Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
RESUMEN ABSTRACT
ildenafilo (Viagra®) es un tratamiento eficaz y seguro National consensus meeting on the urgent treatment
S de la disfunción eréctil. Sin embargo, no debe admi-
nistrarse simultáneamente con nitratos por el peligro
de hipotensión, al potenciarse el efecto vasodilatador. Por
of thoracic pain, ischemic cardiopathy and emergency
visits regarding the use of sildenafil (Viagra®)
este motivo SEMES ha organizado una reunión de consen- ildenafil (Viagra®) is an efficacious and safe treatment of
so para proponer unas pautas de manejo del enfermo con
dolor torácico, infarto agudo de miocardio, angina inesta-
ble y estable según hayan tomado o no Viagra®.
S erectile dysfunction. However, it should not be adminis-
tered simultaneously with nitrates due to the danger of
hypertension as it strengthens the vasodilatador effect. Thus,
Es fundamental no administrar nitroglicerina ni ningún otro SEMES has organized a consensus meeting to propose some
nitrato sin haber preguntado antes si el enfermo ha tomado o treatment guidelines for patients with chest pain, acute myo-
no Viagra® en las 24 horas anteriores. cardial infarction, unstable and stable angina in relationship to
Así mismo, se indica la actuación a seguir ante el hecho whether they have taken Viagra®. Neither mitroglycerin nor
consumado de que al enfermo se le hayan administrado any other type of nitrate should be administered before the is
los dos fármacos simultáneamente. asked if he has taken Viagra® within the last 24 hours. In addi-
Por otra parte, se hace una revisión de los diversos moti- tion, the steps to be taken if it is a known fact that the patient
vos de consulta urgente que puede plantear las personas has been administered the drugs simultaneously are indicated.
que utilicen Viagra®, proponiendo una solución a cada uno On the other hand, a review is given of the different reasons le-
de ellos. ading to the emergency visit that can ocur in persons using
Viagra® and solutions for each one of them are proposed.
Palabras Clave: Infarto agudo de miocardio. Angina. Dolor
Key Words: Acute myocardial infarction. Angina. Chest pain. Sildenafil.
torácico. Sildenafilo.
La Sociedad Española de Medicina de Urgencias y Emer- El primer paso en este proyecto, ha sido la convocatoria
gencias (SEMES), consciente de su función como promotora y de una reunión nacional multidisciplinaria de expertos para lle-
garante de la calidad científica de sus socios y de la seguridad en gar a acuerdos sobre la mejor forma de actuar ante un enfermo
la asistencia urgente del enfermo, ha puesto en marcha un pro- aquejado de dolor torácico, angina e infarto de miocardio, te-
yecto de información y formación para el personal de urgencias, niendo en cuenta la posibilidad de que el paciente haya consu-
sobre las consultas urgentes que pueden derivarse de la introduc- mido Viagra® en las horas anteriores a la consulta en urgen-
ción en el mercado farmacéutico español del citrato de sildenafi- cias. Es intención fundamental de la SEMES, transmitir a
lo (Viagra®), para que estos puedan evitarse, minimizarse o, en todos aquellos que atienden urgencias (especialmente médicos
su caso, resolverse de la forma más rápida y eficaz posible. y enfermeras), que no debe administrarse ninguna medicación
Correspondencia: Manuel S. Moya Mir. Servicio de Urgencias. Cl’nica Fecha de recepción: 11-1-1999
Puerta de Hierro. San Mart’n de Porres, 4. 28029. Madrid. Fecha de aceptación: 25-1-1999
34
M.S. Moya, et al. REUNIÓN NACIONAL DE CONSENSO SOBRE EL CONSUMO DE SILDENAFILO (VIAGRA®)
Nitroglicerina
Ð Deponit Ð Nitrolingual Spray Ð NITROPACIN
Ð Minitran Ð Nitrong Ð SOLINITRINA
Ð Nitek Ð Nitropar Ð VERNIES
Ð Nitro-Bid Ð Nitropress Ð CAFINITRINA
Ð Nitrocine Ð Nitroprex Ð CARDIODISCO (parche)
Ð Nitro-Derm Ð Nitro S.A. Ð CORDIPLAST (parche)
Ð Nitro Disc Ð Nitrospan Ð DIAFUSOR (parche)
Ð Nitro-Dur Ð Nitrostat Ð MINITRAN (parche)
Ð Nitrogard Ð Nitro-Trans System Ð NITRADISC (parche)
Ð Nitroglycerin Ð Nitro Transdermal Ð NITRO DUR (parche)
Ð Nitroglycerin T/R Ð Nitro-Time Ð NITRODERM TTS (parche)
Ð Nitroglyn Ð Transderm-nitro Ð NITROPLAST (parche)
Ð Nitrol Ointment Ð Tridil Ð SOLINITRONA TS (parche)
Ð Nitrolan Ð COLENITRAL Ð TRINIPATCH (parche)
Mononitrato de Isosorbida
Ð Imdur Ð CORONUR Ð PERTIL
Ð ISMO Ð DOLAK Ð TITRANE
Ð Isosorbide Mononitrate Ð ISONITRIL Ð UNIKET
Ð Monoket Ð OLICARD
Ð CARDIOVAS Ð PERCORINA
Dinitrato de Isosorbida
Ð Dilatre-SR Ð Isosorbide Dinitrat Ð ISOLACER
Ð Iso-bid Ð Isosorbide Dinitrate LA Ð MAYCOR
Ð Isordi Ð Sorbitrate
Ð Isordil Tembid Ð Sorbitrate SA
Tetranitrato de Pentaeritritilo
Ð Peritrate Ð PERITRATE AS
Ð Peritrate SA
Tetranitrato de Eritritilo
Ð Cardilate
Dinitrato de Isosorbida/Fenobarbital
Ð Isordil w/PB
Nitrito de amilo
Ð NITRITO DE AMILO SERRA
Sustancias ilícitas conteniendo
nitratos orgánicos
Ð e.g. nitrato de amilo o ÒpoppersÓ
Ð e.g. nitrato de butilo
que contenga dadores de óxido nítrico, especialmente nitratos, en los cuerpos cavernosos del pene. El NO actúa sobre el en-
sin haber preguntado antes al enfermo si ha tomado Viagra®. zima guanilato ciclasa que metaboliza guanosín-trifosfato
Viagra® ha demostrado una gran eficacia en el tratamien- (GTP) a guanosín-monofosfato cíclico (GMPc). El aumento
to de la disfunción eréctil1-5. El mecanismo de acción consiste en los niveles de GMPc produce una relajación del músculo
en que, ante un estímulo sexual, neuronas no adrenérgicas-no liso cavernoso, que produce a su vez, la erección del pene. El
colinérgicas y células endoteliales, liberan óxido nítrico (NO) GMPc es degradado por la fosfodiesterasa tipo 5 (PDE5) a
35
emergencias 1999;11:34-46
guanosín-monofosfato (GMP)6-8. Viagra®, como inhibidor se- TABLA 2. Causas de dolor torácico a descartar
lectivo de la PDE5, facilita la relajación del músculo liso de en urgencias
los cuerpos cavernosos, mediada por NO y por tanto favorece Causas potencialmente mortales en breve plazo
la respuesta eréctil fisiológica y natural ante la estimulación Infarto agudo de miocardio
sexual9-11. De acuerdo con sus conocidos efectos sobre la vía Angina inestable
del óxido nítrico/guanosín monofosfato cíclico (GMPc), Via- Embolia e infarto pulmonar
Aneurisma disecante de aorta
gra7 ha demostrado potenciar los efectos hipotensores de los Pericarditis
nitratos5. Por esto, está absolutamente contraindicada la admi- Mediastinitis aguda
nistración concomitante de Viagra® con los nitratos en cual- Neumot—rax espont‡neo
Neumon’a
quiera de sus formas (nitritos, nitroprusiato) (Tabla 1) y con Procesos abdominales
los donadores de óxido nítrico (tales como nitrito de amilo, Colecistitis
molsidomina, nevibolol), incluida una droga de diseño cono- Pancreatitis
Perforaci—n de v’scera hueca
cida como “popper”. No existe experiencia de la utilización
de nitritos asociados a Viagra® en el síndrome coronario agu- Causas no mortales
do, pero sí se sabe, que el uso simultáneo de ambos produce Herpes z—ster
Fractura costal
hipotensión5 y, por tanto, debe evitarse. Es probable que en
poco tiempo se tengan más datos sobre los márgenes de segu-
ridad esta asociación, especialmente de tiempo, por los ensa-
yos clínicos que se están llevando a cabo. DOLOR TORÁCICO NO TRAUMÁTICO
Por otro lado, pueden presentarse en Urgencias hechos ya
consumados, como consecuencia de la asociación de ambos La aparición de un dolor torácico nos alerta sobre la posi-
fármacos o derivados de la utilización de Viagra®, debiéndo- bilidad de que éste se deba a un infarto agudo de miocardio12-17.
se tener una idea clara de la actuación que hay que seguir en Aunque existen otras muchas causas de dolor torácico, la ac-
estas situaciones, que pueden ser muy frecuentes como urgen- tuación en urgencias debe ir encaminada a descartar las afec-
cia subjetiva por las implicaciones sociológicas y culturales ciones que pueden poner en peligro la vida del enfermo en un
que conlleva actualmente la utilización de Viagra®. corto período de tiempo (Tabla 2). Subsidiariamente, también
Para consensuar todos estos aspectos se celebró una reu- deben descartarse en urgencias algunas causas de dolor toráci-
nión los días 16 y 17 de diciembre de 1998, en Segovia, con co no graves, pero cuyo pronóstico puede empeorar al retrasar
la participación de los expertos relacionados en el Anexo I, unas horas el tratamiento, como ocurre en el caso del herpes
estableciéndose los siguientes acuerdos y recomendaciones, zóster y, ocasionalmente, de una fractura costal18.
en espera de información adicional resultante de los estudios El dolor torácico es la causa del 4-6% de las urgencias
que hay en marcha. hospitalarias18. Como en la mayoría de los síndromes clínicos,
TIPO CARÁCTER LUGAR INICIO IRRADIA Variable DURACIÓN APARICIÓN ASOCIADO Variable
Angina IsquŽmico Opresivo Retroesternal Brusco Hombro, bra- 2-20Õ Esfuerzo, Ð
zo, mand’bu- fr’o, comida,
la estrŽs
Infarto IsquŽmico Lancinante Retroesternal Brusco M‡s de 20Õ êdem Vagales
êdem Ninguno
Aneurisma IsquŽmico Lancinante Retroesternal Brusco M‡s de 20Õ Ð Neurol—gicos
Mediastinitis Pleur’tico Lancinante Retroesternal Brusco êdem, espalda Prolongado Ð Fiebre
Pericarditis Pleur’tico Opresivo Retroesternal Insidioso Costado Prolongado Ð Fiebre, a ve-
Embolia P Pleur’tico Variable Variable Variable Costado Variable Ð ces
Neumonía Pleur’tico Punzante Variable Variable Variable Prolongado Ð Disnea, flebitis
Neumotórax Pleur’tico Punzante Costado Brusco, Variable Prolongado Esfuerzo, Fiebre
insidioso Costado a veces Ð
Abdominal Digestivo Variable Variable Variable Prolongado Variable
36
M.S. Moya, et al. REUNIÓN NACIONAL DE CONSENSO SOBRE EL CONSUMO DE SILDENAFILO (VIAGRA®)
DOLOR TORÁCICO
Constantes vitales
Sí Normal No NORMALIZAR
E.C.G. SUGESTIVO
ACTUAR SEGÚN
ORIENTACIÓN
Rx tórax SUGESTIVO
OBSERVACIÓN Sí No
INFARTO DE
8 horas
MIOCARDIO
ESTUDIO COMPLETO, ACTUACIÓN SEGÚN
SEGÚN PERFIL PERFIL CLÍNICO
Alterada REPETIR ECG
Y CPK
Impresiona
ALTA No de gravedad
una anamnesis y exploración física adecuadas son la base para zación, irradiación, comienzo, causas precipitantes, maniobras
orientar el diagnóstico, el cual, debe confirmarse con las ex- que modifcan el dolor, síntomas asociados, antecedentes y
ploraciones complementarias oportunas. medicación. La existencia de una causa banal no descarta la
Ante un dolor torácico los pasos a seguir son (Figura 1): existencia de las causas “urgentes”. Hay que preguntar sobre
1. Después de un mínimo interrogatorio inicial hay que los factores de riesgo coronario (Tabla 4), especialmente taba-
registrar las constantes vitales. Tensión arterial, frecuencia co, hipertensión arterial, hiperlipidemia y antecedentes fami-
cardíaca, frecuencia respiratoria. Si alguna de ellas está clara- liares) y la toma previa de Viagra®, especificando la hora. El
mente alterada, debe actuarse inmediatamente para intentar manejo del dolor se facilita si se clasifica el dolor en perfil is-
normalizarla mientras se gestiona la derivación al hospital. Si quémico y no isquémico.
se sospecha disección aórtica, debe tomarse la tensión arterial 3. Exploración física completa, prestando especial aten-
en los dos brazos. ción a:
2. El interrogatorio detenido se orientará a confirmar o Existencia de fiebre (sugiere neumonía o pericarditis como
descartar las causas indicadas anteriormente como “urgentes” causa del dolor, aunque también puede aparecer en el infarto
(Tabla 3). Hay que preguntar por el carácter del dolor, locali- pulmonar).
37
emergencias 1999;11:34-46
Inspección torácica. La aparición de vesículas orienta ha- Un ensanchamiento mediastínico sugiere disección aórtica; una
cia un herpes zóster como causa del dolor. silueta cardíaca aumentada con borde izquierdo rectificado, va
Palpación. Si hay signo de la tecla o dolor selectivo a la a favor de pericarditis con derrame pericárdico; la existencia
presión debemos pensar en fractura costal. de neumomediastino prácticamente confirma una mediastinitis
Auscultación cardíaca (puede oírse un cuarto ruido y/o un aguda; la aparición de signos radiológicos de infarto pulmonar
soplo sistólico mitral en el infarto agudo de miocardio y en la apoyan este diagnóstico y obligan a realizar gammagrafía pul-
angina inestable; un soplo diastólico aórtico en el aneurisma monar. Si se observa neumoperitoneo, la causa del dolor suele
disecante o un roce pericárdico en la pericarditis). ser una perforación de víscera hueca abdominal.
Exploración pulmonar (en el neumotórax hay timpanismo 6. Si después de hacer estas exploraciones no hay diag-
a la percusión con abolición del murmullo vesicular; en la neu- nóstico, hay que valorar el perfil clínico para tomar decisiones:
monía hay estertores y a veces soplo tubárico). * Perfil isquémico19-21 (Figura 2) (ver angina, más ade-
Palpación abdominal. El dolor en el hipocondrio derecho lante). Es recomendable que el enfermo esté acompañado en
y la presencia de un signo de Murphy, orienta a colecistitis. La todo momento, por una persona que sepa hacer reanimación
existencia de contractura abdominal hace pensar en perfora- cardiopulmonar básica, con un desfibrilador. El enfermo,
ción o alguna causa de abdomen agudo. siempre será enviado al hospital después de administrar entre
Exploración de extremidades y cuello (ausencia de pul- 200 y 500 mg de ácido acetilsalicílico, con oxígeno nasal a 3
sos periféricos en la disección aórtica, signos de trombofle- litros/minuto y canalizar vía venosa (ver infarto agudo de
bitis en la embolia pulmonar, enfisema subcutáneo en la me- miocardio). Al llegar al hospital, se hará lo indicado anterior-
diastinitis aguda). mente si no se hubiese realizado ya, y se obtendrá sangre para
Exploración neurológica (signos de focalidad en la disec- hemograma e ionograma, ECG de 12 derivaciones y monitori-
ción aórtica). zación electrocardiográfica. Si continuamos sin orientación
4. Electrocardiograma. Puede orientar el diagnóstico en la diagnóstica clara, hay que hacer determinación de enzimas
mayoría de los casos de infarto de miocardio y de angina ines- miocárdicas (creatinfosfoquinasa (CPK), CPK-MB, mioglobi-
table (al ver alteraciones características durante el episodio do- na, troponina). La CPK puede elevarse por infarto agudo de
loroso). En la pericarditis puede ser orientador si se encuentra miocardio, ejercicio intenso, convulsiones, excesos alcohóli-
alguno de los signos electrocardiográficos (taquicardia, bajos cos, traumatismos extensos, inyecciones intramusculares, mio-
potenciales, isquemia subepicárdica difusa); en la embolia pul- patías. Una fracción MB superior al 10% del total, sugiere
monar se puede detectar el típico patrón S1,Q3,T3 (sólo en el fuertemente infarto de miocardio. Si la CPK-MB no está au-
11% de los casos) y en la disección aórtica datos de sobrecar-
ga de ventrículo izquierdo.
En el medio extrahospitalario debe requerirse la asistencia
de un servicio de emergencia extrahospilataria y, si no es po-
sible, enviar al paciente al hospital, bien controlado. Siempre
se iniciará el tratamiento necesario antes del traslado. Si el DOLOR ISQUÉMICO
dolor es de perfil isquémico (Figura 2) se dará ácido acetilsa-
licílico (si no hay contraindicación) y, si no ha tomado Via-
gra® en las últimas 24 horas, se la administrará nitroglicerina
Sí VIAGRA® No
sublingual. Si ha tomado Viagra® o el dolor es de perfil no
isquémico, se tratará con analgésico antes del traslado si el
dolor es intenso, evitando la vía intramuscular. Sólo si el do- Vía intravenosa
Vía intravenosa
lor es de apariencia totalmente banal y con una clara orien- Aspirina
Aspirina
tación diagnóstica de enfermedad diferente a cardiopatía is- Analgesia
Analgesia
Nitroglicerina
quémica y en ausencia de factores de riesgo coronario podrá
prescindirse de la realización de ECG.
5. Radiografía de tórax. Si el dolor es isquémico no se ha-
TRASLADO A HOSPITAL
rá la radiografía de tórax hasta hacer el ECG. Si existe infarto
agudo de miocardio se postpondrá la radiografía. Ésta será
diagnóstica en el neumotórax (a veces es necesaria radiografía Figura 2. Actuación en el dolor torácico de perfil is-
en espiración para ponerlo de manifiesto) y en la neumonía. quémico, según se haya tomado o no Viagra®.
38
M.S. Moya, et al. REUNIÓN NACIONAL DE CONSENSO SOBRE EL CONSUMO DE SILDENAFILO (VIAGRA®)
39
emergencias 1999;11:34-46
las horas anteriores; resaltar la conveniencia de llevar siempre – Hacer ECG de 12 derivaciones y monitorizar ECG.
consigo un ECG basal y un informe médico, si se dispone de – Administrar oxígeno por catéter nasal a 3 litros/minuto
ellos. – Canular una vía venosa, si no la tenía previamente.
Ante un posible infarto agudo de miocardio los pasos a se- – Extraer sangre para hemograma, ionograma, urea, crea-
guir por el personal de urgencias son (Figura 3): tinina, glucemia, coagulación y enzimas, para confirmar el
1. Sospechar esta posibilidad ante un dolor anginoso (o is- diagnóstico.
quémico) de más de 30 minutos de duración, náuseas, vómi- – Administrar ácido acetilsalicílico oral, 200-500 mg,
tos, sudoración, ocasionalmente síncope o embolismo sistémi- siempre que no se haya ya administrado.
co. A veces cursa asintomático (ancianos, diabéticos, – Analgesia: cloruro de morfina intravenoso, 5 mg (reper-
postoperados). Especialmente sospechoso es que este tipo de tir si se precisa).
dolor aparezca en personas con factores de riesgo coronario – Completar interrogatorio (factores de riesgo coronario,
(Tabla 4). No olvidar preguntar si se ha tomado Viagra® en medicación que toma, preguntar por ingesta de Viagra®).
las horas anteriores, ante la posibilidad de tener que adminis- – Administrar nitroglicerina sublingual, salvo que:
trar nigroglicerina. En la exploración física se puede encontrar • La TA sistólica sea inferior a 90 mmHg.
un 41 ruido y hay que buscar la existencia de signos de insufi- • Se trate de un infarto de ventrículo derecho.
ciencia cardíaca y de shock. • Haya tomado Viagra® en las 24 horas anteriores.
2. Hacer ECG. Puede mostar un infarto Q o un infarto no La nitroglicerina será intravenosa en caso de hipertensión
Q y ayuda a despistar arritmias. Los posibles hallazgos que arterial, insuficiente cardíaca o persistencia del dolor.
pueden aparecer se señalan en la Tabla 5. Si no se ha podido – Trombolisis, si no se ha realizado, y cumple criterios.
hacer ECG y la sospecha de infarto de miocardio es fuerte, se 5. Tratar las arritmias que aparezcan.
actuará como si el enfermo tuviese un infarto (ver actuación en 6. Traslado inmediato a UCI o Unidad Coronaria con en-
dolor torácico de perfil isquémico). fermo monitorizado y portando desfibrilador y medicación pre-
3. Traslado urgente al Servicio de Urgencias hospitalario parada (lidocaína, atropina).
en UVI móvil. Si no es posible, traslado con desfibrilador. Du- 7. Si el traslado no es posible, continuar tratamiento en
rante la espera y/o traslado se deberá: Urgencias con:
– Monitorizar el ECG. – Considerar angioplastia primaria en caso de contraindi-
– Administrar oxígeno a 3 litros/minuto. cación para la trombolisis.
– Canalizar vía venosa. – Betabloqueante intravenoso, en ausencia de contraindi-
– Administrar ácido acetilsalicílico: 200-500 mg, oral. cación.
– Nitroglicerina sublingual, si el enfermo no ha tomado Manejo de las bradiarritmias (para una más completa in-
Viagra® en las últimas 24 horas. Si ha tomado Viagra®, no formación deberán consultarse las recomendaciones del Grupo
administrar nitroglicerina, manteniendo el resto de las medi- de Arritmias de SEMES).
das señaladas. – Tratarlas si cursan con hipotensión sintomática (signos
– Analgesia: Cloruro mórfico intravenoso 5 mg u otros de hipoperfusión) o con angina.
analgésicos mayores (repetir si se precisa). – Administrar atropina intravenosa 0,5-1 mg (repetir en 2
– Tratar taquiarritmias y bradiarritmias. minutos si se precisa).
– Considerar trombolisis extrahospitalaria si el tiempo de – Si no hay respuesta a la atropina: marcapaso externo
llamada-trombolisis fuese superior a 90 minutos. hasta que se coloca un marcapaso transitorio por vía transve-
4. En el Servicio de Urgencias del hospital, se debe haber re- nosa.
alizado un ECG de 12 erivaciones en menos de 10 minutos y te- – Debe evitarse en lo posible el uso de la isoproterenol in-
ner al enfermo preparado para repercusión, si no se ha realizado travenoso.
antes, en el más breve plazo posible, que no debe exceder de 30 Manejo de las arritmias ventriculares.
minutos en caso de fibrinólisis. Si el infarto lleva más de 12 ho- – No administrar lidocaína profiláctica.
ras de evolución, no hacer reperfusión, salvo en situaciones espe- – Tratar sólo la taquicardia ventricular sostenida o la ta-
ciales. Por todo ello se debe: quicardia ventricular no sostenida sintomática.
– Ubicar al enfermo en un área con desfibrilador y mate- – Administrar lidocaína intravenosa: 1,5 mg/kg en 2 mi-
rial de reanimación. nutos; infusión 2-4 mg/minuto durante 12-24 horas.
– Registrar constantes vitales (tensión arterial, frecuencia Manejo del paciente con hipotensión sintomática o shock.
cardíaca, frecuencia respiratoria). – Despistar bradiarritmia o taquiarritmia: Caso de existir
40
M.S. Moya, et al. REUNIÓN NACIONAL DE CONSENSO SOBRE EL CONSUMO DE SILDENAFILO (VIAGRA®)
miocardio (ubicación, desfibrilador próximo, ECG de doce de- tando así el ingreso26,45.
rivaciones, monitorización electrocardiográfica, en los prime- ANGINA ESTABLE50,51
ros 10 minutos).
– Administrar todo el tratamiento indicado anteriormente, Repitiendo lo dicho en la angina inestable, diremos que el
si no se ha realizado durante el traslado. dolor anginoso (o isquémico) se caracteriza por: localización
– Anticoagulación con heparina sódica o enoxaparina49. en área retroesternal; carácter opresivo, de peso; irradiación a
– Si persiste el dolor y tensión arterial sistólica mayor de cara interna de brazo izquierdo, ambos brazos, garganta, man-
90 mmHg: díbula; desencadenado por el esfuerzo físico, estrés emocional,
• Si no ha tomado Viagra®, nitroglicerina intravenosa. comida y/o frío; aliviado por el reposo físico/emocional o la
• Si ha tomado Viagra® en las anteriores 24 horas, no de- nitroglicerina sublingual; ausencia de otras enfermedades que
bería administrarse nitroglicerina, ya que está formalmente causan dolor torácico.
contraindicada si no han pasado 24 horas. No obstante, si el Se puede distinguir entre angina típica (reúne la mayor
médico responsable del enfermo considera absolutamente im- parte de estas características) y angina atípica cuando no ocu-
prescindible su administración, debe hacerse bajo estrecho rre así.
control de la tensión arterial y exclusivamente en el medio La anamnesis y exploración física van dirigidas, igual que
hospitalario. en la angina inestable, a:
Todo enfermo con angina inestable, debe ingresar en el 1. Definir si se trata o no de un dolor anginoso.
hospital, salvo en el caso de angina de primocomienzo de es- 2. Establecer si se trata de una angina estable (por ejem-
fuerzo (clase I, II), que debe quedarse en observación para re- plo si aparece con esfuerzo o estrés) o de una angina inestable.
petir ECG y enzimas miocárdicas pasadas ocho horas. Si son 3. Excluir causas de angina sin aterosclerosis coronaria
normales, el enfermo puede ser dado de alta para posterior (estenosis aórtica, miocardiopatía hipertrófica…).
control ambulatorio. Los enfermos con angina inestable y ries- 4. Buscar factores de riesgo que aparecen en la Tabla 4.
go leve-moderado, pueden ser manejados adecuadamente, a 5. Aclarar si el enfermo ha tomado Viagra® en las últimas
menor coste económico, en el Servicio de Urgencias, si este 24 horas, precisando la hora.
dispone de una unidad que permita hacer el estudio adecuado La angina estable, es aquella que no ha cambiado sus ca-
en pocas horas, dando posteriormente el alta al enfermo, evi- racterísticas en el último mes y es de duración inferior a 30
minutos. No plantea un problema urgente en la mayoría de los
casos.
ANAMNESIS Si el enfermo consulta por el dolor, la actuación va ha ser
EXPLORACIÓN FÍSICA
E.C.G.
diferente si ha tomado o no Viagra® (Figura 5).
– Si no ha tomado Viagra® en las 24 horas anteriores y la
tensión arterial sistólica es mayor de 90 mmHg, se administra-
rá un comprimido de nitroglicerina sublingual, preferiblemente
ANGINA ESTABLE
con el enfermo en decúbito. Si el dolor desaparece continuará
control ambulatorio.
– Si ha tomado Viagra® en las 24 horas anteriores, no
Dolor en el momento de la consulta administrar nitroglicerina y esperar a que el dolor desapa-
rezca. Indicarle que acuda a estudio y control ambulatorio,
recomendándole advierta a su médico que es consumidor de
No VIAGRA® Sí Viagra®, para que adecue el tratamiento a esta situación.
Puede hacer tratamiento con betabloqueantes o calcioanta-
gonistas.
Nitroglicerina Esperar a que desaparezca
sublingual el dolor
CONSULTA POR ASOCIACIÓN DE NITRITOS
CONTROL AMBULATORIO REVISIÓN POSTERIOR
Y VIAGRA®
POSTERIOR POR CARDIÓLOGO
A pesar de la insistencia con la que se viene llamando la
Figura 5. Actuación urgente ante una angina estable. atención para evitar la asociación de Viagra® y nitritos, puede
42
M.S. Moya, et al. REUNIÓN NACIONAL DE CONSENSO SOBRE EL CONSUMO DE SILDENAFILO (VIAGRA®)
< 8 horas
Vía i.v.
Suero salino > 8 horas
OBSERVACIÓN
< 90 mmHg T. A. HOSPITAL DOMICILIARIA
Sí Síntomas No Sí
OBSERVACIÓN 24 h ALTA
Alfa-adrenérgico
presentarse una consulta urgente por haberlos asociado. El es- mental la determinación de la tensión arterial. Por ello, si la
quema de la Figura 6 intenta dejar clara la actuación a seguir consulta ha sido telefónica hay que acudir al domicilio del en-
en este caso. fermo o indicarle que acuda a la consulta o Servicio de Ur-
Tanto si la consulta es telefónica, como si el enfermo acude gencias para poder determinar la tensión arterial. Si ésta es
a la consulta o al Servicio de Urgencias, lo primero que debe superior a 90 mmHg y hace más de 8 horas que tomó Via-
preguntarse es el tiempo transcurrido desde que tomó Viagra®. gra®, probablemente el efecto de la asociación va a ir dismi-
Si hace más de 24 horas de la ingesta, no hay ningún pro- nuyendo en las horas siguientes y es seguro enviar al enfermo
blema por haber asociado un nitrito, después de pasado ese a su domicilio para observación, advirtiéndole que, si en al-
tiempo. Hay que advertir al paciente que no tome más Via- gún momento aparece algún síntoma (mareo, sudor frío, alte-
gra®, hasta que acuda a su médico de Atención Primaria o al ración de consciencia), debe dirigirse directamente al Servicio
cardiólogo para valorar la conveniencia de sustituir nitritos por de Urgencias del hospital (si este queda muy alejado o con di-
otra medicación. En este sentido, hay que advertir que es segu- fícil transporte, puede dirigirse inicialmente a un centro de ur-
ra la asociación de Viagra® y otras muchas medicaciones utili- gencia extrahospitalario cercano). Si al explorar al enfermo,
zadas en el tratamiento de la cardiopatía isquémica, como be- tiene una tensión sistólica mayor de 90 mmHg, pero hace me-
tabloqueantes o calcioantagonistas. nos de 8 horas que tomó Viagra®, no es seguro que ya haya
Si el tiempo transcurrido desde la toma de Viagra® es in- ocurrido el máximo efecto de la asociación, y es recomenda-
ferior a 24 horas, hay que retirar el parche de nitrito, si ésta ble canular una vía venosa para administrar suero salino y en-
ha sido la forma de administración, o advertir al enfermo que viarle al Servicio de Urgencias del hospital de referencia. Lo
consulta telefónicamente que lo haga. A continuación, hay mismo se hará, si la tensión arterial sistólica es inferior a 90
que hacer una exploración más detallada en la que es funda- mmHg, independientemente del tiempo que haya transcurrido
43
emergencias 1999;11:34-46
infección respiratoria, alteración de la visión, diarrea y vértigo. efecto en personas sexualmente normales.
Falta de eficacia. Una persona sin disfunción eréctil puede Asociación con alcohol. No existe evidencia de interacción
consultar porque no ha notado mejoría en su comportamiento de Viagra® con alcohol. Pero, puesto que el alcohol puede te-
sexual, lo cual no debe sorprender ya que Viagra®, es un trata- ner un efecto negativo sobre la función eréctil, no se reco-
miento para la disfunción eréctil y no se ha establecido aún su mienda la asociación, aunque no tendrá efecto perjudicial, sal-
BIBLIOGRAFÍA
1- Boolell M, Gepi-Attee S, Gingell JC, GMP and cyclic AMP levels in rabbit gency Medicine. New York, McGraw-
Allen MJ. Sidenafil, an novel efective corpus cavernosum in vitro. Br J Urol Hill;1996:187-94.
oral therapy for male erectile dysfunc- 1997;79:958-63.
20- Ryan TJ, Anderson JL, Antman
tion. Br J Urol 1996;78:257-61.
11- Ballard SA, Gingell CJ, Tang K, EN, Braniff BA, Brooks NH, Califf RM,
2- Derry F, Gadner BP, Glass C, Fraser Turner LA, Price ME, Naylor AM. Ef- et al. ACC/AHA guidelines for the ma-
M, Dinsmore WW, Muirhead G, et al. fects of sidenafil on the relaxation of nagement of patients with acute myo-
Sidenafil: A double-blind placebo-con- human corpus cavernosum tissue in vi- cardial infarction. J Am Coll Cardiol
troled single-dose, two-way cross-over tro and on the activities of cyclic nucle- 1996;28:1328-428.
study in men with erectile dysfunction otide phosphodiesterase isozymes. J
21- Jesse LR, Kontos MC. Evaluation of
caused by traumatic spinal cord injury. Urol 1998;159:2164-71.
chest pain in the Emergency Department.
J Urol 1997;157(supl):181.
12- Tresch DD. Management of the ol- Curr Prob Cardiol 1997;22:149-236.
3- Guirguis W, Dickinson S, Hodges M, der patient with acute myocardial in- 22- Newby LK. The chest-pain Unit.
Hollingshead M, Osterloh I. Sidenafil: a farction: difference in clinical presenta- Ready for prime time? New Eng J Med
new oral treatment for erectil dysfunc- tions between older and younger 1998;339:1930-2.
tion: a 16-week, open-label, dose-esca- patients. A Am Geriatr Soc
lation study. Proc Royal Col Phys 1998;46:1157-62. 23- Hamm CW, Goldmann BU, Hees-
1997;82:48. chen C, Kreymann G, Berger J, Meinertz
13- Zalenski RJ, Shamsa F, Pede KJ. T. Emergency room triage of patients
4- Goldstein I, Lue TF, Padma-Nathan Evaluation and risk stratification of pa- with acute chest pain by means of rapid
H, Rosen RC, Steers WD, Wicker PA. tients with chest pain in the emergency testing for cardiac troponin T or troponin
Oral sidenafil in the treatment of erecti- department. Predictor of life-threatening I. N Eng J Med 1997;337:1648-53.
le dysfunction. N Eng J Med 1998;338: events. Emerg Med Clin North Am
1397-404. 24- Char DM, Israel E, Ladenson J.
1998;16:495-517.
Early laboratory indicators of acute
5- Informaci—n cient’fica de Sildenafilo.
14- Chan WK, Leung KF, Lee YF, Hung myocardial infarction. Emerg Med Clin
Madrid. Pfizer 1998.
CS, Kung NS, Lau FL. Undiagnosed North Am 1998;16:519-39.
6- Burnett AL. Nitric oxide in the penis: acute myocardial infarction in the acci- 25- Kost GJ, Kirk JD, Omand K. A stra-
physiology and pathology. J Urol dent and emergency department: rea- tegy for the use of cardiac injury mar-
1997;157;320-4. sons and implications. Eur J Emerg kers (troponin I and T, cretine kinase-
Med 1998;5:219-24. MB mass and isoforms, and
7- Kim N, Aradzoi KM, Goldtein I, Sa-
enz de Tejada I. Anitric oxide-like factor 15- Meurier CE. Perception of causes myoglobin) in the diagnosis of acute
mediates nonadrenergic-noncholinergic of omissions in the assessment of pa- myocardial infarction. Arch Pathol Lab
neurogenic relaxation of penile corpus tients with chest pain. J Adv Nurs Med 1998;122:245-51.
cavernosum smooth muscle. J Clin In- 1998;28:1012-9. 26- Nichol G, Walls R, Goldman L, Pe-
vest 1991;88:112-8. arson S, Hartley LH, Antman E, et al. A
16- McCarthy BD, Beshansky JR, DÕA-
8- Rajfer, J, Aronson WJ, Bush PA, Do- gostino RB, Selker HP. Missed diagno- critical pathway for management of pa-
rey FJ, Ignarro LJ. Nitric oxide as a ses of acute myocardial infarction in tients with acute chest pain who are
mediator of relaxation of the corpus ca- the emergency department: result from low risk for myocardial ischemia: re-
vernosum in response to nonadrener- a multicenter study. Ann Emerg Med commendations and potential impact.
gic, noncholinergic neurotransmission. 1993;22:579-82. Ann Intern Med 1997;127:996-1005.
N Eng J Med 1992;326:90-4. 27- Young GP, Green TR. The role of
17- Hlatry MA. Evaluation of chest pain
9- Bodell M, Allen MJ, Ballard SA, Ge- single ECG, creatine kinase, and
in the Emergency Department. N Eng J
pi-Attee S, Muirhead GJ, Naylor AM, et CKMB in diagnosing patients with acu-
Med 1997;337:1687-9.
al. Sidenafil: an orally active type 5 cy- te chest pain. Am J Emerg Med
clic phosphodiesterase inhibitor for the 18- Parrilla Herraez P, Franco Sorolla 1993;11:444-9.
treatment of penile erectile dysfunction. JM, Casado Marines JL. En Moya Mir
28- Goldman L, Cook EF, Jonhson PA,
Int J Import Res 1996;8:47-52. MS Actuaci—n en Urgencias de Aten-
Brand DA, Rouan GW, Lee TH. Predic-
ci—n Primaria. Madrid; Mosby-Doy-
10- Jeremy JY, Ballard SA, Naylor AM, tion of the need for intensive care in
ma;1995:111-6.
Miller MAW, Angelini GD. Effects of si- patient who come to emergency de-
denafil, a type-5 cGMP phosphodieste- 19- Falk JL, OÕBrien JF. Chest pain. En partment with acute chest pain. N Eng
rase inhibitor and papaverine on cyclic Tintinalli JE, Ruiz E, Krome RL. Emer- J Med 1996;334:1498-504.
45
emergencias 1999;11:34-46
29- Young GP, Stapczynski JS. Myo- Infarct Survival) Collaborative Group. 44- The RISC Group. Risk of myocar-
cardial ischemia and infarction. En Tin- Randomised trial of intravenous strep- dial infarction and death during treat-
tinalli JE, Ruiz E, Krome RL. Emer- tokinase, oral aspirin both or neither ment with low-dose aspirin and intrave-
gency Medicine. New York, among 17.187 cases of suspected acu- nous heparin in men with unstable
McGraw-Hill;1996:325-37. te myocardial infarction: ISIS-2. Lancet coronary artery disease. Lancet
1988;2:349-60. 1990;336:827-30.
30- Ministerio de Sanidad y Consumo.
Gu’a pr‡ctica del manejo del infarto 38- The International Study of Infarct 45- Farkouh EM, Smars PA, Reeder
agudo de miocardio no complicado. Survival. Collaborative Group. ISIS-3. A GS, Zinsmeister AR, Evans RW, Meloy
Madrid;Insalud;1994. randomised comparison of streptokina- TD, et al. A clinical trial of a chest-pain
se vs tissue plasminogen activator vs observation unit for patients with unsta-
31- GUSTO (Global Utilization of strep- anistreplase and of aspirin plus heparin ble angina. N Eng J Med 1998;339:
tokinase and Tissue Plasminigen Acti- vs aspirin alone among 41.299 cases 1882-8.
vator for occluded coronary artery): An of suspected acute myocardial infarc-
international randomised trial compa- 46- Katz DA, Griffith JL, Beshansky JR,
tion. Lancet 1992;339:753-70.
ring four thrombolytic strategies for Selker HP. The use of empiric clinical
acute myocardial infarction. 39- ISIS-4 (Fourth International Study data in the evaluation of practice guide-
of Infarct Survival) Collaborative Group. lines for unstable angina. JAMA
32- Williams ML, Tate DA. Acute inter- 1996;276:1568-74.
ISIS-4: A randomised factorial trial as-
ventions in myocardial infarction. En
sesing earlyboral captopril, oral mono- 47- Theroux P, Quimet H, McCans J,
Tintinalli JE, Ruiz E, Krome RL. Emer-
nitrate, and intravenous magnesium Latour JG, Joly P, Levy G, et al. Aspi-
gency Medicine. New York, McGraw-
sulphate in 58.050 patients with sus- rin, heparin or both to treat unstable an-
Hill;1996:344-54.
pected acute myocardial infarction. gina. N Eng J Med 1988;319:1105-11.
33- Cairns JA, Lewis HD Jr, Meade Lancet 1995;345:669-85.
48- Stomel RJ, Kovack PJ. Unstable
TW, Sutton GC, ThŽroux P. Antithrom-
40- Collins R, Peto R, Baigent C, angina: Clinical practice guidelines for
botic agents in coronary artery disease.
Sleight P. Aspirin, heparin, and fibri- diagnosis and management. JAMA
Chest 1995;108(supl):380S-400S.
nolytic therapy in suspected acute 1995;95:45-51.
34- Antiplatelet TrialistsÕCollaboration. myocardial infarction. N Eng J Med
49- Cohen M, Demars C, Gurfunkel
Collaborative overview of randomised 1997;336:847-60.
EP, Turpie AGG, Fromell GJ, Goodman
trial of antiplatelet therapy: I. Prevention
41- Bosh X, Echanoive I, San JosŽ JM, S, et al. A comparison of low-molecu-
of death, myocardial infarction, and
CabadŽs A. Asistencia al paciente con lar-weight heparin with unfractionated
stroke by prolonged therapy in various
infarto agudo de miocardio. En Normas heparin for unstable coronary disease.
categories of patients. BMJ 1994;308:
de actuaci—n cl’nica en Cardiolog’a, di- N Eng J Med 1997;337:447-52.
81-106.
rigidas a Atenci—n Primaria. Sociedad 50- Task force of the European Society
35- Fibrinolytic Therapy Trialists (FTT). Espa–ola de Cardiolog’a 1997;132-49. of Cardiology. Management of estable
Collaborative Group. Indications for fibri- angina pectoris. Eur Heart J 1997;18:
42- Blank FS, Doe S, Keyes M, Labrie
nolytic therapy in suspected acute myo- 394-413.
L, Sabourin D, Patel S. Development of
cardial infarction: collaborative overview
an ED teaching program aimed at re- 51- Mart’n Luengo C, Abeytœa JimŽnez
of early mortality and major morbidity re-
ducing prehospital delays for patients M, Bosh Genover X, Lopes Bosc—s L,
sults from all randomised trials of more
with chest pain. J Emerg Nurs Tamargo MenŽndez J, Tobaruela Gon-
1000 patients. Lancet 1994;343:311-22.
1998;24:316-9. z‡lez A, et al. Tratamiento de la angina
36- ISIS-1 (International Study of In- de pecho. Rev Esp Cardiol 1995;48:
farct Survival) Collaborative Group. 43- Goff DC Jr, Sellers DE, McGovern
447-59.
Randomised trial of intravenous ateno- PG, Meischke H, Goldberg RJ, Bittner
lol among 16.027 cases of suspected V, et al. Knowledge of heart attack 52- Serrate RG, Prats J, ReguŽ R,
acute myocardial infarction: ISIS-1. symptoms in a population survey in the Rius G. The usefulness of ethylelephri-
Lancet 1988;2:12-57. Unit States; the REACT Trial. Rapid ne (Efortil) in the treatment of priaprism
Early Action for coronary treatment. in intraoperative penile erections. Intern
37- ISIS (Second International Study of Arch Intern Med 1998;158:2329-38. Urol Neph 1992;24:389-92.
46