Вы находитесь на странице: 1из 67

MINISTRY OF EDUCATION

REPUBLIC OF GHANA

TEACHING SYLLABUS FOR GHANAIAN LANGUAGE


(AKUAPEM TWI)

(SENIOR HIGH SCHOOL 1 - 3)

Enquiries and comments on this syllabus should be addressed to:

The Director
Curriculum Research and Development Division (CRDD)
P.O. Box 2739
Accra, Ghana

Tel: 0302-683668
0302-683651

September, 2010
AKUAPEM TWI

Akuapem Twi Kasa ne amanne nsawmuyi (elective) ho selabôso. Kôtônimma 2010.

NHYÂNMU

NNIANIM: Agyinatukuw a wôyââ adesua ho nhwehwâmu selabôso, The New Educational Reform Syllabus Review Committee (NERSRC) de wôn dwumadi
no gyinaa agyinatukuw a wôyââ adesua ho nsakrae (NERIC) ho nsâmpôw a wôde too gua no so. Wôyââ eyi de faa adesua nkorabata (C.R.D.D) so. ‘NERIC’
nsâmpôw a wôde too gua bi ne sâ, âwô sâ adesua ne adekyerâ gyina selabôso a ebeyi ôhaw a âwô ômanfo so afi hô. Saa botae yi kyerâ sâ, âwô sâ yenya
selabôso a âbâboa asuafo ama wôn adwene atu mpôn, wôatumi abisa nea enti a nneâma bi sisi na akanyan wôn ama wôn ara de wôn adwene ayâ biribi.

NEA ENTI A WÔKYERÂ AKAN KASA NE AMANNE

Ôkasa dwumadi nyâ nkitahodi nkutoo na mmom âyâ akorae a, amanne, nyansasua, mfiri ne adansi ho dwumadi nnuru ne ayaresa ahyâ no ma. Kasa yâ
asumade bi a âma ôman biara yâ ômantease. Âno na wogyina so titiriw kyerâ amanne fi awo ntoatoaso kosi awo ntoatoaso so.

Amanne kyerâ sânea na nnipakuw bi te, ne sânea wôte nnâ yi ne sânea a wôbâyâ daakye. Ghana kasa ne n’amanne sua:

AKAN KASA NE AMANNE SUA


i. bâboa ama asuafo no kasa ho nimdeâ atu mpôn.
ii. bebue asuafo adwene mu na wôde nimdeâ a wôanya no wô wôn kasa mu no, aboa
afoforo wô nhomasua mu.
iii. bâboa ama wôate wôn amanne ase, ahu bo âsom, sâ wôbâhwâ no yiye na wôakora.
iv. bâboa ama wôahu ôhaw a âwô asetena mu, sikasâm, amanyôsâm wô wôn mpôtam ne
ôman mu no nyinaa.
v. bâyâ nnyinaso a âbâma wôde obu ama Ghana kasahorow no ne wôn amanne.

BOTAE AHOROW

Wôahyehyâ adesua yi sâ âbâboa asuafo ma;


i. wôahu sânea kasa no te na wôde adi adwuma.
ii. Sâ wobenya nhumu wô kasa no ntease mu na wôagye wôn amanne ato mu.
iii. Sâ wôde obu bâma wôn kasa, abakôsâm ne tete amanne.
iv. Sâ wobeyi afi wôn adwene mu sâ biribiara a, âfa Abibifo ho no ho ntew.
v. Sâ wobehu sâ yân anom kasadwin yâ abrabô pa ho ntetew ahyâase anaa ôkwan a âboa ma
wogye obi to mu wô ne man mu.
vi. Sâ wôhwehwâ Akanfo amanne mu na wôayâ nsakrae a, âfata.

ii
SELABÔSO NO NHYEHYÂE

Wôakyekyâ afe biara selabôso no mu ahorow anan:


Ôfa 1: Fônôlôgyi
Ôfa 2: Akenkan ne ntease
Ôfa 3: Akyerâw
Ôfa 4: Kasadwini ne amanne ne amammuisâm.

Saa nkyekyâm ahorow yi da adesua ne nimdeâ a wôhwâ kwan sâ asuafo benya wô Akan kasa ne amanne mu adi.

ÔFA 1: FÔNÔLÔGYI
Saa ôfa yi fa sânea yâkasa ho ne nneâma bi a, sâ yârekasa a, epue mu ho.

ÔFA 2: AKENKAN NE NTEASE


Akenkan a emu dô a yâde sô yân adwene hwâ (intensive reading) ne nea yâtaa de gye yân ani kâkâ (extensive reading) ne nkyerâase. Ne botae ne sâ
âbâboa ama asuafo akenkan ho nimdeâ a wôanya dedaw no atu mpôn na aboa wô wôn daakye akenkan mu. Nea enti a yâde kasa nkyerâase aka ho wô ha
ne sâ, akenkan ne ntease na âboa ma obi tumi kyerâ kasa ase ma âtô asom.

ÔFA 3: AKYERÂW
Saa ôfa yi fa ôkasa mmara ne susukyerâw ho.

ÔFA 4: KASADWINI/AMANNE NE AMAMMUISÂM


Saa ôfa yi fa anom kasadwini, amanne, amammuisâm ne nea ârekô so mprempren ho. Wôda nhoma a âsâ sâ wôkenkan adi kyerâ wôn ne ôkwan a wôbâfa
so apâsâpâsâ mu.

ADEKYERÂ KWAN

Wôama adwenkyerâ a wôbâfa so ahyehyâ adesua no ma aboa asuafo wô adekyerâ ne adesua dwumadi afa hô wô selabôso yi mu. Kwan a wôbâfa so akari
wôn adwene nso wôahyehyâ no nea asuafo betumi de nea wôasua no atoto wôn daa daa abrabô ho. Akyerâkyerâfo wô ho kwan sâ, wôn ankasa nso bâfa
kwan a âbâboa asuafo ama wôde wôn ho begye adesua no mu yiye.

Nkyem 1: Nkyekyâm; Eti asâm titiriw a âwom no na wôakyekyâ mu wô ha. Âsâ sâ wudi ti asâm no so sânea wôahyehyâ no nnidiso nnidiso no. Mmom, sâ
wuhu sâ adesuade bi wô akyi na wode ba anim na âbâboa a, wubetumi ayâ no saa.

Nkyem 2: Botae pôtee ahorow nkyâm a âto so abien no de botae pôtee ahorow na âto gua. Botae pôtee kyerâ nhumu nimdeâ ne nnepa a âwô sâ asuafo
no nya na wôde to gua wô adekyerâ ne adesua awiei. Akontaabude a wôde hyâ botae pôtee ahorow ase yâ 1.3.5 anaa 2.2.1. Saa akontaabude yi na wôfrâ
no “Syllabus Reference Numbers”. Akontaabude abiâsa no mu nea edi kan gyina hô ma ôfa nea âto so abien, no gyina hô ma nkyekyâm, ânna nea âto so
abiâsa no gyina hô ma Botae pôtee a yâreka ho asâm. Enti yâka se 1.3.5 na âkyerâ sâ: Ôfa 1, Nkyekyâm 3 ne Botae pôtee a âto so anum (5). Saa ara nso
na “Syllabus Reference Number” 2.2.1 kyerâ Botae pôtee a nkyekyâm 2 a âwô ôfa 2 mu. Sâ yâde akontaabude ‘syllabus reference number’ di dwuma a,
âboa ma nkitahodi a âda akyerâkyerâfo ne nhomasua ho nimdefo kô so pâpââpâ. Âsan nso ma yenya botae gyina so yâ sôhwâ. Yâmfa no sâ nkyekyâm 2,

iii
a âwô ôfa 2 wô botae ahorow pôtee ahorow anum 2.2.1 – 2.2.5. Ôkyerâkyerâfo pâ sâ ôde ne nsâmmisa gyina botae 2.2.3 ne 2.2.4, a ômfa botae ahorow
abiâsa a aka no. Âba no saa a, ôbâyâ nyiyi mu wô botae ahorow a âwowô nkyekyâm ne afaafa no mu ahwâ sâ sôhwâ no bâfa nimdeâ no nyinaa ho a.

Âsâ sâ yâhyâ no nsow sâ botae pôtee no gyina osuani no so. Eyi kyerâ nea osuani no betumi ayâ wô saa nkyekyâm no awiei. Botae pôtee biara ahyâase
ne sâ, Adesua no bâkô awiei no, na osuani no tumi.’ Eyi kyerâ sâ âwô sâ yenya bere ma osuani biara ahiade wô adesua mu. Âsâ sâ adekyerâ no gyina
osuani biara so sânea âbâyâ a asuafo no mu dodow no ara bâkwadaw botae ahorow a âwô selabôso no nkyekyâm no mu.

Nkyem 3 - Adesua no mu nsâm: "Adesua no mu nsâm" a âwô nkyem 3 wô selabôso no mu ne nsâm a wobehia de akyerâ saa nkyem pôtee no. Edu bere
bi a, nsâm a âwô mu no dôôso ara yiye. Edu bere bi nso a, âsâ sâ wohwâ beae a wowô ne nneâma a atwa wo ho ahyia ho, na wode nsâm no bi aka ho.

Nkyem 4 – Adekyerâ ne Adesua ho Dwumadi: Adekyerâ/Adesua ho dwumadi a âbâboa ama asuafo de wôn ho agye adesua no mu na âwô nkyem 4 hô. Bô
mmôden sâ womma asuafo no nwe adesua no ngu wôn tirim kwa a wônte ase anaasâ wônka no wô wôn ano kwa. Mmom ma wômfa wôn adwene ne
atenka nyinaa mmoa adesua no. Wubetumi ahyehyâ adekyerâ ne adesua dwumadi no a wôde ama wo no foforo. Afei nso baabi a ehia no wode bi aka ho
na ama osuani no adesua awie pâyâ. Sânea yâaka no dedaw no, botae titiriw so de kyerâ ade ne sâ asuafo de nimdeâ a wôanya wô adesua mu no bâbô
wôn bra. Akan kasa ne amanne sua mu nnyina so ne sâ, wôde kasa ne ne amanne mu nimdeâ a wobenya no bedi dwuma yiye. Nkyekyâm botae pôtee no
bio ama botae a ârehwehwâ no aba mu.

Nkyem 5 – Nkarii: Adwenkyerâ ne dwumadi a, wôde kari adesua no wô nkyekyâm biara mu no wô nkyem 5. Nkarii (sôhwâ) dwumadi no betumi ayâ nea
yâde ano bisa nsâm, sôhwâ tiaa, sukuu mu dwumadi, susukyerâw, nsâmmisa a wôatô wôn bo ase ahyehyâ, duwmadi a egye mmere (project work) ne nea
âkeka ho. Bô mmôden sâ nsâmmisa ne dwumadi ahorow no bâyâ nea âbâboa asuafo ma wôadwen na wôatu mpôn wô Akan kasa ne amanne mu wô nea
wobesua yi akyi. Mmôakyi dwumadi no, wubetumi de bi aka ho. Wubetumi ahwehwâ mmôakyi afoforo a âbâboa ama asuafo akwadaw nimdeâ ne nhumu
a âwô botae pôtee wô nkyem no mu. Ne korakora, kae sâ selabôso no ntumi nhyâ adekyerâ hyehyâpon (Lesson Plan) anan mu. Âno nti âho behia sâ
wobâyâ dwumadi ho nhyehyâe ne adekyerâ hyehyâpon na wode akyerâ nkyekyâm biara a âwô selabôso no mu.

Selabôso no mu nsâm nhyehyâe


Ôfa biara mu no yâde botae ahorow a yâpâ sâ asuafo no du ho no na edi anim. Botae ahorow no, nhumu, nimdeâ ne su a âsâ sâ osuani no nya, na ôda no
adi wô adekyerâ no awiei. Kenkan botae ahorow no yiye ansa na woahyâ ôfa no adekyerâ ase. Sâ wokyerâ nkyekyâm a âwô ôfa no mu nyinaa wie a, san
w'akyi kôkenkan botae ahorow no bio sânea âbâma woanya gyidi sâ woatumi akyerâ ne nyinaa awie.

Afaafa ne Nkyekyâm
Wôahyehyâ selabôso no afaafa ne nkyekyâm kwan so. Wôakyekyâ afe biara mu dwumadi no mu afaafa. Ôfa biara no, adesua ho nimdeâ a âwô mu no
sesâe. Nkyekyâm biara wô adesuade ahorow a âne ne yônko wô twaka bi a wôahyehyâ no nhumu ne nimdeâ kwan so.

Selabôso no wô nkyem ahorow anum:

Nkyekyâm
Botae Pôtee Ahorow
Adesua Mu Nsâm
Adekyerâ ne Adesua Dwumadi
Nkarii

Sânea wôakyerâkyerâ adesua no mu nsâm no nnidiso ni:


iv
ADESUA MU NIMDEÂ AHOROW
(PROFILE DIMENSIONS)

Adesua mu nimdeâ ahorow yi di akoten kâse wô selabôso a wôyâ fii 1998 reba no mu. 'Nimdeâ' biara a yenya no yâ adesua su a âboa adekyerâ. Sâ
wunya nimdeâ dodow a, na âyâ Adesua Mu Nimdeâ Ahorow (Profile Dimension). Yebetumi de adeyâ asâm a âkyerâ dwumadi akyerâ. Botae pôtee, sâ
ebia, osuani no, betumi akyerâkyerâ...n.a. Obi betumi akyerâ biribi wô adesua akyi no, kyerâ sâ wanya nimdeâ. Sâ otumi kyerâkyerâ mu, bô no tôfa nso.

Saa ara nso na sâ otumi hyehyâ, dwen, siw ôhaw biara ano n.a a, âkyerâ sâ osuani no betumi de adwene foforo a wanya no adi dwuma wô ôkwan foforo
so. Botae pôtee biara a âwô selabôso yi mu no wô adeyâ asâm a âkyerâ dwumadi na âkyerâ su a osuani no betumi anya na wada no adi wô adekyerâ no
awiei.

Nimdeâ ne Dwumadi n.a. na âsâ sâ âyâ adekyerâ ne adesua fapem wô sukuu ahorow mu. Awerâhosâm ne sâ, ada adi pefee sâ sukuu ahorow no da so
kyerâ nneâma a âmma asuafo adwene mu nnô na mmom wogyaw nea âbâma wôn adwene anya nhumu ne ntease no. Adekyerâ dodow no ara agyina
nimdeâ nya so kyân sâ anka ebegyina nea âma nhumu na asakra su sâ ‘dwumadi,’ ‘nhwehwâmu’ ne nea âkeka ho so. Mmere dodow a, eyi kô so no, ne
nsunsuanso a âde bâba ne sâ, asuafo betumi abô mmôden wô nsâmmisa a ehia adwene a emu dô ho sânea wobetumi de kasa ho nimdeâ adi dwuma wô
Akan kasa mu. Sânea yebetumi anya nsakrae wô nnipa su a âfa yân sukuu mu no, âwô sâ yâhyâ asuafo nkuran ma wôde nimdeâ a wôanya no toto abrabô
ho de yâ nhyehyâe, toto nneâma yiye, na wôakyerâ adwene foforo a, yebetumi, de asiw ôhaw ano. Saa ara na wôde wôn nimdeâ bâfa akwan ahorow no
so akasa, akyerâw, anwene anwensâm, ahwâgoru ne kasa dwumadi ahorow so. Kenkan botae biara yiye sânea âbâma woahu nimdeâ ahorow a âwô sâ
wonya fi nea âwô sâ yâkyerâ mu. Nimdeâ ne Dwumadi ahorow a âwô sâ wonya no wôama no ôha mu nkyekyâm ahorow a âwô sâ âda adi wô adekyerâ,
adesua ne sôhwâ mu. Akan kasa ne amanne mu no, yâwô "Nimdeâ Ahorow" abien, ne dwumadi ahorow anan a wôasi," so dua wô adekyerâ, adesua ne
sôhwâ mu.
Nimdeâ ahorow (Profile dimensions) no ne:

Nimdeâ ne ntease 30%


Nimdeâ Dwumadi 70%

Dwumadi anan no ne;

Otie ne ntease (Listening comprehension) 10%


Akenkan ne ntease (Reading comprehension) 20%
Ôkasa (Ano dwumadi) (Speaking) 30%
Akyerâw (Writing) 40%

Yebetumi de nimdeâ ne dwumadi ahorow no a yenya no abom sânea edidi so yi.

Otie - nimdeâ ne ntease


Akenkan - nimdeâ ne ntease
Ôkasa - nimdeâ dwumadi
Akyerâw - nimdeâ dwumadi

v
Ôkasa ne amanne sua kyerâ sâ, wubenya su ahorow abien. Eyinom ne "Nimdeâ ne Ntease" ne sânea yâde Nimdeâ no di dwuma. Yebetumi afa “Otie” ne
“Akenkan” so akyerâ nimdeâ ne ntease. Saa ara nso na yebetumi afa nimdeâ so akyerâ "Ôkasa" ne "Akyerâw", "Otie" ne "Akenkan" yâ nea yâde di
adwene mu dwuma (receptive skills) na “Ôkasa” ne “Akyerâw” yâ nea yâde adwene no to gua. Sâ wôwo obi to Akan kasa ne n’amanne mu a, ôkasa no tie
ho dwumadi sua koraa, nkanka ne asuafo a wôwô ntoaso sukuu mu (SHS). Yâde yân ani bu sâ asuafo no bedu J.H.S na wotumi bô mmôden wô ôkasa no
tie mu a, ebehia adekyerâ mmere kakra bi bâyâ sâ ôha mu nkyâm du 10%. Ne saa nti nimdeâ a, âfa "Ôkasa", "Akenkan" ne "Akyerâw" ho na wosi so dua
wô selabôso yi mu. Ôkasa ne amanne biara wô nnipa ho akwaa nsânkyerânne kasa (body language). Âsan nso wô ânne nnamu a âkyerâ ôkasa biara wôka
ase. Eyinom na wôfrâ no wô Borôfo kasa mu se "Kinesics" ne "Paralang". Ehia sâ yâkyerâ dwumadi a âtete sââ yi bi wô "Otie ne Ntease" dwumadi mu
nkanka ne mmofra nketewa no adekyerâ mu.

Nimdeâ ne Dwumadi ahorow a âwô sâ wonya no, wôama no ôha mu nkyekyâm ahorow a âwô sâ âda adi wô adekyerâ, adesua ne sôhwâ mu. Nkarii
ahorow a wôakyerâw wô Nimdeâ ne Dwumadi nifa so wô nea yâakyerâw dedaw no, kyerâ nea âsâ sâ Ôkyerâkyerâfo no si so dua wô n’adekyerâ, adesua ne
sôhwâ mu. Sâ yâkeka nimdeâ ne dwumadi ahorow anan no bobom wô adekyerâ ne adesua mu a, âbâma Akan kasasua ne n’amanne no kyerâ akô so
pâpââpâ.

Ôpon a edi so yi kyerâ nkitahodi a âda Nimdeâ Ahorow ne Dwumadi Ahorow anan no ntam:

Nkitahodi a âda Nimdeâ Ahorow ne Dwumadi mu

Adwene mu Dwumadi Nea yâde to gua


Nimdeâ Ahorow a yenya Otie Akenkan Akyerâw Kasa MMOANO
Nimdeâ ne Ntease 10 20 - - 30
Nimdeâ, Dwumadi - - 40 30 70
Mmoano 10 30 30 30 100

"Nimdeâ ne Ntease" nkarii 30%. "Nimdeâ dwumadi" nkarii 70% sânea wôakyerâ mu wô pon no mu nkyem a edi awiei no mu no. Kyerâpân "row" a etwa to
no kyerâ nkarii anaa nsi so a âwô sâ wôde ma dwumadi anan no mu biara wô adekyerâ ne adesua mu. Nea yâde to gua no nkarii 70% wô bere a nea yâde
di dwuma wô adwene mu no nkarii 30%. Nsâmfua titiriw ne nkyerâkyerâmu ahorow wôde ma nimdeâ ahorow no na edidi so yi.

Nimdeâ ne Ntease

Nimdeâ: Nea etumi boa yân ma yâkae, yâde adwene fa, yesusuw ho, yâkyerâkyerâ mu, yâbobô din, yâde toto ho, yâka nea âma biribi si, nokwasâm ne nea
yetwa no mfoni wô adwene mu na yâfrâ no nimdeâ. Ne tiaa mu no nimdeâ yâ sâ wobâbô mmôden akae biribi a wasua no dedaw na eyi ne nea âyâ
mmerâw koraa wô adesua mu.

Ntease: Nea âboa ma yetumi kyerâkyerâ biribi mu, âbô biribi tôfa, kyerâ biribi, ase, san kyerâw biribi bio, twa nsâm tia ma nhwâso. Sâ wubegyina ade kakra
bi so de aka ade a ne su te saa biara ho asâm. Sâ wode w’ani bebu anaa wobâbô wo tirim ahwâ biribi su so akyerâ sânea ebewie. Mpân pii no, yâka sâ
ntease a, na âkyerâ sâ, woanya anosâm, mfoni anaa nsânkyerânnede bi mu ntease.

vi
Nimdeâ Dwumadi
Eyi ne sânea yesi de nimdeâ a yenya no di dwuma fa sânea wôakyerâw no wô selabôso yi mu, da su mpâmpânso ahorow adi. Saa mpâmpânso yi bi ni sâ
yâde retoto ho, yâpaapae mu, yâpâsâpâsâ mu na yekari, yetumi adwene eyinom ho na yâafa so mmiako mmiako akyerâ. Âwô sâ yenya mmere pâpââpâ
ma emu biara. “Nimdeâ Dwumadi” no bô nimdeâ ahorow anan no nyinaa tôfa. Momma yânhwâ nimdeâ ahorow anan no mpâsâmpâsâmu.
Ntotoho:
Yebetumi de mmara bi yâasua atoto biribi ho na yâama akwankyerâ, nnyinaso, nea nkurôfo akeka afa nneâma bi ho ne nea yenim ne nea yennim dedaw.
Âsan nso kyerâ sânea yebetumi ayâ biribi asiw ôhaw bi ano, de biribi ayâ adwuma, ayâ nhyehyeâ mu ada biribi adi, na wahwehwâ biribi mu.

Mpâsâmpâsâmu:
Sâ wobâkyekyâ biribi mu apôw so, apôw so. Sâ wobâhwâ nsonsonoe a âda nneâma bi mu. Sâ yâbâda biribi adi, wobâkyâ biribi mu, wobâhwehwâ nea edi
mu wô biribi mu, nea wôde adwene asusuw, nea wode w’ani bu sâ âyâ nokware NANSO Ânte saa na woayiyi nea wodwene no afi nokwasâm mu.

Nkekabom:
Sâ yârekeka afaafa bi abom ama ayâ mua. Âkyerâ sânea yebetumi aka nneâma bi abom, aka aboa no, wobâyâ biribi, ôkwan a wobâfa so ayâ biribi,
wobâhyehyâ, wubesiesie, wobâyâ ade foforo ne nea âkeka ho.

Nkarii:
Sâ wubetumi akari, de nneâma bi atoto ho aka ho asâm, wobâkyerâ sânti a biribi te saa, sâ wobâfoa biribi so, wubedi ho nkômmô, wubegye atom ama ho
adwenkyerâ. Nkari ne sâ woregyina`biribi so aka ne bo a âsom anaasâ mfaso a âwô so. Mpâsâmpâsâmu ahorow a yâayâ kyerâ sâ Nkari no (Evaluation) ne
adwene ho nimdeâ a âwô soro na ehia adwene pa eyi nti na asuafo ne nkurôfo pii ntaa mmô mmôden wô sôhwâ a, ehia adwene pii mu. Sânea yâaka
dedaw no, bô mmôden ara sâ wobâma asuafo ahyâ ase ntâm ayâ sôhwâ a âbâma wôadwene akô akyi wô bere a woresua Akan kasa yi.

AKWAN A ÂSÂ SÂ YÂFA SO YÂ SÔHWÂ:


Ehia sâ yebegyina nimdeâ ahorow ne dwumadi ahorow no nyinaa so akyerâ ade na yâayâ sôhwâ. Sâ worehyehyâ sôhwâ a, hwehwâ botae ahorow pôtee a
âbâma woatumi akari selabôso no mu botae ahorow no nyinaa. Botae pôtee biara a âwô selabôso no mu yâ susudua bi a wôpâ sâ osuani biara du ho. Sâ
woyâ sôhwâ na ahiade anaa nsâmmisa no gyina botae ahorow a âwô selabôso no mu no nyinaa so a, din a wôde ma no wô Borôfokasa mu ne “Criterion-
Referenced Test”. Mpân pii no Ôkyerâkyerâfo no ntumi nyâ sôhwâ wô botae ahorow no a wôakyerâ no nyinaa wô afe nkyem abiâsa no mu biako anaa afe
mu no nyinaa ne nea âkeka ho. Sôhwâ no hyehyâ mu no, fa sukuudan mu sôhwâ, ofie dwumadi, dwumadi a egye mmere tenten pii (project) na anya botae
ahorow titiriw a wôakyerâ no mu biribi.

Mfatoho a, edi so yi yâ adwenkyerâ sôhwâ a, wôde rema ntoaso sukuu S.H.S 1 – 3. Âyâ sôhwâ ahorow abien ne sukuudan mu dwumadi. Sôhwâ no mu
biako yâ nea egye mmuae prâko pâ. Nea âto so abien no yâ susukyerâw ne akenkan ne ntease. Nkyem a edi awiei no, kyerâ ôha mu nkyem dodow a,
wôde ma nimdeâ ne ntease, nimdeâ dwumadi, ôfa a edi awiei no kyerâ ôha mu nkyem dodow a, wôde ma sôhwâ biako biara ne sukuudan mu dwumadi.

Sôhwâ a egye mmuae prâko pâ no, sâ wôhyehyâ a, âsâ sâ enya nsâmmisa anaa nnwenehonsâm 40 anaa nea âboro saa. Nanso sânea saa sôhwâ no nkarii
yâ 20% sôhwâ no mma mmoano, sâ âyâ aduanan, aduonum anaa nea âboro saa koraa. Âsâ sâ yehuan so ma n’ahoôden begyina ôha mu nkyem aduonu
20%. Saa ara nso na sôhwâ no a âto so abien no mmoano no bâyâ ôha na yâahuan so aba ôha nkyem aduonum na woanya mma no mmoano koraa.

vii
Sôhwâ 1 Sôhwâ 2 Mmoano
Nimdeâ ne Nteaseâ 30 20 50
Nimdeâ Dwumadi 10 40 50
Mmoano 40 60 100

Sôhwâ a wogye mmuae prâko pâ no, wôakyekyâ no sânea edi so yi. Sôhwâ a, edi kan no wô nsâmmisa 15 anaa mma (15). Âkasa fa nimdeâ ne ntease ho.
Ânna nsâmmisa 5 no fa nimdeâ dwumadi ho. Yâka bom a, yenya nsâmmisa 20 anaa mma 20. Sânea wôasi akyekyâ sôhwâ a âto so abien no mu na edidi
so yi. Wôama nimdeâ ne ntease mma 15. Wôama “Nimdeâ Dwumadi,” mma 35.

Sôhwâ a âto so abien no yâ nea wôde adwene to gua enti na wôma susukyerâw a âwô mu no aba kâse. Nea enti a wôma no mma kyân sôhwâ a edi kan no
ne sukuudan mu dwimadi no ne sâ, ehia adwene a emu dô yiye. Sânea wôasi akyekyâ sukuudan mu dwumadi wô sôhwâpon no so no kyerâ sâ, wôde mma
10% ama “Nimdeâ ne Ntease” na wôde mma 20% ama “Nimdeâ Dwumadi.” Yâka bom a, yebenya 30%. Sukuudan mu dwumadi no na âsâ sâ yâde yâ
susudua sô asuafo no hwâ wô nimdeâ ahorow anan no nyinaa mu.

Hyâ no nsow sâ WASSCE sôhwâ mu no, sôhwâ a egye mmuae prâko pâ no, akenkan ne ntease ho sôhwâ ne susukyerâw ho sôhwâ nyinaa yâ sôhwâ titiriw
no, afaafa bi. Sôhwâ titiriw no wô nkyem ahorow abien. Ôfa A yâ sôhwâ a egye mmuae no prâko pâ no fa bi. Ôfa B yâ akenkan ne ntease ne susukyerâw
ho nsâmmisa. Âsâ sâ ôkyerâkyerâfo a ôkyerâ SHS 4 no tumi bô mmôden ma asuafo no hu sânea wôahyehyâ WASSCE sôhwâ no ne ôkwan a wôbâfa so
asiesie wôn ho afa.

AFE NKYEM ABIÂSA SÔHWÂ

Afe nkyem abiâsa (third term) awiei biara wôyâ sôhwâ. Saa sôhwâ yi fa nea ôkyerâkyerâfo no akyerâ no afe no nkyem abiâsa no mu nyinaa. Eyi na wôfrâ
no Borôfo kasa mu se (summative assessment system). Âsâ sâ afe no awiei sôhwâ no fa nea osuani no suae afe no nyinaa. Âwô sâ yâfa ôkwan foforo so
kyekyâ mma no na ada afe nkyem abiâsa biara mu dwumadi adi sânea âfata. Sâ ebia, âsâ sâ afe mu nkyem sôhwâ no fa nea osuani no suaa no afe mu no
nyinaa a, ôkyerâkyerâfo no betumi akyekyâ mu sânea edidi so yi. Nea odii kan suaa no nkyem abiâsa no de bâfa 20%; nea âto so abien no nso de bâfa 20%
saa ara na nea âto so abiâsa nso afa mma 60%.

Ôpon a edi so yi kyerâ afe nkyem abiâsa awiei no sôhwâ titiriw no nhyehyâe. Nhyehyâe no kura sôhwâ titiriw biako a âwô afaafa abien. Yâwô ôfa A ne ôfa
B. Saa sôhwâ yi ne daa daa dwumadi a wôyâ no sukuudan mu na wôkabom de kyerâ asuafo no mmôdemmô. Afe no nkyem abiâsa awiei sôhwâ no
nhyehyâe bâyâ sôhwâ a ehia mmuae prâko pâ no bi ne nsâmmisa a âfa akenkan ne ntease ne susukyerâw ho. Saa sôhwâ yi fa “Nimdeâ ne Ntease” ne
“Nimdeâ Dwumadi”ho.

SHS 1: Nsâmmisa 30 yâ simma 45


SHS 2: Nsâmmisa 40 yâ simma 60
SHS 3: Nsâmmisa 40 yâ simma 60

Âwô sâ ôkyerâkyerâfo no gyina asuafo mmôdemmô so na ohu nsâmmisa dodow a ôde bâma wôn. Eyi yâ nhwâso kâkâ, ânyâ ôhyâ sâ wubedi so
frenkyemm.

viii
SÔHWÂ NHYEHYÂE NE NE NKRAII

Ôfa A Ôfa B
Sôhwâ a ehia mmuae Nsâmmisa a ne Daa daa dwumadi
Nimdeâ ahorow prâko pâ mmuae gye mmere a yâyâ wô sukuudan mu
Ôkasa mmara,Akyerâw Akenkan akyerâw ne Afaafa anum no Nimdeâ no
ne susukyerâw susukyerâw nyinaa Mmoano nkarii %
Nimdeâ ne Ntease 10 10 40 60 40
Nimdeâ Dwumadi 10 10 60 80 60
Mma no mmoano 20 20 100 140
Ôha nkyem dodow % 10 40 50 100

Sôhwâ nhyehyâe mfatoho a âwô soro ha yi fa sôhwâ biako a âwô afaafa abien ho. Sôhwâ a egye mmuae prâko pâ no wô nsâmmisa du (10) wô ôfa A mu.
Sôhwâ a ne mmuae gye mmere a âwô ôfa B no ho wô nsâmmisa aduonu (20). Emu biako biara kari aba biako na wôn mmoano yâ mma aduonu (20). Mma
20 no a âwô ôfa B mu no, âsâ sâ yâbô ho ma yenya aduanan (40) na yâyâ no ôha nkyem de ma ôfa B. Sukuudan mu dwumadi no fa selabôso afaafa anum
no nyinaa ho na wôbâma no mma ôha (100) na wôahuan so aba 50% sânea âwô kyâpân a edi awiei no mu. Aba biara a âwô kyâpân a sâ wufi so a, na
woreba awiei de no mu no nso wubehuan so na ayâ sânea âwô mu no. Mma no nyinaa bom a, âbâyâ 140 nanso wubehuan so ma ayâ 100. Yâde asuafo
no sôhwâ nkarii no begyina mma 100 so.

DAA DAA SUKUUDAN MU DWUMADI HO AKWANKYERÂ


Efi Âbô 2008 mu de rekô no, ôkwan a na wôfa so ma asuafo adwuma de hwâ wôn mmôdemmô no asesa, âne sâ wôde nea wôato din sâ ‘ School Based
Assessment’ (SBA) no abâhyâ 'Continuous Assessment' anan mu sâ yâde saa SBA yi yâ adwuma sânea âsâ wô yân adekyerâ mu a, âbâma no atu mpôn
yiye. Saa nhyehyâe foforo (SBA) yi bâboa yân sukuu ahorow (SHS) no ama wôadu botae a edidi so yi ho.’

Âbâma sukuu dwumadi a âwô yân sukuu ahorow mu no ayâ pâpââpâ.


Âbâma dwumadi ahorow a yâde ma asuafo no wô adesuade ahorow a wôasua wô sukuu no mu no so atew.
Âbâma akyerâkyerâfo ahu ôkwan a wôbâfa so ahyehyâ sôhwâ ne sânea wobesi asô asuafo ahwâ.
Adesua biara benya ne susudua wô gyinapân biara.
Âbâma yân akwankyerâ a yâde betwa, ahyehyâ yân sôhwâ ne yân dwumadi ahorow.
Âbâma mma a akyerâkyerâfo de ma no ayâ pâpââpâ a asisi biara remma mu.
Âbâboa akyerâkyerâfo ama wôahu baabi a asuafo no tô sin na wôatumi afa ôkwan bi so aboa wôn.

Yâhwâ kan de no mu a (Continuous Assessment) no, na wôma wôn adwuma mpân aduasa abiâsa (33) nanso seesei de wôatew so aba dumien (12). Eyi
kyerâ sâ wôatew akyerâkyerâfo ne asuafo no adesua so aba 64%. Dwumadi 12 no wôakyekyâ mu: Dwumadi 1, Dwumadi 2, Dwumadi 3, de kosi dumien.
Afe nkyem abiâsa a edi kan no wôyâ mu anan (1- 4). Nea âto so abien no nso wôyâ mu anan (5 - 8). Na nea aka no nso wôayâ no Afe nkyem a âto so
abiâsa no mu. Dwumadi 1 no yâ ankorâankorâ sôhwâ a wôbâyâ no bosome a edi kan no awiei. Dwumadi 1, 5 ne 9 no nyinaa yâ pâpââpâ. Dwumadi a,
ôkyerâkyerâfo no hwâ a emu yâ den kakra no ôde ma asuafo no akuwakuw. Âno ne dwumadi a âto so abien. Adesuade no nso betumi ayâ nea ehia pa ara
sânea âbâma asuafo no akwadaw mu yiye. Nea âto so abien yi nso bâba so bosome a âto so abien no awiei. Dwumadi 3 no nso wôyâ no ankorâankorâ
sôhwâ wô ôkyerâkyerâfo no anim wô bosome dubiako anaa dumien no mu. Dwumadi a âto so anan (4) awotwe (8) ne dumien (12) no, wobue sukuu ara pâ
na wode dwuma no ama wôn na wôagye no bere a wôrema kwan no. Âyâ dwumadi a egye mmere (Project Work) wôbâma sukuu biara dwumadi ahorow
no akron. Afe nkyem abiâsa mu biako biara benya emu nkyem abiâsa. Âsâ sâ osuani biara yâ saa dwumadi yi mu biako afe nkyem abiâsa no mu biara.

ix
Dwumadi a âwô afe nkyem abien no mu no wôbâyâ no akuwakuw. Dwumadi a egye mmere no botae ne sâ âbâboa asuafo ama wôde wôn nyansa ne wôn
nimdeâ a wôanya no adesua mu no ayâ nhwehwâ mu anaasâ apâsâpâsâ asâm anaa biribi mu. Wobetumi akyerâw nkrataa a âda nimdeâ bi adi anaasâ
anwensâm bi. Sâ yeyi (SBA) yi to nkyân a, yehwehwâ sâ akyerâkyerâfo de sukuudan mu dwumadi ne fie adwuma bâyâ susudua bi a bere biara wôde
asuafo mmôdemmô bâtoto ho na wôahyâ wôn nkruran ma wôakô wôn anim wô adesua mu.

SÂNEA YEBESI ATWA SBA DWUMADI


Sânea âte wô JHS no saa ara nso na yâhwehwâ no wô SHS asuafo no nso so, sâ dwumadi a wôde bâhyâ wôn nsa bâyâ nea âsâ sâ nhwehwâm no yâ nea
âkô akyiri na nhwehwâm no yâ nea âbâma wôakyerâw akô akyiri. Nea edi so yi yâ akwankyerâ a wubetumi de ayâ ne twa ho susudua.

1. Nnianim/nhyânmu 20%
2. Asâm no berâmo/ankasa 60%
3. Awiei 20%

Âsâ sâ wôkyerâ asuafo sânea wôde mfoni ahorow di dwuma wô wôn akyerâw mu. Âsâ sâ wôkyerâ wôn sânea wôkyerâw nnianim ne sânea wobewie wôn
akyerâw no yiye. Mma no a wonya fi dwumadi a edi mmere tenten (Project Work) mu no, bosome awiei sôhwâ ne fie adwuma a wôahyâ da ayâ ama
(SBA) no bâka abom ayâ (SBA) no fa bi a wobetwa no 60%. Yân botae ne sâ ebekanyan asuafo ama wôanya anigye wô nea edidi so yi kyerâw mu,
anwensâm, ahwâgoru, abasâm ne ade. Âno nti (SBA) no bâyâ bosome awiei sôhwâ, ofie adwuma (adwuma biara wôde ma wôn kô fie kôyâ) ne adwuma
biara a egye mmere (Project Work). G.E.S. de (SBA) nhyehyâe a aka no bâbrâ sukuu ahorow no.

YÂDE (SBA) MMA NE AFE NKYEM ABIÂSA MU SÔHWÂ MMA REBOM


(SBA) nhyehyâe yâ ade a âbâboa asuafo ama wôayâ ade wô adesua mu. Eyi nti (SBA) mma aduosia (60) no wobehuan so ama aba aduonum (50). Saa
ara nso na wobehuan sôhwâ a wôyâ no afe no nkyem abiâsa no awiei no nso so, ma aba aduonum (50) ansa na wôaka abien no nyinaa abom, de ahwâ
asuafo no mmôdemmô. Ne saa nti (SBA) mma ne afe nkyem abiâsa mu sôhwâ mma no wôbâyâ ne nyinaa aduonum (50) aduonum (50) pâpââpâ. Saa
nkyem pâpââpâ yi benya nsunsuanso wô sukuu dwumadi no nkutoo so. Ârennya nsusuanso wô (SBA) mma aduosa (30%) a WAEC de hyehyâ WASSCE
sôhwâ no so.

MMA NHYEHYÂE KWAN


Sâ woretwa w'asuafo sôhwâ a, âho behia sâ wobâyâ susudua na wode agyina so atwa. Sânea yenim no, âno na âbâboa wo ama woahu asâmmisa biara
mmuae a wohwehwâ ne mma a âfata sâ wode ma. Momma yâhwâ saa nhwâso yi, se ebia, asâmmisa bi fata mma 10 na wohwâ kwan sâ asuafo betumi
ama nsâmpôw 4 a wubetumi ama nsâmpôw biara mma 2 anaa emu bi.

Mma a wode bâma no gyina sânea osuani no besi akyerâkyerâ ne nsâmpôw no mu yiye. Sâ woma nsâmpôw biara mma 2 a, anan no bâka abom na ayâ 8.
Eyi kyerâ sâ mma 2 a âbâka no wubetumi de ama kwan pa a wafa so adi dwuma no. Sâ âyâ nsâmmisa a egye mmuae prâko pâ a wobâhyehyâ mmuae a
âbâboa wo ma woatwa sôhwâ no ntâm. Wôahyâ sâ wômfa saa nhyehyâe yi nni dwuma sânea âbâma pâpââpâyâ aba asuafo abasobô mu.

A: 80 - 100% Woayâ ade papaapa (Excellent)


B: 70 - 79% Woayâ ade papa (Very Good)
C: 60 - 69% Woayâ ade (Good)
D: 45 - 59% Eye (Credit/Satisfactory)
E: 35 - 44% Eye kakra (Pass)
F: ≤ - 34% Enye (Fail)

x
Abasobô nhyehyâe a âwô ha yi kyerâ akyerâwde a yâde gyina hô ma sôhwâ mu mmôdemmô nnidiso. Sâ wode akyerâwde rekari asuafo mmôdemmô wô
sôhwâ mu a, wubetumi afa nkyekyâm ne nkyerâkyerâ mu a wôde ama wô ha yi; ßkyerâkyerâ mu’ 'woayâ ade papaapa', 'ayâ ade papa' n.a. na âkyerâ obi
mmôdemmô anaa nkogu. Sâ ebia, sâ yâka se obi ayâ ade papaapa a, âkyerâ sâ onyaa mma aduôwôtwe (80) anaa nea âboro saa. Sâ wokyerâw 80 no
nkutoo na woankyerâkyerâ mu a, âmma osuani no nte ne mmôdemmô no ase papa. Saa ara nso na sâ wokyerâw 'woayâ ade' na wamfa aba no anka ho
a, ôrente ne mmôdemmô no ase yiye. Âno nti âwô sâ wokyerâw mma no a onyae no na wokyerâw ne nkyerâase no nso ka ho. Eyinom nyinaa nkamfua,
âwô sâ wobô mmôden ma asuafo no hu baabi a wôn sintô wô sânea âbâboa wôn wô sôhwâ foforo a wôbâyâ mu. Yebetumi de saa nsâm yi aka abasobô ho.

Kô so saa
Woakô w'anim/soro
Wubetumi ayâ ade asen sââ
Wobô wo ho mmôden
W'ani mmere adesua
Wubetumi abô mmôden asen sââ

Hyâ no nsow sâ saa abasobô hye a âwô soro ha yi na wôfrâ no Borôfo kasa mu sâ “Grade cut-of scores.” Sâ wofa susudua bi yâ nnyinaso twitwa abasobô
so a, wôfrâ no Borôfo kasa mu sâ (Criterion-referenced grading system). Saa ade yi boa ma osuani no nya abasobô a âfata. Eyi boa asuafo ma wôyere
wôn ho nya abasobô a âsô ani. Ne saa nti âho hia ma sôhwâyâ ne n’abasobô.

xi
AKUAPEM TWI KASA NE AMANNE (NSAWMUYI) SELABÔSO

GYINAPÂN 1 (SHS 1) GYINAPÂN 2 (SHS 2) GYINAPÂN 3 (SHS 3)

ÔFA 1: FÔNÔLÔGYI ÔFA 1: FÔNÔLÔGYI ÔFA 1: FÔNÔLÔGYI

Nkyekyâm 1: Ôkasa Nkyekyâm 1: Ânne nnyigyei Ntoaso ne Yera Nkyekyâm 1: Ânne nnyigyei biakoyâ
Nkyekyâm 2: Ôkasa Nkwaadôm Nkyekyâm 2: Kônsonante Su ne Dwumadi Nkyekyâm 2: Anom Nnyigyei Nsakrae (ômene)
Nkyekyâm 3: Nsonsonoe a εda ôkasa nnyigyei Nkyekyâm 3: Anom, Hwenem ne Hwemmô Nkyekyâm 3: Kônsonante Nnyigyei Mmataho
ne akyerεwde ntam nnyigyei
Nkyekyâm 4: Ânne Nnyigyei Su Nkyekyâm 4: Selabolo/Asânsin
Nkyekyâm 5: Ânne Nnyigyei Dwumadi Nkyekyâm 5: Ânne (Toonu)

ÔFA 2: AKENKAN NE NTEASE ÔFA 2: AKENKAN NE NTEASE ÔFA 2: AKENKAN NE NTEASE

Nkyekyâm 1: Akenkan a emu dô Nkyekyâm 1: Akenkan a emu dô Nkyekyâm 1: Ntim


(a) Ôhare so akenkan dwumadi Nkyekyâm 2: Akenkan a yâtaa de gye yân ani kâkâ (a) Ôhare so akenkan
(b) Akenkan a emu dô yiye Nkyekyâm 3: Kasasu Ahorow: Ntotohosεm, (b) Akenkan a emu dô dwumadi
Nsawosow, Anihaahan, Abirabôsεm Nkyekyâm 2: Tôfabô
Nkyekyâm 2: Ôkasamu Titiriw ne ôkasamu n.a. Nkyekyâm 3: Ôkasa Nkyerâase
kumaa. Nkyekyâm 4: ôkasa Nkyerεase
Nkyekyâm 3: Kasasu Ahorow
Nkyekyâm 4: Kasa Nkyerâase

xii
GYINAPÂN 1 (SHS 1) GYINAPÂN 2 (SHS 2) GYINAPÂN 3 (SHS 3)

ÔFA 3: AKYERÂW ÔFA 3: AKYERÂW ÔFA 3: AKYERÂW

Nkyekyâm 1: Nsâmfua kuw Nkyekyâm 1: Adeyâ asâm a âfa ayâde (ôyâtia) ne Nkyekyâm 1: Ôkasamu mpaapaemu – (ôy, Ady.
Nkyekyâm 2: Ôkasamu nea âmfa ayâde (ôyâtia) Ayd, ôyt - ôyâfo, Adeyâ Ayâde, ôyâtia
Nkyekyâm 3: Ôkasamufa Nkyekyâm 2: Kabea ahorow (ôyt)
Nkyekyâm 4: Dodow Kabea - mprempren/twam kabea Nkyekyâm 2: Adeyâ nsâm ntoaso
Nkyekyâm 5: Nsâmfua yâ - mprempren/twam, ensii kabea Nkyekyâm 3: Dabi Kabea
Nkyekyâm 6: Akyerâw mu Agyinahyâde - mprempren/ayâasie kabea Nkyekyâm 4: Ôtebâka
Nkyekyâm 7: Osusukyerâw: - mprempren/twam, daakye Nkyekyâm 5: Osusukyerâw
- Amanebô Nkyekyâm 3: Edin Kasasin i. Amanebô, Nkyerâkyerâmu
- Nkyerâkyerâmu Nkyekyâm 4: Adeyâ Kasasin Akyinnyegye
- Adiyi/Nkyerâase Nkyekyâm 5: Ôkyerâfo kasasin ii. Adiyi/Nkyerâase
Nkyekyâm 6: Nkyerâkyerâmu iii. Anodisâm
ÔFA 4: KASADWINI AMANNE NE Nkyekyâm 7: Nsâm kuw nkumaa (ntamgyinafo, iv. Lâtâ/Krataa kyerâw
AMAMMUISÂM Edin ho beae kyerâ asâm) v. Dawubô krataa mu nsânkyerâw
Nkyekyâm 8: Osusukyerâw
Nkyekyâm 1: i. Amanebô ÔFA 4: AMANNE NE AMAMMUISÂM
ii. Nkyerâkyerεmu
i. Kasadwini nkyerâase iii. Adiyi/Nkyerâase Nkyekyâm 1: Mmâ (mmebusâm)
ii.
Kasadwini ahorow (Anom ne iv. Akyinnyegye Nkyekyâm 2: Apae/Nsagu
akyerâw) v. Lâtâ/Krataa kyerâw (Amannibô) Nkyekyεm 3: Ayiyε ne εho mfaso
iii. Anom ne Akyerâw kasadwini nkyekyEm 4: Adedi
su Nkyekyâm 9: Akyerεw Kasadwini Nkyekyâm 5: Ânnâ mmere mu asetena, adwinnidi
iv. Ne bôbea: Asântitiriw, ne sikasâm ho haw.
Adesuade, beae, agofomma, Akyerâw Kasadwini Nhoma Nkyekyâm 6: Aware ne Awaregyae
ntawntaw, kômpôbu, i. Abasâm/ayâsâm
mmôgyina (puneto) ii. Ahwâagoru Akyerâw Kasadwini Nhoma
Nkyekyâm 2: Kasasu ahorow: Nnyinahôma, iii. Anwensâm i. Abasâm/ayâsâm
Asesâsâm, Ntotoho; Kasakoa; ii. Ahwâagoru
Sânipa; Abirabôsâm n.a. iii. Anwensâm
Nkyekyâm 3: Anansesâm
Nkyekyâm 4: Amanne a yâde pagya obi kô ne
mpanyin mfe mu, s.e. Bragoru
Nkyekyâm 5: Suban pa ne Nidi

Akenkan nhoma ahorow: abasεm/ayεsεm,


ahwεegoru ne anwensεm

xiii
GYINAPÂN 1 (SHS 1) GYINAPÂN 2 (SHS 2) GYINAPÂN 3 (SHS 3)

ÔFA 4: KASADWIN, AMANNE NE AMAMMUISÂM

Nkyekyâm 1: Nsui
Nkyekyâm 2: Abisaa ne ne aborôme
Nkyekyâm 3: Atetesâm
Nkyekyâm 4: Nnwom
i. abagyigye nnwom
ii. adwumayâ nnwom
iii. ôko/ôsa nnwom
Nkyekyâm 5: Akyiwade ne Ntam
Nkyekyâm 6: Asenni
Nkyekyâm 7: Tumidi
Nkyekyâm 8: Nkitahodi
i. Ayan ne mmântia/mmânson
ii. Nsânkyerânnede
iii. Honam Nkwaadôm a yâde kasa

Akyerâw Kasadwini Nhoma


i. Abasâm/Ayâsâm
ii. Ahwâgoru
iii. Anwensâm

Sôhwâ ho nhyehyâe a âwô kratafa a edi so no yâ mfatoho bi a wôde reboa ôkyerâkyerâfo no ma wahyehyâ n'afe nkyâm abiâsa awiei sôhwâ.

Sôhwâ nhyehyâepon a âkyerâ sôhwâ nkrataa, nimdeâ ahorow ne mma nkarii.

xiv
Nimdeâ Ahorow SÔHWÂ 1 SÔHWÂ 2 Mma Mmoano Nimdeâ Nkarii

Nimdeâ ne Ôfa A: Nsâmmisa a ehia mmuae prâko


Ntease pâ (Nsâmmisa 40)
1. Anom Kasadwin
2. Amanne ne Amammuisâm
3. Ôkasa Mmara

Ôfa B: Nsâmmisa a wôahyehyâ afa 100


ôkasa mmara ho (Nsâmmisa 5)

Ôfa C: Fônôlôgyi

Ôfa D: Nkyerâase

Nimdeâ Dwumadi Ôfa 'A': Osusukyerâw (50)

Ôfa 'B': Akenkan ntease (20)

Ôfa 'C': Kasadwini 100 40%


mpâsâpâsâmu (30)
1. Ayâsâm (ôhyâ)
2. Ahwâegoru/anwensâm yi
mu biako

Mma mmoano 100 100 200

% Mma Nkarii 60 40 100 100

Sôhwâ Nhyehyâepon no nkyerâkyerâmu:

SÔHWÂ 1: Sôhwâ 1 no, wôakyekyâ mu afaafa anan. Emu biako biara bâsô asuafo ahwâ afa adesuade no fa baabi ho.

xv
Ôfa A (Mma 40): Saa ôfa yi kura nsâmmisa a ehia mmuae prâko pâ (multiple choice) ahorow aduanan (40) Nsâmmisa no fa;
1. Anom Kasadwini
2. Amanne ne Amammuisâm
3. Ôkasa Mmara ho

Âsâ sâ asuafo de simma aduonum (50 minutes) bua wie.

Ôfa B (Mma 15): Ôfa B no kura nsâmmisa a wôahyehyâ anum (5). Emu biara wô fi nsâmpôw abiâsa (3 points) mu. Ne saa nti nsâmmisa anum no
nsâmpôw bâyâ dunum (15)

Ôfa C (Mma 25): Fônôlôgyi kura nsâmmisa ahorow abien. Osuani no bebua emu biako pâ. Asâmmisa biako no kura mma aduonunum (25).

Ôfa D (20): Ôkasa Nkyerâase no nso kura mma aduonu (20).

Sôhwâ 1 no mma mmoano bâyâ 100 na wôahuan so aba 60%.

SÔHWÂ 2: Sôhwâ 2 no bâyâ nea âfa asuafo "Nimdeâ Dwumadi:" (Application of Knowledge) ho. Saa ôfa yi, mma sââ na wubetwa no:

Ôfa A: Saa ôfa yi nsâmmisa fa susukyerâw, lâtâ, ôkasa anaa dawubô nsânkyerâw. Eyi nso osuani no bebua biako pâ. Ekura mma aduonum (50).

Ôfa B: Akenkan ne Ntease: Nsâmmisa a âwô ha begyina akenkansâm pôtee bi a osuani no bâkan na wabua ho nsâm so. Ekura mma aduonu (20).

Ôfa C: Saa ôfa yi bâsô asuafo nimdeâ a wôanya wô kasadwini ahorow bi mu ahwâ. Eyi begyina akenkansâm pôtee bi a wôahyâ da apaw so. Ne nkarii kita
mma aduasa (30).

Sôhwâ 2 no mma mmoano bâyâ 100% na wôahuan so aba 40%. Âsâ sâ gyinapân 4 (SHS 4) mu no, ôkyerâkyerâfo no bô mmôden kyerâkyerâ asuafo no
sânea WASSCE sôhwâ no wôahyehyâ nsâmmisa no afa ne ahoboa a âsâ sâ wôyâ.

Nea âto so abien âsâ sâ wuhu sâ, sâ wode saa sôhwâ nhyehyâe yi a âwô soro ha yi di dwuma a, âbâboa w'asuafo ama wôn mmôdemmô wô WASSCE
sôhwâ mu no akô anim.

xvi
SENIOR HIGH SCHOOL 1 - (GYINAPÂN 1)
ÔFA 1

AKUAPEM TWI KASA NE AMANNE (NSAWMUYI) SELABÔSO

FÔNÔLÔGYI

Botae Ahorow: Osuani no:

1. benya nimdeâ wô ôkasa no ne âho nkwaadôm ho.


2. kyerε ôkasa ho nkwaadôm, nnyigyei ne nkyerεwde ne sεnea yεde di dwuma ase.

NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI


DWUMADI

NKYEKYÂM 1 Osuani no betumi:

ÔKASA 1.1.1 akyerâ nea ôkasa yâ. Sεnea εnne nnyigyei boa ma nnipa di Ôkyerâkyerâfo no di asuafo anim ma Asuafo kyerâ ôkasa ase,
nkitaho. wôpânsâmpânsâm nnyigyei a yâde ne ôkasa afaafa bi.
kasa ne nkitahodi mu.

1.1.2 akyerâ ôkasa dwuma Ôkasa Dwumadi Ôkyerâkyerâfo kyekyε asuafo mu na Asuafo no de nea
dwumadi abiεsa. Nkitahodi wôakyerε wôn adwene afa ôkasa wômpεnsεmpεnsεm mu
Âhyâ nnipa nsow dwumadi ho. to gua.
Âde amanne to gua
Âkyerâ abrabô, suban pa n.a.

NKYEKYÂM 2 1.2.1 akyerâkyerâ ôkasa Ôkasa ho nkwaadôm: Ôkyerâkyerâfo di asuafo anim .Ôkyerâkyerâfo no kyerεw
ho nkwaadôm mu na Honam akwaa biara a εboa ôkasa kyerεkyerε sεnea yεyε ôkasa nnyigyei nnyigyei ahorow bi gu
ÔKASA HO wakyerâ emu anan (4). nnyigyei s.e. ahurututu, menem, s.e./p,b,m,s,t,-/. kyerεwpon no so ma
NKWAADÔM dwεεdwεεwa, anofafa, tεkrεma, n.a. asuafo no kyerε honam
Ôkyerâkyerâfo no nam nsεmmisa nkwaadôm a wôde yε saa
Atikuleta: Honam akwaa pôtee bi a ahorow so ma asuafo hu nsonsonoe a nnyigyei no biara
etumi boa wô ôkasa nnyigyei bi yε mu. εda honam nkwaadôm a εboa ôkasa
Âyε honam nkwaadôm no bi a εboa ma nnyigyei yε ne nea yεde yε ôkasa
yεyε ôkasa nnyigyei pôtee bi s.e. tεkrεma, nnyigyei pôtee no ntam.
anofafa, menem, εse, εse-akyi, dadam
bεtεε n.a.

1
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 3 Osuani no betumi:

NSONSONOE A 1.3.1 akyerâ nsonsonoe a εda Ânne Nnyigyei Ânne Nkyerεwde Ôkyerâkyerâfo no pânsâmpânsâm Ôkyerâkyerâfo kyerεw
ÂDA ÔKASA εnne nnyigyei ne εnne i. /æ/ /a/ a nsεmfua a emu εnne nnyigyei ne nsεmfua gu kyerεwpon
NNYIGYEI NE akyerεwde ntam. ii. /e/ / e n’akyerεwde nyinaa yε pε. no so na wasan εnne
ÔKASA iii. /ε/ ε akyerεwde akyerεwmma
AKYERÂWDE iv. /i/ i Ôkyerâkyerâfo no pânsâmpânsân a εwô mu ase ma asuafo
NTAM v. /υ / /o/ o nsεmfua a emu vawol/εnne nnyigyei no akyerε εnne nnyigyei a
vi. /u/ u ne n’akyerεwde no nyε pε. egyina hô ma. s.e.
vii. /ô/ ô atade, apem, εpo, εwoô

1.3.2 akyerâ kônsonante/anom Kônsonante/Anom Nnyigiei Ôkyerâkyerâfo ne asuafo


nnyigyei ahorow a εwô /b/ /d/ /f/ /g/ /h/, /s/ /m/ /y/ n.a. pânsâmpânsâm kônsonante/Anom
Twi kasa mu. nnyigyei a εwô Twi kasa mu.

Ôkyerâkyerâfo kyerεw
1.3.3 akyerâ nsonsonoe a εda Anom Nnyigyei Anom Nkyerεwde Ôkyerâkyerâfo no pânsâmpânsâm nsεmfua bi gu kyerεwpon
kônsonante/anom nnyigyei i. /b/ b nsεmfua a emu anom nnyigyei ne no so ma asuafo no
ne akyerεwde ntam. ii. /d/ d n’akyerεwde nyinaa yε pε. kyerεw kô nniygyei mu.
iii. /f/ f
iv. /p/ p

2
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 4 Osuani no betumi:

ÂNNE NNYIGYEI 1.4.1 akyerâ vawol/εnne Ôkasa nnyigyei a εba waa a biribiara Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma wôkyerε Asuafo kyerε vawol/εnne
SU nnyigyei ase ne n’ahorow nsiw mframa no kwan wô yεn anom. vawol ase. nnyigyei anan su wô
a εwô Twi kasa mu su. nsεmfua ahorow bi mu
Ânne Nnyigyei Su: Ôkyerâkyerâfo ne asuafo wô Twi kasa mu.
Anofafa Yεbea: kurukuruwa/tεtrεtε pânsâmpânsâm vawol mu.

Tεkrεma kyerebenn gyinabere Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma wôde


Ntom, ntomfa, mmuefa ne mmuei. vawol hyehyε ôpon no so.

Tεkrεma gyinabere Ôkyerâkyerâfo fa ôyεkyerε so boa Asuafo yε vawol/εnne


Anim, Mfinimfini, Akyi asuafo no ma wohu honam nkwaadôm nnyigyei pon no.
a wôde yε εnne nnyigyei ahorow.
Fεmm Gyinabere Asuafo kyerε εnne
Kankô ne Anto kan Âne sε ôkyerεkyerεfo no di asuafo no nnyigyei a edidi so yi mu
anim ma wohu nneεma ahorow anan a biara su. /I, a, u, e, İ/
wogyina so kyerεkyerε mu,

Ânne nnyigyei su
i. Sε anofafa no yε kurukuruwa anaa
tεtrεtε. /o,u/ /a, e/

ii. Tεkrεma no fa a εwô soro no ne


anom soro dada mu ayônkofa
iii. Tεkrεma no anim, mfinimfini
anaasε akyi /I, e/
iv. Sε tεkrεma puw ba anim anaasε
εtwe kô akyi. /I, e, a/

3
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 5 Osuani no betumi:

VAWOL/ÂNNE 1.5.1 akyerâ vawol/εnne Beae a vawol/εnne nnyigyei tumi hyε wô Ôkyerâkyerâfo no kyerε vawol/εnne Anim Mfinimfini Akyi
NNYIGYEI nnyigyei dwumadi mu. asεmfua mu; anim, mfinimfini, akyi. nnyigyei dwumadi wô asεmfua mu
DWUMADI anim, mfinimfini, akyi.

1.5.2 akyerε vawol. Ânne Beae a vawol εnne nnyigyei tumi hyε
nnyigyei gyinabea wô anim, mfinimfini, akyi
ssεmfua mu.
Asuafo no mfa vawol
nnyigyei a edidi so yi mu
biako biara nyε nsεmfua
nhyehyε ôpon a εwô soro
yi mu mfa nkyerε ne
dwumadi. /a, e, ε, I, o, ô,
u/.

4
SENIOR HIGH SCHOOL 1 - (GYINAPÂN 1)
ÔFA 2
AKUAPEM TWI KASA NE AMANNE (NSAWMUYI) SELABÔSO
AKENKAN NE NTEASE
Botae Ahorow: Osuani no:
1. benya nimdeâ wô akenkan ne ntease mu.
2. betumi akyerâ kasakoa na ôde adi dwuma sânea âfata.
3. benya nimdeâ wô kasa nkyerâase mu.

NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI


DWUMADI

NKYEKYÂM 1 Osuani no betumi:

AKENKAN A EMU 1.2.1 akenkan nhoma wô bere a Kenkan akyerâw bi anaa nhoma bi. Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma wogyina Asuafo bua nsâmmisa
DÔ obi reboa anaa remmoa no. ti asâm mfoni, ne ade so, boa wôn a ahorow fa akenkansâm
wôkan nea âwô nhoma bi mu. no ho.
a. ÔHARE SO (a) betumi akyerâ adwen
AKENKAN titiriw a âwô mu Ôkyerâkyerâfo ne asuafo dwinnwen
nsâmfua, kasasin, mmâ ne kasasu
b. AKENKAN A (b) betumi ayâ akenkan a ahorow a âwô akenkansâm anaa
EMU DÔ âmu dô, na wayiyi nhoma bi mu.
nsâm ano.
NKYEKYÂM 2 Ôma wôn bi ma wôkan.

ÔKASAMU 2.2.1 ahwehwâ ôkasamu titiriw Ôkasamu/titiriw ne kumaa (aboafo). Ôkyerâkyerâfo kyerâw ôkasamu bi a Asuafo hwehwâ ôkasamu
TITIRIW NE wô kasapân mu âyâ asânka wô kyerâwpon no so. titiriw a âwô ôkasapân no
ÔKASAMU Asuafo kyerâw biribi foa so, anaa mu.
KUMAA wôde tia. Wôhwâ mu kakra.
2.2.2 ahwehwâ ôkasamu a Ôkyerâkyerâ wôn ôkasamu titiriw ne
âreboa ôkasamu titiriw no. kumaa mu.

Ôkyerâkyerâfo kyerâw ôkasamu bi a


âyâ asânka wô kyerâwpon no so.
Asuafo kyerâw biribi foa so anaa wôde
tia. Wôhwâ mu kakra wie a,
ôkyerâkyerâfo no kyerâ ôkasamu titiriw
ne ôkasamu kumaa mu.

5
NKYEKYÂMU BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 3 Osuani no betumi:

KASADWINI 2.3.1 akyerâ kasasu ahorow Kasasu: Ôkyerâkyerâfo no de nhwâso Asuafo ma kasasu
KASASU no bi wô anom ne akyerâw i. Nnyinahôma kyerâkyerâ saa kasasu ahorow yi mu. ahorow bi ho nhwâso.
kasadwini bi mu. ii. Ntotohosâm/Asesâsâm s.e. Nnyinahôma: Kwame yâ
iii. Sâ-nipa ôpônkô wô mmirikatu mu.
iv. Kasakoa Asesâsâm: Kwame tu
v. Abirabô n.a. mmirika te sâ ôpônkô.

NKYEKYÂM 4

KASA 2.4.1 kyerâkyerâ kasa nkyerâase Âyâ ôkwan a wôfa so kyerâ kasa bi ase i. Ôkyerâkyerâfo ma asuafo Asuafo kyerâ ôkasamu
NKYEREASE ase na wanya nimdeâ de de kô kasa foforo mu. kyerâ edin, ne ôkasapân fi Borôfo
akyerâkyerâ ôkasamu tiaa i. kasa a wôrekyerâ ase no. nkyerâkyerâmu, adeyâ, kasa mu kô Twi mu. Afei
ne kasapân mu. ii. kasa a wôrekyerâ ase akô ôkyerâfo a âwô Borôfo wôde fi Twi kasa mu de
mu no. kasa mu kô Twi kasa mu. kô Borôfo kasa mu.

Kasa abien no nyinaa ho nimdeâ ne ho ii. Ôkyerâkyerâfo ne asuafo


amanne. di dwuma pii wô
Âwô sâ nkyerâase no da adwene titiriw a asâmfua, asânsin,
âwô mu no adi (ntease wom). ôkasamu ne kasapân
nkyerâase ho.

6
SENIOR HIGH SCHOOL 1 - (GYINAPÂN 1)
ÔFA 3

AKUAPEM TWI KASA NE AMANNE (NSAWMUYI) SELABÔSO AKYERÂW

Botae Ahorow: Osuani no:

1. benya nimdeâ afa nea âka bom, yâ ôkasamufa.


2. benya nimdeâ afa sânea wôkyerâw anodisâm ne ôtebâka .
3. benya osuahu ne nimdeâ bebree a ebetumi aboa no wô susukyerâw mu.
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂMU 1 Osuani no betumi:

NSÂMFUAKUW 3.1.1 ahu nea wôfrâ no Nsâmfuakuw: edin, edinnsiananmu, Ôkyerâkyerâfo nam nsâmmisa ne Ôkyerâkyerâfo no kyerâw
nsâmfuakuw na oyikyerâ, adeyâ, edin nkyerâkyerâmu mmuae so boa asuafo ma wohu nsâmfua a âyâ edin,
wakyerâkyerâ mu. (edin ho beae kyerâ asâm, nkabomde), nsâmfua kuw, n.a. adeyâ, nkyerâkyerâmu
n.a. n.a gu kyerâwpon no so.
Nhwâso:
1. Nsâmfuakuw bân na yâde hyâ Asuafo hyehyâ saa
nkurow, nnipa, adwene bi, nsâmfua yi kô
nneâma, n.a. agyirae? nsâmfuakuw ahorow no
mu.
2. Nsâmfuakuw bân na âwô biako ne
dodow kabea wô ôkasa mmara
mu?

3. Edin bân na yâde ma nsâmfua a


âkyerâkyerâ nneâma mu?

4. Nsâmfuakuw bân na yâde kyerâ


kabea ahorow mu?

5. Nsâmfuakuw bân na yâde


kyerâkyerâ edin asâm mu?

6. Nsâmfuakuw bân na yâde di


dwuma bere a yâde nneâma toto
ho?

7
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 1 Osuani no betumi:


(NTOASO)

3.1.2 ahyehyâ nsâmfuakuw no Nsâmfuakuw titiriw ne kumaa: Ôkyerâkyerâfo di asuafo anim ma Asuafo kyekyâ
kô titiriw ne kumaa mu. woyiyi nsâmfua titiriw no fi kumaa no nsâmfuakuw a âwô
1. Titiriw 2. Kumaa ho. ôkasamu abiâsa a wôde
Edin Edin ho beae ama wôn mu kô titiriw ne
kyerâ asâm kumaa.
Adeyâ, Nkabomde,
Ôkyerâfo Oyikyerâ
Nkyerâkyerâmu n.a.

NKYEKYÂM 2

ÔKASAMU 3.2.1 afa nhyehyâe ne Ôkasamu ahorow. Ôkyerâkyerâfo no ti asuafo adwene a Asuafo kyerâw ôkasamu
AHOROW dwumadi so akyerâ i. Ôkasamu tiaa wôanya wô ôkasamufa ho mu de boa tiaa ahorow du.
nea ôkasamu bi yâ. ii. Ôkasamu mmôho asuafo ma wohu sâ ôkasamu tiaa yâ
iii. Ôkasamu kuntann ôkasamufa titiriw. Asuafo hyehyâ ôkasamu
ahorow a biako yâ
Ôkyerâkyerâfo kyerâw ôkasamu ôkasamu mmôho na
ahorow bi gu kyerâwpon so. Ôboa biako nso ôkasamu
asuafo ma wôhwâ nhyehyâe ne kuntann
dwumadi de kyerâ ôkasamu ko a âyâ.

NKYEKYÂM 3

ÔKASAMUFA 3.3.1 akyerâ nea Ôkasamufa: Ôkyerâkyerâfo nam nsâmmisa ne Asuafo kyerâw nhwâso
ôkasamufa yâ. (i) titiriw nyiano so ma asuafo hu ôkasamufa ho anum fa ôkasamufa
(ii) kumaa nneâma titiriw bi. titiriw ne kumaa biara ho.

3.3.2 akyerâ nsonoe a âda (i) Ôkasamufa betumi anya


ôkasamufa titiriw ne nsâmfua abien anaasâ nea
kumaa ntam. âboro saa na ekura ôyâfo
ne adeyâ asâm.
s.e.
1. Onyame nim
2. Anane gyee n’ahome.
3. Mmea no rehohoro
nkankyee no mu.

8
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE EMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 3 Osuani no betumi: (ii) Ôkasamufa kumaa yâ


(NTOASO) ôkasamufa titiriw a
3.3.3 ahwehwâ ôkasamufa (iii) Ôkyerâkyerâfo de dwumadi ekura kumaayâ ho
ÔKASAMUFA ahorow ne wôn ahorow a âwô ôkasamufa nkabomde:
dwumadi. mu no boa asuafo ma wohu s.e. s.e ôkasamufa titiriw:
Edin kasamufa, Ôkyerâfo kasamufa ne Kofi kum ôwô no.
Edin nkyerâkyerâmu anaa nkekaho
kasamufa. Ôkasamufa kumaa nkabomde ne
ôkasamufa titiriw te sâ
- Sâ Kofi kum ôwô no a...
- Bere a Kofi kum ôwô no...
- Kofi kum ôwô no pâ...

(iii) Ôkyerâkyerâfo de Asuafo kyerâw ôkasamu


dwumadi ahorow a âwô abien a emu biara wô
ôkasamufa mu no boa i. Edin kasamufa
asuafo ma wohu s.e ii. Edinnkyerâkyerâ
Edin kasamufa. mu kasamufa
Ôkyerâfo kasamufa ne iii. Ôkyerâfo kasamufa
Edin nkyerâkyerâmu anaa
nkekaho kasamufa.
NKYEKYÂM 4

DODOW KABEA 3.4.1 akyerâ sânea wôde Biako kabea: biako Ôkyerâkyerâfo kyerâw edin bi a âwô
asâmfua bi kô dodow Dodow kabea: abien de rekô biakofo kabea ne dodow kabea mu.
kabea mu. Ôboa asuafo ma wohu nsonsonoe a
*Edin bi wô hô a yenni ne dodow wô âwô mu. Ôkyerâ wôn sâ biako kabea
Akuapem Twi mu sâ ebia, nsu, anwea, no yâ koro pâ, na dodow kabea no
ômo, asikre, ntama, nkwan, mframa. boro ade biako.

3.4.2 ahwehwâ nsianim ne Nsianim: a, m, n.


nsiakyiri a wôde yâ dodow Nsiakyiri: nom, fo
kabea.

9
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 5 Osuani no betumi:

NSÂMFUAYÂ 3.5.1 akyerâ sânea nsâmfua su Nsâmfua yâ: Mmataho Ôkyerâkyerâfo nam nea edidi so yi so Asuafo kyerâw nsâmfua
si te, ne ôkwan a wôfa so Nkakuho kyerâ akwan a wôfa so nya nsâmfua a wôwô mmataho.
nya nsâmfua foforo Nsâmfua nkabom foforo.
wô Twi kasa mu. Hwemmô Nsâmfua nkekabom,
Ânne/toonu i. Mmataho Hwemmô n.a. mu biara
ii. Nsâmfua nkekabom ho nhwâso abien.
iii. Hwemmô
iv. Ânne
v. Nkakuho
NKYEKYÂM 6
3.6.1 de osiwiei, mmisae, Akyerâw mu Agyiraehyâde Ôkyerâkyerâfo gyina nsâmmisa ne Ôkyerâkyerâfo no kyerâw
AKYERÂW MU osiprenu ne nsanhô adi i. Mmisae ( ? ) mmuae so kyerâ sânea yâde nea edidi nsâm ma asuafo de
AGYIRAEHYÂDE dwuma sânea âfata ii. Osiprenu ( : ) so yi di dwuma wô kyerâwpon no so. akyerâw mu
wô akyerâw mu. iii. Nsanhô ( , ) agyiraehyâde hyehyâ mu.
iv. Osiwiei ( . )
v. Osisan ( ; )
NKYEKYÂM 7

i. Amannebô 3.7.1 aka anaa akyerâw ne Sânea wôhyehyâ adwene/dwumadi Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma wôka Asuafo de nsâmfua
susukyerâw suahu bi nnidiso kwan so nnidiso kwan so. wôn suahu bi a atwam. ahaasa ne aduonum
wô kabea a âfata mu. (350) kyerâw
Ôkyerâkyerâfo hwâ sâ wôyâ no nnidiso amannebô/atosâm
kwan so. susukyerâw.

ii.Nkyerâkyer- 3.7.2 akyerâkyerâ nneâma bi Wôde nsâmfua a âfata, nkyerâkyerâmu Ôkyerâkyerâfo di asuafo anim ma wôyâ
mu su ne dwumadi, ne nsâm bi ne ôkyerâfo a âfata yâ nkyerâkyerâmu. mpânsâmpânsâmu de kyerâkyerâ
susukyerâw a asisi nnidiso kwan so. onipa anaa, ade bi su ne biribi a asi,
n.a.

iii.Adiyi 3.7.3 de nsâmfua a âfata Sânea wôyâ biribi nkyerâkyerâmu Ôkyerâkyerâfo ne asuafo fa atifi asâm Asuafo de nsâmfua
susukyerâw akyerâkyerâ ôkwan a nnidiso kwan so; sâ ebia: sânea wôyâ bi yâ nhwâso pâsâpâsâ akwan ahorow ahaasa ne aduonum
wôfa so kyerâw mu. abâkwan. a wôbâfa so akyerâw susukyerâw no (350) kyerâw susukyerâw
wô kyerâwpon no so. bi.

10
SENIOR HIGH SCHOOL 1 - (GYINAPÂN 1)
ÔFA 4

AKUAPEM TWI KASA NE AMANNE (NSAWMUYI) SELABÔSO KASADWINI, AMANNE AMAMMUISÂM

Botae Ahorow: Osuani no:

1. betumi ate anom ne akyerâw kasadwini su ne ne bôbea ase.


2. betumi akyerâ sânea wogoru bra.
3. behu obu ne nidi ho mfaso.
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 1 Osuani no betumi:

KASADWINI 4.1.1 akyerâkyerâ kasadwini mu. Kasadwini yâ nnipa bi abrabô mu nsâm a Ôkyerâkyerâfo no kyerâkyerâ âbâ bi mu Asuafo bô mmôden hwâ
NHYÂNMU/ . yâde ano ka anaa yâkyerâw. ma asuafo hu ôkwan a ôkyerâwfo no sâ wobetumi akyerâ
NNIANIM faa so hyehyââ nsâmfua a âwô mu no kasadwini mu.
sâ ebia:
i. Kasadwini Abotare tutu mmepôw.
nkyerεase
Ôkyerâkyerâfo pâsâpâsâ nsâmfua:
ii. Kasadwini abotare, tutu, mmepôw, mu.
ahorow (Anom
ne akyerεw) 4.1.2 akyerâ kasadwini Ahorow Anom ne Akyerâw kasadwini. Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma wôkyerâ Asuafo no kyerâw
abien no. kasadwini ahorow abien no. kasadwini nhoma bi a
iii. Anom ne âwô Twi kasa mu din.
akyerεw 4.1.3 akyerâw Anom ne Kasadwini Su
kasadwini su Akyerâw kasadwini su. Anom kasadwini
i. Ânyε obiakofo de
iv. Ne bôbea: ii. Emu nsâm tumi sesa
Asεntitiriw, iii. Âwô ôyâfo ne atiefo
Adesuade,
beae, Akyerâw kasadwini
agofomma, i. Âwô owura
mmogyina ii. Âmu nsâm nsesa
(puneto), iii. Ânyâ bere biara na âwô ôyâfo ne
nhyehyεe, atiefo
kômpôbu,
ntawntaw n.a

11
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 2 Osuani no betumi:

KASADWINI 4.2.1 akyerâ kasasu ahorow Kasasu:


KASASU no bi wô anom ne akyerâw i. Nnyinahôma
kasadwini bi mu. ii. Ntotohosâm/Asesâsâm
iii. Sâ-nipa
iv. Kasakoa
v. Abirabô n.a.

NKYEKYÂM 3

ANANSESÂM 4.3.1 akyerâkyerâ Anansesâm abasâm/Ayâsâm bi a yâma nneâma a Ôkyerâkyerâfo no de nhwâso Asuafo ma kasasu
mu. ânyâ nnipa (mmoa, nnua, nsu n.a) da kyerâkyerâ saa kasasu ahorow yi mu. ahorow bi ho nhwâso.
nnipa nneyâe adi de yâ suban pa ho s.e. Nnyinahôma: Kwame yâ
susudua. ôpônkô wô mmirikatu mu.
Asesâsâm: Kwame tu
mmirika te sâ ôpônkô.

4.3.2 akyerâkyerâ Anansesâm Anansesâm Nhyehyâe Ôkyerâkyerâfo no ma Anansesâm ho


nhyehyâe mu. i. Ahyâase nhwâso na ôfrâ asuafo ma wôn nso de
ii. Anansesâm no ankasa wôn de ba.
iii. Awiei
iv. Mmoguo

Ôkyerâkyerâfo no kyerâ anansesâm no


fa biara ho mfaso.

Ôkyerâkyerâfo no gyina bi so Asuafo kyerâw


kyerâkyerâ anansesâm afaafa no mu anansesâm. Sâ
biara ho mfaso. ôkyerâkyerâfo no hwâ mu
wie a, wôde afomfam
sukuudan no mu.

12
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 4 Osuani no betumi:

BRAGORU 4.4.1 akyerâkyerâ Bragoru mu Kyerâ Bragoru mu: (amanne a Ôkyerâkyerâfo betumi ato nsa afrâ obi Asuafo no yâ bragoru ho
amanne:- wôde pagyaw abeawa a ôwô mantam hô, a ôwô Bragoru ho ahwâegoru.
bi kô mpanyin mfe so). nimdeâ, ma wabâka ho asâm akyerâ
4.4.2 akyerâ mfaso anaa biribi a asuafo no.
enye wô bragoru ho nnâ Yân Amanne Mu Nnepa:
mmere yi mu. Âkyerâ nnipa a wôyâ saa amanne no. Ôkyerâkyerâfo no hyehyâ akyinnyegye Asuafo yâ akyinnyegye
dwumadi: Sâ yâhwâ nea ârekô so nnâ dwumadi fa bragoru ho
Amanne no afaafa bi a ehia nsakra mu. mmere yi mu a, Bragoru ho hia? hia a ehia nnâ mmere yi
NKYEKYÂM 5 mu.

SUBAN PA NE 4.5.1 akyerâ adebu ho Mfaso Nneyâe ne akwan ahorow a wôfa so Ôkyerâkyerâfo de nhwâso (ôyâkyerâ) Asuafo kyerâ akwan
NIDI abiâsa. kyerâ nidi. kyerâ: abiâsa a wôfa so bisa
1. Kasa a âkyerâ obu: i. kasa a âkyerâ obu. ade bi wô nidi kwan so.
4.5.2 kyerâ akwan horow Abiâsa i. nea yâde di asâm ii. nneyâe a âkyerâ obu.
a wôfa so da nidi adi. bi anim
ii. nea yâde srâ ade Ôkyerâkyerâfo di asuafo anim ma
iii. nea yâde kyerâ wôde kasa ne nneyâe mu biara yâ
nidi: ôyâkyerâ. Boa asuafo na wômma kasa
“Mesrâ wo” ne nneyâe a âkyerâ obu ho nhwâso pii.
“Mepa wo kyâw”

2. Nneyâe a âkyerâ obu: Ôkyerâkyerâfo di asuafo anim ma


i. Wokotow gye ade wôpâsâpâsâ nsunsuanso a
anaa de dwae/ahantan de ba:
ade ma obi. i. ankorânkorâ so.
ii. Honam akwaa ii. nea obi abu no animtia so.
nsânkyerânne iii. ankorânkorâ ne ayônkofo so
iii. Kommyâ iv. ômanfo so.
iv. Nnwenwene (serew)
n.a. Ôkyerâkyerâfo kyerâkyerâ ôkwan pa a Asuafo kyerâ suban a
v. Animtew wôfa so srâ ade anaa sânea wôhyâ âwô sâ obi da no adi bere
Suban wôn abufuw so. a ne bo afuw.
i. ntetew pa. Akyerεw Kasadwini Nhoma:
ii. nnipa ntam ayônkofa pa. i. Abasεm/Ayεsεm
iii. nkurôfoô de obu ma wo. ii. Ahwεegoru
iii. Anwensεm

13
SENIOR HIGH SCHOOL 2 - (GYINAPÂN 2)
ÔFA 1

AKUAPEM TWI KASA NE AMANNE (NSAWMUYI) SELABÔSO

FÔNÔLÔGYI

Botae Ahorow: Osuani no:

1. bεkyerεkyerε Ânne ne Anom nnyigyei) ne vawol nnyigyei ntoaso ne vawol yera mu.
2. bεte kônsonante su ne ne dwumadi ase.
3. bεte toonu ne asεnsin/selabolo nhyehyεe ase.

NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI


DWUMADI

NKYEKYÂM 2 Osuani no betumi:

VAWOL NNYIGYEI 1.1.1 akyerâ vawol εnne Sε εnne nnyigyei bi di εnne nnyigyei bi Ôkyerâkyerâfo no nam Asuafo no kyerâkyerε
NTOASO nnyigyei ntoaso mu. akyi anaa εno ankasa akyi a kônsonante mpânsâmpânsâm mu kwan so ma vawol εnne nnyigyei
biara nni wôn ntam s.e. asuafo kyerε vawol nnyigyei ntoaso no ntoaso mu ama ho
/εwυô/, /pii/, /tuo/ mu. nhwεso anum.
/fie/, /fufuu/, /bυa/

1.1.2 akyerε vawol ntoaso a εwô Vawol nnyigyei ntoaso a εwô nsεmfua Ôkyerâkyerâfo ne asuafo Ôkyerâkyerâfo no kyε
nsεmfua mu ne nea εwô mu s.e. /sie/ /suo/ /fua/ pânsâmpânsâm vowol ntoaso ahorow asuafo no mu akuwakuw
nsεmfua abien ntam. /pai/ /tua/ /pie/ a εwô Akuapem Twi kasa mu. ma kuw biara kyerεw
nsεmfua du. Âwô sε
Vawol nnyigyei ntoaso a εwô nsεmfua Ôkyerâkyerâfo no nam nsεmfua no mu asia biara
abien ntam. mpânsâmpânsâm mu kwan so ma yε nnyigyei ntoaso a εwô
/kofi opoku/ asuafo kyerε vawol nnyigyei ntoaso a nsεmfua mu, na anan nso
/kofiasi ankaa εwô nsεmfua abien ntam. yε nea εwô nsεmfua
/kwæsi æfuw/ abien ntam.
/ôbυasi/
/yε ædwuma/

14
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 2 Osuani no betumi:

VAWOL NNYIGYEI 1.1.3 akyerâ vawol nnyigyei Ôkasa mu vowol/εnne nnyigyei bi afi mu Ôkyerâkyerâfo ne asuafo no Asuafo no kyerâw
YERA yera ase. anaa yεmmô so. pεnsεmpεnsεm vawol/εnne nnyigyei nsεmfua ahorow du a
yera mu. vawol nnyigyei yera wô
mu.
1.1.4 akyerε mmere a Ôkasa mu no sε
vawol/εnne nnyigyei /mu/di asεm bi akyi a Asuafo no kyerε nsεmfua
betumi ayera wô Twi kasa /u/tumi yera s.e. ahorow abiεsa a εwô
mu. /adaka + mu/ = /adakam/ vawol nnyigyei ntoaso
/æfu + mu/ = /æfum/ mu.
/æni + mu/ = /ænim/

Vawol nnyigyei a εwô nsεmfua abien Ôkyerâkyerâfo ma nhwεso ahorow ma


ntam ne nea εhyε nea εto so abien no asuafo tumi hu bere a vawol nnyigyei
anim yε /e, ε, o, ô/a etumi yera s.e. bi tumi yera wô Twi kasa mu.
/kofi + opoku/ = /kofipoku/
/kô + efie/ = /kofie/
/kyebi + ôhInI/ = /kyebIhInI/

15
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 2 Osuani no betumi:

KÔNSONANTE 1.2.1 akyerâ anom nnyigyei no Nea wogyina so kyerε wôn su: Ôkyerâkyerâfo no nam ôyεkyerε so boa Asuafo no kyerâw anom
NNYIGYEI SU/ mu biara su. asuafo no ma wôhyε honam nnyigyei a edidi so yi mu
NKYERÂASE NE I. beae a wôka saa nnyigyei no. nkwaadôm ahorow a εboa wôn anom biara su: /b, d, f, k, m/
DWUMADI ii. sεnea wosi ka no anaasε ne yεbea. nnyigyei yε mu no nsow.
iii. sε emu piw anaa emu mpiw
Âsε sε ôkyerεkyerεfo no ne asuafo no
pεnsεpεnsε beae a wôyε emu biara mu.

Ôkyerâkyerâfo no di asuafo anim na


wôkyerεkyerε nea edidi so yi ase: /b/,
d, f, g, h, k, m, n/.

Anom nnyigyei yε nea emu piw ne nea


emu mpiw. Afei odi wôn anim ma
wohu sεnea wosi yε emu biara ne
dwεεdwεεwa mu gyinabea.

KÔNSONANTE 1.2.2 akyerε kônsonante Beae a kônsonante/anom nnyigyei bi Ôkyerâkyerâfo no kyerε Kônsonante/Anom
DWUMADI nnyigyei dwumadi wô tumi hyε wô asεmfua mu; anim, kônsonante/anom nnyigyei dwumadi nnyigyei dwumadi pon.
asεmfua mu. mfinimfini, akyi. wô asεmfua mu; anim, mfinimfini, akyi.
Anim Mfinimfini Akyi

Ma asuafo no mfa
kônsonante anaa Anom
nnyigyei a edidi so yi mu
biako biara nyε nsεmfua
nhyehyε ôpon a εwô soro
yi mu mfa nkyerε ne
dwumadi:
/b, d, g, m, n, w/

16
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE EMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 3 Osuani no betumi:

NNYIGYEI A YÂKA 1.3.1 akyerâkyerâ akwan NNYIGYEI A YÂKA NO ANOM Ôkyerâkyerâfo nam nneyâe ne Ôkyerâkyerâfo no nni
NO ANOM, a, yâfa so nya Eyi: Ka mu no, mframa no nam yân ôyâkyerâ ahorow so kyerâ asuafo asuafo no anim mma
HWENEM NE NEA nnyigyei a yâka anom nkutoo, mfatoho; /a ,e, І/ nsonsonoe a âdeda nnyigyei ahorow wonsua sânea wôka
YÂBÔ YÂN no anom, hwenem ne abiâsa no ntam; anom, hwenem, nnyigyei a yâka no anom,
HWENE KA nea yâbô yân HWENEM NNYIGYEI hwemmô. Ôkyerâkyerâfo di asuafo no hwenem, hwemmô.
hwene. i. Ne ka mu no mframa a yâde kasa no anim ma wôyâ sâ wôrebô wôn hwene
nam yân hwenem nkutoo. aka nnyigyei bi a, yâka no anom s.e.
ii. /m, n, y, ny, nw, å/ /à, І, û, u/

1.3.2 akyerâ nnyigyei a HWEMMÔ NNYIGYEI Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma wôka


yâbô yân hwene wô Mframa a, yâde kasa no nam yân anom ânne nnyigyei bi a yâbô yân hwene wô
ne ka mu. ne hwenem bere koro no ara wô ne ka ne ka mu mfatoho.
mu. /h•/ /s•/
/•, ‰, à,/
Ânne nnyigyei nkutoo na yâbô yân
hwene ka.

1.3.3 akyerâ nnyigyei a Ôkyerâkyerâfo ne asuafo no pâsâpâsâ Kyekyâ asuafo mu


HWEMMÔ DWUMADI
âyâ hwemmô no nsâm bi mu. Ôboa asuafo ma akuwakuw na ma
i. yânam so nya nsâmfua foforo.
dwumadi wô Twi wôkyerâw nnyigyei a âyâ hwemmô wônkyerâ nsâmfua
ii. yânam so kyerâ kasa no nkorabata
kasa mu. dwumadi ahorow bi. aduonu bi a nnyigyei a
ahorow.
yâbô yân hwene ka wô
mu.

17
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

ÔFA 4 Osuani no betumi:

ASÂNSIN/ 1.4.1 akyerâ nsânsin Asânsin Nhyehyâe/Ahorow sâ ebia: Ôkyerâkyerâfo nam nsâmfua ahorow bi Asuafo no ma wôn
SELABOLO ahorow a âwô Twi AÂ a wakyerâw agu nkrataa sin bi so boa ankasa nsâmfua.
asâmfua bi mu. A asuafo no. Bere a wôrebobô din no,
 ôkyerâkyerâfo no ma wôwân wôn aso Wôkyekyâ ebiara mu,
AAÂ ma wôhyâ beae a mframa no twitwa si kyerâ nsânsin ahorow a
wô asâmfua no ka mu nsow. âwô mu.
s.e
fa akô a:kô Ôkyerâkyerâfo no kyerâw
mfa m:fa nsâmfua bi gu
kyerâwpon no so ma
kô asuafo kyerâw gu wôn
nkô n:kô kra k:ra nhoma mu. Ma wômfa
osiprenu agyirae (;) nsisi
Ôkyerâkyerâfo nam nsâmfua ahorow nsânsin no awiei s.e; o;
1.4.2 akyerâ nsânsin so ma asuafo no hu nsânsin nhyehyâe ni; pa.
ahorow(nhyehyâe)a ahorow a âwô Twi kasa mu.
âwô Twi kasa mu).

ÔFA 5

ÂNNE (TOONU) 1.5.1 akyerâkyerâ ânne Ânne yâ sorokô ne famkô wô nsâmfua, Ôkyerâkyerâfo no kyerâw nsâmfua bi a Ma asuafo no nsâmfua
(toonu)ase. kasasin anaa kasamu ka mu wô Twi kasa ne kyerâw yâ pâ, nanso ne ka mu no bebree ma wômmobô
mu. ânne no sesa ma no nya nkyerâase din, sânea wobehu
foforo gu kyerâwpon no so. nsonsonoe a âda soro ne
fam ntam.
Âsâ sâ asuafo no wân wôn aso na
wotie ânne ahorow a wôde ka nsâmfua Ôkyerâkyerâfo no kyerâw
no yiye. nsâmfua ahorow awotwe
(8) gu kyerâwpon no so.

1.5.2 akyerâ ânne ahorow a âwô Ânne Ahorow Ôkyerâkyerâfo no nam nsâmfua Asuafo no kyerâw gu
Akuapem Twi kasa mu i. Âsoro ahorow so yâ ôyâkyerâ ma asuafo hu wôn nhoma mu de ânne
. ii. Âfam nsonsonoe a âwô Twi ânne ahorow agyiraehyâde no (âsoro
abien no ntam: Âsoro ne âfam. ne fam) toto so.

18
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

ÔFA 5 (NTOASO) Osuani no betumi:

ÂNNE (TOONU) 1.5.3 akyerâ ânne Dwumadi Dwumadi Ôkyerâkyerâfo no nam nsâmmisa ne
abien anaa abiâsa wô Twi i. Etumi de nsonsonoe ba nsâmfua mpânsâmpâsâm mu so di asuafo anim
kasa mu. mu. ma wohu ânne dwumadi wô Twi kasa
ii. Etumi de nsonsonoe ba ôkasa no mu.
nhyehyâe (mmara) no mu.
Nhwâso:
iii. Etumi de nsonsonoe ba pápá S.S
Twi anaa Akan kasa no pàpà F.F
nkorabata no bi mu. pàpá F.S

19
SENIOR HIGH SCHOOL 2 - (GYINAPÂN 2)
ÔFA 2

AKUAPEM TWI KASA NE AMANNE (NSAWMUYI) SELABÔSO AKENKAN NE NTEASE

Botae Ahorow: Osuani no:

1. benya nimdeâ pii wô akenkan ne ntease mu.


2. benya nimdeâ pii wô nkyerâase mu.

NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI


DWUMADI

NKYEKYÂM 1 Osuani no betumi:

AKENKAN A ÂMU 2.1.1 akan akenkansâm anaa Kan akenkansâm anaa nhoma bi. Ôkyerâkyerâfo di asuafo no anim ma
DÔ nhoma. wogyina akenkansâm no atifi asâm so
anaa bô wôn tirim ka biribi fa nea
wôrebâkan no ho.

Ône asuafo no pâsâpâsâ nsâmfua a


âyâ den bi te sâ: kasakoa, mmâ ne
ade a âwô akenkansâm no mu. Sâ
ebehia a, di kan kenkan na asuafo no
ntie ansa.

Asuafo no kenkan nhoma no dinn wô


wôn tirim.

NKYEKYÂM 2

AKENKAN A 2.1.2 de nimdeâ ahorow a Sânea wobâboa asuafo no ama wôayi Ôkyerâkyerâfo no ma asuafo no Asuafo kyerâw biribi fa
YÂTAA DE GYE wanya no akenkan mu no nhoma a âfata wô nhoma korabea. akwankyerâ fa sânea yâkan nhoma nea wôakenkan no ho.
YÂN ANI KÂk akenkan nhoma foforo, anaa dawubô nkrataa ho.
dawubô krataa, ne ade
.

20
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 3 Osuani no betumi:


Ôkyerâkyerâfo no de nhwâso Asuafo ma kasasu
KASASU 2.3.1 akyerâ kasasu ahorow Kasasu: kyerâkyerâ saa kasasu ahorow yi mu. ahorow bi ho nhwâso.
AHOROW no bi wô anom ne akyerâw i. Nnyinahôma s.e. Nnyinahôma: Kwame yâ
kasadwini bi mu. ii. Ntotohosâm/Asesâsâm ôpônkô wô mmirikatu mu.
iii. Sâ-nipa Asesâsâm: Kwame tu
iv. Kasakoa mmirika te sâ ôpônkô.
v. Abirabô n.a.

NKYEKYÂM 4

NKYERÂASE 2.4.1 de nimdeâ ahorow a Ti akwan ahorow a wôfa so yâ Ôkyerâkyerâfo no di akenkanfo anim, Asuafo kyerâw Borôfo
wôanya wô nkyerâease nkyerâase mu na toa so ma ma wôkyerâkyerâ akenkan ahorow a akenkansâm bi a âyâ tia
mu no akyerâ nsântia bi a wônkyerâkyerâ nsâm bi ase mfi Borôfo emu biara tenten bâyâ sâ kasapân fi kô Twi mu.
âwô Borôfo kasa mu akô kasa mu nkô Twi kasa mu, anaa mfi Twi Borôfo kasa mu kô Twi kasa mu anaa fi
Twi mu anaa afi Twi kasa kasa mu nkô Borôfo kasa mu. Twi kasa mu kô Borôfo kasa mu.
mu akô Borôfo kasa mu.
Nhwâso: abien anaa abiâsa.
.

21
SENIOR HIGH SCHOOL 2 - (GYINAPÂN 2)
ÔFA 3

AKUAPEM TWI KASA NE AMANNE (NSAWMUYI) SELABÔSO


AKYERÂW

Botae Ahorow: Osuani no:

1. benya nimdeâ foforo wô Twi kasa mmara mu.


2. bâyâ nam yiye wô susukyerâw ahorow no kyerâw mu.

NKYEKYÂM BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI


DWUMADI

NKYEKYÂM 1 Osuani no betumi:

ADEYÂ ASÂM A 3.1.1 akyerâ adeyâ asâm a âfa Adeyâ asâm a âfa ayâde (fa-ayâde) ne Ôkyerâkyerâfo no nam nsâmmisa so Asuafo kyerâw kasamu
ÂFA AYÂDÂ NE Ayâde (ôyâtia) ne nea âmfa adeyâ asâm a âmfa ayâde (Âmfa-ayâde) ma asuafo no da nsâm bi adi, sâ ebia: ahorow anum a adeyâ
NEA ÂMFA Ayâde (ôyâtia) mu ntam nsonsonoeâ. asâm a âwô emu biara
AYÂDE nsonsonoe. i. Dân aduan na wudii no nnâra mu no fa ayâde (ôyâtia),
anwummere? ne ôkasamu anum a emu
Fa ayâde Âmfa-ayâde ii. Bere bân na wodaa nnâra? adeyâ nsâm no mfa
3.1.2 de adeyâ adi dwuma wô di didi iii. Woreba sukuu no, wuhyiaa hena? ayâde (ôyâtia).
wôn kasa ne akyerâw mu. to wu iv. Ôkwan bân na wofaa so baa sukuu
hwe da nnâ?
kyerâw kô
Ôkyerâkyerâfo no kyerâw asuafo no
mmuae gu kyerâwpon no so. Ône wôn
baabae mu de kyerâ nsonsonoe a âda
adeyâ asâm a âfa ayâde (ôyâtia) ne
nea âmfa ayâde (ôyâtia) ntam.

22
NKYEKYÂM BOTAEÂ PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 2 Osuani no betumi:

ADEYÂ ASÂM 3.2.1 akyerâ kabea ahorow no Twam Kabea Ôkyerâkyerâfo no kyerâw ôkasamu Ma asuafo no mfa adeyâ
KABEA biara agyiraehyâde na Na, i, e ahorow abien a emu biako wô nsâm bi nyâ kasamu
watumi de adi dwuma Ânne Nnyigyei tenten,s.e. ôô, ii n.a. mprempren kabea na biako a aka no ahorow abien a emu
(MPREMPREN/ sânea âsâ/âfata. Mprempren ensii: re-, nso wô twam kabea mu gu kyerâwpon biara wô kabea foforo
TWAM, Twam Ensii: na...re no so. mu.
MPREMPREN/ Ayâasie a-
TWAM ENSII, Daakye: rebâ- Ôkyerâkyerâfo no ne asuafo no
TWAM/AYÂASIE, re- pâsâpâsâ ôkasamu ahorow no ma
DAAKYE) bâ asuafo no kyerâ nea âma no da nsow.

Fa nhwâso ahorow kyerâkyerâ kabea


ahorow a aka no mu saa ara. Sâ ehia
sâ wôpâsâpâsâ bi mu kô akyi a, yâ no
saa ara. Kyerâ nsonsonoe a âda twam
kabea ne ayâasie mu. Nhwâso:
Twam Kabea: Kwasi tôô oguan:
Ayâasie: Kwasi atô oguan.

Ôkyerâkyerâfo no nam nsâmmisa ne


mpâsâpâsâ mu so boa asuafo no ma
NKYEKYÂM 3 wôkyerâ ôkasasin ase.

EDIN KASASIN 3.3.1 akyerâkyerâ kasasin mu. Ôkasasin yâ asâmfua anaasâ nsânkuw bi Ôkyerâkyerâfo no kyerâw ôkasamu tiaa Asuafo bâma edin
a etumi nya ayônkofa bi wô ôkasamu ahorow gu kyerâwpon no so. Ôma kasasin tiaa ne edin
nhyehyâe mu. asuafo no kyerâw edin a âwô ho ne kasasin tenten biara ho
biara mu. Âha, wômpâsâpâsâ edin a nhwâso abiâsa.
3.3.2 akyerâ edin kasasin su Edin Kasasin tiawa âwô ôkasamu nhyehyâe mu.
anaa ne bôbea. Ekura asâmfua biako pâ:
Sâ ebia, Kofi Nhwâso:
Yaa (i) Kofi atô atade.
Nhoma (ii) Yaw bâkô Kumase.
Nkwan (iii) Abena te Koforidua.

Edin Kasasin tenten


Ekura nsâmfua boro biako sâ ebia:
i. Aberante kôkôô no
ii. Me yere
iii. Abôfra ketewa no

23
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 3 Osuani no betumi:

EDIN KASASIN 3.3.3 akyerâ beae ahorow a edin i. Kofi frââ Ama Asuafo no bâkyerâ
kasasin tumi di wô ii. Abarimaa no frââ ne nua bae. dwuma a edin kasasin a
ôkasamu/ôkasamufa iii. Ôhwee abofra no âwowô ôkasamu ahorow
nhyehyâe mu, ne ne iv. Yaa kyââ Akua sika bi mu redi.
dwumadi. v. Me papa yâ ôhene

NKYEKYÂM 4

ADEYÂ ASÂM 3.4.1 akyerâkyerâ adeyâ kasasin Ôkyerâkyerâfo no bâkyerâw ôkasamu Asuafo no kyerâw adeyâ
KASASIN mu. tiaa bâyâ du (10) agu kyerâwpon no kasasin ahorow asia.
so. Odi asuafo no anim ma Ôde biako biara bata edin
3.4.2 adeyâ kasasin su anaa ne i. adeyâ asâm a âyâ eti no nko ara wôhwehwâ adeyâ kasasin a âwô biara asia a wôkyerâw guu wôn
bôbea. ii. aboafo + adeyâ asâm mu, nhyehyâe ne beae a edi wô nhoma mu, wô bere a
ôkasamu no nhyehyâe mu. wôyââ edin kasasin no,
biako ho ma no yâ
3.4.3 akyerâ beae ahorow a Adeyâ asâm no nko ara: ôkasamu.
adeyâ kasasin tumi di wô Adwoa frââ Yaa.
ôkasasin/ôkasamu
nhyehyâe mu. Aboafo adeyâ asâm:
Kofi de rekô.

24
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 5 Osuani no betumi:

ÔKYERÂFO 3.5.1 akyerâ ôkyerâfo kasasin i. Ôkyerâfo biako pâ. Ôkyerâkyerâfo no ne asuafo no ma Asuafoô ma ôkyerâfo
KASASIN mu. ii. Ôkyerâfo + Ôkyerâfo. ôkasamu ho nhwâso ma asuafo no kasasin ahorow asia (6),
iii. Ôkasasin foforo a etumi di dwuma sâ kyerâ ôkyerâfo kasasin a âwô biara mu. wôde mu biara yâ
ôkyerâfo: s.e. Ône wôn pâsâpâsâ ne nhyehyâe, ôkasamu.
3.5.2 akyerâ kasasin ahorow bi a Edin kasasin dwumadi ne beae a edi wô ôkasamu
ânyâ ôkyerâfo nanso âreyâ nhyehyâe mu.
ôkyerâfo adwuma wô s.e
ôkasamu mu. (i) Yaw bâkô Kumase (beae) kyerâfo.
(ii) Kwasi didi koraa dodow (anoden
kyerεfo.
3.5.3 ahu ôkyerâfo kasasin a
âwô ôkasamu bi mu, na
watumi de adi dwuma yiye
wô ôkasa ne akyerâw mu.

NKYEKYÂM 6

EDIN 3.6.1 akyerâ edin nkyerâkyerâmu Dwumadi: Ôkyerâkyerâfo no di asuafo no anim Asuafo ma ôkasamu
NKYERÂKYERÂ- mu. Edin nkyerâkyerâmu kyerâkyerâ edin mu. ma wôkyerâkyerâ edin nkyerâkyerâmu ahorow awotwe (8) a
MU mu. Ogyina edin kasasin ne ôkasamu emu biara kita edin
ahorow so kyerâkyerâ edin nkyerâkyerâmu.
nkyerâkyerâmu dwumadi titiriw abien
no mu. Âsâ sâ emu anan yâ nea
edin nkyerâkyerâmu no
bata edin no ho pââ, na
âmu anan nso yâ nea
epia adeyâ asâm no, ka
edin no ho asâm.

3.6.2 akyerâ edin nkyerâkyerâmu Ahorow (i) Ataade kôkôô no atetew.


dwumadi ahorow wô i. Nea âbata edin ho pââ kyerâkyerâ (ii) Ôkraman no yâ tuntum.
ôkasamu mu. mu.
ii. Nea yâde pia adeyâ asâm bi, ka edin
bi ho asâm.

25
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 7 Osuani no betumi:

NSÂNKUW 3.7.1 akyerâ nsânkuw nkumaa Nsânkuw Nkumaa: Ôkyerâkyerâfo no ne asuafo no Ôkyerâkyerâfo no kyerâw
NKUMAA no dwumadi. Nkabomde, Ntamgyinafo Nteâm, pâsâpâsâ ôkasamu no mu de kyerâ ôkasamu ahorow du (10)
MMAABAEMU Oyikyerâ, Aboafo, Edin ho beae kyerâ nsânkuw nkumaa no dwumadi, s.e. gu kyerâwpon no so.
(NKABOMDE, asâm. i. wôde nkabomde ka nsâm anaa Ôsensan nsânkuw
NTAMGYINAFO, ôkasamu abien bi bom nkumaa a âwowô mu no
EDIN HO BEAE s.e.. “Mekôô hô nanso ase, ma asuafo no kyerâ
KYERÂ ASÂM manhu no. nsânkuw ko, ne dwuma a
NTEÂMU n.a.) âredi wô ôkasamu no mu.
ii. Wôde ntamgyinafo si asâm bi so
dua.
Nhwâso. Ofi Mamfe tônn.

iii. Wôde nteâm “Ao!” kyerâ


awerâhow anaa ahodwiriw.

iv. Wôde edin ho beae kyerâ asâm


kyerâ beae. s.e. Sika no da
adaka no mu.

NKYEKYÂM 8

OSUSUKYERÂW 3.8.1 ahyâ nimdeâ a ôwô wô: Amanebô Atosâm. Ntim – (HWÂ SHS 2, Ôfa 3, Nkyekyâm Asuafo kyerâw biribi fa
Amannebô, Nkyerâkyerâmu Adiyi. 6) nea ôkyerâkyerâfo no de
AMANNEBÔ/ ne Adiyi susukyerâw no mu Nkyerâkyerâmu. bâma wôn no ho.
ATOSÂM kena.
NKYERÂKYERÂ-
MU/ADIYI
(AKWANKYERÂ)

AKYINNYEGYE 3.8.2 akyerâ wôn adwene wô Sâ wofoa so anaa sâ womfoa so. Ôkyerâkyerâfo no betumi de asâm bi i. Asuafo no di
asâm bi a wôfoa so anaa ato gua ama asuafo akyerâ wôn anobaabae wô
wômfoa so ho. Ôkyerâkyerâfo no di asuafo no anim ma adwene wô ho s.e. “Mmea ani da fam asâm bi ho.
wonya akyinnye susukyerâw ho nimdeâ. sen mmarima.”
ii. Ôkyerâkyerâfo ma
Wôma wôn a wogye saa asâm yi to akyinnye susukyerâw
mu no kô fa na wôn a wonnye ntom bi ma asuafo no
nso akô fa ma ôfa no biara kyerâ sânti kyerâw.
a wosusuw saa.

26
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 8 Osuani no betumi:

KRATAAKYERÂW 3.8.3 akyerâw amannibô krataa Amannibô Lâtâ: Ôkyerâkyerâfo no di asuafo anim Ôkyerâkyerâfo no ma
(LÂTÂ KYERÂW sânea âfata. pâsâpâsâ ne bôbea ne ne nhyehyâe asuafo no amannibô lâtâ
AMANNIBÔ) Ne su ne ne ban nyinaa kyerâ sâ mu. ma wôkyerâw.
ayônkofa kâse wô mu.
i. Adrââse (akyiri kwan)
Amannibô lâtâkyerâw bôbea/nhyehyâe. ii. Âda
iii. Nkyea
iv. Lâtâ no ankasa
v. Nkradi
vi. Edin

27
SENIOR HIGH SCHOOL 2 - (GYINAPÂN 2)
ÔFA 4
AKUAPEM TWI KASA NE AMANNE (NSAWMUYI) SELABÔSO KASADWINI, AMANNE NE AMAMMUISÂM
Botae Ahorow: Osuani no:
1. bâte amanne ne amammuisâm bi a âkô so wô ne mantam ase, ahyâ no nsow na wahu ho mfaso.
2. benya nimdeâ wô nhoma mpânsâmpânsâm mu na wôada nhoma a wôde bedi dwuma akyerâ wôn.

NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI


DWUMADI

NKYEKYÂM 1 Osuani no betumi:

NSUI 4.1.1 akyerâ Nsui su ne ne Nea wôbâpâsâpâsâ mu: Ôkyerâkyerâfo di asuafo anim ma Asuafo no kyerâw nsui a
bôbea. Kasa/kasasu a wôde di dwuma. wôpâsâpâsâ sânti a wosua nsui mu. ne tenten bâyâ nsensan
i. Kasasu: s.e. ntimu. awotwe (8).
ii. Ôtofo (ôyâfo) no nantew Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma
sânea osi gyina, nsusuanso a enya wôpâsâpâsâ nsâmfua bi (kasasu) a edi
wô ayiasefo so n.a. dwuma wô nsui bi mu.

Nhwâso:
Barima Owusu basateaa
A adôe wom
Agya a ôkô a minya bi di
Ôtofoô yamyefo
Agya me ne mma bedi dân
Yâbâwe ananse na
Akura de ôyâ ôbôpôn.

Mfaso Ôkyerâkyerâfo betumi ato nsa afrâ obi


4.1.2 akyerâ Nsui ho i. Âhyâ owufo anuonyam a ôwô nsui ho nimdeâ (otumi su) ama
mfaso wô ne ii. Âma osufo nimdeâ a ôwô no wabâkyerâ asuafo no.
mantam/kurom. nnwonto mu kô anim.
iii. Âma mmofra sua nsui.
iv. Âboa ma amammere kô so tena hô.
v. Bere a yâde kasa tia abônefo san
ka wôn anim no nso.
vi. Âboa ma yehu tebea a osufo no wô
mu n.a.
vii. Wôde nsui to ana.

28
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 2 Osuani no betumi:

AGYAREKÔ 4.2.1 ahu nsonsonoe a Agyarekô yâ nsâmmisa agoru a yâsô obi Ôkyerâkyerâfo no boa asuafo ma wohu Ôkyerâkyerâfo hyehyâ
(ABISAA) NE âda Agyarekô adwene hwâ ne nimdeâ a ôwô wô biribi Agyarekô (Abisaa) ne megye wo, Abisaa ho akansi ma
MEGYE WO, (Abisaa) ne Megye ho. Mmofra na wôtaa di saa agoru yi. megye (Aborôme) mu nsonsonoe. asuafo no.
MEGYE WO wo, megye wo
(ABORÔME) (Aborôme) ntam. Ôkyerâkyerâfo ma abisaa (nsâmmisa)
bi, na asuafo ma âho mmuae.
s.e. Agyarekô, ogyaw me anuanom
baanu bi. Obiako yare a, obiako a ôka
ho no ntumi nyâ adwuma:
Âyâ dânË
Âyâ mpaboa.

Ôkyerâkyerâfo/Asuafo ma Agyarekô
ho nhwâso ma asuafo yiyi ano.

4.2.2 akyerâ Agyarekô Âwowô mmuae a ebi tô asom, na ebi Yâ nyansapôw no nso saa ara.
(Abisaa)ne megye nso ntô asom.
wo, megye wo ho Ôkyerâkyerâfo no boa atiefo ma
mfaso. Nyansapôw wôhwehwâ nsonsonoe a âda abisaa ne
Âyâ nsâmmisa a ne nyiano ho hia nyansapôw ntam.
adwene a emu dô.
Ôkyerâkyerâfo ne asuafo pâsâpâsâ
Nhyehyâe: (Agyarekô) abisaa ne nyansapôw
i. Ahyâase nhyehyâe mu.
ii. Asânka
iii. Asâmmisa
iv. Mmuae
v. Nkyerâkyerâmu ne nnyetom Ôkyerâkyerâfo ma âho nhwâso, na ôfrâ
asuafo ma wôka nea wonim fa wôn
nkurow anaa nnipakuw no abakôsâm
NKYEKYÂM 3 ho.

ATETESÂM 4.3.1 ahyâ atetesâm bi Atetesâm: Gyina kasasu ne ne bôbea ne asuafo Asuafo kobisa
nsow, na wahu âho Abasâm bi a âfa nnipakuw bi abakôsâm mpâsâpâsâ mu nhu sâ atetesâm yâ mpanyimfo fa wôn
mfaso. ho a âyâ hu anaasâ âyâ nwonwa. kasadwini. nnipakuw no ahyâase
(baabi a wôn ahyâase fi).
Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma
wôkyerâw atetesâm ho mfaso.

29
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 4 Osuani no betumi:

NNWOM 4.4.1 akyerâ nnwom ase, (i) Nnwom: Ôkyerâkyerâfo no ma âho nhwâso, na Asuafo kyerâw saa
(ABAGYIGYE, na wakyerâ âho Abagyigye nnwom yâ nnwom ôfrâ asuafo ma wôn nso de wôn de ba. nnwom yi ho nhwâso.
ADWUMA, ÔKO) mfaso wô kurow no a wôto de gyigye
mu (ôman no mu). mmotafowa ani, anaa de
deda wôn. Ôkyerâkyerâfo de nnwom ahorow bi ba
ma asuafo no pâsâpâsâ mu.
(ii) Adwumayâ Nnwom:
Nnwom a nkurôfo to wô
bere a wôreyâ adwuma.

(iii) Ôko/Ôsa Nnwom:


Nnwom a wôto no ôko bere
mu,anaa bere a
atoyerânkyâm bi asi.

Mfaso:
i. Âboa mmotafowa ma wôda
ii. Âmma adwumayâfo nte brâ.
iii Âhyâ akofo no nkuran

30
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYIRE
DWUMADIE

NKYEKYÂM 5 Osuani no betumi:

AKYIWADE NE 4.5.1 ahu akyiwade no bi na Akyiwade yâ nneyâe ne nsâm bi a Ôkyerâkyerâfo ma asuafo kyerâw Asuafo kyerâw ano
NTAM wakyerâkyerâ ase wôabra ne yâ ne ne ka esiane gyidi bi, akyiwade ahorow. Wôkyekyâ mu kô akyiwade ahorow anan
. anaa sânti bi. ano akyiwade ne nneyâe akyiwade. (4).

Akyiwade Ahorow:
Ano (Kasa) Akyiwade: Ôkyerâkyerâfo ne asuafo kyerâ ôkwan
Nhwâso: a akyiwade faa so bae.
i. Wode wo kunu anaa wo yere
adagyaw bâyaw no.

ii. Abofra bi bô ne papa anaa maame


bayi.

iii. Wode obi din frâ no ôdasum mu n.a


.

Nneyâe Akyiwade
Nhwâso:
i. Wode awuduru begu obi
aduan/nsu mu.
ii. Wobâsâe wo yere muka ne
nkuku
(nneâma a ônoa mu)
iii. Mogyafra
iv. Wo ne ôbea a wayâ bra bâda.
v. Wobâfa ôbea wô wuram.
vi. Wobâkô afum/wuram
nnapônna (nna bône)
vii. Wubegyaw w’anan wô nsum
anaa abosonnan bi mu/ho.
viii. Dan mu apra anadwo.

31
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 5 Osuani no betumi:


(NTOASO)

AKYIWADE NE 4.5.2 akyerâ sânti i. Kwan a wôfa so ma Ôkyerâkyerâfo ne asuafo pâsâpâsâ Asuafo gye akyinnye wô
NTAM abiâsa a âwô sâ asetena mu akyiwade mu. ti asâm “Akyiwade ho
akyiwade tena hô nneyâe pa kô so dwoo. mfaso”, anaasâ
anaa wotwa mu. ii. Apomden nti Ôkyerâkyerâfo ne asuafo kyâ akyiwade wobetumi ayâ no ofie
iii. Ôbôade bôbere ho bammô mu abien: dwumadi.
nti. i. nea asotwe bata ho
ii. nea asotwe mmata ho.

Ôkyerâkyerâfo de akyiwade abien to


gua. Ône asuafo pâsâpâsâ mu de toto
nnâ mmere yi ho.

Ôkyerâkyerâfo betumi ato nsa afrâ obi


a ôwô akyiwade ho nimdeâ ma
wabâkasa akyerâ asuafo no.

4.5.3 akyerâ ntam Nsedi a âfa ôbosom bi ho, asâm bi a esii Ôkyerâkyerâfo ma asuafo bobô ntam Asuafo kyerâw ntam
ahorow, na ho anaa ôhene bi agua ho n.a. a wôde ahorow a âwô wôn mpôtam/kurom hô abien fa eyinom biara ho:
wakyerâkyerâ mu. kyerâ anibere ne nokware a âwô asâm bi no bi din, na wôpâsâpâsâ mu. i. abosom
mu. ii. asâm bi
Ôkyerâkyerâfo no kyerâkyerâ ntam iii. agua
4.5.4 akyerâ asotwe asotwe ahorow mu.
ahorow a âbata Asuafo kyerâw ntam
ntam ho, na Wodwinnwen ntam ho mfaso ho. abien ne âho asotwe.
wakyerâkyerâ mu.

32
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 6 Osuani no betumi:

AHEMFI ASENNI 4.6.1 akyerâ basabasayâ Ofie, mpôtam, ôman mu aman ntam. Ôkyerâkyerâfo ne asuafo Asuafo gye akyinnye wô
ase, na wakyerâ pânsâmpânsâm basabasayâ ahorow a eyi ho:
emu ahorow. Ankorâankorâ ne ôman ntam. âba ofie, kurow,, ne ôman no mu ho. “Ahemfi asenni ye sen
aban mu asenni.”
Âma nkabom kâse. Ôkyerâkyerâfo ne asuafo pâsâpâsâ
4.6.2 akyerâ akwan nnepa ne sintô a âwô asenni ahorow
ahorow a wôfa so Ânyâ kabô kâse. no ho.
siesie basabasayâ.
Beae a nkurôfo sua sânea wosiesie
basabasayâ.
4.6.3 akyerâ ahemfi asenni ho
mfaso abiâsa.

NKYEKYÂM 7
Tumidi:- Onipa anaa nnipa bi a Ôkyerâkyerâfo gyina nsâmmisa ne Asuafo kyerâkyerâ sânti a
TUMIDI 4.7.1 kyerâkyerâ tumidi ankorâankorâ (nkurôfo) bi de wôn ho anoyi so, ne asuafo pâsâpâsâ tumidi awofo di tumi wô fie.
ne Tumidi ahorow ahyâ wôn ase ma wodi wôn so, na âde ahorow mu sâ âbia: Hena na odi tumi
mu. asomdwoe ne nkabom aba. wô: Asuafo kyerâkyerâ sânti a
i. ofie? ôkyerâkyerâfo panyin di
Tumidi Ahorow: ii. sukuu mu? tumi wô sukuu mu.
i. Ofie iii. mpôtam/kurom?
ii. Sukuu iv. adwuma mu?
iii. Mpôtam/Kurom v. ôman mu?
iv. Adwuma mu
v. Ôman mu

4.7.2 akyerâ dwumadi i. Wôma nnipa di mmara ne nhyehyâe Ôkyerâkyerâfo ne asuafo pâsâpâsâ Asuafo kyerâw dwumadi
abiâsa a nnipa a so. dwumadi ahorow a akannifo ahorow anum a eyinom biara yâ:
wôwô tumi no di. ii. Wôhwâ kurow no mu nsâm no di mu. i. Ôkyerâkyerâfo
so ma asomdwoe ne dwoodwoo ba. panyin
iii. Wôhwâ nnipa biara yiyedi so. ii. Ôhene
iii. Mmarahyâbaguani
iv. Ômantamsoafo
v. Asuafo so panyin.

33
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 7 Osuani no betumi:


(NTOASO)

TUMIDI 4.7.3 akyerâ sânti a i. Âde asomdwoe ba. Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma wôkyerâ Asuafo kyerâw sânti
anum a âsâ sâ yâde Ii .Âma obiara bu ne yônko. hia a ehia sâ wôde obu ma tumidi anum a âwô sâ asuafo di
nidi ma tumidi. iii.Âma ankorâankorâ bammô ne yiyedi (akannifo). sukuu mmara so.
iv. Âma obiara yâ n’asâde
v. Âma wôhwâ ôman agyapade so yiye
ma obiara nya ho mfaso
vi. Âhyâ akannifo nkuran ma wôyâ wôn
nnwuma yiye

Nipadua nkwaadôm nneyâe ne


nsânkyerânnede.
NKYEKYÂM 8

NKITAHODI 4.8.1 ahu na wakyerâ Ayan/Mmânson/Mmântia Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma Kyerâ nsânkyerânnede ne
Akwan ahorow a sâ wôhwehwâ akwan ahorow a yâfa so di ahyânsode anan a yâde
i. Ayan/mmεntia/ yâde kasa to nkyân nkitaho bere a yâmfa yân ano nkasa. di nkitaho wô Twi mu na
mmεnson a, yâfa so di nkitaho. kyerâ emu biara ase.
ii. Nsεnkyerεnnede Nnipa ho nkwaadôm nneyâe
iii. Honam nsânkyerânnede ne ahyânsode:
nkwaadôm a
yεde kasa 4.8.2 ayâ nsânkyerânnede i. rebô ti nko Ôkyerâkyerâfo ne asuafo yâ nneyâe ne
ahorow bi na ii. renyam nsa nsâkyerânne ahorow yi bi, na wôkyerâ
wakyerâ emu biara iii. muna w’anim ase.
ase. iv. toa a âsân dua so
v. wode koogyan (ade kôkôô) abô wo
ti n.a.

4.8.3 kyerâ ayan/atântâbân/ akyene, atântâbân, mmântia, mmânson: Ôkyerâkyerâfo nam nsâmmisa ne
mmânson/mmântia wogyina so de ntontrom (kamfo), frâ nyiano so boa asuafo ma wôkyerâ
dwumadi. nnipa ma wodi ahyia n.a. akyene, atântâbân ne mmânson/
mmântia dwumadi.

34
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 9 Osuani no betumi:

AKYERÂW 4.9.1 akyerâ nsonsonoe a Abasâm ne Ahwâegoru Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma wôbobô Asuafo kyerâw su abien
KASADWINI âda abasâm ne Abasâm: Emu nsâm no toa mu waa a Twi abasâm nhoma bi din. bi a âda adi wô abasâm
ahwâegoru ntam. emu ntew (âyâ akyerâw ntoam) nhoma ho.
Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma wôbobô
Ahwâegoru: Wôakyerâw no agodi kwan Twi ahwâegoru nhoma bi din.
so.
Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma wôkyerâ
Wôakyekyâ mu: Adeyâ, Ahwâe ne ade. nsonsonoe titiriw a âda abasâm ne
ahwâegoru ntam.

AKYERÂW 4.9.2 akyerâ nsonsonoe a Bôsrâmka: Nea obi abô ne ti mu anaa ne Ôkyerâkyerâfo boa
KASADWINI âda bôsrâmka ne srâ mu aka (ânyâ nokware). asuafo ma wôkyekyâ
(BÔSRÂMKA NE nokwasâm ntam. nhoma bi mu kô akuw
NOKWASÂM) Nokwasâm: Etumi yâ nokwasâm a asi, abien: bôsrâmka ne
anaa obi abrabô mu osuahu. nokwasâm.

Nea obi akyerâw afa obi abrabô mu Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma wôkyâ
nsâm ho. nhoma ahorow bi mu abien:
- nea edi obi ho adanse
Nea obi akyerâw afa n’ankasa abrabô - nea edi n'ankasa ho adanse
mu nsâm ho.

AKYERÂW 4.9.3 kyerâ anwensâm bi mu Asântitiriw: Sâ wode asâmfua anaa Ôkyerâkyerâfo gyina akenkansâm Asuafo pâsâpâsâ
KASADWINI asântitiriw ne adesuade. asântia bi bâbô anwensâm bi tôfa. abasâm tiawa ne anwensâm bi so anwensâm tiawa bi mu,
(ASÂNTITIRIW NE kyerâ nsonsonoe a âda asântitiriw ne kyerâ asântitiriw ne
ADESUADE) Adesuade: Afotusâm anaa adesuade adesuade ntam. adesuade a âwô mu.
biara a âwô nhoma no mu.
Akyerεw Kasadwini Nhoma:
i. Abasεm/Ayεsεm
ii. Ahwεagoru
iii. Anwensεm

35
SENIOR HIGH SCHOOL 3 - (GYINAPÂN 3)
ÔFA 1

AKUAPEM TWI KASA NE AMANNE (NSAWMUYI) SELABÔSO FÔNÔLÔGI

Botae Ahorow: Osuani no:

1. bâkyerâkyerâ Ânne ne Anom Nnyigyei ne Ânne Nnyigyei Biakoyâ mu.


2. bâte asâmsin (Selabolo) su ne ne ban ase, na wahu ne nhyehyâe wô ôkasa no mu.

NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI


DWUMADI

NKYEKYÂM 1 Osuani no betumi:


Asâmfua a ânne nnyigyei a âwô mu Ôkyerâkyerâfo di asuafo no anim ma Kyerâw nsâmfua bi gu
ÂNNÂ NNYIGYEI 1.1.1 akyerâkyerâ ânne nyinaa fi ekuw biako mu s.e. wôpâsâpâsâ ânne nnyigyei biakoyâ kyerâwpon so na ma
BIAKOYÂ Nnyigyei Biakoyâ mu. âsoro/âfam, tâtrâtâ/kurukuruwa. mu. asuafo nyiyi nea edi ânne
nnyigyei biakoyâ mmara
Ôkyerâkyerâfo no di asuafo no anim no so.
ma wôma nsâmfua a edi ânne nnyigyei
biakoyâ mmara so yi ho nhwâso

.
1.1.2 ama nsâmfua bi a edi s.e soro: /ofie/ /obi/ Asuafo yi ma nsâmfua a ebu ânne
ânne nnyigyei biakoyâ /due/ nnyigyei biakoyâ mmara yi so ho
mmara so ho nhwâso. fam: /kaІ/ /bûa /adІ/ nhwâso. s.e /ohia/ /bua/ /muna/
tâtrâtâ: /baІ/ /wie/ /obiara/
/apІ/ Ôkyerâkyerâfo no di asuafo anim ma
1.1.3 ama nsâmfua bi a kurukuruwa: /obu/ wohu nea nti a nsâmfua bi bu ânne
Âba ânne nnyigyei /buoo/ /huom/ nnyigyei biakoyâ mmara no so.
Biakoyâ mmara yi
mu nhwâso, akyerâ
nea nti a âba saa.

36
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE EMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 2 Osuani no betumi:

NNYIGYEI 1.2.1 ama mmere bi a Nnyigyei mene: i. Ôkyerâkyerâfo no ne Ma asuafo no nkyerâw


NSAKRAE nnyigyei bi tumi Yenya eyi bere a nnyigyei bi a edidi so asuafo no ma nnyigyei nsâmfua anaa kasasin
(ÔMENE) mene bi wô mu biako tumi mene bi. ahorow bi a edidi so na ahorow bi a anom
nsâmfua ne kasasin mb, nd, ngy n.a. ebi amene bi sâ ebia nnyigyei mene wô mu.
mu. mb=mm,nd-nn ngy=nny
ndw=nnw
ii. Gyina mfatoho ahorow no
so kyerâkyerâ ômene
ase.
NKYEKYÂM 3

ANOM NNYIGYEI 1.3.1 ama kônsonante nnyigyei Kônsonante nnyigyei a ne ka mu no Ôkyerâkyerâfo no nka kônsonante Ma asuafo nkyerâw
MMATAHO bi a ne ka mu no nnyigyei foforo bi bata ho; mfatoho, nnyigyei ahorow bi na ômmoa asuafo nsâmfua ason a anom
mmataho wô mu. /hw, kw, tw/ ma wonhu sâ âyâ mmataho. Bere nnyigyei mmataho wô
/ky, dw, hy, ny, gy/ koro no ara ma asuafo no nso nka na mu.
wôakwadaw mu.
s.e.
adwuma - /nnwuma/
da - /nna/
gye - /nnye/

37
SENIOR HIGH SCHOOL 3 - (GYINAPÂN 3)
ÔFA 2

AKUAPEM TWI KASA NE AMANNE (NSAWMUYI) SELABÔSO AKENKAN NE NTEASE

Botae Ahorow: Osuani no:

1. akenkan ho nimdeâ betim.


2. benya tôfabô ho nimdeâ.
3. nkyerâase ho nimdeâ betim.

NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE EMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI


DWUMADI

NKYEKYÂM 1 Osuani no betumi:


NTIMU
(a) AKENKAN A 2.1.1 akenkan nneâma Kenkan akenkansâm anaa nhoma bi. Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma Ma asuafo no nkenkan
WÔDE PÂ ahorow bi de apâ wôkenkan akenkansâm bi kasapân a akenkansâm bi a wode fi
APÔW TITIRIW apôw titiriw bi. edi kan ne kasapân nkae no nsensan baabi na wommua âho
SUA ahorow abien a edi kan no. nsâmmisa no.

Eyi bâboa wôn ama wôde wôn ani abu


nea wôrebâkan no.

Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma


(b) AKENKAN A 2.1.2 akenkan nneâma wôkenkan akenkansâm no nyinaa yiye
WÔDE PÂ ahorow de apâ ade pôtee kosi awiei de pâ nsântitiriw bi.
ADE PÔTEE BI bi.
SUA

38
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE EMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 2 Osuani no betumi:

TÔFABÔ 2.2.1 anya tôfabô ho nimdeâ. Ôkasamu titiriw. Ôkyerâkyerâfo ne asuafo yâ Ma asuafo nyâ adwuma
Ôkasamu nkumaa ne wôn dwumadi. mpânsâmpânsâmu a emu dô nam so bi a âfa tôfabô ho.
de boa asuafo ma wôn nimdeâ a
wôanya no ôkasamu titiriw ne nkumaa
ho tu mpôn.

2.2.2 ayâ tôfabô ho dwumadi Ôkyerâkyerâfo nam nsâmmisa ne Ma asuafo tôfabô ho


bebree. mmuae so ma asuafo hu ôkasamu dwumadi nyâ.
nkumaa dwumadi.

NKYEKYÂM 3

NKYERÂASE 2.3.1 anya nimdeâ a âkô Wo ne asuafo nti nea moyâe no mu. Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma wôyâ Asuafo kyerâ Borôfo
anim wô kasa nkyerâase dwumadi pii wô kasapân ne akenkansâm tiaa bi ase
nkyerâase mu akenkansâm bi a wôde ama wôn mu. kô Akuapem Twi mu.
sânea wonyaa no wô
gyinapân 3
nkyekyâm 2 mu.

39
SENIOR HIGH SCHOOL 3 - (GYINAPÂN 3)
ÔFA 3

AKUAPEM TWI KASA NE AMANNE (NSAWMUYI) SELABÔSO AKYERÂW

Botae Ahorow: Osuani no:

1. benya nimdeε afa sεnea wôkyerεw anodisεm ne ôtebεka


2. benya osuahu ne nimdeε bebree a ebetumi aboa no wô susukyerεw mu.
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE EMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 1 Osuani no betumi:

ÔKASAMU 3.1.1 ahwehwâ ôkasamufa Ôkasa mmara dwumadi: Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma wôsesa
MPAAPAE MU ahorow ne wôn dwumadi. Ôyâfo (Ôy.) kasamu ahorow bi fi anodisâm kô
(NHYEHYÂE NO Adeyâ (Ady.) ôtebâka s.e.
MU NSÂNKUW) Ayâde (Ay.), Ôyâtia (Ôyt.) i. Ôkaa sâ ade kye a, obetu kwan
Ôboafo (Ôbf.) ii. Ôkaa sâ ôkôm de wôn.
Ôkyerâfo (Ôky.)
Ôkyerâkyerâfo no boa asuafo no ma Ôkyerâkyerâfo no kyerâw
3.1.2 apaapae ôkasamu mu wôhwehwâ ôkasamu ho akwaa ne wôn Kasamu ahorow anum
akyerâ nsânkuw ahorow a dwumadi s.e. ma asuafo paapae mu
ewom. Kofi sawee kyerâ nsânkuw ahorow a
(Ôy.) (Ady.) âwô emu biara mu. s.e.
Kofi kum ôwô no Ôy, Ady, Ay(Ôyt)
(Ôy.) (Ady.) (Ay/Ôyt.)
Nnεra Amma hyiaa ômanpanyin
(Ôky.) (Ôy.) (Ady.) (Ay.)
Abofra no a ôhyâ atade bruu no
(Ôy.)
kô sukuu.
NKYEKYÂM 2 (Ady.) (Ôky.)

ADEYÂ NSÂM 3.2.1 akyerâ bere a yâka sâ Adeyâ nsâm abien anaa nea âboro saa a Ôkyerâkyerâfo no nam nhwâso ahorow Asuafo no kyerâw
NTOATOASO adeyâ nsâm bi toatoa so âtoatoa so wô ôkasamu mu a nkabomde so ma asuafo hu adeyâ nsâm ôkasamu ahorow anum a
mu. wô biara mu ntam. ntoatoaso a âwô ôkasamu bi mu. adeyâ nsâm ntoatoaso
s.e Yaw adidi awie akôda. wô biara mu.
Odi wôn anim ma wôn nso mema
ôkasamu a adeyâ nsâm ntoatoaso wô
mu.

40
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE ADESUA MU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 3 Osuani no betumi:

DABI ANAA 3.3.1 akyerâ nsonsonoe a âda Yiw kasamu. s.e Kofi kô, paw Ôkyerâkyerâfo kyerâ adeyâ asâm Asuafo sesa ôkasamu a
NGOO KABEA yiw ne dabi kasamu mu. Dabi kasamu. Kofi nkô, mpaw kabea ahorow no mu. Ôboa asuafo εyε yiw kô dabi kabea mu
ma wôde kô dabi kabea mu.

3.3.2 akyerâ sânea wôde asâm m, n Ôkyerâkyerâfo di asuafo anim ma


bi kô dabi kabea mu. . wôhwehwâ dabi kabea agyiraehyâde
wô ôkasamu mu.

NKYEKYÂM 4

ÔTEBÂKA 3.4.1 akyerâ nsonoe a âda Dwumadi: Dwumadi: Ôkyerâkyerâfo no kyerâ


Anodisâm ne Ôtebâka i. Asânka i. Asânka, Asâmmisa, Ôhyâ, Nteâm ôkasamu wô anodisâm
ntam. ii. Asâmmisa kwan so ma asuafo sesa
iii. Ôhyâ no kô ôtebâka.
iv. Nteâm Ôkyerâkyerâfo no di asuafo no anim
ma ôkasamu bi a âyâ Anodisâm;
Anodisâm:
- Nsâm koro no ara i. Metu kwan ôkyena.
- Yâde nkahyâmude anaa osiprenu di Ôkaa se, “Metu kwan ôkyena.”
dwuma
ii. Ôkôm de yân.
Ôtebâka: Ôkaa se, “Ôkôm de yân.”
- Âsesa kabea, edinnsiananmu, bere
kyerâfo, ne beae kyerâfo
- Enni nkahyâmude biara

41
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE EMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 5 Osuani no betumi:

OSUSUKYERÂW 3.5.1 akaakae nimdeâ a ôwô Amannebô/Atosâm Nsawmu – Hwâ SHS 3 Ôfa 3, Asuafo kyerâw
i. Amannebô/ no akyerâw ho, Nkyerâkyerâmu Nkyekyâm 9. susukyerâw fa ti asâm bi
Nkyerâkyerâmu amannebô, Nkyerâase ho.
Akyinnyegye nkyerâkyerâmu ne Akyinnyegye
Adiyi/ nkyerâase susukyerâw ho.
Nkyerâase

ii. Anodisâm 3.5.2 sâ ôbâyâ nhyehyâe bi de Âwô sâ baguam asânka biara nya Ôkyerâkyerâfo no hwâ sâ asuafo ate Asuafo kyerâw fa ti asâm
iii. Lâtâkyerεw ama ôkasa kyerâw nhyehyâe sââ: anaasâ akan anodisεm a wôakyerâw bi ho.
iv. Adwenkyerε i. Ti asâm pân na ôde agyina wôn mmuae so ma
v. Nkômmôdi . ii. Nnianim wôaka nea wonim afa ôkasa kyerâw
vi. Dawubô krataa iii. Asâm no ankasa ho.
mu nsεnkyerεw iv. Awiei

3.5.3 akyerâw ôkasa yiye Wôn a nidi fata wôn, s.e. Otitenani, Ôkyerâkyerâfo ne sukuufo no kasa fa Asuafo kyerâw fa ti asâm
Nananom Atrankonguafo. nea âwô emu nsâm kyerâpân no mu. bi ho.

M’ano asi.

3.5.4 ayâ nhyehyâe de ama lâtâ Ânyâ Amannibô lâtâ: Ôkyerâkyerâfo no kasa fa mfaso a âwô Asuafo kyerâw fa ti asâm
a ânyâ amannibô. a. Adrââse (nea lâtâ no fi rekô) lâtâ kyerâw a ânyâ amannibô ho. bi ho.
b. Âda
c. Nea lâtâ no rekô ne hô adrââse Ôkyerâkyerâfo ma eti asâm bi na
3.5.5 de kasanem pa ama lâtâ a d. Botae anaasâ sânti a worekyerâw wôkasa fa ho.
ânyâ amannibô/atosâm. lâtâ no
e. Awiei Ôkyerâkyerâfo ne asuafo no kyerâ
f. Nkradi a nidi wô mu. lâtâkyerâw ho nneâma bi.
3.5.6 akyerâw asâm biara âfa
lâtâ a ânyâ amannibô ho.

42
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE EMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 5 Osuani no betumi:

NEA ÂDA 3.5.7 afa kasa a âsâ de akyerâw Lâtâ a wôkyerâw kôma mpanyimfo, Ôkyerâkyerâfo kasa fa nhyehyâe, su, Asuafo kyerâw
AMANNIBÔ NE adantam lâtâ no. ôyônko anaa nnamfo bi kâkâ. yâbea a âfa adantam lâtâkyerâw yi ho. osusukyerâw ti – asâm bi.
NEA ÂMMÔ
AMANNI NTAM Nhyehyâe:
- Adrââse
- Âda
- Nkyia
- Lâtâ no ankasa
- Obu kasa
- Awiei
- Nidi mu nkradi
- Wo din

Ôkwan a wôbâfa so a kyerâw lâtâ sââ no


nyâ nea ânyâ amannibô pii na ânyâ nea
âbô amanni nso (âyâ adantam) pii.

ADWENKYERÂ 3.5.8 akyerâw nhyehyâe a âwô Mmuei no yâ asâm a yâde to gua a Ôkyerâkyerâfo no de asâm bi to gua Ôkyerâkyerâfo no de
adwenkyerâ susukyerâw yâkyerâ yân adwene wô ho. ma asuafo kyerâ wôn adwene wô ho. asâm bi gu kyerâwpon so
ho. ma asuafo no kyerâ wôn
adwene wô ho.
3.5.9 akyerâw osusukyerâw afa Nea âkasa tia ne nea âkasa ma asâm a Ôkyerâkyerâfo ma asuafo baanu bâyâ
asâm biara âyâ anodisâm âda gua so no. anodisâm ho ôyâkyerâ. Sâ baanu no
ho. wie a, wobâma asuafo a wotiee baanu
Asânka a etwa ôkasa no to a Anodifo no no aka nea wôkae no pâpââpâ.
de ato gua a âhyâ adwenkyerâ no mu
kena.

43
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE EMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

Osuani no betumi:

NKÔMMÔDI 3.5.10 abobô nneâma ne Nhyehyâe: Ôkyerâkyerâfo no de ti – asâm bi to


nhyehyâe a ebehia wô i. Ôkasafo no din gua na wôkasa fa ho. Wôkyekyâ lâtâ
nkômmôdi kyerâw mu na ii. Nea ôkasafo no ka ankasa no ankasa no mu kasapân kasapân a
aboa asuafo ma wôde adi iii. Ntwarem âfata.
dwuma.
Ôkasapân biara ka asâm a âda gua so Asuafo kyerâw ti – asâm
no fa kakra. Awiei no âho behia tôfabô a âfa nkômmôdi ho to
a ôkasamu titiriw a âwô kasapân no a gua.
edi kan no wô mu.

NSÂNKYERÂW 3.5.11 abobô nneâma ne Nhyehyâe:


nhyehyâe a ebehia wô i. ti-asâm
nsânkyerâw ho na aboa ii. lâtâ no ankasa
asuafo ma wôde adi iii. edin ne adrââse (mobile no.)
dwuma. iv. nidi kasa
v. anem kasa
fa obu kasa kyerâw

44
SENIOR HIGH SCHOOL 3 - (GYINAPÂN 3)
ÔFA 4

Botae Ahorow: Osuani no:

1. benya kasadwini ne ânnâ yi asetena mu nsâm ho nimdeâ ama saa nimdeâ no atu mpôn.
2. benya ntease a emu dô wô akyerâw kasadwini ho.

NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE EMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI


DWUMADI

NKYEKYÂM 1 Osuani no betumi:

MMÂ (ABEBU) 4.1.1 akyerâ âbâ ase. Asâm tiaa bi a âda nokware ne abrabô Ôkyerâkyerâfo ma âbâ tiaa bi na ôboa Asuafo kyerâw mmâ
pa adi. asuafo ma wôkyerâkyerâ mu. abien ma wôkyerâ bere a
wobetumi de adi dwuma.

4.1.2 akyerâ mmâ su: Âbâ Ôkyerâkyerâfo no ma âbâ bi na ôboa Asuafo kyerâw mmâ
- Âyâ ôkasa tiaa asuafo ma wohu bere a wobu saa bâ ahorow abien na wôkyerâ
- Âda nokware adi no. âho mfaso wô abrabô
- Âkyerâ abrabô pa mu.
- Ne ntease akora ne ho n.a. Ôkyerâkyerâfo ne asuafo no
bâpâsâpâsâ âbâ su mu.

4.1.3 akyerâkyerâ mmâ Akyerâkyerâ, apâsâpâsâ mmâ mu. Ôkyerâkyerâfo ma asuafo bu mmâ Asuafo no kyerâw mmâ
ahorow a yâwô. ahorow pii fa saa nsâm yi ho. abien fa ahobrâase ne
a. ahobrâase adifudepâ ho.
b. adifudepâ
c. abotare
d. ahomaso
4.1.4 akyerâ mmâ ho mfaso. Mmâ: Asuafo kyerâw nneâma
twa asâm tenten tia. Ôkyerâkyerâfo ne asuafo pâsâpâsâ anum a mmâ tumi yâ.
- ma ôkasa yâ dâ, huam mmâ ho mfaso mu.
- ma osuahu
- bara abrabô bône
- ma nea ôrebu no nya obu fi atiefo
nkyân/hô
- ma nokware da adi.

45
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE EMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 2 Osuani no betumi:

APAEYI ANAA 4.2.1 akyerâkyerâ apaeyi Apaeyi anaa nsagu a egyina gyidi so. Ôkyerâkyerâfo boa ma asuafo yâ Asuafo kô ne mpanyimfo
NSAGU anaa nsagu mu. apaeyi anaa nsagu ho ôyâkyerâ. Âno bi di nkitaho fa nsagu
akyi no ôboa ma wôkasa fa nsâm a anaa apaeyi ho ma
4.2.2 akyerâ bere ahorow Bere a wogu nsa anaa woyi apae; âwô apaeyi anaa nsagu mu no ho. wôkyerâw apaeyi/nsagu
a wogu nsa wô mu. - awaregye mu nsâm bi ho nhwâso.
- awo ne abadinto
- ayiyâ (dôteyi ne sikasanom Asuafo kyerâw mmere
mu) ahorow du (10) a wogu
- akra/asumguare nsa wô mu.
. - ôyare
- afahyâ
- adan no bue

4.2.3 akyerâ nsagu, anaa - âma wôda wôn gyidi adi Ôkyerâkyerâfo no nam Asuafo kasa fa hia a
apaeyi ho mfaso - âma wôn sunsum mu gyidi ma mpânsâmpânsâmu kwan so kyerâ bere nsagu ho hia wô ânnâ
wohu sâ wône nsamanfo wô ahorow a wogu nsa wô mu. mmere yi mu.
twaka bi.
Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma wôkasa
NKYEKYÂM 3 fa mfaso a âwô nsagu mu.

AYIYÂ NE ÂHO 4.3.1 akyerε sεnti abiεsa a i. Gyidi a εwô owu akyi asetena ho Asuafo kyerε wôn adwene wô ayiyε Ôkyε asuafo mu akuw ma
MFASO wôyε ayi wô ne mpôtam. ii. Âyε anuonyamhyε mfaso ho. wôkyerε nea nti abien a
iii. Âyε amanne a yεde gya owufo no wôfa so yε ayi; n.a
kwan, sε yεfa so (fi wiase) wôkyerεw de foa so anaa
iv. Âyε asεde de tia.

4.3.2 ne sεnea na wôyε ayi tete sεnea na wôyε ayi wô tete mmere no mu Ôkyerâkyerâfo no di asuafo anim ma Asuafo di anobaabae
no atoto sεnea wôyε no ne sεnea wôyε no nnε mmere yi mu. wôpεnsεmpεnsεm ayi nhyehyεe ne ne (gye akyinnye) fa nnε
nnε mmere yi mu. yε wô tete mmere mu de toto εnnε mmere yi mu ayiyε ne
mmere yi mu ho. tete mu de ho.

4.3.3 akyerε Akanfo adwen a Sεnea ôkra no/sunsum no fi onipadua no Wôkyε asuafo mu akuwakuw ma Ôkyε asuafo mu
wôwô wô owu ho. mu kô beae foforo. wôpεnsεmpεnsεm adwene a nnipa akuwakuw ma
(ômanfo) wô fa owu ho. wôhwehwε sεnea yεn
gyidi a yεwô wô owu ho
nya nsunsuanso wô yεn
abrabô so.

46
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE EMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 3 Osuani no betumi:


(NTOASO)

AYIYÂ NE ÂHO 4.3.4 akyerεkyerε owu ahorow Owupa (akrawu) ne atôfowu Ekuw biara de n’adwenkyerε bεto gua Asuafo ma akrawu a
MFASO mu. ma yεapεnsεmpεsεm mu. yεnyε ayi wô ho nhwεso
abien s.e.
Ôkyerâkyerâfo di asuafo anim ma wôyε i. sodo
mpεnsεmpεnsεm mu fa owu ahorow ii. kukuba
ho.
Afei nso wômma atôfowu
Wobetumi ato nsa afrε obi a a wônyε ayi wô ho nhwεso
wakwadare wô saa nsεm yi ho ama abien s.e.
i. akômfohyε
wabεkyerεkyerε wôn.
ii. anoka

47
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE EMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 4 Osuani no betumi:

ADEDI 4.4.1 akyerε amanne kwan so Âyε ôkwan a wôfa so de owufo bi Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma Ôkyerâkyerâfo kyε asuafo
adedi ase. agyapade ne n’asεde (asodi) ma nea wôpεnsεmpεnsεm adwene a εfa adedi mu akuwakuw ma
obedi n’ade. ho. wôpεnsεmpεnsεm adedi
i. Agya fam adedi ahorow abien no mu.
ii. Âna fam adedi Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma wôkyerε
nsonsonoe a εda Agya fam adedi ne Ôkyerâkyerâfo kyε asuafo
εna fam adedi ntam. mu akuwakuw ma
wôkyerεkyerε mfaso ne
4.4.2 akyerε na wakyerεkyerε Sεnea yεpaw (yeyi) odiadefo/ni. Ôkyerâkyerâfo di asuafo anim ma sintô a εwô amanne
adedi ahorow abien a εwô Mfaso ne sintô a εwô amanne adedi ho. wôpεnsεmpεnsεm sεnea Twifo paw adedi mu, na wôde nea
ôman Ghana mu, na wama adiadefo. wobenya no, ba ma wôn
εho nhwεso. nyinaa pεnsεmpεnsεm
Ôkyerâkyerâfo boa asuafo kyerε mfaso mu.
ne sintô a εwô tete adedi ho.

4.4.3 akyerε sεnea wôkyε obi a PNDC Law 111 ho mfaso ne sintô. Ôkyerâkyerâfo ne asuafo Ôkyerâkyerâfo no kyε
wanyε nsamansew, na pεnsεmpεnsεm mfaso ne sintô a εwô asuafo no mu akuw abien
wawu agyapade wô PNDC mmara a yegyina so kyε obi a wanyε ma wôkasa fa saa asεm
Law 111 mu na fa toto nsamansew na wawu agyapade. Hwε yi ho sε PNDC Law 111
amanne de no ho. PNDC Law 111. no ye sen amanne kwan
so adedi. Ekuw biako
kasa foa so ma biako a
aka no nso kasa tia.

Asuafo di anobaabae sε
PNDC Law 111 no ye sen
amanne kwan so adedi.

48
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE EMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 5 Osuani no betumi: .

ÂNNÂ MMERE YI 4.5.1 akyerâkyerâ ânnâ Ânnâ mmere yi asetena, ahonidi ne Âsâ sâ wohyâ asuafo nkuran ma
ASETENA, asetena yi mu, sikasâm a yebehu no bi ne wôkyerâkyerâ ôhaw a âwô ôman no
AHONIDI NE ahonidi ne sikasâm mu - nnubônenom mu.
SIKASÂM haw. - adunom basabasa
- ahuhubra
- mmofra ho guadi
- nsanom
- ntwatoso

4.5.2 akyerâkyerâ nea εde saa Nea âde asetena mu ôhaw ba Asuafo no kyerâkyerâ nea âde saa Asuafo de nea wôahu no
ôhaw yi ba âne nsunsuanso - ohia suban bône yi ba. bâto gua.
a enya wô ômanfo so. - nnwuma a enni hô
- abaatan a wônhwâ wôn mma Asuafo kyekyâ wôn mu akuwakuw na
yiye wôkyerâkyerâ ôhaw yi farebae.
- nnamfobône fa

4.5.3 akyerε ôkwan a yεbεfa so Sânea yâbâyâ asiw ano


asiw ôhaw ahorow no ano. - awofo ntetewee
- sukuu mu ntetewee
- nnipa bi a wôhwâ wôn sua wôn su.

49
NKYEKYÂM BOTAE PÔTEE EMU NSÂM ADEKYERÂ NE ADESUA MMÔAKYI
DWUMADI

NKYEKYÂM 6 Osuani no betumi:

AWARE NE 4.6.1 akyerâkyerâ aware ne âho Aware: Ôkyerâkyerâfo di asuafo anim ma Asuafo yâ ôyâkyerâ fa
AWAREGYAE Mfaso mu. Sâ ôbarima ne ôbea bâka abom sâ okunu wohu nea aware yâ wô wôn mpôtam. aware ho.
ne ôyere wô amanne kwan so.

Mfaso:
- âma awo ntoatoaso
- âma nna mu kwan
- âhyâ anuonyam
- âma bammô
- âma wonya ôhokafo

4.6.2 akyerâ aware 1. Amanne kwan so aware Ôkyerâkyerâfo di asuafo anim ma Asuafo kyâ wôn mu
ahorow a âwô 2. Asennibea/Mmara mu aware wôkyerâ aware ahorow a âwô wôn akuwakuw ma
Akanman mu. 3. Akristofo aware mpôtam. wôpâsâpâsâ nneâma
4. Nkramofo aware anum bi a âwô sâ wôhwâ
bere a wôrepâ wôn
4.6.3 abobô nneâma Nneâma a âwô sâ wohwâ: Ôkyerâkyerâfo di asuafo anim ma hokafo.
ahorow bi a - wo hokafo no mfe a wadi wôkasa fa nneâma a âsâ sâ wôhwâ
yâhwâ ho bere a - nea n’ani gye ho bere a wôpâ sâ wôware.
yârepâ ôyere anaa - baabi a ofi
okunu. - n’anyamesom
- ne suban

Asuafo kyerâw nneâma


4.6.4 akyerâ nea âde Nneâma bi a etumi de awaregyae ba Ôkyerâkyerâfo boa asuafo ma asia a âma aware tim.
awaregyae ba. - sâ woannya ôhokafo pa wôboaboa nneâma bi a etumi de
- sâ ebia ôhokafo no nyinii awaregyae ba ano.
- sikasâm
- sâ mo nyamesom sono sono
- akorômmô
- sâ awo mma (bonin anaa krawa)
- sâ baanu no nhyia wô nna mu
- ahokyere Akyerεw Kasadwini Nwoma:
- bô bra a âsâe sika. i. Abasεm/Ayεsεm
- sâ ôbea kyerâ 'wia'
ii. Ahwεegoru
iii. Anwensεm

50
TI NSÂM BI A YEBETUMI DE AYÂ SUSUKYERÂW

1. Apomden ne Adidipa Nnyinaso

i. Ti Nsεm : ôkwan a yεfa so nya nsu:


- Nyankonsu
- Asubônten
- Ôtare
- Abura
- Paapo Nsu
- Nsunsuansu

ii. Nsu ho mfaso ma ankorankorε ne ômanfo

iii. Ahomegye ne apomden

2. Gyidi/Anyamesom, abrabô pa ne yεn bere so ahiasεm

i. Adunom basabasa
(a) Ne farebae
(b) Ne nsusuanso
(c) Kwan a yεbεfa so asiw ano

ii. Apomden ne Ahonni

iii. Mperewa nyinsεn


(a) Nea εde ba
(b) Ne nsunsuanso
(c) Kwan a yεbεfa so asiw ano
iv. Ôbaatankoroyε
v. Ôbôade agyapade sεe
vi. Nnuadua ne Nnuabuo basabasa
vii. Nnuan ne Anonne a adôre bôre
viii. Akwanhyia – ôkwan so, asuo so, po so
ix. Bammô – aduan, nsu, asaase
x. Mmabun afade – (Ntaadehyε ne ntamafura)

51

Вам также может понравиться