Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
ह EDU 422
ह
..
:
, .
घ 1 :
1
घ 2 :
50
घ 3 : 86
घ 4 :
( ) 122
घ 5 :
ह 161
घ 6 : "
211
ह
ह
.
ह ...
, , -9
. .
,
, ...
...
.
-
.+- '/
0,
© 2016,
ह
ह
,
:
2016 . : 2140
:
,
- 7
,
– 7
: !. . . "#, . $%& '( ) *, + $. -38, , ,
– 422 007
: !"
# , $ ह
ह
,
– 422 222
B16-17-07
#%C
, -!F +: ह/ . # +-, ह )4,
F4 ) : . 4%# <G B Hह* 4. ,
,
-(, )I!, )CJ " !F" *? .
ल
" "ह ह&D %B
9,
ह +. *Q
$ 54$
T " !F ह . 49 %6% +, ,
"
>"" हU
$ )$ . %# 3
* V KE %" ह/? : "
%* घ12 : ह/. ,, -,
&, "L
, L ह# N4: -(
ह&. %# 7
.
, /ह " )C!, :O5 &6/ )5J
ह/2 : ह/. /1B !4 B. 9
9 ह < R ++
ह .
%# !4 P )Q :. )Q * 8 <L
घ . )Q V % *$ घ, 4. )Q * W#G$ 4
$ 2"
!4 !4 9 4R ह . . !4 ; %. *
घ ? 4.
$9 !4 ह. )Q )-/, /
, -
, 7E, ",
X , ;5 ,
, E, K;,
4, L%# P M )Q >"
! "&. "+/+
)Q Hह*" :, %, &%, ,
%),
0, %)0ह , ;5 , N4: )Q9 " /. 4% YF
, ,
1 , $(
+: R 9.
" L C > # 6$ 9 29 !4 . 4
" L :, + हB :, > # !, L
6Z:, L 7
G 3
F ह घ " 7 > # 9 !4 . "
L %J " 9 &D "& 4
&* "& (1964), &D K
%& (1968, 1986), !/0[ \ ॲB (1992),
4 B^9 &D 7/ (2006), N4:^"
ह&&.
RCI Act (1992), PWD Act (1995), HT Act (1999), RTE Act (2009) N4:^G : .
IEDC (1974, 1983), SSA (2002,2011), RMSA (2009), IEDSS (2009) _ /* G(.
&D ; Salamanca Declaration and Framework (1994), UMCRPD (2006), MDG
(2015) N4: G1 . 4. ;9 4
9
% . " !4ह *
" L %J G2 G$
ह / .
" , ! Y,
%"
4, E O;, "&
, !" 1 /_, E $:,
%
# ;, 8"
. ;, N4: ; /1$ " L ह.
%J ह 9 !4 ह " 3" 3`` *
3) 2
; ह/? /.
ल
;L G
KQ>H$ 1 : {ejUmMo VmpÎdH$ AmYma
AZwH«$_{UH$m
1.0 C{ÔîQo>
1.1 n«mñVm{dH$
1.2 {df`-{ddoMZ
1.2.1 {ejU: g§H$ënZm, ì`m»`m d {dñVma
1.2.2 {ejU g§ñWm : emim, Hw$Qw§>~, g_wXm` Am{U n«gma_mÜ`_o
1.2.3 {ejUmMo VÎdkmZ
1.2.4 A{^OmV ^maVr` X¥pîQ>H$moZ: ~m¡Õ d Oo¡Z VÎdkmZ, gm§»` Xe©Z d doXm§V Xe©Z
1.2.5 ^maVr` Wmoa {dMmad§V
1.3 gmam§e
1.4 nmR>nwamì`mgmR>r H¥$Vr
1.5 nm{a^m{fH$ eãX
1.6 g§X^© gm{hË`
1.0 C{Ôï>o
`m KQ>H$mÀ`m Aä`mgZ§Va Vwåhr-
• {ejU åhUOo H$m` Vo gm§Jy eH$mb.
• {ejUmÀ`m ì`m»`m ñnï> H$ê$ eH$mb.
• Vwåhmbm {ejUmMo ñdê$n d Ü`o` ñnîQ> H$aVm `oVrb.
• {ejUmÀ`m H$m`m©Mo dU©Z H$ê$ eH$mb.
• {ejU g§ñWm, emim, Hw$Qw§>~, g_wXm` Am{U n«gma_mÜ`_o ¶m§Mo {ejUmVrb `moJXmZ Am{U Ë`m§Mr e¡j{UH$ H$m`},
`m~m~V ‘m{hVr gm§Jy eH$mb.
• e¡j{UH$ VÎdkmZmÀ`m AmXe©dmX, {ZgJ©dmX, H$m`©dmX, ApñVÎddmX, _mZdVmdmX, kmZaMZmdmX, ghg§~§YdmX
`mg§~§Yr g{dñVa _m{hVr XoD$ eH$mb.
• AmXe©dmX, {ZgJ©dmX, H$m`©dmX, ApñVÎddmX, _mZdVmdmX, kmZaMZmdmX, ghg§~§YdmX `m VÎdkmZmÀ`m _w»`
emim§§À`m _m{hVrMo {díbofU d VÎd `mMo dU©Z H$ê$ eH$mb.
• A{^OmV ^maVr` VÎdkmZ, ~m¡Õ d Oo¡Z VÎdkmZ `mMo dU©Z H$ê$ eH$mb.
• gm§»` Xe©Z d doXm§V Xe©Z åhUOo H$m` Vo gm§Jy eH$mb.
• ^maVr` VÎdk Aaq~Xm, Jm§Yr, Q>mJmoa, H¥$îU_yVu ¶m§Mo {dMma ñnï> H$ê$ eH$mb.
1.1 n«mñVm{dH$
gd©gm_mÝ`nUo {ejU åhUOo AÜ``ZmMo Ago ñdê$n, Á`mV kmZ, H$m¡eë`, ì`ŠVtÀ`m, g_wXm`mÀ`m gd`r EH$m
{nT>rH$Sy>Z Xwgè`m {nT>rH$So>, AÜ`mnZ, n«{ejU qH$dm g§emoYZmÀ`m _mÜ`_mVyZ g§H«${_V hmoV AgVmV.
{ejU ho Zoh_r H$moUmÀ`m Var _mJ©Xe©ZmZwgma KoVbo OmVo. H$moUVmhr gd©§H$f AZw^d, Á`mMm EImÚmÀ`m {dMmam§da,
H¥${Vda, ^mdZoda n{aUm_ hmoVmo Ë`mbm {ejU åhUVm `oB©b. {ejU ho d¡`pŠVH${aË`m KoVm `oVo qH$dm g_wXm`mZoXoIrb KoVm
`oVo. VgoM Vo EImÚm AÜ`mnZH$Ë`m©H$Sy>Z qH$dm {ejH$m§À`m g_yhmH$Sy>Zhr KoVbo OmD$ eH$Vo. Vo d¡`pŠVH$ åhUOo
1.2 {df`-{ddoMZ
1.2.1 {ejU : g§H$ënZm, ì`m»`m d {dñVma
A) {ejUmÀ`m ì`m»`m d ñdê$n
{ejU hr \$ma ì`mnH$ Aer g§km Amho. n«mMrZ H$mimnmgyZ _Zwî`mZo {ejUmÛmao Amnë`m _yb^yV JaOm
^mJ{dÊ`mgmR>r Amnbr ~wÕr, H$m¡eë`o `m§À`m _XVrZo Amnë`m OrdZmV Am_ybmJ« ~Xb KS>dyZ AmUbo AmhoV. n«mMrZ
H$mir amZQ>r n«mÊ`m§n«_mUoM O§JbmV amhUmam _Zwî`g_mO d AmOMm gwg§ñH¥$V, gw{e{jV _Zwî` g_mO `mV {ejUm_wioM
O_rZ Amg_mZMo A§Va Amho. gwédmVrbm _mZdmZo hË`mao V`ma Ho$br. Ë`mÀ`m gmhmæ`mZo ñdg§ajU Ho$bo, ZXrÀ`m n{agamV
eoVr H$ê$Z AÝZmMr JaO ^mJdbr. Kao ~m§Ybr, Jmdo dgdbr Ë`mVyZ gm_m{OH$ JaOm nyU© Ho$ë`m d Ë`mVyZM EH$
g_mOaMZm CX`mg Ambr. g_mOOrdZ ì`d{ñWV Mmbmdo åhUyZ H$m`Xo Ho$bo d Amnë`m gd© n«H$maÀ`m JaOm ^mJdë`m.
Amnë`m ñda`§ÍmmMm Cn`moJ H$ê$Z ^mfm {Z_m©U Ho$br. Vr ^mfm {b{hÊ`mgmR>r {bnr V`ma Ho$br. hr {bnr {b{hÊ`mMr
{d{dY gmYZo V`ma Ho$br. `m gmYZm§Ûmao {b{hbr Jobobr, H$moabr Jobobr {bnr dmMÊ`mMo kmZ EH$ Xwgè`mbm gm§JÊ`mVyZ
boIZ-dmMZ H$m¡eë`mMm {dH$mg hmoV Jobm d _Zwî`n«mUr _Zwî`oVa n«mÊ`m§nojm loîR> R>abm. `m boIZ dmMZm~amo~aM
hiyhiy J{UVmMr JaO ^mgbr. J{UV, VËg§~§Yr ~oarO, dOm~mH$r, JwUmH$ma, ^mJmH$ma, `m {H«$`m, {d{dY n{a_mUo `mMo
kmZ Am{U g§~§{YV H$m¡eë`m§Mm {dH$mg H$aÊ`mMm n«`ËZ Ho$bm OmD$ bmJbm. Aemn«H$mao ^mfm ~mobUo, {b{hUo, dmMUo, d
J{UV ¶m§Mo kmZ XoUo `mMm {ejUnÕVrV g_mdoe Pmbm åhUyZ boIZ, dmMZ d J{UV ho {ejU nÕVrV ‘yb^yV {df`
_mZbo OmVmV. _mZdmÀ`m gm_m{OH$ ^m¡{VH$, d¡`{ŠVH$ {dH$mgmgmo~VM {ejUmMr g§H$ënZm, ì`m»`m, {ejUmMo ñdê$n,
gdmªV Am_ybmJ« ~Xb Pmbm. {ejUmMo _mZdr OrdZmVrb _hÎd dmT>bo. AmO {ejUmbm {dÚmÏ`m©À`m ^{dî`mÀ`m X¥îQ>rZo
~{KVbo OmVo. {ejH$mÛmao {dÚmÏ`m©§Zm EH$ ZmJ{aH$, g_mOmMm Cn`moJr KQ>H$ ~ZdÊ`mMo H$m_ Ho$bo OmVo. {dÚmÏ`m©§Mm
gdmª§JrU {dH$mg Ho$bm OmVmo. {ejUmZo CËH¥$îQ> Ago g§ñH$ma {dÚmÏ`m©À`m An{anŠd _Zmda H$ê$Z amîQ—>{hVmbm nmofH$ Aer
g_mO{Z{_©Vr Ho$br OmVo. {ejUmV KSy>Z Ambobm hm ~Xb {ejUn«{H«$`oV, nÕVrV hiyhiy hmoV Joboë`m ~Xbm§Mo ÚmoVH$
Amho. {ejUmÀ`m g§X^m©V {d{dY {dMmad§V d {ejUVÁkm§Zr Amnë`m H$mimZwgma {ejUmÀ`m ñdê$nmV ~Xb Ho$bm.
{ejU hr ~mbH$mÀ`m OÝ_mnmgyZ _¥Ë`yn`ªV AI§S> MmbUmar n«{H«$`m Amho. Vr \$ŠV emim _hm{dÚmb` EdT>rM
_`m©{XV ZgVo. emion«_mUoM _mUyg Kar, g_mOmV, gd©ÍmM {eH$V AgVmo. {ejU hr \$ŠV kmZmË_H$ nmVirda MmbUmar
{H«$`m ZgVo. emar{aH$ Am{U ^mdZmË_H$ nmVirda ì`ŠVrMm Omo H$mhr {dH$mg hmoV AgVmo Ë`mMmhr g_mdoe {ejUmVM
hmoVmo. emio{edm` Ka, eoOma, g_mOmVrb bmoH$, gm_m{OH$ g§ñWm `m_YyZhr {ejU {_iVo.
embo` {ejU qH$dm _hm{dÚmb`rZ {ejU åhUOoM {ejU Ago ì`mdhm{aH$X¥îQ>çm _mZbo OmVo. ~mbH$ emioV
XmIb Pmë`mda embo` {ejU nyU© H$aVmo. _hm{dÚmb`mV n«doe KoD$Z CÀM {ejU nyU© H$aVmo. ì`dhmamV {ejUmMm Agm
AW© n«M{bV Agbm, Var {ejU åhUOo ì`ŠVrMm g§nyU© {dH$mg. {ejU hr OrdZ^a MmbUmar J{Verb n«{H«$`m Amho.
ì`ŠVr^modVr AgUmao gm_m{OH$ d ^m¡{VH$ n{aga ì`ŠVrda Amnbm n«^md Q>mH$VmV. `m n«Ë`oH$ JmoîQ>rMm _Zwî` {dH$mgmda
OoWo OoWo n«^md nS>Vmo VoWo {ejU KS>Vo. AZmXr H$mimnmgyZ {ejU n«JVr Am{U `epñdVoMm `mo½` _mJ© Amho, Ago g_Obo
OmVo.
ì`wËnÎmrZwgma {ejUmMm AW© : {ejU hm eãX _yi "emg' `m g§ñH¥$V YmVwnmgyZ Ambm Amho, emg² øm YmVyMm
_yi AW© {eñV bmdUo, {Z`§ÍmU H$aUo, AÜ`mnZ H$aUo Agm Amho. åhUyZM {ejU åhUOo {dÚmÏ`m§©§Zm {eñV bmdUo, loîR>,
Á`oîR> ì`ŠVrZo H${ZîR> ì`ŠVrbm {eñV bmdUo, AÜ`mnZ H$aUo, AZwHy$b ~Xb KS>dyZ AmUUo. H${ZîR> ì`ŠVrZo n«mßV
AZw^dmÛmao AÜ``Z H$aUo d VX²> Zwgma dV©Z~Xb H$aUo. Agm {ejUmMm AW© hmoVmo åhUyZ {eñV, AÜ``Z, AÜ`mnZmbm
{ejUmV _hÎdmMo ñWmZ Amho.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 2
{ejU åhUOo {dÚm. {dÚm hm eãX _yi "{dX²>' `m YmVynmgyZ ~ZVmo. "{dX²>'Mm AW© OmUUo, kmZ H$ê$Z KoUo. `m
AWm©Zo {ejU åhUOo Amnë`m dmVmdaUmMo kmZ H$ê$Z KoUo hmo` åhUyZ {ejUmV kmZmMo ^§mS>ma Amho.
B§J«Or ^mfoV {ejUmgmR>r Education hm eãX dmnaVmV. Educare `m b°Q>rZ eãXmnmgyZ Education hm eãX
~Zbm Amho. `m {H«$`mnXmMm AW© g§JmonZ H$aUo, dmT>{dUo, _mJ©Xe©Z H$aUo, Educate `m eãXmMm AW© bmdVmZm E åhUOo
Out Duco, åhUOo To draw AWm©VM Eductation åhUOo to draw out what is potential ~mbH$m_Ü`o Oo gd©
n«H$maMo gwßVkmZ _ybV:M AgVo Vo ~mhoa IoMyZ H$mT>Uo åhUOo {ejU hmo`.
Aem n«H$mao {ejU åhUOo _mZdmVrb CnOV d Z¡g{J©H$ JwUm§Mm {dH$mg. {ejU åhUOo R>amdrH$ kmZ {dÚmÏ`m©§À`m
S>moŠ`mV H$m§o~Uo ZgyZ n«Ë`oH$ {dÚmÏ`m©VyZ EH$ d¡Mm{aH$, H$m`©j_, gwg§ñH¥$V d gwg§nÝZ ì`{ŠV_Îd {Z_m©U H$aUo hmo`.
{ejUmMm Iam AW© {dH$mg. d¡Mm{aH$, ~m¡{ÕH$, _mZ{gH$, Z¡{VH$, emar{aH$, gm_m{OH$ {dH$mg, amï´>r¶ EH$mË_Vm,
H$bmË_H$Vm, BË`mXr gd© n«H$maMm {dH$mg hmo`.
{ejU `m g§H$ënZoV {dÚmÏ`m©§À`m A§J^yV JwUm§Mr AmoiI H$ê$Z KoD$Z Ë`m§Mr OmonmgZm, g§JmonZ H$aUo åhUOo
{dH$mg H$aUo hmo`. `mV AÜ``Z-AÜ`mnZ `m à{H«$`oMm A§V^m©d hmoVmo. {ejU åhUOo kmZ, {d{dY H$m¡eë`o, Mm{aÍ`,
{eñV `m JmoîQ>rMr {eH$dU {H§$dm n«mßVr. g_mOmMo VÎdkmZ ~XbVo Vgm {ejUmMm AW© ~XbVmo. Ago {ejUmÀ`m
B{VhmgmMo AdbmoH$Z Ho$bo Va ñnîQ>nUo {XgVo. VmpÎdH$X¥îQ>çm {ejU åhUOo g§ñH$ma, gwg§ñH$ma. AZw^dr ì`ŠVrZo
AZwZ^dr ì`ŠVrda g§ñH$ma H$ê$Z AZw^d XoD$Z Ë`mbm V`ma H$aUo åhUOo {ejU.
_mZdmbm ñdmdb§~r, ñdmW© {Zanoj ~ZdVo Vo {ejU. Agm {ejUmMm AW© G$½doXmZo gm§{JVbm. {ejU åhUOo
AmË_gmjmËH$ma. "gm {dÚm `m {d_wŠV`o' _wŠVr XoVo Vr {dÚm. _mZdm_Ü`o gwßVmdñWog Agboë`m X¡dr nyU©ËdmMo
n«H$Q>rH$aU åhUOo {ejU Ago AÜ`mË_dmXmZo {ejUmMo ñdê$n gm§{JVbo. {ZgJ©dmXmZo {ejUmV EH$ H«$m§Vr Ho$br.
{dÚmWr©Ho§${ÐV {ejUmMm AW© : {ejU åhUOo {ZgJm©Mo AZwH$aU. {ejU åhUOo {ZgJm©Zwgma dmJÊ`mMr gd` kmZo§{X«`m§Mm
{dH$mg. kmZo§{X«`o kmZmMr Xmao AmhoV åhUyZ Ë`m§Zm {d{dY AZw^dmÛmao n«{ejU XoUo åhUOo {ejU. {ejU åhUOo OrdZmMr
g§nyU© V`mar. Agm {ZgJ©dmXmV {ejUmMm AW© gm§{JVbm Jobm. H¥${VdmXmZo H¥$Vrbm {ejUmV _hÎd {Xbo. H¥$Vr hr kmZmMr
OZZr Pmbr åhUyZ {ejU åhUOo AZw^dmMo nyZ©g§KQ>Z Agm {ejUmbm AW© n«mßV Pmbm. _Zwî` kmZo§{Ð`m§Ûmao {d{dY
AZw^d KoVmo d H$_o©{X«`m§Ûmao YS>nS> H$ê$Z AZw^dmÀ`m n«H$memV Amnë`m dV©ZmV BîQ> ñdê$nmMo ~Xb KS>dyZ AmUVmo.
{ejU åhUOo AZw^dm§Mo ZwVZrH$aU. {ejU åhUOo OrdZmMr g§nyU© V`mar. Ago gm§JUmao AmOMo ^m¡{VH$dmXr VÎdkmZ.
`m_wio {ejUmV Am‘ybmJ« ~Xb KS>dyZ AmUbm Jobm. AmO {ejU åhUOo OrdZmMr V`mar, {ejU åhUOo ñd`§nyU©Vm.
{ejU åhUOo ^m¡{VH$ OrdZmMr V`mar, Agm {ejUmMm AW© Amho. {ejU Kar dm emioV _wbm§Zm {Xbo OmUmao Ho$di
n«{ejU Zìho Va {ejU hr EH$ Aer n«{H«$`m Amho, Á`mÛmao _Zwî`mMo g§nyU© OrdZ, gm_m{OH$ g_m`moOZ, n«^m{dV hmoVo.
{ejUmÀ`m {d{dY {df`mÀ`m X¥{îQ>H$moZmVyZhr {d{dY ì`m»`m H$aVm `oVmV.
gm_m{OH$ emñÍmmZwgma {ejU åhUOo gm_m{OH$rH$aU. _Zwî` hm g_mOerb n«mUr Amho. åhUyZ _Zwî`mbm
g_mOmon`moJr, g_mOmZwê$n ~ZdÊ`mMr n«{H«$`m åhUOo {ejU. ì`ŠVrÀ`m dV©ZmV ~Xb KS>dyZ AmUyZ Ë`mÛmao EHy$U
g_mOmVhr ~Xb KS>dyZ AmUÊ`mgmR>r OmUrdnyd©H$ {Z`§{ÍmV Ho$bobr n«{H«$`m åhUOo {ejU.
_mZgemñÍmmZo {ejUmMm {dMma H$aVmZm {dÚmÏ`m©À`m AmdS>rMm, H$bm§Mm {dMma Ho$bm. _mZgemñÍmmZwgma {ejU
åhUOo ~mbH$m§Mm gdmªJrU {dH$mg. ~mbH$m§Mm emar[aH$, _mZ{gH$, gm_m{OH$, Z¡{VH$, H$bmË_H$ {dH$mg, {dÚmÏ`m©À`m
éMr, d¥Îmr, ñd^md, gd`r, J§S>, ì`{ŠV_Îd, `m§Mm {dH$mg.
WmoS>³`mV "_Zwî`mbm OÝ_mnmgyZ _¥Ë`yn`ªV `oUmao AZw^d, Ë`mVyZ Ë`mÀ`m dV©ZmV KS>Umao n{adV©Z Am{U _Zwî`mbm
g_mOmon`moJr ~ZdÊ`mgmR>r, Ë`mMr éMr, d¥Îmr, H$b, ñd^md `m§Mm Aä`mg H$ê$Z Ë`mbm {ejU g§ñWoV {Za{Zamio AZw^d
XoD$Z, Ë`mgmR>r doJdoJio n«g§J KS>dyZ AmUyZ ~mbH$mMm gdmªJrU {dH$mg KS>dyZ AmUUo åhUOo {ejU' Aer {ejUmMr
gd©g_mdoeH$ ì`m»`m H$aVm `oB©b.
~XbË`m gm_m{OH$ n{apñWVrZwgma d JaOm§Zwgma ^maVr` d nmpíM_mË` {dMmad§Vm§Zr {ejUmÀ`m H$mhr ì`m»`m
Ho$ë`m AmhoV. Ë`mVrb H$mhr _hÎdmÀ`m ì`m»`m Imbrbn«_mUo :
• _hmË_m Jm§Yr : _mZdmÀ`m emar{aH$, _mZ{gH$ d AmÜ`mpË_H$ A§Jm§_Yrb CËH¥$îQ>VoMm {dH$mg d A{^ì`ŠVr
åhUOo {ejU hmo`.
• adr§ÐZmW Q>mJmoa : {ejU åhUOo _Zmbm Oo A§{V_ gË`mMm emoY KoÊ`mg n«d¥Îm H$aVo Am{U AkmZmÀ`m
~§YZmVyZ _wŠV H$aVo Am{U AmnUm§g AmË_n«H$memMr g§nÎmr n«XmZ H$aVo.
• S>m°. PmH$ra hwgoZ : pejU åhUOo _ZmMr n{anyU© {dH$mg H$aÊ`mMr n«{H«$`m hmo`.
~) {ejUmMo ñdê$n
{ejUmMo ñdê$n ho A{Ve` J§wVmJ§wVrMo d pŠbîQ> Amho. {ejU hr EH$ ì`mnH$ g§H$ënZm Amho. `m g§H$ënZoMm
{dMma H$aVmZm Ë`mÀ`m {d{dY H§$Jmoè`m§Mm {dMma H$amdm bmJVmo. Á`mVyZ {ejUmMo ñdê$n ApYH$ ñnîQ>nUo A{^ì`ŠV hmoV
AgËmo.
• {ejU hr EH$ {Za§Va n«{H«$`m Amho : pejU hr AI§S>nUo MmbUmar n«{H«$`m Amho. hr n«{H«$`m ì`³Vr ~mi
åhUyZ J^m©V Agë`mnmgyZ ì`ŠVrÀ`m _aUmn`ªV åhUOoM OÝ_^a gwéM amhVo. emim: _hm{dÚmb`mV Va Vo
hmoVoM na§Vw `mhrnojm n{aga, g_mO, ì`ŠVrMo AZw^d `mVyZ Vo gVV AmË_gmV Ho$bo OmVo.
• {ejU hr EH$ nÕVera n«{H«$`m Amho : pejUmVrb n«Ë`oH$ H¥$Vr hr A{Ve` nÕVera VgoM {Z`moOZ~Õ
AgVo.
• {ejUm_wio ì`ŠVrMm d g_mOmMm {dH$mg KSy>Z `oVmo : _mUyg hm g_mOerb n«mUr Amho. {ejUm_wio
ì`ŠVrMm d Ë`m~amo~arZo g_mOmMmhr {dH$mg KSy>Z `oVmo. Ë`m_wio {ejUmbm gm_m{OH$ n«JVrMm òmoV åhQ>bo
OmVo. Á`m_wio g_mOmÀ`m n«Ë`oH$ KQ>H$mMm {dH$mg hmoVmo.
• {ejU åhUOo dV©ZmV ~Xb H$aUo : _mZdr dV©ZmV {ejUm_wio gH$mamË_H$ ~Xb KS>dyZ AmUVm `oVmo.
• {ejU ho hoVwnyU© AgVo : hoVw {dahrV H$moUVrhr JmoîQ> AmnU H$aV Zmhr. n«Ë`oH$ ì`ŠVrMo ñdV:Mo EH$ OrdZ
Ü`o` AgVo. Ë`m Ü`o`nyVun`ªV {ejUM àË`oH$mbm nmohmoM{dVo.
• {ejU ho EH$ n«H$maMo n«{ejU Amho : pejUm_wio _mZdmÀ`m g§doXZm, _Z, dV©Z, H¥${V, H$m¡eë` `m§Zm
aMZmË_H$X¥îQ>çm d gm_m{OH$ X¥îQ>rZo `mo½` Ago diU bmdbo OmVo.
• {ejU ho {Xem Xe©{dUmao d AZwXoeZ H$aUmao AgVo : pejU ho ì`ŠVrÀ`m ì`pŠV_Îdmbm C^mar XoUmao d
_mJ©Xe©Z H$ê$Z {Xem Xe©dUmao AgVo.
• {ejU åhUOo OrdZ Amho : pejUm{edm` _mZdmMo Am`wî` ho EImÚm neyn«_mUo Amho. OrdZmMm n«Ë`oH$ KQ>H$
Am{U KQ>Zm hr {ejUm_wio n{anyU© hmoV AgVo. {ejUm{edm` _mZdmMo Am`wî` AW©hrZ Amho.
• {ejU åhUOo Amnë`m AZw^dm§Mo gVV nwZgªKQ>Z H$aUo hmo` : Ámm°Z S>`wB©À`m ì`m»`oZwgma {ejU åhUOo
gm_m{OH$X¥îQ>çm `mo½` AgUmè`m nÕVrZo ì`ŠVrÀ`m AZw^dm§Mo nwZgªKQ>Z hmo`.
• {ejUm_wio ì`ŠVr g_m`moOZmg _XV {_iVo : _mZd hm g_mOerb n«mUr Amho. Ë`mbm Oa g_mOmVrb
{d{dY n{apñWVr qH$dm KQ>H$m§Zwgma g_m`moOZ H$aVm Ambo Zmhr Va Ë`mMo ì`pŠV_Îd Ag§Vw{bV amhVo.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 4
{ejUmÀ`m _mÜ`_mZo ì`ŠVr Amnbo {_Ím, dJ©, nmbH$, Hw$Q§§w>~, eoOmarnmOmar, g_mO, {ejH$ d BVa g§~§Yr
`m§À`m~amo~a g_m`moOZ H$ê$ eH$Vo.
• {ejUm_wio ì`ŠVrMm {dH$mg g§Vw{bV nÕVrZo hmoVmo : pejU åhUOo ~mbH$mMm gdmªJrU {dH$mg. `m_Ü`o
emar{aH$, _mZ{gH$, ~m¡pÕH$, Z¡{VH$, gm¢X`m©Ë_H$, Am{W©H$, AmÜ`mpË_H$ BË`mXr gd©M {dH$mgmMm g_mdoe hmoVmo.
`m_wio _mZdmVrb new^md Zmhrgm hmoD$Z gm_m{OH$X¥îQ>çm ì`ŠVr `eñdr hmoVo. g§Vw{bV ~ZVo.
• {ejU hr EH$ {d{dY n¡by AgUmar n«{H«$`m Amho : pejU hr n«{H«$`m pñWa Zmhr. hr n«{H«$`m J{V_mZ d
{d{dY n¡by AgUmar Amho. g_mOmÀ`m ~XbË`m n{apñWVrZwgma d doioZwgma Vr ~XbVo. {ejU n«{H«$`oVyZ
n«JVrerbVm Ano{jV AgVo. g_mOmMo {R>H$mU Am{U ~XbVm H$mbmdYr `mZwgma {ejUm_wio g_mOmMr nwZa©MZm
hmoV AgVo.
• {ejU hr {ÛHo§$Ðr n«{H«$`m Amho : A°S>ågÀ`m _Vo {ejU hr {ÛHo§$Ðr n«{H«$`m Amho. Á`mMo XmoZ Y«wd AmhoV
åhUOoM XmoZ Q>moHo$ AmhoV. `mV EH$m Q>moH$mda kmZ KoUmam Va Xwgè`m Q>moH$mda kmZ XoUmam AgVmo. `m_Ü`o kmZ
XoUmè`m_wio kmZ KoUmè`mÀ`m dV©ZmV n{adV©Z KSy>Z `oV AgVo. `m XmoZ Y«wdm§_Ü`o gVV Am§Va{H«$`m KSy>Z `oVo d
hr n«{H«$`m hoVwnyU© AgVo.
• {ejU hr {ÍmY«wdmË_H$ / {ÍmHo§$Ðr n«{H«$`m Amho : A_o{aH$Z {ejUVÁk Om°Z S>çwB© `m§À`m _Vo {ejU n«{H«$`m
hr {ÍmHo§$Ðr n«{H«$`m Amho. `mV {ejH$, {dÚmWu Am{U gm_m{OH$ n«oaUm `m VrZ KQ>H$m§Mm A§V^m©d hmoVmo. ì`ŠVr
g_mOmV OodT>r EH$ê$n hmoB©b, VodT>m ì`ŠVrMm {dH$mg A{YH$ gmYbm OmB©b. gm_m{OH$ n«oaUo{edm` {ejU
KS>V Zmhr Ago {dMma Om°Z S>çwB©Zo _m§S>bo AmhoV.
• {ejU åhUOo d¥Õr/dmT>/{dH$mg : ~mbH$mMr dmT d {dH$mg gmVË`mZo MmbyM AgVo. {ejUhr VgoM Amho.
{ejUmbm A§V Zmhr. Om°Z S>çwB©À`m _Vo ì`ŠVrMo ì`pŠV_Îd ho Zoh_rM ~XbVo d d¥qÕJV hmoV amhVo. {ejUmMm
hoVyM hm Amho H$r ì`ŠVrÀ`m d¥Õrbm/{dH$mgmÀ`m n«{H«$`obm gVV MmbZm XoUo.
WmoS>Š`mV gm§Jm`Mo åhUOo n«Ë`oH$ ì`ŠVrÀ`m {dH$mgmgmR>r Am{U n{adV©ZmgmR>r {ejU hr EH$ Amdí`H$ ~m~ Amho.
ì`ŠVrV KSy>Z `oUmè`m ~XbmMo Vo gmYZ Amho. OrdZmVrb AZoH$ JmoîQ>tÀ`m nyV©VogmR>r ì`ŠVrbm n«`ËZnyd©H$ {ejU ¿`mdo
bmJVo. {ejU hr AÝÝm, dñÍm, {Zdmè`mn«_mUoM EH$ An{ahm`© JaO Amho. Om°Z S>çwB©À`m _Vo {ejU åhUOo OrdZmgmR>r
V`ma hmoUo Zmhr Va {ejU åhUOoM OrdZ Amho.
H¥$Vr
{ejUmMo ñdê$n ñnï> hmoʶmgmR>r {ejU à{H«$¶oMr 10 d¡{eîQ>ço Imbrb [a³V OmJr Zm|Xdm.
1) ------------------------------------------------------------------
2) ------------------------------------------------------------------
3) ------------------------------------------------------------------
4) ------------------------------------------------------------------
5) ------------------------------------------------------------------
6) ------------------------------------------------------------------
7) ------------------------------------------------------------------
8) ------------------------------------------------------------------
9) ------------------------------------------------------------------
10) ------------------------------------------------------------------
1) {ejUmMr Ü`o`o
H$moUVrhr n«{H«$`m nma nmS>VmZm Omon`ªV AmnU g_moa {ZpíMV C{ÔîQ> Ro>dV Zmhr, Ü`o` g_moa Ro>dV Zmhr Vmon`ªV Ë`m
{H«$`obm {Xem {_iV Zmhr. Ü`o`m_wio H¥$Vrbm {Xem {_iVo. {ejUmMr Ü`o`o hr ñWimZwgma, H$mimZwgma VgoM
n{apñWVrZwgma R>adbr OmVmV. n«m_w»`mZo VÎdkmZmZwgma Vr ~XbVmV. ì`ŠVrÀ`m n«d¥Îmr øm AZoH${dY AmhoV. Ë`mÀ`m
AZoH$ JaOm OrdZmer {ZJ{S>V AmhoV. Ë`m_wioM {ejUmMr Ü`o`o hr OrdZmÀ`m AmXemªer g§~§{YV AgVmV d C{ÔîQo> hr
_mZdr OrdZmda n«^md nS>Umè`m n«Ë`oH$ A§Jmer g§~§{YV AgVmV.
UNESCO (`wZoñH$mo) Zwgma _mZdmMm emar{aH$, ~m¡pÕH$, ^md{ZH$ {dH$mg Am{U g_m`moOZ hmoD$Z ˶m§Mo g§nyU©
nwéf-ñÍmr_Ü`o ê$nm§Va H$aUo, ho {ejUmMo _w»` Ü`o` Amho.
ì¶dgm¶ {ejU
ì¶{³V‘ÎdmMm {dH$mg
g‘yh{Zð>m
ZmJ[aH$ÎdmMo {ejU
emioMr H$m¶}
g§ñH¥$Vr g§dY©Z d g§ñH¥$Vr g§H«$‘U
Mm[aͶ g§dY©Z
amï´>r¶ EH$mË‘Vm
~) Hw$Qw>§~
Hw$Qw>§~ g§ñWm hr EH$ AZm¡nMm[aH$ {ejUg§ñWm Amho. OÝ‘mZ§Va àË`oH$ ì`³VrMm Hw$Qw>§~g§ñWoerM gd©àW‘ g§~§Y `oVmo.
Hw$Qw>§~ åhUOo H$m` : qH$~mb `m g‘mOemókmÀ`m ‘Vo EH$mM KamV amhUmam EH$ qH$dm A{YH$ nwéf d EH$ qH$dm
A{YH$ ñÌr`m Am{U Ë`m§Mr ñdV:Mr dm XÎmH$ ‘wbo `m§Mm gm‘m{OH$ g‘yh åhUOo Hw$Qw>§~ hmo`. Hw$Qw>§~g§ñWoVrb ì`³Vr¨Mo g§~§Y
ho a³Vg§~§Ym§da AmYm[aV Agë`m‘wio d EH$mM N>ÌmImbr gd© OU amhV Agë`m‘wio ˶m§Mo> g§~§Y A{Ve` {ZH$Q>
ñdê$nmMo AgVmV. Ë`m‘wio Ë`m§À`mV Vrd« ñdê$nmÀ`m Am§Va{H«$`m KS>VmV. `m‘wio ‘wbm§Mr OS>U-KS>U hmoV AgVo. Ë`m‘wio
Hw$Qw>§~mbm ì`³VrÀ`m ì`p³V‘Îd {dH$mgmV AË`§V ‘hÎdmMo ñWmZ {Xbo Jobo Amho. Hw$Qw>§~g§ñWoH$Sy>Z {‘imbobo AZw^d,
g§ñH$ma, diU hoM Hw$Qw>§~g§ñWoH$Sy>Z {‘iUmao {ejU hmo`.
Hw$Qw>§~mMo EH$Ì qH$dm g§`w³V Hw$Qw>§~ d {d^³V Hw$Qw>§~ Ago àH$ma AgVmV. g§`w³V Hw$Qw>§~mV EH$mM KamV XmoZ qH$dm VrZ
{nT>çm amhVmV. Ë`m‘wio Hw$Qw>§~mVrb gXñ` g§»`m A{YH$ åhUOo H$mhrdoim n§Yam-drg AgVo. {d^³V Hw$Qw>§~mV EH$m KamV
gXñ` g§»`m H$‘r åhUOo XmoZ, Mma EdT>rM AgVo. Hw$Qw>§~g§ñWm nwT>rbà‘mUo e¡j{UH$ H$m`© H$aVo.
ì¶dgm¶ {ejU
Hw$Qw>§~ g§ñWoMr e¡j{UH$ H$m¶}
g§ñH¥$Vr g§H«$‘U
Mm[aͶ g§dY©Z
^md{ZH$ {dH$mg
• gm‘m{OH$sH$aU : ì`³VrMo gm‘m{OH$sH$aU Hw$Qw>§~mV gwê$ hmoVo. Hw$Qw>§~ hm EH$ N>moQ>m g‘mOM AgVmo. Hw$Qw>§~mV hmoUmar
àË`oH$ Am§Va{H«$`m ~mbH$mMo gm‘m{OH$sH$aU KS>dyZ AmUVo. H$moUË`mhr gwg§K{Q>V g‘mOmMr H$mhr {d{eï> Aer ‘yë`o
AgVmV, Ë`mMo AmMma-{dMma, gm§ñH¥${VH$ na§nam, dV©Z nÕVr R>aboë`m AgVmV. g‘mOmVrb àË`oH$ ì`³VrMo dV©Z
`mZwgma ìhmdo Aer g‘mOmMr Anojm AgVo. `m gd© ‘yë`m§Mo, AmMma-{dMma, gm§ñH¥${VH$ na§nam, dV©Z nÕVr ¶m§Mo
{ejU àË`oH$mbm Hw$Qw>§~mV {‘iVo. JmpñH$Z `m§À`m ‘Vo, "Á`m à{H«$`o‘wio ì`³Vr g‘mOmVrb dV©ZàH$ma, ‘yë`o d
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 12
BVam§À`m Amnë`m~ÔbÀ`m Anojm OmUyZ KoVo d g‘mOmVrb Amnbr ^y{‘H$m `mo½`àH$mao {Z^mdÊ`mg g‘W© ~ZVo Ë`m
à{H«$`obm gm‘m{OH$sH$aU Ago åhUVmV'. hr gm‘m{OH$sH$aU à{H«$`m Hw$Qw>§~mV ñdm^m{dH$[aË`m KS>Vo. Hw$Qw>§~mVrb
dS>rbYmè`m ì`³Vr `m~m~V A{YH$ Xj AgVmV. Ë`m‘wio Hw$Qw>§~mV gm‘m{OH$sH$aU A{YH$ OmñV n[anyU© d
g‘mOmÀ`m AnojmZwê$n hmoVo. ^mdr OrdZmV gm‘m{OH$ g‘m`moOZhr Ë`m‘wio Mm§Jbo hmoVo. gm‘m{OH$sH$aUm‘wio
ì`p³V‘ÎdmMm {dH$mg hmoVmo.
• ~m¡{ÕH$, ^md{ZH$ d emar[aH$ {dH$mg : ‘wbm§À`m ~m¡{ÕH$, ^md{ZH$ d emar[aH$ {dH$mgmgmR>r Hw$Qw>§~mMr ^y{‘H$m
’$ma ‘hÎdmMr AgVo. ‘wbo emim dm AÝ` H$moUË`mhr gm‘m{OH$ g§ñWonojm Hw$Qw>§~mV A{YH$ doi AgVmV. Hw$Qw>§~mVrb
dmVmdaU ‘wbm§À`m ~m¡{ÕH$ {dH$mgmg nmofH$ AgVo. ‘wbm§Mm embo` Aä`mg, gm{hË`, AÝ` g‘yh g§nH©$ gmYZo `mÛmao
‘wbm§Mm ~m¡{ÕH$, ^md{ZH$ {dH$mg `mo½` [aVrZo Hw$Qw>§~mV hmoVmo. ‘wbm§‘Ü`o Agboë`m gwá JwUm§Mr AmoiI Hw$Qw>§~mVrb
ì`³Vr¨Zm A{YH$ Mm§Jbr hmoVo. gwá H$bmJwUm§Zm nmofH$ dmVmdaU {‘idyZ XoUmao Hw$Qw>§~ ‘wbm§Mm {dH$mg KS>dVo. ‘wbm§À`m
Amamo½`nyU© OrdZmgmR>r, ñdÀN>Vog§~§{YV `mo½` gd`tMm {dH$mg H$aÊ`m‘Ü`o Hw$Qw>§~mMr ^y{‘H$m AË`§V ‘hÎdmMr Amho.
`mo½` emar[aH$ {dH$mgmgmR>r Ë`m§Zm `mo½` Amhma nwadUo VgoM Ioi, ì`m`m‘ `mgma»`m Jmoï>tgmR>r àmoËgmhZ XoÊ`mMo
H$m‘ Hw$Qw>§~M H$aVo. Aem àH$mao ‘wbm§À`m ~m¡{ÕH$, emar[aH$ d ^md{ZH$$ {dH$mgmMo ‘hÎdnyU© H$m`© Hw$Qw>§~ H$aVo.
• ì`dgm` {ejU : ^maVm‘Ü`o J«m‘rU ^mJmV AmOhr eoVr d {d{dY hñVì`dgm` hoM ~hþg§»` bmoH$m§À¶m
Cn{O{dHo$Mo gmYZ Amho. ho ì`dgm` Hw$Qw>§~mVM na§naoZo MmbV Ambobo AgVmV. `m ì`dgm¶m§Mo àmW{‘H$ ñdê$nmMo
{ejU ho ‘wbm§Zm Hw$Qw>§~mVM {‘iVo. Ë`m‘wio {d{dY ì`dgm¶m§Mo Am¡nMm[aH$ {ejU XoUmè`m {d{dY g§ñWm {Z‘m©U
Pmboë`m Agë`m Varhr ^maVmV ì`m`gm{`H$ {ejU àm‘w»`mZo Hw$Qw>§~g§ñWoH$Sy>ZM {‘iVo.
• Ym{‘©H$ d Z¡{VH$ {ejU : Amnë`m ^maV XoemV AZoH$ Y‘©, AZoH$ OmVr O‘mVtMo bmoH$ amhVmV. àË`oH$ Hw$Qw>§~mV
Amnë`m Y‘m©Mo, Amnë`m Y‘m©À`m Ym{‘©H$ d Z¡{VH$ ‘yë`m§Mo g§ñH$ma gXñ`mda Ho$bo OmVmV. d¡`p³VH$ d gm‘m{OH$
ñdmñÏ`mgmR>r `mo½` Ym{‘©H$ d Z¡{VH$ g§ñH$ma hmoUo AË`§V Amdí`H$ AgVo. àË`oH$ Hw$Qw>§~mV gmOao hmoUmao gU,
g‘ma§^, CËgd ‘wbm§À`m ‘Zmda Cƒ XOm©Mo Ym{‘©H$ d Z¡{VH$ g§ñH$ma H$aVmV. ho H$m`© Hw$Qw>§~g§ñWo{edm` BVa H$moUVrhr
g§ñWm à^mdrnUo H$ê$M eH$V Zmhr.
• g§ñH¥$Vr g§H«$‘U : Y‘©, ^mfm, AmMma-{dMma, H$bm, dV©ZnÕVr BË`mXr AZoH$ Jmoï>tMm g‘mdoe g§ñH¥$VrV hmoVmo.
àË`oH$ g‘mOmMr g§ñH¥$Vr {^Þ AgVo. ì`³VrMo dV©Z, Ë`mMo AmMma-{dMma, Ë`mMm nmofmI `mda Ë`mÀ`m g§ñH¥$VrMm
nJS>m AgVmo. g§ñH¥$VrMm dmagm àË`oH$ ~mbH$mbm Ë`mÀ`m Hw$Qw>§~mH$Sy>ZM {‘iVmo. KamV gmOao Ho$bo OmUmao gU,
g‘ma§^, CËgd `mVyZ ‘wbm§Zm Amnë`m g§ñH¥$VrMr AmoiI hmoVo. Ë`mVyZM gm§ñH¥${VH$ na§nam {Q>H$dyZ R>odë`m OmVmV.
Ë`mVyZM Ë`m EH$m {nT>rH$Sy>Z Xþgè`m {nT>rH$S>o g§H«${‘Vhr Ho$ë`m OmVmV.
• Mm[aÍ` g§dY©Z : ì`³VrÀ`m Mm[aÍ` g§dY©ZmV Hw$Qw>§~mMm ‘hÎdmMm dmQ>m Amho. Hw$Qw>§~mVyZ Oo Ym{‘©H$, Z¡{VH$ g§ñH$ma
‘wbm§da hmoVmV, Ë`mVyZM ˶m§Mo Mm[aÍ` g§dY©Z hmoVo. Mm[aÍ` g§dY©ZmgmR>r {Zð>m, ào‘, {Oìhmim, ghH$m`©, Ë`mJ
`mgma»`m d¡`p³VH$ d gm‘m{OH$ OrdZmV CnH$maH$ A{^d¥Îmr Hw$Qw>§~mVM {Z‘m©U hmoVmV. Hw$Qw>§~mVrb dS>rb ‘§S>itMo
AmXe© ‘wbm§nwT>o AgVmV. ˶m§Mo AZwH$aU H$ê$Z ‘wbo AZoH$ Jmoï>r {eH$VmV.
• ^md{ZH$ {dH$mg : Hw$Qw>§~mV AmB©, dS>rb, ^md§S>, AmOr-AmOmo~m, Aer OdiÀ`m ZmË`mVrb AZoH$ ‘§S>ir
AgVmV. Ë`m‘wio ‘wbm§Mr ào‘, ñZoh, `m ^mdZm§Mr JaO Hw$Qw>§~mV ^mJdbr OmVo. gd© ZmVodmB©H$m§‘Ü`o ‘wbm§Zm AmnU
nyU©nUo gwa{jV AmhmoV Ago dmQ>Vo. KamVrb {Z‘©i, AmZ§Xr, ào‘i, CËgmhr dmVmdaU ‘wbm§Mr ^md{ZH$ JaO ^mJdVo.
Aem dmVmdaUm‘wio ‘wbm§À`m ì`p³V‘ÎdmMm {dH$mg hmoVmo. ‘wbm§À`m ^md{ZH$ JaOm ^mJdUo Am{U ˶m§Mm ^md{ZH$
{dH$mg KS>dyZ AmUUo ho Hw$Qw>§~mMo ‘hÎdnyU© H$m‘ Amho.
H¥$Vr
g‘wh‘mܶ‘m§Mr {ejUmVrb ^y{‘H$m ñnï> H$am.
1) ------------------------------------------------------------------
2) ------------------------------------------------------------------
3) ------------------------------------------------------------------
4) ------------------------------------------------------------------
5) ------------------------------------------------------------------
6) ------------------------------------------------------------------
7) ------------------------------------------------------------------
8) ------------------------------------------------------------------
9) ------------------------------------------------------------------
10) ------------------------------------------------------------------
A) AmXe©dmX (Idealism)
AmXe©dmXmg B§J«Or_Ü`o Idealism Ago åhUVmV. `mVrb _yi eãX Idea åhUOo H$ënZm qH$dm {dMma. ßboQ>mo `m
J«rH$ emñÍmkmÀ`m _Vo Iao gË` _mZ{gH$ H$ënZm qH$dm {dMmamV AgVo. ~mø X¥í` OJmV Zmhr. ho _mZ{gH$ gË` n«mßV
H$ê$Z KoUo hoM _mUgmÀ`m OrdZmMo Ü`o` åhUOoM hoVy AgVmo. ^maVr` {dMmamYmam ¶m AmÜ`mË_dmXmer {_iVr OwiVr
Agë`mZo ¶m AmXe©dmXmg nmpíM_mË` AmÜ`mË_dmX Ago åhUVmV. nmíMmË` VÎdkmZmVrb J«rH$ na§naoVyZ Ambobm
AmXe©dmX hm EH$ gwn«{VpîR>V d _hÎdmMm VmpËdH$ {dMma hmo`. OJmMo ñdê$n M¡VÝ`ñdê$n Amho. AmXe© åhUOo gdmªV
Mm§Jbo, gd©loîR> Ë`m_wio VÎdkmZ ho ~m¡{ÕH$ AgyZhr Vo _yë`o d AmXe© ¶m§Mo VÎdkmZ Amho.
2) VÎd‘r_m§gm
_mZd hm M¡VÝ``wŠV n«mUr Amho. _mUgmMm AmÜ`mpË_H$ ñd^md _mUgmÀ`m ApñVÎdmMm _yi Jm^m Amho. X¥í` OJV
d AmpË_H$ OJV Ago OJVmMo XmoZ ^mJ AgyZ AmpË_H$ OJV hoM Iao OJ Amho. A{g_ AmpË_H$ OJVmer g§~§Y OmoS>Uo,
Ë`mV EH$ê$n hmoUo ho _mZdr OrdZmMo Ü`o` Amho. _mZdr CËH«$m§VrMr n«{H«$`m Ho$di H${ZîR> nmVirdarb OrdZmMo d{aîR>
nmVirda ê$nm§Va ZgyZ Vr n«{H«$`m _mUgmbm AmpË_H$ nmVirdahr ZoD$Z nmohmoM{dVo. _mZd M¡VÝ``wŠV n«mUr AgyZ A§{V_
gË` _mUgmÀ`m _ZmV Amho. {dídaMZoV Jm|Yi Zmhr. {díd Vm{H©$H$ d gwg§JV Amho. nXmW©_`, OS>, ~mø ^m¡{VH$ OJ
åhUOo A§{V_ gË`mMo ~møê$n AgyZ ho OS> OJV gË` Zmhr. AmÜ`mpË_H$ OJM Iao A§{V_ gË` Amho.
3) kmZ‘r_m§gm
gm°H«o$Q>rgÀ`m _Vo kmZ åhUOo gX²> JwU. Iao kmZ åhUOo X¥í` OJV d Ë`mMo _yi ñdê$n `mVrb EH$mË_VoMo Xe©Z
hmoUo. _mZdmV `m EH$mË_VoMo Xe©Z H$ê$Z KoÊ`mMr j_Vm Amho. kmZ `mMm AW© AX¥í` eŠVr qH$dm AmË_m d M¡VÝ`mMo
kmZ hmo`. X¥í` OJV ho Zmed§V Amho. n{adV©Zr` Amho. AmÜ`mpË_H$ OJ ho gZmVZ VgoM A_a Amho. \«$mo~obÀ`m _Vo gd©
dñVy_mÍmmV EH$M A{dZmer VÎd AgVo. Vo A{dZmer VÎd åhUOo EH$mË_Vm. EH$mË_Vm åhUOoM na_oída hmo`.
4) _yë` ‘r_m§gm
AmXe©dmXmÀ`m _Vo gË`, {ed d gw§Xa_ hr OJmVrb A§{V_ _yë`o AmhoV. `m {edm` ñd`§{Z`§ÍmU, Ý`m`, Ë`mJ,
ewÕVm, ghmZw^yVr, XmV¥Îd, X`m, BË`mXr Z¡{VH$ JwUm§Mm {dH$mg H$ê$Z KoUohr Amdí`H$ Amho.
5) e¡j{UH$ Ü`o`o
AmXe©dmXmZwgma {ejUmMr Ü`o`o nwT>rbn«_mUo AmhoV.
• añH$À`m _Vo {ejUmMo H$m_ EH$m {nT>rH$Sy>Z Xwgè`m {nT>rH$So> _mZdmMm gm§ñH¥${VH$ d AmÜ`mpË_H$ dmagm
g§H«${_V H$aUo hmo`.
• gm°H«o$Q>rgÀ`m _Vo {ejUmMo Ü`o` MwH$rÀ`m ~m~r Xya H$ê$Z gË`mMm emoY KoUo ho Amho.
• ßboQ>mo `m§À`m _VmZwgma {ejUmÀ`m `moJo eara d AmË_m `m§Zm Ë`m§À`m Z¡g{J©H$ nmÍmVoZwgma nyU©Ëdmg Zobo Omdo.
• A°{añQ>m°Q²>bÀ`m _Vo {ejU åhUOo gX²> JwUm§À`m _mÜ`_mVyZ gwI n«mßV H$aUo hmo`.
• apñH$ZÀ`m _Vo {ejUmZo Mm§Jbo AmË_o {Z_m©U ìhmdo.
• \«$mo~obÀ`m _Vo {ejUmMm hoVy lÕm`wŠV, ey{MVm`wŠV gmVË``wŠV n{dÍm OrdZmMm AZw^d n«mßV H$ê$Z XoUo hmo`.
• `wHo$ZÀ`m _Vo {ejUmMo H$m`© åhUOo A§{V_ gË` d {dídmË_H$ _yë¶m§Mm emoY KoÊ`mg _XV H$aUo. `m_wio
{dídmMo gË` Amnë`m ñdV:Mo gË` ~ZVo. Amnë`m OrdZmg eŠVr n«mßV H$ê$Z XoVo. _mZdmMo CÝÝm`Z H$aÊ`mg
_XV H$aUo. ^m¡{VH$ OrdZmVyZ _Ugmbm AmÜ`mpË_H$ OJmH$So> didUo. n«Ë`oH$mg AmË_~moY d AmË_gmjmËH$ma
H$ê$Z KoÊ`mg _XV H$aUo. _mZdmÀ`m ì`pŠÎm_ÎdmMm {dH$mg H$aUo. Z¡{VH$ d nma_m{W©H$ _yë¶m§Mm dmagm
MmbdUo. d¡pídH$ EH$mË_VoMr OmUrd H$ê$Z XoUo. hr {ejUmMr H$m`} AmhoV.
• hm°Zr `m§À`m _Vo _mZdmMo {ZgJ©, BVa OZ d {dídmÀ`m A§{V_ ñdê$nmer g_m`moOZ H$aUo. eara d AmËå`mg
nyU©Ëd n«mßV H$ê$Z KoÊ`mg _XV H$aUo. gË` dm dmñV{dH$Voer OwidyZ KoÊ`mg ~mbH$mg _XV H$aUo. hr
{ejUmMr Ü`o`o AmhoV.
6) Aä`mgH«$_
AmXe©dmXmZwgma Aä`mgH«$_mV _mZdemñÍmr` {df`m§Zm emñÍmr` {df`m§nojm OmñV _hÎd AgVo.
ßboQ>moÀ`m _Vo Aä`mgH«$_mV ^mfm gm{hË`, VH©$emñÍm, emñÍm, J{UV, B{Vhmg, ^yJmob ho ~m¡{ÕH$ {df` Am{U H$bm,
7) AÜ``Z-AÜ`mnZ nÕVr
AmXe©dmXmV AÜ`mnZ nÕVrV {ejH$mg _hÎdmMo ñWmZ Amho. Jwê${edm` gË` d A§{V_ kmZmMr n«mßVr hmoV Zmhr.
{ejH$mZo gëbm Úmdm. _mJ©Xe©Z H$amdo. \«$mo~obÀ`m _Vo {ejH$ _mù`mgmaIm Agmdm. _mir Á`m H$miOrZo n«o_mZo,
AmnwbH$rZo, {eñVrZo EImXo amonQo> dmT>dVmo, Ë`mn«_mUo {ejH$m§Zr ~mbH$m§Mm {dH$mg H$amdm. gm°H«o${Q>gMr n«íZmoÎma nÕVr,
`wpŠVdmX emñÍm, VH©$emñÍmmVrb CX²>Jm_r d AdJm_r nÕVr, n¥WŠH$aUmË_H$ nÕVr, `m nÕVtMm nwañH$ma AmXe©dmXmZo
Ho$bm. ~mbH$m§À`m Z¡{VH$ {dH$mgmgmR>r {ejH$m§Zr ñdV:À`m dV©ZmZo {dÚmÏ`mªg_moa AmXe© KmbyZ Úmdm Agohr AmXe©dmXmV
åhQ>bo Amho.
9) ñdmV§Í` d {eñV
AmXe©dmXmZwgma AmÜ`mpË_H$ CÝÝmVrgmR>r {eñV Amdí`H$ Amho. {dÚmÏ`mªMr ê$Mr Ü`mZmV KoD$Z n«o_ d ghmZw^yVrZo
{eñVrMo nmbZ H$ê$Z ¿`mdo. {dÚmÏ`mªZr ñdmV§Í`mMm Cn^moJ {d{eîQ> _`m©Xm§_Ü`o amhyZ H$amdm. {ejH$mZo ñdV:À`m
dmJUwH$r§Zr Z¡{VH$ AmMaUmMm AmXe© {dÚmÏ`mªg_moa Ro>dmdm.
~) {ZgJ©dmX (Naturalism)
{ZgJ©dmXmMm CJ_ AÜ`mË_dmX d AmXe©dmXmÀ`m n«{V{H«$`oVyZ Pmbm. AÜ`mË_emñÍm d AmXe©dmX `m§Zr B§{Ð`OÝ`
AZw^dmÀ`m nbrH$S>rb na_mË_m, ~«åh, na_oída BË`mXr g§H$ënZm§Mm nwañH$ma Ho$bm. {ZgJ©dmXmZo _mÍm Ë`mbm {damoY H$ê$Z
OoOo AZw^dOÝ` Amho, g§doXZerb Amho, X¥í` Amho AemMm nwañH$ma Ho$bm. {ZgJ©dmXmVhr gd© VÎdkm§Mr {dMmagaUr
gmaIr Zmhr. Ë`mV {^ÝÝmVm Amho. {d{dY {ZgJ©dmÚm§Zr {ZgJ© `m eãXmMo Imbrb AW© gm§{JVbo AmhoV. {ZgJ© åhUOo
1) {ZgJ©dmXmMr _ybVÎdo
{ZgJ©dmXmMr _ybVÎdo nwT>rbn«_mUo gm§JVm `oVrb.
OJmVrb A§{V_ gË` åhUOo ^m¡{VH$ OJV, OS>OJV dm {ZgJ© hmo`. B§{Ð`OÝ` kmZ hoM Iao kmZ Amho. _mZ{gH$
H$ënZm dm {dMmam§À`m gmhmæ`mZo n«mßV Ho$bobo kmZ Iao Zìho. {ZgJ©dmXmV _mZ{gH$ {dMma d H$ënZm§Zm ñWmZ Zmhr.
kmZn«mßVrMm _mJ© åhUOo emñÍmmÛmao kmZ n«mßV H$aUo. emñÍmr` kmZm_wioM {ZgJm©Vrb {Z`_m§Mo kmZ hmoVo. OJmVrb gd©
~m~tMr CËnÎmr nXmW© dm OS>mVyZ hmoVo. Ë`mVM Ë`mMm eodQ> hmoVmo. ~wÕr åhUOo gwÕm nXmW© dm OS> dñVy hmo`. earamnmgyZ
AmË_m {^ÝÝm ZgyZ earamVM Ë`mMo ApñVÎd AgVo. AmË_m, na_mË_m, X¡dr n«oaUm AmÜ`mpË_H$ ~m~r nwZO©Ý_ `m gd©
H$mën{ZH$ ~m~r AmhoV. Ë`m_wio ˶m§Mm {dMma H$aÊ`mMr JaO Zmhr. n«Ë`oH$ {Odmg OJÊ`mMr BÀN>m AgVo d Vmo gwImgmR>r
YS>nS>V AgVmo. ~wÕrnojm Z¡g{J©H$ n«d¥Îmr d BÀN>m `m A{YH$ n«~b AgVmV.
2) VÎd_r_m§gm
^m¡{VH$ OJVM Iao AgVo. OJmVrb Vo A§{V_ gË` hmo`. {ZgJm©VyZM {dídmMr CËnÎmr Pmbobr Amho. {ZgJm©VyZM
CËnÝÝm Pmbobo OJ {ZgJm©VM {dbrZ hmoUma Amho. na_oída dm na_mË_m {dídmÀ`m {Z{_©VrMo H$maU ZgyZ na_oída dm
na_mË_m B§{Ð`OÝ` kmZmÀ`m H$joV `oV ZmhrV. Ë`m_wio Ë`mda {dídmg Ro>dÊ`mMo H$maU Zmhr. _mZd hm BVa n«mÊ`m§gmaImM
EH$ n«mUr Amho. BVa n«mÊ`m§nojm Ë`mMm XOm© CÀM Amho. _mZdmV OÝ_V:M ñdm^m{dH$ n«d¥Îmr, Amdoe, BÀN>m, ^mdZm
AgVmV. n«Ë`oH$ ~mbH$mVM OÝ_V: Mm§Jë`m JwUm§Mo d j_Vm§Mo {~OmamonU Pmbobo AgVo. ~mbH$mMm ñd^md _ybV: Mm§Jbm
AgVmo. ~mbH$m§À`m Z¡g{J©H$ n«d¥ÎmtZm n«{V~§Y H$ê$ Z`o. ~mbH$mMr Z¡g{J©H$ àd¥Îmr pñWa ZgyZ {dH$gZerb AgVo.
~mbH$mg ñdmV§Í` XoD$Z Ë`mÀ`m ^modVr `mo½` dmVmdaU {Z_m©U H$ê$Z `m JwUm§Mm d j_Vm§Mm {dH$mg H$ê$Z Ë`mg
g_mOerb ~ZÊ`mg, g_mOmV `mo½` ñWmZ {_idÊ`mg _XV H$aVm `oVo.
3) kmZ_r_m§gm
kmZ `mMm AW© ^m¡{VH$ OJVmVrb ~m~t_mJrb H$maU d n{aUm_ OmUyZ KoUo hmo`. ^m¡{VH$ emñÍmm§À`m Aä`mgmZo
H$maU d n{aUm_ `m§À`mVrb g§~§Y H$iVmo. _mZdmZo ñdV:À`m gwImgmR>r {ZgJ© {Z`_m§Mm Aä`mg H$aUo Amdí`H$ Amho.
VÎdkmZ åhUOo dñVy§À`m _yi ê$nmMo ñnîQ>rH$aU H$aÊ`mMo emñÍm hmo`. h~©Q©> ñnoÝga `m VÎdkmÀ`m _Vo OJmMr n«JVr
Am§V{aH$ eŠVt_wio hmoV ZgyZ {ZgJm©Mo {ZarjU H$ê$Z n«mßV Pmboë`m kmZm_wio hmoVo. n«Ë`oH$mZo CÎnÎmr, pñWVr d b` hr
n«{H«$`m g_OyZ ¿`mdr. ho kmZ n«Ë`j AZw^dm§Ûmao B§{Ð`m§_m\©$V {_idmdo. Oo H$iV Zmhr dm {XgV Zmhr Ë`mda {dídmg Ro>dy
Z`o. _mZd hm CÀM XOm©Mm n«mUr AgyZ Vmo H$iyZ KoÊ`mgmR>r VÎdkmZmÀ`m Aä`mgmMr JaO Zmhr Va OrdemñÍm, earaemñÍm
d _mZgemñÍmmÀ`m Aä`mgmZo _mZdmMm Aä`mg H$amdm. kmZn«mßVrMo _mJ© åhUOo {ZarjU, n«`moJ, n«Ë`j AZw^d d
dñVydñVyVrb g§~§Ym§Mm Aä`mg ho hmoV. {M{H$ËgH$ n¥WŠH$aUmZo d kmZn«mßVrZo OrdZmVrb gd© n«íZ gwQy> eH$VmV. Ë`mgmR>r
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 20
dñVw{ZîR> X¥pîQ>H$moZmVyZ kmZn«mßVrMr JaO AgVo.
4) _yë`_r_m§gm
{ZgJ©dmÚm§Zm Z¡{VH$ _yë`m§Mr R>amdrH$ Mm¡H$Q> _mÝ` Zmhr. Ë`m_wio ~mhoê$Z {eH$dboë`m _yë`m§Zm {ZgJ©dmXr _mZV
ZmhrV. ~mbH$ hm _ybV: Mm§Jbm AgVmo, Voìhm Ë`mÀ`m^modVr `mo½` dmVmdaU {Z_m©U H$ê$Z Ë`mbmM ñdV:À`m OrdZmVrb
_yë`m§À`m ~m~VrV emoY KoD$ Úmdm. ê$gmoÀ`m _Vo gm_m{OH$ _yë`m§À`m ~m~VrV _mZd ñdV§Ím Amho. _mÍm _mZdmbm ñdV:À`m
g§ajUmgmR>r gm_m{OH$ AmYmamMr JaO Agë`m_wio Ë`mZo g_mOmer g_m`moOZ H$ê$Z gwImZo OJUo Amdí`H$ Amho. ê$gmoZo
gmd©O{ZH$ OrdZmV bmoH$emhr, ñdmV§Í`, g_mZVm d ~§YyVm `m _yë¶m§Mm nwañH$ma Ho$bm. gd© _yë¶m§Mo A{YîR>mZ {ZgJm©V
AgVo åhUyZ Vr OmUyZ KoÊ`mMm, AZw^dÊ`mMm n«`ËZ H$amdm. {ZgJm©VyZ Or _yë`o {_iVmV, Vr Cn`wŠV AgVmV.
Z¡{VH$VoÀ`m X¥îQ>rZo gwIn«mßVr, doXZm, ^rVr d g§KfmªnmgyZ _wŠVr hr _mZdmMr d¡`pŠVH$ _yë`o hmoV. n«Ë`oH$mZo ñdV:À`m
gmamgma ~wÕrZwgma _yë`o R>admdrV. _mZd _wŠV Agë`m_wio _mZdmda Z¡{VH$ _yë`o bmXy Z`oV. gm_m{OH$ n{apñWVrZwgma
Z¡{VH$ _yë`o ~XbV AgVmV. Vr {ÍmH$mbm~m{YV ZgVmV. _mZdmZo {ZgJm©Vrb gm¢X`© d b{bV H$bm§Vrb gm¢X`m©Mm AmñdmX
¿`mdm. Ë`m_wio Ë`mg gwI n«mßV hmoVo.
5) e¡j{UH$ Ü`o`o
{d{dY {ZgJ©dmÚm§Zwgma {ejUmMr C{ÔîQo> nwT>rbn«_mUo AmhoV.
`§ÍmdmXr {ZgJ©dmÚm§Zwgma : AmYw{ZH$ OrdZmg Cn`wŠV Aem gd`r d {dMma A{^g§{YV {H«$`m§À`m _mÜ`_mZo
{dÚmÏ`m©V éO{dUo.
OrdemñÍmr` {ZgJ©dmÚm§Zwgma : _mZdmg gm§n«V d ^{dî`H$mimV gwIr hmoÊ`mgmR>r Amdí`H$ {ejUmMr VaVyX
H$aUo. ~mbH$mg OrdZmgmR>r V`ma H$aUo. Ë`mMn«_mUo gwIr hmoÊ`mgmR>r Amdí`H$ Agë`m_wio ~mbH$mg n{agamer
g_m`moOZ H$aÊ`mMr j_Vm n«mßV H$aÊ`mg _XV H$aUo.
• égmo : {ZgJ©{Z`_m§Zwgma ~mbH$mMm {dH$mg H$aUo. {ZgJm©er g_m`moOZ H$aÊ`mMr j_Vm n«mßV H$aUo.
• h~©Q©> ñn|Ýga : nyU© ñdê$nmV OJÊ`mMr V`mar åhUOo {ejU hmo`. nyU© ñdê$nmV OJUo åhUOo ñdV:Mo g§ajU
H$aUo d ñdV:Mo ApñVÎd {Q>H$dÊ`mMr j_Vm n«mßV H$aUo. Cn{O{dHo$Mo gmYZ n«mßV H$aUo. d§ed¥Õr H$aUo.
ZmJ{aH$ÎdmMm {dH$mg d amOH$r` ~§YZo nmiÊ`mMr j_Vm n«mßV H$aUo. {aH$m_nUmMm gXwn`moJ H$aÊ`mg {eH$Uo.
• _°½Sw>Jb : ì`ŠVrÀ`m ghOn«d¥Îmr d j_Vm ¶m§Mo CÝÝm`Z H$aUo.
• Q>r. nr. ZZ : ì`ŠVrÀ`m d¡`pŠVH$VoMm {dH$mg H$aÊ`mMr d g_mOmÀ`m n«JVrg hmV^ma bmdÊ`mMr j_Vm
{Z_m©U H$aUo.
• Om°O© ~Zm©S©> em° : CËH«$m§VrMm doJ dmT>{dÊ`mMr j_Vm {Z_m©U H$aUo.
• {ZAmo S>m{d©{ZP_ : OrdZmV {Q>Hy$Z amhÊ`mgmR>r Amdí`H$ Agboë`m g§KfmªgmR>r ~mbH$mg V`ma H$aUo.
6) Aä`mgH«$_
Aä`mgH«$_mV égmo d h~©Q©> ñnoÝga `m XmoZ {ZgJ©dmÚm§À`m _VmV \$aH$ Amho.
égmoÀ`m _Vo : {ZgJ© hmM _moR>m Aä`mgH«$_ Amho. ~mbH$m§Zr {ZgJm©V a__mU ìhmdo d {ZgJm©Mo nwñVH$ dmMmdo.
~mbH$mg nmMì`m dfmªnmgyZ g_mOmnmgyZ Xya, Z¡g{J©H$ dmVmdaUmV {ejH$mH$So> Ro>dmdo. n«mMrZ ^maVmVhr JwéJ¥hr OmD$Z
{ejU KoÊ`mMr nÕV hmoVr. {ejH$mH$So> ~mbH$mbm _wŠV ñdmV§Í` Úmdo d {ZgJm©À`m PmSo>, Qo>H$S>çm, ZÚm, O§Jb `mV qhSy>
Úmdo.
1) {ZgJm©Vrb {d{dY ~m~r gy`©, M§Ð, njr, n«mUr ¶m§Mo {ZarjU H$ê$ Úmdo. `m {ZarjUmVyZ ~mbH$ ñdV:À`m AZw^dm§VyZ
Oo {eHo$b VoM Ë`mMo {ejU d VmoM Ë`mMm Aä`mgH«$_.
2) ~mbH$mÀ`m AmdS>r-{ZdS>r, dV©_mZH$mbrZ AZw^d d {H«$`m ñdm^m{dH$ n«d¥Îmr `m§À`mZwgma Aä`mgmMo {df` R>admdoV.
3) égmoZo ~mbH$m§Zm "am°{~ÝgZ H«y$gmo' ho nwñVH$ dmMÊ`mMr {e\$mag Ho$br Amho. Ë`m nwñVH$mV d¡amU ~oQ>mdarb EH$Q>m
am°{~ÝgZ H«y$gmo H$em arVrZo OrdZ ì`VrV H$aVmo `mMo dU©Z Amho.
4) égmoÀ`m _Vo _wbtMo {ejU _mÍm KarM AmB©À`m _mJ©Xe©ZmImbr ìhmdo. Ë`m_Ü`o Amdí`H$ Ë`m gd© J¥hH¥$˶m§Mm
g_mdoe Agmdm.
5) g_mOmVrb Mm§Jë`m bmoH$m§À`m ghdmgmV amhyZ Z¡{VH$ _yë¶m§Mo {ejU ~mbnUr ¿`mdo.
7) AÜ``Z-AÜ`mnZ nÕVr
{ZgJ©dmÚm§Zr na§namJV {ejH$Ho§${ÐV AÜ``Z-AÜ`mnZ nÕVtMm {damoY Ho$bm. AÜ`mnZmV {ejH$mMr ^y{_H$m Odi
Odi ZJÊ` Agmdr. gd© AÜ``Z ~mbH$m§Zr ñdV:À`m AZw^dm§À`m Am{U {ZarjUmÀ`m _mÜ`_mVyZ H$amdo.
{ZgJ©dmÚm§Zwgma AÜ``Z-AÜ`mnZmMr d¡{eîQ>ço nwT>rbn«_mUo AmhoV.
{ZgJ© hmM ~mbH$mMm Iam {ejH$ Ë`mÀ`m gm{ÝÝmÜ`mV ñdV: AZw^d KoV ~mbH$m§Zr {eH$mdo. kmZ {dVaUmMr `mo½`
nÕV åhUOo {ZgJm©Mo AZwgaU. n«Ë`j H¥$VtÛmao {ejU ¿`mdo. nwñVH$mÀ`m _mÜ`_mZo kmZ n«mßV H$aÊ`mg {ZgJ©dmÚm§Zr
{damoY Ho$bm Amho. ^mfm {ejUmV n«Ë`j nÕVr, emñÍm d J{UVm~m~V ñd`§g§emoYZ nÕVr, emñÍmm~m~V ñd`§n«`moJ nÕVr,
n«H$ënnÕVr, n«dmg, H«$rS>Z nÕVr `m nÕVtMm {ZgJ©dmÚm§Zr nwañH$ma Ho$bm Amho. `m gd© nÕVr ~mbH$ Ho§${ÐV AmhoV.
~mbH$m§Zr IoiÊ`mÀ`m _mÜ`_mVyZ ñdV: {eH$mdo. Ë`m§Zm ñdV: IoiUr {ZdS>Ê`mMm A{YH$ma Agmdm. ~mbH$m§Zm H$moUË`mhr
H¥$Vr H$aÊ`mMo ñdmV§Í` Agmdo. `m H¥$VtVyZM ˶m§Mo {ejU hmoV AgVo.
8) {ejH$-{dÚmWu g§~§Y
{ZgJ©dmXmZwgma {ejH$mZo AÜ``Z-AÜ`mnZmV ñdV:hyZ A{O~mV nwT>mH$ma KoD$ Z`o. ~mbH$mg ñdV:Mo {ejU ñdV:
KoD$ Úmdo. Ë`mgmR>r `mo½` dmVmdaU {Z_m©U H$amdo. {ejH$m§Zr ñdV:À`m H$ënZm qH$dm AmXe© ~mbH$m§da bmXy Z`o.
~mbH$m§Zm OmUyZ ¿`mdo. égmoZwgma n«Ë`oH$ _Zwî`_mÍmmÀ`m {dH$mgmÀ`m Mma AdñWm AgVmV. {ejH$m§Zr `m AdñWm d
n«Ë`oH$ AdñWoVrb d¡{eîQ>çm§er n{a{MV Agmdo. Ë`m Mma AdñWm nwT>rbn«_mUo
A) e¡edmdñWm (d` df} 1 Vo 5) nmbH$m§Zr `m d`mV {eeyg `mo½` Amhma d dñÍmo XoD$Z Ë`mMo g§ajU H$amdo.
Ë`mMr dmT> d emar{aH$ eŠVtH$So> bj Úmdo.
~) ~më`mdñWm (d` df} 5 Vo 12) `m AdñWoV ~mbH$m§Mr earamMr dmT> hmoV AgVo. `m d`mV {d{dY B§{Ð`m§Mm
`mo½` Cn`moJ H$amdm `mMo {ejU ~mbH$ KoVo AgVo. nmbH$m§Zr d {ejH$m§Zr Ë`mV AS>Wim AmUy Z`o.
H$) {H$emoamdñWm (d` df} 12 Vo 15) `m d`mV {H$emoamV H$m`© H$aÊ`mMr AmdS> {Z_m©U hmoVo. Vmo {Z`_ d
VÎdm§Mm emoY KoV AgVmo.
S>) VéUmdñWm (d` df} 15 Vo 25 df}) `m H$mimV VéU g_mOmV dmdê$Z doJdoJio AZw^d KoV AgVmV. `m
AZw^dmVyZ Z¡{VH$ {Z`_m§Mm emoY KoV AgVmV.
{ejH$m§Zr ~mbH$m§Zm n«Ë`jnUo H$mhrhr {eH$dy Z`o. AÜ``Zmg AZwHy$b dmVmdaU {Z_m©U H$aUo hoM {ejH$mMo H$m_
Amho. {dÚmWu ñdV: AS>MUr {dMmaÊ`mg Ambo VaM {ejH$m§Zr Ë`m Xya H$amì`mV. ñdV:hyZ nwT>mH$ma KoD$ Z`o. {ejH$m§Zr
{dÚmÏ`mªÀ`m Am§V{aH$ n«d¥Îmr bjmV KoD$Z _mJ©Xe©Z H$amdo. {ejH$m§Zr {dÚmÏ`m©V b{bVH$bm§{df`r AmdS> {Z_m©U
H$aÊ`mMm n«`ËZ H$amdm åhUOo Ë`m§À`mV gm¢X`©X¥îQ>r {Z_m©U hmoVo.
9) ñdmV§Í` d {eñV
{ZgJ©dmÚm§Mm {ejH$ d nmbH$m§Zr ~mbH$m§Zm n«Ë`jnUo {eñV bmdÊ`mMm n«`ËZ H$ê$ Z`o. ~mbH$m§Zr ñdV:À`m
H¥$VtÀ`m Z¡g{J©H$ n{aUm_m§À`m _mÜ`_mVyZ {eñV {eH$mdr. {ejH$m§Zr d nmbH$m§Zr ~mbH$m§Zm MwH$rÀ`m H¥$qV~Ôb {ejm H$ê$
Z`o. ~mbHo$ Oa emioV {ejU KoV AgVrb Va Ë`m§Zr dJ© ZoË`mMr {ZdS> H$amdr. {d{dY g{_Ë`m§Mr {ZdS> H$amdr d `m
_mÜ`_mVyZ {eñV amImdr. {ZgJ©dmÚm§Zr ~mbH$m§Zm nyU© ñdmV§Í` Úmdo `m _VmMm OmoaXmanUo nwañH$ma Ho$bm Amho.
H$m`©dmX d Aä`mgH«$_
H$m`©dmXmZwgma Aä`mgH«$_ hm nwñVH$m§À`m ñdê$nmV Z Ro>dVm {Za{Zamù`m g_ñ`m§À`m ñdê$nmVM gmXa Ho$bm nm{hOo.
Aä`mgH«$_mV H¥$qVda ^a nm{hOo åhUyZ H$m`©dmX Aä`mgH«$_mMo dU©Z OrdZHo§$Ðr, g_ñ`m Ho§$Ðr d H¥${VHo§$Ðr Ago H$aVmo.
H$m`©dmXr {dMmad§V Aä`mgH«$_ aMZobm A{YH$ _hÎd XoVmV. H$m`©H«$_mMr AmIUr H$aVmZm _wbm§À`m JaOm d Z¡g{J©H$
n«d¥ÎmtMm {dMma Ho$bm OmVmo. Ë`m_wio _wbm§Zm Aä`mgH«$_ hm Amnë`m OrdZmMm ^mJ dmQo>b Agm AgVmo. _wbm§Mr
n«`moJerbVm, H¥${VerbVm d {Okmgmd¥Îmr `m§À`m {dH$mgmg n«mYmÝ` {Xbo Amho. Aä`mgH«$_mV g_dm` VÎdmda ^a nm{hOo.
{df`m§VJ©V g_dm` hdm. H$m`©dmXr emiobm g_mOmMo EH$ bhmZ ê$n _mZVmV. {ejU hr EH$ gm_m{OH$ n«{H«$`m hmo` åhUyZ
S>çwB©À`m _Vo, emim åhUOo EH$ gm_m{OH$ g§ñWmM Amho. gm_m{OH$ H$m`©H«$_ hmXoIrb Aä`mgH«$_mMm EH$ A{d^mÁ`
KQ>H$ Agmdm. S>çwB©Zo ^mfm, {ZgJm©dbmoH$Z, hñVì`dgm`, {MÍm H$mT>Uo d a§J{dUo, JmoîQ>r gm§JUo d EoH$Uo, JmUr åhUUo,
ghbr, H¥${VÛmao H$mhr CËnmXZ H$aUo, n«`moJemioV n«`moJ H$aUo Ago H$m`©H«$_ Aä`mgH«$_mV g_m{dîQ> AgmdoV Ago åhQ>bo
Amho. H$m`©dmXmZwgma Aä`mgH«$‘m‘Ü`o ^mfm, Amamo½`emó, emar[aH$ à{ejU, B{Vhmg, ^yJmob, J{UV, ‘wbr§gmR>r
ApñVÎddmXmMr ‘ybVÎdo
{díd åhUOo H$m¶? emídVVm H$emg åhUVmV? A§{V‘ g˶ H$embm åhUVmV? B˶mXr VÎdkmݶm§Zr {dMma
Ho$boë¶m ‘yb^yV g‘ñ¶m ApñVÎddmXmZwgma VÎdkmZmÀ¶m H$joV ¶oUmè¶m g‘ñ¶m ZmhrV. VÎdkmZmMm dʶ© {df¶
’$³V ‘mZd Am{U ‘mZdr ApñVÎd hmM Agy eH$Vmo.
ApñVÎddmXmZwgma ‘Zwî¶ åhUOo ˶mMo ApñVÎd hmo¶. ‘mZdr ApñVÎd ¶mMm AW© ñdV:À¶m ApñVÎdmMr OmUrd
AgUo. ‘bm dmQ>Vo åhUyZ ‘r Amho. ho ApñVÎddmXmVrb à{gÕ dm³¶ Amho. ApñVÎdmMr OmUrd ’$³V ‘mZdr
àmʶmV AmT>iyZ ¶oVo, Aݶ àmʶmV Zìho.
‘mZdr ApñVÎdmMo ahñ¶ CbJS>ʶmMm à¶ËZ AmVmn¶ªV ~wÕrÀ¶m gmømZo emoYʶmMm à¶ËZ Ho$bm Jobm. na§Vw
‘Zwî¶mbm g‘OUo, ˶mÀ¶m ApñVÎdmMm AW© OmUyZ KoUo hm ~wÕrMm {df¶ ZgyZ ^mdZoMm {df¶ hmo¶.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 26
Amnë¶mH$S>rb g§V H${~amZohr hm {dMma nwT>rbà‘mUo 춳V Ho$bm Amho. H$~ra åhUVmV "H$ho H$~ram VH}$ Xþhr
gmY¡, {VZH$s ‘Vr h¡ ImoQ>r' ¶mMm AW© Agm Amho H$s VH$m©À¶m ‘XVrZo, ~wÕrÀ¶m ‘XVrZo ‘ZmVrb Û§Û Zï> hmoB©b
Ago H$moUmg dmQ>V Agob Va Vmo ImoQ>çm ~wÕrMm hmo¶.
à˶oH$mZo ñdV:bm {dídmMo H|$Ð ‘mZUo Adí¶H$ Amho. na§Vw ‘Zwî¶ ApñVÎdmMm AW© ~wÕrÀ¶m gmømZo emoYʶmMm
à¶ËZ H$aVmo. åhUyZ ˶mÀ¶mV AmË‘Xþamdm {Z‘m©U hmoVmo. AmË‘Xþamì¶mMo Xþgao H$maU åhUOo AmYw{ZH$ OrdZmVrb
¶m§{ÌH$Vm hmo¶. ¶m§{ÌH$Vo‘wio ‘Zwî¶ ñdV:bmM naH$m Pmbm. ¶m§{ÌH$sH$aUm‘wio 춳Vrbm EH$mH$snUm OmUdy
bmJbm. EH$mH$snUm‘wio OrdZmV nmoH$ir {Z‘m©U hmoVo. Añgb dm Iao OrdZ OJm¶Mo Agob Va ñdV:À¶m
ApñVÎdmMo ¶mo½¶ kmZ hmoUo Amdí¶H$ Amho. ¶mgmR>r OrdZmMm CËH$Q>VoZo AZw^d KoUo Amdí¶H$ Amho. OrdZmMm
CËH$Q>VoZo AZw^d KoʶmgmR>r ~wÕrÀ¶m EodOr ^mdZoMr JaO AgVo.
‘mZdr ApñVÎdmMo à‘wI d¡{eîQ>ç åhUOo ‘mZdmÀ¶m AgʶmMr n[adV©ZerbVm. ‘mZdr AgUo gVV ~XbV
AgVo. ˶mÀ¶mV A{ZpíMVVm AgVo. à˶oH$mMo AgUo doJio d ho AgUo hr 춳VrÀ¶m Ñ{ï>H$moZmZwgma ~XbV
AgVo. ñdV:À¶m ApñVÎdmMr OmUrd, 춳Vr ñdV: ~XbV AgVo hr OmUrd Omon¶ªV 춳Vrg AgVo Vmon¶ªV
춳VrMo "AgUo' AgVo.
à˶oH$ 춳Vrg {ZU©¶ñdmV§Í¶ AgVo. à˶oH$OU {ZU©¶ KoD$ eH$Vmo. na§Vw ñdV: {ZU©¶ KoʶmÀ¶m ñdmV§Í¶m~amo~aM
˶m {ZU©¶mMr O~m~Xmarhr ¿¶mdr bmJVo. ‘mZdmÀ¶m AgʶmÀ¶m ‘wimer ho {ZU©¶ ñdmV§Í¶ AgVo. BVa àmʶm§V
{ZU©¶mMo ñdmV§Í¶ ZgVo.
‘mZdr ApñVÎdmMr à‘wI g‘ñ¶m åhUOo qMVm qH$dm ì¶mHw$iVm. ¶m qMVoMr nwT>rb H$maUo Agy eH$VmV. n{hbo
H$maU åhUOo ñdV:Mo AgVonU Ho$ìhmhr ZgVonUmV ê$nm§V[aV hmoD$ eH$Vo ¶mMr OmUrd AgUo. ZgVonU ho
AgVonUmMo A{d^mÁ¶ A§J AgVo. ˶m‘wio ì¶mHw$iVm àmá hmoVo. qMVoMo Xþgao H$maU åhUOo ñdV:À¶m ‘¶m©Xm§Mr
OmUrd d Agʶm‘ܶo {ZaW©H$Vm dmQ>Uo. ‘mZdr qMVoMo Xþgao H$maU åhUOo {ZU©¶mÀ¶m ñdmV§Í¶m~amo~a ¶oUmar
n[aUm‘m§Mr O~m~Xmar. ¶m O~m~Xmar‘wio ‘mZ{gH$ VmU ghZ H$amdm bmJVmo.
Á¶mdoir 춳Vr {ZU©¶ KoD$ eH$V Zmhr d n[aUm‘mMr O~m~Xmar Q>miVo ˶m doir 춳Vr Xmof ^mdZm {Z‘m©U
hmoVo. ¶m Xmof ^mdZo‘wio ‘mZ{gH$ ñdmñ϶ {~KS>Vo.
ApñVÎddmXmZwgma ‘¥Ë¶y AQ>i Amho. ‘¥Ë¶yÀ¶m Om{Udo‘wio OrdZmMm AW© H$iy eH$Vmo. ‘¥Ë¶y‘wioM OrdZmÀ¶m
AgʶmMm AW© H$iyZ ¶oʶmg ‘XV hmoVo.
ApñVÎddmX nañnag§~§Ymg ‘hÎd XoVmo. ñdV:Mo AgUo ho Xþgè¶mÀ¶m AgʶmÀ¶m g§X^m©V AgVo. ho nañnag§~§Y
nyU©nUo EH$ê$n ñdê$nmMo H$YrM ZgVmV. Aem nañnag§~§Ym§‘wio OrdZmV CËH$Q> AZw^d ¶oVmV Am{U OrdZmÀ¶m
AgʶmMm AW© H$iVmo.
ApñVÎddmXmZwgma OrdZ {Zamem d Xþ:ImZo ì¶má AgVo. ho ‘mݶ H$ê$Z OrdZmÀ¶m dmñV{dH$Vog Vm|S> Xoʶm‘wio
‘mZdr OrdZmg AW© àmá hmoVmo. OrdZmMr dmñV{dH$Vm H$iUo ho ‘hÎdmMo Amho. ñdV: {ZU©¶ KoD$Z ˶mMr
O~m~Xmar ñdrH$maʶmVM OrdZmMm AñgbnUm AgVmo.
• VÎd ‘r‘m§gm : ApñVÎddmXmZwgma ‘ybVÎd åhUOo ‘mZdmMo "AgUo'. ho "AgUo' dm ZgUo à˶oH$ 춳VrÀ¶m
Ñ{ï>H$moZmda Adb§~yZ AgVo. OJmV A§{V‘ g˶ Ago Zmhr. g˶ 춳Vrgmnoj AgVo.
• kmZ ‘r‘m§gm : OrdZmMm Omo AW© à˶oH$ 춳Vr bmdob Vmo ˶mÀ¶mnwaVm Iam AgVmo. ‘mZdmg ‘¥Ë¶y AQ>i Amho.
‘¥Ë¶yÀ¶m Om{Udo‘wioM OrdZmMm AW© H$iVmo. OrdZmMm AW© H$iyZ KoʶmgmR>r ~wÕrnojm ^md{ZH$ Ñ{ï>H$moZ ‘hÎdmMm
Amho. OrdZmMr dmñV{dH$Vm H$ië¶m{edm¶ d ñdV: O~m~Xmar KoVë¶m{edm¶ ‘Zwî¶ ¶m Xþ:InyU© OJmV ‘mJ© H$mTy>
eH$V Zmhr. ñdV:{df¶rÀ¶m kmZmZwgma ‘mUgmMo "AgUo' ~XbV OmVo.
• ‘y붑r‘m§gm : à˶oH$mZo ñdV:Mr ‘yë¶o R>admdr. ‘mUgmMo "AgUo' BVam§À¶m g§X^m©V Agë¶m‘wio 춳VrMr ‘yë¶o
g‘mO{damoYr AgVm Cn¶moJr Zmhr. ApñVÎddmXmV à˶jnUo {ejU {df¶H$ ’$maer MMm© AmT>iV Zmhr.
ApñVÎddmXmZwgma e¡j{UH$ Cn¶moOZ nwT>rbà‘mUo Agmdo.
• {ejUmMr ܶo¶o : ApñVÎddmXmZwgma {ejUmMr ܶo¶o nwT>rbà‘mUo AmhoV.
à˶oH$mbm ñdV:Mm emoY Koʶmg ‘XV H$aUo.
à˶oH$mV ñdV:À¶m OrdZmMm, ñdV:À¶m AgʶmMm AW© bmdʶmMr Hw$dV {Z‘m©U H$aUo.
à˶oH$mV ‘¥Ë¶yÀ¶m AQ>inUmMr OmUrd {Z‘m©U H$aUo.
kmZaMZmdmXmMr VÎdo
• kmZaMZmdmX {eH$ʶmg§~§YrMo EH$ VÎdkmZ Amho. ¶m VÎdkmZmMo J¥hrVH$ åhUOo ‘mUyg Amnë¶m AZw^dmMm
{M{H$ËgH$ {dMma H$ê$Z Á¶m OJmV amhVmo. ˶m OJm~ÔbMo AmH$bZ Amnbo AmnUM {dH${gV H$aVmo. ˶m
AmH$bZmMr Amnbr åhUyZ doJir aMZm Vmo H$arV AgVmo. gmo߶m ^mfoV gm§Jm¶Mo Pmë¶mg ZdrZ AZw^dm§Mr
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 28
‘mZg{bnr (Mental Script) V¶ma H$ê$Z Amnë¶m ‘mZ{gH$ à{V‘mZm§er OyidyZ KoʶmMr à{H«$¶m åhUOo {ejU
hmo¶. kmZaMZmdmX hr g§H$ënZm ì¶mnH$ d {dñV¥V Amho. kmZaMZmdmXmgmR>r Constructivism hm B§J«Or eãX
dmnaVmV. Constructivism hm eãX Construct ¶m b°{Q>Z eãXmnmgyZ ~Zbm Amho. ˶mMm AW© ‘m§S>Ur H$aUo,
qH$dm aMZm H$aUo Agm hmoVmo. kmZmMr aMZm H$m¶m©pÝdV R>odUo hm kmZaMZmdmXmMm Jm^m Amho. ñdV:À¶m AZw^dm§À¶m
AmYmao 춳Vr ñdV:Odirb kmZmMr nwZa©MZm H$aVo ho kmZaMZmdmXmMo d¡{eîQ>ç Amho. dmñV{dH$ ‘mZdd§e emómVrb
kmZmMr ê$naofm ¶m g§H$ënZoMm Am{U kmZaMZmdmXmMm OdiMm g§~§Y Amho.
• kmZaMZmdmXr {ejU nÕVr : kmZaMZmdmXmMo ‘yi VÎdkmZ ‘mZdd§eemó, ‘‚mmemó, ‘mZgemó d
AmH$bZemómV Amho. B.g nyd© nmMì¶m eVH$mV gm°H«o$Q>rg àíZ d Vm{H©$H$ {dMmam§À¶m g‘Ýd¶mVyZ g˶ emoYʶmMr
nÕVera {dMmanÕV {dH${gV Ho$br Jobr. ˶mVyZM kmZaMZmdmXmVrb g‘ñ¶m {ZamH$aUmÀ¶m n¡bybm MmbZm {‘imbr.
• AZw^dOݶ {ejU : 1930 ‘ܶo a{e¶Z ‘mZgemók d°JmoQ>ñH$s ¶m§Mm à^md aMZmdmXmda nS>bm. ˶m§À¶m‘Vo
Aܶ¶ZmV Aܶ¶ZH$˶m©Mr nañnam§er Agbobr Am§Va{H«$¶m ‘hÎdmMr Amho. ˶mVyZM {eH$ʶmÀ¶m {df¶mMm Aܶ¶Z
à{H«$¶oda n[aUm‘ hmoVmo. aMZmdmXmMm AZw^dOݶ Aܶ¶Zmda ^a Amho. VgoM kmZmÀ¶m ~m§YUrdaXoIrb A{YH$
gImob {dMma Ho$bobm Amho.
• kmZmMr ~m§YUr : kmZaMZmdmXmZwgma kmZ ~m§YUrMo EHy$U nmM àH$ma AmhoV.
• {dYmZm‘ܶo ‘m§S>Ur : {dYmZ, AWm©V nyU© dm³¶mV kmZmMr ~m§YUr Ho$br OmVo. hr {dYmZo Jw§VmJw§VrMr Agy eH$VmV.
VgoM Iar qH$dm ImoQ>rhr Agy eH$VmV Am{U H$Vm©, H$‘© ¶m nÕVrZoM aMbr OmVmV. VÁkm§À¶m ‘Vo ‘Zwî¶ Amnë¶m
‘|Xÿ‘ܶo g§H$ënZm EImÚm ^mfoV gmR>dyZ Z R>odVm Vr {dYmZm§‘ܶo gmR>dbobr ‘m{hVr hdr Voìhm ^mfoÀ¶m ñdê$nmV
AmUbr OmVo.
• ê$naofmË‘H$ ‘m§S>Ur : Amnë¶m AmOy~mOyÀ¶m dmVmdaUmMr OmUrd ‘Zwî¶ Ë¶m dmVmdaUmMr ê$naofm AmIyZ H$aV
AgVmo. hr ê$naofm ~aoMdoim nyd©kmZmda AmYm[aV AgVo. ê$naofmË‘H$ kmZ~m§YUrMm ì¶mnH$ {dMma Ho$bm OmVmo. hr
ê$naofm EImÚmÀ¶m kmZ d ñ‘¥Vrda Adb§~yZ AgVo. hr ê$naofm nyU© ZgVo. Vr VwH$S>çm-VwH$S>çmV gmR>dbr OmVo.
• R>amdrH$ ñdê$nmVrb kmZ~m§YUr : ‘Zwî¶ kmZmMo ‘Zm‘ܶo doJdoJù¶m JQ>m‘ܶo dJr©H$aU H$aVmo. à˶oH$ JQ>mVrb
KQ>H$ gma»¶m JwUY‘m©Mo AgVmV. na§Vw à˶oH$ KQ>H$ doJim AgVmo.
• loUr~Õ kmZ~m§YUr : ‘mUgmÀ¶m ‘|XÿV kmZmMo Omio loUr~Õ nÕVrZo (Amgw~obÀ¶m ~moYaMZoZwgma) aMbo OmVo.
gd©gm‘mݶmnmgyZ {d{eï> Jmoï>rH$S>o OmUmar ~m§YUr AgVo. CXmhaUmW©- Omñd§Xr -gnwîn dZñnVr-dZñnVr KQ>H$-
JwUmË‘H$ KQ>H$- ‘w»¶ JQ>
• kmZ~m§YUrMo Omio : 춳Vr EImXr g§H$ënZm BVa Jmoï>tÀ¶m AZwf§JmZo bjmV R>odVmo. åhUOoM bmb a§J g‘OyZ
KoVmZm bmb Jwbm~, bmb Q>mo‘°Q>mo qH$dm BVa bmb Jmoï>r ~KyZ ˶m AZwf§JmZo bmb a§J g‘OyZ KoVmo.
• ‘mZgà{V‘mZo : ‘mUyg Zwg˶mM ^m{fH$ ñdê$nmV OJmMo kmZ H$ê$Z KoV Zmhr Va AZoH$ ‘mZgà{V‘m§À¶m AmYmao
kmZ~m§YUrhr H$arV AgVmo.
• kmZaMZmdmXr CnnÎmr : ‘Zwî¶ {eH$Vmo H$gm ¶m{df¶rMo Oo g§emoYZ {d{dY emóm§‘ܶo Pmbo Amho. ˶mÀ¶m AmYmao
Or {ejU àUmbr Zì¶mZo nwT>o Ambr Amho, {Vbm kmZaMZmdmXr àUmbr Ago åhUVmV.
• kmZaMZmdmXmMr {ejUmVrb ^y{‘H$m : kmZ ho Xþgè¶mH$Sy>Z KoVbo OmV Zmhr Va àmá ‘m{hVrÀ¶m AmYmao Amnbo
AmnU aMbo OmV AgVo. {dÚmWu Amnë¶m nwdm©Zy^dmda Zì¶m H$ënZm Am{U g§~moY ¶m§Mr aMZm V¶ma H$aVmo. {dÚmWu
‘m{hVrMr {ZdS> H$aVmo {VMo ê$nm§Va H$aVmo, n[aH$ënZm ‘m§S>Vmo Am{U {ZU©¶ KoVmo. AZw^dm§Zm AW© XoʶmMo Am{U ˶mMr
‘m§S>Ur H$aʶmMo H$m‘ ‘mZ{gH$ à{H«$¶oZo hmoV AgVo. ˶m‘wio {‘imboë¶m ‘m{hVrÀ¶m nbrH$S>o {dÚm϶m©bm OmUo e³¶
hmoVo. ¶m nÕVrV {ejU {dÚmWuH|${ÐV H$aʶmMm à¶ËZ Ho$bm OmVmo. {eH$ʶmgmR>r g^modVmbÀ¶m dmVmdaUmMm
AZw^d KoUo ‘hÎdmMo Amho. kmZaMZmdmXmZwgma Aܶ¶Z åhUOo ZdrZ AZw^dmVyZ {dÚm϶mªZm {‘imboë¶m ‘m{hVtMr
nyd©kmZmer gm§JS> KmbyZ ZdrZ AW© emoYUo Va AܶmnZ åhUOo {dÚm϶mªZm Zdo AW© emoYʶmg ‘XV H$aUo.
• kmZaMZmdmX Am{U AÜ`mnZ nÕVr : kmZaMZmdmXr CnnÎmrZwgma {dÚm϶mª‘ܶo dñVwpñWVr Am{U g‘O ¶m§À¶mV
g§~§Y àñWm{nV H$aʶmda {ejH$mZo bj H|${ÐV H$amdo. {dÚm϶mªÀ¶m à{VgmXmZwgma {ejH$mZo Amnë¶m AܶmnZmV
~Xb H$amdm. n¥W:H$aU H$aUo, AW© bmdUo, A§XmO ~m§YUo ¶m à{H«$¶m§Mm {dÚm϶mªZr Adb§~ H$amdm. ˶mgmR>rM ˶m§Zm
àmoËgmhZ Úm¶bm hdo. VgoM AܶmnZmÛmao {dÚm϶mªZm ñdV:M A§XmO ~m§YUo. ^m{H$V H$aUo. VH©$ewÕ {dMma H$aUo.
{M{H$ËgH$ {dMma H$aUo, g‘ñ¶m {ZamH$aU H$aUo, ‘m{hVrMo à˶mdmhZ, g‘O d Cn¶moJ H$aUo. ~moYmË‘H$ bdMrH$Vm
‘) ghg§~§YdmX (Connectionism)
ghg§~YdmX qH$dm g§~§YdmX ¶mV Aܶ¶Zmbm {d{eï> MoVH$ Am{U à{VgmX ¶m§À¶mV ghg§~§Y {Z‘m©U hmoD$Z
ÑT>rH$aUmZo {Z‘m©U hmoUmao {d{eï> àH$maMo MoVH$-à{VgmX A{^g§YmZ ‘mZbo OmVo. J«rH$ VÎdk A°[añQ>m°Q>b ¶mZo ¶m
{dMmaYmaoMm nm¶m Aà˶j nUo KmVbm. Aܶ¶Z H$aVmZm ‘|Xÿ‘ܶo KS>Umè¶m à{H«$¶m§Mm Aä¶mg H$ê$Z ghg§~§YdmXmZo ¶m
joÌmV Zì¶mZo àdoe Ho$bm. B©.Eb.Wm°Z©S>mB©H$ ¶m§Zr A‘o[aHo$V Va Bìhm°Z nm°ìhbm°ìh ¶m§Zr a{e¶m‘ܶo ghg§~§YdmXmMm Aä¶mg
H$ê$Z ¶m {dMmaYmaobm A{YH$ ~iH$Q>r AmUbr. ¶m XmoKm§Zm ghg§~§YdmXmMo OZH$ Ago åhUVmV.
• ghg§~§YdmXmMr ^y{‘H$m : {d{dY MoVH$mÛmao {d{dY g§doXZm n§MkmZ|{жm§Zm àmá hmoVmV. g§doXZm H$moU˶mhr ‘mZ{gH$
ñne© AZw^d
ñdmX AZw^d
J§Y AZw^d
• Wm°Z©S>mB©H$À¶m ‘Vo Aܶ¶Z hr {d{eï> ghg§~§Ym§Mr à{H«$¶m Amho. ho ghg§~§Y {d{eï> n[apñWVrV {Xboë¶m {d{eï>
à{VgmXm‘ܶo {Z‘m©U hmoVmV d AmZ§X {Z‘m©U H$aVmV. ho ghg§~§Y gmYo qH$dm g§¶w³V ñdê$nmMo AgVmV. Wm°Z©S>mB©H$Zo
‘m§Oa, Hw$Ìm, H$m|~S>rMr {nbo dm àmʶm§da gwédmVrbm à¶moJ Ho$bo. ˶mZ§Va ˶mZo ‘mZdr Aܶ¶ZmMo g{dñVa {ZarjU
H$ê$Z ˶mda 1) ‘mZdmMo ‘yi ñdê$n, 2) Aܶ¶ZmMo ‘mZgemó, 3) ‘mZ{gH$ H$m¶©, WH$dm Am{U ì¶p³V^oX d
˶mMr H$maUo. ho VrZ J«§W {bhÿZ e¡j{UH$ ‘mZgemómV ‘moR>o ¶moJXmZ {Xbo. ¶m {VZhr J«§Wm§Mo gma g§{já ñdê$nmV
"e¡j{UH$ ‘mZgemó g§{já Aä¶mg' ¶m ZmdmÀ¶m EH$m nwñVH$mV ˶mZo à{gÕ Ho$bo.
• H$mhr H$mimZo Wm°Z©S>mBH$Zo Amnë¶m Aܶ¶Z {gÕm§VmV ZdrZ ~Xb H$aVmZm Aܶ¶ZmMm g§~§Y ‘|XÿÀ¶m aMZoer OmoS>bm.
‘mZdr ‘|Xÿ‘ܶo J«hU Ho$ë¶m Joboë¶m ‘m{hVrda {d{eï> à{H«$¶m (Information Processing) Ho$br OmVo. ¶m ‘m{hVr
à{H«$¶oVyZM Aܶ¶Z KS>Vo. Aܶ¶Z åhUOo {d{eï> ‘m{hVrMo J«hU- ‘m{hVr à{H«$¶m - ˶m ‘m{hVrMo g§J«hU. Aܶ¶Z
H$aVmZm Aܶ¶ZmWu ‘m{hVr J«hU H$aVmo. ˶mda à{H«$¶m Ho$br OmVo Am{U ˶mMm gmR>m åhUOoM g§J«hU Ho$bo OmVo.
Amdí¶H$VoZwgma Amdí¶H$ ˶m doir ˶mMm Cn¶moJ Ho$bm OmVmo. hr ‘m{hVr à{H«$¶m ‘|Xÿ‘ܶo H$er KS>Vo ¶mMm Aä¶mg
H$aʶmgmR>r ‘mZdr ‘|XÿÀ¶m {d{eîQ> aMZoMm Aä¶mg Amdí¶H$ Amho,
• ‘mZdr ‘|XÿMr ‘m{hVrà{H«$¶m H$aUmar aMZm : ‘mZdr ‘|Xÿ‘ܶo Ag§»¶ gyú‘ Aem ‘pñVîH$noetMo åhUOoM
MoVmnoetMo/‘‚mmg§ñWoMo Omio AgVo. ¶mbm ‘‚mmg§ñWoMo ZoQ>dH©$ Ago g§~moYbo OmVo. ¶m gyú‘ ‘pñVîH$ noetZm
Wm°Z©S>mBH$Zo ݶyam°Z Ago Zmd {Xbo. ¶m ‘pñVîH$noetMo VrZ àH$ma AgVmV. ¶m VrZhr àH$maÀ¶m noer EH$‘oH$m§er {d{eï>
ghg§~§Y àñWm{nV H$aVmV. gmhM¶© àñWm{nV H$aVmV. ¶m noer MoVmg§YtZr EH$‘oH$m§Zm OmoS>boë¶m AgVmV. ¶mVrb
g§doXZm J«hU H$aUmè¶m ‘pñVîH$noer§Zm Input unit åhUVmV. ¶m MoVmnoer ‘m{hVrà{H«$¶ogmR>r Amdí¶H$ Aem
‘m{hVrMo g§H$bZ H$aVmV. ˶m§À¶mH$Sy>Z {d{dY g§doXZm§À¶m ‘mܶ‘mVyZ ‘m{hVr J«hU Ho$br OmVo d nwT>rb à{H«$¶ogmR>r
AÑí¶/bnboë¶m ‘pñVîH$noer Hidden Units H$S>o nmR>dbr OmVo. ho KQ>H$ g§doXZm§Mo ˶m§À¶m g{H«$¶Vm ‘yë¶mZwgma
dJuH$aU H$aVmV. ¶m bnboë¶m MoVmnoetMo Ag§»¶ ñVa AgVmV. ˶m à˶oH$ ñVamda J«hU Ho$boë¶m g§doXZoMo ˶mÀ¶m
g{H«$¶Vm ‘yë¶mZwgma dJuH$aU Ho$bo OmVo. ho g{H«$¶Vm ‘yë¶ YZmË‘H$ qH$dm F$UmË‘H$ AgVo. A{YH$ g{H«$¶Vm ‘yë¶
Agboë¶m åhUOoM A{YH$ ‘hÎdmÀ¶m g§doXZm nwT>o Output Unit H$S>o nmR>dë¶m OmVmV. ¶mÛmao H$maH$ à{VgmX {Xbo
OmVmV. ¶m ‘pñVîH$noerÀ¶m {d{eï> aMZo‘wio H$moUVmhr Aܶ¶Z AZw^d AmYr J«hU Ho$bm OmVmo. ˶mÀ¶m
nwZamdV©Zm‘wio ˶mMo A{YH$ ÑT>rH$aU hmoVo. AemàH$mao ‘pñVîH$noetMo Omio ‘|Xÿ‘ܶo gd©Ì ngabobo AgVo. ‘pñVîH$
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 31
noetZr ~Zbobo gd© VrZhr àH$maMo ¶w{ZQ> EH$‘oH$m§Zm {d{eï> g§~§Ym§Zr OmoS>bobo AgVmV. ˶m§À¶mV
¶m {d{eï> Agm
ghg§~§Y AgVmo. hm ghg§~§Y OodT>m ÑT> Agob VodT>o g§doXZoMo g{H«$¶Vm ‘yë¶ A{YH$ AgVo. ݶwam°ZMo åhUOoM
‘pñVîH$noetMo Omio Imbrb AmH¥$Vrdê$Z ñnï> hmoVo.
H¥$Vr
e¡j{UH$ VÎdkmZmVrb à˶oH$ dmXmMo e¡j{UH$ ¶moJXmZ d ˶m§Mo AmOÀ¶m H$mimV ‘hÎd {deX H$am.
1) ------------------------------------------------------------------
2) ------------------------------------------------------------------
3) ------------------------------------------------------------------
4) ------------------------------------------------------------------
5) ------------------------------------------------------------------
6) ------------------------------------------------------------------
7) ------------------------------------------------------------------
8) ------------------------------------------------------------------
9) ------------------------------------------------------------------
10) ------------------------------------------------------------------
1.2.4 A{^OmV ^maVr` X¥pîQ>H$moZ : ~m¡Õ d OoZ¡ VÎdkmZ, gm§»` Xe©Z d doXm§V Xe©Z
A) ~m¡Õ VÎdkmZ
• àmñVm{dH$ : Jm¡V‘ ~wÕmMm H$mb B.g.nyd© ghmdo eVH$ Amho. ¶kH$m§S>mVrb qhgoÀ¶m d ~«måhUY‘m©Mr à{V{H«$¶m
åhUyZ ~m¡Õ VÎdkmZmMm CJ‘ Pmbm. ~wÕmÀ¶m ‘¥Ë¶yZ§Va ~wÕmÀ¶m {eH$dUr~m~V {ddmX {Z‘m©U Pmë¶mZo ~wÕm{df¶r
lÕm, {dídmg d ~wÕmMr {eH$dU ¶m§Mo g§H$bZ {d{eï> n[afXoV H$aʶmV Ambo. ¶m g§H$bZmg {nQ>H$ Ago åhUVmV.
A{^Yå‘{nQ>H$‘ܶo ~wÕmÀ¶m AmܶmpË‘H$ Ñ{ï>H$moZmMo dU©Z Amho. {dZ¶ {nQ>H$ ¶mV {eñVrMo {Z¶‘ AmhoV.
gwÅ>{nQ>H$ ¶mV ~wÕm§Zr gm§{JVboë¶m Jmoï>r d ~moYH$Wm ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo. ¶m VrZ {nQ>H$m§dê$Z ~wÕm§À¶m VÎdkmZmMr
AmoiI hmoVo.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 34
• ‘yb^yV VÎdo d VÎd‘r‘m§gm : ~wÕmZo Vnñ¶m H$ê$Z Or Mma A§{V‘ g˶o emoYyZ H$mT>br Vr nwT>rbà‘mUo AmhoV.
¶m OJmV Xþ:I Amho. OrdZ Xþ:I‘¶ Amho. OrdZmV OÝ‘, OrdZ, {dZme, amoJ, ‘¥Ë¶y gd©M Xþ:I‘¶ Amho.
‘mZdr OrdZmVrb dmgZm dm BÀN>m ¶m Xþ:Img H$maU AmhoV.
‘mZdr OrdZmVrb Xþ:Imda {Z¶§ÌU H$aVm ¶oUo e³¶ Amho.
Xþ:ImMo H$maU Xÿa H$aʶmg ‘mJ© Amho. $
• ‘yb^yV VÎdo d VÎd‘r‘m§gm : ~wÕmZo VníM¶m© H$ê$Z Or A§{V‘ g˶o emoYyZ H$mT>br Vr nwT>rbà‘mUo 1) ¶m OJmV
Xþ:I Amho. OrdZ Xþ:I‘¶ Amho. OÝ‘, OrdZ, {dZme amoJ, ‘¥Ë¶y gd© Xþ:I‘¶ Amho. BÀN>mnyVu Z hmoUo Xþ:IXm¶H$
Amho. OrdZmMo ApñVÎd Xþ:IXm¶H$ AgVo. gd© Zída Amho. OrdZmVrb gd© BÀN>m§À¶m nyVuMm Xþ:I hm A{d^mÁ¶
KQ>H$ Amho. 2) ‘mZdrOrdZmVrb dmgZm dm BÀN>m ¶m Xþ:Img H$maU AmhoV. ¶m OJmVrb gd© JmoîQ>r Zída AmhoV.
BÀN>m§‘wio Xþ:I {Z‘m©U hmoVo. gwIo VmËnwaVr AgVmV. eara, g§doXZm, Ad~moY, g§ñH$ma, Om{UdmdñWm ¶mn¡H$s H$mhrhr
ídmñdV Zmhr åhUyZ Xþ:I‘¶ Amho. ‘mZgÝ‘mZ, ZmVr, ào‘, à{gÕr g§nÎmr ¶m gd© ~m~r emídV ZmhrV. ¶m Xþ:ImÀ¶m
‘wimer EH$ emídV Agm {Z¶‘ Amho. ¶m {Z¶‘mMm n[aM¶ Pmbm H$s OrdZmVrb Xþ:I Xÿa hmoD$ eH$Vo. ‘mZdmg
AmeoMm {H$aU {Xgy eH$Vmo. ‘mZd OrdZg§Kf© d OrdZmVrb doXZm§nmgyZ ñdV:Mr ‘w³Vr H$ê$Z KoD$ eH$Vmo.3) ‘mZdr
OrdZmVrb Xþ:Imda {Z¶§ÌU H$aVm ¶oUo e³¶ Amho. {Zdm©U åhUOo bmbgm, {dÛoe d AkmZ Zï> H$aUo. {Zdm©UmdñWm
àmá Ho$br åhUOo ‘mZd Xþ:I, ¶mVZm ¶mnmgyZ ‘w³V hmoVmoo. Xþ:ImMo H$maU Xÿa H$aʶmg ‘mJ© Amho. {Zdm©U ho OrdZmMo
A§{V‘ g˶ Amho. Aï>m§J ‘mJm©Mm Adb§~ Ho$bm H$s {Zdm©U gmܶ hmoVo. gå¶H$ Ñï>r, gå¶H$ g§H$ën, gå¶H$ dmMm,
gå¶H$ H$‘m©ÝV, gå¶H$ AmOrd, gå¶H$ ì¶m¶m‘, gå¶H$ ñ‘¥Vr, gå¶H$ g‘mYr ho Aï>m§J ‘mJ© AmhoV.
• kmZ‘r‘m§gm : gd© Xþ:ImMo ‘yi AkmZ qH$dm A{dÚm hmo¶. kmZ d ZrVr ¶m§Mm à˶j g§~§Y AgVmo. kmZ ¶mMm AW©
gmjmV d à˶j AZw^d hmo¶. kmZ åhUOo nwñVH$s kmZ Zmhr. kmZ hr gmd©^m¡‘ e³Vr Amho. kmZm‘wio ‘mUgmMo
ì¶p³V‘Îd KS>dbo OmVo. Zoh‘r ‘ܶ‘ ‘mJm©Mm Adb§~ H$ê$Z A{VaoH$ Q>mimdm.
• ‘yë¶ ‘r‘m§gm : gX²>JwU ho ~mø n[apñWVrda Adb§~yZ ZgVmV. Vo ‘mUgmÀ¶m A§Va§JmV AgVmV. ~m¡Õ Y‘m©Zo
àm‘m{UH$Vm, ‘¥XÿVm, H$éUm, ào‘, ‘¡Ìr, lÕm, erb, {dZ¶, b‚mm, ~hþlwVVm ˶mJ, àkm, B˶mXr gXËJwUm§Mm nwañH$ma
Ho$bm Amho. qhgm Z H$aUo, ImoQ>o Z ~mobUo, Mmoar Z H$aUo, ì¶{^Mma Z H$aUo, A{dMmamZo XþîH¥$˶ Z H$aUo, ‘moh, ^¶
d Ûof ¶mnmgyZ Xÿa amhUo, {dbmg Z H$aUo, M¡Z Z H$aUo, Xþd©V©Zr bmoH$m§Mr g§JV Q>miUo, gXm H$m¶©erb amhUo, B˶mXr
~m~r gm§{JVë¶m AmhoV. ~m¡Õ Y‘m©Zo J¥hñWml‘tgmR>r AmMaUmMo {Z¶‘ KmbyZ {Xbo AmhoV. ˶mV nwT>rb {Z¶‘m§Mm
g‘mdoe hmoVmo. {df¶dmgZm d ‘Ëga Zï> H$aUo. Jd© Z H$aUo. Y‘©{Z¶‘mZwgma dmJUo. Hw$Qw>§~mVrb dSrbYmè¶m ‘mUgm§Mm
gm§^mi H$aUo. H«$moYmda {Z¶§ÌU àmá H$aUo. H¥$nUVoZo Z dmJUo. JmoS> ~mobUo. g˶ ~mobUo. Am¡Xm¶©nyU© dmJUo. Ûof‘ybH$
^mfm Z ~mobUo.
• {ejUmMo CÔoe d ܶo¶o : ‘w³Vr AWdm {Zdm©U àmá H$aʶmg ‘XV H$aUo. àmW{‘H$ {ejUmÀ¶m àma§^r ghm ‘{hZo
{g{ÕañVy ZmdmMr ~mbnmoWr {eH$Uo. ¶m ~mbnmoWrV dU©‘mboMr 49 Ajao hmoVr. Á¶m§Zm bm¡{H$H$ {ejU ¿¶m¶Mo Amho
˶m§À¶mgmR>r gyV H$mVUo, {dUUo, {edUH$m‘, ‘y{V©H$bm {MÌH$bm B˶mXr ì¶mdgm{¶H$ d Am¡Úmo{JH$ {df¶mVrb j‘Vm
àmá H$aʶmg ‘XV H$aUo. ~wÕmÀ¶m {eH$dUrMm àgma H$aUo. H$R>moa Z¡{VH$ {ejU XoUo. OrdZmVrb Xþ:ImnmgyZ ‘w³V
hmoʶmg ‘XV H$aUo. {d{dY {df¶mVrb VÁk V¶ma H$aUo.
• Aä¶mgH«$‘ : ~wÕH$mimV Aä¶mgH«$‘mV {d{dYVm hmoVr. nmabm¡{H$H$ VgoM bm¡{H$H$ {df¶m§Mm Aä¶mgH«$‘mV g‘mdoe
hmoVm. Zmb§Xm, Vjerbm B˶mXr {dÚmnrR>m§Vrb Aä¶mgH«$‘m‘ܶo ~m¡Õ Y‘m©à‘mUoM Aݶ Y‘m©§MmgwÕm g‘mdoe hmoVm.
{d{dY ñVamda nwT>rbà‘mUo Aä¶mgH«$‘ hmoVm.
• àmW{‘H$ ñVa : (H$mb 12 df}) {g{ÕañVy ZmdmMr ~mbnmoWr d ˶mVrb dU©‘mboMr 49 Ajao, boIZ dmMZ d
A§H$J{UV eãX{dÚm, {eanñWmZ-{dÚm, {M{H$Ëgm {dÚm, hoVw{dÚm d AܶmË‘{dÚm
• Cƒ {ejU : Cƒ {ejUmMm CÔoe {d{dY {df¶mV VÁk {Z‘m©U H$aUo hm hmoVm. Cƒ {ejUmV ì¶mH$aU, Y‘©,
Á¶mo{Vf, VÎdkmZ, Am¡fYemó, {d{dY hñVH$bm, OmXÿ, {eH$ma, YZw{d©Úm, gn©{dÚm, eë¶{dÚm, Aݶ Y‘m©Mm
Aä¶mg B˶mXr {df¶ hmoVo.
• ì¶mdgm{¶H$ {ejU : hÎmrkmZ, {eH$ma, eë¶{dÚm, dmñVwemó, H¥$fr, ì¶mnma, newemó, YZw{d©Úm, ^{dî¶H$WZ,
{d{dY J¥hì¶dgm¶, neYm§o ~mobUo, emar[aH$ g§Ho$Vm§Mm AW© ¶m§Mm ì¶mdgm{¶H$ {ejUmÀ¶m Aä¶mgH«$‘mV g‘mdoe
hmoVm.
~) Oo¡Z VÎdkmZ
dY©‘mZ ho ~wÕmMo g‘H$mbrZ ‘mZbo OmVmV. ˶m§Mm OÝ‘ B.g.nyd© 599 d ‘¥Ë¶y B.g.nyd© 527 ‘ܶo ‘mZbm OmVmo.
‘JY ‘Yrb EH$m j{̶ Zm¶H$mMo Vo {ÛVr¶ {Ma§Ord. dY©‘mZm§Zr 12 df} VníM¶m© Ho$br. 12 dfmªZ§Va ˶m§Zm {VWªH$a
(‘mJ©Xe©H$) {OZ (AmܶmpË‘H$ {dOoVm) Am{U ‘hmdra (‘hmZ ZoVm) Ago g§~moYbo OmD$ bmJbo. O¡Z VÎdkmZmMm àgma
‘hmdra dY©‘mZ ¶m§Zr Ho$bm. O¡Z hm eãX {O ¶m g§ñH¥$V YmVynmgyZ V¶ma Pmbm. {O åhUOo qOH$Uo, ñdm{‘Ëd {‘idUo.
dmgZm§da, H«$moYmda, b¢{JH$ BÀN>m§da {dO¶ {‘idUmam Vmo O¡Z.
• ‘ybVÎdo : O¡Z VÎdkmZmà‘mUo OJmV Or n[adV©Zo dm ~Xb hmoV AgVmV, ˶mVrb emídV H$m¶ d Zï> hmoUmao H$m¶
¶mMm {dMma H$aVm Ago AmT>iyZ ¶oVo H$s à˶oH$ n[adV©ZmÀ¶m doir H$mhr KQ>H$ A{O~mV ~XbV ZmhrV. H$mhr ZdrZ
JwU CËnÞ hmoVmV d H$mhr OwZo JwU Zï> hmoVmV. n[adV©ZmV ¶m VrZhr à{H«$¶m hmoV Agë¶m‘wio H$moU˶mhr ~m~t{df¶r
{ZpíMVnUo {ÌH$mbmVrb ¶m gd© H$mimV bmJy hmoUmao {dYmZ H$aVm ¶oV Zmhr.
• {ed àmárgmR>r d A{ed dm Xþï> dm dmB©Q> ~m~ Q>miʶmgmR>r kmZmMm Cn¶moJ hmoD$ eH$Vmo. H$maU kmZm‘wio AmnUmg
Amnë¶m ^modVmbÀ¶m ~m~tÀ¶m ñdê$nm{df¶r dñVwpñWVr Xe©H$ ‘m{hVr {‘iV AgVo.
• kmZ XmoZ àH$maMo AgVo. 1) à˶j kmZ 2) namoj kmZ
• à˶j kmZ B§{жm§‘m’©$V à˶j Ad~moYmZo àmá hmoV AgVo. ˶m‘wio Ago kmZ gwñnï>, aoIrd, d AmJio doJio AgVo.
Á¶m doir kmZ|{жm§‘m’©$V à˶j AZw^dmZo kmZ àmá hmoV Zmhr Voìhm ˶m kmZmg namoj kmZ Ago åhUVmV. namojkmZ
gwñnï>, aoIrd d AmJio doJio ZgVo. O¡Z VÎdkmZmZwgma gd© ~m~tMr Ord d AOrd ¶m XmoZ dJm©V {d^mJUr H$aVm
¶oVo. OrdZmMo ‘ybVÎd eara ZgyZ AmË‘m Amho. earamnmgyZ OrdZ {Z‘m©U hmoV Zmhr. AmË‘{ZarjUmZo à˶oH$ OU
AmËå¶mMm Ad~moY H$ê$ eH$Vmo. àmßV B§{жmZwgma O¡Z {Odm§Mo dJuH$aU H$aVmV. gdmªV ImbÀ¶m nmVirMm Ord
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 36
åhUOo PmS>o PwS>no, ˶mZ§Va {H$S>o, ‘w§½¶m Z§Va ‘Y‘mem, Z§Va n¥ð>d§er àmUr. ¶m gd© {OdmV gd©loð> Ord åhUOo ‘mZd
d Xod. ‘mZdmOdi VH©$e³Vr AgVo. Vr ImbÀ¶m XOm©À¶m àmʶm§À¶mH$S>o ZgVo.
• VÎd‘r‘m§gm : O¡Z VÎdkmZmÀ¶m ‘Vo OJmVrb A§{V‘ g˶ ho n[adV©Zerb An[adV©Zr¶ {Z˶ d A{Z˶, {dH$mar-
A{dH$mar d emídV-Zmed§Vhr Amho. ¶mbm AmnU AZoH$mË‘H$ dmñVddmX Ago åhUy eH$Vmo. A§{V‘ gVËVÎdmMr
aMZm hr A˶§V O{Q>b Amho. à˶oH$ dñVyV AZoH$ JwU AgVmV. Vo EH$mM doir àJQ> hmoV ZmhrV. doJdoJù¶m
n[apñWVrV doJdoJio JwU àJQ> hmoVmV. à˶oH$mbm g‘mZ JwUm§MoM Xe©Z hmoVo Agohr Zmhr. à˶oH$mVrb ‘ybVÎd H$m¶‘
amhVo d ~XbVohr. CËnÎmr, b¶, d {Z˶Vm hr gVËMr bjUo AmhoV. ‘mVrMm KS>m Ho$ë¶mZ§Va KS>çmV ‘mVrMo H$mhr
JwUY‘© ¶oVmV d H$mhr ~XbVmV. ˶mZwgma A§{V‘ g˶mMo ê$n ~Xbbobo AgVo.
• kmZ‘r‘m§gm : gVËVÎdmÀ¶m àmárgmR>r kmZ A˶§V Amdí¶H$ Amho. kmZm{edm¶ Iao Xe©Z hmoD$ eH$V Zmhr. kmZmMo
XmoZ àH$ma AgVmV. Iao kmZ d ImoQ>o kmZ. Iao kmZ dm à‘mUkmZ åhUOo Vo kmZ Oo Amnbo C{ÔîQ> gmܶ H$aʶmg
Cn¶moJr nS>Vo. n[apñWVrZo hmoUmao kmZ H$m¶‘Mo ZgVo. n[apñWVr ~Xbbr H$s Ago kmZ ~XbVo. à˶j kmZ Ho$di
˶mMo JwUY‘©, a§J, AmH$ma, ê$n nmhÿZ hmoV Zmhr. AmËå¶mdarb AmdaU Xÿa gmaë¶mZo hmoVo. à˶j kmZ åhUOo ~mø
B§{жo d AmËå¶mer g§~§Y hmo¶. namoj kmZ, ñ‘¥Vr, à˶m{^kmZ AmoiIUo, VH©$, AZw‘mZ, eãXkmZ-{dídgZr¶
춳Vr¨À¶m C³Vr, VgoM bm¡{H$H$ kmZ. ¶m OJmMo kmZ d Abm¡{H$H$ kmZ åhUOo {VWªH$am§Mo eãX hmo¶.
• ‘y붑r‘m§gm : ‘mZdr OrdZmMm A§{V‘ CÔoe åhUOo ‘mojàmár hmo¶. ¶mgmR>r {dH$ma H$‘© d nwZO©Ý‘ ¶mVyZ ‘w³V hmoUo
Amdí¶H$ AgVo. O¡Z Y‘m©V Z¡{VH$ AmMaU H$go H$amdo ¶mMo {Z¶‘ KmbyZ {Xbo AmhoV. ‘hmd«V åhUOo XrjmYmaH$m§Zr
nmimd¶mMr d«Vo d AUwd«V åhUOo nm[adm[aH$ bmoH$m§Zr nmimd¶mMr d«Vo hmoV. ‘hmd«VmMo nmbZ H$R>moa ar˶m H$amdo
bmJVo. AUwd«VmV WmoS>r bdMrH$Vm AgVo. Z¡{VH$ ~m~VrV Aqhgm, AmñVo¶, ~«åhM¶©, An[aJ«h ¶m JwUm§Mm g‘mdoe
hmoVmo. kmZ, H$‘© d H«$sS>m ¶m§Mo {Z¶‘Z H$ê$Z ‘mZdmMo ê$nm§Va H$aVm ¶oVo. O¡Z Y‘m©Zwgma CÎm‘ j‘m, CÎm‘ ‘mX©d,
CÎm‘ AmO©d, CÎm‘ gm¡M, CÎm‘ g˶, CÎm‘ g§¶‘, CÎm‘ Vn, CÎm‘ ˶mJ, ~«åhM¶© øm ~m~r àH$fmªZo nmimd¶mÀ¶m.
H«$moY, gyS, H$R>moaVm, bmo^d¥Îmr, H$nQ>d¥Îmr, Ag˶ ^mfU, Ag˶ ì¶dhma, B§{жo, ‘Z, dmUr ¶m§Mm ñd¡amMma, ^moJ,
Amg³Vr, Ah§^md, g§J«h, H$m‘dmgZoMr H¥$˶o ¶m ~m~r à˶oH$mZo Q>mimì¶m. ¶m{edm¶ nmM ‘hmd«Vo åhUOo Aqhgm,
g˶, AñVo¶, ~«åhM¶©, d An[aJ«h hr AmhoV.
• {ejUmMo CÔoe
‘mZ{gH$, ^m{fH$, emar[aH$ H¥$Vtda ZOa R>odUo.
Ord Agboë¶m§Zm MmbVmZm, H¥$Vr H$aVmZm, ~mobVmZm, {^jm ‘mJVmZm dm eara ewÕrÀ¶m {H«$¶m H$aVmZm
H$moU˶mhr àH$maMr hmZr Z nmoMdUo.
Y¡¶©, {dZ‘«Vm, gVËerbVm n{dÌVm, g˶Vm, g§¶‘, H$mQ>H$ga, ñdrH$mabobr Jar~r, AmܶmpË‘H$ AmkmYmaH$nUm,
˶mJ ho Xhm àH$maMo gX²>ì¶dhma H$aUo.
{d{dY ~m~tMo ZídaËd, ‘mZdmMr AJ{VH$Vm, nwZO©Ý‘mMm ‘mJ©, à˶oH$ OrdZmÀ¶m nmirVrb à˶oH$ {OdmMo
AZ§V EH$mH$snU, eara d AmË‘m ¶mVrb ‘yb^yV ’$aH$, earamMo Anm{dͶ dm AewÕVm, ñdV:À¶m ‘wp³V~m~V
ñdV:Mr O~m~Xmar, ~moY d g˶mMo Xþb©^Ëd ho Xhm ‘mZ{gH$ {dMma H$aUo.
Ym{‘©H$ OrdZmV Amdí¶H$ Aem 22 H$gmoQ>çm§À¶m ~m~r nmiUo.
• bm¡{H$H$ ì¶dhma H$aUmè¶m J¥hñWml‘dm{g¶m§gmR>r e¡j{UH$ CÔoe
Imbrb JwU A§Jr ~mU{dUo.
AqhgoMo nmbZ H$aʶmMr gd¶ bmdUo.
gd© ì¶mdgm{¶H$ ~m~t‘ܶo g˶ d àm‘m{UH$nUo dmJUo.
¶mo½¶ ‘mJmªZr ^m¡{VH$ g§nÎmr {‘idUo.
^m¡{VH$ g§nÎmr~m~V ‘mZ{gH$ Jw§VdUwH$sMm ˶mJ H$aUo.
O¡Z Y‘m©~m~V nyU© {dídmg {Z‘m©U H$aUo.
nwʶo Jmoim H$aʶmgmR>r gËH¥$˶o H$aUo.
O¡Z VÎdkmZmà‘mUo dmJʶmMr gd¶ bmdUo.
• Aä¶mgH«$‘ : O¡Z Y‘m©Mo n{dÌ Y‘©J«§W d {d{dY H$bm ¶m {df¶m§Mm Aä¶mgH«$‘mV g‘mdoe hmoVm.
• Aܶ¶Z-AܶmnZ nÕVr : Aml‘mV amhÿZ O¡Z Y‘©J«§WmMo nmR>m§Va H$ê$Z ˶mda à^wËd {‘idUo. XmoZ àH$maMo
{ejH$ hmoVo. Cnmܶm¶ d AmMm¶©. Cnmܶm¶ {eî¶m§H$Sy>Z n{dÌ Y‘©J«§Wm§Mo nmbZ H$ê$Z KoV AgV. AmMm¶© n{dÌ
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 37
J«§Wm§Mo ñnï>rH$aU H$arV AgV. daÀ¶m dJm©Vrb {eî¶ ImbÀ¶m dJm©Vrb {eî¶m§Zm {eH${dV AgV. {d{dY
kmZ|{жm§Mm Cn¶moJ H$ê$Z kmZàmárgmR>r Ho$bm OmV Ago. O¡Z Y{‘©¶m§Zr Aܶ¶ZmMo nmM Q>ßno gm§{JVbobo AmhoV.
dmMZ : gyÌm§Mo dmMZ d ñnï>rH$aU.
àÀN>Zm : ‘ZmV Amboë¶m e§H$m Xÿa H$aUo.
AZwËàoj : dmMboë¶m ~m~tda qMVZ H$aUo.
AmåZm¶ : gyÌm§Mo ¶mo½¶ CƒmaUmZwgma dmMZ H$aUo.
Y‘m}nXoe : AmMm¶mªZr Ho$bobm Y‘m}nXoe EoH$Uo.
• AܶmnH$-{dÚmWu g§~§Y : AܶmnH$-{dÚmWu g§~§Y {nVmnwÌmà‘mUo ào‘mMm d AmXamMm Agmdm. {dÚm϶mªÀ¶m
‘ZmV Jwé{df¶r {ZVm§V lÕm, AmXamMr ^mdZm Agmdr. JwéÀ¶m ‘ZmV {eî¶m{df¶r dmËgë¶ d ào‘mMr ^mdZm Agmdr.
• ñdmV§Ì d {eñV : {eî¶m§Zm {d{eï> {eñVrMo nmbZ H$amdo bmJo. Aܶ¶ZmMo ñdmV§Í¶ hmoVo.
• e¡j{UH$ Cn¶moOZ : O¡Z VÎdkmZmZo AZoH$ Cƒ Zr{VVÎdm§Mm nwañH$ma Ho$bm. ˶mV Aqhgm, An[aJ«h,
àm‘m{UH$nUm, g˶, {Z{b©áVm B˶mXr Cƒ Zr{V‘yë¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo. O¡Z VÎdkmZm‘ܶo dmMZ, àÀN>Zm, AZwËàoj,
AmåZm¶, Y‘mo©nXoe ho Aܶ¶ZmMo Oo ‘mJ© gm§{JVbo AmhoV Vo AmOhr Cn¶w³V AmhoV. O¡Z VÎdkmZmV ^yVX¶m ¶m JwUmg
‘hÎd {Xbo Amho. AmMmamMo Oo {Z¶‘ {Xbo AmhoV Vo {ÌH$mbm~m{YV AmhoV.
1.3 gmam§e
• {ejU hr ~mbH$mÀ`m OÝ_mnmgyZ _¥Ë`yn`ªV AI§S> MmbUmar n«{H«$`m Amho. emion«_mUoM _mUyg Kar, g_mOmV, gd©ÍmM
{eH$V AgVmo.
• {ejU åhUOo _mZdmVrb CnOV d Z¡g{J©H$ JwUm§Mm {dH$mg. {ejU _mZdmbm ñdmdb§~r d ñdmW© {Zanoj ~ZdVo.
• gm_m{OH$ ~Xb d gm_m{OH$ {Z`§ÍmU KS>dyZ AmUUo, AZw^dm§Mr nwZa©MZm, gm_m{OH$ d Z¡{VH$ _yë`m§Mm {dH$mg,
g§YrMr g_mZVm XoUo hr {ejUmMr gm_m{OH$ H$m`} AmhoV.
• gm_m{OH$ d ZmJ{aH$ËdmÀ`m O~m~XmarMr éOdUyH$, ZoV¥ËdmMo n«{ejU, amîQ—>r` EH$mË_Vm g§nyU© amîQ—>r` {dH$mg hr
{ejUmMr amîQ—>r` H$m`} AmhoV
• emim hr {ejU XoUo hm {ZpíMV CÔoe S>moù¶mg‘moa R>odyZ H$m¶© H$aV AgVo.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 46
• Hw$Qw>§~g§ñWoH$Sy>Z {‘imbobo AZw^d, g§ñH$ma, diU hoM Hw$Qw>§~g§ñWoH$Sy>Z {‘iUmao {ejU hmo¶.
• bmoH$g‘wXm¶m‘wio 춳VrÀ¶m gm‘m{OH$ OrdZmg AmH$ma àmá hmoVmo d gm‘m{OH$ dV©Z V¶ma hmoVo.
• dV©‘mZnÌo, ‘m{gHo$, gmám{hHo$, AmH$medmUr, {MÌnQ>, XÿaXe©Z hr g‘yh g§nH©$ gmYZo bmoH${ejUmMr AZm¡nMm[aH$
gmYZo AmhoV.
• AmXe©dmXmZwgma Aä`mgH«$_mV _mZdemñÍmr` {df`m§Zm emñÍmr` {df`m§nojm OmñV _hÎd AgVo. AmXe©dmXmZo Jwébm
Iyn daMo ñWmZ {Xbo
• {ZgJ©dmXmMm CJ_ AmÜ`mË_dmX d AmXe©dmXmÀ`m n«{V{H«$`oVyZ Pmbm. {ZgJ©dmXmV OoOo AZw^dOÝ` Amho, g§doXZerb
Amho, X¥í` Amho AemMm nwañH$ma Ho$bm.
• H$m`©dmXmV _Zwî`mÀ`m H$V¥©Ëdmbm _hÎd {Xbo Jobo Amho. H$m`©dmXr {dMmad§Vm§À`m _Vo _Zwî`mMo AZw^d {deof n«H$maMo
AgVmV. VoM Ë`mbm Cn`moJr nS>VmV.
• ApñVÎddmXmZwgma ‘Zwî¶ åhUOo ˶mMo ApñVÎd hmo¶. ‘mZdr ApñVÎd ¶mMm AW© ñdV:À¶m ApñVÎdmMr OmUrd. ‘bm
dmQ>Vo åhUyZ ‘r Amho. ho ApñVÎddmXmVrb à{gÕ dm³¶ Amho.
• O¡Z VÎdkmZmZwgma AqhgoMo nmbZ H$aʶmMr gd¶ bmdUo. g˶ d àm‘m{UH$nUo dmJUo. ¶mo½¶ ‘mJmªZr ^m¡{VH$ g§nÎmr
{‘idUo. ho {ejUmMo hoVy AmhoV.
• gm§»¶ Xe©ZmZwgma àH¥$Vr d nwéf {^Þ AmhoV ¶mMr OmUrd hmoUo åhUOo gå¶H$ kmZ hmoUo hmo¶. Vo EH$ AmhoV Ago
dmQ>Uo åhUOo AkmZ hmo¶.
• Anam åhUOo H${Zï> XOm©Mo kmZ nam åhUOo Cƒ H$moQ>rMo kmZ. Ago doXm§V Xe©ZmZwgma kmZmMo XmoZ àH$ma AgVmV.
• lr. AaqdX Kmof ho ^maVr` amîQ—>^ŠV, ñdmV§Í` g¡{ZH$, VÎdk, `moJr, Jwê$ Am{U H$dr hmoVo. AaqdXm§À`m _Vo
{ejUmMr Ü`o`o {ZarjU, ñ‘¥Vr d {ZU©¶, H$ënZme³Vr d VH©$e³VrMm {dH$mg H$aUo, _mUgmVë`m Iè`m _mUgmbm
~mhoa H$mT>Uo.
• Jm§YrOtZr dYm© {ejU, _ybmoÚmoJ {ejU, OrdZ{ejU, ~o{gH$ - ~w{Z`mXr {ejU qH$dm Z`r Vm{b_ BË`mXr Zmdm§Zr
AmoiIë`m OmUmè`m {ejU nÕVrMm nwañH$ma Ho$bm.
• adtÐZmW Q>mJmoa ¶m§À¶m‘Vo nwñVH$r kmZm_wio {dÚmÏ`mª_Yrb g¥OZerbVm Zmhrer hmoVo. gVV drg df} em§Vr{ZHo$VZ_Ü`o
{d{dY n«H$maMo n«`moJ Ho$ë`mda 1921 gmbr Q>mJmoam§Zr {díd^maVr `m {dÚmnrR>mMr ñWmnZm Ho$br
AZwH«$_{UH$m
2.0 C{ÔîQo
2.1 > n«mñVm{dH$
2.2 {df`-{ddoMZ
2.2.1 {d{^ÝÝmVoMr g§H$ënZm
2.2.2 {d{^ÝÝmVoMo {d{dY n«H$ma
2.2.3 AÜ``ZmVrb d IoimVrb {d{^ÝÝmVm
2.2.4 AÜ``Z{df`H$ {d{dY JaOm§Mm emoY KoUo d Ë`m§Mr nyVu H$aUo.
2.2.5 {d{^ÝÝmVm{df`H$ OmJ{VH$ X¥pîQ>H$moZ
2.3 gmam§e
2.4 ñdmÜ`m`
2.5 nm{a^m{fH$ eãX
2.6 nmR>nwamì`mgmR>r H¥${V
2.7 g§X^© gm{hË`
2.1 C{ÔîQo
`m n«H$aUmMm Aä`mg Ho$ë`mZ§Va Vwåhr -
• {d{^ÝÝmVm åhUOo H$m` ho gm§Jy eH$mb.
• b¡§{JH$, ^m{fH$, gm§ñH¥${VH$, Am{W©H$, gm_m{OH$ An§JËd øm {d{^ÝÝmVoMo {d{dY n«H$mamMo dU©Z H$ê$ eH$mb.
• AÜ``ZmVrb d IoimVrb {d{^ÝÝmVm åhUOo H$m` ho Vwåhmbm g_Oob.
• dJm©Ü`mnZ H$aVmZm {dÚmÏ`mªÀ`m AÜ``Z{df`H$ {d{dY JaOm§Mm emoY H$gm ¿`mdm d Ë`mMr nyVu H$er H$am`Mr
ho Vwåhr OmUyZ ¿`mb.
• {d{^ÝÝmVm{df`H$ d¡pídH$ X¥pîQ>H$moZ åhUOo H$m` `m~m~V Vwåhr MMm© H$ê$ eH$mb.
2.1 n«mñVm{dH$
AmnU Amnë`m g_mOmV, Hw$Qw§>~mV amhVmo. EH$mM KamV amhV Agboë`m XmoZ ~{hUr, XmoZ ^md§So>, gmaIr ZgVmV.
H$moUË`mhr XmoZ ì`ŠVr H$YrM gma»`m ZgVmV. Ë`m§À`m AmdS>r{ZdS>r {^ÝÝm AgVmV. Ë`m§Mo amhUr_mZ, emar{aH$ j_Vm,
_mZ{gH$ j_Vm, A§J^yV H$m¡eë`o, `m~m~VrV Ë`m§À`mV {d{dYVm, {^ÝÝmVm AgVo. AmnU g_mOmV, EH$m JmdmV EH$Ím
amhVmo. Amnë`mV EH$rMr ^mdZm AgVo. Varhr Amnbo Y_©, Amnë`m OmVr, Amnë`m KamV ~mobbr OmUmar ^mfm gd©
{^ÝÝm{^ÝÝm AgVo. n«Ë`oH$ ^maVr` Xwgè`mnojm doJim AgVmo. AmnU ^maVr` {d{dY Y_m©Mo OmVrMo, {^ÝÝm Am{W©H$-
gm_m{OH$ JQ>mMo Agbmo Var Amnë`mV EH$Vm, ~§YyVm, g_mZVm hr _yë`o {ejUmVyZ ê$Odbr Jobr AmhoV. Ë`m_wio
Amnë`mV EH$rMr ^mdZm Amho. AmnU gd© ^maVr` AmhmoV `m ^mdZoZo Amnë`m gdmªZm EH$ Ro>dbo Amho. emioV `oUmar
_wbohr {^ÝÝm Hw$Qw§>~mVyZ, {^ÝÝm n`m©daUmVyZ emioV `oVmV. Ë`m§À`mV {d{dY n«H$maMr {d{^ÝÝmVm AgVo. Ë`m§Mr hr {^ÝÝmVm
bjmV KoD$Z Ë`m§Zm {ejU {Xbo Jobo VaM n«Ë`oH$ {dÚmÏ`m©Mr e¡j{UH$ JaO nyU© hmoVo. Á`m dJm©V _wbm§_Yrb {d{^ÝÝmVm
bjmV Z KoVm Ë`m§Zm AÜ`mnZ Ho$bo OmVo, Ë`m _wbm§Zm AÜ``ZmV AZoH$ n«H$maÀ`m AS>MUr AgVmV. g_mdo{eV {ejU
gd©n«H$maÀ`m _wbm§Zm gm_mdyZ KoVo. Ë`m_wio n«Ë`oH$ dJm©V {d{^ÝÝm dmVmdaUmVyZ Ambobo, {^ÝÝm JaOm Agbobo {dÚmWu EH$Ím
{ejU KoVmV. `m {d{^ÝÝmVm Agboë`m _wbm§Zm g_OyZ KoUo, Ë`m§À`m {^ÝÝm JaOm AmoiIyZ Ë`m nyU© H$aÊ`mMm n«`ËZ H$aUo,
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 50
n«Ë`oH$ {ejH$mgmR>r AË`mdí`H$ Amho. {ejUmÀ`m n«Ë`oH$ ñVamda n«Ë`oH$ {ejH$mZo Amnë`m dJm©Vrb _wbm§§_Ü`o AgUmar
{d{^ÝÝmVm bjmV KoD$Z Ë`m§À`m JaOm§À`m nyVugmR>r n«`ËZ H$am`bm hdm. gd© {dÚmÏ`mªZm EH$gmaIo dmVmdaU, gmaIrM
AÜ`mnZ nÕVr, EH$mM n«H$maMo gmaIoM _yë`_mnZ gmYZ dmnê$Z Ë`m§Mo _yë`_mnZ AmVm H$mb~mø hmoUma Amho. Ë`m_wio
{ejH$mbm EH$m dJm©V AgUmè`m nU {d{^ÝÝmVm AgUmè`m {dÚmÏ`mªZm, Ë`m§À`m {d{^ÝÝm n«H$maÀ`m JaOm bjmV KoD$Z
{eH$dÊ`mgmR>r V`ma ìhmdo bmJUma Amho. `mnmR>mV dJm©Vrb _wbm§_Ü`o H$moUH$moUË`m n«H$maMr {d{^ÝÝmVm AgVo. Ë`mZwgma
dJm©Ü`mnZ H$aVmZm {ejH$mZo H$moUVr H$miOr ¿`mdr `m {df`r g{dñVa _m{hVr AmnU {eH$Uma AmhmoV.
2.2 {df`-{ddoMZ
2.2.1 {d{^ÝÝmVoMr g§H$ënZm
{d{^ÝÝmVm åhUOo H$m`? {d{dYVm åhUOoM {^ÝÝmVm åhUOoM {d{^ÝÝmVm dm ì`pŠV^oX ho gd© eãX EH$mM AWm©Mo
AmhoV. {d{^ÝÝmVm åhUOo {d{eîQ> JQ>mVrb bmoH$m§_Ü`o AgUmar ì`p³V{^ÝÝmVm. Ë`m§Mo {dMma, amhUr_mZ, H$ënZm `m_Ü`o
Agbobm \$aH$. {d{^ÝÝmVm `m eãXmMo AZoH$ AW© AmhoV. `m eãXmÀ`m ì`m»`oVgw¥Õm {^ÝÝmVm Amho. {^ÝÝmVm, {d{dYVm
qH$dm {d{^ÝÝmVm ñdm^m{dH$V:M gd©g_mdoeH$ Amho. Amnë¶m g‘mOmV AZoH$ Y‘m©Mo, OmVrMo, n§Wm§Mo, ^mfm§Mo bmoH$
AmhoV. ^maV hm {d{dYVoZo ZQ>bobm Xoe Amho. Amnë¶m XoemV {d{dY àH$maMr {d{dYVm dm {d{^ÞVm Amho. ¶m Amnë¶m
{d{^ÞVoVhr EH$ àH$maMr g‘mZVm Amho. {d{^ÞVm ¶m eãXmMr ì¶m»¶m ImbrbàH$mao Ho$br OmVo.
am_amOZ d Wm°_g (2012) : {d{^ÝÝmVm hm XmoZ qH$dm A{YH$ bmoH$ Agboë`m JQ>mMm {d{eîQ> Agm JwUY_©
Amho, Omo `m JQ>mVrb gXñ`m_Yrb ì`pŠV{^ÝÝmVm, ^oX, {df_Vm, ñnYm©, b¢{JH$$ ^oX, dJ© ^oX, OmV, Y_©, ZmJ{aH$Ëd
`m~m~V {^ÝÝmVm VgoM Am§Vagm_m{OH$ ^oX Xe©dVmo.
Wm°_gZ : (2000) - {d{^ÝÝmVm åhUOo Agm {dMma Omo _mUgm-_mUgmVrb ì`pŠV^oX _mZVmo. AmoiIVmo. Ë`mMm
AmXa H$aVmo. Ë`mMm AmZ§X _mZVmo. Ë`mMn«_mUo gd©g_mdoeH$ Ago dmVmdaU {Z_m©U H$ê$Z gd© n«H$maÀ`m ì`pŠV^oX
Agboë`m ì`ŠVtZm gm_mdyZ KoVmo. ì`pŠV^oXmZwgma gd© gXñ`m§Mm gh^mJ {_idVmo. Ë`m§À`m O~m~XmarMr n«Ë`oH$mbm
OmUrd H$ê$Z XoVmo. ì`pŠV^oX ñdrH$mê$Z Ë`mbm nmqR>~m XoD$Z gdmªÀ¶mV gH$mamË_H$ Am§Va{H«$`m KS>dyZ AmUVmo.
JwarZ d hQ>m©S>mo (2003): `m§Zr {d{^ÝÝmVoMm VrZ A§Jm§Zr {dMma Ho$bm. aMZmË_H$ {d{^ÝÝmVm, AZm¡nMm{aH$
Am§Va{H«$`mË_H$ {d{^ÝÝmVm Am{U dJ© {d{^ÝÝmVm. aMZmË_H$ {d{^ÝÝmVm åhUOo {d{^ÝÝm JQ>mVrb g§»`mË_H$ dm A§H$mË_H$
{^ÝÝmVm dm ^oX. AZm¡nMm{aH$ Am§Va{H«$`mË_H$ {d{^ÝÝmVm åhUOo emioÀ`m dmVmdaUmV {dÚmÏ`mªZm Ë`m§À`m JQ>mVrb {d{dY
n«H$maÀ`m {_Ímm§H$Sy>Z, ghmÜ`m`m§H$Sy>Z {_imboë`m AZw^dmVrb {^ÝÝmVm. dJ© {d{^ÝÝmVm åhUOo Am¡nMm{aH$ dJm©Ü`mnZmV
{dÚmÏ`mªZr Ë`m§À`m JVrZwgma, Ë`m§À`m j_VoZwgma g§nm{XV Ho$boë`m/n«mßV Ho$boë`m kmZmVrb \$aH$. {d{^ÝÝmVm åhUOo
\$aH$mda AmYm[aV {d{dYVm. hr {d{dYVm, O¡{dH$, dm§{eH$, Ym{_©H$, ^m{fH$ AgVo.
J) gm§ñH¥${VH$ {^ÝÝmVm
g§ñH¥$Vr åhUOo Amnbr {dMmagaUr, amhUr_mZ, Ym{_©H$ {dídmg, ImZnmZ nÕVr, dof^yfm, n«Wm, na§nam. ^maVmV
{d{dY Y_m©Mo bmoH$ amhVmV. Ë`m gdmªMo Y_© doJio Ë`mZwgma Ë`m§Mo Xod n«mW©Zm, gU, g_ma§^ gd©M doJio Amho. `m gdmªV
gm§ñH¥${VH$ {d{^ÝÝmVm Amho. g§ñH¥$Vr åhUOo EH$m {nT>rH$Sy>Z Xwgè`m {nT>rH$So> g§H«${_V hmoUmao g§ñH$ma, ê$T>r, na§nam, gU,
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 52
g_ma§^. qhXy bmoH$ JwT>rnmS>dm, {Xdmir, JUnVr BË`mXr gU gmOao H$aVmV. {¼íMZ ZmVmi, BñQ>a g§So>. JwS> \«$m`So> gmOao
H$aVmV. _wgb_mZ bmoH$ B©X gmOar H$aVmV. gd© OmVtMo, gd© Y_m©Mo bmoH$ EH$Ím `oD$Z n«OmgÎmmH${XZ, ñdmV§Í`{XZ ho
amîQ´> r` gU CËgmhmZo gmOao H$aVmV. n«Ë`oH$ Y_m©À`m {d{eîQ> MmbrarVr AmhoV. qhXy Y_m©Vrb pñÍm`m nwéfm§À`m ~amo~arZo
gd©Ím {_giVmV. _wñbr_ Y_m©_Ü`o pñÍm`m§Zm ~waIm KmbUo A{Zdm`© AgVo. amOñWmZr pñÍm`m Kw§JQ> KoD$Z dmdaVmV.
`) gm_m{OH$ {d{^ÝÝmVm
Amnë`m g_mOmV {d{dY gm_m{OH$ ñVa AmhoV. gmja bmoH$-{Zaja bmoH$. gmja bmoH$ gw{e{jV AgVmV. {Zaja
bmoH$m§Zm {b{hVm dmMVmhr `oV Zmhr. H$mhr bmoH$ Iyn nwT>mabobo Va H$mhr _mJmgbobo AgVmV. gm§n{ÎmH$ pñWVr_wiohr
g_mOmV {d{^ÝÝmVm AmT>iVo. gm§n{ÎmH$ pñWVr_wio Jar~ d lr_§V Ago g_mOmMo {d^mOZ hmoVo. lr_§V bmoH$ gwIr, gd©
Eo{hH$ gwI Cn^moJUmao AgVmV. Jar~ bmoH$ \$maM Jar~ AgVmV. amoOÀ`m OrdZmV Amdí`H$ gmYZo ¿`m`bmhr
Ë`m§À`mH$So> n¡go ZgVmV. H$mhr Xm{aÐç aofoImbrb bmoH$ X¡Z§{XZ JaOm ^mJdÊ`mghr Ag_W© AgVmV. J«m_rU ^mJmVrb
bmoH$m§Mo gm_m{OH$ OrdZ d ehar ^mJmVrb bmoH$m§Mo gm_m{OH$ OrdZ `mV \$ma \$aH$ AgVmo.
a) Am{W©H$ {^ÝÝmVm
^maVr` g_mOmV \$ma _moR>r Am{W©H$ {^ÝÝmVm AmT>iVo. H$mhr bmoH$ A{Ve` lr_§V Va H$mhr Iyn Jar~ AgVmV.
H$mhr bmoH$ Xm{aÐç aofoImbrb AmhoV. Ë`mVrb H$mhr bmoH$m§Zm Va XmoZ doi nmoQ>^a AÝÝmhr {_iV Zmhr. Am{W©H$
{^ÝÝmVo_wio bmoH$m§Mo amhUr_mZ, nmofmI, Kao, Eo{hH$ gw{dYm, BË`mXr ~m~Vrb bmoH$m§_Ü`o {^ÝÝmVm AmT>iVo. H$mhr bmoH$
Am{bemZ KamV amhVmV Va H$mhr bmoH$ PmonS>rV amhVmV, H$mhr bmoH$m§Zm KaM ZgVo. Vo añË`mda, \w$Q>nmWda H$go ~go
Amnbo OrdZ OJVmV. `m Am{W©H$ {^ÝÝmVo_wio bmoH$m§À`m JaOm§_Ü`ohr {^ÝÝmVm AmT>iVo. Jar~ bmoH$m§Zm _mÍm AÝÝm, dñÍm d
{Zdmam `m _yb^yV JaOm§Mr nyVu `odTo>M Ü`o` Ro>dyZ OJmdo bmJVo.
A) AÜ``ZmVrb {d{^ÝÝmVm
AÜ``Z KS>dyZ AmUÊ`mMo H$m_ {ejH$ H$aVmV nU Oo {dÚmWu AÜ``Z H$aVmV Ë`m§À`mV g§doXZj_Vm,
AdYmZH$jm, g§nmXUyH$ AÜ``Z e¡br, `m§À`mV {d{^ÝÝmVm {XgVo. gd©gmYmaUnUo AÜ``ZmV nwT>rbn«_mUo {d{^ÝÝmVm
AmT>iVo.
1. {^ÝÝm g§doXZ j_Vm : AÜ``Z H$aVmZm {d{dY kmZ|{Ð`m§H$Sy>Z {d{dY n«H$maÀ`m g§doXZm J«hU Ho$ë`m OmVmV. S>moio
X¥H$g§doXZm§Ûmao X¥H$-AZw^d J«hU H$aVmV. H$mZ ldUg§doXZmÛmao ldUmZw^d J«hU H$aVmV. ËdMm ñne© g§doXZm§À`m
_mÜ`_mVyZ ñne© AZw^d J«hU H$aVo. `m g§doXZm§À`m J«hUmÛmao Ad~moY {Z{_©Vr d Ë`mVyZ {d{dY g§H$ënZm§Mm {dH$mg
hmoVmo. gd© {dÚmÏ`mªÀ`m g§doXZm J«hU H$aÊ`mÀ`m j_Vm gma»`m ZgVmV. H$moUmbm ldUXmof AgVmo. Ë`m_wio ldU
g§doXZm J«hU H$aÊ`mÀ`m j_Vm§_Ü`o _`m©Xm nS>VmV. ldU`§Ím bmdyZhr `mo½` ldU g§doXZm J«hU H$aÊ`mV _`m©Xm
nS>VmV. H$moUmbm X¥{ï>Xmof AgVmo. Ë`m_wio X¥H$g§doXZm§Mo J«hU `mo½`n«H$mao hmoV Zmhr. _wbm§_Ü`o {d{dY n«H$maMo
X¥{ï>Xmof AgVmV. Ë`m§À`m X¥{ï>j_VoZwgma Ë`m§À`m X¥H$g§doXZm J«hU H$aÊ`mÀ`m j_VoV {d{^ÝÝmVm AmT>iyZ `oVo.
H$moUmbm ñne© g§doXZm OmUdV ZmhrV. H$moUmÀ`m {d{eîQ> g§doXZm J«hU H$aÊ`mÀ`m j_Vm A{YH$ {dH${gV AgVmV.
A§Y _wbm§À`m ñne© g§doXZm J«hU H$aÊ`mMr j_Vm A{YH$ AgVo. Ë`m_wio ñne©kmZmÀ`m AmYmao Vo ~«ob {bnrÛmao
boIZ dmMZ H$aVmV. Ë`m§Mr ldUj_Vm A{YH$ Mm§Jbr AgVo. A§Y ì`ŠVr EImÚm ì`ŠVrer EH$Xm ~mobbr Va
Ë`m§Mm AmdmO ghgm H$YrM {dgaV Zmhr. AmR>, Xhm qH$dm Ë`mnojm A{YH$ dfmªZ§Vahr ì`ŠVrÀ`m AmdmOmdê$Z
A§Y bmoH$ ˶m ì`ŠVrbm AmoiIVmV. g§doXZm J«hUm_Ü`o Aer {d{^ÝÝmVm Agë`m_wio Ë`m§À`m AÜ``Z j_Vm hr
{d{^ÝÝm AgVmV. Ë`m_wio Aem {d{dYVm Agboë`m _wbm§gmR>r AÜ``Z AZw^dm§Mo {Z`moOZ H$aVmZm gdmªgmR>r EH$mM
n«H$maÀ¶m AÜ``Z AZw^dm§Mr {ZdS> H$ê$Z MmbUma Zmhr. dJm©Vrb {dÚmÏ`mªÀ`m AÜ``ZmV AgUmar hr {d{^ÝÝmVm
bjmV KoD$Z n«Ë`oH$mÀ`m j_Vm bjmV KoD$Z n«Ë`oH$mÀ`m j_VoZwgma AÜ``Z AZw^dm§Mo {Z`moOZ H$aUo Amdí`H$
Amho.
2. {^ÝÝm AdYmZ H$jm : AdYmZ åhUOo EImÚm JmoîQ>rH$So> bj Ho§${ÐV H$aÊ`mMr j_Vm. EH$mM dJm©V {eH$Umè`m
EH$mM d`moJQ>mVrb _wbm§Mr AdYmZ H$jm {^ÝÝm-{^ÝÝm AgVo. H$mhr _wbo 5 Vo 10 {_{ZQ>m§nojm A{YH$ doi EH$m
JmoîQ>rda bj Ho§${ÐV H$ê$ eH$V ZmhrV. Ë`m§Zm Vgo H$amdo bmJbo Va Vo bJoM Mwi~wi gwê$ H$aVmV. H$mhr _wbo
A{Ve` M§Mb AgVmV. H$mhr ApñWa AgVmV. Aem _wbm§Mo AdYmZ Ho§${ÐV H$aUo AdKS> AgVo. AÜ``Z KSy>Z
`oÊ`mgmR>r Á`m JmoîQ>tMo AÜ``Z H$am`Mo Ë`mH$So> AdYmZ Ho§${ÐV H$aUo AË`mdí`H$ AgVo. AdYmZ Ho§${ÐV
Pmë`m{edm` AÜ``Z KSy>M eH$V Zmhr. AdYmZ hr AÜ``ZmMr n{hbr nm`ar Amho. AdYmZM ZrQ> Pmbo Zmhr Va
AÜ``Z KSy> eH$V Zmhr. {dÚmÏ`mªÀ`m KaMr n{apñWVr, Ë`m§À`m ^md{ZH$ g_ñ`m, Ë`m§Mo d` `m gdmªMm n{aUm_
AdYmZmda hmoVmo. AdYmZ H$jm gmaIr Zgë`mZo `m _wbm§gmR>r AÜ``Z AZw^dm§Mr {ZdS> H$aVmZm A{Ve` H$miOr
¿`mdr bmJVo. Ë`m§À`m AdYmZ Ho§${ÐV H$aÊ`mÀ`m j_VoZwgma nmR>mMr, KQ>H$m§Mr, Ame`mMr {ZdS> H$amdr bmJVo.
3. {^ÝÝm g§~moY {Z{_©Vr : {dÚmWu Ogo AÜ``Z AZw^d J«hU H$aVmV Ë`mZwgma Ë`m§À`m g§~moY, g§H$ënZm {dH${gV
hmoVmV. AMyH$ g§~moY{Z{_©Vr Pmbr VaM AÜ``Z Mm§Jbo KS>Vo. H$mhr doim `m g§~moY {Z{_©VrÀ`m n«{H«$`oV AS>Wio
`oVmV. X¥{ï>Xmof AgUmè`m EImÚm ì`ŠVrMr {d{eîQ> dñVyg§~§Yr g§H$ënZm Am{U Mm§Jbr X¥îQ>r AgUmè`m ì`ŠVrMr
Ë`mM dñVy{df`H$ g§H$ënZm `mV \$aH$ AgVmo. a§J, AmH$ma, AmH$ma_mZ, `m g§H$ënZm X¥H$ AZw^dmda AmYm[aV
~) IoimVrb {d{^ÝÝmVm
Ioi åhUOo Aer H¥$Vr Á`m_Ü`o {dÚmÏ`mªÀ`m Ë`m§À`m g^modVmbÀ`m Z¡g{J©H$ d gm_m{OH$ OJmg§~§Yr VgoM Ë`m§À`m
n{agamVrb bmoH$, ñWmZ, dñVy, X¡Z§{XZ OrdZmVrb AZw^d `m{df`rÀ`m {d{dY g§H$ënZm {dH${gV hmoVmV. {dÚmÏ`mªMm
H¥${Verb gh^mJ AgUmar, H$_rVH$_r {Z`_ AgUmar {dÚmWu Ho§${ÐV H¥$Vr åhUOo Ioi. {dÚmWuHo§${ÐV AÜ``Z qH$dm
{dÚmWuHo§${ÐV Ioi Ooìhm KS>Vmo, Voìhm {dÚmWu ñdV: ñdV:À`m AÜ``ZmMo, IoimMo ZoV¥Îd H$aVmV. {d{dY n«`moJ H$aVmV.
nS>VmiUr H$aVmV. g§emoYZ H$aVmV. Ë`mAmYmao ñdV:M ñdV:_Ü`o ~Xb KS>dyZ AmUVmV. gO©Zerb amhVmV. _wbm§Zm Ioi
Zoh_rM AmdS>Vmo. Ë`m§Mo Ioimda n«o_ AgVo. _wbm§À`m IoimVyZ Ë`m§À`m OrdZmV H$m` _hÎdmMo Amho `mMo n«{Vq~~ {XgVo.
Ioi åhUOo H$m`? Agm n«íZ AmnU _wbm§Zm {dMmabm Va _wbo gm§JVmV Ioi åhUOo _ÁOm. Ioi åhUOo {_Ímm§gmo~V amhUo.
Ioi åhUOo {d{dY H¥$Vr ñdV:hyZ {ZdSy>Z H$aUo. Ioi åhUOo ~mhoa OmUo. Ioi em§V dmVmdaUmV dm Jm|JmQ>mVhr Ioibm
OmVmo. Ioi {eñV~Õ dm Aì`dpñWVhr AgVmo. H$mhr Ioi J_VrXma AgVmV. H$mhr Ioi J§^ra AgVmV. H$mhr Ioi
AJXr ghO IoiVm `oVmV Va H$mhr Ioi IoiÊ`mgmR>r Iyn _ohZV ¿`mdr bmJVo. H$mhr Ioi dJm©V IoiVm `oVmV Va H$mhr
dJm©~mhoaM Ioimdo bmJVmV. _wbo Oer dmT>VmV, _moR>r hmoVmV Vgo Ë`m§À`m IoimVhr ~Xb hmoVmV.
_wbo {d{dY H$maUm§gmR>r Ioi IoiVmV. H$mhr IoimVyZ Vo ZdrZ JmoîQ>r {eH$VmV. H$mhr Ioi IoiyZ ZdrZ JmoîQ>r
emoYyZ H$mT>VmV. H$mhr doim Vo EImÚm H$m¡eë`mMo g§nmXZ H$aÊ`mgmR>r Amdí`H$ gamd IoimVyZ H$aVmV. Ioim§_wio
_wbm§_Ü`o {d{eîQ> Am§Va{H«$`m KS>VmV. Ë`m_wio Ë`m§À`mVrb nañna g§~§Y X¥T> hmoVmV. _wbo AmZ§XmgmR>r, _Om H$aÊ`mgmR>r
Ioi IoiVmV. {d{dY n{apñWVr, {d{dY KQ>Zm, {d{dY AZw^d `m§Mm _wbo ñdV:À`m AZw^dmZwgma AÝd`mW© bmdVmV.
Ë`m§Zm Ë`m§Mo Ioi {dH${gV H$aÊ`mgmR>r nwaogm doi bmJVmo. g_d`ñH$ _wbm§~amo~a, n«m¡T>m§~amo~a _wbo gVV IoiV AgVmV.
IoimgmR>r _wbm§Zm {d{dY gmYZo bmJVmV. ~mhwbr, ~m°b, H$ma, Aem gmYZm§~amo~a _wbo VmgZVmg IoiVmV. `m gmYZm§‘Ü`o
H$mhr dñVy, CnH$aUo `m§Mmhr g_mdoe AgVmo. H$moUm~amo~a Hw$Ro>, Ho$ìhm H$m` Ioim`Mo ho Ë`m§Mo Ë`m§Zm R>adm`bm AmdS>Vo.
IoimVyZ {ejU KS>dyZ AmUVmZm {ejH$m§Zm Ë`mMm \$m`Xm hmoVmo. Ioi åhUOo {d{dY H¥${V. Ioi åhUOo {d{dY JmoîQ>r
H$aÊ`mMo _mJ©.
IoimMo JwUY_©
1. Ioi _wbm§Zm g{H«$` Ro>dVmo : IoiVmZm _wbo Ë`m§À`m earamMm, _ZmMm Cn`moJ H$aVmV. IoiVmZm Ë`m§À`m
dmVmdaUmer, dñVy§er, bmoH$m§er {d{eîQ> Am§Va{H«$`m KS>VmV. Ioi _wbm§Zm g{H«$` Ro>dVmo.
2. AmìhmZ d gmhg : Ioim_wio _wbm§Zm ZdrZ H$mhrVar emoYyZ H$mT>Ê`mg _XV hmoVo. IoimV _wbo AmìhmZ
ñdrH$maVmV d gmhg XmIdyZ, YmS>gmZo Vo AmìhmZ nyU©hr H$aVmV.
3. g§^mfU : IoimVyZ _wbo {d{eîQ> _m{hVr, ^mdZm, kmZ `m§Mo AmXmZn«XmZ H$aVmV. IoimVrb Ë`m§Mo ho g§^mfU
^m{fH$ qH$dm A^m{fH$hr AgVo. H$mhr doim ho Iyn gmono Va H$mhr doim pŠbîQ> AgVo.
4. AmZ§XXm`r : Ioim_wio _wbm§Zm AmZ§X {_iVmo. Ioi AmZ§XXm`r AgVmV.
5. gh^mJ: Ioi _wbm§Zm nyU©nUo gh^mJr H$ê$Z KoVmo. Ioi IoiVmZm _wbo AJXr a§JyZ OmVmV. IoimV a__mU
hmoVmV. IoiVmZm Vo H$m` H$aVmV `mda Ë`m§Mo AdYmZ nyU©nUo Ho§${ÐV Pmbobo AgVo. Ë`mg§~§Yr Vo {dMma H$aVmV.
6. AW©nyU©Vm : _wbo Oo ~KVmV, EoH$VmV, Oo Ë`m§Zm _m{hVr AgVo Ë`m g§~§YrM Ioi IoiVmV. Ioim_wio _wbm§Zm
kmZ {_iVo. Ioi _wbm§À`m kmZ, AmH$bZ, H$m¡eë`o `m gdmªMmM {dH$mg H$aVmo. _wbm§gmR>r Ioi hr EH$ AW©nyU©
AZw^yVr AgVo.
7. gm_m{OH$ d Am§Va{H«$`mË_H$ : _wbo Ooìhm EH$_oH$m§er qH$dm n«m¡T>m§er IoiVmV Voìhm Ë`m§À`mV KSy>Z `oUmè`m
Am§Va{H«$`m§_wio Ë`m§À`m gm_m{OH$ H$m¡eë`m§Mm {dH$mg hmoVmo. H$mhr _wbo EH$Qo>-EH$Qo> amhUo, EH$Qo> IoiUoM ng§V
H$aVmV.
S>m°¶b Am{U Jm°K (Doyal A.M and U Gough) `m§À`m _Vo _Zwî`mÀ`m nwT>rb 12 gm_m{OH$ JaOm AgVmV.
• nwaogo AÝÝm d nmUr
• nwaogo g§ajU XoUmao Ka
• OoWo H$m_ H$am`Mo VoWo gwa{jV dmVmdaU
• nwaogo H$nSo>
• gwa{jV ^m¡{VH$ dmVmdaU
• Amamo½`mMr `mo½` {ZJm
• ~mbnUr Amdí`H$ g§ajU
• BVam§er n«mW{_H$ d AW©nyU© ghg§~§Y
• emar{aH$ g§ajU
• Am{W©H$ g§ajU
• gwa{jV OÝ_ {Z`§ÍmU d ~mbg§JmonZ
• d`mZwgma `mo½` d _yb^yV d Am§Vagm§ñH¥${VH$ {ejU.
A‘˶© goZ Am{U Martha Am{U Nussbaum `m§À`m _Vo Á`m ì`ŠVrH$So> A{YH$ {ejU, Mm§Jbo _mZ{gH$ Amamo½`,
A{YH$ emar{aH$ j_Vm AgVmV VgoM Á`m§Zm A{YH$ {ZdS>rMr g§Yr, OmñV gH$mamË_H$ ñdmV§Í` {_iVo Ë`m ì`ŠVr gYZ
AgVmV. Ë`m ì`ŠVr ñdV:À`m JaOm nyU© H$aÊ`mgmR>r ñdV:M gj_ AgVmV.
_Zwî` ñdV:M ñdV:À`m JaOm {Z_m©U H$aVmo d ñdV:M Ë`m nyU© H$aÊ`mgmR>r ñdV:À`m dmVmdaUmV ~Xb H$aVmo. `m
JaOm emar{aH$, Z¡{VH$ VgoM ^md{ZH$, ~m¡{ÕH$ ñdê$nmÀ`m AgVmV. _Zwî` gVV H¥${Verb AgVmo. H¥${V{ebVm _Zwî`mbm
gVV H$m`©aV Ro>dVo. _Zwî` g_mOerb Amho. Vmo n«Ë`oH$ H¥$Vr OmUrdnyd©H$ H$aVmo.
à˶oH$ ‘Zwî¶ bhmZ Agmo dm ‘moR>m, gVV Amnë¶m JaOm nyU© H$aʶmgmR>r YS>nS> H$aV AgVmo. ‘wbo emioV ¶oVmV
emioH$Sy>Z, {ejH$m§H$Sy>Z ˶m§À¶m JaOm nyU© Pmë¶m Va Vo {Z¶{‘V emioV ¶oVmV. Aä¶mg H$aVmV. Á¶m ‘wbm§À¶m JaOm
emim, {ejH$ nyU© H$ê$ eH$V Zmhr, Vr ‘wbo emioV ¶oUo Q>miVmV. {ejUmV ‘mJo nS>VmV. ‘wbm§Zm emioV àdoe XoD$Z
{ejUnyU© hmoB©n¶ªV {Q>H$dyZ R>odm¶Mo Agob Va ‘wbm§À¶m JaOm g‘OyZ KoD$Z ˶m nyU© H$aʶmMm à¶ËZ emioZo H$am¶bm hdm.
dJm©V {d{^ÝÝmVm AgUmè`m gd© {dÚmÏ`mªÀ¶m AÜ``Z {df`H$ H$moUË`m JaOm AgVmV, Ë`mMr _m{hVr gd© {ejH$m§Zm
AmYr hmoUo Amdí`H$ Amho.
gwà{gÕ ‘mZgemók ‘m°ñbmo ¶m§Zr Amnë¶m {gÕm§VmV ‘mZdmÀ¶m {d{dY JaOm {d{eï> H«$‘mZo AgVmV Ago g§{JVbo.
A) Imbr {Xboë¶m gmaUr‘ܶo gd© {dÚm϶mªÀ¶m à‘wI JaOm ˶m JaOm§Mo CnàH$ma d {ejH$ åhUyZ AmnU ˶m JaOm§Mr
nyVu H$er H$amdr ¶m g§~§Yr ‘mJ©Xe©Z Ho$bo Amho.
Aܶ¶ZmWvÀ¶m
{d{dY JaOm§Mo JaOm§Mo CnàH$ma {ejH$m§Zr JaOm§Mr nyVu H$er H$amdr.
àH$ma
1) emar[aH$ AÞ, dó gH$g • emioV nmofH$ Amhma ¶moOZm. XyY d ‘ܶmÝh ^moOZ ì¶dñWm
JaOm d g_Vmob • ‘mo’$V JUdoe. dg{VJ¥hmMr gmo¶.
Amhma, nwaoer • nwaoer {dlm§Vr {‘imdr, Kar ^anya ào‘ {‘imdo åhUyZ Hw$Qw>§~/nmbH$ ‘mJ©Xe©Z.
Pmon. {Zdmam d emioVrb gd© {ejH$m§Zr {dÚm϶mªer ào‘mZo dmJUo.
n«o_mMm ñne©
2) g§ajU • {dÚm϶mªer ñZohnyU©, ào‘i, {Oìhmù¶mMo g§~§Y R>odUo.
{df`H$ / H$miOr KoUmar • Amnë`mH$So> {ejH$m§Mo bj Amho. {ejH$ Amnbr H$miOr KoVmV hr ^mdZm {Z_m©U
gwa{jVVm n«m¡T> ì`ŠVr. H$aUo.
{df`H$ JaOm • d§{MV JQ>mVrb _wbm§Zm dJm©Vrb gd© {dÚmWu Amnbo {_Ím AmhoV. Amnë`mVrb
dJm©V AmnU H$_VaVm ~KyZ H$moUr Amnë`mbm hgUma Zmhr. Amnë`mbm MmH$mMr IwMu KoD$Z
gwa{jV AmhmoV hr dJm©V ghO ~gVm `oVo. Amnbo ldU`§Ím, Amnbr H$mR>r, _moR>çm q^JmMm Mî_m `mMo
~) g‘mdo{eV {ejUmV gh^mJr gd© {deof JaOm AgUmè¶m ‘wbm§À¶m Aܶ¶Z {df¶H$ JaOm nyU© H$aUo
åhUOo H$m¶?
gd© {deof JaOm AgUmè¶m ‘wbm§À¶m Aܶ¶Z {df¶H$ JaOm nyU© H$aUo hr {deof à{H«$¶m Amho. gd© n«H$maMr _wbo
AÜ``Z H$ê$ eH$VmV. {eHy$ eH$VmV. gd© _wbo gma»`mM JVrZo {eH$V ZmhrV. AÜ``Z hr nyU©V: d¡`pŠVH$ n«{H«$`m Amho.
dJm©V {d{^ÝÝm n«H$maMo {d{^ÝÝm dmVmdaUmVyZ Ambobo, {d{^ÝÝm j_Vm Agbobo {d{dY {dÚmWu AgVmV. gd© {dÚmÏ`mªÀ`m
AÜ``Z {df`H$ JaOmhr {d{^ÝÝm n«H$maÀ`m AgVmV. {dÚm϶mªÀ¶m {d{^ÝÝm AÜ``Z {df`H$ JaOm nyU© H$aUo hr _moR>r
n«{H«$`m Amho.
{dÚmÏ`mªÀ`m AÜ``Z {df`H$ JaOm nwadUo åhUOo-
1. n«W_ à˶oH$ {dÚm϶m©À¶m {d{^ÝÝm n«H$maÀ`m AÜ``Z {df`H$ JaOm AmoiIUo.
2. n«Ë`oH$ {dÚmÏ`m©À`m {dH$mgmgmR>r ñdV§Ím {dH$mgmË_H$ Ü`o`o d C{ÔîQo> R>adUo.
3. Amdí¶H$VoZwgma Aä¶mgH«$‘mMo AZwHw$bZ H$aUo.
4. n«Ë`oH$mÀ`m JaOm§Zwgma `mo½` Aem gmhmæ`H$ godm {ZdS>Uo Am{U ˶m§Mm {Z`moOZ AmamIS>m V`ma H$aUo.
5. AÜ``ZmgmR>r gdm}Îm_ Ago AÜ``Z ñWmZ, AÜ``Z dmVmdaU {ZpíMV H$aUo. _wbm§À`m Amdí`H$VoZwgma Ë`mV
~Xb H$aUo.
6. dmVmdaUmVrb AS>Wio Xÿa H$aUo.
1) n«W_ à˶oH$ {dÚm϶m©À¶m {d{^ÝÝm n«H$maÀ`m AÜ``Z {df`H$ JaOm AmoiIUo : {dÚm϶m©À¶m Aܶ¶Z
{df¶H$ JaOm AmoiIʶmgmR>r {d{dY Z¡Xm{ZH$ MmMʶm§Ûmao H$moU˶m àH$maMo An§JËd Amho Vo AmoiIUo.
An§JËdmMm àH$ma bjmV Amë¶mda ˶mMr Vrd«Vm bjmV KoUo. An§JËdmÀ¶m Vrd«VoZwgma gmhmæ¶H$ gmYZo nwadUo.
H$U©~{Ya Agob Va ldU¶§Ì, Ñ{ï>Xmof Agob Va Mî‘m, emar[aH$ An§JËd Agob Va MmH$mMr IwMu, H°${bng©,
H¥$Ìr‘ Ad¶d Aem àH$maÀ¶m ghm¶H$ godm nwadyZ ˶m§À¶m An§JËdm~m~V gd© ‘m{hVr KoVbr OmVo. Z¡Xm{ZH$
MmMʶm ˶m-˶m joÌmVrb gO©Z, S>m°³Q>a d BVa {d{dY {d{dY ghm¶H$ d¡ÚH$s¶ godm XoUmao VÁk ¶m§À¶mH$Sy>Z
H$ê$Z KoVë¶m OmVmV. ¶m nm¶arda à˶oH$ {dÚm϶m©bm Zo‘Ho$ H$moU˶m àH$maMo An§JËd Amho ho ~{KVbo OmVo.
{dÚm϶m©À¶m An§JËdmZwgma ˶mÀ¶m Aܶ¶Z {df¶H$ JaOm bjmV KoVë¶m OmVmV ¶m JaOm nwadʶmgmR>r àW‘
d¡¶p³VH$ {ejUmMo {Z¶moOZ Ho$bo OmVo.
2) n«Ë`oH$ {dÚmÏ`m©À`m {dH$mgmgmR>r ñdV§Ím {dH$mgmË_H$ Ü`o`o d C{ÔîQo> R>adUo : n«Ë`oH$ {dÚmÏ`m©À`m
{dH$mgmgmR>r ñdV§Ím {dH$mgmË_H$ Ü`o`o d C{ÔîQo> R>adUo ¶m ñVamda à˶oH$ {dÚm϶m©À¶m {d{^Þ JaOm bjmV KoD$Z
A) AZwHy$bZmMo n«H$ma
1) C{ÔîQ>m§Mo AZwHy$bZ : Aä`mgH«$_mMm _hÎdmMm KQ>H$ åhUOo Aä`mgH«$_mMr {ZYm©[aV C{ÔîQo>. gd© gmYmaUnUo
{dÚmÏ`mªMm {dH$mgmMm H«$_ bjmV KoD$Z `m C{ÔîQ>m§Mo {ZYm©aU EH$m d`moJQ>mVrb, EH$m B`ÎmoVrb gd© _wbm§gmR>r
gmaIoM AgVo. H$mhr _wbo {deof JaOm AgUmar AgVmV. X¥pîQ>Xmof AgUmè`m _wbm§À`m X¥pîQ>XmofmÀ`m H$mhr _`m©Xm
AgVmV. ZH$mem ^aUo, ^m¡{_{VH$ AmH¥$Ë`m H$mT>Uo, Ë`mdarb n«íZ gmoS>dUo, Aem {d{dY ~m~r hr _wbo H$ê$ eH$V
ZmhrV. X¥pîQ>XmofmÀ`m n«H$mamZwgma `m _wbm§gmR>r C{ÔîQ>m§_Ü`o ~Xb H$amdm bmJob. boIZmgmR>r hr _wbo XodZmJar
{bnrMm dmna H$ê$ eH$V ZmhrV. Ë`m_wio boIZH$m¡eë`o {dH$mgmgmR>r `m _wbm§gmR>r ~«ob{bnrÀ`m {dH$mgmMo C{ÔîQ>
Ro>dmdo bmJob. H$U©~{Ya _wbm§À`m ldUXmofm_wio Ë`m§Mm ^mfm {dH$mg _`m©{XV AgVmo. Ë`m_wio gd©gm_mÝ` _wbm§Mm
^mfm{dH$mg bjmV Ro>dyZ {ZYm©[aV Ho$bobo H$ënZm{dñVma, dU©ZmË_H$ {Z~§Y ho boIZH$m¡eë` {dH$mgmMo C{ÔîQ> `m
_wbm§gmR>r VgoÀ`m Vgo MmbUma Zmhr. bdMrH$Vm Ro>dyZ Ë`mMo AZwHy$bZ H$amdo bmJob. AÜ``Z Aj_Vm Agboë`m
{dÚmÏ`mªZm ì`ŠVrnaÎdo boIZmV, dmMZmV, J{UVmV g_ñ`m AgVmV. Ë`m§À`m g_ñ`m bjmV KoD$Z Aä`mgH«$_mÀ`m
C{ÔîQ>m§_Ü`oM bdMrH$Vm Ro>dbr Va hr _wbohr gd© gmYmaU _wbm§~amo~a {ejU KoD$ eH$VmV.
2) Aä`mgH«$_mVrb, nmR>çH«$_mVrb Ame`mMo AZwHw$bZ : Aä`mgH«$_mMm Ame` hm Aä`mgH«$_mMm _hÎdmMm
^mJ AgVmo. n«Ë`oH$ B`ÎmoZwgma {ZYm©[aV {df`mMm Ame` {ZpíMV Ho$bobm AgVmo. Ame`mMo AZwHy$bZ H$aVmZm
Imbrb ~m~r bjmV Ro>dmì`m.
Ame`mÀ`m _hÎdmMo _wÔo bjmV KoD$Z Ë`mda ^a Úmdm. nmR>çnwñVH$mVë`m nmR>m§Mo AZwHy$bZ åhUOo Omo Ame`
{dÚmÏ`mªZr {eH$Uo JaOoMo Amho, Ë`mMr {d{eîQ> _m§S>Ur H$aUo. Ë`mVrb ZdrZ eãX R>iH$nUo XmIdUo, _hÎdmÀ`m
_wÚm§gmR>r a§Jm§Mm dmna H$aUo. AmnU H$m` {eH$bmo Vo g§{jßVnUo nwÝhm {b{hUo.
5) _yë`_mnZmMo AZwHy$bZ
n«íZ {dMmaUo, CÎma XoUo `mMm ^anya gamd H$ê$Z ¿`mdm. aoH$m°S©> H$ê$Z /{b{IV ñdê$nmV MmMUr ¿`mdr. IwUm§À`m
^mfoV CÎmao ñdrH$maUo. IwUm H$ê$Z n«íZ {dMmaUo, `mMm JaOoZwgma dmna H$amdm. H$mobmO, _y{V©H$bm, {MÍmH$bm, A{^Z`,
ZmQ>H$ boIZ `mÛmao AÜ``Z {ZînÎmrMo _yë`_mnZ H$amdo. ZdrZ _yë`_mnZ gmYZm§Mr {Z{_©Vr H$amdr.
{dÚmÏ`mªgmR>r Aä`mgH«$_mMo AZwHy$bZ H$aVmZm {ejH$mZo Imbrb nm¶·¶m§Mm Adb§~ H$amdm.
AZwHy$bZmVrb _hÎdnyU© {ZU©` n«{H«$`m
• AZwXoeZmgmR>r Amdí`H$ ì`dñWoMr {ZdS> H$am
• nmR>mZwgma {d{eîQ> C{ÔîQo> {ZpíMV H$am
• nmR>mMm AZwH«$_ R>adm
• {dÚmWu{Zhm` Ë`mÀ`m JaOoZwgma AÜ`mnZ nÕVr, _mJ© {ZdS>m
• dJm©gmR>r Amdí`H$ ^m¡{VH$ d gm_m{OH$ dmVmdaU {ZpíMV H$am.
• JaOoZwgma AÜ``Z AÜ`mnZ
• gmYZm§_Ü`o gwYmaUm H$am.
• Z¡g{J©H$ gmhmæ¶ nwadm d gmhmæ`H$ godm§Mo {ZarjU H$am.
1) Vrd« X¥pîQ>Xmof AgUmè`m {dÚmÏ`mªgmR>r Aä`mgH«$_mMo AZwHy$bZ : Vrd« X¥pîQ>Xmof AgUmao {dÚmWu N>mnrb
nmR>, YSo> _moR>çm Q>mB©n_Ü`o Agbo Var dmMy eH$V ZmhrV. `m {dÚmÏ`mªgmR>r Aä`mgH«$_mMo AZwHy$bZ H$aVmZm
Imbrb JmoîQ>r H$amì`m bmJVmV.
• dJm©Vrb ì`m»`mZo Üd{Z_w{ÐV H$ê$Z, ~«ob {bnrV {bhyZ, BboŠQ—>m°{ZH$ ñdê$nmV nwadUo.
• X¥H$gmYZm§Mo ~mobyZ dU©Z H$ê$Z Ë`m~Ôb _m{hVr gm§JUo.
• CR>mdmMr {MÍmo, ZH$meo dmnaUo. Ë`mVrb gr_maofmhr CR>md AgUmè`m XmIdUo. `m_wio ñnem©Ûmao `m~m~V AZw^d
XoVm `oVmV.
• n«`moJemioVrb CnH$aUm§da ~«ob_Ü`o Zmdo {b{hUo.
• ZmoQ>rg ~moS©>, gyMZm\$bH$mda ~«ob_Ü`o gyMZm {b{hUo.
• n«`moJemioV Üd{Zê$nmV YmoŠ`mMr gyMZm dm AÝ` gyMZm XoUmar `§ÍmUm ~gdUo.
• {deof AZwHy$bZ H$ê$Z V`ma Ho$bobo n«`moJgm{hË` dmnaUo. Üd{Zê$nmV Vmn_mZmMr Zm|§X gm§JUmao W_m©_rQ>a,
AmdmOmMo H°$bŠ`yboQ>a, AS>MU Agob Va n«H$m{eV hmoD$Z, {d{eîQ> AmdmOmÛmao g§Xoe XoUmao ~Q>Z.
• Q>mB©n Ho$boë`m eãXmMm CÀMma H$aUmao, Q>mB©n Pmboë`m eãXmMm Üd{Zg§Ho$V XoUmam, ~«ob H$r ~moS©>, ~«ob qn«Q>a Aem
gw{dYm AgUmam g§JUH$ dmnaUo.
• narjogmR>r ~«ob_Ü`o n«íZn{ÍmH$m XoUo. n«íZm§Mr CÎmao ~«ob_Ü`o {b{hÊ`mg nadmZJr XoUo.
• am`Q>a / boI{ZH$ gw{dYm nwadUo.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 73
• ^y{_VrVrb aofr` AmH¥$Ë`m H$mT>Uo, ^m¡{_{VH$ aMZm, aofr` AmH¥$Ë`m§da AmYm[aV n«íZ `mgmaIo Ho$di X¥í`
AZw^dmda AmYm[aV n«íZ gmoS>dÊ`mV gyQ> XoUo.
• Zddr-XhmdrÀ`m J{UV `m {df`m§EodOr gmono J{UV qH$dm gmVdrMo A§H$J{UV d EH$ H$m`m©Zw^dmMm {df` Ago
gmono {df` KoÊ`mMr gdbV XoUo.
• {dkmZ, ^yJmob `mVrb ZH$meo ^am, AmH¥$Ë`m H$mT>m, AmH¥$Ë`m ~KyZ n«íZm§Mr CÎmao {bhm. `mgma»`m n«íZm§_Ü`o
gyQ> XoUo.
• VrZ ^mfm§EodOr H$moUË`mhr XmoZ ^mfm d EH$ ^mfoEodOr H$m`m©Zw^d {df` KoÊ`mMr gdbV XoUo
• nona gmoS>dÊ`mg A{YH$ doi XoUo.
• Zmnmg hmoV Agë`mg 20 JwUm§Mr J«og XoUo.
2) A§eV: X¥pîQ>dmZ Agboë`m {dÚmÏ`mªgmR>r Aä`mgH«$_mMo AZwHy$bZ : H$mhr {dÚmWu Amnë`m X¥îQ>rMm WmoS>m
Cn`moJ H$ê$ eH$VmV. Vo gd©gmYmaU nwñVH$mVbm _OHy$a dmMy eH$V ZmhrV. gai ~KyZ Ë`m§Zm ghO {Xgy eH$V
Zmhr. {d{eîQ> A§Vamda Agob VaM {XgVo. `m {dÚmÏ`mªÀ`m Aä`mgH«$_mÀ`m AZwHy$bZmV Imbrb ~m~tMm g_mdoe
AgVmo.
• dJm©V EH$X_ g_moaÀ`m ~|Mda ~gdUo.
• _moR>çm qn«Q>_Yrb nwñVHo$, dJm©Vrb ZmoQ²>g nwa{dUo.
• n«`moJ emioVrb CnH$aUm§Mr Zmdo _moR>çm AjamV {b{hUo.
• _moR>çm AjamV gyMZm {b{hUo.
• {Q>.ìhr, g§JUH$ `m§À`m pñH«$Zda {MÍm, Ajao _moR>çm AmH$mamV XmIdUmam nS>Xm/pñH«$Z ~gdUo. åhUOoM
EÝbmO©a ~gdUo.
• dJm©Ü`mnZmÀ`m ZmoQ²>g BboŠQ—>m°{ZH$ ñdê$nmV XoUo.
• n«íZn{ÍmH$m _moR>çm AjamV Q>mB©n H$ê$Z XoUo.
6) emar{aH$ AmOma AgUmè`m {dÚmÏ`mªgmR>r Aä`mgH«$_mMo AZwHy$bZ : H$mhr {dÚmÏ`mªZm \w$ß\w$g, _yÍmqnS>,
öX`, ñZm`y, `H¥$V, bhmZ-_moRo> AmVSo>, amoJ n«{V~§YH$eŠVr, earamMo BVa ^mJ `mg§~§Yr AmOma AgVmV. H$mhr
_wbm§Mo earamMo H$mhr ^mJ H$m`© H$aV ZmhrV. {H$S>Zr H$m_ H$aV ZgUo, H°$Ýga, ES²>g `mgmaIo XwY©a amoJ Pmbobo
AgVmV. Aem _wbm§gmR>r Aä`mgH«$_mÀ`m AZwHw$bZmV Imbrb ~m~tMm g_mdoe H$amdm bmJob.
• ZmoQ>Qo>H$a, {ejH$mÀ`m ZmoQ²>gMr qH$dm BVa {dÚmÏ`m©À`m ZmoQ²>gMr gË`n«V XoUo.
• dJm©V CnpñWVr {df`H$ {Z`_ bdMrH$ Ro>dUo.
• narjogmR>r A{YH$ doi XoUo. Amdí``H$ Agob Va narjoÀ`m doioV ~Xb H$aUo.
• dJm©V {Xboë`m Šbmg AgmB©Z_|Q> g§JUH$mda qH$dm BVa BboŠQ—>m°{ZH$ _mÜ`_mÛmao CnbãY H$ê$Z XoUo.
• g§nH$m©gmR>r B-_obMm, Eg.E_.Eg Mm Cn`moJ H$aUo.
7) _mZ{gH$ AmOma Agboë`m {dÚmÏ`mªgmR>r Aä`mgH«$_mMo AZwHy$bZ : _mZ{gH$X¥îQ>çm AmOmar _wbm§Zm X¡Z§{XZ
OrdZmVrb H$m_o H$aÊ`mV g_ñ`m Agy eH$VmV. `m _wbm§gmR>r Aä`mgH«$_mMo AZwHy$bZ H$aÊ`mgmR>r Imbrb JmoîQ>r
H$amì`m bmJVrb.
• ZmoQ>Qo>H$a, {ejH$mÀ`m ZmoQ²>gMr qH$dm BVa {dÚmÏ`m©À`m ZmoQ²>gMr gË`n«V XoUo.
• dJm©Vrb ì`m»`mZo, boŠMg© Üd{Z_w{ÐV H$ê$Z XoUo.
• narjobm, AgmB©Ý_|Q>, ñdmÜ`m` nyU© H$am`bm A{YH$ doi XoUo.
• AdYmZ {dM{bV Z H$aUmao, em§VVm AgUmao dmVmdaU narjogmR>r, dJm©Vrb {Xbobo H$m`© H$aÊ`mgmR>r nwadUo.
1) doioMo AZwHy$bZ
• Amdí`H$Vm Agob Va Ë`m _wbm§Zm nona gmoS>dÊ`mg A{YH$ doi XoUo.
• nona_Yrb n«íZ dmMÊ`mg A{YH$ doi.
• n«íZmMo CÎma {b{hÊ`mg A{YH$ doi.
• Vmo n«íZ BVa V§ÍmkmZmda AmYm[aV gmYZmÛmao ~KUo.
• AdYmZ Ho§${ÐV H$ê$ Z eH$Umè`m {dÚmÏ`m©bm AdYmZ Ho§${ÐV H$ê$Z n«íZmMo CÎma XoÊ`mg n«moËgm{hV H$aUo.
H¥$Vr
dJm©Vrb {d{^Þ JaOm AgUmè¶m ‘wbm§gmR>r H$m¶© H¥$Vr AmamIS>m V¶ma H$am.
1) ------------------------------------------------------------------
2) ------------------------------------------------------------------
3) ------------------------------------------------------------------
4) ------------------------------------------------------------------
5) ------------------------------------------------------------------
6) ------------------------------------------------------------------
7) ------------------------------------------------------------------
8) ------------------------------------------------------------------
9) ------------------------------------------------------------------
10) ------------------------------------------------------------------
OmJ{VH$ ñVamdarb {d{^ÝÝmVm : OmJ{VH$ ñVamdarb {d{^ÝÝmVoMm {dMma Ho$ë`mg OJmVrb gd© Xoem§_Ü`o Imbrb
n«H$maMr {d{^ÝÝmVm AmT>iVo.
Am{W©H$ {^ÝÝmVm : OJmV H$mhr Xoe AJXr Jar~ Va H$mhr Xoe Iyn YZmT>ç AmhoV. YZmT>ç Xoe ì`mnma, {ejU,
gd©M ñVamda BVa Xoem§À`m VwbZoV {dH${gV AmhoV. n¡emÀ`m Omoamda `m Xoem§Zr gd© joÍmmV n«JVr Ho$bobr AmT>iVo.
gm§ñH¥${VH$ {^ÝÝmVm : gd© Xoem§_Ü`o gm§ñH¥${VH$X¥îQ>çm {d{^ÝÝmVm AmT>iVo. OJmV doJdoJù`m XoemV doJdoJio Y_©
Agbobo bmoH$ AmhoV. gd© bmoH$ Amnë`m Y_m©Zwgma gU-g_ma§^ gmOao H$aVmV. ñÍmr-nwê$f ‘¡Ímr H$mhr nmpíM_mË` XoemV
g_mO_mÝ` Amho Va H$mhr XoemV Ë`mbm H$S>mSy>Z {damoY Amho. _wñbr_ A{YŠ` Agboë`m XoemV ñÌr`m§Zm Zoh_r ~waIm
KmbyZM ahmdo bmJVo. `m~m~VrVbo Ë`m§Mo {Z`_XoIrb A{Ve` H$R>moa AmhoV. g§ñH¥$Vr hr g_mOmMo AWdm XoemMo
n«{V{Z{YËd H$aVo. XoemXoemV g§ñH¥$VrMo AmXmZn«XmZ hmoVo. Ë`m_wio EH$m g§ñH¥$VrMm Xþgè¶m g§ñH¥$Vrda n{aUm_ Pmbobm
{XgVmo. bmoH$m§Mo amhUr_mZ, XOm©, ImÊ`m{nÊ`mÀ`m gd`r ê$T>r, na§nam `m_Ü`o dma§dma ~Xb hmoVmV Am{U g§H$[aV g§ñH¥$Vr
CX`mg `oVo.
bmoH$g§»`m : ^maV, MrZ `mgma»`m XoemV A{Ve` XmQ> bmoH$g§»`m Amho. H$mhr XoemMr bmoH$g§»`m A{Ve` H$_r
Amho. Á`m Xoem§Mr bmoH$g§»`m A{YH$ Amho VoWo gd© bmoH$m§Zm {Xë`m OmUmè¶m emgH$r` gmo¶r gw{dYm§Mr H$_VaVm Amho.
H$mhr XoemV A{Ve` {dai bmoH$g§»`m Amho.
amOH$r` {d{^ÝÝmVm : H$mhr XoemV bmoH$emhr g_mOaMZm Amho Va H$mhr XoemV hwHy$_emhr Amho. H$mhr XoemV
ZmJ{aH$m§Zm gd© ñdmV§Í` Amho Va H$mhr XoemV ZmJ{aH$m§da {Z~ªY AmhoV. H$mhr XoemV àdoe H$aÊ`mgmR>r Ë`m XoemMr
nadmZJr Amdí`H$ Amho Va H$mhr XoemV Aem nadmZJr {edm` Ë`m XoemV n«doe H$aVm `oVmo. H$mhr XoemV na§namJV
amOdQ>r AmhoV. H$mhr XoemV bmoH$m§Zr {ZdSy>Z {Xbobo n«{V{ZYr amÁ`H$ma^ma MmbdVmV.
• {ejUmVrb {d{^ÝÝmVm : H$mhr XoemV n«mW{_H$ {ejU gŠVrMo d _mo\$V Amho. H$mhr XoemV n«mW{_H$ {ejU
_mo\$V Zmhr. H$mhr Xoem§_Ü`o An§JËd Agboë`m _wbm§Mo {ejU {deof emim§À`m _mÜ`_mVyZM {Xbo OmV Amho.
H$mhr emim g_mdo{eV Pmë`m AmhoV. H$mhr XoemV _wbm§À`m A{^ê$MrZwgma {df` {ZdS>Ê`mMr _w^m _wbm§Zm
Amho. H$mhr XoemV _wbm§Zm gŠVrZo H$mhr {df` {eH$mdoM bmJVmV. H$mhr XoemV _wbo d _wbtMm {ejUmV n«doe
g‘g_mZ Amho. H$mhr XoemV _wbtZm AOyZhr {ejUmV ~amo~arMr g§Yr Zmhr. H$mhr XoemV AÜ``Z AÜ`mnZmV
ZdrZ V§ÌkmZmMm dmna H$ê$Z AÜ`mnZ Ho$bo OmVo Va H$mhr XoemV AmOhr na§namJV OwÝ`m nÕVtMmM dmna hmoVmo.
em§Vr{n«` XoemV {ejUmVyZ Am§VaamîQ—>r` gm_§Oñ`, {dídem§Vr, g_mZVm, ~§YwVm hr ‘yë¶o {eH$dbr OmVmV. H$mhr
XoemV XheVdmXmÀ`m {ejUmMr Ho§$Ð ñWmnZ Pmbobr AmhoV.
• ^m{fH$ {d{^ÝÝmVm: OmJ{VH$ ñVamda {d{dY XoemV {d{dY ^mfm ~mobë`m OmVmV. B§J«Or ^mfm gd©gm_mÝ`
nañna g§nH©$ d {ejUmMo _mÜ`_ åhUyZ _mÝ`Vm nmdbobr ^mfm Amho. gd©M Xoem§§_Ü`o B§J«OrMm n«Mma Am{U
n«gma _moR>çm n«_mUmV hmoVmZm {XgVmo. 75 QŠHo$ B©-_ob g§Xoe d B§Q>aZoQ> dmnaUmè¶m bmoH$m§n¡H$r 90 Q>ŠHo$ bmoH$
B§J«OrMmM dmna H$aVmV. OJmVrb H$mhr ^mfm§Mr {bnr {MÍm{bnr Amho.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 82
• {dkmZ d V§Ím{dkmZ : {dkmZ V§Ím{dkmZ `m joÍmm_Ü`ohr OJmV {dH${gV Xoe gdmªV AJ«oga AmhoV. Oo Xoe `m
joÍmmV ~bembr AmhoV Ë`m Xoem§Mo gd© OJmda dM©ñd {XgVo. Á`m XoemV `m joÍmmVrb n«JVr H$_r Amho Vo Xoe
{dH$gZerb Xoe AmhoV. {dkmZ d V§Ím{dkmZmZm_Ü`o AJ«oga Xoe Am{W©H$, e¡j{UH$, H¥$fr gd©M joÍmmV OJmV
Aìdb Z§~ada AmhoV. g§emoYZ, AdH$me `m joÍmmVhr {dkmZ d V§Ím{dkmZmÀ`m _XVrZo `m Xoem§Mr AmJoHy$M Mmby
Amho. _`m©{XV _Zwî`~i Am{U {dH${gV V§ÍmkmZ `m§À`m AmYmao B©ñÍmmB©b, OnmZ gmaIo N>moQo> Xoe gd©M joÍmmV
H«$m§Vr H$aVmZm {XgVmV.
• gm_m{OH$ {^ÝÝmVm : OJmVrb n«Ë`oH$ XoemMm g_mO doJim Amho. H$mhr {R>H$mUr nwéf n«YmZ Amho Va H$mhr
g_mOmV ñÍmr n«YmZ Amho. H$mhr XoemV ñÍmr-nwê$f g_mZVm Amho. H$mhr XoemV ñÍmrbm H$m`_ ~waIm YmaU H$ê$Z
ahmdo bmJVo. H$mhr XoemV Am{W©H$ {df_Vm Amho. H$mhr XoemV EH$Ím Hw$Qw§>~nÕVr Va H$mhr XoemV {d^ŠV Hw$Qw§>~
nÕVr Amho. H$mhr Xoem§§_Ü`o ~hwVoH$ gd© bmoH$m§Zm amoOJma {_iVmo. H$mhr XoemV ~oamoOJmarMo n«_mU A{YH$ Amho.
Xm{aÐçaofoImbrb bmoH$m§Mo n«_mU A{YH$ Amho. H$mhr XoemV e§^a Q>ŠHo$ gw{e{jV bmoH$ amhVmV. H$mhr XoemV
gw{e{jV bmoH$ H$_r AmhoV. A{e{jVm§Mo n«_mU A{YH$ Amho. ~mb_¥Ë`y n«_mU, OÝ_Xa `m_Ü`ohr {d{dY
Xoem§_Ü`o {d{^ÝÝmVm AmT>iVo.
• Aemn«H$mao {d{dY Xoem§_Ü`o {d{^ÝÝmVm AmT>iVo. ñdV:Mo dM©ñd {gÕ H$aÊ`mgmR>r Xoem§_Ü`o ñnYm© AmT>iVo.
ñnY}{edm` {dH$mg Zmhr ho Oar Iao Agbo Var OmJ{VH$rH$aUm_wio Xoem-XoemV, ì`ŠVr-ì`ŠVr_Ü`o ñnYm© dmT>V
Amho. `m ñnY}Zo ^`mdh ê$n YmaU Ho$bo Amho. hr ñnYm© {ZH$mon am{hbobr Zmhr. Ë`m_wio gd©Ím Aem§VVm
ngabobr {XgyZ `oVo.
• Aem doir gd© OJmV em§VVm n«ñWm{nV H$ê$Z EH$_oH$m gmø H$ê$ Am{U gdmªMmM {dH$mg H$ê$ `m {dMmagaUrZo
AZoH$ Xoe nwTo> Ambo Am{U `wZmo, `wZoñH$mo, WHO, `w{Zgo\$, `mgma»`m Am§VaamîQ—>r` g§ñWm§Mr ñWmnZm Pmbr. `m
g§ñWm§_m\©$V gd© ñVamda gh_VrZo {ZU©` KoD$Z OmJ{VH$ ñVamda {dH$mgmMo n«`ËZ Pmbo AmhoV. `m g§ñWm§À`m
gXñ` Xoem§Zm {ejUmgmR>r, Amamo½`godm§gmR>r, XoemVrb g_ñ`m {ZdmaUmgmR>r OmJ{VH$ ~±Ho$H$Sy>Z AW©nwadR>m
Ho$bm OmVmo.
• ghñÍmH$mVrb Ü`o` C{ÔîQo> {ZpíMV H$ê$Z gdmªZr {_iyZ {dH$mgmÀ`m _mJm©Zo dmQ>Mmb hmoV Amho. Ë`m_wio
AmnAmngmVrb V§Qo>, dmX `m§Zm AmnmoAmnM {Ii ~gVo Amho.
• n«mW{_H$ {ejUmMo gmd©{ÍmH$rH$aU, bmoH$g§»`m, OÝ__¥Ë`yXa, J[a~r {Z_w©bZ, amoOJma {Z{_©Vr, g_mdo{eV {ejU,
{ejUmMm Aä¶mgH«$‘, An§JËd Agboë`m bmoH$m§Zm g_mZ g§Yr d g_mZ hŠH$, XheVdmX `m {d{dY {df`m§da
OmJ{VH$ ñVamda gd© OJmVrb bmoH$ EH$Ím `oD$Z MMm© H$aVmV d gd© {‘iyZ g_ñ`m {ZamH$aU H$aʶmMm n«`ËZ
H$arV AmhoV. OJmVë`m {d{^ÝÝmVoVhr EH$Vm, g_mZVm, gh`moJmZo {dH$mg hr {~Oo hiyhiy _yi YaVmZm {XgV
AmhoV. OJmnwT>rb AmìhmZm§Zm AmVm gd© {‘iyZ CÎmao XoV AmhoV.
2.3 gmam§e
• {d{dYVm, {d{^ÝÝmVm dm ì`pŠV^oX ho gd© eãX EH$mM AWm©Mo AmhoV. {d{^ÝÝmVm åhUOo {d{eîQ> JQ>mVrb bmoH$m§_Ü`o
AgUmar ì`ŠVr{^ÝÝmVm. Ë`m§Mo {dMma, amhUr_mZ, H$ënZm `m_Ü`o Agbobm \$aH$.
• Amnë`m XoemV ^m¡Jmo{bH$, ^m{fH$, Ym{‘©H$, gm‘m{OH$, gm§ñH¥${VH$, e¡j{UH$, Am{W©H$, {d{^ÝÝmVm Amho.
An§JËdm_wiohr g_mOmVrb bmoH$m§_Ü`o {d{^ÝÝmVm AgVo.
• {dÚmWu AÜ``Z H$aVmV Ë`m§À`mV g§doXZj_Vm, AdYmZH$jm, g§nmXUyH$ AÜ``Z e¡br, AdYmZ{df¶H$,
g§~moY{Z{‘©Vr {df¶H$, Aܶ¶Z e¡br, Aܶ¶Z AZw^dm§Mo J«hU, ñ‘¥Vr, dmVmdaU, `m§À`mV {d{^ÝÝmVm {XgVo.
• {d{dY n«H$maMo Ioi _wbm§Mo AÜ``Z KS>dVmV. {d{dY n«H$maMm {dH$mg ghO KS>dyZ AmUVmV. IoimMm Am{U
IoimVrb {^ÝÝmVoMm Cn`moJ {dÚmÏ`mªÀ`m {d{dY j_Vm, {d{dY H$m¡eë`o {dH${gV H$aÊ`mgmR>r H$aVm `oVmo.
• JaOm _Zwî`mbm Ë`mÀ`m Ü`o`mH$So> _mJ©H«$_U H$aÊ`mg n«d¥Îm H$aVmV. `m JaOm§_wio _Zwî`mÀ`m dV©Zmg {d{eîQ> JVr,
hoVwnyU©Vm Am{U {d{eîQ> {Xem {_iVo.
• ‘wbo emioV ¶oVmV. emioH$Sy>Z {ejH$m§H$Sy>Z ˶m§À¶m JaOm nyU© Pmë¶m Va Vo {Z¶{‘V emioV ¶oVmV Aä¶mg H$aVmV.
• Á¶m ‘wbm§À¶m JaOm emim, {ejH$ nyU© H$ê$ eH$V ZmhrV, Vr ‘wbo emioV ¶oUo Q>miVmV. {ejUmV ‘mJo nS>VmV.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 83
• gd© n«H$maMr _wbo AÜ``Z H$ê$ eH$VmV. {eHy$ eH$VmV. gd© _wbo gma»`mM JVrZo {eH$V ZmhrV. AÜ``Z hr nyU©V:
d¡`pŠVH$ n«{H«$`m Amho.
• d¡`pŠVH$ {ejU H$m`©H«$_ åhUOo d¡`pŠVH$ {ejU Q>r_Ûmao n«Ë`oH$ {dÚmÏ`m©À`m {deof JaOm bjmV KoD$Z, AË`§V
H$miOrnyd©H$ V`ma Ho$bobm n«Ë`oH$ {dÚmÏ`m©À`m {ejUmMm {b{IV ñdê$nmVrb {Z`moOZ AmamIS>m AgVmo.
• Aä`mgH«$_mMo AZwHy$bZ H$aUo åhUOo AÜ``ZmWubm {d{dY _m{hVrMo J«hU H$aUo, {d{dY H$m¡eë`o AmË_gmV H$aUo
gwb^ ìhmdo `mgmR>r AÜ`mnZmV, AZwXoeZmV AÜ``ZmWvÀ`m JaOoZwgma ~Xb H$aUo hmo`.
• An§JËd Agboë¶m 춳Vr¨À¶m Aܶ¶ZmV ¶oUmao AS>Wio ^m¡{VH$ n[agamVrb AgVmV qH$dm ‘mZdr ñd^md dm
A{^d¥ÎmrVbo AgVmV.
• X¡{ZH$ H$m`} H$aÊ`mgmR>r X¡Z§{XZ OrdZmV H$moRo>hr ghO gwb^ n«doe n«Ë`oH$mMm hŠH$ Amho. Ë`m_wio n{agamVrb `m gd©
{R>H$mUr gd©n«H$maÀ`m _wbm§Zm ghO d gwb^ g§Mma H$aÊ`mgmR>r Ë`m§À`m n{agamV gwYmaUm Ho$ë`m OmVmV.
• gd© OJmV em§VVm n«ñWm{nV H$ê$Z EH$_oH$m gmø H$ê$ Am{U gdmªMmM {dH$mg H$ê$ `m {dMmagaUrZo AZoH$ Xoe nwTo>
Ambo Am{U `wZmo, `wZoñH$mo, WHO, `w{Zgo\$, `mgma»`m Am§VaamîQ—>r` g§ñWm§Mr ñWmnZm Pmbr.
• n«mW{_H$ {ejUmMo gmd©{ÍmH$rH$aU, bmoH$g§»`m, OÝ_ _¥Ë`yXa, J[a~r {Z_y©bZ, amoOJma {Z{_©Vr, g_mdo{eV {ejU,
{ejUmMm Aä¶mgH«$‘, An§JËd Agboë`m bmoH$m§Zm g_mZg§Yr d g_mZ hŠH$, XheVdmX `m {d{dY {df`m§da
OmJ{VH$ ñVamda gd© OJmVrb bmoH$ EH$Ím `oD$Z MMm© H$aVmV d gd© {‘iyZ g_ñ`m {ZamH$aU H$aʶmMm n«`ËZ H$arV
AmhoV.
AZwH«$_{UH$m
3.0 C{ÔîQo
3.1 n«mñVm{dH$
3.2 {df`-{ddoMZ
3.2.1 embo` {ejUmMo gmd©{ÍmH$sH$aU
3.2.2 gdmªZm emim n«doe
3.2.3 {ejUmVrb g_mZVm d JwUdÎmm `mg§~§Yr g_ñ`m
3.2.4 {ejUmMr g_mZ g§Yr
3.2.5 emioVrb Ag_mZVm
3.3 gmam§e
3.4 ñdmÜ`m`
3.5 nmR>nwamì`mgmR>r H¥$Vr
3.6 nm{a^m{fH$ eãX
3.7 g§X^© gm{h˶
3.0 C{ÔîQo
¶m KQ>H$mÀ¶m Aä¶mgmZ§Va Vwåhr -
• embo` {ejUmMo gmd©{ÍmH$sH$aU åhUOo H$m` Vo gm§Jy eH$mb.
• {ejUmMm hŠH$, gdmªZm emim n«doe `m g§H$ënZm Vwåhmbm g_OVrb.
• gdmªZm n«doe, emioV {Q>H$dyZ Ro>dUo, gdmª§Mo AÜ``Z-g§~§{YV g_ñ`m `m ~Ôb MMm© H$ê$ eH$mb.
• {ejUmVrb g_mZVm d JwUdÎmm `mg§~§Yr emar{aH$, Am{W©H$, gm_m{OH$, gm§ñH¥${VH$ Am{U ^m{fH$, {deofV:
_wbtMo, Xþ~©b KQ>H$m§Mo d An§J _wbm§Mo {ejU ¶m g§~§{YV g_ñ`m `mda AmYm[aV n«íZm§Mr CÎmao {bhy eH$mb.
• {ejUmMr g_mZ g§Yr, g_mZVm-AW©, g§{dYmZmË_H$ VaVwXr, n«M{bV Ag_mZVoMo ñdê$n d n«H$ma-n«~i JQ>,
Aëng§»`mH$ JQ> `m g§~§{YV g_ñ`m OmUyZ ¿`mb.
• emioVrb Ag_mZVm, emgH$r` emim, ImOJr emim, ehar-J«m_rU emim, EH$ {ejH$s emim Am{U BVa
emim g§~§pYV VgoM {Z`{_V {ejU d Xÿa{ejU Ago Ag_mZVoMo n«H$ma ¶m gdmª~Ôb ‘m{hVr {bhÿ eH$mb.
3.1 n«mñVm{dH$
^maVmbm ñdmV§Í` {_imë`mZ§Va ^maVr` g§{dYmZ, ñdV§Ím ^maVmMr amÁ`KQ>Zm V`ma Ho$br Jobr. Ë`mV ^maVmMo
ZmJ{aH$ åhUyZ n«Ë`oH$ ^maVr`mbm ñdmV§Í`, g_mZVm, Aemn«H$maMo AZoH$ hŠH$ n«XmZ H$aÊ`mV Ambo. {ejUmMm hŠH$hr
n«Ë`oH$ ^maVr` ZmJ{aH$mbm n«XmZ H$aÊ`mV Ambm. Ë`mZwgma n«Ë`oH$ ~mbH$mbm _mo\$V {ejU {_idyZ XoÊ`mMm, Ë`mMm
gdmªJrU {dH$mg H$aÊ`mMm n«`ËZ Ho$bm OmV Amho. ^maVmV {ejUmMo gmd©{ÍmH$rH$aU Ho$bo Jobo. pñÍm`m§Mo {ejU, d§{MVm§Mo
{ejU, An§JËd Agboë`m _wbm§Mo {ejU `mH$So> {deof bj {Xbo OmD$ bmJbo. `m n«H$aUmV AmnU embo` {ejUmMo
gmd©{ÍmH$rH$aU åhUOo H$m` d Ë`mVrb Zo_Š`m g_ñ`m H$moUË`m, Ë`m gmoS>{dʶmgmR>r H$moUH$moUVo Cnm` Ho$bo Jobo `m g§~§Yr
{deof _m{hVr OmUyZ KoUma AmhmoV.
3) {ejUmÀ¶m gmd©{ÌH$sH$aUmMo C{Ôï> JmR>ʶmgmR>r emgZmÛmao Imbrb Cnm¶¶moOZm Ho$ë¶m OmV AmhoV.
• nyd©àmW{‘H$ emim§Mr g§»¶m dmT>dUo.
• 100 Q>¸o$ nQ>Zm|XUr H$aUo.
• àdoenÕVr‘ܶo 80 Q>¸o$ àdoe ñWm{ZH$ d 20 Q>¸o$ ì¶dñWmnZmH$S>o gmondUo.
• ZdrZ emim CKS>ʶmg nadmZJr XoUo.
• ImOJr emim§Zm AZwXmZ XoUo.
• ‘wbtZr emioV ¶mdo ¶mgmR>r CnpñWVr ^Îmm 75 Q>¸o$ CnpñWVr Agboë¶m AZwgy{MV O‘mVrVrb {dÚm{W©ZtZm
{Xbm OmVmo.
• ‘mJrb B¶Îmo‘ܶo CÎmrU© hmoUo d g‘mYmZH$maH$ àJVr Agboë¶m ‘wbtZm Omo{Vamd ’w$bo ¶m§À¶m àoaUoVyZ gm{dÌr~mB©
’w$bo XÎmH$ nmbH$ ¶moOZo‘ܶo {eî¶d¥Îmr {Xbr OmVo.
• embo¶ nmofU Amhma XoUo.
• emioV ¶oUo gwH$a ìhmdo åhUyZ A{hë¶m~mB© hmoiH$a ‘mo’$V àdmg nmg ¶moOZm.
• gmIaemim, dg{VJ¥h emim, Aml‘emim, g¡{ZH$s emim ¶m§Mr ñWmnZm H$aUo.
• ‘mJmgdu¶ ‘wbtZm JUdoe, {dÚmdoVZ {Xbo OmVo.
• nwñVH$ noT>r ¶moOZm am~dbr OmVo.
• 10 drn¶ªV ‘mo’$V {ejU {Xbo OmVo.
• ISy> ’$im ‘mohr‘ am~dUo. EH${ejH$s emim {Û{ejH$s¶ H$aUo.
• emgH$s¶ {dÚmdoVZmÀ¶m gw{dYm {‘idyZ XoUo.
• {H$‘mZ Aܶ¶Z nmVirgmR>r à¶ËZ H$aUo.
• ~mb{dH$mg H$m¶©H«$‘ AmIUo.
• J«m‘{ejU ñWmnZ H$ê$Z {ejUmgmR>r ¶m g{‘VrMo gmhmæ¶ KoUo.
• {Oëhm àmW{‘H$ ¶moOZm AmIUo.
• An§J EH$mË‘ {ejU ¶moOZm am~dUo.
• g¡{ZH$, àmW{‘H$ {ejH$m§À¶m ‘wbm§Zm ghH$m¶© H$aUo. ˶m§À¶mgmR>r {d{dY gmo¶r, gdbVr XoUo.
• ZdmoX¶ {dÚmb¶o ñWmnZ H$ê$Z ˶mV 70 Q>¸o$ J«m‘rU d 30 Q>¸o$ ehar ‘wbm§Zm àdoe XoUo.
àmW{‘H$ {ejUmÀ¶m gmd©{ÌH$sH$aUmV gd© KQ>H$m§Mm g‘Ýd¶ gmYʶmMm à¶ËZ hmoV Amho. {ejUmV bdMrH$Vm d
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 89
n[adV©ZerbVm AmUbr OmV AgyZ Amdí¶H$ gmYZgm‘J«r CnbãY H$ê$Z {Xbr OmV Amho. {ejU OmJ¥Vr H$ê$Z
{ejUmMr JwUdÎmm dmT>dʶmgmR>r d {Q>H$dʶmgmR>r à¶ËZ hmoV AmhoV. ñd¶§godr g§ñWm, g§KQ>Zm ¶m§Mo ghH$m¶© KoVbo OmV
Amho. {ejUmbm godm ‘mZbo OmV Amho. AmZ§XXm¶r {ejUmMm gd© ñVamdê$Z à¶ËZ hmoV Amho. ^maV gaH$maZo n«mW{_H$
{ejUmÀ`m gmd©{ÍmH$rH$aUm~amo~aM JwUdÎmmnyU© {ejU gdmªZm {_imdo åhUyZ n«`ËZ Ho$bo. n«Ë`oH$ IoS>çmVrb, ehamVrb,
n«Ë`oH$ dñVrVrb gd© H$mZmH$monè`mVrb n«Ë`oH$ _wbmbm {ejU {_imdo åhUyZ ^maVmZo n«`ËZ Ho$bo.
~) ~mb {ejU hŠH$ H$m`ÚmVrb àmW{‘H$ {ejU KoÊ`mMr g§Yr {_iÊ`mMm h¸$ Am{U gŠVrMo {ejU
gŠVrMo {ejU åhUOo amÁ` gaH$mar/ ñWm{ZH$ e¡j{UH$ g§ñWm§da H$m`ÚmZo Imbrb Jmoï>r ~§YZH$maH$ AmhoV.
• OdiMr emim CnbãY H$ê$Z XoUo.
• _wbm§Mm g³VrMm emim-àdoe, Ë`m§Mr emioVrb Cn{ñWVr Am{U Ë`m§Mo 8 dfmªMo àmW{‘H$ {ejU nyU© hmoB©b
`mMr ImVaO_m H$aUo.
• Am{W©H$X¥îQ>çm Am{U gm_m{OH$X¥îQ>çm à{VHy$b n{a{ñWVrVë`m _wbm§À`m ~m~VrV ^oX Ho$bm OmUma Zmhr `mMr h_r
KoUo.
• JaOy _wbm§Zm Cnm` åhUyZ à{ejU CnbãY H$ê$Z XoUo.
• ~mb {ejU hŠH$ H$m`ÚmÀ`m {Z`_mdbrV Z_yX Ho$ë`mà_mUo gd© emim§_Ü`o 2013 n`ªV Amdí`H$ gw{dYm
Am{U nwaogo {ejH$ CnbãY AgVrb `mgmR>r Amdí`H$ Vr Cnm``moOZm H$aUo.
• {d{dY JQ>mVrb gd© _wbm§Zm àmW{‘H$ {ejU KoVm `mdo `m X¥ï>rZo gd© emim§_Ü`o _wbo Am{U _wbr§H$aVm ñdV§Ím
ñdÀN>VmJ¥h AgUo, VgoM An§J _wbm§Zm {dZm-AS>Wim emioV `o-Om H$aVm `oÊ`mMm _mJ© åhUOoM a°ån Aem
H$mhr gw{dYm AgUo JaOoMo Amho.
• WmoS>Š`mV gd© _wbm§Zm EHy$U 8 dfmªMo JwUdÎmmnyU© àmW{‘H$ embo` {ejU KoÊ`mMr g§Yr {_iÊ`mMm Am{U Vo nyU©
H$aÊ`mMm hŠH$ ~OmdVm `oB©b `mMr ImVaO_m H$aUo ho H$m`ÚmZo AmVm àË`oH$ amÁ`mda ~§YZH$maH$ Pmbo Amho.
H$) àmW{‘H$ {ejU KoÊ`mMr g§Yr {_iÊ`mMm hŠH$ Am{U OdiMr emim
• _wbm§Zm MmbV OmVm `oB©b EdT¶m A§Vamda OdiMr emim AgÊ`mMr `m H$m`ÚmVrb VaVyX _wbm§Zm àmW{‘H$
{ejU {_idyZ XoÊ`mMm _mJ© A{YH$ ghO d gmonm H$aVo.
• amÁ` gaH$mar g§ñWm§Zr Am{U ñWm{ZH$ e¡j{UH$ g§ñWm§Zr B`Îmm 1 br Vo 5 drÀ`m _wbm§H$aVm Ë`m§À`m amhÊ`mÀ`m
OmJonmgyZ 1 {H$bmo_rQ>aÀ`m n{agamV Am{U B`Îmm 6 dr Vo 8 drÀ`m _wbm§gmR>r Ë`m§À`m amhË`m OmJonmgyZ 3
{H$bmo_rQ>aÀ`m n{agamV emim CnbãY H$ê$Z {Xbr nm{hOo.
• OdiÀ`m emioMr CnbãYVm hr _wbm§À`m emioVë`m ^aVrda Adb§~yZ Amho, Ë`mMà_mUo _wbm§À`m amhË`m
OmJonmgyZMo emioMo A§Va ho H$mhr {d{eï> n{a{ñWVrV ~Xby eH$Vo.
S>) àmW{‘H$ {ejU KoÊ`mMr g§Yr {_iÊ`mMm hŠH$ Am{U ~mb{ejU hŠH$mVrb 25 Q>¸o$ AmajUmMr VaVyX
• ~mb{ejU hŠH$ H$m`ÚmÀ`m 25 Q>¸o$ AmajUmÀ`m VaVwXrZwgma, Am{W©H$ Am{U gm_m{OH$X¥îQ>çm à{VHy$b
n{a{ñWVrVrb ‘wbo, An§J _wbo `m§Zm ImOJr, {dZm-AZwXm{ZV Am{U Aën-AZwXm{ZV emim, Ë`mMà_mUo {d{eï>
dJ©dmarVë`m emim `m_Ü`o àdoe {_iÊ`mMm hŠH$ {Xbobm Amho.
• Ë`m§Zm _mo\$V nmR²>`nwñVHo$ Am{U BVa gw{dYm§gH$Q> ¶m emim§‘ܶo _mo\$V {ejU {_iob.
• à{VHy$b n{a{ñWVrVë`m _wbm§H$aVm 25 Q>¸o$ AmajU Ro>dUo hr gaH$mar AZwXm{ZV emim§H$aVm {H$_mZ AQ> Amho,
Va gd© gaH$mar emim§Zm Ë`m§Zr gd© _wbm§Zm _mo\$V àdoe {Xbm nm{hOo Am{U _mo\$V {ejU {Xb§ nm{hOo ho `m
H$m`ÚmÝd`o Ano{jV Amho.
B©) àmW{‘H$ {ejU KoÊ`mMr g§Yr {_iÊ`mMm hŠH$ Am{U ~mb{ejU hŠH$ H$m`ÚmVrb BVa VaVwXr
`m VaVwXr§_Ü`o Imbrb Jmoï>r§Mm g_mdoe Amho.
• H$moUË`mhr _wbmbm AJa Ë`mÀ`m nmbH$m§Zm MmMÊ`m, _wbmIVr AJa BVa nS>VmiUrbm gm_moao Omdo bmJUma
Zmhr.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 94
• H$moUË`mhr _wbmbm AJa Ë`mÀ`m nmbH$m§Zm H$moUË`mhr ñdê$nmMr XoUJrMr aŠH$_ AJa H°${nQo>eZ \$r ^amdr
bmJUma Zmhr.
• d`mÀ`m XmIë`m A^mdr H$moUË`mhr _wbmbm emioV àdoe ZmH$mabm OmUma Zmhr.
• Oa _wbm§Zm Vo {eH$V Agboë`m emioV Ë`m§Mo àmW{‘H$ {ejU nyU© H$aÊ`mMr gmo` Zgob Va Aem _wbm§Zm Xwgè¶m
gaH$mar emioV {H§$dm gaH$mar AZwXm{ZV emioV ~Xbr H$ê$Z KoÊ`mMm hŠH$ Amho.
• _wbm§Zm amÁ`m§VJ©V {H§$dm amÁ`m~mhoaÀ`m gaH$mar {H§$dm gaH$mar AZwXm{ZV emioV ~Xbr H$ê$Z KoÊ`mMm hŠH$
Amho.
• gd© emim§_Ü`o _wbo Am{U _wbr§H$aVm doJir ñdV§Ím ñdÀN>VmJ¥ho AgUo VgoM An§J _wbm§Zm {dZm AS>Wim emioV
`o-Om H$aÊ`mMm _mJ© (a°ån) AgUo, `m _wbm§_Yë`m {d^mJUrbm AZwgê$Z Agboë`m H$mhr gw{dYm Ë`m§Zm
{ejU {_iÊ`mMr g§Yr gwH$a ìhmdr `mH$aVm JaOoÀ`m AmhoV.
H¥$Vr
JwUdÎmmnyU© {ejUmgmR>r emgZmZo AmIboë¶m ¶moOZm gm§JyZ ˶m§À¶m ¶eñdr H$m¶m©Mo g‘mbmoMZ H$am.
1) ------------------------------------------------------------------
2) ------------------------------------------------------------------
3) ------------------------------------------------------------------
4) ------------------------------------------------------------------
5) ------------------------------------------------------------------
6) ------------------------------------------------------------------
7) ------------------------------------------------------------------
8) ------------------------------------------------------------------
9) ------------------------------------------------------------------
10) ------------------------------------------------------------------
H$) emioV OmÊ`mMr g§Yr Am{U ~mb{ejU hŠH$mVrb 25 Q>¸o$ AmajUmMr VaVyX
`m H$m`ÚmÀ`m 2012 À`m XwéñVrV An§J _wbm§Mm à{VHy$b n{a{ñWVrVrb _wbm§_Ü`o g_mdoe H$aÊ`mV Ambobm Amho.
~mb{ejU hŠH$mÀ`m 25 Q>¸o$ AmajUmÀ`m VaVwXrà_mUo An§J _wbohr ImOJr {dZmAZwXm{ZV Am{U AënmZwXm{ZV,
Ë`mMà_mUo {deof dJ©dmarVë`m emim§_Ü`o àdoe KoÊ`mH$aVm nmÍm R>aVrb. Ë`m§Zm nmR²>`nwñVHo$ Am{U BVa gw{dYm§Mm g_mdoe
Agbobo _mo\$V {ejU {_iob.
An§J _wbm§Zm emioV àdoe {_imdm, Ë`mMà_mUo Xwgè¶m emioV ~Xbr H$ê$Z {_imdr `mgmR>r _hmamï—> amÁ`mMo {Z`_
Am{U ~mb{ejU hŠH$mVë`m gmhmæ`H$ VaVwXr.
• emioV àdoe KoVmZm H$moUË`mhr _wbmbm (`mV An§J _wbm§Mmhr g_mdoe Amho) {H§$dm nmbH$m§Zm H$moUË`mhr
MmMÊ`m, _wbmIVr Úmì`m bmJy Z`oV.
• H$moUË`mhr àH$maMr H°${nQo>eZ \$r {H§$dm H$moUË`mhr àH$maMo S>moZoeZ ˶m§Zm Úmdo bmJy Z`o.
• d`mÀ`m XmIë`m A^mdr H$moUË`mhr _wbmbm àdoe ZmH$mabm OmUma Zmhr. d`mÀ`m A{YH¥$V nwamì`mMo H$mJXnÍm
XoB©n`ªV _wbmbm emioV àdoe {Xbm Omdm.
• H$moUË`mhr _wbmbm àdoe ZmH$mabm OmUma Zmhr. emioV àdoe KoÊ`mMr VmarI CbQy>Z Joë`mZ§Vahr _wbm§Zm emioV
àdoe {_imdm.
• Oa EImXm _wbJm nmÍm d`mnojm _moR>m Agob {H§$dm Vmo Ë`mnydr© H$moUË`mhr emioV H$YrM Jobm Zgob Var Ë`mbm
emioV àdoe ZmH$mabm OmD$ Z`o.
• Aem _wbm§Zm Ë`m§À`m d`mbm AZwê$n B`ÎmoV àdoe {Xbm Jobm nm{hOo Am{U dJm©Vrb BVa _wbm§À`m ~amo~arZo
Ë`m§Mr nmÍmVm `mdr `mH$aVm Ë`m§Zm {deof à{ejU Am{U emioÀ`m Vmgm§ì`{V{aŠV OmXm {eH$dUr {Xbr Jobr
nm{hOo.
• EImÚm _wbmbm EH$Xm emioV àdoe {_imë`mZ§Va Ë`mMo àmW{‘H$ {ejU nyU© hmoB©n`ªV Ë`mbm EH$mM B`ÎmoV naV
~gdbo OmUma Zmhr {H§$dm Ë`mbm emioVyZ H$mTy>Z Q>mH$bo OmUma Zmhr.
• Oa EImÚm emioV àmW{‘H$ {ejU nyU© H$aÊ`mMr gmo` Zgob Va, Ë`m emioVë`m _wbm§Zm gaH$mar AJa gaH$mar
AZwXm{ZV emioV ~Xbr H$ê$Z {_iÊ`mMm hŠH$ Amho.
• amÁ`mVë`m {H§$dm amÁ`m~mhoaÀ`m gaH$mar AJa gaH$mar AZwXm{ZV emioV ~Xbr H$ê$Z {_iÊ`mMm _wbm§Zm hŠH$
Amho.
• ~XbrMo à_mUnÍm gmXa H$aÊ`mV Pmbobm {db§~ ho _wbmbm emioV àdoe XoÊ`mH$aVm {Xa§JmB© H$aÊ`mMo {H§$dm
emioV àdoe ZmH$maÊ`mMo H$maU hmoD$ eH$V Zmhr.
• {dÚmÏ`mªÀ`m emioV àdoe KoÊ`m{df`rÀ`m Am{U ~XbrÀ`m darb gd© 8 VaVwXr An§J _wbm§Zmhr bmJy AmhoV.
S) ~mb {ejU H$m`ÚmVrb gmhmæ`H$ VaVwXr Am{U An§J _wbm§À`m e¡j{UH$ _XVrH$aVm _hmamï—> amÁ`mMo
{Z`_
hm H$m`Xm Ago gwM{dVmo H$r -
• emio~mhoa d`mZo _moR>r Agbobr Or _wbo AmhoV Ë`m§Zm Ë`m§À`m d`mbm AZwê$n B`ÎmoV àdoe {Xbm nm{hOo.
B©) ~mb {ejU hŠH$mÀ`m VaVwXr§Mo n{aUm_ Am{U An§J _wbm§À`m {ejUmH$aVmMo _hmamï—> amÁ`mMo {Z`_
ñWbm§V[aV _wbo Am{U BVa à{VHy$b n{a{ñWVrVrb _wbo `m§À`mà_mUoM An§J _wbm§Zmhr emioV OmÊ`mMr g§Yr,
emimàdoe, ~Xbr Am{U _XVrMo àíZ AgVmV. ~mb {ejU hŠH$ H$m`ÚmZo Am{U _hmamï—> gaH$maÀ`m {Z`_m§à_mUo amÁ`
gaH$ma Am{U ñWm{ZH$ gaH$mar e¡j{UH$ g§ñWm§Zr hr O~m~Xmar KoUo Ano{jV Amho. An§J _wbm§Zm `mì`{V{aŠV H$mhr {deof
g_ñ`m AgVmV. emion`ªVMo WmoSo>go A§Vahr Vr OmD$ eH$V ZmhrV. Ë`mH$aVm Ë`m§Zm {deof Am{U gwa{jV `oÊ`mOmÊ`mMr
gmo` nwadmdr bmJVo. Ë`m§Zm H$mhr {deof gm{hË` nwadmdo bmJVo. Ë`m§Zm emioV H$Xm{MV C{eam àdoe ¿`mdm bmJVmo. OmXm
e¡j{UH$ _XVrMrhr Ë`m§Zm JaO AgVo.
~mb{ejU hŠH$ H$m`ÚmV An§J _wbm§Zm A{YH¥$V gaH$mar emioV nyU© doi {ejU {_imdo Ago ñnï>nUo åhQ>bobo
Amho. 2012 À`m XwéñVrV _mÍm ~hw-{dH$bm§J {H§$dm A{V-{dH$bm§J _wbm§Zm KaÀ`m Kar {ejU KoÊ`mMm hŠH$ Amho Agm
AndmX Z_yX Ho$bobm Amho. 2012 À`m `m XwéñVrV An§J _wbm§Mm g_mdoe à{VHy$b n{a{ñWVrVrb _wbm§_Ü`o Ho$bobm
Agë`mZo hr _wbo AmVm ImOJr Am{U {deof dJ©dmarVë`m emim§V 25 Q>¸o$ AmajUm§VJ©V àdoe ¿`m`bm nmÍm AmhoV.
~mb{ejU hŠH$ H$m`ÚmVrb VaVwXr gmW©nUo àË`jmV CVadm`À`m AgVrb Va emim§À`m gÜ`mÀ`m H$m`©nÕVrV
Am_ybmJ« ~Xb KS>dmdo bmJVrb. An§J _wbm§H$aVm Ho$di a±n C^maÊ`mnbrH$So> OmD$Z emioÀ`m B_maVrV BVahr H$mhr
gw{dYm§Mm, CXmhaUmW© {OÝ`m§Zm H$R>So> ~gdUo, ghO CnbãY Agbobr ñdÀN>VmJ¥hm§Mr gmo` BË`mXr§Mm g_mdoe Pmbm
nm{hOo. doJdoJio An§JËd Agboë`m _wbm§Zm Zoh_rÀ`m emim§V gm_mdyZ ¿`m`Mo Agob Va {ejH$m§Zm Ë`m§Mr {eH$dÊ`mÀ¶m
nÕVr§Mm XOm© C§Mmdmdm bmJob. `m gd© AmìhmZm§Zm à{VgmX XoÊ`mMr emim§Mr j_Vm Ho$di emioÀ`m ZoV¥Ëdmda Adb§~yZ
Zgob. amÁ` gaH$ma Am{U ñWm{ZH$ gaH$mar e¡j{UH$ g§ñWm H$moUË`m XOm©Mm e¡j{UH$ Am{U nyaH$ nm{R§>~m Ë`m§Zm XoVmV
`mda Vo Adb§~yZ Amho.
3.2.2.~) gmd©{ÌH$ YmaUm (Universal Retention) : YmaUm åhUOo gdmªZm emioV {Q>H$dyZ R>odUo.
gd© ‘wbm§Mr Ho$di nQ>Zm|XUr H$ê$Z {ejUmÀ¶m gmd©{ÌH$sH$aUmMm CÔoe gmܶ hmoUma Zmhr. gd© ‘wbo emioV Ambr
nm{hOoV. VerM Vr emioV {Q>H$brhr nm{hOoV. CËgmhmZo emioV XmIb Pmbobr ‘wbo {Z¶{‘V emioV ¶oVrb Am{U emar[aH$
d ‘mZ{gH$ÑîQ>çm emioV CnpñWV AgVrb VaM ˶mg 100 Q¸o$ CnpñWVr åhUVmV. ¶mgmR>r nmbH$ d {ejH$m§‘ܶo
gwg§dmX AgUo Amdí¶H$ Amho. {ejH$ nmbH$ g§K, J«m‘{ejU g{‘Vr, nmbH$ ‘oimdo, ¶m ‘mܶ‘mVyZ J«m‘ñd¶§godH$,
bmoH$à{V{ZYr, ¶m§À¶mer AZwnpñWVr{df¶r MMm© H$ê$Z ˶m H$maUm§da VmoS>Jm emoYbm OmVmo. XrK©H$mi AZwnpñWV AgUmè¶m
~mbH$m§Mr ¶mXr H$ê$Z J¥h^oQ>rMo Am¶moOZ Ho$bo OmVo. nmbH$m§Zm ~mbH$m§À¶m {ejUm{df¶r OmJéH$ Ho$bo OmVo. CnpñWVr
g§X^m©Vrb {d{dY àmoËgmhZna ¶moOZm§Mr ‘m{hVr nmbH$m§Zm {Xbr OmVo. CnpñWVr X¡{ZH$ ^Îmm, ‘mo’$V ^moOZ B˶mXr ¶moOZm
g‘OmdyZ gm§{JVë¶m OmVmV. emim AmH$f©H$ Ho$ë¶m OmVmV. AmZ§XXm¶r {ejU CnH«$‘mMo Am¶moOZ Ho$bo OmVo.
emioV ¶oUmar ‘wbo ‘ܶoM emim gmoS>VmV ˶mMr H$maUo : emioV XmIb hmoUmar ‘wbo H$mhr H$mimZo ‘YoM emim
gmoSy>Z XoVmV. emioV ¶oB©Zmer hmoVmV. ˶mbmM JiVr åhUVmV.
JiVrMr H$maUo
1) àemgH$s¶ H$maUo : àmW{‘H$ {ejU g³VrMo hmoD$Zhr àmW{‘H$ {ejUmÀ¶m gmd©{ÌH$sH$aUmMo C{Ôï> AmnU nyU©
H$ê$ eH$bobmo Zmhr. emioV ‘wbm§Zm XmIb H$aUo Am{U gd© ‘wbo {Z¶{‘V emioV CnpñWV amhVrb ¶mg§~§Yr
H$m¶©dmhr H$aUo, g³VrMr A§‘b~OmdUr, J¡ahOa {dÚm϶mªda bj R>odUo B˶mXr ~m~tH$S>o doirM bj Z {Xë¶mZo
‘wbo ‘ܶoM emim gmoS>VmV
2) Am{W©H$ H$maUo : H$mhr nmbH$m§Mr Am{W©H$ n[apñWVr {~H$Q> AgVo. Jar~ nmbH$ Amnë¶m ‘wbm§Zm {ejUmgmR>r
Amdí¶H$ JUdoe, nmQ>r, nwñVHo$ B˶mXrMm IM© H$ê$ eH$V ZmhrV. Ago nmbH$ ‘wbm§Zm amoOJmamgmR>r eoVr, hm°Q>ob,
~m§YH$m‘, H$maImZo Am{U bKwCÚmoJ ¶m‘ܶo H$m‘mbm nmR>dVmV. bhmZ d¶mVM ‘wbm§Zm AWm©O©ZmgmR>r H$m‘o H$am¶bm
Omdo bmJVo. H$mhr gYZ nmbH$hr eoVrÀ¶m H$m‘mgmR>r A{YH$ ‘Zwî¶~i bmJV Agë¶mZo Amnë¶m ñdV:À¶m eoVmV
Amnë¶m ‘wbm§Zm eoVrH$m‘mgmR>r Om¶bm bmdVmV. ‘wbtMm Cn¶moJ KaH$m‘mgmR>r Ho$bm OmVmo. KamVrb bhmZ ‘wbm§À¶m
g§JmonZmMr O~m~Xmar bhmZnUmnmgyZM ˶m§À¶mH$S>o {Xbr OmVo. ¶mgmR>r ‘wbr§Zm KarM R>odyZ KoVbo OmVo. Aem
{d{dY H$maUm§Zr ‘wbm§Zm {Z¶{‘V emioV ¶oUo O‘V Zmhr. ˶m‘wio EH$Va ‘wbo emim gmoSy>Z Kar amhVmV AWdm
{ejUmV àJVr Z XmIdVm Amë¶mZo emim gmoS>VmV.
3) gm‘m{OH$ H$maUo : g‘mOmVrb AkmZ-A§YlÕm ê${T>{à¶Vm, nma§n[aH$ H$ënZm, ‘wbtÀ¶m {ejUm~ÔbMr
CXm{gZVm, gh{ejUmg Agbobm {damoY, J«m‘rU ^mJmVrb emim§‘ܶo ór {e{jH$m§Mr H$‘r ¶m Aem AZoH$
H$maUm§Zr JiVr hmoVo. ˶mV ‘wbtMo à‘mU A{YH$ Amho. AZwgy{MV OmVrO‘mVt‘ܶo {ejUm{df¶r AZmñWm {XgVo.
‘wbJr OmñV {eH$br Va {VMo b¾ O‘Uma Zmhr Ago AZoH$ nmbH$m§Zm dmQ>Vo. åhUyZhr ‘wbtMo {ejU ‘ܶoM ~§X
hmoVo. H$mhr {R>H$mUr gm‘m{OH$ dmVmdaU Mm§Jbo ZgVo. ‘wbtZm EH$Q>o emioV nmR>dUo nmbH$m§Zm gwa{jV dmQ>V Zmhr.
4) n[apñWVrOݶ H$maUo : ‘wbm§À¶m d¶mMm {dMma H$aVm emim hr KamnmgyZ OdiÀ¶m A§Vamda Agmdr. S>m|Jami
^mJmV emim KamnmgyZ ’$ma bm§~ AgVo. S>m|Jami ^mJmV amhUmè¶m ‘wbm§Zm nmdgmù¶mV emioV OmUohr H$R>rU OmVo.
H$mhr ‘wbtMo {ddmh bhmZ AgVmZmM hmoVmV. H$mhr ‘wbm§Zm ZXr nma H$ê$Z emioV ¶mdo bmJVo. nmdgmù¶mV ZÚm§Zm
nya Ambm H$s ZXr Amobm§Sy>Z ¶oUo e³¶ hmoV Zmhr.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 102
5) embo¶ H$maUo : emiobm nwaoer B‘maV, H«$sS>m§JU, J«§Wmb¶, à¶moJemim B˶mXr ^m¡{VH$ gw{dYm ZgVrb Va ˶mMm
n[aUm‘ {dÚm϶mªÀ¶m JwUdÎmoda hmoVmo. {dÚm϶mªZm ~gʶmgmR>r ~mHo$ ZgUo, {nʶmgmR>r ew¥Õ nmʶmMr gmo¶ ZgUo,
ñdÀN>VmJ¥hmMr gmo¶ ZgUo, AZmH$f©H$ embo¶ dmVmdaU, ^m¡{VH$ gwIgmoBªMm A^md, emioVrb {Zag AܶmnZ H$m¶©,
e¡j{UH$ gm{h˶mMm A^md ¶m‘wio ‘wbo emim gmoSy>Z XoVmV AWdm gmaIr Zmnmg hmoVmV. EH$m$ dJm©V 50 Vo 60
{dÚmWu AgVmV. H$moR>o Va ˶mnojmhr OmñV AgVmV. ¶m gd© {dÚm϶mªH$S>o {ejH$mbm d¡¶p³VH$ bj XoUo e³¶ hmoV
Zmhr. à˶oH$mÀ¶m AS>MUr g‘OyZ KoVm ¶oV ZmhrV. ˶m§Zm ¶mo½¶ Vo ‘mJ©Xe©Z H$aVm ¶oV Zmhr. ˶m‘wio JiVrMo à‘mU
dmT>Vo. embo¶ doimnÌH$ V¶ma H$aVmZm ñWm{ZH$ n[apñWVr, gwQ>çm, gU, ¶mÌm, ¶m§Mm {dMma Ho$bm OmV Zmhr.
˶m‘wio J¡ahOoarMo à‘mU dmT>Vo.
6) emioMr VnmgUr d n¶©dojU : gmYmaU dfmªVyZ EH$Xm Var VnmgUr A{YH$mè¶mH$Sy>Z emioMr VnmgUr ìhm¶bm
hdr. VnmgUr A{YH$mar dJm©H$Sy>Z {ejH$m§Zm ‘mJ©Xe©Z {‘im¶bm hdo. emim§À¶m à‘mUmV Pmbobr dmT, {ZarjH$m§Zm
gd© emim§Mr VnmgUr H$am¶bm doi ZgUo, ˶m‘wio emiobm VnmgUr A{YH$mè¶mMr ^oQ> Z Pmë¶mZo {ejH$m§Zm
e¡j{UH$ ‘mJ©Xe©Z, àmoËgmhZ, {‘iV Zmhr. Amdí¶H$ VoWo ‘XV Z Pmë¶mZo nma§n[aH$ nÕVrZo AܶmnZ Ho$bo OmVo.
˶mMm n[aUm‘ JiVrda hmoVmo.
7) {dÚmWu {df¶H$ H$maUo : J[a~r‘wio ‘wbm§Zm AmhmamÛmao earamg Amdí¶H$ nmofU‘yë¶o {‘iV ZmhrV. Amamo½¶
{ZH¥$ï> Agë¶m‘wio ‘wbo Ae³V AgVmV. ˶m§À¶mV CËgmh-e³Vr ZgVo. n¶m©¶mZo ‘wbo Aä¶mg H$ê$ eH$V ZmhrV.
Ag‘mZ d¶mMo {dÚmWu dJm©V AgVrb Va dJm©Vrb AܶmnZ ˶m§Zm AmH${f©V H$ê$ eH$V Zmhr åhUyZ JiVr hmoVo.
‘wbm§‘ܶo An§JËd Agob Am{U dJm©Vrb AܶmnZ ˶mÀ¶m {deof JaOm bjmV Z KoVm Ho$bo Jobo Va dJm©V H$m¶
{eH$dbo OmVo Vo ‘wbm§Zm H$iV Zmhr. ˶m‘wio ‘wbo emioV ¶oB©Zmer hmoVmV.
8) Aä¶mgH«$‘ {df¶H$ H$maUo : J«m‘rU dmVmdaUmer Z OwiUmam Aä¶mgH«$‘ am~dbm OmVmo. J«m‘rU {dÚm϶mªMo
dmñVd OrdZ Am{U Aä¶mgH«$‘ ¶mV ~arM V’$mdV AgVo. ˶m‘wio {dÚmWu {ejUmH$S>o AmH${f©V hmoD$ eH$V
ZmhrV. H$mhr ‘wbm§Zm ^mfm g‘ñ¶m AgVmV. KamV ~mobbr OmUmar ^mfm Am{U emioV Aܶ¶Z-AܶmnZmMo ‘mܶ‘
Agbobr ^mfm {^Þ Agë¶mZo ˶m§Zm emioV {eH$dbobo H$mhr g‘OV Zmhr. ˶m‘wio hr ‘wbo emioV ¶oB©Zmer hmoVmV.
An§JËd Agboë¶m ‘wbm§Zm hm Aä¶mgH«$‘ nyU© H$aʶmMr j‘Vm ZgVo. H$U©~{Ya ‘wbm§Mm ^mfm{dH$mg H$‘r AgVmo.
˶m§Zm B{Vhmg, ^yJmob, Ago {df¶ H$R>rU OmVmV. Aܶ¶Z Aj‘Vm Agboë¶m ‘wbm§Zmhr hm Aä¶mgH«$‘ nyU© H$aUo
AdKS> OmVo.
JiVr hmoD$ Z¶o, ‘wbm§Mr CnpñWVr dmT>mdr åhUyZ emioZo H$amd¶mÀ¶m Cnm¶ ¶moOZm
• {ejH$-nmbH$ g^m, J«m‘{ejU g^m, ¶m§À¶mV gwg§dmX {Z‘m©U H$aUo.
• J«m‘{ejU g{‘VrÀ¶m Xa‘hm hmoUmè¶m ~¡R>H$s¨‘ܶo {dÚm϶mªÀ¶m CnpñWVr g§~§Yr AmT>dm KoUo.
• dma§dma AZwnpñWVrV amhUmè¶m {dÚm϶mªÀ¶m nmbH$m§Mr ^oQ> KoUo.
• àmogmhZna ¶moOZm§Mr ‘m{hVr gdmªn¶ªV nmohmoMʶmgmR>r gm‘wXm{¶H$ à¶ËZ H$aUo.
• AmH$f©H$ AܶmnZ, Ioi, H¥${VÛmam {ejU AmZ§XXm¶r {ejUmMm à¶ËZ H$aUo.
• àemgZ ì¶dñWm H$mQ>oH$moa Agmdr.
• g³VrMm {ejUmMm H$m¶Xm Z nmiUmè¶m bmoH$m§{déÕ H$S>H$ H$madmB© H$aUo.
• emgZmH$Sy>Z ‘wbm§Zm {dZm‘yë¶ nmQ>r-nwñVHo$, døm nwadUo.
• ‘wbtÀ¶m {ejUmbm CÎmoOZ XoʶmgmR>r ˶m§Zm JUdoe, embo¶ gm{h˶, nmQ>rnwñVHo$ nwadUo.
• g‘mO {ejUmgmR>r H$m¶©H«$‘ KoD$Z nmbH$m§Zm ‘mJ©Xe©Z H$aUo ˶m§Mr {ejUm~Ôb Agbobr CXm{gZVm Xÿa H$aUo.
• à˶oH$ emioZo Amnbm n[aga g‘¥Õ H$aʶmMm à¶ËZ H$amdm. AܶmnZmMm XOm© gwYmaʶmgmR>r à¶ËZ H$amdm.
• ‘wbm§Zm emio~Ôb AmË‘r¶Vm, AmnwbH$s dmQ>ob Ago H$m¶©H«$‘ Am¶mo{OV H$amdo.
• emioMr H$m¶©j‘Vm d XOm© dmT>dʶmgmR>r {ejUm{YH$mè¶m§Mr g§»¶m dmT>dbr nm{hOo.
• emim§Mr {Z¶{‘V VnmgUr ìhm¶bm hdr. ¶m VnmgUr‘ܶo {ejH$m§Zm emioMm XOm© gwYmaʶmÀ¶m Ñï>rZo ‘mJ©Xe©Z
{‘im¶bm hdo.
• ‘wbm§Mo Amamo½¶ gwYmaʶmgmR>r emioV ‘Yë¶m doiÀ¶m OodUmMr gmo¶ H$amdr. ‘wbm§Zm {Z¶{‘V Amamo½¶ godm
{‘idyZ Úmdr.
gmd©{ÌH$ JwUdÎmoMro darb C{Ôï>o gmܶ H$aʶmgmR>r nwT>rb nmM {d^mJ H$aʶmV Ambo.
1. àmW{‘H$ {ejUmÀ¶m gmo¶r.
2. d§{MVm§Mo {ejU
3. XO}Xma {ejU
4. {ejH$m§Mo à{ejU
5. àmW{‘H$ {ejUmMo ì¶dñWmnZ
3.2.4 ~) n«M{bV Ag_mZVoMo ñdê$n d n«H$ma- n«~i JQ>, Aëng§»`mH$ JQ> `m g§~§{YV g_ñ`m
àM{bV Ag‘mZVm d ˶mMo ñdê$n : g‘mOm‘ܶo Ooìhm g‘mOmVrb bmoH$m§Zm g‘mZ ‘mZbo OmV Zmhr bmoH$m§‘ܶo
{d{dY H$maUm§Zr JQ> nS>VmV, Voìhm g‘mOmV Ag‘mZVm Amho Ago åhUVmV. hr Ag‘mZVm bmoH$m§Mr Am{W©H$ gm‘m{OH$
n[apñWVr, {ejUmMm ñVa, OmV Y‘©, dU© ¶m AmYmao {XgyZ ¶oVo. g‘mOm‘ܶo bmoH$m§Mo Am{W©H$ n[apñWVrZwgma dJuH$aU
Ho$bo OmVo. ¶m dJuH$aUm‘wio g‘mOmMo CÀMdJ© JQ> d {ZåZdJ© JQ> Ago XmoZ JQ> nS>VmV. Am{W©H$ÑîQ>çm gYZ AgUmam JQ>
hm CƒdJ© JQ> d Am{W©H$ÑîQ>çm ‘mJmgbobm, Jar~, Xm[aÐç Agbobm JQ> hm {ZåZdJ© JQ> Ago ‘mZbo OmVo. ¶m‘ܶo Oa
gYZ bmoH$m§Mr g§»¶m A{YH$ Agob Va hm JQ> {d{dY Ñï>rZo à~iJQ> AgVmo. ˶m‘mZmZo {ZåZ JQ>mV bmoH$m§Mr g§»¶m H$‘r
Agob Va Vmo à~i ZgVmo. JQ>mV AgUmao gXñ¶ A{YH$ åhUyZ JQ> à~i. à~i JQ>m‘ܶo Agbobo bmoH$ ~hþ‘VmÀ¶m
AmYmao Amnë¶m ‘mJʶm ‘m§Sy> eH$VmV. ˶m nyU© H$ê$Z KoD$ eH$VmV. ˶m‘wio Aëng§»¶mH$ JQ>mnojm à~i JQ>mbm Amnbo
h¸$, A{YH$ma ݶm¶ {‘iVmo. Aëng§»¶mH$ JQ>mbm Aem àH$maÀ¶m ñVarH$aUmV ˶m‘mZmZo Xþ涑 dmJUyH$ {‘iVo.
g‘mOmÀ¶m ñVarH$aUmZwga Aëng§»¶mH$ JQ> H$moUVm d à~i JQ> H$moUVm ho gVV ~XbV AgVo. Hw$R>o gYZ bmoH$m§Mm JQ>
à~i Va Hw$R>o VmoM JQ> Aëng§»¶mH$ hmoD$ eH$Vmo.
g‘mOmV ~mobë¶m OmUmè¶m ^mfo‘wiohr g‘mOmV JQ> nS>VmV. ˶m ˶m g‘mOmMr Or ^mfm AgVo Vr ^mfm ~mobUmam
JQ> d Vr ^mfm Z ~mobUmam JQ>. CXmhaUmW© ‘hmamï´>mMm {dMma Ho$bm Va ¶oWo ‘amR>r ~mobUmè¶m bmoH$m§Mm JQ> ‘moR>m Amho. ˶m
bmoH$m§Mr g§»¶m A{YH$ Amho. ˶m‘wio ‘hmamï´>mV hm JQ> à~iJQ> Amho. ˶m‘mZmZo ‘hmamï´>mV JwOamWr ^mfm ~mobUmao bmoH$
H$‘r AmhoV. ˶m‘wio JwOamWr ~mobUmè¶m ‘mUgm§Mm JQ> ‘hmamï´>mV Aëng§»¶ Amho. JwOamW‘ܶo ‘mÌ JwOamWr ~mobUmam JQ>
à~i JQ> d ‘amR>r ~mobUmam JQ> Aëng§»¶mH$ Agob. Aem ñVam‘ܶo, JQ>m‘ܶo {d^mJboë¶m g‘mOmV à˶oH$ 춳Vrbm
EH$ {d{eï> XOm© AgVmo. Vmo H$moU˶m JQ>mMm gXñ¶ Amho, ˶mZwgma ˶mMo g‘mOmVbo ñWmZ {ZpíMV hmoVo. g‘mOmVrb hr
Ag‘mZVm OmVr, Y‘©, dU©, An§JËd, Am{W©H$ XOm© ¶mdê$Z R>a{dbr OmVo.
Aëng§»`mH$ JQ>mÀ¶m {ejUmg§~§{YV g_ñ`m : g‘mOmV Oo bmoH$ g§»¶oZo H$‘r AgVmV Aem bmoH$m§Zm ^maVr¶
amÁ¶KQ>ZoZo Aëng§»¶mH$ åhUyZ g§~moYbo Amho. Aëng§»¶mH$m§À¶m e¡j{UH$ g‘ñ¶m Imbrbà‘mUo AmhoV.
2) ehar-J«m_rU emim : emim H$moU˶m n[agamV Amho ˶mdê$Z emioMo XmoZ àH$ma nS>VmV. ehar ^mJmVrb emim§Zm
ehar emim åhUVmV. J«m‘rU ^mJmVrb emim§Zm J«m‘rU emim Ago åhUVmV. ehar ^mJmMm {dH$mg Pmë¶mZo ehar
^mJmVë¶m emim§‘ܶo {d{dY gwIgmo¶r AgVmV. {d{dY gmYZm§Mr CnbãYVm AgVo. ˶m‘wio ehar ^mJmVrb emim
J«m‘rU ^mJmVrb emim§nojm A{YH$ {dH${gV AgVmV. ehar ^mJmVë¶m emim§‘ܶo ‘wbm§Mr g§»¶m A{YH$ AgVo.
˶m‘mZmZo J«m‘rU emioV ‘wbo H$‘r AgVmV. {ejH$m§Mr g§»¶mhr H$‘r AgVo. H$mhr doim Va EH$m emioV EH$M
{ejH$ AgVmV. Aem emim§Zm EH${ejH$s emim Ago åhUVmV. ¶m EH$ {ejH$s emio‘ܶo EH$M {ejH$ emioVë¶m
gd© dJmªZm {eH$dVmV. J«m‘rU emioV H$‘r gw{dYm AgVmV. nwaoem dJ©Imoë¶mhr ZgVmV. ‘wbm§Zm PmS>mImbr,
‘¡XmZmVhr ~gdbo OmVo. J«m‘rU ^mJmVrb emioV ‘wbm§Zm ~gm¶bm Q>o~b, IwÀ¶m©hr ZgVmV. ‘wbm§Zm O{‘Zrda
AmgZm§da ~gmdo bmJVo.
3) Aml‘emim : Á¶m emim Am{Xdmgr OmVrO‘mVtÀ¶m ‘wbm§gmR>r AgVmV ˶m emim§Zm Aml‘emim åhUVmV.
^maVmV 1953 gmbr emgH$s¶ AmXoemZwgma Aml‘emim Am{Xdmgr OmVrO‘mVtÀ¶m ‘wbm§gmR>r CKS>ʶmV Amë¶m.
¶m emim ‘mJmgdJu¶m§À¶m {dH$mgmgmR>r à¶ËZ H$aVmV. àmW{‘H$ {ejUmVrb Anì¶d d JiVr ¶m§Mo {ZamH$aU
H$aʶmMo à¶ËZ H$aVmV. ¶m emim§‘wio dݶ d S>m|Jami ^mJmVrb Am{XdmgtZm e¡j{UH$ gw{dYm§Mr CnbãYVm
{‘imbr. Am{Xdmgr ‘wbm§Mm {ejU àdmhmV g‘mdoe H$ê$Z ˶m§Zm gmja H$ê$Z ˶m§À¶m OrdZmMo CÞ¶Z H$aʶmMo
‘hÎdmMo H$m¶© øm emim H$arV AmhoV. ¶m emim§‘ܶo ‘wbo d ‘wbtMr {ejUmMr ì¶dñWm emioÀ¶m XmoZ ^mJmV
Ho$bobr AgVo. ‘wbtZm AܶmnZmgmR>r ór {e{jH$m AgVmV. Aä¶mgH«$‘m~amo~aM ~m§YH$m‘, eoVr, Hw$¸w$Q>nmbZ,
{dUH$m‘ Aem {d{dY ì¶dgm¶m§Mo à{ejUhr {Xbo OmVo. ¶m emioV ‘wbm§À¶m àmW{‘H$ {ejUm~amo~a ‘mܶ{‘H$
{ejUmMrhr gmo¶ AgVo.
4) amÌemim : Á¶m ‘wbm§Zm {Xdg^a OrdZ {Zdm©hmH$[aVm H$moUVo Var H$m‘ H$amdo bmJVo. Vr ‘wbo emioÀ¶m {ZYm©[aV
doimV emioV ¶oD$ eH$V ZmhrV. ˶m ‘wbm§À¶m {ejUmgmR>r g§Ü¶mH$mir 6 Vo 9 dmOon¶ªV Á¶m emim AgVmV, ˶m
emim§Zm amÌemim Ago åhUVmV. amÌemio‘wio AZoH$ ‘wbm§Zm ˶m§Mr {ejUmMr AnyU© am{hbobr BÀN>m nyU© H$aVm ¶oVo.
pñ̶m§Zm {Xdg^a H$m‘ H$ê$Z ¶m emio‘wio {ejUmMr gmo¶ CnbãY Pmbr Amho. hr emim VrZ Vmg åhUOo BVa
emim§nojm {Zå‘m doi AgVo. ˶m‘wio ¶m emioV doioA^mdr Aä¶mgnyaH$ H$m¶©H«$‘m§Mo Am¶moOZ H$aUo e³¶ hmoV
Zmhr. Am¡Úmo{JH$aUmÀ¶m {dH$mgm‘wio amÌemim§Mo à‘mU dmT>bo Amho.
5) ZdmoX¶ {dÚmb¶ : àkmd§V ‘wbm§À¶m {ejUmMr gmo¶ ìhmdr, ˶m§Zm ¶mo½¶ ‘mJ©Xe©Z {‘imdo ¶mgmR>r ZdmoX¶
{dÚmb¶m§Mr ñWmnZm Pmbr. ¶m emim§‘wio g‘mOmVrb Xþ~©b KQ>H$m§gmR>r XO}Xma {ejUmMr g§Yr CnbãY Pmbr.
àkmdmZ ‘wbm§Zm {dZmewëH$ XO}Xma {ejU {‘imbo. CËH¥$ð>Vm, g‘Vm, gm‘m{OH$ ݶm¶, ¶m VÎdm§À¶m AmYmao
{ejUmMo ñdê$n {dH${gV H$ê$Z ¶m emim {dÚm϶mªMo g§nÞ ì¶p³V‘Îd KS>dVmV. amï´>r¶ EH$mË‘H$VoMo g§ñH$ma
{dÚm϶mªda H$aVmV. ¶m emioV emgZ‘mݶ emioVyZ nmMdr CÎmrU© Pmboë¶m ‘wbm§Zm àdoe {Xbm OmVmo. ¶m emioV
àdoe {‘idʶmgmR>r ‘wbm§Zm EH$ {ZdS> MmMUr Úmdr bmJVo. øm MmMUrV A{YH$ JwU {‘idUmè¶m {dÚm϶mªZm ¶m
emioV àmdrʶH«$‘mZwgma àdoe {‘iVmo. ¶m emioV 75 Q>¸o$ OmJm J«m‘rU ^mJmVrb ‘wbm§gmR>r, 15 Q>¸o$ AZwgy{MV
O‘mVtÀ¶m ‘wbm§gmR>r Va 7.5 Q>¸o$ OmJm AZwgy{MV O‘mVtÀ¶m ‘wbm§gmR>r amIrd AgVmV.
6) {deof emim : {deof JaOm Agboë¶m àkmdmZ ‘wbm§gmR>r Am{U d§{MVm§À¶m JQ>mVrb A§Y, H$U©~{Ya, ~m¡{ÕH$
{dH$bm§J ¶mgma»¶m EH$mM àH$maMo An§JËd Agboë¶m ‘wbm§gmR>r ¶m emim ñWmnZ H$aʶmV Amë¶m. {deof
emim§n¡H$s H$mhr emim emgH$s¶ AmhoV. emgH$s¶ eim {OëhmñVamdaM AmhoV. ~hþVm§er {deof emim g‘mOmVrb
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 118
ñd¶§godr g§ñWm§Zr gwê$ Ho$ë¶m AmhoV. ¶m H$mhr emim AZwXm{ZV Va H$mhr emim {dZmAZwXm{ZV AmhoV. H$mhr emim
A§eV: AZwXm{ZV AmhoV. H$mhr emim§‘ܶo {dÚm϶mªMr {ZdmgmMr gmo¶hr AgVo. Á¶m emioV ‘wbm§Zm {ejUm~amo~aM
{ZdmgmMrhr gmo¶ AgVo ˶m emim§Zm {Zdmgr emim åhUVmV. Á¶m emioV ‘wbm§À¶m {ZdmgmMr gmo¶ ZgVo. ‘wbo Kar
amhVmV Am{U emioV ¶oVmV Aem emim§Zm A{Zdmgr emim Ago åhUVmV. A{Zdmgr emim§ZmM S>o Ho$¶a g|Q>a qH$dm
S>o Ho$Aa emim Agohr åhUVmV.
7) g¡{ZH$s emim : ^maVr¶ goZoÀ¶m ñWbgoZm, dm¶ygoZm, ObgoZm ¶m {VÝhr {d^mJm§Zm CËH¥$ð> A{YH$mar d H$‘©Mmar
dJ© CnbãY ìhmdm ¶m hoVyZo g¡{ZH$ hmoʶmg Amdí¶H$ ì¶p³V‘Îd KS>dʶmgmR>r g¡{ZH$s emim ñWmnZ Pmë¶m.
‘hmamï´>mV gmVmam ¶oWo 1961 ‘ܶo n{hbr g¡{ZH$s emim ñWmnZ Pmbr. nwUo ¶oWo ‘hmamï´> EÁ¶yHo$eZ gmogm¶Q>rZo amUr
bú‘r~mB© ‘wbtMr g¡{ZH$s emim ñWmnZ Ho$bobr Amho. Zm{eH$Mr ^mogbm {‘ëQ´>r ñHy$b g¡{ZH$s {ejU XoUmar ImOJr
emim Amho. amï´>r¶ e¡j{UH$ ‘§S>i MmMUr KoD$Z ¶m emioV àdoe Ho$bo OmVmV. ¶m emioV B¶Îmm nmMdr d ghmdr
H$[aVm {ejUmMo ‘mܶ‘ àmXo{eH$ ^mfm Va ˶mZ§Va {ejUmMo ‘mܶ‘ B§J«Or AgVo. AídmamohU, ObVaU, ømMo
{ejU ¶m emioV {Xbo OmVo. BVa {df¶m~amo~aM ‘¡XmZr Ioim§da A{YH$ ^a AgVmo.
8) H|$Ðr¶ {dÚmb¶ : H|$ÐemgZmÀ¶m godoV AgUmè¶m A{YH$mar, H$‘©Mm[adJm©À¶m ‘wbm§gmR>r Á¶m emim AgVmV ˶m
H|$Ðr¶ emim åhUyZ AmoiIë¶m OmVmV. ¶m emim§Mr ñWmnZm H|$Ðr¶ {dÚmb¶ g§KQ>Z ¶m g§ñWoZo Ho$br. ¶m emioMm
Aä¶mgH«$‘, narjm, nmR>çnwñVHo$, à‘mUnÌ ¶m gdmªMr O~m~Xmar ¶m g§ñWoH$S>o AgVo. gd© H|$Ðr¶ emim§‘ܶo g‘mZ
Aä¶mgH«$‘ AgVmo. ¶m emioV {ejUmMo ‘mܶ‘ qhXr qH$dm B§J«Or AgVo. ¶m emioMm {ejUmMm XOm© Cƒ àVrMm
Agmdm ¶mH$S>o bj {Xbo OmVo.
Aem àH$mao emim§À¶m {^Þ àH$mamZwgma emim Amnbo kmZXmZmMo H$m¶© H$aVmV. emioV H$moU˶m àH$maMo {ejU {Xbo
OmVo, ˶mZwgmahr emiMo {Z¶{‘V {ejU XoUmar emim d XÿañW {ejU XoUmè¶m emim Ago àH$ma nS>VmV.
9) {Z¶{‘V {ejU XoUmar emim : Á¶m emim§‘ܶo emioMr {d{eï> doi R>abobr AgVo. {ejH$ d {dÚmWu emioV
{ZpíMV doir ¶oVmV. dJ©ImobrV {ejH$ {dÚmWu à˶j Am§Va{H«$¶m KS>Vo d {ejU hmoVo, ˶m emiobm {Z¶{‘V
{ejU XoUmar emim Ago åhUVmV.
10) XÿañW {ejU XoUmè¶m emim : Á¶m emioV {dÚmWu emioV ¶oV ZmhrV. {Z¶{‘V {ejH$- {dÚmWu Am§Va{H«$¶m
KSy>Z ¶oV Zmhr. dfmªVrb H$mhr {XdgM Amdí¶Vm Agob VaM {dÚmWu emioV ¶oVmV d ho H$mhr {XdgM {dÚmWu-
{ejH$ Am§Va{H«$¶m KSy>Z ¶oVo. BVa doir {dÚmWu Kar amhÿZ ñd¶§Aܶ¶ZmZo {eH$VmV. {dÚm϶mªZm Kar amhÿZ
ñd¶§Aܶ¶Z H$aVm ¶mdo åhUyZ V§ÌkmZmda AmYm[aV {ejUgmYZm§Zm g§JUH$. XÿaXe©Z, {d{dY gr.S>r. Aem
AÚ¶mdV V§ÌkmZmMm Cn¶moJ Ho$bm OmVmo. Aem emim§Zm XÿañW {ejU XoUmè¶m emim Ago åhUVmV.
¶m{edm¶ ^maVmV {ejUmÀ¶m ñVamdê$Zhr emim§Mo nyd©àmW{‘H$ {ejU XoUmè¶m emim, àmW{‘H$ emim, ‘mܶ{‘H$
emim, Cƒ ‘mܶ{‘H$ emim Ago àH$ma nS>VmV. Aem àH$mao ^maVmV emim§‘ܶo ˶mV CnbãY AgUmè¶m {ejUm‘ܶo
{d{dY àH$maMr {d{^ÞVm AmT>iVo.
3.3 gmam§e
• OmV, Y‘©, n§W, qbJ, emar[aH$ An§JËd ¶m§Mm AS>ga Z R>odVm gdmªZm {Xbo OmUmao {ejU åhUOo {ejUmMo
gmd©{ÌH$sH$aU.
• ‘wbm§Mo qbJ, OmV, Y‘©, ¶mdê$Z H$moUmbmhr {ejUmMm h¸$ ZmH$mabm OmUma Zmhr.
• {ejUmMo gmd©{ÌH$sH$aU åhUOo e¡j{UH$ gw{dYm§Mo gmd©{ÌH$sH$aU, nQ>Zm|XUrMo gmd©{ÌH$sH$aU, YmaUoMo
gmd©{ÌH$sH$aU, gh^mJmMo gmd©{ÌH$sH$aU d à^yËd g§nmXZmMo gmd©{ÌH$sH$aU.
• {ejUmÀ¶m gmd©{ÌH$sH$aU à{H«$¶oV gw{dYm, nQ>Zm|XUr, YmaUm, g‘mOmMm gh^mJ d à^yËd g§nmXZ ¶m ‘hÎdnyU©
~m~tH$S>o OmUrdnyd©H$ bj nwadbo OmVo
• ghm Vo Mm¡Xm df© d`moJQ>mVë`m gd© _wbm§Zm _mo\$V Am{U gŠVrMo JwUdÎmmnyU© {ejU {_imdo ho ~mb{ejU hŠH$
H$m`ÚmMo C{Ôï> Amho.
• emioÀ¶m H$m¶©joÌmVrb Á¶m§Mo d¶ 6 Vo 14 df} d¶moJQ>mVrb Amho Aer gd© ‘wbo d ‘wbtZm emioV XmIb H$ê$Z KoUo
åhUOo nQ>Zmo§XUr hmo¶.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 119
• Hw$Qw>§~ gd}jU, nQ>Zm|XUr gámh / nQ>Zm|XUr qXS>r, XñVH$ ¶moOZm J«m‘{ejU g{‘Vr d J«m‘ñW ¶m§Mo ghH$m¶© à˶j
Zm|XUr d ZdmJVm§Mo ñdmJV / àdoe ‘hmoËgd. emim~mø ‘wbm§Mrhr emioÀ¶m nQ>mda Zm|X ¶mÛmao ‘wbm§Mr nQ>Zm|XUr
dmT>dVm ¶oVo.
• gd© ‘wbo emioV Ambr nm{hOoV. VerM Vr emioV {Q>H$brhr nm{hOoV. ˶mbm emioV ¶oUmè¶m ‘wbm§Zm emioV {Q>oH$dyZ
R>odUo dm YmaUm Agohro åhUVmV.
• ISy>’$im ‘mohr‘, ‘wbtÀ¶m {ejUmgmR>r {deof ¶moOZm .nmofH$ Amhma ¶moOZm, A{hë¶m~mB© hmoiH$a ‘wbtZm ‘mo’$V
àdmg ¶moOZm, gm{dÌr~mB© ’w$bo XÎmH$-nmbH$ ¶moOZm ñWbm§V[aV H$m‘Jmam§À¶m ‘wbm§Mo {ejU, ¶m ¶moOZm {ejUmÀ¶m
gmd©{ÌH$sH$aU à{H«$¶oV ‘wbm§Mr CnpñWVr dmT>dʶmg ‘hÎdmÀ¶m AmhoV.
• Aܶ¶Z H$aUo åhUOo emioV dm emio~mhoa {‘iUmè¶m {d{dY AZw^dm§Ûmao {d{dY {df¶mVrb ‘yb^yV j‘Vm§Mm {dH$mg
H$ê$Z KoUo. ¶m j‘Vm§À¶m {dH$mgmÛmao Amdí¶H$ JwUdÎmm g§nm{XV H$aUo. d¶mMr 14 df} nyU© hmoB©n¶ªV emioV {Q>H$dyZ
R>odUo.
• ^maVmMo EH$ gmd©^m¡‘, Y‘©{Zanoj, g‘mOdmXr, bmoH$emhr JUamÁ¶ KS>dʶmMm, ˶mÀ¶m gd© ZmJ[aH$m§Zm gm‘m{OH,
Am{W©H$ d amOH$s¶ ݶm¶, VgoM {dMma, A{^춳Vr, {dídmg lÕm d CnmgZm ¶m§Mo ñdmV§Í¶, XOm© d g§YrMr
g‘mZVm gdmªZm {‘im¶bm hdr.
• KQ>ZoZwgma gd© VimJmimVrb bmoH$m§Zm {ejU KoʶmMr g‘mZ g§Yr CnbãY H$ê$Z XoUo d ˶mgmR>r {deof gdbVr
XoD$Z gdmªZm {ejUmÀ¶m àdmhmV AmUUo, {deof H$ê$Z Á¶m§Zm g§Yr ZmH$mabr Jobr ˶m§Zm g§Yr {‘iʶmgmR>r ݶm¶
XoUo åhUOo e¡j{UH$ g§YrMr g‘mZVm hmo¶.
• à˶oH$ {dÚmWu g‘mZ Amho. H$moUmbmhr àdoe ZmH$mabm OmUma Zmhr.
• emim§Mo emgH$r`- ImOJr emim, ehar-J«m_rU emim, Aml‘emim
• amÌemim, ZdmoX¶ {dÚmb¶, {deof emim, g¡{ZH$s emim, H|$Ðr¶ {dÚmbæm,
• XÿañW {ejU XoUmè¶m emim,Aem {d{dY àH$maÀ¶m emim AmhoV.
AZwH«$_{UH$m
4.0 C{ÔîQo>
4.1 n«mñVm{dH$
4.2 {df`-{ddoMZ
4.2.1 g_mZVm, ñdmV§Í`, Y_©{ZanojVm Am{U gm_m{OH$ Ý`m` ho amîQ—>r` AmXe© n«{V{~§{~V H$aUmè`m g§{dYmZmË_H$
VaVwXr.
4.2.2 amîQ—>r` Am`moJ d YmoaUo
4.2.3 amîQ—>r` H$m`Xo
4.2.4 H$m`©H«$_ Am{U `moOZm
4.2.5 Am§VaamîQ—>r` H$ama, AmamISo> Am{U YmoaUo
4.3 gmam§e
4.4 ñdmÜ`m`
4.5 nm{a^m{fH$ eãX
4.6 joÌr¶ H$m¶©
4.7 g§X^© gm{h˶
4.0 C{ÔîQo
¶m KQ>H$mÀ¶m Aä¶mgmZ§Va Vwåhr -
• ñdmV§Í`, Y_©{ZanojVm Am{U gm_m{OH$ Ý`m` ho amîQ—>r` AmXe© à{Vq~{~V H$aUmè`m g§{dYmZmË_H$ VaVwXr g§~§Yr
_m{hVr Vwåhr OmUyZ ¿`mb.
• H$moR>mar Am`moJ (1964), amîQ—>r` e¡j{UH$ YmoaU (1968, 1986)Am{U n«moJ«m_ Am°\$ A°ŠeZ (1992),
An§JËd Agboë`m ì`ŠVtgmR>r amîQ—>r` YmoaU (2006) `m gd© amîQ—>r` Am`moJ d YmoaUm§Mr Vwåhmbm _m{hVr
hmoB©b.
• ^maVr` nwZdm©g n{afX H$m`Xm (RCI Act 1992), An§Jì`ŠVr g_mZ hŠH$ d g_mZg§Yr H$m`Xm (PWD Act
1995), Z°eZb Q—>ñQ> A°ŠQ> (NTE 1999), d {ejU hŠH$ H$m`Xm (RTE2009) `m amîQ—>r` H$m`Úm§{df`r
g{dñVa _m{hVr Vwåhr gm§Jy eH$mb. Ho§$Ð emgZmÀ`m ( 1974), SSA (2000, 2011), RMSA 2009,
IEDSS (2009) `m H$m`©H«$_ Am{U `moOZm§Mr g{dñVa _m{hVr Vwåhmbm hmoB©b.
• Salamanca Declaration and Framework 1994, UNCRPD (2006), MDG 2015, INCHEON
strategies `m {d{dY Am§VaamîQ—>r` H$ama, AmamISo> Am{U YmoaUm§g~§Yr _m{hVr Vwåhr {bhy eH$mb.
4.1 n«mñVm{dH$
Amnë¶m ^maVm_Ü`o bmoH$emhr emgZn«UmbrZwgma amÁ`H$ma^ma H$gm Mmbdmdm `mMo _mJ©Xe©Z g§{dYmZmVyZ n«mßV
hmoVo. Amnë`m XoemÀ`m amÁ`H$ma^mamgmR>r V`ma H$aÊ`mV Ambobo {Z`_ Á`m J«§WmV EH${ÍmV {b{hbobo AmhoV Ë`mg ^maVmMo
g§{dYmZ åhUVmV. ^maVmÀ`m g§{dYmZmVrb {Z`_ {b{IV ñdê$nmVrb AmhoV. g‘mZVm, gm‘m{OH$ ݶm¶, ñdmV§Í¶,
Y‘©{ZanojVm, à{Vq~{~V H$aUmè¶m VaVwXr Amnë¶m g§{dYmZmV AmhoV. ^maVmV ñdmV§Í¶ àmárZ§Va {ejUmV A‘ybmJ« ~Xb
H$aʶmV Ambo. H$moR>mar Am`moJ, amîQ—>r` e¡j{UH$ YmoaU Am{U An§JËd Agboë`m ì`ŠVr§gmR>r amîQ—>r` YmoaU `m gd© amîQ—>r`
Am`moJ d YmoaUm§Zr ^maVr¶ {ejUmbm {ZpíMV ñdê$n àmá H$ê$Z {Xbo. ^maVmVrb An§JËd Agboë¶m ‘wbm§À¶m
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 122
{ejUmgmR>r, ˶m§Zm {ejUmMr g‘mZ g§Yr {‘idyZ XoʶmgmR>r ^maVr` nwZdm©g n{afX H$m`Xm, An§Jì`ŠVr g_mZ hŠH$ d
g_mZg§Yr H$m`Xm, Z°eZb Q—>ñQ> A°ŠQ> d {ejU hŠH$ H$m`Xm ho amîQ—>r` H$m`Xo H$aʶmV Ambo. ˶m§À¶m A§‘b~OmdUr‘wio
^maVmVrb gd© ñVamVrb, gd©M An§JËd Agboë¶m ‘wbm§Zm {ejUmÀ¶m {dH$mg àdmhmV AmUbo OmV Amho. Ho§$Ð emgZmÀ`m
{d{dY H$m`©H«$‘m§Zr Am{U `moOZm§Zr gd©M ‘wbm§Zm {ejUmV g‘mZ g§Yr {Xbr Amho. {ejUm~m~V Pmbobo H$mhr Am§VaamîQ—>r`
H$ama, AmamISo> Am{U YmoaUo ¶m‘wio ^maVmVrb {ejU XO}Xma d JwUdÎmmnyU© hmoʶmg ‘XV Pmbr Amho. ¶m àH$aUmV AmnU
¶m {d{dY amï´>r¶ H$m¶Úm§Mr, ¶moOZm§Mr d Am§Vaamï´>r¶ H$ama d AmamIS>çm§Mr ‘m{hVr H$ê$Z KoUma AmhmoV.
4.2 {df`-{ddoMZ
4.2.1 g_mZVm, ñdmV§Í`, Y_©{ZanojVm Am{U gm_m{OH$ Ý`m` ho amîQ—>r` AmXe©
à{Vq~{~V H$aUmè`m g§{dYmZmË_H$ VaVwXr.
A) ^maVmMo g§{dYmZ : n«Ë`oH$ XoemMm amÁ`H$ma^ma MmbdÊ`mgmR>r EH$ emgZn«Umbr H$m`©aV AgVo. ^maVm_Ü`o
bmoH$emhr emgZn«UmbrMm ñdrH$ma ñdmV§Í` n«mßVrZ§Va Ho$bm Jobm. `m emgZn«UmbrZwgma amÁ`H$ma^ma H$gm Mmbdmdm
`mMo _mJ©Xe©Z g§{dYmZmVyZ n«mßV hmoVo. Amnë`m XoemÀ`m amÁ` H$ma^mamgmR>r V`ma H$aÊ`mV Ambobo {Z`_ Á`m
J«§WmV EH${ÍmV {b{hbobo AmhoV Ë`mg ^maVmMo g§{dYmZ Ago åhUVmV. ^maVmÀ`m g§{dYmZmVrb {Z`_ {b{IV
ñdê$nmVrb AmhoV. `m {Z`_m§À`m AmYmao Amnbo bmoH$n«{V{ZYr amÁ`H$ma^ma H$aVmV. g§{dYmZmVrb {Z`_m§Zm
"H$b_" Ago åhUVmV. ^maVr` g§{dYmZmMr {Z{_©Vr H$aÊ`mgmR>r g§{dYmZ g^m ZmdmMr EH$ g{_Vr V`ma H$aÊ`mV
Ambr hmoVr. S>m°. amO|Ðn«gmX ho g§{dYmZ g^oMo AÜ`j hmoVo. `m {Z`_m§Mm _gwXm V`ma H$aÊ`mè`m g{‘VrMo AÜ`j
S>m°. ~m~mgmho~ Am§~oS>H$a ho hmoVo. Ë`m§Zm ^maVr` g§{dYmZmMo {eënH$ma Ago åhUVmV. ^maVr` g§{dYmZmV 22 ^mJ
AmhoV. Ë`mV 395 H$b_o åhUOoM {Z`_ AmhoV. Ë`mVM 12 n{a{eîQo> AmhoV. g§{dYmZ g^oZo 26 Zmoìh|~a 1949
amoOr ^maVmMo g§{dYmZ ñdrH$mabo. `m g§{dYmZmMr A§_b~OmdUr 26 OmZodmar 1950 nmgyZ gwê$ Pmbr.
• ^maVr` g§{dYmZ, ^maVmMm gdm}ÀM H$m`Xm : ^maVr` g§{dYmZmbm ^maVmMm _yb^yV H$m`Xm Agohr
åhUVmV. g§{dYmZmVrb H$m`Xo gd© ^maVr` ZmJ{aH$m§Zm g_mZVm `m VÎdmda bmJy hmoVmV. n«Ë`oH$ ZmJ{aH$ ^maVr`
g§{dYmZmg_moa g_mZ _mZbm OmVmo. H$m`ÚmMo nmbZ H$aUo gd© ZmJ{aH$m§da ~§YZH$maH$ AgVo. H$m`Xm _moS>bm Va
emgZ {ejm XoÊ`mVhr g_mZVm amIVo. g§{dYmZmg_moa H$moUVmhr ZmJ{aH$ CÀM-ZrM, loîR>-H${ZîR> _mZbm OmV
Zmhr. g§{dYmZmVyZ n«{Vq~{~V hmoUmar _yë`o, ‘mJ©Xe©H$ VÎdo, H$V©ì`o, hŠH$ `mMm Cn`moJ ZmJ{aH$mg gwa{jVVm d
{dH$mgmg nmofH$ dmVmdaU {Z_m©U H$aʶmgmR>r H$aVmV åhUyZM g§{dYmZmbm XoemMm gdm}ÀM H$m`Xm Ago _mZbo
OmVo. Ë`m_Ü`o gd© H$m`Úm§Mm g_mdoe AgVmo.
• g§{dYmZ n«mñVm{dH$ d Ë`mVrb _mJ©Xe©H$ _yë`o : g§{dYmZmÀ`m gwédmVrbm EH$ N>moQ>rer n«ñVmdZm {Xbobr
Amho. {Vbm g§{dYmZmMr "n«mñVm{dH$m' qH$dm "CÔoen{ÍmH$m' Ago åhUVmV. `m_Ü`o _moOŠ`m eãXmV g§{dYmZmMr
C{ÔîQo> _m§S>bobr AmhoV. h`m CÔoen{ÍmHo$V Ago {b{hbo Amho H$r ""Amåhr ^maVmMo gd© bmoH$ ^maVmMo EH$
gmd©^m¡_, g_mOdmXr, Y_©{Zanoj bmoH$emhr JUamÁ` KS>dÊ`mMm d Ë`mÀ`m gd© ZmJ{aH$mg gm_m{OH$, Am{W©H$,
amOZ¡{VH$ Ý`m`, {dMma A{^ì`ŠVr, {dídmg, lÕm d CnmgZm `mMo ñdmV§Í`, XOm©Mr d g§YrMr g_mZVm
{ZpíMVnUo n«mßV H$ê$Z XoÊ`mMm Am{U Ë`m gdmª_Ü`o ì`ŠVrMr n«{VîR>m d amîQ—>mMr EH$Vm, EH$mË_Vm `mMo
AmídmgZ XoUmar ~§YwVm n«d{Y©V H$aÊ`mMm g§H$ënnyd©H$ {ZYm©a H$ê$Z Am_À`m g§{dYmZ g^oV AmO {XZm§H$ 26
Zmoìh|~a 1949 amoOr `mÛmao ho g§{dYmZ A§JrH¥$V Am{U A{Y{Z`{_V H$ê$Z ñdV: n«V An©U H$arV AmhmoV.
emio_Ü`o `oUmè`m n«Ë`oH$ {dÚmÏ`m©gmR>rhr hm g_mZVoMm A{YH$ma Imbrbn«_mUo A_bmV AmUbm OmB©b.
H$moUË`mhr emioV {dÚmÏ`mª_Ü`o OmV, Y_©, d§e, qbJ, Am{W©H$ gm_m{OH$ n{apñWVr, `m ~m~VrV ^oXm^oX Ho$bm
OmUma Zmhr. OmV, Y_©, d§e, qbJ, Am{W©H$ gm_m{OH$ n{apñWVr, An§JËd `mgmR>r H$moUË`mhr {dÚmÏ`m©g emioV n«doe
ZmH$mabm OmUma Zmhr. gd© {dÚmÏ`mªZm emioV n«doemMr, AÜ``Z H$aÊ`mMr, ñdV:Mr n«JVr H$ê$Z KoÊ`mMr g_mZ g§Yr
Agob. emioVrb {d{dY CnH«$_mV gh^mJr hmoÊ`mMr gdmªZm g_mZ g§Yr Agob. _yë`_mnZmVhr darb H$maUm§dê$Z ^oX
Ho$bm OmUma Zmhr. AZwgy{MV OmVr, O_mVr, _wbtMo {ejU, An§JËd Agboë`m {deof JaOm Agboë`m _wbm§H$So> {deof
bj nwadyZ Ë`m§Zm BVa gd© _wbm§n«_mUo ñdV:Mr n«JVr H$ê$Z KoÊ`mg g_mZ g§Yr {Xbr OmB©b.
H¥$Vr
JwUdÎmmnyU© {ejUmgmR>r emgZmZo AmIboë¶m ¶moOZm gm§JyZ ˶m§À¶m ¶eñdr H$m¶m©Mo g‘mbmoMZ H$am.
1) ------------------------------------------------------------------
2) ------------------------------------------------------------------
3) ------------------------------------------------------------------
4) ------------------------------------------------------------------
5) ------------------------------------------------------------------
6) ------------------------------------------------------------------
¶m H$m¶ÚmMr C{Ôï>o
• An§JËd Agboë¶m 춳Vrbm e³¶ Agob VodT> ñdV§ÌnUo Amnë¶m g‘wXm¶m‘ܶo Am{U Z{OH$ amhVm ¶md Aer
ì¶dñWm H$aUo Am{U ˶mbm gj‘ ~ZdUo.
• An§JËd Agboë¶m 춳Vrbm ˶mÀ¶m ñdV:À¶m Hw$Qw>§~m‘ܶo amhʶmgmR>rÀ¶m gmo¶r ~iH$Q> H$aUo.
• Hw$Qw>§~mMm nmqR>~m Zgboë¶m An§J 춳VrÀ¶m g‘ñ¶m§Mm gm‘Zm H$aUo.
• An§J 춳VrMo AmB©-dS>rb qH$dm nmbH$mMm ‘¥Ë¶y Pmë¶mg ˶mMr H$miOr KoʶmgmR>r Am{U g§ajU
H$aʶmgmR>rÀ¶m Cnm¶¶moOZm§Zm CÎmoOZ XoUo.
• An§JËd Agboë¶m 춳VtÀ¶m Hw$Qw>§~mbm noMàg§JmÀ¶m H$mim Xaå¶mZ Amdí¶H$VoZwgma AmYm[aV godm
nwadʶmgmR>r Zm|XUrH¥$V g§ñWm§Zm nmqR>~m XoUo.
• g§ajU hdo AgUmè¶m An§J 춳VrgmR>r nmbH$ Am{U Q´>ñQ>r Zo‘ʶmgmR>rÀ¶m nÕVr {Z‘m©U H$aUo.
• An§JËd Agboë¶m 춳VtZm g‘mZ g§Yr XoʶmgmR>r, ˶m§À¶m h¸$mMo ajU H$aʶmgmR>r VgoM ˶m§À¶m nyU©
gh^mJmgmR>rMm ‘mJ© gwb^ H$aUo.
• darb gd© C{Ôï>m§À¶m nyVugmR>r gd© H$m¶© H$aUo.
gbm‘mZH$m Om{haZm_m
1) {deof JaOm Agboë¶m ‘wbm§À`m {ejUmgmR>r OmJ{VH$ ñVamda ^aboë`m OmJ{VH$ g^o_Ü`o gh^mJr Amåhr gmao
gXñ` gdmªgmR>r {ejU `mgmR>r H${Q>~Õ AmhmoV. {deof JaOm Agbobr _wbo, `wdH$ d n«m¡T> `m§Zm gd©gm_mÝ` {ejU
nÕVrV VËH$mi {ejU XoÊ`mMr JaO, Amdí`H$Vm bjmV KoD$Z Amåhr gmao {deof JaOm§À`m {ejUmÀ`m
H$m`©dmhrgmR>r EH$ AmamIS>m _mÝ` H$arV AmhmoV. `mÛmao emgZ d g§ñWm§Zm {deof JaOm Agboë¶m ‘wbm§À`m
{ejUmgmR>r {d{dY `moOZm V`ma H$aÊ`mgmR>r _mJ©Xe©Z {_iob.
2) Amåhr {dídmg Ro>dVmo Am{U Omhra H$aVmo H$r
• n«Ë`oH$ _wbmbm {ejUmMm _yb^yV A{YH$ma Amho. Ë`mbm Ano{jV AÜ``Z nmVir JmR>Ê`mgmR>r d Vr {Q>H$dyZ
Ro>dÊ`mgmR>r g§Yr {_im`bm hdr.
• n«Ë`oH$ _wbmbm Ë`mMr Aer {d{eîQ> d¡{eîQ>ço, A{^ê$Mr, j_Vm d AÜ``Z JaOm AgVmV.
• _wbm§_Ü`o Agbobr hr {d{^ÝÝmVm, Ë`m§Mr d¡{eîQ>ço d JaOm bjmV KoD$ZM {ejU nÕVrMr g§aMZm Am{U
e¡j{UH$ H$m`©H«$_mMr A§_b~OmdUr Ho$br Omdr.
• {deof JaOm Agboë`m {dÚmÏ`mªZm gd©gm_mÝ` emioV n«doe {_im`bmM hdm. øm emim§Zr `m {dÚmÏ`mªZm
gm_mdyZ KoD$Z {dÚm{W©Ho§${ÐV AÜ`mnZ nÕVtMm Adb§~ H$ê$Z Ë`m§À`m {deof JaOm gj_VoZo nyU© H$amì`mV.
• g§nyU© {ejU nÕVrV gdmªZm gm_mdyZ KoUmè`m `m {Z`{_V gm_mÝ` emim ñdmJV H$aÊmmam g_mO/g_wXm` {Z_m©U
H$ê$Z, g_mdo{eV g_mO V`ma H$ê$Z gdmªgmR>r {ejU ho Ü`o` JmRy>Z {d{^ÝÝm A{^d¥ÎmtMm gm_Zm H$ê$ eH$Vrb.
Ë`mM~amo~a `m emim A{YH$m{YH$ _wbm§Zm n{aUm_H$maH$ {ejU XoD$Z _wbm§À¶m j_Vm {dH${gV H$ê$ eH$Vrb.
g§nyU© {ejU nÕVr_Ü`o n{aUm_H$maH$ H$m`© H$aVrb.
3) Amåhr gd© gaH$mam§Zm {dZ§Vr H$aVmo H$r
• {ejU nÕVrV gd© _wbm§Zm Ë`m§À`mVrb {d{^ÝÝmVm d Ë`m§À`m g_ñ`m `mgh gm_mdyZ KoÊ`mgmR>r emgZmZo
CÀMXOm©Mr `moOZm V`ma H$ê$Z Ë`mÀ`m A§XmOnÍmH$mg n«mYmÝ` Úmdo.
• gd© _wbm§Zm {Z`{_V emioV n«doe XoÊ`mMr gŠVr H$aUmam {deof H$m`Xm V`ma H$ê$Z dm {deof `moOZm V`ma
H$ê$Z g_mdo{eV {ejUmÀ`m VÎdm§Mm A§JrH$ma H$amdm.
• g_mdo{eV {ejUmMm AZw^d AgUmè`m, g_mdoerV emim AgUmè`m Xoem§er {dMmam§Mr XodmU KodmU H$aUmam,
Ë`m§À`m AZw^dmda AmYm[aV {X½Xe©Z n«H$ën {dH${gV H$amdm.
• {deof JaOm AgUmè`m _wbm§gmR>r d n«m¡T>m§gmR>r AgUmè`m e¡j{UH$ gw{dYm§Mo {Z`moOZ, narjU d _yë`_mnZ
H$aÊ`mgmR>r {dHo§${ÐV Am{U gh`moJmda AmYm[aV `§ÍmUoMm {dH$mg H$amdm.
• g_mdo{eV {ejUmMo {Z`moOZ, {deof JaOm Agboë`m _wbm§À`m `moOZm§g~§YrV {ZU©` n«{H«$`m `m_Ü`o {deof JaOm
Agboë`m _wbm§Mo nmbH$, g_wXm` Am{U An§JËd Agboë`m _wbm§gmR>r H$m`© H$aUmè`m g§ñWm `m§Zm g_m{dîQ>
hmoÊ`mgmR>r n«moËgmhZ Úmdo. Ë`m§Zm `m H$m`m©V g_m{dîQ> H$ê$Z ¿`mdo.
• An§JËdmMo bdH$a {ZXmZ, bdH$a hñVjon, ì`mdgm{`H$ {ejU `m H$m`©ZrVtgmR>r A{YH$ n«`ËZ H$amdo.
• g_mdo{eV {ejUm§VJ©V {deof JaOm AgUmè`m _wbm§À`m {ejUmH$[aVm godmnyd© d godm§VJ©V {ejH$ n«{ejU
H$m`©H«$_mV Amdí`H$ ~Xb Ho$bo OmVrb `mMr XjVm ¿`mdr.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 154
4) Amåhr gd© Am§VaamîQ—>r` g_wXm`m§Zm, Am§VaamîQ—>r` gh`moJ H$m`©H«$_ Am{U Am§VaamîQ—>r` AZwXmZ XoUmè`m g§ñWm,
OmJ{VH$ ñVamda gdmªgmR>r {ejU g^og Am{W©H$ _XV H$aUmè`m g§ñWm, g§`wŠV amîQ—m§Mr e¡j{UH$, d¡km{ZH$ d
gm§ñH¥${VH$ g§KQ>Zm `wZoñH$mo (UNESCO). `wZm`Qo>S> ZoeÝg {MëS—o>Ýg \§$S> (UNCF), `wZm`Qo>S> ZoeÝg So>ìhbn_|Q>
n«moJ«m_ (UNDP) Am{U OmJ{VH$ ~±H$ `m gdmªZm {dZ§Vr H$aVmo H$r
1. {deof JaOm AgUmè`m _wbm§À`m g_mdo{eV {ejUmg, g_mdo{eV emiog {Z`{_V {ejUmMmM _hÎdnyU© ^mJ
åhUyZ {dH${gV hmoÊ`mg _mÝ`Vm Úmdr d _XV H$amdr.
2. g§`wŠV amîQ—> d Ë`mÀ`m {deof EOÝgrO, Am§VaamîQ—>r` amoOJma H$m`m©b`, OmJ{VH$ Amamo½` g§KQ>Zm (WHO),
`wZoñH$mo d `w{Zgo\$ `m§Zm Amåhr {dZ§Vr H$aVmo H$r Ë`m§Zr Ë`m§Mo `moJXmZ d Vm§{ÍmH$ gh`moJ, Ë`m§Mo ghH$m`©, Ë`m§Mo
ZoQd{H$ªJ `mÛmao {deof JaOm Agboë¶m ‘wbm§À`m {ejUmgmR>r A{YH$ d EH$mpË_H$ gmo¶r gw{dYm n«XmZ H$amì`mV.
3. XoemV {d{dY H$m`©H«$_ H$aUmè`m d {d{dY godm XoUmè`m {d{dY AemgH$r` g§ñWm§Zm Amåhr {dZ§Vr H$aVmo H$r
{deof JaOm AgUmè`m _wbm§À`m g_mdo{eV {ejUmÀ`m, g_mdo{eV `moOZm§Mo {Z`moOZ, A§_b~OmdUr d
_yë`_mnZ H$aÊ`mgmR>r _mÝ`Vmn«mßV amîQ—>r` g§KQ>Zm§À`m H$m`m©V Ë`m§Zr ghH$m`© H$amdo.
4. `wZoñH$mobm `wZm`Qo>S> ZoeÝgMr {ejUmgmR>r AgUmar EH$ EOÝgr åhUyZ Amåhr {dZ§Vr H$aVmo H$r Ë`m§Zr gdmªgmR>r
{ejUmÀ`m {d{dY MMmª_Ü`o {deof JaOm Agboë`m _wbm§À`m {ejUmMm {dMma H$amdm.
5. {deof JaOm AgUmè`m _wbm§À`m {ejUmg Amdí`H$ {ejH$ V`ma H$aUmè`m {ejH$ n«{ejU g§ñWm§Zm _XV
H$ê$Z n«moËgmhZ Úmdo.
6. g_mdo{eV {ejUmÀ`m n«JVrgmR>r Amdí`H$ g§emoYZ, ZoQd{H$ªJ Am{U _m{hVr d Zm|Xr H$aUmè`m {d^mJr` g|Q>g©Mo
{dH$gZ H$aÊ`mgmR>r, e¡j{UH$ g_wXm`m§Zm n«moËgm{hV H$ê$Z g_mdo{eV {ejUmbm Xoem§VJ©V n«JVr H$aÊ`mgmR>r
gmhmæ` H$amdo.
7. 1996-2002 `m H$mbmdYrgmR>r d Ë`m nwT>rb H$mbmdYrgmR>rhr Oo H$m`©H«$_ g_mdo{eV {ejUmV d g_wXm`
gmhmæ` H$m`©H«$_mg nyaH$ nÕVr emoYyZ H$mT>Umao d g_mdo{eV {ejUmgmR>r Amdí`H$ n«_mUHo$ {dH${gV H$aUmao
nm`bQ> n«H$ën H$m`m©pÝdV H$aVrb Ë`m§Zm n«moËgmhZ Úmdo d nwaogm {ZYr CnbãY H$ê$Z Úmdm.
8. eodQ>r Amåhr ñnoZ JìhZ©_|Q> Am{U `wZoñH$mo d `m g^oV gh^mJr gd© g§ñWm `m§Mo Am^ma _mZVmo.
9. Agm hm gbm‘mZH$m Om{haZm‘m An§JËd Agboë¶m ‘wbm§À¶m {ejUmgmR>r, ˶m§À¶m g‘mdo{eV {ejUmgmR>r d
˶m§À¶m {ejUmg Amdí¶H$ {ZYr CnbãY H$ê$Z XoʶmgmR>r OmJ{VH$ ñVamda {deof Cn¶w³V R>abm.
UNCRPD Mr VÎdo
• ì`ŠVrÀ`m ì`pŠVñdmV§Í`mMm Am{U AmË_gÝ_mZmMm AmXa H$aUo.
• H$moUË`mhr n«H$maMm ^oX^md Z H$aUo, g_mOmV gdmªMmM nyU© Am{U n{aUm_H$maH$ gh^mJ Am{U nyU© g_mdoeZ H$aUo.
• {d{dY n«H$maMo An§JËd, ì`pŠV^oX `m§Mm _mZdr ^oXmMm ^mJ åhUyZ AmXa H$aUo.
• gdmªZm g_mZ g§Yr XoUo.
• gd© {R>H$mUr gdmªZm ghO n«doe H$aVm ¶oB©b Aer gw{dYm CnbãY H$ê$Z XoUo.
• ñÍmr-nwéf g_mZVm ‘mZUo d gd© ñVamda hr g‘mZVm amIUo.
• {deof _wbm§À`m j_Vm bjmV KoUo. ˶mZwgma ˶m§À¶m {ejUmMr gmo¶ H$aUo.
• An§JËd Agboë`m ì`ŠVr : An§JËd åhUOo AZoH$ {Xdg Agbobr emar{aH, _mZ{gH$, ~m¡{ÕH$ Am{U
g§doXZm {df`H$ H$_VaVm. Or g_mOmV BVa gd© ì`ŠVtn«_mUo nyU© d n{aUm_H$maH$nUo gh^mJr hmoÊ`m_Ü`o
{d{dY AS>Wio AmUVo. g_mZVog n«moËgmhZ Am{U ^oXmg _ÁOmd. Xoem§Zr gh^mJmZo gd© Amdí`H$ Cnm``moOZm
H$ê$Z Amdí`H$ {Zdmg ì`dñWoMr gmo` H$aÊ`mMr h_r ¿`mdr. Amdí`H$ {Zdmgì`dñWm åhUOo {ZdmgmÀ`m
4.3 gmam§e
• ^maV gaH$maZo à˶oH$ ^maVr¶mbm ^maVr¶ g§{dYmZmZwgma g‘mZVm, ñdmV§Í¶, ݶm¶, Am{U AmË‘gÝ‘mZ ho Mma h¸$
àXmZ Ho$bo AmhoV.
• amï´>r¶ e¡j{UH$ YmoaUmZwgma EH$mË_ {ejUmZo An§JËd Agboë`m _wbm§Mm dmT> d {dH$mg Z¡g{J©H$ hmoB©b Am{U hr _wbo
Y¡`m©Zo d AmË_{dídmgmZo OrdZmbm gm_moao OmVrb.
• n«moJ«m_ Am°\$ A°ŠeZ `m YmoaUmZo gdmªZm ghO n«doe, Mm¡Xm dfmªn`ªVÀ`m gd© _wbm§Zm emioV {Q>H$dyZ Ro>dUo. n«Ë`oH$
_wbmbm Ë`mÀ`m JVrZo {ejU KoD$ XoÊ`mg, Amdí`H$ bdMrH$Vm Ro>dÊ`mg gwM{dbo Amho.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 158
• An§JËd Agboë¶m 춳Vr¨gmR>r amï´>r¶ e¡j{UH$ YmoaU 2006 AZwgma g‘mdo{eV g‘mOmV An§JËd Agboë¶m
춳Vr¨Zmhr gm‘mdyZ KoʶmMo AmídmgZ ^maVmZo {Xbo Amho.
• ^maVr` nwZd©gZ n{afX hr gdm}ÀM emgH$r` {deof {ejU joÍmmV Amdí`H$ ì`mdgm{`H$m§À`m n«{ejU H$m`©H«$_mMo
Am{U n«{ejU Aä`mgH«$_mMo {Z`_Z H$aÊ`mgmR>r ñWmnZ Pmbr.
• An§J ì`ŠVtZm gd© {R>H$mUr g_mZ h¸$ d g_mZ g§Yr H$m`Xm {S>g|~a 1992_Ü`o {~qOJ_Ü`o OmJ{VH$ ñVamda nmarV
Ho$bm Jobm.
• Am°{Q>P_ åhUOoM ñd_½ZVm, _{V_§XËd, go{a~«b nmëgr VgoM ~hwAn§JËd Agboë`m ì`ŠVtÀ`m nwZd©gZmgmR>r V`ma
Pmbobm H$m`Xm åhUOoM Z°eZb Q—>ñQ> A°ŠQ>.
• 6 Vo 14 df© d`moJQ>mVë`m _wbm§Zm OdiÀ`m emioV _mo\$V Am{U gŠVrMo àmW{_H$ {ejU {_iÊ`mMm hŠH$ AmaQ>rB©
H$m`Xm 2009 åhUOoM ~mb{ejU H$m¶Xm.
• EH$mË‘ {ejU ¶moOZoMr emar{aH$ d ~m¡{ÕH$ An§JËd AgUmè`m _wbm§Zm Ë`m§À`mM d`mÀ`m gd©gm_mÝ` _wbm§_Ü`o
g_m{dîQ> H$aUo. gd©gm_mÝ` _wbm§_Ü`o {_iyZ {_giyZ amhÊ`mMr g§Yr XoUo hr C{Ôï>o AmhoV.
• gd© {ejm A{^`mZ hm {ejUmÀ`m gmd©{ÍmH$rH$aUmÀ`m dmQ>MmbrVrb EH$ _hÎdmMm H«$m§{VH$maH$ Q>ßnm Amho. Ë`mMo
d¡{eîQ>ç åhUOo g_mOmVrb gd© KQ>H$m§À`m _XVrZo Am{U gh^mJmZo {ejUm~m~V bmoH$OmJ¥Vr H$aUo
• _mÜ`{_H$ {ejUmMo gmd©{ÍmH$rH$aU d Ë`mÀ`m `emVrb g_ñ`m {ZamH$aUmgmR>r H$moRo>hr, H$moUË`mhr emioV ghO
n«doe, gm_m{OH$ Ý`m`, g_mZVm, nmR>çH«$_mMm {dH$mg, n«mg§{JH$Vm, `mMr Amdí`H$Vm Amho Ago ‘mܶ{‘H$ {ejU
A{^¶mZmV gm§{JVbo Jobo.
• n«mW{_H$ {ejU n{hbr Vo AmR>dr nyU© Ho$boë`m An§J {dÚmÏ`mªZm gd©gm_mÝ` _wbm§À`m emim§_Ü`o n«moËgm{hV H$aUmè`m
dmVmdaUmV g_mdo{eV H$ê$Z KoD$Z Zddr Vo ~mamdr _mÜ`{_H$ {ejU KoÊ`mMr g§Yr XoUo ho Am`.B©.S>r.Eg.Eg
`moOZoMo C{Ôï> Amho.
• amîQ—>r` g§`wŠV g§KmZo `m ghñÍmH$mVrb {dH$mg{df`H$ Ü`o`m§À`m ñdê$nmV gd©M Xoem§Zm {dH$mgmMm {d{eîQ> _mJ©
AmIyZ {Xbm. {ZpíMV Ü`o`, C{ÔîQ> R>adyZ {Xbr.
• n«mW{_H$ {ejUmV _wbtÀ`m {ejUmH$So> A{YH$ bj XoD$Z {ejUmVrb qbJ ^oX Xya H$aUo, _mVm _¥Ë`y Xa H$_r H$aUo,
dmVmdaUmMo g§ajU hr H$mhr Ü`o`o JmR>Ê`m_Ü`o ^maV H$_r nS>bm.
• B§MoAmoZ YmoaUmZo g§`wŠV amîQ—> g§KmMm _hÎdmMm ^mJ Agboë`m Am{e`m d n°{g{\$H$ joÍmmgmR>r Am{U g§nyU©
OJmgmR>rM An§JËd Agboë`m ì`ŠVtÀ`m g_mdoeH$ Aem {dH$mgmgmR>r An§JËd Agboë`m ì`ŠVtZm Ë`m§Mo A{YH$ma,
~mYm_wŠV dmVmdaU, Am{U g_mdoeH$ X¥pîQ>H$moZmVyZ {ejU, nwZd©gZ hr {d{eîQ> C{ÔîQo> V`ma Ho$br.
4.4 ñdmÜ`m`
1. g_mZVm n«{Vq~{~V H$aUmè`m g§{dYmZmË_H$ VaVwXr WmoS>³¶mV {bhm.
2. ñdmV§Í` n«{Vq~{~V H$aUmè`m g§{dYmZmË_H$ VaVwXr§Mr ‘m{hVr {bhm.
3. Y_©{ZanojVm n«{Vq~{~V H$aUmè`m g§{dYmZmË_H$ VaVwXr WmoS>³¶mV {bhm.
4. gm_m{OH$ Ý`m` n«{Vq~{~V H$aUmè`m g§{dYmZmË_H$ VaVwXr WmoS>³¶mV {bhm
5. H$moR>mar Am`moJ (1964) ~Ôb ‘m{hVr gm§Jm.
6. amîQ—>r` e¡j{UH$ YmoaU (1968, 1986) Am{U n«moJ«m_ Am°\$ A°ŠeZ (1992) ~m~V g{dñVa ‘m{hVr {bhm.
7. An§JËd Agboë`m ì`ŠVrgmR>r amîQ—>r` YmoaU (2006) Mo g{dñVa dU©Z H$am.
8. RCI Act, 1992 Mr ‘m{hVr {bhm.
9. PWD Act, 1995 Mr ‘m{hVr {bhm.
10. NT Act, 1999 Mr ‘m{hVr gm§Jm.
11. RTE Act (2009) Mr ‘m{hVr {bhm.
12. (1974, 1983) Mo dU©Z H$am.
13. gd©{ejm A{^¶mZmMr ‘m{hVr {bhm.
14. amï´>r¶ ‘mܶ{‘H$ {ejm A{^¶mZ ~m~V g{dñVa ‘m{hVr {bhm.
AZwH«$_{UH$m
5.0 C{ÔîQo>
5.1 n«mñVm{dH$
5.2 {df`-{ddoMZ
5.2.1 nyd©n«mW{_H$ ñVamnmgyZ CÀM _mÜ`{_H$ ñVamn`ªV {ejUmnwT>rb AmìhmZo
5.2.2 ‘mܶ{‘H$ {ejU
5.2.3 g_mdo{eV {ejU - hŠH$mYm[aV n«{V_mZ
5.2.4 g_mdo{eV {ejU Am{U {deof emim - nañna nyaH$Vm
5.2.5 {ejUmnwT>rb ^mfm{df`H$ g_ñ`m
5.2.6 g_wXm` gh^mJ d g_wXm`mYm[aV {ejU
5.2.7 g‘wXm¶mYm[aV nyZd©gZ H$m¶©H«$‘
5.3 gmam§e
5.4 ñdmÜ`m`
5.5 nm{a^m{fH$ eãX
5.6 joÌr¶ H$m¶©
5.7 g§X^© gm{h˶
5.0 C{ÔîQo>
¶m KQ>H$mÀ¶m Aä¶mgmZ§Va Vwåhr -
• nyd©n«mW{_H$ ñVamnmgyZ CÀM _mÜ`{_H$ ñVamn`ªV {ejUmnwTo> H$moUVr AmìhmZo AmhoV Vo H$iob.
• Vwåhr g_mdo{eV {ejU - hŠH$mYmarV n«{V_mZ H$go Amho ho OmUyZ ¿`mb. Ë`m{df`r g{dñVa _m{hVr Vwåhr {bhy
eH$mb.
• g_mdo{eV emim Am{U {deof emim `m§Mo H$m`© nañnanyaH$ H$go hmoD$ eH$Vo Vo Vwåhr OmUyZ ¿`mb.
• {ejUmnwT>rb ^mfm{df`H$ g_ñ`m§Mr AmoiI Vwåhmbm hmoB©b.
• g_wXm` gh^mJ d g_wXm`mYm[aV {ejU `m{df`tÀ`m Vw_À`m g§H$ënZm {dH${gV hmoVrb.
5.1 n«mñVm{dH$
Amnë¶m XoemV nyd©àmW{‘H$, àmW{‘H$, ‘mܶ{‘H$, Cƒ‘mܶ{‘H$ Aem ñVamda embo¶ {ejU CnbãY Amho. ho
{ejU XoʶmMo H$m¶© AZoH$ emgH$s¶, AZwXm{ZV, {dZm AZwXm{ZV {d{dY àH$maÀ¶m g§ñWm H$aVmV. ¶m à˶oH$ ñVamda
{ejUmnwT>o H$mhr g‘ñ¶m AmhoV. ˶m g‘ñ¶m H$moU˶m? ˶m g‘ñ¶m gmoS>dʶmgmR>r H$moU˶m Cnm¶ ¶moOZm H$ê$Z Amnbr
{ejU ì¶dñWm A{YH$ JwUdÎmmnyU© {ejU Xoʶmg g‚m hmoD$ eH$Vo. ¶m ~m~tMm Aä¶mg AmnU ¶m àH$aUmV H$aUma
AmhmoV.
AVwb ZmdmÀ¶m ‘wbmbm gd©gm_mÝ` emioV n«doe ZmH$mabm Jobm H$maU ˶mbm nyU©nUo {XgV Zmhr. Vmo A§eV: A§Y
Amho. Vmo {deof emioV n«doe ¿`m`bm Jobm Va Ë`mbm A§eV: {XgV hmoVo åhUyZ n«doe ZmH$mabm Jobm. Aem g‘ñ¶m§Zm
AmVm H$moUmbmhr gm‘moao Omdo bmJUma Zmhr. ‘wbm§Mm {ejU KoʶmMm h¸$ AmVm OmJ{VH$ ñVamda ñdrH$mabm Jobm Amho.
g‘mdo{eV {ejU hr g§H$ënZm AmVm {ejU joÌmV ‘yi Yê$ bmJbr Amho.
{dH$bm§J _wbm§Zm gd©gm_mÝ` ‘wbm§À¶m dJm©§_Ü`o n«doe XoÊ`mMr Midi gmYmaUnUo {dgmì`m eVH$mÀ`m CÎmamYm©V
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 161
gwê$ Pmbr. g‘mdo{eV {ejU hr Aer e¡j{UH$ ì`dñWm Amho H$r Or gd© _wbm§Zm g_mZ boIVo. AmVm dJ© {dH$bm§JVm,
gm_m{OH$ _mJmgbonU, qbJ^oX, Ym{_©H$, dm§{eH$ nmíd©^y_rMm {dMma Z H$aVm _wbm§Mo ñdmJV H$aVmV. gdmªZm emioV n«doe
XoUmao, gdmªMo emioV ñdmJV H$aUmao {ejU åhUOoM g_mdo{eV {ejU. AmnU g_mdo{eV {ejU åhUOo H$m`, g_mdo{eV
emim d {deof emim nañnanyaH$ H$m`© H$em H$ê$ eH$VmV `m~m~V _m{hVr `m n«H$aUmV H$ê$Z KoUma AmhmoV.
5.2 {df`-{ddoMZ
5.2.1 nyd©n«mW{_H$ ñVamnmgyZ CÀM _mÜ`{_H$ ñVamn`ªV {ejUmnwT>rb AmìhmZo
A) nyd©àmW{‘H$ ñVamdarb {ejUmnwT>rb AmìhmZo
àmW{‘H$ {ejUmbm nyaH$ d àmW{‘H$ {ejUmgmR>r Amdí¶H$ nm¶m^yV {ejU åhUOo nyd©àmW{‘H$ {ejU.
~mbH$mÀ¶m OrdZmÀ¶m V¶marMr Iar gwédmV nyd©àmW{‘H$ {ejUmZo hmoVo. {ejUmMo XmoZ àH$ma AgVmV. MmH$moar~Õ {ejU
(Formal) d MmH$moar ~mhoarb {ejU. MmH$moar~Õ {ejUmMr gwédmV nyd©àmW{‘H$ {ejUmZo hmoVo. emiobm OmʶmMr
{d{hV doi, {d{hV Aä¶mgH«$‘, {d{hV nÕVrZo kmZ, H$m¡eë¶o àmá H$aʶmMr gwédmV ¶m {ejUmZo hmoVo. nyd©àmW{‘H$
{ejUmMr gwédmV ‘wbmÀ¶m 2+ dfmªnmgyZ hmoVo. ho {ejU 5+ dfmªn¶ªV Mmby ahmdo Aer ¶moOZm nydunmgyZM e¡j{UH$
AmH¥${V~§Ym‘ܶo Amho. ^maVr¶ KQ>ZoÀ¶m 45 H$b‘mZwgma g³VrÀ¶m àmW{‘H$ {ejUmMr åhUOoM 6 Vo 14 df} d¶moJQ>mVrb
‘wbm§À¶m {ejUmMr O~m~Xmar emgZmZo ñdrH$mabobr Amho. ~mbH$mÀ¶m Am¶wî¶mVrb n{hbr AmR> df} A˶§V ‘hÎdmMr
AgVmV. ˶mn¡H$s n{hbr VrZ df} gdm©{YH$ ‘hÎdmMr AgVmV. ~mbH$mÀ¶m g§nyU© OrdZmMm nm¶m aMUmar AgVmV. ¶m
H$mimV ‘yb gdm©{YH$ JVrZo ZdrZ Jmoï>r AmË‘gmV H$aVo. ¶m H$mimV ‘wbm§Zm ào‘, ‘m¶m, àmoËgmhZ Am{U ^md{ZH$ d
~m¡{ÕH$ÑîQ>çm bj XoUmao {ejH$ Am{U nmbH$ ¶m§Mr A˶§V Amdí¶H$Vm AgVo. E[aH$gZ ¶m§À¶m ‘Vo ‘yb àmW{‘H$ emioV
Omʶmnydu ˶mbm ¶mo½¶ {ejU d ‘mJ©Xe©Z {‘imë¶mg ˶mÀ¶m A§Jr Agboë¶m ñd¶§àoaUm, AmË‘{dídmg, ñdV§Ìd¥Îmr,
¶m§Mm {dH$mg hmoVmo. Vo ào‘i ~ZVo. ˶mÀ¶m {ZU©¶e³Vr, g‘m¶moOZ e³Vr Aem ‘hÎdmÀ¶m j‘Vm§Mm {dH$mg hmoVmo.
{Xboë¶m {ejUm‘wio Vo H$m¶©àd¥Îm hmoVo.
OrdZmÀ¶m àma§^rÀ¶m H$mimV H$mhr g§~moY V¶ma hmoV AgVmV. ¶m g§~moYmZwgmaM ‘yb Amnë¶m n[agamMm AW©
bmdV AgVo. ˶m‘wioM ˶mÀ¶m ^{dî¶H$mbrZ {ejUmMm nm¶m KVbm OmVmo. kmZ J«hUmMo H$m¶© Amnë¶m kmZ|{жm§À¶m
‘mܶ‘mVyZ KS>Vo. ˶m‘wio nyd©àmW{‘H$ {ejUmÀ¶m ñVamda kmZ|{жm§Mr j‘Vm dmT>{dʶmMo à¶ËZ H$amdo bmJVmV. ‘wbmÀ¶m
d¶mÀ¶m AS>rM Vo ghm df} hm H$mi ˶mÀ¶m ^mfm{dH$mgmÀ¶m Ñ{ï>Zohr A{Ve¶ ‘hÎdmMm Amho. IoimVyZ ‘wbm§À¶m ñZm¶y§Zm
diU bmJVo. Vo ~iH$Q> hmoVmV. nyd©àmW{‘H$ {ejUmV Ioim§Zmhr ‘hÎd Amho. nyd©àmW{‘H$ à{ejUmÛmao ^mfm{ejU,
B§{ж{ejU {‘iVo. ñZm¶y§Zm diU bmJVo. ˶mVyZ ‘wbm§À¶m ^mdr {ejUmMm nm¶m KmVbm OmVmo. ‘wbm§Zm ˶m§À¶m
g^modVmbÀ¶m dmVmdaUmMr AmoiI hmoVo. ‘mZdr g§ñH¥$Vr AmË‘gmV H$aʶmg ˶m§Zm ‘XV hmoVo. ˶m§À¶m ì¶p³V‘Îd
{dH$mgm~amo~aM gm‘m{OH$ {dH$mghr KS>Vmo åhUyZ nyd©àmW{‘H$ {ejU gd© ‘wbm§gmR>r A˶§V ‘hÎdmMo Amho. nyd©àmW{‘H$
{ejU nwT>rb {ejUmMm nm¶m Amho.
~) àmW{‘H$ {ejU
{ejU hm eãX ì¶mnH$ AWm©Zo gd©Ì dmnabm OmVmo. {ejUmbm OrdZ^a MmbUmar ghoVwH$ à{H«$¶m Ago ‘mZbo Va
àmW{‘H$ {ejUmbm ¶m à{H«$¶oMr gwédmV Ago åhUmdo bmJob. d¶mÀ¶m nmMì¶m dfmªnmgyZ gwê$ hmoUmao Oo àma§{^H$ g§ñH$ma
VoM àmW{‘H$ {ejU hmo¶. àmW{‘H$ {ejUmMr gwédmV ’$ma àmMrZ H$mimnmgyZ 5+ ¶m dfmªnmgyZ hmoV Amho.^maVr¶
KQ>ZoZwgma 6 Vo 14 d¶moJQ>mVrb ‘wbm-‘wbtMo {ejU g³VrÀ¶m ‘mo’$V gmd©{ÌH$ {ejU ¶m ¶moOZ|VJ©V nm¶m^yV {ejU
åhUyZ ‘mݶ hmoVo. àmW{‘H$ {ejU hr EH$ ‘yb^yV JaO Amho. KQ>ZoMr hr JaO {d{hV doioV nyU© H$aUo Amdí¶H$ Amho.
춳VrOrdZmbm XmoZ ~mOy AmhoV EH$ d¡¶p³VH$ ~mOy d EH$ gm‘m{OH$ ~mOy. 춳VrMo gm‘m{OH$ OrdZhr d¡¶p³VH$
OrdZmBVHo$M ‘hÎdmMo Amho. ‘Zwî¶ hm g‘mOerb àmUr Amho. àmW{‘H$ {ejUm‘wio ‘wbm§Mm gm‘m{OH$ {dH$mg hmoVmo.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 165
àmW{‘H$ {ejU hr à˶oH$ ‘Zwî¶mMr ‘wb^yV JaO Amho. àmW{‘H$ {ejUmV OrdZmg Amdí¶H$ ‘yb^yV d nm¶m^yV H$m¡eë¶o
{d{eï> MmH$moarVyZ ‘wbo AmË‘gmV H$aVmV. ‘wbm§À¶m gdmªJrU {dH$mgmgmR>r, ^{dî¶mV ˶mbm EH$ gÝ‘mZOZH$ ZmJ[aH$
~ZdʶmgmR>r d¶mÀ¶m nmMì¶m dfmªZ§Va à˶oH$ ‘wbmMo àmW{‘H$ {ejU gwê$ ìhm¶bmM hdo. ^maVr¶ amÁ¶KQ>ZoMo H$b‘ 45
àmW{‘H$ {ejUmÀ¶m g§X^m©V Amho. àmW{‘H$ {ejUmbm XoemÀ¶m OS>U KS>Ur‘ܶo ‘hÎdmMo ñWmZ Amho. KQ>ZoVrb VaVwXtZm
gm§{dYm{ZH$ ‘hÎd Amho. KQ>ZoÀ¶m ¶m H$b‘mZwgma 6 Vo 14 df} d¶moJQ>mVrb gd© ‘wbm§À¶m g³VrÀ¶m d ‘mo’$V àmW{‘H$
{ejUmMr g§nyU© O~m~Xmar emgZmMr Amho.
H$moU˶mhr XoemVrb {ejUmMr C{Ôï>o ˶m XoemÀ¶m àJ{Ver, gm§ñH¥${VH$ ‘yë¶m§er Am{U g‘mOmÀ¶m {ejUmnmgyZÀ¶m
Anojm§er {‘iVr OwiVr AgVmV. ‘wbm§À¶m gd© àH$maÀ¶m j‘Vm§Mm {dH$mg H$aʶmMo gm‘϶© {ejUmH$Sy>Z Ano{jV Agob
Va {ejUmMr C{Ôï>o R>admdr bmJVmV. àmW{‘H$ {ejUm‘wio ‘wbm§Mo emar[aH$ Am{U ‘mZ{gH$ Amamo½¶, gw¶mo½¶ A{^éMr,
gm‘m{OH$ g‘m¶moOZ, ^md{ZH$ g‘Vmob, Cƒ ~m¡{ÕH$ j‘Vm, bmoH$emhr {Zð>m Am{U gd©Y‘© g‘^md ¶m Aï>m§Jm§Mm {dH$mg
hmoʶmgmR>rMo à¶ËZ Pmbo nm{hOoV. ‘hmamï´> emgZmZo àmW{‘H$ {ejUmMr C{Ôï>o nwT>rbà‘mUo gm§{JVbr AmhoV.
JiVrMr H$maUo
• àemgH$s¶ H$maUo : àmW{‘H$ {ejU g³VrMo hmoD$Zhr AmnU àmW{‘H$ {ejUmÀ¶m gmd©{ÌH$sH$aUmMo C{Ôï> nyU©
H$ê$ eH$bobmo Zmhr. emioV ‘wbm§Zm XmIb H$aUo Am{U gd© ‘wbo {Z¶{‘V emioV CnpñWV amhVrb ¶mg§~§Yr
H$m¶©dmhr H$aUo, g³VrMr A§‘b~OmdUr, J¡ahOa {dÚm϶mªda bj R>odUo B˶mXr ~m~tH$S>o doirM bj Z {Xbo
Joë¶mZo ‘wbo ‘ܶoM emim gmoS>VmV.
• Am{W©H$ H$maUo : Á¶m nmbH$m§Mr Am{W©H$ n[apñWVr {~H$Q> AgVo. Jar~ nmbH$ Amnë¶m ‘wbm§Zm {ejUmgmR>r
Amdí¶H$ JUdoe, nmQ>r, nwñVHo$ B˶mXrMm IM© H$ê$ eH$V ZmhrV. Ago nmbH$ ‘wbm§Zm amoOJmamgmR>r eoVr,
hm°Q>ob, ~m§YH$m‘, H$maImZo Am{U bKwCÚmoJ ¶m‘ܶo H$m‘mbm nmR>dVmV. bhmZ d¶mVM ‘wbm§Zm AWm©O©ZmgmR>r
H$m‘o H$am¶bm Omdo bmJVo. H$mhr gYZ nmbH$hr eoVrÀ¶m H$m‘mgmR>r A{YH$ ‘Zwî¶~i bmJV Agë¶mZo Amnë¶m
ñdV:À¶m eoVmV Amnë¶m ‘wbm§Zm eoVrH$m‘mgmR>r Om¶bm bmdVmV. ‘wbtMm Cn¶moJ KaH$m‘mgmR>r Ho$bm OmVmo.
KamVrb bhmZ ‘wbm§À¶m g§JmonZmMr O~m~Xmar bhmZnUmnmgyZM ˶m§À¶mH$S>o {Xbr OmVo. ¶mgmR>r ‘wbr§Zm KarM
R>odyZ KoVë¶m OmVo. Aem {d{dY H$maUm§Zr ‘wbm§Zm {Z¶{‘V emioV ¶oUo O‘V Zmhr. ˶m‘wio EH$Va ‘wbo emim
gmoSy>Z Kar amhVmV AWdm {ejUmV àJVr Z XmIdVm Amë¶mZo emim gmoS>VmV.
• gm‘m{OH$ H$maUo : g‘mOmVrb AkmZ- A§YlÕm ê${T>{à¶Vm, nma§n[aH$ H$ënZm, ‘wbtÀ¶m {ejUm~ÔbMr
CXm{gZVm, gh{ejUmg Agbobm {damoY, J«m‘rU ^mJmVrb emim§‘ܶo ór {e{jH$m§Mr H$‘r ¶m Aem AZoH$
H$maUm§Zr JiVr hmoVo. ˶mV ‘wbtMo à‘mU A{YH$ Amho. AZwgy{MV OmVrO‘mVt‘ܶo {ejUm{df¶r AZmñWm
{XgVo. ‘wbJr OmñV {eH$br Va {VMo b¾ O‘Uma Zmhr Ago AZoH$ nmbH$m§Zm dmQ>Vo åhUyZhr ‘wbtMo {ejU
‘ܶoM ~§X hmoVo. H$mhr {R>H$mUr gm‘m{OH$ dmVmdaU Mm§Jbo ZgVo. ‘wbtZm EH$Q>o emioV nmR>dUo nmbH$m§Zm gwa{jV
dmQ>V Zmhr.
• n[apñWVrOݶ H$maUo : ‘wbm§À¶m d¶mMm {dMma H$aVm emim hr KamnmgyZ OdiÀ¶m A§Vamda Agmdr. S>m|Jami
^mJmV emim KamnmgyZ ’$ma bm§~ AgVo. S>m|Jami ^mJmV amhUmè¶m ‘wbm§Zm nmdgmù¶mV emioV OmUohr H$R>rU
OmVo. H$mhr ‘wbtMo {ddmh bhmZ AgVmZmM hmoVmV. H$mhr ‘wbm§Zm ZXr nma H$ê$Z emioV ¶mdo bmJVo.
nmdgmù¶mV ZÚm§Zm nya Ambm H$s ZXr Amobm§Sy>Z ¶oUo e³¶ hmoV Zmhr.
• embo¶ H$maUo : emiobm nwaoer B‘maV, H«$sS>m§JU, J«§Wmb¶, à¶moJemim B˶mXr ^m¡{VH$ gw{dYm ZgVrb Va
˶mMm n[aUm‘ {dÚm϶mªÀ¶m JwUdÎmoda hmoVmo. {dÚm϶mªZm ~gʶmgmR>r ~mHo$ ZgUo, {nʶmgmR>r ew¥Õ nmʶmMr gmo¶
ZgUo, ñdÀN>VmJ¥hmMr gmo¶ ZgUo, AZmH$f©H$ $ embo¶ dmVmdaU, ^m¡{VH$ gwIgmo¶r§Mm A^md, emioVrb {Zag
AܶmnZ H$m¶©, e¡j{UH$ gm{h˶mMm A^md, ¶m‘wio ‘wbo emim gmoSy>Z XoVmV AWdm gmaIr Zmnmg hmoVmV. EH$m$
dJm©V 50 Vo 60 {dÚmWu AgVmV. H$moR>o Va ˶mnojmhr OmñV AgVmV. ¶m gd© {dÚm϶mªH$S>o {ejH$mbm
d¡¶p³VH$ bj XoUo e³¶ hmoV Zmhr. à˶oH$mÀ¶m AS>MUr g‘OyZ KoVm ¶oV ZmhrV. ˶m§Zm ¶mo½¶ Vo ‘mJ©Xe©Z H$aVm
¶oV Zmhr ˶m‘wio JiVrMo à‘mU dmT>Vo. embo¶ doimnÌH$ V¶ma H$aVmZm ñWm{ZH$ n[apñWVr, gwQ>çm, gU ¶mÌm,
¶m§Mm {dMma Ho$bm OmV Zmhr. ˶m‘wio J¡ahOoarMo à‘mU dmT>Vo.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 169
•
emioMr VnmgUr d n¶©dojU : gmYmaU dfmªVyZ EH$Xm Var VnmgUr A{YH$mè¶mH$Sy>Z emioMr VnmgUr
ìhmdr. emim§À¶m à‘mUmV àM§S> dmT Pmë¶mZo {ZarjH$m§Zm gd© emim§Mr VnmgUr H$am¶bm doi ZgVmo. ˶m‘wio
{ejH$m§Zm e¡j{UH$ ‘mJ©Xe©Z, àmoËgmhZ {‘iV Zmhr. ˶mMm n[aUm‘ JiVrda hmoVmo.
• {dÚmWu {df¶H$ H$maUo : J[a~r‘wio ‘wbm§Zm AmhmamÛmao earamg Amdí¶H$ nmofU‘yë¶o {‘iV ZmhrV. Amamo½¶
{ZH¥$ï> Agë¶m‘wio ‘wbo Ae³V AgVmV. ˶m§À¶mV CËgmh-e³Vr ZgVo. n¶m©¶mZo ‘wbo Aä¶mg H$ê$ eH$V
ZmhrV. Ag‘mZ d¶mMo {dÚmWu dJm©V AgVrb Va dJm©Vrb AܶmnZ ˶m§Zm AmH${f©V H$ê$ eH$V Zmhr åhUyZ
JiVr hmoVo. ‘wbm§‘ܶo An§JËd Agob Am{U dJm©Vrb AܶmnZ ˶mÀ¶m {deof JaOm bjmV Z KoVm Ho$bo Jobo Va
dJm©V H$m¶ {eH$dbo OmVo Vo ‘wbm§Zm H$iV Zmhr. ˶m‘wio ‘wbo emioV ¶oB©Zmer hmoVmV.
• Aä¶mgH«$‘ {df¶H$ H$maUo : J«m‘rU dmVmdaUmer Z OwiUmam Aä¶mgH«$‘ am~dbm OmVmo. J«m‘rU {dÚm϶mªMo
dmñVd OrdZ Am{U Aä¶mgH«$‘ ¶mV ~arM V’$mdV AgVo. ˶m‘wio {dÚmWu {ejUmH$S>o AmH${f©V hmoD$ eH$V
ZmhrV. H$mhr ‘wbm§Zm ^mfm g‘ñ¶m AgVmV. KamV ~mobbr OmUmar ^mfm Am{U emioV AܶmnZmMr ‘mܶ‘
Agbobr ^mfm {^Þ Agë¶mZo ˶m§Zm emioV {eH$dbobo H$mhr g‘OV Zmhr. ˶m‘wio hr ‘wbo emioV ¶oB©Zmer
hmoVmV. An§JËd Agboë¶m ‘wbm§Zm hm Aä¶mgH«$‘ nyU© H$aʶmMr j‘Vm ZgVo. H$U©~{Ya ‘wbm§Mm ^mfm{dH$mg
H$‘r AgVmo. ˶m§Zm B{Vhmg, ^yJmob, Ago {df¶ H$R>rU OmVmV. Aܶ¶Z Aj‘Vm Agboë¶m ‘wbm§Zmhr hm
Aä¶mgH«$‘ nyU© H$aUo AdKS> OmVo.
4) ñWJZ : Ooìhm {dÚmWu EH$mM B¶ÎmoV EH$mnojm OmñV df} amhVmo, Voìhm Or n[apñWVr {Z‘m©U hmoVo ˶mbm ñWJZ Ago
åhUVmV. ñW{JVrMr AZoH$ H$maUo AmhoV. nmbH$m§Mr H$m¡Qw>§{~H$ n[apñWVr, A{Z¶{‘V CnpñWVr, CÎm‘ à{e{jV
{ejH$m§Mr H$‘VaVm, Aܶ¶Z gm{h˶mMr CUrd, embo¶ B‘maV Am{U n[aga, ^Q>Ho$ g‘wXm¶, EH$ {ejH$s emim d
embo¶ ì¶dñWmnZ ¶m‘wio ñWJZ hmoVo. (ñWJZmMr H$maUo nwT>rb ‘mܶ{‘H$ {ejUmÀ¶m g‘ñ¶m§‘ܶo {Xbobr AmhoV.
˶mMo dmMZ H$amdo) B¶Îmm 1 br‘ܶo ñWJZmMo à‘mU gdmªV OmñV AgVo H$maU Aä¶mgH«$‘ ‘wbm§À¶m A{^éMrMm
{dMma H$ê$Z V¶ma Ho$bm OmV Zmhr. ‘wbm§Zm ¶m‘ܶo ag dmQ>V Zmhr.
5) gmYZ g§nÎmrMm A^md : àmW{‘H$ {ejUmV ‘wbm§Mr nQ>Zm|XUr Pmbr nU EdT>çm ‘moR>çm g§»¶oV ‘wbo XmIb
Pmbr H$s, AmhoV ˶m dJ©Imoë¶m. ’${Z©Ma, Aܶ¶Z- AܶmnZ gmYZo, emioVrb BVa Amdí¶H$ gmo¶r gd©M H$‘r
nS>bo. ˶m‘wio nwaoem g§gmYZmA^mdr ‘wbm§Zm XO}Xma {ejU XoUo H$R>rU Pmbo. àmW{‘H$ {ejUmÀ¶m gmd©{ÌH$sH$aUmV
gd© emim§Zm VmVS>rZo dJ© Imoë¶m ~m§YyZ {Xë¶m Joë¶m, ISy> ’$im ‘mohr‘oÛmao Aݶ gmYZohr nwadʶmMm à¶ËZ Pmbm
nU ‘wbm§À¶m g§»¶oÀ¶m ‘mZmZo emim H$‘r nS>ë¶m. gmYZohr H$‘r AmhoV. ˶mMà‘mUo ‘mZdr g§gmYZohr H$‘r AmhoV.
{ejH$m§À¶m ZdrZ {Z¶w³Ë¶m hmoV ZmhrV. ˶m‘wio AmhoV ˶m {ejH$m§Zm XmoZ XmoZ {ejH$mMo H$m‘ H$amdo bmJVo.
H¥$Vr
emioVrb JiVr amoIʶmgmR>r Vwåhr Ho$bobo Cnm¶ gm§Jm.
1) ------------------------------------------------------------------
2) ------------------------------------------------------------------
3) ------------------------------------------------------------------
4) ------------------------------------------------------------------
5) ------------------------------------------------------------------
6) ------------------------------------------------------------------
7) ------------------------------------------------------------------
8) ------------------------------------------------------------------
9) ------------------------------------------------------------------
10) ------------------------------------------------------------------
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 170
àmW{‘H$ {ejUmnwT>rb g‘ñ¶m H$‘r H$aʶmgmR>r Cnm¶¶moOZm
• gd© àmW{‘H$ emim§Zm nyd©àmW{‘H$Mo dJ© OmoS>mdoV. AmZ§XXm¶r {ejU nÕVtMm Adb§~ gd© ñVamda H$amdm.
• e¡j{UH$ gm{h˶mMm ¶mo½¶ doir nwadR>m H$aʶmMo emgZmZo R>admdo. {deofV: J«m‘rU ^mJmVrb emim§Zm e¡j{UH$
gmYZo doioV Am{U Amdí¶H$ ˶m à‘mUmV {‘iVrb Aer ¶moOZm Agmdr.
• {dÚm϶mªÀ¶m ‘Zmoa§OZmgmR>r emim§Zm ^anya IoimMo gm{h˶ nwadmdo. Mm§Jë¶m B‘maVr, H«$sS>m§JUo, CÚmZo B˶mXr
~m~tMr VaVyX ìhmdr. embo¶ n[agamV ‘wbo a‘br nm{hOoV Agm emioMm n[aga Agmdm.
• {ejH$m§À¶m gwQ>rÀ¶m H$mimV ˶m§Zm CXË~moYZ dJm©Ûmao à{ejU Úmdo. Zdo gm{h˶ H$go dmnamdo, gm{h˶ {Z{‘©Vr
H$er H$amdr, AܶmnZmV AmZ§XXm¶r {ejUnÕVtMm Cn¶moJ H$gm H$aVm ¶oB©b Vo {ejH$m§Zm H$imdo. ¶mgmR>r
{ejH$ à{ejU Am¶mo{OV H$amdoo. nXdrYa {ejH$m§Mr g§»¶m dmT>dmdr.
• ‘wbm§Zm gH$g Amhma ¶moOZoÛmao {Xbm OmUmam Amhma {H$Vr AmdS>Vmo ¶mMm emoY ¿¶mdm. Amhma ¶moOZoV AÞmMm
An춶 hmoUma Zmhr ¶mMr H$miOr ¿¶mdr. e³¶ Agob Va Amhma ¶moOZoV amoO VmoM Vmo Amhma Xoʶmnojm ˶mV
~Xb H$amdm.
• embo¶ VnmgUr A{YH$ H$mQ>oH$moa H$amdr. ˶m‘wio e¡j{UH$ XOm© gwYmaʶmg ‘XV ìhmdr. emimg‘yh ¶moOZoMm
Cn¶moJ H$amdm. XO}Xma ‘mܶ{‘H$ emim§Zm ˶m§À¶m n[agamVrb emim§Zm ‘mJ©Xe©Z H$aʶmg gm§Jmdo.
• {ejH$ nmbH$ g§K ñWmnZ H$ê$Z à˶oH$ emioV nmbH$m§Zr {Xboë¶m gyMZm§À¶m gwYmaUm H$aʶmgmR>r Cn¶moJ
H$amdm.
• narjm nÕVr ~Xbmdr. narjoV {‘imbobo JwU ~KyZM ‘y붑mnZ Z H$aVm {dÚm϶mªÀ¶m gdmªJrU {dH$mgmMo
‘y붑mnZ H$go hmoB©b ¶mgmR>r à¶ËZ H$amdm.
• àmW{‘H$ emioVrb {ejU åhUOo ’$³V narjoMr V¶mar Zmhr. Vr OrdZmMr V¶mar Amho ho {ejH$, nmbH$,
{dÚmWu d g§ñWmMmbH$ ¶m§Zrhr bjmV R>odmdo.
• {dZmAZwXm{ZV emim§da ¶mo½¶ {Z¶§ÌU amhrb ¶mMr Cnm¶¶moOZm H$amdr. ¶m g§ñWmn¡H$s Mm§Jbo d AmXe© H$m‘
H$aUmè¶m g§ñWm§Zm BVa emim§Zm ‘mJ©Xe©Z H$aʶmMr O~m~Xmar Úmdr.
• {ejH$m§À¶m {Z¶w³Ë¶m JwUdÎmoÀ¶m AmYmamda H$amì¶mV. ˶mgmR>r amï´>r¶ ñVamda {ZdS> ‘§S>i ñWmnZ H$amdo.
• àmW{‘H$ {ejUmgmR>r Agboë¶m gd© ¶moOZm H$m¶m©pÝdV Agë¶m Varhr {Zajam§Mo à‘mU dmT>Vo Amho.
• ‘wbo n{hë¶m B¶ÎmoV àdoe KoVmV nU nwaogo gmja hmoʶmnyduM emim gmoS>VmV. ‘wbm§À¶m dmMZ-boIZ
H$m¡eë¶mÀ¶m {dH$mgmgmR>r A{YH$ à¶ËZ H$amdm.
• ‘wbtÀ¶m {ejUmH$S>o A{YH$ bj Úmdo. emiogmR>r Amdí¶H$ gmYZo, gm{h˶ d H$nS>ohr ‘wbtZm ‘mo’$V {‘imdo.
• n{hbrÀ¶m dJm©Vrb ‘wbm§‘Yrb H$m{bH$ d¶mo{^ÞVm H$‘r H$aʶmMm à¶ÝV H$amdm.
• B¶Îmm n{hbrÀ¶m dJm©V H«$sSZ nÕVrMm Adb§~ H$amdm.
• {dÚm϶mª‘Yrb JiVr H$‘r H$aʶmgmR>r A§eH$mbrZ {ejUmMr gmo¶ H$amdr.
• {ejH$m§Mr g§»¶m dmT>dmdr.
• 11 Vo 13 d¶moJQ>mVrb Á¶m ‘wbm§Zm emioV ¶oUo e³¶ Zmhr ˶m§À¶mgmR>r A§eH$mbrZ dJ© ¿¶mdo.
• àmW{‘H$ {ejH$m§Mm XOm© dmT>dmdm. Xoe^a emimgwYma ‘mohr‘ am~dmdr. Am{Xdmgr ^mJmV H$m‘ H$aUmè¶m
{ejH$m§Zm A{YH$ nJma Úmdm.
• A{YH$ à‘mUmV Aml‘emim ñWmnZ H$amì¶mV. ˶m§À¶m H$m¶m©da {Z¶§ÌU Agmdo.
1) JiVr d ñWJZ : JiVr d ñWJZ hr ‘mܶ{‘H$ ñVamdarb à‘wI g‘ñ¶m Amho. dmñV{dH$ {ejUmda IM© hmoUmam
n¡gm VgoM ‘mZdr à¶ËZ Oa gËH$maUr bJm¶Mo AgVrb Va emioV XmIb Pmboë¶m gd© ‘wbm‘wbtZr embo¶
{ejUH«$‘ nyU© H$aUo Amdí¶H$ Amho. emioV XmIb Pmë¶mZ§Va ~aoM {dÚmWu H$moU˶m Zm H$moU˶m H$maUmñVd Vmo
Aä¶mgH«$‘ nyU© H$aʶmAJmoXaM emim gmoS>VmV. ˶m‘wio n¡emMm d ‘mZdr à¶ËZm§Mm An춶 hmoVmo.
A) JiVr
‘wbm§Zr emioV XmIb Pmë¶mZ§Va H$moU˶mhr H$maUmZo Aä¶mgH«$‘ nyU© H$aʶmAmYr emim gmoS>br Va ˶mbm JiVr
qH$dm An춶 Ago åhUVmV. JiVr åhUOo {dÚm϶mªZr ‘ܶoM emim gmoS>Uo hmo¶. ^maVmV ~arM ‘wbo ‘mܶ{‘H$ ñVamda
{ejU nyU© hmoʶmAmYrM emim gmoS>VmV. hr g‘ñ¶m ’$ma J§^ra Amho. ¶m ñVamda JiVrMo à‘mU 78 Q>¸o$ EdT>o ‘moR>o Amho.
^maVmgma»¶m XoemV hr ’$ma ‘moR>r ~m~ Amho.
JiVrMo àH$ma
1) n[apñW{VOݶ JiVr- EImXm ‘wbJm emioV gVV J¡ahOa am{hbm Va ˶mbm emioVyZ H$mTy>Z Q>mH$bo OmVo ˶mbm
n[apñW{VOݶ JiVr Ago åhUVmV.
2) ñWJZOݶ JiVr : EImXm ‘wbJm gVV EH$mM dJm©V Zmnmg Pmë¶mZo ˶mZo emim gmoS>br Va ˶mbm ñWJZOݶ
JiVr Ago åhUVmV.
JiVrMr H$maUo
1) àemgH$s¶ H$maUo : emioV ‘wbm§Zm XmIb H$aUo Am{U gd© ‘wbo {Z¶{‘V emioV CnpñWV amhVrb ¶mg§~§Yr
H$m¶©dmhr ¶mo½¶ Z Pmë¶mZo ~arMer ‘wbo emioV Z ¶oVm KarM amhVmV. H$mbm§VamZo emim gmoSy>Z XoVmV.
2) Am{W©H$ H$maUo : Amnbm ^maV Xoe H¥${fàYmZ d IoS>çm§Mm Xoe Amho. nmbH$ Amnë¶m ‘wbm§Mm Cn¶moJ
eoVrH$m‘mgmR>r Va ‘wbtMm Cn¶moJ KaH$m‘mgmR>r H$aVmV. ˶m‘wio Amnë¶m ‘wbm§Zm {Z¶{‘V emioV nmR>{dUo
˶m§Zm O‘V Zmhr. H$mhr nmbH$ BVHo$ Jar~ AmhoV H$s ‘wbm§À¶m {ejUmgmR>r gmܶm gmo¶r gw{dYm nwa{dUo
˶m§Zm O‘V Zmhr. ˶m‘wio EH$Va ‘wbo emim gmoSy>Z Kar amhVmV AWdm {ejUmV àJVr Z XmIdVm Amë¶mZo
emim gmoS>VmV.
3) gm‘m{OH$ H$maUo : g‘mOmVrb AkmZ- A§YlÕm ê${T>{à¶Vm, nma§n[aH$ H$ënZm, ‘wbtÀ¶m {ejUm~ÔbMr
CXm{gZVm, gh{ejUmg Agbobm {damoY J«m‘rU ^mJmVrb emim§‘ܶo ór {e{jH$m§Mr H$‘r ¶m Aem AZoH$
H$maUm§Zr JiVr hmoVo. ˶mV ‘wbtMo à‘mU A{YH$ Amho.
4) n[apñWVrMr H$maUo : ‘wbm§À¶m d¶mMm {dMma H$aVm emim hr KamnmgyZ OdiÀ¶m A§Vamda Agmdr.
S>m|Jami ^mJmV emim KamnmgyZ ’$ma bm§~ AgVo. S>m|Jami ^mJmV amhUmè¶m ‘wbm§Zm nmdgmù¶mV emioV
OmUohr H$R>rU OmVo. H$mhr ‘wbtMo {ddmh bhmZ AgVmZmM hmoVmV. AmB©bm ‘XV, ^md§S>m§Mm gm§^mi ¶mgmR>r
‘wbr Kar R>odyZ KoVë¶m OmVmV.
5) embo¶ H$maUo : AZmH$f©H$ $ embo¶ dmVmdaU, ^m¡{VH$ gwIgmo¶r§Mm A^md, emioVrb {Zag AܶmnZ H$m¶©,
e¡j{UH$ gm{h˶mMm A^md ¶m‘wio ‘wbo emim gmoSy>Z XoVmV AWdm gmaIr Zmnmg hmoVmV. embo¶ doimnÌH$
V¶ma H$aVmZm ñWm{ZH$ n[apñWVr, gwQ>çm, gU ¶mÌm, ¶m§Mm {dMma Ho$bm OmV Zmhr. ˶m‘wio J¡ahOoarMo à‘mU
dmT>Vo. ˶m‘wio JiVrMo à‘mU dmT>Vo. EH${ejH$s emim§‘wiohr JiVrMo à‘mU dmT>Vo.
6) emioMr VnmgUr d n¶©dojU : gmYmaU dfmªVyZ EH$Xm Var VnmgUr A{YH$mè¶mH$Sy>Z emioMr VnmgUr
ìhmdr. emim§À¶m à‘mUmV àM§S> dmT>r‘wio {ZarjH$m§Zm gd© emim§Mr VnmgUr H$am¶bm doi ZgVmo. ˶m‘wio
emiobm VnmgUr A{YH$mè¶mMr ^oQ> Z Pmë¶mZo {ejH$m§Zm e¡j{UH$ ‘mJ©Xe©Z, àmoËgmhZ {‘iV Zmhr. ˶mMm
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 174
n[aUm‘ JiVrda hmoVmo.
7) {dÚmWu {df¶H$ H$maUo : J[a~r‘wio ‘wbm§Zm AmhmamìXmao earamg Amdí¶H$ nmofU‘yë¶o {‘iV ZmhrV.
Amamo½¶ {ZH¥$ï> Agë¶m‘wio ‘wbo Ae³V AgVmV. ˶m§À¶mV CËgmh-e³Vr ZgVo. n¶m©¶mZo ‘wbo Aä¶mg H$ê$
eH$V ZmhrV. Ag‘mZ d¶mMo {dÚmWu dJm©V AgVrb Va dJm©Vrb AܶmnZ ˶m§Zm AmH${f©V H$ê$ eH$V Zmhr
åhUyZ JiVr hmoVo. ‘wbm§‘ܶo An§JËd Agob Am{U dJm©Vrb AܶmnZ ˶mÀ¶m {deof JaOm bjmV Z KoVm
Ho$bo Jobo Va dJm©V H$m¶ {eH$dbo OmVo Vo ‘wbm§Zm H$iV Zmhr. ˶m‘wio ‘wbo emioV ¶oB©Zmer hmoVmV.
8) Ag‘mZ nmVirMo dJ© : Á¶m Hw$Qw>§~m§Zr Joë¶m {H$˶oH$ {nT>çm§‘ܶo {ejU KoVbobo Zmhr Aem Hw$Qw>§~mVrb ‘wbo
‘mܶ{‘H$ emioV {eH$V AmhoV. gm‘mݶ kmZ, ^m{fH$ {dH$mg, g§ñH$ma ¶mÑï>rZo Ag‘mZ nmVirdarb hr ‘wbo
EH$mM dJm©V AgVmV. ¶m ‘wbm§Zm {eH$dʶmMm Aä¶mgH«$‘hr EH$M AgVmo. hm Aä¶mgH«$‘ R>amdrH$ doioV
nyU© H$am¶Mm AgVmo. Ag‘mZ nmVir AgUmè¶m EH$mM dJm©Vrb ‘wbm§Zm hm Aä¶mgH«$‘ {eH$dVmZm {ejH$
gdmªZm EH$mM nÕVrZo {eH$dVmV. ˶m‘wio gdmªZmM Aä¶mgH«$‘ g‘mZ arVrZo AdJV Z Pmë¶mZo JiVr hmoVo.
9) ‘moR>çm g§»¶oMo dJ© : EH$m$ dJm©V 50 Vo 60 {dÚmWu AgVmV. H$moR>o Va ˶mnojmhr OmñV AgVmV. ¶m gd©
{dÚm϶mªH$S>o {ejH$mbm d¡¶p³VH$ bj XoUo e³¶ hmoV Zmhr. à˶oH$mÀ¶m AS>MUr g‘OyZ KoVm ¶oV ZmhrV.
˶m§Zm ¶mo½¶ Vo ‘mJ©Xe©Z H$aVm ¶oV Zmhr. ˶m‘wio JiVr hmoVo.
10) àmW{‘H$ emioVrb nm¶m H$ƒm AgUo : {Oëhm n[afX dm ZJanm{bH$m§À¶m emio‘ܶo àmW{‘H$ {ejU
KoVboë¶m ~è¶mM ‘wbm§Mo B§J«Or, J{UV, ^mfm ho {df¶ H$ƒo AgVmV. ˶m‘wio nwT>rb {ejUmV BVa
‘wbm§~amo~a Vo àJVr H$ê$Z KoD$ eH$V ZmhrV åhUyZ JiVr hmoVo.
11) ^m¡{VH$ gmYZm§Mm A^md : emiobm nwaoer B‘maV, H«$sS>m§JU, J«§Wmb¶, à¶moJemim B˶mXr ^m¡{VH$ gw{dYm
ZgVrb Va ˶mMm n[aUm‘ {dÚm϶mªÀ¶m JwUdÎmoda hmoVmo. ˶m§À¶m ‘ZmV {ejUmMr ZmdS> {Z‘m©U hmoVo Am{U
Vo emim gmoS>VmV.
~) ñW{JVr
{dÚmWu EH$mM B¶ÎmoV EH$mnojm OmñV df} Ooìhm amhVmV Voìhm ˶mbm ñW{JVr Ago åhUVmV. àmW{‘H$ ñVamda
ñW{JVrMo à‘mU OmñV Amho. ‘mܶ{‘H$ ñVamda ‘mÌ ho à‘mU H$‘r Amho. ñW{JVrbmM AZwÎmrU©Vm, J{VeyݶVm Agohr
åhUVmV.
1) ñW{JVrMr H$maUo
• H$m¡Qw>§{~H$ n[apñWVr : Hw$Qw>§~mV e¡j{UH$ dmVmdaUmMm A^md Agob Va nmbH$ ‘wbm§À¶m {ejUm~m~V CXm{gZ
AgVmV. Vo Amnë¶m ‘wbm§Zm Aä¶mgmgmR>r Amdí¶H$ gwIgw{dYm XoV ZmhrV. ˶m‘wio AZoH$ ‘wbo Zmnmg hmoVmV.
• A{Z¶{‘V hOoar : nmbH$m§À¶m ZmOyH$ Am{W©H$ n[apñWVr‘wio, CXm{gZVo‘wio, H$mhr H$m¡Qw>§{~H$ AS>MUt‘wio ‘wbo
dma§dma J¡ahOa amhVmV. ˶m§Mr emioVrb H$m‘mMr AmdS> H$‘r hmoVo. H$mhr ‘wbo emioV ¶oʶmEodOr amoOJma
{‘idm¶bm, H$m‘Y§Úmbm OmVmV. ˶m‘wio emioV ˶m§Mr J¡ahOoar dmT>Vo. emioV {eH$dbo OmVo Vo ˶m§Zm H$mhr ¶oV
Zmhr A{U Vo Zmnmg hmoVmV.
• AܶmnZmV AܶmnZ gm{h˶mMm A^md : AܶmnZ à^mdr hmoʶmgmR>r KQ>H$mg AZwgê$Z AܶmnZ gmYZo,
gm{h˶ ¶mMm Cn¶moJ Amdí¶H$ AgVmo. ~hþVm§e emim§‘ܶo AܶmnZ gm{h˶mMm dmna H$aV ZmhrV. n[aUm‘r
Aܶ¶Z {Zag d H§$Q>midmUo hmoVo. Vmo {df¶ qH$dm ˶mVrb H$mhr ^mJ ‘wbm§Zm ZrQ> g‘OV Zmhr ˶m‘wio ‘wbo
Zmnmg hmoVmV.
• embo¶ B‘maV : embo¶ B‘maV nwaoer, hdoera d H«$sS>m§JU¶w³V AgUo Amdí¶H$ Amho. ~hþVm§e emim§À¶m
B‘maVr Anwè¶m, ‘¶m©{XV OmJoV AgVmV. H$mhr emim§Zm H«$sS>m§JUmMr gmo¶hr ZgVo. à¶moJemim, J«§Wmb¶ ¶mMmhr
A^md AgVmo. ñdÀN>VmJ¥hmÀ¶m gmo¶r hr ZgVmV. dJ©Imoë¶m Anwè¶m AgVmV. ˶m‘wio emioV ¶mo½¶ dmVmdaU
{Z‘m©U hmoV Zmhr. AZmH$f©H$ dmVmdaUm‘wio ‘wbo emioV a‘V ZmhrV. ˶mMm ˶m§À¶m Aܶ¶Zmda n[aUm‘ hmoVmo.
˶mMm n[aUm‘ åhUyZ ‘wbo Zmnmg hmoVmV.
• EH${ejH$s emim : gmd©{ÌH$ ‘mo’$V d g³VrÀ¶m àmW{‘H$ {ejUm‘wio nmMeohÿZ A{YH$ bmoH$dñVr Agob VoWo
àmW{‘H$ emim ñWmnZ Pmë¶m. Aem JmdmV dm dg{Vda emioV ¶oUmè¶m ‘wbm§Mr g§»¶m H$‘r Agë¶mZo Aem
emim§gmR>r EH$mM {ejH$mMr Zo‘UyH$ Pmbr. ¶m emioVrb B¶Îmm n{hbr Vo Mm¡WrÀ¶m dJmªgmR>r EH$M {ejH$mMr
Zo‘UyH$ H$aʶmV Ambr. EH$ {ejH$s emioV H$m‘ H$aUmao ho {ejH$ ~aoM doim AZAZw^dr Am{U Aën{e{jV
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 176
AgVmV. AܶmnZ H$m¶m©gmR>r ¶m emim§‘ܶo n¶m©¶r ì¶dñWmhr Ho$br OmVo åhUyZ ¶m emim§‘ܶo {eHy$Z ‘mܶ{‘H$
emioV ¶oUmè¶m ‘wbm§Mo àmW{‘H$ emioVrb {df¶ H$ƒo AgVmV. ‘mܶ{‘H$ ñVamda {eH$dbo OmVo Vo ˶m§Zm H$iV
Zmhr. ˶m‘wio Aem ‘wbm§Mo ñW{JVrMo à‘mU dmT>Vo. AmVm ‘hmamï´>mV EH${ejH$s emioMo ê$nm§Va {Û{ejH$s
emio‘ܶo H$aʶmV Ambo Amho.
• ^Q>³¶m O‘mVr : ^maVmV b‘mU, nmaYr, d§Omar, AmXr ^Q>³¶m O‘mVr AmhoV. ¶m O‘mVrVrb ‘wbo
Hw$Qw>§~m~amo~a EH$m JmdmhÿZ Xþgè¶m Jmdr ^Q>H$V AgVmV. ˶m§À¶m ¶m gVVÀ¶m ^Q>H§$Vr‘wio ˶m§Zm emioV nmR>{dUo
˶m§À¶m nmbH$m§Zm e³¶ hmoV Zmhr. ˶m‘wio ˶m§Mm Aä¶mgH«$‘ ZrQ> nyU© hmoV Zmhr åhUyZ ‘wbo Zmnmg hmoVmV dm
˶mM dJm©V amhVmV.
• àmoËgmhZmMm A^md : H$mhr {ejH$m§H$Sy>Z ‘wbm§Zm Aܶ¶Zmg nwaogo àmoËgmhZ {‘iV Zmhr. dJm©V {dÚm϶mªMr
A{YH$ g§»¶m d BVa Ae¡j{UH$ H$m‘o H$amdr bmJV Agë¶m‘wio {ejH$m§Zm dJm©Vrb H$mhr {dÚm϶mªH$S>o
d¡¶p³VH$ bj XoVm ¶oV Zmhr. H$m¡Qw>§{~H$ dmVmdaUhr Aܶ¶Zmg àoaH$ ZgVo. nwaoem àmoËgmhZmA^mdr ‘wbo Zmnmg
hmoVmV.
• narjm nÕVr : narjm nÕVrMo ñdê$n gmMo~§X d gXmof Agë¶mZo Am{U ‘y붑mnZ nÕVrVhr C{Udm
Agë¶m‘wio {dÚm϶mªMo ¶mo½¶ ‘y붑mnZ hmoV Zmhr. Ho$di boIr narjodaM {dÚm϶mªZm nmg dm Zmnmg R>a{dbo
OmVo. ˶m‘wio {dÚmWu Zmnmg hmoVmV.
• {ejH$m§Mr V¶mar : ~è¶mM doim {dÚm϶mªZm {eH$dUmè¶m {ejH$m§Mr Amnë¶m {df¶m§Mr V¶mar ~oVmMr AgVo.
AܶmnZmgmR>r Amdí¶H$ gm{h˶ Amnë¶m emioV {‘imbo Zmhr Va Vo {‘idʶmgmR>r Vo H$mhr à¶ËZ H$arV
ZmhrV ˶m‘wio ˶m§Mo AܶmnZ {Zag hmoVo. ‘wbm§Zm ˶m {df¶mMo AmH$bZ hmoV Zmhr.
• Z PonUmam Aä¶mgH«$‘ : emioVrb Aä¶mgH«$‘ {dÚm϶mªZm Z PonUmam d ~moOS> Amho. AmOy~mOyÀ¶m
dmVmdaUmMm d n[apñWVrMm ˶m‘ܶo {dMma Ho$bobm ZgVmo. ˶m‘wio ¶mo½¶ Aܶ¶Z AZw^d {‘iV ZmhrV.
¶m H$maUm§‘wio ñW{JVr hmoVo. ‘wbo EH$mM dJm©V EH$mnojm A{YH$ df} amhVmV Am{U emim gmoS>VmV.
2) ñW{JVrdarb Cnm¶¶moOZm
• Jar~ d hmoVH$ê$ ‘wbm§Zm emgZmV’}$ gdbVr {Xë¶m Omì¶mV.
• {ejUm~ÔbMo nmbH$m§Mo Am¡Xm{gݶ Kmb{dʶmgmR>r g‘mO{ejU, g‘mOOmJ¥Vr H$m¶©H«$‘mbm A{YH$ JVr
{‘imdr.
• emgZmH$Sy>Z emim§Zm AܶmnZ gm{h˶mMm nwadR>m Ho$bm Omdm.
• EH${ejH$s emim§‘ܶo AgUmao Xmof H$‘r H$aʶmgmR>r AZw^dr, à{e{jV d lÕmdmZ {ejH$mMr Zo‘UyH$ H$amdr.
EH${ejH$s emim§Mo {Û{ejH$s¶ emim§V ê$nm§Va emgZmZo Ho$bo Amho ho XmoZ {ejH$ AZw^dr d à{e{jV AgVrb
Va ¶m g‘ñ¶m H$‘r hmoVrb.
• EH${ejH$s emim§Zm OdiÀ¶m ‘mܶ{‘H$ emim§Zm OmoS>ë¶mg ˶m emioVrb à{e{jV {ejH$m§À¶m AܶmnZmMm
bm^ ¶m ‘wbm§Zm {‘iob.
• ^Q>³¶m OmVtÀ¶m ‘wbm§Zm àmW{‘H$ {ejU {‘imdo åhUyZ nwaoem Aml‘emim§Mr ñWmnZm H$amdr.
• à˶oH$ ‘wbmbm XO}Xma {ejU {‘iob Aer ¶moOZm H$amdr.
• {dÚm϶mªZm {eî¶d¥ÎmrÀ¶m gmo¶r CnbãY H$ê$Z Úmì¶mV.
• Am{Xdmgr ^mJmV H$m‘ H$aUmè¶m {ejH$m§Zm OmXm doVZdmT>r Úmì¶mV. ˶m§À¶m {ZdmgmMr gmo¶hr Ho$br Omdr.
• dJm©V {dÚm϶mªMr g§»¶m H$‘r Agmdr.
• emim§À¶m XOm©V gwYmaUm hmoʶmÀ¶m Ñï>rZo emim§Mr {Z¶{‘V VnmgUr ìhmdr. Amdí¶H$ gwYmaUm bJoM Ho$ë¶m
Omì¶mV.
• emioMm n[aga ‘wbm§Zm AmH${f©V H$ê$ eHo$b Agm Agmdm.
• Aä¶mgH«$‘mV Ho$di {df¶m§Mr g§»¶m Z dmT>dVm Aä¶mgH«$‘ OrdZm{^‘wI d ì¶mdhm[aH$ Ho$bm Omdm.
• emioVrb H$m¶m©Zw^dmÀ¶m {df¶mVyZ AWm}ËnmXZ H$aʶmÀ¶m Ñï>rZo ‘mJ©Xe©Z H$amdo.
• {dÚm϶mªZm ñd¶§Aܶ¶ZmMr gd¶ bmdmdr. ˶mgmR>r ¶mo½¶ Ago ñdmܶm¶ {Xbo Omdo.
• emioV Aä¶m{gH$m Agmdr. g§X^© nwñVHo$ H$er dmnamdr ¶m {df¶r ‘mJ©Xe©Z {‘imdo.
• {ejH$m§Zr à¶moJerb amhÿZ Amnë¶m AܶmnZmV {Z¶moOZnyd©H$ {Za{Zamio ~Xb H$amdoV.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 177
AemàH$mao EH$‘oH$m§er g§~§{YV Agboë¶m ¶m ñWJZ d JiVr g‘ñ¶m AmhoV. ñW{JVr‘wio JiVr dmT>Vo. emioMm
n[aga AmH$f©H$ ~Zdbm, {ejH$m§Zr AܶmnZmV ZdrZ ~Xb H$ê$Z XO}Xma AܶmnZ Ho$bo Va {dÚm϶mªZm Aܶ¶Zmg àoaUm
{‘iyZ ¶m g‘ñ¶m Xÿa hmoʶmg ‘XV hmoB©b.
3) embo¶ {eñV
emioMr {Z{‘©Vr ‘mUgmÀ¶m JaOoVyZ Pmbr Amho. emim hr g‘mOmMr N>moQ>r à{VH¥$Vr ‘mZbr OmVo. embo¶ g‘mOmV
dmdaUmè¶m à˶oH$ KQ>H$mbm ˶m g‘mOmMr Z¡{VH$ ~§YZo nmimdr bmJVmV. ¶m Z¡{VH$ ~§YZmMo nmbZ H$aUo åhUOoM {eñV
hmo¶. embo¶ OrdZmV {eñVrbm ’$ma ‘hÎd Amho. {dÚmWu ~amM doi emioV AgVmV. Aܶ¶Z AܶmnZ à{H«$¶m emioV
KS>Vo. ¶m à{H«$¶obm nmofH$ Ago dmVmdaU emioV {Z‘m©U H$aUo JaOoMo AgVo. ˶mgmR>r à˶oH$ {dÚm϶m©Zo emioMr {eñV
nmimdr Aer gdmªMr Anojm AgVo. {dÚmWu Am{U {ejH$, emim Am{U g‘mO ¶mVrb Am§Va{H«$¶m§Mm {dMma Ho$bm Va
{eñVr{edm¶ g§nyU© {ejU à{H«$¶obm AW©M àmá hmoUma Zmhr. ‘wbm§Zm ì¶dpñWVnUo gX²>dV©ZmMo Am{U Amnë¶m JwUm§Mm
gXþn¶moJ H$aʶmMo diU bmdʶmMo gmYZ åhUOo {eñV hmo¶. embo¶ {eñV nmiUo åhUOo emioZo AmMmaY‘m©Mr Or
{Z¶‘mdbr V¶ma Ho$br AgVo, {VMo à˶oH$mZo nmbZ H$aUo hmo¶. g‘mOmV qH$dm emioV dmdaV AgVmZm {eñVrMo nmbZ
nÕVeranUo H$amdo bmJVo. à˶oH$mZo ñdV:hÿZ {eñV A§Jr ~mU{dUo Amdí¶H$ Amho. ñd¶§{eñVr‘wio ‘Zmbm gw¶mo½¶ diU
bmJVo. embo¶ ~o{eñVrMo XmoZ àH$ma AmhoV.
1) H$m¶©erb ~o{eñV : ¶m‘ܶo X§Jm H$aUo, H$mMm ’$moS>Uo, ImoS>çm H$aUo, emioVyZ niyZ OmUo, J¡ahOa amhUo, emim
~§X nmS>Uo, g§n H$aUo, Xþgè¶mÀ¶m døm-nwñVHo$ ¶m§Mr AmoT>mVmU H$aUo, ˶mMr ZmgYyg H$aUo, Aem AZoH$ àH$maÀ¶m
H¥$Vr {XgyZ ¶oVmV.
2) W§S> ~o{eñV : ¶m‘ܶo Amdí¶H$ gm{h˶ ~amo~a Z AmUUo, J¥hnmR> Z H$aUo, dJm©V bj Z XoUo, àíZm§Mr CÎmao Z
XoUo, døm nwñVHo$ ì¶dpñWV Z R>odUo, H$m°nr H$aUo Aem H¥$VtMm g‘mdoe AgVmo. ho {dÚm϶mªMo dV©Z BVam§Zm
ÌmgXm¶H$ Zgbo Var ˶mÀ¶m ñdV:À¶m Ñï>rZo A{hVH$maH$ Amho.
A) embo¶ ~o{eñVrMr H$maUo : embo¶ ñVamda {dÚm϶mª‘ܶo Or ~o{eñV {XgVo ˶mMr H$maUo Imbrb àH$maMr AmhoV.
1. AH$m¶©j‘ ì¶dñWmnZ : emioMo ì¶dñWmnZ AH$m¶©j‘ Agob Va embo¶ H$m‘H$mOmda H$moUmMoM {Z¶§ÌU amhV
Zmhr. {dÚmWu nyU©V: ñdV§Ì ~ZVmV. Amnë¶mH$S>o H$moUmMoM bj Zmhr Aer ^mdZm ˶m§À¶mV {Z‘m©U hmoVo.
Amnë¶mbm AmnU H$mhrhr Ho$bo Var H$moUrhr H$mhr H$aUma Zmhr Aer ˶m§Mr g‘OyV hmoVo. ˶mVyZ Vo ~o{eñVrH$S>o
diVmV.
2. amOH$s¶ hñVjon : embo¶ {eñVr‘ܶo d¡¶p³VH$ {eñV Am{U gm‘y{hH$ {eñV Aem XmoÝhr {eñVtZm ‘hÎd Amho.
amOH$s¶ nj, nwT>mar ¶m§À¶m hñVjonm‘wio emioMr gm‘y{hH$ {eñV {~KS>Vo. nwT>mar bmoH$ ñdmWm©gmR>r {dÚm϶mªMm
Cn¶moJ H$ê$Z KoVmV. ˶m‘wio emioMr gm‘y{hH$ {eñV {~KS>Vo. amOH$s¶ hñVjonm‘wio {dÚm϶m©V AmnmngmV d¡a
^mdZm {Z‘m©U hmoVo. {dÚm϶mª‘ܶo JQ> nS>VmV. ˶m§Mr ^m§S>Uo hmoVmV. ˶m‘wio emioMr gm‘y{hH$ {eñV {~KS>Vo.
3. nmbH$m§Mo Xþb©j : AmOH$mb gdmªMoM OrdZ YmdnirMo Am{U YH$mYH$sMo Pmbo Amho. ~hþVoH$ nmbH$
AWm©O©ZmH$S>o OmñV bj XoVmV. ˶m§Mo Amnë¶m nmë¶mH$S>o hdo Vgo bj ZgVo. ˶m‘wio nmë¶mÀ¶m {ejUmH$S>ohr
˶m§Mo Xþb©j hmoVo. nmë¶mda n¡gm IM© H$aʶmMr ˶m§Mr V¶mar AgVo nU nmë¶mgmR>r doi Úm¶bm ˶m§Zm O‘V
Zmhr. ˶m‘wio ‘wbo OmñVrVOmñV doi {‘Ì‘§S>it~amo~a AgVmV. ˶m§Zm dmB©Q> gd¶rhr bmJVmV. Aem ‘wbm§À¶m
hmVyZ emioV H$mhr doim J¡aH¥$˶ KSy>Z emioMr {eñV {~KS>Vo.
4. gXmof ^m¡{VH$ n[aga : emioVrb dJ©Imoë¶m, àH$meì¶dñWm, ñdÀN>Vm ¶m KQ>H$m§Mm emioVrb Aܶ¶Z
AܶmnZ à{H«$¶oda n[aUm‘ hmoVmo. dJm©V ~mhoarb dmhZm§Mm AmdmO ¶oV Agob, nwaogm COoS> Zgob, XþJªYr ¶oV
Agob, ~¡R>H$ ì¶dñWm Amam‘era Zgob, embo¶ dmVmdaU AmëhmXXm¶H$ Zgob Va {dÚm϶mªZm AܶmnZ-
Aܶ¶ZmV ag dmQ>V Zmhr. ˶m§Mo Aܶ¶Z ZrQ> hmoV Zmhr åhUyZ ˶m§À¶m‘wio dJm©Vrb {eñV {~KS>ʶmg àma§^
hmoVmo.
5. dJ©aMZoVrb Xmof : dJm©V ~gboë¶m gd© {dÚm϶mªZm dJm©~Ôb H$mhr Anojm AgVmV. ’$ù¶mdaMo Mm§Jbo
{XgUo, {ejH$m§Zr ~mobbobo EoHy$ ¶oUo, dJm©V ~gʶmg nwaoer OmJm AgUo, Vm|S>mda COoS> Z ¶oUo, ¶m Jmoï>r
{dÚm϶mªÀ¶m Ñï>rZo A˶§V ‘hÎdmÀ¶m AgVmV. Oa ¶m gmo¶r dJm©V CnbãY ZgVrb Va {dÚm϶m©À¶m Aܶ¶ZmV
AS>MUr ¶oVmV. ˶m‘wio ˶m§Mo AܶmnZmH$S>o bj ZgVo. ˶mVyZM Vo dJm©V bj Z XoUo, g‘moaÀ¶m ‘wbmÀ¶m
ImoS>çm H$mT>Uo Ago dV©Z H$ê$Z {eñV ^§J H$aVmV.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 178
6. Ag‘mZ ~m¡{ÕH$ nmVir : dJm©V Ag‘mZ ~m¡{ÕH$ nmVirMo {dÚmWu AgVmV. gd©gm‘mݶ {dÚmWu S>moù¶mg‘moa
R>odyZM {ejH$ AܶmnZ H$arV AgVmV. ˶m‘wio hþema d ‘§X ~wÕrÀ¶m {dÚm϶mªMr Hw$M§~Um hmoVo. hþema
{dÚm϶mªZm {ejH$ Oo {eH$dVmV Vo AmYrM ‘mhrV AgVo Va ‘§X {dÚm϶mªZm {ejH$ H$m¶ {eH$dVmV Vo H$mhr
g‘OV Zmhr. ˶m‘wio ¶m hþema d ‘§X ~wÕrÀ¶m XmoÝhr àH$maÀ¶m {dÚm϶mªMo dJm©V AܶmnZmH$S>o bj bmJV
Zmhr. ˶m‘wio Vo ˶m§Zm Oo gyMob Vo H$aVmV Am{U ˶m‘wio dJm©V {eñV amhV Zmhr.
7. {dÚmWu-{ejH$ ZmVo : {dÚmWu Am{U {ejH$ ¶m§À¶mVrb ZmVo dmT>˶m {dÚmWu g§»¶o‘wio Xþamdy bmJbo Amho.
{dÚm϶mªÀ¶m dV©Zmda H$moUmMoM bj amhV Zmhr. ˶m‘wio {dÚmWu ñd¡amMmar hmoD$Z ~o{eñV dV©ZmH$S>o diVmV.
8. àgma ‘mܶ‘mMo AmH«$‘U : {MÌnQ>, XÿaXe©Z ¶m§À¶m‘wio {dÚmWu ‘Zmda qhgm, ^«ï>mMma ¶mgma»¶m ~m~tMm
‘mam hmoVmo. ˶mMr Z¸$b H$aʶmMm Vo à¶ËZ H$aVmV. ˶mVyZM ˶m§À¶mH$Sy>Z J¡adV©Z KS>Vo Am{U emioMr {eñV
{~KS>Vo.
9. {ejH$m§Mm Kgabobm XOm© : embo¶ n[aga n{dÌ g‘Obm OmVmo. ˶mMo nm{dͶ H$mhrdoim {ejH$m§H$Sy>Z nmibo
OmV Zmhr. {ejH$m§Zm AܶmnZmV ê$Mr am{hbobr Zmhr. XO}Xma AܶmnZmgmR>r Amdí¶H$ H$ï>> Koʶmg Vo Ag‘W©
R>aV AmhoV. ˶m§Mo Z¡{VH$ gm‘϶©hr Kgabo Amho. {dÚm϶mªMo ZoV¥Ëd H$aʶmg Vo An¶er R>aV AmhoV. AmO
AmXe©, godm^mdr, {Z충gZr, {ejH$m§Mo à‘mU ’$maM H$‘r Pmbobo {XgVo. dJm©V {eH$dʶmnojm {eH$dUr
KoʶmH$S>o H$mhr {ejµH$ A{YH$ bj XoVmV. ˶m‘wio emioVrb {eH$dʶmH$S>o ‘wbo bj XoV ZmhrV. ˶m‘wio ˶mMm
n[aUm‘ embo¶ {eñVrda hmoVmo.
10. {Zag AܶmnZ : Aܶ¶Z-AܶmnZ à{H«$¶m AmZ§XXm¶r AgVrb Va {dÚmWu dJm©V bj XoVmV. Ord AmoVyZ
{eH$dUo, AܶmnZmer g‘ag hmoUo ho AmO A^mdmZoM {XgVo. {ejH$mMo AܶmnZmda ào‘ Agob Va AܶmnZ d
Aܶ¶Z Mm§Jbo hmoVo. Vgo Zgob Va AܶmnZ {Zag hmoVo. {dÚmWu dJm©V bj XoV ZmhrV.
11. {dÚm϶mªMr 춧Jo : H$mhr {dÚm϶mª‘ܶo emar[aH$ 춧J AgVo. H$‘r {XgUo, H$‘r EoHy$ ¶oUo ¶m‘wio {dÚmWu
AñdñW AgVmV. Vo dJm©V JS>~S> H$aVmV. eoOmaÀ¶m {dÚm϶m©er gVV ~mobV amhVmV. ˶m‘wio dJm©Mr {eñV
^§J hmoVo.
12. gXmof H$m¡Qw>§{~H$ g§ñH$ma : {dÚm϶mªMo H$m¡Qw>§{~H$ OrdZ H$go Amho ¶mda ˶mMo dJm©Vrb dmJUo Adb§~yZ AgVo.
Hw$Qw>§~mV ˶mÀ¶mda ¶mo½¶ g§ñH$ma Pmbo ZmhrV Va dJm©Vrb {eñVrda ˶mMm n[aUm‘ hmoVmo.
13. gm‘m{OH$ OrdZmVrb Imbmdbobm XOm© : AmO g‘mOm‘ܶo Cƒ AmXe© Z¡{VH$ ‘yë¶m§Mr KgaU Pmbobr
Amho. gm‘m{OH$ dmVmdaUmVM ~o{eñV d A{ZpíMVVm Agë¶m‘wio ˶mMo à{Vq~~ emioVhr nS>bobo {XgVo.
14. gXmof {ejU nÕVr : AmOMr {ejU nÕVr gXmof Amho. emioV {Xbo OmUmao kmZ Am{U OrdZ ¶m§À¶mV g§~§Y
am{hbobm Zmhr. {ejUmda Agbobr {dÚm϶mªMr lÕm H$‘r hmoV Amho. nwñVH$s kmZ, gXmof narjm nÕVr ¶m
gdmªMmM n[aUm‘ {dÚm϶mªda hmoV Amho. ˶m‘wio narjoV J¡adV©Z H$aUo, df©^a Aä¶mg Z H$aUo, narjoV H$m°nr
H$aUo, Jw§S>{Jar H$aUo, Aem d¥Îmr {dÚm϶mª‘ܶo A{YH$ à‘mUmV {XgV AmhoV. ˶m‘wio emioMr {eñV {~KS>V
Amho.
15. gXmof AܶmnZ nÕVr : {ejH$m§H$Sy>Z doJdoJù¶m AܶmnZ nÕVr§Mm Cn¶moJ dJm©Ü¶mnZmV Ho$bm OmV Zmhr.
‘§X ~wÕrMo {dÚmWu, gm‘mݶ ~wÕrMo {dÚmWu Am{U hþema {dÚmWu ¶m {VKm§Mmhr {dMma H$ê$Z doJdoJù¶m
AܶmnZ nÕVtMm dmna Ho$bm OmUo Ano{jV AgVo. Ago KS>V Zgë¶m‘wio {H$˶oH$ ‘wbm§Zm dJm©Ü¶mnZmV H$mhr
agM ZgVmo. Vo dJm©Ü¶mnZ gwê$ AgVmZm BVam§À¶m ImoS>çm H$mTy>Z BVam§Zm Ìmg XoVmV. ˶m‘wio dJm©Vrb {eñV
{~KS>Vo.
16. ‘mJ©Xe©ZmMm A^md : emioV {dÚm϶mªZm ¶mo½¶ Ago e¡j{UH$ d ì¶mdgm{¶H$ ‘mJ©Xe©Z {‘iV Zmhr. ˶m‘wio
emioVrb {dÚmWu emioÀ¶m {eñVrMo nmbZ H$arV ZmhrV.
17. ^mdZm§Mr AdhobZm : emioV {dÚm϶mªÀ¶m ^mdZm§Mr H$Xa Ho$br OmV Zmhr. ˶m‘wio {dÚmWu {eñV ^§J
H$aVmV.
18. embo¶ {eñV {dÚm϶mªÀ¶m embo¶ OrdZmVrb ‘hÎdnyU© ~m~ Amho. emioÀ¶m ‘mܶ‘mVyZM {dÚm϶mª‘ܶo
{Z¶{‘VnUm, AmkmYmaH$Vm, gä¶Vm, H$V©ì¶{Zð>m, AmkmnmbZ, ^mfoMr ‘¥XþVm Ago AZoH$ JwU {dH${gV hmoVmV
åhUyZ emioV {ZH$mon lÕm Agm¶bm hdr.
H¥$Vr
gd©g‘mdo{eV {ejUmÀ¶m ì¶mdhm[aH$ AS>MUtMr Zm|X H$am.
1) ------------------------------------------------------------------
2) ------------------------------------------------------------------
3) ------------------------------------------------------------------
hŠH$mYm[aV n«dmh Am§VaamîQ—>r`X¥îQ>çm ñdrH¥$V _mZdm{YH$ma, Ë`m§À`m Amdí`H$Vm {deofV: e¡j{UH$ Amdí`H$Vm§da
AmYma^yV Amho. {ejUmÀ`m A{YH$mamg _mZdmMm _yb^yV A{YH$ma Ago g§~moYVmZm {ejU ho EH$ C{ÔîQ> Am{U
_mZdm{YH$mam~m~V OmUrd OmJ¥VrMo _hÎdmMo gmYZ åhUyZ `m n«dmhmZo n«H$memV AmUbo Amho.
¶m gmaUrV Xe©dë¶mZwgma -
• {dfoe emim An§JËd Agboë¶m ‘wbm§Mm {M{H$ËgH$ Aä¶mg H$aVmV. ‘wbm§‘ܶo Xmof AmhoV Ago ‘mZVmV. ˶m§À¶mVrb
Xmof H$moUVm ho bjmV KoD$Z ˶mZwgma {ejU XoVmV.
• g‘mdo{eV emim ‘mÌ ‘wbm§‘ܶo H$mhr Xmof AmhoV Ago ‘mZV ZmhrV. gd©gm‘mݶ ‘wbm§~amo~a {ejU KoVmZm, Aܶ¶Z
H$aVmZm ˶m§Zm Zo‘³¶m H$m¶ AS>MUr AmhoV Vo g‘OyZ KoVmV. An§JËd Agboë¶m ‘wbm§À¶m Aܶ¶Z à{H«$¶oV
Agboë¶m AS>MUr VgoM {ejU KoʶmgmR>r emioV ¶oVmZm AgUmao AS>Wio Xÿa H$aʶmMm à¶ËZ H$aVmV.
• {deof emioV {deof ‘wbm§Zm BVa ‘wbm§nojm doJio H$ê$Z BVam§nojm doJù¶m dmVmdaUmV, doJù¶m gmYZm§Ûmao, doJù¶m
gw{dYm doJù¶m nÕVtZr {ejU {Xbo OmVo.
• g‘mdo{eV emioV An§JËd AgUmè¶m {dÚm϶mªZm gd© {dÚm϶mª~amo~aM gdmª‘ܶo R>odyZ {ejU XoVmV. gd© ‘wbm§~amo~a
{ejU KoVmZm ˶m§À¶m An§JËdmZwgma gd© ‘wbm§~amo~a {ejU KoUo gmo¶rMo ìhmdo åhUyZ AmYma¶§ÌUm§Mm ^¸$‘ AmYma ¶m
‘wbm§Zm {Xbm OmVmo.
• {deof emioV à‘m{UV MmMʶm dmnê$Z ‘wbm§Mo ‘yë¶m§H$Z Ho$bo OmVo.
• g‘mdo{eV emioV gd© ‘wbm§À¶m ~amo~a à‘m{UV MmMʶm, {ejH$ {Z{‘©V MmMʶm Am{U Aܶ¶Z j‘Vm MmMʶm
dmnê$Z ‘yë¶m§H$Z Ho$bo OmVo. AܶZmV ¶oUmè¶m AS>MUr g‘OyZ KoD$Z ˶m Xÿa H$aʶmMm à¶ËZ Ho$bm OmVmo.
• {deof emioV {d{eï> Aem ‘¶m©{XV AܶmnZ nÕVr dmnê$Z AܶmnZ Ho$bo OmVo. g‘mdo{eV emioV à˶oH$ ‘wbmMr
Aܶ¶Z e¡br bjmV KoD$Z ˶mZwgma AܶmnZ Ho$bo OmVo.
Aem AmÎmmn¶ªV {^Þ H$m¶©, {^Þ ì¶dhma AgUmè¶m ¶m XmoZ àH$maÀ¶m emim§Zm AmVm EH$Ì H$m‘ H$amdo bmJob.
{deof {ejU AmVm Amnë¶m ‘¶m©Xm Amobm§Sy>Z ’$³V {deof emim§Mr O~m~Xmar Zmhr. {deof {dÚm϶mªZm {ejU XoUo ˶m§Mo
nwZd©gZ AmVm ˶m§À¶mda XmIdbobr X¶m dm ghmZw^yVrhr Zmhr. {dH$bm§J 춳Vr g‘mOmMm EH$ KQ>H$ AmhoV. ˶m‘wio
bmoH$emhr g‘mOaMZoV {ejUmMr g‘mZ g§Yr, {ejUmMm h¸$ ˶m§Zm àXmZ H$aʶmgmR>r g‘mdo{eV {ejUmÛmao ˶m§À¶m
d¶mÀ¶m ˶m§À¶m ghmܶm¶m§~amo~a, ˶m§À¶m KamOdirb emioV {ejU KoUo ˶m§Mm h¸$ Amho. ˶m‘wio {ejU ¶moOZog Vgo
~Xbmdo bmJV Amho. {ejU ¶moOZoV ho ~Xb Imbrbà‘mUo Agy eH$VmV -
AÜ`mnZemñÍm åhUOo Ho$di AܶmnZmMoM emó AmVm amhUma Zmhr. AܶmnZ H$aVmZm AÜ``Z n«{H«$`oVrb Xmof d
AS>Wù`m§Mm Aä`mghr {ejH$mbm H$amdm bmJob.
Aܶ¶ZmV ¶oUmao AS>Wio emoYʶmgmR>r CnbãY ‘mZgemór¶ MmMʶm§da {Z^©a amhÿZ AmVm MmbUma Zmhr.
{ejH$mbm ñdV: ˶m MmMʶm {Z‘m©U H$amì¶m bmJVrb.
AmVmn¶ªV An§JËd AgUmè¶m ‘wbm§Zm doJio R>odUmè¶m AܶmnZ nÕVr AmVm dmnê$Z MmbUma ZmhrV Va gdmªZm
Aܶ¶Z à{H«$¶oV gm‘mdyZ KoUmè¶m gh^mJmVyZ {ejU KS>dUmè¶m ZdrZ AܶmnZ nÕVr AmVm emoYyZ H$mT>mì¶m bmJVrb.
˶mda g§emoYZ H$amdo bmJob.
emioV n«doe XoVmZm ^mfm, d§e Am{U {dH$bm§JVoÀ`m Vrd«VoZwgma ^oX H$aUmè`m, AS>Wio {Z_m©U H$aUmè`m n«doe
n«{H«$`m§Zm AmVm _ÁOmd H$amdm bmJob.
`m ñnîQ>rH$aUmMm {dMma H$aVm, gmYZ emim§§Mo _yi H$m`© Am{U ^y{_H$m nwT>rbn«_mUo Agob.
5.3 gmam§e
• Amnë¶m XoemV nyd©àmW{‘H$, àmW{‘H$, ‘mܶ{‘H$, Cƒ‘mܶ{‘H$ Aem ñVamda embo¶ {ejU CnbãY Amho.
• nyd©àmW{‘H$ {ejUmÀ¶m {dH$mgmV nmbH$m§Mo AkmZ d Xm[aж, ehar ^mJmVM à¶ËZ A{YH$, emim§Mr ’$s, ‘mV¥^mfoV
{ejU CnbãY ZgUo, An§JËd Agboë¶m ‘wbm§Zm emioV àdoe ZmH$mabm OmVmo. B˶mXr g‘ñ¶m AmhoV.
• àmW{‘H$ {ejU hr à˶oH$ ‘Zwî¶mMr ‘yb^yV JaO Amho. àmW{‘H$ {ejUmV OrdZmg Amdí¶H$ ‘yb^yV d nm¶m^yV
H$m¡eë¶o {d{eï> MmH$moarVyZ ‘wbo AmË‘gmV H$aVmV.
• ^maVr¶ KQ>ZoMo 45 H$b‘mZwgma ^maVmV àmW{‘H$ {ejU gmd©{ÌH$, ‘mo’$V d g³VrMo Amho.
• àmW{‘H$ {ejUmV àM§S> g§»¶m, Am{W©H$ VaVyX, An춶 qH$dm JiVr, gmYZ g§nÎmrMm A^md, dñVrÀ¶m joÌmV
emim ZgUo, ‘mV¥^mfoVrb ‘mܶ‘mMr emim ZgUo. nmbH$m§Mo Xm[aÐç Am{U AkmZ, g‘mOmVrb ór-nwéf ^oX^md,
‘wbm§Mo AmOmanU, B˶mXr ‘hÎdmÀ¶m AS>MUr AmhoV.
• bmoH$emhr ZmJ[aH$VoÀ¶m ^mdZoMm {dH$mg, ì¶mdgm{¶H$ ¶mo½¶VoMm {dH$mg, ì¶p³V‘ÎdmMm {dH$mg, ZoV¥ËdJwUm§Mm
{dH$mg, Cƒ ‘mܶ{‘H$ {ejUmMr nyd©V¶mar, {dÚm϶mªZm e¡j{UH$ {H«$¶m g‘OyZ Koʶmg ghm¶Vm XoUo hr ‘mܶ{‘H$
{ejUmMr C{Ôï>o AmhoV.
• JiVr d ñWJZ, embo¶ {eñV, H$amam{Y{ð>V {ejH$m§À¶m Zo‘UyH$m, JXu¶w³V dJm©Mr g‘ñ¶m, {ejH$m§Mr AܶmnZmVrb
CXmgrZVm, ‘mJmgdJu¶m§Mr g‘ñ¶m, An§JËd Agboë¶m ‘wbm§À¶m {ejUmMr g‘ñ¶m ¶m ‘mܶ{‘H$ {ejUmnwT>rb
g‘ñ¶m AmhoV.
• gm_mÝ` emioV, gm_mÝ` dJm©V, gd©gm_mÝ` _wbm§g_doV g_mZ d`moJQ>mVrb {dH$bm§J _wbm§Zmhr n«doe XoUo d {ejUmMr
g§Yr CnbãY H$ê$Z XoUo åhUOo g_mdo{eV {ejU XoUo.
• g_mdo{eV pejUm‘wio {deof JaOm AgUmè`m _wbm§Zm ñdV:À`m KamOdiÀ`m emioVM {eH$Ê`mMr g§Yr {_iVo.
Ë`m_wio Ë`m§Zm AZoH$ {_Ím {_iVmV, VgoM Ë`m§Mm ñdV:{df`r AmË_{dídmg dmT>Vmo d g_mOm~Ôb gH$mamË_H$
X¥{ï>H$moZ Ë`m§À`m _ZmV {Z_m©U hmoVmo.
• {deof emim d g‘mdo{eV emim§Mo H$m`© EH$‘oH$m§Zm nyaH$ Agm¶bm hdo.
• ‘hmamï´>mV ‘amR>r ‘mܶ‘mVyZ nyd©àmW{‘H {ejU XoUmè¶m emim H$‘r hmoV AmhoV. ˶mMr OmJm B§J«Or ‘mܶ‘mÀ¶m
emim§Zr KoVbr Amho. ˶m‘wio Kar ‘wbm§er ~mobbr OmUmar ^mfm d emioV {ejUmMo ‘mܶ‘ AgUmar ^mfm doJdoJù¶m
AgVmV.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 208
• J«m{‘U ^mJmV IoS>çmV, Am{Xdmgr nmS>çmda, dñVrda Agboë¶m ‘wbm§Mr ‘mV¥^mfm Am{U {ejUmMo ‘mܶ‘ AgUmar
à‘m{UV ‘amR>r ¶m‘ܶohr ’$aH$ Amho.
• {ejUmÛmao 춳VrMm gdmªJrU {dH$mg hmoUo Ano{jV AgVo. 춳VrÀ¶m {dH$mgm~amo~aM {ejUm‘wio 춳Vr Á¶m
g‘mOmMm EH$ ^mJ Amho ˶m g‘mOmMmhr {dH$mg hmoV AgVmo.
• emioVrb {dÚm϶m©§À¶m emar[aH$ d ‘mZ{gH$ Amamo½¶mgmR>r g‘mOmZo Amamo½¶ gw{dYm§Mo {Z¶moOZ H$amdo. {dÚm϶mªgmR>r
ì¶m¶m‘emim, ì¶m¶m‘ gmYZo nwadUo, emioMm d JmdmVrb n[aga ñdÀN> d gw§Xa R>odʶmgmR>r Cnm¶¶moOZm g‘mOmZo
H$amì¶mV.
• An§JËd Agboë`m ì`ŠVrMm d Ë`mÀ`m Hw$Qw§>~mMm OrdZmMm ñVa C§MdÊ`mgmR>r An§JËd Agboë`m _wbmÀ`m _yb^yV
JaOm nwadUo, g_mdoeZ d gh^mJmMr h_r KoUo åhUOo g_wXm`mYm[aV nwZd©gZ H$m`©H«$_.
5.4 ñdmÜ`m`
1. nyd©n«mW{_H$ {ejUmÀ¶mnwT>o AñmUmè¶m g‘ñ¶m gm§JyZ ˶mdarb Cnm¶¶moOZm§Mr ‘m{hVr {bhm.
2. n«mW{_H$ {ejUmV AñmUmè¶m g‘ñ¶m gm§JyZ ˶mdarb Cnm¶¶moOZm§Mr ‘m{hVr {bhm.
3. ‘mܶ{_H$ {ejUmÀ¶mnwT>o AñmUmè¶m g‘ñ¶m gm§Jm.
4. JiVr åhUOo H$¶? JiVrMr H$maUo {bhÿZ ˶mdarb Cnm¶¶moOZm {bhm.
5. ñW{JVr åhUOo H$¶? ñW{JVrMr H$maUo {bhÿZ ˶mdarb Cnm¶¶moOZm {bhm.
6. embo¶ {eñV åhUOo H$m¶? ˶mMm ‘mܶ{‘H$ {ejUmda H$m¶ n[aUm‘ hmoVmo.
7. d§{MVm§À¶m {ejUmMr g‘ñ¶m ‘mܶ{‘H$ {ejUm‘ܶo OmUdVo ˶mda Cnm¶¶moOZm {bhm.
8. An§Jm§À¶m {ejUmMr ‘m{hVr {bhm ˶mda emgZmZo Ho$boë¶m Cnm¶¶moOZm§Mr ‘m{hVr {bhm.
9. ^mfm g‘ñ¶m åhUOo H$m¶ Vo gm§JyZ {ejUmÀ¶m {d{dY ñVamda H$moU˶m ^mfm g‘ñ¶m AmhoV Vo {bhm.
10. g‘mdo{eV {ejUmMr ܶo¶o d C{Ôï>o gm§JyZ h¸$mYm[aV g‘mdo{eV {ejUmMr g§H$ënZm ñnï> H$am.
11. g‘mdo{eV emim d {deof emim g‘mdo{eV {ejUmV EH$‘oH$m§Zm nyaH$ H$em hmoD$ eH$VmV?
12. g‘mOmMo {ejUmV H$m¶© gm§Jm d g‘mOmMo {ejUmbm H$go gmø hmoVo Vo ñnï> H$am.
13. g‘wXm¶mYm[aV nwZd©gZ hr g§H$ënZm ñnï> H$am. g‘wXm¶mYm[aV nwZd©gZ H$m¶©H«$‘mMr {d{dY àH$maMr à{V‘mZo H$moUVr
˶mMo dU©Z H$am.
AZwH«$_{UH$m
6.0 C{ÔîQo>
6.1 n«mñVm{dH$
6.2 {df`-{ddoMZ
6.2.1 àmMrZ ^maVmVrb {ejUmMr à‘wI ܶo¶o
6.2.2 {ejUmMr AmYw{ZH$ ܶo¶o
6.2.3 AmYw{ZH$ ^maVr¶ {ejUmV {ejH$mMo ñWmZ
6.2.4 CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO gmH$maʶmV {ejH$mMr ^y{‘H$m
6.2.5 AܶmnZ ì¶dgm¶ - AW©
6.2.6 {ejH$mMr AmMmag§{hVm
6.3 gmam§e
6.4 nmR>nwamì`mgmR>r H¥$Vr
6.5 nm{a^m{fH$ eãX
6.6 g§X^© gm{hË`
6.0 C{Ôï>o
`m KQ>H$mÀ`m Aä`mgZ§Va Vwåhr-
• àmMrZ ^maVmVrb {ejUmMr ܶo¶o H$moUVr hmoVr d ˶m§Mo ñdê$n H$go hmoVo Vo gm§Jy eH$mb.
• AmYw{ZH$ ^maVmVrb {ejUmMr ܶo¶o H$moUVr AmhoV d ˶m§Mo ñdê$n H$go Amho ho ñnï> H$ê$ eH$mb.
• CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mOmVrb {ejH$m§Mo ñWmZ d ^y{‘H$m ñnï> H$ê$ eH$mb.
• AܶmnZ ì¶dgm¶mMm AW© bjmV KoD$Z ˶mMo ‘hÎd gm§Jy eH$mb.
• {ejH$m§À¶m AmMmag§{hVoMo ñdê$n H$go Agmdo Vo gm§Jy eH$mb.
6.1 n«mñVm{dH$
H$moU˶mhr H$m¶m©V ¶e {‘i{dʶmgmR>r Vo H$m¶© AmnU H$m H$aVmo, Vo H$aʶm‘mJo Amnbm hoVy H$m¶ Am{U H$m¶©{gÕrMo
Amnbo bú¶ H$moUVo ¶mg§~§Yr ñnï> H$ënZm Amnë¶mg‘moa Agm¶bm hdr. ¶mbmM ܶo¶ Ago åhQ>bo OmVo. OrdZmÀ¶m à˶oH$
joÌmV d ì¶dhmamV ܶo¶mMr Amdí¶H$Vm Amho. ܶo¶m{edm¶ H$moU˶mhr H¥$Vrbm àoaH$e³Vr {‘iUma Zmhr. ܶo¶m‘wioM
H$moUVrhr H¥$Vr AW©nyU© hmoVo. {Vbm {ZpíMV {Xem àmá hmoVo. {ejU ho Va ‘wimVM hoVwnyd©H$ AgVo. Vo {d{eï> ܶo¶o
S>moù¶m§g‘moa R>odyZ 춳VrMo dV©Z n[adV©Z H$aʶmMm à¶ËZ H$aVo. ܶo¶m§‘wioM Amnë¶m H¥$VrV g§^«‘ d g§{X½YVm amhV
Zmhr. ܶo¶mdmMyZ {ejUmMm {dMmaM H$aVm ¶oV Zmhr. {ejUmMr ܶo¶o {^Þ g§ñH¥$VtV {^Þ Agy eH$VmV. ¶m KQ>H$mV
AmnU àmMrZ ^maVmVrb {ejUmMr ܶo¶ H$moUVr hmoVr d AmYw{ZH$ ^maVmVrb {ejUmMr ܶo¶o H$moUVr AmhoV, Vo nmhÿ.
{ejUà{H«$¶oV {ejH$ hm KQ>H$ ‘hÎdmMm Amho. {ejUmMr C{Ôï>o ¶eñdrnUo nma nmS>ʶmMr A§{V‘ O~m~Xmar
{ejH$mdaM AgVo. ~Xb˶m H$mimÀ¶m JaOm bjmV KoD$Z ‘wbm§Mo ì¶p³V‘Îd KS>{dʶmMo H$m¶© ˶mbm H$amd¶mMo AgVo.
‘wbm§‘ܶo ^mdr H$mimMr AmìhmZo nobʶmMo gm‘϶© {ejUmVyZ H$amd¶mMo Amho. Am{U hr O~m~Xmar {ejH$mbmM nma
nmS>md¶mMr Amho. ^mdr H$mimV {ejH$mbm Amnë¶m H$m¶m©Mo ñdê$n ~Xbmdo bmJUma Amho. Zì¶m g‘ñ¶m§Zm gm‘moao Omdo
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 211
bmJUma Amho. {ejH$mZo Amnë¶m ì¶dgm¶mMm XOm© d à{Vð>m amIbr nm{hOo. Amnë¶m ì¶dgm¶mMr AmMmag§{hVm V¶ma
H$ê$Z {VMo àm‘m{UH$nUo nmbZ Ho$bo nm{hOo. CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mOmÀ¶m g§X^m©V ¶m gdmªMm {dMma H$ê$.
6.2 {df¶-{ddoMZ
6.2.1 àmMrZ ^maVmVrb {ejUmMr à‘wI ܶo¶o
‘mojmMr àmár, AmܶmpË‘H$ d¥ÎmrMm n[anmof, erbg§dmX ì¶{º$‘ÎdmMm {dH$mg, gm‘m{OH$ d ZmJ[aH$ H$V©ì¶m§Mo
gm‘m{OH$ H$m¶©j‘VoMr d¥Õr Am{U na§namJV g§ñH¥$VrMo g§dY©Z d g§H«$‘U hr àmMrZ ^maVmVrb {ejUmMr à‘wI ܶo¶o Ago
åhUVm ¶oB©b.
‘mojmMr àmár
àmMrZ ^maVmV OrdZmMo A˶wƒ d A§{V‘ AmË‘gmjmËH$ma Agë¶m‘wioM {ejUmMohr gd©loð> AmË‘gmjmËH$ma hoM
hmoVo. {ejUmVyZ 춺$sbm Amnë¶m ‘yi ñd gmjmËH$ma H$ê$Z Úmdm¶mMm hmoVm. AmnU na‘mËå¶mMm EH$ X¡dV AmhmoV, ho
A{dÚo‘wio (‘m¶o‘wio) g‘Oy eH$V Zmhr. {ejU A{dÚoMo nQ>b Zmhrgo Ho$bo nm{hOo. ì¶{º$‘mÌmbm OJmMo gå¶ Pmbo
nm{hOo. MamMa g¥ï>rMo gd© ì¶dhma EH$ gd©gmjr, gd© EH$mË‘ eº$s Mmb{dVo. {VÀ¶màV OmʶmMm, {VÀ¶mer EH$ê$n
hmoʶmMm à¶ËZ Ho$bm nm{hOo. gå¶H²$ kmZ ‘mZdmbm gd© g§Hw${MV ~§YZm§VyZ ‘wº$ H$aVo. åhUyZM gd© àH$maÀ¶m ^m¡{VH$ d
~§YZm§nmgyZ ‘mUgmbm Or ‘wº$ H$aVo Vr {dÚm, Ago åhQ>bo. (gm {dÚm ¶m {d‘wº$¶o) gd© ~§YZm§VyZ ‘wº$ hmoD$ emídV bm^
{‘idyZ XoʶmMo gm‘϶© {ejUmVM Amho. ‘mZd AkmZm‘wioM AnyU© Amho. Ho$di ~«÷M n[anyU© Amho hr C§Mr JmT>Uo,
AZw^dUo åhUOoM AmË‘gmjmËH$ma. hoM ‘mZdr OrdZmMo gmܶ hmo¶. ˶mVM OrdZmMr B{VH$V©ì¶Vm d H¥$VmW©Vm ˶mgmR>rM
àmMrZ H$miMo {ejU à¶ËZerb hmoVo. ¶m 춺$sbm {dH$madmgZm§da {Z¶§ÌU R>odʶmg, {ddoH$~wÕr R>odʶmg, ‘Zmda Vm~m
R>odʶmg àd¥Îm Ho$bo OmV Ago. {dMma H$aʶmMr nmÌVm {Z‘m©U Pmbr åhUOo kmZmMm qH$dm bmoH${hVmgmR>r Cn¶moJ
H$aʶmMr BÀN>meº$s {dH${gV hmoVo. {ejUmV Ho$di 춺$sÀ¶m ñdV…À¶m CÞVrMm {dMma d Amnë¶m Hw$Qw>§~mÀ¶m,
g‘mOmÀ¶m, amï´>mÀ¶m O~m~Xmè¶m nma nmS>ʶmMr j‘Vm A§Jr ¶mdr hm {dMma hmoVm. ¶m O~m~Xmè¶m nma nmS>VmZm
na‘mËå¶mMm {Xì¶ A§e MamMa g¥ï>rV ^ê$Z nm{hbm. OmUrd {ejUmVyZ H$ê$Z {Xbr OmV Ago.
erbg§dY©Z
àmMrZ ^maVr¶ {ejUì¶dñWoV ~m¡{ÕH$ {dH$mgmnojm erbg§dY©Z A{YH$ ‘hÎdmMo ‘mZbo OmV Ago. {ejUmVyZ
{dÚm϶mªÀ¶m ñd^mdmMo CXmÎmrH$aU H$aʶmV ¶oV Ago. "¶oWo {dÛmZ ‘mUyg Amho', Ago gm§Jm, bmoH$ bJoM ˶mÀ¶m^modVr
Jmoim hmoVrb. "¶oWo g‚mZ ‘mUyg Amho', Ago gm§Jm, bmoH$ ˶m§À¶mH$S>o Tw>§Hy$Zhr nmhUma ZmhrV, Ago ‘m±Q>oZZo åhQ>bo Amho.
hr ‘mZdr àd¥Îmr àmMrZ ^maVr¶ {ejUVÁkm§Zr AMyH$ hoabr hmoVr Am{U ˶m{déÕ Cnm¶ åhUyZ ˶m§Zr {dÛÎmonojm
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 212
Mm[aͶmbm àmYmݶ {Xbo hmoVo. àmMrZ H$mir {ejU XoV AgVmZm, {dÚm϶m©Mr Zr{V‘Îmm d gX²>^mdZm {dH${gV H$aUo,
B§{ж{ZJ«hmMo g§dY©Z H$aUo ¶mH$S>o H$Q>mjmZo bj {Xbo OmV Ago. Jwê$À¶m gm{ÞܶmVM {eî¶mbm amhmdo bmJV Ago Am{U
Mm[aͶg§nÞ Jwê$À¶m ì¶{º$‘ÎdmMm R>gm {dÚm϶m©À¶m ‘Zmda C‘Q>V Ago. Jwê$bm AmMm¶© (AmMma§ OmZm{V, AmMa{V B{V)
AmMma OmUUmam, à˶jmV CVa{dUmam Ago g§~moYʶmV ¶oV Ago. {ejUmMm d¥j ehmUnUm~amo~aM gX²>JwU, kmZm~amo~aM
gXmMma ¶m§‘ܶo ~hamdm hoM àmMrZ ^maVr¶ {ejUmMo ܶo¶ hmoVo.
àíZ 1 : àmMrZ ^maVmVrb {ejU Y‘m©{Y{ð>V H$m hmoVo?
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
ì¶{º$‘ÎdmMm {dH$mg
ì¶{º$‘ÎdmMm {dH$mg hohr àmMrZ ^maVr¶ {ejUì¶dñWoMo ܶo¶ hmoVo. ì¶{º$‘ÎdmMm {dH$mg ñdm{^‘mZ, g§¶‘,
AmË‘{dídmg, {ZU©¶j‘Vm ¶m JwUm§À¶m OmonmgZoZo gmܶ Ho$bm OmV Ago. AmnU Amnë¶m g§ñH¥$VrMo g§ajH$ AmhmoV hr
Jmoï> {dÚm϶mªZo gVV ܶmZmV R>odmd¶mMr hmoVr. Amnbo H$V©ì¶ ¶mo½¶ àH$mao nma nmSy>ZM Amnë¶m g‘mOmMo H$ë¶mU AmnU
gmYbo nm{hOo, ho ˶mÀ¶m ‘Zmda q~~{dbo OmV Ago. JwéJ¥hr Jwê$À¶m d¡¶{º$H$ ‘mJ©Xe©ZmImbr Am{U XoIaoIrImbr
{dÚm˶m©Mm emar[aH$, ~m¡{ÕH$ d ‘mZ{gH$ {dH$mg hmoV Ago. ^mdr OrdZmVrb ¶e ho {ejUmdaM Adb§~yZ hmoVo. Jar~
{dÚm϶m©Mo nmofU ho g‘mOmMo n{dÌ H$V©ì¶ ‘mZbo OmV Ago. {dÛmZ hm amOmnojmhr loð> g‘Obm OmV Ago. (ñdXoeo nyÁ¶Vo
amOm {dÛmZ gd©Ì nyÁ¶Vo) Aem àH$maÀ¶m dmVmdaUmV {dÚm϶m©À¶m ñdm{^‘mZmMr gmh{OH$M OnUyH$ hmoV Ago.
ñdmdb§~Z hr AmË‘{dídmgmMr OZZr Amho Am{U VËH$mbrZ g‘mOmV {dÚm϶m©bm ñdmdb§~r OrdZ OJʶmÀ¶m
AZoH$ g§Yr Cnb~Y hmo˶m. ’$mdë¶m doimV H$m‘ H$ê$Z, Vmo Amnbo {ejUnyU© H$ê$ eH$V Ago. Á¶m Jwê$À¶m AWdm
g§ñWoÀ¶m ‘m’©$V ˶mbm {ejU ¿¶md¶mMo Agob ˶m§À¶mH$S>o l‘XmZ H$ê$Z ˶mbm ‘mo’$V {ejU KoVm ¶oV Ago. Jar~
{dÚm϶mªZm {dÚmWuXeoV ‘mYwH$ar ‘mJyZ Amnbm M[aVmW© Mmb{dVm ¶oV Ago. ˶m H$mimV {dÚm϶mªZm Amnë¶m ^mdr
OrdZmMr A{ZpíMVVm H$YrM ^oS>gmdrV Zgo. Vmo Oa ì¶mdgm{¶H$ {ejU KoV Agob Va ˶mÀ¶m ^mdr ì¶dgm¶mMr
{ZpíMVr ˶mM doir hmoV Ago. ˶mÀ¶m ì¶dgm¶mV AmOÀ¶mgmaIr OrdKoUr ñnYm© ZìhVr. ¶m gd© Jmoï>t‘wio ñdmdb§~Z d
AmË‘{dídmg ¶m§Mr OnUyH$ hmoV Ago.
{ejUmV g§¶‘mda ^a {Xë¶mZo ì¶{º$‘ÎdmMm {dH$mg hmoʶmg ‘XV hmoV hmoVr. OrdZmV gmYonUmda ^a {Xbm OmV
Ago. {dÚm϶m©bm {dÚmWuXeoV ¶mo½¶ gd¶r bmdë¶m OmV AgV. VWm{n ˶mbm {eñV bmdVmZm bîH$ar nÕVrMm Adb§~
Ho$bm OmV Zgo. Vr EH$ àH$mao ñd¶§{eñVM hmoVr. VÎdkmZ, VH©$emó, dmL²>‘¶, H$mì¶, {dYr ¶m§gma»¶m {df¶m§Mm àmMrZ
H$miÀ¶m Aä¶mgH«$‘mV g‘mdoe H$aʶmV Ambm hmoVm. ¶m {df¶m§À¶mÛmao {ZU©¶j‘VoMm {dH$mg hmoV hmoVm. {ZU©¶j‘Vm
ì¶{º$‘ÎdmÀ¶m {dH$mgmgmR>r A˶§V Amdí¶H$ Amho.
àíZ 2 : ì¶{º$‘ÎdmMm {dH$mg ho ܶo¶ àmMrZ ^maVr¶ {ejUmVyZ H$go gmܶ H$aVm ¶oV Ago?
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
AmYw{ZH$sH$aU
AmYw{ZH$ g‘mOmV kmZmMr dmT> A˶§V doJmZo hmoV Amho Am{U gm‘m{OH$ n[adV©Zhr ObX JVrZo hmoV Amho. ˶m‘wio
{ejUnÕVr‘ܶo H«$m§{VH$maH$ ~Xb KS>Uo Amdí¶H$ Amho. Ho$di kmZ-g§H«$‘U H$aUo qH$dm n[anyU© 춺$s V¶ma H$aUo
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 216
EdT>oM AmVm {ejUmMo C{Ôï> ho am{hbobo Zmhr. Va {ejU ho {Okmgm OmJ¥V H$aʶmMo, ¶mo½¶ àH$maMr A{^éMr, d¥Îmr
Am{U ‘yë¶ñdrH¥$Vr dmT>{dʶmMo Am{U ñdV§ÌnUo Aä¶mg H$aUo, {dMma H$aUo Am{U {ZU©¶ KoUo Aem ‘mZ{gH$
H$m¡eë¶d¥ÕrMo gmYZ ‘mZbo nm{hOo. ¶m ~Xbboë¶m Ñ{ï>H$moZm‘wio AܶmnZnÕVr d {ejH$-à{ejU nÕVr ¶m§V Am‘ybmJ«
~Xb H$aUo Amdí¶H$ Amho.
AmYw{ZH$ hmoD$ BpÀN>Umè¶m g‘mOmZo ñdV…bm gw{e{jV Ho$bo nm{hOo. gd©gm‘mݶ ZmJ[aH$m§À¶m {ejUmMr nmVir
dmT>{dbr nm{hOo Am{U ˶mM~amo~a Amdí¶H$ JwUdÎmm Agbobm ~w{Õ‘mZdJ© nwaoem g§»¶oZo {Z‘m©U Ho$bm nm{hOo. ˶mMo
KQ>H$ g‘mOmÀ¶m gd© Wam§VyZ Ambobo Agbo nm{hOoV d ˶m§À¶m AmH$m§jm d {Zð>m ^maVmÀ¶m ^y‘rV Imobda éOboë¶m
Agë¶m nm{hOoV.
amï´>r¶ËdmMr OmUrd
H$moU˶mhr amï´>mÀ¶m {ejU{df¶H$ ܶo¶mV amï´>r¶Ëd-{dH$mgmbm ‘hÎdmMo ñWmZ XoʶmV ¶oVo. amï´>r¶Ëd ho Y‘©, d§e,
^mfm qH$dm ^yJmob ¶m§da Adb§~yZ ZgVo. AmnU Amnë¶m amï´>mMo EH${Zð> ZmJ[aH$ AmhmoV ¶m ^mdZoV amï´>r¶Ëd AgVo. ^maV
ho EH$ amï´> Amho Am{U ¶m ^y‘rV OÝ‘mbm ¶oUmar Am{U {VÀ¶m AÞmda nmogbr OmUmar à˶oH$ 춺$s "^maVr¶' Amho, hr
OmUrd {Z‘m©U hmoUo Amdí¶H$ Amho. {~«{Q>em§À¶m amOdQ>rV g§nyU© ^maV EH$mM amOH$s¶ gÎmoImbr Ambm d Vmo amOH$s¶
ÑîQ>çm EH$ amï´> ~Zbm. na§Vw gm§ñH¥${VH$ ÑîQ>çm ^maV àmMrZ H$mimnmgyZM EH$ amï´> hmoVm. {dÚmnrR> Am¶moJmZo åhQ>bo Amho,
"amï´> ho H$mhr Ho$di ì¶mnmar d amOH$maUr 춺$s¨Zr ~ZV ZgVo. H$bmd§V, {dMmad§V, g§V Am{U VÎdk ¶m§Zr Vo V¶ma hmoV
AgVo.'
{ejU ho amï´>r¶ËdmMr eº$s dmT>{dʶmgmR>r ’$maM Cn¶wº$ Amho. à˶oH$ amï´> Amnë¶m XoemVrb ZmJ[aH$m§‘ܶo {eñV,
Xoem~ÔbÀ¶m {Z¶‘m§Mo nmbZ d H$V©ì¶VËnaVm {Z‘m©U H$aʶmMo {ejU XoV AgVo. ^maVmVrb gd© ZmJ[aH$m§Zm Y‘©{Zanoj,
d§e{Zanoj, àm§V{Zanoj, ^mfm{Zanoj ^maVm~Ôb AmË‘r¶Vm dmQ>br nm{hOo. S>m°. amYmH¥$îUZ åhUVmV, "amï´>r¶ËdmMr ^mdZm
eómóm§Zr {Z‘m©U H$amd¶mMr Zmhr, Va Vr ‘mUm§À¶m öX¶mV éObr nm{hOo.'
amï´>r¶Ëd hr EH$ pñWad¥Îmr Amho. A{^d¥Îmr Amho d ¶mo½¶ g§ñH$mam§Zr Vr {dH${gV H$aUo e³¶ Amho. {ejUmVyZ
amï´>r¶Ëdmbm nmofH$ Ago g§ñH$ma {dÚm϶mªda Pmbo nm{hOoV. Amnbr g§ñH¥$Vr, Amnbo VÎdkmZ, Amnë¶m na§nam d Amnë¶m
XoemMr ^m¡Jmo{bH$ d Eo{Vhm{gH$ d¡{eîQ>ço ¶m§Mm n[aM¶ {dÚm϶mªZm H$ê$Z {Xbm nm{hOo. g§nyU© ^maVmMm EH$mË‘ B{Vhmg
{eH${dbm nm{hOo. {^Þ ^m{fH$m§À¶m g§ñH¥$VrVhr lÕm, AmMma, gUg‘ma§^, H$bm-H$m¡eë¶mMo àH$ma ¶m~m~VrV g‘mZVm
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 217
Agë¶mMr OmUrd H$ê$Z XoUmè¶m e¡j{UH$ CnH«$‘m§da ^a {Xbm nm{hOo. {dÚm϶mª‘ܶo amï´>r¶ g§ñH¥$Vr d na§nam ¶m~Ôb
A{^‘mZ {Z‘m©U Ho$bm nm{hOo ˶mMà‘mUo ˶m§Zm amï´>r¶ g‘ñ¶m§Mr OmUrd H$ê$Z {Xbr nm{hOo. amï´>mÀ¶m gdmªJrU
{dH$mgmgmR>r amï´>r¶ËdmMr ^mdZm A˶mdí¶H$ Amho.
Am§Vaamï´>r¶ gm‘§Oñ¶
AmnU Ho$di Amnë¶m amÁ¶mMo g^mgX ZgyZ OJmMo ZmJ[aH$ AmhmoV hr ^mdZm åhUoO Am§Vaamï´>r¶Vm hmo¶.
Am§Vaamï´>r¶Vm OJmVrb amï´>mV AmngmVrb g§~§Ym§{df¶r em§VVm d ‘¡Ìr àñWm{nV H$aʶmg ‘XV H$aVo. {díd~§YwËd hm
Am§Vaamï´>r¶VoMm AmXe© Amho. {dÚm϶mª‘ܶo Xoe^º$sMr ^mdZm d Amnbr g§ñH¥$Vr Am{U na§nam ¶m§~Ôb AmXa {Z‘m©U
H$aʶmMr Amdí¶H$Vm Amho. na§Vw ˶mM~amo~a BVa amï´>o d g§ñH¥$Vr ¶m§À¶m{df¶r ÛofmMr dm AZmXamMr ^mdZm {Z‘m©U hmoD$
Z¶o Va ˶m§À¶m~Ôb ghmZw^yVr d g{hîUwVm {Z‘m©U Pmbr nm{hOo. amï´>mamï´>m§‘Yrb J¡ag‘O Xÿa Pmbo nm{hOoV. Am§Vaamï´>r¶
gm‘§Oñ¶ {Z‘m©U Pmbo nm{hOo.
Am§Vaamï´>r¶ gm‘§Oñ¶mMr Amdí¶H$Vm {deof Vrd«VoZo {Z‘m©U hmoʶmg nwT>rb Jmoï>r H$maUr^yV Pmë¶m -
(1) AmYw{ZH$ emoYm§‘wio {d{dY ‘mZdg§K, {^Þ{^Þ g§ñH¥$Vr d amï´>o EH$‘oH$m§À¶m AJXr Odi Ambr. ˶m‘wio nañnam§À¶m
{hVg§~§Ym§~Ôb g§Kf© {Z‘m©U hmoʶmMr e³¶Vm dmT>br Amho.
(2) AUweº$sÀ¶m emoYm‘wio àXoeÀ¶m àXoe d {demb ‘mZdr g§K ¶m§Mm {dZme hmoʶmMr e³¶Vm dmT>br Amho.
(3) {dgmì¶m eVH$mÀ¶m nydm©Ym©V Pmboë¶m XmoZ ^rfU ‘hm¶wÕm§V ‘mdZm§Mm Omo A‘mZwf g§hma Pmbm ˶m‘wio ‘mZdOmV
IS>~Sy>Z OmJr Pmbr. AUw~m±~À¶m g§hmaH$ eº$sZo hr ^rfUVm namH$moQ>rg nmohmoMbr.
(4) OJmV ^wHo$ë¶m d AkmZr bmoH$m§Mr g§»¶mhr àM§S> Amho. ‘mZdg§ñH¥$Vrbm hmhr ‘moR>m Y¸$m Amho.
{ejUmVyZ Am§Vaamï´>r¶ gm‘§Oñ¶mMr ^mdZm {Z‘m©U H$aUo e³¶ Amho, Agm {dídmg ¶wZoñH$moZo 춺$ Ho$bm Amho. "ho
{dídMr ‘mPo Ka' Aer {dídì¶mnH$ Ñï>r {Z‘m©U H$aUo, {dídZmJ[aH$ËdmMr ^mdZm {Z‘m©U H$aUo, {díd‘mZd V¶ma H$aUo
ho Am§VaamîQ´>r¶ nmVirdarb {ejUmMo à‘wI ܶo¶ Amho, Ago ^maVr¶ amÁ¶ KQ>ZoV Z‘yX H$aʶmV Ambo Amho. ‘wbm§‘ܶo
"dgwY¡d Hw$Qw>§~H$‘²' hr ^mdZm {Z‘m©U Ho$br nm{hOo. ¶mo½¶ YmaUm, AmXe©, gX²^md d ghH$m¶m©Mr ^mdZm d àd¥Îmr d¥qÕJV
H$aUo Amdí¶H$ Amho. Aä¶mg {d{dY {df¶m§À¶m AܶmnZmVyZM Am§Vaamï´>r¶ gm‘§Oñ¶mMr ^mdZm Omonmgbr nm{hOo.
àíZ 7 : nwT>rb CnH«$‘m§VyZ H$moUVr e¡j{UH$ ܶo¶o gmܶ hmoVrb?
(1) gm‘m{OH$ d amï´>r¶ godm
(2) naamï´>mVrb AmnX²J«ñVmgmR>r ‘XV{ZYr Jmoim H$aUo
(3) Am{XdmgtgmR>r Aml‘emim
(4) hñVì¶dgm¶mMo {ejU
(5) gm‘wXm{¶H$ àmW©Zm
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
Z¡V¥ËdmMo à{ejU
H°$Q>ob ¶m§Zr ZoV¥ËdmMr ì¶m»¶m nwT>rbà‘mUo Ho$br Amho - "EHy$U g‘yhmÀ¶m H$m¶m©da Á¶m 춺$sMm {Z{d©dmX à^md
AgVmo, Or 춺$s g‘yhm‘ܶo n[adV©Z KS>dyZ AmUy eH$Vo, {OÀ¶m‘wio g‘yhmMo ‘Zmo~b Am{U EH§$Xa g‘yheº$s {Q>Hy$Z amhVo
Am{U Or 춺$s g‘yhmÀ¶m A{^d¥Îmr‘ܶo ~Xb KS>dyZ AmUy eH$Vo, Vr 춺$s åhUOo ZoVm hmo¶.' ZoVm åhUOo g‘yhmda
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 218
ñdV…Mr A{YH$maemhr àñWm{nV H$aUmar 춺$s qH$dm g‘yhm‘ܶo bmoH${චPmbobr 춺$s Zìho. ZoV¥Ëd ho Ho$di amOH$s¶
joÌmnwaVoM ‘¶m©{XV ZgVo. ‘mZdr OrdZmÀ¶m gd© joÌm§V - gm‘m{OH$, Am¡Úmo{JH$, g§ñH¥${VH$, amOH$s¶, ZoV¥ËdmMr
Amdí¶H$Vm AgVo. Amnë¶m joÌmVrb g‘ñ¶m§Mo gImob AmH$bZ d Vm§{ÌH$ j‘Vm Zo˶mÀ¶m A§Jr Agbr nm{hOo. g§~§{YV
joÌmVrb g‘yhmbm ‘mJ©Xe©Z d ˶mÀ¶m CÞVrÀ¶m ‘mJm©Vrb AS>MUr Xÿa H$aʶmMo gm‘϶© Zo˶mÀ¶m A§Jr Agbo nm{hOo.
àg§Jr ñdV…À¶m {hVmbm ‘waS> KmbʶmMr ˶mMr V¶mar Agbr nm{hOo.
{deof ~w{Õ‘mZ d H$V©¥ËddmZ {dÚmWu {ZdSy>Z ˶m§À¶mVrb ZoV¥ËdJwUm§Mm {dH$mg {ejUmVyZ Pmbm nm{hOo. ì¶{º$‘Îd,
earaàH¥$Vr, ~w{Õ‘Îmm, AmË‘{dídmg, g§KQ>ZmMmVw¶©, XÿaX{e©Ëd, {Z^©¶Vm, {ZU©¶ KoʶmMr j‘Vm d ˶mbm R>m‘ {MH$Qy>Z
amhʶmMr eº$s, g§e¶mVrVVm AZw¶m¶m§À¶m gwIX…Im§Mr g§doXZerb OmUrd d ‘XVrMr H¥$Vr Ago ZoV¥ËdmMo JwU gm§{JVbo
OmVmV. {d{dY àg§Jm§VyZM Vo àH$Q> hmoV AgVmV. 춺$s d g‘yh ¶m§À¶m nañna {H«$¶m-à{V{H«$¶m§VyZ ì¶{º$‘ÎdmVrb
ZoV¥ËdmÀ¶m n¡by§Mm {dH$mg hmoVmo. bmoH$emhrÀ¶m àJVrV ZoV¥Ëd dmT>˶m à‘mUmV ~hwOZ g‘mOmVyZ {Z‘m©U Ho$bo nm{hOo.
à˶oH$ joÌmVrb ñdV§Ì àkoMm, H$ënH$VoMm d gO©ZerbVoMm emoY KoD$Z {Vbm Amdí¶H$ Vo ‘mJ©Xe©Z
{ejUà{H«$¶oVyZ Pmbo nm{hOo. {ejUmVyZ à˶oH$ joÌmV Zì¶m ZoV¥ËdmMr {Z{‘©Vr Pmbr nm{hOo. WmoS>³¶mV -
(1) Ym{‘©H$ ^mdZoMm n[anmof, erbg§dY©Z, ì¶{º$‘ÎdmMm {dH$mg, gm‘m{OH$ d ZmJ[aH$ H$V©ì¶m§Mo nmbZ,
gm‘m{OH$ H$m¶©g‘VoMr d¥Õr Am{U na§namJV g§ñH¥$VrMo ajU Am{U g§H«$‘U hr àmMrZ ^maVmVrb {ejUmMr à‘wI ܶo¶o
hmoVr. ‘mZdr OrdZ ì¶dhma ì¶dpñWV Mmb{dʶmgmR>r Y‘© Amdí¶H$ Agë¶mZo ^mdZoer OmonmgZm ho {ejUmMo ‘hÎdmMo
ܶo¶ g‘OʶmV Ambo hmoVo. àmMrZ ^maVr¶m§Zr {dÛVonojm Mm[aͶ ‘hÎdmMo ‘mZbo Am{U Mm[aͶ g§dY©ZmgmR>r Amdí¶H$
Aem VaVwXr {ejUì¶dñWoV H$aʶmV Amë¶m hmo˶m. ì¶{º$‘ÎdmMm {dH$mg hohr àmMrZ ^maVr¶ {ejUmMo ܶo¶ hmoVo.
˶mgmR>r ñdm{^‘mZ, B§{ж{ZJ«h, AmË‘{dídmg Am{U {ZU©¶j‘Vm ¶m JwUm§Mm n[anmof Ho$bm OmV Ago. g‘mOmMo ì¶dhma
gwairVnUo MmbmdoV, g‘mOmMo gmV˶ amhmdo ¶mgmR>r gm‘m{OH$ d ZmJ[aH$ H$V©ì¶m§Mo nmbZ ho {ejUmMo ܶo¶ ‘mZʶmV
Ambo hmoVo. ˶mgmR>r F$U-H$ënZm ‘m§S>ʶmV Ambr hmoVr. ì¶mdgm{¶H$ ZrVrMm nwañH$ma H$aʶmV Ambm hmoVm. ì¶mdgm{¶H$
{ejU hoM ‘hÎdmMo ‘mZyZ gm‘m{OH$ H$m¶©j‘Vm dmT>{dbr OmV Ago. Amnë¶m na§nam, dmL²>‘¶ {Q>H${dʶmgmR>r {ejUmVyZ
g§ñH¥$VrMo OVZ, g§dY©Z Am{U g§H«$‘U Ho$bo OmV Ago. 춺$s d g‘ï>r Xmohm|Mm gwaoI g§J‘ ^maVr¶ {ejUmV gmYbm OmV
Ago.
(2) {ejUmMr ܶo¶o XoeH$mbnaËdo ~XbV gVmV. Amnë¶m XoemMm Am{W©H$ {dH$mg gmYʶmgmR>r {ejUmVyZ
CËnmXZj‘VoV dmT> H$aUo Amdí¶H$ Amho. ^maVmV {d{dYVoVyZ EH$Vm àñWm{nV H$aʶmgmR>r gm‘m{OH$ d amï´>r¶ EH$mË‘Vm
‘wbm§À¶m ‘Zmda q~~{dʶmMo H$m¶© {ejUmZo Ho$bo nm{hOoV. kmZmMr PnmQ>çmZo hmoUmar dmT> d gm‘m{OH$ n[adV©Z ¶m§Zm
AZwbjyZ {ejUmMo AmYw{ZH$sH$aU H$aUo Amdí¶H$ Amho. 춺$sÀ¶m gdmªJrU {dH$mgmV kmZ d ~wÕr VgoM ZoV¥Ëd ¶m§À¶m
{dH$mgm~amo~aM erbg§dY©ZmMrhr Amdí¶H$Vm Amho. ˶mgmR>r {ejUmVyZ gm‘m{OH$, Z¡{VH$ d Ym{‘©H$ ‘yë¶m§Mr OmonmgZm
Ho$br nm{hOo. {ejUmVyZ amï´>r¶ËdmÀ¶m g§ñH$mam~amo~aM {dídHw$Qw>§~d¥ÎmrMr OmonmgZm hr AmOMr JaO Amho. ˶m‘wio
‘mZdmMm CƒVa {dH$mghr gmYUo e³¶ Amho. Aä¶mgH«$‘mVrb {d{dY {df¶m§VyZ d ~{h…emb H$m¶©H«$‘m§VyZ Aem àH$maMo
g§ñH$ma KS>dyZ AmUbo nm{hOoV.
n[adV©ZmgmR>r V¶mar
AmOÀ¶m OJmV kmZ, V§ÌkmZ Am{U ì¶dñWmnZ ¶m§‘ܶo A˶§V doJmZo ~Xb hmoV AmhoV. ^maVr¶ g‘mOhr PnmQ>çmZo
~XbV Amho. Amnë¶m g§ñWm§Mo ñdê$n d H$m¶© ~XbʶmgmR>r AZoH$ à{H«$¶m gwê$ Pmë¶m AmhoV. ^mdr ^maVmVrb g‘mO d
{ejU ¶m§Mo ñdê$n H$go Agmdo ¶m§g§~§Yr VÁkm§Zr J§^ranUo {dMma H$aʶmg àma§^ Ho$bm Amho. g‘mOmbm AmH$ma XoUmè¶m
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 221
~m¡{ÕH$ d Aݶ eº$s ¶m§Mm {dMma {ejH$m§Zrhr Ho$bm nm{hOo. Ho$di gm‘m{OH$ OmJ¥Vr Zìho, Va gm‘m{OH$ CÞVrgmR>r
˶mbm PQ>mdo bmJUma Amho.
àJV {dkmZ d V§ÌkmZ ¶m§À¶m gmhmæ¶mZo eoVr, CÚmoJY§Xo d BVa joÌm§V H«$m§{VH$maH$ ~Xb hmoV AmhoV. Zdr AW©aMZm
{dH${gV hmoV Amho. ¶m ~Xbm§‘wio d ˶m AZwamoYmZo hmoUmè¶m gm‘m{OH$ ~Xbm§‘wio Zì¶m e¡j{UH$ JaOm {Z‘m©U hmoUma
AmhoV. {ejUmMr ì¶már, H$jm d Ame¶ ZdZì¶m JaOm§À¶m d pñW˶§Vam§À¶m g§X^m©V ~XbUma Amho. ˶mbm gm‘moao
OmʶmMr V¶mar {ejH$mbm H$amdr bmJUma Amho. Ano{jV g§H«$‘UmMm doY ¿¶mdm bmJUma Amho. Zì¶m aMZoV Oo {eH$bo
OmVo ˶mnojm {eH$ʶmMr j‘Vm A{YH$ ‘hÎdmMr ‘mZbr OmB©b. åhUyZ "{eH$mdo H$go' hoM {ejH$mbm {eH$dmdo bmJob.
VgoM {Za§Va {ejUmdahr ^a Úmdm bmJob. Amnbr {ejUnÕVr J{V‘mZ R>odmdr bmJob. Am{U {ejH$mbmhr J{V‘mZ ìhmdo
bmJob, "Wm§~bm Vmo g§nbm' ho ܶmZmV R>odmdo bmJob H$maU ^mdr H$mimV Wm§~bm Vmo g§nbm åhUyZ g‘Omdo.
{ejUmMr dmT>Vr ‘mJUr
^maVmVrb ^mdr g‘mOmMo ñdê$n AmOÀ¶m g‘mOmnojm AZoH$ ~m~VrV {^Þ Agob. ^maVmMr bmoH$g§»¶m bdH$aM
90 H$moQ>tÀ¶m nbrH$S>o OmUma Amho. ˶m‘wio AmOÀ¶mnojm {H$VrVar nQ>rZo A{YH$ {dÚm϶mªÀ¶m {ejUmMr VaVyX H$amdr
bmJUma Amho. dmT>˶m AmYw{ZH$sH$aUm~amo~a gd© KQ>H$m§À¶m Am{U gd© d¶moJQ>m§À¶m {ejUmÀ¶m ‘mJʶm dmT>Uma AmhoV.
{Za§Va {ejU, XO}Xma {ejU, AmYw{ZH$ {gÕm§V d à{H«$¶m ¶m§Mo {ejU, VËH$mi Am{U bm^H$mar amoOJmamgmR>r
ì¶mdgm{¶H$ {ejU, ~Xb˶m H$mimÀ¶m ‘mJʶm d OmJ{VH$ {dMmaàdmh ¶m§Zm AZwgê$Z Anma§n[aH$ qH$dm Zdr
{dMmagaUr dm joÌo ¶m§‘Yrb {ejU ¶m§Mr ‘mJUr A{YH$m{YH$ bmoH$m§H$Sy>Z hmoUma Amho. gܶmÀ¶m nma§n[aH$ ñdê$nmÀ¶m
emim-‘hm{dÚmb¶m§Zm Anojm§À¶m ¶m n[añ’$moQ>mbm nwao nS>Uo e³¶ hmoUma Zmhr. H$maU ˶m Ñï>rZo ˶m§Mr gd© àH$maMr
gmYZgm‘J«r VwQ>nw§Or Amho Am{U ˶mV AZoH$ àH$mao C{Udmhr AmhoV. Voìhm {ejUmMr dmT>Vr ‘mJUr nwar H$aʶmgmR>r
Anma§n[aH$ ‘mܶ‘m§Mm AmYma ¿¶mdm bmJob. Zì¶m {ejUnÕVr A§JrH$mamì¶m bmJVrb. {ejH$mbm ~XbUmè¶m
{ejUnÕVrer g‘m¶moOZ H$aʶmMr V¶mar H$amdr bmJob. jUmojUr dmT>V Agbobo kmZ ˶mbm AmË‘gmV H$amdo bmJob d
Vo {dÚm϶mªn¶ªV nmohmoMdmdo bmJob.
Cƒ ì¶dgm¶mMo {ZH$f
Cƒ ì¶dgm¶mMo {ZH$f nwT>rbà‘mUo gm§{JVbo OmVmV.
(1) gImob kmZ d à{ejUmMm àXrK© H$mi
(2) ì¶dgm¶mVrb àdoemda {Z¶§ÌU
(3) ì¶mdgm{¶H$ AmMmag§{hVm Am{U
(4) ì¶mdgm{¶H$ ñdmV§Í¶
gd©gm‘mݶ ‘mUgmÀ¶m VwbZoZo {d{eï> ì¶mdgm{¶H$mMo Amnë¶m ì¶dgm¶mMo kmZ gImob AgVo. XrK©H$mi à{ejU
KoD$Z ˶mZo Amnë¶m ì¶dgm¶mMr Img H$m¡eë¶o AmË‘gmV Ho$bobr AgVmV. ˶mZo g§nmXZ Ho$bobo kmZ d H$m¡eë¶o ¶m‘wio
Vmo Amnë¶m ì¶dgm¶mV VÁk g‘Obm OmVmo. ˶mÀ¶mg‘moa ¶oUmè¶m g‘ñ¶oMm Vmo Omo {ZU©¶ XoVmo Vmo {ZU©¶ gd©gm‘mݶ
‘mUyg ‘wH$mQ>çmZo ‘mݶ H$aVmo. Amnë¶m g§KQ>ZoV àdoe {‘iʶmg H$moU nmÌ Amho, ho ˶m ˶m ì¶dgm¶mVrb VÁk
R>a{dVmV. ì¶dgm¶mV àdoe {Xboë¶m 춺$sÀ¶m dV©Zmda {Z¶§ÌU R>odʶmMohr H$m‘ VoM H$aVmV. Amnë¶m ì¶dgm¶mÀ¶m
joÌm§V Amnë¶m kmZ-H$m¡eë¶m§Mm ¶mo½¶ àH$mao Cn¶moJ H$aʶmMo ñdmV§Í¶ ˶m ì¶mdgm{¶H$m§Zm AgVo.
ì¶dgm¶mMm AW©
˶mM àH$maMr ZmoH$ar qH$dm M[aVmWm©gmR>r VoM H$m‘ H$aUmè¶m bmoH$m§Mm JQ> åhUOo ì¶dgm¶, AWdm Am{W©H$
{hVg§~§Y gwa{jV R>odʶmgmR>r {Z‘m©U Pmbobr g§KQ>Zm åhUOo ì¶dgm¶, Ago gm‘mݶV… ‘mZbo OmVo. ì¶dgm¶ åhUOo
‘hÎdmMr gm‘m{OH$ godm. hr godm ì¶mdgm{¶H$m§Zr ~m§{YbH$sÀ¶m d g‘n©UmÀ¶m ^mdZoZo Ho$br nm{hOo. Iar ì¶dgm¶ d¥Îmr
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 223
qH$dm Iam ì¶dgm¶Y‘© nmimd¶mMm Agob Va ì¶mdgm{¶H$mZo nwT>rb Jmoï>r Ho$ë¶m nm{hOoV.
(1) Amnë¶m ghH$mè¶m§À¶m JwUdÎmoMm {dH$mg Ho$bm nm{hOo, ˶m§Mr H$m¶©j‘Vm dmT>{dbr nm{hOo.
(2) d¡¶{º$H$ {hVmÀ¶m g§Hw${MV hoVwZo ì¶dgm¶mÀ¶m à{Vð>obm ‘maH$ Aem H¥$˶m§Zm H$Q>mjmZo Amim KmVbm nm{hOo.
(3) Amnë¶m H$m¶m©À¶m CXmÎm C{Ôï>m§Mr gVV OmUrd R>odbr nm{hOo. à˶oH$ ì¶dgm¶mbm AmYma^yV Aer H$mhr
ZrZr‘yë¶o AgVmV d ˶m§Mo nmbZ ˶m ì¶dgm¶mV H$m‘ H$aUmè¶m à˶oH$mZo H$amd¶mMo AgVo.
à˶oH$ ì¶dgm¶mMo g‘mOOrdZmV {d{eï> ñWmZ qH$dm ‘hÎd ˶m ì¶dgm¶mÀ¶m H$m¶m©dê$Z R>aVo. EImÚm ì¶dgm¶mVyZ
g‘mOmÀ¶m JaOm {H$Vr à‘mUmV ^mJ{dë¶m OmVmV, g‘mO C^maUrV, gm‘m{OH$ àJVrV ˶m ì¶dgm¶mMm dmQ>m H$moUVm,
¶mdê$Z ˶m ì¶dgm¶mMo ‘hÎd R>aVo. dmñV{dH$ gm‘m{OH$ OrdZmV à˶oH$ ì¶dgm¶mMr Amdí¶H$Vm AgVo. eoVH$ar-
CÚmoJnVr, PmSy>dmbm-àemgH$s¶ A{YH$mar Aem gd©M ì¶mdgm{¶H$m§Mr g‘mOmbm JaO AgVo. ˶m‘wio ì¶dgm¶m§‘ܶo
loð>-H${Zð> Agm ’$aH$ H$aUo ¶mo½¶ Zmhr. VWm{n ì¶dgm¶mMo loð>Ëd Ho$di Cn¶wº$VoÀ¶mM {ZH$fmda AmO‘mdbo OmV Zmhr.
^m¡{VH$ JaOm Va ‘hÎdmÀ¶m AmhoVM Am{U ˶m ^mJ{dUmè¶m ì¶mdgm{¶H$m§Mo F$U ‘mZboM nm{hOo. na§Vw ì¶{º$OrdZ g‘¥Õ
H$aUmè¶m, g‘mOOrdZmMr YmaUm H$aUmè¶m, ‘mZdr OrdZmMm ñVa C§MmdUmè¶m ‘yë¶m§Mm n[anmof dm nyV©Vm H$aUmam ì¶dgm¶
hm loð> ì¶dgm¶ g‘Obm OmVmo. ¶m Ñï>rZo nm{hë¶mg AܶmnZmMm ì¶dgm¶ hm loð> ì¶dgm¶M ‘mZbm nm{hOo.
AmMmag§{hVoMo ñdê$n
{ejH$mMm Amnë¶m ì¶dgm¶mV {dÚmWr©, ˶mMo {ejH$ ghH$mar, ‘w»¶mܶmnH$, nmbH$ Am{U g‘mO ¶m§À¶mer g§~§Y
¶oV AgVmo. ¶m g§~§Ym§V {ejH$mZo H$go dmJmdo, H$moUVm AmMma C{MV ‘mZmdm Am{U Vmo nmiUo ~§YZH$maH$ ‘mZmd¶mMm
{dMma {ejH$m§À¶m AmMmag§{hVoV Ho$bm nm{hOo.
A‘o[aHo$Vrb "Z°eZb EÁ¶wHo$eZb Agmo{gEeZ' ZmdmÀ¶m g§ñWoZo {ejU ì¶dgm¶mgmR>r AmMmag§{hVm V¶ma Ho$br
Amho. ¶m g§{hVoÀ¶m gwédmVrg EH$ à{Vkm Ho$bobr Amho. ¶m à{VkoV H$mhr ì¶mnH$ VÎdm§da {Zð>m 춺$ H$aʶmV Ambr
Amho. AmMma{df¶H$ {Z¶‘ ¶mM VÎdm§da AmYmaboobo AmhoV.
{ejH$m§Zr H$em àH$mao e¡j{UH$ H$m¶© H$amdo d Amnbo dV©Z H$go R>odmdo ¶mg§~§Yr ¶m g§{hVoV ‘mJ©Xe©H$ gyÌo gm§{JVbr
AmhoV. Vr gyÌo nwT>rbà‘mUo AmhoV -
(1) kmZXmZmMr O~m~Xmar : ~mbH$, Hw$‘ma, ¶wdH$ d àm¡T> ¶m§Zm kmZ, H$m¡eë¶o àmá H$ê$Z XoʶmÀ¶m H$m¶m©V ‘XV
H$aUo, ˶m§À¶mda bmoH$emhr OrdZnÕVrMo g§ñH$ma H$aUo Am{U ˶m§À¶mVyZ ñdmdb§~r, H$m¶©j‘ d gm‘m{OH$
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO Am{U {ejU : 224
O~m~XmarMr OmUrd Agbobo ZmJ[aH$ {Z‘m©U H$aUo hr {ejUì¶dgm¶mMr àmW{‘H$ O~m~Xmar Amho. ¶m gyÌmV
{dÚm϶mªZm g‘mZ dmJUyH$ XoUo, ˶m§À¶mVrb ì¶{º$JV ^oX d JaOm {dMmamV KoUo, ˶m§À¶m gdmªJrU {dH$mgmgmR>r
‘XV H$aUo, ImOJr {eH$dUr~m~V {ZYm©[aV {Z¶‘m§Mo nmbZ H$aUo B˶mXr Jmoï>tMm g‘mdoe hmoVmo.
(2) nmbH$ d Hw$Qw>§~g§ñWm ¶m§À¶mer ghH$m¶© : ‘wbm§À¶m AmMma-{dMmam§Zm ¶mo½¶ diU bmdʶmgmR>r, ˶m§À¶m
d¡¶{º$H$ d gm‘m{OH$ ì¶{º$‘ÎdmMm {dH$mg gmYʶmgmR>r nmbH$ d {ejH$ ¶m§Zr nañna ghH$m¶m©Zo H$m¶© Ho$bo
nm{hOo. ‘wbm§Mm {dH$mg hr {ejH$ d nmbH$ ¶m§Mr gm‘mB©H$ O~m~Xmar ‘mZbr nm{hOo. nañna ghH$m¶m©Zo ‘wbm§Mm
{dH$mg gmYʶmMm à¶ËZ Ho$bm nm{hOo, Ago ¶m gyÌmV gm§{JVbo Amho.
(3) gm‘m{OH$ g§~§Ym§Mr OmonmgZm : g‘mOmZo Amnë¶mda {d{eï> O~m~Xmar {dídmgmZo gmon{dbr Amho, ¶mMr OmUrd
{ejH$mZo R>odbr nm{hOo. Amnë¶m gm‘m{OH$ H$V©ì¶m§Mr OmUrd R>odbr nm{hOo. AmXe© ZmJ[aH$mMr H$V©ì¶o nma nmS>br
nm{hOoV. {ejUmMm XOm© d ˶m‘m’©$V g‘mOmMmhr ~m¡{ÕH$, Z¡{VH$ d AmܶmpË‘H$ XOm© C§MmdʶmgmR>r à¶ËZ Ho$bm
nm{hOo. Agm gm‘m{OH$ g§~§YmMm Ame¶ Amho.
(4) ì¶mdgm{¶H$ godH$ åhUyZ O~m~Xmar : godH$ åhUyZ dmJʶmMo H$mama‘Xma, àemZmË‘H$ {Z¶‘ ¶m§Mo nmbZ
H$gmoerZo Pmbo nm{hOo. {ejH$m§Zr Amnë¶m d[að>m§er ¶mo½¶ àH$mao dmJmdo, Zì¶m ZmoH$arg§~§YrMm AO© {Z¶‘mZwgma
H$amdm, ghH$mè¶m§~amo~a A{Zï> ñnYm© H$ê$ Z¶o. ì¶dgm¶mVrb Jwá ‘m{hVrMr dmÀ¶Vm H$ê$ Z¶o. Amnë¶m à{Vð>obm
emo^ob AemM ‘mJm©Zo Ðì¶mO©Z H$amdo. ì¶dgm¶m~Ôb OZ‘V AZwHy$b R>odʶmgmR>r à¶ËZerb Agmdo, B˶mXr
Jmoï>tMm ¶m gyÌmV g‘mdoe Amho.
(5) {ejU ì¶dgm¶mdarb {ZîR>m Am{U ghH$mar {ejH$m§er g§~§Y : {ejH$mZo Amnë¶m ghH$mar {ejH$m§er Mm§Jbo
g§~§Y R>odbo nm{hOoV. {ejH$mZo BVa {ejH$m§{df¶r AZwX²Jma H$mTy> Z¶oV. ˶m§À¶mda {dKmVH$ Q>rH$m H$ê$ Z¶o.
ghH$mar {ejH$m§Mr à{Vð>m amIbr nm{hOo. EH$‘oH$m§er ghH$m¶© Ho$bo nm{hOo. ghH$mar {ejH$m§{df¶r AmXa{Zð>m
~miJyZ gd© ghH$mè¶m§V Eo³¶^mdZm ÑT> Pmbr VaM Amnë¶m ì¶dgm¶mbm OZ‘mZgmV Cƒ ñWmZ bm^ob. OZVoV
ì¶dgm¶mMr à{Vð>m amhrb. {ejH$mZo Amnbr ì¶mdgm{¶H$ nmÌVm d H$m¡eë¶ dmT>{dʶmMm g§K{Q>V à¶ËZ Ho$bm
nm{hOo. VéU ~w{Õ‘mZ dJm©bm Amnë¶m ì¶dgm¶mMo AmH$f©U dmQ>ob Aem àH$maMr à{Vð>m d XOm© Amnë¶m
ì¶dgm¶mbm àmá H$ê$Z XoʶmgmR>r à¶ËZerb Agbo nm{hOo. ¶m Jmoï>tMm g‘mdoe ¶m gyÌmV Ho$bm Amho.
(6) {ejUjoÌ g‘¥Õ H$aʶmgmR>r à¶ËZerb nmhUo : {ejUjoÌ g‘¥Õ H$aʶmgmR>r à¶ËZerb amhUo hohr {ejH$m§Mo
H$V©ì¶ R>aVo. {ejH$m§Zr àM{bV AܶmnZ nÕVr‘Yrb ÌwQ>r OmUyZ KoD$Z ˶m Xÿa H$em H$aVm ¶oVrb ¶mMm {dMma
Ho$bm nm{hOo. nmR>çnwñVH$m§Vrb d Aä¶mgH«$‘mVrb C{Udm emoYyZ H$mTy>Z ˶m§‘ܶo H$moUH$moUVo ’o$a~Xb Amdí¶H$
AmhoV ¶mMmhr gVV {dMma Ho$bm nm{hOo. {ejUjoÌmV emoYZ d g§emoYZ H$aʶmg CÚwº$ Agbo nm{hOo. BVH$Mo
Zìho Va {ejU YmoaU AmIʶmVhr gh^mJr hmoʶmMr V¶mar R>odbr nm{hOo. Aem àH$mao {ejH$m§À¶m AZw^dm§VyZ d
{dMma‘§WZmVyZ {ZKUmao {ZîH$f© ì¶dhmamV AmUʶmgmR>r {ejUg§KQ>Zm§Zr AmJ«h Yabm nm{hOo. {ejH$m§À¶m
CnH«$‘erbVobm ¶mo½¶ ݶm¶ {‘imbm nm{hOo. ˶mgmR>r {ejH$m§À¶m AmMmag§{hVoV ¶mhr Jmoï>tMm g‘mdoe Pmbm
nm{hOo.
AmMmag§{hVoMo ‘hÎd
àñVwV mMmag§{hVoVrb VÎdo gd©‘mݶ d ì¶mnH$ AmhoV. Vr H$moU˶mhr XoemVrb {ejUì¶dgm¶mbm bmJy
nS>ʶmgmaIr AmhoV. AWm©V hr AmMmag§{hVm g§nyU©nUo {ZXm}f Amho Ago åhUVm ¶oUma Zmhr. XoeH$mbnaËdo ˶mV ¶mo½¶ Vo
’o$a’$ma H$aʶmg ^anya dmd Amho. AmMmag§{hVm V¶ma H$aʶmMo H$m¶© {ejUg§KQ>Zm§Zr hmVr ¿¶mdo. AmMmag§{hVm åhUOo
Z¡{VH$ ~§YZo åhUyZ Vr {ejH$m§ZrM R>a{dbr nm{hOoV, Am{U AmMmaUmV AmUbr nm{hOoV. ˶m‘wio ¶m ì¶dgm¶mMr à{Vð>m
d XOm© C§Mmdob. {ejH$mZo Amnë¶m H$m¶m©V gMmoQ>r, ghH$mar {ejH$m§er ghH$m¶©, ñdV…À¶m ì¶dgm¶mg§~§Yr {Zð>m,
gm‘m{OH$ d amï´>r¶ O~m~XmarMr OmUrd, Aݶm¶mMr MrS>, godmd¥Îmr ¶m Jmoï>r A§Jr ~mUë¶m nm{hOoV. hrM {ejH$mÀ¶m
AmMmag§{hVoMr C{Ôï>o Agbr nm{hOoV. {ejH$ hm {dÚm϶mªg‘moa AmXe© AgVmo. {ejH$mZo Zr{V{Z¶‘m§Mo nmbZ H$mQ>oH$moanUo
Ho$bo VaM {dÚmWu Zr{V‘mZ hmoVrb. {ejH$ "~mobo V¡gm Mmbo' Agm Agbm VaM {dÚmWu ˶mÀ¶m MaUm§Zm d§XZ H$aVrb.
àíZ 5 : AmMmag§{hVm åhUOo H$m¶? {ejH$m§À¶m AmMmag§{hVoMr Amdí¶H$Vm H$m¶?
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------
6.3 gmam§e
àmMrZ {ejUmÀ¶m ܶo¶m§Mm {dMma H$aVm Y‘©{Zanoj {ejUnÕVr, gmd©{ÌH$ {ejUmMr ¶moOZm ¶m§‘wio {ejU
KoUmè¶m§Mr g§»¶m dmT>br, {ejH$m§Mr g§»¶m dmT>br. {ejH$snoem gdmªZm Iwbm Pmbm. AmYw{ZH$ H$mimV {ejH$ hm EH$
godH$ ~Zbm. emgZmÀ¶m {Z¶§ÌUmImbr {ZYm©[aV godmeVvZwgma ˶mbm H$m‘ H$amdo bmJVo. ˶mMo AܶmnZ H$m¶©gwÕm ˶mbm
{d{eï> {Z¶‘m§Zwgma nma nmS>mdo na§Vw Adm©MrZ {ejUmMo ܶo¶ {dMmamV KoVm {ejUmV gdmªZm g‘mZ g§Yr XoʶmÀ¶m YmoaUmMr
à˶j A§‘b~OmdUr {ejH$M H$arV Amho. AmYw{ZH$ {ejUà{H«$¶m EH$V’$s© Zmhr. VrV {dÚm϶mªMmhr gh^mJ AgVmo.
{ejUà{H«$¶oV {dÚmWu {H«$¶merb amhmdm Aer Anojm AgVo. {ejH$mZo {dÚm϶mªZm Ho$di ‘m{hVr Z nwa{dVm ˶m§À¶m
ì¶{º$‘ÎdmMm gdmªJrU {dH$mg gmYmd¶mMm Amho. {ejH$ hm dM©ñddmXr Zgmdm, bmoH$emhrdmXr Agmdm. Vmo {dÚm϶mªMm
‘mJ©Xe©H$, g„mJma d {‘Ì Agmdm, Aem Anojm AmO Ho$ë¶m OmV AmhoV.
CX¶moÝ‘wI ^maVr¶ g‘mO gmH$maʶmV {ejH$mbm ‘hÎdmMr ^y{‘H$m nma nmS>md¶mMr Amho. ñdmV§Í¶, g‘Vm, ~§Yw^md
d ݶm¶ ¶m ‘yë¶m§~amo~aM {dkmZ{Zð>m, Y‘©{ZanojVm, Z¡{VH$-Amܶm{Ë‘H$ ‘yë¶o ¶m§Mr OmonmgZm {ejUmVyZ Ho$br nm{hOo.
Zì¶m ‘yë¶m§da {Zð>m Agbobm, Zì¶m {dMmagaUrMm Zdm g‘mO {ejUmVyZ {Z‘m©U H$amd¶mMm Amho. àJV {dkmZ d V§ÌkmZ
¶m§À¶m gmhmæ¶mZo CËnmXZmÀ¶m {d{dY joÌm§V H«$m§{VH$maH$ ~Xb hmoV AmhoV. ˶m§À¶m AZwamoYmZo gm‘m{OH$ ~Xbhr hmoV
AmhoV. ¶m§VyZ Zì¶m e¡j{UH$ JaOm {Z‘m©U hmoUma AmhoV. ˶m ^mJ{dʶmMr V¶mar {ejH$mbm H$amdr bmJUma Amho.
˶mgmR>r {ejH$mbm J{V‘mZ ~Zmdo bmJUma Amho. ^mdr H$mimV {ejUmMr ‘mJUr dmT>Uma Amho. e¡j{UH$ ‘mJʶm
ZmdrݶnyU© AgUma AmhoV. ˶m nwè¶m H$aʶmgmR>r Anma§n[aH$ ‘mܶ‘m§Mm ‘moR>çm à‘mUmda dmna H$amdm bmJUma Amho.
àJV {dkmZ d V§ÌkmZ ¶m§À¶m gmhmæ¶mZo CnbãY Pmboë¶m Zì¶m gmYZm§Mm e¡j{UH$ H$m¶m©gmR>r Cn¶moJ H$amdm bmJUma
Amho.
AܶmnZ ì¶dgm¶mV BVa ì¶dgm¶m§À¶m ‘mZmZo H$‘r n¡gm {‘iV Agë¶mZo ^maVr¶ g‘mOmV ¶m ì¶dgm¶mMo ’$mago
AmH$f©U Zmhr. Aݶ ì¶dgm¶ {‘iV Zgob VaM VéU ¶m ì¶dgm¶mH$S>o diVmV. Cƒ ì¶dgm¶mÀ¶m nwT>rbà‘mUo H$gmoQ>çm
g‘Oë¶m OmVmV.
(1) gImob kmZ d à{ejUmMm àXrK© H$mi
(2) ì¶dgm¶mVrb àdoemda {Z¶§ÌU
(3) ì¶mdgm{¶H$ AmMmag§{hVm
(4) ì¶mdgm{¶H$ ñdmV§Í¶
¶m H$gmoQ>çm§Zm AܶmnZmMm ì¶dgm¶ AOyZVar nwaonya CVaV Zmhr. VWm{n AܶmnZmMm ì¶dgm¶ BVa gd© ì¶dgm¶m§V
d¡{eîQ>çnyU© Amho. g‘mOmVrb gd© ì¶mdgm{¶H$ {ejUmVyZM {Z‘m©U hmoVmV. åhUOo BVa gd© ì¶dgm¶m§Mo OZH$Ëd AܶmnZ
ì¶dgm¶mH$S>o OmVo. hm ì¶dgm¶ CXmÎm d n{dÌ Amho. gdm}ƒ ‘yë¶m§Mr OmonmgUm AܶmnZmVyZ hmoVo.