САНКТ-ПЕТЕРБУРГСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

Кафедра тюркской филологии

Актуальные вопросы
тюркологических
исследований

к 180-летию
кафедры тюркской филологии
Санкт-Петербургского
государственного университета

САНКТ-ПЕТЕРБУРГ
2016
 Saint Petersburg State University
Department of Turkic Philology

actual problems
of Turkic studies

Dedicated to the 180th anniversary of the Department

of Turkic Philology at the St. Petersburg
State University

St. Petersburg
2016
 St. Petersburg Devlet Üniversitesi
Türk Filolojisi Bölümü

Türkİyat araŞtirmalarinin
güncel sorunlari

St. Petersburg Devlet Üniversitesi Türk Filolojisi

Bölümü’nün 180. kuruluş yıldönümü anısına

St. Petersburg
2016
ББК 81.2Тюрк
А43

А43 Актуальные вопросы тюркологических исследований. К 180-летию

кафедры тюркской филологии Санкт-Петербургского государственного
университета / Сб. статей под ред. Н.Н. Телицина, Й.Н. Шена. — СПб.:
СПбГУ, 2016. — 592 с.
ISBN 978-5-94396-188-5
В сборник вошли статьи ведущих ученых-тюркологов по широкому кругу
актуальных вопросов тюркологии: лексике, фонетике, грамматике тюркских
языков, литературе, фольклору, исследованию памятников и источников по
истории тюркских народов.
Издание предназначено для специалистов в области тюркской филологии.
ББК 81.2Тюрк

Кафедра тюркской филологии СПбГУ

Русско-турецкий культурный центр
в Санкт-Петербурге
Центр развития и поддержки востоковедных исследований

Материалы публикуются в авторской редакции.

ISBN 978-5-94396-188-5 © Коллектив авторов, 2016

 Содержание

Предисловие . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    9
История кафедры тюркской филологии . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   10

ЯЗЫКИ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ

LANGUAGES OF THE TURKIC PEOPLES
TÜRK HALKLARININ DİLLERİ
Бурыкин А.А. Андрей Николаевич Кононов и алтаистика . . . . . . . . . . .  27
Гузев В.Г. О некоторых сомнительных представлениях в области
тюркской грамматики . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  34
Гузев В.Г., Телицин Н.Н. О фонемном значении знака в рунических
тюркских надписях . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  45
Дубровина М.Э. О термине «субстантивно-адъективная форма»
(САФ) применительно к некоторым глагольно-именным формам
тюркских языков . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  49
Кормушин И.В. Форма-призрак на -aġan/-ägän в чигильско-тюркском
языке «Дивана» Махмуда Кашгари . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  54
Лебедев Э.Е. О значении функционально-семантического подхода
к изучению глагольной морфологии в чувашском языке . . . . . . . . .  58
Матушкина Н.А. К вопросу о функциональных особенностях тюркских
деепричастий (на материале якутского языка) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  65
Оганова Е.А. Из опыта преподавания турецкого глагольного имени
на -mA русскоязычным студентам . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  72
Ооржак Б.Ч. Вопрос о выделении желательно-сослагательного
наклонения в тувинском языке . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  81
Сабитова И.И. О некоторых микротопонимах-сомонимах татарского
языка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  85
Сарыгёз О.В. Понятийно-терминологический аппарат турецкой
фразеологии: история становления, проблемы . . . . . . . . . . . . . . . . . .  89
Таганова М.А. Изучение словообразовательных гнезд в туркменском
языке . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Терентьева О.Н. Благопожелания и проклятия в чувашских
преданиях о возникновении деревень . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Фомин Э.В. Агнонимы русского языка чувашского происхождения . 115
Шамина Л.А. Модальные значения как результат грамматикализации
конструкций с глаголами движения в тувинском языке . . . . . . . . . . 120
Açık F., Yavuz R.İ. TÖMER Öğrencileri Bağlamında Dil Farkındalığı: İki
Dillilik —Çok Dillilik; Ana Dili — Resmi Dil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
6 Актуальные вопросы тюркологических исследований
Aktaşlı F. Ruslara Türkçe Öğretiminde Fiilimsiler Konusunda Karşılaşılan
Sorunlar ve Çözüm Önerileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Çakmak С. Dil ve Yolların Labirenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Güneri A.D. Yeni Uygur Türkçesinde +lIK Ekinin İşlevleri ve +lIK Ekli
Birleşik Ekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Hacızade N. Türkçede Deyimlerin Dil Kültür Özellikleri . . . . . . . . . . . . . . . 170
Kalkan N. Başkurt Türkçesinde Mental Fiiller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Kılıçarslan M. Arap Harfli Grek Harfli Metinlerde Nazal n Sesi . . . . . . . . . . 186
Sarışahin D. Türkiye Türkçesinde Yansımalar Sorunu Üzerine . . . . . . . . . . . 192
Tunç Y. Adların Çağdaş Moğolca Ve Türkiye Türkçesi’nde Karşılaştırılmasına
Genel Bir Bakış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Yıldırım H. Sıfat-Fiil Eki -Dık ~ İsimden İsim Yapma Eki +Lık Ve Er- ~
Bol- Fiil İlişkileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОР ТЮРКСКИХ НАРОДОВ

LITERATURE AND FOLKLORE OF THE TURKIC PEOPLES
TÜRK HALKLARININ FOLKLOR VE EDEBIYATI
Гайнутдинова Г.Р. Историко-лингвистический анализ именной части
лексики текстов Рабгузи «Кысас ал-анбия» (на примере «Сказаний
о пророке Лоте») . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Посохова Е.В. Авторская дистанция в романе Орхана Памука «Белая
крепость» с позиций эстетики диалогизма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Прушковская И.В. Особенности драматургического творчества
Тунджера Джюдженоглу: украинская рецепция . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Пылев А.И. О рациональном и мистическом началах в поэме «Кутадгу
Билиг» (XI в.): спор правителя Кюнтогды и отшельника
Одгурмыша . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
Репенкова М.М. Псевдоисторический роман Искендера Пала «Шах
и султан» (2010) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Саргсян А.Г. Новый модус портрета возлюбленной в диване Бакы (по
материалам рукописи) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Софронова Л.В. Историческая тема в современной турецкой прозе:
традиция и новаторство . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
Сулейманова А.С. Ферзан Озпетек: нарративизация визуального . . . 285
Суюнова Н.Х. Эволюция жанров ногайской литературы в ХХ в.
и в Новейшее время . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
Федотова Е.В. Современное состояние традиционного фольклора
чувашей Закамья . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
Actual Problems of Turkic Studies 7
Фурат К. Два произведения — два поколения: «Маи и Сиях» — «Отцы
и дети» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Хазиева-Демирбаш Г.С. Личные имена татар в ХIX в. (по материалам
«Ревизских сказок») . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
Халлиева Г.И. Российская тюркология и микрокомпаративистика . . . 317
Шенол А.О. Романы Л.Н. Толстого «Анна Каренина» и «Война и мир»
в работах турецких литературных критиков . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Юзмухаметова Л.Н. Постмодернизм в татарской прозе: национальная
специфика . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Aca M. Türkiye’deki Tuva Folkloru Konulu Çalışmaların Dünü, Bugünü ve
Yarını . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Afacan A. Mitolojik Ögelerin Kullanımı Açısından Modern Türk Şiirine
Genel Bir Bakış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
Güngör G. Rus Aydınlarının Çarlık Rusyası Müslümanları Üzerindeki
Etkisine Bir Örnek: Hüseyinzade Ali Turan’ın Gözünden
L.N. Tolstoy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Kegel H.K. Theory and Practice Translating the Works of the Great Turkmen
Poet Magtymguly Pyragy into Spanish and German . . . . . . . . . . . . . . . . 353
Lee N.A. Korece’ye Çevrilmiş Türk Edebi Eserleri ve Kore Basınında
Yansımaları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Sazak G. Oğuz Boyları ve Hayat Ağacı Motifinin Metafizik Arka Planı . . . 368
Tekleli M. Doğu Slav Halklarında Türk Halkları Adına Kayıtlı Kültür
Örnekleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
Yılmaz E. Modern Türk Şiirinde Metinlerarası İlişkiler . . . . . . . . . . . . . . . . . 384

ТЮРКОЯЗЫЧНЫЕ ПАМЯТНИКИ И ИСТОЧНИКИ

TURKIC MONUMENTS AND SOURCES
TÜRK ELYAZMALARI VE KAYNAKLARI
Аврутина А.С. Статистическая структура османского и турецкого
текста (сравнительный анализ на примере фонологической
и морфонологической подсистем) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
Аликаев Р.С., Тогузаева М.Р. Вильгельм Прёле и истоки
карачаево-балкарской научной филологии . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
Аникеева Т.А. Устные и литературные источники огузского
героического эпоса . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
Арбачакова Л.Н., Невская И.А. Функции имен алыпов в шорском
эпосе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
Борисов А.А. Памятники якутской письменности первой половины XIX в.:
происхождение, видовой состав, особенности бытования . . . . . . . 428
8 Актуальные вопросы тюркологических исследований
Галиуллина Г.Р. Имена тюркского происхождения в Писцовых книгах
Казанского уезда XVI–XVII вв. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437
Жуков К.А. Еще раз об Астраханском манифесте Петра Великого
от 15 июля 1722 г. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442
Мишкинене Г.А. Значение материалов проф. А. Мухлинского для
развития татаристики в Литве: коллекция арабографических
славяноязычных рукописей С.-Петербургского университета . . . . . 450
Мухаметзянова Л.Х. Книжный эпос «Кахарман Катил»: генезис,
главные мотивы, роль в духовно-культурной жизни татар . . . . . . . 460
Образцов А.В., Азаркина М.А. Турецкие рукописи «казанской коллекции»
в фонде Научной библиотеки им. М. Горького СПбГУ . . . . . . . . . . . . . 467
Хачатрян Л.А. Названия домашних животных в средневековых
памятниках тюркских языков . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476
Яданова К.В. Значение термина aк jайык в шаманских обрядовых
текстах в записи А.В. Анохина . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
Ablajan A. Current Uzbek as spoken in the People’s Republic of China . . . 492
Durgut H. Karaylar ve Karayca Üzerine Türkiye’de Yapılan Çalışmalara
Genel Bir Bakış: Geçmiş-Bugün-Gelecek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517
Gümüşkılıç M. 18. Yüzyıl Sonrası Türkçe Konuşma Dilini Tespit Eden Bazı
Kaynaklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524
Károly L., Rentzsch J. An online database of Turkic runiform inscriptions . . . 534
Kul Ö. Osman Batur Hareketi Hakkında Kaynaklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541
Li Y.S. On ïKIzLKNM:tẅktI:KRAtrm:yẄgrtI in the 52th Line
of the Tuñuquq Inscription* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552
Matsui D. Uigur-Turkic Influence as Seen in the Qara-Qota Mongolian
Documents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559
Özcan A. Osmanlı’nın Lale Devri’nde Osmanlı-Rus Yakınlaşması
ve Sonuçları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565
Perednya A.D. Some materials from the archive of academician V. Alexeev
in the collection of the State Museum of the History of Religion . . . . . . . 572
Yeşilot O. Artemiy Volınskiy’in Elçilik Raporu (1715–1718) . . . . . . . . . . . . 574
Zieme P. Notes on the Old Uigur “Sutra of Complete Enlightenment” and its
unknown commentary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583
Actual Problems of Turkic Studies 517
Hüseyin Durgut*

Karaylar ve karayca üzerine Türkiye’de yapılan

çalışmalara genel bir bakış: geçmiş-bugün-gelecek
An overview of Karaim and Karaim language studies
in Turkey: the past, the present and the future

Türk halkları arasında ilgi çekici bir yeri olan Karayların dilleri ve kültür-
leri günümüzde yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Karaylar ya da Karaim,
Karait denilince genelde Museviliğin bir mezhebine mensup topluluklar, özel-
de ise Museviliğin bu inanç sistemini günümüzde hâlâ devam ettiren bir Türk
boyu akla gelmektedir. Museviliğin bir mezhebi olan Karailik mezhebini çok
eski dönemlerde kabul etmiş ve bu inançlarını günümüze kadar ulaştırabilmiş
olan toplulukların sayısı fazla değildir. Türk kökenli olmayan Karai mezhebine
mensup diğer topluluklar zaman içerisinde bulundukları coğrafyalarda eriyip
kaybolurken Türk kökenli Karaylar, varlıklarını zor da olsa günümüze kadar
devam ettirebilmişlerdir. Karay Türkleri günümüzde başta Kırım ve Litvanya
olmak üzere Rusya, Ukrayna, Polonya, Türkiye gibi bölge ve ülkelerde küçük
topluluklar halinde yaşamaktadır. Bunun dışında Mısır, İsrail, Amerika Birle-
şik Devletleri, İsviçre, Fransa gibi ülkelerde de Türk kökenli ve Türk kökenli
olmayan Karaylar bulunmaktadır [16. S. 261–267]. Karay Türklerinin kökeni,
tarihi ve dili konusunda geçmişten bugüne değin pek çok tartışma yapılmıştır.
Bazı araştırmacılar bugünkü Karay Türklerini Hazar devletinin varisleri olarak
görmekte, bazı araştırmacılar ise bu görüşe katılmamaktadır. Türk bilim adam-
larından Şaban Kuzgun’un Türklerde Yahudilik ve Doğu Avrupa Yahudilerinin
Menşei Meselesi: Hazar ve Karay Türkleri (İstanbul, 2015) adlı çalışmasında,
bu tartışmalar ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Biz konumuzun sınırları gere-
ği çalışmamızda bu tartışmalara girmek istemiyoruz. Bizim fikrimize göre de
bugünkü Karay Türkleri, geçmişteki Hazarlar ve Kuman-Kıpçakların varisleri
durumundadır. Çünkü Karayların dili ve kültürü onların tarihteki Türk top-
luluklarıyla bağlantısının en büyük delilidir. Türk dilleri sınıflandırmasında
Karayca, etnik bakımdan Kıpçak grubu, coğrafî bakımdan ise Kuzey veya Ku-
zeybatı grubu Türk dilleri içerisinde değerlendirilmektedir.
Rusya ve Batı dünyasında Karaylar ve onların konuştukları dil olan Karay-
ca üzerine pek çok çalışma yapılmış olmasına rağmen Türkiye’de bu konuda

* PhD, Balikesir University, Faculty of Arts and Sciences (Turkey).

518 Актуальные вопросы тюркологических исследований
yeteri kadar çalışma yapıldığını söylemek güçtür. 2011 yılında yayımlanan
Bibliographia Karaitica adlı çalışmada, 2010 yılına kadar bütün dünyada Ka-
raylar hakkında yapılmış Latin, Kril ve İbrani harfli yayınların açıklamalı bib-
liyografyası verilmiştir [21]. Özellikle Türkiye’de yapılan yayınların bazılarının
bu çalışmada yer almamış olmasına rağmen genel olarak Karaylar hakkında
dünyada ne kadar çok çalışma yapıldığını bu eserde görmekteyiz. 893 sayfalık
bu kitap, Karaylarla ilgili doğrudan veya dolaylı 8063 madde başını içermekte-
dir. Elbette bu yayınların tamamı doğrudan Karay Türkleri hakkında değildir.
Bununla birlikte Karay Türkleri ve Karayca üzerine Türkiye dışında pek çok
çalışma yapıldığını söylemek mümkündür.
Karaylar ve Karayca üzerine Türkiye’de yapılan çalışmaların başlangıcını
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş yıllarına götürebiliriz. Bilindiği üzere Mus-
tafa Kemal’in liderliğinde Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra Türkiye dı-
şındaki Türk kökenli topluluklarla ilgili çalışmalar artmıştır. Bu bağlamda 1928
yılında Yusuf Akçura tarafından hazırlanan ve Türk Ocağı yayınlarından çıkan
Türk Yılı adlı 654 sayfalık kitapta Türkiye dışındaki Türk kökenli halklarla ilgili
bazı makaleler de bulunmaktadır. Bu makalelerden birisi de Sereya Şapşal’ın
yazmış olduğu Kırım Karaî Türkleri (S. 575–615) adlı makaledir. Kendisi de
bir Karay Türkü olan Sereya Şapşal’ın 40 sayfalık bu makalesi, Türkiye’de Ka-
raylar hakkında yapılan çalışmalar içinde en eski ve en önemlisidir diyebiliriz
[5. S. 99]. Adı geçen makalede S. Şapşal, ilk olarak kendisinden önce Türkiye’de
Karaylar hakkında çıkan yazılar hakkında bilgi vermiştir. Bunlardan bazıları,
Avram Galanti’nin İkdam gazetesinin 15 Temmuz 1921 tarihli sayısında çıkan
Musevi Türkler, Necip Asım’ın yine aynı gazetenin 23 Temmuz 1921 tarihli sa-
yısında yayımlanan Türklerde Musevilik, Ahmet Cevdet’in aynı gazetenin 22
Haziran 1925 tarihli nüshasında yayımlanan Türkçe ve Museviler adlı makale-
lerdir. Yine o dönemlerde çıkmış olan gazetelerde Karaylarla ilgili haberler yer
almıştır. Örneğin, Vakit gazetesinin 13 Ekim 1923 tarihli nüshasında Polonyalı
profesör T. Kowalski’nin “Lehistan’da da Türkçe konuşur Karaim adlı bir kabile
bulunduğu” ifadesi yer almaktadır. Cumhuriyet gazetesinin 1 Ağustos 1927 ta-
rihli nüshasında Karay lehçesinden örnek metinler verilmiştir. Yine 1927 yılın-
da V.V. Bartold tarafından yayımlanan Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler
adlı çalışmada Kırım Karaylarına ait bazı bilgiler verilmiştir. Görüldüğü gibi
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilanından önceki yıllarda başlayıp yeni Türkiye dev-
letinin kuruluşuyla birlikte devam eden süreçte Karaylar hakkında kısa da olsa
bazı malumatlar verilmiştir. Bu bilgiler daha çok Karayların inanç sistemi ve
onların Hazarlarla ilişkileri konusunda olmuştur. S. Şapşal’ın 1928 yılında ya-
yımlanan makalesinde ise Karayların tarihi, dini, coğrafyası, takvimi, dili ve
edebiyatına dair çok ayrıntılı bilgiler yer almıştır. Karay Türkçesine çevrilmiş
Tevrat’tan örnekler, Karayların halk edebiyatına ait örnek metinler ve bu me-
Actual Problems of Turkic Studies 519
tinlerde geçen Karayca bazı kelimelerin Türkiye Türkçesiyle karşılıkları yine bu
makalenin içinde yer almaktadır.
S. Şapşal’ın yukarıda adı geçen makalesinin daha sonraki çalışmaların ba-
zılarına kaynaklık ettiğini görmekteyiz. Hüseyin Namık tarafından 1928 yılın-
da Budapeşte’de hazırlanıp 1932 yılında İstanbul’da basılan Türk Dünyası adlı
kitabın Karayim Türkleri (s. 179–180) bölümündeki bilgilerin hemen hemen
tamamı S. Şapşal’ın makalesindeki bilgilerden yararlanılarak yazılmıştır.
Karaylar ve Karay Türkçesi hakkındaki yayınların 1930’lu yıllarda da de-
vam ettiğini görmekteyiz. Öz Dilimize Doğru dergisinin 1933 yılında yayım-
lanan 9. sayısında Fuat Köseraif ’in Karay Türkçesi (s. 153–155) adlı bir ma-
kalesi yer almaktadır. Yazar, bu makalesinde Karaycanın Haliç-Lutsk ağzına
ait bir metni okuyucularla tanıştırmıştır. Türk Tarih Kurumu üyesi Reşit Saffet
Karaşemsi’nin 19 Ocak 1934 tarihinde Amikal Cemiyeti’nde vermiş olduğu
Hazar Türkleri Avrupa Devleti başlıklı konferans aynı yıl içinde yayımlanmış-
tır. Reşit Saffet Bey, Musevi Türkleri ve Hazar devletini tanıttığı bu çalışma-
sında Vilnius’a yaptığı seyahati anlatmış, oradaki Karay Türklerinin ve onların
dinî lideri S. Şapşal’ın kendisine gösterdikleri misafirperverlikten ve Türkiye’ye
olan ilgilerinden övgüyle bahsetmiştir. Bu çalışmasında Karay Türkçesinden
de bahseden yazar, Karaycanın Türk dilcileri için zengin bir kaynak olduğunu
ifade etmiştir.
Ulus gazetesinin 6 Haziran 1935 tarihli sayısında Prof. Dr. T. Kowalski’nin
Lehistan’da Türkler başlıklı bir yazısı yayımlanmıştır. Bu yazıda Polonya’da yaşa-
yan Türk kökenli halklardan olan Tatarlar ve Karaylar hakkında ayrıntılı bilgi ve-
rilmiştir. Kowalski, makalesinin Karaylarla ilgili bölümünde Karayların kökeni,
dini, tarihi, edebiyatı ve dili hakkında çok değerli bilgiler vermiştir. Karayların di-
linde başka dillerden kelimelerin oldukça az olduğunu söyleyen Kowalski, Türki-
ye’deki dil özleştirmesi çalışmalarında Karaycanın göz önünde tutulması gerekti-
ğini de ifade etmiştir. S. Şapşal’ın ve R. Saffet Karaşemsi’nin de bu konuda benzer
ifadelerinin olduğunu görmekteyiz. Görüldüğü üzere Türkiye Cumhuriyeti’nin
ilk on yılında Karaylar hakkında yapılan yayınlarda Karayların farklı bir dine
mensup olmaları, Hazar devleti ile bağları, Karaycanın öz ve eski Türkçe kelime-
ler bakımından zengin olması gibi konular ön plana çıkarılmıştır.
1930’lu yılların sonlarından 1950’li yılların sonlarına kadar Türkiye’de Ka-
raylar hakkında pek fazla yayın çıkmadığını görüyoruz. Bu tarih aralığında ya-
yımlanan önemli bir çalışma Simon Şişman’ın Türkiye’de yayımladığı İstanbul
Karayları adlı makalesidir [19. S. 97–102]. Kendisi İstanbul Karaylarından olan
ve çok genç yaşta vefat eden Çağatay Bediî Avramoğlu (1932–1966) 1960’lı yıl-
larda iki önemli makale yayımlamıştır. Bunlardan biri 1961 yılında Türk Yurdu
(S. 33–34) dergisinde yayımlanan İstanbul Karai Türklerinde Nişan ve Düğün
Adetleri adlı makaledir. Yazar bu çalışmasında İstanbul Karaylarının gelenek ve
520 Актуальные вопросы тюркологических исследований
göreneklerine dair çok değerli bilgiler vermektedir. Yazarın bir diğer çalışması
ise 1964 yılında Türk Kültürü Araştırmaları’nda (S. 170–179) yayımlanan Ka-
ray Türkleri Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi adlı yayındır.
1960’lardan itibaren Türkiye dışındaki araştırmacıların Türkiye’deki bi-
limsel toplantılarda Karaylar hakkında sundukları bildirilerin yer aldığı ya da
başka dillerde yapılan çalışmaların Türkçeye tercümelerinin yapıldığı yayın-
ların artmaya başladığını görmekteyiz. Kendisi de Karay asıllı olan Polonyalı
araştırmacılardan A. Dubinski, 1966 yılında Ankara’da düzenlenen Türk Dili
Kurultayı’nda Batı Karaim Dilinde Bazı Leksik Farkları adlı bildirisinde Karay-
canın Trakay ağzı ile Haliç-Lutsk ağzını söz varlığı açısından karşılaştırmakta-
dır. Aynı yazarın Kırım Karay Türklerinin Halk Edebiyatı [10] ve Polonya Ka-
raylarının Türkiye Türkçesi İle İlişkileri [9] adlı çalışmaları Türkiye’deki bilimsel
toplantılarda sunduğu bildirilerdir.
Bir başka Karay asıllı Polonyalı bilim adamı da Ananiasz Zajaczkowski’dir.
Türkolojinin pek çok alanında değerli çalışmaları olan Zajaczkowski Karayla-
rın tarihi ve dili üzerinde en çok araştırma yapan âlimlerden biridir. Onun Acta
Orientalia dergisinde 1961 yılında yayımlanan Khazarian Culture and its Inhe-
ritors başlıklı makalesi Türkçeye tercüme edilerek farklı zamanlarda üç defa ya-
yımlanmıştır. İlk defa 1963 yılında Türk Tarih Kurumu Belleten dergisinin 107.
sayısında Hazar Kültürü ve Varisleri adıyla yayımlanan makalenin tercümanı
Çağatay Bediî’dir. Bu makale, 2005 yılında çıkan Hazarlar ve Musevîlik adlı ki-
tapta da aynı adla yayımlanmıştır (S. 123–133). A. Zajaczkowski’nin aynı ma-
kalesi Türk Kültürü dergisinin 2002 yılında çıkan 467. sayısında Salih Yılmaz
tarafından Hazar Kültürü ve Bu Kültürün Mirasçıları başlığıyla tercüme edile-
rek yayımlanmıştır (175–182). Zajaczkowski’nin 1964 yılında Fundementa’da
yayımladığı Die Karaimische Literature başlıklı çalışması İlker Pak tarafından
tercüme edilerek Karaim Edebiyatı adıyla Türk Lehçeleri ve Edebiyatı Dergisi’nde
1996 yılında yayımlanmıştır (S. 5, 13–20). Wlodzimierz Zajaczkowski’nin Ka-
ray folkloru hakkında ayrıntılı bilgi veren Karaylar ve Onların Folkloru adlı ma-
kalesi Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi’nde yayımlanmıştır [22. S. 313–361].
Rus Türkologlarından N.A. Baskakov, 1963 yılının Belleten dergisinde Türk
Dillerinde Ön Vokallerin Düzleşmesi ve Karaimcenin Halicz-Luck Lehçesinde
ö>e ve ü>i Değişmeleri adlı bir makale yayımlamış ve bu çalışmasında Karay-
canın Haliç-Lutsk ağzına ait önemli bir ses bilgisi olayını diğer Türk dilleriyle
karşılaştırarak incelemiştir.
1970’li yıllardan itibaren Karaylar konusunun Dinler Tarihi uzmanlarının
da ilgi alanına girmeye başladığını görüyoruz. Hikmet Tanyu’nun 1978 yılın-
da yayımladığı Türklerin Dinî Tarihçesi adlı kitapta Hazarların Yahudiliği me-
selesi, Karaî inancı ve Karaim Türkleri gibi konular hakkında ayrıntı bilgiler
yer almaktadır [20]. Fakat bu konudaki en kapsamlı çalışmayı H. Tanyu’nun
Actual Problems of Turkic Studies 521
öğrencisi Şaban Kuzgun yapmıştır. Ş. Kuzgun, 1980 yılında tamamladığı Ha-
zarların Yahudileşmesi ve Karai İnancı Üzerinde Bir Araştırma konulu doktora
tezini 1985 yılında “Hazar ve Karay Türkleri” adı ile kitap olarak yayımlamış-
tır. Bu kitap daha sonra genişletilerek birkaç defa daha basılmıştır. Bir başka
Dinler Tarihi uzmanı Durmuş Arık da Türk Yahudiler: Kırım Karâîleri başlıklı
makalesinde Karailik ve Kırım Karayları konusunda ayrıntılı bilgiler vermiştir
[1. S. 27–49].
1990’lı yıllardan itibaren Türkiye’de Karay çalışmaları hakkındaki yayınla-
rın artmaya başladığı görülmektedir. Yalnızca Karayların kökeni, tarihi ve dinî
inançları değil, bunların yanında Karay dili ve dilbilgisi özellikleri de araştır-
macıların ilgi alanına girmeye başlamıştır. Örneğin, Fuat Bozkurt’un 1991’de
yayımladığı Karay Türkçesi (Türk Dili Dergisi 5 (26). S. 7–13) adlı makalesi
buna bir örnektir. T. Kowalski’nin 1929 yılında yayımladığı Karaimische Texte
im Dialekt von Troki adlı meşhur eserinin içinde yer alan sözlük kısmı Kemal
Aytaç tarafından Karayim Lehçesi Sözlüğü adıyla Türkçeye kazandırılmıştır
(Ankara 1996). Karayca üzerine pek çok çalışması bulunan Polonyalı Türko-
loglardan Henryk Jankowski, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi’nin 1996 yı-
lındaki ilk sayısına Yeni Yayımlanan Karay Dua Kitapları başlıklı oldukça uzun
bir değerlendirme yazısı yazmıştır (S. 262–271). Aydın Safa Akay’ın 1999 yılın-
da Kök Araştırmalar dergisinde yayımladığı Kaybolmakta Olan Bir Türk Halkı:
Karayimler adlı makalesi bu dönemde yapılan önemli çalışmalardan birisidir.
2000’li yılların başından bugüne kadar geçen süreçte Türkiye’de Karayca
ile ilgili çalışmaların sayısında büyük bir artış gözlemlenmektedir. Karaycanın
dil bilgisi üzerine önceki yıllarda hiç görmediğimiz lisansüstü çalışmaları bu
dönemde karşımıza çıkmaya başlamıştır. Örneğin, Özlem Kazan’ın hazırladığı
Litvanya Karaylarına Ait Dini Metinler (Giriş, Gramer, Transkripsiyonlu Metin,
Çeviri, Dizin) (İstanbul, 2002), Tülay Çulha tarafından hazırlanan Kırım Ka-
raycasıyla Yazılmış Bir Mecuma (Ankara, 2008), Selma Gülsevin’in hazırladığı
Günümüz Karay Türkçesi (Giriş-Dil Özellikleri- Metinler- Söz Dizini) ve Türk
Lehçeleri Arasındaki Yeri (İzmir, 2010) ve Abdulkadir Öztürk tarafından hazır-
lanan Karay Türkçesinin Tarihî ve Çağdaş Kıpçak Türkçesiyle Karşılaştırmalı Söz
Varlığı-Fiil (Kayseri, 2015) başlıklı doktora tezleri bu dönemde tamamlanmış-
tır. Yine bu dönemde hazırlanan yüksek lisans tezlerinden bazıları şunlardır:
İlgi Kıvrakdal, Çıpçıhley Uçma Trohka “Lietuva KaraylarınınYırları” (Trab-
zon, 2000). Faruk Gökçe, Karay Türkçesinin Fonetiği (Kayseri, 2000). Gündüz
Pulat, David Bijnin’in Maxtav Cozmahları Adlı Eserine Göre Karaim Türkçesi
Grameri (Elazığ, 2001). Tülay Çulha, Karaylar ve Karayca (Kocaeli, 2002). Sem-
ra Doğruer, Karay (Karaim) Türklerinin Sözlü Edebiyatı (Ankara, 2007). Murat
Koçak, Karay Avazı Dergisinde Trakay ve Haliç Ağzıyla Şiirler (Giriş, İnceleme,
Metin, Dizin) (İstanbul, 2014).
522 Актуальные вопросы тюркологических исследований
Yukarıda zikredilen lisansüstü çalışmaların dışında kitap, makale ve tercü-
me türündeki çalışmalarda da artış gözlemlenmektedir. Burada son 15 yılda
yapılan çalışmaların tamamını verme imkânımız bulunmadığından 2000–2015
yılları arasında yapılan birkaç çalışmanın adını vermekle yetineceğiz. Son yıl-
larda Karaylar ve Karayca üzerine Türkiye’de en çok çalışma yapan araştırmacı-
lardan birisi hem yüksek lisans hem de doktora tezini Karaylar üzerine yapmış
olan Tülay Çulha’dır. T. Çulha, 2006 yılında Karaycanın Kısa Söz Varlığı Ka-
rayca-Türkçe Kısa Sözlük (İstanbul: Kebikeç Yayınları) adlı çalışmasını yayım-
lamıştır. Aynı yazara ait Karaycanın Karşılaştırmalı Grameri Fonetik-Morfoloji
(Kırım Ağzı Esasında) adlı yayın ise 2010 yılında yayımlanmıştır. Ünlü Türko-
log W. Radloff ’un derlemelerinden oluşan Proben’in yedinci cildi yine Tülay
Çulha tarafından transkribe edilerek 2010 yılında yayımlanmıştır.
2002 yılında yayımlanan Türkler Ansiklopedisinin 20. Cildinde yer alan Ka-
raim Türkleri başlıklı bölüm bu konuda yapılan son yıllardaki önemli çalışma-
lardandır. Selma Gülsevin’in Karay Türkçesinin Kendine Has Özellikleri ve Türk
Lehçeleri Arasındaki Yeri (Karadeniz Araştırmaları. S. 36. S. 207-222), Ercan
Alkaya’nın Karay Türkçesinde Edatlar (Karadeniz Araştırmaları. S. 8. S. 66–98),
Mustafa Öner’in Karay Türkçesinde Eski Unsurlar (IV. Uluslar arası Türk Dili
Kurultayı Bildirileri. Ankara, 2007. S. 1291–1296) başlıklı makaleleri doğrudan
Karaycayla ilgili önemli çalışmalardan bazılarıdır.
5-8 Nisan 2010 tarihleri arasında Bilecik Üniversitesi bünyesinde “Abraham
Firkoviç Anısına: Uluslararası Karay Çalışmaları Sempozyumu” düzenlenmiş-
tir. Türkiye’de ve Türkiye dışında bulunan Karay topluluklarının temsilcileri ile
Karaylar üzerinde çalışmalar yapan yerli ve yabancı bilim adamlarının katıldığı
bu sempozyumda elli civarında bildiri sunulmuştur. Sempozyumda sunulan
bildiriler 2011 yılında Bilecik Üniversitesi tarafından Uluslararası Karay Çalış-
maları Sempozyumu Bildirileri adıyla yayımlanmıştır (Bilecik, 2011).
Karaycayla ilgili çalışmaların eskiye nazaran son yıllarda artmış olmasının
sebepleri çeşitlidir. Günümüzde teknolojik gelişmelerin ilerlemiş olması
ve dolayısıyla kaynaklara ulaşmanın kolaylaşması, yazılı ve görsel yayın
organlarında Karaylar hakkında bazı popüler yayınların yer alması gibi etkiler
araştırmacıların bu konuya daha fazla yönlenmesine sebep olmuştur. Karayca
günümüzde tehlike altındaki diller kategorisinde olduğundan Karaycayla ilgili
çalışmaların daha da artarak devam etmesi gerekmektedir. Bundan sonra
yapılacak olan çalışmalara derleme çalışmalarının da eklenmesi, özellikle
Rusya kütüphanelerinde bulunan Karaylara ait metinlerin bir an önce tasnif
edilerek araştırmacıların kolayca yararlanmasının sağlanması, Türkiye’de
Karaylar konusunda araştırma merkezlerinin kurulması gibi konular önem arz
etmektedir.
Actual Problems of Turkic Studies 523
Kaynaklar
1. Arık D. Türk Yahudiler: Kırım Karâîleri // Dini Araştırmalar. 2005. 7 (21).
S. 27–49.
2. Avramoğlu Ç.B. İstanbul Karay Türklerinde Nişan ve Düğün Adetleri // Türk
Yurdu. 1961. 2 (12). S. 33–34.
3. Avramoğlu Ç.B. Karay Türkleri Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi // Türk
Kültürü Araştırmaları I. Ankara: TKAE Yayınları, 1964. S. 170–179.
4. Baskakov N.A. Türk Dillerinde Ön Vokallerin Düzleşmesi ve Karaimcenin
Halicz-Luck Lehçesinde ö>e ve ü>i Değişmeleri // TDAY-Belleten 1963. An-
kara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1964. S. 33–37.
5. Çulha T. Sereya Şapşal’a Göre Karay Türkleri ve Karayca // Türk Dilleri Araş-
tırmaları. 2002. 12. S. 97–188.
6. Çulha T. Karaycanın Kısa Söz Varlığı Karayca-Tьrkçe Kısa Sözlük. İstanbul:
Kebikeç Yayınları, 2006.
7. Çulha T. Karaycanın Karşılaştırmalı Grameri Fonetik-Morfoloji (Kırım Ağzı
Esasında). İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 2010.
8. Dubinski A. Batı Karaim Dilinde Bazı Leksik Farkları // XI. Türk Dil Kurulta-
yında Okunan Bilimsel Bildiriler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1968.
S. 209–216.
9. Dubinski A. Polonya Karaylarının Türkiye Türkçesi İle İlişkileri // IV. Millet-
ler Arası Türkoloji Kongresi. 20–25 Eylül 1982.
10. Dubinski A. Kırım Karay Türklerinin Halk Edebiyatı // Caraimica. Warsza-
wa: Prace Karaimoznawcze, 1994. S. 231–234.
11. Golden P.B., Zuckerman C., Zajaczkowski A. Hazarlar ve Musevilik (Haz.
Osman Karatay). Çorum: KaraM Yayınları, 2005.
12. Hüseyin Namık. Türk Dünyası. İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi,
1932. S. 179–180.
13. Karaşemsi R.S. Hazar Türkleri Avrupa Devleti (VI–XII. Asır). İstanbul:
Kâatçılık ve Matbaacılık Anonim Şirketi, 1934.
14. Kowalski T. Lehistan’da Türkler // Ulus. 6 Haziran 1935. 3.
15. Köseraif Paşaoğlu M.F. Karay Türkçesi // Öz Dilimize Doğru. 1933. I (9).
S. 153–155.
16. Kuzgun Ş. Türklerde Yahudilik ve Doğu Avrupa Yahudilerinin Menşei Me-
selesi: Hazar ve Karay Türkleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2015.
17. Radloff W. Proben Der Volkslitteratur der Türkischen Stämme Kuzey Türk
Boylarının Halk Edebiyatından Örnekler VII (Hzl.: Tülay Çulha). İstanbul:
Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 2010.
18. Şapşaloğlu S. Kırım Karaî Türkleri // Türk Yılı (Toplayan: Akçuraoğlu Yu-
suf). İstanbul: Türk Ocakları Neşriyatı, 1928. S. 575–615.
19. Şişman S. İstanbul Karayları // İstanbul Enstitüsü Dergisi. 1957. 3. S. 97–102.