i njihovih aktivnosti, naletelo je u trenutku kada je intelektualni milje
Evrope već bio pripremljen za uzbunu povodom ideje veštičarenja. Njegove
877
878
ideje su u značajnoj meri pomogle oblikovanju konzistentne doktrine o

veštičarenju. Crkveni autoriteti su bez oklevanja prihvatili ovaj koncept, u kome
je obično, svakodnevno magijsko, od bajalica, gatanja ili bacanja čini,
pretvoreno u strašan zločin veštičarenja, povezan sa đavolom i predstavljen kao
sveopšta pretnja.
Koncept je bio veoma prihvatljiv i za najširu populaciju. Postojanje
tajnog kulta, na čelu sa ''gospodarom tame'', koji je opozicija bogu i crkvi, čiji
reprezenti, oličeni u vešticama, čine razna zla u svakodnevnom životu, od smrti
novorođenčadi, preko nesreća, bolesti i šteta, bio je prihvatljiv model
srednjevekovnog ''bekstva od slobode'' u Fromovom smislu. Realni uzročno-
posledični odnosi u svakodnevnom životu i odgovornost za donošenje odluka,
mogli su da budu stavljeni u naručje zlih agenata natprirodnih sila na zemlji –
veštica.
Niderovo fokusiranje na veštičarenje, imalo je podlogu u dugoj tradiciji
religijskog mišljenja. Formicarius je omogućio pravazilaženje dihotomije
između svakodnevnih narodnih formi magičnog i ekspertske nigromanije,
svrstavajući ih sve u đavolsko veštičarenje. Osnovni Niderov stav je bio da su
praktikanti nigromanije i veštice u osnovi potpuno identični.879 U svom drugom
delu ''Preceptorium divine legis'', napisanom odmah posle Formicariusa, on je
objasnio da veštice mogu da ostvaruju magičnu moć jedino u savezu sa
demonima i to savezništvom koje postoji od početka sveta.880 Time je
svakodnevno i odomaćeno praktikovanje magičnog u najširoj populaciji, dobilo
karakter iskonske jeresi i moglo da dođe pod udar crkvenih vlasti.
U konceptu veštičarenja koji je predstavio u Formicariusu, integrisao je
čitav niz ranijih magijskih formi i varijacija. Bejli je, navodeći karakteristike
Niderovog ''miksovanog'' stereotipa o veštičarenju, naveo četiri kategorije:
1. štetne vradžbine, ili u ime zla - ubijanje ili izazivanje bolesti, podizanje
oluje ili uništavanje useva, ili bilo koji broj drugih zlokobnih dela učinjenih
putem magije (harmful sorcery, or maleficium proper - killing or causing
disease, raising storms or destroying crops, or any number of other maleficent
acts done through magic)
2. čarobnjaštvo, ili verovanje da takve vradžbine uključuju zaklinjanje
demonima, paktove sklopljene sa njima, i konačno, obožavanje demona ili
đavola - krivična dela idolopoklonstva i otpadništva (diabolism, or the belif that
such sorcery involved the supplication of demons, pacts made with them, and
ultimately worship of demons or the devil - the crimes of idolatry and apostasy)
879
880
Nyder, Johannes: ''Preceptorium divine legis venerabilis fratris'', Cologne, U. Zell,
1470, Knjiga se sastoji od deset "pouka" (precepts) o vrlinama, svetim sakramentima,
pokajanju i porocima.
3. jeretički stereotipi – predstave o zavereničkim kultovima, tajnim

noćnim okupljanjima i kultnim aktivnostima kao što su orgije, skrnavljenje
svetinja, čedomorstvo i kanibalizam (heretical stereotypes - notions of
conspiratorial cults, secret nocturnal gatherings, and cultic activity such as
orgies, desecration of sacred objects, infanticide, and cannibalism)
4. folklorni elementi, kao što su noćni let veštice na veštičja okupljanja,
transformacije veštica u životinje, i tako dalje (folkloric elements such as the
nigh flight of witches to a sabbath, witches' transformation into animals, and so
forth) 881
Bejli ukazuje da za sada ne postoji saglasnost o tome koja od ovih
kategorija bi mogla da se isturi u prvi plan, kao ključ za razumevanje porekla
ideja veštičarenja.
Na osnovu Niderovog dela, može se jasno sagledati razvoj ideje veštica i
veštičarenja u misli klerikalnih elita Evope, i njihovo apliciranje u sistemu
svetovne vlasti. Međutim, za Bejlija je i dalje ostalo kontraverzno pitanje: šta je
pravi uzrok ove destruktivne ideje? Takođe je nejasno, kako je jedna ideja o
vešticama, koju je pokrenula uska klerikalna elita, uspela da sublimira široku
praksu narodnog magičnog i sve to oblikuje u koherentan sistem. Na kraju,
kako je ideja o vešticama i veštičarenju uspela da poput požara zahvati crkvene
i svetovne vlasti, kao i najširu populaciju.
Radilo se o jednom od globalnih fenomena na teritorijama zapadnog
hrišćanstva koje su obuhvatale, Evropu, delove Afrike, Severnu i Južnu
Ameriku, Indiju i razna ostrva pod kontrolom hrišćanskih kolonizatora. U
središtu ovog fenomena, nalazili su se društveni koncept vladanja strahom i
mehanizam propagande.
Posle Nidera, koncept veštice obogatio je bavarski lekar Johana Hartlib.
U ''Knjizi o svim zabranjenim veštinama, sujeverju i vradžbinama'', pojavili su
se pojmovi kao ''veštičija leteća mast, zelena mast, magični melem i magična
likantropska mast'' (witches' flying ointment, green ointment, magic salve and
lycanthropic ointment). Bio je to prvi zabeleženi opis masti, ili preciznije
halucinogene masti, koju spravljaju veštice i uz njihovu pomoć lete na svoja
okupljanja (sabbath). 882 Ustvari, radilo se o ekstraktima biljaka koji su
sadržavalirazne psihoaktivne supstance, kao što su: alkaloidni atropin,
hiosciamin ili skopolamin, koje izazivaju izmenjena stanja svesti. A to je već
odlika šamanizma.
881
882
Hartlieb, Johannes: ''Puch Aller Verpoten Kunst, Ungelaubens und der Zaubrey''
(The Book of All Forbidden Arts, Superstition and Sorcery)'', Munich, 1456
Domikanski inkvizitor Nikola Žake (Nicholas Jacquier), koji je službovao

u Bohemiji i Lilu, napisao je ''Bič za jeretičke veštice'' (eng. Scourge for
Heretical Witches; lat. Flagellum haereticorum fascinariorum) u kome je
negirao stavove Episkopskog kanona da su veštice iluzija. U tekstu napisanom
1458, a štampanom 1581, nazvao je skeptike koji osporavaju rad inkvizitora,
novom sektom veštica.883
Njegov rad je predstavljao kompilaciju klasičnih mitova o kopulaciji,
ceremonijalnom obožavanju demona, žrtvovanju dece, obeležjima đavola i
veštičarenju. 884
Žan Vineti (Jean Vineti), inkvizitor iz Karkasonea (Carcassonne) je u
delu ''Rasprava protiv onih koji prizivaju đavole'' (lat. Tractatus contra
demonum invocates; eng. Treatise against Those Who Invoke Devils), oko
1470, naveo da ''đavoli mogu zapravo da preuzmu oblik tela. Potvrđivanje,
dakle, da se đavoli pojavljuju materijalno i vidljivo za ljude i stvarno
razgovaraju sa njima ne podrazumeva osporavanje Episkopskog kanona. (devils
can actually take on the semblance of bodies. To affirm, therefore, that devils
appear materially and visibly to humans and really talk with them does not
involve contradicting the Canon Episcopi). Vineti je tvrdio da veštice uz pomoć
demona mogu da lete na okupljanja, jer se ljudsko telo može fizički
transportovati kroz prostor, uz božje odobrenje, i uz pomoć anđela ili demona.
Njegov ključni argument poticao je iz Biblije, citiranjem primera kada su anđeli
preneli Habakuka (Habakkuk) is Judeje u Vavilon i nazad.885
Đordano da Bergamo (Giordano da Bergamo) je 1470, u delu ''Istraga
veštica'' (ita. Quaestio de strigis; eng. Inquiry into Witches), opisao kako veštice
imaju seksualne odnose sa demonima, pretvaraju se u mačke i ubijaju decu. On
je takođe sugerisao kako demoni omogućavaju vešticama kretanje kroz prostor.
Prema Đordanu, oni koji smatraju da su veštice plod fantazije, nisu svesni snage
đavola i moći demona. On je među prvim teoretičarima veštičarenja, jasno i
glasno istakao, da je verovanje u postojanje veštica neophodno za dokazivanje
ispravnosti hrišćanske vere.886
Lov na veštice su nametnuli viši društveni slojevi, sveštenstvo i

aristokratija. Iako su katolici i protestanti imali različita teološka tumačenja i
883
884
Stephens, Walter: ''Demon Lovers: Witchcraft, Sex and the Crisis of Belief'',
University of Chicago, Chicago, 2002, p.132-4
885
University of Chicago, Chicago, 2002, p.134-6
886
University of Chicago, Chicago, 2002, p.p.136-7
suprotstavljene interese, koncept lova na veštice obuhvatio je kompletno

zapadno hrišćanstvo. Pape su dekretima usmeravale inkvizitorski rad, Luter se
zalagao za lomače i pročišćenja, a Kalvin je tvrdio da treba očistiti svet od onih
žena koje su sledbenice đavola. I reformacija i Vatikan su isticali veze jeresi i
satanizma.887
U Engleskoj je situacija bila nešto izmenjena u odnosu na Kontinent.
Procesi protiv veštica su počeli šezdesetih godina XVI veka i nisu dostigli
kontinentalne razmere. Veštičarenje je u Engleskoj bilo tretirano kao društveni
prestup, a ne kao jeres. Zbog toga su progoni veštica bili organizovani kao
narodni pokret, izvan nadležnosti Anglikanske crkve.
Španska inkvizicija je u Španiji i njenim kolonijama proganjala navodne
''protivnike vere'' u skadu sa aktuelnim okolnostima. U Španiji su najviše
proganjani pokršteni jevreji i muslimani, takozvani coversos i moriscos, pa tek
onda veštice, u Meksiku su veštice bile na prvom mestu, u Brazilu bigamisti,
buntovni masoni, jevreji, muslimani, indusi i protestanti itd.888
Suđenja vešticama u Nemačkoj nisu bila česta sve do Koncila u Trentu
1563 Council of Trent), kada je pod uticajem jezuita doneta odluka o eliminaciji
protestantizma. Jezuiti su uticali na donošenje zakona protiv veštičarenja u
biskupijama Bamberg, Vircburg i Teveu (Bamberg, Wurzburg, Theves).
Istovremeno, general jezuita Klaudio Akvaviva (Claudio Aquaviva) naredio je
jezuitima u Rinelandu (Rhineland) da ohrabre, kako lokalne vlasti u
organizovanju suđenja za veštičarenje, tako i stanovništvo u prijavljivanju onih
koji se bave veštičarenjem.889
U to vreme Nemačka se sastojala od 300 autonomnih teritorija koje su
bile u sastavu Svetog Rimskog carstva. Na svim tim teritorijama bio je na snazi
Nemački krivični zakon, poznat pod nazivom Karolina (Constitutio Criminalis
Carolina or Carolina Code). Usaglašen 1530, ovaj zakonik je pored krivičnih
dela ubistva, ubistva sa predoumišljajem, pljačke, podmetanja požara i
homoseksualnosti, u zločine svrstao i veštičarenje. Karlo V (Charles V) Car
Svetog Rimskog carstva ga je potvrdio dve godine kasnije.
U zakoniku Karolina niz članova se odnosio na vračanje i veštičarenje.
Za one koji su povezani sa magijskom praksom, vračanjem ili veštičarenjem
predviđeno je zatvaranje, mučenje i spaljivanje. Iz člana 44. ovog zakonika
jasno je da nije teško biti optužen:
887
888
Green, Toby: ''Inquisition – The Reign of Fear'', Pan Books, London, 2008, p.
889
Sibai, Tanya: ''Witch Trials in Germany: Politics or Hysterics'', The Concord
Review, 2001, p. 81-102
''Što se tiče dovoljnog dokaza za veštičarenje. Ako neko uči druge

veštičarenju, ako je povezan sa vešticama ... ili sa takvim sumnjivim stvarima,
ili rečima, kao i načinima koji podrazumevaju veštičarenje, i osim toga, ako je
oklevetan od strane istih tih veštica, ove indikacije daju samo dokaz (kurziv
dodat) veštičarenja i dovoljne razloge za mučenje.''
(Concerning sufficient proof for witchcraft. If anyone teaches others
witchcraft, if he has associated with witches... or or with such suspected things,
or words and ways as imply witchcraft; and moreover, if he is defamed by these
same witches; these indications give just proof (italic added) of witchcraft and
sufficient grounds for torture.) 890
Kao kazna za posledice delovanja veštičarenjem, bilo je predviđeno
spaljivanje. Tako u članu 109. ovog zakonika stoji:
''Kazna za veštičarenje. Ako je neko naneo povredu ili štetu ljudima kroz
veštičarenje, ona (kurziv dodat) mora biti kažnjena smrtnom kaznom
spaljivanjem.'' (Penalty for witchcraft. If someone did injury or damage to
people through witchcraft, she (italic added) must be punished from life to death
by burning.) 891
Činjenica je da su mnoga suđenja na teritoriji Svetog Rimskog carstva
održana u skladu sa ovim Zakonikom, ali je tokom kasnog XVI veka, tokom
epidemije lova na veštice, on ignorisan tvrdnjama da je svako suđenje
poseban/izuzetan slučaj (exceptional case). Time su ignorisana propisana
pravila o pouzdanosti svedoka i ograničenjima torture.892
Progon veštica na teritoriji Nemačke je tekao u znaku verske, ali i
političke borbe. U osnovi, i katolici i protestanti su se u početku pridržavali
postavki Episkopskog Kanona i Sprengerovog Malleusa, ali su se posle 1590
njihova gledišta razdvojila. Katolici su kao reakciju na protestante počeli da
odbacuju Episkopski kanon, zahtevajući da sve veštice, kao i oni koji su na bilo
koji način sa njima povezani, treba da budu spaljeni. Oni su optuživali
protestante da su blagi prema vešticama i da navodno sumnjaju u njihovu
povezanost sa đavolom. Nazivali su ih ''zaštitnici veštica'' (patrons of the
witches).893
Takav odnos se može sagledati u suprotstavljenim teološkim gledištima o
kažnjavanju veštica. Teolog Univerziteta u Tibingenu, Martin Planš (Martin
890
Robbins, Rossell Hope: ''The Encyclopedia of Witchcraft and Demonology'',
Crown Publishers, New York, 1974, p. 77
891
892
Review, 2001, p. 83
893
Midelfort, Erik: ''Witch Hunting in Southwestern Germany, 1562-1684: The Social
and Intellectual Foundations'', Stanford University Press, 1972, p. 6-66
Plantsch), početkom XVI veka, zalagao se za pokajanje veštica, dok je Johan

Cink (Johann Zink) lekar i filozof, smatrao da sve veštice treba pogubiti zbog
njihove povezanosti sa đavolom.894
Postupak
Protestantski pofesor i sveštenik Fridrih fon Spe (Friedrich von Spee)
opisao je logiku lova na veštice. Sudija je uvek pristupao optuženom kao da je
kriv. Ukoliko bi priznao krivicu, to je automatski dovodilo do osude. Ukoliko je
negirao optužbe za veštičarenje, zaključak suda je bio da je sasvim normalno da
optuženi pokušava da se predstavi kao nedužan.895
Legitimnost presude nije dolazila u pitanje. Gotovo svi osuđeni su
priznali svoje navodne zločine, uz primenu razrađnog sistema mučenja.
Priznanja su bila u potpunosti usklađena sa željama sudija. Kako i ne bi, kada
su dobijena serijama mučenja koja su se ponavljala sve do potpunog slamanja
žrtve. Jedno od sačuvanih iznuđenih priznanja pripada gradonačelniku
Bamberga Johanu Juniusu (Johannes Junius) od 24 jula 1628. Optužen za
veštičarenje on je istakao da nedužan odlazi u zatvor, nedužnog su ga mučili i
nedužan umire. O svom priznanju je rekao:
''Kada me je dželat najzad doveo nazad u ćeliju, rekao mi je, "Gospodine,
ja vas molim, za ime Boga, priznajte nešto, svejedno da li je istina ili ne.
Izmislite nešto, jer ne možete da izdržite mučenje ... jedno mučenje će pratiti
drugo sve dok ne priznate da ste veštac. Ne pre toga,' rekao je on, 'neće vas
ostaviti na miru, kao što možete videti na osnovu svih njihovih suđenja, koja su
sva identična...' Sada, drago moje dete, ovde imate sva moja dela i priznanje,
zbog čega moram da umrem. I oni su obične laži i izmišljotine, tako mi Bog
pomogao. Za sve ovo sam bio primoran da kažem zbog straha od mučenja koje
bi prevazišlo ono što sam već izdržao... Šest ih je priznalo/svedočilo protiv
mene ... oni ne znaju ništa, osim dobrog za mene. Oni su bili primorani da to
kažu, baš kao što sam ja bio.''
(When at last the executioner led me back into the cell, he said to me,
'Sir, I beg you, for God’s sake, confess something, whether it is true or not.
Invent something, for you cannot endure the torture... one torture will follow
another until you say you are a witch. Not before that,' he said, 'will they let you
go, as you may see by all their trials, for one is just like another...' Now, my
dear child, here you have all my acts and confession, for which I must die. And
they are sheer lies and inventions, so help me God. For all this I was forced to
894
Review, 2001, p. 87
895
say through dread of the torture beyond what I had already endured...Six have
confessed against me... they know nothing but good of me. They were forced to
say it, just as I myself was.) 896
Bailey, Michael: ''From Sorcery to Witchcraft: Clerical Conceptions of Magic in the

Later Middle Ages'' Speculum, Vol.76. No. 4, Oct, 2001,
Malj propagande
Između Niderovog Formicariusa i Malleus Maleficarum-a, napoznatijih

knjiga o veštičarenju, papa Inoćentije VIII je bulom ''Summis desiderantes
affectibus'' (srp. Vođeni najvećim stepenom žudnje; eng. Desiring with supreme
ardor) iz 1484, definitivno otvorio Pandorinu kutiju pozivom da se
kriminalizuju nigromanija i veštičarenje kao greh vere, u smislu predavanja
đavolu.
Pre papske bule i Maleusa, vradžbine i gatanje su bili prisutni u
svakodnevnom životu, ideja veštičarenja bila je odbačena, dok je verovanje u
veštice prema Episkopskom kanonu, predstavljalo jeres. Papa Inoćentije VIII je
bulom ''Summis desiderantes affectibus'' potpuno promenio dotadašnji stav,
uvodeći sa pozicije najvišeg crkvenog autoriteta, neverovanje (disbelief) u
veštičarenje kao jeres, istovremeno otpočinjući ''lov na veštice''.
Papa je u buli imenovao tadašnje uvažene teologe Hajnriha Kramera
(eng. Heinrich Kramer or lat. Henricus Institor), Jakoba Sprengera i Johanesa
Grempera (Johannes Gremper) da se pobrinu da ova vrsta udara na veru ne
prođe nekažnjeno.897
Bilo je to samo 6 godina posle bule pape Siksta IV (Pope Sixtus IV, rođ.
1414, 1471-1484) kojom je odobreno osnivanje Inkvizicije u Španiji.898
Formiranjem Španske inkvizicije (The Tribunal of the Holy Office of the
Inquisition in Spain) 1478, počela je vladavina straha, zasnovana na suđenjima i
pogubljenjima navodnih jeretika. Španska inkvizicija, osnovana kao crkveni
sud, u početku je imala nadležnost da kontroliše iskrenost vere pokrštenih
896
897
Tekst bule u: ''The Malleus Maleficarum'', of Heinrich Kramer and James
Montague Summers, 2005, p. 447-449
898
Sikst IV objavio je 1. novembra 1478, bulu: Exigit Sinceras Devotionis Affectus,
kojom je ustanovljena Španska inkvizicija za Kraljevstvo Kastilje
jevreja i muslimana, zbog sumnji da su nastavili da tajno praktikuju svoju

prethodnu veru.
Dominikanci i inkvizitori, Jakob Sprenger dekan Univerziteta u Kelnu

(1436-95) i njegov prijatelj, monah Hajnrih Kramer (1430-1505), napisali su
delo koje je postalo bestseler za sveštenike i obrazovane ljude tog doba -
''Malleus Maleficarum''.899 Knjiga je 1486 bila objavljena na latinskom jeziku,
engleskom modernog doba, i u naredna dva veka doštampavana je 36 puta, i
imala je 30 prevoda. Kada se uzme u obzir da je najveći deo tadašnje populacije
bio nepismen, a latinski su koristili sveštenici i učeni ljudi, knjiga je svojim
porukama, a još više posledicama, postigla izuzetne efekte u javnosti.
Iako se mehanizam raspirivanja straha upotrebom imaginarnog sveta
odvijao milenijumima, može se reći da je u savremenu i masovnu propagandnu
upotrebu ušao knjigom, i to upravo ovom knjigom, koja ne samo da je izazvala,
već je učinila legitimnom, pravu epidemiju lova na veštice.
U središtu knjige nalazila se večna tema o zlu, ovog puta manifestovana
đavolom, zasnovana na strahu i univerzalnom interesovanju za natprirodno.
Podjednako je odgovarala kako crkvenim, tako i svetovnim vlastima u
nastojanju da obezbede versku dominaciju i vladavinu na svim nivoima. Iako je
ponovila mnoge primere i mnoge zaključke ranijih rasprava, predstavljala je
najpotpuniji prikaz veštičarenja do tada.
Malleus je počinjao bulom pape Inoćentija VIII ''Summis desiderantes
affectibus'' (srp. Vođeni najvećim stepenom žudnje; eng. Desiring with supreme
ardor), donetoj 5. decembra 1484, u kojoj je za neke delove Nemačke,
najavljeno: ispravljanje, zatvaranje, kažnjavanje i šibanje (correcting,
imprisoning, punishing and chastising) zbog greha vere, u smislu predavanja
đavolu. U buli je naveden čitav spisak krivičnih dela zasnovanih na
vradžbinama kojima se nanose negativne, štetne posledice ljudima, životinjama,
usevima itd. Praktično, bilo kakva šteta ili odstupanje od uobičajenog, u
društvenom životu ili fizičkom svetu, mogli su da se podvedu pod uticaj
veštičarenja ili povežu sa đavolom, i da se optuži bilo koja osoba, uključujući i
decu.
U središtu Kramerovih optužbi, bile su žene. Obrazlažući zašto se veći
broj veštica nalazi se kod ''krhkog ženskog pola'' nego kod muškaraca, Kramer
je naveo:
''Za neke učene ljude iznosim ovaj razlog, da postoje tri stvari u prirodi,
jezik, crkveno lice i žena, koje ne poznaju umerenost u dobroti, ili poroku; i
kada oni prekorače granice njihove prirode, stižu do najvećih visina i najnižih
dubina dobrote i poroka. Kada su vođene u dobrom duhu, one su neprevaziđene
899
eng. Hammer of the Witches; srp. Malj veštica
u vrlini, ali kada su navođene od strane zlog duha, one se upuštaju u najgore
moguće poroke.''
(For some learned men propound this reason; that there are three things in
nature, the Tongue, an Ecclesiastic, and a Woman, which know no moderation
in goodness or vice; and when they exceed the bounds of their condition they
reach the greatest heights and the lowest depths of goodness and vice. When
they are governed by a good spirit, they are most excellent in virtue; but when
they are governed by an evil spirit, they indulge the worst possible vices.)900
Posle ovog objašnjenja, citirao je niz autoriteta, od Biblije, svetaca,
Cicerona, Seneke, raznih teologa. Bila je to kompilacija pežorativnih stavova i
predrasuda o ženama. Naveo je da su žene u većoj meri sujeverne, u odnosu na
muškarce, da su lakoverne i time postaju lakše žrtve đavolu, lakomislene, da
imaju ''klizave jezike'', da ne mogu sakriju od đavola stvari koje on želi da
sazna, da imaju slab karakter, jednom rečju da su idealne da se potvrde/ostvare
veštičarenjem. Prema Krameru, žene su na intelektualnom nivo dece. Naveo je i
sledeće citate:
''Kao dragulj zlata u njušci svinje, tako je korektna žena koja je bez
diskrecije.'' (As a jewel of gold in a swine’s snout, so is a fair woman which is
without discretion.) ili ''Kada žena plače, ona se trudi da prevari čoveka.'' (When
a woman weeps, she labours to deceive a man.) 901
U maniru eksperta za veštice kasnog Srednjeg veka, Kramer je smatrao

da bi mnoge uobičajene narodne bajalice mogle da se podvedu pod veštičarenje
koje izaziva nesreću. Ponovio je standardne zabrane protiv uključivanja čudnih
reči, kao i nepoznatih imena u čarolije ili čini, smatrajući ih mogućim
povezivanjem sa đavolom. On je upozorio da oni koji koriste takve čarolije,
treba da budu potpuno svesni njihove prave prirode, jer iako ostvareni rezultati
mogu da budu veoma korisni, zlokobna moć demona i dalje ostaje prisutna.
Na primer, kada žene posumnjaju da je krava ostala bez mleka zbog
veštičarenja, one treba da okače kofu za mleko iznad vatre i udaraju po njoj, i
tada bi veštice, odgovorne za krađu mleka, osetile udarce. Isto tako, ako je
krava povređena veštičarenjem, može da bude dovedena u polje, obično na
praznik ili neki sveti dan, preko nje treba postaviti muške kratke pantalone ili
900
Sprenger, Jakob and Heinrich Kramer: ''The Malleus Maleficarum'', 1486; (''The
Malleus Maleficarum'', of Heinrich Kramer and James Sprenger, Translated with An
Introduction, Bibliography & Notes by The Reverend Montague Summers, 2005), p. 104
901
Introduction, Bibliography & Notes by The Reverend Montague Summers, 2005), p. 106-7
neku drugu ''nečistu stvar" (immundum) i udarati po tome štapovima. Onda bi

krava otišla do vrata osobe koja ju je začarala, identifikujući zlotvora. 902
Kramer je nastojao da poveže neka naizgled direktna korisna delovanja,
sa određenim ritualizovanim veštinama primenjenim na božanskih operacije,
baš kao i demonske. Za zaštitu od gradonosnih oluja, na primer, on je ponovio
ritual o kome je pisao Nider, Prema ovom ritualu, grad se pretvara u vodu,
zaklinjanjem na rane Hrista i četiri autora jevanđelja. On je takođe opisao ritual
u kome se, nakon početka gradonosne oluje, tri zrna grada bacaju u vatru uz
istovremene molitve i recitovanja uvodnih reči Jevanđelja po Jovanu ''U
početku je bila reč'' (In the beginning was the Word). Znak krsta treba da bude
postavljen prema četiri glavne strane sveta, da se ponovi tri puta "reč postade
telo" (the word was made flesh), i na kraju, tri puta da se izgovori "po rečima
ovog jevanđelja oluja može da se raziđe" (by the words of this gospel may the
tempest be dispersed). Kramer je tvrdio da je ova ritualna bajalica potpuno
ispravna, i da u nju ne bi trebalo sumnjati. 903
Rituali lečenja...
''Štaviše, veštice koriste određene slike i druge čudne amajlije, koje
obično stavljaju ispod greda na vratima kuće, ili u onim pašnjacima gde se gone
stada, ili čak tamo gde se ljudi okupljaju, i tako bacaju čini njihove žrtve, koje
kao što je više puta poznato, umiru. Ali pošto takvi izuzetni efekti mogu da se
produžavaju putem ovih slika, izgleda da je uticaj tih slika proporcionalan
uticaju zvezda na ljudska tela, kao što su prirodna tela pod uticajem nebeskih
tela, tako i veštačka tela mogu da budu isto tako pod uticajem. Ali prirodna tela
mogu da nađu korist od određene tajne ali sa dobrim uticajima. Zato veštačka
tela mogu da preuzmu takav uticaj. Dakle, jasno je da oni koji obavljaju poslove
isceljenja mogu dobro da ih obave putem tih dobrih uticaja, a tu nema nikakve
povezanosti sa bilo kakvom zlom silom.''
(Moreover, witches use certain images and other strange periapts, which
they are wont to place under the lintels of the doors of houses, or in those
meadows where flocks are herding, or even where men congregate, and thus
they cast spells over their victims, who have ofttimes been known to die. But
because such extraordinary effects can proceed from these images it would
appear that the influence of these images is in proportion to the influence of the
stars over human bodies, for as natural bodies are influenced by heavenly
bodies, so may artificial bodies likewise be thus influenced. But natural bodies
902
903
may find the benefit of certain secret but good influences. Therefore artificial
bodies may receive such influence. Hence it is plain that those who perform
works of healing may well perform them by means of such good influences, and
this has no connexion at all with any evil power.) 904
Kramerov napor da identifikuje demonske rituale i razlikuje ih od
legitimnih rituala, usmerenih bogu i božanskoj moći, bio je zasnovan na
tradicionalnim elementima/pristupu srednjovekovne hrišćanske misli. Međutim,
veština kojom je konstruisao jeretički model magijskog i povezao ga sa
veštičarenjem, nije bila korišćena vekovima, verovatno od kraja antike. Deo
odgovora leži u činjenici, da je krajem XV veka, sujeverje tretirano više kao
praktičan problem, nego kao čisto teorijsko i teološko pitanje. Zato je i
Kramerovo delo bilo usmereno na obrazlaganje specifičnih slučajeva
potencijalno kontraverznog verovanja i prakse, koji su na području najčešće
korišćenih magija i čini u svakodnevnom životu, uglavnom bili sumnjivi.
Njegov pristup je osnovi odražavao pastirsku "teologiju pobožnosti" posebno
izraženu na nemačkom području u XV veku.
401
''Malleus Maleficarum'' nije bila prva knjiga koja se bavila vešticama, ali
je svakako najpoznatija. Vrednost ove knjige bila je u tome što je iza nje stajao
autoritet pape. Kada je 6. novembra 1486, Sveti rimski car Maksimilijan I
(Maximilian I) u Briselu potpisao akt kojim štiti papsku bulu ''Summis
desiderantes affectibus'' i daje posebnu podršku inkvizitorima Sprengeru i
Krameru, došlo je do povezivanja svetovnih vlasti sa crkvenim, u nastojanju da
se konsoliduje poredak zajedničkim naporima.
Drugi aspekt Maleusa je njena propagandna dimenzija realizovana
brojem izdanja, prevoda, tiražima i širinom distribucije knjige, uticajem na
intelektualna, politička, pravna i verska kretanja u zapadnom hrišćanstvu.
Posebno se može analizirati njen uticaj na socijalno ponašanje, društvene
odnose, narodne običaje, jednom rečju kulturnu matricu društva na prelazu iz
Srednjeg veka u rano Moderno doba.
Treća, i možda najvažnija dimenzija, je njena uloga u revitalizaciji
natprirodnih entiteta iz perioda šamanizma. Mnogi istraživači tretiraju snagu
Maleusa kao izraz ideološkog stava crkve, pretočenog u praktikum, prema
društvenim zahtevima tog vremena.
904
Međutim, osnovna snaga ovog dela izvire iz oživljavanja prizora

prastarih šamanističkih rituala socijalnog povezivanja, koji su se evolutivno
razvili, i potom iskazali kroz iracionalne obrasce ljudskog ponašanja. Mnogi
primeri opisani u Maleusu, sa racionalnog stanovišta, predstavljaju notorne
gluposti u koje je bilo teško poverovati, čak i sa stanovišta praznoverja Srednjeg
veka. Nasuprot ovom stavu, stoji činjenica da su se izdanja umnožavala i
umnožavala, a da su navodne veštice i praktikanti nigromanije legalno bili
gonjeni, mučeni i spaljivani.
Mnoge knjige o vešticama i veštičarenju doprinele su podsticanju prave

histerije. Posle pogubljenja veštica u Tibingenu (Tubingen) 1505, teolog Martin
Planš (Martin Plantsch) je 1507 napisao ''Opusculum de Sagis Maleficis'' u
kome je definisao veštičarenje, objasnio kako đavo stoji iza njega, zašto bog to
dozvoljava i koji ciljevi se postižu borbom protiv veštičarenja. Kao nominalista,
verovao je da bog u potpunosti kontroliše zemaljske prilike i pozivao je na
podsticanje straha od boga. Smatrao je da sve veštice zaslužuju smrt, ali tek
posle pokajanja koje treba da realizuje crkva. Njegovo delo je imalo uticaja i na
katolike i na protestante.905
Norman Kon istraživao strukturu verovanja u periodu zloglasnog lova na

veštice u XVI i XVII veku. On je zaključio da je pomama za vešticama rezultat
kombinacije tri elementa: aktuelnih verovanja i postojeće prakse magije,
povećanja svesti o đavolu, što je izazvalo povećanu budnost od njegovih
ljudskih reprezenata, a ideje o organizovanju sekte reprezentovanu drugim
jeretičkim grupama, kao što su valdežani ili fratičeli. Pored toga, on je ukazao
da je većina optužbi protiv veštica tokom kasnog XV veka, bila slična onima
koje su već bile korišćene protiv drugih nepopularnih manjinskih sekti još od
Rimskog carstva.906
U delu ''Veštičarenje u srednjem veku'', Džefri Barton Rasel je povezao

ideju jeresi i pojavu veštičarenja. On je tvrdio da je priznanje ljudske
pokvarenosti doprinelo izgradnji koncepta đavolskog veštičarenja. 907
U knjizi, ''Čarobnjak, veštica i zakon'', Edvard Peters je istraživao
promene teoloških stavova o praksi magije, od kraja antike do početka XVI
905
and Intellectual Foundations'', Stanford University Press, 1972, p 34-36
906
Cohn, Norman: ''Europe’s Inner Demons: an Enquiry Inspired by the Great Witch
Hunt'', Basic Books, New York, 1975
907
Ithaca, New York, 1972
veka. Izneo je stav da je pripisivanje demonskih osobina praktikantima vračanja

i vešticama dovelo do velikog lova na veštice u XVI i XVII veku.908
Ričard Kikhefer se u svom istraživanju fokusirao na analizu dva različita
izvora veštičarenja, učenog i narodnog. Opisujući oba ova koncepta, obradio je
karakteristike njihovih progona i izradio koristan hronološki kalendar suđenja
vešticama u periodu 1300-1500. 909
Culianu, Ioan E.: ''Eros i Magija u Renesansi'', Argonaut, Zagreb, 2007

(''Eros and Magic in the Renaissance'', Chicago, University of Chicago Press,
1987)
Knjige posle Maleusa lista i opis, Anderson 32 pa nadalje
Inkvizicija 910
''Ono što nijedna religija nije proizvela, donela ja na svet hrišćanska

religija – progon misli. Ako su pagani umorili nekoliko hiljada mučenika, koji
su muke tražili, umesto da ih izbegavaju, kao što je naložio Mojsije, Sveta
inkvizicija je istrebila na milione ljudi koji su bili bolji hrišćani od samih
inkvizitora, ne dozvolivši im čak, poput pagana, da se pokaju i time izbegnu
smrt.'' Ovako je Kolen de Plansi (eng. Collin de Plancy) 1818. godine
karakterisao Inkviziciju, dodajući da je njeno ime okupano rekama krvi i da će
zauvek izazivati samo gnušanje.911
Lea, Henry Charles: ''A History of the Inquisition of the Middle Ages'', The
Macmillan Company, New York, 1906
Llorente, Juan Antonio: ''The History of the Inquisition of Spain from the Time of its
Establishment to the Reign of Ferdinand VII'', G.B. Whittaker, 1826; Google eBook
908
Peters, Edward: ''The Magician, the Witch, and the Law'', University of
Pennsylvania Press, 1992
909
Kieckhefer, Richard: ''European Witch Trials: Their Foundations in Learned and
Popular Culture, 1300-1500'', Routledge, London, 1976
910
Lea, Henry Charles: ''A History of the Inquisition of the Middle Ages, Vol II'',
(Harper & Brothers, New York, 1887), Cambridge University Press, 2010
911
Sa druge strane straha od demona, veštica i zla, crkveni autoriteti su

preporučivali posvećenost hrišćanskoj crkvi. Nada u obuzdavanje moći demona,
bila je zasnovana na moći zvaničnih hrišćanskih obreda, molitvi, pričešća,
blagoslova, ili znaka krsta. Vlasti su takođe prihvatile niz nezvaničnih obreda,
ceremonija i postupaka kojima vernici mogu deluju protiv demona i
veštičarenja. Ipak, u vekovima borbe sa vešticama i demonima, najisturenija je
bila administacija straha – inkvizicija. Fabrikovala je slučajeve, izmišljala
neverovatne storije, potkrepljivala ih torturom i na kraju razrešavala. Inkvizicija
je praktično institucija za proizvodnju straha, i borbu protiv tog istog straha koji
je proizvodila.
Lov na veštice eskalirao je širom evrope posle 1487, i objavljivanja

priručnika za inkvizitore pod nazivom ''Malj veštica''. Njegov propagandni
efekat inicirao je progone i mučenja širokih razmera, prvenstveno žena, i mogao
bi se, posle Biblije, svrstati u najdelotvorniju crkvenu literaturu u istoriji.
Sam lov na veštice poveren je crkvenoj instituciji koja je osnovana tri
veka pre objavljivanja ''Malja veštica''.
Inkvizicija označava grupu decentralizovanih institucija u okviru sudskog

sistema Katoličke crkve. Prvu inkviziciju takozvanu Biskupsku, osnovali su
papa Lucije III i car Fridrih I Barbarossa, dekretom i bulom ''Ad abolendam''
(eng. On abolition or Towards abolishing) 912 4. novembra 1184, ovlastivši
biskupe da imenuju sveštenike-inkvizitore za pokretanje postupaka protiv
jeretika. Radilo se o radikalnom obliku verske borbe protiv katara, patarena,
valdežana, arnoldista i svih onih koji su ih podržavali, i time bili tretirani kao
jeretici.913 Narastajući problem jeresi zahtevao je mobilizaciju svih društvenih
snaga. Tako je papa Lucije III dekretom ''Ad abolendam'' odredio da sve
"vojvode, baroni, rektori, i konzuli gradova i drugih mesta", koje se nisu
pridružile borbi protiv jeresi kada su bili pozvani, budu ekskomunicirani i da se
njihove teritorije isključe iz crkvene zajednice.
Oni koji budu optuženi za jeres, ako nisu u stanju da dokažu svoju
nevinost ili se odreknu svojih grehova, a potom ih ponavljaju, treba da budu
predati vlastima radi kažnjavanja. Svi oni koji podržavaju jeres, bili su lišeni
mnogih prava: prava na obavljanje javne funkcije, prava na suđenje, prava na
izražavanje volje, i nasleđivanje njihovih feudalnih dobara i zvanja.
912
radi se pojmu decretals (Epistolae decretales) u Kanonskom pravu koji označava
pismo kojim papa saopštava odluke u okviru crkvenog zakona (ecclesiastical law), dok se
bula odnosi na proglas kleru i vernicima
913
Zvaničan naziv je Istraga o jeretičkoj izopačenosti (lat. Inquisitio Haereticae
Pravitatis; eng. Inquiry on Heretical Perversity)
U odnosu na raniju praksu, značajnu novinu predstavljala je propisana

obaveza biskupa da sami traže jeretike, bez čekanja formalne optužbe. Time je
naglašen postupak inkvizicije umesto akuzacije. Bula pape Lucija III smatra se
početkom rada inkvizicije, čiji se metod istrage oslanjao na praksu krivične
istrage tog vremena.
Dekretom pape Inoćentija III (1198-1216) ''Vergentis in senium'' iz 1199,
ponovljene su odredbe pape Lucija III, ali su sama jeres i pripadnost njoj,
određeni kao ''crimen laesae maiestatis'' (srp. zločin veleizdaje; eng. the crime
of high treason), koji se mora kažnjavati prema normama rimskog prava. Ovaj
dekret se odnosio na grad Viterbo, obznanjujući da će se jeres tretirati, u smislu
kažnjavanja, isto kao izdaja, u ovom slučaja izdaja boga. Kazna za takav zločin
zasnivala se na rimskom pravu i podrazumevala je smrt počinioca i oduzimanje
imovine, kao i naslednih prava za potomke. Razlika između Rimskog
kažnjavanja i kanonskog, bila je u tome da se izdajnik crkve osuđuje na
duhovnu smrt, odnosno izopštavanje, a ne na fizičku smrt. Međutim, ovim
dekretom, put do prave smrtne osude za jeretike bio je već popločan.
Dekret je imao izraženu političku dimenziju kojom je papa nastojao da
eliminiše neslaganja oko pozicije papstva i crkve. Time je oblikovao novu
paradigmu crkve, kao entiteta koji više brine o zaštiti od zlih ideja, nego o
propagiranju svetih ideja. Na ovaj način, Inoćentije je svoju političku agendu,
izgradio u pravcu predanog zaštitnika hrišćanskih duša.
Osnovni cilj dekreta, bio je smeštanje papstva na poziciju iznad svetovne
vlasti. Represija nad jereticima bila je jedno od pitanja na kojima se
konstituisala i ispoljavala politička moć, koja u tadašnjim društvenim prilikama
nije imala aktivni legitimitet, ukoliko nije mogla da obezbedi represiju nad
jereticima. Suđenja koja je kontrolisala crkva, i na njenom vrhu, papa,
obezbeđivala su mehanizam političke dominacije i moći nad svetovnim
vlastima i populacijom. 914
Takav koncept učinio je papu Inoćentija III jednim od najmoćnijih ljudi
Evrope svog vremena. Uzdigao je političku moć rimokatoličke crkve, i prvi od
rimskih papa je ustanovio načelo da su pape božji namesnici na zemlji. Pored
vrhovnog duhovnog autoriteta, težio je da ostvari i autoritet nad svetovnim
vladarima. Njegovu supremaciju priznavali su kraljevi Aragona, Portugala,
Kastilje, Danske, Švedske, Francuske, Engleske. U njegovom mandatu se
Bugarska i Srbija se okreću od slabe Vizantije prema Rimu. Inoćentije je
nastojao da za postizanje svojih ciljeva koristi i preuzima diplomatske metode i
smatra se začetnikom rafinirane papske diplomatije.
914
Vauchez, Andre: ''Encyclopedia of the Middle Ages, Volume 1'', James Clerke &
Co, 2000, p. 728
Papa je reorganizovao papsku upravu i arhiv, kako bi mogao da upravlja

evropskim državama. U maniru savremenog biznismena, razvio je niz novih
poslovnih aktivnosti crkve. Uveo je i ''Petrov novčić'' za podršku krstaškim
ratovima, ali i prodaju oproštajnica grehova – indulgencija. Evropski vladari
koji su priznavali papsku supremaciju, morali su da plaćaju godišnji vazalski
tribut papi, tako da je Inoćentije značajno uvećao prihode.
U svom dinamičnom mandatu, Inoćentije III je pokrenuo IV Krstaški rat
(1202-1204), sa ciljem da se osvoji Egipat, a osvojen je Konstantinopolj i
podeljena Vizantija. Pokrenuo je Katarski krstaški rat u Južnoj Francuskoj koji
je opustošio zemlju u periodu 1209 -1229, i nastojao da očisti Bosnu od jeretika
– patarena.
Ozvaničio je osnivanje reda svetog Franje 1209, čime je nastojao da,
franjevačkim isticanjem siromaštva, napravi protivtežu propagandi katara protiv
bogatstva crkve. U njegovom periodu nastaje i red svetog Dominika,915 kao još
jedan od prosjačkih redova koji se bavio propagiranjem katoličanstva i
preobraćanjem jeretika, kako rečju i obrazovanjem, tako i inkvizicijom i
lomačom. Stavljanje težišta verske borbe na ubedljivo propovedanje, zasnovano
na znanju, ukazuje na svest o potrebi da se borba protiv jeresi vodi i na idejnom
polju.
U vreme njegovog mandata, Evropom su se širili razni pokreti
okarakterisani kao jeretički, uglavnom sa Istoka. Manihejstvo je uzimalo maha
u različitim formama, od bogumilstva na Balkanu, pa do katarskog,
albižanskog, babunskog, patarenskog, valdežanskog i drugih učenja, širom
katoličkog sveta. Mnoga od ovih učenja su gledala na Rimskog papu kao na
neprijatelja boga, smatrajući Isusa pravim poglavarom crkve. Na temelju
radikalne borbe protiv ovih jeretičkih učenja, u čemu je značajan doprinos imao
Inoćentije III, ovi manihejski pokreti su uglavnom iskorenjeni u Europi, dok je
njihov neznatni uticaj ostao primetan u raznim protestantskim konfesijama.
Pokrenuo je mehanizam inkvizicije kao oblik borbe protiv katara, kada je
počeo da šalje svoje delegate (inkvizitore), da kao sudije rade zajedno sa
nadležnim biskupima. U toj borbi sa jeretičkim učenjima, najradikalniji obračun
preduzeo je organizujući, već opisani Katarski rat sa masovnim pokoljem
stanovništva južne Francuske.
Posebna opasnost, ovih učenja za papstvo, bila je sadržana u isticanju
moralne dimenzije i strogih pravila načina života sveštenstva, vraćanju
prvobitnom hrišćanskom siromaštvu, otporu prema bogatstvu i propagiranju
egalitarizma. Na ideološkom planu, dualizam o dobru i zlu, bogu i đavolu,
dodatno je ugožavao temelje papske ideologije.
915
Red propovednika, lat. Ordo praedicatorum, eng. The Order of Preachers; na
njihovom grbu stoji na latinskom: ''Laudare, benedicere, praedicare“ što znači ''Slaviti,
blagosiljati, propovedati''
Krunu njegovih aktivnosti predstavlja IV Lateranski sabor (koncil) 1215.

Među sedamdeset papskih dekreta Koncil o obredima, ponašanju vernika,
školovanju klera itd, nalaze se i oni o osudi jeretika, potvrđivanju novih redova i
inkvizicije. Četvrti lateranski koncil dao je bulama prethodne dvojice papa o
inkviziciji, nivo kanona, ističući da se osuđeni predaje svetovnim vlastima radi
izvršenja kazne.
Ovaj kanon je ubrzo bio prihvaćen od strane svetovnih vlasti. Fridrih II,
car Svetog rimskog carstva i kralj Nemačke, uveo je smrtnu kaznu spaljivanjem
na lomači 1224, a Crkva ju je prihvatila 1227. Francuski kralj Ludvig VIII je
doneo je 1226 zakon po kome će svaki osuđeni jeretik, biti kaznjen ''sa
dostojnom pažnjom''. Po tom zakonu, niko neće da brani optužene ili da svedoči
u njihovu korist. Osuđenima se uskraćuje pravo da sačine testament a njihova
dobra se nepovratno konfiskuju. Ovaj zakon je postao temelj i uzor, kako
francuskog tako i evropskog, zakonodavstva usmerenog protiv jeretika.
Papa Grgur IX (1227-1241) je nastojao da pojača papski nadzor nad

inkvizicijom, osnovanom 1184, dekretom ''Ad abolendam''. Grgur IX bulom
''Ille humani generis'' osniva Papsku inkviziciju, kao instituciju direktno
odgovornu papi sa ovlašćenjima da u biskupijama, zajedno sa mesnim
biskupima, sprovodi postupke protiv jeretika. Njegova bula ''Ex
communicamus'' iz 1231, ponovila je zakone Ludviga VIII i Fridriha II, ali i
odluku Sabora u Tuluzu iz 1229, kojom je inkvizicija postala trajno telo.
Centralizacija inkvizicije sprovedena je papskom bulom ''Ille humani generis'',
kojom papa Grgur IX 1231, osniva Papsku inkviziciju.
Privilegiju da budu inkvizitori, Grgur IX dodeljuje 1234,
Dominikanskom redu. Kvalifikovali su ih lojalnost papstvu, skromnost, navika
da putuju kao prosjaci i reputacija protivnika jeresi. Franjevci dobijaju
privilegiju da budu deo inkvizicije 1246.
Bulom ''Ad extirpanda'' (eng. For the elimination) 1252, papa Inoćentije
IV odobrava mučenje kao metoda iznuđivanja priznanja. Tortura se u to vreme
legalno koristila u ''svetovnom sudstvu'', utemeljenom na religijskim temeljima i
monarhijskom i feudalnom autoritetu. Inkvizitori su koristili istražni postupak i
pravnu praksu tog vremena, koristeći lokalne vlasti da uspostave sud i krivično
gone jeretike. Pored autorizacije torture, za izazivanje priznanja od jeretika
tokom inkvizicije, bula odobrava pogubljenje preobraćenih jeretika spaljujući ih
žive.
U XIII veku osnovana je Mletačka inkvizicija za verske prestupe, znatno
blaža od ostalih i bez upotrebe smrtne kazne.
Konstituisanje inkvizicije za obračune sa jereticima, ukazuje da je njen

osnovni smisao, u prvom redu, bio uništavanje papinih verskih i političkih
protivnika, i jačanje autoriteta Rimskog pape na duhovnom i svetovnom planu.
Posle uništavanja albižana i drugih jeretičkih pokreta, Klement (Clement) V je
1307. godine naredio da se uništi red templara.916
Dolaskom reformacije, pod udar inkvizicije dolaze i protestanti. Jedan od

najpoznatijih zločina, bio je pokolj francuskih protestanata – hugenota, pod
nazivom ''Bartolomejska noć'', 1572. Francuski Karlo IX i njegova majka
Katarina Mediči su po dogovoru sa papstvom organizovali ovaj zločin. Pokolj
je počeo u Parizu i trajao punih sedam dana, a širom Francuske pobijeno je
sedamdeset hiljada protestanata. Kada je vest o tom zločinu stigla do Rima,
odjeknula su zvona sa svih zvonika, organizovano je slavlje, a papa Grgur XIII,
praćen kardinalima i drugim crkvenim glavešinama je poveo veliku procesiju.
Iskovana je čak i spomen medalja kao uspomena na taj pokolj.
Koncept vladavine strahom morao je stalno da se hrani novim

neprijateljima crkve. Tako je papa Aleksandar IV uključio u nadležnost
inkvizicije i vradžbine (magiju), ako one ''zaudaraju na jeres'' (quae saperant
haeresim). Pape Nikola V (1451) i Inoćentije VIII (1484) predavali su
inkvizitorima "čarobnjake" i "veštice" svih vrsta. Pod nadležnošću inkvizicije,
vremenom su se našli i preljubništvo, konkubinat, bigamija, svetogrđe,
nedopuštena verska literatura (posedovanje Biblije na narodnom jeziku),
zelenaštvo itd.
Inkvizitori su usavršavali torturu i pronalazili nove sprave za mučenje:
španske čizme za drobljenje stopala, Gvozdena Marija (Iron Maiden) - kovčeg
nazubljen noževima, šiljcima ili ekserima u koji bi stavljali žive ljude, razne
sprave za rastezanje, iščašivanje zglobova, oslepljivanje, kipuće ulje ili voda,
itd.
Spisak zabranjenih stvari se stalno uvećavao: čitanje Biblije,
propovedanje ili razmatranje njenog učenja, smatralo se zločinom koji zaslužuje
smrt. U smrtne rizike spadali su: tajne molitve, pevanje psalma, neklanjanje
verskim slikama, naučne tvrdnje koje nisu u skladu sa biblijskim konceptom
sveta, itd.
916
papskom bulom Pastoralis Praeeminentiae iz 1307, papa je naložio evropskim
vladarima da pohapse templare i uduzmu im imovinu. Žak Mole (Jacques de Molay) i drugi
lideri reda su predati inkviziciji da bi posle torture bili spaljeni u Parizu 1310
1391 pokolj jevreja 917

Španska inkvizicija je pokrenuta 1478, radi ''verskog čišćenja'' jevreja,
muslimana i takozvanih kripto-katolika, da bi tek kasnije među jeretike
pridodala veštice, i svetovne prestupe kao što je to bigamija. Portugalska
inkvizicija je osnovana sa istim programom kao i španska. U XVI veku, Papska
inkvizicija prerasta u Rimsku, na listu prestupa dodaje blasfemiju, vračanje, lov
na veštice i uvodi cenzuru. Poznata je po procesima protiv Đordana Bruna i
Galilea Galileja (Giordano Bruno, Galileo Galilei)
Prema Džonu Edvardsu sa Oksfordskog univerziteta, koncept inkvizicije
je jedinstven zbog toga što je aparat represije bio čisto duhovne prirode. To je
drugim državama, iako podjednako okrutnim, koje su bile u sukobu sa
Španijom, davalo argumente za napade na tadašnju evropsku supersilu.
Inkvizicija je tokom XVI veka postala simbol okrutnosti i tiranije, kako u
Španiji, tako i na kolonizovanim teritorijama i u drugim evropskim državama.918
U osnovi, prvobitna španska inkvizicija bila je orijentisana na ''versko
čišćenje'' jevreja i muslimana sa Iberijskog poluostrva. Kraljica Kastilje Izabela
i njen suprug Ferdinand, kralj Aragona, osnovali su 1482, uz papin blagoslov,
Inkviziciju, koja im je donela i titule katoličkih vladara. U ukazu o osnivanju
inkvizicije je navedeno: ''Ja kralj, Ja kraljica. Poznato vam je kako naš sveti otac
želi da suzbije sveopšte zlo, koje vlada u našim državama zbog jeresi, i da je
izdao bule i breve za uvođenje inkvizicije u tim našim državama. Na osnovu tih
bula pristupili smo u našim državama uređenju inkvizicije protiv jeresi.''
Prilikom osnivanja inkvizicije bilo je nesuglasica između pape Siksta IV i kralja
Ferdinanda o raspodeli prihoda od konfiskovane imovine jeretika. Na kraju je
dogovoreno da prihodi idu u kraljevsku blagajnu, ali i da se iz njih finansiraju
sudovi inkvizicije.
Za razliku od papske inkvizicije koja je bila sud Rimokatoličke crkve,
Španska inkvizicija nije odgovarala papi i kleru, već je bila pod kontrolom
svetovnih vladara.
Posle Španije, sudovi inkvizicije su formirani i u drugim katoličkim

zemljama sa naglašenom orijentacijom na političko-kulturnu dimenziju. U
Francuskoj su na udaru bili katari, u Rimu su se bavili blasfemijom, lovom na
veštice i vračanjem...
Kako navodi Tobi Grin u Meksiku su prvom planu bile veštice, u Brazilu
bigamisti, širom katoličkih zemalja sudili su masonima, protestantima,
917
Longhurst, John Edward: ''The Age of Torquemada'', Coronado Press, 1962, p.
45
918
Edwards, John: ''Torquemada and the Inquisitors'', Tempus, Gloucestershire,
2005, p. 180
pripadnicima jevrejske, muslimanske i hindu vere, preljubnicima i seksualnim

delikventima, itd. 919
Tedeschi, John: ''The Roman inquisition and Witchcraft. An Early
Seventeenth Century 'Instruction' on Correct Trial Procedure'', In: Revue de
l'histoire des religions, tome 200 No.2, 1983, p. 163-188
Pavle III (papa od 1534 do 1549) je uspostavio sistem sudova, kojim

upravlja "Vrhovna Sveta Kongregacija Univerzalne inkvizicije", sastavljena od
kardinala i drugih crkvenih zvaničnika. Ovaj sistem će kasnije postati poznat
kao Rimska inkvizicija. Papa Pije X je 1908, preimenovao je u "Vrhovna Sveta
Kongregacija Svete Kancelarije". Ona je postala "Kongregacija za doktrinu
vere" 1965, čije ime je ostalo sve do današnjeg dana.
(Paul III (Pope from 1534 to 1549) established a system of tribunals,
administered by the "Supreme Sacred Congregation of the Universal
Inquisition", and staffed by cardinals and other Church officials. This system
would later become known as the Roman Inquisition. In 1908 Pope Saint Pius
X renamed the organisation: it became the "Supreme Sacred Congregation of
the Holy Office". This in its turn became the "Congregation for the Doctrine of
the Faith" in 1965, which name continues to this day.)
Pored ove Kongregacije, 1571, osnovana je i posebna Kongregacija
Indeksa (Congregation of the Index) čija je briga bila cenzura kontrola knjiga.
Ove dve Kongregacije su imale i zajedničke članove. Do početka XVII veka
papstvo je formiralo preko četrdeset lokalnih sudove u centralnoj i severnoj
Italiji (osim u Republici Luka), kao i sudove na Malti i papskoj enklavi u
Avinjonu.
Inkvizicija se primarno fokusirala na progon katara, putujućih

propovednika, koji su nastojali da teološki doslovno slede Isusovo učenje.
Radilo se o hrišćanskoj grupaciji poreklom iz južne Francuske. Njihovo
dualističko učenje o postojanju dobrog i zlog boga, uznemirilo zvanični
Vatikan. Takođe, odbacivanje slika svetaca, sakramenata i poštovanje relikvija,
predstavljalo je za Vatikan opasnu jeres. Katari su bili skoncentrisani u
provinciji Langdok u zapadnom mediteranskom delu Francuske, kao i oko
grada Alba, po kome su još nazivani albižani.
Papa Inoćentije III je, početkom XIII veka, najpre pokušao da spreči
širenje pokreta mirnim metodama, a posle neuspeha te misije, pokrenuo je
protiv katara pravi krstaški pohod, koji se nije mnogo razlikovao od onog protiv
muslimana. Po njegovom mišljenju, devijantno i jeretičko učenje, koje negira
919
Green, Toby: ''Inquisition – The Reign of Fear'', Pan Books, London, 2008, p. 6
autoritet pape i crkve, zahtevalo je odlučnu borbu. To je i dovelo do krstaškog

rata, koji naziva Katarski krstaški rat ili Albižanski pohod (1209-1229) u kome
je tokom dve decenije došlo do istrebljenja pripadnika katarskog pokreta.
Papa Grgur IX (rođ. 1170, papa 1227-1241), odabrao je 1231, kao prve
inkvizitore pripadnike dominikanskog reda. Dao im je posebna ovlašćenja za
sprovođenje istrage i suđenje jereticima. Po papinom nalogu obavljali su
istovremeno dužnost i tužioca, i sudije. Bio je to početak zvaničnog delovanja
takozvane Papske inkvizicije koja je predstavljala jedinstven pravosudni organ
sa objedinjenom istražnom i sudskom funkcijom. Mogao je da optuži, povrgne
torturi, osudi i pogubi svakog za koga je izrekla tvrdnju da na bilo koji način
deluje protiv crkve. Od 1233 invizicija je pokrenula kampanju ne samo protiv
preživelih katara, već i protiv mrtvih, spaljujući i mrtva tela i ostatke navodnih
jeretika.
Sistem - Rad lokalnih sudova van papskih država morao da je da se

usaglasi sa državnim vladarima; sistem u Mletačke Republike, umalo da bude
crkva-država diarchi. Rimska Inkvizicija je morala da indirektno rade u
Kraljevini Napulju, jer španski monarhija ne bi dozvoliti da otvoreno rade, a
papstvo (kao feudalni pretpostavljeni), ne bih se složio sa grane španske
inkvizicije tamo. Rim je radio u carstvu kroz arhiepiskopa, episkopa i
specijalnih komesara.
Početna nastojanja inkvizicije bila su usmerena na uveravanje, pokajanje

i preobraćanje jeretika, međutim kako to nije dalo odgovarajuće efekta, sve više
su posezali za nasilnim metodama. Pri tome su izmišljali različite oblike
mučenja i konstruisali posebne sprave za tu namenu.
U borbi za ''čistoću vere'', osnovni interes inkvizotora bio je da se kazni
svako odstupanje od proklamovane doktrine, uključujući i sumnju da neko nije
lojalni katolik. U takvom sistemu, svako je mogao da postane žrtva i plen
inkvizitora. Pored progona pripadnika dualističkog učenja, žrtve su postajali i
oni franjevci koji su izražavali neslaganje sa metodama i praksom inkvizicije.
Pod udar su takođe došli i templari, a kasnije i protestanti.
Razna lokalna božanstva ili relikti prethodnog sistema verovanja
pojedinih naroda ili verskih grupacija, pretvarana su u demone, saradnike
đavola, uzročnike negativnih događanja u prirodi i društvu. Tako su: oluja, grad,
grom, poplava, suša ili pomor stoke, bili povezani sa delovanjem demona i
njihovih ljudskih saveznika na zemlji. Uzroci bolesti, nesreća, smrtnih ishoda
itd., pripisivane su vračarskoj ili demonskoj magiji i njihovim praktikantima.
Tradicionalna narodna praksa lečenja biljkama i travama, začas je mogla da
bude okarakterisana kao veštičarenje ili demonska magija.
Metod rada inkvizicije mogao bi se porediti sa radom savremenih tajnih

službi. Inkvizitori su pratili i nadzirali potencijalne jeretike, preko osoba sa
kojima su u kontaktu. Posebno su proučavali članove porodice, saradnike i
prijatelje osumnjičenog. Pri tome su i same takve osobe zbog komunikacije sa
potencijalnim jeretikom bile u situaciji da budu gurnute u inkvizitorski proces.
U nastojanju da izbegnu status optuženog, bili su idealni za ''svedoke saradnika''
koji inkvizitorima isporučuju tražene ''činjenice'' o nečijoj jeresi, dokazujući
time svoju pravovernost i lojalnost crkvi. Optuženi za jeres nosili su žuti krst na
odeći i na taj način su bili izopšteni iz društva, bila im je uskraćena normalna
društvena i svaka druga egzistencija. Jer, niko nije želeo da rizikuje
komunicirajući sa tako obeleženim čovekom.
Vremenom je pojam jeresi i krivoverja postajao sve obuhvatniji. Od

obračuna sa pripadnicima raznih dualističkih učenja, preko veštica, praktikanta
magije, bigamista i preljubnika, narodnih lekara, čitalaca zabranjene literature –
uključujući i Bibliju – sve do protestanata i pojedinih prosvećenih vladara.
Radilo se o svima koji bili okarakterisani kao protivnici papstva i crkve.
Imovina koju su inkvizitori oduzimali optuženima, bila je deljena među
svetovnim i crkvenim vlastima.
Metod obračuna koji je donela inkvizicija sa mučenjima, progonima,
zastrašivanjima i masovnim ubistvima.
Posezanje za svetom natprirodnog i njegova instrumentalizacija za
regulisanje društvenih odnosa i hijerarhije na zemlji. Ta natprirodna
konstrukcija sa đavolom, vešticama i demonima, koji se navodno pojavljuju
kroz delovanje pojedinaca na zemlji, postala je obrazac razrešavanje društvenih
konflikata na prelazu iz Srednjeg veka u rano Moderno doba.
''Ti si težak slučaj. Ali ne gubi nadu. Mi izlečimo svakog, pre ili posle.
Na kraju ćemo te streljati.''
(You are a difficult case. But don’t give up hope. Everyone is cured
sooner or later. In the end we shall shoot you.)
920
Vratimo se stavu da je inkvizicija institucija za proizvodnju straha, koja

postaje udarna pesnica borbe protiv tog istog straha. Zar sličan koncept ne
donosi savremeni intervencionizam. Proizvodnja straha zbog mogućnosti da
neki navodni ''nedemokratski režim'' poseduje, proizvodi ili nastoji da proizvede
920
Orwell, George: ''1984'', Free eBooks at Planet eBook.com, p. 345
oružje za masovno uništenje, a potom oružana borba sa zastrašujućim režimom.

Deceniju posle ratnog pohoda na Irak, nije pronađen nijedan dokaz o
hemijskom oružju, dok Sadam je obešen a zemlja potonula u sektaško nasilje.
Zar terorizam nije zasnovan na proizvodnji straha. Taj strah je
najuverljiviji ukoliko se akti terorizma direktno usmere prema ciljnoj populaciji.
Zar rušenje kula u Njujorku nije čin koji je omogućio podršku za čitav niz
ratova i rekompoziciju, ne samo Bliskog istoka, već i svetske politike i
ekonomije.
A torture, tajni procesi, tajni zatvori, Gvantanamo? Objedinjeni istražni i
sudski postupak, bez prava na odbranu, sa neodređenim trajanjem. Zar zapadni
istražitelji ne prate i nadziru, ne samo potencijalno osumčinjene za terorizam,
nego i članove njihovih porodica, prijatelje, saradnike, jednom rečju sve osobe
sa kojima su kontaktu. Gotovo svako može da bude u prilici da mora da
dokazuje svoju nevinost.
Torkvemada
Iako nije bio među formalnim osnivačima Španske inkvizicije,

ispovednik kraljice Izabele, Tomas Torkvemada (Tomas de Torquemada;
eng.Thomas of Torquemada, 1420-1498) ubrzo je postao centralna figura
njenog razvoja. Na zahtev kralja Ferdinanda, papa Sikst IV, ga je 1483
imenovao za Velikog inkvizitora za njegove oblasti Aragon, Kataloniju i
Valensiju, a podrazumevalo se da tu ulogu ima i u Kastilji. On je uspostavio
tribunale u Valjadolidu, Sevilji, Jaen, Avili, Kordobi, Viljarealu, i 1484 u
Saragosi za Kraljevinu Aragon. Glavni autoritet predstavljao je Vrhovni savet
svete inkvizicije (Concejo de la Suprema y General Inquisicion) na čelu sa
Vrhovnim inkvizitorom (Grand Inquisitor). Kao prvi Vrhovni inkvizitor
Torkvemada je izgradio mrežu sudova širom Španije, gradeći inkviziciji
institucionalne temelje, da u naredna tri veka bude neprikosnoveni verski i
politički autoritet. Od nje nisu strahovali samo verski konvertiti i ciljne grupe
koje bi potencijalno mogle da dođu pod njen udar, već i pobožni katolici, kao i
svetovni i crkveni autoriteti raznih nivoa, uključujući i samog kralja.
Torkvemada je bio okrutni verski fanatik, uz to još i opsednut vlašću.
Nastojao da proširi svoje inkvizitorske nadležnosti i na katoličke crkvene
velikodostojnike, uključujući i biskupe. Za to nije uspeo da dobije saglasnost
Rima, ali je u svom agresivnom maniru optužio 2 biskupa da su potencijalni
jeretici. Iako je Torkvemada ovakvim postupcima raspirivao strah vernicima i
crkvenim autoritetima, sam je živeo u stalnom strahu od atentata, okružen
ličnom gardom (200 vojnika i 50 ''familijaresa'' svetovnih slugu na konjima),

koja ga je pratila i na putovanjima.
Iste godine kada je objavljen Malleus, Torkvemada je sa svojim
saradnicima pripremio i objavio ''Uputstva'' za inkvizitore koja su se sastojala
od 28 članova. Razrađeni su metodi rada kao što su tajno delovanje, karakter
istrage i dobijanja priznanja, kažnjavanje, oduzimanje imovine, oprost grehova
itd. Za odbegle je, na primer, bilo planirano suđenje u odsustvu i spaljivanje
njihove slike. Za jeretike i nevernike koji se vrate katoličkoj veri postojao čitav
niz pravila o načinu života, odevanja, nošenju nakita, izboru zanimanja, pa čak
do toga da im se zabranjuje da jašu konje i nose oružje do kraja života. Jedno od
čuvenih mesta u Uputstvima je ono da optuženi i njegov branilac nemaju pravo
da dobiju potpun spisak dokaza, navodno u interesu da se zaštite svedoci.
Nadležnosti inkvizitora proširene sa zločina jeresi i apostasije, na vračanje,
sodomiju, poligamija, blasfemiju, zelenaštvo, i druga slična dela. Uz to, bilo je
odobreno mučenje u cilju dobijanja dokaza.
Jedan od čuvenih Torkvemadinih istraga je slučaj ''svetog deteta'' iz La
Gvardije (Toledo). Iz kafanske rasprave na severozapadu Španije, u kojoj je
jedan gost optužen da poseduje ukradenu hostiju, izrasla je optužba da je u
Toledu otet dečak, odveden u pećinu, mučen i na kraju razapet na krst kao Isus.
Iako nije bilo apsolutno nikavih dokaza, čak nije bio ni prijavljen nestanak
nekog deteta, inkvizitori su smatrali da je dokazano kako je mladi Kristobal
(nosilac krsta) iz Toleda otet, mučen i razapet na krst. Torkvemada je lično
preuzeo ovaj slučaj i preneo ga u tadašnje svoje sedište Avilu. Od deset
preobraćenika, nekrštenih jevreja, trojica su pod mukama priznali ''zločin'', pa
su ''umrli kao katolici'', odnosno zadavljeni su pre spaljivanja. Ostali su spaljeni
na tihoj vatri u Avili 1491.
Torkvemada je iskoristio ovaj slučaj u propagandne svrhe tvrdeći da je za
pronalaženje dečakovog tela potrebno božansko otkrovenje, usmeravajući celu
storiju ka kultu ''svetog dečaka'' i demonizaciju Jevreja. Dao je da se tok suđenja
prevede na katalonski i razdeli širom Katalonije.
Ime Torkvemada ubrzo je postalo simbol za fanatično i okrutno nasilje,
za mehanizam smrti i mučenja. Italijanski romansijer Rafael Sabatani primetio
je da ime sastavljeno od strašne kovanice, latinske reči torque (zavrnuti) i
španske reči quemada (izgorelo), sasvim priliči čoveku na čelu inkvizicije.921
Iako je, po njegovim biografima i sam bio jevrejskog porekla, patološki je
mrzeo jevreje.922 Bio je opsednut idejom ''čistoće krvnog porekla'' i formulisao
je dokument kojim se to potvrđuje. Onima koji su imali i mali deo ''jevrejske
921
p. 12 (Ime je u stvari vodilo poreklo od rimskog imena grada Torre Cremata, što znači
spaljeni toranj)
922
Hope, Tomas: ''Tomas de Torquemada'', Vitae Pub, 2006
krvi'', bilo je zabranjeno da rade u javnoj službi ili drže javnu kancelariju. Kako
inkvizicija nije imala nadležnost nad jevrejima, Torkvemada je pozvao
kraljevski par da primora sve jevreje da postanu hrišćani ili da napuste Španiju.
Da bi osujetili njegove planove, jevreji su predložili da plate španskoj vladi
30.000 dukata da ih ostave na miru. Prisutno je predanje da se kralj Ferdinand
spremao da prihvati ponudu, ali je kod njega došao Torkvemada noseći raspeće.
Navodno se obratio kralju sledećim rečima: ''Juda Iskariotski je prodao Hrista za
30 komada srebrnjaka; Vaše veličanstvo bi da ga proda za 30.000 dukata. Evo
ga, uzmite ga i prodajte ga." ("Judas Iscariot sold Christ for 30 pieces of silver;
Your Highness is about to sell him for 30,000 ducats. Here He is; take Him and
sell Him.") 923 Potom je ostavio raspeće na stolu i napustio prostoriju.
Metju Hopkins
Dva veka posle Torkvemade, za vreme građanskog rata u Engleskoj,

lovom na veštice proslavio se Metju Hopkins (Matthew Hopkins, oko 1620-
1647). Ovaj neuspešni advokat je sam sebi dodelio titulu (Witchfinder General).
Kao putujući, profesionalni lovac na veštice, operisao je u okruzima Safolk,
Eseks, Norfolk, i povremeno u Kembridžširu, Northemptonširu, Bedfordširu, i
Huntingdonširu (Suffolk, Essex, Norfolk, and occasionally in Cambridgeshire,
Northamptonshire, Bedfordshire, and Huntingdonshire).924
Hopkinsova karijera lovca na veštice počela je u martu 1644, i trajala je
sve do njegove smrti 1647. U tom periodu, on i njegovi saradnici bili su
odgovorni za smrt većeg broja ljudi zbog veštičarenja, nego što je ukupno
pogubljeno u prethodnih 100 godina. 925
Sam je tvrdio da se ne bavi tim poslom zbog novca i da nikad nije
naplatio svoju uslugu u nekom mestu više od 1 funte, bez obzira na obim posla i
broj otkrivenih veštica. Demantovali su ga računi lokalnih vlasti koji pokazuju
honorare između 14 i 47 funti. U Ipsviču je, na primer, bio raspisan poseban
porez kako bi se prikupila sredstva za isplatu ovog lovca na veštice.
Ilustracija na početku njegove knjige ''Otkriće veštice'' iz 1647, prikazuje
kako dve veštice pokazuju na domaće životinje, u kojima se navodno nalaze
duhovi i druga natprirodna bića (familiar spirits). Za njih se verovalo da pomažu
923
The Catholic Encyclopedia. Vol. 12, New York: Robert Appleton Company, 1911,
22 Dec. 2011, www.newadvent.org/cathen/14783a.htm
924
Robbins, Rossell Hope: ''The Encyclopedia of Witchcraft and Demonology'', Peter
Nevill, London, 1959, p. 251
925
Robbins, Rossell Hope: ''The Encyclopedia of Witchcraft and Demonology'', Peter
Nevill, London, 1959, p. 97-98
veštici u obavljanju njene magijske prakse. U pozadini, sa štapom i mamuzama

stoji osoba iznad koje piše '' Matthew Hopkins Witch Finder General''. 926
Konačno, u Engleskoj je lov na veštice zabranjen zakonom 1735.
927
Evropska epidemija straha
Baskijska suđenja su 1609-1611, obuhvatila 7 hiljada slučajeva,

dokumentovanih na 11 hiljada stranica. Mlađi inkvizitor Alonso Salazar Frias,
bio je skeptičan povodom ovih suđenja i signalizirao je to Supremi u Madridu,
koja je 1614 obustavila suđenja u Logronju.
U Engleskoj je od početka XV veka, pa do pred kraj XVIII, pogubljeno

oko 500 osoba zbog veštičarenja. Među poznatijim evidentiranim suđenjima je
ono u Pendleu, u sklopu suđenja vešticama u Lankaširu. Od 12 osoba, jedna je
preminula u zatvoru, a 11 je pogubljeno zbog veštičarenja. Poznata su i suđenja
u gradu Bury St. Edmunds u Safolku (Suffolk) gde je nekoliko procesa, pod
rukovodstvom Metju Hopkinsa samoproklamovanog Generala lova na veštice
(Witchfinder General) tokom 1645, dovelo do masovnih pogubljenja najpre 18,
a potom 60-70 optuženih za veštičarenje. Poslednje suđenje u Engleskoj
održano je 1716, kada su pogubljene majka i ćerka.
U Škotskoj je u periodu 1560 i 1707, pogubljeno između 3 i 4 hiljade
optuženih za veštičarenje. Najpoznatiji sučaj je suđenje u Nort Berviku (North
Berwick) (1590-92), kada je procesuirano 70 osoba. U Škotskoj se lov završava
1627, kada je obavljeno poslednje pogubljene jedne žene.
Najpoznatije suđenje vešticama u Holandiji održano je 1613, u
Roermondu, čiji je ishod bio pogubljenje 64 osobe i u narednih nekoliko godina
još 4 žene. Okrivljeni su za veštičarenje, zbog koga je Bog poslao kugu na grad.
U Belgiji je najpoznatije suđenje bilo u gradu Spa 1616. Dovelo je do
pogubljenja 10 žena i smrti još 4.
Na području severne Moravije (u današnjoj Češkoj), jezuita Arnold Engel
se angažovao na eliminaciji vračanja i stanizma, što je u periodu 1622-1654
dovelo do pogubljenja 250 osoba. Taj trend je nastavljen i kasnije, kada se
926
Hopkins, Matthew: ''The Discovery of Witches – In Answer to Several Queries,
Lately Delivered to the Judges of Assize for the County of Norfolk'', London, 1674
927
Notestein, Wallace: ''A History of Wichcraft in England from 1558 to 1718'', The
American Historical Association, Washington, 1911
istakao sudija Henri Frensis Boblig (Henry Francis Boblig) koji je između 1678
i 1696, poradio na pogubljenju stotinak osoba.
U Norveškoj je u zimu 1662-1663 organizovano suđenje vešticama u
gradu Vardu. Od 30 procesuiranih za pakt sa đavolom, 20 je bilo pogubljeno.
Bilo je to poslednje veliko suđenje vešticama na Severu Norveške. Švedska je
poznata po suđenju vešticama u Torsakeru 1674-1675, pod vođstvom dva
paroha Luteranske crkve. Bio je to vrhunac lova na veštice u kome je u jednom
danu pogubljeno 65 žena i 6 muškaraca, optuženih za veštičarenje.
Nemačka je krajem XVI veka obuhvatala oko 300 autonomnih teritorija,
koje su činile najveći deo Svetog rimskog carstva. Poziv jezuitskog generala
Klaudija Akvavive (Claudio Aquaviva) iz 1589, jezuitima u Rinelandu
(Rhineland) da se angažuju u suđenju vešticama i podstaknu građane da
denunciraju njihove susede zbog veštičarenja, bio je uvod u ekspanziju
suđenja.928
U Triru su pod rukovodstvom jezuita u periodu 1581-93 organizovana
suđenja, koja su samo u toku 1587, dovela do pogubljenja 387 ljudi, mahom
protestanata, jevreja i optuđenih za veštičarenje. Između 1587 i 1593, zbog
vradžbina je živo spaljeno još 368 ljudi, dok je nekoliko sela ostalo samo sa
ženskim stanovništvom. Suđenje vešticama u Fuldi (1603-06) dovelo je do
spaljivanja više od 200 osoba, pod liderstvom katoličkog vladara-biskupa
Baltazara von Dernbaha (Prince Bishop Balthasar von Dernbach).
Prava epidemija lova na veštice razvila se širom Svetog rimskog carstva

1628. Tridesetogodišnji rat u Evropi doneo je velike ljudske žrtve, materijalna
razaranja i opustošene teritorije. Posle 1620, usledile su loše vremenske prilike,
uzrokujući smanjenje prinosa i glad. Uz to, pojavila se i epidemija kuge. Sve to
je uticalo na slabljenje tadašnjeg poretka i autoriteta vlasti. Za ove prirodne
neprilike, kao i greške autoriteta svetovne i crkvene vlasti, pronađen je krivac u
kreaciji veštica koje deluju u savezu sa đavolom. Taj koncept je posebno došao
do izražaja na teritorijama gde je svetovna i crkvena vlast bila objedinjena u
jednoj osobi, takozvanom vladaru-biskupu (prince-bishop).929 Ovakvi političko-
crkveni lideri su na teritorijama Eijštata, Bamberga, Vircburga, Majnca ili
Kelna za samo dve godine, posle surove torture, poslali u smrt hiljade ljudi.
928
Review, 2001, p. 82-102
929
Vladar-biskup je imao nadležnosti kneza ili vojvode u svetovnom smislu,
kotrolišući poreze, vojsku i sudstvo, istovremeno kontrolišući sveštenstvo i imovinu katoličke
crkve u okviru svojih eparhija.
''Iako je carska pravna regulativa trebala da zabrani višekratno mučenje,

profesori i advokati su tvrdili da su dalje ture mučenja bile su samo nastavak
prve primene. Mučenje žrtava proizvodilo je fantastične priče i optužbe koje su
podsticale ludilo lova." (Although imperial legal codes were supposed to
prohibit repeated torture, professors and lawyers argued that further bouts of
torture were a mere continuation of the first application. Tortured victims
produced fantastic stories and accusations that fed the frenzy of the hunts.) 930
U Bambergu je 1626-1631 pogubljeno više stotina osoba. Lov na veštice
u u ovoj maloj nemačkoj državi predvodio je vladar-biskup Dornhajm (Bishop
Gottfried Johann Georg II Fuchs von Dornheim), koji je ustanovio dugotrajnu
torturu, ubijajući čak i decu od 6 meseci, a posebno i bogate i uticajne osobe uz
konfiskaciju imovine.
Jedno od najvećih suđenja na teritoriji Nemačke, održano je u Vircburgu
(Wurzburg) 1626-1631, kada je pogubljeno 219 ljudi, žena i dece u gradu, a
sveukupno sa okolinom preko 900 osoba. Lov su predvodili biskup Vircburga
Julijus fon Maspelbrun i njegov nećak Adolf fon Erenberg (Julius Echter von
Mespelbrunn, Prince Bishop of Würzburg, and his nephew Philipp Adolf von
Ehrenberg) u nastojanju da povrate uticaj katoličke crkve u Nemačkoj.
U austrijskom gradu Salcburgu su u periodu 1675-1690, održana suđenja
koja su rezultirala pogubljenjem 139 ljudi, od tog je 39 bilo između 10 i 14
godina starosti, a još 53 je bilo između 15 i 21 godinu. Optuženima su sekli
šake, palili ih vrelim gvožđem i spaljivali, neke žive, a neke posle vešanja ili
odrubljivanja glave.
Mađarska je krajem XVII i početkom XVIII veka pogubila oko 450
osoba zbog veštičarenja. U mađarskom gradu Segedinu, 1728-1729, na vrhuncu
lova na veštice spaljeno je 12 osoba.
Auto da fe
Umetnička slika Franciska Rizija (Francisco Rizi) iz 1683, opisuje veliki

atodafe na glavnom trgu u Madridu (Plaza Mayor, Madrid) 1680. Prizor sa
publikom na tribinama i terasama, oko ceremonije u središtu, pokazuje jedan od
najrazrađenijih društvenih događaja tog doba. U središnjem delu nosioci
svetovne i duhovne vlasti, raspoređeni u skladu sa ceremonijom i vizuelnim
detaljima na odeći, demonstriraju svoju društvenu poziciju. Preko vojnika i
konjanika na donjem delu slike, slikar poručuje da je aparat represije čvrsto uz
930
Pavlac, Brian Alexander: ''Witch Hunts in the Western World: Persecution and
Punishment from the Inquisition Through the Salem Trials'', Greenwood Press, London, 2009
manifestaciju. U samom centru je prizor suda pred kojim se nalaze osuđeni

obučeni u žute kostrete (sackcloth), pokajničku odeću zvanu ''sanbenito''.931
Gravira Bernarda Pikarta koja prikazuje ''autodafe'' na glavnom trgu u
Madridu 1723, sa publikom koja sedi na tribinama i stoji u pročelju, podseća na
prizor sa modernog sportskog stadiona.932 Umesto sportskog terena, u središtu
je sudnica. I drugi crteži ''relejadosa'' koje odvode na gubišta u posebnim
odorama, sa šiljatim kapama, prizori torture ili scene iz sudnica, upućuju na
rekonstrukciju rituala društvenog povezivanja, zasnovanih na strahu od
natprirodnog, koji se odvijaju milenijumima. Ulogu drevnih šamana, da
organizovanjem kolektivnih rituala štite društvo od sila zla, preuzeli su
inkvizitori, javnim spaljivanjem navodnih nosilaca sila zla.
U prologu knjige ''Inkvizicija'' Tobi Grin je opisao procesiju koja se 11.

marta 1649, kretala od sedišta inkvizicije prema centalnom trgu Plaza del
Volador.933 Svečana grupa muzičara na konjima, obučena u svilu raznih boja,
svirala je trube, udaraljke i drvene duvačke instrumente. Iza muzičara su
nastupali sveštenici Inkvizicije (Holy Office) i najuglednija gradska gospoda.
Sveštenici su nosili simbolična obeležja inkvizicije koja su ukazivala na bitku
između mira i nasilja, u sredini - krst, desno - maslinovu grančicu i levo – mač.
Na centralnom gradskom trgu čekala ih je velika pozornica pripremana
najmanje mesec dana. Dimenzije velike bine bile su oko 37x24 metara, a oko
nje je postavljeno osam mermernih stubova grupisanih u parovima. U kamenom
temelju jednog luka, postavljenog iznad pozornice je prikaz štita sa kraljevskim
grbom, dok je izgrađena piramida ukrašena sa štitom vere. Dečaci su svirali
ukrašene trube na platformi iznad vrata kroz kada su kroz njih prolazili
zatvorenici u objekat natkriljen kupolom. Arena je bila u hladu, natkriljena
jedrima vezanim za vrhove četrdeset tri stabla, visoka oko 18 metara. Izgrađeno
je 30 stepeništa koji su povezivali arenu sa apartmanima i drugim objektima
kako bi gledaoci mogli da se odmore između dva procesa. Prostor je bio
raskošno ukrašen plišanim zastorima, grimiznim zavesama i tepisima.
Sve je bilo organizovano da ljudi mogu tu da borave od izlaska sunca do
kraja dana, i da vide i dožive nešto što će se prepričavati generacijama. Tog
dana je u Meksiko Siti sa svih strana pristiglo oko 20.000 ljudi da posmatra auto
da fe. Ulice između sedišta Inkvizicije i trga Plaza del Volador bile su prepune
ljudi koji su sa improvizovanih bina, prozora, balkona i kočija posmatrali
931
Green, Toby: ''Inquisition – The Reign of Fear'', Pan Books, London, 2008, p. 218-
219
932
auto da fe ili ''sud vere'' (eng. trial of faith) je izraz koji označava ceremoniju
kažnjavanja jeretika
933
Plaza del Volador je bio trg u Meksiko Sitiju, na kome je u XIX veku izgrađena
zgrada Vrhovnog suda Meksika (The Supreme Court of Justice of the Nation of Mexico)
procesiju uz glasna zvona svih crkava i manastira. Na kraju procesije bio je Don
Juan Aguirre de Soaznavar, glavni upravnik Meksičke inkvizicije sa zelenim
krstom, okružen sa 12 snažnih vojnika, paževima i lakejima. Vojnici su nosili
zeleno-crnu odeću ukrašenu zlatnim i srebrnim pletenicama. Paževi su bili
odeveni u zelenu odeću, sa ogrtačima. Lakeji, u grupama od po 8, nosili su
zlatne i srebrne mačeve. Kada su stigli na trg, vojnici su ispalili počasni plotun,
dok im je 20 dominikanskih fratara napravilo dobrodošlicu sa belim svećama na
bini.
U 19 časova počeo je da pada mrak, ali je unutar arene sijalo toliko sveća
da je izgledalo kao da je dan. Sveće su bile tako visoke, da su mogle da gore
dva dana bez prestanka. Molitve su vođene sa bine prema ogromnoj masi koja
je ispunila trg i ulice.
I dok su se pronosile glasine o ishodu procesa, u sedište inkvizicije su
stigla dva ispovednika za 15 ljudi osuđenih na smrt. Presuda je bila doneta zbog
navodno tajnog praktikovanja judaizma, iako su bili kršteni i prihvatili katoličku
veru. Sada su imali status ''relajados'', što bi moglo da se prevede kao
relaksirani, koji se upućuju svetovnim vlastima da izvrše smrtnu kaznu. Svi
osuđeni su protestovali tvrdeći da su dobri katolici, osim jednog koji je odbio
katoličku veru. Prvoj četrnaestorici biće ukazana milost tako što će biti prvo
zadavljeni, pa tek onda spaljeni. Onaj koji je priznao jevrejsku veru i odbio
katoličku, osuđen je da bude sledećeg dana živ spaljen.
Sledećeg dana, u 4 časa ujutro, stigao je glavni inkvizitor Meksika Huan
de Mafioska (Juan de Mafiozca). Crkvena zvona su najavila početak zemaljske
verzije biblijskog Poslednjeg suda. Najpre je počeo proces protiv 67 pokojnika
optuženih za jeres. Za tu priliku su dopremljeni njihovi izvajani portreti i 23
sanduka sa iskopanim kostima, koji će biti upućeni na spaljivanje. Posle toga,
dovode zatvorenike obučene u ''sanbenitos'' dekorisane plamenom i slikama
demona. Na glavi su im šiljate kape ''corozas'' sa prizorima scena iz pakla.
Svako od njih bio je pozivan i dodeljen mu je natpis sa njegovom osudom, koji
je potom bio uključen u ''sanbenitos''.
U zoru procesija napušta sedište inkvizicije, a relejadosi nose zeleni krst.
Na ulicama je uzavrela atmosfera. Očajni relejadosi su praćeni sa po dva
ispovednika koji se mole i plaču zbog njih, dok masa viče, ubeđuje ih da se
pokaju ili se moli za njih. Zatvorenike prate sveštenici inkvizicije na konjima, a
za njima ide mula ukrašena srebrnim pločama, zlatnim i srebrnim zvonima, koja
nosi zapise sa suđenja slezove boje, sa japanskim šarama i bakarnim pločama.
Dolazak kolone na centralni trg predstavlja najspektakularniji trenutak
ceremonije. Svih 16.000 sedišta su pre toga bila popunjena. Pored toga, mnogi
vise po okolnim ogradama, skelama, balkonima, prozorima... Masa viče,
aplaudira, navija, pobožno se razdire ushićena važnošću događaja, fascinirana je
zatvorenicima i ceremonijom.
Kada osuđeni zauzmu svoja mesta da pojedinačno čuju presudu, jezuitski

fratar Matis de Bokanegra (Mathis de Bocanegra) veliča čudesno delo glavnog
inkvizitora atributima: ''slavna svečanost, sveobuhvatan kapacitet, mudra
inteligencija, zrela diskrecija, staro iskustvo, revnosni integritet'' (glorious
solemnity, comprehensive capacity, wise intelligence, mature discretion, old
experience, zealous integrity) 934 Bokanegra takođe ističe da se iznad svega
radilo o pomirljivim postupcima i da je glavni inkvizitor uvek povezivao pravdu
sa mirom.
Oni služe da identifikuju specifične akte izdaje od strane optuženih, čiji

su identiteti čuvana tajna sve do poslednjeg trenutka. Pored toga, najveći deo
vremena zarobljenici nisu imali predstavu o konačnom ishodu njihovog
suđenja.
Auto da fe je takođe oblik javnog pokajanja za prisutne gledaoce, jer se i
oni angažuju u procesu pomirenja, time što su dobili priliku da se suoče sa
svojim gresima i da im bude oprošteno od strane Crkve. Suđenja se zaključuju
kad zarobljenici budu odvedeni van gradskih zidina na mesto zvano kuemadero
ili mesto za spaljivanje.
Surovost - Kolen de Plansi navodi tvrdnje pojedinih istoričara kako je
španski kralj Filip III bio prinuđen da prisustvuje jednom auto da fe. Gledajući
kako vatra guta jednu mladu jevrejku i jednu mladu mavarsku devojku od 15-16
godina, osuđene zbog njihovih verovanja, nije mogao da zadrži suze. Inkvizitori
su navodno prepoznali zločin u prinčevom iskrenom i prirodnom sažaljenju, te
je Veliki inkvizotor zatražio se taj zločin okaje krvlju. Filip III je dozvolio da
mu puste malo krvi, koju su potom predali dželatu da je spali.935
Veštičiji advokat
Salazar (confitentes, oni koji su priznali)

''U cilju rešavanja kontradikcija koje proističu iz priznanja, moje kolege
dele optužene u tri kategorije: dobre, loše, i ravnodušne konfitente. Međutim,
nemamo metod ili pravilo koje nam omogućava da procenimo svako priznanje
osim onog samovoljnog koje oni primenjuju i tumače u njihovom radu. Tako se
ime lošeg konfitenta daje nekome koga drugi (sudija) može smatrati dobrim, i
obrnuto.''
934
Green, Toby: ''Inquisition – The Reign of Fear'', Pan Books, London, 2008, p. 1-5
935
(In order to resolve the contradictions which emerge from the

confessions, my colleagues divide the defendants into three categories: good,
bad, and indifferent confitentes. However, we have no method or rule which
allows us to evaluate each confession other than the arbitrary one that they have
used and refer to in their paper. Thus the name of bad confitente is given to
someone whom another (judge) might call good, and vice versa.) 936
Pedro de Valensije (Pedro de Valencia, 1555-1620), humanista i cenzor

Saveta Kastilje, žalio se Vrhovnom savetu inkvizicije na nadrealna preterivanja.
Nazivajući storije veštica izrazom ''discurso'', Valensija je naveo:
''Iako se u celini mora pretpostaviti da su veštice priznale istinu, neke od
stvari koje su one priznale toliko su neverovatne da će mnogi ljudi odbiti da
poveruju u njih i umesto toga će smatrati celu priču za nešto što su veštice
izmislile. Za takve stvari se nije čulo nikada ranije, osim u pesmama i bajkama
koje su pisane da zabave i prestrave decu i priprost narod.''
(Although on the whole it must be assumed that the witches have
confessed to the truth, some of the things they have admitted are so improbable
that many people will refuse to believe them and instead would consider the
whole story to be something the witches have dreamed up. For such things have
never been heard of before except in poems and fairy tales (libros fabulosos)
which are written to entertain and terrify children and simple folk.) 937
U nastojanju da stane na put inkvizitorskom nadrealizmu, Valensija je
taktički morao da pazi, da ne odbaci celu konstrukciju, i dođe u sukob sa
doktrinom progona veštica. Na osnovu izveštaja osuđenih veštica na auto da fe
(sudu vere) u Logronju, on je postavio tri moguće hipoteze:
''1. Sastanci veštica odvijaju u stvarnosti, i učesnici su ljudi koji se sastaju
kako bi se predali lakomislenim i izopačenim aktivnostima. Putovanje na sabat
(aquelarre) je izvedeno pešice i Đavo je samo jedan od učesnika maskiran
rogovima i jezivom maskom. Pod tom maskom on ima seksualni odnos sa
ženama, bilo na normalan način ili koristeći veštački falus.
2. Sastanci se održavaju u snovima. Veštice se namažu sa određenom
vrstom masti u nastojanju da odlete na sabat, ali one stvarno ne idu nigde.
Umesto toga, one padaju u dubok san tokom koga Đavo proizvodi efekte
uživanja sabata u snovima. On vodi računa da se individualni snovi podudaraju
jedni sa drugima, tako da kada se veštice probude, one su uverene da se ono što
936
Henningsen, Gustav: ''The Witches' Advocate: Basque Witchcraft and the Spanish
Inquisition (1609–1614) '', University of Nevada Press, Reno, First Edition, 1980, p. 436
937
and Others On The Basque Witch Persecution'', (Cultures, Beliefs and Traditions Medieval
and Early Modern Peoples), Brill Academic Pub, (Bilingual edition), 2004, p. 4
su iskusile u stvari desilo. Moguće je čak, dodaje Valensija, da je iskustva iz

snova u potpunosti uzrokovala mast koja utiče na sve na isti način, tako da se
njihovi snovi slažu, nama potrebe da ih đavo koordinira.
3. Đavo ponekad prenosi ljude na veštičiji sabat tako da su oni tamo lično
prisutni, a ponekad ih on obmanjuje i uzrokuje da sanjaju ceo doživljaj.''
(1. The witch meetings take place in reality, and the participants are
people who meet to abandon themselves to frivolous and depraved activities.
The journey to the sabbath (aquelarre) is made on foot and the Devil is only one
of the participants disguised with horns and a gruesome mask. In this guise he
has intercourse with the women, either in the normal fashion or using an
artificial phallus.
2. The meetings take place in dreams. The witches anoint themselves
with a certain kind of ointment in order to fly to the sabbat, but they do not
really go anywhere. Instead they fall into a deep sleep during which the Devil
makes them experience the delights of the sabbat in dreams. He sees to it that
the individual dreams correspond to one another so that when the witches awake
they are convinced that what they have experienced actually happened. It is
even possible, adds Valencia, that the dream experiences are caused entirely by
the ointment which affects everyone in the same way so that their dreams agree,
are do not need to be coordinated by the Devil.
3. The Devil sometimes transports people to a wiches' sabbat so that they
are present there in person, and at other times he deceives them and causes them
to dream the whole experience.) 938
Konačno, Valensija je odbacio prvu hipotezu uz obrazloženje da je

nemoguće organizovati aktivnosti sa toliko mnogo učesnika. Treću hipotezu je
delimično odbacio,verovatno zbog toga što je bila prihvaćena među teolozima,
praveći kompromis te treće, sa drugom hipotezom. Praktično zadržao je kao
moguću realnu drugu hipotezu o iluzijama koje proizvodi posebna đavolska
mast, i drugi deo treće hipoteze o fenomenu sanjanja koga podstiče đavo. Na
osnovu ovakvih zaključaka, Valensija je da preporuke Vrhovnom inkvizitoru
(Inquisitor General) da je potrebno u svakom konkretnom slučaju pronaći
''očigledno delo'' (palpable corpus delicti), izbegavajući osudu ljudi za
aktivnosti ili štete koje nisu počinili, ili za one koje mogu da budu uzrokovane
prirodnim putem ili nesrećnim sticajem okolnosti.
938
2004, p. 6-7
Salem
939
Vrhunac, ili najpoznatiji slučaj, ''lova na veštice'' na američkom tlu,

dogodio se u Salemu, gradiću u američkoj državi Masačusets, u kojem je 1692,
zbog veštičarenja obešeno 13 žena, šest muškaraca, dok je Žil Korej, zbog
odbacivanja nadležnosti suda, podvrgnut staroj engleskoj kazni stavljanja
teškog kamena na grudi, pa je i on preminuo posle dvodnevne torture.
Presudom su bila obuhvaćena, i pogubljena, čak i dva psa. Te 1692, u Americi
je bilo pogubljeno 36 osoba zbog veštičarenja, a od toga 20 u Salemu.
Slučaj se razvio kada je nekoliko devojčica, slušajući crnu robinju sa
Barbadosa koja je pričala bajke o vudu čarolijama i magiji, počelo da se ponaša
izvan strogih kalvinističkih pravila. Mašta adolescentkinja dovela je do oblika
histeričnog ponašanja, neke od njih su vrištale u snu, trzale su se ili bezrazložno
smejale.
Nesposoban da otkrije bilo kakav uzrok ovakvog ponašanja, lekar je
procenjući ove simptome zaključio da su devojčice pale u ''demonske ruke''.
Sveštenici, a potom i sud formiran od poznatih pravnika iz regiona, angažovali
su se na otkrivanju agenata đavola, što je na kraju dovelo do presude i
masovnog pogubljenja.
Slučaj je u pozadini imao politički, lokalni i religiozni kontekst. Na
osnovu engleske Povelje o proširenju provincije Masačusets, upravo 1692,
stupio je na dužnost novi guverner, Vilijam Pips (Sir William Phips). Među
prvim njegovim odlukama bila su imenovanja u oblasti sudstva i podsticanje
rada sudova.
Lokalni karakter slučaja odnosi se na činjenicu da je Salem tada bio
podeljen na selo i grad. Zahvaljujući trgovini, grad se brže razvijao, dok je
seosko stanovništvo nastojalo da organizuje nezavisnu parohiju. U poljuljanoj
društvenoj atmosferi, bili su prisutni sporovi oko imovinskih prava, međa,
pašnjaka, crkvenih privilegija itd. Zavist, doktrinarni puritanizam, netrpeljivost,
i želja za odmazdom bili su pogodno tle za ''lov na veštice'', kao scenski izraz
lokalnog obračuna.
Na religioznom planu, u Salemu je život bio organizovan na načelima
kalvinizma. Muzika, igra, proslave, uključujući čak i povodom Božića i Uskrsa,
bili su zabranjeni, kao obeležja paganizma. Dečije igračke, čak i lutke, bile su
takođe zabranjene. Nadležni crkveni autoritet za Salem, prior Koton Mater
939
Kirsch, Jonathan: ''The Grand Inquisitor's Manual'', HarperCollins e-books, 1
edition, October 6, 2009
(Cotton Mather) bio je poznati poklonik borbe protiv veštica. Tri godine pre
procesa u Salemu, objavio je knjigu ''Značajna proviđenja povezana sa
veštičarenjem i opsednutošću'' (Memorable Providences Relating to Witchcrafts
and Possessions - 1689) u kojoj je naveo prepoznatljive manifestacije uticaja
veštica. Deo navedenih simptoma bio je izražen upravo tokom suđenja u
Salemu.
Mater je svako vračanje tretirao kao đavolsku formu izopačavanja
religije. U tadašnjoj puritanskoj koloniji Engleske, i Salemu u njoj, bio je
podstican strah od zarazne i opasne jeresi, pa se bavljenje svakom vrstom
vračanja kažnjavalo smrću. Sudove za veštice ukinuo je guverner Pips, tek kada
je i njegova žena bila optužena da je veštica. Posle svega, svedoci su priznali da
su lagali, a porodice žrtava su bile rehabilitovane. Iako je Salem najpoznatiji
američki slučaj, 40 godina pre njega, u Konektikatu je pogubljeno desetak
osoba zbog veštičarenja.
Fascinaciju ovim procesom, magijom i strahom od natprirodnih entiteta,
Amerikanci su iskoristili da od slučaja u Salemu naprave turističku atrakciju.
Crteži veštice nalaze se na amblemima gradske policije, ragbi kluba, zaglavlju
novina. Preko milion turista godišnje poseti Salem i obiđe Muzej veštica, Muzej
mitova i monstruma, Muzej voštanih figura, Veštičiju kuću (u kojoj je održano
suđenje), kao i Muzej sastavljen od malih ćelija u kojima su osuđeni čekali
suđenje i presudu. Mogu da kupe suvenire: crne šiljate šešire, metle, ljubavne
napitke, kristalne kugle, majice sa odgovarajućim natpisima itd... Storiju o
Salemu je na originalan način opisao Artur Miler u drami ''Veštice iz Salema''.
Društvene okolnosti u kojima je razvijena inkvizicija
Krstaški ratovi
Stogodišnji rat 1337-1453
Religiozni ratovi u Evropi 1400-1536
Geografska i astronomska otkrića
Mongolska osvajanja i turski prodor u Evropu
Renesansa
Verske rasprave, sholastika
Reformacija – kontrareformacija
Epidemija kuge
Malo ledeno doba
Nesumnjivo je da su društveni uslovi u tadašnjoj Evropi igrali značajnu

ulogu u razvijanju i širenju ove doktrine. U XIII veku Evropa se oporavljala od
ekonomskih i socijalnih posledica krstaških ratova. Početak renesanse označio
je proširivanje intelektualnih i umetničkih vidika. Razvijale su se nove duhovne

vrednosti, nauka, muzika i umetnost. Trgovina sa drugim delovima sveta
obogatila je život Evrope. Istovremeno, došlo je do kriza i ozbiljnih društvenih
izazova. Obraćajući pažnju na društvene okolnosti koje su prethodile
konstituisanju administracije straha, deo autora je posvetio pažnju depopulaciji
u Evropi zbog ratova, loših vremenskih uslova, gladi, kuge i kontrole rađanja.940
Intenzivna depopulacija u ovom kriznom scenariju, izazvala je niz promena u
sferi društvenih odnosa, pre svega na političkom i religijskom planu. Ugrožena
zajednica bila je otvorena za regresiju ka elementima nižih formi društvene
organizacije i ponašanja, kako bi obnovila narušene socijalne veze i stabilnost.
Na putu ka racionalizmu i prosvetiteljstvu, napravljen je otklon zabrinute
zajednica prema oblicima starih rituala i ceremonija, gde je prisutno nastojanje
da se ljudskim žrtvama umilostive bogovi i rasteraju demoni.
Krstaški ratovi
Zašto bi verski fanatizam, ''viteški kod'' i druga obeležja Krstaških ratova
mogli da budu interesantni za analizu ''lova na veštice''. Najpre zbog insistiranja
na moralnoj doktrini čistoće vere, hrabrosti, čestitosti, itd. Insistiranje na ovim
vrednostima, sa druge strane je impliciralo obračun sa dekadentnim,
devijantnim, izopačenim, i uopšte, svim onim što je crkva označavala kao
društveno sporno. Uostalom, papa Urban II je u Klermonu pozvao na obračun
sa onima koji ugrožavaju crkvu, njene simbole i vernike. Takvima je namenio
zemaljsku kaznu: oganj i mač, a ne nebesku: ekskomunikaciju ili božju kaznu.
U tom smislu, radikalizovanje obračuna sa vešticama i praktikantima magije,
moglo bi se posmatrati i kao preslikavanje modela surovog krstaškog pohoda,
prilikom društvenog pohoda crkve u borbi za društvenu moć i bogatstvo.
Posledice krstaških ratova su brojne, ali jedna od najvažnijih je opadanje

ugleda papstva i zapadnog hrišćanstva, jer Bog nije dao krstašima brzu i laku
pobedu. Italijanski gradovi su uspostavili dominaciju na Sredozemnom moru.
Pojačana je trgovinska razmena između Evrope i Bliskog istoka. Preko
krstaških ratova, Evropa se upoznala sa istočnom kulturom, naukom i
tehnologijom, posebno sa književnim i naučnim spisima arapskog sveta, što je
podstaklo stvaranje nove evropske kulture.
Jedno od nasleđa krstaških ratova je novi odnos između zapadne i istočne
crkve, kao i između hrišćana, jevreja i muslimana. U sukobima koji su se
razvukli nekoliko vekova, sklapala su razna čudna savezništva, a situaciju su
940
Gunnar Heinsohn and Otto Steiger: ''The Elimination of Medieval Birth Control
and the Witch Trials of Modern Times, International Journal of Women's Studies'', 3, May
1982, p. 193–214
dodatno zakomplikovali mongolski pohodi i njihova povremena savezništva sa

Vizantijom, Krstaškom državom ili Papstvom.
Susret zapadnog hrišćanstva sa istočnim religijima i društvenim
vrednostima, uzdrmao je tradicionalni srednjevekovni pogled na svet i sistem
društvenih vrednosti. Manihejstvo, prisutno u različitim oblicima na Istoku
(bogumili ili kudugeri), proširilo se između XI i XIV veka na Zapadu, sve do
Velike Britanije. Katari su se toliko razvili u južnoj Francuskoj, da je papa
Inoćentije III pokrenuo protiv njih krstaški rat koji je trajao 40 godina i završio
se istrebljenjem oko pola miliona stanovnika Langdoka.
U istoriji evropske kulture, krstaška vojna kampanja ostavila je duboke
tragove. Pisci, slikari i graditelji se gotovo već jedan milenijum inspirišu
krstaškim akcijama. Mnoge ličnosti, poput Ričarda Lavljeg Srca, Fridriha
Barbarose, Svetog Luja Devetog, pa i protivnik hrišćana, Saladin, ostaju trajno
zapisani u mitologiji Zapada. Treba razgraničiti istorijski pojam krstaštva od
tragova koje je taj pokret ostavio u evropskoj umetnosti od rane renesanse do
devetnaestog veka.
U islamskom svetu se smatra da su krstaši ispoljili izuzetno varvarstvo,
surovost i fanatizam. Amin Maluf...
Među teološkim i političkim teoretičarima razvila se polemika: u kojoj
meri je dozvoljena surovost u ratu, čak i ako se radi o uzvišenim ciljevima kao
što je, na primer, oslobađanje svetih mesta.
Krstaški ratovi su u Zapadnoj Evropi uslovili pojavu verskog fanatizma
koji je dobijao sistemski karakter i institucionalnu strukturu. Prvobitni verski
fanatizam, usmeren na muslimane, jevreje i druge neprijatelje zapadnog
hrišćanstva, vremenom se okrenuo i prema unutrašnjoj sceni.
Mešanje naroda i aktiviranje odbrambenih mehanizama zajednice pred
strancima i njihovim idejama, posebni verskim, koje predstavljaju
egzistencijalnu opasnost po zajednicu.
Stogodišnji rat 1337-1453

Stogodišnji rat predstavlja seriju vojnih sukoba između Engleske i
Francuske, u koji bile uključene i druge evropske države Burgundija, Škotska,
Portugal, Kastilja, Aragon, Navara, Češka itd. Rat se uglavnom vodio u
Francuskoj, imao je karakter međunarodnog rata, ali i francuskog građanskog
rata.
Nesumnjivo je Stogodišnji rat igrao ''fundamentalnu ulogu u formiranju i
Engleske i Francuske, kao nacionalnih država'' (fundamental part in the
formation of both England and France as nation states).941 Istovremeno, doveo

je do toga da se po prvi put se javljaju stajaće vojske u Zapadnoj Evropi. Pored
toga, ovaj rat je, ne samo izmenio karakter ratovanja, nego je i umanjio
dominantnu poziciju plemstva u ratu, a samim tim i u društvu.
Religiozni ratovi u Evropi 1400-1536 942
Geografska i astronomska otkrića

Izmena granica sveta. Od Kolumba do astronomskih otkrića.
Kabo di Roka, najzapadnija tačka Evrope. Posle nje dolazi nepregledni
okean. Ali šta može da bude iza njega? Jedino bog, koji je stvorio zemaljski
svet do te tačke a posle ostavio nesavladivu distancu okeana.
Svemir je bio ograničen prostor u kome su sfere plesale svoje kružne
putanje. Iza njih bio je kreator sveta – bog. Galilejev teleskop je udaljio je boga
od ljudi. Jupiterovi meseci pokazali su novu fizionomiju sveta. Bog je opet
odstupio za korak dalje.
To odstupanje boga, od njegovih navodno priznatih granica postojećeg
sveta, uzrokovano tehnoškim, geografskim i astronomskim otkrićima, ugrozilo
je njegov legitimitet. Uzalud je Galilej tvrdio da se bog (dodatno) otkriva u
otkrićima fizičkog sveta i njegovih zakonitosti. Nove granice sveta označile su
povlačenje boga sa graničnih pozicija koje mu je dodelila crkva u
milenijumskoj borbi za svoju poziciju.
Mongolska osvajanja i turski prodor u Evropu

Mongolska osvajanja i kasniji turski prodor u Evropu, uzdrmali su
tradicionalnu sliku sveta.
Renesansa
Iako se Italija smatra kolevkom renesanse, ona je rođena u španskom
gradu Toledu gde su se krajem XI veka pomešale različite kulture: hrišćani,
jevreji i Mavari. Kako je to naveo Bronovski, Toledo je bio intelektualna luka
hrišćanske Evrope, za sve narode koje su ujedinili Arapi, od Grčke, Bliskog
941
Curry, Anne: '' The Hundred Years' War 1337-1453'', Osprey Publishing, 2002, p.
8
942
Housley, Norman: ''Relgious Warfare in Europe, 1400-1536'', Oxford University
Press, Oxford, New York, 2002,
Istoka i iz Azije.943 Prevodilačka škola u Toledu obezbedila je da se starim

tekstovima velikana grčke nauke udahne nov život, prevođenjem preko
arapskog i hebrejskog na latinski. Pokret se tokom XIV veka seli u Italijanske
gradove, a početkom XVI veka širi se Evropom. Razvijanje samosvesti i nove
duhovne kulture, u čijem je središtu bio čovek, uticalo je na razbijanje teoloških
dogmi. Renesansa je snažno uzdrmala srednjevekovni sistem vrednosti, i u
velikoj meri je uticala na reakciju crkvenih autoriteta i aktiviranje aparata
represije.
Verske rasprave, sholastika 944
Epidemija kuge
U jeku Stogodišnjeg rata, izbila je epidemija bubonske kuga, poznate pod
nazivom Crna smrt. Kuga je krenula iz Azije i proširila se kroz Evropu između
1347 i 1350. Proenjuje se da je ubila preko 25 miliona ljudi (otprilike jednu
trećinu populacije Evrope) za manje od četiri godine. Ona je zaustavila
pozitivne trendove u razvoju Evrope. Istovremeno, epidemija je poslužila za
dodatni obračun sa jevrejima širom Evrope. Jer, u nekim sredinama, kao terapija
protiv Crne smrti, bilo je propagirano ubijanje jevreja.
Demografski oporavak
Malo ledeno doba

Profesor univerziteta u Koloradu, Giford Miler (Gifford Miller), objavio
je početkom 2012, studiju o tome da je krajem XIII veka počelo Malo ledeno
doba.945 Datiranjem ugljenikom, mahovine u ledu na Bafinovom ostrvu, njegov
tim je otkrio tragove snežnih padavina koje su uništile vegetaciju u periodima
koji se poklapaju sa naglim zahlađenjem 1275-1300 godine, i snažnijim
zahlađenjem između 1430-1455. Miler smatra da su čestice dima i prašine, iz
vulkanskih erupcija, odbijale sunčevu svetlost u atmosferi i da je došlo do
zahlađenja koje je izmerio na osnovu tragova širenja ledenog pojasa u
Arktičkom moru.
943
Bronowski, Jacob: ''The Ascent of Man'', BBC, Science Horizons, 1973, p. 176
944
Krim, Kit, Rodžer A. Bulard, Leri D. Šin: ''Enciklopedija živih religija'', Nolit,
Beograd, 2004, (Keith Crim, Roger A. Bullard, Larry D. Shinn: ''Abingdon Dictionary of
Living Religions'', Abingdon Press, Nashville, Tennessee, 1981) p.
945
McIntyre, Steve: ''Gifford Miller vs AR5 Reconstructions'', Climate Audit, Feb 11,
2012, http://climateaudit.org/2012/02/11/gifford-miller-vs-ar5-reconstructions/
Slične rezultate, istraživanja o klimatskim prilikama u Srednjem veku,

predstavio je i Rajmond Bredli sa Univerziteta u Masačusetsu (Climate System
Research Center, Dept. of Geosciences University of Massachusetts, Amherst),
u radu o klimatskim prilikama u poslednjem milenijumu.946
Pad temperature, u periodu od nekoliko decenija, prouzrokovao je
radikalno smanjenje prinosa, glad, pogoršanje uslova života i ukupnih
društvenih prilika u Zapadnoj Evropi.
Reformacija - kontrareformacija
U teološkom smislu, sukob reformacije i kontrareformacije je izrazio i

razlike u tumačenju straha u zapadnom hrišćanstvu. Za razliku od katoličke
doktrine strahopoštovanja, poniznosti i pokornosti, kao osnova vere, Luter je se
založio za pavlov koncept pravednosti. Prema Šafu, Luterovi komentari Pavlove
poslanice Galatima podvukli su jasnu razliku između duhovnog ropstva i
duhovne slobode. 947
Jezik politike
U predvečerje velikih progona veštica i jeretika, na društvenoj sceni

zapadnog hrišćanstva, počeo je da se pojavljuje ''politički čovek'' (homo
politicus). 948
Pojava štampe i mogućnost novog medijskog plasmana ideja
Motivi lova na veštice
Bitka za čistoću vere
946
Bradley, Raymond S.: ''Climat of the Last Millenium'', Bjerknes Centre for
Climate Research, August 2003
947
Schaff, Philip: ''History of the Christian Church, Volume VII. Modern Christianity.
The German Reformation'', Grand Rapids, MI: Christian Classics Ethereal Library, 1882,
Electronic Bible Society, 2002, p. 74
948
Viroli, Maurizio: ''From Politics to Reason of State: The Acquisition and
Transformation of the Language of Politics 1250-1600'', Cambridge University Press, 1992
Uspostavljanje božjeg poretka i harmonije

Kontrola društva i očuvanje postojećeg poretka
Ideološka konfuzija
Kulturna tranzicija
Religija protiv magije
Verski konflikti
Politički motivi
Imovinska korist
Psihološki motivi
Naivni/primitivni um srednjevekovnog čoveka
Mizoginija
Patrijarhalna rekonstrukcija društva
Demografski skok
Histerija, panika i epidemija
Ontološka priroda lova na veštice
Kontekst šamanističkog obračuna
Lov na veštice u eskalirao je u vidu prave epidemije tokom XVI veka,

mada je stigmatizacija osoba, kao pripadnika satanske sekte veštica, dobro
funkcionisala već u XIV veku. Ovaj stereotip je označio optužene za
veštičarenje kao društvene otpadnike, koji svojim delovanjem ugrožavaju
društvo, čime se legalizovalo njihovo uklanjanje. Radilo se pravoj epidemiji
progona veštica koja je obuhvatila kako evropska područja zapadnog
hrišćanstva, tako i udaljene kolonije u Indiji, Severnoj i Južnoj Americi, Africi...
U brojnim istraživanjima, kroz različite pristupe, izraženi su i različiti
motivi ovog progona. I pored nastojanja istraživača različitih naučnih disciplina
i teorijskih pristupa, da proniknu u prave motive lova na veštice, činjenica je da
je ovaj fenomen i dalje preplavljen kontraverznim tumačenjima.
Razni modeli, od ekonomskog determinizma, preko verskih
prestrojavanja, ideoloških ili psihološkog pristupa, nisu doveli do većeg
napretka u razumevanju lova na veštice. Pristupi koji su isticali određenu
''obeleženost'' žrtava, kao što su histerija, epilepsija, poremećaji senzorskih
fukcija ili telesna obeleženost, nisu dali adekvatne odgovore. Polazeći od
kultnog dela ''Malj veštica'', pojedini teoretičari su tumačili ponašanje
inkvizitora, koji su bili u celibatu, kao akutno stanje iskušenja, proizvedeno
projekcijom njihovog sopstvenog osećanja krivice i uskraćenosti veza sa
ženama.
Pojedine analize ukazuju da je lov na veštice doneo kriminalizaciju
kontrole rađanja i drastično povećanje evropske populacije, što je doprinelo
kolonizaciji novootkrivenih delova sveta.949
949
Gunnar Heinsohn and Otto Steiger: "Birth Control: The Political-Economic
Rationale Behind Jean Bodin's "Démonomanie"", History of Political Economy, 1999, 31,
No. 3, p. 423–448
U Evropi je lov na veštice imao regionalne karakteristike. Centralna

Evropa je prednjačila po broju suđenja. Na teritoriji zapadne Nemačke i
Švajcarske Konfederacije bila je prisutna prava histerija uz najšire progone. Ona
je bila znatno manje izražena u severnim i istočnim delovima Nemačke. U
Francuskoj, koja je u to vreme imala relativno ujedinjenu državu i stanovništvo,
progon veštica je bio znatno slabiji nego na teritorijama Nemačke. Ali, isto
tako, on je varirao od regiona do regiona. Na britanskim ostrvima, posebno
Engleskoj, suđenja vešticama su bila manjeg intenziteta nego na kontinentu.
Ona nisu imala naglašen demonološki karakter, u smislu optužbi za noćna
okupljanja veštica i rituale obožavanja đavola, nego je prvenstveno bila
procesuirana štetna magija. Uz to, tortura je bila ograničena engleskim
zakonodavstvom.
Na severu i jugoistoku Evrope, progoni nisu imali širinu i intenzitet kao u
centralnoj Evropi, ali je u nekim slučajevima dolazilo do lokalnih epidemija
lova na veštice. U Španiji i Italiji, inkvizicija je bila centralizovana birokratska
struktura koja je progone držala pod kontrolom. U katoličkim zemljama istočne
Evope, progoni su startovali kasnije, početkom XVII veka, i imali su regionalna
obeležja. Na teritorijama Poljske i Mađarske imali su slična obeležja kao i oni u
Nemačkoj.
Ruska. Grčka, Srpska i ostale pravoslavne crkve, nisu organizovano
koristile koncept progona veštica, niti su uopšte koncipirale demonološki model
prisutan u zapadnom hrišćanstvu.950
Polovinom XVII veka, širom Evrope izuzev istoka, pa sve do početka
XVIII veka, procesi protiv veštičarenja počeli su da jenjavaju. Bejli smatra da to
nije bio izraz opadanju verovanja u postojanje veštičarenja. Pre se radilo o
slabljenju verovanja u stvarnu moć veštičarenja, koje je dodatno podržano
pravnim skepticizmom zbog masovnih zloupotreba sudskih procedura. To se
prvenstveno odnosilo na nekontrolisano korišćenje mučenja, veliki broj lažnih
prijava i svedočenja. Iako i dalje nisu bili poricani moć đavola ili postojanje
veštica, sve više je preovladavalo uverenje da veštičarenje ne postoji kao široko
rasprostranjena pretnja.951
Eho straha 42
Očigledno je da se radi o kompleksnom antropološkom pitanju, koje je u

svom kulturno-istorijskom ispoljavanju imalo brojne pojavne forme. Stoga je i
nastojanje da se definiše ''pravi motiv'' ovog lova veoma složeno i verovatno
950
951
''nemoguća misija''. Krizni ambijent na početku ranog Modernog doba imao je

svoje generatore krize u realnom, fizičkom svetu, u svetu natprirodnog i
društvenim odnosima. Do tada neprikosnoveni srednjevekovni autoritet crkve
bio je uzdrman udarima sa sva tri područja. U odbrani tog autoriteta i društvenih
pozicija, crkva je u simboličnom propagandnom polju hrišćanstva posegnula za
identifikovanjem najsnažnijeg argumenta. Bila je to emocija straha, najsnažnija
kada je u pitanju strah od smrti, koji prerasta u paniku, kada od objekta koji
izaziva strah, nema odbrane.
Najteže i najstrašnije je boriti se protiv čudovišta koje ne postoji. Njegova
moć je jača od svake odbrane i svake racionalizacije situacije. Njega nema, a
prisutno je. Ako ne poverujete, osudiće vas na smrt, ako poverujete, morate
bespogovorno slediti crkvu.
Bitka za čistoću vere

Lov na veštice bio je predstavljen kao borba za očuvanje hrišćanstva. U
tom konteksu, radi se o dugom procesu hristijanizacije koji nije u potpunosti
potisnuo ostatke nehrišćanskih religija, paganskih obreda i narodnih kultova. U
nizu istraživanja, prisutne su teze da se u osnovi progona veštica nalazi, ne
masovna histerija i vladanje strahom, već suočavanje crkve sa starim paganskim
religijama. Nemački protestant i profesor prava Karl Ernst Jarcke, smatrao je u
prvoj polovini XIX veka, da je ideja veštice izraz prehrišćanskih religija koje su
u srednjevekovnoj Evropi evoluirale u formu satanizma.
Kriza hrišćanstva u periodu renesanse, reformacije, prodora novih znanja
i ideja sa Istoka, dodatno je dovela do preispitivanja ''čistoće vere''. Papskim
bulama su bile aktuelizovane biblijske zabrane vračanja i praktikovanja magije.
Na taj način je obračun sa vešticama dobio teološku podlogu i institucionalne
mehanizme. Dva veka pre epohe prosvetiteljstva, filozofi, istoričari i teolozi su
navodili da su progoni veštica u Nemačkoj bili rezultat varvarskog sujeverja.952
Prema ovom shvatanju, zapadno hrišćanstvo je nastojalo da nasilnim
putem i vladavinom straha očuva postojeći poredak i obezbedi širok konsenzus
najširih društvenih slojeva oko principa vere, ustrojstva crkve i njene pozicije u
društvu. Strah je raspirivan na dvostrukoj osnovi. Svako je mogao da bude
optužen za veštičarenje i svako je mogao da bude žrtva veštičarenja.
Do početka XV veka, vračanje je tretirano kao performans zloćudne
magije (maleficium). Tokom XV veka, razvijena je kreacija veštica u potpunosti
predanih demonima, u paktu sa njima, kao pripadnica đavolskih sekti koje čine
zastrašujuće stvari: tajno proždiru bebe, skrnave svete tajne, učestvuju u
seksualnim orgijama i obavljaju jezive obrede. Reči ili gestovi veštica, nisu
952
Lehmann, Hartmut: ''The Persecution of Witches as Restoration of Order: The
Case of Germany, 1590s–1650s'', Central European History 21, June 1988, p. 107
mogli direktno da izazovu magične efekte, niti su te formule imale moć da

obavežu ili primoraju demone da izazovu efekte. Tek je koncept saveza veštica
sa demonima, izrazio suštinsku prirodu njihovog delovanja i eksplicitno ih je
povezao sa đavolom.
Time je crkva stavila znak sumnje na sve obrede koje nije direktno
propisala i kontrolisala. Svi sumnjivi obredi mogli su da budu tretirani kao
povezanost sa demonima i veštičarenje. U prvi plan je stavljena doktrinarna
ispravnost vere, njenih zvaničnih ceremonija i praktičnih manifestacija. Ovaj
pristup naglašavao je pastirsku "teologiju pobožnosti", posebno u zemljama
nemačkog govornog područja u XV veku. Identifikovanje magijskog delovanja
demonskih sila, i njihovo jasno razlikovanje od legitimnih rituala usmerenih ka
bogu i božanskoj moći, zaokupilo je u XV veku teoretičare hrišćanske misli
intenzitetom koji nije viđen vekovima, verovatno od kraja antike.
Suočavanje narodne magijske prakse sa religijskim autoritetima,
značajnim nosiocima srednjevekovnog poretka, vodilo je ka društvenom
konfliktu. Taj konflikt je kriznom periodu poznog Srednjeg veka bio
radikalizovan snažnim i organizovanim naporom crkvenih elita da konsoliduju
svoju društvenu poziciju. Pri tome je uspostavljanje inkvizicije predstavljalo
legalizovanje, forme i instrumenta borbe za očuvanje čistoće vere kao potke
društvenog poretka zapadnog hrišćanstva. A jednom, kada se uspostavi aparat
društvenog pročišćavanja, on se neminovno hrani žrtvama, koje po potrebi i
proizvodi. To je najbolje istakao Marvin Haris tvrdnjom da ''nije pitanje zašto
su inkvizitori bili opsednuti da unište veštice, već zašto su bili toliko opsednuti
naporom da ih stvore.'' (That situation demands that we ask not to why the
inquisistors were obsessed with destroying witchcraft, but rather why they were
so obsessed with creating it). 953
Na stanovištu konflikta zapadnog hrišćanstva sa nehrišćanskim
kultovima, stoji i Mirča Elijade. On smatra da bujanje nehrišćanskih kultova
označava krizu crkve i njenu nemogućnost da odgovori potrebama vernika.954
Margaret Marej zastupa gledište da se u središtu kulta veštica nalazi
struktura jednog starog, prehrišćanskog verovanja sa rogatim bogom, ritualima
inicijacije, gozbama, plesovima, orgijama. ''Bog stare religije, postao je đavo
nove'' (The God of the old religion becomes the Devil of the new.) 955
953
Harris, Marvin: ''Cows, Pigs, Wars, and Witches'', Random House, New York,
1974, p. 236
954
Elijade, Mirča: ''Okultizam, magija i pomodne kulture: eseji s područja
komparativne religije'', Grafički zavod Hrvatske, 1981
955
Murray, Margaret Alice: ''The God of the Witches'', Oxford University Press,
1970, p. 23
Hrišćansko potiskivanje ove religije pretvorilo se u svoju suprotnost, jer

se arhetipska matrica poštovanja rogatog boga pojavila u obliku obožavanja
đavola.
Arhetipovi kolektivnog nesvesnog istočne crkve, kao i kulturne vrednosti,

uvek su bili suprotstavljeni zapadnim: sabornost/individualizam,
religioznost/ateizam, traganje za pravdom/legalnost, solidarnost/egoizam,
socijalizam/liberalizam. Ovaj dualizam je došao do izražaja prilikom podele
crkve na Zapadnu i Istočnu, i nikada nije bio prevaziđen. Primivši od Vizantije
u XV veku štafetu čuvara istinske vere i postavši ''Treći Rim'', Moskva ustrajava
na tom putu.
Srpski istoričar religije, Veselin Čajkanović je istakao: ''ne možemo a da
ne naglasimo da srpskom hrišćanstvu i srpskoj narodnoj crkvi dugujemo još
zasebnu zahvalnost: ona je zadužila svoj narod još i time što je, daleko od toga
da vodi nepotrebnu i necelishodnu borbu sa običajima iz stare vere, blagoslovila
i čuvala te drage i lepe običaje.'' 956
Uspostavljanje božjeg poretka i harmonije

Hrišćanska teologija je propovedala božju nameru da kreira harmoničan
svet i društveni poredak zasnovan na biblijskim načelima. Međutim, razni
remetilački faktori su narušavali tu harmoniju. U skladu s tim hrišćanskim
vernicima je propagirano uverenje da je njihova dužnost da rade na obnovi
harmonije i božjeg poretka. Jedan od ključeva za uspostavljanje, odnosno
obnovu hrišćanskog poretka harmonije, bio je obračun sa veštičarenjem, tog
opasnog izvora zla na zemlji. Zaustavljanje imaginarnog đavola i njegovih zlih
planova i dela, moglo se ostvariti obračunom sa njegovim personalizovanim
delegatima na Zemlji. Izgleda paradoksalno da su neki od najumnijih ljudi u
Evropi tog vremena, upravljali progonom veštica i ohrabrivali ljude tvrdnjama
da se time sprovodi božja volja i zaustavlja đavolovo delovanje. 957
Kontrola društva i očuvanje postojećeg poretka

U nastojanju da pronikne u socijalnu funkciju suđenja vešticama,
Midelfort je došao do zaključka da panika koju su proizvela najveća suđenja
nije imala nikakvu pozitivnu ulogu u podsticanju društvene kohezije. Naprotiv,
ona je proizvela disfunkcionalne društvene efekte, kroz slabljenje društvene
956
Čajkanović, Veselin: ''Studije iz srpske religije i folklora 1925-1942, SKZ, BIGZ,
Prosveta i Partenon, Beograd, 1994, p. 489
957
Case of Germany, 1590s–1650s'', Central European History 21, June 1988,
kohezije i jačanje podozrenja i ogorčenosti. Midelfort ostavlja mogućnost da su

manja suđenja, sa jednim ili dva optužena, mogla da posluže jačanju socijalnih
veza i tradicionalnog morala, ukazujući da su se neke takve optužbe održale sve
do XX veka. 958
Činjenica je da su suđenja vešticama, posle zatišja u prvoj polovini XVI

veka, počela da rapidno da rastu i da su dostigla svoj vrhunac u periodu 1575-
1675. Bejli ističe da je period 1650-1750 bio opterećen krizom koja se ponekad
naziva ''Evropski gvozdeni vek'' (Europe's iron century). U njemu su bili
prisutni ratovi, poljoprivredni pobačaji, narodne bune, ekonomske i socijalne
napetosti. Na takvoj kriznoj mapi evropskog kontinenta, sigurno nije bilo
slučajno da koncept veštičarenju i strah od veštica iz XV veka, nađe svoju punu
primenu drugoj polovini XVI i prvoj polovini XVII veka. Upravo taj period
obeležen je najintenzivnijim progonima u mnogim delovima Evrope.959
Očigledno ja da se radi o disfunkcionalnosti društva i nepostajanju
mehanizama/institucija za suočavanje sa kriznim izazovima. Posezanje za
aparatom straha, predstavlja standardni otklon vladavine koja gubi efikasnost i
legitimnost.
U tome je stratešku ulogu odigrao pojam maleficium, kao izraz zlokobne
magije. Većina optužbi i suđenja za veštičarenje uključivali su ovaj pojam.
Maleficium je bio korišćen kao dobar izgovor ili objašnjenje za nesreću koja se
dogodila, posle svađe ili nekog drugog konflikta, posebno ako je druga strana
koristila kletvu ili neki oblik pretnje, kojima se moglo pripisati magijsko
dejstvo.960
Crkveni i svetovni autoriteti su kreacijom zlokobnog veštičarenja imali
opravdanje za nesposobnost i bilo kakav negativan rezultat svog delovanja.
Marvin Haris je ukazao da time verski i svetovni autoriteti nisu samo oslobađali
sebe od odgovornosti, već su kreirali okolnosti u kojima je njihova uloga bila
preko potrebna, čime su dodatno potvrđivali svoju moć. On je zaključio:
''Praktični značaj veštica-manije je bio u tome da je pomerena odgovornost za
krizu poznog srednjovekovnog društva iz crkve i države, na imaginarne demone
u ljudskom obliku.'' (The practical significance of the witch mania therefore was
958
Midelfort, H.C. Erik: ''Witch Hunting in Southwestern Germany 1562–1684'',
Stanford University Press, Stanford, California, 1972, p. 2-6
959
960
that it shifted responsibility for the crisis of late medieval society from both
Church and state to imaginary demons in human form.) 961
Ideološka konfuzija
Stjuart Klark i Valter Stivens (Stuart Clark, Walter Stephens) su
studijama o kasnom srednjovekovnom i početku novovekovnog modernog
veštičarenja, ukazali da su vlasti koristili ideju veštičarenja kao sredstvo za
suočavanje sa osnovnim ontološkim i epistemološkim problemima njihovog
doba.962
Razoreno kugom, pogoršanjem klimatskih uslova i ratovima, stanovnišvo
Evrope bilo je suočeno sa brojnim izazovima. Iako su izazovi i krize bili
zajednički za ceo kontinent, Evropa je bila podeljena, bez opšteg i snažnog
autoriteta. Jedini efikasan autoritet u to doba, koji je mogao da prevaziđe
etničke, političke i geografske granice, bila je crkva. Gradeći poziciju opšte-
evropskog autoriteta, crkva je posegnula za ideološkom homogenizacijom
zasnovanom, ne samo na pozitivnom odnosu prema Hristu, već i na negativnom
odnosu prema iskreiranim simbolima i nosiocima zla. Ova borba protiv zla
postala je univerzalna i, iako je potekla od katoličke crkve, prihvatili su je i
protestanti. Šta više, protestanti su smatrali da je verovanje u đavola deo
prvobitnog crkvenog učenja, kome su težili da se vrate. Tako je u pojedinim
protestantskim zemljama, kao što su Škotska i Švajcarska, borba protiv veštica
bila nemilosrdnija, nego u katoličkoj Francuskoj ili Nemačkoj.
Kristina Larner (Christina Larner) gleda na progon veštica kroz model
ideološke borbe, u kome su veštice prikazane kao pobunjenici ili neprijatelji
društva. Taj ideološki sukob bio je izražen zabrinutošću tadašnjih elita
društvenim kretanjima i pojavom alternativnih modela regulisanja životnih
pitanja. Za žene je rečeno da su "previše radoznale ili lukave" (overly curious or
cunning), slabe volje, i podložne uticajima đavola. Stereotip veštice je postala
žena koja "nije u skladu sa muškom idejom pravilnog ženskog ponašanja'' (not
conform to the male idea of proper female behaviour). Prema Larnerovoj,
"veštica je dakle bila pretnja muškoj hegemoniji i bila je opasan izazov u
pokoravanju žena i njihove dece.'' (The witch therefore threatened male
hegemony and was a danger to conforming females and their children.) 963
961
Harris, Marvin: ''Cows, Pigs, Wars, and Witches'', Random House, New York,
1974, p. 205
962
Bailey, Michael D.: ''The Disenchantment of Magic: Spells, Charms, and
Superstition in Early European Witchcraft Literature'', American Historical Review, April
2006 (The article was first presented at the University of Pennsylvania Humanities Forum in
2004) p. 386
963
Larner, Christine: ''Witchcraft and Religion: The Politics of Popular Belief'',
Blackwell, Oxford, 1984, p. 86
Vladari i države su identifikovali sebe kao nosioce božanskih prava, a

njihove oponente kao zlokobne, povezane sa đavolom.
Kulturna tranzicija
Krstaški ratovi doneli su Evropskom kontinentu poplavu novih kulturnih
formi i uticaja sa Istoka....
Burke - Popular Culture in Early Modern Europe, p. 207
SAD i bliskoistočni intervencionizam
Religija protiv magije

Keit Tomas odbacuje modele ideološke konfuzije ili ideološke borbe, u
kojima je veštica predstavljena kao neprijatelj društva. Njegova knjiga ''Religija
i odbacivanje magije'' predstavlja analizu verovanja, na svim nivoima engleskog
društva tokom XVI i XVII veka. Ona počinje sa krizom srednjovekovne crkve i
završava sa promenom intelektualne atmosfere oko 1700. godine, kada su nauka
i racionalizam počeli da osporavaju starije sisteme verovanja. Radi se o
obimnom i kompleksnom radu, u kome je veštičarenje samo jedna od tema.
Njegova specifična antropološko-istorijska analiza dovodi progon veštica u
vezu sa socijalnim tenzijama. Kako je sam istakao, njegov metodski pristup
''nudi psihološko objašnjenje motiva učesnika u drami optužbe za veštičarenje,
sociološku analizu situacije u kojoj su takve optužbe težile da se dogode, i
intelektualno objašnjenje koncepta koji je takve optužbe činio uverljivim''.
(it has to offer a psychological explanation of the motives of the
participants in the drama of witchcraft accusation, a sociological analysis of the
situation in which such accusations tended to occur, and an intellectual
explanation of the concepts which made such accusations plausible.) 964
U osnovi, radilo se definisanju kulturnog modela za objašnjenje progona
veštica. Njegovo tretiranje veštičarenja u posebnom smislu, i magijskog u
generalnom, povezano je sa izraženim kontekstom anksioznosti, nesreće i
krivice u tadašnjim društvenim okolnostima. Za Tomasa, problem veštičarenja
predstavlja merilo društvene napetosti. U tom smislu, odbacivanje magije i
njenih pojavnih formi kao što je veštičarenje, predstavljalo je nastojanje da se
umanje društvene tenzije.
U suštini, radi se promeni odnosa religije i magije unutar kulturnog
modela jednog društva. Strateške kulturne promene izazvane otkrićima,
istraživanjima, razvojem nauke i filozofije, kao i novim pogledima na kosmos,
964
Thomas, Keith: ''Religion and the decline of magic'', Oxford University Press,
1971, p. 559
vodile su ka rekonfiguraciji sistema natprirodnog i njegovih pojavnih formi i

institucija. U toj borbi za opstanak i poziciju na kulturnoj matrici, institucije
religije, kao i uzdrmani pojedinci u novim previranjima, okrenuli su se protiv
magije i njenih pojavnih formi i nosilaca.
Tomasovo pitanje: ''Zašto magija nije mogla da održi korak sa promenom
društvenih okolnosti?'' (Why was it the magic did not keep pace with changing
social circumstances?), ostalo je bez odgovora.965
Možda bi se odgovor mogao potražiti upravo u njegovoj konstataciji da
veštičarenje predstavlja specifičnu indvidualnu pretnju, a ne širu društvenu. To
je dodatno potkrepio činjenicom da su optužbe za veštičarenje kreirane
individualno, a ne kao deo sistemskog društvenog procesa organizovanja
progona. Taj širi društveni karakter sa elementima ideološke manipulacije,
Tomas prihvata samo u slučaju optužbi za posednutosti (possesion), ali ovde
treba napomenuti da se njegova analiza odnosi na Englesku, čiji se procesi i
optužbe razlikuju od kontinentalnih.966
U uslovima društvene napetosti, indvidualni karakter magijskih aktivnosti
sa društveno raštrkanim praktikantima magije, bio je suočen sa snažnim,
institucionalno organizovanim aparatom religije, utkanim u sistem svetovnih
institucija. Tako je u društvenim napetostima magično bilo označeno kao
posebna klasa, nasuprot dominantnoj ideologiji hrišćanske religije.
Određivanje pozicije veštičarenja u odnosu na religiju, magiju i nauku. U

odnosu na koncept jedinstvanog socijalnog fenomena, nedostaju rituali,
umetnost, mit i propaganda. 967
Nauka, magija, religija, u zajedničkoj misiji obezbeđivanja narušene

strateške kohezije društva. Time se gube adaptivne prednosti jedne društvene
organizacije i njenog praktičnog modela. Upotreba propagande za povezivanje
različitih aspekata proisteklih iz jedinstvenog socijalnog fenomena koji se u
kriznim vremenima razbijaju i ponovo spajaju na nov način.
Za razliku od zapadnog hrišćanstva, na Istoku nije bilo širokog progona

veštica, niti obračuna sa magijom i njenim praktikantima. Doduše, bilo je
pojedinačnih slučajeva, čija je pozadina bila više zasnovana na potvrdi
965
1971, p. 786
966
1971, p. 572-588
967
Russell, Jeffrey Burton: ''Witchcraft in the Middle Ages'', Cornell University
Press, 1972, p. 4
dominantne patrijarhalne kulture, i gušenju konkurentskih izvora moći

sadržanih u ženskoj magiji. Istočno hrišćanstvo je prihvatilo stare narodne
običaje i ceremonije, i integrisalo ih je u hrišćanstvo, dajući mu specifična etno-
kulturna obeležja.
Verski konflikti
Jedan od važnih indikatora može da bude procena dinamike lova na
veštice, širine obuhvata okrivljenih i nivoa pogubljenja, u odnosu na društvene
prilike. Midelfort je ukazao da postoji izvestan stepen podudaranja između
nivoa verskih konflikata i lova na veštice. Takođe, opadanje nivoa masovnih
suđenja povezano je sa rastom skepticizma u efekte ovih postupaka u XVII
veku.968
U periodu kontrareformacije, sve više je bila izražena verska
netolerancija. Ona je bila usmerena kako prema verskim protivnicima, tako i
prema nosiocima naprednih ideja. Umesto kažnjavanja navodnog krivca za
vradžbine ili bacanje čini, inkvizitori su insistirali na potvrdama o učešću
okrivljenih u satanskim obredima, odnosima sa demonima, seksualnim orgijama
sa đavolom ili odricanju od boga pod uticajem đavola. Time je mogao, uz
pomoć potkazivanja, lažnog svedočenja ili optuživanja, baš svako da bude
priveden sudu inkvizicije. Na prelasku iz poznog Srednjeg veka u rano Moderno
doba, progoni su bili sve češće usmereni na čišćenje hrišćanskog društva od
prestupnika. Papa Inoćentije VIII je 1484, bulom ''Summis desiderantes
affectibus'' dao nalog inkvizitorima Jakobu Šprengeru i Hajnrihu Krameru, da
se bore protiv jeretičke izopačnosti jer time ''naša sveta vera će se sve snažnije
urezati u srcima vernika''. (...our Holy Faith will be all the more strongly
impressed upon the hearts of the faithful.) 969
Hartmut Lehmann je, navodeći različita objašnjenja progona veštica,
istakao kontinuitet međusobnih optužbi katolika i protestanata za verski
motivisan lov na veštice. O tome je pisao i Midelfot navodeći: ''Protestanti su
prekorevali suđenja vešticama zasnovana na metodama katoličke inkvizicije i
teologije katoličkog sholasticizma, dok su katolički učenjaci sa indignacijom
uzvraćali da su luteranski propovednici preuzeli više teorija veštičarenja od
Lutera i Biblije, nego od srednjevekovnih katoličkih mislilaca.''
(Protestants blamed the witch trials on the methods of the Catholic
Inquisition and the theology of Catholic scholasticism, while Catholic scholars
968
and Intellectual Foundations'', Stanford University Press, 1972
969
Sprenger, Jakob and Heinrich Kramer: ''The Malleus Maleficarum'', 1486; (srp.
''Malj veštica'') (''The Malleus Maleficarum'', of Heinrich Kramer and James Sprenger,
Translated with An Introduction, Bibliography & Notes by The Reverend Montague
Summers, 2005), p. 447
indignantly retorted that Lutheran preachers drew more witchcraft theory from
Luther and the Bible than from medieval Catholic thinkers.) 970
Te optužbe su se protegle i u narednim vekovima. Za vreme
Bizmarkovog Kulturkampfa, protestanti su optuživali katolike da su tokom
kontrareformacije intenzivirali lov na veštice. Sa druge strane, katolici su tvrdili
da su upravo protestanti pokrenuli masovna suđenja vešticama u periodu
Martina Lutera i Džona Kalvina.971
Tanja Sibai navodi da detaljne analize osporavaju tezu da je konfikt dve
religije predstavljao varnicu koja je izazvala lov na veštice. Ona smatra da je
ovaj verski konflikt doveo da slabljenja progona veštica, jer su crkveni autoriteti
sve više morali da vode računa o konfliktu, nego o lovu na veštice.972
Istoričari se uglavnom slažu da je prva faza protestantske reformacije u
XVI veku, kratkoročno dovela do slabljenja progona veštica. Odnos između
pojave reformacije i dinamike progona veštica u Evropi je veoma složen. Sa
jedne strane, protestantski teolozi su bili skloni da negiraju mnoge aspekte
ranije katoličke teologije, uključujući i teološke autoritete koji su formulisali
odnos prema veštičarenju. Istovremeno, protestantski teolozi su bili opsednuti
postojanjem i moćima demona i đavola. To je dovelo do toga, da su i katolički i
protestantski pogled na veštičarenje, bili manje više identični, s tim što
protestanti bili više zabrinuti zbog moći đavola od srednjevekovnog
katolicizma.
Činjenica je da je početni šok uspešnog raskida Martina Lutera, sa
katoličkom crkvom, kratkoročno doveo do jenjavanja lova na veštice. Pažnja
duhovnih i svetovnih vlasti širom Evrope bila je fokusirana na verski rascep,
tako da je ostalo malo energije za progone veštica, bar na neko vreme.
Dugoročno, reformacija je značajno doprinela kasnijim progonima veštica,
promovišući nadležnost svetovnih sudova. Veštičarenje je prema crkvenim
zakonima oduvek bilo proskribovano, kao oblik idolopoklonstva i obožavanja
demona. U svetovnom zakonodavstvu, akcenat je bio na tome da maleficium
može da prouzrokuje štetu, povrede ili smrt. U praksi, svetovni sudovi su često
bili rigorozniji u predmetima veštičarenja, nego mnogi crkveni sudovi. Posle
reformacije, u protestantskim zemljama crkveni sudovi su ustupili nadležnost za
sprovođenje verskih i moralnih kodeksa, svetovnim vlastima. Sličan proces
tranzicije sudskih ovlašćenja bio je u povoju u mnogim katoličkim zemljama,
ali ga reformacija ubrzala.
970
Stanford University Press, Stanford, California, 1972, p. 31
971
Case of Germany, 1590s–1650s'', Central European History 21, June 1988, p. 107
972
Review, 2001, p. 99
Kada je u drugoj polovini XV veka progon veštica ponovo počeo da

uzima maha, svetovni sudovi su preuzeli dominaciju širom Evrope. Jedini
izuzeci su bili u Španiji i Italiji, gde su Španski i Rimska inkvizicija kontrolisale
mnoge slučajeve. Upravo na tim teritorijama, progon veštica je bio manjeg
intenziteta, sa manjim brojem suđenja po glavi stanovnika i znatno manjim
procentom pogubljenja. 973
Politički motivi
U političkom smislu, procesi protiv veštica bili su usmereni na jačanje
vlasti pod okriljem crkve. Vladari, gradonačelnici, feudalna vlastela i drugi
nosioci političke moći, predstavljani su kao dobri vladaoci, dok su za sve
nesreće, bolesti, neuspehe i greške mogle da budu okrivljene veštice. Ovaj
mehanizam je bio usmeren kako na objektivne životne nedaće kao što su bolesti
ili vremenske nepogode, tako i na subjektivne za koje je vlast mogla da bude
direktno odgovorna.
Takođe, u političkoj borbi vešti manipulanti mogli su da povežu
suparnike sa veštičerenjem ili osobama koje su za to optužene. Politički lideri i
zvaničnici na raznim nivoima, širom Nemačke su prihvatili koncept imaginarnih
veštica i promovisali su ga u skladu sa svojim interesima.
Primer pogubljenja gradonačelnika Bamberga Johana Juniusa 1628, jasno
ukazuje na politički motivisan obračun. Očigledno je da je Bamberg, kao i
mnogi drugi nemački gradovi bio poprište političke borbe. U okviru nje, lokalni
nosioci vlasti su koristili atmosferu histerije povodom veštičarenja, za uvećanje
njihove moći. Istovremeno, izbegavali su da kreiraju jasan pravni ambijent za
obračun sa veštičarenjem, kako time ne bi ograničili svoju moć i uticaj. 974
Vreme u kome se odvija eskalacija progona veštica karakteriše
transformacija političkog sistema...975
Imovinska korist
Pored političke moći, jedan od motiva bio je materijalna dobit zaplenom
imovine optuženih. Jer, veštice i njihova rodbina bili su dužni da isplate plate za
sve one koji su učestvovali u sudskom procesu: sudije, sudske zvaničnike i
osoblje, mučitelje, doktore, sveštenike, zapisničare, stražare, sluge itd.
973
Inc. Lanham, Maryland, and Oxford, 2003, p. 34-35
974
Briggs, Robin: Many Reasons Why: Witchcraft and the Problem of Multiple
Explanations'' in Jonathan Barry, Marianne Hester, Gareth Roberts: ''Witchcraft in Early
Modern Europe: Studies in Culture and Belief'', Cambridge University Press, 1960, p. 60
975
Viroli, Maurizio: ''From Politics to Reason of State: The Acquisition and
Transformation of the Language of Politics 1250-1600'', Cambridge University Press, 1992
Kanonik Linden, u izveštaju o progonima u Triru, u Nemačkoj 1592,

opisuje mnoge ugledne gradske činovnike, kao žrtve lova na veštice.
Istovremeno je drugima, uključujući i brojne političke zvaničnike i referente,
značajno poraslo bogatstvo konfiskovanjem imovine žrtava:
''Do sada naposletku, da li je ludilo ostrašćenog stanovništva i sudova bilo
zasnovano na žeđi za krvlju i plenom da jedva da je bio nekoga ko nije bio
okaljan nekom sumnjom za zločin. U međuvremenu, notari, prepisivači i
ugostitelji su se bogatili. Dželat je jahao krvavog konja, kao uzvišeni član suda,
i išao je odeven u zlatu i srebru, njegova supruga je viđana sa plemenitim
damama raskošno odevena.''
(So far at length, did the madness of the furious populace and of the
courts go in this thirst for blood and booty that there was scarcely anybody who
was not smirched by some suspicion of his crime. Meanwhile, notaries,
copyists, and innkeepers grew rich. The executioner rode a blooded horse, like a
noble of the court, and went clad in gold and silver; his wife vied with noble
dames in the richness of her array.) 976
Njegov opis sugeriše da je masovna produkcija veštičarenja, kao i
pripremanje optužbi bilo profitabilna industrija za one koji su od toga mogli da
imaju imovinsku korist. Na toj osnovi su bili dodatno stimulisani ostrašćenost
velikog dela populacije i masovna podrška progonima veštica. Tako je, na
primer, u Bambergu tokom aprila 1631, sud ostvario prihod 500.000 florina od
sedam pogubljeni i još 222.000 florina od onih koji su se još uvek nalazili u
zatvoru. Tamo gde je dolazilo do zaustavljanja ili zabrane konfiskacije imovine,
procesi protiv veštica su ubrzo jenjavali ili su bili zaustavljani.977
Erik Midelfort je istraživao lov na veštice u Jugozapadnoj Nemačkoj
1562-1684. Njegova komparativna istorijska studija suđenja vešticama u
različitim oblastima/regionima, pokazala je tesnu povezanost religije i pohlepe
koju je izbacila na videlo lokalna, pravna i arhivska evidencija. Zabrana
konfiskacije imovine osuđenim za veštičarenje u pojednim regionima, uz
nastavak kampanje progona, upućuje na to da pohlepa nije uvek bila primarni
motiv.978
Psihološki motivi
976
977
978
and Intellectual Foundations'', Stanford University Press, 1972
Suđenja vrve psihološkim podacima. Slučaj Grandijer 99 979
Naivni/primitivni um srednjevekovnog čoveka

Otklon od Episkopskog kanona, u kome su veštice bile tretirane kao
iluzija i obmana, trajao je nekoliko vekova. Crkva je praktično nizom zvaničnih
odluka i to sa najvišeg mesta, legalizovala iskreirane elemente natprirodnog kao
sastavne delove zemaljskog sveta. I kao što su crkveni autoriteti odredili taj put
u iskreiranu realnost, predstavnici crkve trasirali su i povratak razumu. Naravno,
taj razum bio je i dalje zaogrnut religioznim plaštom.
Tanja Sibai navodi da su Nemci olako verovali u veštice zbog njihovog
naivnog pristupa stvarnosti i prirodnim naukama. Takođe citira fon Špea, kako
je haotična sluđenost vešticama bila ''fatalna posledica nemačkog pobožnog
fanatizma'' (the fatal consequence of Germany's pious zealotry).980 Smatra se da
je tokom XVIII veka preovladalo drukčije gledanje na svet i tradicionalne
srednjevekovne teorije i verovanja. Sve više se razvijalo poverenje u čovekove
sposobnosti. Navodno, taj filozofski i društveni iskorak je doveo u sumnju
predstave o vešticama i kao nove društvene vrednosti, počeo je da uzdiže
čovekovo dostojanstvo i um.
Volter je okarakterisao progone veštica kao posledicu neznanja.981
Mandru je objavio ''Mišljenje oca Lalmana, kancelara univerziteta za
svetu Ženevjevu, dato na zahtev Kloda Peloa, predsedniku parlamenta u Ruanu''
iz 1671. U tom ''Memoaru o načinu suđenja vešticama'', on zaključuje da treba
sankcionisati samo nesporne zločine, zasnovane na valjanim, nesumnjivim
dokazima, a ne na usmenim svedočenjima. Drugo načelo odnosi se na to da
svetovni zakoni ne kažnjavaju nameru da se učini zlo, već samo vidljivo
delovanje.
Čak i ako su navodni vešci najavili neku nesreću, koja bi se kasnije
dogodila, ne mogu se kazniti ako je nisu neposredno prouzrokovali. On smatra
da bi u takvim slučajevima trebalo kazniti đavola, a ne njegova puka oruđa,
navodne vešce.
One koji su se odrekli krštenja, treba metodičnom verskom poukom
vratiti veri, a slučaju da se ne pokaju, treba ih osuditi za svetogrđe i
bogohuljenje. I konačno Lalman navodi da ostalima koji su samo ''jadni
siromasi, zavedeni, neuki, sirovi i čarobnjaci bez zanata'', koji nemaju ništa
979
Hoyt, Charles Alva: ''Witchcraft'', Southern Illinois University Press, 1989, p. 9
980
Review, 2001, p. 97
981
Mandru, Robert: ''Opsednutost đavolom i vradžbinama u XVII veku'', Književna
Zajednica Novog Sada, 1988, p. 15 (Mandrou, Rober: ''Possesion et sorcellerie au XVII-e
siecle'', Librarie Artheme Fayard, Paris, 1979)
zajedničko sa čarobnjacima Starog i Novog zaveta, treba obezbediti pravu

versku pouku jer je ''njihova nesreća što su neuki, glupi i poročni''.982
Za Lalmana je nepotrebno dokazivanje da se ''sva ta jurenja kroz vazduh,
preobražavanje ljudi u životinje, plesovi i sabat'', odvijaju samo u mašti tih
zavedenih ljudi, upravo kao i zločinačka povezanost sa đavolom, jer je to
''prirodno nemoguće''. On se poziva i na Augustinovu ''De spriritu et anima'' iz
II dela Gracijanovih Dekreta, gde se navodi da hrišćane treba upozoravati da se
radi o lažima i jalvim uobraziljama koje đavo utiskuje u maštu zavedenih.983 Po
njemu, najbolji način da se raskrinka ta bolesna mašta je da se njeni nosioci,
vešci izlože javnom ruglu ili preziru. Za njega su nesreće plod božje kazne, a ne
moći veštičarenja:
''Religija se u tome slaže sa zdravim razumom i čini mi se da ništa nije
tako suprotno duhu hrišćanske vere kao sklonost nekih ljudi da pripisuju zlobi
ili mržnji nekakvih veštaca nesreće koje im bog šalje kao kaznu za grehe ili da
bi ih odvojio od ovozemaljskih dobara uzimajući im jedan deo.'' 984
Mizoginija (Misogyny)
Pojedini autori su posebnu pažnju obratili na mizoginiju. Radi se o pojmu
koji u savremenom društvu označava duboko ukorenjene predrasude ili mržnju
prema ženama.
Tretman žene u hrišćanskoj teologiji počivao je na prvobitnom grehu.
Kada Tertulijan (Tertullianus, Quintas Septimus Florens, oko. 160-225) u delu
''O odevanju žena'' (lat. De cultu feminarum; eng. On the Apparel of Women or
On female fashion), piše da je potrebna skromnost u ženskom odevanju u znak
sećanja na prvobitni greh, ili da poreklo ženskog ukrašavanja vodi ka palom
anđelu, on kvalifikuje žene kao one koje treba da ispaštaju. To se još bolje
ogleda u rečima, kojima svaku ženu žigoše kao Evu: ''Ti si đavolja kapija: ti si
ona koja je ubrala plod sa tog (zabranjenog) drveta: ti si prvi dezerter božanskog
zakona: ti si ona koja je ubedila njega, koga đavo nije bio dovoljno hrabar da
napadne.'' (You are the devil’s gateway: you are the unsealer of that (forbidden)
982
983
Treba navesti da se tekst rasprave ''De spiritu et anima'', pogrešno pripisuje
Augustinu. Identičnu raspravu ''De anima et spiritu'' napisao je monah Alherus od Klervoa
(Alcherus of Clairvaux) u XII veku. Ona sadrži i jedan neidentifikovani teološki tekst, takođe
pogrešno identifikovan u rukopisu kao Avgustinov ''Soliloquia''
984
Zajednica Novog Sada, 1988, p. 166-172 (Mandrou, Rober: ''Possesion et sorcellerie au
XVII-e siecle'', Librarie Artheme Fayard, Paris, 1979)
tree: you are the first deserter of the divine law: you are she who persuaded him
whom the devil was not valiant enough to attack.) 985
Bio je to nastavak tradicionalnog pristupa omalovažavanje žena, kao
''deformisanih muškaraca'' (lat. mas occasionatus; eng. deformed males),
pripisanog Aristotelu, i dodatno podržanog hrišćanskim stavom o začetnicama
greha. 986
Vekovima se Aristotelovo delo ''O rađanju životinja'' (lat. De generatione
animalium; eng. The Generation of Animals or On the Generation of Animals),
II, 3, 737a27-28, tretira kao izvor stavova o manjoj vrednosti žena. Pri tome se
koristi njegov izraz, da je ''ženka kao osakaćeni mužjak''. Sam pojam
''deformisan ili osakaćen'' u izvornom Aristotelovom tekstu na grčkom izražen
je atributima ''pepiromenos'' ili ''anapiros'' (πεπηρωµένos, ἀνάπηρos).
Pepiromenos označava da je nešto osakaćeno ili unakaženo, izobličeno
(maimed or mutilated), a anapiros znači osakaćeno ili obogaljeno (maimed or
crippled). Ovi pojmovi su u izvornom tekstu bili korišćeni da opišu jedinke koje
su ostale bez dela tela ili funkcije. Pri tome je često uz ove pojmove stajala
grčka reč ''hosper'' (ωσπερ), koja daje uslovno značenje ''kao'' ili ''baš kao'',
odnosno ''takoreći'' (like or in the same manner, as it were). Kada Aristotel
navodi da je ''ženka kao prirodno osakaćena'', on koristi pojam ''pepiromenos'',
na neobičan način, uz prefiks modifikatora ''hosper''.
Pored ovih pojmova, takođe je koristio grčke reči ''diestrammenos''
(διεστραµµένοs), što znači izvitoperen (eng. wraped), a ''ateles'' (ἀτελές)
nepotpun (eng. incomplete).
Ženke životinje su "kao deformisani mužjaci", ali muške životinje
očigledno nisu šira vrsta; muške i ženske životinje su jednako brojne. (Female
animals are “like deformed males”, but male animals are obviously not a wider
kind; male and female animals are equally numerous.) 987
Zamislite sada srednjevekovni period, bez savremenih medija, štampe,
televizije, kompjutera, interneta i drugih sredstava koja oduzimaju/gutaju vreme
modernom čoveku. Intelektualni potencijali mogli su u punom smislu da budu
angažovani na dugotrajnom razmišljanju o Aristotelovim formulacijama. Još
kada se tome doda patrijarhalni karakter društva i diskriminacija žena u crkvi,
onda su moguće najrazličitije mizogine i seksističke konstrukcije.
985
Schaff, Phillip: ''Ante-Nicene Fathers Volume IV: Fathers of the Third Century:
Tertullian, Part Fourth; Minucius Felix; Commodian; Origen, Parts First and Second'', Grand
Rapids, MI: Christian Classics Ethereal Library, CH I i II, p. 14-15
986
Clark, Stuart: ''Thinking With Demons: The Idea of Witchcraft in Early Modern
Europe'' Oxford University Press, 1997, p. 114
987
Witt, Charlotte: ''Aristotle on Deformed Animal Kinds'', University of New
Hampshire
Smatra se da je dodatni problem u ovim formulacijama napravio Majkl

Skot (Michael Scot, lat. Scotus, 1175-1232) prilikom prevođenja Aristotelovih
dela sa arapskog na latinski. Tom prilikom je arapski izraz ''naqis madrur'', koji
odgovara grčkom ''pepiromenon'', preveo kao ''occasionatus'' što znači oštećen,
osakaćen i može se tumačiti na više načina. (lat. Femina est quasi mas
occasionatus)
Interpretacija Aristotelovog pojma deformisano, ima svoju strukturalnu,
funkcionalnu i teološku dimenziju, ali i svoju istoriju, koju su obojili hrišćanski
teolozi.
Henri Devin, sa Univerziteta Zapadni Ontario (University of Western
Ontario) je u tekstu ''Koliko je seksistička Aristotelova razvojna biologija?'',
ukazao da je tradicionalno shvatanje Aristotelovog dela ''O rađanju životinja'',
kao seksističkog, zasnovano na pogrešnim tumačenjima: ''Aristotel ne prikazuje
ženke kao oštećene članove vrste. On takođe ne sugeriše, da reprodukcija služi
zbog proizvodnje muškaraca, dok žene predstavljaju neuspeh u ostvarenju
prirodnog cilja.'' (Aristotle does not portray females as defective species
members. Nor does he suggest that reproduction is for the sake of producing
males while females represent a failure to achieve that natural goal.) 988
Sledeći tradicionalno, seksistički obojeno tumačenje Aristotelovog
pojmovnog određenja žene, Toma Akvinski je upotrebio izraz ''promašeni ili
neuspeli/prikraćeni muškarac'' (lat. mas occasionatum).989 ''Mas'' označava
muškarca, a ''occasionatus'' prepreku ili deformitet. U takvoj postavci, žena je
ustvari muškarac, ali je postala žena time što se prilikom nastajanja muškarca
isprečila neka prepreka, tako da je su njeno biće i delatnost na nižem stepenu od
muškarca. Pored Aristotelovih stavova, Akvinski je preuzeo i Augustinovu
misao da je žena samo pomoć u rađanju dece, dok je neka njena druga
društvena uloga nepotrebna. Zbog toga ženi treba uskratiti svaku političku
odgovornost, pravo obrazovanja, i svaku duhovnu jurisdikciju. Iako živi sa
muškarcem, ona je inferiorna na kulturnom i društvenom planu.
Kako je đavo uvideo da je žena manje mudra (minoris sapientiae), ona je
time podložnija manipulaciji. Pošto je po svom karakteru slabo biće, potrebno je
da bude pod stalnom kontrolom muškarca.990 U osnovi, Toma Akvinski je
razradio teoriju o manjoj vrednosti žene, koja se vekovima održala u zapadnom
hrišćanstvu.
988
Henry, Devin M.: “How Sexist is Aristotle’s Developmental Biology?”, Phronesis,
No 52, 2007, (1-19), p. 18
989
Aquinas, St. Thomas: ''The Summa Theologica'' Second and Revised Edition, 1920
(Literally translated by Fathers of the English Dominican Province), Online Edition
Copyright 2008 by Kevin Knight, I, c. 92, a. 1 ad 1; 99, 2 ad 2; 115
990
Aquinas, St. Thomas: ''The Summa Theologica'' Second and Revised Edition, 1920
(Literally translated by Fathers of the English Dominican Province), Online Edition
Copyright 2008 by Kevin Knight, I, q. 92, a. 1; Contra gentes, III, 123
Savremeni teolozi se i danas spore oko značenja mnogih teza Akvinskog.

Pojedini tvrde da je propagirao ropski ili sluganski položaj žene, dok se drugi
pozivaju na to da njegove pouke o bračnoj harmoniji, i drugi tekstovi, gde se
ženama priznaje ravnopravnost, negiraju takav ekstremni pristup. U svakom
slučaju, današnje rasprave na teme: seksizam, feminizam i antifeminizam, nisu
postojale, niti su bile moguće u Srednjem veku.
Hrišćanski teološki stereotipi, sa potenciranjem prvobitnog greha,

osudom ženske seksualnosti, kao i standardi seksualnog morala, imali su
značajnu ulogu u progonu veštica, ali oni nisu predstavljali osnovne motive, već
su uticali na oblikovanje ambijenta i karakteristike postupaka tokom progona.
Manipulacije srednjevekovnih propovednika pitanjima ženske seksualnosti,
dužnosti i greha, bile su samo deo ukupnog mozaika. U skladu s tim, mnogi
istraživači naglašavaju ulogu mizoginije.
To se posebno odnosilo na analize knjige Malleus Maleficarum. Čak je i
sam naslov bio tretiran kao izraz mizoginije, jer se u njemu podvlačila jeres
veštica (maleficarum), a ne veštaca (maleficorum). En Barstou (Anne Barstow)
je tvrdila da engleski prevod Maleusa iz 1928, na 49 strana, od ukupno 275,
sadrži ''tirade protiv ženskih seksualnih moći''. Međutim, mnoge stranice koje je
Barstou navela, nemaju veze ni sa ženama, niti sa seksom. Jedine što je
eksplicitno povezano sa ženama i seksualnošću, čine onih 7 strana u Pitanju 6, I
dela Maleusa.991
Mnogo važnija od ovih 2,5% sadržaja knjige, jeste pretpostavka da je

jedan od ideoloških ciljeva Maleusa bio da opravda mržnju prema ženama.
Pažljiva analiza Kramerovog dela pokazuje da su navodi o seksualnom opštenju
žena sa đavolom imali primarni cilj da dokažu, da je đavo imao redovan telesni
odnos sa ljudskim bićima. U tom smislu Stivens je ove opise ''sholastičke
pornografije'' okarakterisao pre kao ''metafizičko voajerstvo'' demonologije
opsednute seksom, a ne kao izraze mizoginije.992
U radu ''Veštice sveci i jeretici'', Tamar Hercig navodi da pažljiva analiza
Kramerovovog dela osporava koncept mizoginije, koji navode mnogi
991
Sprenger, Jakob and Heinrich Kramer: ''The Malleus Maleficarum'', 1486; (u
srpskom prevodu ''Čekić zla'') (''The Malleus Maleficarum'', of Heinrich Kramer and James
Montague Summers, 2005), p. 103-115
992
Stephens, Walter: ''Demon Lovers: Witchcraft, Sex, and the Crisis of Belief'',
University of Chicago Press, 2002, p. 34-36
istraživači, naročito posle 1970.993 Iako je bio ozbiljno uznemiren

karakterisanjem opasne sekte žena veštica, Kramer je priznavao mogućnost
istinske ženske svetosti, od autentičnih ženskih mističnih iskustava, kao i pravu
žensku čednost. Šta više u njegovim nastojanjima da se bori protiv širenja
jeretičkih učenja, u Bohemiji i Moravskoj, on se u velikoj meri oslanjao se na
primer kulta italijanskih svetih žena.994
Inkvizicija jeste koristila poruke iz ''Malja veštica'', kako je savez veštice

sa đavolom seksualne prirode. Katolički teolozi su propagirali, da kada ženska
požuda, kojom se zavode muškarci postane nezajažljiva, onda su one spremne
da bludniče i sa đavolom. U nizu umetničkih i propagandističkih prizora
veštica, izražen je seksualni naboj. Tako na primer crtež tri veštice iz radionice
švapskog umetnika Hansa Baldunga Griena iz 1514, podseća na savremeni
pornografski prikaz.995 Osnovne teološke poruke zasnivale su se na prirodnoj
seksualnoj nemoralnosti žena i sklonosti ka bludu, koje crkva mora da
kontroliše u interesu društva. 996
Takvi stavovi legimisali su sistem torture sa seksualnim obeležjima
mučenja. Tersila Gato Kanu navodi da je primena seksualnih oblika mučenja
odlika seksofobičnog društva. Žene su ponižavane tako što im je najpre skidana
odeća, a potom nizom nasilnih postupaka prema njihov nagom telu, jer ono
navodno izaziva grešne želje. Inkvizitori, egzorcisti i lekari su pretraživali
intimne delove tela, tražeći navodne belege i druga skrivena obeležja zla.
''Strašna i perverzna mučenja obavljala su se u sobama za torturu u
prisustvu sudija, ili na javnim trgovima gde su veštice privezane za stub srama
bičevane po golim leđima, grudima i nogama obnaženim sve do slabina.
Korišćen je pribor za mučenje sa sadističkim i seksualnim obeležjima, kao što
su klešta za gnječenje grudi i takozvana Judina kolevka, u kojoj su se kanapi
993
Herzig, Tamara: ''Witches, Saints, and Heretics Heinrich Kramer’s Ties with
Italian Women Mystics'', Magic, Ritual, and Witchcraft (Summer 2006), University of
Pennsylvania Press, p. 28-29
994
Herzig, Tamara: ''Witches, Saints, and Heretics Heinrich Kramer’s Ties with
Italian Women Mystics'', Magic, Ritual, and Witchcraft (Summer 2006), University of
Pennsylvania Press, p. 55
995
from Grapische sammlung Albertina, Vienna, objavljeno u Clark, Stuart:
''Thinking With Demons: The Idea of Witchcraft in Early Modern Europe'' Oxford University
Press, 1997, p. 12
996
Radulović, Lidija: ''Zašto su veštice žene ili zašto su žene veštice? Tumačenje u
svetlu različitih perspektiva'', Pogovor u knjizi: Gato Kanu, Tersila: ''Veštice: Ispovesti i
tajne'', Clio, Beograd, 2008 (Gatto Chanu, Tersilla: ''Streghe: Storie a segreti'', Newton &
Compton editori s.r.l., 2001), p. 282
postepeno zatezali, pa je oštra gvozdena šipka polako i sve više ulazila u vaginu
optužene.'' 997
Iako je svako mogao da bude optužen za veštičarenje, najčešće su to bile
osobe sa margina društva, pri čemu su prednost imale žene. U prvom redu
radilo se o siromašnima, zatim prosjacima i drugim osobama sa slabim vezama
sa zajednicom, starim osobama, posebno starijim ženama bez muževa i dece,
kao i drugim osobama, koje su se na neki način izdvajale iz standardnih
društvenih okvira. Zbog tadašnjih socijalnih i kulturnih razloga, žene su bile
posebno ugrožene optužbama za veštičarenje. Bejli navodi da su širom Evrope,
75% pogubljenih zbog veštičarenja bile žene. U nekim regionima, taj procenat
je dostizao i do 90% žena, ali su zato u nekim drugim regionima muškarci bili u
većini.
Tako je sveštenik Diren (Duren) iz Alftera u Vestfaliji, pisao grofu
Vineru fon Salmu (Count Weiner von Salm) o stanju u njegovom gradu:
''Žrtve pogrebnih lomača su najvećim delom muške veštice. Mora da je
obuhvaćeno pola grada; jer su već uhapšeni i spaljeni profesori, studenti prava,
pastori, kanonici, vikari, i monasi... Kancelar i njegova supruga su već uhapšeni
i pogubljeni... da sumiram, stvari su u tako žalosnom stanju, da se ne zna s kim
se može razgovarati i sarađivati.''
(The victims of the funeral pyres are for the most part male witches. Half
of the city must be implicated; for already professors, law students, pastors,
cannons, vicars, and monks have been arrested and burned... The chancellor and
his wife have already been apprehended and executed... to sum up, things are in
such a pitiful state, that one does not know with what people one may talk and
associate.) 998
U skladu sa ovakvim činjenicama, mnogi istraživači, kao na primer
Kristina Larner, zaključili su da je veštičarenje kao kriminal povezano sa
rodnim, ali i da nije rodno specifično.999
Analizirajući lov na veštice u Nemačkoj, Tanja Sibai je konstatovala da
se generalno radilo o stereotipu veštice kao stare, siromašne žene. U
jugozapadnoj Nemačkoj, žene su činile 82% optuženih za veštičarenje.
Međutim u drugim delovima Nemačke, taj procenat je niži, a među optuženim i
pogubljenim za veštičarenje našlo se mnogo muškaraca, ali i dece. Navodeći
997
998
999
situaciju u Vircburgu (Wurzburg) u periodu 1627-1629, konstatovala je da se do

kraja 1629, broj dece pogubljene zbog veštičarenja popeo na 17%.1000
Na osnovu arhivske građe, sa suđenja vešticama u Francuskoj tokom
XVII veka, Mandru je konstatovao da su među obrazovanim slojevima bili
izraženi polemika, kao i idejne promene, u tumačenju pojma veštičarenje. One
su dovele do preispitivanja progona veštica, i konačno, do njihovog ukidanja
kraljevskim ediktom iz 1682. Te promene bile su izazvane delom i činjenicom
da je koncept demonske i đavolske opsednutosti, počeo da se primenjuje i na
sveštenike. Radilo se o poznatim slučajevima, kada su kaluđerice u Eksu,
Ludenu i Luvijeu, optužile sveštenike kao đavolove učenike. Ta opasna
tranzicija krivice sa žena na njihove progonitelje, uticala je na to da se spektakli
javnog spaljivanja veštica, zamene javnim demostracijama egzorcizma. Ova,
navodna isterivanja đavola, okupljala su zajednicu na istim principima
kolektivnog straha, kao i prilikom spaljivanja veštica.
Srednjevekovni rodni konflikt nije nužno morao da bude zasnovan na

teološkim tumačenjima o društvenoj poziciji žene u zapadnom hrišćanstvu.
Hajnzon, Štajger i Nonsan smatraju da je ''demonska mitologizacija ženskog
tela'' nastala na ''masovnoj seksualnoj depriviranosti stanovništva'' pod uticajem
hrišćanskog pogleda na seksualnost. Ove autorke smatraju da su progoni veštica
predstavljali legitimizaciju crkvene kontrole nad seksualnošću i reprodukcijom.
U nizu istraživanja potcrtani su upravo ovi motivi ideologizovane seksualnosti i
nastojanja da se kontroliše reprodukcija.
Međutim, borba za kontrolu ženskog tela imala je daleko širu društvenu
dimenziju od crkvenog pogleda na seksualnost. Radilo se o konkurenciji u
oblasti znanja i korišćenju postupaka tradicionalne narodne medicine iz
prehrišćanskog perioda.
Religiozno tretirana medicinska znanja, posebno ona na području
seksualnosti, bila su po pravilu nedostupna mahom nepismenim ženama, osim
onih koja su se odnosila na dobijanje zdravog potomstva. Žene su bile
primorane da razviju alternativna medicinska znanja, razumljivo opterećena
tadašnjim religijsko-magijskim pogledom na svet. Istovremeno, sačuvale su
neke od delotvornih postupaka narodne medicine iz prehrišćanskog perioda.
Radilo se, pre svega, o ženskim pitanjima: zaštiti od neželjene trudnoće, polnim
bolestima, pobačajima ili abortusima itd.
Sa stanovišta formalno obrazovanih lekara, muškaraca, prenošenje
narodnog ženskog znanja u oblasti medicine, predstavljalo je nelegitimnu
1000
Review, 2001, p. 95; from: Midelfort, Erik: ''Witch Hunting in Southwestern Germany, 1562-
1684: The Social and Intellectual Foundations'', Stanford University Press, 1972, p, 182
konkurenciju.1001 Samim tim, nosioci i korisnici ovih znanja mogli su da budu

obeleženi kao nosioci nelegitimnog znanja, vradžbina i veštičarenja. S obzirom
da je popularna narodna medicina obilovala elementima magijske prakse, put do
obračuna sa njenim praktikantima bio je odavno popločan, kako teološkim
doktrinama, tako i zvaničnom politikom Vatikana.
Patrijarhalna rekonstrukcija društva

Pored pojma mizoginija, kao izraza duboko ukorenjenih predrasuda i
mržnje prema ženama, potrebno je obratiti pažnju na tadašnji dominantni
patrijarhalni model društva. Nekoliko decenija posle okončanja progona veštica,
francuski istoričar Žan Mišle je objavio knjigu ''Veštica'' (La sorciere, 1862)
koja je odmah bila zabranjena. Njene osnovne teze obnovio je Robert Mandru u
delu ''Opsednutost đavolom i vradžbinama u XVII veku''. U njihovim delima
akcenat je stavljen na rodnu istoriju (gender history). Pozivajući sa na Mišleove
teze, Mandru je podvukao njegovo ''logički povezano objašnjenje uloge žene u
seljačkoj sredini i organizovane represije sudija i najzad njenu sudsku
degradaciju''. Po njemu radilo se vremenu kada je mušku svemoć potvrđivalo
pravo i pravosuđe. 1002
Mišleova zasluga je tome što je ukazao da su se žene organizovale protiv
muške prevlasti koju su personifikovali feudalac i sveštenik. On je smatrao da
su žene bile u stanju da organizuju ''efikasno paralelno društvo'', u svetu, u
kome su muškarci čvrsto držali poluge prevlasti. On je naveo galsko shvatanje
po kome žena ima prednost noću i sklonost da manipuliše muškarcem. Takođe,
represivno kažnjavanje ženske preljube i blago kažnjavanje muške, ilustruju
tadašnji dominantni mentalitet.
Lidija Radulović navodi da je u odnosu srednjevekovnoih evropskih
društava prema ženi bila izražena ''demonologija ženskog''.1003 Ona je dodatno
bila pothranjivana borbom protiv prehrišćanskih oblika religije i tradicionalnim
patrijarhalnim modelom društva.
1001
Compton editori s.r.l., 2001), p. 280-281
1002
1003
Compton editori s.r.l., 2001), p. 279
U tom smislu pojedini istraživači naglašavaju ulogu žena u religijskoj

sferi, od ženskog monasticizma, preko proricanja pa sve do uloge u jeretičkim
pokretima. Žene su takođe imale zapaženu ulogu u raznim narodnim običajima i
ritualima iz prehrišćanskog perioda, kao što su kultovi plodnosti ili oni
posvećeni umilostivljavanju prirode. Ženama su takođe pripisivane razne moći
zasnovane na nepoznavanju ženskog tela i reproduktivnih funkcija. Na ovim
činjenica se i temelji ocena lova na veštice, kao mehanizma uspostavljanja
društvene kontrole muškaraca nad ženama i konsolidovanja patrijarhalnog
poretka.
Stjuart Klark iznosi preovlađujuće mišljenje u stručnim krugovima da je
''istorija veštičarenja prvenstveno istorija žena''. (The history of witchcraft, is
primarily a history of women). On opet navodi da je trend u tadašnjoj populaciji
bio povećanje usedelica i udovica. Ove dve grupe su uglavnom od strane
muškaraca bile viđene kao društvena greška. U slučaju njihovog povećanog
broja, radilo se o povećanju pripadnika društva koji je izmicao patrijarhalnoj
kontroli. Samim tim, ove žene su predstavljale neku vrstu pretnje muškoj
dominaciji. Drugi, složeniji primer odnosi sa na situaciju u Engleskoj za vreme
vladavine Tjudora i Stjuarta, kada su društveno ekonomske promene dovele do
nemaštine, u okviru koje se postavilo pitanje egzistencije siromašnih žena,
niskog statusa. U tom slučaju su progoni bili rezultat anksioznosti i straha,
proizašlih iz siromaštva, i usmerenih ka marginalnoj i ranjivoj/nezaštićenoj
društvenoj grupi.1004
Iako su u mnogim istraživanjima istaknuti argumenti za ovu tezu,
očigledno je da je osporava sam karakter lova na veštice. Kao što je već
istaknuto, u mnogim evropskim regionima žene nisu bile jedina ciljna grupa
progonjena zbog veštičarenja.
Takođe, ako je aktuelni sistem na kraju Srednjeg veka bio patrijarhat sa
izraženom muškom dominacijom, zašto bi uopšte bio potreban progon veštica,
u smislu njegove konsolidacije. Tome takođe ne ide u prilog činjenica da su
veštice bile najpre starije žene, potom mlade i lepe, ali neudate, odnosno
usedelice, prostitutke ili druge žene čije je ponašanje tretirano kao nemoralno,
zatim vračare, gatare, žene koje leče, i druge koje su mogle da budu povezane
sa magijskom praksom. Uz to, najveći broj progonjenih žena pripadao je nižem
društvenom sloju. Radilo se mahom o seljankama, sluškinjama i drugim
siromašnim i potlačenim pripadnicama društva. One svakako nisu mogle da
predstavljaju ozbiljnu pretnju patrijarhalnom modelu društva.
I konačno, ako je cilj lova na veštice uspostavljanje veće dominacije
muškaraca u društvu, čime bi mogla da bude zamenjena ta strategija posle
okončanja progona.
1004
Feministički pristup progonu veštica mahom je zasnovan na pristupu da

se radilo o latentnom strahu od samosvesne, nezavisne i uticajne žene. To je
aktuelno i u neopaganskim Vika kultovima (Wicca), gde se potenciraju ženske
spiritualne i magijske moći.
1005
Merien Hester smatra da su progoni veštica bili u funkciji društvene

kontrole žena u kontekstu društvenih promena i obnove patrijarhalnog društva.
Rani moderni period u Evropi su karakterisale demografske, ideološke,
ekonomske, religijske i političke promene, ali one, same po sebi, nisu dovoljne
za objašnjenje takve društvene pojave kao što je progon veštica. Na primeru
Engleske u doba Tjudora i Stjuarta, koji je analizirao već pomenuti Kit Tomas,
scenario društvenih promena ne objašnjava zašto su optužene, bile mahom
starije, siromašne žene i često udovice ili usedelice.
Isto tako Hesterova osporava i tezu Kristine Larner, da su žene bile žrtve
zbog nametanja hrišćanske političke ideologije:
''Lov na veštice je lov na žene, ili u najmanju ruku je lov na žene koje ne
ispunjavaju muško viđenje kako žene treba da se ponašaju.'' (Witch-hunting is
woman-hunting or at least it is the hunting of women who do not fulfill the male
view of how women ought to conduct themselves.) 1006
Drugo, definisanje specifičnosti koje se naizgled odnose samo na jedan
pol, ignoriše opcije društvene dinamike promena u percepciji i tumačenju
karakteristika koje se pripisuju muškarcima ili ženama. Takođe, pol ne može da
ima isključivi monopol nad karakteristikama određenog društva. Što se tiče
kraja Srednjeg veka i ranog modernog perioda, postoje dokazi koji ukazuju da
su se osnovne karakteristike veštica pretežno određivale kao ženske
karakteristike. Time se percepcija zla i natprirodnih sila definiše kao pretežno
ženska karakteristika,
Međutim ako se kao primarni okvir za lov na veštice postave hrišćanska
politička ideologija i polno usmerene optužbe, onda se negira sam vekovni
stereotip veštice.
Hesterova smatra da su učene elite na planu verovanja i formulisanja
pravnog okvira koji se tiče veštičarenja, povezale ove aktivnosti sa polnim
određenjem, dok su na lokalnom nivou, među seljacima, verovanja i aktivnosti
protiv veštice su bile - u većini evropskih zemalja - polno specifični. U osnovi,
1005
Briggs, Robin: Many Reasons Why: Witchcraft and the Problem of Multiple
Explanations'' in Jonathan Barry, Marianne Hester, Gareth Roberts: ''Witchcraft in Early
Modern Europe: Studies in Culture and Belief'', Cambridge University Press, 1960, p. 288
1006
Hester, Marianne: ''Patriarchal Reconstruction and witch hunting'' in Jonathan
Barry, Marianne Hester, Gareth Roberts: ''Witchcraft in Early Modern Europe: Studies in
Culture and Belief'', Cambridge University Press, 1998, p. 291
prilikom definisanja odnosa prema veštičarenju, došlo je do preslikavanja

aktuelnih odnosa među polovima u tadašnjem društvu:
''Ako želimo da razumemo kako je razvijen ženski stereotip veštice, i
kako i zašto je lov na veštice bio direktno povezan sa polom/rodom, moramo
uzeti u obzir da je evropsko društvo pre, kao i za vreme lova na veštice, bilo
dominantno muško ili patrijarhalno, sa rezultantom rodnog uslovljavanja
društvenih odnosa, društvene strukture i diskursa na mnogim različitim
nivoima. Moramo posebno da uzmemo u obzir dinamičnu prirodu patrijarhata,
gde se kontinuitet nejednakosti između muškaraca i žena oslanja na promenu
oblika represije tokom vremena.''
(If we are to understand how a female witch stereotype developed, and
how and why witch hunting was directly linked to sex/gender, we must take
into account that European society prior to, as well as during, the witch hunts
was male dominated or patriarchal, with a resultant gendering of social
relations, social structures and discourses at many different levels. We need in
particular to take into account the dynamic nature of patriarchy, where
continuity of inequality between men and women relies on changing forms of
oppression over time.) 1007
Za razliku od muške seksualnosti koja nije bila tretirana negativno,
ženska seksualnost je bila okarakterisana ka grešna, devijantna, puna neumerene
požude. U poređenju sa muškarcem, žena je bila tretirana kao moralno slaba, ali
upravo iz te pozicije je na planu seksualnosti mogla da izvire njena snaga. Jasno
je da je odnos prema seksualnosti društveno uslovljen i da predstavlja
konstrukciju društvenog sistema. Ali, isto tako seksualni nagon je biološki
fenomen koga pokreću prirodni nagoni. U društvu snažnih moralnih stega,
ženska seksualnost i uzbuđenje koje ono izaziva među muškarcima, predstavlja
sasvim solidan osnov za strah. On se javlja na temelju unutrašnjeg konflikta sa
normama društva i pretvara u osećanje krivice, anksioznost, i konačno, zahteva
razrešenje i relaksaciju.
Stjuart Klark smatra da su žene, zbog svoje društvene pozicije bile

napogodnije za viktimizaciju:
''Na demonološkom nivou, dakle, veštice su bile žene, jer ih je
predstavljeni sistem regulisao kao potrebne za logičko povezivanje opšteg
uzajamnog odnosa između takvih osnovnih suprotnosti, kao dobro/zlo, poredak/
nered, duh/telo, i muško/žensko, bile su žene koje, ponašanjem inspirišu
gospodara inverzije, đavola, izvrtale su polarizovane karakteristike dodeljene
1007
Hester, Marianne: ''Patriarchal Reconstruction and witch hunting'' in Jonathan
Barry, Marianne Hester, Gareth Roberts: ''Witchcraft in Early Modern Europe: Studies in
Culture and Belief'', Cambridge University Press, 1998, p. 293
polovima u kasnijoj srednjovekovnoj i ranoj modernoj kulturi, prema shvatanju

obrazovanih; i od svih podrivačkih elemenata, one su ipak bile osmišljene da
budu najekstremnije i najopasnije.''
(At a demonological level, therefore, witches were female because the
representational system governing them required for its coherence a general
correlation between such primary oppositions as good/evil,
order/disorder/soul/body, and male/female; they were females who, by
behaviour inspired by the master of inversion, the devil, inverted the polarized
attributes accorded to the genders in later medieval and early modern learned
culture; and of these subversives, they were thought to be the most extreme and
the most dangerous.) 1008
Stereotip o vešticama je izvirao iz položaja žene u tadašnjem društvu.
Briggs: ''Women as Victims''.
Nasilje u zapadnom društvu kao oblik rešavanja konflikata
Barnard - Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology, p. 839,
845, 716
Histerija, panika i epidemija

Propagandni karakter progona veštica dovodio je u nekim sredinama do
prave histerije, epidemije prijavljivanja veštičarenja i panike među
stanovništvom.
Fokusiranje hrišćanskih teoretičara, klera i vlasti na ovu temu, doprinelo
je eskalaciji straha od demona i đavola, u kasnom Srednjem veku. Iako ovaj
opšti razvoj nikada nije u potpunosti objašnjen, njegove manifestacije su
očigledne u mnogim oblastima kasne srednjovekovne verske kulture, posebno u
pogledu rastuće zaokupljenosti klerikalnih vlasti da ''prepoznaju'' demonske
aktivnosti.
Ova sposobnost je postala osnov transformisanja realnosti fiktivnim
predstavama, uz prizivanje natprirodnih entiteta. Na njoj, kao i na univerzalnoj
spremnosti ritualizovanja društvenog života, posredstvom natprirodnih entiteta,
odnosno na šamanističkim tradicijama, temeljila se izgradnja administracije
straha za kontrolu javnosti, vernika i same crkve.
Strah i panika kao posledica verske propagande i institucionalnog
delovanja crkve.
Dimenzija verske propagande predstavlja značajan faktor raspirivanja
straha i oblikovanja društvene atmosfere koja potencira lov na veštice.
1008
Indikativno je da je u vreme otvaranja sezone najvećeg lova na veštice u

Nemačkoj, u opticaju bilo oko 100.000 knjiga sa tematikom đavola i
veštičarenja. 1009
Ontološka priroda lova na veštice

Lov na veštice nije oblikovala politička ili aksiološka, već ontološka
priroda
Marija Magdalena:
U Jevanđeljima ne piše mnogo o Mariji Magdaleni. Bila je jedna od žena
koje su sledile Isusa i služile ga (Luka 8:2). Navodno, Isus je iz nje proterao
sedam demona (Luka 8:2; Marko 16:9). To može da označava opsednutost
đavolom, ali isto tako i telesnu ili duševnu bol koju je trpela. U sinoptičkim
jevanđeljima se spominje kao prva iz grupe žena koje su iz daljine posmatrale
razapinjanje Isusa (Marko 15:40-41) i koje su sedele preko puta grobnice (Mt
27:61) kada su polagali Isusa u grob (Marko 15:47). Govore nam kako su se
rano u zoru prvog dana u nedelji Marija Magdalena i ostale žene vratile u
grobnicu kako bi miomirisima pomazale telo (Marko 16:1-7). Tada im je anđeo
rekao da je Isus vaskrsao i da idu i kažu to učenicima. Sveti Jovan daje iste
informacije, ali uz male razlike. Marija Magdalena je uz njegovu majku Mariju
pored krsta (Jovan 19:25). Rano, prvog dana u sedmici (dan posle sabata), još
pre svitanja, ona dolazi do grobnice, vidi da je kamen s ulaza pomeren i odlazi
da kaže Petru, pomišljajući da je neko ukrao Isusovo telo (Jovan 20:1-2).
Plačući se vratila do groba i tamo srela Isusa koji joj je rekao da ide i kaže
učenicima da se on uzdiže svome Ocu (Jovan 20:11-18). Kroz taj susret ona je
postala značajna ličnost u hrišćanstvu.
Kult Marije Magdalene eskalirao je u kasnom Srednjem veku. Paralelno
sa razvojem putujuće propovedničke aktivnosti franjevaca i dominikanaca, ona
je zauzimala svoje mesto u hrišćanskom propagandnom polju.
1010
Moguće je da su propovednici u nastojanju da obezbede što širi

auditorijum za svoje poruke, počeli da posvećuju posebnu pažnju ženskom delu
populacije. Stoga su u propagandno polje uneli simbolični lik koji je trebao da
zaokupi pažnju žena i privuče ih hrišćanskoj tematici. Ali taj novi lik, mogao je
da naruši simbolički odnos natprirodnih entiteta u tom polju, što bi se, na kraju,
1009
Stanford University Press, Stanford, California, 1972, p. 69-70
1010
Jansen, Ludwig Katherine: ''The Making of the Magdalen'', Princeton University
Press, 2001,
odrazilo i na postojeću postojeću društvenu konvenciju, dominantno

patrijarhalnog društva. I tu opet vidimo na delu mehanizam dvostrukog
razaranja. Novi elementi propagandnog polja podrivaju tradicionalnu postavku,
izazivajući konfuziju i otpor nosilaca društvene moći, uključujući i rodnu
premoć. Sa druge strane, društvena grupacija iteresno i afektivno povezana sa
izmenama u polju, traži svoju šansu za promenom društvene pozicije. U
stvarnosti se taj debalans i tranzicija odnosa u propagandnom polju manifestuje
kao naizgled iracionalni konflikt sa ozbiljni posledicama.

Documentary History'', University of Pennsylvania Press, 2nd edition, 2000,
Kontekst šamanističkog obračuna

Luis smatra da se u konceptu povezivanja veštičarenja sa posednutošću
od strane duhova, mogu razlikovati tri različita konteksta. Prvo, u slučaju
nevolje ili bolesti, ugroženi ih mogu tumačiti kao neželjena opsednutost od
strane nekog zlog duha. Drugo, tu je stanje dobrovoljnog, kontrolisanog
posedovanja pri čemu se nevolja praktično tretira kao zavisnost, i uz to, još se
potajno slavi kao pobožnost. Ova vrsta, ili kontekst, posedovanja se snažno
realizuje u šamanizmu. Kao onaj ko komunicira i upravlja sa duhovima, šaman
se smatra sposobnim za eliminisanje većine štetnih dejstava duhova, i samim
tim sposobnim za oklanjnjanje negativnih posledica ili lečenje bolesti. Takođe,
on može i da pošalje duhove da napadnu neprijatelje, nanoseći im štetu ili
izazivajući bolest.
Treći kontekst podrazumeva opsednutost od strane duhova koji se ne
ponašaju autonomno, već su upućeni od strane neprijateljski raspoloženih
šamana. U osnovi, ovo se smatra veštičarenjem, i lečenje se ne zasniva na
isterivanju zlih duhova, već na njihovom kroćenju ili pacifikovanju, kako bi
žrtva mogla da se oporavi.
Prema ovom tumačenju, osnovna faza opsednutosti, tretirana kao oblik
veštičarenja, ne utiče na žrtvu da se pridruži kultnoj grupi opsednutih, kako bi
mogla da pređe na sekundarnu fazu. Aktivnostima šamana duh se izgoni, a žrtva
se ne uključuje u kultnu grupu opsednutih. Luis opisuje primarnu fazu
opsednutosti kao nevoljnu i nekontrolisanu, dok se u sekundarnoj radi o
dobrovoljnoj i kontrolisanoj fazi osednutosti.
U celoj ovoj šemi mistične opsednutosti, posebno je značajan socijalni
status žrtve. Niži slojevi društva vide primarnu fazu opsednutosti kao rezultat
delovanja zlih duhova. Ali viši slojevi, kada postanu žrtve istih takvih nevolja
uzrokovanih duhovima, vide u njima posledicu zlonamerne zavisti svojih
potčinjenih. Time mistično objašnjenje dobija svoj autentični socijalni karakter i
navodni uzroci nevolja se otklanjaju agresivnim stavom prema marginalnim

pripadnicima društva ili grupama, koji se optužuju za veštičarenje. Ovim
manevrom se učvršćuje poredak i pozicija duhovnih i svetovnih nosilaca vlasti.
Tako se kroz šamanističku šemu, borba protiv veštičarenja odvija kao oblik
društvenog konflikta.
U takvoj konfiguraciji, nevolje i bolesti opsednutosti, među nižim
slojevima društva ne moraju nužno da se smatraju veštičarenjem. Obrazac
veštičarenje se uspostavlja onda kada iste nevolje i bolesti, sa identičnim
simptomima, zahvate pripadnike viših slojeva društva, protiv kojih je, u osnovi,
usmeren ceo aparat periferne opsednutosti. Kako se u svim kontekstima
opsednutosti radi o istim duhovima ili demonima, bez obzira na socijalni status
žrtava, zemaljski socijalni poredak biva uzdrman identičnim izazovima za sve
društvene slojeve. Moglo bi se reći da se stratifikovani socijalni poredak tada
suoči sa izazovom demokratskog poretka natprirodnog sveta.
Duhovi i demoni tada postaju isti za sve, i bez izuzetka su nemoralni i zli.
Takođe, radi se o perifernim duhovima sa posebnim odnosima sa nižim
klasama. Za njihove žrtve, koje su nevoljno opsednute pretpostavlja se da su
moralno ispravne. Oni koji dobrovoljno stupaju u odnose s njima, to nisu.
Opsednuti, pripadnik višeg sloja je sam po sebi nevin, najpre jer je
nevoljna žrtva perifernih duhova, kao i zbog činjenice da njegova moralna
ispravnost čini zle duhove inferiornim.1011
Obratiti pažnju na mogući sukob dve forme šamanizma: tradicionalnog i
doktrinarnog.
Kuklin, Alexander: ''How Do Witches Fly? A Practical Approach to
Nocturnal Flights'', DNA, Press, 1999
1012
Kontekst šamanističkog obračuna podrazumeva regresiju društva ka

višem stepenu društvene kohezije u skladu sa modelom sveta natprirodnog i
njegove zemaljske projekcije oličene u organizaciji crkve. U suštini radilo se o
obrnutoj projekciji, ako u ''camera obscura''. Najpre se u standardnom klišeu
oblikuje svet natprirodnog i definiše popredak u njemu – sile dobra i zla i
njihova hijerarhija. Potom se taj projektovani svet nameće kao ogledalo odnosa
u društvu. Pri tome nosioci navodne komunikacije sa natprirodnim svetom
imaju monopol da definišu odnose u društvu i njegovoj organizaciji.
1011
Lewis, I.M.: ''Ecstatic Religion: A Study of Shamanism and Spirit Possession'',
Routledge, New York, Third Edition, 2003, p. 110-111
1012
Bever, Edward: ''The Realities of Witchcraft and Popular Magic in Early Modern
Europe'', Palgrave Macmillan Ltd., 2008
Pad Vizantije
Pored svih društvenih i prirodnih okolnosti koje su prethodile epidemiji

''lova na veštice'', jedan svakako zauzima posebno mesto. Pad Romejskog
carstva, turskim osvajanjem Konstantinopolja 1453 godine, a potom i
Trapezunta 1461, svakako je imao značajan uticaj na prilike u zapadnom
hrišćanstvu.
Migracija umetnika, učene elite i nove ideje...
Strah u istočnom hrišćanstvu
Srpski vizantolog, profesor Radivoj Radić, autor je zanimljive studije pod

nazivom ''Strah u poznoj Vizantiji 1180-1453''. U njoj je opisao karakteristične
strahove u poslednjih 270 godina Romejskog carstva. Među njima su realni
egzistencijalni strahovi, uzrokovani izazovima kriznog ambijenta na kraju
Srednjeg veka. To su, prema nazivima poglavlja: Strah od bolesti i epidemija;
Pustošenja neprijateljskih vojski; Sablazan građanskih ratova; Strepnja pred
morem; Zemljotresi i pomračenja, požari, komete i studen; Strah u Vizantijskoj
vojsci; Strah od Turaka.
Među strahovima koji su potencirani u društvenom ambijentu i čije je
uporište bilo u simboličnom propagandnom polju su: Strahovanja viših slojeva
vizantijskog društva; Kob i prekršene zakletve; Proroci, čarobnjaci, jurodivi;
Strah od boga; Strah od smrti (povezan sa strašnim sudom i onostranim).1013
Doduše, ovakva podela nije prisutna kod profesora Radića. Bez obzira što
se i deo strahova od kriznih i katastrofičnih događaja (zemljotresi, požari,
brodolomi, epidemije, itd) može podvesti u simboličko propagandno polje,
povezivanjem sa božjom kaznom ili delovanjem zlih sila, oni ipak imaju svoju
realnu osnovu u prirodnom svetu. Ipak, ovakva podela bi se mogla smatrati
korisnom sa stanovišta ovog rada. To se naročito odnosi na ona poglavlja u
kojima je opisana dimenzija straha kreirana u hrišćanskom propagandnom polju
Romejskog carstva, u odnosu na tu dimenziju u zapadnom hrišćanstvu.
Već u uvodu se konstatuje univerzalni karakter straha i njegov značaj u
istoriji ljudskog društva, parafraziranjem Dekartove maksime ''Mislim, dakle
postojim'' (Cogito ergo sum!) u novi izraz koji glasi ''Plašim se, dakle postojim''
1013
Radić, Radivoj: ''Strah u poznoj Vizantiji 1180-1453'', Stubovi kulture, Beograd,
2000
(Timeo, ergo sum!) 1014 Te strateške dimenzije straha bili su svesni i Vizantijski
filozofi i pisci. Tako je kasnoantički autor Nemesije (Nemesius of Emesea), sa
kraja IV veka, u delu ''O ljudskoj prirodi'', razvrstao strah na šest kategorija:
1) okvos – oklevanje, ustručavanje, strah da se nešto preduzme;
2) aidos – strahopoštovanje, moralni strah, stid, strah od sramote;
3) aischune – sramota, stid, skrnavljenje, strah da se ne učini nešto
nečasno;
4) katapleksis – strah, odnosno zaprepašćenost prouzrokovana
sučeljavanjem sa utvarama;
5) ekspleksis – strava, strahovanje pred avetima
6) agonia – uzrujanost, patnja, strah od neuspeha
Očigledno je da su na Istoku, polazeći od helenističke tradicije, nastojali
da tretiraju pitanje straha izvan svakodnevnice i razmatraju ga u sferi ''duhovnih
osećanja''. Pri tome je bila intencija da se razdvoji strah koji potiče od boga u
smislu ''dobrog straha'', u odnosu na trivijalne svakodnevne strahove. Tako su
Jovan Lestvičnik, sirijski monah sa prelaza iz VI u VII vek, Maksim Ispovednik
u VII veku ili Simeon Novi Bogoslov, na prelazu u II milenijum pisali o strahu
uglavnom sa pozicija odnosa prema bogu.1015
Uopšte, odnos srednjevekovnog čoveka prema bogu, uključivao je čitav
niz teoloških i psiholoških kategorija. Radić navodi da se u bogoslovskom
smislu, ''strahom božjim naziva ono stanje u kojem čovek nije u nekom
bezglavom strahu pred nekim moćnikom već realno sagledava i procenjuje
čijenice''.1016 To je istovremeno jedan od načina na koji se bogu ukazuje
poštovanje. Strah od boga je povezan i sa konceptom Božjeg suda. Suštinski
psihološki mehanizam kod ovog straha, zasnovan je na postizanju duševne
nesigurnosti vernika, kako bi mogao da je relaksira odnosom sa verom i
crkvom.
Taj osećaj straha i zavisnosti predstavlja osnov religije. Radić ovde citira
rimskog epskog pesnika iz I veka, Publija Papinija Stacija, koji je zapisao:
''Strah je stvorio bogove''. Taj stav implicira i ključni zaključak, da nije bog
1014
2000, Vol I, p. 9
1015
2000, Vol I, p. 12-13
1016
2000, Vol II, p. 123-124
stvrorio čoveka po svom liku, već naprotiv, da je čovek stvorio boga prema
svom liku.1017
Ali, to Stacijevo mišljenje bilo je suviše daleko od srednjevekovne
religijske stvarnosti, kako na Zapadu, tako i na Istoku. Rasprostranjena verzija
hrišćanstva, za široke narodne mase, podrazumevala je strah, zavisnost i
poslušnost. Crkveni aparat bio je obrazovan i zadužen da sprovodi upravo takvu
versku politiku i propagandu. Sa druge strane, visoko bogoslovlje na Istoku, ili
visoki autoriteti crkve i obrazovani teolozi na Zapadu, bili su suštinski
integrisani u vladajuće strukture društvenog poretka. Njihove aktivnosti bile su,
bez obzira na teološke rasprave i dileme, u prvom redu posvećene argumentaciji
i očuvanju društvenog poretka i njegovih svetovnih nosilaca.
Strah koji je projektovan na široko javno mnjenje, očigledno nije bio u
većoj meri prisutan u Vatikanskim koridorima moći, niti na Vizantijskom dvoru
i njegovim partnerima u crkvenoj hijerarhiji. O tome najbolje govore periodi
obeleženi skandalima, porocima, ubistvima i beskopromisnim borbama za vlast,
u oba hrišćanska centra. Očigledno je da u vrhu društvene piramide, taj strah od
boga, baš i nije bio toliko rasprostranjen i intenzivan.
Ipak postoje i primeri kada je taj strah igrao ulogu i na samom vrhu. To
se posebno odnosilo na srednjevekovni koncept zakletve, zasnovan na
verovanju u vrhovni božji autoritet. Radić je opisao niz situacija, u kojima su se
poštovale, ali kršile zakletve. Jednu od njih je preneo iz izveštaja Nićifora
Grigore, koji opisuje pitanje raskida saveza između vizantijskog uzurpatora
Jovana Kantakuzina i srpskog kralja Stefana Dušana. Grigora beleži
nezadovoljstvo vladara Srbije, što nije bio u stanju da iskoristi priliku:
''Želeo je da pokrene rat protiv njega (sc. Jovana Kantakuzina) i da počne
otvorenu borbu, ali uplašen da se, ako sam prvi raskine zakletve, ne oglasi javno
kao protivnik Božji i tako postane primer velike nesreće i odmah predmet
ljudskog podsmeha, zadrža se na sadašnjem stanju, tajnim slutnjama moreći
dušu.'' 1018
Drugi primer odnosi se na vizantijskog vasilevsa Mihaila VII Paleloga,
koji je prekršio zakletvu koju je dao prvosvešteniku, patrijarhu Arseniju, da
neće naneti nikakvo zlo mladom nasledniku prestola Jovanu IV Laskarisu.
Arsenije je čak krunisao Mihaila VII Paleloga, uz garanciju da prepusti tron
mladom prestolonasledniku kada ovaj postane punoletan. Ubrzo posle toga,
Mihailo VII Palelog je prekršio zakletvu i oslepeo je desetogodišnjeg Jovana IV
Laskarisa, kao bi ga onemogućio da preuzme presto.
1017
2000, Vol II, p. 125-127
1018
2000, Vol II, p. 17
Još od ukaza Justinijana I, iz 535, kada je bilo predviđeno da se zakletve

državnih činovnika proprate sa opominjućim i strogim kletvama, ređale su
anateme i kletve za one koje prekrše pismene isprave vladara. Jedna od takvih je
i hrisovulja cara Andronika II Paleologa, izdata bratstvu manastira Hilandar, iz
oktobra 1319. godine:
''Carstvo mi očituje i propisuje i unapred naveštava strah, uzdajući se u
milost Hristovu, da svesno i pravedno čini koliko čini, te kad bi se oni carevi,
koji će biti posle nas, usuditi otkinuti nešto ili otrgnuti makar i najmanje od svih
imanja i ostalih tekovina rečene časne obitelji Hilandara, biće osuđeni na
Strašnom sudu gospodnjem u vreme Suda i biće predati na večnu onu kaznu i
osudu, i svrstaće se sa krivokletnicima, s onima koji se usuđuju drsko razarati
bogoljubiva i bogougodna dela, i uopšte rečeno, sa samim neprijateljima istine i
Pravde i lepote, pa čak i samog sveblagog i svemogućeg Boga. Samo, dakle, da
ne bi na takvu osudu bili osuđeni na Strašnom onom sudu Gospoda Spasitelja
Hrista, objavljujemo i zapovedamo, da se nipošto ne polakome na poništenje
nečeg od onog što je navedeno redom i ranije nastalim hrisovuljama carstva mi
za navedenu časnu obitelj.'' 1019
Za razliku od zapadnog hrišćanstva, istočno je ostalo uskraćeno za ''lov
na veštice''. Jedan od razloga mogao bi da bude i to, što je Romejsko carstvo
pokleknulo 1453, pre glavne evropske epidemije lova na veštice u ranom
Modernom dobu. Ali, da li je pre toga istočno hrišćanstvo poznavalo fenomen
veštičarenja i veštice, i kakav je odnos imalo prema praktikantima magije?
Kao ukupan društveni ambijent Srednjeg veka, i vizanijsko društvo je
bilo prožeto natprirodnim entitetima, prema kojima su najšire mase i dvor imali
aktivan odnos. Vizantinci su u svom sujeverju pribegavali raznim metodama
navodnog komuniciranja sa natprirodnim, kako bi uticali na zemaljske prilike ili
saznali šta ih očekuje u ovozemaljskom životu. Kotrljali su kocke, bacali
zrnevlja žita, gledali su u pepeo, dlan ili zvezde, sastavljali horoskope, zagledali
ikone, tragali za raznim predznacima budućnosti, itd. Ta upotreba magijske
prakse u tretiranju ovozemaljskih pitanja, bila je uglavnom legitimna i
nekažnjiva. Pitanja koja su zanimala Vizantince, bila su opšteljudska, kao što
su: dužina životnog veka, bogatstvo, zdravlje, sreća, bolest, smrt, uspeh,
porodična harmonija, izbegavanje opasnosti i nevolje. 1020
Profesor Radić opisuje te strahove, indukovane iz simboličkog polja
natprirodnog, kao posledicu ''širokog prostora ljudskog sjeverja''. U njemu su se
tokom hiljadugodišnje istorije Romejskog carstva artikulisali: proročanstva,
vradžbine, demoni i ostali tradicionalni fenomeni natprirodnog. Oni su posebno
1019
2000, Vol II, p. 21-22
1020
2000, Vol II, p. 71
došli do izražaja u kasnom Srednjem veku, kada je Vizantija postala krizni

ambijent, koji je sve više bio u raskoraku sa vremenom i kulturama koje su je
okruživale.
Nekada najmoćnije i najnaprednije carstvo izgubilo je korak u
transformaciji socijalne strukture i ideologije. Pored toga, građanski ratovi i
spoljašnje pretnje nagrizale su snagu carstva koje je sve više gubilo centralnu
kontrolu. Stoga nije ni čudno što su, u tom poslednjem periodu, u ''klimi
sveopšteg opadanja i nemoći'', dominirali realni egzistencijalni strahovi zbog
ugrožavanja imperije i stanovništva, protkani onim simboličnim, oličenim pre
svega u traženju znamenja spasa ili propasti. To sve je, u kasnovizantijskom
periodu, dovelo do jačanja misticizma i eshatoloških sklonosti.
Vizantinci su kao i zapadnjaci, verovali u predskazanja, prirodna
znamenja, zagonetne nagoveštaje, čudnovate pojave, za koje su smatrali da
najavljuju pozitivne ili negativne tokovi i događaji. Nastavljajući helensku
kulturnu tradiciju, pozitivno su gledali i na proročanstva, iako je je car
Teodosije I (379-395) zabranio rad proročišta u Delfima. Uostalom, Teodorit
Kirski je naveo da je to proročište prognoziralo Julijanu pobedu nad
Persijancima. Ona je bila pogrešna, jer je Julijan poginuo u sukobu sa njima
363. godine.
Zatvaranje proročišta u Delfima bilo je motivisano obračunom sa
drevnom paganskom tradicijom, ali ne i sa proricanjem, kao i drugim oblicima
navodnog predviđanja budućih događaja. Tako Nikita Honijat beleži kako je na
početku vladavine Manojla I Komnina, njegov arapski konj prilikom prolaska
kroz kapiju zarzao, počeo da udara kopitama i tek posle nekoliko krugova,
prešao prag. Honijat piše sa podsmehom o pojedincima koji to protumačili kao
najavu dugotrajne vladavine ovog vasilevsa, koji je ipak dugo vladao, od 1143
do 1180.
Nikita Honijat je naveo i druge primere, sa raznim dogodovštinama sa
krunisanja careva, kao onaj iz 1195, kada arapski konj nije želeo da nosi
vasilevsa Aleksija II Anđela, a njegovom stricu Jovanu Anđelu, na opšti smeh
pao je sevastokratorski venac i otkrio ćelu. Svim ovim, i sličnim događajima,
pridodate su odgovarajuće propagandne storije sa značenjima oblikovanim
prema interesnim grupama i aktuelnom sujeverju. 1021
I drugi autori iznose slične primere o proročanstvima i znamenjima, što
ukazuje da se radilo o legitimnim i legalnim postupcima, koji su praktikovani na
najvišem državnom i verskom nivou. O tome govori zbirka sa hronološki
poređanim zapažanjima, koja su najavljivala pad Romejskog carstva 1453.
Sastavio ju je, niko drugi već Grigorije Sholarije, prvi carigradski patrijarh
1021
2000, Vol II, p. 107
posle turskog osvajanja prestonice. U zbirci je napravio analogiju sa trajanjem

starog Rima (475 p.n.e.-476), praveći čitav niz istorijskih simetrija sa imenima
patrijarha, careva i članova njihovih porodica. Naveo je čak i navodno
davnašnje proročanstvo da će doći do propasti carstva, kada na čelu crkve i
države budu istovremeno osobe čija imena počinju sa ''jo''. U ovom slučaju
radilo se o patrijarhu Josifu II (1416-1439, kada je formirana Firentinska unija) i
vasilevsu Jovanu VIII Paleologu 1425-1448).
Takve analogije mogu da budu veoma uverljive, ali zabavne. Izneću
jednu koja o princu Čarlsu, Liverpulu i papi, koja uveseljava pripadnike
društvenih mreža:
1981. godina:
1. princ Čarls se oženio; 2. Liverpul postao prvak Evrope; 3. umro papa
2005. godina:
1. princ Čarls se oženio; 2. Liverpul postao prvak Evrope; 3. umro papa
Pouka1: kada princ odluči da se oženi treći put, a Liverpul zaigra u finalu
Lige šampiona, treba upozoriti papu!
Pouka 2: kada princ odluči da se oženi treći put, a papa umre, treba se
kladiti na Liverpul!
Te 2005, pobeda Liverpula bila je u apokaliptičnom tonu. Posle
katastrofalnih 3:0 za Milan u prvom poluvremenu, fudbaleri Liverpula su uspeli
da izgrade novu igru u drugom, stignu razliku u golovima, i na kraju, pobede na
penale.
Hrišćanska apokalipsa o katastrofalnom, sveopštem razaranju sveta i
stvaranju novog, bila je veoma prisutna u Romejskom carstvu. Za razliku od
verovanja u večni život paganskog Rima (Roma aeterna), hrišćani su iščekivali
propast sveta, ponovni dolazak Isusa i uspostavljanje večnog carstva na zemlji.
Stoga su vizantijski autori nastojali da otkriju tajna znamenja, koja će
predskazati propast sveta, ali i da izračunaju, na osnovu biblijskih tekstova,
koliko je još vremena preostalo do tada. Pri tome su pošli od toga, da je jedan
božji dan deo ''velike kosmičke nedelje'' i da traje 1000 godina. Kako su
Vizantinci imali kalendar koji navodno datira od početka sveta. Taj njihov
kalendarski ciklus od 7000 godina, na osnovu sedam božjih dana, isticao je u
periodu između 1. septembra 1491 i 31. avgusta 1492. godine.
Opšte slabljenje Vizantije u poznom periodu, samo je dodatno
podgrevalo ovakve apokaliptične proračune o skorom kraju sveta. Kao
znamenja koja to najavljuju, evidentirali su oštećenja crkve Svete Sofije čestim
zemljotresima, razne druge prirodne nepogode, astronomske znake (pomračenje
sunca i meseca, kometa), krstaško osvajanje Carigrada 1204, itd. Kako je
Vizantija slabila, tako su apokaliptična literatura i idelogija jačali. Time je
neumitno propadanje Romejskog carstva, bilo obeleženo izraženim strahom od

skore propasti sveta, koji je predstavljao važan deo propagandne matrice
hrišćanstva. 1022
Zvezdočatci ili astrolozi su tokom Srednjeg veka, bili podjednako prisutni
i na Istoku i na Zapadu. Još od Avgustina koji je prihvatio da zvezde mogu da
nagoveste događaje, ali i ne da utiču na njih, astrologija je bila legitimna
deklatnost u hrišćanskom svetu. Toma Akvinski je takođe smatrao da bavljenje
astrologijom nije nikakav greh.1023 Kao i u Rimu i na Zapadu, astrologija je bila
sveprisutna, od svakodnevnog života, do carskog dvora. Tokom XII veka,
njome su se služili vasilevsi Manojlo I Komnin i Aleksije III Anđeo. Na osnovu
peporuka astrologa vođeni su ratovi, oblikovana je politika, organizovani su
prevrati. Jednostavno, pogled na nebo uticao je uređivanje prilika na zemlji. Pri
tome su, u duhu savremenih astrologa i sastavljača horoskopa, kreirane
astronomske pozicije sa pozitivnim i negativnim ishodima.
Od druge polovine IV veka, u istočnom Sredozemlju se pojavio fenomen
jurodivosti, koji se razvijao do VII veka, da bi posle opadanja, ponovo bio
revitalizovan u XIV veku. Radilo se o čudnom ponašanju pojedinih ljudi koji su
se pravili da su ludi, ili su imali neke druge atipične karakteristike u ponašanju.
Na taj način oni su ostvarivali poseban uticaj na okolinu. Pravoslavna crkva je
takve pojedince smatrala za one, koji su svojevoljno izabrali atipično ponašanje
da bi prikrili svoje savršenstvo ili posebne sposobnosti. Bogoslovi su na njih
gledali kao na ljude koji simuliraju ludilo, kako bi šarmirali okolinu duhovnim
porukama u šaljivom ili paradoksalnom obliku. Pravoslavni jurodivi se nije
tretirao kao jeretik ili religiozni reformator, jer on nije tražio sledbenike, već
naprotiv, zabranjivao je drugima da ga prate ili oponašaju. Ne bi se mogao
posmatrati ni kao mistik, jer svoje iskustvo komunikacije sa natprirodnim, nije
delio sa drugim ljudima.
U suštini, svojim ponašanjem i komunikacijom sa drugima, jurodivi izlazi
izvan društvene konvencije, s tim što mu njegov status obezbeđuje da izbegne
posledice. Poznati su primeri kada su jurodivi u maniru dvorskih luda vređali
vasilevse ili su, po predanjima, davali simbolična predviđanja o budućnosti
njihove vladavine, koja su se pokazala tačnim.
Među brojnim takvim storijima o jurodivima, je i ona o Maksimu
Kavsokalivitu, jednom od najčudnijih romejskih monaha XIV veka. Proveo je
na Svetoj gori preko sedamdeset godina, živeći kao pustinjak, u krajnjoj
oskudici. Od nekoliko poznatih epizoda sa njegovim predviđanjima budućih
događaja, izdvojiću onu o vizantijskim carevima.
1022
2000, Vol II, p. 103-104
1023
2000, Vol II, p. 85-86
Navodno, Maksim je svojoj monaškoj braći najavio da će ga posetiti

carevi Jovan V Paleolog i Jovan VI Kantakuzin, i to ne zbog duhovne pouke,
već zbog proricanja budućnosti. I vasilevsi su stigli na Svetu goru u drugoj
polovini 1350. Jurodivi Maksim Kavsokalivit ih je dočekao sa različitim
porukama. Jovanu VI Kantakuzinu se navodno obratio rečima: ''Gle, iguman u
manastiru''. Drugom, mlađem vasilevsu, Jovanu V Paleologu je poručio:
''Vladaj raskalašni, i ne varaj se – carevanje tvoje biće dugo i tegobno i veliku
oluju nosi za tebe''. Tu je navodno naglo završio razgovor rečima: ''Uostalom,
idite sa mirom!'' 1024
Ubrzo je Jovanu VI Kantakuzinu poslao jedan dvopek i po glavicu crnog
i belog luka, sa jasnom porukom da se pripremi za takvu hranu u manastiru.
Ono što je kasnije usledilo, potvrdilo je njegove poruke. Posle sukoba dva dva
vasilevsa u građanskom ratu, pobedio je mladi Jovan V Paleolog i vladao je
najduže u romejskoj istoriji, od 1341 do 1391. Poraženi Jovan VI Kantakuzin je
otišao u manastir, upravo na onaj dvopek i hranu, koju mu je predvideo
jurodivi.
U suštini, koncept jurodivog bi se mogao posmatrati kao relikt šamana,
koji svoji atipičnim i izmenjenim ponašanjem, u odnosu na normalno, uživa
poseban status i za koga se veruje da ima mogućnost neke posebne
komunikacije sa natprirodnim svetom. Iz njega on donosi šifrovane simboličke
informacije koje se uglavnom odgonetaju i usklađuju sa događajima, tek pošto
se odigraju.
Tumačenje snova je milenijumima smatrano standardnim oblikom
dešfrovanja poruka iz natprirodnog sveta. Sam san ima karakteristike
alternativne realnosti i posebnog statusa osobe u njemu. Ne ulazeći ovde u
složenu psihološku i neurofiziološku dimenziju procesa sanjanja, treba istaći da
su u vizantijskoj kulturi snovi imali poseban tretman, kako u svakodnevnom
životu, tako i u visokoj politici i verskim pitanjima. Čak je i obrazovani Mihailo
Psel, koji je ismevao praznoverje i predviđanja, verovao da snovi mogu da
imaju proročki karakter. Poznati mistik, Simeon Novi Bogoslov je smatrao da
su za snove odgovorne demonske sile. Vizantijski roman je tokom XII veka dao
na značaju snovima, tretirajući ih kao istinite, a ne lažne vizije. Baš kao u
slučaju višeznačnih storija jurodivih, čije je značenje kasnije usaglašavano sa
događajima, sličan mehanizam bio je prisutan i kod tumačenja snova.
Vizantijsko društvo bilo je ispunjeno standardnom srednjevekovnom
pozitivnom i negativnom magijskom praksom. Ona je počivala na verovanju da
razni predmeti, ali i životinje i ptice, poseduju natprirodne, skrivene sile i da
mogu da utiču na ljude. U skladu sa standardnim hrišćanskim pristupom, sveti
predmeti kao što su mošti ili ikone svetaca, imali su pozitivno i čudotvorno
1024
2000, Vol II, p. 91
dejstvo. Sa druge strane, magija koja je upražnjavana da bi se nekom nanelo zlo,

bacile čini i vradžbine, smatrala se demonskom i njeni praktikanti su mogli da
budu osuđeni na razne kazne, uključujući i spaljivanje.
Vizantinci su preuzeli prastaro mesopotamsko verovanje da je moguće
naneti štetu protivniku ili ubiti neprijatelja, probadanjem voštane figure koja ga
reprezentuje. Radić navodi slučaj Isaka Arona, optuženog za vradžbine, kod
koga su pronašli ljudsku figuru probodenu ekserom. Sveštenik Dimitrije Hlor,
bio je zbog optužbi za magiju zatočen u manastiru Perivlepti, sedamdesetih
godina XIV veka.
Sastavni deo legitimne magijske prakse bilo je gatanje. Romeji su za to
koristili plećke jagnjeta i na osnovu toga kako su ispečene, procenjivali su
zemaljske prilike. Isto tako, ponašanje ptica, njihovog leta, lokacije ili
oglašavanja, imalo je odgovarajuća objašnjenja u smislu srećnih ili nesrećnih
predznaka. Vizantinci su imali običaj da vešaju amulete po sobama, pogotovo
oko kolevki odojčadi i da nad njima izgovaraju magijske bajalice. Nošenje
amajlija i talismana kod dece, bilo je uobičajena pojava. Da bi zaštitile decu od
zla, majke su im oko ruke vezivale crvene trake ili praporce.
Posebna pažnja poklanjana je zaštiti od bolesti i poljoprivrednim
usevima. Za uspešnu setvu, na plugu je tokom sejanja i žetve, trebalo napisati
reč ''friil''. Smatra se da se radi o skraćenoj verziji imena arhanđela Rafaila.
Borba potiv štetočina podsećala je na onaj Plansijev opis suđenja i
ekskomunikaciju gusenica i poljskih miševa, iz 1120. godine, od strane
Lionskog biskupa. Romejski poljoprivrednici su za uspešnu borbu sa miševima,
trebali da napišu poruku sledeće sadržine:
''Zaklinjem vas, miševi, koji se ovde nalazite: ne nanosite mi štetu sami i
ne dozvolite drugima da to čine. Ja vam odvajam određeno polje. Ako vas još
jedanput zateknem ovde, kunem se božjom majkom, da ću vas iskidati na
sedam delova.'' 1025
Uopšte, Vizantinci su verovali u magično značenje reči. Pri tome su
''preplitali slova'' praveći kombinacije, za koje su smatrali da imaju čudesnu i
zaštitničku moć. Na primer, verovali su da zmija neće uznemiravati golubarnik
ako se na njegova četiri ugla napiše reč ''adam''. Radilo se o akrostihu početnih
slova strana sveta na grčkom. Slične kombinacije bile su korišćene na
dvorovima prilikom dodeljivanja imena ili određivanja pozicija u državi. Nikita
Honijat navodi da je Manojlo I Komnin, 1169 godine, dao ime dugo
očekivanom sinu, prema predskazanju da je rod Komnina povezan sa rečju
''ajma'' (krv), sastavljene od početnih slova vasilevsa iz te dinastije. Stoga je
njegov sin, kao četvrti u nizu dobio ime Aleksije. Slične kombinacije izvođene
1025
2000, Vol II, p. 108-110
su igrom reči i brojeva, kako bi se navodno predvidele karakteristike i trajnost

vladavine. 1026
Vizantija nije imala organizovane kampanje protiv veštica, niti su imali
razvijen stereotip veštice u smislu zapadnog hrišćanstva. Jedan primer može da
ilustruje njihovo gledište o veštičarenju.
Georgije Pahimer je opisao slučaj Marte Paleologine, optužene za
bacanje vradžbina. Radi se o interesantnoj storiji. Nikejski car Teodor II
Laskaris je podržao, možda i podstakao, brak između njegovog čoveka
skromnog porekla, izvesnog Valanidiotisa, sa Teodorom Tarhaniotisom,
ćerkom velikog domestika Nićifora Tarhaniota i Marte (Marije) Paleologine,
starije sestre budućeg cara Mihaila VIII Paleologa. Obe strane su se saglasile,
devojka je upoznala budućeg supruga i on joj se svideo. Ali, neposredno pre
svadbe, Teodor II Laskaris se predomislio i zatražio je da se devojka uda za
aristokratu Vasilija Kavalarija. Taj drugi mladoženja nije se dopao ni devojci, ni
njenoj majci, koje su bile naklonjene ''prvom zaručniku''.
Kako niko nije mogao da promeni carevu volju, 1258 je obavljeno
svečano venčanje. Međutim, posle venčanja, mladoženja nije stupio u telesne
odnose sa suprugom. Na pitanje vasilevsa o razlozima takvog ponašanja,
Vasilije je posle dužeg oklevanja, priznao da ne može da stupi u telesne odnose
zbog vradžbina. Teodor II Laskaris je to doživeo kao atak na njegov autoritet i
zatražio je istragu, zahtevajući pronalaženje praktikanta magije.
Okrivljena je majka devojke, Marta Paleologina i bila je podvrgnuta
surovom istražnom postupku. Skinuli su je golu i ubacili u džak sa mačkama
koje su spolja ubadali, kako bi mačke zarivale kandže u telo nesrećene žene.
Pod ovakvom torturom, žena je priznala i ono što nije učinila. Ipak, za razliku
od zapadne inkvizitorske prakse, carevi ljudi su tražili dokaze o vrsti i detaljima
magije kojom je Marta navodno začarala Vasilija. Kako je bilo očigledno da
ona ne može da im pruži nikakve podatke o tome, na vasilevsovu zapovest,
istraga je bila obustavljena. Ova storija se na kraju završava srećno. U
međuvremenu je Teodor II Laskaris umro, Teodorin ujak Mihailo VIII
Paleolog, postao je novi car. Već sledeće godine, 1259, Teodora se konačno
udala za Valanidiotisa. 1027
U vizantijskom društvu bio je prisutan strah od demona i zlih duhova.
Demoni su ponekad bili identifikovani kao paganski bogovi i verovalo se da
borave pored grobnica, u pećinama, da se pred ljudima pojavljuju prerušeni u
razne životinje ili lopove. Crkva je imala stav da se vukova, mora, gladi, kuge
ili zvezda, treba manje plašiti nego demona. Najbolja odbrana od demona bila je
1026
2000, Vol II, p. 99-100
1027
2000, Vol II, p. 111
zasnovana na biblijskim citatima, negiranju njihovih moći, i ponekad kroz ritual

egzorcizma.
U Žitiju Lazara Galesijskog navodi se nekoliko slučajeva monaha, koji su
imali strašne susrete sa demonima. Negde su se pojavljivali kao svinje, negde
kao lopovi, a ponekad su bili nevidljivi. Nikita Honijat opisuje slučaj vrača i
astrologa, Mihaila Sikiditisa, koji je posle svađe u javnom kupatilu pozvao u
pomoć demone. Navodno je iz vrele vode iskočio crni čovek, ''crnji nego
smola'', i počeo da goni kupače, sve ih šutirajući ''nogom u zadnjicu''. Mihailo
Sikiditis je posle tog događaja kažnjen oslepljivanjem. Demone su pominjali i
drugi vizantijski autori, kao Evstatije Solunski, Jovan Kantakuzin, Manojlo
Paleolog, Leontije Maheras. Georgije Pahimer navodi kako je nikejski car
Teodor II verovao da je za njegovu epilepsiju bio odgovoran magijski
demon.1028
Strah u srpskoj tradiciji
Iz Dušanovog zakonika:
Član 20. O vračarima, koji tela mrtvih spaljuju:
I ljudi, koji vradžbinama uzimaju iz grobova, te ih spaljuju, to selo, koje
to učini, da plati vraždu, a ako bude pop na to došao, da mu se uzme popovstvo.
Član 109. O otrovima:
''Mađionik i otrovnik, koji se nađe na delu, da se kazni po zakonu svetih
otaca.'' 1029
Prihvatajući hrišćanstvo, Srbi nisu u potpunosti odbacili svoje

tradicionalne slovenske običaje i legende. Oni su, u tom novom propagandnom
polju, bili integrisani sa hrišćanskim kontekstom verovanja.1030 Pored
hrišćanskih natprirodnih entiteta, u srpskom propagandnom polju, našli su se i
islamski uticaji koji su stigli sa Turcima od XIV veka.
1028
2000, Vol II, p. 113-114
1029
''Zakon blagovjernago cara Stefana'' - Zakonik cara Stefana Dušana; Donet je na
saboru vlastele i crkvenih velikodostojnika, održanom na Vaznesenje 21. maja 1349. godine
u Skoplju
1030
Čajkanović, Veselin: ''O vrhovnom bogu u staroj srpskoj religiji'', Srpska
književna zadruga, BIGZ, Prosveta, Partenon, 1994, p. 9
Srpski sistem natprirodnog počivao je na standardnim verovanjima da

natprirodni entiteti imaju moć da upravljaju ljudskim životom, zdravljem i
uopšte, sudbinom. Smatralo se da su za smrt odgovorni demoni, pri čemu su
kao posebno opasne bile apostrofirane demonske babice. One su navodno
mogle da oduzmu život porodiljama i tek rođenim bebama, što se uklapa u
sistem verovanja, karakterističan po neadekvatnoj kulturi porođaja i brige o
odojčadi. Za te demonske babice se verovalo da su nevidljive i da se javljaju u
vidu ''zlog vetra'', koji guši porodilju i novorođenče. U nekim krajevima bilo je
prisutno verovanje da su te babice ustvari deca koja su umrla bez krštenja. Taj
strah od nekrštene dece, bio je naročito prisutan u periodu oko pravoslavnog
božića.
Veštice se, u srpskom sistemu verovanja, mogu razvrstati u tri grupe. U
prvoj su veštice koje su ustale iz groba, i u vidu leptirice, ptice ili neke druge
životinje, napadaju ljude i decu. Navodno, vade im jetru i njome se hrane.
Srpski filolog i reformator jezika Vuk Stefanović Karadžić (1787-1864)
je u delu, ''Život i običaji naroda srpskoga'', (poglavlje pod naslovom
''Vjerovanje u stvari kojijeh nema''), objavljenom posle njegove smrti 1867,
klasifikovao demonološka predanja i odredio karakteristike pojedinih
natprirodnih bića. Veštice je opisao na sledeći način:
''Vještica se zove žena koja (po pripovijetkama narodnijem) ima u sebi
nekakav đavolski duh, koji u snu iz nje iziđe i stvori se u lepira, u kokoš ili u
ćurku, pa leti po kućama i jede ljude, a osobito malu djecu; kad nađe čovjeka
gdje spava, a ona ga uhvati nekakvom šipkom preko lijeve sise te mu se otvore
prsi dok izvadi srce i izjede, pa se onda prsi opet srastu. Neki tako izjedeni ljudi
odma umru, a neki žive više vremena; koliko je ona odsudila kad je srce jela; i
onakovom smrti umru, na kakovu ona bude namijenila. Vještice ne jedu
bijeloga luka, i za to se mnogi o bijelim i božićnjim pokladama namažu bijelim
lukom po prsima, po tabanima i ispod pazuha, jer kažu da one na poklade
najviše jedu ljude. – Nijednoj mladoj i lijepoj ženi ne kažu de je vještica, nego
sve babama. Kad se vještica jedan put ispovijedi i oda, onda više ne može jesti
ljude, nego postane ljekarica, i daje travu izjedenima. Kad vještica leti noću,
ona se sija kao vatra. Najviše se skupljaju na gumnu; zato kažu da ona, kad hoće
da poleti od kuće, namaže se nekakvom masti ispod pazuha pa reče: ''ni o trn ni
o grm, već na pometno gumno''. Pripovijeda se da je nekakva žena, koja nije
bila vještica, namazavši se onom masti, mjesto: ''Ni o trn ni o grm'', nehotice
rekla: ''I o trn i o grm'', i poletjevši sva se isprebijala koje o šta.
U Srijemu se pripovijeda da se onamo vještice najviše skupljaju više sela
Molovina na nekakvome orahu, a u Hrvatskoj se opet pripovijeda da se onamo
skupljaju na Kleku više Ogulina. Pripovijeda se u Srijemu kako je nekakav
čovjek vidjevši iz postelje kako mu je iz kuće vještica odletjela, našao njen
lonac s masti, pak se njome namazao i rekavši onako kao i ona, prometnuo se i
on u nešto i odletio i on za njom i doletjevši na orah više Molovina našao ondje

mnogo vještica gdje se časte za zlatnijem stolom i piju iz zlatnijeh čaša. Kad ih
sve sagleda i mnoge među njima pozna, onda se kao od čuda prekrsti govoreći:
''Anate vas mate bilo!'' U onaj isti mah one sve prsnu kud koja, a on spadne pod
orah čovjek kao i prije što je bio. Zlatna stola nestane kao i vještica, a njihove
zlatne čaše pretvore se sve u papke kojekakijeh strvina.
Žena koja je vještica, kad iz nje iziđe onaj duh, leži kao mrtva, i da joj
čovjek okrene glavu gdje su joj noge bile, ne bi se više ni probudila. Kad vide
uveče nekakoga lepira gdje leti po kući, ponajviše misle da je vještica, pa ako se
može, uhvate ga, te ga malo napale na svijeći ili na vatri, pa ga puste govoreći:
''Dođi sutra da ti dam soli''. Ako bi se dogodilo da djutra dan dođe kaka žena da
ište soli ili kakijem drugijem poslom, pa još ako bude gdje nagorjela, onda se za
cijelo misli, da je ono ona sinoć bila. Kad u kakvom selu pomre mnogo djece ili
ljudi, i kad svi poviču na koju ženu da je vještica, i da ih je ona pojela, onda je
vežu i bace u vodu da vide može li potonuti (jer kažu da vještica ne može
potonuti); ako žena potone,a oni je izvuku na polje i puste, akoli ne mogbude
potonuti, a oni je ubiju, jer je vještica. Ovako su istraživali vještice i za
Karađorđijeva vremena u Srbiji. Gdjekoji na bijele poklade izvrću verige
naopako od vještica. Gdjekoji u popret metnu kakav rog, jer kažu da vještica
osobito bježi od smrada ovoga. Gdjekoji mrve jajinje ljuske da se ne bi vještice
u njima mogle voziti preko voda. – Kud će vještica do u svoj rod.'' 1031
Druga grupa obuhvatala je veštice koje su to postale rođenjem, ili im je te
veštine prenela neka druga, starija veštica. U trećoj grupi su žene koje su se
bavile vračanjem i bajanjem. One su se navodno bavile magijskom praksom,
kako bi otuđile nečije plodove i stoku.
Karakteristično za srpske veštice je da napadaju, ili čine zlo, samo svojoj
rodbini i prijateljima, odnosno ljudima sa kojima su u dobrim odnosima. Prema
neprijateljima i strancima, ne mogu da primene svoje zlokobne natprirodne
moći. Prema tradicionalnim srpskim verovanjima, žena ne može da postane
veštica dok ne pojede sopstveno dete, ili opet u drugoj verziji, da će pojesti
svoje dete tek pošto postane veštica. 1032
Pored ženskih veštica, u srpskom sistemu verovanja bio je prisutan i
muški praktikant magije, pod nazivom ''mađionik''. Vuk ga je opisao na sledeći
način:
''Mađijonik je malo nalik na vješticu, ali se ne može kao ona pretvoriti u
drugu životinju, nego nosi uza se različne mađije, kao n. p. igle bez ušiju, sijede
dlake iz glave, osječene nokte, pređu koja je sagrinjala, crnu vunu i t. d., pa kad
1031
Stefanović Karadžić, Vuk: ''Život i običaji naroda srpskoga'', (poglavlje
Vjerovanje stvari kojijeh nema), Politika, Beograd, 2005, p. 268-269
1032
Đorđević, Tihomir: ''Veštica i vila u našem narodnom verovanju'', Narodna
biblioteka Srbije i Dečije novine, Beograd, 1989, p. 22
hoće kome da naudi, on zna koje od ovijeh mađija valja sastaviti i na kakovo
zlo namijenuti (i za to igle bez ušiju ne će niko uzeti kad je gdje nađe).
Pripovijeda se da su gdjekoji ovako zamađijani ljudi po molitvama
svešteničkijem (ispod petrahilja) izbljuvali sve one mađije kojima su
zamađijani, pa najposle i samo svoje srce.'' 1033
Kaznena politika prema osumnjičenim vešticama i praktikantima magije,
znala je da bude veoma surova, ali nema jasnih podataka o rasprostranjenosti
kažnjavanja. Kazne su se kretale od progonstva, pa sve do smrtnih kazni.
Kao i drugi hrišćani, Srbi su imali standardno strahopoštovanje prema
bogu i strah od pakla. Iako su pravoslavni sveštenici pozivali da se bogu ''služi
iz ljubavi'', koncept pakla budio je strah za sudbinu duše posle ovozemaljskog
života.
Pre nego što se razmotre ostala natprirodna bića koja raspiruju strah,
potrebno je ukazati na specifično srpsko verovanje o sudbini duše posle smrti,
koje opredeljuje i status pojedinih natprirodnih entiteta. Kod dela srpskih
pravoslavnih vernika, prisutno je verovanje o tranziciji duše posle smrti, i
oličeno je pojmom ''mitarstva'' (toll-houses).
Koncept mitarstva nije zastupljen u pravoslavnoj dogmatici, nije usvojen
na nekom od crkvenih sabora, ne uči se u okviru veronauke. Ipak, ovo
verovanje je prisutno među vernicima, a zagovarali su ga i poznati srpski
teolozi, kao vladika Nikolaj Velimirović ili jeromonah Serafim Rouz. U osnovi,
mitarstva predstavljaju neku vrstu ''nebeskih carinarnica'' koje duša prolazi
posle smrti. Na svakom mitarstvu ili carini, nalaze se zli duhovi koji traže otkup
za određenu vrstu greha.
Srpski teolog Justin Popović, arhimandrit manastira Ćelije (1894-1979,
kanonizovan je 2010 za sveca SPC) smatrao je da pojam mitarstva ima
jevrejske korene. U Judeji su se jevreji koji su prikupljali porez i carinu za
Rimljane nazivali mitari. Bili su ozloglašeni zbog svog revnosnog obavljanja
posla i sticanja profita.
''Mitarstva su neka vrsta carinarnica, na koje nailaze duše umrlih ljudi
ulazeći ka prestolu Nebeskog Sudije. Na mitarstvima stoje duhovi zla i traže od
svake duše carinu ili otkup za grehe koje je počinila. Ta carina, toj otkup sastoji
se u dobrim delima, suprotnim učinjenom grehu. Naziv: mitarstva i mitari,
pozajmljen je iz istorije jevrejske. Kod Jevreja mitarima su se nazivala lica,
određena od Rimljana za skupljanje poreza. Pri tom poslu, mitari su
upotrebljavali sva moguća sredstva, samo da bi što više skupili dažbina. Mitari
su stojali kod naročitih carinarnica, ili trošarinskih stanica, i naplaćivali za
prenošenu robu trošarinu. Te trošarinske stanice nazivale su se mitnice,
1033
Stefanović Karadžić, Vuk: ''Etnografski spisi'', (poglavlje Vjerovanje stvari
kojijeh nema),
mitarstva. Ovaj naziv hrišćanski pisci su upotrebili i nazvali mitarstvima ona

mesta u vazduhu između zemlje i neba, na kojima zli dusi zadržavaju duše
pokojnika pri njihovom ulazu ka Prestolu Gospodnjem, istražuju njihove grehe,
i na taj način nizvedu u ad.'' 1034
Justin navodi da teološka osnova mitarstva proizilazi iz učenja Kirila
Aleksandrijskog (376-444) o sudbini duše posle smrti. Navodno, ona će se
suočiti sa dve vojske: demonskom i nebeskom. Demoni će nastojati da
čovekova dela predstave kao zla, dok će se duša, uz pomoć anđela, uspinjati
preko niza mitarstava. Anđeli će je na tom putu iskupljivati, navodeći dobra
dela i vrline. U slučaju neuspeha, duša odlazi u pakao, a ako uspešno prođe sva
mitarstva, duša odlazi u ''mesto veselja'', kao kvalifikacione čekaonice raja.
Storija o mitarstvima dobija svoju formu u X veku. Prema Justinu
Popoviću, monahinja Teodora Carigradska se posle smrti 940. godine, javila
Grigoriju, učeniku Vasilija Novog, i opisala mu je iskustva kroz koja je prošla
njena duša posle smrti i odvajanja od tela. Od tada je zaživela ideja o
carinarnicama.
Teodorina duša se navodno javila Grigoriju u snu. Tom prilikom je
opisala, kako su je na putu od zemlje ka nebu, presreli ''vazdušni psi'' prvog
mitarstva. Onda su đavoli izneli knjige u kojima su bile zapisane sve njene
ružne reči, još od mladosti, bezobrazne pesme i šale, nepristojni razgovori,
smejanja itd. Kako je ona ćutala, anđeli su protiv tih optužbi, izneli njena dobra
dela i još su to dopunili darom njenog oca ''prepodobnog Vasilija'', tako da je
mogla da nastavi dalje uspinjanje ka nebu. I tako redom, uzdizala se preko još
19 nebeskih carina, suočavajući se optužbama i anđeoskom odbranom. Prema
toj storiji mitarstva su bila sledeća:
Mitarstvo praznoslovlja (gresi učinjeni rečima praznim, besmislenim,
ružnim, nepromišljenim)
Mitarstvo laži, posebno neispunjavanje zaveta datih bogu
Mitarstvo osuđivanja i klevete
Mitarstvo stomakougađanja i opijanja
Mitarstvo lenjosti
Mitarstvo krađe
Mitarstvo srebroljublja i tvrdičluka
Mitarstvo kamate i lihvarenja
Mitarstvo nepravde, posebno se ispituju nepravedne i podmitljive sudije,
zakidanje plata radicima i druge nepravde
1034
Popović, Justin: ''Žitije prepodobnog oca našeg Vasilija Novog'', Internet izdanje:
www.svetosavlje.org, 15 april 2007
Mitarstvo zavisti
Mitarstvo gordosti, hvalisavosti, ukazivanja dužnog poštovanja
roditeljima i vlastima
Mitarstvo gneva i jarosti
Mitarstvo zlopamćenja, zlobe i onih koji vraćaju zlo za zlo
Mitarstvo ubistva, razbojnišva, napada
Mitarstvo čaranja, bajanja, trovanja i prizivanja đavola
Mitarstvo bluda, maštanja i razmišljanja o bludu
Mitarstvo preljube (za supružnike)
Mitarstvo sodomije, protivrirodnog bluda, rodoskrnavljenja
Mitarstvo jeresi
Mitarstvo nemilosrđa i tvrdoće srca
Pošto je Teodora uspešno prošla sva mitarstva, opisala je Grigoriju u snu

prizore iz ''mesta veselja'', u koje je njena duša stigla 40 dana posle smrti. Po
pravoslavnom učenju, posle tog perioda ispitivanja duše, određuje se
privremena presuda, posle čega duša odlazi na mesto veselja ili mučenja, gde bi
trebala da bude sve do drugog dolaska Isusa i konačnog suda.
Mitarstvima su se teološkog gledišta, u Srpskoj pravoslavoj crkvi bavili
sveti Ignjatije Brjančaninov i sveti Jovan Šangajski (St. Ignatius Brianchaninov
(1807-1867; St. John Maximovich, 1896-1966). Vladika Nikolaj Velimirović
(1881-1956) pisao je o mitarstvima u knjižici "Da li duša postoji", gde navodi
iskustva izlaska iz tela, običnih ljudi iz srpskih krajeva, kao što su: Peć,
Bogdanje, Dublje, Požarevac itd. Teodorino iskustvo opisao je u lirskoj formi, u
"Duhovnoj liri". Tako na primer, u njegovoj poetskoj verziji mitarstvo o
vračanju glasi:
Mitarstvo petnaesto
Petnaesta jošte crnja straža,

Gde se duša strašno istjazava
Za gatarstvo i za vračarije,
Za bajanja i za odbrajanja,
Prizivanja u pomoć demona,
I traženje pojave duhova,
I za to se duša istjazava,
Sve će duša čuti ponovljeno
Što je ikad na zemlji gatala,
Sve će čuti od crnih demona,
A pred licem Božijih angela,
I stid će je kao plamen peći,
No s tog mesta ne može uteći,
Dok se duša nečim ne opravda
I dok svoje grehe ne iskupi.
Nemadne li duša opravdanja,
Nemadne li drugih dobrih dela,
Mnogo vere i suza kajanja,
Mnogo straha, mnogo molitava,
I premnogo dela milosrđa,
I praštanja tuđih pregrešenja,
I još uz to molitve svetaca,
I Božije Majke hodatajstva,
I vapaja braće i srodnika -
Duša sebe opravdati neće,
Nit koraka naviše kročiti,
No u krilo pada demonima:
U noć tamnu, u noć bez svitanja,
U dom plača, večnog škrgutanja.
Ako l' ima drugih dobrih dela,
Ako l' ima vere i kajanja,
Mnogo straha, mnogo molitava,
I premnogo dela milosrđa,
I praštanja tuđih pregrešenja,
I još uz to molitve svetaca,
I Božije Majke hodatajstva,
I vapaja braće i srodnika -
Tad se duša u visinu diže,

Uznošena Božjim angelima. 1035
Njihova učenja nastavio je, i osavremenio, jeromonah Serafim Rouz

(Seraphim Rose, pravo ime Eugene Dennis Rose, 1934-1982), prvi pokršteni
Amerikanac koji je u potpunosti primio pravoslavlje, odrekavši se protestantske
vere i homoseksualnosti. U knjizi ''Duša posle smrti'' (The Soul after Death), iz
1980, Rouz je opisao iskustva boravka ''izvan tela'', polazeći od primera osoba,
vraćenih iz kliničke smrti i drugih posmrtnih iskustava. On se pri tome pozvao
na Augustinovo učenje koje osporava standardni hrišćanski stav, da se duše
umrlih nalaze na takvom mestu, sa koga ne mogu da vide šta se događa
zemaljskim smrtnicima. Inače, Augustin je u delu ''Staranje za mrtve'' naveo:
"Ukoliko duše umrlih ne znaju šta živi rade, kako onda mučenici uopšte
mogu da pružaju pomoć ljudima u nevolji? Jer, ne samo putem nevidljivih
dobročinstava, nego se Feliks ispovednik javio naočigled mnogih kada su
varvari opsedali grad Nolu.'' 1036
Serafim je u poglavlju ''Vazdušno carstvo duhova'' istakao da je moguć
pristup natprirodnom svetu. Tu je citirao stavove episkopa Ignjatija
Brjančaninova, među kojima je i sledeći:
"Ljudi postaju sposobni da vide duhove tek nakon što im se čula izmene,
a to se dešava neprimetno i na za čoveka neobjašnjiv način. On samo zapaža u
sebi da iznenada počinje da viđa ono što ranije nije viđao i što drugi ne vide, i
da čuje ono što ranije nije čuo.
Za ljude koji su lično iskusili takvu izmenu čula, ona je vrlo jednostavna i
prirodna, iako je ne mogu objasniti ni sebi ni drugima, a za ljude koji to nisu
iskusili, reč je o nečemu čudnom i neshvatljivom. Svima je, isto tako, poznato
da ljudi mogu da utonu u san, ali kakva je san u stvari pojava i na koji to način,
neprimetno za nas, mi prelazimo iz budnog stanja u stanje sna i samozaborava -
za nas ostaje tajna".1037
Radi se o standardnom šamanističkom konceptu alternativnog stanja
svesti, iz koga obezbeđuju prodori kroz kosmološke ravni i komunikaciju sa
natprirodnim. Posle toga ide poglavlje ''Vazdušna mitarstva'', u kome navodi da
1035
Velimirović, Episkop Nikolaj: ''Duhovna lira'', Pravoslavna Narodna Hrišćanska
Zajednica Šabac i Srpska pravoslavna parohija "Sv. Vasilije Ostroški" Linc, 1998, Posmrtne
pesme: Mitarstva
1036
Rouz, Jeromonah Serafim: ''Duša posle smrti'', Internet izdanje: www.
svetosavlje.org, 11. avgust 2006, p. 11
1037
''nijedan aspekt pravoslavne eshatologije nije bio u tolikoj meri pogrešno

shvaćen kao što je to slučaj sa vazdušnim mitarstvima''. 1038
''Radi ispitivanja duša koje prolaze kroz vazdušno prostranstvo, tamne
sile su ustanovile zasebna sudilišta i straze na osobit način. "U slojevima
podnebesja, od zemlje do Nebesa stražare pukovi palih duhova. Svaki posebni
odred zadužen je za određenu vrstu greha, za koju ispituje dušu koja prispe do
tog odreda. Demonska sudilišta i straže u vazduhu nazivaju se u svetootačkim
spisima - mitarstva, a duhovi koji imaju tu službu - mitari".''
(For the testing of souls as they pass through the spaces of the air
therehave been established by the dark powers separate judgment places and
guards in a remarkable order. In the layers of the under-heaven, fromearth to
heaven itself, stand guarding legions of fallen spirits. Each division is in charge
of a special form of sin and tests the soul in it when the soul reaches this
division. The aerial demonic guards and judgment places are called in the
patristic writings the toll-houses, and the spirits who serve in them are called the
tax-collectors.) 1039
Tu Serafim daje pregled svedočanstva o mitarstvima, na osnovu primera i
navodnih poznatih slučajeva. Među njima citira i pismo Svetog Bonifatija,
anglosaksonskog, "apostola Germana" iz VIII veka, sa pričom monaha iz
manastira Venlok, koji je umro i posle nekoliko sati bio vraćen u život:
"Kada je izašao iz tela, poneli su ga Anđeli tako čiste lepote da on nije
mogao da gleda u njih... "Oni su me uzneli", veli on, "visoko u vazduh...". Dalje
je kazivao da je za to vreme dok je on bio van tela, tako mnogo duša napustilo
svoja tela i sabralo se na mesto gde se on nalazio, da mu je izgledalo kao da se
tu našao sav ljudski rod sa zemlje. Takođe je rekao da tamo beše gomila zlih
duhova i slavni zbor viših anđela. Pričao je da su zli duhovi i sveti Anđeli vodili
žestoku prepirku oko duša koje su napustile svoja tela. Demoni su iznosili
optužbe protiv njih i otežavali breme njihovih grehova, a Anđeli su olakšavali to
breme i navodili opravdanja u njihovu korist.
Čuo je da su svi njegovi gresi, od detinjstva pa do tada, koje on nije
ispovedio, ili ih je zaboravio, ili ih nije smatrao za grehe, vapili protiv njega,
svaki svojim glasom, gorko ga optužujući...
Sve što je učinio tokom svog života, a nemarno propustio da ispovedi, i
mnogo toga što nije znao da je bilo greh, sada je vikalo na njega strašnim
glasom. Isto tako su i zli dusi, nabrajajući njegove poroke, optužujući ga i
navodeći svedoke, označavajući čak i tačno vreme i mesto, iznosili dokaze za
1038
1039
njegova zla dela... I tako, prebrojavši sve njegove grehe i stavivši ih na gomilu,
ovi drevni neprijatelji proglasiše ga krivim i bespogovorno podvrgnutim
njihovoj vlasti.
"S druge strane", reče on, "male i ništavne vrline koje sam imao,
nedostojno i neubedljivo govorile su u moju korist... I oni anđelski duhovi, u
svojoj bezgraničnoj ljubavi, branili su me i podržavali, a malo preuveličane
vrline, izgledale su mi mnogo veće i divnije nego što sam ih ja ikada mogao
projaviti svojim sopstvenim silama".'' 1040
Odličan primer propagandnog polja u kome se odvija bitka između straha
i nade, i usmerava ponašanje ličnosti. Primedbe, da se spor oko spasenja odvija
na nevidljivom, natprirodnom sudu, u simboličkom propagandnom polju, i uz
učešće natprirodnih entiteta kao tužilaca i advokata, mogle bi se uspostaviti i za
katoličku doktrinu spasenja. Jer u oba slučaja, konačnu odluku donosi bog,
jedino postoje procesne razlike, kraći je postupak, i manja je gužva u
natprirodnoj sudnici.
U okviru mitarstva, prisutna je teza da svakom hrišćaninu, po krštenju,
bog dodeljuje nevidljivog pratioca, anđela čuvara koji ga čuva od zla i
neprekidno zapisuje sva njegova dobra dela, sve do smrti. Sa druge strane, princ
tame, dodeljuje svakome po jednog zlog duha, koji čoveka podstiče na grehe i
pažljivo ih evidentira. Ako duša ima više dobrih dela, onda ''nečastivci'' ne
mogu da je spreče da ode u raj. Ukoliko se pronađe više grehova, tada se duša
zatvara u tamnicu, gde je muče, sve dok ''molitvama i milostinjama svojih
bližnjih ne bude iskupljena''. Za one koji su toliko grešni da je nemoguće
iskupljenje, rezervisan je pakao sa večnim mukama.1041
Koncept mitarstva otvara razna logična pitanja. Na primer, kako bi bog ili
Isus na Strašnom sudu mogli da imaju tačne podatke o svim vrlinama i svim
gresima svakog pojedinca koji je ikada živeo. Ovo pitanje nije vezano samo za
mitarstva, nego i uopšte, za hrišćanstvo. To bi podrazumevalo permanentnu
prismotru i evidenciju za koju nema resusrse ni savremena NSA. A hrišćansko-
jevrejski bog je koncipiran pre gotovo tri milenijuma.
Ako se već sa konceptom mitarstva koji podrazumeva dodelu po jednog
zlog duha i anđela, svakom pojedincu po krštenju, relaksiraju bog Isus i Sveti
duh od neprekidnog monitoringa vernika, onda se otvara novo pitanje. Kako na
svakog pojedinca dolaze po dva natprirodna entiteta ili bića, napravila bi se
velika gužva u natprirodnom svetu. Zamislite kako bi izgledao takav natprirodni
odraz nekog savremenog megapolisa sa milionima hrišćana, od kojih svaki ima
po dva natprirodna agenta. I onda još, pukove duhova, specijalizovane za
1040
1041
Popović, Justin: ''Žitije prepodobnog oca našeg Vasilija Novog'', Internet izdanje:
www.svetosavlje.org, 15 april 2007
pojedine grehe, koji krstare u natprirodnom svetu, spremni da pristupe

ispitivanju duša. I onda još, advokatske timove anđeoskih duhova koji vode
odbranu.
I pored rasprostranjene primene u pravoslavlju, mitarstva ne predstavljaju

zvaničnu crkvenu doktrinu, potvrđenu na nekom od sabora. Raskolom istočnog
i zapadnog hrišćanstva 1054, nije bilo nikakve mogućnosti da se ovaj koncept
razmotri na Zapadu. Čak i da je formalno bilo uvršteno u neku vrstu rasprave,
Katolička crkva bi ga, zbog definisane doktrine o čistilištu, sigurno svrstala u
jeres. To je posebno bilo potcrtano na Tridentskom koncilu kada je ''Dekretom o
istočnom grehu'', 1546, zaključeno da čovek nije u stanju sam da se izbavi od
vlasti đavola. Jedino uz Isusovu pomoć, čovek može da savladava grehe i zle
duhove. Pošto mitarstva zaobilaze Isusa, a naglašavaju ulogu anđela u spasenju,
kao i pravedan i pobožan život, stiče se utisak da je Isusova uloga u spasenju
suvišna i da izostaje božji sud. Sa katoličkog teološkog stanovišta, stav da se
načinom života može doprineti ili nešto dodati Isusvoj žrtvi, ili proračunati
korpus dobrih dela, dovoljan za spasenje, je neprihvatljiv.
U konceptu mitarstva Isus treba da izvede konačni sud, i to prilikom
Drugog dolaska, ali do tada, on je očigledno ostavljen na klupi za rezervne
igrače, dok anđeli igraju utakmicu sa zlim duhovima. Kako Tridentski koncil u
''Dekretu o opravdanju'' iz 1547, zaključuje da niko, pa ni jevreji, ne mogu da
budu spaseni bez Isusa, logično je da bi koncept mitarstva, sa katoličkog
stanovišta, bio proglašen za tešku jeres.
Mada i katolici priznaju da su čovekova dela značajna za spasenje, oni
smatraju da ona ne mogu nadmašiti verno služenje bogu, njegovu reč i konačnu
odluku. To se potkrepljuje stavom iz Pavlove poslanice Efescima, gde se navodi
da su među božjom opremom istina, pravednost, mir i štit vere, ali konačno
spasenje pripada isključivo božjoj odluci:
''16. Iznad svega, uzmite veliki štit vere, kojim ćete moći da ugasite sve
goruće strele Zloga. 17. Uzmite i kacigu spasenja i mač Duha, to jest, Božju reč,
18. moleći se u duhu svakim oblikom molitve i usrdnog moljenja u svakoj
prilici.'' 1042
Očigledno je da se mitarstva opiru toj fatalističkoj eshatologiji, sa
zahtevom da se načinom života, a ne isključivo odnosom prema Isusu i crkvi,
dođe do spasenja. To navodi pojedine autore da ga povežu sa starijim,
paganskim sistemom verovanja, drugi u njemu prepoznaju gnostička učenja
ranih hrišćana; treći ga porede sa hinduističkom karmom gde svako delo
proizvodi dobru ili lošu posledicu, a četvrti sa konceptom reinkarnacije. Jasno je
1042
Efescima poslanica, 6: 16-18, p. 794
da su sve ove ideje, nespojive sa konceptom onostranog u zapadnom

hrišćanstvu.
Kako su navodna svedočenja o mitarstvu, još od Teodore i Grigorija,
povezana sa snovima i drugim alternativnim stanjima svesti, otvara se pitanje o
šamanističkoj konfiguraciji ovog koncepta. To još više potcrtavaju: uvođenje
kosmoloških ravni; stepenasto uspinjanje ka nebu; i komunikacija sa
natprirodnim entitetima, anđelima i duhovima.
Adnan Trabulsi u delu "Bogorodica i mitarstva" plemiše sa sa
pobornicima ovog koncepta uzdizanja duše i iskupljenja. Tom prilikom citira
Mitropolita Hijeroteosa Vlahosa (Metropolitan Hierotheos Vlachos), kako su
sveci izuzeti od prolaska kroz mitarstva, jer na njih demoni ne mogu da utiču:
''Demoni nemaju vlast nad božjim ljudima. Svi koji su ujedinjeni sa
Bogom i imaju u okviru svoje duše i srca nestvorenu energiju Boga, izvan su
kontrole demona. Dakle obogotvoreni neće proći kroz tzv. mitarstva. Pravedni
ljudi, koji su tokom života očistili njihove duše i tela, od strasti duše i tela, i dali
su sveštenički zavet Duha i ujedinjeni su sa Bogom, izbegavaju moć mitarstava,
jer demoni nemaju moć nad njima. Duše pravednika se vode, slobodno i
neodvojivo, prema Bogu, sa kojim su ujedinjene.''
(The demons have no authority over the men of God. All who are united
with God and have within their soul and heart the uncreated energy of God are
outside the control of the demons. So the deified will not go through the so-
called customs houses.The righteous people, who during their lives have
purified their souls and bodies from passions of the soul and body and have
been clothed in the pledge of the Spirit and united with God, escape the power
of the customs houses, since the demons have no power over them. The souls of
the righteous are led, free and undistracted, toward God, with whom they are
united. 1043
Za Trabulsija se radi o jeretičkom stavu, sa stanovišta hrišćanstva. Isto
tako on navodi kao jeretički, stav Serafima Rouza o dvostepenom sudu:
''U pravoslavnom dogmatskom bogoslovlju prolazak kroz vazdušna
mitarstva smatra se delom "posebnog" suda, posredstvom kojeg se odlučuje o
sudbini duše do Strašnog Suda.''
(In Orthodox dogmatic theology the passage through the aerial toll
houses is a part of the particular judgment by mean of which the fate of the soul
is determined until the last judgment.) 1044
1043
Trabulsi, dr. Adnan: ''The Theotokos and the Toll Houses'', avaMotivatorije, p. 8
1044
Za njega je ova formulacija sporna jer bi takav slučaj vodio vrsti suđenja,
u kojima su mitarstva ustanovili demoni, kako bi preusmerili dušu, posle smrti,
sa njenog puta ka spasenju. Isto tako, stav da sveci ne prolaze mitarstva, ili ih
prolaze veoma brzo, iako i oni mogu da imaju neokajane grehe, bio bi u koliziji
sa samim konceptom spasenja. Po Tibulsiju, vrhunac jeresi nalazi se u učenju o
strahu Bogorodice od mitarstava.
''Ako je strahovala od njih onda ona nije bila besprekorna, bezgrešna, ili
bez mane. Imala je nešto zbog čega bi strahovala, možda greh koji nije želela da
se otkrije tokom tih navodnih demonskih suđenja. Kakvo bogohuljenje! Kakva
sramota! Besprekorna, bezgrešna, ''Presveta'', ona, koga je arhanđeo pozdravio
sa "milosti puna", Bogorodica imala je neki neokajan greh ili grehe koji su je
doveli do toga da se plaši tih mitarstava!''
(If she feared them then she was not spotless, sinless, or blameless. She
had something to fear about, perhaps a sin she didn't want to be disclosed during
those alleged demoniac trials. What a blasphemy! What a shame! The spotless,
the sinless, the Most Holy One, she, whom the archangel greeted her as being
''Full of Grace'', the Mother of God had some unrepented sin or sins that caused
her to fear those Toll Houses!) 1045
Jer, ako je Bogorodica bila grešna, onda ona nije mogla da rodi božjeg
sina i da bude sveta. Ako je Isusa rodila grešna osoba, onda on nije savršen, i ne
bi mogao da bude ''alfa i omega'' hrišćanske religije. Tibulsi ovde ukazuje da bi
se bilo kakava greška Marije, reflektovala i na njenog božanskog sina, a to bi iz
temelja uzdrmalo učenje o Isusu. 1046
Mitarstva su ostala deo nezvaničog verovanja kod srpskih pravoslavnih
vernika, i stoga verovatno nisu bila obuhvaćena nekim od oblika borbe protiv
jeresi. Koncept duše i njen put posle smrti, zasnovan u određenoj meri na ovom
učenju, značajno je opredelio prirodu verovanja u zlokobne entitete iz
natprirodnog sveta. Ta ''izgubljena duša'' koja nema gde da ode i ostaje da luta
tražeći žrtve, ili se vraća u telo pokojnika i daje mu posebnu moć, postala je
osnov za srpske zlokobne kreacije natprirodnih moći.
Pored standardnog stereotipa veštice, srpska mitologija sadrži čitav niz

natprirodnih bića koja iz simboličkog propagandnog polja raspiruju strah. Među
natprirodna bića srpske mitologije spadaju: Ala, Alkonost, Avet, Aždaja, Baba
Marta, Baba Jaga, Babice, Balačko, Beda, Bes, Bukavac Cikavac, Crnobog,
Čuma, Dodola, Domovik, Drekavac, Gamajun, German, Karakondžula, Lamija,
Lesnik, Milosnice, Mora, Nav, Nežit, Noćnica, Osenja, Rusalka, Sirin, Stuhać,
Suđaje, Šumska majka, Poludnica, Porenut, Psoglav, Todorac, Zduhać, Zmaj,
1045
1046
Zmija čuvarkuća, Žar-ptica, Vampir, Veštica, Vila, Vjedogonja, Vodenjak,

Vukodlak, Vučari.
Pored moćnog zmaja, natprirodnog bića koje koji štiti Srbe, pomaže im u
borbi protiv neprijatelja, oslobađa ih od Turaka i opšti sa ženama kako bi im
podario junake, tu su i bića koja imaju zlokobne karakteristike. To su pre svega
aždaja, ala i lamija. Smatra se da je zmaj praslovensko mitsko biće, a da su ala,
aždaja i lamija uvezene iz dugih kultura, i da se ponekad njihove osobine
mešaju sa osobinama zmajeva, ili koriste kao sinonimi.
Karakteristike aždaje su da je: ljudožder; da čuva izvore i jezera i nikome
ne da da pije iz njih; da čuva neko drvo, cvet ili plod i nikome ne da da ih ubere;
da ima više glava; da otima devojku od svatova. Nju mogu da ubiju: junak,
svetac, dete i zmaj. Aždaja je sadržala stare mitske karakteristike demona, tako
da je poznata hrišćanska scena u kojoj ''Sveti Đorđe ubija aždahu''.
Ala je: ljudožder; ona uništava letinu; čuva drvo, cvet ili plod; neda
oblaku da izađe iz mora, pa tri godine ne pada kiša; iz njene tri odsečene glave
teku tri reke: od žita, mleka i vina; ona otima devojku od svatova; rastura sabor;
uzima obličje devojke kako bi privukla junake. Mogu da je ubiju: junak, svetac,
vila, konj ili dete. Lamija ima pomešane stare karakteristike demona, poznatog
još iz mesopotamskih kultura. U grčkoj je postojala pod imenom lamija, što su
kasnije preuzeli Sloveni. Ona je: ljudožder; proždire decu; čuva izvore i jezera i
nikome ne da da pije iz njih; čuva drvo; otima devojku od svatova; u obliku
devojke mami junaka; goni roblje; ima više glava; kada joj odseku sve tri glave
iz njih poteknu tri reke: sa žitom, mlekom i vinom. Mogu da je ubiju: junak,
svetac, dete i zmaj.1047
Pored ovih zastrašujućih bića, Vuk navodi još nekoliko, za koje se
verovalo da predstavljaju pretnju iz natprirodnog sveta:
''Noćnica - kao nekakva avet koja čovjeku noću kad spava čini pakost
kaku, n. p. kad su u kakoga muškarca tvrde sise pa ga bole, kaže se da ga
noćnice sisaju.
Stuhać - po Hercegovini pripovijedaju da se stuhaći (kao vile ili đavoli)
nalaze po velikijem planinama i po kamenjacima, i imaju na nogama gužve od
ljudskijeh žila, da im se noge ne klizaju po strani i po kamenju; kad se kome
prekine gužva, a on uhvati čovjeka i izvuče mu žile iz nogu, te načini drugu.
Vjedogonja ili jedogonja - čovjek iz kojega u snu iziđe duh (od prilike
kao iz vještica). Ovaki duhovi po planini izvaljuju drveta te se njima biju
između sebe, n. p. Bokeski sa Neapolitanskima, pa koji nadvladaju oni rod od
ljetine privuku na svoju zemlju; oni i onako lome gore i valjaju veliko kamenje.
1047
Krstić, Branislav: ''Indeks motiva narodnih pesama balkanskih Slovena'' (Motif
index for the epic poetry of the Balkan Slavs), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd,
1984
Kad umre čovjek za koga se misli da je jedogonja, udare mu glogovo trnje pod
nokte i nožem crnijeh kora ispresijecaju žile ispod koljena, da ne bi mogao
izlaziti iz groba (kao vampir) – Jak kao jedogonja. '' 1048
Kontrateža ovim bićima su vile koje su osnovi dobre, ali takođe, i one
mogu da postanu opasne:
''Vile žive po velikim planinama i po kamenjacima oko voda. Vila je
svaka mlada, lijepa, u bijelu tanku haljinu obučena, i dugačke, niz leđa i prsi
raspuštene kose. Vile nikom ne će zla učiniti dokle ih ko ne uvrijedi (nagazivši
na njihovo kolo ili na večeru ili drukčije kako), a kad ih ko uvrijedi, onda ga
različno nakaze, ustrijele ga u nogu ili u ruku, u obje noge ili u obje ruke, ili u
srce, te odmah umre.'' 1049
Iako su ala, aždaja, lamija, noćnica, stuhać, pa i veštica, zastrašujuća bića

u srpskoj mitologiji, ona ipak ne nose tu dozu opasnosti i zastrašujuće
uverljivosti kao najpoznatiji ''srpski brend'' na polju straha. Specijalitet srpskog
propagandnog polja i konačno globalna zvezda, na planu zastrašujućih
natprirodnih entiteta, bio je vampir. Prema Čajkanoviću, vampir je svrstavan i
''niža božanstva'', zajedno sa vilama, zmajevima, đavolima i
karakondžulama.1050
Lidija Radulović navodi da ovaj svojevrsni svetski ''srpski brend'' ima
svoje ekvivalente i kod drugih slovenskih naroda. Rusi i Ukrajinci su ga
nazivali upir i vapir, Belorusi vupor, a Bugari vapir, vampir ili vipir. Na
teritoriji bivše Jugoslavije, među slovenskim narodima korišćeni su nazivi:
vapir, upir, lampir, vukodlak, kodlak, tenac, gromnik i drugi. Stoga se može
pretpostaviti da je natprirodno biće sa karakteristikama vampira bilo prisutno u
drevnoj slovenskoj mitologiji, i da je kasnijim mešanjem kultura i drugih
religijskih uticaja, dobilo nacionalne specifičnosti. 1051
Pored toga, slična bića prisutna su i drugim kulturama. Romi u
jugoistočnoj Evropi za takvo biće koriste izraze: vampiresa, dampir, đadađi,
krvoijac i lampijerović (vampiresa, dhampire, djadadjii, krvoijac, lampijerovic).
Rumuni ga nazivaju varakolaci, koristeći još i druge nazive (Varacolaci,
Murohy, Strigoii, Varacolici, Varcolac, Velkudlaka, Vercolac, Vercolach,
1048
Vjerovanje u stvari kojijeh nema), Politika, Beograd, 2005
1049
Vjerovanje u stvari kojijeh nema), Politika, Beograd, 2005
1050
Čajkanović, Veselin: ''Sabrana dela: Iz Srpske religije i Mitologije 1910-1924'',
Srpska književna zadruga, BIGZ, Partenon M.A.M., Beograd, 1994, p. 64
1051
Radulović, Lidija: ''Vampir: osujećeni mitski predak i simbol osujećenog muškog
seksualnog potencijala'', Etnoantropološki problemi n.s. god.1. sv.1, (Department of
Ethnology and Anthropology, Faculty of Philosophy Belgrade, 2006, p. 182
Vircolac). U Indiji se takvo biće naziva Virika, a na području Melanezije Vis.

Takođe, u nizu kultura su vampirske osobine dodeljivane bićima koje su u
osnovi imala karakteristike veštica. (Uhhikoloshe u Južnoj Africi, U'tlun'ta kod
Čiroki indijanaca, Uahti na području Amazona, Uber u Turskoj, Veles u
Litvaniji itd.) 1052
Iako su i ranije, u srednjevekovnoj Evropi, postojale storije sa
elementima vampirizma, tek su početkom XVIII veka srpski slučajevi doprineli
rasplamsavanju prave epidemije, najpre na srpskoj teritoriji tadašnje Austrije,
potom u istočnoj Evropi i šire.
Ono što je obeležilo propagandu o srpskim vampirima, je izrazito
personalizovanje storija, sa nizom detalja, istraga i zvaničnih izveštaja, koji su
im davali pečat uverljivosti. Nekadašnja stvorenja iz sveta natprirodnog, koja
piju krv, kao rimska striga, grčka lamija, drevne mesopotamske Lamaštu i
Udug, ili Utukku iz ''Epa o Gilgamešu'', bili su projektovani entiteti u
natprirodnom svetu, iz koga su povremeno napadali ljude. Srpski vampir imao
je identitet: ime i prezime, bio je običan čovek, član zajednice, koji se posle
smrti ''povampirio''. Isto tako, za razliku od evropskog progona i ubijanja i
spaljivanja živih veštica, Srbi su spaljivali vampire posle smrti, kao prethodno
preminule i već sahranjene osobe.
Kada su berlinske novine ''Vosiše Cajtung'', 23 avgusta 1725, objavile

tekst o srpskom vampiru Petru Blagojeviću (Peter Plogojowitz), pod naslovom
''Vampir von Kisilevo'', bio je to uvod u pravu epidemiju vampirizma i paniku
(Vossische Zeitung, No. 98). Tekst je polazio od izveštaja austrijskih vlasti, da
je devetoro ljudi umrlo neposredno posle smrti Blagojevića. Oni su navodno,
pre smrti, tvrdili da ih je on posećivao u snu i davio. Meštani su u panici pozvali
sveštenika, otkopali grob, i on je zabio pokojniku glogov kolac u srce. Događaj
je bio lociran u selu Kisiljevo, na teritoriji današnje opštine Veliko Gradište u
Srbiji. Vest su preuzele i druge novine i priča se proširila Evropom.
Deset godina kasnije u engleskom jeziku se pojavio pojam ''vampir''. I
danas se u prvoj odrednici Oksfordskog rečnika (2010), za pojam vampir
navodi:
''Izvanprirodno biće zloćudne naravi (u originalnom i uobičajenom obliku
verovanja, oživeli leš), za koje se pretpostavljalo da traži hranu, ili nanese štetu,
ispijanjem krvi osobe koja spava; muškarac ili žena nenormalno obdareni
sličnim navikama.''
(A preternatural being of a malignant nature (in the original and usual
form of the belief, a reanimated corpse), supposed to seek nourishment, or do
1052
Bane, Theresa: ''Encyclopedia of Vampire Mythology'', McFarland & Company,
Inc., Publishers, Jefferson, North Carolina, and London, 1969, p. 140-146
harm, by sucking the blood of sleeping persons; a man or woman abnormally

endowed with similar habits.)
U jednom od izdanja na početku kampanje, delu Mihaela Ranfta
(Michael Ranft, 1700-1774) ''De Masticatione Mortuorum'' iz 1728,1053 stajalo
je:
''Posle smrti osobe po imenu Petar Blagojević, deset nedelja ranije - on je
živeo u selu Kisiljevo, u okrugu Ram – i bio sahranjen u skladu sa rackim
(srpskim) običajem, otkriveno je da je u tom istom selu Kisiljevo, u roku od
nedelju dana, devet ljudi, kako starih i mladih, takođe umrlo, nakon
dvadesetčetvoročasovne bolesti. I oni su javno rekli, dok su još bili živi, ali na
njihovoj samrtnoj postelji, da je gore pomenuti Blagojević, koji je umro deset
nedelja ranije, došao do njih u snu, legao na njih, i gušio ih, tako da su oni
morali da popuste duhu. Ostale osobe su bile veoma uznemirene i još više
ojačane u takvim (uverenjima) činjenicom da je žena mrtvog Peter Blagojevića,
izjavila kako je njen suprug bio kod nje, tražio svoje opanke ili cipele, da bi
potom napustio selo Kisiljevo i otišao u drugo. I pošto se na takvim ljudima
(koje oni nazivaju vampiri) mogu videti razni znaci - to jest, neraspadnuto telo,
rast kože, kose, brade i noktiju – meštani su jednoglasno rešili da otvore grob
Petra Blagojevića i da vide da li se takvi, gore pomenuti znakovi, zaista mogu
naći na njemu. U tom cilju oni su došli ovde kod mene i, govoreći o ovim
događajima, zatražili su da ja i lokalni pop, ili parohijski sveštenik, budemo
prisutni na uviđaju. I mada u početku to nisam odobravao, govoreći im da svaka
cenjena administracija treba prva da bude bespogovorno i ponizno informisana,
i njeno visoko mišljenje o tome treba da se čuje, oni uopšte nisu želeli da se
saglase sa tim, već su dali ovaj kratak odgovor: Mogu da radim ono što sam
želeo, ali ako nisam saglasan sa njihovim gledištem i pravno ne odobrim da se
bave telom prema njihovom običaju, oni bi morali da napuste ognjišta i kuće,
jer u vreme kada je milostiva odluka primljena iz Beograda, možda celo selo - i
ovo je već trebalo da se desi u turskim vremenima – moglo je da bude uništeno
od strane takvog zlog duha, i oni nisu hteli da to čekaju. Pošto nisam mogao
sprečiti takve ljude da donesu takvu odluku, bilo dobrim rečima ili pretnjama,
otišao sam u selo Kisiljevo, vodeći sa sobom Gradištanskog popa, i pogledao
sam telo Petra Blagojevića, tek ekshumirano, pronalazeći, u skladu sa punim
istinoljubljem, da pre svega nisam mogao da osetim ni najmanji miris koji je
inače karakterističan za mrtve, i da je telo, osim nosa, koji je donekle bio otpao,
bilo potpuno sveže. Kosa i brada - čak nokti, od kojih je jedan stari otpao – bili
su rasli na njemu; stara koža, koja je nešto beličasta, bila je isperutana, a nova
sveža je izrastala ispod nje. Lice, ruke, noge i stopala, i celo telo su tako
sazdani, da oni nisu mogli biti čitaviji ni za vreme života. Ne bez čuđenje, video
sam nešto sveže krvi u ustima, koju je, prema opštoj konstataciji, on isisavao iz
1053
Ranfftii, M. Michaelis: ''De masticatione mortuorum in tumulis oder von dem
Kauen und Schmatzen der Todten in Grabern liber singularis'', Lipsiae, Martin, 1728
ljudi koje je ubio. Ukratko, sve prisutne indikacije su ukazivale da ima takvih
ljudi (kao što je gore napomenuto). Pošto smo obojica, pop i ja, videli ovaj
spektakl, dok su ljudi postajali više besni nego uznemireni, sve osobe, velikom
brzinom, naoštrile su kolac - kako bi proboli leš pokojnika sa njim - i namestili
su ga na njegovo srce, nakon čega, kako je bio probijen, ne samo da je mnogo
krvi, potpuno sveže, teklo i kroz uši i usta, već su i dalje, drugi divlji znaci (koje
sam ignorisao bez poštovanja) ostali. Konačno, u skladu sa njihovom
uobičajenom praksom, spalili su često pominjano telo – in hoc casu (u ovom
slučaju) u pepeo, o čemu ja obaveštavam najviše hvaljenu Upravu, i
istovremeno želim da zamolim, poslušno i ponizno, da ako je napravljena
greška u ovom slučaju, takva je da ne bi trebala da se pripiše meni, već rulji,
koja je bila van sebe od straha.
Carski administrator, Okrug Gradište
(Citirano prema Grencu, 263-265)
(After a subject by the name of Peter Plogojowitz had died, ten weeks
past - he lived in the village of Kisilova, in the Rahm District - and had been
buried according to the Raetzian custom, it was revealed that in this same
village of Kisilova, within a week, nine people, both old and young, died also,
after suffering a twenty-four-hour illness. And they said publicly, while they
were yet alive, but on their death-bed, that the above-mentioned Plogojowitz,
who had died ten weeks earlier, had come to them in their sleep, laid himself on
them, and throttled them, so that they would have to give up the ghost. The
other subjects were very distressed and strengthened even more in such (beliefs)
by the fact that the dead Peter Plogojowitz's wife, after saying that her husband
had come to her and demanded his opanki, or shoes, had left the village of
Kisilova and gone to another. And since with such people (which they call
vampires) various signs are to be seen - that is, the body undecomposed, the
skin, hair, beard and nails growing - the subjects resolved unanimously to open
the grave of Peter Plogojowitz and to see if such above-mentioned signs were
really to be found on him. To this end they came here to me and, telling of these
events, asked me and the local pope, or parish priest, to be present at the
viewing. And although I at first disapproved, telling them that the praiseworthy
administration should first be dutifully and humbly informed, and its exalted
opinion about this should be heard, they did not want to accommodate
themselves to this at all, but rather gave this short answer: I could do what I
wanted, but if I did not accord them the viewing and the legal recognition to
deal with the body according to their custom, they would have to leave house
and home, because by the time a gracious resolution was received from
Belgrade, perhaps the entire village - and this was already supposed to have
happened in Turkish times - could be destroyed by such an evil spirit, and they
did not want to wait for this. Since I could not hold such people from the
resolution they had made, either with good words or with threats, I went to the
village of Kisilova, taking along the Gradisk pope, and viewed the body of Peter
Plogojowitz, just exhumed, finding, in accordance with thorough truthfulness,
that first of all I did not detect the slightest odor that is otherwise characteristic
of the dead, and the body, except for the nose, which was somewhat fallen
away, was completely fresh. The hair and beard - even the nails, of which the
old ones had fallen away - had grown on him; the old skin, which was
somewhat whitish, had peeled away, and a new fresh one had emerged under it.
The face, hands, and feet, and the whole body were so constituted, that they
could not have been more complete in his lifetime. Not without astonishment, I
saw some fresh blood in his mouth, which, according to the common
observation, he had sucked from the people killed by him. In short, all the
indications were present that such people (as remarked above) are said to have.
After both the pope and I had seen this spectacle, while the people grew more
outraged than distressed, all the subjects, with great speed, sharpened a stake -
in order to pierce the corpse of the deceased with it—and put this at his heart,
whereupon, as he was pierced, not only did much blood, completely fresh, flow
also through his ears and mouth, but still other wild signs (which I pass by out
of high respect) took place. Finally, according to their usual practice, they
burned the often-mentioned body, in hoc casu, to ashes, of which I inform the
most laudable Administration, and at the same time would like to request,
obediently and humbly, that if a mistake was made in this matter, such is to be
attributed not to me but to the rabble, who were beside themselves with fear.
Imperial Provisor, Gradisk District
(Quoted in Grenz, 263-65. His source is the 1728 edition of Ranft's ''De
masticatione mortuorum'')) 1054
Tako je krenulo sa razvijanjem stereotipa o vampiru, zastrašujućoj fikciji,

koja i dan, danas traje u svetu fantazija, književnosti, filmskoj industriji,
kompjuterskim igrama itd. Neposredno posle prvih novinskih izveštaja iz Srbije
sa slučajem Petra Blagojevića, otpočela je medijska kampanja o vampirima
širom Evrope. A onda je, iz Srbije, usledio novi medijski hit sa temom
vampirizma. Radi se o slučaju Pavla Arnauta (Arnold Paole, or Paul) srpskog
hajduka iz Medveđe. Sticajem okolnosti, on je postao najpoznatiji vampir u
evropskim razmerama, tokom XVIII veka.
Dok je Pavle boravio u delu Srbije pod Turskom, navodno ga je napao
vampir. Prema njegovoj priči, sledio je vampira do groba, ubio ga, i okupao
1054
Barber, Paul: ''Vampires, Burial, and Death: Folklore and Reality'', Yale
University Press, New Haven and London, 1988, p. 6-7
svoje rane u njegovoj krvi, da se opere od mogućih posledica napada. I posle

toga, bio je u strahu da je zaražen prilikom napada. Skrasio se severno od
Beograda, na teritoriji pod kontrolom tadašnje Austrije. U proleće 1927, nedelju
dana posle neke nezgode, Pavle je preminuo i bio odmah sahranjen.
Ali, tri nedelje posle sahrane, počele su da kruže priče da se Pavle pojavio
u gradu. Kada su umrle četiri osobe koje su ga navodno videle, došlo je do
prave panike. U zajednici je doneta odluka da se telo iskopa i proveri da li je
Pavle vampir. I tako je četrdeset dana posle sahrane, grob bio zvanično otvoren
u prisustvu dva vojna podoficira. Kada je kovčeg bio otvoren, svedoci su
utvrdili da se radi o telu koje izgleda kao da je nedavno preminulo. Ispod sloja
mrtve kože bila je nova, kosa i nokti su nastavili da rastu, probili su telo i krv je
tekla iz leša. Za svedoke su to bili ubedljivi dokazi da se zaista radi o vampiru.
Kada su probadali telo kolcem, navodno se čulo glasno stenjanje. Odsekli su mu
glavu i spalili telo. To isto je učinjeno i sa četiri druge osobe koje su umrle na
sličan način.
Izgledalo je kao da se storija sa napadom vampira završila. Međutim,
1731, na istom području, od navodnih simptoma vampirizma umrlo je nekih 17
osoba, i to u periodu od tri meseca. A onda je jedna mlada devojka ispričala da
je tokom noći napao nedavno preminuli član zajednice po imenu Milo. Kako je
epidemija vampirizma bila aktuelna, vesti su stigle i do Beča. Austrijski car je
naredio istragu. Ubrzo je u Medveđu doputovao vojni lekar Johan Flikinger
(Johannes Fluckinger) i počeo sa eshumacijama.
Kada je ekshumirano Milovo telo, ono je navodno imalo iste one
karakteristike kao kod Pavla Arnauta. Milovo telo je, po tada standardnoj anti-
vampirskoj proceduri, probodeno kolcem i spaljeno. Zatim su iskopana i ostala
tela, preminulih u poslednjih nekoliko poslednjih meseci. Od njih 40, za 17 je
konstatovano da imaju simptome očuvanosti, te su i njihova tela bila probodena
kolčevima i spaljena. Konačni zaključak istražitelja bio je da je Pavle stigao da
prenese vampirizam na nekoliko krava. Tako su oni, koji su jeli njihovo meso
postali vampiri.
Posle svega, Flikinger je sastavio detaljan izveštaj i predstavio ga je caru,
početkom 1732. Izveštaj je objavljen iste godine i postao je hit na sajmu knjiga
u Lajpcigu. Već u martu 1732, izveštaji o Pavlu Arnautu, i vampirima iz
Medveđe, kružili su u novinskim izdanjima u Francuskoj i Engleskoj.
Flikingerovo dokumentovanje slučaja, dalo mu je pečat autentičnosti, tako da je
postao predmet mnogih studija i razmišljanja o vampirima. U svakom slučaju,
Pavle Arnaut bio je prava "vampirska zvezda" XVIII veka. Njegov slučaj
poslužio je za oblikovanje zaključaka francuskog benediktanca Doma
Augustina Kalmea i Đuzepea Davancatija (Dom Augustin Calmet, 1672-1757
and Giuseppe Davanzati, 1665-1755), rimokatoličkih teologa, koji su priredili

knjige o vampirizmu sredinom tog veka. 1055
Gordon Melton navodi da su i pre ovog srpskog oglašavanja, bili
evidentirani slični slučajevi u Nemačkoj i Istočnoj Evropi, ali bez upotrebe
pojma vampirizam:
''Značajne rasprave uključivale su "De Masticatione Mortuorum" (1679)
Filipa Rora, koja je razmatrala navike u ishrani u Načcereru, i Kristijana
Frederika Garmana "De Miraculis Mortuorum" (1670). U ranom XVIII veku,
poplava izveštaja o istočnoevropskim vampirima počela da se širi Nemačkom,
gde su oni izazvali masovnu debatu na univerzitetima. Iako Nemačka nije
izbegla vampirsku histeriju (epidemije su prijavljene u Istočnoj Pruskoj 1710,
1721, i 1750), izgleda da je pitanje vampira prvobitno bilo pokrenuo raširenim
novinskim izveštajima o istragama vampira u Srbiji 1725, i posebno 1731-1732,
istragom slučaja Pavla Arnauta. Popularizovana verzija slučaja Pavla Arnauta
bila je bestseler na sajmu knjiga u Lajpcigu 1732. Pomoć u pokretanju debate
pružili su teolog Mihael Ranft, delom "De Masticatione Mortuorum in Tumulis
Liber" iz 1728 (nemački prevod objavljen 2006); i Džon Kristijan Stok delom
"Dissertio de Cadauveribus Sanguisugis" (1732).''
(Notable treatises included ''De Masticatione Mortuorum'' (1679) by
Philip Rohr, which discussed the eating habits of the Nachzehrer, and Christian
Frederic Garmann's ''De Miraculis Mortuorum'' (1670). In the early eighteenth
century, a flood of reports of Eastern European vampires began to filter into
Germany, where they prompted a massive debate in the universities. Although
Germany did not escape the vampire hysteria (epidemics were reported in East
Prussia in 1710, 1721, and 1750), the vampire issue seems to have been initially
raised by the widespread newspaper reports of vampire investigations in Serbia
in 1725 and especially the 1731-1732 investigation of the Arnold Paul case. A
popularized version of the Arnold Paul case was a bestseller at the 1732 Leipzig
book fair. Helping to initiate the debate were theologian Michael Ranft's ''De
Masticatione Mortuorum in Tumulis Liber'' (1728; a German translation
appeared 2006) and John Christian Stock's ''Dissertio de Cadauveribus
Sanguisugis'' (1732).) 1056
Debata u nemačkim naučnim krugovima bila je usmerena na razne
fenomene u čijoj pozadini nisu stajali isključivo natprirodni elementi, niti
podržavanje vampirizma. Iako su mnogi u nemačkim krugovima navodili da
promene na leševima, koje se tretiraju kao dokaz vampirizma, nastaju kao
rezultat prirodnih uzroka: zbog prerane sahrane, kuge ili besnila, prirodnog rasta
1055
Melton, J. Gordon: ''The Vampire Book: The Encyclopedia of the Undead'',
Visible Ink Press, 2011 (third edition), p. 521-522
1056
Visible Ink Press, 2011 (third edition), p. 285
kose i noktiju posle smrti, sama rasprava je ojačavala propagandu o

vampirizmu, stavljajući je u društveni fokus.
I dok su nemački naučni krugovi uglavnom odbacivali vampirizam kao
sujeverje, njihov francuski kolega, stručnjak za biblijska pitanja, Dom Kalme,
smatrao je da vampiri treba da budu predmet ozbiljnog istraživanja. U vreme
kada su radovi koji negiraju vampirizam, silazili sa izdavačke scene, Kalmeovo
delo je bilo je prevedeno na više jezika, i imalo je niz izdanja. Štampano je i
1993 godine, na engleskom jeziku. To samo pokazuje koliko su privlačne teme
zasnovane na strahu i sujeverju, u odnosu na ista ta pitanja, kada se tretiraju
objektivno.
Gordon navodi da su skorija istraživanja o fenomenu vampirizma 1720-
tih i 1730-tih, orijentisana na forenzičke i medicinskih aspekte, ali isto tako i na
ulogu vampira kao novog žrtvenog jarca, u zamenu za veštice, koje su u
Nemačkoj i Austriji u tom periodu otišle sa javne scene. 1057
Onaj početni propagandni zamah o vampirizmu, izgrađen na sujeverju i
strahu, počeo je da jenjava posle 1755, kada je austrijska carica Marija Terezija
(Maria Theresa of Austria) poslala svog ličnog lekara Gerharda van Svitena
(Gerhard van Swieten), da istraži te slučajeve. On je izveo konačni zaključak da
vampirizam ne postoji. Posle toga, u Austriji je donet zakon o zabrani
otkopavanja i otvaranja grobova, i skrnavljenja tela. Međutim, nije se radilo o
novom zakonu, za srpske prilike. Četiri veka ranije, 1342. godine, srpski car
Stefan Dušan zabranio je sveštenicima da učestvuju u iskopavanju i spaljivanju
leševa, za koje se pretpostavljalo da imaju čarobne moći. Takva odredba bila je
ugrađena i u navedeni član 10. njegovog zakonika iz 1349.
Eskalacija propagande o vampirizmu u Srbiji, početkom XVIII veka, bila

je zasnovana na tradicionalnom srpskom verovanju u moć mrtvih da ustanu iz
groba, lutaju okolo, dave ljude i piju im krv. Vampir je bio zamišljen kao biće u
ljudskom obliku, ali bez kostiju, ispunjeno krvlju. Njegovo telo ne može da se
raspadne zbog toga što je u njemu ostala zarobljena duša, koja ne može da ode
na onaj svet. Zbog ljudske krvi, izrazito je crven u licu. Verovalo se da vampir
poseduje sposobnost da menja oblik i da u svojim pohodima može da se
pretvori u neku životinju ili predmet. 1058
Srpski naučnik Veselin Čajkanović je isticao karakteristike vampira koje
podstiču strah:
1057
Visible Ink Press, 2011 (third edition), p. 285
1058
Čajkanović, Veselin: ''Stara srpska religija i mitologija'', Srpska književna
zadruga, BIGZ, Prosveta, Partenon, 1994, p. 207-209
''Strah od vampira razumljiv je. On 'izlazi noću iz groba i davi ljude po

kućama i pije krv njihovu', kaže Vuk - dakle, opasan je u najvećoj meri. Vampir
je podzemni, noćni demon, sa natprirodnim osobinama (mogućnost da se
pretvara u razne životinje, da se kreće velikom brzinom, da dođe preko svih
prepreka 'osim preko vode i preko trnja', svuda, itd.); po svome postanku on je
mrtvac i ništa više - mrtvac čije se telo nije raspalo i koji, prema tome, može da
ustane iz groba i da luta. Prvobitno pripadao je on samo jednoj porodici (i to
shvatanje vrlo je starinsko) ili užoj lokalnoj zajednici, i otuda verovanje, na
primer u Skopskoj crnoj gori, i inače, da vampir dosađuje samo svojim
srodnicima; otuda propis da 'vampirdžija' (onaj koji 'ubija' vampira) mora biti
stranac. I u tom pogledu vampir je sasvim srodan sa vešticom ('Vještica na
svoju krv trči', 'Kud će vještica do u svoj rod?').'' 1059
Noćni pohodi vampira i njihovo povezivanje sa uznemirenjem u
okruženju, pogotovo kod domaćih životinja, koje je realno moglo da nastane iz
raznih razloga, dodatno su naglašavali dimenziju straha:
''Pojava vampira izazivala je sveopšti strah, kako kod ljudi tako i
životinja. Prvo bi ga osetili psi, potom konji, a posle njih goveda i ostala stoka.
Tada bi nastao opšti haos: počelo bi lajanje, njištanje, mukanje a domaće bi
životinje po svaku cenu nastojale da pobegnu. Taj strah nije bio bezrazložan.
Prema verovanjima u mnogim krajevima, vampiri su ubijali i ljude i stoku,
davili ih i pili im krv. Ponekad bi pola sela pomorili. Kružile su priče o
vampirima koji odvlače svoje žrtve u grob ili jedu meso sa leševa.'' 1060
Pored uništavanja vampira u grobovima, u odbrani protiv vampira
korišćeno je crtanje krsta ili vešanje strukova belog luka na ulazu u kuću
(strategija odvraćanja). U Bansonovoj ''Enciklopediji Vampira'', navodi se
nekoliko srpskih običaja, povezanih sa vampirizmom:
''Među zanimljivim tradicijama u Srbiji su crtanje krsta katranom, da se
zaštiti od napada; vampirske transformacije u leptire; i ideja da vampir mora da
budu uništen u roku od trideset godina iz straha da ne bi postao smrtonosan,
putovanja po svetu pod drugim imenom.''
(Among the interesting traditions found in Serbia are the painting of tar in
the shape of a cross to guard against attack; vampiric transformations into
butterflies; and the idea that an undead must be destroyed within thirty years
lest it become mortal, traveling the world under a different name.) 1061
1059
Srpska književna zadruga, BIGZ, Partenon M.A.M., Beograd, 1994, p. 103-104
1060
Bandić, Dušan: ''Narodna religija u Srba u 100 pojmova'', Nolit, Beograd, 1991, p.
183-184
1061
Bunson, Matthew: ''The Vampire Encyclopedia'', Gramercy Books, New York,
2000, p. 237
Koncept vampirizma izrastao je iz tradicionalnog srpskog odnosa prema

mrtvima, nasleđenog iz slovenskog paganskog perioda, ali isto tako iz načina
rešavanja društvenih protivrečnosti. Srpski etnolog Dušan Bandić (1938-2004)
smatrao je da se predstave o vampiru mogu tretirati kao mehanizmi za
regulisanje kulturnih i socijalnih odnosa među ljudima. Po pravilu, vampiri
postajali nepošteni, nemoralni ljudi, ili na drugi način obeleženi ljudi u
zajednici. Bandić se poziva na radove ruskog etnologa S.A. Tokarjeva koji je
utvrdio da se kod primitivnih naroda strah od mrtvih ne odnosi u podjednakoj
meri na sve pokojnike. Strah je izražen u slučaju onih pokojnika, koji su pre
smrti imali određenu stvarnu ili imaginarnu moć u zajednici. Prema rečima
Tokarjeva, ''mrtvog čoveka se ne boje zato što je on mrtav, već zato što su ga
bojali dok je bio živ''. (S.A. Tokarjev: ''Rani oblici religije i njihov razvoj'',
Sarajevo, 1978, p. 189)
Taj pristup, kada se radi o vampirima, Bandić je formulisao na sledeći
način:
a) Aberantan pojedinac se posle smrti pretvara u vampira
b) Vampir je opasan za pripadnike svoje društvene zajednice
c) Vampira treba ubiti i tako prekinuti njegov kontakt sa zajednicom 1062
Na taj način se verovanje u vampire izražava kao ''specifični kulturni
istrument'', koji koristi određeno društvo kako bi realizovalo neko od svojih
potreba. Lidija Radulović navodi:
''Dušan Bandić identifikuje verovanja u vampira kao specifičnu religijsku
formu koja nam prenosi određene poruke o aberantnim pojedincima. Funkciju
ovih religijskih predstava sagledava u kontekstu "tradicionalnog" tipa društva,
malobrojnih seoskih i rodovsko-plemenskih zajednica koje teže homogenosti, a
u kojima prisustvo aberantnih pojedinaca preti da naruši normalno
funkcionisanje zajednice. U tom smislu, a u nedostatku institucionalnih
mehanizama za kanalisanje ili sprečavanje aberacija, ceo kompleks verovanja i
praksa ubijanja vampira služe kao veoma jasna opomena pripadnicima
zajednice ukoliko bi kršili obrasce ponašanja koji su društveno i kulturno
propisani. Posmrtno uništenje vampira je, smatra Bandić, simbolično uništenje
aberantnog pojedinca. Naime, u društvima tradicionalnog tipa ne postoje
institucionalna sredstva za obračun sa takvim pojedincima, te se ovim
postupkom zapravo ukazuje na posledice koje čekaju svakog pojedinca koji
1062
Bandić, Dušan: ''Carstvo zemaljsko i carstvo nebesko: ogledi o narodnoj religiji'',
Čigoja štampa, Beograd, 2008, p. 105
prekrši društvene norme ponašanja. Na taj način se usmerava i kanališe

ponašanje pripadnika zajednice.'' 1063
Svakako da to može da bude jedno od objašnjenja. Međutim, i pošteni
ljudi mogli su da budu zaraženi vampirizmom. Navodi se da je to moguće,
ukoliko preko njihovog mrtvog tela preleti ptica, preskoči mačka ili neka druga
životinja Isto tako, čovek koji nije imao adekvatnu pravoslavnu sahranu sa
dosledno ispoštovanim obredom, može da postane vampir. Takođe, verovalo se
da ako nekoga ubije grom, može da postane vampir. Iz tradicionalnog srpskog
straha od mrtvih, posebno od ''gneva mrtvih'', razvijeno je verovanje da
praktično vampir može da postane baš svaki čovek. Pored toga, smatralo se da
mrtvi mogu prave probleme na ovom svetu i ako ne postanu vampiri:
''Ali i mnogi drugi pokojnici, baš ako i ne postanu vampirima, mogu biti
opasni; to su naročito oni koji su pre vremena umrli, ili su umoreni nasilnom
smrću, ili uopšte koji su otišli nezasićeni, nezadovoljni sa ovoga sveta, na
primer: macaruli, to jest deca koja umru nekrštena, ''pa poslije... u grobu ožive i
iz groba kašto izlaze i malu djecu muče i dave'' (Vuk, Rječn.); ili utopljenici,
koji predvode oblake i navode grad na letinu (pa zato naš narod, za vreme
nepogode, viče sve utopljenike po imenu i moli ih da odvedu grad na drugu
stranu); ili oni koji nisu propisno sahranjeni, itd.'' 1064
To verovanje, prisutno kod indogermanskih naroda, da pokojnici mogu
da budu opasniji posle smrti, nego kad su bili živi, uslovilo je kod Srba niz
rituala i običaja prilikom sahranjivanja. Njihov cilj je sprečavanje povratnog
delovanja mrtvih na ovozemaljske prilike. Jedan od tih običaja je da se prilikom
pogreba ide jednim putem, a vraća drugim, kako bi se duša pokojnika zbunila i
ne bi mogla da se vrati. Isto tako, prisutno je premeštanje stvari po kući, da duša
pokojnika ne prepozna ambijent i prođe dalje. Uz to, često su prisutne bajalice i
razne radnje magijskog i ritualnog karaktera, koje imaju svoje lokalne
specifičnosti.
Bandić navodi da vampir ima dualističku prirodu bića koja se ogleda u
izpoljavanju njegove materijalne i nematerijalne strane:
a) vampir u pasivnom stanju zamišlja se kao oduhovljeno telo; vampir u
aktivnom stanju zamišlja se kao otelotvorena duša (ili drugo duhovno biće)
b) u prvom slučaju telo i duša koegzistiraju kao dva spojena, ali
istovremeno, i zasebna, odvojiva realiteta; u drugom slučaju telo i duša
1063
1064
integrisani su u jedinstvenu, monolitnu, neodvojivu celinu. Samo telo vampira

je njegova duša – i obrnuto.'' 1065
U srpskom narodu bilo je rašireno verovanje da vampir treba da se ubije

probadanjem glogovim kolcem. To je izgleda prvobitno imalo za cilj, da se
pokojnik u magijskom smislu prikuje za kovčeg, kako ne bi mogao da izađe iz
groba. Čajkanović ovde navodi običaj iz južne Dalmacije i Bosne, koji je opisao
Vuk Karadžić. Kada se u tim krajevima pojavljivao vampir, ''ljudi će mu grob
otkopati, smjestiti ga potrbuške i pričvrstiti glogovim kocem o grob, da se ne
može više iz groba podignuti'', priča Vid Vuletić-Vukasović (Karadžić, 3, 1901,
213). 1066
Bilo je takođe situacija da se vampir ubija probadanjem jataganom ili
pucnjem iz puške. Međutim, prema nekim narodnim verovanjima, to nije
dovoljno da se definitivno ubije vampir. Vezivanje i probadanje kolcem je
imalo funkciju da veže vampira za grob i ograniči mu kretanje.
Takođe se verovalo da vampir može da se uništi oštećivanjem kože. Tada
bi navodno njegova krv i pihtijasta masa iscureli iz tela. U skladu sa ovim
verovanjem, ponekad se oko goblja postavljala ograda od trnja, kako bi se
vampir ogrebao.
Potpuno uništavanje vampira moguće je tek spaljivanjem. Ovaj običaj bio
je prisutan u mnogim drevnim kulturama, sa ciljem da se mrtvac definitivno
uništi, posebno oni njegovi delovi u kojima bi navodno mogla da se zadrži duša.
Praktično to je većina mekih tkiva osim kostiju. Kako se verovalo da se duša
posle smrti ne može vezati za kosti, spaljivanjem organa i mekih tkiva,
praktično onih delova tela koji se prirodno raspadaju, ubrzava se proces
uklanjanja mrtve osobe i njegove duše, iz ovozemljske kosmološke ravni.
Običaj spaljivanja praktikovali su mnogi narodi, koji su imali dodir sa Srbima,
kao što su Germani, Tračani, Česi ili Rusi.
Međutim, u srpskoj istoriji i tradiciji nema evidencije o spaljivanju
mrtvih, osim u slučaju vampira. Srbi su imali druge metode da se obračunaju sa
''sumnjivim mrtvacima''. Na prvom mestu bio je glogov kolac; potom
''mashalizmos'', odnosno odsecanje glave i mrcvarenje, karakteristično za neke
primitivne kulture; i konačno, naknadni pogreb. U slučaju naknadnog pogreba,
mrtvac se iskopava posle tri godine, sa kostiju mu se vinom skidaju trulež i
tkivo (potpuno odvajanje duše) i razbacuju okolo. Posle toga se kosti ponovo
sahranjuju.
1065
Bandić, Dušan: ''Carstvo zemaljsko i carstvo nebesko: ogledi o narodnoj religiji'',
Čigoja štampa, Beograd, 2008, p. 97
1066
Pitanje propadanja mekih tkiva imalo je važnu dimenziju u srpskom

sistemu verovanja. Na taj način se duša ''oslobađala'' od tela, i istovremeno
sprečavalo da telo bude ikorišćeno, od strane nekih zlokobnih natprirodnih
entieta. Tako su neke opomene ili kletve u epskim pesmama, povezane sa
raspadanjem tela. Među takvim primerima mogu se navesti:
''U narodnoj pesmi ''Kajanje i ispovest Marka Kraljevića'' kaže se: ''Uze
majka preklinjati Marka, Da se Marko ljudske krvi prođe: Jer se nigda
raspadnuti nećeš''; a malo docnije veli stari iguman Marku: ''Jadan sinko
Kraljeviću Marko, Mnogo li sam tebe sjetovao Da se, Marko, ljudske krvi
prođeš, E ti nigda smrt' vakusit nećeš, Ni se tvoje raspanuti t'jelo''.'' 1067
Sve ove stare forme sahranjivanja ostale su pisutne u srpskom društvu, uz

određene varijacije (Čajkanović koristi izraz supstitucije). Tako se, kao
varijacija mashalizmosa, može navesti običaj da se mrtvac pre sahrane ''načne''
oštećenjem glave, čela ili vrata. Jedna od varijacija koncepta ''glogovog kolca''
je da se mrtvacu zabije glogov trn u ruku ili ispod tela itd. Na nekim srpskim
područjima, bio je prisutan običaj da se mrtvi sahranjuju u kući, i to pod
pragom. Taj običaj je simbolički sačuvan time što se, na primer u Bosni,
mrtvom odseku nokti i sahrane pod pragom. U kruševačkom kraju, na jugu
Srbije, koncem se izmeri mrtvac, pa se taj konac sahrani ispod praga. 1068 Inače,
stari običaj da se mrtvi sahranjuju u kući imao je i funkciju da se onemoguće
naslednici da prodaju kuću. Jer, ko će kupiti kuću u kojoj je sahranjen član
druge porodice.
Kada je u pitanju obračun sa vampirom, postavlja se pitanje zašto se
vampir prvo probada kolcem, pa onda potpuno uništava spaljivanjem. Zar ne bi
samo spaljivanje bilo dovoljno? Vuk Karadžić navodi da se u nekim krajevima,
na primer u Crnoj Gori, koristi samo glogov kolac, dok se u drugim vampir i
probada, i spaljuje. Čajkanović smatra da je do tih razlika došlo zbog
kombinovanja starijih i novijih običaja. Narod je zadržao stari običaj, i kada je
razvijen noviji. Kako spaljivanje, niti supstitucija koja bi u korenu mogla da ima
spaljivanje, nisu identifikovani među srpskim običajima, očigledno je da je
probadanje glogovim kolcem stariji običaj. Uostalom, da se od početka krenulo
sa ''ubijanjem vampira'' spaljivanjem, druge tehnike, kao glogov kolac ili
mashalizmos itd, bile bi suvišne. Spaljivanje je uvedeno tek kasnije, verovatno
po preuzimanju hrišćanske religije, kada je došlo do tranzicije slovenskog
koncepta duše.
1067
1068
Srpska književna zadruga, BIGZ, Partenon M.A.M., Beograd, 1994, p. 108-109
Stari Sloveni su verovali da se posle smrti duša odvaja od tela i odlazi u

drugi svet, svet mrtvih pod nazivom Nav. To putovanje u drugi svet traje 40
dana, što je kasnije ostalo sačuvano konceptu mitarstva. U tom tranzicionom
periodu, duša navodno obilazi dom pokojnika i boravi na mestima gde je on
najčešće boravio. U slučaju ''teške smrti'', zlih ili amoralnih ljudi, ili
neadekvatnog pogrebnog obreda, duša može da ostane zarobljena u
međuprostoru, da ima pristup svetu živih, ali ne i da ode na onaj svet, Nav.
Takva duša se, u vidu nekog od zlokobnih natprirodnih entiteta, javlja
agresivnim postupcima u svetu živih. U slučaju da ne napusti telo ili se vrati u
njega, postaje vampir.
U takvom sistemu verovanja, važnu ulogu kod starih Slovena imalo je
natprirodno biće po imenu Morana, Mora, Mara ili Maruha. Ona je bila
slovenska boginja noći, zime i smrti. Zamišljali su je u liku lepe devojke, duge
crne kose, bledog lica, sa vučijim očnjacima i kandžama. Bila je to kombinacija
božanske lepote i zle prirode. Ponekad je bila zamišljana i kao stara baba. Za
nju se verovalo da upravlja mračnim silama podzemlja i da donosi smrt, bolest,
glad, pomor stoke itd. Jedan od starih slovenskih rituala povezan je sa pravljem
lutke od slame koja simbolizuje Moranu i njeno spaljivanje.
Morana ili Mora je slovenskoj mitologiji preteča vampira, jer je tretirana i
kao zli duh koji luta noću, seda na grudi zaspalih, siše im krv i izaziva košmarne
snove. Ponekad je tretirana kao senka umrlog, ili čak duša živog, koja u obliku
leptira ili neke druge životinje napušta telo i napada ljude. Mogla je da se
pojavljuje i u vidu različitih predmeta, na primer dlake i slamke, kako bi bila u
stanju da uđe u kuću kroz ključaonicu. Vuk Stefanović Karadžić ju je opisao na
sledeći način:
''Mora ljude u spavanju pritiskuje. Đekoji pripovijedaju da je mora
vještica koje se pokajala i zarekla da ne će više ljudi jesti, nego ih samo noću u
spavanju pritiskuje i dihanje im zaustavlja. Đekoji opet misle da je djevojka
koja će postati vještica dok se uda. U Crnoj Gori oni koje mora pritiskuje i davi,
kad liježu spavati, meću pružen pojas povrh pokrivača. U Grblju ima čitava
molitva koju onaj kojega mora davi valja da očita prije nego legne spavati. Evo
te molitve:
Mora bora! ne prelazi

Prek' ovoga bjela dvora,
E su na njem tvrdi ključi
Od našega Siodora,
Siodora i Todora
I Marije i Matije
I sestrice Livantije,
Koja nema pristupišta.
Prek' ovoga b'jela dvora,
Ni kamena kamenica,
Ni vjetrušna vjetruština,
Ni nametna nametnica,
Ni udova udovica,
Ni mađiona mađionica,
Dokle ne bi prebrojila
Na nebu zvijezde,
Na gori listove,
Na moru pijesak,
Na kučki dlake,
Na kozi runje,
Na ovci vune,
Na vuni dlake;
A kad bi to prebrojila,
Vratilom se opasala,
Zaštikalom poštapila,
Ušla u jajsku ljusku,
Utopila se u morsku pučinu,
Trinka joj trakuli,
Vragu joj glava,
Sve joj koze vrag odnio,
Mleko joj se ne sirilo,
Nego rekla: jaoh!
Jaoh joj dala Lena, plena
I Marija Magdalena. Amin!
Pripovijeda se da je nekakvoga čovjeka tako morila mora da već
najposlije nije mogao zaspati, i dosadi mu se kod kuće življeti, vego uzjaše na
svoga bijela konja i pobjegne u svijet, ne znajući ni kud ni kamo; ali mu je i to
bilio za ludu, jer i na putu kako bi sklopio oči, odmah mora nanj. Idući tako po
svijetu dođe na konak nekakome terziji. Kad poslije večere terzija uzme svoj
posao i stane šiti, gost mu se potuži kako ga mori mora, ''nego'' veli ''dok ti još
radiš, leći ću ovdje kraj tebe, ne bih li mogao malo zaspati''. Potom se pokrije
gunjem i legne. Kako zaspi odmah ga mora pritisne, i kroz san stane vikati i kao
otimati se. Kad terzija to čuje, on digne svijeću da vidi kako se gost muči, a kad
tamo, a to po njegovom gunju kojijem se bio pokrio miče se velika bijela dlaka
tako brzo kao zmija kad trči. Kad terzija to vidi, on svojijem nožicama, koje su
mu se u ruci desile, dlaku presiječe, i kako se ona prestane micati, gost se
odmah ućuti, a tako je spavao mirno dok ujutru sunce nije ogrijalo. Kad se
probudi, zahvali Bogu što je tako spavao i oporavio se, pa odmah potrči ka
konju da ga vidi i namiri, kad tamo, a to konj u košari leži mrtav. Pošto mu
terzija pripovjedi kako ga je mora davila i kako mu je on dlaku na njegovu
gunju presjekao, onda doznadu da mu je konj bio mora koja ga je pritiskivala i
morila. Koga pritiskuje mora, treba da stavi za vrata od one sobe gdje će spavati
metlu naopako, kad pođe spavati.'' 1069
Kod starih Slovena, duša je bila povezana sa kultom predaka, koji su u

prehrišćanskom sistemu verovanja, zauzimali centralno mesto. Verovalo se da
oni, posle smrti, mogu sa drugog sveta da brinu o životima i sudbinama njihovih
bližnjih. Za pretke koji su regularno umrli i propisno sahranjeni, verovalo se da
će da imaju blagonaklon i zaštitnički odnos prema svom potomstvu. Takođe,
živi su trebali da neguju odgovarajući odnos prema mrtvim precima, kako ih ne
bi uvredili i time isprovocirali njihovu zlu volju.
Za one koji nisu umrli prirodnom smrću, ili nisu imali propisani pogrebni
obred, verovalo se da mogu da zlokobno intervenišu u zajednici. Njihova duša
zaposedala je mitska bića kao što su: vampir, rusalka, drekavac, nav, vodenjak
ili neki drugi zlokobni demon. Preko njih je onda napadala svet živih. U
slovenskoj mitologiji, gotovo sva mitska bića predstavljaju varijacije
pojavljivanja duša mrtvih, odnosno pokojnika poznatih u određenoj zajednici.
Hrišćanstvo je u slovensku religiju i mitologiju unelo nov koncept duše.
Radi se o vegetativnoj duši, povezanoj sa krvlju i mekim tkivima.
To je jasno navedeno u Starom zavetu.
''14. Jer je duša svakog tela njegova krv, zato što je duša u njoj. Zato sam
rekao Izraelovim sinovima: 'Ne smete jesti krv nijednog tela, jer je duša svakog
tela njegova krv...''' 1070
1069
Vjerovanje u stvari kojijeh nema), Politika, Beograd, 2005, p. 270-273
1070
knjiga Mojsijeva, 17: 14, p. 92
Na taj način, duša je postala precizno locirana. Srbi, sada kao hrišćani
slovenskog porekla, korigovali su svoj metod ''obračuna sa vampirom'', i
usmerili su ga na tkiva u kojima može da prebiva duša. A potpuno uništenje
mekih tkiva, bilo je moguće jedino spaljivanjem. Čajkanović navodi da je ipak
ostao prisutan izvestan dualizam u tretiranju duše.
''Za vampira naš narod čas misli da ima vegetativnu dušu (otuda nam on
može dosađivati sve dok mu se telo ne raspadne), čas opet da je u njemu fylgja,
duplikat: upor. npr. vampirovu dušu koja mu na usta izađe kao leptir, u
Glišićevoj pripovetki ''Posle devedeset godina''; i Vuk, Rječi., s. v. vukodlak:
''Vukodlak se zove čovek u koga... poslije smrti... uđe nekakav đavolski duh
(kao i kod veštica), i oživi ga'', itd. Prvo shvatanje starije je.'' 1071
Možda upravo iz tog dualizma u tretiranju duše, proizilazi i dualizam u
obračunu sa vampirima.
Tranzicija zlokobnih natprirodnih moći, sa nematerijalnog duha ili
božanstva Morane na konkretne ljude, odnosno, personalizovanje zla, može da
predstavlja konflikt između različitih nivoa šamanističke konfiguracije drevne
slovenske religije i hrišćanstva. Lociranje hrišćanske duše na određenu strukturu
ljudskog tela, pomerilo je ka telesnom i koncept zla, koji je u prethodnom
religijskom kontekstu bio zamišljen kao nematerijalni princip, u smislu duha.
Pored pomeranja koncepta zla i duše, religijska tranzicija je dovela i do
rodne promene. Nekadašnje žensko natprirodno biće Morana, ustupila je mesto
dominantnom muškom vampiru. To takođe može da bude posledica
hrišćanskog ustrojstva društva na patrijarhalnoj osnovi, gde se moć povezuje sa
muškarcima. Patrilenearni kult predaka dobio je u hrišćanstvu novu dimenziju i
bio je izražen kroz povećanje društvene moći muškaraca. Ta moć bila je
izražena i kroz funkciju ''psihopompa'', onoga ko se brine o duši pokojnika i
odgovoran je za ispravnost pogrebnih procedura, kako bi ona regularno mogla
da ode na onaj svet. Žene su tom procesu obavljale samo tehničke aktivnosti,
dok su muški potomci u potpunosti bili odgovorni za sudbine duša njihovih
predaka.1072
Jasno je da funkcija ''psihopompa'' proističe iz šamanističke konfiguracije
verovanja. Briga u dušama preminulih predaka, predstavlja jedan od modela
održavanja generacijske hijerarhije i očuvanja tradicionalnog društvenog
poretka i vrednosti.
1071
1072
Ethnology and Anthropology, Faculty of Philosophy Belgrade, 2006, p. 186-187
Vampirska estrada nastavljala je da okupira pažnju javnosti i plaši narod,

i u XX veku. Veselin Čajkanović je objavio u Srpskom književnom glasniku
1923 godine, rad pod nazivim ''Ubijanje vampira''. U njemu je naveo izveštaj iz
lista ''Vreme'' (broj 511, od 23. maj 1923), u kome je stajalo
''..Stari seljak Paja Tomić... umro je... 9 aprila ove godine. Malo posle
njegove smrti počela je da se žali njegova žena Cvija da joj mrtvi muž kao duh
dolazi preko noći, i da trči po kući i plaši sve ukućane. Neko je Cviji verovao,
neko i nije, tek ona je neprestano tvrdila da joj se muž povampirio i da dolazi
svake noći. Tako je trajalo čitav mesec dana, kada su, kažu, i sinovi primetili
vampira u kući. Sinovi umrloga starca, Stevo i Krsto Tomić, sazovu celo selo na
dogovor šta da rade sa njihovim povampirenim ocem. Svi su seljaci bili za to da
se vampir uništi. Rešili su da se leš iskopa, spali na vatri i pepeo rasturi. Odluka
je privedena u delo.
Seljaci, naoružani pijucima i ašovima, pošli su na groblje. Drugi su nosili
drva za lomaču, a jedan je spremio ušiljen glogov kolac. Cela seljačka gomila,
predvođena sinovima umrlog Paje, došla je na groblje. Leš je iskopan, proboden
glogovim kocem i bačen na lomaču. Pošto je leš spaljen, rasturili su mu pepeo,
a ono nekoliko ugljenisanih kostiju što je ostalo bacili su natrag u grobnicu.. ''
1073
Sa savremenog stanovišta ova storija izgleda nadrealno. Ali ona se zaista

odigrala pre manje od sto godina. Čajkanović navodi koktel motiva koji su
mogli da budu pogonsko gorivo ove eskalacije vampirizma. Ta storija o noćnim
posetama natprirodnog bića ženi, podseća na slične primere iz egipatske, grčke,
jevrejske ili rimske mitologije. Faraon je navodno bio sin boga, Aleksandar
Makedonski se proglasio za Zevsovog sina, Platon je smatran Apolonovim
sinom, a Scipion Afrikanac za sina zmaja, a prema Svetoniju, Avgust za sina
Apolona. U srpskoj tradiciji se takođe smatra da je čovek izvanrednih
sposobnosti sin zmaja. Tako se u srpskoj narodnoj pesmi ''Miloš Obilić zmajski
sin'' navodi:
''Što gođ ima Srbina junaka.
Svakoga su odgojile vile,
Mlogoga su zmajevi rodili,
Svakog ću ti po imenu kazat:
Evo prvog tebe, Obiliću,
A drugoga Zmaj-Ognjenog Vuka,
A trećega Relju Bošnjanina,
1073
Zmajeva je i on porodica;
A četvrtog Vanović Sekulu,
I njemu je zmaj ognjeni babo;
A petoga Banović Strahila,
I njemu je zmaj ognjeni babo,
A šestoga Ljuticu Bogdana,
A sedmoga Kraljevića Marka,
Svaki ima zmajevu biljegu,...''
Storije o noćnim posetama, mogu da predstavljaju i ''posmrtnu

manifestaciju potisnute seksualne energije. Kada vampir ne ubija žrtvu, nego je
muči tako što joj sedi na grudima ili je jaše, radi se o manifestacijama
seksualnog čina. Ta seksualnost prisutna je i kod Morane, koja zavodi svojom
božanskom lepotom, a noću, kao demonsko biće, luta i napada ljude. Prilikom
tranzicije seksualnosti, od slobodne i orgijastične u paganskom sistemu, do
potisnute u srednjevekovnog pravoslavnom, seksualni potencijal prenet je na
demonizovane pojedince i natprirodna bića. Čak je i izgled vampira, kao
''naduvana mešina koja nema kosti već je ispunjena krvlju'' simbolički povezan
sa muškim polnim organom za čije funkcionisanje potrebno da nadođe krv. Taj
simbolički noćni penis, prestaje sa svojim aktivnostima i gubi svoju moć, kada
se kukurikanjem oglašava petao, koji je u mnogim kulturama takođe simbol za
penis (u engleskom slengu reč cock, što znači petao takođe označava penis).1074
Te igre sa natprirodnim bićima i seksualnošću, prisutne su u raznim
kulturama. Čajkanović je to potkrepio jednom aferom iz doma rimskog
imperatora Tiberija. Radi se o storiji kada se mladić Decije Mundus zaljubio u
lepu Paulinu. Pošto Paulina nije htela ni da čuje za njega, njegova bivša robinja
Ida potplatila je starešinu Izidinog hrama da ugovori sastanak Paulini sa bogom
Anubisom u hramu. I tako je jedno veče, u mračnom hramu, umesto Anubisa,
Decije uspeo da bude sa Paulinom. Kada se saznalo za skandal, Tiberije je
razorio hram, razapeo sveštenike i Idu, dok je Decija Mundusa proterao. Aluzije
na slične prevare pravio je Ovidije u Metamorfozama, opisujući prerušavanje
1074
Ethnology and Anthropology, Faculty of Philosophy Belgrade, 2006, p. 198-199
ljubomorne Jupiterove žene Junone, u nastojanju da otkrije njegove ljubavne

poduhvate.1075
Moguće je da se iza nekih slučajeva noćnih pohoda vampira, krije
Nektanebova prevara, pri čemu su pojedini ljudi uspevali da pod maskom
vampira, ili fame o vampirizmu, obezbede pristup udovicama i drugim ženama.
Ta igra da se pod okriljem mraka priđe udovici, uz opravdavanje čudnog
uznemirenja stoke i zastrašivanja ostalih meštana da noću ne izlaze i kuća, uz
neispavanost udovice koju noću navodno obilazi pokojni suprug, lako se mogla
uklopiti u vampirski diskurs. Čajkanović podseća da su takve primere opisali
Joakim Vujić u ''Putešestviju'' i Vuk Karadžić. Vuk je pretpostavljao da su
mogući takvi slučajevi te je napisao da ''vukodlak dolazi kašto i svojoj ženi, a
osobišo ako mu je lijepa i mlada, te spava s njome''. 1076
Radulovićeva takođe navodi moguće opcije zloupotreba verovanja u
vampire za ljubavne poduhvate: ''Vampir pohodi svoju ženu i održava seksualne
odnose sa njom što je razumljivo verovanje u kontekstu kulta mrtvih po kojem
umrli imaju iste potrebe kao i dok su bili živi. U pripovetkama ali i u
etnografskoj građi postoje zabeleške o tome kako se ovo verovanje moglo
zloupotrebljavati, pa je često vampir koji pohodi neku udovicu zapravo bio njen
ljubavnik.'' 1077
Tome idu u prilog i predanja, da su se vampiri često vraćali svojim
ženama, pa čak i da su imali decu. Smatralo se da su deca vampira mogla da
budu i ljudi i vampiri, u zavisnosti od pola deteta. Ukoliko je bilo muškog pola,
navodno bi i dete postalo vampir.
Polazeći od srpske tradicije i predanja o vampirizmu, srpski književnik

Milovan Glišić napisao je 1880. godine, horor pripovetku o vampiru Savi
Savanoviću, pod naslovom ''Posle devedeset godina'', po kojoj je 1973 snimljen
film ''Leptirica'' (After Ninety Years, 1880; The She-Butterfly, 1973).
Koncept vampira stekao je svetsku slavu, romanom irskog autora
Abrahama Stokera (Abraham ''Bram'' Stoker, Dracula) objavljenog 1897. U tom
romanu, vampir je personalizovan kroz lik istorijske ličnosti Vladislava II
Zmajevića (1431-1476), surovog vlaškog vojvode i kneza, poznatog kao Vlad
Cepeš ili Vlad Drakula. Iako je na području njegove vladavine, u sadašnjoj
Rumuniji i Srbiji, ostao zapamćen kao pravedan vladar i borac protiv Turaka,
1075
1076
1077
Stokerov roman mu je podario svetsku vampirsku slavu. Prema ovom romanu je

snimljeno više desetina filmova (prvi je Nosferatu iz 1922). Pored toga, vampir
Drakula se u popularnoj kulturi pojavljuje kao stereotip u raznim drugim
radnjama i okolnostima.
Iz tog srpsko-vlaškog, potom i globalnog sveta fikcija, vampiri i dalje, ali
sada kao savremeni komercijalni produkti, proizvode i podstiču strah kroz
medije, filmsku industriju, kompjuterske igre, stripove, animirane filmove,
literaturu... U zapadnoj kulturi, Drakula je postao lik koji se pojavljuje ne samo
u industriji zabave, već se koristi i u komercijalne svrhe. Tako se 2014. godine,
žitarice za doručak, reklamiraju u SAD TV spotom sa njegovim likom. U spotu,
on i jedna vampirica jedu proizvod od žitarica, uz komentar: ''Ova porodica
vampira ne spada baš u ranoranioce. Mada, pošto su probali novi Nutri-Grain
Fruit Crunch Bar, oni vole jutro i mogu mnogo više da urade''.
(This family of vampires aren't exactly morning people. Since they tried
the new Nutri-Grain Fruit Crunch Bar though, they love mornings and are
getting a lot more done.)
Reč vampir preuzeta je u prvoj polovini XVIII veka iz srpskog jezika,
kao pojam bez sinonima, i u druge jezike širom sveta.
Pored vampira, zastrašujuće biće u srpskom sistemu verovanja je
vukodlak. Ono je povezano sa starim slovenskim i srpskim verovanjem o vuku
kao totemskoj životinji, neraskidivo povezanoj sa Dažbogom, bogom Sunca i
sinom Svaroga, ali istovremeno i bogom podzemnog sveta. Kako je on kao i
većina slovenskim božanstava teriomorfan, pojavljuje se u obliku hromog belog
vuka. Bele životinje se i inače u evropskoj tradiciji tretiraju kao posrednici sa
natprirodnim bićima i svetom duhova. Za vuka se u srpskoj tradiciji vezuje čitav
niz šamanističkih radnji, zabrana i verovanja. On se kao granični čuvar između
dve kosmološke ravni često identifikuje kao neprijatelj zlokobne sile i onaj koji
joj brani, da iz natprirodnog sveta pređe u ovozemaljski. Tako se u sistemu
verovanja uspostavlja savezništvo sa vukom, kao zaštitnikom od bolesti, i zlih
uticaja, posebno onih koji su povezani sa porođajem i brigom o deci. Uostalom i
Vuk Stefanović Karadžić je dobio to zaštitničko ime posle smrti više odojčadi
njegovih roditelja. On je vukodlaka okarakterisao kao natprirodno biće čije su
osobine ukrštene sa vampirom:
''Vukodlak se zove čovek u koga (po pripovijetkama narodnijem) poslije
smrti 40 dana, uđe nekakav đavolski duh i oživi ga (povampiri se). Potom
vukodlak izlazi noću iz groba i davi ljude po kućama i pije krv njihovu. Pošten
se čovjek ne može povampiriti, već ako da preko njega mrtva preleti kakva tica,
ili drugo kakvo živinče pređe; za to svagda čuvaju mrca da preko njega što ne
pređe. Vukodlaci se najviše pojavljuju zimi (od Božića pa tamo do Spasova
dne). Kako počnu ljudi mnogo umirati po selu, onda počnu govoriti da je
vukodlak u groblju (a gdjekoji počnu kazivati da su ga đe noću viđeli s
pokrovom na ramenu), i stanu pogađati ko se povampirio. Kašto uzmu vrana

ždrijepca bez biljege, pa ga odvedu na groblje i prevode preko grobova u kojima
se boje da nije vukodlak: jer kažu da takovi ždrijebac ne će, niti smije, prijeći
preko vukodlaka. Ako se o kom uvjere i dogodi se da ga iskopavaju, onda se
skupe svi seljaci s glogovim koljem (jer se on samo glogova koca boji): za to
govore kad ga spomenu u kući: ''na putu mu broć i glogovo trnje'' – zašto su i
brotnjaci pokriveni glogovim trnjem ), pa raskopaju grob, i ako u njemu nađu
čoveka da se nije raspao, a oni ga izbodu onim koljem, pa ga bace na vatru te
izgori. Kažu da takovoga vukodlaka nađu u grobu a on se ugojio, naduo i
pocrvenjeo od ljudske krvi (''crven kao vampir''). Vukodlak dolazi kašto i svojoj
ženi (a osobito ako mu je lijepa i mlada) te spava s njome, i kažu da ono dijete
nema kostiju koje se rodi s vukodlakom. A u vrijeme gladi često ga priviđaju
oko vodenica, oko ambara žitnije i oko čardaka i koševa kukuruznijeh. Kažu da
sve ide sa svojijem pokrovom preko ramena. On se može provući i kroz
najmanju rupicu, zato ne pomaže od njega vrata zatvoriti, kao ni od vještica'' 1078
Izazov nauke
Kome pripadaju zvezde?

Propagandne implikacije kosmoloških modela u ranom Modernom dobu,
otvorile su suštinska naučna, verska i druga društvena pitanja. Preoblikovanje
simboličkog modela, u koji je bila smeštena percepija fizičkog sveta, protekla je
u znaku velike društvene bitke za očuvanje društvene moći konzervativnih
snaga. Možda se upravo kroz ovaj konflikt može opisati moć propagande, da
utiče na oblikovanje percepcije društvene stvarnosti i fizičkog sveta, izvan
njihove realne dimenzije. Kako je otkrivanje zakonitosti prirodnog sveta
napredovalo, tako se konflikt zaoštravao. U takvim okolnostima, propagandno
polje postojećeg ideološkog sistema, bilo je razarano sa obe strane. Novi
argumenti i principi narušavali su njegovu postavku, dok su tradicionalni bili
sve više u koliziji sa elementima koji prispevaju u njega. U početku je osnovni
regulator snaga/pozicija, bio faktor društvene moći, da bi vremenom njegova
pozicija izbledela pod teretom rasprave i dokaza.
U smislu strateške dimenzije propagande, očuvanje osnovne društvene
kohezije, podrazumevalo je korigovanje pozicija strana u konfliktu i
uspostavljanje nove konvencije propagandnog polja. Kako se to nije desilo, na
sceni su ostala dva pristupa i dve kosmologije. Do polovine XVII veka, vodeći
1078
Vjerovanje stvari kojijeh nema), Politika, Beograd, 2005, p. 269-270
naučnici Zapada prihvatili su novi kosmološki sistem. Sa druge strane, Crkva je

to proglasila za jeres, braneći dogmatizovani geocentrični sistem.
Došlo je do situacije u kojoj nije bilo zadovoljavajućeg odgovora na
pitanje:
''Da li ono što saznajemo o svetu putem nauke, može da bude integrisano
sa onim što o tome zastupa religija?'' (Could what we know about the world
through science be integrated with what we learn about it from religion?) 1079
Zastupnici novog kosmološkog modela smatrali su da otkrića prirodnih
principa i zakonitosti nikako ne bi trebali da budu u koliziji sa teološkim
pogledima na svet. Možda je to najbolje izrazio Kopernikov učenik Retikus
(Georg Joachim Rheticus, 1514–1574), apelujući da se na nova otkrića primeni
Avgustinova doktrina "akomodacije". Radilo se o zahtevu da se Sveti duh
prilagođava svakodnevnom jeziku i terminologiji, kako bi mogao da bude
funkcionalni natprirodni entitet.
Sa stanovišta dogmatskog teološkog pogleda na svet, bio je to zahtev sa
krajnje opasnim konsekvencama. Jer, ukoliko se dopusti mogućnost da se Sveti
duh, odnosno šaman izmešten u drugu kosmološku ravan, prilagođava
aktuelnim promenama u tretiranju fizičkih, zemaljskih pitanja, onda bi crkva
mogla da izgubi monopol na njegovu upotrebu u propagandnom polju. Drukčije
rečeno, naučnici bi mogli da tvrde: da se ''akomodacijom ''Sveti duh ostvaruje u
njihovom otkrivanju principa prirode, a ne u dogmi crkve, koja je u koliziji sa
prirodnim zakonitostima. I dalje, time bi bio ugrožen i koncept Svetog trojstva,
a bog i Isus, ostali bi bez delotvornog posrednika. Konačno, ukoliko se prekine
njihova funkcionalna veza sa zemaljskim stvarima, ostvarena kroz posredovanje
Svetog duha, moglo bi se otvoriti pitanje i njihove pozicije.
Konzervativne snage su u početku konflikta pribegle posezanjem za, tada
standardnim, instrumentima crkve oličenim u autoritetu, tradiciji i društvenoj
moći. Tako je, pored mitskog obračuna sa vešticama, praktikantima magije i
jereticima, inkvizicija ostvarila svetsku slavu kroz nekoliko procesa u kojima se
obračunavala sa nosiocima novih naučnih ideja. Možda se na ovom odnosu
prema magiji i nauci, može sagledati karakter propagandnog polja zapadnog
hrišćanstva. Iako magija i nauka imaju različite definicije i praksu, obe su bile
tretirane kao remetilački faktor, ukoliko nisu pratile striktnu teološku
konvenciju. Time je religija branila svoj prostor natprirodnog, ne samo od
konkurentskih elemenata tog sveta, nego i od praktičnih pristupa
ovozemaljskim pitanjima (magijskih i naučnih), zahtevajući da oni prvo prođu
kroz ideološki filter.
1079
Russell, Colin A.: ''The Conflict of Science and Religion'' in Ferngren, Gary B.:
''History of Science & Religion in the Western Tradition'', Taylor & Francis e-Library, 2005,
p. 12-13
Razdvajanje magije, kao sistema pogrešnog zaključivanja, od nauke, kao

sistema ispravnog zaključivanja, dodatno je uzdrmalo elemente hrišćanskog
propagandnog polja. Oni su postajali suočeni sa sve više i više faktora. Od
verski kontrolisane astrologije, odvojila se astronomija; od alhemije, hemija;
fizika od metafizike itd. Crkvin glavni operativac i posrednik između
natprirodnog i prirodnog sveta, Sveti duh, to više nije mogao sam da isprati. U
sportskom žargonu, sa klupe za rezervne igrače, bila je pozvana inkvizicija.
Dva najpoznatija slučaja inkvizitorskog obračuna sa naukom, svakako su
procesi protiv Đordana Bruna (Giordano Bruno, 1548-1600) i Galilea Galileja
(Galileo Galilei, 1564-1642). S tim, što treba dodati da je u slučaju Bruna
religijska doktrina bila u sukobu sa njegovim magijsko-naučnim tezama.
Tokom ta dva procesa, dominirale su teološke rasprave, dok su naučne
postavke ipak bile u drugom planu. To se naročito odnosi na suđenje Đordanu
Brunu. O tome svedoče brojni dokazi. Na primer, Kopernikova teorija nije bila
napadnuta i osuđena za vreme njegovog života, već je indirektno postala
kontraverzna tokom procesa Đordanu Brunu. Prva formalna zabrana
zagovaranja heliocentričnog sistema, bila je izrečena 1616, u istrazi protiv
Galileja.
Uopšte, odnos inkvizicije prema nauci i novim idejama, ne bi se mogao
tretirati uniformno, baš kao što to nije bila ni sama institucija inkvizicije. Isto
tako, protestanti su progonili i spaljivali jeretike i praktikante magije bez
institucije inkvizicije. Uz sve to, treba podsetiti da na prelazu iz kasnog
Srednjeg veka u rano Moderno doba, na prostoru zapadnog hrišćanstva, nije
postojao pojam nauke u današnjem smislu. Prirodni fenomeni su tretirani sa
stanovišta sholastike koju je činila sinteza katolicizma i Aristotelovog učenja. U
sholastici je Ptolomejeva astronomija bila integrisana sa Aristotelovom fizikom.
Prema ovom modelu, kružno kretanje bilo je rezervisano isključivo za nebesa,
te stoga Zemlja nije mogla da rotira oko svoje ose.
Aristotel je tvrdio da postoje četiri zemaljska elementa (zemlja, voda,
vatra, vazduh i) dok peti, od koga se sastoje zvezde i planete (na latinskom
planetes označava "lutajuće zvezde"), predstavlja samu ''suštinu'' (quintessence).
Kosmologija je tako bila integrisana sa teologijom, kako bi se održavala
sholastička sinteza fizike, astronomije, i teologije. Hes i Alen to opisuju na
sledeći način: ''Svaka nauka u ovoj hijerarhiji disciplina operiše na osnovu
sopstvenog skupa principa, i zajedno one upravljaju svime, od prirode materije i
planetarnog kretanja, do geografskih lokacija neba i pakla. Topografija Dante
Aligijerija u ''Božanstvenoj komediji'' (Alighieri, Divine Comedy) odražava
strukturu Aristotelovo-Ptolomejevog kosmosa.''
(Each science in this hierarchy of disciplines operated from its own set of
principles, and together they governed everything from the nature of matter and
planetary motion to the geographic location of heaven and hell. The topography
of Dante Alighieri's Divine Comedy reflects the structure of the Aristotelian-

Ptolemaic cosmos.) 1080
Ta ideološka konstrukcija, u kojoj su bili veštački integrisani: prirodno i
natprirodno, naučno i religijsko, astronomija i astrologija, nije mogla dugo da
funkcioniše usaglašeno. Ona je faktički bila osporavana iz svih uglova.
Otkrivanje novih činjenica i fizičkih zakonitosti, nije predstavljalo jedini
remetilački faktor teološki usaglašenog pogleda na svet.
Islamizacija Španije i Krstaški ratovi su doneli nova saznanja, ali i nove
strukture natprirodnog, što je još više zakomplikovalo stanje u simboličkom
propagandnom polju. Na primer, u školi Kordobi predavači su, između ostalih
bili: dva profesora astrologije, trojica su predavala nigromantiju, piromantiju i
geomantiju, a jedan ceremonijalnu magiju ''Ars Notoria'' (two professors of
astrology, three of necromancy, pyromancy, and geomancy, and one of the Ars
Notoria). Kalif Al Hakam II (vladao 961-976) napravio je u Kordobi najveću
biblioteku tog vremena u svetu. Procenjuje se da je imala preko 400.000
naslova, sa katalogom naslova i autora. Takođe, arapska bibliografija navodila
je 7700 pisaca koji su se bavili tumačenjem snova.1081 Sve to je opasno
zapljuskivalo dominantno hrišćansko propagandno polje, sudarajući se sa
njegovim tradicionalnim elementima.
Prema ''Knjizi o svim zabranjenim veštinama, sujeverju i vradžbinama''
Johana Hartliba, polovinom XV veka, piromantija, geomantija i nigromantija su
klasifikovane među sedam "zabranjenih umetnosti," zajedno sa aeromantijom,
hidromantijom, hiromantijom i spatulamantijom (necromancy, geomancy,
aeromancy, hydromancy, chiromancy, spatulamancy).1082 Granice okultnog i
nauke tada još uvek nisu postojale. Sve do XVII veka, astronomska posmatranja
bila su u funkciji astrologije. Alhemija još uvek nije bila ni blizu budućeg
prerastanja u egzaktnu fiziku i hemiju. Prirodni zakoni bili su dominantno
zaogrnuti iracionalnim plaštom religioznog tumačenja sveta.
Tek sa nastupom Kopernika, potom Galileja u Italiji, Keplera u
Nemačkoj, Rene Dekarta u Francuskoj i Frensisa Bejkona u Engleskoj, može se
govoriti o rađanju nauke na Zapadu koja nastoji da objektivno utvrdi i opiše
zakone prirode.
Opisujući stanje u Evropi, na prelazu iz Srednjeg veka u rano Moderno
doba, američki istoričar Henri Čarls Li (Henry Charles Lea, 1825-1909), navodi
da je na severu Evrope sholastička teologija bila angažovana u borbi sa
1080
Hess, Peter M. J. and Paul L. Allen: ''Catholicism and Science'', Greenwood
Press, Westport, Connecticut and London, 2008, p. 33
1081
Lea, Henry Charles: ''A History of the Inquisition of the Middle Ages III'',
Harper & Brothers, Franklin Square, New York, p. 470
1082
Hartlieb, Johannes: ''Puch Aller Verpoten Kunst, Ungelaubens und der Zaubrey''
(The Book of All Forbidden Arts, Superstition and Sorcery), Munich, 1456
humanizmom, dok je u Italiji morala da se suoči sa novom kulturom i

filozofijom, kao i sa elementima paganizma, koji su prožimali više društvene
slojeve. Smenjivanje obrazovanih papa na tronu, koji su više imali ulogu
svetovnih vladara nego Isusovih namesnika, i njihovo pokroviteljstvo nad
poznatim naučnicima i filozofima, kod Rimske inkvizicije je gurnulo u drugi
plan stimulisanje lova na neke marginalne žene i optužbe za veštičarenje.
Crkveni vrh je morao da posveti više pažnje ideološkoj čistoći naučnika i
filozofa, koji su imali značajan društveni ugled. Samim tim, mogli su da utiču
na osetljiv balans političke i verske moći. Međutim disciplinovanje naučnika i
filozofa bio je složen zadatak, jer nastojanje da se Rim izrazi kao svetski lider,
nije moglo da ide pod ruku sa nemilosrdnim gušenjem raznih aspiracija i
spekulacija.1083
To je posebno došlo do izražaja pojavom reformacije, kada su stari
sistemi prolazili kroz faze preispitivanja i traganja za dodatnom
argumentacijom. Umesto da se otvori prostor za raspravu o novim naučnim
pogledima, on se zatvarao pod pritiskom verskih konflikata. Pojedini istoričari
smatraju da su upravo duh reformacije i ideološki sukobi, doprineli
učvršćivanju poretka i ideološkog sistema zapadnog hrišćanstva.
Henri Čarls Li navodi: ''da nije došlo do reformacije, kultura Evrope bi
neizbežno bila ateistička, ili posvećena sublimiranom deizmu, jedva
razlikovanom od ateizma.'' (Had not the Reformation come, the culture of
Europe would inevitably have been atheistic, or devoted to sublimated deism,
scarce distinguishable from atheism.) 1084
Iako Katolička crkva, u okviru svojih doktrinarnih granica, nije
dozvoljavala nikakvo otpadništvo, ipak je u pojedinačnim slučajevim
pokazivala toleranciju prilikom odstupanja od proklamovane doktrine. To se
posebno odnosilo na elemente paganizma koji su se, tokom renesanse, pomaljali
kroz obnovljeni helenizam. Prevodilačka škola u Toledu (eng. Toledo School of
Translators; špan. Escuela de Traductores de Toledo), koju je osnovao
nadbiskup Rajmond (Raymond, Archbishop 1125-1152), iznedrila je zapadnom
hrišćanskom svetu radove Ptolomeja, Aristotela, Platona i drugih helenističkih
mislilaca. Astronomsko-matematička rasprava ''Almagest'' Klaudija Ptolomeja
(Claudius Ptolemy, oko 90-168; lat. Almagestum; eng. Disambiguation) iz II
veka, postala je deset vekova kasnije temelj geocentričnog sistema i standardni
srednjevekovni rukopis. Sa blagoslovom katoličke crkve, ovo delo se
umnožavalo stotinama godina.
1083
Harper & Brothers, Franklin Square, New York, p. 616-617
1084
Harper & Brothers, Franklin Square, New York, p. 628
Almagest je na Zapadu počeo da širi Džerard od Kremone (Gerard of

Cremona), koji je preveo ovo delo sa arapskog 1175. Drugi latinski prevod, koji
se čuva u Vatikanskoj biblioteci, napravio je Grigorije Trapezuntius (George,
1395-1484), direktno sa grčkog jezika 1451.1085 Ova verzija je štampana novom
Gutenbergovom tehnologijom, neposredno posle prevoda. Mnogo popularnija
od Almagesta, bila je Ptolomejeva ''Kosmografija'' (Cosmographia), koja je u
drugoj polovini XV veka štampana sedam puta. Štampanje ovih dela, kao i
Aristotelove ''O nebu'' (On the Heavens), pokrenulo je širu debatu o nizu
logičkih i fizičkih pitanja koja su izvirala iz njih. Umesto propagandne potvrde i
konsolidacije određenog modela kosmologije, otvorena je rasprava sa krajnje
uznemirujućim tezama, ne samo za katoličku crkvu, već i za zapadno
hrišćanstvo u celini.1086
Treba istaći da ideje antičkih grčkih mislilaca nisu bile nepoznate i ranije
u Zapadnom hrišćanstvu. Interkulturna razmena Istoka i Zapada bila je prisutna
još u vreme pada Rimskog carstva. O tome najbolje govore radovi Betiusa.
Anicius Manlius Severinus Betius (Anicius Manlius Severinus Boethius, oko
475-524) koji službovao kao ministar kod Teodorika (Theodoric the Great, 475-
526), pored rimskog obrazovanja, proveo je 18 godina na školovanju u Atini.
Inače, Teodorik, je bio kralj germanskih Ostrogota (475-526), vladar Italije
(493-526), regent Vizigota (511-526), i istovremeno patricije Istočnog rimskog
carstva. (Germanic Ostrogoths (475–526), ruler of Italy (493–526), regent of the
Visigoths (511–526), and a patricius of the Eastern Roman Empire.) I sam
Teodorik je stekao obrazovanje u Konstantinopolju, poznavao je helenističku
kulturu i bio posvećen nauci.
U nastojanju da sačuva elemente klasične kulture, Betius je preveo na
latinski osnovne radove Euklida o geometriji, Nikomaha o aritmetici, Arhimeda
o mehanici, Ptolomeja o astronomiji. Takođe, preveo je na latinski Aristotelov
Organon i Porfirijev ''Uvod u kategorije Aristotela'' (Introduction to the
Categories of Aristotle). Ovi prevodi su u narednih sedam vekova bili temelj
rasprave o logici, posebno one između pobornika realizma i nominalizma. 1087
Iako ne bi trebalo preuveličavati značaj njegovih prevoda u srednjovekovnoj
misli, činjenica je da ova klasična grčka dela nisu bila nepoznata na Zapadu, ili
bar u Vatikanu.
1085
Haskins, Charles H. and Dean Putnam Lockwood: ''The Sicilian Translators of
the Twelfth Century and the First Latin Version of Ptolomey's Almagest'', Harvard Studies in
Classical Philology, Vol. XXI, 1990, p. 77-78
1086
Abel, Richard: ''The Gutenberg Revolution: A History of Print Culture'',
Transaction Publishers, New Jersey, 2011, p. 51
1087
Simon and Schuster (First published 1935), 2011, Ch III, Prelude to France; 2. Boethius
Iako je Ptolomejev sistem, predstavljao opštu kosmološku sliku, on je sve

vreme bio predmet kritičkog osvrta i doterivanja, i to na raznim kulturnim
podnebljima:
''Oko 850-950 prvi ozbiljan izazov za Ptolomeja: Irski filozof Džon Skot
Erigena sugeriše da se planete okreću oko Sunca (oko 850); Albategnius
pojašnjava niz izvrsnih tačaka kod Ptolomeja (900); i Abd al-Rahman al-Sufi
oživljava katalog Ptolomejev fiksnih zvezda, priprema preciznu mapu neba koje
će ostati u upotrebi vekovima.''
(c. 850-950 First serious challenges to Ptolemy: Irish-born philosopher
John Scotus Eriugena suggests that the planets revolve around the Sun (c. 850);
Albategnius clarifies a number of fine points in Ptolemy (900); and Abd al-
Rahman al-Sufi revives Ptolemy's catalog of fixed stars, preparing an accurate
map of the sky that will remain in use for centuries.) 1088
Povratni udar sa Istoka
Sa Zapada su krajem XI veka krstaši krenuli u svoj istorijski pohod na

Istok. Njihovo oružje i propagandno simboličko polje natprirodnog sveta nisu
značajnije promenili islamski svet, dok je Romejsko carstvo zauvek nestalo.
Međutim, simbolički sistemi natprirodnog, kao i naučni sistemi istočnih kultura,
stigli su na Zapad.
Za razliku od šireg zapadnog otkrivanja helenske kulture tokom XII veka,

na Istoku su grčka astronomska dela bila poznata u kontinuitetu, od njihovog
nastanka. Vizantija je bila naslednik grčke naučne tradicije, i to na grčkom
jeziku. Vremenom su dela bila prevedena na jezike vizantijskih suseda: arapski i
persijski. Davno pre nego što je na Zapadu došlo do kosmološkog konflikta,
istočni astronomi su ukazivali na razlike u samom Aristotelovom i
Ptolomejevom shvatanju kosmologije, ili preciznije karakteristika ''nebeskih
sfera''. Te razlike su, na primer, došle do izražaja u komentarima arapskog
filozofa Ibn Rušda (Ibn Rushd, 1126-1198).
Pored ukazivanja na razlike između ova dva koncepta, sa Istoka su,
zajedno sa antičkim astronomskim delima, pristigla njihova osporavanja i
korekcije, kao posledice sistematskih astronomskih posmatranja.
1088
Schlager, Neil and Josh Lauer: ''Science and Its Times: Understanding the Social
Significance of Scientific Discovery Vol 2, 700-1449'', The Gale Group, USA, 2001, p. 245
Al-Farghani (Ahmad ibn Muhammad ibn Kathir al-Farghani, oko 800-

870) je 833 napisao "Priručnik nauke o zvezdama" (Kitab fi Jawani ilm al-
Nujum; eng. A compendium of the science of stars, prevođen i kao: Elements of
astronomy on the celestial motions). U ovom rezimeu Ptolomejeve kosmologije,
napravljene su korekcije osnovu nalaza ranijih arapskih astronoma. Knjiga je
bila široko rasprostranjena u islamskom svetu, a u XII veku bila je prevedena na
latinski.1089
Značajne su i korekcije Ibn al Hajtama (Ibn-al Haytham, latinizovano
Alhazen, oko 960-1040). Negde između 1025 i 1028, on je napisao delo
''Sumnje o Ptolomeju'' (Al-Shukuk ala Batlamyus; eng. Doubts on Ptolemy).
Abu Ubaid al Juzjani (Abu Ubayd al-Juzjani) je 1070 objavio delo Tarik al-
Aflak, ukazujući na probleme u Ptolomejevom radu i predlažući rešanja. Ahmad
Dalal, profesor Arapskih i islamskih studija na Džordžtaun univerzitetu
(Georgetown university, Washington), navodi čitav niz islamskih astronoma
koji su korigovali Ptolomejev sistem. (Mu'ayyad al-Din al-'Urdi (d. 1266), Nasir
al-Din al-Tusi (1201–74), Qutb al-Din al Shirazi (d. 1311), Sadr al-Sharia al-
Bukhari (d. 1347), Ibn al-Shatir (d. 1375), and Ali al-Qushji (d. 1474))1090
U islamskoj Andaluziji, rad anonimnog astronoma, ''Rekapitulacija u
pogledu Ptolomeja'', (arap. al-Istidrak ala Batlamyus; eng. Recapitulation
regarding Ptolemy), sadržavao je spisak primedbi u odnosu na Ptolomejevu
astronomiju. Ovaj rad je istovremeno označio početak revolta protiv
Ptolomejevog sistema, poznatog pod nazivom ''Andaluzijski revolt''
(Andalusian Revolt). 1091
Pored primedbi i korekcija, počeli su da se razvijaju i alternativni modeli.
Tako se Averoš iz Kordobe (Ibn Rushd, latinizovano ime Averroes, 1126-
1198), zalagao za striktno koncentrični model univerzuma.1092 Takav
idealizovani geometrijski model, zagovarali su Ibn Baja (Ibn Bajjah,
latinizovano: Avempace, oko 1085-1138) iz Saragose, i Ibn Tufail (Abu Bakr
Muhammad ibn Abd al-Malik ibn Muhammad ibn Tufail al-Qaisi al-Andalusi;
latinizovano: Abubacer Aben Tofail, oko1105 – 1185) iz Granade.
Al-Bitruji (Nur ad-Din al-Bitruji, na Zapadu poznat kao Alpetragius,
umro oko 1204), predložio je oko 1190, model zasnovan na šemi grčkog
1089
Dallal, Ahmad: ''Islam, Science, and the Challenge of History'', Yale University
Press, 2010
1090
Dallal, Ahmad: "Science, Medicine and Technology: The Making of a Scientific
Culture", in Esposito, John: ''The Oxford History of Islam'', Oxford University Press, 1999, p.
171
1091
Sabra, A. I.: "The Andalusian Revolt Against Ptolemaic Astronomy: Averroes
and al-Bitruji", in Mendelsohn, Everett: ''Transformation and Tradition in the Sciences:
Essays in honor of I. Bernard Cohen'', Cambridge University Press, p. 233–253
1092
Gingerich, Owen: "Islamic astronomy", Scientific American 254 (10): 74, April
1986, (http://faculty.kfupm.edu.sa/PHYS/alshukri/PHYS215/Islamic_astronomy.htm)
astroma Eudoksa (Eudoxus of Cnidus, rođ. oko 395-390 p.n.e.), inače

Platonovog učenika. Delo Al-Bitrujija ''Knjiga o teoretskoj
astronomiji/kosmologiji'' (arap. Kitab al-hay'ah: eng. The book of theoretical
astronomy/cosmology) bilo je dobro poznato u evropskim naučnim krugovima,
od XIII veka, sa alternativnim modelom Ptolomejevom Almagestu. Na latinski
ga je preveo Majkl Skot (Michael Scot, De motibus celorum) 1217, a prvi put je
štampano u Beču 1531. Hebrejski prevod Mozesa ibn Tibona (Moses ibn
Tibbon) bio je sačinjen 1259.
Međutim, njihove konfiguracije nisu mogle da budu prihvaćene, jer su
predviđanja planetarnih pozicija bila manje precizna nego kod Ptolomeja,
uglavnom zato što su polazili od Aristotelovog pojma savršenog kružnog
kretanja.
"Ptolemaic Astronomy, Islamic Planetary Theory, and Copernicus's Debt to the
Maragha School" (http://www.bookrags.com/research/ptolemaic-astronomy-islamic-planeta-
scit-021234), Science and Its Times, Thomson Gale, 2005–2006
Ovaj model koristili su Kopernikovi savremenici Đirolamo Frakastoro i
Đovani Batista Amico (Girolamo Fracastoro, 1483– 1553; Giovanni Battista
Amico, oko. 1511–36).1093
Drugi izazov stigao je iz Romejskog carstva, ili kako se danas naziva ova
imperija – Vizantije. Pored grčke tradicije, geografski položaj Vizantije
omogućavao je razmenu znanja sa arapskim svetom, Persijom, Indijom, uz
preuzimanje znanja drevnih civilizacija Mesopotamije i Egipta. Pored
islamizacije Španije, krstaški ratovi su uticali na drastično ubrzanje transfera
znanja od Istoka ka Zapadu.
Treba istaći da istočno hrišćanstvo nije bilo opterećeno kosmološkim
konfliktom. Za razliku od zapadnog hrišćanstva, Vizantinci su bili dosledni
sledbenici helenske kulture. Iako je Justinijan 529. godine zabranio paganske
škole, uključujući i Platonovu Akademiju u Atini, u Vizantiji su se u
kontinuitetu izučavala dela Platona, Aristotela, Euklida, Ptolomeja i drugih
grčkih mislilaca, tokom čitavog hiljadugodišnjeg perioda.1094 U sistemu
obrazovanja astronomija je bila deo neizostavnog ''kvadrivijuma'' (quadrivium),
odnosno grupe od četiri predmeta. Osnovno polazište bio je Sokratov stav, iznet
u Platonovoj ''Državi'', da obrazovanje svakog javnog radnika mora da sadrži
aritmetiku, geometriju i astronomiju. Ove tri discipline, zajedno sa muzikom,
1093
Lattis, James: ''Pre-Copernican Astronomy'', in Gary B.Ferngren: ''Ferngren -
History of Science & Religion in the Western Tradition'', Garland Publishing, Inc., New York,
2000, p. 375-381
1094
Platonova Akademija bila je osnovana 387 p.n.e. i radila je 915 godina, što još
uvek nije ostvario nijedan evropski univerzitet
činile su kvadrivijum i bile su temelj svetovnog sistema obrazovanja čija je

funkcija bila da obrazuje vladare, upravljače i administrativne radnike. 1095
Pored tradicije antičke Grčke, Vizantinci su u rešavanju astronomskih
problema koristili znanja koja su pristizala iz arapskog, persijskog i indijskog
sveta. To se posebno odnosilo na merenje dužine godine, pomračenja i obim
Meseca. 1096
Isto tako, islamski svet je koristio znanja antičke Grčke. Polovinom VIII
veka, druga dinastija Islamske imperije (Islamic Empire, Abbasid dynasty, 750-
1258), Abasidi prebacila je sedište iz Damaska u Bagdad. Kalif Al Mansur
(caliph al-Mansur, rođ. 709 ili 714-775) je pružio podršku prevođenju naučnih i
filozofskih dela sa grčkog, persijskog i indijskog na arapski jezik. Njegov unuk
Al Mamun (al-Ma'mun, 786-833) je ovo prevođenje sistematski organizovao,
osnivajući 832. godine, ''Kuću mudrosti'' (arap. Bayt al-Hikma; eng. House of
Wisdom), kao naučnu akademiju, opservatoriju i javnu biblioteku.
1097
Brojni faktori su uticali na uspeh ove prevodilačke kuće. Imperija je

obezbedila sigurnost i neophodna sredstva. Sedište u Bagdadu bilo je odabrano,
jer su tu našli utočište monofiziti i nestorijanci (Monophysites, Nestorians), dve
grupe jeretičkih istočnih hrišćana, prisiljenih da napuste Vizantiju. Činjenica da
su se obe grupe već dugo bavile prevođenjem grčkih dela na sirijski jezik,
pokazivala je spremnost da rade za islamske vladare.
U periodu između 750. i 900. godine, ovaj proces obogaćen je
prevođenjem, sa sirijskog, grčkog, pahlavi, i sanskrita. (Syriac, Greek, Pahlavi,
and Sanskrit). Na čelu prevodilaca bio je nestorski lekar, Hunain ibn Išak
(Hunain ibn Ishak, 809-873), odnosno Jovan sin Isakov (John son of Isaac). Po
sopstvenom računu, preveo je sto rasprava Galena i njegove škole na sirijski, i
trideset devet na arapski. Preveo je takođe Aristotelove ''Kategorije'', ''Fiziku'',
Platonovu ''Državu'', ''Zakone'' i druga dela, kao i radove Ptolomeja i Hipokrata.
Al Mamun je dao nalog riznici da isplaćuju Hunainu u zlatu težinu prevedenih
knjiga. Njegov sin Ishak ibn Hunain je nastavio sa radom, prevodeći na arapski
Aristotelova dela: ''Metafizika'', ''O duši'', ''O delovima životinja'', ''O rađanju
životinja'', kao i komentare Aleksandra Afrodizijskog (Alexander of
Aphrodisias), koji su imali veliki uticaj na islamske filozofe. Uglavnom do 850.
1095
Lučić, Zoran: ''Vizantijska matematika'', XII Yugoslav Geometric Seminar, Novi
Sad, Vol. 29, No. 3 1999, p. 141-152
1096
Pingree, David, "Gregory Choniades and Palaeologan Astronomy," in
Dumbarton Oaks Papers, 18, 1964, p. 140
1097
Wells, Colin: ''Sailing From Byzantium: How a Lost Empire Shaped the World'',
Bantam Dell, New York, 2006
godine, većina klasičnih grčkih tekstova u oblasti matematike, astronomije i

medicine bile je prevedena. 1098
Ta razmena naučnih i filozofskih ostvarenja iz Egipta, Indije, i Vavilona
preko Grčke i Vizantije, prema istoku, a potom prema islamskoj Španiji, i
konačno prema severnoj Evropi i Americi, predstavlja prvu globalnu
interkulturnu razmenu u istoriji. Nauka antičke Grčke, iako potisnuta
religioznom doktrinom, mračnjaštvom i ekonomskom erozijom, bila je, u vreme
širenja islama, još uvek prisutna u Siriji. Tako je u periodu islamskih osvajanja,
jednan od vodećih naučnika VII veka u Siriji, Severus Sebokt (Severus Sebokht,
575-667) iguman manastira Ken-nesre (Kennesrin) u gornjem Eufratu, pisao
rasprave na grčkom o astronomiji, i bavio se matematikom. U njegovim
radovima se prvi put pominju hindu brojevi van Indije.
Očigledno je da je u arapskoj nauci, pored pretežno grčkog naučnog
nasleđa, bilo i drugih uticaja. Po nalogu osnivača ''Kuće mudrosti'' kalifa Al-
Mansura, 773. godine su prevedene indijske astronomske rasprave Siddhantas,
koje datiraju još od 425 p.n.e. Smatra se da bi upravo ove verzije prevoda mogle
du budu sredstvo preko koga su takozvani "arapski" brojevi i nula, prevedeni iz
indijske kulture u islamsku. Godine 813, persijski matematičar i astronom Al-
Kvarizmi (Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi, oko 780-850) koristi hindu
brojeve u njegovim astronomskim tabelama. Oko 825, objavio je raspravu ''O
indijskim brojevima", poznatu u svom latinskom obliku kao ''Algoritmi de
numero Indorum'' (eng. Al-Khwarizmi on the Numerals of the Indians). Smatra
se da je upravo on zaslužan za širenje indijskog sistema numeracije na Bliskom
istoku i u Evropi. Njegovi radovi bili su zasnovani na persijskoj i vavilonskoj
astronomiji, grčkoj matematici i indijskoj numeraciji.
Muhamed ibn Ahmed objavljuje 976. godine ''Ključeve nauke''
(Muhammad ibn Ahmad, Keys of the Sciences), sa malim krugom nazvanim
''sifr'', ili ''praznina'', koji označava nulu. Prilikom prevoda na latinski, naučnici
su transformisali ''sifr'' u ''zephirum'', koji su Italijani skraćeno nazvali ''zero'', ili
''nula''. Leonardo Fibonači koji je u mladosti putovao u Egipat, Siriju, Grčku i
Siciliju, (Leonardo Fibonacci, oko 1170-1250) sreo se radovima arapskih
matematičara. Poznavao je grčki i arapski, što mu je omogućavalo da ih
proučava. Njegovo delo ''Liber Abaci'' iz 1202, je pored nule, prvi put u
zapadnom hrišćanstvu prikazalo arapski decimalni sistem.
Astronomi koje je angažovao kalif Al-Mamun, pridržavali su se naučnih
principa i nisu prihvatili kao istinito ništa što nije moglo da bude potvrđeno
iskustvom ili eksperimentima. Proverali su Ptolomejev sistem, proučavali su
sunčane pege, smatrali su da je Zemlja okrugla i izračunali su približno tačno
njen obim. Već pomenuti "Priručnik nauke o zvezdama", astronoma Al-
1098

Farghanija iz 833. godine, bio je narednih sedam vekova korišćen u Zapadnoj

Aziji, a potom i u Evropi, kao standardni astronomski priručnik. Značajan je i
rad Al-Batanija (Muhammad al-Battani, 858-929), čija astronomska
posmatranja, duga četiri decenije, pokazuju izuzetnu tačnost. Između ostalog
njegova zapažanja o uglu ekliptike od 23 stepena i 55 minuta, bliska su
savremenim proračunima. 1099
Abu al-Vafa (Abu al-Wafa, 940-998) je prvi koristio negativne brojeve u
islamskim tekstovima. Među astronomskim radovima i tog perioda, sačuvani su
i prvih sedam rasprava njegovog Almagesta (Kitab al-Majisti). Uveo je zidni
kvardrant za posmatranje neba i razvio je novu šemu za preciznije
izračunavanje sinusnih tabela.1100 Treću lunarnu varijaciju otkrio je šest vekova
pre Tiho Brahea.
Islamski astronomi su takođe konstruisali i unapredili niz astronomskih
uređaja. Poboljšali su astrolab, sferni astrolab, armilarne sfere (spherical
astrolabe, armilla, or armil), sisteme kvadranta, i sekstante. Njihovi instrumenti
su pored naučne ili praktične funkcije, bili konstruisani sa naglašenom
estetikom, kao prava umetnička dela.1101
Al-Biruni (Abu al-Rayhan Muhammad ibn Ahmad al-Biruni, 973-1048)
se smatra jednim od najvećih srednjevekovnih naučnika. Poliglota i svestrano
orijentisan ka prirodnim naukama, istoriji i jeziku, jedna je od najznačajnijih
ličnosti za transfer indijske nauke prema islamskom svetu. Govorio je iranski
kvarezmijski, persijski, arapski, sanskrit, grčki, hebrejski i sirijski.
(Khwarezmian, Persian, Arabic, Sanskrit, Greek, Hebrew and Syriac). Njegov
opus je takav da ga smatraju Lajbnicom i Leonardom islama. 1102 Od 146 dela,
za koje se zna da ih je napisao, 95 je posvećeno astronomiji i matematici, kao i s
njima povezanim disciplinama.
Prvi značajni rad napisao je oko 1000. godine. U traktatu pod nazivom
''Tragovi prošlosti'' (Athar-ul-Bakiia; eng. Vestiges of the Past), piše o
kalendarima i verskim festivalima Persijanaca, Sirijaca, Grka, jevreja, hrišćana,
Sabejanaca, Zoroasteraca, i arapa (Persians, Syrians, Greeks, Jews, Christians,
Sabaeans, Zoroastrians, and Arabs). Radi se objektivnoj studiji bez ikakvih
verskih predrasuda ili animoziteta. Iako je al-Biruni pripadao šitskim
muslimanima (Shia), ovaj njegov rad odiše agnosticizmom. U predgovoru
''Tragova prošlosti'', pisao je u duhu Frensisa Bejkona: "Moramo da očistimo
1099
1100
Kennedy, E.S.: ''A survey of Islamic astronomical tables'', Transactions of the
American Philosophical Society, N.S., Vol. 46, Part 2, Philadelphia, 1956, p. 123–77
1101
1102
naše umove ... od svih uzroka koji zaslepljuju ljudima istinu - starih običaja,
stranke duha, ličnog rivalstva ili strasti, želje za uticajem." U delu ipak ispoljava
persijski patriotizam, osuđujući Arape za uništavanje visoko razvijene
civilizacije Sasanidskog (Sasanian) režima. 1103
Al-Biruni odlazi 1017 u Indiju, gde godinama proučava njene narode,
jezike, vere, kulture, i kaste. Kao posledica ovog istraživačkog rada, 1030
nastaje njegovo remek-delo ''Istorija Indije'' (Tarikh al-Hind; eng. History of
India). I ovde zadržava objektivan pristup, nastojeći da objavi samo proverene
činjenice. U knjizi je malo prostora ostavio za političku istoriju Indije, ali je
zato napisao četrdeset dva poglavlja hindu astronomije, i jedanaest o hindu
religiji. U opširnom komentaru o indijskoj astronomiji, tvrdio je, između
ostalog, da je rešio pitanje rotacije Zemlje. I pored primedbi na indijske naučne
metode, preveo nekoliko naučnih dela sa sanskrita na arapski, i zauzvrat je
preveo na sanskrit Euklidove Elemente i Ptolomejev Almagest, dok je za
sultana Masuda formulisao astronomske tabele.
U astronomskom delu ''Ključ astronomije'' (Miftah-ilm-alhai'a; eng. Key
to Astronomy), on piše o spekulacijama drugih islamskih astronoma o
mogućem kretanju Zemlje. Al-Biruni priznaje da ne može ni da dokaže, niti da
opovrgne ovu hipotezu. Ipak smatrao je da je zemlja okrugla, zapažujući
"privlačenje svih stvari prema centru Zemlje"(the attraction of all things
towards the center of the earth). Pri tome je napomenuo da astronomski podaci
mogu da budu objašnjeni pretpostavkom da se Zemlja dnevno okreće oko svoje
ose, i godišnje oko Sunca.1104
Za ovaj dinamičan srednjevekovni transfer znanja, u Aziji i na Bliskom

Istoku, bio je od presudnog uticaja kulturni stav Abasida, ali i mnogih drugih u
islamu, da ''strano znanje može da bude vredno, da istina u nekom obliku može
da se otkrije izvan otkrića religije''. (foreign knowledge could be valuable, that
truth in some form could be found outside of the revealed religion.) Abasidi su
uvideli vrednost grčke nauke i stoga su dali, ne samo implicitnu saglasnost za
prevod njihovih drevnih naučnih tekstova, već su obezbedili i materijalnu
podršku. Takođe su otvorili vrata za nove naučne ideje iz Indije.
Kako je tehnologija proizvodnje papira preuzeta iz Kine u Islamsku
imperiju, muslimani su bili u prilici da štampaju knjige brže i jeftinije nego
Evropljani u tom periodu. Istovremeno, prevodioci su često radili i u obrnutom
1103
1104
Sharma, Ravi S. and Samraj Praveen Sam: ''Knowledge Exchanges in the Global
Organization – Learning from the Genius of Al-Biruni'', International Journal of Knowledge
Engineering and Research, Vol 1 Issue 1, October 2012, p. 5-18
smeru, pevodeći arapska dela na grčki. U naredna dva veka razvijene su

biblioteke i astronomske opservatorije.1105
Postavlja se pitanje u kojoj meri su arapski i vizantisjki astronomi
koristili širok repertoar drevnih naučnih teorija.
Seleuk iz Seleukije (rođen 190. p.n.e.) bio je haldejski astronom za koga
se smatra da je zastupao heliocentrički model kretanja planeta. Naveden u
Plutarhovim zapisima, Seleuk je podržavao je heliocentričku teoriju, po kojoj se
Zemlja okreće oko svoje ose i istovremeno oko Sunca. Plutarh tvrdi da je
Seleuk dokazao ovaj model, ali nije poznato koje je argumente koristio.
Sarton, George: "Chaldaean Astronomy of the Last Three Centuries B.
C.", Journal of the American Oriental Society 75, No.3, July-September 1955
Astronomija u Osmanskom carstvu. Ali Kušji (Ala al-Din Ali ibn

Muhammed, poznat kao Ali Qushji, 1403-1474).
Unat, Yavuz: ''Development of Astronomy in Ottomans'', Kastamonu
University
Jedan od najobrazovanijih Vizantinaca Mihailo Psel (Michael Psellus,

1018-1079), kao udžbenike, za svoja predavanja u oblasti astronomije, koristio
je dela Ptolomeja, Euklida i Kleomeda (Cleomedes). Njegovo poznavanje
astronomije se danas tretira kao površno i neadekvatno. 1106
U kasnovizantijskom periodu Grigorije Koniades (Gregory Choniades,
rođ. između 1240/50-oko 1320) pravoslavni episkop u Tabrizu, tadašnjoj
prestonici Mongolije (Persija pod okupacijom), po povratku iz Persije je
osnovao Astronomsku akademiju u Trapezuntu (Trebizond). Prevodio je radove
u oblasti astronomije i matematike sa arapskog i persijskog na grčki jezik.
Njegov persijski učitelj bio je Šams ad-Din al-Buhari (Shams ad-Din al-
Bukhari), koji je radio u čuvenoj Maraga opservatoriji (Maragha Observatory)
pod rukovodstvom al-Tusija (Nasir al-Din al-Tusi, 1201-1274). Koniades je
igrao važnu ulogu u prenošenju nekoliko značajnih inovacija iz islamskog sveta
u Evropu. Jedna se odnosi na korekciju astrolaba, a druga na al-Tusijev model
kretanja, po kome dvostruko kružno kretanje proizvodi linearno (Tusi couple).
1105
Schlager, Neil and Josh Lauer: ''Science and Its Times: Understanding the Social
Significance of Scientific Discovery Vol 2, 700-1449'', The Gale Group, USA, 2001, p. 253
1106
Dumbarton Oaks Papers, 18, 1964, p. 135-136
Ovaj novi matematički model planetarnog kretanja će kasnije koristiti Kopernik

u ''De revolutionibus'', prilikom kreiranja heliocentričnog sistema. 1107
Koniades je takođe preveo nekoliko ''Zij'' rasprava na grčki, uključujući
Tusijevu ''Zij-ja Ilkhani'', kao i arapske ''Sanjarik tabele'', Al-Kazinija, čija je
prva verzija nastala oko 1120. godine, (az-Zij as-Sanjari, or Sinjaric Tables,
Abu mansur Abd al-Rahman al-Khazini) i ''Zij al-Ala'' al Fahada, iz 1150.1108
Inače, ''zij'' je pojam koji se odnosi na islamske astronomske knjige sa tabelama
astronomskih proračuna položaja Sunca, Meseca, zvezda i planeta. Naziv potiče
od persijske reči zij ili zig, što znači ''merenje'' (eng. cord). Konijades je u delu
''Šema zvezda'' (The Schemata of the Stars) opisao Tusijev lunarni model
kretanja, sa dijagramima, veoma sličnim onima u Tusijevim delima.1109
Konijadesovi prevodi su iz Vizantije stigli do Italije i u značajnoj meri
uticali na Kopernika i druge astronome u katoličkoj Evropi. Neki od radova od
al-Tusija i njegovih učenika, vekovima su inspirisali astronome na Zapadu.
Konijadesov astronomski rad u Trebizonu, nastavili su njegovi učenici Manuel
Trebizonski i Grigorije Krizokokes (Manuel of Trebizond, George
Chrysococces).
Teodor Metohit (Theodore Metochites, 1260/61-1332) je napisao dva
komentara za Ptolomejeva astronomska dela, kao i spis ''Uvod u astronomiju''
(Introduction to Astronomy), čija dva prepisa se čuvaju i danas u Vatikanu.
Metohit se založio za naučni karakter astronomije i njeno odvajanje od
astrologije (apotelesmatics). Ipak, u ''Uvodu u astronomiju'', ogradio se od
mogućnosti da bi astronomija mogla da uzdrma veru, jer naučnici nastoje da
spoznaju ''pravu prirodu stvari, nastalih i uređenih božjom voljom''. 1110
Jedan od najupečatljivijih astronoma bio je Metohitov učenik Nićifor
Grigora (Nicephorus or Nikephoros Gregoras, 1290/91-1359/60) koji je
komentarisao radove Ptolomeja i analizirao datume pomračenja Sunca i
Meseca. U delu ''Podsetnik o reformi izračunavanja uskršnjih praznika'', istakao
je grešku u određivanju dužine godine u Julijanskom kalendaru. Sačinio je
predlog reforme kalendara i izneo ga je 1324 caru Androniku II, ali bez
rezultata. Iako i sam astronom amater, car nije pokazao interes za takve
promene.
1107
Dumbarton Oaks Papers, 18, 1964, p. 135–160
1108
Leichter, Gerard Joseph: "The Zij as-Sanjari of Gregory Chioniades: Text,
Translation and Greek to Arabic Glossary", Thesis for the Degree of Doctor of Philosophy,
Department of Classics at Brown University, Providence, Rhode Island, 2004; and Tihon,
Anne: ''Numeracy and Science'', III.17.4, p. 805
1109
Ragep, F. Jamil: ''From Tun to Turun: The Twists and Turns of the Tusi-Couple'',
Max Planck Institute for the History of Science, 2014, p. 16-17
1110
Sad, Vol. 29, No. 3 1999, p. 147
Drugi Metohitov učenik, Teodor Meliteniot (Theodore Meliteniotes,

1320-1393), arhiđakon i profesor Carigradskog univerziteta u XIV veku,
napisao je enciklopediju astronomije u tri knjige, pod nazivom ''Astronomsko
troknjižje'' (grč. Tribiblon; eng. Astronomical Tribiblos). U prvoj knjizi je
napravio pregled matematičkih i astronomskih pitanja ranijih vizantijskih
autora. Druga knjiga bila je posvećena Ptolomeju koga je interpretirao preko
Teona Aleksandrijskog (Theon of Alexandria, oko 335-405), dok je u trećoj
korigovao persijsku astronomiju sadržanu u radovima Grigorija Krizokokesa.
Radi se o najznačajnijem astronomskom delu Vizantijske epohe, koje se poziva
na izučavanje i predviđanje kretanja nebeskih tela, a ne na astrološka
predviđanja.
Još jedan Metohitov učenik, kaluđer Isak Argir (Isaac Argyrus, između
1300/10-1375), napisao je, od astronomskih dela: ''Predanja o persijskim
kanonima astronomije'' i ''Raspravu novih sinodičkih i panselskih kanona'',
''Raspravu o datumu uskrsa'' (Treatise on the Date of Easter, 1372/3), ''Raspravu
o astrolabu'' (Treatise on the Astrolabe, 1367/8).
Kaluđer Varlaam (oko 1290-1350), profesor Carigradskog univerziteta
koji posle sukoba sa solunskim episkopom i isihastima, 1341 prešao u
katoličanstvo, napisao je raspravu o izračunavanju datuma pomračenja Sunca i
Meseca, u kojoj polemiše o tome sa Ptolomejevim radovima. 1111
U transferu astronomskog znanja, značajna je bila uloga Visariona
Vizantinca (Basilios Bessarion, 1403-1472), Grka koji je bio Rimski katolički
kardinal sa titulom ''Latinski patrijarh Konstantinopolja''. Upravo njegov
boravak u Italiji i prijateljstvo sa mnogim zapadnim astronomima....
Tokom srednjevekovnog perioda, islamski astronomi u Persiji i Siriji nisu

bili zadovoljni Ptolomejevim sistemom i nastojali su da kreiraju alternativne
šeme. Kritika Ptolomeja započela je u vreme astronoma Ibna al Hajtama (Ibn-al
Haytham, latinizovano Alhazen, oko 960-1040). Rođen u Basri, obrazovan u
Bagdadu, poslednji period života proveo je u Kairu. U međuvremenu je boravio
i u islamskoj Španiji. U delu ''O konfiguraciji sveta'' (On the Configuration of
the World) zastupao je gledišta iz Ptolomejevog Almagesta. Ovo delo je tokom
XII i XIV veka bilo prevedeno na latinski i hibru, i imalo uticaj na evropske
astronome, kao što je na primer Purbah. Međutim u drugom delu ''Sumnje u
pogledu Ptolomeja'' ili ''Aporija protiv Ptolomeja'' (Doubts Concerning Ptolemy
or Aporias against Ptolemy), objavljenom između 1025 i 1028, on ukazuje na
kontradikcije i nelogičnosti u Ptolomejevom sistemu. On navodi da je Ptolomej
1111
Sad, Vol. 29, No. 3 1999, p. 151
predstavio sistem koji može da postoji samo u mašti, dok se u stvarnom svetu
kretanje planeta ne odvija na takav način.
Već pomenuti al-Tusi je radeći u Maraga opservatoriji, tokom XIII veka,
predložio novi model kretanja nebeskih tela. Istoričari su podeljeni oko toga kao
je Kopernik došao do al-Tusijevog modela kretanja. Pošto nije znao arapski,
ostalo je otvoreno pitanje, kako je došao do ideja islamskih astronoma i njihove
kritike Ptolomeja. Kada je u pitanju al-Tusi, za njegov model kretanja je mogao
da sazna preko Koniadesovih radova, od kojih je jedan našao svoj put do
Vatikana. Takođe mnogi Kopernikovi savremenici, među kojima su Đovani
Batista Amiko i Đirolamo Frakastoro (Giovannni Battista Amico, Girolamo
Fracastoro), bili su upoznati sa al-Tusijevim konceptom.1112
Kasnije, u Damasku, Ibn al-Šatir (Ibn al-Shatir) je opisao to kružno
kretanje na nešto izmenjen način.1113 Po svemu sudeći, bečki astronom iz XV
veka, Johanes Angelus (Johannes Angelus), koristio je Ibn Šatirovu šemu
prilikom proračunavanja pozicije planeta za objavljivanje svojih almanaha
(Almanach novum atque correctum, Vienna). U predgovorima izdanja za 1510 i
1512, Angelus je tvrdio da se njegove podaci razlikuju od onih u Alfonsino
tabelama. Kopernik je znao ove almanahe i napomenuo je da je Angelus
koristio neku posebnu proceduru. Moguće je da je Kopernik upravo preko
Angelusa došao do ideje o novom sistemu, bez predstave o njenom stvarnom
poreklu.1114
Pretpostavlja se da je Purbah, a ne Angelus stvarni autor modela u kome
je primenjena matematička tehnika islamskih astronoma iz Maraga
opservatorije.1115
Indija je imala bogatu astronomsku tradiciju. Hindu kosmološki

vremenski ciklus u Suria Sidhanta (Surya Siddhanta), imao je oko 400 godine,
proračun prosečne dužine ''zvezdane godine'', odnosno Zemljine revolucije oko
Sunca, 365,2563627 dana, što je samo za 1,4 sekunde duže od savremene
vrednosti 365,2563627 dana. Radi se najpreciznijoj proceni dužine zvezdane
godine bilo gde u svetu, više od hiljadu godina.
1112
Ragep, F. Jamil: ''Copernicus and his Islamic Predecessors: Some Historical
Remarks'', History of Science, vol. 45, Part 1, 2007, p. 65-81
1113
Gingerich, Owen and James MacLachlan: ''Nicolaus Copernicus: Making the
Earth a Planet'', Oxford University Press, New York, 2004, p. 42-46
1114
Earth a Planet'', Oxford University Press, New York, 2004, p. 47
1115
Dobrzycki, J. & Kremer, R. L.: ''Peurbach and Maragha Astronomy? The
Ephemerides of Johannes Angelus and Their Implications'', Journal for the History of
Astronomy, 27, 1996, p.187-237
Indijski matematičar-astronom Ariabhata (Aryabhata), u delu

''Aryabhatiya'', oko 499, iznosi model geocentričnog sistema.
''Opšte verovanje bilo je da je Zemlja bila stacionarna i da leži u središtu
univerzuma i da se sva nebeska tela vrte oko Zemlje. Ali ja Ariabhata sam se
razlikovao od drugih astronoma i zastupao sam stav da se Zemlja okreće oko
svoje ose i da su zvezde fiksirane u prostoru.''
(It was generally believed that that the Earth was stationary and lay at the
centre of the universe and all heavenly bodies revolved round the Earth. But
Aryabhata I differed from the other astronomers and held the view that the earth
rotates about its axis and the stars are fixed in space.) 1116
Po njemu, Sunce i Mesec se kreću po ekscentričnim i eliptičnim
putanjama unutrašnjih krugova, koji se opet okreću oko Zemlje. Ariabhata je
tačno zaključio da planete i Mesec nemaju sopstvenu svetlost, već reflektuju
Sunčevu. Kretanje Zemlja oko svoje ose izaziva dan i noć, a kruženje Sunca
proizvodi godine. Ispravno je objasnio uzroke pomračenja Sunca i Meseca.
Njegovi proračuni prečnika i obima Zemlje, ciklusa solarnih i lunarnih
pomračenja, kao i dužine Zemljine revolucije oko Sunca, bili su među
najtačnijima čitav milenijum.
Interesantno je da Ariabhata nije verovao u teoriju kreiranja i uništenja
sveta. Za njega je vreme predstavljalo kontinuiran proces bez početka i kraja.
1117
Astronom i matematičar Madhava (Madhava of Sangamagrama, oko

1340/50-1425), osnovao je Školu astronomije i matematike u Kerali (Kerala
school of astronomy and mathematics). Astronom Nilakantha Somasutvan
(1444-1544) je u raspravi Tantrasamgraha, oko 1500, revidirao dotadašnji
indijski geocentrični planetarni model Ariabhate, iz 499. godine, za planete
Merkur i Veneru. Njegova jednačina centra za ove planete ostala najpreciznija
sve do XVII veka, i radova Johana Keplera.
U kasnijim Nilakantinim radovima ''Golasara'', ''Siddhantadarpana'', i
najznačajnijem ''Aryabhatiyabhashya'', matematičkim šemama je objasnio
geometrijsku sliku svog modela planetarnog kretanja. Radilo se o delimično
heliocentričnom planetarnom modelu prema kome Merkur, Venera, Mars,
Jupiter i Saturn kruže oko Sunca, koje opet kruži oko Zemlje. Sličan sistem
predložio je kasnije Tiho Brahe u krajem XVI veka.
1116
''Aryabhatiya of Ariabhata'', Critically edited with Introduction, English
Translation, Notes, Comments and Indexes by Kripa Shankar Shukla, Indian National
Science Academy, New Delhi, 1976, p. XXIX
1117
''Aryabhatiya of Ariabhata'', Critically edited with Introduction, English
Translation, Notes, Comments and Indexes by Kripa Shankar Shukla, Indian National
Science Academy, New Delhi, 1976
Kasniji astronomi Kerala škole, kao Jyesthadeva, Acyuta Pisarati,

Putumana Somayaji i drugi, nastavili su da koriste ovaj model. Treba dodati i da
su ostvarenja Kerala škole u oblasti matematičke analize, indukcije,
trigonometrije, diferencijalnog i integralnog računa, bila daleko ispred
evropskih tog vremena. Njihova dela su bila pisana na sanskritu i
malajalamskom jeziku. (Sanskrit, Malayalam).
Naredna istraživanja tek treba da pokažu u kojoj meri su ostvarenja ove
škole bila povezana sa evropskim trendom naučne renesanse i drugim
civilizacijama. Jer, Kerala škola je imala kontakte sa arapskim svetom i Kinom,
dok su veza sa Evropom bili jezuitski misionari i trgovci. 1118
Evropocentristički pogled na srednjevekovnu i Ranu modernu istoriju, po

pravilu zamagljuje realnu dimenziju tadašnjeg interkulturnog transfera znanja.
Pretpostavke evropskih istoričara da su Evropljani, arapski svet i islam imali
zanemarljiv nivo ekonomske i kulturne razmene zbog jezičkih i kulturnih
razlika, jednostavno nije održiva, i dokazi pokazuju upravo suprotno. Kada se
prati transfer znanja u oblasti astronomije, potpuno je izvesno da su indijski
sistemi, zajedno sa posmatranjima islamskih astronoma, tokom XII veka počeli
da pristižu na Zapad, preko Španije i Vizantije. U Španiji su u tom transferu
znanja učestvovali i jevrejski posrednici, dok su vizantijski naučnici i emigranti,
u burnim vremenima krstaških ratova, tražili utočište na Zapadu.
Isto tako, previđaju se istraživanja istoričara osmanskog perioda, koja
pokazuju da su sultani Mehmed II, osvajač Konstantinopolja, i njegov sin
Bajazit II promovisali razvoj nauke i filozofije. Pri tome su pružali
pokroviteljstvo ne samo muslimanskim, nego i hrišćanskim i jevrejskim
naučnicima. Ako se uzme u obzir da je Osmansko carstvo predstavljalo i
evropsku silu sa značajnim teritorijama u Istočnoj i Centralnoj Evropi, onda je
sasvim izvesno da je interkulturna i naučna razmena bila na znatno višem nivou
nego što su to tradicionalno priznavali evropski istoričari.1119
Ragep Jamil navodi da je negatorski odnos Evropljana prema islamskom
doprinosu ''naučnoj revoluciji'' zasnovan na glorifikaciji zapadne misli oličene u
trouglu Kopernik-Galileo-Njutn. Drugo, Kopernik je prilikom predstavljanja
heliocentričnog sistema pokazao značajan konzervativizam, prikazujući
tradicionalne orbite i uniformno kretanje. Tek sa radovima Keplera i Galileja,
ovaj sistem je oživeo. Pored toga, na sceni je bio prisutan i problem ''političke
1118
Ramasubramanian, K; M D. Srinivas and M. S. Sriram: ''Modification of the
earlier Indian planetary theory by the Kerala astronomers (c. 1500 AD) and the implied
heliocentric picture of planetary motion'', Current Science, Vol. 66, No. 10; 25 MAY 1994, p.
784-790
1119
Ragep, F. Jamil: ''From Tun to Turun: The Twists and Turns of the Tusi-Couple'',
Max Planck Institute for the History of Science, 2014, p. 41-44
korektnosti'' prema kome su postojećim kulturnim relacijama za strateške

naučne iskorake predodređeni Evropljani. I konačno, sve to se uklapalo u opšti
zapadni koncept marginalizovanja islamske civilizacije, tako da se savremena
istraživanja o istinskim odnosima Zapada i Istoka, bogatom opusu Istoka i
srednjevekovnom dijalogu njihovih naučnika sa zapadnim, dočekuju sa
čuđenjem.1120
Nespremnost da se prihvate činjenice o interkulturnoj, pa samim tim i

naučnoj koegzistenciji, proizilazi iz vladajuće ideologije glorifikacije zapadne
civilizacije kao tehnološki, naučno i moralno naprednije od ostalih. Ona nije
samo plod neznanja i zablude, već i interesnog, geopolitičkog pogleda na svet
koji traje još od Krstaških ratova, dobija svoj zamah geografskim otkrićima, a
postiže vrhunac tokom hladnoratovske propagande.
Kada se u delu Omara Hajama, ''Krstaški ratovi očima Arapa'' pročitaju
izveštaji iz arapskih arhiva, o tome kako je na Istoku tretirana navodna zapadna
civilizacijska superiornost, onda...
Citat:
Fenomen od koga zapadni istoričari zaziru - koegzistencija i odnos
istočnog hrišćanstva i islama, islama, judaizma i hrišćanstva u Andaluziji,
indijske i arapske kulture, itd
Prevodi kuće mudrosti 308 1121
Slučaj Andaluzije - Abd al-Rahman III and Hasdai ibn Shaprut 1122
Posledica takvog pristupa su sistematsko propagandno podsticanje
predrasuda o opasnosti i radikalizmu islama, itd...
Sukob civilizacija
Kopernik
1120
1121
Simon and Schuster (First published 1935), 2011, Ch III, Prelude to France; 2. Boethius
1122
Allen, Marilyn Penn: ''Cultural Flourishing in Tenth Century Muslim Spain
among Muslims, Jews, and Christians'', A Thesis submitted to the Faculty of The School of
Continuing Studies and of The Graduate School of Arts and Sciences in partial fulfillment of
the requirements for the degree of Master of Arts in Liberal Studies, Georgetown University
Washington D.C. December 17, 2008
Nikola Kopernik (Nicolaus Copernicus, 1473-1543), poljski lekar,

astronom i matematičar, izložio je u delu ''O kruženju nebeskih tela'' (eng. On
the Revolutions of the Celestial Spheres; lat. De revolutionibus orbium
coelestium) fundamentalno različit kosmološki model od onog koji je bio opšte
prihvaćen. Sunce je smestio u centar univerzuma, oko koga je kružila Zemlja,
obrćući se istovremeno i oko svoje ose. Bilo je to u suprotnosti sa crkvenom
dogmom da je Zemlja u središtu kosmosa. Biblijski prikaz statične pozicije
Zemlje, bio je toliko dominantan u srednjevekovnoj svesti, da je ideja
heliocentričnog sistema bila ismevana i od strane teologa i astronoma.
Prva zabeležena nastojanja na Zapadu, da se pitanje kretanja nebeskih
tela objasni kretanjem Zemlje datiraju dva veka pre Kopernika. Nikola Orezmo
(Nicolas of Oresmus or Nicole Oresme) je 1337. godine, u komentaru
Aristotelovog dela ''O nebu'', zaključio da dnevno kretanje neba, zasnovano na
rotaciji Zemlje. 1123 Francisco Giorgi (1466-1540) je pisao 1525 da je sunce
''srce nebesa'' 'heart of the heavens). Davno pre njih, Aristarh sa Samosa
(Aristarchus of Samos, 310-230 p.n.e.) je smatrao da se Zemlja kreće oko
Sunca. Na Kopernika su uticali i radovi francuskog sveštenika Džona Buridana
(John Buridan, 1295-1361), sa kojima se upoznao tokom studiranja u Krakovu.
Upravo iz Buridanovog rada, Kopernik je preuzeo objašnjenje efekta objekta
koji se kreće zajedno sa posmatračem. 1124
Nikolas iz Kuze (Nicolas of Cusa, 1401-1464), nemački sveštenik je u
delu ''O naučnom neznanju'' (lat. De Docta Ignorantia; eng. On Learned
Ignorance) napisanom 1440, a štampanom 1514, naveo da Zemlja ne može da
bude u centru univerzuma i da se zajedno sa Mesecom, planetama i zvezdama
kreće oko centra. Renesansni genije Johan Miler iz Kenigsberga, nazvan
Regiomontanus (Johann Mueller from Koenigsberg, 1436-1476), objavio je, sa
samo dvanaest godina, najbolji astronomski godišnjak 1448. U svojim
astronomskim radovima, posebnu pažnju poklanjao je Aristarhovom
heliocentričnom sistemu.1125 Treba pomenuti i njegovog učitelja, ) austrijskog
astronoma Georga Purbaha (Georg von Peuerbach, 1423-1461), koji je delom
''Nova teorija planeta'' (lat. Theoricae Novae Planetarum; eng. New Theories of
the Planets), nastojao da pojednostavi komplikovani Ptolomejev sistem. Ovo
delo imalo je značajan uticaj na Kopernika.
1123
Koestler, Arthur: ''The Sleepwalkers: A History of Man's Changing Vision of the
Universe'', The Macmillan Company, New York, 1959, p. 199
1124
James Hannam, James: ''God's Philosophers - How the Medieval World Laid the
Foundations of Modern Science'', Icon Books, London, 2009, p. 275
1125
Universe'', The Macmillan Company, New York, 1959, p. 206-210
Interesantno je da je Kopernik u svom delu eksplicitno citirao pet

islamskih astronoma. To su: al-Batani, al-Bitruji, al-Zarkau, Ibn Rušd i Tabit
ibn Kura. (al-Battani, al-Bitruji, al-Zarqallu, Ibn Rushd, and Thabit ibn
Qurra.)1126 Pored njih, u njegovom modelu heliocentričnog sistema bili su
zastupljeni rezultati i teze, i drugih islamskih astronoma.
Pored kritike Ptolomeja, argumentima Alhazena, pomenutih modela
kretanja al-Tusija i Ibn al Šatira, tu je i turski astronom Ali Kušji. Za razliku od
svog prethodnika al-Tusija koji je smatrao da astronom, koristeći matematiku i
posmatranje, ne može dokazati da li se Zemlja kreće ili miruje, on je zauzeo
potpuno drugačije gledište. Odbacujući ovaj stav, kao i Ptolomejev pogled da se
posmatranjem može dokazati statičnost Zemlje, Ali Kušji je izneo tvrdnju da se
pretpostavkom o rotaciji Zemlje, ne proizvodi ništa loše, nikakva neistina. Time
je doprineo da se opcija kretanja zemlje stavi u ravan sa Ptolomejevim
iskazima, kao legitimna pretpostavka u astronomskim raspravama.
Pored toga Jamil Ragep ukazuje na veliku sličnost dijagrama sa
kretanjem planeta, koji su prikazali Regiomontanus u ''Epitome of the
Almagest'', kompletiran 1463, Ali Kušji u (Fi anna asl al-kharij) i Purbah u
''Epytoma Joannis de monte regio In Almagestum Ptolomaei'' iz 1496. Ono što
povezuje svu trojicu je Visarion, koji je 1460, tražeći pomoć na Zapadu za
povratak Konstantinopolja iz turskih ruku, predložio da Regiomontanus i
Purbah sačine novi prevod Ptolomejevog Almagesta sa grčkog. Purbah je umro
sledeće godine, nakon što je završio šest knjiga, a Regiomontanus je nastavio sa
radom konsultujući se sa grčkim rukopisom, koji je Visarion doneo iz
Konstantinopolja.1127
(Urdi i Širazi).
Verovatno u nastojanju da izbegne neprilike, Kopernik je na početak

knjige dodao posvetu papi Pavlu III (Paul, 1534-1549), u kojoj je izrazio svoju
oklevanje da objavi knjigu i razloge zašto je to na kraju učinio. Posveta počinje
sledećim rečima:
''Ja lako mogu da zamislim, Sveti oče, da čim neki ljudi čuju da u ovoj
knjizi, koju sam napisao o kretanju sfera univerzuma, ja pripisujem određene
pokrete zemaljskoj kugli, oni će povikati da moram odmah da se toga odreknem
zajedno sa tim verovanjem, jer ja nisam toliko privržen mojim stavovima da
zanemarim ono što drugi mogu da misle od njima. Svestan sam da filozofove
1126
Remarks'', History of Science, vol. 45, Part 1, 2007, p. 65
1127
ideje ne podležu sudu običnih ljudi, zato što se on trudi da potraži istinu u svim
stvarima, u meri dozvoljenoj ljudskom razumu od strane Boga.''
(I can readily imagine, Holy Father, that as soon as some people hear that
in this volume, which I have written about the revolutions of the spheres of the
universe, I ascribe certain motions to the terrestrial globe, they will shout that I
must be immediately repudiated together with this belief For I am not so
enamored of my own opinions that I disregard what others may think of them. I
am aware that a philosopher's ideas are not subject to the judgement of ordinary
persons, because it is his endeavor to seek the truth in all things, to the extent
permitted to human reason by God.) 1128
Već u posveti on se pozvao na uzajamnu međuzavisnost nebeskih tela i
njihovog kretanja, navodeći da "ako je kretanje drugih planeta povezano sa
orbitom Zemlje, i sa izračunavanjem kretanja svake planete, ne samo da njihovi
fenomeni slede iz toga, već i poredak i veličina svih planeta i sfera, i samo nebo
su tako uzajamno povezani da ni u kom delu toga ne može bilo šta da se pomera
bez ometanja preostalih delova i univerzuma u celini."
(if the motions of the other planets are correlated with the orbiting of the
earth, and are computed for the revolution of each planet, not only do their
phenomena follow therefrom but also the order and size of all the planets and
spheres, and heaven itself is so linked together that in no portion of it can
anything be shifted without disrupting the remaining parts and the universe as a
whole.) 1129
Da bi izbegao kritike da je delo protiv Biblije, naveo je podršku uticajnih
biskupa koji su ga ohrabrivali da objavi knjigu, ali i primer hrišćanskog
apologeta Laktancija, koji je u IV veku odbacio sferni oblik Zemlje. U posveti
papi, zastupao je gledište naučne nezavisnosti: "Astronomija je napisana za
astronome" (Astronomy is written for astronomers). Drugim rečima, crkva ne bi
trebala da se bavi astronomijom. Takođe je ukazao na probleme u reformisanju
kalendara, zbog nedovoljnog poznavanja kretanja nebeskih tela:
''Ne tako davno, pod Lavom X, Lateranski koncil je razmatrao problem
reforme crkvenog kalendara. Pitanje je tada ostao nerešeno samo zato što su
dužine godine i kretanja Meseca i Sunca, bili smatrani kao još uvek
neadekvatno izmereni. Od tada, na predlog tog najuglednijih čoveka, Pavla,
biskupa Fosombrone, koji je tada bio zadužen za ove stvari, ja sam usmerio
svoju pažnju na preciznije proučavanje ovih tema.''
1128
Copernicus, Nicolaus: ''De revolutionibus orbium coelestium'', Nuremberg:
Johann Petreius, 1543, To his Holiness, Pope Paul III (Translation and Commentary by
Edward Rosen The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London)
1129
Johann Petreius, 1543, To His Holiness, Pope Paul III (Translation and Commentary by
(For not so long ago under Leo X the Lateran Council considered the
problem of reforming the ecclesiastical calendar. The issue remained undecided
then only because the lengths of the year and month and the motions of the sun
and moon were regarded as not yet adequately measured. From that time on, at
the suggestion of that most distinguished man, Paul, bishop of Fossombrone,
who was then in charge of this matter, I have directed my attention to a more
precise study of these topics.) 1130
Nema pouzdanih izvora kako je papa Pavle III reagovao na Kopernikovo
delo. Njegov prethodnik Klement VII (Clement VII, 1523-1534) je
blagonaklono gledao na razgovore o Kopernikovoj teoriji.1131 Prema
Bartolomeu Spini (Bartolomeo Spina of Pisa, 1474-1546), savetniku Pavla III,
papa je nameravao da ga osudi, ali je pre toga umro.1132 Spinin prijatelj,
dominikanac Đovani Marija Tolosani (Giovanni Maria Tolosani), teolog i
astronom, osudio je Kopernikov sistem 1545, u dodatku svog neobjavljenog
rada ''O istini Svetog pisma'' (On the Truth of Sacred Scripture).1133 Kako
Tolosani nije uspeo da objavi svoj rad sa filozofsko-teološkom kritikom
Kopernikovog sistema, rukopis je verovatno bio arhiviran u biblioteci
Dominikanskog reda u Firenci. Veruje se da su ga dominikanci kasnije
iskoristili kao deo optužbe protiv Galileja, u decembru 1613. (svedok optužbe
Tommaso Caccini) 1134
Vodeći katolički astronom XVI veka, jezuita i reformator kalendara
Kristof Klavijus (Christoph Clavius, 1537–1612), prihvatio je Kopernikov
matematički model, i njegove korekcije starog sistema, koristeći ga u praksi, ali
je i dalje ostao veran Ptolomejevoj kosmologiji. Ovde treba napomenuti da
Kopernikovo delo obiluje astronomskim podacima, uglovima, rastojanjima,
visinama i deklinacijama, kao i uzajamnim odnosom tada poznatih planeta, i da
je moglo da bude u potpunosti razumljivo samo kvalifikovanim astronomima.
Njegovi proračuni su korišćeni prilikom reforme kalendara 1582. Jezuiti su u
istočnim misijama, u Kini i Japanu krajem XVII veka, koristili i podučavali
Kopernikov sistem u smislu predviđanja kretanja nebeskih tela.1135
1130
Johann Petreius, 1543, To His Holiness, Pope Paul III (Translation and Commentary by
1131
Westman, Robert S.: ''The Copernican Question: Prognostication, Skepticism, and
Celestial Order'', University of California Press, Los Angeles, 2011, p. 133-134
1132
Feldhay, Rivka: ''Galileo and the Church: Political Inquisition or Critical
Dialogue'', Cambridge University Press, 1995, p. 105
1133
Rosen, Edward: ''Copernicus and his Successors'', Hambledon Press, London,
1995, p. 151-159
1134
Celestial Order'', University of California Press, Los Angeles, 2011, p. 197
1135
U svakom slučaju, katolička crkva nije formalno zabranjivala

Kopernikovu teroriju, niti je protiv nje preduzela bilo kakvu zvaničnu aktivnost
pune 73 godine od njenog objavljivanja. Na Tridentskom koncilu koji se
održavao od 1545 do 1563, nije bilo nikakve rasprave o helicentričnom sistemu.
Do 1543. godine, bilo je tri prezentacije Kopernikovog sistema. Rana

verzija Kopernikovog helicentričnog sistema ''Commentariolus'' iz 1514, bila je
delimično bio poznata u katoličkim krugovima, jer je cirkulisala među njegovim
prijateljima i kolegama astronomima. Johan Albreht Vidmanšeter (Johann
Albrecht Widmannstetter) održao je 1533 niz predavanja u Rimu, u kojima je
izneo Kopernikovu teoriju. Papa Klement VII i nekoliko katoličkih kardinala
odslušali su predavanja i bili zainteresovani za ovu teoriji. Nikolaus fon
Šenberg (Nikolaus von Schonberg), kardinal i nadbiskup Kapue, pisao je 1.
novembra 1536, Koperniku iz Rima, moleći ga da što pre dobije kopiju
njegovih spisa. 1136
Dva objavljena dela, Retikusov ''Narratio Prima'' i Kopernikov ''De
revolutionibus'', bili su pažljivo koncipirani prema različitim ciljnim grupama.
Prvi je implicitno odnosi na luteranski auditorijum, dok je drugi bio formalno
posvećen papi. 1137
Sa druge strane, navodi se da je Martin Luter negativno komentarisao

Kopernikove ideje o heliocentričnom sistemu, mada i tome postoje različiti
izveštaji. Navodno, 4. juna 1539, u domu Martina Lutera "bilo je pomena o
određenom novom astronomu koji dokazao da se zemlja kreće, a ne nebo, sunce
i mesec, baš kao što bi neko ko se prevozi u kolima ili brodom, pretpostavljao
da on miruje, a da se zemlja i drveće kreću'' (mention was made of a certain new
astronomer who proved that the earth moves, not the heavens, sun and moon,
just as anybody riding in a wagon or a boat would suppose that he is still and
that the earth and trees are moving.) 1138
Iako nije imenovao tog novog astronoma bilo je jasno o kome se radi. Na
drugom mestu, opet bez imenovanja, Luter govori o čoveku koji ''želi da okrene
celu astronomiju naopako. Ali ja verujem Svetom pismu, jer Isus je naredio
Suncu, a ne Zemlji, da miruje.'' (who wishes to turn the whole of astronomy
1136
Rosen, Edward: ''Copernicus and his Successors'', Hambledon Press, London,
1995, p. 152
1137
1138
Rosen, Edward: ''Galileo's Misstatements about Copernicus'', Isis, Vol. 49, No. 3
(Sep. 1958), The University of Chicago Press, p. 323
upside down. But I believe in Holy Scripture, since Joshua ordered the sun, not
the earth, to stand still) 1139
Postoje tvrdnje da je Filip Melanhton delimično prihvatao značaj
Kopernikovog modela, tako da je Univerzitet u Vitenbergu razmatrao
matematičke modele ovog učenja, tražeći pri tome potvrde u astronomskim
izveštajima. Tome u prilog govori činjenica da je autor ''Narrattio Prima''
Retikus, bio deo njegovog unutrašnjeg društvenog kruga u Vitenbergu.1140
Međutim, u pismu fizičaru i matematičaru Burkardu Mitobiusu (Mithobius), iz
1541, on piše kako ''neki ljudi veruju da je čudesno dostignuće da veličaju tako
ludu stvar, poput tog poljskog astronoma koji iznosi da se Zemlja kreće, a
Sunce miruje. Stvarno, mudre vlade treba da potisne drskost uma''. (...certain
people believe it is a marvelous achievement to extol so crazy a thing, like that
Polish astronomer who makes the earth move and the sun stand still. Really,
wise governments ought to repress impudence of mind). I u drugim pismima, on
je pisao kako je heliocentrični sistem besmislica.1141
Tiho Brahe
Pored geocentričnog i heliocentričnog sistema, tokom XVI veka pojavio

se i hibridni model danskog astronoma Tiho Brahea (Tycho Brahe, 1546-1601).
Kao uporan i precizan nebeski posmatrač, u opservatorijama u Danskoj,
Nemačkoj i Češkoj, protivio se Ptolemejevom modelu, jer na osnovu njega nije
mogao da uskladi pojavu takozvane ''nove zvezde'', poznatije danas kao
supernova iz 1572, i Velike komete 1577. Na osnovu preciznih merenja, Tiho je
shvatio da se radi o pojavama koje se očigledno dešavaju iznad atmosfere i
Meseca. To se nikako nije uklapalo u Ptolomejev model nebeskih sfera.
Brahe se takođe protivio Kopernikovoj teoriji zbog nedostatka dokaza, ali
i zato što je smatrao da je u suprotnosti sa Biblijom. U tome je sledio
protestantske prvake Lutera i Melanhthona.1142 Njegove beleške povodom
Keplerove ''De Revolutionibus'' iz 1574, pokazuju da je smatrao da kretanje
1139
1140
1141
1142
Langford, Jerome J.: ''Galileo, Science and the Church'', University of Michigan
Press. Ann Arbor, Michigan, 1987, p. 46-47
Zemlje narušava ''fizičke principe'' (physical principles) i da ne može da bude

tolerisano.1143
Profesoru matematike Maginiju u Bolonji, Brahe piše 1590 da će
''trostruko kretanje Zemlje nesumnjivo biti opovrgnuto, ne samo teološki i
fizički, već čak i matematički, iako se Kopernik nadao da je predložio
matematičarima dovoljno matematičkih iskaza kojima ne mogli da se uprotive''.
(triple motion of the earth will be unquestionably refuted, not simply
theologically and physically, but even mathematically, even though Copernicus
hoped that he had proposed to mathematicians sufficiently mathematical
statements to which they could not object.) 1144
Nastojeći da sačuva filozofske postavke doktrinarnog geocentričnog
sistema i uskladi ga astronomskim izveštajima i Kopernikovim proračunima,
kreirao je hibridni model u kome su Sunce i Mesec kružili oko Zemlje, dok su
ostale planete kružile oko Sunca u eliptičnim putanjama. Brahe je svoj model
izložio 1588, u osmom poglavlju svog dela ''De mundi aetheris recentioribus
phenomenis''. Kada se pojavila, ova teorija geoheliocentričnog sistema bila je
prihvaćena, posebno među jezuitskim astronomima, kao kompromis koji je
omogućavao da nova otkrića ne uzdrmaju staru Ptolomejevu šemu.
Inače Tiho Brahe nije bio prvi astronom koji je predložio ovakav model.
Heraklit sa Ponta (Heraclides of Pontus) je u IV veku p.n.e. tvrdio da je rotacija
Zemlje uzrok svakodnevnog kretanja nebeske sfere. On je sugerisao da se
Merkur i Venera kreću oko Sunca, koje se kreće oko Zemlje.1145 Makrobije
Ambrozije Teodosije (Macrobius Ambrosius Theodosius, 395-423) kasnije je to
opisao kao drevni egipatski sistem, iako nema drugih dokaza da je takav sistem
bio poznat u drevnom Egiptu. 1146
Kao što je već navedeno, ovakav sistem je izložio i indijski astronom, sa
Kerala škole, Nilakanta u delu ''Aryabhatiyabhashya'', oko 1500. godine.
Braheov asistent, u njegovoj poslednjoj opservatoriji u Benatki, na reci

Jizeri u Češkoj, bio je Johan Kepler (Johannes Kepler, 1571-1630). On je
Braheovo delo ''Astronomiae Instauratae Progymnasmata'' (Introduction to the
New Astronomy), koje je bilo pripremljeno za publikovanje, objavio 1602. Na
osnovu Tihoovih podataka, kasnije je definisao tri zakona o kretanju planeta.
1143
Blair, Ann: ''Tycho Brahe's critique of Copernicus and the Copernican system'',
Journal of the History of Ideas 51 (3), 1990, p. 361
1144
Blair, Ann: ''Tycho Brahe's critique of Copernicus and the Copernican system'',
Journal of the History of Ideas 51 (3), 1990, p. 367
1145
Eastwood, B. S.: "Heraclides and Heliocentrism - Texts Diagrams and
Interpretations", Journal for the History of Astronomy 23, 1992-11-01, p. 233
1146
Neugebauer, Otto E.: ''A history of ancient mathematical astronomy'', Springer,
Berlin/Heidelberg/New York, 1975, p. 695
Takođe, Braheova dugogodišnja astronomska posmatranja, objavio je 1627, u

vidu zvezdanog kataloga i tabela o kretanju planeta, poznatog kao ''Rudolfino
tabele'' (lat. Tabulae Rudolphinae; eng. The Rudolphine Tables).
One su zamenile prethodne Alfonsino tabele, do tada najpopularnije
astronomske tabele u Evropi, korišćene gotovo tri veka. Kao izraz
astronomskog znanja tog vremena, Alfonsino tabele su bile sačinjene u Španiji
između 1263 i 1272. Bile su koncipirane u skladu sa tada dominantnim
geocentričnim sistemom, a ime su dobile u čast kralja Alfonsa X od Kastilje
(Alfonso X of Castile, rođ. 1221, vladao 1252-84). Sadržavale su prikupljene
podatke o pozicijama i kretanjima planeta, od 1. januara 1252, datuma
Alfonsovog krunisanja.
Kao pokrovitelj nauke, Alfonso je u Toledu organizovao prevođenje dela
arapske nauke na latinski i kastiljanski španski. Tako je došlo do prevođenja
filozofskih i naučnih radova sa arapskog, klasičnog grčkog i drevnog
hebrejskog. Okupio je tim astronoma koji sačinili Alfonsino tabele, na osnovu
radova arapskog astronoma Al-Zarkalija (al-Zarqali, takođe poznat kao
Arzachel, 1029-87) i drugih islamskih astronoma. Pored islamskih autora, na
ovom projektu su bili angažovani i jevrejski naučnici Isak ben Sid i Jehud Ben
Moše Koen (Yehuda ben Moshe ha-Koen, Isaac ibn Sid).1147
Alfonsino tabele su bile izvorno napisane na kastiljanskom španskom.
Dva francuza Pjer de St Klod i Žan de Murs (Pierre de St Cloud, Jean de Murs)
su ih početkom XIV veka (oko 1320) priredili u Francuskoj i nazvali ih po
Alfonsu X. Prva štampana verzija objavljena je 1483. Dužina tropske godine,
prema ovim tabelama iznosila je 365 dana, 05 časova, 49 minuta i 16 sekundi, i
ona kasnije upotrebljena prilikom reforme kalendara.1148
Pored Alfonsiono tabela, bile su korišćene i Pruske tabele (lat. Tabulae
Prutenicae; eng. Prutenic or Prussian Tables), koje je 1551 objavio Erazmo
Rejnhold (Erasmus Reinhold) sa Univerziteta u Vitenbergu (Wittenberg). One
su bile zasnovane na Kopernikovom modelu, iako Rejnhold lično nije prihvatao
opciju kretanja Zemlje kao realnu. Pruske tabele nisu bile prihvaćene izvan
nemačkog govornog područja, tako da je do pojave Rudolfino tabela,
nastavljeno sa objavljivanjem Alfonsino tabela. 1149
1147
Efron, Noah J.: ''Judaism and Science: A Historical Introduction'', Greenwood
Publishing Group, 2007
1148
Meeus, Jean & Denis Savoie: "The history of the tropical year", Journal of the
British Astronomical Association, 1992, p. 40-42
1149
Earth a Planet'', Oxford University Press, New York, 2004, p. 109
Dok je bio student na Univerzitetu u Krakovu, Kopernik je 1492 nabavio

kopiju Alfonsino tabela. 1150
Gingerich, Owen: ''The Book Nobody Read'', Walker & Company, New York, 2004
Diskusija koja je trajala.... Uostalom Kopernikova posveta papi Pavlu III,

na početku knjige ''De Revolutionubus'', sa dugim obrazloženjem helicentričnog
sistema, pokazuje da je tada postojala izvesna otvorenost za nove kosmološke
poglede. Ako se osvrnemo na tridesete godine XVI veka, na Zapadu je bilo i
drugih pogleda, od kojih su neki bili u suprotnosti sa Kopernikovim, kao oni o
homocentričnim sferama. Radilo se o delima Đovanija Batiste Amika i
Đirolama Frakastora (Giovanni Battista Amico, ''De motibus corporum
coelestium iuxta principia peripatetica sine eccentricis et epicyclis'', Venice
1536 and 1537, Paris 1540) and Girolamo Fracastoro, ''Homocentrica'', Venice
1538). Frakastoro je isto kao i Kopernik, svoje delo posvetio papi Pavlu III.1151
Homocentrični sferni model je u osnovi pojednostavljeni Ptolomejev sistem.
Razvili su ga grčki filozofi Aristotel, Eudoksus i Kalipus (Eudoxus and
Callippus) i tokom Srednjeg veka bio je razmatran uporedo sa Ptolomejevim
geocentričnim sistemom.
Reformacija kosmologije
Činjenica je da je reformacija doprinela izgradnji novog odnosa katoličke

crkve prema naučnim špekulacijama. Ona je uticala na podrivanje tvrdolinijaške
i krute školske teologije, i aktiviranje širokog polja za intelektualnu diskusiju, u
granicama hrišćanske vere. Prilikom suprotstavljanja reformaciji, katolička
crkva je bila prinuđena da popusti stege i otvori prostor za slobodniju raspravu i
izražavanje ideja.
Tako su stare doktrinarne rasprave postepeno ustupale mesto novim
kritičkim interpretacijama Biblije, u nastojanju da se njene poruke usklade sa
narastajućim znanjem i otkrićima. Reformacija je, takođe, na protivničkoj
strani, pobudila potragu za čovekovim mestom u univerzumu i odnosom prema
bogu. Međutim, ta potraga je bila opterećena konzervativizmom lidera
reformacije, kada su pitanju bile kosmološke postavke. Činjenica je da su i
1150
Earth a Planet'', Oxford University Press, New York, 2004, p. 46, 74
1151
Granada, Miguel A. and Dario Tessicini: ''Copernicus and Fracastoro: the
dedicatory letters to Pope Paul III, the history of astronomy, and the quest for patronage'',
Elsevier, Studies in History and Philosophy of Science, 36, 2005, p. 431–476
Luter, i Melenhton, kritikovali i ismevali nove ideje i teze o heliocentričnom

sistemu.
U suočavanju sa protestantskim izazovima, kontra-refomacija je najpre
zaoštrila pitanje revnosti, da bi potom bila prinuđena da se kritički suoči sa
nizom otvorenih teoloških i filozofskih pitanja, uključujući i špekulacije koje su
izgledale jeretičke sa doktrinarnog stanovišta.
Istovremeno, ne bi se moglo reći da je na područjima sa protestantskim
konceptom vere, bio otvoren prostor za slobodno izražavanje mišljenja. Sličan
proces opterećen doktrinarnim pogledom na svet, tekao je i na strani
reformisanog hrišćanstva. Pola veka pre pogubljenja Đordana Bruna, u Ženevi
su protestanti spalili na lomači jednog od najučenijih ljudi tog vremena. Bio je
to Kalvinov prijatelj Majkl Servetus (eng: Michael Servetus; španski Miguel
Serveto Conesa; 1509 ili 1511-1553), španski teolog, lekar, kartograf, i
renesansni humanista. Poznat je kao prvi Evropljanin koji je opisao funkciju
plućne cirkulacije. Proučavao je Bibliju na njenim originalnim jezicima i bio je
aktivan učesnik protestantske reformacije. Razvio je novu hristologiju izvan
koncepta svetog trojstva. Martin Luter i Filip Melanhton su osuđivali njegovo
pisanje, a smrtnu kaznu zbog bogohuljenja, izraženog protivljenjem svetom
trojstvu i krštenju odojčadi, podržao je i Džon Kalvin.
Gledano Marksovim očima, ideologija, norme i institucije bile su, tokom
reformacije, upregnute u odbranu pozicije vladajuće klase, na obe strane fronta.
Nauka je, sama po sebi, bila kolateralna šteta u ovom sukobu. Uostalom sama
Biblija govori samo o božjem kreiranju Zemlje, neba, Meseca i zvezda, bez
preciznijeg objašnjenja kretanja i odnosa među njima. Na nekoliko mesta se
pominje da je Zemlja okrugla, da se nalazi u praznom prostoru, i ništa više od
toga.
U Starom zavetu se opisuje moć boga, navodom koji upućuje da je
Zemlja okrugla: ''On boravi nad krugom zemaljskim, čiji su stanovnici kao
skakavci. On razastire nebesa kao veo, razapinje ih kao šator za stanovanje''.1152
Pored sferne Zemlje, ovde se metaforički navodi i ideja o širenju svemira od
njegovog nastanka. U Knjizi o Jovu, na primer, piše: ''Nad prazninom on je
sever razastro, Zemlju je obesio ni na čem''.1153
Sudbine Servetusa i Đordana Bruna pokazuju da je u tom tranzicionom

verskom periodu bilo svejedno da li je neko protestant ili katolik, ukoliko se
nađe unutar žestoke prepirke i razdora koji su krasili filozofske i naučne
1152
proroka Isaije, 40; 22, p. 323
1153
o Jovu, 26; 7, p. 532
rasprave, na osnovu verskih ubeđenja. Tolerancija u pogledu kosmologije bila

je prisutna u istočnom hrišćanstvu, prevashodno zbog geografske pozicije
Vizantije i arapsko-islamskih i persijskih uticaja. Iako je Ptolomejeva
geocentrična postavka bila dominantna, alternativna razmatranja nisu bila
sankcionisana. Bar ne kao u zapadnom hrišćanstvu.
Pri tome, nije se radilo samo o sukobu katoličanstva i reformacije. Bez

obzira na izraženo jedinstvo tokom Tridentskog koncila, katolički blok je bio
podeljen. Političke struje u Vatikanu, ali i vodeći katolički redovi, jezuiti i
dominikanci, imali su različit pristup u tretiranju sholastike i novih ideja. Uz to,
odvijala se klasična bitka za moć i uticaj unutar vatikanskih struktura.
jezuiti i njihova uloga u transferu znanja

U odbrani vatikanskog pogleda na svet, izuzetnu, ali i kontraverznu
ulogu, imali su jezuiti, sa svojim posebnim ovlašćenjima i statusom. Njihov
obrazovni sistem i tretiranje nauke, bili su otvoreni za nove ideje i rasprave, ali
uz nastojanje da se obezbedi duh vladajuće katoličke doktrine. Kao
najpravoverniji i najlojalniji Vatikanu, imali su određenu slobodu u razmatranju
i apliciranju novih naučnih pogleda. Reformator kalendara, jezuita Klavijus
(Christoph Clavius) koristio je Kopernikov model i proračune, a misije jezuita
na dalekom Istoku su se služile Keplerovim i Braheovim astronomskim
''Rudolfino tabelama'' (Rudolphine Tables) za obezbeđenje njihove pozicije na
dvorovima. Na, primer u Kini su reformisali kalendar i izradili mapu zvezdane
hemisfere. Ipak, ovo korišćenje nauke prvenstveno je imalo pragmatičan
karakter zasnovan na postizanju društvene pozicije, a nikako suštinski, u smislu
afirmisanja naučnog pogleda na svet.
Kao nosioci obrazovne, misionarske i izdavačke delatnosti, oslobođeni

raznih zabrana, jezuiti su bili u prilici da budu posrednici u transferu znanja.
Apsolutno lojalni, na liniji Tomizma i crkvenog jedinstva, imali su slobodu da
se bave i zabranjenim temama. Uostalom, bili su izuzeti od zabrane čitanja
knjiga stavljenih u Indeks. Pažljivo su pratili nova okrića, prikupljali su znanja
drugih kultura, i nastojali da ih pragmatično integrišu u ostvarenje njihovih
ciljeva. Na taj način, bili su svojevrsni medijatori između starog i novog,
sholastike i nauke, teološkog vrha i naučnika u povoju. Njihova uloga bila je
složena i višestruka. U pojedinim slučajevima su ''dolivali ulje na vatru'', u
maniru piromana, u drugima su delovali kao vatrogasci, u nastojanju da ugase
požar.
Rivka Feldhaj navodi da su prilikom rasprave o nauci, zakonitostima i
uzročnosti, jezuiti i dominikanci imali različit pristup, i to povodom pitanja koja
su danas teško razumljiva, kao što su: ''srednja nauka, božje svojevoljno
odlučivanje o predodređenosti koje određuje ljudsku volju, fizička pobuda
milosti'' itd. (middle science, god's voluntary decree of predestination, physical
premotion of grace). 1154
Za dominikance, na primer, pojam ''srednja nauka'' je označavao ''prirodu
božjeg predznanja'' (the nature of god's foreknowledge), za koje su smatrali da
izražava znanje o uslovnim objektima ili potencijalnim karakteristikama
(conditional objects, contingent features), čiji ''uslovni status proizilazi iz
činjenice, da oni još nisu, voljom Boga, u fazi njegovog predznanja''
(conditional status stemmed from the fact that they were not yet willed by God
at the stage of his foreknowledge). Oni su podvukli jasnu razliku između
spekulativnog znanja (scientia) koje je bilo nesumnjivo i istinito, i praktičnog
znanja koje opredeljuje akciju (ars-techne) 1155
Za jezuite, ta ''srednja nauka'' nije bila ni čisto spekulativna, ni čisto
praktična. Oni su je posmatrali kao svojevrsni hibrid, zamagljujući granice
između teorije i prakse. Pored toga, ono što se kasnije javilo kao kontraverza u
prvom procesu Galileju, jezuiti su dopuštali mogućnost apsolutnog znanja
(scientie, nauke) o hipotetičkim pitanjima. Iako su se uvek zalagali za
priznavanje budućih čovekovih dela, kao potencijalno uslovljenih, oni nisu bili
u stanju da posredstvom logike opovrgnu dominikansku tvrdnju, da su pre božje
volje ova dela uopšte mogla da postoje kao hipotetička.
Međutim, jezuiti su naglašavali da ''srednja nauka'' narušava jasnu razliku
između teorijskog i praktičnog znanja, dodeljujući specijalni status ''vodećem
znanju'' (guiding). To narušavanje razlike između teorije i prakse,
destabilizovalo je Tomističke principe organizacije znanja, i konačno ugrozilo
postojeći koncept svetog i profanog znanja. Ovo je došlo do izražaja prilikom
prvog procesa Galileju, kada je kardinal Belarmino koristio pojam ''hipotetički''
u određenom epistemološkom statusu, i suštinskom teološkom značenju, a ne u
onom kako ga danas uobičajeno shvatamo.1156
Slične razlike između domikanaca i jezuita ispoljavane su i na drugim
teološkim pitanjima. Na primer, na pitanju uzroka
184
U jeku tih teoloških rasprava o nauci i kosmologiji, papa Grgur XIII je
1582, bulom ''Inter gravissimas'', reformisao kalendar.
1154
1155
1156
Dialogue'', Cambridge University Press, 1995, p. 180-
Time je teološka postavka kosmologije i zvanično došla u sukob sa

astronomijom, ali toga u Vatikanu još nisu bili svesni. Smatrali su da nikave
činjenice iz fizičkog sveta ne mogu da naruše crkveni pogled na kosmologiju.
Međutim, on nije ni bio autentično hrišćansko-judejski. Ptolomejev sistem koji
su branili, poticao je iz paganskog perioda i kreirali su ga grčki mislioci. Sa
druge strane, činjenice koje upućuju na helicentrični sistem, koristili su upravo
katolički astronomi. I to oni, najpravoverniji – jezuiti. Jer, Klavijus je za
korekciju predloženog modela novog kalendara, italijanskog astronoma Lilijusa
(Aloysius Lilius, oko 1510-1576), koristio Kopernikove podatke i proračune.
1157
Kristofer Klavijus
Reformator kalendara, Kristofer Klavijus (Christopher Clavius, 1537-

1612), smatra se osnivačem jezuitske naučne tradicije. Po završetku studija
matematike kod Čeha A. Baučeka, došao je iz Koimbre u Rim i osnovao je
Akademiju za matematiku, koja se još naziva ''Klavijusova Akademija''. Ona je
bila osnovana, zbog tri osnovna cilja: a) obuke tehničkih eksperata, kao što su
arhitekte, administratori, nadzornici i itd, kao i zbog potreba samog jezuitskog
reda; b) obuke pedagoškog kadra za jezuitske obrazovne institucije; c) obuke
misionara adekvatnim matematičkim i tehničkim znanjem, zbog njihovog rada
u dalekim krajevima bez pomoći raznih eksperata. Matematičko znanje
misionara bilo je važno za podizanja njihovog društvenog ugleda, a samim tim
i podrške religijskoj nastavi. 1158
Uloga Klavijusa u reformi kalendara i optužbe kako su jezuiti ukrali 12
božjih dana.
Iako je Klavijus, u duhu njegovog Reda, branio katoličku kosmologiju,
upravo u njegovom periodu je na Rimskom kolegijumu izgrađen teleskop
kojim su potvrđeni rezultati koje je izložio Galilej u ''Zvezdanom glasniku''
(Siderius nuncius, 1610). Klavijus je pisao Galileju i u pismu je crtao položaje
Jupiterovih satelita koje je posmatrao. Galilej je imao aktivnu korespodenciju i
sa drugim jezuitskim filozofima i matematičarima, kao što su Johanes Šrek,
koji je kasnije uzeo prezime Terencije, Kristof Šajner, Mario Gviduči, Đuzepe
Bjankani, Andrea Eudamon, itd. Tu je svakako i kardinal Robert Belarmino
(eng. Robert Bellarmine; ita. Roberto Francesco Romolo Bellarmino, 1542-
1157
Lattis, James M.: ''Between Copernicus and Galileo: Christoph Clavius and the
collapse of Ptolemaic cosmology'', The University of Chicago Press, Chicago, 1994
1158
Baldini, Ugo: ''The Academy of Mathematics of the Collegio Romano from 1553
10 1612'' in Feingold, Mordechai: ''Jesuit Science and the Republic of Letters'', MIT Press,
p. 59-98
1621), sa kojim je polemisao više decenija, i ta polemika je u velikoj meri

uticala na Galilejev život i optužbe inkvizicije.
Nesporna je činjenica da su jezuiti, pored svetski poznatog suđenja
Galileju, imali i pozitivan doprinos u njegovom oblikovanju naučne metode.
Upravo oni su mu obezbedili beleške iz oblasti logike koje su mu omogućile da
sprovede validne naučne demonstracije. Na njegov naučni metod i izučavanje
kretanja uticao je Frančesko Bonamiči (Buonamici), jezuitski predavač u Pizi.
Njegov metod demonstracije ''regressusa'' (logički koncept uzajamne
povezanosti i zamene mesta uzroka i posledice) zasnivao se na beleškama sa
predavanja Valijusovog kursa logike iz 1588. Upravo zahvaljujući Klavijusu,
Galilej je dobio beleške sa Valijusovih predavanja.1159
Kada je u pitanju poredak ''nebeskih sfera'', Galilej je koristio
Klavijusove komentare na delo ''Sfera'' Johanesa de Sakroboska (Sphaera,
1570). U raspravama o kretanju, citirao je rad Đirolama Bora ''De motu
gravium et levium''. Sa Kristofom Šajnerom se, u okviru iste terminologije i
metode, sporio oko prirode sunčevih pega. 1160
Napadi fiorentinskih dominikanaca na Galilejeve stavove o
kopernikanizmu, bili su amortizovani upravo sa jezuitskog boka. Klavijus je
raspravu držao u okvirima astronomije, dok je kardinal Belarmino 1616,
predupredio suđenje izdajući opomenu Galileju o ispravnom odnosu prema
katoličkoj kosmologiji.
Tek posle smrti Klavijusa, eskalirali su sukobi oko heliocentričnog
sistema. Klavijusov naslednik Grinberger, (Christoph Grienberger, 1561-1636),
takođe jezuita, i Akademija držali su odbrambeni kurs ''minimalne izloženosti'',
izbegavajući rizične teme ili ih razmatrajući isključivo hipotetički.
Kako je Klavijusova Akademija bila okrenuta isključivo matematici i
njenim disciplinama, tokom XVI veka ona nije bila eksponirana u ideološko-
teološkoj borbi. U tadašnjem jezuitskom tomizmu, pojam nauke imao je
specifično značenje i koristio se za doktrinarno ustrojstvo, kako principa
metafizike, tako i za objašnjenje prirodnih pojava. Dok su metafizički principi
bili u funkciji odbrane teologije i hrišćanske dogme, matematika i njene
discipline su bile tretirane kao ''instrumenti apologetskih ciljeva i propagande''.
U tom smislu, Akademija je imala priliku da razvija svoju naučnu delatnost
1159
Paulus Valijus, jezuitski teolog, predavao je na Rimskom koledžu kretanje teških
i lakih tela 1587-88, potom filozofiju 1587-1590, pre nego što je prešao u Padovu (eng.
Paulus Vallius; ita. Paolo Valla, Paulus Valla, Paulus de la Valle, Paulus de Valle, 1561-
1622; Italian Jesuit logician)
1160
Wallace, William A.: ''Galileo’s Jesuit Connections and Their Influence on His
Science'', in Feingold, Mordechai: ''Jesuit Science and the Republic of Letters'', MIT Press,
p. 99-126
relativno nezavisno, konceptualizujući ''validnost i činjeničnu istinu'' čitavog

niza novih rezultata i koncepcija.
Iako smeštena u sam centar Katoličke crkve, pod upravom jezuita,
Akademija je uspela da sistematizuje i integriše naučno znanje svog vremena.
Jezuiti su smatrali da ta sinteza znanja ide u prilog njihovim metafizičkim i
religioznim učenjima, mada se ona po svojoj strukturi upravo tome opirala.
Akademija je u drugom planu potcrtavala razlike između naučnih podataka i
ideoloških projekcija, odnosno nauke kao konceptualne alternative religiji.
Do kraja XVII veka, jezuiti su osnovali 26 astronomskih opservatorija,
među njima i one u Pekingu, Indiji, Indokini i Južnoj Americi. Radilo se o
gotovo četvrtini od svih postojećih opservatorija u svetu.
Đordano Bruno
Đordano Bruno (Giordano Bruno) je uhapšen 1592. Posle

sedmogodišnjeg suđenja, spaljen je u Rimu 1600.
U njegovoj presudi je bilo navedeno:
''Kazniti, dakle, brata Đordana blago i bez prolivanja krvi''.
Sva njegova dela su 1603. godine bila stavljena u Indeks zabranjenih
knjiga. Suđenje Đordanu Brunu je u velikoj meri afirmisalo Kopernikov
heliocentrični sistem. To najbolje ilustruje činjenica da je Crkva knjigu
zabranila tek 1616, iako je bila objavljena 1543.
U predgovoru knjige ''Uzrok, princip, jedinstvo'', Alfonso Ingegno je
istakao da je Bruno, kao prirodni filozof, postao najpoznatiji autentični tumač
Kopernikove teorije. Može se reći da je među prvima shvatio šire implikacije
ove teorije, među kojima je ona o beskonačnosti univerzuma. U delu ''Narratio
prima'' Georga Joakima Retikusa (Georg Joachim Rheticus), napisanom 1539 u
formi pisma, kao predstavljanje Kopernikove teorije, astronom je bio opisan
kao slepi čovek koji ima štap da mu pomogne na putu. Taj štap bio je
matematika. Da bi postigao teorijski zadatak koji prevazilazi granice ljudskih
sposobnosti, astronom treba ruku koja će ga voditi i inspiraciju odozgo.
''Narratio prima'' je štampan u Gdanjsku 1540, i to je bilo prvo javno
objavljivanje Kopernikove teze. Drugo izdanje štampano je sledeće godine u
Bazelu. 1161
1161
Rabin, Sheila: "Nicolaus Copernicus" in the Stanford Encyclopedia of Philosophy
(online, accessed July, 2014)
Bruno je mogao da pročita Retikusov ''Narratio'', kao predgovor drugom

izdanju Kopernikove knjige ''O kretanju nebeskih tela'' iz 1566 godine, koje je
štampao Henricus Petrus u Bazelu. U prvom izdanju te knjige iz 1543,
štampanom u Nirnbergu kod Johannes Petriusa, tog predgovora nije bilo jer
Kopernik nije želeo da provocira katoličke vlasti sa imenom svog učenika
Retikusa, inače protestantskog sveštenika i prijatelja Filipa Melanhtona.
Do uzbune u crkvenim krugovima, i zabrane dolazi tek onda, kada

Đordano Bruno daje logičke i filozofske argumente Kopernikovom modelu, a
Galilej pomoću teleskopa obezbeđuje astronomske dokaze. Pored podrške
heliocentričnom sistemu, Bruno je izneo i teze o beskonačnosti svemira, i
drugim planetama, na kojima bi mogao da postoji život kao na Zemlji. Time
čovek, kao božje stvorenje, gubi svoj izuzetni status u Univerzumu, a
hrišćanske doktrine bivaju ugrožene.
Bruno je shvatio da su na tom metaforičkom putovanju nebom,

tradicionalne kristalne sfere proizvoljna fikcija, kao i da ne postoji konačna
granica fizičkog sveta. Na taj način, putovanje svemirom ne bi moglo da ima
svoj kraj, jer je ispred njega beskonačan prostor. Božanstvo je u takvom
kontekstu sveprisutno, kako u ljudima i zemljskom svetu, tako i u svim drugim
nebeskim telima i beskonačnosti univerzuma.
Ovaj filozofski koncept je nosio u sebi značajne verske implikacije. To
više nije bilo pitanje odnosa reformacije ili katoličanstva, već se radilo o
osporavanju osnovnih ideja celokupnog hrišćanstva, gledištem da je Isus jedan
od iluzionista koji je širio lažne ideje čovečanstvu. Poredeći očigledne,
negativne posledice tradicionalne filozofije, sa pozitivnim građanskim i verskim
potencijalima, koje donosi nova filozofija, Bruno se založio za revitalizaciju
svih onih oblasti znanja i života, koje su uspešno razvili i primenjivali drevni
narodi.
Posledice ovakvog gledišta bile su veoma radikalne, u raznim sferama,
jer je nova vizija kosmosa zahtevala promenu ljudskog odnosa prema aktuelnoj
koncepciji religije. Bruno je smatrao da će ova nova vizija omogućiti
usklađivanje ljudi sa istinskim božanskim zakonom koji reguliše prirodu. Na taj
način, ljudi bi se oslobodili straha od imaginarnih božanstava, okrutnih i
nedokučivih, koja sa nebeskih visina, na misteriozan način kontrolišu život na
Zemlji. On se založio za prevazilaženje aktuelnog hrišćanskog verovanja, da
ljudska bića žive zatvorena u jednom podređenom svetu kao subjekti iskušenja i
iskvarenosti. Izlaz iz tog podređenog sveta, video je u razumevanju
univerzalnog zakona na čijim principima je zasnovano večno postojanje svih
stvari u beskonačnom svemiru.
Ključni značaj Brunove filozofije je u tome što je bio svestan, da raskid

sa Aristotelovom kosmologijom, podrazumeva i raskid sa tradicionalnom
metafizikom. Iako se poziva na neka gledišta presokratovskih filozofa, on je
razvio novu i originalnu filozofiju. U delu ''Uzrok, princip, jedinstvo'' (ita. De la
causa, principo ed uno; eng. Cause, Principle and Unity) iz 1584, on je nastojao
da predstavi osnove nove metafizike, usmerene na novo tumačenje prirode,
etike i boga. Pri tome je njegovo kosmološko polazište, sa beskonačnim
svemirom, impliciralo i radikalne promene u tretiranju odnosa između boga i
fizičkog sveta, kao i boga i ljudi. 1162
Pogledajte godinu kada je izašlo Brunovo delo ''Uzrok, princip, jedinstvo''
u odnosu na Kopernikovu ''O kruženju nebeskih tela''. Razlika je 31 godinu.
Do optužbe i osude protiče još gotovo pola veka. Šta se u međuvremenu
događalo.
Životni put.... 1572, dominikanski sveštenik, prve optužbe za jeres 1576,

Kalvinisti u Ženevi 1579, 1163
Slobodoumni naučni i filozofski pogledi nagnali su Bruna da često menja

odredište u evropskim gradovima. Dve godine (1583-85) je proveo i u
Engleskoj, gde je neko vreme, predavao na Oksfordu, uživajući naklonost
kraljice Elizabete i prijateljstvo uticajne ličnosti, pisca lorda Filipa Sidneja (Sir
Philip Sidney). Njemu je i posvetio rad, u kome kritički napada katoličku crkvu,
''Proterivanje trijumfalne zveri'' (lat. Il Spaccio della Bestia Trionfante; eng. The
Expulsion of the Triumphant Beast), objavljen u 1584. Bilo je očigledno da će
katolička crkva uzvratiti.
Posle engleske epizode i višegodišnjeg boravka u nemačkim gradovima,
Bruno je poverovao da je inkvizicija izgubila interesovanje za njega i vratio se u
Veneciju, gde je uhapšen i prebačen u Rim. Inkvizicija je iznela sledeće optužbe
protiv Đordana Bruna:
1. Zastupa mišljenja suprotno katoličkoj veri i govori protiv nje i njenih
sveštenika;
2. Zastupa pogrešno mišljenja o Trojstvu, božanstvu Hristovom i
Inkarnaciji;
3. Zastupa pogrešna mišljenja o Hristu;
1162
Bruno, Giordano: ''Giordano Bruno: Cause, Principle and Unity; And Essays on
Magic'', (editors Richard J. Blackwell and Robert de Lucca), Cambridge University Press,
2004, p. IX-X
1163
www.catholic.org/encyclopedia/view.php?id=2233
4. Zastupa pogrešno mišljenje o transsupstanciji (pretvaranje hleba i vina

u Isusovo telo i krv) i svetoj misi;
5. Tvrdnje o postojanju mnoštva svetova i njihovoj večnosti;
6. Verovanje u metempsihozu i u preseljenju ljudskih duša u zveri;
7. Bavljenje proricanjem i magijom;
8. Ne veruje u nevinost (device) Marije
(1. Di avere opinioni avverse alla S. Fede e di aver tenuto discorsi
contrari ad essa ed ai suoi ministri. 2. Di avere opinioni erronee sulla Trinità, la
divinità di Cristo e l’incarnazione. 3. Di avere opinioni erronee sul Cristo. 4. Di
avere opinioni erronee sulla trasustanziazione e la S. Messa. 5. Di sostenere
l’esistenza di molteplici mondi e la loro eternità. 6. Di credere alla
metempsicosi ed alla trasmigrazione dell’anima umana nei bruti. 7. Di occuparsi
d’arte divinatoria e magica. 8. Di non credere alla verginità di Maria ) 1164
(1. Holding opinions contrary to the Catholic faith and speaking against it
and its ministers; 2. Holding erroneous opinions about the Trinity, divinity of
Christ, and Incarnation; 3. Holding erroneous opinions about Christ; 4. Holding
erroneous opinions about Transubstantiation and Mass; 5. Claiming the
existence of a plurality of worlds and their eternity; 6. Believing in
metempsychosis and in the transmigration of the human soul into brutes; 7.
Dealing in divination and magics; 8. Not to believe in the virginity of Mary;)
Bruno se vešto i uporno branio, negirajući optužbe da osporava dogme

hrišćanske crkve. Nastojao je da interpretira neke od svojih filozofskih postavki
kao prihvatljive sa stanovišta teologije, u prvom redu onu o pluralizmu svetova.
Inkvizitor, kardinal Robert Belarmino (Bellarmine), zahtevao je od Bruna
potpuno poricanje, po svim tačkama optužbe. Bruno je to odbio.
Posle skoro 8 godina nadmudrivanja, 4. februara 1599, Sveti sud
inkvizicije mu je pročitao presudu. Označen je kao ''okoreli i uporni jeretik'' (an
impenitent and pertinacious heretic). U skladu sa procedurom, ustupljen je na
dalju nadležnost svetovnom sudu sa preporukom: ''...ti možeš da budeš kažnjen,
kaznom koju si zaslužio, iako se iskreno molimo da će on (svetovni sud)
ublažiti strogost zakona koji se odnose na tvoje patnje kao osobe, te ti ne možeš
da budeš u opasnosti od smrti ili sakaćenja delova tvoga tela.'' (that thou mayest
be punished with the punishment deserved, though we earnestly pray that he
will mitigate the rigour of the laws concerning the pains of thy person, that thou
mayest not be in danger of death or of mutilation of thy members.)
1164
Firpo, Luigi: ''Il processo di Giordano Bruno'', ''Rivista storica italiana” (Napoli),
LX, 1948, pp. 542-597. Continua in: ''Il processo di Giordano Bruno'', “Rivista storica
italiana” (Napoli), LXI, 1949, pp. 5-59; p. 11
Pored toga, osuđene su i proklete sve njegove knjige i spisi, kao jeretički i
grešni. Za njih je određena kazna javnog uništavanja i spaljivanja pred
stepenicama na trgu Svetog Petra. Takođe, sva njegova dela će biti stavljena u
Indeks zabranjenih knjiga.
Pre donošenja presude, nadigravanje Đordana sa inkvizitorima dostiglo je
vrhunac. Dana 25. januara 1600, Đordano je izjavio da, ako apostoli i papa
definitivno proglašavaju tih osam tvrdnji za jeres, ako je papa uveren da su
tvrdnje zaista takve, i ako ih je Sveti duh proglasio da takve budu, onda je sklon
da povuče svoje tvrdnje. Paralelno sa ovim kompromisnim stavom, odmah je
predstavio dugu pisanu odbranu, upućenu papi i inkvizitorima.
Ali strpljenje pape i inkvizicije, bilo je na izmaku. Vraćen je u zatvor i
dobio rok od 8 dana da se potpuno odrekne svojih uverenja, ali opet bez
rezultata.
Đordanovo suđenje je pobudilo veliku pažnju javnosti. O tome svedoče
kopije tri pasusa iz tadašnjeg rukopisa ''Upozorenja i zapisi'' (ita. Avisi e
ricordi), najranijeg oblika novina sa vestima. U jednom od tih zapisa stoji da je
Bruno izjavio da je rešen da mučenički umre i da će se njegova duša uzneti sa
dimom u raj.
Papa Klement VIII je lično učestvovao u završnim fazama suđenja,
smatrajući Đordana za ''jeretika koji se ne kaje, upornog i tvrdoglavog'' (an
unrepentant heretic, tenacious and stubborn). Podržavao je kardinale da treba
posegnuti za ekstremnim merama ''uz dužne formalnosti'' (lat. servatus
servandis; eng. with all due formalities). Naveo je da kazna treba da bude
izrečena i da se ''brat Jordanus preda sekularnom sudu''.
Posle čitanja presude, Đordano se preteći obratio sudijama:

''Možda ste vi koji izgovarate moju presudu, u većem strahu nego ja koji
je primam.'' (eng. Perchance you who pronounce my sentence are in greater fear
than I who receive it; lat. Maiori forsan cum timore sententiam in me fertis
quam ego accipiam) 1165
Kada su mu pred smrt pokazali raspeće, on je ljutito okrenuo lice.
Spaljen je na rimskom trgu Campo de Fiori (eng. Square of Flowers) 17.
februara 1600.
Politička izdaja kao osnov za izgradnju verskih motiva za obračun...
1165
Singer, Dorothea Waley: ''Giordano Bruno, His Life and Thought'', Henry
Schuman, New York, 1950, ch. 7, p. 171-181
Singerova ističe u fusnoti, da se Brunovo ime se pojavljuje na listi,

sastavljenoj 100 godina kasnije, od italijanskih izbeglica koji su pripadali
Protestantskoj crkvi u Ženevi. Međutim, ona nije pronašla ubedljiv dokaz za to.
Duh ovog suđenja, kao i smrt Đordana Bruna, i danas proganjaju

katoličku crkvu. Ona je u međuvremenu morala da prihvati neke od njegovih
postavki o univerzumu, ali nikako i njegov izazov autoritetu crkve.
Inkvizitor Đordana Bruna, kasnije i Galileja u prvom procesu, kardinal
Belarmino, bio je italijanski jezuita, značajna figura kontrareformacije, koji je u
to vreme uživao ugled ''najvećeg živog teologa''. Robert Belarmino je
kanonizovan 1930. Sa druge strane, Papa Jovan Pavle II, koji je 1992 izrazio
žaljenje zbog postupanja crkve prema Galileju, odbio je 2000, da Đordanu
Brunu da oprost.1166
Šejla Rabin navodi da "1600 nije bilo zvanične katoličke pozicije o

kopernikanskom sistemu, i to sigurno nije bila jeres. Kada je Đordano Bruno
(1548-1600) spaljen na lomači kao jeretik, to nije imalo nikakve veze sa
njegovim spisima u prilog kopernikanski kosmologije." (in 1600 there was no
official Catholic position on the Copernican system, and it was certainly not a
heresy. When Giordano Bruno (1548-1600) was burned at the stake as a heretic,
it had nothing to do with his writings in support of Copernican cosmology.) 1167
Katolička enciklopedija takođe (1908) tvrdi da "Bruno nije bio osuđen za
njegovu odbranu kopernikanskog sistema astronomije, niti za njegove doktrine
o mnoštvu naseljenih svetova, već za njegova teološka gledišta, među kojima su
sledeća: da Isus nije Bog, već samo neobično vešt praktikant magije, da je Sveti
Duh duša fizičkog sveta, da će đavo biti spasen, itd ".
To jasno pokazuje Finokario.... ali
Hans Blumenberg: ''The Genesis of the Copernican World''
Michael Maestlin (1550–1631) of the University of Tübingen was the
earliest astronomer after Rheticus to adopt Copernicus's heliocentricism.
Although he wrote a popular textbook that was geocentric, he taught his
students that the heliocentric system was superior. He also rejected Osiander's
preface. Maestlin's pupil Johannes Kepler wrote the first book since the
publication of On the Revolutions that was openly heliocentric in its orientation,
the Mysterium cosmographicum (Secret of the Universe). And, of course,
1166
Rowland, Ingrid D.: ''Giordano Bruno: Philosopher/Heretic'', University of
Chicago Press, 2009, p. 13
1167
Rabin, Sheila: "Nicolaus Copernicus" in the Stanford Encyclopedia of Philosophy
(online, accessed July, 2014)
Kepler eventually built on Copernicus's work to create a much more accurate

description of the solar system.
U svojim ''Predavanjima o istoriji filozofije'' Hegel piše da Brunov život
predstavlja "hrabro odbacivanje svih katoličkih uverenja počivalište same
vlasti''.1168
Kepler
Kao što se može sagledati iz niza objavljenih dela i pisama, kosmologija

je krajem XVI veka, uključujući i teze o heliocentričnom sistemu, bila predmet
žive rasprave u naučnoj zajednici, na prostoru zapadnog hrišćanstva. Na primer,
na Univerzitetu u Tibingenu luteranski profesor Mihael Mastlin (Michael
Maestlin, 1550-1631) je početkom devedesetih godina uputio Keplera u
heliocentrični sistem. Iako Mastlinova knjiga ''Epitome of Astronomy'', ne
pominje Kopernika i njegov sistem, sam Kepler otkriva da ga je upravo Mastlin
uputio u njega. 1169
Prepiska povodom usvajanja Gregorijanskog kalendara možda najbolje
ilustruje ovu raspravu u astronomskim krugovima tog doba. Mastlin je nizom
pisama, uključujući i ona Klavijusu, osporio postavke novog kalendara. Sa
druge strane, Kepler se, u pismu Mastlinu, zalagao da i Nemačka prihvati
Gregorijanski kalendar, tvrdeći da je ''sramota za Nemačku da oni koji su otkrili
umetnost reformacije treba da ostanu i sami nereformisani'' (It is a disgrace to
Germany that they who discovered the art of reformation should alone remain
unreformed.). 1170
Kada je 1597. godine objavio ''Kosmografsku misteriju'' (The
Cosmographic Mystery), Kepler je delo odmah poslao Galileju u Padovu.
Galilej mu je uzvratio pismom u kome priznaje svoju privrženost
heliocentričnom sistemu:
''Pre mnogo godina sam postao preobraćenik prema mišljenjima
Kopernika, i u skladu sa tom teorijom sam uspeo u objašnjavanju mnogih
pojava koje su neshvatljive prostim hipotezama. Ja sam sastavio mnogo razloga
za to, i opovrgavanja suprotnog, koje se nisam usudio da objavim, da ne bi
doživeo istu sudbinu kao naš učitelj, Kopernik, koji, iako je zaradio besmrtnu
1168
Hegel, G.W.F.: ''Hegel's lectures on the history of philosophy'', (translated by E.S.
Haldane and F.H. Simson). Volume III, The Humanities Press, 1974, New York, p. 119
1169
Burke-Gaffney, M.W.: ''Kepler and the Jesuits'', The Bruce Publishing Company,
USA, 1944, p. 3
1170
USA, 1944, p. 9
slavu za sebe među mnogima, među beskonačnim brojem (tako je velik broj
budala) smatran je pogodnim samo za podrugivanje i podsmehe.''
(Many years ago I became a convert to the opinions of Copernicus, and
by that theory have succeeded in explaining many phenomena which are
inexplicable with the common hypothesis. I have drawn up many reasons for it,
and refutations of the opposite, which I have not dared to publish, lest I should
meet with the same fate as our master, Copernicus, who, although he has earned
immortal fame for himself among many, is with an infinite number (so great is
the number of fools) considered fit only for raillery and derision.) 1171
Kepler je odgovorio nudeći mu prijateljstvo, uz sledeće zapažanje:
''To nije tako samo u vašoj Italiji da postoje oni koji ne veruju kretanje
Zemlje, osim ako oni ne mogu da ga osete; takođe ovde u Nemačkoj ta doktrina
nije baš dobro primljena.''
(It is not only in your Italy that there are those who will not believe the
motion of the earth unless they can feel it; also here in Germany that doctrine is
not too well received.) 1172
Ne samo da doktrina nije bila dobro primljena. Stanje u Nemačkoj bilo je
veoma zabrinjavajuće i približavao se Tridesetogodišnji rat (1618-1648). Sam
Kepler je imao problem sa luteranskom crkvom oko shvatanja verske doktrine, i
tračevima da je ateista, da se dodvorava katolicima ili da flertuje sa
kalvinistima. 1173
Lov na veštice koji se razvijao tokom XVI veka, dostigao je vrhunac u
prvoj polovini XVII veka, kako u katoličkim, tako i u protestantskim delovima
Nemačke. U Keplerovom rodnom mestu Veil der Štad (Weil der Stadt), sa oko
dve stotine porodica, između 1615 i 1629, spaljeno je trideset osam veštica. U
susednom Leonbergu, gde je živela Keplerovova majka, u zimu 1615, spaljeno
je šest veštica. I njegova majka je bila optužena za veštičarenje 1615, i uhapšena
1620. Posle četrnaest meseci borbe, Kepler je uspeo da izdejstvuje njeno
oslobađanje.1174
Procesuiranje Galileja je dodatno afirmisalo postojanje novog pogleda na
svet, iako je njegovo radikalno i preterano retoričko zagovaranje Kopernikovog
sistema u ''Dijalogu'', dovelo do osude, i istovremeno uticalo na utišavanje dalje
rasprave. Njegov slučaj je bio opomena drugima. To se odnosilo i na Rene
1171
USA, 1944, p. 10
1172
USA, 1944, p. 10
1173
1174
Universe'', The Macmillan Company, New York, 1959, p. 384-388
Dekarta (Rene Descartes, 1596–1650), koji je morao da napravi pauzu u svom

radu, da bi kasnije imao velik uticaj u krčenju puta za prihvatanje
heliocentričnog sistema.1175
Galileo
U Vatikanskim hodnicima, među zaključanim tajnim arhivama, nalazi se

i jedan skroman sef sa dokumentima od posebnog značaja za Vatikan. Ali, i ne
samo za Vatikan. Pored molbe engleskog kralja Henrika VIII za razvod braka, u
njemu se nalazi i poznati ''Codex 1181- Istraga protiv Galilea Galileja''. Za one
koji su upoznati sa sadržajem ovog dokumenta, opštepoznata priča o razlozima
izvođenja Galileja pred sud inkvizicije i samom procesu, može da izgleda kao
površna ili pogrešna. 1176
Zašto je uopšte bitno poznavanje ovih dokumenata. Zato što ono
odslikava slojevitu društvenu igru u baroknom Rimu, opterećenu niskim
pobudama, spletkama, falsifikatima, uvredama i revanšizmom; birokratsku i
hijerarhijsku strukturu tadašnjeg društva sa balansom moći između duhovne i
svetovne vlasti; i tek na kraju strateški kosmološki sukob, koji je postao simbol
borbe za naučno tretiranje fizičkog sveta.
U vreme velikog uspeha Galileja u Veneciji 1609, kada je demonstrirao
praktične mogućnosti teleskopa, i naredne godine, kada je objavio knjigu
''Zvezdani glasnik'' (lat. Sidereus nuncius; eng. The Herald of the Stars, Starry
Messenger or The Sidereal Messenger) sa rezultatima astronomskih osmatranja,
počinje i prvo interesovanje, a zatim i istraga Svetog suda inkvizicije protiv
Galileja.
Kardinal Belarmino, koji je već bio poslao Đordana Bruna na lomaču,
pokrenuo je na osnovu tajnih informacija istragu protiv Galileja. U
dokumentima postoje izveštaji iz 1613, 1614 i 1615. godine, dok se početni iz
1611, sa prvim informacijama protiv Galileja izgubio. Bio je to period u kome
je Galilej imao aktivnu korespodenciju sa jezuitskim filozofima i
matematičarima, kao što su Kristofer Klavijus, Johanes Šrek, koji je kasnije
uzeo prezime Terencije, Kristof Šajner, Mario Gviduči, Đuzepe Bjankani,
Andrea Eudamon, i mnogim drugim.
1175
Applebaum, Wilbur: ''Encyclopedia of the Scientific Revolution - From
Copernicus to Newton'', Garland Publishing, New York, 2000, p. 86
1176
Bronowski, Jacob: ''The Ascent of Man'', BBC, Little Brown, Boston, 1973, ch. VI
''The Starry Messenger'', p. 188-243
Iako su jezuiti zastupali i branili crkvenu doktrinu o nepokretnoj Zemlji,

bili su otvoreni za naučna otkrića i rasprave. Ali ne zbog same nauke. Za njih su
matematika i naučne discipline bili važni kao ''instrumenti apologetskih ciljeva i
propagande''. Na primer, reformator kalendara Klavijus branio je katoličku
kosmologiju, dok je istovremeno pod njegovim rukovodstvom na Rimskom
kolegijumu napravljen teleskop, kojim su potvrđena Galilejeva otkrića. Sam
Klavijus je u pismima Galileju crtao položaje Jupiterovih satelita koje je
posmatrao teleskopom. Uopšte, jezuiti su imali značajan uticaj na Galilejev
naučni rad, jer je od njih preuzimao pojedine naučne metode i rezultate
istraživanja.1177
Galilej je poverovao da ova nova naučna atmosfera može da utiče na
crkvenu politiku, razumom i očiglednošću prirodnih zakona, i to u oblasti koja
tada nije bila u središtu sukoba. Uostalom, i predstave o svetu su se drastično
promenile pod uticajem geografskih otkrića. Istovremeno, u Rimu su se
razvijali sjajni barok i nova intelektualna atmosfera. Predstave o postojećem
svetu su se neumitno menjale, pri čemu je i borba za katoličku veru dobijala
nove forme. Pored ostalog, osnovana je i Kongregacija za propagiranje vere. U
tom kompleksnom društveno-istorijskom periodu, Galileja je ponela atmosfea
promena. Tako je i prevideo da je Tridentski koncil 1546, eksplicitno ograničio
tumačenje Biblije na biskupe i crkvene koncile. On, kao teološki laik, nije imao
pravo na tumačenje Biblije.
Ričard Blekvel navodi, da kada je u decembru 1613, Galilej napisao
dugačko pismo svom prijatelju, učeniku i profesoru matematike u Pizi,
benediktinskom svešteniku Benedetu Kasteliju (Benedtto Castelli, 1578-1643),
on nije ni imao nameru da uđe u polemiku o odnosu crkve i nauke, već je pre
svega nastojao da zaštiti svoju poziciju matematičara i filozofa, na dvoru
Velikog vojvode u Firenci. Ipak, nadao se da će njegovo pismo možda da
doprinese kompromisu crkve i nauke, kada je u pitanju astronomski sistem.
Blekvel ističe da je za Galileja, ''osnovna svrha Biblije religiozna i moralna, te
ona nije prvenstveno namenjena da služi kao izvor znanja o prirodnom svetu''.
(...Bible's central purpose is religious and moral, and, hence, it is not primarily
intended to serve as a source of knowledge about the natural world).1178
U pismu Kasteliju, Galilej ističe značaj i veličinu ljudskog razuma,
upozoravajući da on na području nauke ne bi trebao da se ograničava verskim
pitanjima:
1177
Wallace, William A.: ''Galileo's Jesuit Connections and Their Influence on His
Science'', in Feingold, Mordechai: ''Jesuit Science and the Republic of Letters'', MIT Press, p.
99-126
1178
Blackwell, Richard J: ''Galileo Galilei'' in Ferngren,Gary B: ''The History of
Science and Religion in the Western Tradition'', Garland Publishing, New York, 2000, p.
''Ko želi da fiksira granice ljudskog uma? Ko želi da potvrdi da je sve što
se može saznati u svetu, već poznato? Zbog toga, bilo bi veoma uputno da se
tekstovima ne dodaje ništa izvan neophodnih stvari u vezi spasenja i definicije
vere, koje su dovoljno nepokolebljive, tako da ne postoji opasnost da se neka
vredna i delotvorna doktrina ikada razvije protiv njih.''
(Who wants to fix a limit for the human mind? Who wants to assert that
everything which is knowable in the world is already known? Because of this, it
would be most advisable not to add anything beyond necessity to the articles
concerning salvation and the definition of the Faith, which are firm enough that
there is no danger of any valid and effective doctrine ever rising against them.)
1179
Galilejevi stavovi izneti u pismu, mogli bi ukratko da se sumiraju na

sledeći način: Bog je zajednički i uvek istiniti autor, kako knjige otkrovenja,
odnosno Biblije, tako i knjige prirode, ili prirodnog sveta. Galileo je, polazeći
od ovog stava, tvrdio da je nemoguće da istine nauke, odnosno knjige prirode, i
Biblije budu u sukobu, pod uslovom pravilnog razumevanja jezika i značenja
obe knjige. Poseban problem u tom razumevanju nastaje zbog prirode Biblije,
jer je bog izabrao da otkrije najviše duhovne istine, rečima prilagođenim da ih
svi razumeju, pa i neobrazovane osobe. Tako Biblija sadrži široku upotrebu
metafora i figurativnih izraza, koje su posledica nastojanja njenih ljudskih
autora da je izraze na zadravorazumski i opšte prihvatljiv način. Stoga, Galilej
upozorava da treba voditi računa da se ovim metaforama i figurativnim izrazima
ne pripisuje doslovno značenje. Jedan od takvih primera, po njemu, predstavlja
upravo pitanje svakodnevnog kretanja sunca i neba od istoka prema zapadu. 1180
U pismu Kasteliju opisan je slučaj iz Starog zaveta, koji, po Galileju,
može da se koristi, ne samo kao potvrda kopernikanskog sistema, već i prava da
se raspravlja o značenju različitih tekstova Biblije.
''Hajde da onda da pretpostavimo i priznamo oponentima da bi reči
svetog teksta trebale da budu shvaćene upravo u njihovom doslovnom značenju,
naime, kao što je odgovarajući moliteljima Isusa Navina, Bog zaustavio sunce i
produžio dan, tako da je on kao rezultat toga ostvario pobedu; ali zahtevam da
isto pravilo treba da važi za obe strane, tako da oponent ne bi trebalo da polaže
pravo da mene obaveže, a da on ostane slobodan da promeni ili modifikuje
značenje reči. S obzirom na to, ja kažem da je ovaj pasus jasno pokazuje da je
Aristotelov i Ptolomejev svetski sistem lažan i nemoguć, a sa druge strane
veoma dobro slaže sa onim kopernikanskim.''
1179
Finocchiaro, Maurice A.: ''The Essential Galileo'', Hackett Publishing Company,
Inc., Indianapolis, Indiana, 2008, p. 105-106
1180
Science and Religion in the Western Tradition'', Garland Publishing, New York, 2000, p. 100
(Let us then assume and concede to the opponent that the words of the
sacred text should be taken precisely in their literal meaning, namely, that in
answer to Joshua’s prayers God made the sun stop and lengthened the day, so
that as a result he achieved victory; but I request that the same rule should apply
to both, so that the opponent should not pretend to tie me and to leave himself
free to change or modify the meanings of the words. Given this, I say that this
passage shows clearly the falsity and impossibility of the Aristotelian and
Ptolemaic world system, and on the other hand agrees very well with the
Copernican one.) 1181
Ovde se radi o pozivanju na sledeće delove Knjige Isusa Navina iz Starog
zaveta:
''12. Tog dana, kada je Gospod predao Amoreje Izraelovim sinovima,
Isus se obratio Gospodu i pred Izraelcima rekao: ''Stani, sunce, nad Gavaonom i
ti, meseče, nad ajalonskom dolinom!'' 13. I sunce je stalo, a i mesec se zaustavio
dok se narod nije osvetio svojim neprijateljima. Zar to nije zapisano u Jašarovoj
knjizi? Sunce je stajalo nasred neba i skoro ceo dan nije žurilo da zađe. 14.
Takvog dana nije bilo ni pre ni posle, da je Gospod tako poslušao glas čoveka,
jer se Gospod borio za Izrael.'' 1182
Njegovi protivnici, predvođeni dominikancem Nikolom Lorinijem

(Dominican friar Niccolo Lorini), iskoristili su ovo pismo, kako bi ga optužili
za mešanje u teološka pitanja, napad na Bibliju i crkvu. Lorini je još 1612,
javno napadao Galileja, ali on i drugi astronomi ga nisu shvatali ozbiljno. U
pismu Federiku Cesi (Federico Cesi, Marquis of Monticelli) iz 1612, Galilej se
izruguje Loriniju:
''Ovde u Firenci postoji nevešti govornik koji je odlučio da se gnuša
kretanja zemlje, ali ovaj dobri kolega je toliko neobavešten o autoru te doktrine
da ga naziva 'Ipernikus'." (Here in Florence there is a clumsy speaker who has
decided to detest the mobility of the earth, but this good fellow is so unfamiliar
with the author of that doctrine that he calls him 'Ipernicus'.) 1183
Možda je Lorini bio trapavi govornik, međutim bio je talentovani
spletkaroš. Zajedno sa prijateljima, dostavio je u februaru 1615, Rimskoj
inkviziciji modifikovanu kopiju Galilejevog pisma, sa njihovim komentarima u
podnesku. Komentari su ustvari predstavljali optužbu, da se Galilej umešao u
1181
Inc., Indianapolis, Indiana, 2008, p. 108
1182
Isusa Navina, 10; 12-14, p. 172
1183
Shea, William R and Mariano Artigas: ''Galileo in Rome: The Rise and Fall of a
Troublesome Genius'', Oxford University Press, USA, 2004, p. 53
tumačenje Biblije podrivajući njen autoritet. Lorini, između ostalog, u podnesku

navodi:
''Svi naši očevi ovog pobožnog manastira Svetog Marka su mišljenja da
pismo sadrži mnoge tvrdnje koje izgleda idu ka tome da budu sumnjive ili
pretenciozne, jer kada se tvrdi da jezik Svetog Pisma ne znači kako izgleda da
znači; da bi u razgovorima o prirodnim fenomenima poslednje i najniže mesto
trebalo da bude dodeljeno autoritetu svetog teksta; da njegovi komentatori
veoma često greše u njegovom tumačenju; da Sveto pismo ne treba mešati sa
bilo čime, osim sa pitanjima religije.
(All our fathers of this devout convent of St. Mark are of opinion that the
letter contains many propositions which appear to be suspicious or
presumptuous, as when it asserts that the language of Holy Scripture does not
mean what it seems to mean; that in discussions about natural phenomena the
last and lowest place ought to be given the authority of the sacred text; that its
commentators have very often erred in their interpretation; that the Holy
Scriptures should not be mixed up with anything except matters of religion.) 1184
Iako Lorini nastoji da svoju intervenciju prikaže dobronamerno, ove
otrovne reči su još bile začinjene modifikovanjem kopije pisma, sa izmenama
teksta na ključnim mestima. Na primer, Galilej je napisao: "Postoje u Svetom
pismu reči koje, uzete u strogom doslovnom značenju, izgledaju kao da se one
razlikuju od istine." (There are in Scripture words which, taken in the strict
literal meaning, look as if they differed from the truth) U Lorinijevoj kopiji
stoji: "koje su lažne u njihovom doslovnom značenju" (which are false in their
literal meaning).1185
Na drugom mestu Galileov izvorni tekst je: ''Pismo se ne uzdržava od
natkriljavanja (adombare) svoje najosnovnije dogme pripisujući Bogu kvalitete
veoma udaljene i suprotne Njegovoj suštini''. (Scripture does not refrain from
owershadowing (adombare) its most essential dogmas by attributing to God
qualities very far from and contrary to His essence.)
Za razliku od prevoda Santiljane, kod Finokarija delovi na kojima su
načinjene prepravke, na engleskom izgledaju ovako:
''Tako u Pismu nalazimo mnoge tvrdnje koje izgledaju drugačije od
istine, ako se ide po doslovnom značenju reči, ali koje su izražene na taj način
da se prilagode nesposobnosti običnih ljudi; isto tako, za malo onih koji
zaslužuju da budu odvojeni od mase, potrebno je da mudri prevodioci proizvedu
1184
Santillana, Giorgio de: ''The Crime of Galileo'', University of Chicago Press, 1955,
p. 45-46
1185
p. 46
njihov pravi smisao i pokazuju posebne razloge zašto su izražene putem tih
reči.''
(Thus in Scripture one finds many propositions which look different from
the truth if one goes by the literal meaning of the words but which are expressed
in this manner to accommodate the incapacity of common people; likewise, for
the few who deserve to be separated from the masses, it is necessary that wise
interpreters produce their true meaning and indicate the particular reasons why
they have been expressed by means of such words.) 1186
''Zaista, zbog cilja prilagođavanja sposobnostima neobrazovanog i
nedisciplinovanog naroda, Sveto pismo se nije uzdržalo od pomalo prikrivanja
svoje najosnovnije dogme, pripisujući time Bogu lično suprotna svojstva i
veoma daleko od njegove suštine.''
(Indeed, because of the aim of adapting itself to the capacity of unrefined
and undisciplined peoples, Scripture has not abstained from somewhat
concealing its most basic dogmas, thus attributing to God himself properties
contrary to and very far from his essence.) 1187
Lorini je ovde reč ''prikrivanje'' (eng. owershadowing ili concealing; ita.
adombare), promenio u ''izobličavanje'' (eng. perverting; ita. pervertire),
kreirajući formulaciju koja je ostavila veoma loš utisak na inkvizitore. Ovde
treba dodati da je Galilej koristio reč adombare u starom Danteovom značenju,
a ne u sadašnjem, za koju je u engleskom jeziku adekvatan glagol ''to
adumbrate''.1188
Pored ovih intervencija, Lorini je obezbedio i ''svedoke'' koji su trebali

dodatno da optuže Galileja i njegove sledbenike za podrivanje katoličke vere i
uopšte verske klime u Firenci. Saznavši za ove aktivnosti, Galilej svestan
opasnosti, dolazi u Rim, i pokušava da lobiranjem među kardinalima utiče na
postupak. U međuvremenu, i sam papa Pavle V, početkom marta 1616, nalaže
Belarminu da pozove Galileja i upozori ga da napusti sporno gledište ili da se
suoči sa sudom Inkvizicije.
Galilej otkriva da cirkuliše kopija njegovog modifikovanog pisma. To ga
navodi da u februaru 1615 počne da širi pravu verziju.1189 Istovremeno, 16
februara 1615, on šalje formalno i dugačko pismo sa svojim pogledima o
1186
1187
1188
p. 46-47
1189
odnosu Biblije i nauke, Velikoj vojvotkinji Kristini. U suštini, precizirao je i

šire objasnio svoje poglede iz pisma Kasteliju. Na propagandu fiorentinskih
dominikanaca, pokušao je da odgovori preciziranjem stavova i traženjem
podrške vlasti. Tema je bila toliko osetljiva, da je ovo pismo ostalo izvan
javnosti sve do 1636, tri godine posle njegovog suđenja.
U pismu Velikoj vojvotkinji Kristini, očigledno je nastojao da napravi
kompromis između svojih naučnih stavova i crkvene doktrine, pozivajući se pri
tom na Tertulijana i Augustina.1190 U duhu Tertulijana, pisao je da ''Biblija nije
u svakom njenom izrazu okovana tako strogim uslovima koji regulišu sva
fizička dejstva; niti se Bog ništa manje izvanredno otkriva u delovanju prirode,
nego u svetim izjavama Biblije''. (For the Bible is not chained in every
expression to conditions as strict as those which govern all physical effects; nor
is God any less excellently revealed in Nature's actions than in the sacred
statements of the Bible.) 1191
Sa druge strane, rečima Svetog Augustina, branio je autoritet Biblije:
"Ako neko određuje autoritet Svetog pisma suprotno jasnom i očiglednom
razlogu, onaj koji to čini ne zna šta je preduzeo; jer on se protivi istini, ne
značenju Biblije, koja je izvan njegovog poimanja, već sopstvenom tumačenju;
koje nije ono što stoji u Bibliji, već ono što on pronalazi u sebi i zamišlja da je
tamo."
(If anyone shall set the authority of Holy Writ against clear and manifest
reason, he who does this knows not what he has undertaken; for he opposes to
the truth not the meaning of the Bible, which is beyond his comprehension, but
rather his own interpretation; not what is in the Bible, but what he has found in
himself and imagines to be there) 1192
''Ako, protiv najočigledijeg i najpouzdanijeg svedočenja razuma, bilo šta
bude postavljeno pozivanjem na autoritet Svetog Pisma, onaj ko to radi, čini to
zbog nerazumevanja onoga što je pročitao i postavlja se protiv istine ne
stvarnog značenja Pisma, koje je propustio da otkrije, već njegovog ličnog
mišljenja; on ne izražava ono što je našao u Pismu, već ono što je našao u sebi
kao njihov tumač.''
(If, against the most manifest and reliable testimony of reason, anything
be set up claiming to have the authority of the Holy Scriptures, he who does this
does it through a misapprehension of what he has read and is setting up against
1190
Letter to Madame Christine of Lorraine, Grand Duchess of Tuscany, Concerning
the Use of Biblical Quotation in Matters of Science (ita. Lettero alia Granduchessa di
Toscano, Crestina di Lorena)
1191
Seeger, Raymond J.: ''Men of Physics - Galileo Galilei, His Life and His Works,
Pergamon Press, Oxford, 1966, p. 271
1192
the truth not the real meaning of Scripture, which he has failed to discover, but
an opinion of his own; he alleges not what he has found in the Scriptures, but
what he has found in himself as their interpreter.) 1193
''Sklon sam da procenim da autoritet Biblije, izgrađen da ubedi ljude
onim istinama i tvrdnjama koje, nadmašujući sveukupno ljudsko rasuđivanje, ne
bi mogao da budu napravljen verodostojnim od strane nauke, ili bilo kojim
drugim sredstavima, nego kroz direktnu poruku Svetog duha. Ipak, čak i u onim
tvrdnjama koje nisu pitanja vere, ovaj autoritet treba da ima prednost u odnosu
na sve ljudske spise koji su podržani samo golim tvrdnjama ili verovatnim
argumentima, a ne potvrđene dokaznim postupkom. Smatram da će ovo biti
potrebno i pravilno u istoj meri jer božanska mudrost prevazilazi sve ljudske
tvrdnje i pretpostavke. Ali ne osećam se obaveznim da verujem da je isti Bog
koji nas je obdario čulima, pameću, i intelektom, nameravao da se odrekne
njihove upotrebe i da nam nekim drugim sredstvima daju znanje koje možemo
postići preko njih.''
(I should judge that the authority of the Bible was designed to persuade
men of those articles and propositions which, surpassing all human reasoning,
could not be made credible by science, or by any other means than through the
very mouth of the Holy Spirit. Yet even in those propositions which are not
matters of faith, this authority ought to be preferred over that of all human
writings which are supported only by bare assertions or probable arguments,
and not set forth in a demonstrative way. This I hold to be necessary and proper
to the same extent that divine wisdom surpasses all human judgment and
conjecture. But I do not feel obliged to believe that that same God who has
endowed us with senses, reason, and intellect has intended to forgo their use and
by some other means to give us knowledge which we can attain by them.) 1194
''Trebalo bi da verujem da autoritet Svetog pisma ima samo za cilj da
ubedi ljude onim napisima i tvrdnjama koje su neophodne za njihovo spasenje i
prevaziđe sav ljudski razum, pa tako ne bi mogao da postane kredibilan preko
neke druge nauku ili na bilo koji drugi način osim kroz usta samog Svetog duha.
Međutim, ja ne mislim da je potrebno da se veruju da bi isti Bog, koji nas je
obdario čulima, pameću, i intelektom želeo da zaobiđe njihovu upotrebu i da
nam na drugi da način informacije možemo da dobijemo s njima. Ovo se
posebno odnosi na one nauke o kojima se mogu pročitati samo veoma male
fraze i razbacani zaključci u Svetom pismu, kao što je posebno slučaj za
astronomiju, od koje sadrži tako mali deo da se ne čak u njemu ne mogu naći
imena svih planete; ali ako su prvi sveti pisci razmišljali o ubeđivanju ljudi o
1193
1194
uređenju i kretanju nebeskih tela, oni ne bi trebali da ih tretiraju tako retko, što
bi rekli skoro nimalo u odnosu na beskonačnost/neodređenost veoma uzvišenih
i zadivljujućih zaključaka sadržanih u takvoj nauci.''
(I should believe that the authority of the Holy Writ has merely the aim of
persuading men of those articles and propositions which are necessary for their
salvation and surpass all human reason, and so could not become credible
through some other science or any other means except the mouth of the Holy
Spirit itself. However, I do not think it necessary to believe that the same God
who has furnished us with senses, language, and intellect would want to bypass
their use and give us by other means the information we can obtain with them.
This applies especially to those sciences about which one can read only very
small phrases and scattered conclusions in Scripture, as is particularly the case
for astronomy, of which it contains such a small portion that one does not even
find in it the names of all the planets; but if the first sacred writers had been
thinking of persuading the people about the arrangement and the movements of
the heavenly bodies, they would not have treated of them so sparsely, which is
to say almost nothing in comparison to the infinity of very lofty and admirable
conclusions contained in such a science.) 1195
Pri tome se pozvao na svoje tumačenje dekreta Tridentskog koncila, što
je u to vreme bilo veoma problamatično:
''Jer ja ne vidim da u tom pogledu oni zabranjuju bilo šta, osim pogrešnog
tumačenja, na način suprotan tumačenju Svete Crkve ili kolektivnog
konsenzusa Otaca, oko onih pravila koja su elementi vere, ili koja uključuju
moral i vezana su za prosvećenje u skladu sa hrišćanskom doktrinom; tako
govori Četvrto zasedanje Tridentskog koncila. Međutim, kretanje ili ostala
pitanja Zemlje ili Sunce nisu sastavni deo vere i nisu protiv morala; niti iko želi
da okrene biblijske tekstove suprotno Svetoj crkvi ili Očevima.''
(For I do not see that in this regard they prohibit anything but tampering,
in ways contrary to the interpretation of the Holy Church or of the collective
consensus of the Fathers, with those propositions which are articles of faith, or
which involve morals and pertain to edification according to Christian doctrine;
so speaks the Fourth Session of the Council of Trent. However, the motion or
rest of the earth or the sun are not articles of faith and are not against morals;
nor does anyone want to twist scriptural passages to contradict the Holy Church
or the Fathers.) 1196
Ovde se radi o dekretu sa Četvrtog zasedanja Koncila, od 8. aprila 1546,
koji glasi:
1195
1196
''Pored navedenog, u želji da suzbiju tu drskost, po kojoj su reči i rečenice

svetog Pisma okrenute i izvrnute u svim vrstama profane namene, da se
doskoči, sramotnim stvarima, izmišljotinama, sujetama, laskanjima, klevetama,
sujeverju, bezbožnom i đavolskom bajanju, čaranju, i klevetničkim optužbama;
(Sinod) naređuje i nalaže, u interesu da se ostane daleko od ove vrste
nepoštovanja i prezira, i da niko ne može otuda nadalje na bilo koji način da
primenjuje reči Svetog pisma na taj način i u takvom cilju; da će svi ljudi ovog
opisa, svetovni i prekršioci reči božje, biti od strane biskupa sprečeni zakonskim
kaznama, i drugim njihovim merama.''
(Besides the above, wishing to repress that temerity, by which the words
and sentences of sacred Scripture are turned and twisted to all sorts of profane
uses, to wit, to things scurrilous, fabulous, vain, to flatteries, detractions,
superstitions, impious and diabolical incantations, sorceries, and defamatory
libels; (the Synod) commands and enjoins, for the doing away with this kind of
irreverence and contempt, and that no one may hence forth dare in any way to
apply the words of sacred Scripture to these and such like purposes; that all men
of this description, profaners and violators of the word of God, be by the
bishops restrained by the penalties of law, and others of their own appointment.)
1197
Galilej je citirao i poznatu primedbu kardinala Ćezare Baronija (Cesare

Baronius, 1538 - 1607) da je ''namera Svetog duha da nas nauči kako neko ide
na nebo, ne ide kako idu nebesa''. (That the intention of the Holy Ghost is to
teach us how one goes to heaven, not how heaven goes).1198
Vremenom su ovi Galileovi pogledi, izneti u pismu Velikoj vojvotkinji
Kristini, postali opšti u kritičkoj interpretaciji Biblije, i na kraju su čak bili
prihvaćeni od strane Rimokatoličke crkve 1893.
Međutim, tokom prvih susreta Belarmina sa Galilejem 1615 i 1616, crkva
je imala nešto drukčiji doktrinarni pristup. On je polazio od toga da je bog autor
Biblije, te je samim tim svaki njen stav istina, kada se pravilno razume. Svaki
odani hrišćanski vernik je obavezan da prihvati istinitost Biblije kao stvar vere.
Na taj način, sveukupno činjenično i istorijsko znanje, sadržano u Bibliji o
prirodnom svetu, spada u okvir vere i konačno, ugrađeno je u autoritet Crkve.
Belarmino je saopštio taj svoj stav, o optužbama protiv Galileja, 12.
aprila 1615. godine u pismu ocu Foskariniju (Antonio Foscarini), veoma
poštovanom monahu iz Napulja. On je ukazao Galilej govori o kopernikanskom
modelu "hipotetički, a ne apsolutno"( hypothetically, and not absolutely).
Istovremeno je dodao, da je tvrdnja da je Sunce u centru svemira opasna,
protivna Bibliji i usmerena na vređanje vere.
1197
Waterworth, J.: ''The Council of Trent'', Dolman, London, 1848, p. 20-21
1198
''Ja kažem da, kao što znate, Koncil (Tridentski) zabranjuje tumačenje
Pisma protiv zajedničkog konsenzusa Svetih Otaca; i ako Vaš Očinstvo želi da
čita ne samo Svete Očeve, već i moderne komentare o Postanju, Psalmima,
Propovednicima, i Isusu, naći ćete sve usklađeno u doslovnom tumačenju da je
Sunce na nebu i okreće se oko Zemlje velikom brzinom, i da je Zemlja veoma
daleko od neba i stoji nepomično u centru sveta.''
(I say that, as you know, the Council (of Trent) prohibits interpreting
Scripture against the common consensus of the Holy Fathers; and if Your
Paternity wants to read not only the Holy Fathers, but also the modern
commentaries on Genesis, the Psalms, Ecclesiastes, and Joshua, you will find
all agreeing in the literal interpretation that the sun is in heaven and turns
around the earth with great speed, and that the earth is very far from heaven and
sits motionless at the center of the world.) 1199
U daljem tekstu, Belarmino pokazuje i izvesnu otvorenost za prihvatanje
novih naučnih pogleda, pa i onih o kretanju Sunca, pod uslovom da se oni jasno
dokažu. On piše: ''Ali ja neću poverovati da postoji takav dokaz, sve dok mi se
to ne prikaže.'' (But I will not believe that there is such a demonstration, until it
is shown me.) 1200
Tako je rasprava između Galileja i Belarmina došla do sledeće tačke. Ako
bi naučnik mogao definitivno da dokaže da je heliocentrična teorija istina (koju
Galilej uporno pokušavao, ali nikada nije bio u stanju, da dokaže), onda će se
obe strane složiti da primedbe, suprotne Bibliji, treba da se reinterpretiraju kao
figurativne, a ne doslovne, kako bi održalo jedinstvo koherentne istine.
Belarmino je eksplicitno odobrio takav pristup. Ali ostalo je otvoreno pitanje,
šta raditi u slučaju kada novi naučni pogled još nije sa sigurnošću potvrđen, ali
bi to mogao da postane u budućnosti? Belarminov odgovor je bio da u tom
slučaju treba da bude zadržan tradicionalni pogled, jer je podržan od strane viših
istina Biblije i zajedničkim dogovorom Očeva Crkve, kroz koga je sadržaj vere
oblikovan vekovima. Međutim, za Galileja, kopernikanizam, bio dokazan ili ne,
nije bio stvar vere. Po njemu, radilo se o postupcima normalnog razmatranja
astronomskih pitanja, bez obzira na stanovište kako bi se biblijski pasusi
odnosili prema njima.
Prema teološkom gledištu Belarmina, kopernikanizam bi se mogao
posmatrati kao hipotetička astronomska teorija, bez crkvenog prigovora, ali ne i
kao realan sistem. Drugim rečima, mogao bi se proizvoljno pretpostaviti, za
potrebe izrade kalkulacije o kretanjima i položajima nebeskih tela, ali to ne bi
1199
1200
moglo da bude usvojeno kao stvarna, istinska struktura fizičkog sveta. Sama
takva tvrdnja bila bi u sukobu sa istinama Biblije. 1201
Iz Galilejevih pisama, jasno se može sagledati njegova teološka
obrazovanost, ali sa druge strane, Belarmino je kao doktor teologije pokazao i
solidno poznavanje naučne metodologije. Propagandna storija....
Suština sukoba bila je u korišćenju različitog kategorijalnog aparata.

Galilej se pozivao na ustrojstvo prirode, a Belarmino na monopol Biblije u
tumačenju sveta, i pravo na korišćenje tog monopola od strane crkve.
Konačno u februaru 1616 godine, Belarmino izriče Galileju zabranu u

pisanoj formi, da ne sme da prihvati, niti brani Kopernikovo učenje o
heliocentričnom sistemu.
U njemu je, između ostalog, stajalo:
''Mi, polazaći od toga da je Robert Kardinal Belarmino, čuo da je g.
Galileo Galilej oklevetan, ili da mu se pripisuje da je zvanično napustio naše
okrilje, i da mu se ovde daje blagotvorno pokajanje, i da se traži istina o ovom
pitanju, kažemo da se g. Galilej nije odrekao našeg okrilja, niti u toj stvari bilo
ko drugi ovde u Rimu, ili bilo gde drugde koliko znamo, u vezi bilo koje
njegove doktrine ili mišljenje, i još manje je li on primio korisnu ili bilo koju
drugu vrstu pokajanja, ali je on samo rekao za izjavu koju je Njegova Svetost
sačinila i objavila Indeksom Kongregacije, da (kažemo) se Zemlja kreće oko
Sunca, a da Sunce stoji u središtu univerzuma, bez kretanju od istoka prema
zapadu, da je protivna Svetom Pismu i stoga ne može da bude branjena i
podržavana. Kao potvrdu ovoga smo prihvatili i potpisali ovo sa našom
vlastitom rukom dana 26. maja 1616.''
(We, Robert Cardinal Bellarmine, having heard that it is calumniously
reprted that Signor Galileo Galilei has in our hand and has also been punished
with salutary penance, and being requested to state the truth as to this, declare
that the said Signor Galileo has not abjured, either in our hand, or the hand of
any person here in Rome, or anywhere else, so far as we know, any opinion or
doctrine held by him; but that only the decleration made by the Holy Father and
published by the Congregation of the Index has been notified to him, wherein it
is set forth that the doctrine attributed to Copernicus, that the Earth moves
around the Sun and that the Sun is stationary in the center of the world and does
not move from the east to west, is contrary to the Holy Scriptures and therefore
1201
Science and Religion in the Western Tradition'', Garland Publishing, New York, 2000, p. 100
may not be defended or held. In witness whereof we have written and

subscribed these presents with our hand this twenty-sixth day of May 1616.) 1202
(We, Robert Cardinal Bellarmine, having heard that Sig. Galileo Galilei
is being slandered or imputed to have abjured in our hand, and also to have been
given salutary penance here, and the truth of this matter being sought, say that
the said Sig. Galileo has not abjured in our hand nor in that of anyone else here
at Rome, or anywhere else so far as we know, concerning any doctrine or
opinion of his, and still less has he received salutary or any other sort of
penance, but he was only told of the declaration made by his Holiness and
published by the Congregation of the Index, that (to say) the earth moves
around the sun and that the sun stands still in the center of the universe without
motion from the east to west is contrary to Sacred Scripture and therefore may
not be defended or held. In witness whereof we have subscribed and signed this
with our own hand this 26th day of May 1616.) 1203
Galilej se posle toga vraća u Firencu, i tu nastaje pauza u njegovim
relacijama sa inkvizicijom, duga sedamnaest godina.
U međuvremenu 1623 godine, kardinal Mafeo Barberini postaje papa
Urban VIII (Maffeo Barberini, 1568-1644). Ljubitelj umetnosti i intelektualac,
novi papa je bio predstavnik uticajne porodice, koja je svoju moć, kao i moć
katoličke crkve gradila, pre svega, kulturnom politikom. Peter Ritbergen navodi
da bi se delovanje pape Urbana VIII i njegovog ključnog saradnika, nećaka i
kardinala Frančeska (Francesco Barberini, 1597-1679, Grand Inquisitor of the
Roman Inquisition, from 1633), moglo okarakterisati kao ideologija. Da,
svakako se radilo o ideologiji, ali uz nju treba dodati i reč propaganda. Njihov
kompleksan kulturni pristup nastojao je da afirmiše i objedini papsku moć i
uticaj na svim poljima. Stoga je ponekad odvojeno tretiranje intervencija
Barberinijevih na području umetnosti ili nauke, lišeno razumevanja celine
društvenog i političkog konteksta.
Taj kompleksni kulturni pristup podrazumevao je da religija i njeni
''prateći moćni sistemi'' (attendant power systems) treba da budu prevedeni i
predstavljeni vizuelno, kako bi ostvarili odgovarajaći uticaji na čula i prenela
vizuelna snaga religiozne poruke.1204 Ritbergen koristi izraz ''prateći moćni
sistemi'', iako se u suštini radi o mehanizmima propagande. Vizuelni aspekti te
propagande ogledaju se u veličanstvenoj baroknoj arhitekturi, slikarstvu i
vajarstvu, kojima se uspostavljao ''isprepleten odnos između moći, ideologije i
1202
Santillana, Giorgio de: ''The Crime of Galileo'', University of Chicago Press,
1955, p. 132
1203
Drake, Stillman: ''Galileo at Work: His Scientific Biography'', Courier Dover
Publications, 2003, p. 347-348
1204
Rietbergen, Peter: ''Power and Religion in Baroque Rome: Barberini Cultural
Policies'', Brill Academic Publishers, Netherlands, 2000, p. XIII-XIV
njihovih prikaza'' (intricate relationship between power, ideology and its

imagery).1205 Slava, moć, barokna nakićenost...
Instrumenti kulturne politike na kojima se temeljila moć Barberinijevih,
za vreme ponifikata Urbana VIII, bili orijentisani na reprezentativno i očigledno
iskazivanje državne i papske moći. U tome su prednjačili, već pomenuta
veličanstvena arhitektura, javne ceremonije i spektakli, obrazovne institucije,
biblioteke, muzeji, štamparska i izdavačka delatnost, muzika, poezija, nauka,
informacije iz jezuitske mreže pisama itd. Jednom rečju, Barberinijevi su bili
vrhunski propagandisti.
Uz to, činilo se da u baroknom Rimu popuštaju stare stege. Tako je posle
27 godina tamnovanja, na intervenciju Urbana VIII, 1626 oslobođen filozof i
astrolog, dominikanski fratar Tomazo Kampanela (Tommaso Campanella,
1568-1639). Zbog svojih naprednih pogleda i negiranja Aristotelovog autoriteta,
Inkvizicija ga je zatvorila 1597, osudila na smrt, da bi to posle preinačila u
doživotni zatvor. Po puštanju iz zatvora papa Urban VIII ga angažuje kao svog
savetnika za astrologiju. Tome je posebno doprinela njegova knjiga ''Grad
sunca'' (Civitas Solis, La Citta del Sole) objavljena 1623, kada Mafeo započinje
svoj pontifikat. U knjizi, utopijskog žanra, govori se o povratku univerzalne
moći Rimu, na čelu sa Papom-Suncem (Papa-Sole). Ta ideja da je papa centar
univerzuma i da upravlja svetom, išla je u korak sa ambicijama
Berberinijevih.1206
Kampanela je već branio Galileja u prvom procesu delom ''Odbrana
Galileja'' (The Defensio of Galileo), napisanom 1616, i objavljenom 1622.
Sama papska inkvizicija u Rimu, razlikovala se od tadašnjeg trenda ''lova
na veštice'' širom Evrope. U XV veku jeste bila skoncentrisana na magiju i
veštičarenje, kao i protestantsku jeres, ali se tokom XVII veka sve više
usmeravala na skrivene unutrašnje nepijatelje u svojim redovima. To je
ilustrovao proces fiorentinskom opatu Oraciju Morandiju (Orazio Morandi,
1570-1630), optuženom 1628, da je sa grupom zaverenika razmatrao
horoskopske opcije, kada bi trebalo da umru pojedini članovi porodice
Barberini. Navodno, po njihovoj horoskopskoj kalkulaciji, papa Urban VIII bi
trebao da umre u februaru 1630. O tome su izvestili i vlasti u Madridu, koje nisu
bile naklonjene aktuelnom papi. Najava papine navodne smrti počela je da
cirkuliše diplomatskim kanalima i na kraju je izazvala špekulacije o mogućem
1205
Policies'', Brill Academic Publishers, Netherlands, 2000, p. 378
1206
nasledniku, kao i uznemirenje u Rimu. Inkvizicija je sudila ovoj grupi i glavni

krivci su na kraju bili obešeni na Trgu cveća (Campo de Fiori).1207
Drugi poznat slučaj tekao je paralelno sa procesom Galileju. Radilo se o
grupi Đakinta Centinija (Giacinto Centini), optuženoj za zaveru. Istraga o tome
da su crnom magijom prizivali smrt pape i kalkulisali o njegovom nasledniku
počela je 1633. Većina članova grupe je pogubljena, a sam Centini je posle
priznanja, pogubljen odsecanjem glave 1635, pred hiljadama posmatrača na
Trgu cveća. Na tom masovnom skupu, policija je imala problem sa
održavanjem reda, jer se masa gurala prema mestu pogubljenja u nameri da
dodirne ili poljubi neki od dželatovih instrumenata, verujući u njihovu
isceliteljsku moć. Ritualni spektakl pogubljenja sa javnim priznanjem krivice,
pokajanjem i odsecanjem glave imao je značajnu propagandnu funkciju. Ta
predstava je produžena i posle pogubljenja javnim izlaganjem tela između dve
goruće baklje. 1208
Očigledno je da se ovde radilo standardnom propagandnom učvršćivanju
poretka, na čijem vrhu je bio papa Urban VIII. Slučaj Galileja je nešto drugačiji.
Još od svojih prvih godina u Rimu, Mafeo Barberini, se kretao u krugovima
rimskih intelektualaca, i bio fasciniran Galilejevim istraživanjima. Lično ga je
hvalio i promovisao, dok je u njegovom bogatom pesničkom opusu, jedan sonet
čak bio i pohvala Galileju za astronomska dela. Galilej je uzvraćao pohvalama
kardinalu Barberiniju, i u svojim pismima, izrazio je radost kada je njegov
prijatelj i zaštitnik postao papa.
Izborom novog pape, Galilej je poverovao da je došao trenutak za
promene. Dobio je i pozitivne signale iz papinog okruženja. U pismu iz Rima,
papin privatni sekretar, odnosno Sekretar za podneske Ćampoli, pozvao je
Galileja da nastavi sa objavljivanjem svojih ideja: "Ovde se oseća velika želja
za nekim narednim proizvodom vaše misli; ako bi rešili da se posvetite
štampanju tih ideja, koje vi još uvek imate na umu, ja sam sasvim siguran da bi
one bile najprihvatljivije Njegovoj Svetosti, koja ne prestaje sa divljenjem vašoj
eminenciji i čuva netaknutu svoju vezanost za vas. Ne bi trebalo lišiti svet vaših
dela dok ima vremena da ih razradite, i ne zaboravite da sam ja kao i uvek vaš."
(Secretary of the Briefs Ciampoli: "Here there is felt a great desire for
some further production of your thought; if you would resolve to commit to
print those ideas that you still have in mind, I am quite sure that they would be
most acceptable to His Holiness, who never ceases from admiring your
eminence in all things and preserves intact his attachment for you. You should
1207
1208
Policies'', Brill Academic Publishers, Netherlands, 2000, p. 349-360
not deprive the world of your productions while there is time to work them out,
and please remember that I am yours as ever.") 1209
Galilej dolazi 1624. godine u Rim, i vodi šest dugih razgovora sa
novoizabranim papom, u nadi da će crkva otvoriti vrata za Kopernikovo učenje.
Isto onako, kao što je već učinila sa idejama Ptolomeja i Aristotela koji su bili
pagani, a njihova učenja su postala hrišćanske doktrine. I pored reformatorskog
karaktera i prijateljskog stava prema Galileju, papa Urban VIII je ostao uporan
u odbrani tradicionalne doktrine. To je, možda najkonkretnije, izrazio ovim
recima ''Bila bi krajnja drskost kada bi neko nastojao da ograniči božansku moć
i mudrost na neku svoju ličnu pretpostavku''. (It would be an extravagant
boldness for anyone to go about to limit and confine the Divine power and
wisdom to some one particular conjecture of his own.) 1210 Ovom klauzulom,
koja je papi bila posebno draga, onemogućeno je Galileju, ne samo iznošenje
novih ideja, nego i negiranje ili dovođenje u pitanje postojećih doktrina.
Drugim rečima, ukoliko neka pretpostavka proizilazi iz božje mudrosti i
namere, bog će se sam postarati da obezbedi njeno dokazivanje. Ali, ukoliko to
nije slučaj, onda se radi o nečijoj direktnoj provokaciji boga i crkve. Galilej nije
mogao direktno da dokaže tezu o heliocentričnom sistemu, što je za Vatikan bio
znak da iza nje ne stoji ''božja mudrost''. Ipak, niz činjenica je upućivao na
istinitu zasnovanost heliocentričnog sistema. Uz to, Barberinijevi su u Rimu
uživali ugled progresivnih ljudi. I konačno, jedinu postojeću formalnu zabranu
o helicentričnom sistemu, izrekao je Galileju 1616, kardinal Belarmino, koji je
u međuvremenu umro (1621).
Da, Belarmino je otišao, ali je zabrana ostala. Kao što se kasnije
pokazalo, ta njegova pismena zabrana bila je arhivirana. Čuva se i danas u
Vatikanu, u Galilejevom predmetu – Codex 1181.
Ponet novom klimom i prijateljstvom sa papom, Galilej je prionuo na
posao i u decembru 1629, obaveštava prijatelje u Rimu da je završio rad na
svom novom delu od 500 stranica. Radilo se o delu za širu intelektualnu
publiku, a ne samo za eksperte, fizičare i astronome. Koristeći formu debate
između tri italijanska gospodina, Galilej iznosi različite argumente, dovodeći
čitaoca do zaključka da je Kopernik u pravu. Lik Salviati, kao osoba izuzetnog
intelekta, u osnovi iznosi stavove Galileja, argumentujući da je Sunce u centru
sistema. Venecijanski plemić Sagredo je dobar slušalac koji okleva da izvuče
zaključke. Treći učesnik debate, Simpliko (Simplicius, eng. Simplico) je
priglup, tvrdoglav, bukvalno orijentisani branilac geocentičnog sistema.
1209
1955, p. 157
1210
Bronowski, Jacob: ''The Ascent of Man'', BBC, Little Brown, Boston, 1973, ch.
VI ''The Starry Messenger'', p. 209
Prve vesti iz Rima dale su Galileu nadu da će njegova knjiga uskoro

dobiti dozvolu da bude objavljena. Nadležna osoba u Vatikanu za dozvole,
Nikolo Rikardi (Nikolo Riccardi), navodno mu je obećao pomoć i rekao da
mogu da se prevaziđu teološki problemi. Kada Galilej stigao u Rim, u maju
1630, napisao je: "Njegova Svetost je počela da se odnosi prema mojim
poslovima u duhu koji mi dopušta da se nadam povoljnom rezultatu." (His
Holiness has begun to treat of my affairs in a spirit which allows me to hope for
a favorable result.) Urban VIII je ponovio svoje ranije saopšteno gledište da, bi
knjiga, ukoliko tretira konkurentne stavove hipotetički, a ne apsolutno, mogla
da bude objavljena.1211
Međutim, čitajući rukopis, Rikardi je zaključio da je knjiga manje
hipotetička nego što je očekivao, te je zahtevao od Galileja da Predgovor i
Zaključak budu revidirani u skladu sa papinim stavovima. Istovremeno, u
avgustu 1630, Galilej dobija pismo od svog prijatelja Benedeta Kastelija
(Castelli) iz Rima, sa sugestijom da što pre štampa knjigu u Firenci, jer njegovi
jezuitski protivnici u Rimu nastoje da zaustave njeno objavljivanje. U takvim
uslovima, Rikardi je dve godine odugovlačio sa izdavanjem dozvole, da bi
konačno, nevoljno dao zeleno svetlo. Bio je to kraj bitke sa cenzurom, jer je
Galilej uspeo da dobije ukupno četiri dozvole za štampanje.
I tako je 21. februaru 1632, fiorentinski štampar Landini (Giovani
Battista Landini) pisao dopisniku u Bolonji: "Slava Bogu, danas sam završio
Galilejevu knjigu, koja će biti sutra predstavljena Velikom vojvodi i
kneževima". (Praise be to God, today I finished Galileo's book, which will be
presented to the Grand Duke and the Princes tomorrow.) 1212
Knjiga pod nazivom ''Dijalog o dva vodeća svemirska sistema'' (ita.
Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo; eng. Dialogue Concerning the
Two Chief World Systems) bila je odštampana u 1.000 primeraka. Ubrzo je
rasprodata, pobuđujući pažnju u intelektualnoj javnosti. Ali, do kraja leta,
situacija se zaoštrila. Iz Rima su stizali nalozi da se obustavi dalje objavljivanje.
Barberinijivi su imali i brojne protivnike. Među njima su bili najuticajniji
Španci i jezuiti, svako iz svojih razloga. Objavljivanje knjige, dalo im je povod
da napadnu samog papu Urbana VIII, kao zaštitnika Galileja.
Izvršili su snažan pritisak na papu da je ''Dijalog'', u osnovi, prikriveno
propagiranje kopernikanskog modela. Početkom septembra papa se požalio
Frančesku Nikoliniju (Francesco Niccolini), ambasadoru Toskane: "Vaš Galilej
je rizikovao da se meša u stvari koje je nije trebao, i sa najvažnijim i opasnim
osobama koje mogu da se pokrenu ovih dana." (Your Galileo has ventured to
1211
1955, p. 183
1212
Shea, William R. and Mariano Artigas: ''Galileo in Rome: The Rise and Fall of a
Troublesome Genius'', Oxford University Press, New York, 2003, p. 158
meddle in things that he ought not and with the most grave and dangerous
subjects that can be stirred up these days.) 1213
Urban VIII je bio prinuđen da se pravda kako je prevaren, jer su ga
Galilej i Ćampoli uveravali da je knjiga u duhu njegovih instrukcija, a onda su
ih zaobišli. Uz to, papa je bio i lično ogorčen kada je knjizi prepoznao svoj
omiljeni stav, stavljen u usta Simpliku, glupom braniocu tradicije. Stav na
kojem je Urban VIII posebno insistirao, i na koji je bio ponosan, bio je
pretvoren karikaturu.
I tako se Galilej, po drugi put, našao u rukama inkvizicije. Papa je
oformio posebnu komisiju da istraži njegov slučaj. Ćampoli je proteran iz Rima,
dok su Rikardiju ograničili delovanje. Optužba je bila zasnovana na dva
osnovna pitanja:
''1) Da je Galilej postupao nepropisno tokom tri godine, pre nego što se
pojavila knjiga prilikom sticanja potrebnih saglasnosti za objavljivanje od
crkvenih zvaničnika nižeg ranga? 2) Što je još važnije, da li je on prekršio nalog
koji se navodno odnosio na njega 1616?''
(1) Had Galileo acted improperly in the three years before the book
appeared in gaining the required approvals for publication from lower-level
church officials? 2) More important, had he violated the injunction supposedly
served on him in 1616?) 1214
Dominikanski manastir Santa Maria Sopra Minerva u Rimu, godina 1633.

12. april, Sveti sud inkvizicije. Deset sudija, svi kardinali, a među njima papin
brat i nećak. Upravo je papin nećak, Vrhovni inkvizitor Frančesko Barberini
zabranio mučenje tokom procesa.1215 Sala u kojoj se tada odvijalo suđenje danas
pripada rimskoj pošti. Razgovor se vodio na latinskom jeziku, učtivo i u trećem
licu. Prvi razgovor sa naučnikom vodio je inkvizitor Vićenco Makulano (Fra
Vincenzo Maculano da Firenzuola). Za Galileja je sadržaj razgovora bio
iznenađujući. Makulano vratio se ponovo na postupak koji je vodio Belarmino.
Osnovna pitanja su bila vezana za 1616, i pismenu zabranu, od strane
kardinala Belarmina, vezanu za Kopernikovo učenje. Galilej je posedovao taj
dokument. On se odnosio isključivo na zabranu prihvatanja i odbranu
Kopernikovog učenja kao dokazanih činjenica. Interesantan trenutak suđenja
1213
1955, p.
1214
Science and Religion in the Western Tradition'', Garland Publishing, New York, 2000, p. 99-
102
1215
Publications, 2003, p. 351
bio je kada je Galilej prikazao to Belarminovo pismo iz 1616, do tada

nepoznato tužilaštvu, u kome nisu bila spomenuta ograničenja o raspravljanju,
nego se radilo o izričitoj zabrani da se "brani i zastupa" kopernikanizam.
Galilej je smatrao da nije prekršio nalog iz dokumenta, jer se on nije
odnosio na poučavanje i razmatranje pomenutog učenja. Istovremeno, Galilej je
tvrdio da u knjizi nema ništa, što bi branilo ili podržavalo Kopernikovo učenje.
Sa druge strane, Inkvizicija je tvrdila da poseduje pisani dokument kojim se
Galileju zabranjuje i da razmatra, na bilo koji način ovo učenje, ali taj dokument
u skladu sa praksom rada suda inkvizicije, nije morala ni da pokaže. 1216
Uvidom u dokumenta sa suđenja, takozvani ''Codex 1181'', može da se
primeti da postoji i jedan nepotpisani memorandum iz koga je izvedena
optužba. Ovaj memorandum je naknadno, verovatno za potrebe postupka,
sačinjen kao dodatna argumentacija protiv Galileja. U njemu je bila navedena
znatno šira formulacija zabrane bavljenja heliocentričnim sistemom:
''U palati i rezidenciji kardinala Belarmina, gde je on pozvao Galileja i u
prisustvu kardinala i prečasnog oca Mikelanđela Segiči iz Lodija, Generalnog
komesara Inkvizicije, kardinal je opomenuo Galileja na greške gore-pomenutog
mišljenja i upozorio ga je da ga se odrekne, i odmah i bez odlaganja, rekao je
još uvek prisutni kardinal, pomenuti komesar dao je Galileju uputstvo i naredio
mu u ime Njegove Svetosti pape i celog tela Inkvizicije u smislu da pomenuto
mišljenje da je Sunce centar univerzuma i da se Zemlje kreće, mora biti u
potpunosti odbačeno/napušteno, niti bi on od tada mogao, u bilo kom vidu, da
ga prihvata, podučava, ili brani verbalno ili u pisanoj formi, u suprotnom
inkvizicija će povesti postupak protiv njega. Ovo je održano u Rimu, u
prisustvu prečasnih Badino Noresa i Avgustina Mongarda, svedoka, i prijatelja
pomenutog kardinala.''
(In the palace and residence of cardinal Bellarmine, Galileo being called
by him and being in the presence of the Cardinal and of the reverend Father
Michelangelo Seghizzi of Lodi, Commissary General of Holy Office, the
Cardinal admonished the said Galileo of the eror of the above-mentioned
opinion and warned him to abandon it; and immediately and without delay, the
said Cardinal being still present, the said Commissary gave Galileo a precept
and ordered him in the name of his Holiness the Pope and the whole body of the
Holy Office to the effect that the said opinion that the sun is the center of the
universe and the earth moves must be entirely abandoned, nor might he from
then on in any way hold, teach, or defend it by word or in writing; otherwise the
Holy Office would proceed against him. This took place in Rome, there being
1216
Bronowski, Jacob: ''The Ascent of Man'', BBC, Little Brown, Boston, 1973, ch.
VI ''The Starry Messenger'', p. 188-243
present the reverend Badino Nores and Augustino Mongardo, witnesses, and
familiars of the said Cardinal.) 1217
Pokazalo se da je celo suđenje proteklo u retoričkom nadmudrivanju oko
značenja reči ''prihvatati i braniti'', koje su očiglednim falsifikatom proširene na
''prihvatati, podučavati, ili braniti''.
Inkvizicija je pribegla ''fabrikovanju dokaza''. Galilej je tri puta izlazio
pred Sveti sud, i tu se proces iznenada prekida. Odluka o ovom slučaju doneta
je na sastanku Kongregacije inkvizicije kome je predsedavao sam papa. Njegov
neposlušni prijatelj Galilej, morao je da bude ponižen ne samo zbog uvrede
pape, ismejavanjem njegovog omiljenog stava o ''božanskoj moći i mudrosti'',
već i zbog ugrožavanje njegove političke pozicije. Samo Kopernikovo učenje u
ovom slučaju, bilo je za papu u drugom planu. Bilo je povod, ali ne i razlog
zbog koga je Galilej morao na Sveti sud.
Papin nećak, kardinal Frančesko Barberini, posredovao je u ublažavanju
stava panela od deset sudija, koji je odlučivao o sudbinu Galileja. Istovremeno,
uputio je Makulana da se sastane sa Galilejem i ubedi ga da prizna greške u
zamenu za blažu kaznu.
U pismu inkvizitora Makulana, otkrivenom 1833, opisan je taj njegov
razgovor sa Galilejem, od 28. aprila: "Ušao sam u raspravu sa Galileom juče
popodne, i posle mnogo argumenata i replika između nas, božjom milošću,
postigao sam svoj cilj, jer sam ga doveo do potpunog razumevanja njegovog
greha, tako da je jasno prepoznao da je grešio i da je otišao predaleko u svojoj
knjizi. I sve to, on je izrazio rečima sa mnogo osećanja, kao neko ko je doživeo
veliku utehu u znak priznanja za njegov greh, i on je takođe bio spreman da ga
prizna sudski."
(I entered into discourse with Galileo yesterday afternoon, and after many
arguments and rejoinders had passed between us, by God's grace, I attained my
object, for I brought him to a full sense of his error, so that he clearly
recognized that he had erred and had gone too far in his book. And to all this he
gave expression in words of much feeling, like one who experienced great
consolation in the recognition of his error, and he was also willing to confess it
judicially.) 1218
Tri kardinala su odbila da potpišu presudu: papin nećak Frančesko
Barberini, Gaspare Bordžija (Borgia) koji je bio svestan značaja Galilejevih
otkrića i Laudivio Zacchia.
1217
1218
1955, p. 252
I tako 22. juna 1633, Galilej ponizno odbacuje svoje tvrdnje i odlazi u
kućni pritvor u Firencu. Imao je tada 69 godina. Krajem 1633, dobio je dozvolu
da se preseli na imanje u Arcetri, gde će ostati do smrti 1642.
Veliki naučnik je, prve tri decenije XVII veka, gledajući u nebo, dobro
izračunao kretanje nebeskih tela, ali je loše iskalkulisao društvene prilike na
zemlji. To se posebno odnosilo na politički odnose unutar katoličkog vrha, i
naročito pitanja ljudskih slabosti, sujete i osvetoljubivosti, na koje nije bio imun
ni sam papa. Uz to, Galilej je kao izuzetna ličnost, ne samo u oblasti nauke, već
i teologije, literature i poezije, imao dar da privuče prijatelje, ali isto tako da
napravi neprijatelje.1219
Na kraju, Galilej je morao da bude kažnjen kako bi se obnovila narušena
harmonija i očuvala društvena konvencija. Istovremeno, potvrđena je moć pape
da kažnjava, ali i da kontroliše filozofske i naučne tokove. Koliko je sa
taktičkog stanovišta Galilej odabrao pogrešan trenutak i pogrešan način da
iznese svoje stavove, toliko je cela priča značajna za razumevanje istorije
zapadne civilizacije.
U godinama kada je Galilej pisao svoja dela i izvodio oglede, u Evropi se
vodio verski rat. Uspeh protestantske reformacije, u prethodnom veku, izazivao
je žestoku reakciju. U to vreme 1618, počeo je tridesetogodišnji rat, a 1622
godine, Rim je ustanovio Instituciju za propagiranje vere. Pokrenuta je bitka za
ljudske duše širom Planete. U sukobu katolika i protestanata nije bilo mesta, ni
za malog, ni za velikog čoveka, za nauku i principe još manje. Na sceni je kod
obe strane bilo jedino prisutno načelo da je svako, ko nije na pravoj strani -
jeretik.
I, kao što uvek opominje istorija, svaki društveni poredak se uspostavlja i
brani silom i propagandom, a ne razumom. U takvim okolnostima, predmet
sukoba je po pravilu proširen na svaku oblast, u kojoj se pojave nosioci
drugačijih ideja, ili oni koji po svojoj prirodi i poziciji, ne mogu, ili ne žele da
prihvate vladajuću doktrinu kao ideal.
Demonstracija sile i arogancija su osnovna obeležja većine ideološki
strukturiranih sistema, bez obzira da li za silom uopšte postoji potreba ili ne. Za
sumnju i narušavanje doktrine sistema slede poniženje i pokajanje, a za otpor,
kazna je zatvor i lomača. Odlika ovakvih sistema je ustanovljenje specijalnih
propagandnih, sudskih i kaznenih institucija za legalizovanje odnosa prema
jereticima. Od prvih inkvizitorskih ovlašćenja biskupima za borbu protiv
jeretika, pape Lucija III i Fridriha I Barbarose iz 1184, preko papske inkvizicije
Grgura IX iz 1231, preko Mletačke i Španske i Portugalske, pa sve do Rimske
1219
Porter, Neil A.: ''Physicists in Conflict: From Antiquity to the New Millennium'',
CRC Press, 1998, p. 55
inkvizicije pape Pavla III 1542, sa globalnim pretenzijama širom katoličkog

sveta.
Bronovski i pojedini istoričari, videli su odluku Galileja da prizna grehe
kao prihvatanje samoponiženja. Drugi, uključujući i Đorđa de Santiljanu,
tretirali su je kao jedini racionalan izbor: "On se kockao i izgubio. On nije bio
religiozni vizionar od koga se tražilo da se odrekne svoje vizije. Bio je
inteligentan čovek koji je preuzeo teške rizike da snažno pokrene jedno pitanje i
da promeni politiku za dobrobit svoje vere. Ona ga je na kraju odbacila; on nije
mogao ništa drugo da uradi, već da plati cenu i ode kući. Naučna istina će se
pobrinuti sama za sebe."
(He had gambled and lost. He was not a religious visionary being asked
to renounce his vision. He was an intelligent man who had taken heavy risks to
force an issue and to change a policy for the good of his faith. He had been
snubbed; he had nothing to do but pay the price and go home. The scientific
truth would take care of itself.) 1220
Postoji i legenda da je Galilej posle suđenja, na kome je bio prinuđen da
se odrekne kretanja Zemlje, rekao: ''Ipak se kreće'' (ita. Eppuor si muove; eng.
And yet it moves or Albeit It does move), ali za to nema nikakvih dokaza. Pre bi
se moglo reći da se radi o propagandnom izrazu kojim se poniženom Galileju
vraća dostojanstvo. Istovremeno, ovaj izraz bi trebao da služi kao opomena
svima koji nastoje da ideološkim pristupom negiraju prirodne zakone.
Ova fraza se prvi put pojavila u engleskom izdanju knjige Đuzepe
Baretija (Giuseppe Baretti) ''Italijanska biblioteka'' (The Italian Library) 1757, u
sledećoj rečenici:
''U trenutku kada je pušten na slobodu, on je pogledao prema nebu i dole
prema zemlji, i, udarajući tlo nogom, u kontemplativnom raspoloženju, rekao je,
Eppur si muove, to jest, još uvek se kreće, misleći na Zemlju.''
(The moment he was set at liberty, he looked up to the sky and down to
the ground, and, stamping with his foot, in a contemplative mood, said, Eppur si
m(u)ove, that is, 'still it moves', meaning the earth.) 1221
Drejk ovde dodaje da Galileo verovatno nikad nije pušten na slobodu, jer
je poznato da mu je u decembru 1633. godine bilo dopušteno da napusti nadzor
arhbiskupa u Sijeni i vrati se u kućni pritvor svoje vile u Arcetri.
Možda bi ta čuvena fraza mogla da se odnosi na njegov rad u kućnom
pritvoru, tokom koga je, napisao značajno delo u oblasti mehanike ''Dijalog o
dve nove nauke'' (Two New Scinces Dialogue). U njemu je koristio ista ona tri
1220
1955, p. 257
1221
lika, kao u prethodnoj knjizi zbog koje mu je suđeno, ali ovog puta teme su bile
padajuća tela, lopte koje se sudaraju, kretanje brodova, sila, ubrzanje itd. Kako
mu nije bilo dozvoljeno da je štampa, rukopis je bio prokrijumčaren u
Holandiju, gde je na kraju knjiga objavljena 1638, u Elzeviru.1222
Suđenje je u Italiji podstaklo kolaps rasprave o novoj kosmologiji. U
protestantskoj Evropi, Luter i Melanhton su osudili Kopernikovo gledište vek
ranije, tako da se mali broj naučnika usuđivao da o tome raspravlja. Jedino su u
Francuskoj katolički naučnici ignorisali papine dekrete i nastavili su da razvijaju
Kopernikovo i Keplerovo učenje.
Dijalog je bio skinut sa Indeksa zabranjenih knjiga 1820. godine. Gledišta
iz pisma Velikoj vojvotkinji Kristini, potvrdio je 1893 papa Lav XIII, dok je
osuda Galilea Galileja ukinuta 1992.
Đordano Bruno i dalje ima status ''nepopravljivog jeretika''. Njegov
pogled na beskonačni svemir sa mnoštvom svetova na kojima može da postoji
život, još uvek čeka potvrdu. Ukoliko do toga dođe, katolička crkva će, ako tada
bude postojala, morati da ukine i njegovu osudu.
Žrtvovanje i strah od smrti
Delovanje inkvizicije obeležava tragičan period ljudske istorije, koji bi

mnoge institucije i organizacije želele da potisnu i uklone sa istorijske scene.
Jer, obračun sa jereticima i lov na veštice nisu bili ništa drugo, nego
institucionalizovano surovo ubistvo, izvršeno kroz javnu ceremoniju. Bila je to
verzija ljudskog žrtvovanja u okviru Zapadnog hrišćanstva, prisutna u raznim
drugim kulturama i religijama. Pretkolumbovske kulture Olmeka, Maja,
Tolteka, Inka i Asteka su nastojale da umilostive bogove ceremonijalnim
žrtvovanjem ljudi, od zarobljenika, vođa sportskih ekipa, pa sve do mladih
devojaka i dece. Prema hronikama, na inauguraciji actečkog vladara Ahuitzotla
1486, žrtvovano je 80.000 zarobljenika. Upravo u godini tog velikog pokolja, na
drugoj strani okeana, u nemačkom gradu Spejeru (nem. Speyer, eng. Spires),
štampalo se prvo izdanje knjige Malleus Maleficarum, ključnog dela za
medijsko propagiranje ''lova na veštice''. Ona je obeležila početak ''lova'' koji se
u naredna dva veka kao epidemija proširio na teritorijama Zapadnog
hrišćanstva.
Ljudsko žrtvovanje bilo je gotovo univerzalan običaj u pradavnim
vremenima. Ponekad su korišćene odrasle žrtve, posebno kriminalci i ratni
1222
Porter, Neil A.: ''Physicists in Conflict: From Antiquity to the New Millennium'',
CRC Press, 1998, p. 54
zarobljenici, ali su nevini/nedužni bili češće žrtvovani. Mlade devojke ili dečaci
su bili žrtvovani u širokom spektru ostvarivanja društvenih ciljeva pozivanjem
na natprirodno.
U drevnom mesopotamskom gradu Ur, pored kraljevskih grobova,

pronađeni su i grobovi, za koje se veruje da su ritualno žrtvovane sluge koje
treba da služe vladaru na onom svetu.1223 Slični postupci odvijali su se i u
drevnom Egiptu. Njihovi južni rivali, rana Sudanska kultura Kuš (Kush), takođe
su koristili praksu žrtvovanja. U njihovom glavnom gradu Karmahu (eng.
Kerma, današnji Dukki Gel), prvom urbanom centru drevne Nubije, otkrivena je
kraljevska grobnica stara preko 3.500 godina. Pored kralja, sa njim je
sahranjeno i 400 njegovih sledbenika da mu služi na onom svetu: ''Oni nisu bili
samo obični ljudi, nego i strelci, sahranjeni sa svojim lukovima i
dragocenostima, kao što su poludrago kamenje, bronzana ogledala i nakit.''
(They were not simply ordinary people, but archers interred with their bows and
valuables such as semiprecious stones, bronze mirrors, and jewelry.) 1224
Oko 2.200 grobova žrtvovanih ljudi, otkrivenih u gradu Yinxu, pokazuje
da se u drevnoj Kini za vreme dinastije Šang (Shang dinasty), pre više od 3.500
godina, odvijalo masovno ritualno žrtvovanje.1225 Uostalom, u mnogim
kulturama drevne Kine, ljudske žrtve su bile uobičajene: ''Na primer, u 400-tih
godine p.n.e., guverner gornjeg dela Žute reke otkrio je da ljudi i dalje žrtvuju
devojke da budu neveste reke u proleće; on je to zaustavio, ali je posebno u
oblastima južno od Kine, ljudsko žrtvovanje boginji plodnosti nastavljeno i u
modernim vremenima.''
(For instance, in the 400s b.c.e. a governor of the upper Yellow River
discovered that people were still sacrificing girls to be brides of the river in
springtime; he put a stop to it, but especially in the areas south of China human
sacrifices to fertility goddesses continued into modern times.) 1226
U drevnoj Grčkoj, u najranijem Minojskom periodu na ostrvu Krit
(Minoan civilization, između 14.500 i 2.600 p.n.e.), robovi i zatvorenici su bili
1223
Underwood, David K.: ''The Middle East'' in Bogucki, Peter (editor in Chief):
''Encyclopedia of Society and Culture in the Ancient World'', Facts On File, Inc., New York,
2008, p. 213
1224
Shanafelt, Robert: ''Religion and Cosmology: Africa'' in Bogucki, Peter (editor in
Chief): ''Encyclopedia of Society and Culture in the Ancient World'', Facts On File, Inc.,
New York, 2008, p. 834
1225
Shatzman Steinardt, Nancy: ''Asia and the Pacific'' in Bogucki, Peter (editor in
Chief): ''Encyclopedia of Society and Culture in the Ancient World'', Facts On File, Inc.,
New York, 2008, p. 217
1226
Beetz, Kirk H.: ''Religion and Cosmology: Asia and Pacific'' in Bogucki, Peter
(editor in Chief): ''Encyclopedia of Society and Culture in the Ancient World'', Facts On
File, Inc., New York, 2008, p. 847
javno žrtvovani. U kasnijem periodu, kraljevi u Tesaliji žrtvovali su svoje prve

sinove Zevsu.
Prema Filu iz Biblosa, jevreji su u kriznim vremenima žrtvovali svoje
sinove da umilostive demone. Stari zavet navodi kako je moapski kralj Meša
(Mesha of Moab) izvršio povlačenje opkoljene izraelske vojske, žrtvovanjem
svog sina spaljujući ga na gradskim zidovima. Avram je bio u procesu
žrtvovanja svog jedinog sina Isaka, kada je božji Anđeo u poslednjem trenutku
zaustavio njegov podignuti nož. Legendarni kralj Švedske tražio je besmrtnost,
nudeći svojih devet sinova Odinu u zamenu da živi duže.
Rimljani su kult ljudskog žrtvovanja ostvarivali kroz gladijatorske borbe
dajući tom ritualu smrti zabavni karakter. Pored gladijatorskih borbi,
organizovali su javna i krvava pogubljenja hrišćana.
1227
Kada je Klaudije napao Britaniju, ostvario je savez sa nekoliko malih

kraljevstava, praveći od njih svoje saveznike na britanskom tlu. Rimljani su na
Britance gledali kao na divljake, užasavajući se njihovog obrednog žrtvovanja
ljudi koje su praktikovali druidi, te su nastojali da ga okončaju. 1228
U srednjevekovnoj Evropi vladalo je verovanje da veštica poboljšava
svoju poziciju kod Princa Tame, ritualnim žrtvovanjem nekrštene dece. 9-10
Fenomen ljudskog žrtvovanja trebalo bi razmotriti sa nekoliko aspekata.

Najpre, radi se o strahu od smrti i njegovoj relaksaciji time što se kroz žrtveni
ritual i pogubljenje prividno gospodari nad odnosom život-smrt. Ako pogledate
drevne skulpture ili prikaze ljudi koji se žrtvuju, očigledno je da oni izgledaju
jadno i uplašeno. Činjenica je da se u mnogim religijama, strah i patnje žrtava
tretiraju kao dokaz efikasnosti žrtve, bez obzira da li su žrtve bile devojke u
Andima ili deca u Burmi. 1229
Drugi nivo podrazumeva eliminaciju nepodobnih, obeleženih,
zarobljenika, robova, uz istovremeno umilostivljavanje bogova činom
žrtvovanja. Magijska svest kao sistem pogrešnog zaključivanja ovde je
pretočena u religijski sistem, kulturni i društveni poredak. Moć druida da
ritualno žrtvuje pripadnika zajednice, legitimiše njegovu društvenu moć.
1227
Kyle, Donald G.: ''Spectacles of death in ancient Rome'', Routledge (1998),
Taylor & Francis e-Library, 2001
1228
Beetz, Kirk H.: ''Europe'' in Bogucki, Peter (editor in Chief): ''Encyclopedia of
Society and Culture in the Ancient World'', Facts On File, Inc., New York, 2008, p. 217
1229
Bogucki, Peter (editor in Chief): ''Encyclopedia of Society and Culture in the
Ancient World'', Facts On File, Inc., New York, 2008, p. 831
Treći nivo je povezan sa šamanističkim konceptom natprirodnog i

opcijom da se ljudska bića, odnosno njihove duše kreću kroz kosmološke ravni.
Ljudskim žrtvovanjem se demonstrira upravljanje procesom odlaska duše u
drugu kosmološku ravan, u funkciji dobrobiti zajednice.
I konačno, radi se o jedinstvenoj kosmologiji prirodnog ili realnog, i
natprirodnog sveta, u kojoj se duhovni život odvija podjednako na nivou sveta
mrtvih, kao i fizičkog okruženja. Taj fenomen, izražen je u ljudskoj svesti još
od prvobitnog kulta predaka, kada su duhovi mrtvih bili sastavni i aktivni deo
društvene zajednice. On ima svoju složenu i recipročnu dimenziju. Jer,
oduzimanje života u takvom religijskom i kosmološkom sistemu ne predstavlja
ubistvo i smrt, već dijalektiku života i smrti, transformaciju duha i tela. Razvoj
simboličke dimenzije u drevnim religijama, potisnuo je potrebu za direktnim
ljudskim žrtvovanjem i doveo je do tranzicije žrtava. Umesto ljudi, potom
životinja, sve više su u prvi plan dolazili simboli. Kako su se simboli
identifikovali sa stvarnošću, mogla je da se izvrši zamena i da se umesto ljudske
ili životinjske, ponudi simbolička žrtva.
Natprirodno i propaganda
Razmatrajući karakteristike raznih vrsta ritualizovanja društvenog života,

instrumentalizacija natprirodnog bi trebala da se posmatra iz neposrednog
konteksta reformacije. U veku pre izbijanja protestantizma, reformistički
impulsi su već zahvatili mnoge klerikalne vlasti. Istovremeno, klerikalni vrh je
bi zabrinut zbog širenja magijske prakse: vradžbina, čarolija, čari, obreda
lečenja i drugih magijskih formi široko raprotranjenih u narodnoj tradiciji.
Plašeći se da ovi rituali podrazumevaju, bar prećutno prizivanje demona, vlasti
su zaključile da se javlja konkurencija u legitimizaciji njihovog autoriteta kroz
sujeverje i afirmaciju natprirodnih entiteta izvan njihove kontrole.
Bartlett, Robert: ''The Natural and the Supernatural in the Middle Ages'', Cambridge
UP, Cambridge, 2008
Povezanost straha sa natprirodnim entitetima, oličenim u zlim demonima

i magijskim aktivnostima datira još iz šamanizma. Šamanistički rituali lečenja
bili su kolektivne društvene seanse sa potenciranim izmenjenim stanjima svesti.
Cilj je bio da se pacijent oslobodi bolesti putem komuniciranja sa natprirodnim
entitetima, uz nastojanje da se oteraju ''zli duhovi''. Tendencija jačanja socijalne
kohezije u kriznim društvenim situacijama ili teškim egzistencijalnim uslovima,
putem natprirodnih entiteta, bila je prisutna još u praistoriji. Primeri ljudskog

žrtvovanja, da bi se umilostivile natprirodne sile, prisutni su u raznim
civilizacijama širom Planete.
Četvrtim lateranskim koncilom iz 1215, srednjovekovna crkva je, između

ostalog, nastojala da mnogo snažnije ideološki i verski homogenizuje kler i
vernike u Evropi, nego što je to ranije bila praksa. Na predlog pape, doneto je
70 dekreta o verskim pitanjima i životu klera, kao i Petom krstaškom ratu. Kroz
osudu Katara i Valdežana, kao i pojedinih jeretika, crkva je nastojala da zaoštri
pitanje zajedničkih verovanja i prakse. U tom smislu bila su zaoštrena pitanja
efikasnosti i svrsishodnosti, magijskog, natprirodnog, crkvenih ceremonija i
sakramenata, kao i same Svete Tajne.
Dva najznačajnija dela o veštičarenju bili su ''Formicarius'' Johanesa

Nidera, sa ranim traktatima i raspravama o veštičarenju, i Kramerov ''Malleus
Maleficarum'', najpoznatiji traktat o veštičarenju. Obojica su bili članovi
Dominikanskog reda, poznatog po svojim pastirskim i inkvizitorskim
aktivnostima. Obojica su bili konzervativni, ideološki utemeljeni u Tomizmu
XIII veka, i izvan novijih intelektualnih sistema, kao što je nominalizam koji se
razvijao u XIV i XV veku.
Uz sve to, protestantizam je tokom XVI i XVII veka izgradio novu
teologiju verskog rituala. Protestantski autoriteti su posmatrali srednjovekovnu
crkvu kao duboko sujevernu. Njihovo osnovno gledište o sujeverju je takođe
srednjevekovno, jer su ga posmatrali kao deformisano ili pogrešno zasnovano
bogosluženje. Takav pristup bio je problematičan zbog tanke linije koja je
razdvajala legitimne crkvene obrede od bajanja, čini i magijske prakse, koji su
lako mogli da se proglase za veštičarenje.
Salazar...
Johan Vejer (Johann Weyer), lekar na dvoru holandskog vojvode
Vilijama V (William V, ruled 1539–1592) provincije Julih Klevs (Julich
Cleevs) je među prvima otvoreno ustao protiv suđenja vešticama. U delu De
Praestigis Daemonum je istakao da đavo ima razne moći, ali i da mu nije
potrebna ljudska pomoć da ih ostvari. On je pisao da đavo voli da obmanjuje
žene iluzijom kako imaju magične moći, ali je negirao pakt đavola i veštica.
Smatrao je da umesto pogubljenja vešticama potrebna Isusova podrška. Bio je
protiv smrtne kazne za veštice, smatrajući da jedino bog može da kazni
grešnike, svakog prema individualnim zaslugama, a ne svo stanovništvo.1230

Ipak, istraživanja su pokazala da je u periodu od 240 godina, zaključno sa 1737-
1738, u tom vojvodstvu pogubljeno preko 200 osoba zbog veštičarenja.
Profesor i pesnik, jezuita Fridrih fon Špe (Friedrich Von Spee, 1591-
1635), bio je poznat kao oponent na suđenjima vešticama. Njegov rad "Cautio
Criminalis", predstavlja kritiku suđenjima za veštičarenje. Zasnovan je na
ličnom uvidu u zastrašujuće procese, uglavnom u Vestfaliji. Rad je bio štampan
1631, kao delo anonimnog autora, da bi vek kasnije filozof Lajbnic (Leibniz)
obelodanio ime pravog autora. Špe nije zagovarao neposredno ukidanje suđenja
za veštičarenje, ali je ukazao na zloupotrebe u ovim procesima. Zahtevao je
reforme, kao i novu pravnu praksu, kojima bi se brzo okončali progoni veštica.
Moralni efekti objavljivanja ove publikacije bili su veoma značajni, tako da su
se u narednim vekovima pojavila nova nemačka izdanja, kao i prevodi.
Već u naslovu prvog od 52 poglavlja, Špe je postavio pitanje: ''Da li
veštice, vračare i vračari zaista postoje? (Whether witches, hags and sorcerers
really exist?) Odgovarajući pozitivno na ovo pitanje, Špe je u daljem tekstu
izvrgao ruglu suđenja i praksu progona tog vremena. 1231
Na IV pitanje: ''Da li se radi o zločinu izuzetne vrste?'' (Whether this
crime is of the excepted kind?), Špe je odgovorio potvrdno. On je objasnio da
su poznate dve vrste kriminala. Prva obuhvata opšte poznata kriminalna dela,
kao što su krađe, ubistva i slično. Druga, mnogo ozbiljnija i strašnija vrsta
''mnogo direktnije šteti zajednici i pogađa državu na izuzetan način'' (it leads
more directly toward harming the community and strikes at the state in a
remarkable way). U takva dela ubrojao je ''zločin veleizdaje, zločin jeresi,
zločin veštičarenja, zločin izdaje, zločin zavere, krivično delo falsifikovanja,
krivično delo razbojništva'' (the crime of high treason, the crime of heresy, the
crime of witchcraft, the crime of treason, the crime of conspiracy, the crime of
counterfeiting, the crime of banditry).1232
Navodeći da su ova dela izuzetno opasna za državu i zajednicu, kao i da
su neuobičajena po svojoj prirodi, on izvodi zaključak da ona zahtevaju isto
tako izvanredne mere (extraordinarily means). Iz liste zločina među koje je
svrstano veštičarenje, jasno je da se pretežno radi o delima protiv društvenog
poretka. Špe je objasnio mehanizam prema kome je kler protiv veštica, zato što
one deluju protiv boga. Vladari su protiv veštica jer im treba podrška crkve i
1230
Midelfort, Erik: ''Witch Hunting in Southwestern Germany, 1562-1684: The
Social and Intellectual Foundations'', Stanford University Press, 1972, p. 26
1231
Spee, Friedrich Von: ''Cautio Criminalis, Or a Book on Witch Trials'' (translated
by Marcus Hellyer), University of Virginia Press, 2003, p. 15
1232
Spee, Friedrich Von: ''Cautio Criminalis, Or a Book on Witch Trials'' (translated
by Marcus Hellyer), University of Virginia Press, 2003, p. 18-19 (engleski prevod 'the crime
of witchcraft' je u latinskom originalu naveden kao 'fin. C. de maleficis & mathematics')
klera. Ako su crkva i svetovne vlasti protiv veštica, onda bi to trebalo da sledi i
stanovništvo. Zaključak je bio da bi svako i uvek trebao da bude protiv veštica.
Izveštavajući iz centra masovnih progona veštica, Špe je opisao
karakteristične postupke, kao što su mučenje, široko rasprostranjeno
potkazivanje, lažno svedočenje i iznuđena priznanja. On je objasnio da u takvim
okolnostima ne postoji ni najmanja mogućnost da nedužna osoba dokaže svoju
nevinost. Time se ulazi u vrtoglavu spiralu progona i suđenja izvan jasnih
kriterijuma.
Iako se radilo o delu anonimnog autora, i pre Lajbnicovog
obelodanjivanja imena, bilo je poznato da je Špe pravi autor. O tome svedoči
prepiska među zvaničnicima jezuitskog reda, koja ukazuje da je njegovo delo
povoljno primljeno i objavljeno bez zvanične sankcije, doduše uz blagi prekor.
Protestanti su takođe prihvatili ovo delo i pomogli njegovo promovisanje
svojim izdanjima.
Tek je prosvetiteljstvo donelo raspravu o rekonfiguraciji sujeverja, u

smislu da predstavlja pre iracionalan čin, a ne nedozvoljen. Magijski obredi su
sve više osuđivani, ne zbog toga što predstavljaju preusmeravanje verske
odanosti prema demonima, nego prema sistemu pogrešnog zaključivanja i
lažnom božanstvu. Prosvetiteljstvo ih je ismevalo, zajedno sa preterano
formalnim verskim ritualima, kao budalaste i besmislene.
Bogatstvo natprirodnih entiteta koji su harali proteklih vekova, iznenada
je postalo remetilački faktor za crkvu i društvo. XV vek je predstavljao kriznu
etapu u smislu konflikta između daljeg razvoja "magične misli" ili "otrežnjenja"
u Evropi. Radi se o formi postepene tranzicije temeljnih hrišćanskih uverenja o
funkcionisanju religijsko-magijskih obreda, prema ultimativno prosvećenom
odbijanju svih "magija", uz istovremenu borbu za konsolidaciju tradicionalne
religije.
XV vek je bio važan tranzicioni korak, jer se u njemu ogledaju sve
izraženije protivrečne tendencije. Sa jedne strane bila je prisutna zabrinutost
zbog veštičarenja i sujeverja, kao i težnja da oni vrate u okvir ranijih
srednjevekovnih doktrina o magijskim i demonskim silama. Sa druge strane,
izraženi su nova povećana napetost i energija, za rešavanje ovih problema u
narednom ranom modernom dobu. Studije o poznoj srednjovekovnoj Evropi,
često ukazuju na društvenu krizu koja preko renesanse i reformacije, konačno
dovodi do prosvetiteljstva. Istovremeno, u nizu istraživanja naglašena je trajna
vitalnost tradicionalnih srednjovekovnih verovanja i običaja, ukorenjenih u
popularnoj kulturi u XV veku.
I konačno, taj XV vek je iznedrio novi medij – knjigu. U svetu
ekskluzivnog prava na tekst Biblije, i uopšte, limitiranosti u transferu pisane
reči, štamparska tehnologija je drastično izmenila karakter društvene

komunikacije. Odjednom su se otvorile potpuno nove opcije. Biblija je izašla iz
ruku klera, manastira i crkvi, i približila se stanovništvu. Ali, to isto se odnosilo
i na ideje koje crkva nije odobravala, kao i magijske tekstove. U propagandnom
polju natprirodnog sveta, započeo je novi medijski obračun.
Mnogi naučnici tvrde da će veštičarenje, magija, magijski rituali i
mišljenje, kao sastavni deo nezaobilaznih formi natprirodnog u strukturi
analognog mišljenja, ostati sastavni aspekti moderne zapadne kulture u
narednim vekovima. Istorijski procesi, u smislu odbacivanja magijskih
verovanja, motivisali su snage izvan magijske misli, bez obzira da li se radi o
protestantskoj teologiji, naučnom racionalizmu, prosvetiteljstvu ili filozofiji.
Magijska verovanja, tenzije, konflikti i nejasnoće koje su ona proizvodila, bila
su važna pokretačka snaga evropske kulture. XV vek nije sam po sebi tačka
preloma, ali predstavlja kritičan period u kome su se mnogi stariji,
srednjovekovni sistemi i strukture, primetno pomerali ka modernim formama. U
tom smislu je istorija magije i natprirodnog u Evropi, važan segment
savremenog društva.1233
Najuticajniji teološki tretman demona dao je Avgustin, i izražen je u
njegovim delima:
The most influential patristic treatment of demons was that given by
Augustine, chiefly in his De doctrina christiana, De divinatione daemonum, and
De civitate dei, esp. books 8–10. Thomas Linsenmann, Die Magie bei Thomas
von Aquin (Berlin, 2000), devotes several chapters to the Augustinian
background of Aquinas's thought; see esp. 73–98.
Administracija straha i propaganda

Policies'', Brill Academic Publishers, Netherlands, 2000, p.
I danas, početkom XXI veka, umnožavaju se studije o prirodi i karakteru

nacističkog režima u Nemačkoj, boljševičkog u SSSR, i daleko manje
fašističkog u Italiji. I pored miliona stranica analiza i rasprava, mnogi suštinski
1233
2004) p. 402
činioci koji su omogućili formulisanje i funkcionisanje ovih, tzv. totalitarnih

režima nisu do kraja objašnjeni.
Uloga natprirodnih entiteta, pritisak na analogno mišljenje i
organizovanje rituala, umetnosti i formi društvene komunikacije. Stiče se
utisak, da ni sami kreatori ovih sistema nisu bili do kraja svesni osnovnih
iracionalnih poluga sopstvene vladavine. Njihov strah na vrhu piramide
apsolutne vlasti bio je skoro srazmeran strahu onih na dnu i pokretao je
mašineriju totalitarizma. U organizovanju hijerarhije vlasti prema projektovanoj
ideološkoj strukturi, strah je bio osnovno pogonsko gorivo društvenog sistema.
Ovaj proces proizvodnje straha, bio je jedan od ključnih faktora
održavanja pokornosti najširih slojeva stanovništva. Društveni autoriteti su
mogli da praktično bilo kojeg pojedinca označe kao nosioca zla. Čak ni
apsolutna poslušnost i predanost crkvi nije mogla da bude dovoljna garancija da
neće biti pokrenut proces provere vere i odnosa prema ''nečastivom''.
Vladavina straha, zasnovana na kreaciji zla i strašnoj društvenoj pretnji,
na sudskim procesima i torturi, sa egzekucijama na javnim mestima uz
prisustvo mase, predstavljala je u periodu inkvizicije celovit propagandni
sistem, koji je upravljao društvom efikasnije od sile i prinude. Putem ove
zastrašujuće vladavine, odvijala se konsolidacija poretka, profilisali su se
društveni uticaj i politička hijerarhija, i potvrđivala moć vodeće ideološko-
religijske kulturne matrice.
Koncept inkvizicije podrazumevao je svojevrstan paradoks u pogledu
instrumentalizacije emocije straha. Religijska doktrina, proglašena bulom pape
Inoćentija VIII ''Summis desiderantes affectibus'' iz 1484, nalagala je verovanje
u fiktivne projekcija zla, kao što su, vradžbine, veštice, demoni itd. Verovanje u
moć ovih sila zla i u njihovo praktično delovanje, korespondira sa strahom.
Ukoliko se na njih gleda kao na praznoverje koje ne izaziva strah, onda dolazi
do ugroženosti time što se negira vladajuća religijska doktrina u čijem je
središtu demonologija. Strah u tom slučaju izazivaju: opasnost konfrontiranja sa
tom religijskom doktrinom i moguće posledice. Na kraju, strah izazivaju
institucije inkvizicije koje imaju mandat da muče i osude na smrt, kako zbog
povezivanja žrtve sa silama zla, tako i zbog negiranja njihovog postojanja. U
oba slučaja, radi se o zastrašujućem procesu istrage, sa torturom, tajnim
svedocima i nadrealnom argumentacijom sa opisima nečijeg sna.
Na društvenom planu, obračun sa jereticima i vešticama predstavlja
ideološko-religioznu i političku borbu zasnovanu na instrumentalizaciji straha.
Ona je realizovana manipulisanjem psihološkim projekcijama, izrazima i
interpretacijama snova, a u pojedinim slučajevima sa histerijom i traumama.
Brojni su istorijski primeri, posebno u periodima kriza, kada je emocija
straha bila sistemski korišćena kao osnovno pogonsko gorivo za uspostavljanje i
održavanje odgovarajućeg društvenog poretka. Pojedini društveni mehanizmi i
institucije, bili su posebno oblikovani upravo zbog vladanja upotrebom emocije

straha. Uz pomoć instrumentalizacije straha, izrastale su društvene i političke
elite, nosioci ideologije i vlasti, konsolidovani su autoritarni sistemi i održavana
vladavina zastrašenom masom. Nizom primera može se ilustrovati koncept
instrumentalizacije straha, kao značajne poluge društvene moći i vladanja.
U takvim okolnostima, počinjeni su strašni zločini, pozivanjem na
apstraktne kategorije zla, uz zahtev za eliminisanje njihovih nosilaca u interesu
ozdravljenja i konsolidacije društva. Među ovim krvavim istorijskim periodima,
ilustrativni su: obračun sa jereticima i ''lov na veštice''. U njima su legalizovani
razni oblici najstrašnije torture, vešanja, komadanja i spaljivanja ljudi, žena i
dece. Istorijska istraživanja daju različite izveštaje o ukupnom broju ljudi
stradalim kao žrtve lova na veštice. Kreću se od procena da je na tlu Evrope,
između XV i XVIII veka, u okviru borbe protiv veštica stradalo između
200.0001234 i pola miliona ljudi.1235
Iza ovog pogroma stajali su crkveni i svetovni autoriteti, odnosno
poredak društvene zajednice tog vremena. U središtu nastojanja, tadašnjih
duhovnih i svetovnih elita za potvrđivanjem društvene moći, bili su postavljeni:
strah od smrti, strah od telesnog kažnjavanja, mučenja i komadanja tela, strah
zbog egzistencije porodice, strah od izopštavanja iz zajednice pojedinca ili
grupe, strah od prokletstva....
U raspravama o veštičarenju, kao i u propovedima i drugim oblicima
propagande o vešticama razvijene se strašne slike zasnovane na bludu i
nekontrolisanoj agresiji, posebno prema bebama. Ova propaganda je služila da
se veštičarenje proglasi za suštu suprotnost pravilnom moralnom poretku i da
upozori i odvrati ljude od bilo kakvog tolerisanja osumnjičenih demonskih
aktivnosti u njihovoj sredini.
Istoričari još uvek nastoje da proniknu u društvene, političke i religijske
prilike tog vremena, nastojeći da objasne suštinske motive ovih zločina.
Psihoanalitičari su pokušali da racionalizuju društvene okolnosti i karakteristike
ponašanja nosilaca društvene moći i žrtava, umerene na regresiju društvenog
karaktera prema primitivnijoj formi zajednice. Antropolozi istražuju evolutivnu
dimenziju verske tolerancije u ljudskom društvu. Pored ovih pristupa,
fenomenologija obračuna sa jereticima i lova na veštice, podrazumeva analizu
zasnovanu na ulozi natprirodnih entiteta i njihovih kolektivnih izraza, u životu
određene društvene zajednice, u datim istorijskim, pre svega društveno-
ekonomskim, političkim i kulturnim okolnostima.
1234
Robbins, Rossell Hope: ''The Encyclopedia Of Witchcraft & Demonology'', New
York, Crown Publishers, 1959, p. 180
1235
Goode, Erich: ''Deviant Behavior'', Upper Saddle River, New Jersey: Prentice-
Hall, 6th edition, p. 344-5
Snaga inkvizitora izrastala je iz sujeverja, društvenih obrazaca i

predrasuda, ukorenjenih u narodnoj kulturi. Taj dominatni kulturni obrazac, na
poečtku ranog Modernog doba, nametao je propagandno polje u kome je
religijska subkultura bila u konfliktu sa novim društvenim trendovima i
zahtevima kulturne tranzicije.
Ritualni koncept društvenog povezivanja sa prastarim tehnikama koje su
prizivale analogno mišljenje.
Možda se najbolja ocena može izvesti iz stava Nikolasa Ejmerija u

''Podsetniku za inkvizitore'', koji je citirao Tobi Grin u bestseleru ''Inkvizicija'':
''Ne smemo zaboraviti da glavni cilj suđenja i smrtne presude, nije
spasavanje duše okrivljenog, već unapređenje javnog dobra i zastrašivanje
ljudi.'' (We must remember that the essential aim of the trial and death sentence
is not saving the soul of the defendant but furthering the public good and
terrorizing the people.) 1236
Inkvizicija je imala jasan stav, da je strah najbolje sredstvo za ostvarenje
političkih ciljeva. Francuski istoričar Bartolomeo Benasar (Bartolome Benassar)
upotrebio je izraz ''pedagogija straha'' (pedagogy of fear), opisujući
institucionalno i političko oružje oblikovano da propagira teror među
stanovništvom čiji je interes navodno bio postigne čistotu duše.
Strah je bio mitologizovan kroz mučenja i spaljivanja žrtava, ceremonije i
poredak u kome je inkvizicija imala superiornu ulogu da odlučuje o životu i
smrti. Dodatno je bio razvijan pricipima tajnosti jer ni žrtva, ni društvo nisu
imali saznanja o tome ko su inicijatori ili kreatori optužbe. Uz sve to, strah od
uništenja cele porodice, krajnjeg siromaštva za preživele zbog konfiskovanja
imovine, proterivanja iz matičnih gradova i područja. Sve u svemu, radilo se o
jedinstvenom istorijskom konceptu vladavine strahom na čelu sa inkvizicijom,
aparatom straha.1237 Taj koncept su posle preuzimali razni totalitarni i
autoritarni režimi prilagođavajući ga društveno-istorijskim okolnostima.
Dekada oko 1600. godine, vrvela je propagandnim delima o gnusnim
sektama veštica, koje su se navodno pojavljivale u raznim delovima Evrope. Sa
stranica ovih knjiga autori, mahom sudije i advokati, publikovali su njihova
iskustva u progonima veštica. Osnovne poruke ove literature bile su: da su
aktivnosti veštica realne i da predstavljaju opasnost za hrišćanski svet. Knjige
su predstavljale svojevrsne priručnike za progon veštica, jer su navođena
uputstva i posebna pravila za što efikasnije istrage i suđenje vešticama.
1236
1237
Heningsen je pomenuo samo najvažnije naslove u Francuskoj: Žan Bodin

(Jean Bodin: ''De la Demonomanie des sorcies'', 1580; Nicolas Remy:
''Demonolatreiae'', 1595; i Henri Boguet: ''Discurs des sorciers'', 1602); u
Nemačkoj Johan Georg Godelman: ''Disputatio de magis'', 1584; Peter Binsfeld:
''Tractatus de confessionibus maleficorum'', 1589; i Henning Grosius: ''Magica'',
1597); u Italiji Francesco Maria Guazzo: ''Compendium maleficarum'', 1608)
1238
Distinkcija režima prema instrumentalizaciji straha.
Strah u savremenom društvu
XX vek je ostao iza nas, ali smo u XXI preneli neke od dominantnih
strahova sa kojima su se poigravale karakteristične ideologije tog veka. Radi se
o strahovima koji su tada bili sistemski projektovani, bili oni realno utemeljeni
ili ne.
Strah je i u savremenom društvu osnovno pogonsko gorivo propagande.
Prema istraživanjima, početkom XXI veka među najčešćim strahovima su oni
od: duhova, sila zla, pauka, zmija, visine, vode, zatvorenog prostora, tunela,
mostova, igala, socijalnog odbacivanja, neuspeha, ispita i javnih nastupa…1239
Pored toga farmaceutska industrija očigledno učestvuje u rafiniranim
kampanjama straha usmerenim na prodaji vakcina, lekova i zaštitne preventivne
opreme.
U anketi koju je 2005, agencija Galup sprovela u Americi, na

nacionalnom uzorku od 1.028 adolescenata uzrasta od 13 i 15 godina, učesnici
su mogli otvoreno da kažu čega se najviše boje. Na ''top listi'' prvih deset
strahova, bili su po sledećem redosledu oni od: terorističkih napada, pauka,
smrti/umiranja/biti ubijen, neuspeha u životu/pogrešnih odluka, rata, visine,
kriminala/kriminalaca ili nasilja bandi, usamljenosti, budućnosti/realnog sveta i
nuklearnog rata.1240
1238
Henningsen, Gustav: ''The Salazar Documents: Inquisitor Alonso De Salazar
Frias and Others On The Basque Witch Persecution'', (Cultures, Beliefs and Traditions
Medieval and Early Modern Peoples), Brill Academic Pub, (Bilingual edition), 2004, p. 8
1239
Tancer, Bill: ''Click: What millions of people are doing online and why it
matters'', Hyperion, New York, 2008
1240
Lyons, Linda: ''What Frightens America's Youth?'', Gallup, March 29, 2005,
http://www.gallup.com/poll/15439/What-Frightens-Americas-Youth.aspx
Kao što se vidi iz Galupove ankete, strah od terorističkih napada je

prevazišao ostale strahove, baš kao što je tokom hladnog rata prednjačio strah
od nuklearnog sukoba. Ova komparacija ukazuje na moć propagande da situira
ideološku dimenziju straha kao dominantnog.
Medijsko eksponiranje terorističke opasnosti posle 11. septembra 2001,
uticalo je na kreiranje javnog mnjenja koje je obezbedilo administaciji SAD
napad Avganistan i Irak. Pogubljenje novinara pred kamerama, odsecanjem
glave, od strane pripadnika Islamske države Iraka i Levanta...
Britanski državljanin islamske vere, koji na video snimku odseca glavu
američkim i britanskim novinarima, izaziva reakciju..
U nizu zapadnih zemalja, pod pretnjom terorističke opasnosti, donose se
restriktivni zakoni i krše ljudska prava, ne samo ilegalnim istragama i
zatvorima, već i legalizovanim, neograničenim nadzorom i prisluškivanjem
građana. U ime straha menjaju se društveni standardi i zakoni.
Kao nekada u Sovjetskom Savezu, na Zapadu je početkom XXI veka
privatnost građana je u interesu bezbednosti postala javna stvar, zahvaljujući pre
svega uspešnom propagandnom korišćenju straha.
Strah od terorizma, panika

1984.
Ideologija straha i ideologija terorizma
Salazar je konstatacijom da ''Ni veštice niti začarani nisu postojali, sve
dok o njima nije počelo da se priča ili piše'', ustvari priznao centralnu ulogu
propagande u ''lovu na veštice''.
Ni Al Kaida ni islamski cilj uništenja SAD nisu postojali, sve dok o njima
nije počelo da se priča ili piše.
Kulturne percepcije natprirodnog kao i magijskog, zauzimaju posebno

kritičko mesto u sociološkim i antropološkim shvatanjima modernosti. Pitanja
"magične misli" i "sujeverja" naspram "naučnog racionalizma" predstavljaju
okvir za raspravu ne samo unutar savremene zapadne kulture, već i u
slučajevima u kojima su zapadnoj modernosti suprotstavljeni tradicionalna
verovanja i praksa drugih svetskih kultura.1241
1241
2004) p. 383-404
Buc, Philippe: ''The Dangers of Ritual: Between Early Medieval Texts and Social
Scientific Theory'', Princeton, N.J., 2001, 164–247,
nudi učvršćivanje kritike kako su savremena shvatanja ''rituala'' i''
religije'' bila razvijana tokom reformacije i u periodu posle reformacije.
offers a bracing critique of how modern conceptions of ''ritual'' and
''religion'' developed in the Reformation and post-Reformation eras.
Propaganda
1242
Himlerova tajna istraživanja progona veštica, Poznanj, do 1944, 30.000

spisa, hexen,
Verovao je da su germanska plemena imala muškarce ratnike i žene sa
posebnim moćima, kao protivtežu ratnicima. Smatrao je da se hrišćanstvo kroz
progon veštica obračunavalo sa tim strateškim izvorom/komponentom
germanske snage. Zato je hteo da kroz istraživanja o progonima dođe do
potrebnih detalja za obnovu navodnih germanskih natprirodnih moći. Međutim,
njegovi istraživači su se suočili sa ozbiljnim problemom, kada su utvrdili da
progoni nisu bili u Srednjem veku, odnosno u periodu hristijanizacije
germanskih plemena, već u ranom Modernom dobu, kada je taj proces već bio
završen, a stara germanska religija već bila potisnuta.
Politika straha
1242
Broedel, Hans Peter: ''The 'Malleus Maleficarum' and the Construction of
Witchcraft: Theology and Popular Belief'', Manchester University Press, Manchester, 2003,
p. 5

Vladanje Strahom

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Vladanje Strahom

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Goran Matić: The Reign by Fear

1. Društveni ambijent natprirodnog

34. Religiozni antijudaizam

69. Strah u Istočnom hrišćanstvu

bude dokazan spoljnim i objektivnim dokazima, dovoljnim da ubede sve koji ga

Aparat za komunikaciju između nadrealnog sveta mitske borbe i

entiteti sa zlokobnim i zastrašujućim karakteristikama i namerama. Tu su

Navodno, Isusova žrtva se odnosi na iskupljenje samo nekolicine, a ne na celo

O istorijskom periodu progona veštica i drugih jeretika, na početku ranog

Društveni ambijent natprirodnog

Hrišćanski propagandni poduhvat, od samog početka, bio je snažno

nauke, politička rekompozicija društvenog sistema, epidemije i klimatske

revolucije. Nastavilo je da se ponavlja i kasnije, pod imenima holokaust,

Strah od uticaja natprirodnih entiteta, predstavlja pogonsko gorivo

Za odgovarajuće razumevanje hrišćanskog propagandnog poduhvata,

U grčko-rimskom kulturnom ambijentu, judaizam je predstavljao atipičnu

Ta svojevrsna prikraćenost ritualne prakse, širom jevrejske zajednice,

Zakoni ponovljeni. (Pentateuch or the "five scrolls"; Jewish Bible (the

sveštenici, u kontekstu religije temeljili i viđenje društvenog poretka, načela

drugu kosmološku ravan. Iz te kosmološke ravni nisu mogla da stignu

Šamajeve škole uspeli su da preostalima nametnu skup restriktivnih normi,

Storije o zilotima, sikarijcima, ali i sadukejima, farisejima, esenima,

Postala je predmet i filmske obrade u vidu komedije poznate britanske

ovih verskih aktivnosti, imali su značajnu ulogu u održavanju kompromisa sa

Fariseji su bili mnogo fleksibilnija verska grupacija, bez čvrstih veza sa

njhovih grupa. (B.J. 2.162–3; A.J. 18.12–14) Prema Jevanđelju po Mateju,

Treću jevrejsku grupaciju činili su eseni. Njih su pominjali istoričari:

(a religious community which, though it grew up on Jewish soil, differed

sistem jevrejskog misticizma. Bavili su se isceliteljstvom i lekovitim biljem.

posebne spiritualnosti, smatrajući je opštom odlikom jevreja i u periodu pre

Četvrta grupacija obuhvata ''sinove Cadoka'' ili cadokite. U traženju

Starom zavetu Davidov i Solomonov prvosveštenik zvao Cadok, bez obzira na

Politeističke religije u Rimskoj imperiji

Za razliku od jevreja, druge religije u Imperiji bile su politeističke i

poretka i menjala se u skladu sa promenama u rimskom društvu. Mitska

Karakteristike grčkih i rimskih gradova, tokom prvog perioda

U terminologiji Džordža Visoua (Georg Wissow), bogovi koje su

bila ta koja je formirala osnovne principe poretka i odnosa među ljudima, od

Ta dva velika naroda klasične antike, Grci i Rimljani, nisu posedovali

su izgradnja komunalne infrastrukture, renoviranje ili izgradnju hramova,

Posebne ceremonije bile su Kompitalije (ludi compitalicii; eng.

drugima. Izgradnja svetilištva, hramova, žrtvenih oltara, i afirmacija ovih

životinja bilo je pripremano za božanstvo, odvojeno od hrane za vernike. Kao

Istočne religije, misterije i kultovi

Trgovačka i kulturna kumunikacija u Sredozemlju, i posebno osvajačka

Ako se religija tretira kao kulturni podsistem, unutar nekog kulturnog

bude haotična i zastrašujuća, bez preterane anksioznosti. Istovremeno, mit u

Poseban uticaj dolazio je iz kosmopolitske Aleksandrije, gde su se mešale

''To je bila izuzetna pojava: religija ekstrema, negovana u istoj atmosferi

poznatu von Harnakovu tezu da je ''gnosticizam bio akutna helenizacija

Prilikom preklapanja simboličkih propagandnih polja drevnog

Deo tih istočnjačkih kultova nudio je vernicima ''ponovno rađanje'',

Sa kultovima su bili povezani mitovi, koji pripovedaju priče o

(Mystery cults demanded secrecy; initiates were forbidden to divulge

''Nije nerazumno da grčka Misterija počinje sa pročišćavanjem, baš kao i

Hist. 4. 83f) navodi da je kult osnovao Ptolomej III. Najverovatnije objašnjenje

u martu, aprilske manifestacije su obuhvatale festivale, bankete, igre i pozorišne

Novi religijski uticaji stizali su i iz drevne Persije i Indije. Kult persijskog

nikakvih društvenih ograničenja za pripadnost ovom verskom pokretu, tako da

putem svetih oblika inicijacije. Gudvinova navodi da su rani hrišćani bili

''nepobedivo'' iz mitraističkog Sol Invictus (eng. Unconquered Sun), postao deo

Jedna od značajnih religija bila je i zoroastrizam, koja u mnogo čemu ima

''Ako je rimski imperator Aleksander Sever (Alexander Severus, 208,