Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
RIMAKUY
NAPAYKUNAKUY SALUDOS
B. MOSOQ SIMIKUNA
~
8. Rimakuy Conversación, diálogo.
9. Mosoq Nuevo, -a, -o.
10. Simi Palabra, boca, idioma.
Churi
11. Mosoq simikuna Vocabulario nuevo.
~
12. Yachay Estudiar, aprender.
Ayllunchispa runankuna:
l. Qosa Esposo.
2. Warmi Mujer, esposa.
3. Churi Hijo (del varón)
4. Ususi Hija (del varón)
Mario Mejía Huamán
6. Wayqepanakuna:
~
Wayqe Tura
~ra
Pana Ñaña
~"''"
C. GRAMÁTICA YACHAY: RUNASIMIQ KAYNINMANTA
2. El runasimi, es un idioma rico, bello y muy delicado en sus expresiones; para ello,
utiliza un sinnúmero de posposiciones, las mismas que reciben el nombre de enfáticas
o aseverativas. Por ejemplo:
c. Se puede usar "qa" en todos los casos, sea que las palabras terminen en vocal
o consonante.
Noqa Yo
Qan Tú
Pay El, ella.
4. La terminación "pas"
Noqapas: yo también
Qanpas: tú también
Paypas: él también
D. MIT'AY YACHAYPUKLLAY
l. ¿Imaynallan Pedro?
José
Juan
ñ
Manuel
T'itu
2. ¿Imaynallan María?
Juana
Elsa
Luisa
Rosa
1 \
Mario Mejía Huamán
E. KUTICHIKUY YACHAYPUKLLAY
F. ÑAWINCHAY YACHAYPUKLLAY
l. ¿Imaynallan allillanchu?
2. ¿Imaynallan taytayki?
3. ¿Imaynallan mamayki?
4. ¿Imaynallan panayki?
5. ¿Imaynallan wayqeyki?
6. ¿lmaynallan turayki?
7. ¿lmaynallan ñañayki?
Curso de Quechua. 40 lecciones
H. KAMACHIKUNA
Sayariychis. De pie.
Tiyaychis. Asiento.
Uyariychis. Atención, escuchen.
Qhepayta rimaychis. Repetir después de mí.
Yachapayawaychis. Repetir.
Upallaychis! ¡Callad!
U pallay! ¡Calla!
Ama hinachu kaychis. Por favor.
Añay. Gracias.
TAPUKUNAPAQ
l. QHASWA
Taytaykimanmi Avisaré
willaykamusaq a tu padre
Mamaykimanmi avisaré
willaykamusaq a tu madre.
B. MOSOQ SIMIKUNA
20
Su ti
Tayta
Mama
T'ika
Pawqar
Umalliq
nombre
padre.
madre.
Flor.
Color
Presidente, director, jefe.
\
o®
c. GRAMÁTICA YACHAY
2. Posesivantes
CUADRO DE TERMINACIONES
Ejemplos:
D. MIT'AY YACHAYPUKLLAY
l. Sutiyqa Pedron.
Juanmi
Luis mi
Waskarmi
Atawmi
2. Sutiyqa Marian.
Juanan
Luisan
T'ikan
Siwarmi
l. ¿Iman sutiyki?
'~ ~
2. ¿Iman taytaykiq sutin?
3. ¿Iman mamaykiq sutin?
4. ¿Iman yanaykiq sutin?
Curso de Quechua. 40 lecciones
F. ÑAWINCHAY
·~
l. ¿lman sutiyki?
Sutiyqa ..................................................................... ............... .
2. ¿Taytaykimantari?
3.
Taytaymantaqa .......................................................................
¿Mamaykimantari?
Mamaymantaqa .....................................................................
1 \
4. ¿Iman taytaykiq sutin ?
Taytaypa sutinqa ...... ..............................................................
l. Mana No.
2. Ama No, prohibido.
3. Ari Sí.
4. Onqo Enfermedad.
5. Onqoy Enfermarse.
6. Qhari Varón.
7. Kisma Suegra del varón.
8. Aqe Suegra de la mujer
9. Qatay Yerno.
10. Qhachun Nuera.
11. Masano Cuñado, a.
C. ADJETIVOS NUMERALES
1 huk
2 Iskay
3 Kinsa
4 Tawa
5 Pisqa
6 Soqta
7 Qanchis
8 Pusaq
9 Isqon
10 Chunka
D. GRAMÁTICA YACHAY
Ejemplo:
25
Manan allinchu N o está bien.
E. MIT'AY YACHAYPUKLLAY:
r~
Manuel
José
Pablo
Ollantay
n
------¡:
¡..__
l..
26
l Inés
Sumaq
T'ika
F. KUTICHIKUY YACHAYPUKLLAY:
1 1
Curso de Quechua. 40 lecciones
G. RIMAKUY
H. TAPUKUYMAN T'IKRAY
l. Taytayqa allillanmi.
2. Mamayqa manan allinchu.
3. Panayqa allillanmi kashan.
4. Taytayqa allillanmi kashan.
5. Ñañayqa manan allinchu.
6. Turayqa allillanmi kashan.
A. RIMAKUY: Mamaymi onqoshan
B. MOSOQ SIMIKUNA
6. Ukyay Beber.
7. Millp'uy Tragar, pasar, injerir.
8. Mikhuy Comer.
9. Qhaqokuy Frotarse.
10. Mayllikuy Lavarse.
Urna Cabeza.
Kurku Tronco.
Makichaki Extremidades.
Umaq Kaqninkuna:
Mat'i Frente.
Ñawi Ojos.
Qheñipa Cejas.
Qhechiphra Pestañas.
Senqa Nariz.
Si mi Boca.
Sirphi Labios superiores.
Wirp'a Labios inferiores.
Curso de Quechua. 40 lecciones
Kiru Dientes
Qallu Lengua
Waqo Mejillas
K'aki Mentón
Rinri Orejas
Kunka Cuello
Qhasqo: Pecho
Wiksa Barriga
Wasa Espaldas
Weqaw Cintura, vaso
Siki Nalgas
Marq'a Brazos.
Kukuchu Codos.
Maki Manos.
Maki t' aqlla Palma de la mano.
VERBOKUNA
Laq'akuy Caerse.
Misk'akuy Tropezar.
Kunpakuy Tumbarse.
Takakuy Golpearse.
P'akikuy Romperse.
Phatachikuy Reventarse.
Machay Embriagarse.
Saksapakuy Satisfacerse con la comida.
C. GRAMÁTICA YACHAY
En quechua la combinación de la palabra "nanay", dolor, con alguna parte del cuerpo
humano, da la idea de dolor, de dolencia o enfermedad. Así tenemos, por ejemplo:
D. MIT'AY YACHAYPUKLLAY
E. KUTICHIKUY YACHAYPUKLLAY
Hanpi kamayoqwan
F. MOSOQ SIMIKUNA
Nanay Dolor.
Q'ewiy Retorcer.
U ti y Latir.
Yawray Arder.
K'aray Picar.
Seqsiy Escocer.
Ch'iwk niy Dar punzadas.
Tonotono nanay Doler prolongada y lentamente.
Tawna Bastón.
Watakuy Amarrarse.
Chaqllakuy Entablillarse.
Walt'akuy Envolverse.
Armakuy Bañarse.
Llusikuy Untarse.
Hawikuy Pasarse con aceite.
Qhakukuy Frotarse.
Mayllikuy Lavarse.
T'aqsakuy Lavarse la cabeza.
Moqch'ikuy Lavarse la boca.
Waqyay Llamar.
Kutichiy Devolver, responder.
Watuchiy Hacer adivinar.
Layqachiy Embrujar.
Hanpichiy Hacer curar.
G. ÑAWINCHAY YACHAYPUKLLAY
H. TAPUKUYMAN T'IKRAY
l. Taytayqa onqoshanmi.
2. Umanmi nanashan.
3. Umananaywanmi onqoshan.
4. Mamayqa hanpikushanmi.
5. Mamayqa pastillakunatan millp'ushan.
6. Wayqeyqa allillanmi kashan.
A. RIMAKUY
Panaykiri?
B. MOSOQ SIMIKUNA
l. May ¿Dónde?
2. Mayta ¿A dónde?
C. GRAMÁTICA YACHAY
l. Para los casos como "Pedro y María", se debe emplear la terminación "wan". ejemplo:
"Pedrowan, Mariawan".
D. MIT'AY YACHAYPUKLLAY
Areqhepa
Puno
Pharway
Pukllaq
Yachaq
Tusuq
Mikhuq
F. KUTICHIKUY YACHAYPUKLLA Y
G. ÑAWINCHAY PUKLLAY
B. MOSOQ SIMIKUNA
36
l. Hayk'aq ¿Cuándo?
2. Kutimuy Volver a venir.
3. Kutiy Volver a ir.
4. Q'aya Próximo.
5. Tupay Encuentro, encontrarse.
6. Tinkuy Encontrarse, tener una cita.
7. Sispa Cerca.
8. Sispa tura Primo.
9. Sipa ñaña Prima.
10. Ripuy Irse.
c. GRAMÁTICA YACHAY
PACHA ADVERBIOKUNA
PUNCHAYKUNA
Killachay Lunes
Antichay Martes
Qoyllurchay Miércoles
Illapachay Jueves
Ch' askachay Viernes
K'uychichay Sábado
Intichay Domingo
KILLAKUNA
D. MIT'AY YACHAYPUKLLAY
m a si
tayta
sispa wayqe
Kay hinata:
Harnawt'a: ¿Hayk'aqtaq turaYKiri kutirnunqa?
Yachaq: TURAYQA paqarinrni kutirnunqa.
l. Pedro: ¿Panaykiri?
Juan: Panayqa chaskiwasitan rin.
Pedro: ¿Irnaypachatan kutirnunqa?
Juan: Kayrnanta kinsa horasrnanrni.
B. QOSQO QHASWA
Aysariway chutariway.
Sumaq T'ikachay!
~ Munasqayki k'ikllullaman.
Sumaq T'ikachay!
Mana sumaq t'ika kawaq.
Sumaq T'ikachay!
Karumanraq wikch'uykiman.
Sumaq T'ikachay!
Curso de Quechua. 40 lecciones
¿Maypin llank'anki?
B. MOSOQ SIMIKUNA
Riy Ir.
Ka y Ser, haber.
Kashay: Estar.
Yachay Saber, aprender.
Apay Llevar, conducir.
Mikhuy Comer.
Hanpiy Curar.
Allichay Arreglar, reparar.
T'anta Pan.
C. GRAMÁTICA YACHAY
Como habrá podido observar el Tiempo Infinitivo de los verbos en quechua terminan
en "y". Así tenemos:
RiY Ir.
KaY Ser.
KashaY Estar.
YachaY Saber, aprender.
MikhuY Comer.
Pukllay Jugar
LLANK'AY
MODO INDICATIVO
Noqa ....... NI
Qan ....... NKI
Pay ........N
D. MIT'AY YACHAYPUKLLAY
E. T'IKRAY TAPUKUYMAN
F. YACHAYPUKLLAY
l. Ellos comen.
2. Ellas trabajan.
3. Nosotros jugamos.
4. Ella viaja
5. Tú estudias.
A. RIMAKUY:
¿lman Sutiyki?
B. MOSOQ SIMIKUNA
Suti Nombre.
T'ika Flor.
Qantuta Flor, símbolo nacional.
Qespe Vidrio, transparente.
Waman Halcón, falcón.
Qori Oro.
Mayta Explorar.
Pawqar Color, colores.
Achanqaray Begonia.
Yanki Trueque.
Rimachi Hablista, hablante de lenguaje castizo.
Manya Convite.
Qolqe Plata.
Perqa Muro, pared.
Qaqa Roca.
Wallpa Ave.
Q'ente Picaflor.
Willka Sagrado, nieto.
P'acha Ropa.
Ka y Este, -a, -o.
Chay Ese, -a, -o.
Haqay Aquell, -lla, -llo.
Para declinar es necesario separar en una palabra la radical y terminación. Por ejemplo
la palabra rosa en Latín:
a La rosa
ae De la
Rosa: Ros ae Para la rosa
am A la rosa
a ¡Oh! rosa
a Por la rosa.
CASOS DE LA DECLINACIÓN
MODELO DE DECLINACIÓN
EN SINGULAR
........ pi En
........ nta Por
.. ......man Al, hacia
rayku Por causa de
hawa Sobre, encima de
qhepa Detrás de
mana ........ wan Sin
D. YACHAYPUKLLAY: Kutichikuy
l. NOMINATIVOPI
5. VOCATIVO
50
¿Maypin tiyanki?
A. RIMAKUY
B. ABLATIVO: Ejercicios
b. ¿Imawanmi onqoshanki?
Noqaqa wiksa nanayWANmi onqoshani.
wasa
kiru
rikra
rinri
urna
1 53
b. ¿lma raykun yachashanchis?
Noqanchisqa yachanchis, allin kananchis rayku.
TAKI
WAMANGA WAYNUCHA
Imaykiwansi
apu tukuskanki
hay k' aykiwansi
apu tukuskanki
Ñoqas ichaqa
apu tukuymanpas
Ñoqas ichaqa
rico tukuymanpas
Warma yanaypa
brazonpi kallaspa
Warma yanaypa
sonqonpi kallaspa
Mario Huamán
Kaylado .. ..
Imaykiwansi
engañawankiman
Hay k' aykiwansi
engañawankiman
Ñoqas ichaqa
engañaroykiman
Ñoqas ichaqa
engañaroykiman
Mandolinaypa
waqaychallnwanpas
guitarrachaypa
waqaychallawanpas.
A: GRAMÁTICA YACHAY
DECLINACIÓN EN PLURAL
Para convertir en plural una palabra en quechua sólo necesitamos añadir la terminación
kuna. Por ejemplo:
wasi: wasikuna
runa: runakuna
tayta: taytakuna
mama: mamakuna
sipas: sipaskuna
Como hemos visto, sólo existe una escepción en quechua, en que el plural no se forma de
la manera indicada. El plural de noqa (yo) es noqanchis (incluyente) y noqayku (excluyente).
B. YACHAYPUKLLAY: Pluralpi
l. NOMINATIVO
4. ACUSATIVO: ... ta
c. ¿Pikunatan yachapayashanki?
Noqaqa tusuqKUNAtan yachapayashani.
takiq
pukllaq
machaq
thintiq
58 d. ¿Pikunatan qhawashankichis?
Noqaykuqa tusuqKUNAtan qhawashayku.
pukllaq
maqanakuq
qochapi llank' aq
bola hayt' aq
5. VOCATIVO
6. ABLATIVO
B. MOSOQ SIMIKUNA
P'unchay Día.
Apay Llevar.
Apamuy Traer.
K u ti Vez, veces.
C. GRAMÁTICA YACHAY
CARDINALES ORDINALES
~
5. Pisqa Pisqa ñeqen
'21~
7. Qanchis
8. Pusaq Pusaq ñeqen
9. Isqon Isqon ñeqen
10. Chunka Chunka ñeqen
100. Pachak
101. Pachak hukniyoq
110. Pachak chunkayoq
1000. Waranqa
1001. Waranqa hukniyoq
E. KUTICHIKUY YACHAYPUKLLAY
F. TAPUKUYMAN T'IKRAY
¿Maytan haykunki?
¿Pin?
¿lmamanmi haykun?
¿Hayk'an?
¿Pikunan?
¿Hayk' aqmi?
1;
J.,::~--------------------M_ar_io_M__:.ej_ía_H_u_a_m_án
lt
¿Iman?
¿Ima p'unchaymi?
¿Hayk'a p'unchayta?
¿Ima killan?
¿Pin?
¿!matan?
¿Hayk'a kutin?
¿Imananmi hanpinta?
A. RIMAKUY
¿Maytataq rishankiri?
Jorge: Tupananchiskama.
B. MOSOSQ SIMIKUNA
Tapuy Preguntar.
Qhatu Mercado.
Orqo Montaña
Pukyu Manantial
Mario Mejía Huamán
,l''f,_.-----------------------"----
C. GRAMÁTICA YACHAY
D. MIT'AY YACHAYPUKLLAY
Pedro
José
Luís
l. ¿Panaykiri José?
Juan
Víctor
Manuel
Justo
2. ¿Turaykiri María?
Rosa
Andrea
Luisa
Zoila
3. ¿Taytaykiri Lucas?
...
Manuel
4.
5.
Julio
Luis
César
mama
pana
ipa
F. ÑAWINCHAY YACHAYPUKLLAY
orqo
wasi
k ancha
G. KUTICHIKUY KA Y T APUKUYKUNAT A
l. ¿Imaynallan allillanchu?
2. ¿Imaynallan Taytayki?
3. ¿Imaynallan Mamayki? o
4. ¿Maypin tiyanki? o
5. ¿Ima k'ikllupin tiyanki?
·~
6. ¿Piwanmi chaypi tiyanki?
7. ¿Maymantan kanki?
8. ¿Maymantan warmiyki?
9. ¿Maymantan taytayki?
10. ¿Maymantan mamayki?
H. YACHAYPUKLLAY
Qosqótan rishani.
¿Maytataq rishanki?
Curso de Quechua. 40 lecciones
----~------------------------------------~~!~
~
'11 i
1. Allillanrni kashani.
····························································································································································
····························································································································································
69 ¡
6. Qosqotan rishayku. t
1
1
11
!l
10. Noqaykuqa Wankawillkapin llank'ayku.
TAKI
A. MARINERA
Maypitaq wawayqa
nispachá tapurikuwanman.
Maypitaq churiyqa,
nispachá tapurikuwanman.
WAYNO
Tarukitay Jj
wik'uñitay
orqon q' asan puriqtachus
noqari munarqayki.
orqon q' asan puriqtachus
noqari wayllurqayki
B. MOSOQ SIMIKUNA
Ranra Cantera.
Qocha Pozo. Piscina, estanque de agua.
Qolqa Mina.
Orqo Montaña, cerro; animal macho.
Llaqta Pueblo, ciudad.
Qheswa Valle interandino 2,200 a 2,800 m.s.n.m. región quechua. Zona
Quechua.
Kancha Explanada, lugar plano, patio.
Wank'a Pedrón. Piedra de gran tamaño.
VERBOKUNA
U ti y Contemplar, admirar.
T'aqsay Lavar la ropa, lavar los cabellos.
Puskay Hilar.
Away Tejer.
Siray Coser.
Tiyay Vivir, residir.
C. GRAMÁTICA YACHAY
Nota: En la conversación coloquial casi siempre se añade la "n" a "mana" para enfatizada.
Por ejemplo:
':,
9. Panayqa 4 watayoqmi.
¿Pin?
¿Hayk'an?
F. T'IKRAY YACHAYPUKLLAY
G. WASIPI RUWANAPAQ
Imatan ruwashanki?
B. MOSOQ SIMIKUNA
l. Qelqa Escritura.
76 2. Qelqay Escribir.
3. Kamachi Tarea, ordenanza.
4. Hunt'ay Cumplir, ejecutar, completar.
5. Chaymanta Más luego, después.
6. Maskhay Buscar.
7. Riki Por supuesto, desde luego, si.
8. Hinaqa Si es así, por consiguiente, luego, entonces.
9. Chaykama Hasta luego.
10. Hoq ruwanakuna Otras obligaciones.
C. GRAMÁTICA YACHAY
l. Kamachi significa: orden, obligación. Kamachi hunt'ay: cumplir con una obligación,
realizar una tarea. Yachaywasi kamachi: un trabajo del colegio, una tarea escolar.
3. Hinaqa, está conformado del término hina: así como, y de la enfática qa.
D. MIT'AY YACHAYPUKLLAY
harawi
wayno
E. KUTICHIKUY
sukhay
ch'isi
paqariy
kuska tuta
chawpi p'unchayman
sukhay
ch'isi
paqariy
kuska tuta
chawpi p'unchayman
~~~~-------- M"io M'jfo Huomdn
yarqha
qocha
wallpawasi
F. RIMAKUY YUYARIY
G. YACHAY PUKLLAY
H. T'IKRAY TAPUKUYMAN
3. Paykunaqa hayachikushankun.
9. Kuraqniyqa yachachiqmi.
l. WASIPI RUWANAPAQ
····················································································································································
Mario Mejía Huamán
B. MOSOQO SIMIKUNA
C. GRAMÁTICA YACHAY I
Participiokuna
El participio activo en quechua se forma añadiendo la partícula "q" a la raíz del verbo.
Ejemplo: añadamos q a raíz del verbo trabajar: llank'a, entonces tendremos el nuevo
término: llank'aq: el que trabaja, trabajador.
6. Wayk'uq Cocinero.
7. Qaraq: Sirviente.
8. Ukyaq Bebedor.
Mario Mejía Huamán
D. MITA Y YACHAYPUKLLAY
F. MANACHAYMAN T'IKRAY
····················································································································································
2. Paykunaqa wayllapanpapin pukllanku.
3. Apuskiyqa hanpikamayoqmi.
¿Pin? ¿Pikunan?
H. KUTICHIKUY
84 "1
HARAWI
PUMA
¿Reqsinkichu Qosqota?
B. MOSOQ SIMIKUNA
l. Rumi Piedra.
2. Qori Oro.
3. Qolqe Plata.
4. Chapi Cobre.
5. Qespi Libertad.
6. Anchari Máximo.
7. Sinchi Demasiado, grado militar.
8. Pawqar De colores.
9. Waman Halcón, grado militar.
C. GRAMÁTICA YACHAY
La terminación quechua yoq indica posesión; poseer algo, tener algo, sea un objeto, una
virtud, una cualidad, una profesión. Ejemplo:
Curso de Quechua. 40 lecciones
La terminación chiy" indica mandar a ejecutar una acción con otra persona.
11
1
uno mismo.
D. YACHAY PUKLLAY
E. KUTICHIKUY
7. ¿Imaypachatan rikch'arinki?
8. ¿Imaypachatan puñunamanta hatarinki?
9. ¿Imaypachatan unuq'oninki?
10. ¿Imaypachatan puñunamanta hatarinki?
Kay hinata:
2. Warmiyqa Juanan.
3. Llaqtayqa Qosqon
G. WILLAKUY
WAMANGA WAYNUCHA
TAKI
Orqokunapi wik'uñitaschay
pisqa pukyupa ñawillan upyaq
huknichallanta upyaykachiway, wik'uñitay!
icha qam hina khuyana kayman
Sonqollaykita kichaykullaway 89
patachallanta haykuykachiway
qaynamantaraq khuyakushkayki, wik'uñtay!
icha qam hina khuyana kayman.
Wañukuq kaqpiy
ripukuq kaptiy
yuyariwaspa mana tarispa, wik'uñitay!
weqellaytachá pagaskankiña.
A.RIMAKUY
B. MOSOQ SIMIKUNA
Pawqar Color
Puka Rojo
Lanqha puka Rosado
Sani Morado
Ch'unpi Marrón
Q'omer Verde
Wilapi Violeta
Cu rso de Quechua. 40 lecciones
Anqhas Azul
Qhosi Garzo, de color azulado
Oqe Gris.
Yuraq Blanco.
Yana Negro.
Q'ello Amarillo.
Q'ellmo Anaranjado.
Huch'uy Pequeño.
Ch'iti Diligente, ágil, ligero.
Llulla Mentiroso.
Qella Ocioso, perezoso.
Suwa Ladrón.
Millay Feo, torpe, impuro, asqueroso.
91
Rikuy Ver, mirar, distinguir, percibir algo.
Ruray 1 ruway Hacer, obrar, actuar, crear, formar, modelar.
Reqsiy Conocer, reconocer.
UKHUNCHISPA KAQNINKUNA
l. Urna Cabeza
2. Mat'i Frente
3. Ñawi Ojo, ojos.
4. Senqa Nariz
5. Simi Boca
Así tenemos:
l. Yuraq wasi
2. Puka t'ika.
3. Hatun runa.
4. Qella wayna. Joven ocioso.
5. Suwa erqe. Niño ladrón.
6. Millay ñan. Camino feo.
7. Millay pawqar. Color feo.
8. Yana ñawi. Ojos negros, de ojos negros.
9. Ch'iti erqe. Niño diligente.
10. Munay sipas. Joven hermosa, bella.
D. ÑAWINCHAY PUKLLAY
F. PAWQARKUNAWAN YACHAYPUKLLAY
G.TAPUKUY
Karromanta pacha
B. MOSOQ SIMIKUNA
Waqyay Llamar
Chayay Llegar, arribar
T'uphsiy Señalar, apuntar
Isku Tiza.
Pikana Borrador, escoba.
Tuhu Silla.
Tiyana Banco.
K'irana Sofá.
Ka y Este/a/ o
Chay Ese/a/ o
Haqay Aquel /lla /llo.
C. GRAMÁTICA YACHAY
QHAWACHIKUQ ADJETIVOKUNA
l. Los Adjetivos Demostrativos en Quechua van delante de los sustantivos, así tenemos:
D. MIT'AY YACHAYPUKLLAY
G. T APUKUYMAN T'IKRA Y
Qhatupi rimakuy
Qhatuq: ¿Apankichu?
Rantiq: Arí, apasaqmi, qoya
B. MOSOQ SIMIKUNA
Akllay Escoger
Saway Casarse, contraer matrimonio.
Qolqe Plata.
Qori Oro
Umiña Piedra preciosa.
Ch'ipana Brazalete
Aretes Tullunpi
Chuki Flecha
Curso de Quechua. 40 lecciones
C. GRAMÁTICA YACHAY
Presente de Indicativo
En quechua para expresar "yo tengo" se dice de mi hay, tú tienes: de tí hay, etc. Se pone el
pronombre en el caso genitivo y seguidamente el verbo en tercera persona del tiempo y
modo correspondiente.
En quechua es muy frecuente el uso de los verbos en tiempo progresivo, por ello
presentamos la conjugación del verbo ser en el tiempo referido.
D. YACHAY PUKLLAY
G. RIMAKUY
Chakrapi llank' ay
B. MOSOQ SIMIKUNA
Muyu qhaya: Hierba cuyo sumo es mezclado al agua de baño de los bebes
para quitarles la sofocación por la calor.
Maylliy Lavar
Ch'away Esprimir
Arma y Bañar
Kutay Moler
Saqtay Triturar
Curso de Quechua. 40 lecciones
Punku Puerta
Wasi qata Techo
T'oqo Ventana, hueco
Sullu Cerradura, candado
Puñuna Cama
Qatana Frazada
Sawna Almohada
P'acha Ropa, vestido
Mikhuna Alimento, comida
C. GRAMÁTICA YACHAY
PUKLLAY
TIEMPO PRETERITO PERFECTO DE INDICATIVO
LLANK'AY
TUKUKUYKUNA
Para formar los adverbios de lugar o indicar el lugar donde se encuentran las cosas, es
necesario añadir la terminación "PI" a los sustantivos. Ejemplo:
Ayak'uchupi: En ayacucho
Wasipi: En casa
Yachaywasipi: En la escuela
Karropi: En el carro
Ñanpi: En el camino
Pukyupi: En el manante
D. KUTICHIKUY
E. KUTICHIKUY KA Y TAPUKUYKUNATA
F. WASIPIRI RUWANAPAQ
Pedro: Paqarinkama!
P'unchay Día
Killa Mes, Luna
Wata Año
Paqarin Mañana
Minchha Pasado mañana
Ch'isiman Ala noche
Ch'isinta Por la noche
Tu tata A la noche
Kuska tutata A la medianoche
Chawpi tutata A medianoche
Mario Mejía Huamán
C. GRAMÁTICA YACHAY
TUKUKUYKUNA
D. MIT'AYYACHAY
Wankayopin llank'asunchis.
Saqsaywamantan reqsisunchis.
E. KUTICHIKUY YACHAYPUKLLAY
4. ¿Pinhusk'anqa tarpuchiqtiki?
PedróN husk' anqa, payni allin husk' aq.
F. KA Y TAPUKUYKUNATA KUTICHIKUY
····················································································· ·························································
Mario Mejía Huamán
G. KUTICHIKUY YACHAYPUKLLAY
Qosqo Hawkaypatapi
116
B. MOSOQ SIMIKUNA
Kaypi Aquí.
Wakpi Allá.
Chaypi En esa.
Haqaypi Allí.
C. GRAMÁTICA YACHAY
l. Los adjetivos demostrativos: Kay: Este, -a, -o. Chay: Ese, -a, -o y, haqay: Aquel, -lla, -llo,
se declina como cualquier sustantivo. Ejemplo:
SINGULAR PLURAL
Nominativo k ay kaykuna
Genitivo kaypa kaykunaq
Dativo kaypaq kaykunapaq
Acusativo kayta kaykunata
Vocativo
Ablativo kaywan kaykunawan
kaypi kaykunapi
kay hawa kaykuna hawa
kay qhepa kaykuna qhepa
mana kaywan. mana kaykunawan
2. "Hoq kaq", significa el otro. Proviene de hoq: Otro,-a,-o y, kaq: El que es. Ejemplo:
Hoq kaq runa. (El otro hombre, el otro).
3. La terminación pata, indica: sobre, encima, estar encima, o, indica lugar donde se
encuentra algo, donde abunda algo. Por jemplo:
4. Tarikuy: Encontrarse en; Proviene del verbo tariy: encontrar, y la terminación kuy:
que indica sí mismo, a sí mismo, uno mismo.
Por ejemplo:
Saqsaywamanpi tarikuy: encontrarse en Saqsaywaman.
Iman chay patapi tarikun: qué se encuentra allí encima.
Manan qolqe tarikunchu: No hay dinero.
5. Se usa wak, cuando se conversa de un determinado lugar, conocido por las personas
que dialogan. Por ejemplo, un qosqoruna puede decir a otro:
D. MIT'AY YACHAYPUKLLAY
E. KUTICHIKUY YACHAYPUKLLAY
3. ¿Kaychu qelqanayki?
8. ¿Maypin tiyanki?
F. ÑAWINCHAY YACHAYPUKLLAY
G. TIKRAY MANACHAYMAN
Khaynata:
H. WASIPI RUWANAPAQ
l. Wasiki krokista seq' ey, hinaspacha qhawachikuy imayna rakikusqanta: Hay k' a
puñuna wasiyuq kasqanta, etc.
120
A. RIMAKUY
Machupikchutan risaqku
121 !
Lucas: ¿Maytataq paqarinri rinkichis?
Pedro: Paqarinqa Machupik-chutan risaqku.
B. MOSOQ SIMIKUNA
Ura Abajo.
Imaymana De todo
Manakaw! No, de ninguna manera.
Sasa Difícil.
Atinalla Fácil, factible.
Apay Llevar
k'anchana Linterna.
Taksa Pequeño.
Hatun Grande.
Manka Olla.
C. GRAMÁTICA YACHAY
2. Manakaw! Es una expresión que significa, 'de ninguna manera', pero de acuerdo al
contexto también puede significar sí, por supuesto. Ejemplo en verano:
Rikuychis, proviene del verbo riy, riychis: Id vosotros. Como indicamos en ocasiones
anteriores, la terminación kuy da un sentido reflexivo a la expresión. Ejemplo.
Rikuychis: vayanse ustedes; tengan el placer de ir solamente vosotros.
4. Las terminaciones ' ... pas ... pas', se usan para expresar: ni ... ni. Ejemplo:
Mariowanpas Ollantawanpas.
D. YACHAYPUKLLAY
2. Minchhatan puririsaqku.
Paqarinmi
eh' isimanmi
kunachallan
Pacha paqarimuyta
Inti haykuyta
Chawpi tutata.
orqo
yunka
puna
··············································································································································
··············································································································································
5. ¿lmatataq Areqhepapiri ruwamunki?
··························································· ···················································································
··············································································································································
125
A. RIMAKUY
Llaqtaq raymin
B. MOSOQ SIMIKUNA
Wasimasi Vecino.
Kunan Hoy, ahora.
Taytacha Padrecito, diosito.
Mamacha Madrecita, "virgencita".
Niñucha Niñito.
Llapa Todo.
Mink'ay Invitado.
Mikhuy Comer.
Ukyay Beber.
Wankay Cantar.
Takiy Cantar.
Tusuy Bailar
Raymi Fiesta.
Curso de Quechua. 40 lecciones
Tukukuy Terminarse
Waqachiy Tocar un instrumento musical, hacer llorar.
C. GRAMÁTICA YACHAY
La letra r inicial en quechua no tiene el mismo sonido que la r inicial en castellano; en este
último idioma, lar inicial es pronunciada como doble rr. Por ejemplo: Radio (rradio). En
quechua la letra r tiene una única pronunciación; esto que se pronuncian como una r sencilla.
Así temenos en las palabras: Raymi, rumí, roqa, rima, reqsiy.
11. ¿lrnanaqtin?
Huñunakuyman riy
Juan: ¿Imanaqtin?
José: Kunan kaqpa huch'uyllas.
B. MOSOQ SIMIKUNA
C. GRAMÁTICA YACHAY
2. La respuesta a la pregunta anterior es: Askas kanku. Dicen que son muchos.
3. Ninku, también significa: Dicen. Por ejemplo: Dicen que son muchos: Askha ninkun.
4. Las partículas "s" o "si" pospuestas a los pronombres significan también: Dicen o
dice". Por ejemplo:
D. YACHAYPUKLLAY
Nelly
Luz Maria
8. ¿Imakunatan kamachinakamurqankichis?
Kamachinakamuykuqa ........................... ..
E. KUTICHIKUY YACHAYPUKLLAY
F. WILLAKUY
Huk kutis, huk runa, Europapi, mikhunaqhatu wasiman haykuspa, mikhuna qaranankukama
qamasayrinta hap'irqachispa sayriyta qallarisqa. Mikhunawasipi yanaq waynas, mancharisqa
qhawaykusqa, paypaqqa runaq siminmanta, senqanmanta, ñawinmanta, ninrinmanta imas
q' osñi wakwarimushasqa.
l. ¿Imaynallan allillanchu?
2. ¿Maymantan hamushanki Wiraqocha?
3. ¿Imaynan chaypi kashasqaku?
4. ¿Pin chaypi llaqta kamachikuq kasqa?
5. ¿Imaynan pay?
135
B. MOSOQ SIMIKUNA
C. GRAMÁTICA YACHAY
2. Hoq kaq, significa: El otro, la otra, lo otro; el que es otro, la que es otra y, lo que es
otro.
PLURALMAN K'IRACHINAPAQ
D. MIT'AY YACHAYPUKLLAY
F. ASWAN RIMAKUY
G. YACHAY PUKLLAY
139
A. RIMAKUY
Rikch' achinachiy
Pedro: ¿Qanpari?
Pablo: Noqaqqa aswan mosoqmá.
B. MOSOQ SIMIKUNA
l. Warak'a Onda.
2. Manaraq Todavía no, aún no.
3. Apiki Es quizá.
4. Awer Expresión que proviene del castellano haber.
5. Maypis Cómo no ha de ser.
Curso de Quechua. 40 lecciones
C. GRAMÁTICA YACHAY
l. Aswan mosoqmá! Es más nuevo! La terminación má sirve para dar mayor énfasis a
la expresión. Entre otros ejemplos podemos citar:
2. "¿Maypis qanpa mosoqlla kanman?", ¿Cómo el tuyo va ha estar nuevo nomás? Maypis,
equivale a la expresión: ¿Cómo?, ¿Dónde?
Igualdad hin a.
Superioridad ... manta aswan.
Inferioridad ... mant pisi.
Superlativo ancha.
tukuy .
... llaña.
D. YACHAY PUKLLAY
unku
chuku
F. KUTICHIKUY
Puka Pukara
Chawpin
Pachakamaq
Willkaswaman
11'
~
_
Curso___;,;:..___
de Quechua. _40_ ___________
/ecciol!es .1
~
~
t
3. ¿Pin pisi munana?
¿Ima huchan pisi millay?
¿Imamanta pisi misk'in wiru?
¿Imananta pisi haqyan limón?
¿Pimanta pisi thintin panayki?
l. KUTICHIKUY
Tiendapi
B. MOSOQ SIMIKUNA
l. Tanta Pan
2. Chayllata Solamente eso
3. Wayaqa Bolsa, bolsillo
4. Ñukñu Leche
5. Misk'i Dulce
6. Hank'a Tostado.
7. Qelqana Lapicero
8. Qelqarima Libro
9. Mit'awa Periódico
10. P'uru Globo, bombilla, vejiga.
11. Chani Precio, valor.
12. Usqhay Rápido.
C. GRAMATIKA YACHAY
"Señoray t'antaykita vendeykuway" (Véndame señora sus panes); como podemos observar la
expresión no dice, "t'antata ... ",sino, t'antaykita: sus panes; en quechua esta es la forma más
Mario Mejía Humnán
D. YACHAYPUKLLAY
F. TAPUKUYMAN T'IKRAY
l. T'antaykita vendeykuway.
G. T APUKUYMAN T'IKRA Y
TAKI
ARPASCHAY
Arpaschay
treinta kuerdaschay
vio linchay
kuatro kuerdaschallay
Takiylla takiykapuway
waqaylla waqaykapuyway
sumaqta tusurqonaypaq. 151
Likorchay treinta gradoschay
vinuchay veinte gradoschallay
qanllata ukyarqollaspan
qanllata tomarqollaspan
yanayta qonqarini
Ripunaypatapi
tukuylla waqan
pasanaytapi
tukuylla waqan
sut'icha yachan
rikapunayta
sut'icha yachan
wañukunayta.
A. RIMAKUY
Machupikchutan rirqani
B. MOSOQ SIMIKUNA
l. Hamuy Venir.
2. Kutimuy Volver a venir, retornar aquí.
3. Chakipi riy Viajar a pie.
4. Yachaq masi Compañero estudiante.
5. Para Lluvia.
6. Chikchi Granizo.
7. Iphu Garúa
8. Ancha Muy, mucho.
9. Nishu Demasiado.
11
15.Phuyu Nube.
16. Ñak'ay Muy dificil.
17. Muyuy Dar la vuelta, cambiar.
C. GRAMÁTICA YACHAY
MODO INDICATIVO
Noqa rqani
Qan rqanki
Pay rqan
Noqnachis rqanchis
Noqayku rqayku
Qankuna rqankichis
Paykuna rqanku
Mario Mejía Huamán
D. YACHAY PUKLLAY
qheswa
rupha-rupha
Q'osñipata
5. ¿Allillanchu kamurqankichis?
Aspas allillanmi, wayqey.
ancha allinmi
manan allinchu
pisi allinmi
E. KA Y TAPUKUYKUNATA KUTICHIKUY
F. ASPUWAN RIMAKUY
Jorge: ¿Chayri?
Juan: Chaymi ñak' ayllaña mach' ayniykuta chutarqoyku. chikchin chayan haqay
tukuyta! chaypa qhepanmantaqmi sumaqllata tutantin para chayaykun.
Jorge: Kusa!
Juan: Sayk'usqaykutan eh' akita puñurqapusqayku. Tutamantan rikch' arimunaykupaqtaqmi,
hanaqpachapi ch'ulla phuyupas kapusqachu. Intitaqmi wichaypiña kashasqa.
l. ¿Maytataq rirqankichisrí?
2. ¿Imamantaq Machupikchutari rirqankichis?
3. ¿Maypitaq qorpachakurqankichisrí?
4. ¿Piwantaq chaypiri tupamurqankichis?
5. ¿Pitaq yanaparqasunkichisrí?
TAKI
SAQSAYWAMANPI
Saqsaywamanpi
tukuy tukuycha
Imallamantan
qanri waqanki
noqachu kanki
waqanaypipaq
mana mumayoq
mana taytayoq
Saqsaywaman patachapi
Saqsaywaman patachapi
ch'ulla kutilla tuparqanchis
ch'ulla kutilla tuparqanchis
Juancha tiendapi
B. MOSOQ SIMIKUNA
Misk'i Caramelo.
Añaka Golosina.
Chaypachaqa Entonces.
Qoy Dar.
Qoway Dame (tú a mí).
Chaymanta Luego, después.
T'anta Pan.
Hank'a Tostado.
Sunbayllu Trompo.
Icha Quizá.
Apay Llevar.
Ukyana Bebida.
Mikhuna Comida.
pukllana Juguete.
Mit'awa Periódico.
A pi Mazamorra.
Aqha Chicha.
Teqte Chicha blanca.
Loqma Lucma.
Pakay Pacay.
Mario Mejía Huamán
Chirimoya Chirimoya.
Tintin Tumbo.
Chikchi Granizo.
Qasa Helada, escarcha.
Para Lluvia.
Rit'i Nevada, hielo.
Wayra Viento.
Rupha Calor.
Chhull Rocío.
C. GRAMATIKA YACHAY
3. Yapay: Sumar
5+ 5wan
6 6
11 11
16 +
25
soqtawan pisqawan
1 chunka hukniyoq, hukta churanchis,
uktataq apanchis,
hukwanqa iskay,
iskaywantaq, tawa.
Llapanpiqa: tawachunka hukniyoq. (41)
4. T'aqay: Restar
8- pusaqmanta qechunchis
3 kinsata.
5 chayqa: pisqa
Curso de Quechua. 40 lecciones
5. Mirachiy Mulltiplicar.
6. Rakiy: Dividir.
D. YACHAY PUKLLAY
E. KUTICHIKUY
iskay
kinsa
pusaq
soqta
chunkapisqayoq
iskay chunka pisqayoq
kunka pusaqniyoq
pisqa
kinsa
qelqa
p'acha
relok
qelqarima
hanpi
Mnrio Mejín Hunmán
sangriata
p' asñachata
q'oñichata
poncheta
chokolateta
mankapi
chatupi
rakipi
qocha patata
orqo patata
Anqhasta
Punota
Iquitosta
A. RIMAKUY
Chayamuy
B. MOSOQ SIMIKUNA
Hamuy Venir
Tiya y Vivir
Yunka Valle, ceja de selva.
C. GRAMÁTICA YACHAY
Pronombres Indefinidos
D. YACHAY PUKLLAY
oc O ....
l. ¿Pin hamunqa chawpi p'unchayman?
.
Taytaypa wayqenmi hamunqa. .
Apuskiypa
Reqsisqaypa
Marq' akiypa ~ 1 ~
2. ¿Pin hamunqa paqarin tutamantan?
Paqarin tutamantaqa ipaymi hamunqa.
sullk'aymi
kuraqniymi
reqsisqaymi
yayaymi
F. ÑAWINCHAY YACHAYPUKLLAY
G. T APUYMAN T'IKRAY
··············································································································································
··············································································································································
Mario Mejía Hzwmán
¿Imay pachatan?
¿Piqpa?
¿Pin?
¿Hayk'aq
¿Piqpa?
¿Pin?
¿Pitan?
Curso de Quechua. 40 lecciones
¿Hayk'aqrni?
¿Pin?
¿Maypin
¿Piqpa
¿Irnan?
¿Mayrnantan?
6. Lirnaqa kayllan.
¿Irnan?
Mario Mejía Huamán
¿Imaynan Lima?
¿Pin?
¿Imamanrni?
¿Hayk'a?
¿Hayk'aqmi?
¿Ima kaytan?
A. WILLAKUY
Wañuypacha
Pedro: Hatun hawkay patapin, huk runa qelqarima makintin chay nispa
anyanayukusharqan.
Juan: ¿Ima nispa?
Pedro: "Hinan kaypi qelqasqa kashan ", ninmi, huk yana qelqarima makintin.
Juan: ¿Chayri cheqaqchus hamunqa ?
Pedro: Payqa cheqaqpunin, nispan nin. Kaymi, haqaymi, kay qelqapi nispan nishan.
Manan qelqapi niqkunaq sutinta allintachu yuyani.
B. MOSOQ SIMIKUNA
Wañuy Morir.
Wañuypacha La época de la muerte, el juicio final.
Hawkaypata Plaza de la alegría.
C. GRAMÁTICA YACHAY
l. El término pacha unido a sustantivos da ha entender la "epoca de ... ", "tiempo de ... "
o época de por ejemplo:
Ahora bien cuando dicha palabra va unida a los adverbios de tiempo, les da mayor
precisión:
Kunanpacha Inmediatamente.
Paqarinpacha Mañana mismo.
3. La expresión: "nispan nin ",es un modismo y se debe traducir por" dice". Texualmente
diría: "dice, diciendo". Por ejemplo:
4. Las expresiones: ¿Quién dicen? se forma añadiendo una 's' a la palabra quechua
'pi' : pis.
D. YACHAYPUKLLAY
E. KA Y T APUKUYKUNAT A KUTICHIKUY
l. ¿Imas chayamunqa?
2. ¿Hayk'aqsi chayamunqa?
3. ¿Pis chayamunqa?
4. ¿Hayk'aqsi hamunqa?
5. ¿Maypin chayta uyarirqanki?
6. ¿Imaynatas chayamunqa?
7. ¿Cheqaqchus chayamunqa?
8. ¿!matas noqachis ruwasun, wañuypacha chayamuqtin?
9. ¿Kay pachari tukukunqachus?
F. RIMAKUY
2. ¿Imapaqsi chay?
4. ¿Noqanchis risunmanchu?
9. ¿Kamayoqpaqri?
B. MOSOQ SIMIKUNA
C. GRAMÁTICA YACHAY
a. La terminación: yariy se usa para indicar que la acción del verbo recae en otra persona,
pero: de manera lenta, o como quien hace el servicio de ... , hacer el favor de.
2. Conjugación:
Llank'ay
TUKUKUYKUNA
Noqa sqani
Qan sqanki
Pay sqa
Noqanchis sqanchis
Noqayku sqayku
Qankuna sqankichis
Paykuna sqaku
D. YACHAYPUKLLAY
Juan
Lucas
Allantay
Waskar
Mario Mejía Huamán
Hamawt'a
kuraka
kamachikuq
umalliq
taytayki
llaqta
pukllaq
takiq
yachaq
yapu
qharpa
ha lima
p'ukru
kutipa
E. ÑAWINCHAY YACHAYPUKLLAY
Chinkachiy
Juan: Sullk' aymi yawrita chinkarqachin. Mamaykun hanp' arapataman churamuy nisqa.
Pedro: ¿Chayri?
Juan: Ari. Hanp' ara pata tapas, hanp' araq pachatapas allintan maskhani.
Pedro: ¿Maypipunitaq kanmanri?
B. MOSOQ SIMIKUNA
Chinkay Perder.
Chinkachiy Hacer perder
Siwi Anillo
Pachanpi De bajo.
Patanpi Al borde.
Chawpipi Al medio
Hawapi Fuera
· Kaychallapi Aquisito nomás.
Kasqallanpi Allí mismo. Donde está.
Curso de Quechua. 40 lecciones
C. GRAMÁTICA YACHAY
Maypipunitaq: Y ...
D. MIT'AY YACHAYPUKLLAY
q'aytuqa
ruk'iqa
E. KUTICHIKUY
6. ¿Hayk'aqmi chinkarqachisqa?
7. ¿Maymanmi maman yawrita churamuy nisqa?
8. ¿Maykunapin yawrita maskhasqaku?
9. ¿ Yawrita tarisqakuchus?
10. ¿Hayk' aqllapas yawrita qan chinkachirqankichu?
F.RIMAKUY
Huk kutin, erqellaraq kashaqtiy ipay pusawarqan Qosqo hawkaypatataJugos artificiales qhawakuq,
hinaspachan chayta chayarkuqtiyku manqos wasiman wichanapi askha runakunaña tiyashasqaku
qallarinanta suyakuspa. Iskayllaykutaq karqayku chayqa huk wawakunayoq qoyaq kasqanman
ipay achhuykuqtinmi paykuna pura achhunayukuspanku kasqankupi tiyaykachiwanku.
Sapa nina pillu hanaq pacharnan phawaqtinmi, runakuna kusisqa asiykunku, musikukunataqrni
sipikachayukunkuraq waynu tokasqankupi.
Hanaq pachaman nina pillu phawaqtan runa qatinku ñawinkuwan chay patapi
chiriapuqtintaqmi ñawinkuta hoq qatiq wankikunaman uraykachinku. Hinarnanmi qonqaylla
soqos pillu hananmanta korriente electrica kableman urmaykamun; kablekunan paykuna pura
tupaspa yawrariyta qallarinku.
Mink'akuy
180
B. MOSOQ SIMIKUNA
Mallki árbol
Sach'a arbusto
qora hierba
D. MIT'AY YACHAYPUKLLAY
añakata
siwita
tu puta
mama y
ipay
marq'akiy
apuskiy
wayqey
E. KUTICHIKUY YACHAYPUKLLA Y
l. Mink'ay Invitado.
2. Mink'a Invitación.
HARAWI
Hayk'aqpunitaq noqapaq
kusi kawsayqa hamunqa
hay k' aqpunitaq weqeyqa
ñawiymanta eh' akirinqa
Qonqayllamantan awqaypas
noqapaqqa paqarimun
yanqa qasillan noqata
runa masiypas cheqniwan
K'illk'u Warak'a
(Andrés Alencastre Gutierrez)
H. TAPUKUYKUNA
Yachaywasipi Huñunakuy
J
Pedro: ¿Rirqankichu ch'isi huñunakuyman?
Juan: Arí, rinin.
Pedro: ¿lmanaqtin?
Juan: Manas kanchu iskay ñeqen yachaqkunapaq wasi.
B. MOSOQ SIMIKUNA
C. GRAMÁTICA YACHAY
D. RIMAKUY
E. KUTICHIKUY YACHAYPUKLLAY
Warmi
Churi
Curso de Quechua. 40 leccion es
Pana
Tayta
lpa
188
A. RIMAKUY
Tapukuy
B. MOSOSOQ SIMIKUNA
Wama Moderno,a.
Simi Idioma, lenguaje, boca.
Mit'a Periodo, ciclo.
C. GRAMÁTICA YACHAY
Chunka wataytan rishani: Estoy yendo mis 10 años. En quechua la edad se indica señalando
los años que uno discurre por la vida.
D. MIT'AY YACHAYPUKLLAY
Kay yachaywasiqa Italia suyoq hanaq yachaywasinmi, teqse muyuntinmanta aswan ñawpaq
kamasqan. Kay yachaywasiqa tarikun Bolonia llaqtapin, Italia pi. Ichaqa kunanqa Suyunpa
qolqenwanmi kawsan. XI pachaka watapiqa, chaypiqa tarikurqanñan Facultad de Derecho
190 nisqa yachaywasi. Ñawpaq ñeqen kamay phirwanmi 1317 watapi qelqakurqan. Ñawpaq
ñeqentaqa Facultad de leyes nisqawanmi qallarirqan1 •
1
"Universidad de Bolonia", Enciclopedia Microsoft®Encarta®
Curso de Quechua. 40 lecciones
.J
Pedro: Wayqey Juan ¿Pitan ch'ikllukunki Suyu umalliqpaq?
Juan: Noqapaqqa pipas kasqallanmi Pedro.
B. MOSOQ SIMIKUNA
Kas un Seremos.
Curso de Quechua. 40 lecciones
C. GRAMATIKA YACHAY
Pronombres indefinidos
D. MIT'AY YACHAYPUKLLAY
193
l. Pitan ch'ikllukunki llaqta umalliqpaq.
koperativa
huñunakuy
yachaywasi
pukllay
llank'ay
takichikunku
rantikunku
llank' akunku
llank' akunanchismi
yachakunanchismi
samakunanchismi
uyakunanchismi
yachaschiq
taripaq
hanpiq
Mario Mejía Huamán
ayniqniy
mink'aqniy
suyaqniy
qhawaqniy
watukuqniy
plazapiqa
purunpiqa
yachaywasipiqa
pusarikuwaman
yanaparikuwanman
yuyarikuwanman
qelqarikamuwanman
watay wasipiqa
yachaywasipiqa
wasiyoq
uywayoq
churiyoq
ususiyoq
wawantin
churintin
taytantin
mamantin
apuskintin
carronchispi
bicicletanchispi
Curso de Quechua. 40 lecciones
hanpiqniyki
yachachiqniyki
pusaqniyki
tapuqniyki
E. KUTICHIKUY YACHAYPUKLLAY
F.RIMAKUY
Juan: Santiagotaqsí.
Pedro: ¿Santiago Waman?
Juan: Paytaqsí.
G. TAPUKUYKUNA
Runa Killapi
196 Lucas:
Pedro:
¿Tayta, hay k' aqmi runa Killaman chayarqan?
Killamanqa chayakurqan 21 p'unchay anta sitwa killapin, 1969pi. Hinantin
llaqtakunan ancha kusikuywan chay p'unchayta suyarqanku.
Televisorniyoqmi imayna astronautakunaq Killaman urayusqankuta
qhawarqanku; radiollayuqkunataqmi astronawtakunaq killaman urayuspa ima
rimarimunankuta uyarirqayku.
Armstrong, Neil Alden (1930- ), Inskay chunka hukniyoq antasitwa killapin, 1969 watapi
Armstrong, umallirqan Misión Lunar A polo 11, nisqata, paymi ñawpaq ñeqen runa Killaman
uraykuq karqan. Masinkunan karqanku Edwin E. Aldrin, Michael Collins ima1 •
1
"Armstrong, Neil Alden", Enciclopedia Microsoft®Encarta®
Curso de Quechua. 40 lecciones
B. MOSOQ SIMIKUNA
l. Hayk'aq Cuando.
2. Chayay Llegar, arribar, alcanzar.
3. Uraykuy Bajar, apearse.
4. M a si Compañero.
Kunan Ahora.
Ñawpa Antes, antiguamente.
Wiñay Eternamente, siempre.
D. MIT' AY YACHAYPUKLLAY
F. ÑAWINCHAY YACHAYPUKLLAY
Ñawpaw ñeqen Kaypacha muyuriqqa kosmonawta Yuri Gagarinmi karqan, 1961 watapi;
ñawpaq ñeqen Estados Unidosmanta runa hanaq pacha riqtaqmi karqan Alan Bartlett
Shepard, hinallataq hoqkutipipas, 1961pi; Hoq wata qhepanmanmi estados unidos runa
John H. Glenn, huk kutita muyurqan Kaypachata; 1963 watapitaqmi Valentina V.
Tereshkova, URRSS manta, ñawpaq ñeqen hanaq pacha riq warmi karqan.
Kinsa Estados Unidos astronawtakunan, Neil A. Armstrong, Edwin E. Aldrin, Michael Collins
ima, karqanku ñawpaq ñeqen runakuna, pikunan anta sitwa killapi Killaman chayarqanku
1969 watapi. Armstrongwan, Aldrinwanmi Killaman uraykurqanku 1 .
1
Enciclopedia Microsoft®Encarta®.
Mario Mejía Huamán
APÉNDICE
VOCABULARIO QUECHUA-CASTELLANO
A
H Icha Quizá.
Ima ¿Qué? También. Noqa
Hamuy Venir. ima: También yo.
Hank' a Tostado. Imamunay! ¡Qué bello! ¡Qué
Hanp'ara Mesa. hermoso!
Hanpi kamayoq Médico, curandero.-a. Imanaqtin ¿Por qué?
Han pi Remedio, Imanasuntaqri Qué podemos hacer,
medicamento. no hay alternativa, no
Hanpichiy Hacer curar, mandar hay remedio.
curar a alguien Irnarayku hayk' arayku Por qué causa, por
Hanpiy Curar. qué razón.
Hany ay Predicar, llamar la Imarayku Por qué causa.
atención. Imas hayk' as Por qué causa, por
Hap'iy Agarrar, coger, qué razón.
chapar. Imas Por qué razón.
Hap'ichikuy Hacerse coger,
Imayna ¿Cómo?
hacerse sorprender.
Imaynalla ¿Y cómo?
Haqay Aquel, -lla, -llo.
Ipa Tía.
Hatarichiy Construir, edificar.
Hatucha Abuela. Iphu Garúa
Hatun yachaywasi Universidad. Iskay Dos.
Hatun Gran, grande, Isku Tiza.
enorme. Isqon Nueve.
Hawapi Fuera
Haway, willka Nieto, -a.
Hawikuy Untarse con aceite K'
Hawkaypata Plaza de la alegría.
Hayachiku Refrigerio, vianda, K'an Irradiar el Sol.
guiso. K' ata Atomo, ínfimo.
Hayk'aq ¿Cuándo? K'aki Mentón.
Mario Mejía Huamán
K'aray Picar. L
K'ikllu Calle
K'irana Sofá. Lanqha puka Rosado
K'uchukuy Alegría, fiesta. Laphara Bandera
Laq'akuy Emplastarse, caerse.
Lawa Gacha.
K Layqachiy Embrujar
Loqma Lúcuma.
Kallchay Cegar tallos
medianos: Caña,
maíz, trigo, cebada. Ll
Kamachi Tarea, ordenanza.
Kamachikuy Gobernar. Llank'ay Trabajar, laborar.
Kamachinakuy Acordar, darse Llanp'u sonqo De corazón benigno,
órdenes. pacífico, manso.
Kaq El que es. Llanp'u Blando, suave, terso.
Karu Lejos, distante Llapa Todo, todos.
Kashay Estar. Llapalla Todo, absolutamente
Kasqallanpi Allí mismo. Donde todo.
está. Llapallanchis Todos nosotros.
Kas un Seremos. Llapallanku Todos ellos.
Kawitu Tarima, catre Llapallayku Todos nosotros.
Ka y Este, -a, -o. Llaqta Pueblo, ciudad,
Ka y Ser, haber. población.
Kaychallapi Aquisito nomás. Llulla Mentiroso.
Kinsa Llunch'iy Untar.
Tres.
Kiru nanay Llusikuy Untarse
Dolor de dientes
Llut'ay Formar, construir,
Kiru Diente,-es.
reparar una
Kisma Suegra del varón.
construcción.
Kuka Coca.
Kukuchu Codos.
Kunachallan En este instante,
M
inmediatamente.
Kunallan Ahora mismo.
Machay Embriagarse.
Kunan Ahora, hoy. Mach'ay Guarida.
Kunka Cuello Machu: Viejo.
Kunpakuy Tumbarse. Maki t' aqlla Palma de la mano.
Kuska tutata A la medianoche Maki Manos.
Kutay Moler Mallki Árbol
Ku ti Vez, veces. Mama Madre.
Kutichiy Devolver Mana No.
Kutimuy Volver a venir, Mana pillapas,
retornar aquí. mana mayllapas Nadie.
Kutiy Volver a ir. Mana pipas Nadie.
Manaraq Todavía no, aún no.
Manka Olla.
Kh Manq' os wasi Templo.
Manya Convite.
Khata Tejido o hilado Marq'a Brazo
grueso, áspero. Masano Cuñado, a.
Curso de Quechua. 40 lecciones
p Ph
Qhachun Nuera.
Qhaqokuy Frotarse. S
Qhari Varón.
Qhari wawa Hijo. Sach'a Arbusto.
Qharpaq Regador. Saksapakuy Satisfacerse con la
Qharpay Regar. comida.
Qhasqo Pecho. Samay Descansar, dormir.
Qhata Ladera. Sani Morado.
Qhatu Mercado. Sapa Solo, a.
Qhatuy Vender. Sapachallan Solitito.
Qhawaq Observador. Sapallan Solo, solito.
Qhaway Mirar, ver, expectar. Sapanka Cada uno.
Qhechirpa Pestañas. Saqtay Triturar.
Qheñipa Cejas. Sara Maíz.
Qhosi Garzo, de color. Saway Casarse, contraer
azulado. matrimonio.
Sawna Almohada
Sayk'uy Cansarse.
R Sayri Tabaco, cigarro.
Senqa Nariz.
Rakhu chaka Muslo. Seqsiy Escoser.
Ranra Cantera. Siki Nalgas.
Rantiy Comprar. Si mi Idioma, lenguaje,
Rasphiyaykuyta Al entrar la penunbra boca.
Raymi Fiesta. Sinchi Demasiado, grado
Reqsiy Conocer, reconocer. militar.
Riki Por supuesto, desde Sipas Joven (mujer).
luego, si. Siray Coser.
Rikukuy Verse (de rikuy). Sirphi Labios superiores.
Rikuy Ver, mirar, distinguir, Sispapi Cerca,
percibir algo. aproximadamente.
Rimachi Hablista, hablante de Siwi Anillo.
lenguaje castizo. Sonqo Corazón.
Mario Mejía Huamán
T' u
T'aka Siembra. Ukyana Bebida.
T'anta Pan. Ukyaq Bebedor.
T'aqay Separar, divorciar. Ukyay Beber.
T'aqsakuy Lavarse la cabeza, Umananay Dolor de cabeza.
lavar la ropa. Urna Cabeza.
T'aqsay Lavar la ropa y los Umalliq Presidente, director,
cabellos. jefe.
T'ika, wayta Flor. Umiña Piedra preciosa.
T'oqo Ventana, alacena, Unanchay Signo, insignia, señal.
hueco. Una y Mucho tiempo.
T'uphsiy Señalar, apuntar. Unayña Hace mucho.
Unku Camisón, camisa.
Uray Bajo, abajo, parte
T baja.
Uraykuy Bajar, descender,
Taka Golpe. apearse.
Takakuy Golpearse. Usnu Cátedra.
Takiq Cantante. Usqhay Rápido.
Takiy Cantar. Ususi Hija (del varón)
Tapuy Preguntar, interrogar. U ti y Latir, contemplar.
Tariy Encontrar, hallar. Uywa Animal, cría.
Tawa Cuatro.
Tawna Bastón.
Tayta Padre. w
Teqte Chicha blanca.
Thaka Espeso. Wakcha Pobre.
T'ika Flor. Walt'akuy Envolverse.
Tinkuy Encontrarse, tener Wallpa Ave.
una cita. Wama Moderno, a.
Tintin El tumbo. Waman Halcón, falcón.
Ti piy Deshojar maíz. Wanka De la Región Huanca.
Tiyana Banco. Wankay Cantar. Ver, Takiy.
Tiy ay Vivir, residir. Wañuy Morir.
Tuhu Silla. Wañuypacha La época de la
Tukuy Terminar, concluir, muerte, el juicio final.
acabar, todo. Waqachiy Tocar un instrumento
Tukuykuy Terminarse musical, hacer llorar.
Curso de Quechua. 40 lecciones
VOCABULARIO CASTELLANO-QUECHUA
A
G Hierba mágica de
caracter templado,
Gacha. Lawa bueno como
Garúa Iphu desinflaman te Q' eto q' eto
Garzo, de color Hierba recomendada
azulado Qhosi para las señoras
Globo, bombilla, que tienen manchas
vejiga P'uru en la: cara Chinchamali
Gobernar Kamachikuy Hierba Qora
Golosina Añaka Hija Ususi (del varón)
Golpe Taka Hija Warmi wawa
Golpearse. Takakuy (de la mujer)
Gradas, escaleras. Wichana Hijo Churi( del varón)
Gran, grande, Hijo. Qhari wawa
enorme. Hatun (de la mujer)
Granizo. Chikchi Hilar. Puskay
Gras, pasto. Waylla Honda Warak'a
Gris Oqe Hornear pan Masa y
Guarida. Mach'ay
1
H
Idioma, lenguaje,
Habían dicho. Nisqakun boca. Simi
Hablista, hablante Invitado. Mink'ay
de lenguaje castizo Rimachi Ir, viajar, dirigirse,
Hace mucho. "l!nayña asistir, pasar. Riy
Hace poco nomás. ~aqhallan Irradiar el Sol. K'an
Hace poco. Naqha
Hacer adivinar Watuchiy
hacer comer, J
invitar comidas Mikhuchiy
Hacer curar, mandar Joven Sipas( mujer).
curar a alguien Hanpichiy Joven Wayna(varón).
Hacer, fabricar, Jugar, recrearse,
confeccionar Ruway divertirse Pukllay
Hacer, obrar, Juguete. pukllana
actuar, crear,
formar, modelar: Ruray 1 ruway
Hacerse coger con L
la lluvia, mojarse Parawan hap'ichikuy
Hacerse coger, La época de la
hacerse sorprender Hap'ichikuy muerte, el juicio final Wañuypacha
Halcón, falcón. Waman Labios inferiores Wirp'a
Hasta luego. Chaykama Labios superiores. Sirphi
Haway, Nieto, willka-a. Ladera. Qhata
Helada, escarcha. Qasa Ladrón. Suwa
Hierba cuyo sumo Lapicero Qelqana
es mezclado al agua Latir, contemplar. U ti y
de baño de los bebes Lavador, lavatorio. Po roña
para quitarles la Lavar la ropa y los
sofocación Muyu qhaya cabellos T'aqsay
Mario Mejía Huamán
Pan. T'anta Q
Pantalón Wara
¿Para quién? Pipaq maypaq ¡Qué bello!
Pasado mañana Minchha ¡Qué hermoso! Imamunay!
Pecho Qhasqo ¡Qué lindo!
Pequeño. Huch'uy Qué precioso Añanaw!
Periódico. Mit'awa Qué podemos hacer,
Periodo, ciclo. Mit'a no hay alternativa,
Pestañas Qhechirpa no hay remedio Imanasuntaqri
Picaflor. Q'ente ¿Qué? Ima
Picar. K'aray Querer, desear,
Pie Chaki apetecer. Bello,
Piedra preciosa. Umiña hermoso Muna y
Piedra. Rumí Quizá Apiki.
Pierna Chaka Quizá. Icha
Planta del pie. Chaki panpan
Plata. Qolqe
Plato P'uku R
Plaza de la alegría. Hawkaypata
Pobre. Wakcha Rápido. Usqhay
Por la noche Ch'isinta Recoger frutos Pallay
Por la noche, anoche. Ch'isi Recordar. Yuyay
Por la tarde Sukhata Reflexionar, pensar. Yuyaykuy
Por lo menos a Refrigerio, vianda,
alguien. Pilla tapas guiso Hayachiku
Por qué causa, Regador. Qharpaq
por qué razón Imarayku hay k' arayku Regar. Qharpay
Por qué causa, Remedio,
por qué razón Imas hayk'as medicamento. Han pi
Por qué causa. Imarayku Repentinamente,
Por qué razón. !mas de un momento
¿Por qué? Imanaqtin a otro Qonqa qonqay
Por supuesto, Resto, sobrante,
desde luego, sí Riki residuo Puchu
Por todo lugar. Pasaqnintinpi Reunión, asamblea. Huñunakuy
Precio, valor. Chani Reventarse. Phatachikuy
Predicar, llamar Rico, bello, hermoso. Sumaq
la atención Hanyay Roca, repleto. Qaqa
Preguntar, interrogar. Tapuy Rocío. Chhulla
Presidente, Rodillas Moqo
director, jefe Umalliq Rojo. Puka
Princesa. Ñust'a Romperse. P'akikuy
Profesor. Yachachiq Ropa, traje,
Próximo. Q'aya terno, vestido P'acha
Pueblo, ciudad, Rosado Lanqha puka
población Llaqta Roturador de
Puerta. Punku la tierra. Chaqmaq
Roturar la tierra,
habilitar un terreno
para el cultivo Chaqmay
Mario Mejía Huamán
S T
u Vez, veces. Ku ti
Viajar a pie. Chakipi riy
Una hierba diurética. P'irka Vidrio. Qespe
Universidad. Hatun yachaywasi Vieja Paya
Uno. Huk Viejo Machu
Untar. Llunch'iy Viento. Wayra
Untarse con aceite Hawikuy Violeta Wilapi
Untarse Llusikuy Vivir, residir. Tiyay
Usado, a, o. Mawk'a Volcán Are
Volver a ir. Kutiy
Volver a venir,
V retornar aquí Kutimuy