1. ANAXIMANDRO.

Bibliografía:
- Guthrie, W.K.C., Historia de la filosofía griega, Gredos, D.L., Madrid, 1990-1993, 6.
volúmenes. Rba ten unha edición de peto.
- Heidegger, Caminos de Bosque (1935-46), Alianza Universidad, Madrid, 1995.
- Aldama, Javier Alonso & Garagalza, Luis, “La sentencia de Anaximandro”, Ontology
Studies 9, 2009 103-111.

Sentenza - Anaximandro: fragmentos-:

“Anaximandro llamó a la arkhé y elemento de las cosas existentes «lo
ilimitado», siendo el primero en atribuir este nombre a la arkhé. Dice que no es
ni agua ni ninguno de los así llamados elementos, sino una sustancia diferente
que es ilimitada, de la cual nacen todos los cielos y los mundos que hay en
ellos. Las cosas perecen en aquellas de las que han recibido su ser, como es
debido; pues mutuamente se dan justa retribución por su injusticia según el
decreto [o quizás «ordenamiento»] del tiempo -así se expresa él en términos
un tanto poéticos.
Es claro que cuando él observó cómo los cuatro elementos se cambian
los unos en los otros, no creyó que fuese razonable pensar que uno de ellos
subyacía en los restantes, sino que postuló algo aparte. Además, él no explica
la génesis mediante una alteración cualitativa del elemento, sino mediante una
separación de los contrarios, originada por el movimiento eterno”.
Simplicio, Física, 24,13, DK, A9 y B I.

Guthrie, Hª de la filosofía griega I:

William Keith Chambers Guthrie (1 de agosto de 1906 - 17 de maio de 1981) foi un filólogo clásico
escocés, coñecido sobre todo pola súa Historia de la filosofía griega (History of Greek Philosophy),
publicada en seis volumes entre 1962 e 1981. Estudante e profesor en Camdbridge.
Anaximandro era algo máis novo que Tales e foi amigo seu. Parece que escribiu un libro que chegou
a estar na Biblioteca do Liceo. Nin Anaximandro nin Anaxímenes son citados antes de Aristóteles.
Obras: Sobre la naturaleza, Descripción de la tierra, Las estrellas fijas, La esfera, segundo
probablemente o catálogo da Biblioteca de Alexandría.

Anaximandro Página 1
 Fixo logros no campo da astronomía, debido a que consideraba o cosmos como un todo. Semella
que o seu obxectivo era facer unha descrición xeográfica, etnolóxica e cultural da terra habitada, de forma
que os restos que nos chegaron eran a parte preparatoria.
Entra en xogo un elemento non perceptible para explicar o perceptible. Postulou unha sustancia
anónima detrás de todo o resto de elementos: o ápeiron, traducible por ilimitado (<<á>>: privativa,
<<péras>> límite). Antes que a auga, o lume, a terra, o aire, tiña que haber un elemento máis primario do
que os outros serían modificacións ou manifestacións secundarias xurdidas mediante un proceso de
“separación”.
A “materia” primitiva ten que ser neutral para poder conter de forma inactiva as características de
tódolos contrarios futuros que se “separarán” dela. Estes contrarios son o quente, o frío, o húmido e o
seco. O mundo créase a partir da separación eterna dunha serie de contrarios a partir do ápeiron
primixenio.
Ningún dos elementos pode ser en particular aquel dende o que xurdiu o mundo, porque entón
tería que haber unha situación inicial na que el sería o único elemento e non permitiría a chegada dos
outros.
A inxustiza da que fala Anaximandro “pues mutuamente se dan justa retribución por su injusticia
según el decreto del tiempo” sería que un contrario superara ao outro: que o quente acabara co frío, por
exemplo. O exceso dun contrario vai acompañado sempre dunha retribución, mediante a que os outros
contrarios recuperan o terreo perdido. O lume ao arrefriarse convértese en nube, a nube en choiva e a
choiva repón a humidade sobre a terra.
“As cousas perecen naquelas outras das que recibiron o seu ser, segundo a necesidade”: fala
dos cambios dos contrarios entre eles, non da relación de todos estes contrarios co apeiron, que é unha
relación de xeración primaria ou reabsorción.
Tendencia natural de cada contrario a destruír ao seu contrario, pero isto xera unha situación de
equilibrio entre ambos.
Os milesios non eran materialistas que se preguntaban exclusivamente: de que está feito o
mundo?, tal e como pretende ensinarnos Aristóteles (Metafísica 983b, 7). O que querían explicar non era
só como se organiza a materia, senón a “natureza” (physis), é dicir, a forma desenvolta da natureza, o
principio de crecemento e organización da natureza. A natureza é o principio de constitución real ou
carácter das cousas, o modo en que actúan. O cambio epocal foi a substitución das causas mitolóxicas polas
causas naturais. A disposición actual das cousas non é eterna, senón que a diversidade da súa disposición
actual procede d’algo máis sinxelo.
O estado inicial é chamado por Anaximandro ápeiron, ilimitado. O proceso mediante o que saen os
contrarios del é un “separarse de”.

Anaximandro Página 2
 - Infinito no sentido de inmortal e imperecedoiro (non pode haber ningunha
arché anterior nin posterior). Non se trata de nada do mundo presente, distínguese
radicalmente de calquera materia. O proceso de chegar a ser e perecer é circular, porque
perecer é simplemente cambiar de forma.
- Os límites dunha cousa poden ser internos ou externos (choca contra algo).
O ápeiron non ten límites externos: esténdese infinitamente pero no sentido de fonte
inesgotable dos contrarios. Anaximandro non pensaba nunha infinitude espacial ou
cuantitativa, que sería algo posterior.
- Circularidade, o ápeiron estaría en eterno movemento. Alternancia de
inxustiza e reparación. Perecer non significa desaparecer na nada, senón cambiar a unha
forma diferente de materia, a un contrario diferente.
Usos de ápeiron:
1. Como anel ou esfera, porque se pode ir continuamente arredor deles sen acadar nunca liña
limitativa. Son ilimitados os aneis dos dedos se non levan ningunha pedra (Aristóteles Física. 207 a 2),
manto sen costuras, círculo de devotos arredor dun altar.
2. Ningunha liña pode ser trazada entre parte e parte dentro do todo. Indeterminación. Masa
indiferenciada de materia. Desaparición dos límites, do horizonte entre terra e mar, despois dalgún tipo de
cataclismo.
Probablemente o sentido que prevaleceu foi o de indeterminación interna antes que o de infinitude
espacial. Necesidade dunha materia neutral primeira que contén todas as características pero como
inactivas. Neste ápeiron non había pérata entre o quente, o frío, o húmido e o seco, como nun estado
potencial.
O ápeiron tiña tamén capacidades reitoras (kibernan), un estatus pseudo-divino, nada que ver cos
deuses dos cultos populares. Posteriormente iniciaríase un proceso de separación da materia e da causa
motriz. Aquí a noción de materia sería anacrónica.
Astronomía: a Terra permanece sen apoio no centro dun universo esférico e os corpos celestes
xiran en círculos completos por debaixo e por enriba de ela.
Metereoloxía: unhas mesmas forzas actúan constantemente dende o principio.
Sucesión infinita de mundos singulares no tempo.
Aínda non se distinguira entre espazo baleiro e corpo. O ápeiron é corpo vivo e divino, non espazo
baleiro.

Anaximandro Página 3
 Texto comentado.

- Aldama, Javier Alonso & Garagalza, Luis, “La sentencia de Anaximandro”, Ontology Studies
9, 2009, 103-111. Páx. 290-336. GA 5. Trátase dun ensaio de 1946.
- HEIDEGGER, MARTIN, Caminos de bosque, Alianza editorial, Madrid, 1997.

“De onde as cousas teñen a súa orixe, cara alí deben sucumbir tamén, segundo a necesidade;
pois teñen que expiar e ser xulgadas pola súa inxustiza, de acordo coa orde do tempo”.
(Nietzsche, OC, vol. X, p. 26).

“A partir de onde as cousas teñen a orixe, cara alí se encamiñan tamén no seu perecer, segundo
a necesidade; pois se pagan unhas ás outras condena e expiación pola súa iniquidade segundo o tempo
fixado”.
(Diels, Fragmentos de los Presocráticos, 1903).

Xulgamos aos presocráticos tomando como punto de referencia a Platón e Aristóteles. Aristóteles
pensa os presocrácticos dende a súa Física. Houbo dous tópicos que coagularon na historia da filosofía:
1. Os presocráticos só podían pensar na natureza cando se preguntaban acerca da orixe das cousas
que son.
2. O seu coñecemento é escaso e impreciso.
Teofrastro (†286 a.C.), primeiro sucesor de Aristóteles no Liceo, autor do Fisikon dóxai (Opinións
dos físicos) confirma esta interpretación. Simplicio, no seu Comentario da Física de Aristóteles (530 d.C.)
retomou de Teofrastro a sentencia de Anaximandro.
Existen dificultades para traducir a sentencia debido á distancia histórica, pero tamén debido a que
non sabemos cal era a cousa do pensar para Anaximandro.
Unha primeira tradución máis literal:
“Pero a partir de donde el surgir es para las cosas, también surge hacia allí el sustraerse, según
la necesidad; pues se dan justicia y expiación unas a otras por su injusticia según el orden del tiempo”
(297).
As cousas aparecen e desaparecen nun mesmo lugar.
A sentencia fala da multiplicidade do ente na súa totalidade: as cousas, os seres humanos, os
estados provocados e creados polos seres humanos... Non se trata tan só da natureza.
As nocións de xustiza e expiación non se refiren a nada do ámbito do moral ou xurídico, porque
naquel momento non existían estas delimitacións de campos de estudo.

Anaximandro Página 4
 Non é nada evidente o que significa para nós ‘o que é’ ou ‘ser’ nin o que significaban para os gregos
‘on’ ou ‘einai’. Trátase dunha confusión esencial, que non ten que ver coa imprecisión filolóxica ou un
problema de interpretación. O problema está na relación entre o ser humano occidental e o ser: “El ser se
sustrae en la medida en que se desencubre en lo ente” (304).
A sentencia fala do ser.
Ta onta no seu uso cotiá.

John Burnet (Los inicios de la filosofía griega) contradí a Diels e di que a sentencia comeza con kata
to kreón. Ademais sinala que xénese e frorá son anacronismos, termos platónicos e aristotélicos. Heidegger
asinte.
Heidegger engade que tampouco a última frase pode ser de Anaximandro: kata ten tou krónon
táxin.
Quedaría:
“… según la necesidad; pues se pagan unas a otras condena y expiación por su injusticia” (307).
En todo caso, os termos xénese e psorá serían aparecer e desaparecer, algo que sae do
ocultamento e algo que entra no ocultamento.
O xogo (génesis)xénese-psrorá é o devir.
Heidegger busca un sentido precedente e anterior á filosofía de ta onta. En Homero, na Ilíada,
versos 68-72. O vidente ve tres cousas:
- Ta t’eónta: as cousas que son, presente no desocultamento.
- Ta t’essómena: o que devirá.
- Pro t’eónta: o anteriormente ente.
Ta t’eónta: “algo así como llegado a la morada dentro de la morada del desocultamiento” (312).
“El vidente es aquel que ya ha visto el todo de lo presente en la presencia” (314). Non se trata de
algo visual, senón a nivel do saber. “Los griegos experimentan lo ente como eso actualmente o no
actualmente presente, que está presente en el desocultamiento” (315).
O ser como presenza do presente. O actualmente presente é entendido a partires do actualmente
non presente.
Ta eónta non se refire ás cousas da natureza, nin sequera se refire a unha serie de cousas que un
suxeito (o vidente) se pode representar, un obxecto que depende da subxectividade do vidente.
O concepto de eón e de einai non nace até Parménides. Non se trata de que isto comece en
Parménides porque este tivera interpretado o ser como frase enunciativa e como cópula, é dicir,
interpretando o ser ‘loxicamente’. O eón é o resultado dun desocultamento.
“Pero desde la aurora del pensar, ‘ser’ nombra la presencia de lo presente en el sentido del
reunir o recoger que ilumina y encubre, bajo cuya forma es pensado y nombrado el lógos” (318).

Anaximandro Página 5
 Retoma a interpretación de Anaximandro. O presente é adikía, inxustiza. Onde hai adikía, as cousas
non van correctamente.
O presente é o que mora un tempo en cada caso. O presente é o que chega dende un dende e
parte cara un cara. O que é presente empéñase en seguir na presenza, pero isto contraría o normal. O
actualmente presente está sempre no des-axuste porque quere seguir sendo o actualmente presente. “De
este modo, en esta temprana sentencia del pensar estaría haciendo su aparición el pesimismo, por no
decir el nihilismo, de la experiencia griega del ser” (321).
“A sentencia di claramente que o presente atópase na adikía, é dicir, desaxustado. Pero isto non
pode significar que xa non estea presente. Nin tampouco quere dicir unicamente que o presente se
atope desaxustado ocasionalmente ou, tal vez, en relación con algunha das súas propiedades. A
sentencia di que o presente se atopa, como iso presente que é, desaxustado. Á presenza como tal ten
que pertencerlle o axuste xunto coa posibilidade de estar desaxustada. O presente é o que mora un
tempo en cada caso. A morada preséntase como chegada transitoria cara a partida. A morada
preséntase entre a procedencia e a partida. Entre esta dobre ausencia preséntase a presenza de todo o
que mora. Neste ‘entre’ axústase o que mora un tempo en cada caso. Este ‘entre’ é o axuste de acordo
co cal, o que mora se axusta en cada caso a partir da procedencia ou xurdimento e en dirección á
partida. A presenza do que mora deslízase ante o ‘dende’ da procedencia e ante o ‘cara’ da partida. A
presenza atópase axustada en ambas direccións na ausencia. A presenza preséntase en dito axuste. O
presente xorde da procedencia e declina na partida, ambas cousas a un tempo e na medida en que
mora. A morada faise presente no axuste” (CB, 320).

O presente está sempre desaxustado: “El des-ajuste consiste en que lo que mora un tiempo en
cada caso intenta anclarse en la morada en el sentido de lo único permanente” (321).
A sentencia non fala de que o presente se perda no des-axuste, senón que o que mora en cada caso
da axuste en relación co desaxuste.
Diké, axuste. Adikía, des-axuste, des-acordo.
O presente un tempo en cada cousa está axustado porque aparece e desaparece, non se reduce a
ser mera persistencia.
Heidegger di que non se fala de pagar nada, nin de condena nin de expiación ou vinganza.
Trátase dunha experiencia non pesimista nin nihilista e tan só tráxica nun sentido secundario.
Nada de pagar expiación. Tísis non é expiación, senón estima, facer xustiza. O que mora un intre no
presente se teñen en estima uns aos outros, amósanse consideración mutua, déixanse ser no seu ser.
“En la medida en que los que moran un tiempo en cada caso no se dispersan por completo en la
obstinación ilimitada de una expansión hacia la persistencia meramente insistente para, de ese modo y
con el mismo ansia, empujar los unos a los otros fuera de lo actualmente presente, en esa medida,
dejan que haya acuerdo, didónai diken” (325-26).

Anaximandro Página 6
 Heidegger transforma a tradución:
“… dejan que tenga lugar acuerdo y por lo tanto también atención mutua (en la reparación) del
des-acuerdo” (CB, 326).
Eónta: aparecen entre unha procedencia e unha partida, nun entre.
A pregunta é entón para quen se da este acordo?
A primeira frase nomea a presenza en tanto que tal.
A segunda frase da sentencia explica a presenza a partir daquilo presente. A presenza é aquilo de
acordo co cal aquilo presente se presenta.
Segundo a necesidade (katá to kreón). Nomea a relación da presenza co presente, a relación do ser
co ente. O katà é un declive ao longo do cal van caendo unhas cousas e outras. Debido ao declive da
presenza aparece o presente, o que se presenta un tempo en cada caso mora katà tò kreón. Sería o nome
máis antigo para o ser do ente.
A relación entre a presenza e o presente son algo que permanece impensado dende o inicio. A
orixe desta distinción permanece impensada. Semella como se ambos elementos foran algo por separado
dende o principio. A presenza convértese en algo presente máis. “Vale únicamente como el más universal
y supremo de los presentes, y, por tanto, como tal presente. La esencia de la presencia y, con ella, la
diferencia de la presencia respecto a lo presente, queda olvidada. El olvido del ser es el olvido de la
diferencia entre el ser y lo ente” (CB, 329). La presenza é pensada simplemente como o máis universal e
supremo dos presentes. A esencia da presente non é pensada.
Este esquecemento do ser é algo esencial, non se trata dun erro ou incapacidade ou impotencia do
pensar. Forma parte do destino (?) do ser o feito de que a diferenza entre presenza e presente sexa
esquecida. A presenza maniféstase como presente, simplemente que se trata dun supremo presente. Malia
o ton negativo co que se ten falado deste feito, Heidegger asegura que non se trata de ningún defecto,
senón dun acontecemento fundador da metafísica. Porén non resulta sinxelo seguir o seu pensamento:
“Pensando así, podemos imaginar que es más bien en la primera palabra del ser, y no en las más
tardías, donde se ha aclarado la diferencia, aunque sin ser nunca nombrada como tal. Por eso, el claro
de la diferencia tampoco puede significar que la diferencia aparezca como diferencia” (CB, 330).
Kreón non é tan só necesidade, senón que provén de kráo, kráomai: Heidegger propón un
desprazamento semántico que vai dende o manexar algo, perseguir, aferrar e botarlle a man a algo, dar en
man, entregar, deixar en mans de para chegar finalmente a ‘abandonar a un pertencer’. Kreón non falaría
de ningún tipo de obriga ou deber, nin de ningunha aprobación ou ordeamento. To kreón sería a entrega en
man da presenza, unha presenza que entrega en man o presente, que man-tén o presente na súa presenza.
Tò kreón: der Brauch, o emprego no sentido de gozar de, desfrutar, deleitarse, saborear. Para poder
gozar d’algo hai que telo como algo listo a ser gozado, como algo hipokeímenon, aquilo que xace ante os
ollos no non oculto, o presente en cada caso. Non se trata aquí dun ser humano que goza d’algo, senón que
se trata do modo no que se aparece o propio ser en canto relación co presente.
Anaximandro Página 7
 “El uso entrega en mano a lo presente en su presencia, esto es, en la morada” (332).
Por outra parte, o presente en cada caso, ta eónta, está presente no límite (péras). Hai un uso
previo que é sen límites e que ten que distribuír límites para que algo poida ser presente e morar un tempo
en cada caso. O uso ilimitado distribúe límites.
“Según la tradición que recoge Simplicio en su comentario a la Física de Aristóteles,
Anaximandro podría haber dicho que lo presente tiene el origen de su esencia en lo que se presenta
sin límite: archè ton onton to apeíron. Lo que se presenta sin límite no se encuentra dispuesto según el
acuerdo y la atención, no es algo presente, sino: tò kreón” (332).
O uso dispón o des-acordo, concesión ou reparto da parte. Trataríase finalmente doutro nome para
a moira están supeditados tanto deuses como seres humanos. Este uso oculta en si mesmo a esencia non
eclosionada do reunir que ilumina e encubre. Parménides pensará isto xa como algo un unificador (en) e
Heráclito como un recollemento ou reunión (ó logos). Pero para Anaximandro hai algo previo que é o
kreón. O termo eón, eónta, einai di presenza no desocultamento. O presente é aquilo que se presenta no
desocultamento. A cuestión é que isto será esquecido, será esquecido o desocultamento que precede a
todo o o actual e o non actual.
Os diferentes nomes para esta mesma cousa serían: enérgeia (traer diante ou saír a luz) para
Aristóteles; idéa (a presenza do presente, manifestación) de Platón; logos de Heráclito; moíra de
Parménides; kreón de Anaximandro. Trataríase da unidade do un unificador.
Os latinos serían os responsables de pasar a pensar a enérgeia como actualitas, é dicir, como
realidade efectiva, como presenza que se aparece na representación.
A tradución final proposta do texto é: “… a lo largo del uso; en efecto, dejan que tengan lugar
acuerdo y atención mutua (en la reparación) del des-acuerdo” (CB, 335).
Estamos en 1946, probablemente algúns meses antes. E Heidegger afirma que se vén o ser humano
será capaz de dominar e “obter para si o escondido reino da natureza” (CB, 336) aínda non foi quen de
pensar en que consiste que unha cousa sexa. A totalidade do ente converteuse exclusivamente en algo a
ser conquistado. A salvación pasaría por pensar o ser, porque pode que a esencia do ser humano consista
en pensar a verdade do ser. O problema é que isto coincide sospeitosamente co feito polo propio
Heidegger en tanto que ser humano, e non con aquilo que fan o resto dos humanos.

Anaximandro Página 8