Вы находитесь на странице: 1из 57

© George Steiner

nEPOIS DE BABEL

Coordenacao Editorial
Marildes Rocio Artigas Santos

Projeto Graffeo, Capa e Editoracao Eletronica


Rachel Cristina Pavim

Revisao
Renato Bittencourt Gomes

Sene Classicos, n. 8

CATALOGACAo NA FONTE
Coordenacao de Processos Tecnicos. Sistema de Biblioleca. UFPR.
Steiner, George, 1929·
5822 Depois de Babel: quest6es de Iinguagem e tradu¢o/ George
Steiner: traduzido da 3.edi¢0(1998) por Carlos Alberto
Faraco.-(Curitiba]: Editora da UFPR.1200SI.
534p. (Classicos, n. 8)

Inclui notas bibliograficas e lndice

1. Unguagem. 2. Traducao e interpretacao. 3. Unguas.


ITitulo.
COO 4J8.02
COU 82.03
Sam ira Elias Simoes CRB.0!75S

ISBN 85-7335-130-6
Ref. 405

Direitos desta edicao reservados iii

Editora da UFPR

Centro Politecnico - Jardim das Americas


Tel./fax (41) 361-3380 1361-3381
Caixa Postal 19.029
81531-980 - Curitiba - Parana - Brasil
editora@ufpr.br
www.editora.ufpr.br
2005
rod '(OZvI olUoWI?PI?W!XOldl2 ap) !Unlg OPll2UOol op 'Opol oUO!10W1dlo]U!
oG 0 .opojrad o.naurud eisau SO::>P90lSOlXOl saiuauodun '?H ·olI?PU!d ap
sapo S12PsS'IOU!0 I2ll2d og5!sodsUI2.l112wn .1124:)12
ap 10/\l)loSU! asanb oqjeqan op
eiuaunnanp WI2/\poP t'ioIMOJ ep S!12100121S!/\ap soiuod so ~oUO!l?lUOW.nznpau
12l12d
soorojsa snas ep eiueuraiaup o:)SI2Uog:)npl2.q 12aiqos 0!.l91.:1ep I2POol \:j
·opoJlJ 12aiqos llOJOlj:)OH ep SI2'OlolUOH aiqos odod ep SI?'uosuop a OUI2H!1u!no
'OP?lOH arqos uopt'i10 ap soQ5I2.loq12l0SI2'og5el!WI 12arqos uosuop uog ep so
'o:)l12lnld ap og5npe.11l2ns op sarona] so e.md lot'iW\:j sanboep ep so 'ul2wdl2ljJ
a oUO!121UOW't'i12l1ogno op souaiuauioo so '(O£SI) o.lolnl ap ucnpSJowloG
won jo!.lqpuaS 11211S!0I2W 0 'ouuuorap o'?S ep SI?:)!WSlIOd 0 SoQ512/\10SqOse
sepjnpui O'?lSoN ·lolnp12.ll op oiueunpuaardura op 01UoW12101!P W1210lqS!I2U!WoS
soiuaurepunuord a sasH,?ue lenb ou opouad ofiuo] 0 901S3 ·(vOSI) sapoj9S ap
soQ5np12l1S12pd9lC[sons aiqos u!I.loP19H ap 0P,?lUoWO:) o:)!l?wo!ua 0 9112'apll2l
S!I2WSOUI2OZ oluowepl?W!XOldl? 'o:J!100d Sl\;' 12UoP,?loH rod og:)l2l01!al ens
ap a ("el/\12I12drod 12.1/\l2ll2d,,) as ogu anb '.J ·e 9v ap
oqiea oid wnq.lon I2Znp12.11
'Wn.1010.10o.1ouoDOW!1do ep snlloqll nos uia 'epueurooai anb o.la:)J:) ap onaoard
OSOW121 op apuaisa as opouad onauiud 0 ·s12lnlosql2WnDll2 opow ap urefas ogu
SI2P9SI/\!PSl2ljUHse aroquia onnur 'sopojrad o.qcnb rod I2p!nq!.llS!p las aped el3
I ·l?Ic!wl2 9 og5npellep Q!.l9lS!l{ a QJqtpd 'QPOol o.lqos QUQ.l50nq!q \;f
1
exemplo, eo De optimo genere interpretandi de Pierre-Daniel Huet, publicado
em Paris em 1680 (antecedido de uma versao anterior e menos desenvolvida,
de 1661). 0 tratado de Huet e, de fato, urn dos relatos rnais completos e
substanciais jamais escritos sobre a natureza e os problemas da traducao. No
entanto, a principal caracterfstica deste primeiro perfodo e 0 foco empfrico direto.
Pode-sedizer que estaepoca de assercoese notacoes tecnicasprimarias
terminou com 0 Essay on the Principles oi Tronslouon, de Alexander Fraser Tytler
(Lord Woodhouselee), publicado em Londres em 1792; e com 0 decisive ensaio
de Friedrich Schleiermacher, Ueber die uerschiedenen Methoden des Uebersetzens
(de 1813). Este segundo perfodo emarcado pela teoria e a investlqacao
hermeneutica. A questao da natureza da traducao e posicionada no interior das
teorias mais gerais da linguagem e da mente. 0 tema adquire urn vocabulario e
urn estatuto metodologico proprios, distanciados das exigencias e singularidades
de urn dado texto. A abordagem hermeneutica - i.e., a investiqacao do que
significa "compreender" urn fragmento de linguagem oral ou escrita e a tentativa
de diagnosticar esseprocesso em termos de urn modelo geral do significado - foi
iniciada por Schleiermacher e adotada por A. W. Schlegel e Humboldt. Ela da ao
terna da traducao urn aspecto francamente filosofico. 0 intercambio entre teoria
e necessidade pratica teve evidentemente continuidade. Devemos a esse
intercambio muitos dos rnais reveladores relatos sobre a atividade do tradutor e
sobre as relacoes entre as Ifnguas. Esses relatos incluem textos de Goethe,
Schopenhauer, Matthew Arnold, Paul Valery, EzraPound, I.A. Richards, Benedetto
Croce, Walter Benjamin e Ortega y Gasset. Esseperfodo de teorizacao e definicao
poetico-filosofica - ha agora uma historiografia da traducao - vai ate 0 inspirado
mas assisternatico Sous l'invocation de Saint Jerome, de Valery Larbaud (1946).
Depois disso, entramos integralmente no contexto moderno. Os
primeiros trabalhos sobre traducao automatica circulam no fim da decade de
1940. Estudiosos e crfticos russos e tchecos, herdeiros do movimento formalista,
aplicam a teoria lingUfstica e a estatfstica a traducao. Tentativas sao feitas, em
especial no texto de Quine, Word and Object (1960), de mapear as relacoes
entre a 16gicaformal e modelos de traducao linqufstica. A lingulstica estrutural
e a teoria da inforrnacao sao introduzidas na discussao do intercarnbio entre
Ifnguas. Tradutores profissionais criam sociedades internacionais e proliferam
revistas dedicadas integral mente ou com bastante frequencia a assuntos de
traducao, E urn perfodo de exploracao intensa e muitas vezes colaborativa.
e
Dele representativo 0 texto de Andrej Fedorov, Introduction to the theory 0/
translation (Vvedenie v teoriju perevoda, Moscou, 1953). As novas direcoas
foram desencadeadas em dois simposios que tiveram muita influencia: On

260 GeorgeSteiner
ap12pa!l121\ a omsa ranbpanb ura I12UlO!lOop OPl1Uas0 ressaidxa 12J12d aJl\!j 9101nPllll
o (,I121allll no 12!J9JalUOI_?Slal\12'saiue lll\ 12!Jal\ap anb 0 :Sl21un51adsenp I?OPOl
0::lld91 0 znpai XOU)! Pll2uOH 'on5Jxa onnui aoaueuuad l2all] 12USI2I\!1I2:>!jlu5lSa
Sl12Ul5l10S12l9Plap oraumu 0 'otPnp12.ll 12peuoai e a alll2 12aiqos ojuosa Wgl anb
sajanbep alqU12:>op 112sad12 a 12!191S!412:>!ll2ssap112sad12'01u121uaoN
'"sl?nouJI auua I2P!"., I2p ossaoord 0 a llznPI2.ll ap Ole 0 l12:>!Jlll?pas 12l12d
0510jsa wnu urautquroo as 12:>llIj?W12l0 I2p oprusa 0 a e:>l19od 12'lewJoj I2:>l191al12
'12II?Jap slal\Ju sop 12l50IOl:>OS12'I2H12100Ulae a le:>lxale:>!js_Llelsa e 'epl2,lI2dwo:>
1210lelam e a e:>lss,?p elOOIO(!j \J 'o,?5npe.ll 12p suefiaproqa saiuauoo SI2U
S121PJldwlSl2:>!U:>91sepueuiap SI2Pa ogsuaixa I2p sorep sojduiaxa ogs (SOI\!lSIlllUO:>
Sl21Sm5u!Isop aluanuul Slew 0 zal\l121ouisaur ala) 12}jzsruPUI2M0!l12W rossajoid 012
wao12uaw04 uia l2au\.?lal0:>12'o::l!1S!nou1/101U/uia ap.1121Slew soue SlOPsopeouqnd
salanbe no '6961 ura 'l2pl2:>!jd\JI2:>llSJl}Duqap I2:>lul?lPgotP12poSS\j ep OssaIDUOJ
ou 0\?5npell I2p 12l10al e aiqos 0\?5as 12Usopeiuasaide s04112q1211 sO 'l2pepun)
aluawl2:>!j0solH a I2:>lu:>91
srew 12510) aum opumbpe urai otPnp12Jj 90tPl2:>lUnwo:>
I2pOj anb ep 'lPloqwnH a SUI2I\ONe 112!jlWI2J'Ol51]p120 'soldwaxa O,?Swa5enou!I
ep e!oololqo:>!sd 12aiqos SOOll.l12ap 01]5a10:>I2wn no S:>!lS!nou!l /0::l!D0/Od0141U'r/
ouioo 01,?5eJHqnd12wn 'e:>!lSmou!l0pos e a ouia 12ouroo SO!l9lpaWlalul sodureo
a eloolopos 'eloolOdo.llue 'eloolo:>!sd ura 04Ieq12.ll 0 eled asdeuis aum eoauioj
oprusa aSS'3'opueoseu ol?lso anb sanno a Sl2ppalaq121soseuqdpsip auua Ojl2juo:>
ap oiuod wn opueuioi as wal\ 'OS6I ap I2pl2:>9Peu anb I2pule Slew 'o,?5npell
12pe:>!l91d 12pa 12l10aj12poprusa 0 'sacisenb sessa l121Sal12112d l2:>!lJl:>aseq ewn
a:>alajOotPnpl2Jj 12'souno owoJ '"Sl21Sll\!-lI?lal"a "Sl2js!lI2Slal\lUn" sog5lsod se anua
aleqap 0 o:>!lSJI}DUlloiuauresuad op ouejd onauiud 012121101\ ap axnon sel\!jl2la6
se:>!l,?weID S12Pojuaunfims 0 'nlnual 'alulnOas epl2:>9P ep Ol:>JUl0 a OS61 ep
epeJ9P 12nooreui anb 'e:>lllJwOlne 0\?5npe11ep a:>ue:>112
ou 125ul2!juo:>I2p 0llnw
'0tPl2ja1Walul a otPnpl2Jj cllqOSsl2:>lsJj121aw
asenb sag512ol1sal\ul12'l2:>ljngUaWla4
I? ouroiar um nosneo 'lawl2pe9 aOloa9-sueH a laooaplaH ap I?pu~nuul 12uioo
aiuauieiuru t661 uta zal\ 121lawpd elad opeoqqnd z'(".I01npI2Jj op eJall2j \J,,}
"slaZjaslaqo sap aqeojn\J ala" ulwefuag .IalieM ap OO!lle op "ellaqo:>sap"
\J '0961 ap epl?:>!,p ep 0P!Ul 0 apsap opuiooo uiequa; aS12.lUguia s125ualaJlP
sewnOle eloqwa onruu 'sepll\lol\uasap opuas epull2 ogisa - I2I\!leledwo:>
'e:>!lu\.?was 'I2PYlam 'el\llsl2.1.jUO:> 'l2:>l091 - SO.lI\!! SlOP sassau sepcnsnp
suaoeploqe S\j 'asI?J I?lla:>la)I?)SOuepule souieisa 'sopadse sonruu qoS
'1961 UlO Sl2XO.L op apePlSlal\lun ap 1?l01!P3e I?lI?d}j:>nll124S.IaooH a 41lws1Y\01.l\J
welll!M rod openpa 'wn!sodwns /o:)!1!-1:)0 :uO!1D/SU01~/0 p<C)lUO:)181/01:) ol{~
a :6S61 ura pll2l\JeH ura opeoqqnd a JalY\olg '\j uaqneg lod op121lpa'UO!10/SU01~
idiornatica que escolher?" Limitar a teoria da traducao a essas duas questoes,
que sao de fato uma so, e simplificar demais. Mas a observacao de Knox
e apropriada. Por quase dois rnilenios de debates e diretivas, as crencas e
discordancies expressas sobre a natureza da traducao sao praticamente as
mesmas. ldenticas teses, propostas e refutacoes bem conhecidas sao recorrentes
no debate, quase sem excecao, de Cicero e Quintiliano aos nossos dias.
A permanente questao de se saber se a rraducao e de fato posslvel
esta enraizada nas antigas duvidas religiosas e psicol6gicas quanto a possibiLidade
de haver qualquer passagem de uma lingua a outra. Em sendo a linguagem
divina e numinosa, encerrando ela revelacao, sera dubia e francamente ruim a
transmissao ativa, seja para 0 vernaculo ou por sobre a barreira das Ifnguas.
Restricoes sobre 0 deciframento, sobre a depreciacao que necessariamente ocorre
em toda a transcricao interpretativa - substancialmente todo ato de traducao
conduz "para baixo", para um distanciamento do momento imediato do Logos
- podem ser percebidas em Sao Paulo. Na Primeira Carta aos Corfntios 14,
aquela rnernoravel digressao sobre pneuma e a multiplicidade das Ifnguas e
ambivalente. Se nao ha nenhum interprete presente, que 0 falante estrangeiro
fique em silencio, Mas nao pelo fato de nada ter a dizer. Seu discurso esta com
ele e com Deus ("sibi autem loquatur et Deo"). Alern disso, onde tal Iala e
autentica, nao deve haver traducao alguma. Aquele que esta em Cristo e tem
ouvido palavras nao pronunciadas - arcana verba - nao deve vocalize-las numa
lingua mortal. A traducao seria uma blasfernia (II Cor 12,4). Um tabu ainda
mais claro pode ser encontrado no judafsmo. 0 Megillath Ta'cnith (Manuscrito
do Jejum) , que se acredita ser do seculo 2.° d. C. registra a crenca de que tres
dias de completa escuridao cafram sobre 0 mundo quando a Lei foi traduzida
para 0 grego.
Em muitos cases, e cerlamente depois do fimdo seculo 15,0 postulado
da intraduzibilidade tem uma base purarnente secular. Ele se funda na conviccao,
formal e praqrnatica, de que nao pode haver efetiva simetria ou espelhamento
adequado entre dois sistemas sernanticos diferentes. Mas essa perspectiva partilha
com a tradicao rnistica e religiosa um senso de perda. As energias vita is. a
luminosidade e a densidade do texto original nao apenas sao diminufdas pela
traducao, mas ernpobrecidas. De algum modo. 0 processo de entropia e de
corrupcao ativa. Traduzidos para 0 frances. disse Heine, seus poemas em alemao
tomaram-se "luar estofado com palha", Ou, como diz Nabokov em seu poema
"Aproposito da traducao de Eugene Onegin":

3 R. A. Knox, all Ellg/ish "lrons/Otio" (Oxford. 1957). p, 4.

262 George Steiner


(TN) '"OJ!SlJ nos ap J!jJl?d 11JI?4u:)S<>P I? a5;)lllOJ "I" anb apnbep OWOJ 0 WOO eWll111 JCluasa.d<>J apod
JOIU!d wn o)UIlnb 0lul?j o¢npll-lll?j1)d S(.'SSaldxa.laS uopod SIlS!OO51? St!POJ." :fl?UJ6!.Io ou S<pUeJj l1l3 •
'L6 'd '(11961 '~JoA ""'N 'S>1009JOlpllV) UO!1v/suoJJJo IlQIUO:) pliO I/OJ:)
,)ILL '('spa) ~OIl(!IIS JaIiol:] <>41!WSMoJJIf lW!IIlM wa '.U091?1sUIlJJ.jO S<>!I!I!q!ssodlUI. 'JalulM JaUJaM <
(TN) •..apow or o.pl?ul?jOJd e <I /OJeJllW wn <lp aJ!lruJeS e
'OJ\.>6eded wn ap 01!J6 0 fI1laod wn op aIU(!Jqwn!S<>p a ep!11Jd~3(11?J I? /Oll?Id wnN <.O\lJnpl?ll SIanb 0.. •
'000) op 0¢npl2.4 12ogs O,?Usezup SI2:OWSoW 0 aiduras 9 oiuod 0
9'"lomll2u ap s~ude lolQ puaidaq ua l!,nb !nlo::>ap sdioo al :>0/\12 aWl? ,I.lalUaS91do11nad
aquied un aunuoo uresmpan ua rauiudxa lUl2lnl21uo/\nod es sesoip sononbsol SOjnol ..
:Oluowl2ql2::m 1I2!jnJod ep waol2w! eum 1124::>12 10)20) ti12UaSno anb 0 'OP!1a)SUI21l1OS
apod ogu I2nOUjll2UJn ep ouB06u! 0 (12510)\;/ .(..e!uOWl124 a opl2p!/\l2ns ens rapied uras
I2nOUjll21lno I2md 0}SodsU121l1OSapod Opl2'JOl U1I24Uojsesnui SI2anb I2pl2U '0/\lSS01dxo
olUoWI2Uold I2peu,,) ,,12!UOW1ea 1?ZZO'JloPens eUn} oladWOll2ZUOS 'oll2jnWSUl21ll21ljQ
U! 1210nboll2ns 121ap ond !S I2jl?ZZlUOUll12oo!l25nw oW1200110d 1250::>
l2unu" :o!nJnuo:J
nos uia ojUI2O lad eiuaurepq OPl21oj!oll21O.:l 'OW!U!Jlor 0% ap sopejaid a Sl2j.ll2JSl2U
ep01l2dl21?r '6VSI ap 'as!05U04 an6uol 01 ep UO!JD.l1Snm1a O'JuaJ?o nos uia o-nepuejap
ti12nos no anb uia oduiei 0120Pl2ZQoluls 12/\12150
l?f a OOpUI29 010 'OPnjUOJ 'I2JQU\?WoS
I2PU\?UOSS!PI2p oiuaumtue 0 112SS0.ldxo ap ouiepoui opow 0 9 0SS3
s'I?JJcJ sou anb opunw ou smnjosqa SeJ!cIUOJj WOJ
WcPPU!OJ 'OJ!lSm6u!1 osn opd c eWJOj elcd sepeuiuuejap cW10jUOJ 'SeJ!lugwcs
SeJ!cIUOJj se anb WOJ ogsuerxa e t?W!jUj 9 ~ogjeZ!It?uOIJUcI\1I0J aiuanbasqns
a Se!J~ll!qJe og5ell!qwoJ a 0\_?5t?luaw6as ap ec)l9 ep eroj iuaoaueuuad 'euewn4
epu<}!ladxa ep eJa}SCleum ap saieapnu soiuod '"St?J!S?q saq5oll" OWSCllUurau 'W!SS\i
'OPUI210j!01 w~/\ a W12112100 01120Ul)4 op S1211\12112d
senp SI2anb
sepqnqura SOQ51210jQ/\ Sl2l21l2da 12/\!lepOSSl2I2J!D91I2PSOXoUol so I21l2doluojQ/\!nbo wn
,112.lJUO::>Uo
lo/\jssod 9 O,?USl2W 'S:>Q 0 Ot)19Q '050w sl12w 0 a 0410/\ S!I2W0,?W1! 0 aqua
01125U~14 ou aisrxa anb 0¢epU01o)!P e 1!znpolda110/\jssod 9 'SSlloUlura !OJuanasap 12.j01
I2WSOW121adX!P-a1uoX!OS aiuaureoqueuras 125ul2Jll2as o'?N 'l2lnlosql2l2pu~ll2dsul2.lJ
ap opJ.J.Iodns ranbjenb 1?4o'?N 'sle1njlnJ0poS seurrusoo ap apjoui ope::>!.lJu! wnu
'SI2J!lSmoull saPI2P!112f[11::>ad
uia SOPl2.jSn.oUlogisa sonnau ojUaWolua1ro12 a soorsuaiso
eiuauiamd Slew souuei so ouisejq 'o,?ssoldxo I2p I2W10j I2p operedas olUoWll2jOl
lOS l2Junu apod O,?U0PI2J!l1UDfS0 'sopezqeuooueouoo aiuauresuann a SOP12UOpolos
ojuowe!l12.lJ!q.le SOU01Sap rqsisuco oU12wn4 reztp 0 OPOI ap Ole) olod
~'peap alii jO uoueuejord PU\;{
'JaneljJ s,tia)luow e '4JaaJJs sjoued \;{
'pea4 DU!Jt?16pue aled siaod \;{
Jallt?ld e uO (_1I0!1t?lsue11S! le4M
Tradicionalmente, 0 argumento encontra sua force na poesia. Aqui,
materia e forma estao tao intimamente proxirnos que nao se admite qualquer
dissociacao. A conclusao de Diderot em Lettre sur les sourdes et muets (1751)
nao era de modo algum nova. E seu fraseado, antecipando a moderna
e
"semiologia", que surpreendente: nada traduzira

I' emblerna delie, I 'hieroglyphe subtile qui regne dans une description entiere, et
qui depend de la distribuition des longues et des breves. (...) Sur cette analyse, j "ai
cru pouvoir assurer qu'iI etait impossible de rendre un poete dans une autre
langue; et qu'il elait plus comrnun de bien entendre un geomelre qu'un poete?

Uma vez mais, quando Rilke escreve condessa Sizzo em marco de a


1922, nao ha nada novo na sua alega<_;aode que cada palavra num poema e
semanticamente (mica, de que ela estabelece sua propria completude em termos
de extens6es contextuais e de tonalidades. Particularmente interessante sua e
insistencia de que tal se aplica aos mais banais e gramaticalmente simples
segmentos do dizer; e de que isso separa um poema de todo 0 usa corrente no
interior de seu proprio vernaculo:

Kein Wort irn Gedicht (ich meine hier jedes "und" oder "der", "die", "das") ist
identisch mit dem gleichlautenden Gebrauchs- und Konversationswort; die reinere
Gesetzmassiqkalt, das grosse Verhaltnis, die Konstellation, die es im Vers oder in
kunstlerischer Prosa einnimmt, verandert es bis in den Kern seiner Natur, mach! es
nurzlos, unbrauchbar fur den blossen Umgang, unberuhrbar und bleibend ... 8

Uma tao drastica separacao no interior de uma Ifngua vai se aplicar


a fortiori a traducao. 0 argumento esta implfcito no Prefacio do Dr. Johnson ao
Dictionary de 1755; ressurgeem Nabokov, exatos dois seculosmais tarde, quando
ele declara, em referenda as vers6es em ingles de Pushkin, que na traducao do
verso qualquer coisa que nao seja 0 "rnais desajeitado literalismo" e uma fraude.
o poeta romeno moderno Marin Sorescu resume espirituosamente todo 0
catalogo de denega<_;6esnum poema intitulado Troducao:

7 Em frances no original: "0 ernblerna elegantc, 0 hier6glifo sutil que reina nurna deS<.:ri<;ito inleira, e
que depende da dislribui<;ito das [voqais] longas e das breves. (".) A partir dessa analise, acreditei poder assegurar que
era impossfvcl reproduzir um poeta nurna outra lingua; e que era mais comum compreender urn geomefra do que um
poeta", (N.T)
8 Em elernao no original: UNa poesia, nenhuma palavra (eu me refiro a cada 'e' ou '0, 'a') identicae
a mesma pelaora empregada usualrnente e na conversacao: a regularidade mais pura. a grande retacao, a constelacao
que ela assume no verso ou na prose artfstica, transforma-a ate 0 amaqo de sua natureza. tome-a iruitil, irnprestavel
para 0 uso comum, intoc<ivel eduradoura ...'

264 George Steiner


,:odIoo op <?peJl!das asso) as QWIl? 12SS01l
<?l,?!1<Y.>aluOJI?
anb 0 aluawll$paJd 's!all!Ja4UOJa.ll! lUl?WOI as sela :0l?$lI<>aJdlllCXl ap sapepPQdl?J sessou ap <>op l31UI
a
ossou ep uredeosa seG 'selllS<lW se !;JelU ogs O'lU \If 'selap sepWl!das as 'a SIlJII<?redsep S!aII\?ledasUi 'Oluellod 'oes se!9P!
SV'Opol O'!lI~ wn J!t1jllSlIO' e 0POlU ap odIOJ oe eWIl? I?ouroo SIlJIIQled Sl? w(!JodIOJU! as "luaWl?1I9")" se!9P! SV'I"lIQ
wnu sesopaid serped I? alu<>llIalUQ4laulas SWM1red SQUsepeisnou, esenb o s<?pllnqwa o1]lS<lSl?!ilP! SV.. :;::(:8r ap 04f11f
ap LG "P <?Iep ura 'iJllOPIr:><J!Z 0 'wnwoo'Je5nl Olll!! OISl?1Ines uia aoaosa opuenb '!pledo<Y'( ap Q no (,
'S1?peUo.pelol Cljuowew[jul slew sen5ujl seu ClUSClLUSCl950liP SCllUolCl)IPopeuioi wol
c:J!J9scl!J c!l~lnqe:>cA 0 ("') 'auiou ou seuada "Scl!a:Juc:J,. SCpO.) oes 'lel\Cl!paw
e:J!ISjw ep (snap e clg5!scdc WCl) s01!ap 0. 'lue>f ap ?opuo:Jsuo.l_1. 0. 'cuncld ap
uo.!snOJodn 0. '" epeu" a "lClS" :slaAJJdCl:Juc:> uiaias ap S!ClAJsseclogu sew 'S!aAjU!JOP
o.\?Sso.llno 'o\?5Iu!Jap l? urersisar sun51\i 'o\?:le:J!J!ldwaxo l] WaIS!SCll soiensqo
soneouoo snas ap So.llnW 'e:J!u9I!ql?q c\?snjllc:J ap OIClpCW urn e!Joso.l!J ep zaJ anb
0:>!J9s01!Joiuauresuad op epe3e,ll2qwasop I?zomd e:;:I 'I?:mu,?was
0l?3nl.jSuo:>a1 ep "lai\JppopU!" 'oqeo oa '0 epl?loql?lo I?JoJl?l I?wn .leZ!Il?ol 9
'.lanl?yuad04:>S no Sol.lI2JSOOrapuaardn 'lUl?}i no 0l?Wld 101 'I?IJOSOI!Jap I?lel.j as
opuanb apaprsuann Il?padsa eum wa,l!nbpe sal3 'esold I?p 0l!<3dsall? sopl?oall?
.ias urapod soiuod sourseui so 'aluowei\!luelsqns a II?W10.:1 'S!elllaweplinJ
seprad was ep!znpe.q ras apod enouJl ewnyuau anb ap le.lao 0l_?3lasse
ep zeproui waOlew e seuada ogs e!saod op 0,?3npell l? son beN
6'1'\12110no
8 ap WabeW! 12aluawespa,ld 9 1?1S::J
'ewleeN
Clluawepucpal laYle) S1?W
'onad op o.lSld 0. wo.:)
rcpuaurar !alual 'unssa epU!\i
'2111Wo.:J laded 0. noipueui 3
lawa,lll? nc5awo.:J C1?W eYUILU o.\?51?,IC:Joe Cl]5al!p w3
'lefan5e5 e !o:Jawc:)
soqtaor sop cIlad
'sad sop clSld 0. a scqun SI?eled
sepUSl(1?A!nbCl se!l9Ie}S!les 'opruuoo '!ClY:J\i
0.510.)50 wn51e wo.:)
'ourseui unur ap !aWIXClde aur o.pueno
IP!J!P slew nouroi ClSo.\?5npel.j e seW
'eAlas ewn ao
o.1XClIwn onauruct cpU!Znpel.L
'apep!l!obuell WC:J !an5cr
'c:Je:Jew e wawo.y ao
c\?5npelj wa lI,?ssed aur ep 1?4U!13
ejlcw I?n5uJI ewnN
auraxa wn opuazej na eAI?IS3
com 0 resultado de que muitas distincoes feitas em grego ou latim ou alernao sao
impossfveis de serem feitas em ingles.lo

No caso da poesia, tais barreiras sao, simultaneamente, uma


desvantagem contingente e um sintoma de integridade. Mas ate onde vai
a filosofia, os problemas da intraduzibilidade atingem 0 coracao do
empreendimento filosofico como um todo. Ja no Croti/o ou no Parmenides,
somos levados a perceber a tensao entre aspiracoes a universalidade (a um
nucleo entice independente de condicoes temporais e geograficas) e as
particularidades espedficas de uma dada lingua. Como podera 0 particular
conter e expressar 0 universal? 0 paradigma matematico cartesiano e a
internalizacao kantiana das categorias da percepcao - 0 a priori da "mente"
anterior a "lingua" - sao tentativas de romper 0 circulo do confinamento
lingufstico, No entanto, nada disso pode receber uma dernonstracao externa.
Como qualquer discurso verbal, a filosofia esta atada a seus proprios meios de
realizacao, Para usar a enigmatica mas sugestiva Frasede Hegel, ha um "instinto
de logica'' em cada lingua particular. Mas isso nao da nenhuma garantia de
que enunciados sobre universals serao passfveis de traducao. A compreensao
da filosofia - nao menos que a da poesia - e um exercfcio hermeneutico, uma
busca e uma medida de confianca num chao lingufstico instavel. 11
Entre a metaffsica ou 0 poema mais herrnetico e a prosa mais banal,
a questao da lraduzibilidade e apenas de grau. A lingua, diz Croce, e intuitive:
cada ate de Iinguagem e inedito, em qualquer sentido exaustivo e rigoroso; e
instantaneamente criativo no sentido de ter agido sobre 0 potencial do
pensamento e da sensibilidade, de te-lo expandido e alterado. Estritamente
considerado, nenhum enunciado e completamente repetfvel (0 tempo passou).
Traduzir e compor, de segunda e terceira mao, a irrepetibihdade." r.intraducibilita
e a vida do discurso.
Tais como as aleqacoes contraries, 0 pleito pela traducao tem tambern
seus antecedentes religiosos e mfsticos. Mesmo se as exatas rnotivacoes do
desastre de Babel permanecem obscuras, seria sacrilegio dar a esseate de Deus

10 E.B. Ashton. -Translating Philosophie" (Delos. VI. 1971). p. 16-17.


II 0 problema cia traduzjbilidade de textos filosofieos chamou a atencao de I.A. Richards em todo 0 seu
trabalho. em especial em Mend",; on tile Mind. Ha valiosasdiscuss6csde problemas particulares noJolJmal and Leiters
of Slephen MacKenna. ed, por E.R. Dodds (l.ondres, 1936). Vcr tambern Johannes Lohmann. Philosophic lind
Sprocllwfsscncllaft (Berlim, 1%5); e Hans-Georq Gadamer, I-/cgels Dialek1ik (Tubingen. 1971). Para uma dlscussao
critica da abordagem herrneneutlca comoum todo, ver Kart-Otto Apel. Claus von Bormann et ol .• 11ermeI1ClItik ul1d
ldeologiekritik (r-rankfurl am Main. 1971). Embora nao Irate diretarnente de filosofia. 0 ensaio de Peter Szondi "Ueber
philologische Erkentnnis" (Die Neue Rlll1(/sc/)all. LXXIII. J 962) e lima excelente introducao ao problema da "dencia
do entendimento".
12 Essa tese (oi desenvolvida por Croce nil sua Estetico (Bari. 1926).

266 George Steiner


(IN) '.ulassl1lej anb
I?!pa:luoo sa41 OlUes OlflJds3 0 auuojuoa 'SI!n&f!1 se.Q1lOl111?jI?j e LU~LUO' a" :(IlU!5!Jo ou WPI?i UJ3 (I
-aiqanb SO aiuauieianp alaual 01?5np12l1aiqos l;:mH ap 04112ql2l10) OU12wn4
ras 012OlSP:) ap essaurord I2p I2pul?.IOu5! I2U OpI2J!) WI2!/\124'SI2S1a/\!p sanfiuj]
OPU12I12J
a senbujfiuoj sl211aluia urareisa rod 'anb soxod ap 125uasald aIU121a!nbu!
12ofnsuoo axnon S12llaqOJsao sapu1218 SI2PwaOI2!/\ I2pl2:) 'SI2::>!IS)DOU!]
sauauaq
S121aWrod 01?512/\lesI2p alu121S!POP!lU12Wlas aoap oU12wn4 las wn4uaN '0/\!1I2
a opeurepord aiuauraiuessaout 'umuroo-rcfin] wn as-vuior 'orairrj e OW!U9lar
Ol_?Sao 'e/\!I!W!ld 12fa.lo 1ep I2P!/\ eu a 12::>!jsJ.qed12.tnll2lal!1I2U alU121SUOJI2wal
wn ~ umuroo wa5l2nou!( ura OfSP:) ap OP~IS!U!W op a wa512suaw I2p 0l,?5npl2.q'1;/
£1'(171'6 SON} "S!II! mboja 1l2qep sruoues sruuids inord 's!nou!( S!PI2/\" - s12n5uJI
sell no wa 12!lqJ9 12ll2!Junua ep 'S04Iaou12/\3 so lI2U!WaSS!p ap apapissaoau I2p
aiuauraianp l2/\pap aluapPO ou ot,?5npl211ap 12::>!l1;'!.Id
I2p a euoei ap ailed 10!I2W '1;/
·oJ!lI].Id aruauiesuaiu] opadsa nas w~qwl2j a/\al oso!o!(a.1oiuaumfaa 0
'"opad S!l2W l2ll2d 0l_?5Uapal 12Zl2.11
anb 'oJ!ul?!ssaw Ole wn ~" 'Ol?wall2
o I2ll2d oiuauiersaj 04Ia/\ op OI?~>npl211l2pl2faul2ldens l12pUnUI2 012o!aMzuasoH
ZU12l.::lnourepord ',.o1?5npl2.11I2pOl."'alul2!pl2 I2pl2/\al a 121!aJras ap wall2/\!ll2jUal
l2 'W!SSI2l2pu!';I '"oul2wn4 ras 0 l2.1l2ds!a/\!Znpl2.l1U! wassoJ anb owsaw onaqe
uia I2paJaul2Ullad S041l2Ql211souao ap apl2p!l!Q!Znpl21j I2p ogrsanb l2" anb rod
ap 'u!wl2fuag Z!P 'OI?Zl2l129 I2sS3 ·1l2P.ll2dres apod os osseoe 1121 'laQl2g 12512Jsap
as anb ~1'1;/ 'OU!c)] assa 12ossaoa urai 0l_?5npl21112
9S 's12lap Sl]l1l2a oixa; op S124U!I
SI2aqua aiadsa 'razrp W!SSI2.IOd 'anb 112.10aIU! S!I2W osmosip 0 'cprad I2lanbl2p
0/\!112S!I2Woooqsa 0' "waol2nfiu!(l2p o/\!l!u!)ap S!I2Wou!a.l" 0 SI asS3 'oputznper;
I,?lsaala l12nb 1212112d
12n5u!l12 oiuenb I12U!OPOoixa; 0 0lu1211,?1saanb op 12112J I2p
e/\awpd apl2p!un I2p I2W!X9.ld S!I2Wwa512r1ou!ll2wrI 12J01\Cl '!1211XCJ
'opl2faul2ld-ol?u
ooa wn ap apruno wa 'anb alanbl2 oWOJ .I01npl2.l1op urai u!wl2fuag .lalll2M anb
Q/\!padSlad eu aiuasaid 0'l?512lll2xaI!lrlS I2l2lualsns QI3 'I2J!lS)DoUII 0l_?5eu!wrll! I2p
a el12ql2::>
I2pot,?5!PI2.lj125uOll2uwaol2p.loqe essep SI2J!.l9ala SI2J!W.ldS12pu~DbasuoJ
se '125.10Je SOW!/\ ·.II2W os um e OIS!A<'.ld ouroiai nas uranfesiad oU12wn4
112112J
op sepeiunfsap saiuauoo se sienb SI2PS~/\12l112 SI2Ppt)ISUI2.1jsap!J.lCJdns SI2
sepoi ap 'sl2podwo::> se SI2POlap 'Sl2jSalJ SI2sepoi ap aioj ell2d eosnq esounai
cum '0::>!fi910alal 01\!1121adw!wn ~ 01?5np121112'W!SSI2121S!/\'alap w~l12 e.ll2d a
solso::>aluad 1201?5al!p uia oiueunooui 0 '12J!lSmOU!(apepiun I2p ouioiar 0 '12J!ll,?ld
a I12.IOWapl2p!II2PUalOd ap 0l_?5!puoJ eumu '!S uia uia; laql2g wa s12n5uJISI2P
ogsradsjp 12'roiuapag op I2PU!/\ 12opuaiuoo oWOJ eptpueiua las aped I2pano
12anb opow owsaw 00 'ot,?5!und ap soruaurour sou (aluawll2padsa S!I2Wza/\Iel
a) oursaui Slle soucumq saias SOwOJ snao ep sag512lal se I2Jlew anb oxnjjai
op a oxrq] op opunjord OWIP 0 lew lejalruajU! !la/\I].I12dall! apl2PHl2u!J I2wn
cabecas teol6gicos desencadeados por esse banimento aparentemente
contingente das nacoes primitivasdo alcance da verdade)." Traduzir as Escrituras
para essas lfnguas literalmente enceguecidas e um ato urgente de caridade.
Cada impulso reformador no interior da Igreja traz consigo um chamamento
por vers6es mais autenticas, mais prontamente inteligfveis da palavra sagrada.
Ha um sentido bem real pelo qual a Reforma pode ser definida como uma
chamamento a uma traducao mais completa e mais concreta dos ensinamentos
de Cristo para a linguagem e a vida cotidianas. A clareza entusiastica do
argumento e evidente num momenta em que dois tradutores magnos
aproximaram-se, na traducao que Tyndale fez do texto de Erasmo, Exhortations
to the Diligent Study of Scripture, de 1529:

I would desire that all women should reade the Gospell and Paule's epistles, and I
wold to god they were translated in to the tongues of all men. So that they might not
only be read and knowne of the scotes and yryshmen, But also of the Turks and
saracenes. Truly it is one degre to good livinge, yee the first (I had almost sayde the
cheffe) to have a little sight in the scripture, though it be but a grosse knowledge (... )
I wold to god the plowman wold singe a texte of the scripture at his plowbeme, and
that the wever at his lowme with this wold drive away the tediousness of Iyme.'s

Por uma simples analogia, a perspectiva de que a traducao e essencial


para 0 progresso espiritual do ser humano passou do domfnio religioso para 0
secular. Ambos tiveram sua fonte comum no ensinamento e no patrocfnio da
Igreja. Embora a querela sobre se os textos paqaos deveriam ou nao ser lidos e
traduzidos seja quase tao velha quanto 0 cristianisrno e reavivada a intervalos
frequentes, foi obviamente a igreja do Ocidente a grande disseminadora dos
classicos. A hist6ria da traducao e da dtsserninacao alcanca pelo menos a
Toledo dos seculos 12 e 13. Nesse local de encontro da inteliqenciae sensibilidade
islamica, judaica e crista, um mimero de tradutores eruditos, de doutos exegetas
cujos comentarios eram uma parte da traducao para 0 latim de textos do
hebraico e do arabe (estes em geral derivados de originais gregos) criaram um
centro verdadeiramente interlinquistico. Durante todo esse empreendimento
seminal, os judeus, convertidos ou nao, tiveram um papel importante. E em

14 Cf. A. Dupront, Pierre.ooniel Huelet l'exegesecomparatisteouXVlles;ecle (Paris. 1930) .


•s Em ingles renascentista no original: "Eu desejana que todas as mulhercs pudessem ler 0 Evangclho
e as epstolas de Paulo e eu desejaria, em nome de Deus, que aqueles textos fossern traduzidos para as Ifnguas de todos
os homens. De tal modo que eles pudessem IlIlo so set lidos e eonhecidos pelos escoccses e irlandeses, mas tarnbem pelos
e
turcos e sarracenos. Em verdade jil um passe para urna boa vida, sim, 0 prirneiro (quase dtsse 0 principal) ler algum
contato com as escrituras, conquanto seja apenas uma relacao nilo refinada (...) Eu desejaria, em nome de Deus, que
o lavrador cantasse um texto das esaituras no arado, e que 0 tecetao ern seu tear assim afastasse 0 Ie.:liodo tempo". (N.T.)

268 George Steiner


692: (3q1!9 ep Slodao
'661 -LL 1 'd '( 1661 'S!JI'd!g'u saJ!OWi>W 3m :luaW3.ljnv SU09!P3) ~e!II!PJc;) s!nD1 Jod opt5!J!p 'rouOJi'IOI VI '" J!OIIOS'11
:sj!n(ra SU<III~Jlp'stJOWII1SnW :"lIIX'''11X '<l~/0.L ura '..smaonpen'sap "IOOiI.l,. '!Jl?llb:mr llfli}!UI1(J Ja!\ ;1
'oppdai-qns seuade opow ep sazao sewnole eloqwa 'aiuasard opeisa 'seiuoo
ap leu!Je 'e!/\ey ela - euaqoosap anb op "epelua/\U!" saiue 10j apep!no!luv
V 'sO!191!pellUOJsazao sewnole a SO!19/\ weloJ L 1 a 91 sOlmSls sop saiompen
sojad seprznpord arueuraruaosuooui no sepes!/\ seJ!ln~uawlay sepU~lS!P
se 'SOP?lP::lsO 'e!(cug ep epezpolnv o,?sla/\ elad a 0091 uia pueIIoH uowal!Yd
rod O!/\n 01!1.ep 0,?5npell elad '6L51 uia Yl-I0Nrod oJ.lelnld ap 0,?5npell elad
'lesSl::>ap 0:>//109 0/la9 aQ op 5951 uia zaJ OU!PI09 .lnyPV anb 01?5npe.q elad
sellaqe se/\!padSlad se/\ou scp ouerqooe] a oueiaqesua 'lOpn1. sopojrad sou
esalou! apepqiqrsuas ep oiuaunrqoouasap 0 rcpossip sourapod O'?N '(17£-ZZ5I)
olalnllod 12!ICU9 I2p 0,?5np121112no (9151) owse.l3 rod 121!aJ0luawelsa1. o/\oN
op 01?5npl2.l112anb op s!enpalalul a Sl12l::lOS sepepqiqrssod se/\ou ap 1210PI2P::l
slew !OJelqo ewnyuaN ·[t:?luappo apepqrqrsuas ap a oiuauresuad op ep91S!y
e eluawlle a appuroo 0,!?5npell ep ep91slY e '(£591) l.1e4nbln ap slelaqeH
o SlW/\ nel0::llN eded op opeJ!j!luod op O,?/\ anb sojnoas SlOP sON
'Iaf\jssod 01?5npelle nouioi umuroo epapiuaumq ewn 'soauliPodwaluoJ
snas ap sejanbep a s05e11 snas sop la/\payuO::lal aiuauqaio; 'oiueiua ou
'a eplPu~ldsa slew waoew! eum '10pe5112aloqjadsa wn o,?leld uia no.quooua
oUPl.::! 'seauona eiuaurejduia wassoj sag5121ald.talul sans eloqw3 'oonue op
epu~la::lxa I2Ues-reoaquooar aipod ooou opunw anb ep 0112} ojad Sl2pI21aMSSl?
°
uraia oueumq opalalu! op aiuapueosuan apep!(eal 12'eueumq eossad I2p
S011UOIP V 'opessed op sopjjauaq sop a euopaqcs I2popexud I2llaSogu ouiapour
urauioq 0 anb lemoasse euapod 0\?5npl211129S 'oluapl/\o-olnl2 alUoWel!oU121Ie era
l2/\qe::J!J!lsnfv'"wll121 eled oDaIDop sag5npl211ap e::lpq9j I2wn" es-ereuioi ewoH
°
'°/01/ u/ o:>uoss/ouaH nas ura spuouisg l?Wl!je owo:) 'OPl?F~ldwOJ a 0pI2S!/\al
lOj OJ!(SllOlSPI2sntuco 0 'nawolold a aluOJouaX ap sepamoe souaui no sreiu
'selaldwo::l souaui no Sll2Wsaosrao lln5as e wl21al/\ 'eUlll?lesOld 12ell2d opoJII e
llznpell ura as-uierequadura opqwa::laa 0PlPU12::>Ol.lald a 121112/\ ~OlCUlod nos rod
sopnosa 005 naqeoai mOlad QI0::l::llN :oqellS mznpen oup12n9 :saplPpn1. nlznpell
elle/\ ozuaioq '0\?5npell ep oraur rod oleqap op a raqes op oiuaunojoouasap
ou aluelpe ossed o/\lleJ!JluolS wn eleu!sse (55171-L17171) /\ neloJlN
ep opeoguuod 'aiuaisrxa opeDal wn opuenaoorda a aoarq elOqw3
°
91'edoln3 e apoi
rod selSlPl ap 01?5eulwasslP a 0l?sslwsuell e WOJ elolo!(od 01?5eu!(Jul ens ap a
e::lll2pnfl2pu~psuoJ l2p 'o/\!spap zaf\I121'O/\!lU!lS!P0luaw!/\Io/\ua 0PJul wOl anb °
'I2S0lDnal epu~lalol ap sopoJlad sa/\alq alUl2mp 'l25Uel.::!l2p Ins ou a opal01.
na consciencia do perfodo medieval- e essa invencao por sua vez conduziu a
novas formas de compreensao do presente e do futuro. A traducao supriu as
energias da Europa renascentista e barroca com uma indispensavel garantia,
mesmo que amplamente fictfcia. A exuberancia de Rabelais, de Montaigne e,
numa proporcao menor, de Shakespeare, encontrou no precedente classico um
lastro, um recurso maleavel mas reforcado para equilibrio e ordem. "Lastro" e,
contudo, uma imagem muito estatica. A presence de Pia tao, Ovfdio e Seneca
na vida intelectual e emocional da Europa do fim do seculo 15 e corneco do 16
deu, de imediato, garantias de que 0 argumento racional, a fantasia e a metafora
podem ser sustentados em grau maximo sem desordem; de que 0 intelecto
humano pode retornar de lugares distantes com a evidencia da forma racional
e com um estfmulo para assumir uma posicao contraria aos feitos classicos e
ultrapassa-los. (A ciencia galileana, como foi mostrado por Koyre, estabelece a
mesma relacao dialetica com seu pano de fundo aristotelico: ela trabalha a
partir do canon classico e contra ele.)
Assim, foram os tradutores da Renascence e da Reforma - a linha
que se estende da Republica de Ficino atraves do Tucidides de Claude de Seyssel
ate Louis Le Roy - que fundamental mente constitufram a cronologia, 0 campo
de referenda, no qual 0 letramento do Ocidente se desenvolveu e cuja evidente
autoridade so muito recentemente foi posta em questao. A confianca, a
necessidadedo eco ideal eram tao grandes - "conquistava-se quando se traduzia",
disse Nietzsche - que a apropriacao teve sucesso mesmo Iii onde foi indireta. A
traducao de Plutarco feita por North e uma versao recriadora nao do texto
original grego, mas da traducao francesa de Jacques Amyot, publicada 20 anos
antes. Os modelos do latim e do frances, eles mesmos 0 resultado de uma
complicada tradicao iconografica e alegorica que remonta a Idade Media tardia,
exercem um papel importante na compreansao fmpar de Homero POl' Chapman
(os primeiros sete livros da lliada apareceram em 1598). Num tempo de inovacao
explosiva e em meio a uma real ameaca de superabundancia e desordem, a
traducao absorveu, deu forma e orientou a necessaria materia-prima. Foi, num
sentido amplo da expressao, a matiere premiere da irnaginacao. Ademais,
estabeleceu uma logica da relacao entre 0 presente e 0 passado; e entre diferentes
Ifnguas e tradicoes que estavam se cindindo sob a pressao do nacionalismo e
do conflito religioso. Com sua poesia em ingles, latim e italiano, com sua total
familiaridade com 0 hebraico e 0 grego, 0 livro de poemas de Milton, de 1645,
ilustra, por excelencia, a contemporaneidade criada do antigo e do moderno e
a diversidade unificada - coerente como sao as faces de um cristal - da
comunidade europeia como elas derivam de 200 anos de traducao,

270 George Steiner


U
W!sst!
u epu!t! 0!Ui16 naS (1?4 11.I1Sa0111110t!11?)cum Jt!punuoJd I?·ax!ap e:>unu 3 ('.L'N) .," ·5aJOpQJ)papSOldl?
!,saJapl?JI?:) e.quo:>U()
'st!ljp 'SO)!IOgJa!lllJJoJ
(ep i1/<Y.>xat!
5a S!t!wap erqro e:>unN !I?Jn6()S <>,ul?JSI?qI?JOJll?lUn ()Z)ll?oJanb 3(SI?JJal $I? sepol Joo omasa, nos il4/lldsa
l?Jaanbno ! lualU Si?po\.?5e6!1illlua
e I?p IlIO)ap e/-!1x!ap IUvP<ldtSI?!aJI?a st!4JoJ ·SOJ.I<)SVP 'SOUl?a:>owaN rapeplunlUOJ
t!lUn e SOj)OllUaJlIalJad S"'ll{!llq 4 sofn:) .k>UI?UJIlI/OpunlU op Joy/alu 0 lUOJJeJoUlllI1ld SI?W(I?PI?[I?sst!I\l! l?!nbJl!uouJ
ewn t! las Cll?d O!"N/'I!PllunjJo)t! Iwad eum ill' e5ad elun opuas e/a lU3., :1t!u!6po OU~16u! w3 LI
'SOppCllaq121sa a1uaw120UOl
ClSO:mod OI?SS!l2pUassa SOluaW!I\OW SO 'OI\OU ap '!nbV '12::J!1~1da 12::J!19Cl1
apl2pmqlssodw! 12ns ap 0l?5I2sn::J12 121121nJCl1I?qno uraq 9 '01?5np12.q I2p
112.m1l11Ja 11210wI?I::Ju?la::Jxo 12.l12W1!JI2? I?S!o::Jeurn as '01 1ua oN
u12
'oul2wn4 01!J]dso op lOP12J10d 0 OWO::J101nP12110 n!u!Jop
U!>jysnd 'l2ssn1 0l?5!puoJ I2p °luowI210S! 0 0puodwo.l ::1 ,,'SOul2wnq sOlunssl? sop
oWnfuo::J
12 0 ou SI?PU?qwnJU! S12S0!fI?l\0 saWI?j..lodw! S!I?WSI?PI?wn 0puos o::Jalll?W.Iad
n
1 '0l?5npl?q I?p 0'?5I? bap12u! 12o.lqos .Iass!p as anb 0 oS-I?O!O" :LZ8I ap 041 f
urawaalopl?:) I? nal\olJsa - SI2U1opOW 0 SI2::J!SS9PS12!9dO.Inaa S!l?l o!10 Sl?zonbp SI2 n
U
o,? ,12 0 1?112d 10Zl?.I1 ap °P!lUoS ou al.ll2d 0PUI?.I5 ura !oJ 0YI12q .IJofm _ oql oD
l2 o
owo:) 1 ."SolUow S12P0'?51?0!lo.IJuo" I?U.I01nPI2.IJop oped I??.II2Z!ll?o.l12100d0 '1?5 oJ
S121
1?!.ld9 d I?ns '01 1uo::J
ura 'l12::J!J!1l1ap!WI?::Jsnq0 o.quap 121l?dl?.loJap .la::JonbplIo1
as WI2::Jsnql2.1nll?loml?ns a l2::Jqsmoll!l apl?p!unwo::J I2LUnanb zal\ I2PI?:)
II "'SlOloljdpop ldl? spU!) loA sn!U091oH
'lI:ll?ods I?oBul?.qs OS.IOAOUo>jl?ods lolj lar pU\i
'Slapl?ll?:) 'Slolldo 'Sonb:llljd!rB010!H Uj
'Y:lnlU OSloJ\oU dn 0puolla:lx3 dl?lM
'opU!) lUolUo:JlolUlUO:l oln:las ISOlUI? lHoP pU\i
'spul?r Ill?U! OlnSl?ollloq SIUoJ\I! 1l?1I11ng
'apunu aliI JO :l!}JelpalU!,YllU01J Moa>j Ul?:)
'SPUl?S lOU S(l>j:l0H'Sjll?S(lO 'Ul?o:lO laql!au lUollM
'(lljlunlUurO:J auo JO III? all? SI!l!ds o$oYM
uaur )0 PllOM lajj(lq aliI Ill?ljl!M lIoMp jnS
'olll:lll?UOW oUO 01 PJl?SSI?J\U!,q01 ION
'uad (llddl?lI I? JO UO!POd OlllBu!oq If
:O.l!olU! rod l?lS!lIl?wnq 0luownOl12
o I?P!loslIOJ ala onb.lod !nb12 04::JCl.l1wn 11?1!J01121\ SI?W ·0l?5npl?.l1 ep 0!0010
O
012SI2Pl?lI
12 I\ SI?50d SI?.Iowl:\U! ap o::J!dn 910!UI20 ap O!WgJlIo 0 'lo! 0 ,0nwl2S
1It2
ap 1 !::JI?Jo.ldI?LUClOdwn n!llpU! oP91:1 .lod 12HoJOUO!l?lUOW ap 01?5!SOdwo::JCl.l
I? 't09I ura1
I?P12J!lqnd !oJ opu12nO .,.ol?5npI?11 12popuo::Jsop 12!JU?p I?P 1" anh
0
Clp '0!.I91:1 0d I?PI?POdo.l 'oun.l8 OUI?P.lO!D ep 0\?5.1assl?I?.Il?.IqopsoP O!.I~SSOJOu
o::Jnod l?po.ll?d ·OP9PunJ.lod no 01UI?junp1 .112wn .lCll 12Wop l 01?5np12.q
uo
I2p S12SoJoP'SI2I\!lClP sog512zHl?a.lap 0!.I\?U!P.l0I2.11xao'?l 0POJ.lod wnN
Nem tudo pode ser traduzido. A teologia e a gnose colocam um limite
superior. Ha misterios que podem apenas ser transcritos: traduzi-Ios ou parafrasea-
los seria sacrfiego ou radicalmente erroneo, Em tais casos, 0 melhor preserver e
o incompreensfvel. "Alioquin et multa alia quae ineffabilia sunt, et humanus
animus capere non potest, hac licentia delebuntur'l.P diz Sao Jeronimo ao
traduzir 0 profeta Ezequiel. Nem tudo pode ser traduzido agora. Podem ser
perdidos contextos e quadros de referencia que no passado tornavam possfvel
interpretar uma porcao de escrita que agora nos elude. Nao temos mais um
adequado Ruckeinfiihlung, como Nicolai Hartmann designou 0 dom da empatia
retrospectiva. Num sentido que e
mais dificil de definir, ha lextos que nao
podemos ainda traduzir. Mas que, por meio de alteracoes IingOfsticas, por maio
de um refinamento de meios interpretativos, por meio de mudancas na
sensibilidade receptiva, podem se tornar traduzfveis no futuro. A lingua de partida
e a Ifngua do tradutor estao em duplo movimento: relativamenle a si mesmas e
a
uma em relacao outra. Nao ha qualquer eixo estatico no tempo a partir do
qual a compreensao pudesse ser vista como estavel e definitiva. Como Dilthey
enfalizou, provavelmente pela primeira vez, cada ato de cornpreensao esta ele
mesmo envolvido na historia, numa relatividade de perspectiva. Essa e a razao
para a observacao corriqueira de que cada epoca traduz de novo, de que a
interpretacao, exceto na primeira ocorrencia transitoria, e sempre reinterpretacao
ao mesmo tempo do original e do corpo interveniente de cornentarios. E em
direcao ao misticismo que Walter Benjamin desvia a nocao de uma futura
traduzibilidade: pode-se falar de uma vida como "inesquecfvel" mesmo que
todas as pessoas a ten ham esquecido e ela subsiste apenas na "memoria de
Deus". De modo similar, he) trabalhos ainda nao traduzfveis pelo ser humano,
mas que potencialmente poderao ser, num reino de perfeita compreensao e na
sutura perdida das Ifnguas. De fato, estamos lidando com um fenorneno
perfeitamente corriqueiro. A "intraduzibilidade" de Aristofanes na ultima metade
do seculo 19 era muito mais do que um caso de pudicfcia. As pecas pareciam
"ilegfveis" em varies nfveis do intento linquistico e do evento cenico. Menos de
100 an os depois, os elementos de gosto, humor, matiz social e expectative
formal que caracterizam a superffcie de reflexao haviam adquirido foco. Como
pedir a um poeta ingles contemporaneo ou mesmo a um poeta ale mao para
traduzir - para ler com 0 grau adequado de resposta - 0 Mess;as de Klopstock,
em outros tempos um grande eplco europeu? 0 angulo de abrangencla se ampliou

IS Em latim no original: -Ademais. as muitas coisas que ~10 inefaveis e que 0 espirito humano nao pede
compreender, aqui 0 erbltno sera climinado". (N.T.)

272 George Steiner


~r" .ogsuaardurco 12p0 OIUoW12sUodop 0qU!W12::>0 'YIOS aiduras a '9 0l;?5np1211
V °laZ!p 0 opoi refiau a alUalS!SUO::>las ap ~lal ~::>Ol\ a 'a::>Ol:::> WO::>1~!::>!W~IOd
ens wa al!lUa9 ZIP '0l;?~>nP121112
anfiaN °,,12101np121112u!12j
12propuajdsa lal\Jssod
0120,?5afqo eum 9 ogu; :e::>!lJdwa epu~Dbasuo::> eumuuau urai O,?Usew 'oqun]
oudord nas ura 'aisisqns e::>!D9112nS'souaumq sOlunSS12sou oiuauiour epe? 12
opaiadns 9 "Ial\jssodw!" 0 'opow wnol12 aa °I?II?Ja oiuauresuad anua 1?1nlosq12
I?PU,?PIO::>UO::>
I? epoi 90 uiaqurei Sl:!W °U9p::>npol1 0/ Clp 10PUCl/dso t'l O!lClS!W
oixa; nas wa lassl:!9 " 1?0allO anuipe '"Ial\jssodw!" ? 0l?5npl:!11V °12!loall?p 11?0Z
ojad opeiun O,?solll:! op 12pu~pl?dw! l:! uioo 01aln1 a OW!u<_;llaro'?S uraiunfuad
'lal\y5ul?::>11?
aiuauraiuaiaui assoj Ol;?Uoiafqo 0 as ap12p!I\!ll:!I?SSOUuioo sopiojooua
11?1Sasourejrapod owo:::> °1l:!npl:!J I?pu,?punqe ep waol?lul?l\ esuaun l:! urai
0,?5npe11l?p esejap V °l?ul?wnq l:!!l9lS!q ep 0PjU! 0 apsap Ol!aJ sourai 0 a Sl:!nfiU!(
-lalU! a 1?11U!sounznpau 'OII?Jap 'S9N 'sormo so uroo sun a opunw op SOWl?ll?j
a1UaWI?I\!laJa s9N °l?lal::>UO::>
eueumq 1?::>!Wld12purabreur ~ ureoaueuuad I?II?J
I?p apl?pmq!ssod I?p SI?::>!PYuowa SI?IS!lI?U!WOUsag51?1OjalSI?'0::>!091ows!ll?la1!l
ap soiuauifiaq sonno owo:::> ~soxopl?oll?d snas uroo npensiad no reuaouoosep
sou saja wl?!ll?::>snq anb rod 'Ial\jssod assoj O,?U I?I\!ssaldxa O,?SS!WSUl?ll
ap lal\ju wnfill? wa 0,?51?::>!unwo::>
I? as 3 o(las assod 0,?51?1alassa anb enbjjqo
S!I?Wrod) Il?al opunw 0 uioo opnaiuoo ap 0,?51?1a.l I?wn assaon O,?UI?nfiu!l12 as
oiuaumfire nas 1l?pUnUa ap soZl?dl?Jureuas ogu sal3 °OSI?J 0 assa las Wl?lI?l1sOW
oiuaumfire 0 Wl:!ll?lUl?l\al anb so::>!591SO!ld91d sO °11?!1\!11 9 01n11?1sanas seW
°aluawll?WlOj I?pl?lnJal s!ewl?f !OJ "sl?l\old" sznp sessap 12wn4uaN
0){!1nClu;:JW1Cll-/
nas wa opl?J!}!u5!s
op OPI?::>!}!UO!S
0 0pI?O!lSaI\U!la1la4::>12Ulla!aI4::>Sap saiue uraq opauns oxopered
wn yf I?la oss] °ll?lalo!p! no o::>!P~UOW aiuauqeruaurepunj 9 osmosip opo_L
°lal\jssod 'oiueuod '9Ial\l)!::>!J!l'Ma olaldwo::> o!?5e::>!unwo::>ep OIl?wn4uaN °1?l!aJlad
12!0010W04 1211?1lSUOWapap laI\Jqa::>uo::>1?1!aUI?Wranbjenb Y4 O,?U'waZl?j 0 as
'no 'souuai sowsaw so W12snopuanb I?S!O::> eursaui I? aiuaurerexa wanb!J!uo!s
anb salul?ll:!j SlOP Y4 o'?N °0l?5l:!oau ap II?1uawI?punJ 1?4u!I auno 1?4 '0::>!U91!
aluawlal\l?l\old a 'Ie::>!pl?lOWS!II?U!WOU11?1
wn ap w9!V 61°epU\?lsqns ap Sl:!!ZI?I\oes
a seursaur !S I?aiuauios ureoumuroo Sl?ll\l?ll?d SI?W!SSI?~s!aI\Jlda::>ladso - aisixa
anb opnbe anb ouisaur 0 9 O,?UI?II?)I?:1?J!l91al ep 10SSajOld '!U!lUoa1 ep SI?$199
I? "l?l\old" alU!nfias I?!nq!.lll? og5!P1?11V O!Swa waol?nfiu!l1? anbl?le wn ap 12::>l?lj
12W10J12wn seuade 9 0,?5np1?1l~ anbeie ° 'aluawl?::>!ool 's!l?wapv
°l?!lt;!.lodwal a JI?::>0II?!do!wwa opcasaq oiuaumbre wn anb op Slew ogu sazao
S121!nW'l?pu~Dbasuo::> wa '9 apl?pmq!znpl?.ll I? 1?11UO::>
oiuaumfim 0 °S!l?wap
que traduzir e, na verdade, a condicao de todo pensar e de todo aprender."20
Aqueles que negam a traducao sao eles mesmos interpretes.
E simples 0 argumento que se afasta da perfeicao - que,
fundamentalmente, e 0 de Du Bellay, Dr. Johnson, Nabokov e tantos outros.
Nenhum produto humane pode ser perfeito. De nenhuma duplicacao, mesmo
de materiais que sao convencionalmente rotulados como identicos, vai emergir
um fac-simile total. Pequenas diferencas e assimetrias persistem. E absurdo
descartar a validade da traducao porque ela nao e sempre possivel e nunca
perfeita. 0 que de fato exige clarificacao, dizem os tradutores, e 0 grau de
fidelidade a ser buscado em cada caso, a tolerancia permitida, como entre
diferentes produtos do mesmo trabalho.
Uma divisao tosca percorre a historia e a pratica da traducao,
Dificilmente se encontra um tratado sobre 0 assunto que nao distinga entre a
traducao do material comum - privado, comercial, administrativo, efemero - e
a transposicao recriadora de um texto literario, filos6ficoou religioso.A distincao
e assumida nas Institutiones Oratoriae de Quintiliano e encontra-se formalizada
por Schleiermacher quando ele separa Dolmetschen de Uebersetzen ou
Uebertragen (Lutero havia usado Dolmetschen para cobrir cada aspecto da
arte do tradutor). A lingua alema preservou e institucionaJizouessa diferencia¢o.
Dolmetscher eo "interprete", usando a palavra em seu mais elementar escopo
de referencia. Ele e 0 intermediario que traduz documentos comerciais, as duvidas
do viajante, as trocas entre diplomatas e entre hoteleiros. Recebe treinamento
em Dolmetscher-schulen, cujas dernandas linglifsticaspodem ser rigorosas, mas
que nao se ocupam com a "alta" traducao. Em frances, ha tres desiqnacoes:
interprete, traducteur e truchement. As discriminacoes propostas sao
razoavelmente c1aras, mas os termos se entrecruzam em diferentes escopos. 0
interprete e 0 Dolmetscher ou 0 "interprete" no sentido mais corriqueiro da
palavra. Mas, num contexto diferente, 0 termo vai fazer referenda precisamente a
pessoa que "interpreta", que elucida e recria 0 poema ou a passagem metaffsica.
A mesma ambigliidade afeta 0 ingles interpreter eo italiano interprete: ele e a
personagem uti! no banco, no escrit6rio comercial, na agencia de viagens, mas
e tambern 0 exegeta e 0 artista recriador. Truchement e uma palavra complicada
por tonalidades advindas de diferentes escopos e problemas de traducao. Deriva
do arabe tarjuman (torsimany em catalao) e designa originalmente aqueles que
faziam traducoes entre mouros e espanh6is. Seu usa no Prouinciales, XV,de
Pascal sugere um tom negativo: 0 truchement eo interrnediario, cuja trabalho

20 G. Gentile. "II diritto e iI torto delle traduzioni" (Rivista di Cultura, I, 1920), p. 10.

274 George Steiner


WO::>punod ap SOQ5e[al se nnpui aluawewm5al apod 0!101!W! ep ep05ale::>
e 'auiepoui e/\!padSlad e WO::>oprooe aa 'SO::>!P91edno so/\!snle seuade za/\[el
'SOll\![ sreur sooa so ~le la/\)sso::>es!ew ewo!p! wn eled leu!5po op saQ5!sodsuell
sep epuaisa as anb 'esn}!p a eldwe eal~ ewn aiqoo el3 'o/\!Wlaldlalu! Ola[l?led
op '0l,?5e!le/\ ap '0l,?5e!l::>al ep '0l,?51?1!W!ep elanbe $' assep el!a::>lal \;/ 'oursaur !S
ura lejualsns as ap saQ5!puo::> urai anb 'en5u)1 epd91d ens wa aluanu ~ anb oixai
wn aoduroo sew 'leu!5!lO 0 aiuauresopnuuu znpordar roinpen 0 'ewouQlne
sew 'euD!paPH 0~5eWl!)eal ep ojaui rod ,.o1?5npell" ep le..qua::>eal~ apue.t5 e ~
epun5as \;/ 'leaU![ 01?5npellep 'el!a5ul?llSa en5uJ( ep [enuew op 'O::>!lSmDU!palU!
OP'?UO!::>!P op e,l/\eled-e-el/\e[ed I?PUSlpuodsallO::> ep 'onnsa owsHelal!l
o apuaarduroo I?l!awpd \;/ 'sassep sSlll uia ewaj 0 ap!/\!p ajuaW[a/\e!le/\U!
asanb 'L I ojnoas 0 apsap aiuaureuao '0~5npellep euoai \;/ 's)(.lonb sop e::>!s!}
12eled 'alwo:) ep ep91S!4 ep saorped so eled 'eue![a5a4 e::>!59I 12eled ~o.l.la}
a ejeld Como ap sepepi sap SOl!W so e.led ale/\ oss] 'Sap9!1l .Ia::>alo/\e} a::>aled
oiuauiesuad 0 'sexejdurco serrunnsa .Il2sHeue ap 1?11211
as 0pul?nb
(,sopefawre res uraoap s!eap! anb 'scpeudorda se::>!u::>$ll
se 'aiuauierexa 'OI?Ssrenb
sew 'se::>!591seondaie sap I2puSlpsuo::> .Io!ew no rouaui uroo 'ouejd ap w121l1}a.l
sa no uraumsse 512no 0l,?5npelll2p sepoa.L 'sareunuqard SI2ogs sesS3 '"s!a::>JJ!P"
aluaW(I2!plOW!.Id 'S!epU121sqns soixai 120\?5e(a.l uia sope5qsa/\u! las uiespaid
soueiuo a SOpOI~W snas '(a/\Jssod a [a/\'?fasap ~ 0\?5npl21112:l2wns w3
'oapnu assa uroo I2P!/\(o/\ua ~ll?jSa 'aiueuodun orxai wn 12
l!5P!p as anb aiduias '0\?5npell \;/ 'wa5en5u!(l2p oapnu ou ogisa anb sO/\!lep::>a
sO::>!l~U.l.la4sopadse sajanbe weqO(DUa 0::>!J9S0(Hosmosip 0 a auraod 0 'e::>!l$'lso
epUSl.laja.ld aum 'alua5u!luo::> 05e.q wn 9 O\?U aisa anb rausour !ajua.L 's!ew
urarauiord a uiapad anb 'opquas ojdure ou 'O!l~alH .IaZ!Pop seU.I.IOjse O\?s 'aluaw
a wa512n5uH ap s!ela5 saoisanb 12souaqe sreiu '0\?5npe,q ep e::>!.l~ld ep a epoal
ep seurejqoid so s!a/\Js!/\ s!ew eU10j anb soouuguras soiuaoa sop rouadns ouejd
o? 'Hl!) a 12!/\q9 $' leuope.lado 0\?5u!lS!P 12'oiueiua ON ·oSjO.l0d 0 no oipadsap
ap I2jOU aoarq I?wn sounznpaq opuenb oursaui 0 'e!::>uSlssaeu '9 e::>qu\?was
I2puSl.lajSuell ep 0!.l~jS!W 0 'og5npell ep e!lOal e a epuSlssa 12O.I!aIU! .lod a/\[o/\ua
.lalf:JS'/aw/oQ wn lod sen6uJ( allua og5!sodsUell ap leueq S!I2W01120 'Opl2lap!Suo::>
ajUaWl?lPls3 'waQda.lqos as sl2.lajsa senp se 'aluaw[a/\el!/\auI
'OPO!/] ep aSI2.ljl?law
12opuaZl2j an501 .la4dolS!.l4:) no o::>.leln[d opU!Znpell jO/\W\;/ e alUaWI2!/\qo
as-e::>Hdl2 'a.lOl1npO.ll 0 no .1010/SUO.ll 0 OWo::> 'Opl?( O,l1no .lod '.lnapnp0.ll
o 'ol,?5e.lo::>op salual!s sopquas so opU!Znpell 'luawalf:Jn.ll 0 .las wapod
s0410 so :e.loJ'?law ewn asenb '0l,?5!Tll!lsqns ap [I2.la5 S!I2W 0\?512I2wn 12::>!}!UD!S
w9qW121 oW.lal 0 sew 'opem::>e ajuawepl2SSa.lalU!Sap .las O\?Uapod 0l,?5npe.l1ap
Propercio e mesmo aquelas de Joyce com Homero. As linhas divis6rias entre
esses tres tipos sao necessariamente borradas. 0 literalismo vai se matizar pela
raproducao escrupulosa, mas ja autocontida; a ultima, em seu nivel superior de
auto-suflciencia, tende a se tornar imitacao mais livre. Ainda que aproximado,
esse esquema triplo tem sido considerado bastante util e parece ajustar-se a
realidades amp las de teoria e tecnica.
Todos os termos da exposicao de Dryden eram correntes bem antes
que ele os usasse. Eram familiares a
ret6rica e remontam pelo menos a
diferenciacao de Quintiliano entre "traducao" e "parafrase". Mas a analise de
Dryden permanece notavel. Ela fez mais do que refutar 0 literalismo cego ou,
como diz 0 Dr. Johnson em seu Life de Dryden, "[ela] quebra as algemas da
interpretacao verbal". Ela estabeleceu idea is e linhas de discussao que sao
ainda os nossos."
o Prefacio de 1680 as Cortes de Ov(dio traduzidas a varias moos
mostra 0 genio de Dryden no que tem de melhor: comprometimento. 0 conjunto
do pensamento literario de Dryden aponta para 0 plano medic do senso comum:
assim como ocorre entre a dramaturgia aristotelica e Shakespeare, entre os
modelos franceses recentes e a tradicao nativa. Em relacao traducao, ele a
buscou tracer uma via media entre a abordagem palavra-a-palavra exigida pelos
puristas quer entre os teologos, quer entre os gramaticos; e as fogosas
idiossincrasias exibidas na traducao que Cowley fez em 1656 das Odes de
Pindaro. A sensibilidade de Dryden, quer como tradutor, quer como teorico,
estava convencida de que nenhum dos dois extremes poderia conduzir a solucao
adequada. Nao menos que 0 poeta classico, 0 tradutor moderno tern de estar
no centro claro e cortes.
Ele definiu como rnetafrase 0 processo de passer, palavra por palavra,
linha por linha, um autor de uma lingua para a outra. 0 exemplo desfavoravel
era a traducao, publicada em 1640, que Ben Jonson fez da Ars poetica de
Horacio. Ben Jonson e seu papel de interprets de Horacio ocupam, alias, uma
parte importante em toda a crftica de Dryden. Tanto os resultados de Jonson
quanta 0 senso comum demonstraram que 0 literalismo era autodestrutivo.
Ninguern consegue traduzir, ao mesmo tempo, Iiteralmente e bem. 0 simile de
Dryden mantern seu charme:

E mais ou menos como dancer sobre cordas com as pernas algemadas: uma
pessoa pode evitar uma queda usando cautela; mas nao se pode esperar grac;a no
movimento; e quando tiverrnos dito 0 melhor possivel, tera sido uma tare fa insana;

21 Paraumadiscussaoamplaverw. Frost, Dryden on theArt o/TronslaJion (Yale University Press. 1955).

276 George Steiner


'(6681 '6!zdF'l'uaSuI?IJ3) ZOJ01-/ nz 6unt/al?<>g aUlas pun 't!lilq1 Suosuofuag
'lpSU!<lH 06nH wail (868 [ 'aJOW91l19)JOOlPSflX>!SSIl/J<>1/1puo 1lOSUOfuaa '6um"'PS"3 )(11~ W<lSt!p!l'0s!p0\'S1?l!ssyp
l!:>!W1S<l I! WOOUOSUOr uag ep saQ51?f,)J <;IrJ t I L61 'ssaAd ~!SJall!Un a!lpllqWIQ) OO!l<K\1 SJ\f il'{1 :rul<J<l:j uo row0l-/ ,!u).I9 '0
':llod IlplllQ(!aJd ooP!P<>lip II <lwnlOIl op wU ou Ilplllluooua las apod O!ID1!W! ap reJ oP91oH anb sosn sop o~n:>S!P
I!Wfl'(9961 'l'Jl!Sddn) Ii\{ PUOSlS<lW!W 'WoqlQS UlllQD :(6%1 'uuog) o!lo/nwao 'OIIOI/W! 'O!lOlaJdJa,u/ 'JJlaH OWl;!
:(61)6 'Ui>p!i11)
r sn 01 s5u!uoaW S)! puo UO!JDl!WJ :Jf1S1JJV fO W!1PO(] s,olVfd ,'S!S<>W!W 'sn!uap.li)t\'I"M 'D IZ
sag5el\lasqo ep eau~la:>S!w 12wn 'SlCJQUJu.. ou 0!101!UJ! amosip UOSUor '(SOJe!lnJad
aiueiseq 12/\eJap!Suo:> uapruo anb) OP~JOH ap seml!al sans a uosuop 0/\112
CWO:>Jal eoaied uapruo ap osn 0 '125a.IDaiuepaoeiue ens uioo al\OlU12W12UQWOJ
eJn}eJalH 12 anb se/\!lua/\u!aJ WS'qw121sew saiuapuadap sag5elaJ 512rassaidxa
12Qpnfv 'Qu!l12112:>!lS'od12Ua - SO/\!l12l!W! sosjndun sop e:>!l~p!P epu~.podw!
a ap12PHeSJa/\!un I? 12pU~.lajaJ ens uioo - salal91sPV ura o/\!l!sod JOle/\ urn aqaoar
eJ/\eled \:f 'S12!S'PISQP apeprao 12p a apapqaai 12p :oluaw12ls12Je ojdnp rod as
-~p 'se/\!JI?mo!} saua sep oseo ou 'anb S!5aUJ!UJ ep e:>!ugl12ld 12poall? W121UOWa.l
se/\!le5au sapepHeuol S12nSzz'sapn}!ssp!/\ ap e!a4:> saza/\ sennui a ep12:>!.IlU!'e5uol
e!J9IS!4 aum uia; e.ll\12I12dV 'alUapuaaJdms S' (12/\!l!Sod o,\?xaUU!eum WO:>HaMol
a punod rod 0PQIOpe ~.las anb) O!lOl!UJ! ap Z12juapn.lO anb osn 0
,"opow op 0,\?5121nda.lI? a euouraur I? laZQJ apod as anb
oucp JO!QW0" S'sew 'osorunx op apepuouedns e .I0lnp12.1lOQ.Ipa5ns a ajUQI!luP
le!laleW ura .lQlJnsaJ waq onnui apod oss] 'sag5epe/\ seudord sans znpord a
onno urn ap ewal op eudorde as anb ronsoduroo 0 anb op 'rojd S'sazao sennui
a 'roqjaur I2pl2U S' ogu ".l0PQI!Wl" 0 '9.1elUalQ:>e Q ogu uap{\.lO sew '00 ojnoas
op sag5lqw12 SQPI2P91!UOwaJd $) fialMO:) ep e5ue.ladsa \:f '"awou urn allej 041
aioquia '.l04Iaw 051e res .lefasop O,?Uap oiuod 12'rompan auiou ojad opeuoxrede
O'?I nos O,?U no srod ~0,?5np12Jlap aurou 0 9P as anb e 'sonefiuaqsa saroine
.Iew.ll ap oU!l.laq!1 opow assa za/\I121uiaiaioi ogu so:>!wwe.ID so anb wnDle opow
ap ednooaid aui o,?u" sew 'ol-~Hnsua:> ap wQpa/\e4 saiuapad so 'ep!/\J;lp was
'"a/\no.ldl2 aui ouioo opeiueosaoe a opexrap 'OPQ.I!l" e!/\124 'o,?lua 'a13 'oju125ala
unsse epu!e a eu5!pap!J 0,?5eluasa.lda.l ap e/\!Wlual ranbjcnb epl2jo.l.lap S~15U!
° a 05a.ID 0 auua e!:>u~js!P auuoua e anb ap a ~aluawle.lal!l olepuJd essiznpau
as e:>noll2pe.lap!suo:> epas aossad ewn enb ap oisodnssard ou aseq uioo e:>!l9.1d
ens ope:>!]!lsnf el/\e4 'o.lepuJd nos .IelUaSaldl2 012'AaIMO:) 'oP9.10H a o.lepuJd
ep zoJ nalMo:) anb 0,?5npe.ll alul2ol2/\e.llxa e $) OP91luowpe 0ldwaxa wn lnb\:f
,,.o,?lse:>o12.Ieo.laxua anb a.ldwas salop o,?w .Ipqe \;!.led sew 'soPlluas a sOlnq~o/\
Je5apl2/\ eJed 9s O,?U apep.laqH e awnsse (awou nas nap.lad o,?u ala 12.10512
as) .I01npe.ll 0 apuo" 0!101!UJ! e .le.lluo:>ua sowe/\ 'Olsodo owa.llxa ON
'o~o:>sod 0 lelqanb was 0pl?de::>so
lallod sosnelde laqa:>al eled 06!lad wa 12!112:)010:>
as e!lq9s eossad ewn4uau s!od
----=-
crfticaspublicadas em 1641. [mitatiO e um dos quatro requisitos de um verdadeiro
poeta. E a capacidadc de

por a substancia ou as riquezas de urn outro poeta a seu proprio service. (... )
Nao para imitar servilmente, como diz Horacio, e tomar vicios por virtudes, mas
para col her das melhores e mais bem escolhidas flores, como as abel has, e
transformar tudo em mel; dar-lhe uma forma prazerosa e cheia de grac;a; tamar
nossa imitac;ao doce.

Para Jonson, a inqestao criativa e 0 pr6prio caminho das letras, de


Homero a Virgilio e Public Estacio, de Arqufloco a Horacio e a ele mesmo. E
Dryden, implicado tao profundamente e com tanto sucessona mesma linhagem
por via da apropriacao, que da a palavra seu giro negativo.
o
verdadeiro caminho para 0 tradutor nao esta nem na metdjrase
nem na imitatio. Esta na parofrose "ou traducao com liberdade, na qual 0
e a
autor deixado vista pelo tradutor, de modo a nunca ser perdido, mas suas
palavras nao sao seguidas estritamente como 0 seu sentido, podendo tarnbern
esteser alargado, mas nao alterado". Este, nos diz Dryden, eo metodo adotado
por Edmund Waller e Sidney Godolphin na sua traducao de 1658 do livro IV
da Eneida. 0 que mais importa e
0 rnetodo que 0 pr6prio Dryden seguiu em
suas numerosas traducoes de Virgilio, Horacio, Ovidio, .luvenal, Chaucer; e que
expos em sua crftica (notavelmente no Prefacio a Sy/uae, de 1685). POl'meio da
pardjrase "0 espfrito de um autor pode ser transfundido e ainda assirn nao
perdido". A traducao adequada e "uma especie de desenho posterior a vida".
Idealmente, ela nao vai se apropriar da autoridade do original, mas nos deixara
ver 0 que 0 original teria sido tivesse ele side concebido na nossa propria lfngua.
No Prefacio as suas traducoes de Virgilio, aparecidas em 1697, Dryden resume
toda uma vida de reflexao e pratica:

No assunto como urn todo, achei que seria adequado me mover entre os dais
extremos cia parafrase e da traducao literal; manter meu autor tao proximo
quanto possivel. Sem perder tad as os seus encantos, dos quais 0 mais eminente
esta na beleza de suas palavras; e aquelas palavras, devo acrescentar, sao sempre
figurativas. Aquelas que reteriam sua elegancia em nossa lingua, eu me empenhei
par transplanta-las, mas muitas delas devem ser abandonadas, porque nao irao
brilhar a nao ser em si mesmas. Virgilio tem algumas vezes duas destas em uma so
e
linha; mas a insuficiencia do nosso verso her6ico nao capaz de incorporar rna is
que uma; e mesmo esta deve pagar POI' muitas outras que nao podem ser
incorporadas. Tais sao as diferenc;as entre as linguas, ou tal e minha falta de
habiliclade para escolher palavras. Ainda assim posso ousar dizer (... J que, tomando
todo 0 material deste divino autor, eu tentei fazer Virgilio falar em ingles como ele
teria falado, tivera ele nascido na Inglaterra, e nesta nossa epoca.

278 George Steiner


'lllWOJ Ill' l1uoSQIU ens aiqos a SOI!J:>SaSO!Jd9Jd snes aJ(\OS s\:!~lI~nuu!
sens ap a aljla<l!) ap saQ5npe.q scp ojdum oprusa wn ap <?JoSe ill!?SQwcx:Is!PO<;'lI 'oluawp;l4UOO naw!1!J\ apuo ille 'sew
'st!.ITIlwam se.qno woo 3l(1aol) ep SilQ~e[3J sep i<?JOO <lwal epioqe (91761 '\?wag) JnIOJ<JI!/II<lM alP pUll ;)'/lilOl) 'lP!llS
°
2l11.:lep 0lII!I oppaquoo uiaq 0 'ESL- (SL 'd '(f.961 '6Jaqlapl;)H) '10 I<> 2l~ SU!?Hrod I?p<?l!p<l'31IJdru60!/Q/g'''IJJ30D
ep 9 01n:lpsl'.:J 01' 111)(0¢aS eu '0 ( ('01 Il 1SO'O ( sepenua 51l edroo Ills:! 'I?JU!,'J60uow Q!jIlJ60!lQ!(\ la!l!,'Jap15UOJ
cum ap S'l?W<>1 oys slln6u!( SalUaJaJ!p WOJ S3951213Jsans a a41<>00 ap s!p.np'!lIPu! 5;)95np1lJ, sV .-.:
12Jl2dzt:?) S12W'OJ1al3ul2J1saoixai op opnuas
° a/\10sql2 J01np12l10 'o1.?5!~!Isqns
°
I2p oiaui rod 01.?5I2pdOJdeI2p ejanbe $)opoui opunbas 0 'ojpJdsa ossou wl2l\ala
a ropai ossou uia W121!dll2danb oiuauiuuas ap saiuauoo SI2I\OUSI2Pseiuapsuoo
sourareisa aluawlPU!O '(no)fl{J![sn!?H Ol/OUO!10U) I2J!lS$)WOPa eUl2!P!10J '121\!lI2U
apl2pmq!suas I2SS0UI2U aiuauqaondaoradun 'JaZ1PW!SS12rod ',?lI2Jllla I2J1al3u12Jlso
12!l?l12W12'I2J!aul2w essap I2p12IUascl.ldv 'sa(dw!s a 121sapow I2s01d I2U I2pl2zHl2al
lO41aw ? ',,oPlluas oudord OSSOll OU" I2pu~laJsUI2,1l I2wn ap otaui rod ZI2) 0 a
sellCJoul2llSaSI2l~(T1Juroo I:?Z]lI2H!WI?}
sou o1?5np12.llap uiapro I2l!aw!Jd V
'solau~13 a SI21!a13U12.llsa
senl3uJI saiuaiapp e 01.?5e(alura I2loqwa 'eJnjl2lol!( euisaur
I2Uaiuaureeuannuus opuauooo opaquooua ras apod opru 'saiuauooar 01.?ssasej
sessa 'uiaiod 'cwo:> 'o1.?5npe11ap sase} sau rod ressed ap wal12ml121a1H 12peJ
anb 12lnjsod 041009 'S!I2W10} oiuenb 0lU121SI2J!13910UOlJ0I.?Ssags!l\!p se 'uraiod
'zal\ 121sao 'Opnled!ll 9 'uapti10 ap ouroo 'aqla09 ap zuranbsa 0
°
'agdns as aiuauqaref
anb op aurajqord op OJ!l,?lJU!SS01P! a IP!1!P S!I2W uiaq oiueureran wn aoared
aui sew 'w!j was sazao a sazao 12pe1P oP1S urai 12(3 '(6181) uon!o Jol{J!/1sQ
-1saM 012 12S0ld uia sopuape sosueixa sou 01.?5npl211aiqos 01.?5asI2U oJoJl2d12
appaquoo S!12WeJp9a1 ot.?5I2Wl!Je12ns 'apepHI2Slal\!Un ep OJ!lSJlap12lI2J opadse
wn sl2nouJ( aqua e!polaw a opuuas ap 12pu~laJsu121112U 12!1\a41a09 '12J!13910jloW
ap12PHeaJ12epoi ura I2!Ju~puodsa.llOJ ep a (OP!PUOJsa sazao S1211nwanb ouisaui]
OJ!u9WJl24 01Uaw12512lal1ua op 'I2P!1\ ep S12W10Jep apapmuuuoo 12p '121\121Sa
OWOJ 'oppuaxuco aluaWl2punjold 'o\?5npl211ep 12wa1op OJ!,19j121aW0luaw121I2,Q
wn no ouaiueuroo wn !S uia OIi!Sseuraod snas ep SOp,?1\a ~ot.?5np12ljI2p 12J!UJ?1
e a 12!j0SOm12aiqos sag5el\lasqo 041I2q1211nas OPOI uia saiuanbai] ajU121s12q°
OIi!S 'Ins op S12I\12lsasenl3uJI SI2Pa esiad op 'O\?Wal1201112O!P?W op a S~JUI21Jop
's~(l3u! op 'OUI2!(121!
op '(04U12dsa op 'ol3alo op a W!l121op n!Znp1211al3 cz'12!?doma
I2J~12Jam 12p 12P91af1211 12UsalUanuU! S!I2W S12auua ogisa 101ap!O ap noawoH
ep nanaN op 'u91aPI12:> ap sorxai sop '!Um0:> ap 12UI21DO!qolnl2I2p sag5npeJI
s12ns 'alUaul2wJad !O) 01.?5np12Jl12WOJ a41009 ap oiuaunrqoxua 0
'12!P?W 12!1\1? as-opuare
aiuauros sO(-lj!5u12J(ea SOI-!nI3osaped al3 uompan op aj112I2p s!l2ap! so a SoHwH
so salsa ogs - ,,(12~12\?Jod? I2U a 121lal12IDU( 12N" 'oursaui 12nUnUOJ Ope51211 °
°S12W'alua(12l\!qwl2 a opanbapeui ouuai 'O!101/W! OUOpu12ql2uaptiJO
substituf-Io por uma construcao elaborada a partir de sua pr6pria lingua e meio
cultural. Uma roupagem nativa recobre a forma estrangeira. Mas 0 impulso
para a metamorfose e entelequia que govern a todas as formas vivas conduz
inevitavelmente para a terceira categoria de traducao. 0 ultimo e mais alto
modo buscara alcancar a identidade perfeita entre 0 texto original e a sua
traducao. Essa identidade significa que 0 novo texto nao existe "em vez do
outro, mas em seu lugar" ("so doss eins nicht onstatt des andem, sondem an der
Stelle des andem gelten solie"). Esseterceiro modo exige que 0 tradutor abandone
o genio especffico de sua nacao e produza um novo tertium datum. Como
resultado, esse tipo de traducao encontrara grande resistencia do publico em
geral. No entanto, e 0 mais nobre. Seu entendimento da obra estrangeira,
ademais, tende para um tipo de fidelidade completa ou "interlinearidade". A
esse respeito, 0 terceiro e mais nobre modo reincorpora 0 primeiro, mais
elementar. 0 cfrculo no qual "0 estrangeiro e 0 nativo, 0 conhecido e 0
e
desconhecido se movem" harmoniosamente fechado.
Embora bastante breve, ou talvez por causa de sua concisao, 0 modelo
e
de Goethe intricado e nao de todo claro. A primeira vista, 0 primeiro tipo de
traducao se parece com a mediacao direta. E quase 0 objetivo do Dolmetscher
e
comum e sua finalidade essencialmente informativa. Ainda assim, 0 exemplo
que Goethe cita e 0 da Bfblia de Lutero. Quis Goethe real mente dizer que a
leitura profundamente consciente e muitas vezes magistralmente intensa que
Lutero realizou e um exemplo de estilo modesto, trazendo imperceptivelmente
um espfrito e um corpo de saber estrangeiro para dentro do alernao? 0 segundo
modo, diz Goethe, esta no sentido basico do termo parodfstico. Os franceses
sao mestres antigos nessatecnica confiscat6ria - vejam-se as inumeras traducoes
do abade Delille. A opiniao de Goethe aqui e obviamente pejorativa e as
imitacoes de Delille sao, no conjunto, muito pobres. Assim, 0 processo que
Goethe descreve - a transformacao do original na Ifngua corrente e no quadro
e
de referencias do tradutor - certamente um dos modos primaries e mesmo
ideais da arte do interprets. Alern de Delille, Goethe menciona Wieland. Agora,
como sabemos de outras passagens dos escritos e conversacoes de Goethe, tais
como Zum brudertichen Andenken Wielands, Goethe valoriza os feitos do autor
do Oberon. Ele sabia que as imitacoes que Wieland fazia de Cervantes e
Richardson e suas traducoes de Cicero, Horacio e Shakespeare tin ham
contribufdo para 0 amadurecimento da literatura alerna. A crftica de Goethe e
provavelmente tanto moral quanto estetica. Sem duvida, 0 "parodista" enriquece
sua pr6pria cultura e tem um valor especial para 0 espfrito de sua epoce. No
entanto, ele apenas se apropria do que esta em harmonia com sua pr6pria

280 GeorgeSteiner
:01?5npl2.q I2p 0PI2P!SSo:)oU I2p sourodsip anb op
sranueo sag51ass12 SI2Peum 51 'OZ81 uia Ol!DSa 'sCJllV pun sU!3 ap ojOllSa I2wllll)
V ·Og5I2W10jSUI2.QI? epuauiqns ? 0l?U as auoui opl2P!lUo 12:0,?5npI21ll2p SO:)S!l
SOp la/\lfll2dosu! ? l12u!6!lo op I2P!/\ 12anb l2!qo:)lod a4lo09 'ajap siodap .IoZI2J
12O!O/\ u!wl2fuag OWOJ 'saluouodwo:) sauad SI2P0,?5!1oql2 12was I2W10JI2/\OU
a ogsn] ap oxopaied um '?4 '0,?5nI0/\a I2p 1?:)!l?u06 I?Uouioo W!SSI2'12l!apod
0,?5npl2.1l I?N 'l2zamll2u I2p a oiujdsa op sourai SO SOPOl WO 121qal0:) 04lo09
anb 0P124:)0J 0lnJ.I};) op no l?.loJso I2p 1?:)!uQw.l1?4opI2P!.l60lU! '? Og501!P ura
0:)!Ul?61Ooiuaureraosap ap ossaoord alanbl2 0lsaj!ul2w I2X!oP 1213-asojrouiaiaur
ap 1121dwaxo OSI2:)wn 5' 0,?5npl2.1l V 'a4lo09 ap S!1211Uo:) SI2:)!j9solH Sl25uo.l:)SI2U
epaparua aiuaurapunjord 9 (a41a09 ep op 12/\!l0P aiuauiarep u!wl2fuog ap
".ll2aU!!lolU!" op opuuas 0) ossaoord op 12wml) apepuejnono I2p a og5npl211l?p
I2P!Pl2d!ll wa612p.loql? essa anb 5' rezip apod as anb .I0410w 0 'sOJ!wQu6 soiuosa
snas 12 uraouauad anb a4la09 ap O!l~nuawo:) ou soioadse '?H -scmpafuoo
12 oi.iaqa 051?dsa onruu exrap a I2p9lI?Jsn12SU! 5' oS121Jl.?Jl2d11?1
'apl2Pllua I2/\OUzum ap 'oluawl2spa.ld S!I2W'no
OP!lCIJ4oxou urn ap 0,?51?!l:)I2p O!oW rod as-uraoanbuua 'OPIllUO:) 'sl2n6uJI scnp
SV '0\?5np1211l?p0lUoWOW 0 9ll? nusixa ala ouioo Ol?wall2 op "I2.10j"'souaui ojad
'no -l2s1ad op a 0l?wall2 op "1210J,,9P as o,?snj a onuooua asS3 ·lOPI?W.l0jSU1211
onuooua wnu s125mj sl?/\!padsa.l scns uieiunf z!jI?H esiad I?laod 0 a al..{la09
'12:)!lS!I2Wa I?/\ou eirunusa cum a/\Io/\uosap anb oduiai oursaui 012Il?u!6po op
oPI2P!l12In6U!SI?'l?!wOUOlnl212I2Nasald I2W.10JI2wn6J12ap anb ogsn; eum 'asoiquns
cum 0.1.10:)0'OSI2:)opun6as oN 'apl?p!lOlnl2 I2SII?Jeum ap eudorde as 0,?5np1?1l12a
opexiaqar 91I?U!6!l00 '"QJ!iSJPOll2d"125' aluowla/\!wnsa.ld anb 'e/\!l12WolJl21?.I!aw!ld
I2N ."ap 1126nlOU"a "ap zo/\ uia., aqua og5u!lS!P 12?Q/\!d 0 'opua/\oDsop 1?lsoala
anb 0 .lapuolua IPH!P aiueiseq ? 'oiueiua oN 'saluol]bolo O,?S- OWSoW 010 '~:)o!l
'la6aI4:)S 'sso/\ - o.la6ns no 1?1Panb sojduraxa so 3 'UO(lIQ 1oIP!/101SQ-1SoM ou
an6as.lad a41a09 oudord 0 anb I2lanbl2? w061?plOql? "1?:)!Jl9W12loW,,no Ql!a:)lal
I2sS3 '1?4u12wal\/ ep opl]lam a 0:)llsm6uH .reuadsap ou I12Pru:)10l12jum (apwal.:/
a1IpS1napaDula) "SOpl?Z!uI2W.1a6 SOl!06u12llSa"sassep OPuoZl2J'I?WoII2I2PU?psuo:)
I2p o:)UQJII2oe OlSOP\{'U9.1oPII2J'oss121 'a.rl?odsa~1?4S ax non anb opow o.l!a:).lol
ossa;I 'o,?woJ12ourstuetaq op 0t?J1?!J:)I? ared Jl2puossa oiuaumnsut um a 12!?doma
ot?5npl?lll?p S12!l916sap eum '01?Zl21WO:)'1?/\1210P!SUO:) ala (£6L I) opvJ/l ap a (18L 1)
O!?SSIPOI?p sag5npl?1l Sl2fm 'SSO/\4:)!.IU!oHUU1?40(,5' mbe ,?p 041009 anb ojduraxa
o 'OPIll OSS!1I25ul?:)11?
apod saiompan op assep 1?.I!aJlol I? olUoWOS
."oluaw1?4ul?llSo" ap saiapod snas '1I?u!6!.IO
op ouiouome oiujdse 0 I2NoSo.ld ogu 010 3 'l?pUgpsuOJ I2SS0UWO sa1U12llPIQJo.l
zo/\ll2l a soxou sosmoai 05u!dw! O,?U013 'alU05!/\ 1?1ajSOWll?12a apepipqrsuas
- --
-
Es 5011 sich regen, schaffend handeln,
Erst sich gestallen, dann verwandeln;
Nur schein bar stehts Momente still.
Das Ewige regt sich fort in allen:
Denn alles muss in Nichts zerfallen.
Wenn es im Sein beharren will.24

Entre os muitos outros sistemas triadicos vale mencionar 0 de Roman


Jakobson.2S E bem mais compreensivo em seu escopo do que os de Dryden e
Goethe. Mas algo do velho sistema e
vislvel sob a nova universalidade
"serniotica" .
Adotando a teoria de Peirce dos signos e significado, Jakobsen postula
que para n6s "tanto como linquistas quanto como usuarios comuns das
palavras, 0 Significado de qualquer signo linguistico e sua traducao em algum
oulro signo alternative, especialmente um signo 'no qual ele esta mais
inleiramente desenvolvido'" (a ultima frase e de Peirce). A traducao, entao, e
a inescapavel, perpetua condicao da siqniftcacao. A traducao de signos verbais
pode ser dividida em tres tipos. N6s reenunciamos quando traduzimos um
signo-palavra por maio de outros sign os verbais no interior da mesma lingua.
Toda definicao, toda explicacao e, como mostra 0 modelo de Pierce, traducao.
A traducao propriamente dita, ou traducao entre lfnguas, uma interpretacac e
de signos verbals por meio de signos de alguma outra Ifngua. Por fim, diz
Jakobson, existe a transmutaqoo: neste processo "intersemi6ticd' os signos
verbais sao interpretados por meio de sistemas de signos nao verbals (pict6ricos,
gestuais, matematicos, rnusicais}. As duas primeiras categorias sao, em pontos
cruciais, similares. No interior de uma lingua, a sinonimia muito raramente e
equivalcncia completa. "Reenunciar" inevitavelmente produz "algo
aproximado"; as definicoes sustentadas no reenunciar sao aproximadas e
reflexivas. Em consequencia, 0 mero ato de parafrasear e avaliativo. "De
modo semelhante, no plano da traducao entre Ifnguas, nao ha de ordinario
qualquer equivalencia completa entre unidades de c6digo." A diferenca que e
enquanto 0 "reenunciar" busca substituir uma unidade de c6digo por outra, a
"traducao propriamente dita" substitui unidades maiores que Jakobson chama
de mensagens. A traducao e "urn discurso citado; 0 tradutor recodifica e
transmite uma mensagem recebida de outra fonte. Assim, a traducao envolve
duas mensagens equivalentes em do is c6digos diferentes". Ao usar 0 termo

2' Em alemao no original: "Deve mover-se, agir criando,' Antes formar-se: transformar depois;! Apenas
po< momenlos parecendosilenciosaJ0 etemoem tudo se agilando vai:/ Fbis tudo tem de desfazer-se no .1<XIa./Se quiser
no ser persistir". (N .T.)
2$ Roman Jakobson. "On Unguistic Aspects of Translation". in Reuben A. Brower (ed.]. On Translation.

282 George Steiner


tuaruusuco anb l?f 'soprznpan a SOHJJSU1211 las uranap so.ua owsaW . (..110M
urapua U!12ua5a5 POM sapa/i 1IIe,,) 1211\12led12121/\ell?dI2pll~puodsal.loJ eum
'11210-epUgplOJUOJ
1 I2wn 12!5!xaal/\M uox S12104J!N"SI ojnoas op sopcaur ura
W!ll2l op opU!Znp-el.l 'soinjosqe Sl?lsHl21al!1soonod uraq '01121ap 'op!/\e4 urai
'0l_?5np-e.lll2pepoll2poall? l12l1UOJa l12podsa I2p!n5as ura euroi as anb eursjqord
wn e4uod sopaifias soixai ap 0l_?Jnp1211 12I2lOqw3 .,PP!lUoS" a "e.l/\ell2d"
',Pl!ljdsa" a "-e4al,, aqua OWOJ :l2pI21o/\aSSI29 e!WOloJ!P eurseui 12'0l_?5npI?11
I2p all-e 12aiqos souraunsuoo anb opel-e.q 0 efos anb lanbll2nD
C:SOSI2J
siaurap sou
'nsuas ep a.lc>wpdxc> urnsuas pas 'opI2J!}!u5!s rod opI2JU!u5!s SI2W 'SOP?JS!W
'ocuea
sop OSI2Jou -el/\12I12drod 1211\12led C> wnq.lC>o .ouuuorap Ol_?Srod 121!a1
sl2/\!lewalll2 sap 0l_?5eW1!J12
I? opeiuaosaoa ras 12-epuglsqns ap 05112l?4 S12W
-soua pw S!OP ap s!ew 10d epl1l2qap Op!S urai Ol_?lSanbI?SS3 c:epe5a4J ep
I?n5uJl12u 8 oixa; 0 a wa5po ap en5uJl eu 'if orxa; 0 aqua eWl19 0l_?51?lalloJ12
lenD C:12pe5uIDJI2las aoap no aped opepHapu 12soraur s!l?nb .lod ·Jal\l?dI2Jsau!
a sajduns Ol_?lsanbcum ap SolUe!1l?/\ seuade oas - I2J!D910U01J 'eJ!lI1W51?1d
'I-eWlO) - 0l_?5npell ep seuoai SI2SI?POl anb .leluawn5.1-e os-apOd
·SI?S!OJSI2Pol_?JI2Ja.l 12a
I2!Ju~mde e lI2U.la11-e$)"alUawel\!l12!-lJ .I0dSUl2l.l" ·-epl2l1nweJ 12a 12/\!le!.lJ12:ase.lj
121sauSl?/\!ll?lado Ol_?S seJ-!uuap !alual oWOJ wa5enDu!ll2p se!-ll?wpd sapapucai
senp s'if .,,12/\!lI2PJ0l_?5!sodSUI?11"l?wn 'lo/\jU wn5112uia '$) OJ!lSm5u!I OUD!Swn
ap 0l_?:)npe.lll?p01 'OJ!l!D ojduraxa 0 'aiduias oWOJ 'l2fas I?!saod 12aroquia 's-eW
·saluala1!p alll121Sl?qsoxissardxa s05!P9J a soraur aqua no -el1nOI2led I?nDlIjl cum
ap 'l?n5uJl euisaui ep lO!-lalU! ou I2J!l$)od I2W.lO) ermo el-ed cum ap :Ja/\!ssod
? ,,1?1\!le!lJ0l_?:)!sodsUI?.I1"
12aluawos ·Ja/\jznpl2.qu! ,pl_?5!u!}aplOci" ? - 04J!PI?JOl1
wnu oWOJ I2J!lul_?wasa I2J!W~UO) apepiun 12anua 0l_?5eJalI2Jad- -e!sl?wolll?.II?d
I2Jad 9 oWOJ -ep!Dal 'I?!saod 12anb opuazip mpuoo uosqospap
·OJn1jd1?JowqJ1) ou "SOloW
a.llUa" 0l_?5npell ep odu assap sojduraxa sun5JI? ll2sHeue nOI\ 'as ied eJ!sl)w
au 0PI2J!j!UD!S a -el\I1a1e opepH121101ap 0l_?5-elnJ!PI21'1 oursaui no 'oixei wn
ap JeJ!snw 0l_?5elUa!qwe 12'1?5ul?pep oiaui rod sag5!sodold ap "ll?l1SUOwap"
o no "l!nl1suoJ" 0 'OJH?l5 urn ap 0l_?5I2z!uI?5lO12OWOJ seouonuasreruj SI?WlO)
S!l?ll!npU! !12/\0l_?5np1211I?p aSHl?ul2eum 'operounua op JI?PUalod OllalU! op a
ogsuaaidiuoo ap ojapour urn 'OW) ap 'opuag .[I?qla/\ oieui 0 onnui ura I2ssl?dl?.llJn
0l_?5npl2.ll1'1 '0l_?51?1aldla1U!
las ep Oll?] 0lad ·OPjU! ap z!J anb 0l_?5121ap!SlIoJcum
l?Jypadsa 'OUlI1l nos rod 'or;;{>01nwSUO.lJ I2p e!105al12J'if ·salUalaj!p ol_?ss051P9J so
opuanb 5a1ua/onmba opuas OWOJsuefiesuau, ap 112112) opquas ZI?] as raqes $' anb
'1I?luaw12pul1joounaueuuaq I?waHP op 05ll?I 012l?ssl?duosqo}jl?r 'an/ooua 0l1nau
uma parte integrante do original.26 Poucos, por outro lado, carregaram a teoria
da Iiberdade mimetica completa tao longe quanto Pound quando define os
poemas em Personal como "urna longa serie de traducoes, que nao passavam
de mascaras mais elaboradas". 27

Quase invariavelmente nos e oferecido urn argumento a favor e com


base em compromisso. 0 ideal (a tatica) da mediacao entre a letra e 0 espfrito
foi elaborado nos seculos 16 e 17, do livro de Etienne
Dolet, Maniere de bien
traduire d'une langue en au/tre (1540), ao Iivro de Pierre-Daniel Huet, De
interpretatione, em sua segunda e estendida versao de 1680. A preerninencia
francesa na teoria da traducao durante esse perfodo nao foi acidental: ela
refletia a centralidade linqufstica e polftica da cultura francesa durante e apos a
desintegracao da latinidade europeia (urn fenorneno que, evidentemente, inspirou
a busca de urn metoda consensual de traducao). E provavel que as cinco regras
de Dolet para 0 tradutor remontem aos qrarnaticos e retoricos italianos do
infcio do seculo 16 e talvez a Leonardo Bruni. Elas tern a virtude da obviedade.
o aspirante a interprets deve ter uma apreensao perfeita "do sentido e do
espirito" do autor. Deve conhecer profundamente tanto a Ifngua do original
quanto a sua propria. Deve, como Horacio lhe recomenda, ser fiel ao sentido
da sentence, nao a ordem das palavras. Emera supersticao, diz Dolet, "(diray
ie besterie ou ignorance?) de commencer sa traduction au commencement de
la c1ausule".28 Em quarto lugar, nosso tradutor almejara uma versao em alocucao
clara. Evitara a irnportacao de neologismos, termos raros e f1oreios esotericos
de sintaxe tao apreciados pelos intelectuais e latinistas do seculo 16. A ultima
regra se aplica a toda boa escrita: 0 tradutor deve alcancar cadencies
harmoniosas (nombres oratoires), deve compor num estilo doce e uniforme de
modo a encantar 0 ouvido e 0 intelecto do leitor."
Dolet morreu antes de poder apresentar esses trufsmos de urn modo
mais detalhado e aplicado. Urn trabalho interessante, mas bem menos conhecido,
impresso em Basileia em 1559, nos da urn quadro completo da abordagem
padrao (mediana) que os humanistas defendiam em relacao a traducao, Trata-
se do interpretatio linguarum: seu de ratione conuertendi & explicandi autores
tam sacrosquam prophanos, de Lawrence Humphrey (ou Humfrey), urn teoloqo

Devo esta referencia a Rolf l<Jocpfer, Die Theone der literariscil(!n Ueberselzung. Rotnallisch<ieutscher
26

Sprachbereich (Munique, 1967). 1<loepfer, por sua vez, refere-se a urna dtssertacao de Bruno Strauss sobre "Der
Uebersetzer. Nicholas von \Nyle" (Berlim, 191 I).
27 Ezra Pound, Gaudier·Br'leska; A Memoir (Londres, 1916). p. 98.

28 Em frances no original: "(diria eu bobagem ou ignorancia?) comecar sua traducao no inicio da


ora¢o". (N.T.)
29 CI. Marc Chassaignc. Etiennc Dotet (Paris. 1930). p. 230·233 e 272.

284 George Steiner


sgz l<><leg ep SJodaa
(:L'N) '..lIpUI.l&r<> P. SllW 'Ol?SnjOJd e <X]i'c<> wall '()pru op efi!lUp.1' ogu :epllJ<lpoul 'UU<lJ<>S
'Iwruj I' anb seui 'ep!pJ<)S e!as
anb l!X!llq Ogj UIi)U 'ep!paw II IIpOOxa anb cpllMla 0'.)1UJoU $I O<;!lIanb :apcPllapu woo SllUlllpUIJ&Ii~ Ill' 'o¢!prua woo
SllW apeppqduns IIp adplj.red i)JdUlas $' anb Illanbl:! ("') SOUlIl!)!P IlIPS'UI e!/\ .. :lllll!6!Jo ou uillel w3 ec
ep lanH ap oidpuud 0 'ol,?5npell ep eurai oe I?P9S 0l,?5!nq!lluo::> I?wn Ol!a}
laj I?sasal6u! soonod sop wn ouroo 'a}ja4:) a al:lI?Un 'alOW WO:l aiuaureiunr
'na14dwnH 1?1Pal3 'wnJonou!/ 0!101aJdJalUI Oll\!! 0 epaquoo janH
'(..s!ew epu!e 9 0l,?5np1?1lI? 'I!ll)
9 sen6uJI SI?P oiuauucaquoo 0 as,,) "wnw!Ss!I!ln !lejaldlaIU! '0!I!u60:l I!S s!I!ln
wruen6uH !S" .ouajd oonnauauuaq opquas ou ropeoaquooar wn 'iouadns 10lel\ ap
uiauiou wn 9 rompau 0 'oiuaiua ou '041eq1?1l nas uraq ze} ala apuo !!v 's06a16
SO:lU9soi!j souuai ep 0l,?5npI?1~12nsura oocdo a ospardun sazao Sel!nw 901a:l0
'na14dwnH eluawn6112 'opow assep :"5Clluepodw!,, sen6uJl aqua OW5ClWOl,?P!ld12
ap sossaonsut lal\124 apod S12W'W!WI a 06a16 '0:l!121qa4 ura sOlal12112dsoixa;
1I?SHeU12 rod na14dwnH ap 0l,?5do e J120 'ol\!l12:l!j!u6!saIUaW12I\!laJa9 o¢np12ll ap
osseooid 0 anb "5Cljuepodw!,, s12n6uJIaqua ajuawos:;I 'uressardxa a w121jS!6alSl?la
anb 12ml121al!le a euosoi!j I?'ep91S!4 12WO:loprooe ap "S!12!I\!ll" a "salUepodw!"
sen6uJl aqua an6ups!p 013 'na14dwnH ap s!eu!6po soiuod sop wn 9 058 'olamfUj
01121UO:l uia seised las O1,?U
no uiapod sI?n6uJ]anb 1!1a6ns 'alUaWI?I\!W:l!J!uB!sOI!nW (
'!I?I\ 'opeudorda ojqsa wn ap 1?410:lsaI?1?1aBall?pi)6J1?12pll?ap! 0 'apl?p!l!q!suas
ens WO:l I?U!qWO:l anb oixa; wn opuaqjcosa ZI2J0 013 '12Pl)Bll? eosnq ala
opru ap I?WP12SI2W'"apl?p!UD!P a ezamd 'aprujuajd, le5UI?:l11?1]11?:lSnqrompan
onapeprao 0 '"l?pi)6,lI?" ap 01,?50u I?Una14dwnH rod I?p12Z!laIU!S9 'onno ep
apru wall 'oPI?I wn ap 1?:l!WJuauiau 'S~l1O::>01,?512l\ala12pI?ll?xa I?pul,?l\lasqo l12j
'apepHap!J a I2pul,?6alaaqua 'o¢!prua a apappqduns aqua ouqqmba ]12.1
oc'WnllW?dde wnpunw pas 'ureunxrq
oau 'sueure sapros oau 'eleJadwaj 's!l!qenbae 'S!le6nJJ pas 'ep!pJos I!SIn essardap
el! oau 'leaSUeJl wnpow In isa eleJa66exa e,! oau aenb :S!lap!J pas aenue6ala
'ael!pnJa pas SneIP!ldw!s 'isa sdaouiad anbsnun aenb +sruueorp e!paw e!/\
:OPOI9W ap 0lnj1215Cl
012ossjurorduroo op sapepueuaq S1211?I\alaap 0112}ojad I?IP:lSUl?lllaS aoaraur
12w!lll)12j5ClpIJP na14dwnH anb o¢!uHap V 'o!paw o!n 121snfe a all\!! 0l?512jdI?P12
no all\!] '(OSO!1!lSJadns78 s![!Jand OWO:l12UapUO:lala anb) oWSH121al!1:sopow ~lj
uia 0l,?5np12lj1212:l!J!SSl?pna14dwnH 'alap saiue SOPOIowoJ 'SO:l!llJld sojduraxa
I?0lad12 nos wa lal\Jxauu! ajUaWlal\12lou 9 a apep!]l?u!Bpo ap sanbol aluawlen6!
w9IUO:lSI?W'Ol!aU!IOl 9 0lxal op aped e08 'o¢npl?1j I2p12!19IS!41?L110pl?z!1l?wns
ol12lal wn 9 a sl?u!6lJd 009 ap S!12Wwal Oll\!] 0 'P10}XO wa a5alloJ ua]12p5l2W
op 10lal!p nOUlol as anb O¢!pnla a apl?p!l!qpsl?l! laI\91ap!SUO:l ap oU12lpnd
harmonia estilfsticae muito proximo do ideal de argUciade Humphrey: "Traduisez
Aristote en peri odes ciceroniennes, vous faites une caricature; si vous imitez
I'oiseau intrus qui ne se bornant pas a deposer ses oeufs dans Ie nid d'autrui,
renverse a terre la couvee legitime, vous ne traduisez plus, vous interpolez.'?'
Assim como Humphrey, Huet aborda a teoria da traducao a partir de urn
ponto de necessidade pratica: a traducao do grego para 0 latim de urn cornentario
nao publicado sobre Mateus de Origena que ele tinha encontrado na Real
Biblioteca em Estocolmo durante uma prolongada viagem cheia de aventuras.
Adoutrina de Huet da via media entre 0 literalismo e a Iiberdade nada acrescenta
de fundamentalmente novo aquela de seus predecessores. 0 tradutor justo
"nativum postremo Auctoris characterum, quoad eius fieri potest, adumbrat;
idque unum studet, ut nulla eum detractione imminutum, nullo additamento
auctum, sed integrum, suique omne ex parte simillimum perquam fideliter
exhibeat" ([0 tradutor justoj"copia a essencia inata de seu autor ate 0 limite em
que isso e possfvel. Sua (mica prcocupacao e apresentar fielmente 0 todo do
seu autor, nada tirando e nada acrescentando"). Mas 0 tratado de Huet -
escrito na forma de uma conversa imaqinaria com tres eminentes humanistas,
entre eles Isaac Casaubon (tradutor de Polfbio e urn intelectual de prestfgio em
seu tempo) - e bern mais sofisticado do que 0 de Humphrey. Ele era, como A.
E. Housman diz em seu prefacio ao Manitius, "urn critico de incomum precisao,
sobriedade e malevolencia". Huet tern urn olho agucado para 0 usa irnproprio
da traducao como autoprornocao; fala de forma injuriosa dos tradutores que
satisfazem seu proprio ingenium as expensas do texto. Revela urn discernimento,
ainda que rudimentar, do problema filosofico que subjaz a toda traducao: 0 seu
interpretatione toma 0 termo em seu pleno sentido cognitivo. E, embora as
declaracoes de Huet quanto a seu adequado dominic de hebraico, grego, latim,
copta, arrnenio, sirfaco e de todas as principais Ifnguas europeias possam ter
side exageradas, ha pouca duvida de que ele era urn poliglota e de que sua
sensibilidade para 0 carater de diferentes Ifnguas era vfvida. Em pelo menos urn
aspecto, ademais, 0 futuro bispo de Avranches abriu uma senda nova. Ele
devota uma parte de seu estudo a traducao cientffica. Ve nela uma das tarefas
principais (ainda que absurdamente negligenciada) da dvillzacao. Entre as raras
axcecoes, admite Huet, esta 0 trabalho de Jean Pena, celebre rnaternatico e
tradutor de Euclides e de Teodosio Tripolita sobre as esferas. Textos cientfficos
confrontam 0 tradutor com exigencias particulares: "Ces choses s' enseignent et

31 Em frances no original: "Iraduza Arist6teles em perfodos ciceronianos e voce fara uma caricature;

se voce imitar 0 passaro intruso que, nao se limilando a colocar seus ovos no ninho de outrern. joga no chao os ovos
legmmos, voce nao vai mais traduzir, voce vai interpoler" . (NT)

286 George Steiner


L81: I"qeg ap S!odaO
"(1:961 'anb!unll\l)
6unZ/<)SJ<KIiJn <Jp /SUn}{ iJ1G ura sopeoqqnd i)S-W12.QUO~lla S!l?U\f SO "Z96 I up 01).13/\ou Opt?Z!JWl 'sallY ~Iag ap e.l1//\\18
Il!waproli IIp o¢np12.Q arqos 011\"910;) op S!llUli SO1<M'ewal essap ol_?SSn:>SIP esuaixa eum 1?J1?,:I K
1\ o[I\IJdl?;) lll[roilled wa"J:) "sowodS1P anb up [I?lSalll! O.pt?luasrude 1/:>!ul)e epu!l?;> (6176£ '>mall\lE)
°
UiJPISlflfd-iJ/S1uownH tiz: [-0£91) /iJnl-lla!uOG-,WiJki'laW[o.l uon 'oxqord a ropeure eloqu13 IX
(TN) ""wlml[aqwa as O~U a WI?U!$ua as S1?S!OO$111$3":ft?u!6!l0 ou SV->Ul?lJw3 ec
O¢12[T1POW 12e!5!XC)apaprpuruord ura og5npelle '.IoYJeW1a!aIYJSWOJ oprcoe oa (
"oI!05ue.qso oixer Op uioi op a S!el~n.qso soiueureja so lel~dl2:>ol .teluoleled l! 12
oisodsrp e/\elso 'U!(10Pl9H OWOJ 'ala anb WOJ apepipuruord ap sneID sou esnodai
opep!(eu!5!l0 ens "UaZ1aslaqan el!opeplo/\ ep ual(:JS1aw/oa eledos opuanb
0¢01!P auisaui esssu sog5u!lS!P Zl2110Y:JeW.lo!olyJS"epe50YJ ep en.5ujl eu (uoZ1oS)
01_?5e!.lJo.learqos !12:>01oseJu~ 12anb uia BunZ1aslaqan eJed no ~IeU!D!lO WOJ °
la/\jssod oiuenb eW!-lu!ogl o1_?sn} cum opuetauqe 'ounZ1o$.laqan eled no urapuai
sag5np12.q :(ounZ1aslaqan) 01_?5npe.lleled 1_?woleel/\e[ed 12WOJ oDofnqlJY wn rod
SeA!leu_IaHesenp sessa eJleW laplaH Gsalol!al snas ap a rompeu op enDuJI eu
le!f!weJ el-lJwole opow ap 12:>!tsmDU!( 01_?5ellOdw!ep lallJll2:> lez!Il2.Illleu e!lo/\op °
no GeJ!l$)}!lad apeppado ap 'oiuaurequausa ap epelaq!(ap elne ewn unsse
opueuo 'I12U!D!lO op elanbep og5al!p uta enDuJI ens .Il2plowe 01_?5npe1leoq ewn
12!la/\aa "WoDPOap en.5uJI 12 a en.5uJI ens auua le5ueJle aoap o¢npellewn snb
epepdolde epul?lS!P ep WaDeW! 12 eled elSodsue.ll $) ,.ol!l!dsa" a "121101,,aqua
e!W010J!P 12anb $) aJaluOJe anb 0 "sepelalleu! ureoaueuuad seJ!sslJP sapapuejod
se 'eJ!D91OJ!sd ezamns e/\ou ep a eurorpt OAOUop oxreqe 'oiueiua ON
"salUapaJald was eJ!J9s0I!J erruxai a apepuoma ap og5!sod eum auinsse
01_?5npl21lepe!10a1e 'opow assoa ->jJa!.La laDa[YJS 'puelo!M rod all2adso>jeys ap
sog5npel1 se/\!ssaJns sap 'sso/\ op olawoH op '01aln1 ap e!(qJg ep la/\91edasu!
$) ourapoui o1_?wale op 0,?5nlo/\a 'r;;f vr."gwale en.5ujl e!ld91d ep (JOSJ(:J!l(:JS
(.
S01S1aUU!),.opunJOJd s!ew ounsep., 1210o¢npelle 'sagwa[l2 SOSO!P~so a Sl21aod
°
rod aiuauraiuanbaq 0l!P OP!S urat owo:) "\_;!wale$) aiueuuuop aiuauoo 12 'elO5\{
-L I ojnoas 0 9112soppaquoo sop wn ranbjenb anb op s!euo!ss!jold s!ew woq
ogs o/\!leledwoJ elS!DDu!I012s!a/\Juods!p SOJ!5910I!JSOS.ll1JolsO -e!DOIOWa1S!da
ep aued eiuaurenaiui a ellaqe eloDe $) apepqrqrznpaq n aiqos aleqap 0 "SOAOU (
aiuaureioqo O\?S01_?5npell ep e!10a1 12Wa1llJS!P lPloqwnH a laYJeWla!olYJ5
'lopJaH s!enb so WOJ eJ!5910p01aw elnplow 12a 0!l91nqeJOA 0
r.r."esau!YJeJ!tlJwal12W a eJ!}Hua!J e!l3ol0U!WJal ep 01?5npell '? 01?5elal wa 'aplel
s!eW sOll1J9SS~ll 'weypaaN ljdasor lod sepel~sod SaZ!llal!p se WOJ appu!OJ (
lanH ap OI?SSl1JS!P12 'SOluod SO!lIJAw:! -waDlew eu sag5eppnlo a S!oAjssod
sel~!al sep9A laJoU10J a IJlsa OWOJ leU!D!lOo,?ssoldxa e leX!ap 10Ylaw 9 'tanH
eYlasuoJe 'sepU\?lSUl1J1PseSSClN-eln.5as a 12:>!ul)o¢elaldJalU! lanblenb we!}esop
anb seJ!uJ91 sagssoldxa WOJ leledap as apod 101npell 0 lE" -lU!od luaUlO ,s au
da sua Ifngua com 0 mundo lexical e sintatico do original. Oaf decorre 0 "grego-
alernao' do S6focles de Holderlin e das traducoes de Platao feitas pelo proprio
Schleiermacher. Na pratica, embora nao na teoria, tais traducoes simbi6ticas
tendem a uma interlfngua especial para tradutores, um idioma de transferencia
ou hfbrido como J.J. Hottinger 0 tinha designado em 1782, em seu curiosa
panfleto Einiges libel' die neuen UebersetzerJabriken.
o
velho e 6bvio dualismo, contudo, se mantern. Os mesmos similes
usados por Fl6rio, Dolet, Humphrey e Huet permanecem vivos ate hoje. A
relacao do tradutor com 0 autor deveria ser a do pintor de retratos com seu
modelo. Uma boa traducao e uma vestimenta nova que nos torna familiar a
forma inerente sem de mane ira alguma atrapalhar seu movimento expressivo
integral. Desse modo somente, diz FI6rio em seu prefacio a Montaigne, "pede 0
sentido conservar a forma". Essa retencao da estrutura Intima no interior da
mudanca externa e, na verdade, analoga a
Metempsicose de Pitagoras. A mesma
f6rmula, apenas mais secamente enunciada, esta presente em Schopenhauer.
Depois de observar queixosamente, no Capitulo 35 do Parerga und Paralipomena,
que nenhuma soma de trabalho ou genio converteria etre debout em stehen,
Schopenhauer concluiu que nada menos era preciso do que uma "transferencia
de alma". "A vestimenta deve ser nova, a forma interna deve ser preservada",
escreveu Wilamowitz, em 1891, em seu ensaio prefacial ao Hipolito de Eurfpedes:
'dede rechte Uebersetzung ist Travestie. Noch scharfer gesprochen, es bleibt die
Seele, aber sie wechselt den Leib; die wahre Uebersetzung ist Metemosychose. "35
A letra muda, 0 espirito permanece intacto ainda que feito novo. Precisamente
como Sao Jeronimo havia recomendado em sua famosa imagem do sentido
feito cativo, "sed quasi captivos sensus in suam linguam victoris jure transposuit"
("ele traz significado para dentro de sua propria Ifngua, assim como prisioneiros,
pelo direito de conquista") no Prefacio a sua traducao do Livro de Ester.
A pergunta e: como? Como pode esse ideal de mediacao ser alcancado
e, se possfvel, como slsternatize-lo num rnetodo? Por meio de que estratagema
pratico deve 0 tradutor produzir aquele delicado momento de equilibrio binario
no qual, para usar a formula de Wolfgang Schadewaldt, "seu modo de expressao
e inequivocamente grego, ainda que autenticamente alernao"?
Ha, como veremos, muitas analises das coisas feitas, mas bem
poucos diaqnosticos.
Nenhum tradutor registrou com mais escnipulo sua vida interior em
meio a Ifnguas ou trouxe uma intensidade mais perspicaz para 0 problema

3S Em alemao no original: "Toda traducao aceitavel e tmvestismo. Dito de forma mais contundente:
permenece a alma, mas muda 0 corpo: a verdadeira traducao e metempsicose ". (N.T.)

288 George Steiner


68;;: (aqeg ap S!odaa
°9<;;t-<;<;1 -d 'OP!q( or.
'(TN) 1l0~SlJoqoH ourqe nss a (lapp"
'!)liJlIaH oJt?.IDs>~[Xalorad '6 L O(roi'S ou 'OP!Z11poJd s('(611(-o6Q.1!) O!l~UOp!a osouiej oe epu;uilJilH ts:
°<;;St-PS[ °d '(9£61 'saJpuo-1) ouuil>PO/N uaqd;)IS fOSJanal puolownop'('pa) sppoa 'H'3 9C
oursaui IS12ruafins eJed aiuaursarduns 9 '.le4Ieqel1 12
aod as opuenb OO!lUe 101ne wnu el!W as rompan 0 as ',Pl?leld eled ouiepoui
!oJ Ol?leld" .ourapour las aoap OP01 ojnsa 0 'SOJ!SS?Psop ol?Jnpe-'l eoq ewn ap
epanbapc apepuuapour 12J!uHap ap aped oiuenb ouad 01?1eoa4J l?uua>IJI?W
'92:61 ep orqruno ap S1 ap II?1uawnuow el.leJ I?wnN 81:' ,,(OI?Jn.llsuo:> no aSl?lJ
ap 'rord 9 anb 0 'sew 'el"ell?d ap ogu 1?!.lJo)eurapoiu e!.lJo a owsPHq!q 'SSlpl?j-ap
-OlUOJ uroo 'ouerqcoef 'oueieqesqa SSlIOU!op eln1S!W la"Jll04 eum - opreiseq
~IOU! wn (2:) no L~O:>S 78naPP!l S?[OU!wn (1)" ap onadsns oP!.lqJ4 wn ouisaui
!S uia 9 owsHI?la1H 0 anb 'epl?J eursaui eu 'OPUoZ!P a1UI?!pe !e" 013
'W!10Q1C1(l asenb 00010
lell!0pO nruisuooer ossod apepiaqq ep w?le I?led anb ruqoosap ura Jel!olap
°
aur noo soza/\ sep!ladal no a 0,?5eW10} aiuejaoxa ap eossad eum rod el!o} al/\!I
01;?5np12111?wneP aui :"ap12P!lelal!!" ep se)!a:>e S12!?PIse laze}S!l12S lUl?pal12d anb
9r.°l?lOp12l\JaSOldepruue eum aiqos
aluaW12pIO!ll?pepUnj apepraqq eum 'aiueoap apepiaqq eumu osuad no 'oluowe/\ou
- oM!1 0,?5np1211 12p O!oW rod W!lel no 00010 nas op sezapunjord S1210410w
uraq apuarua 'no osuad 'lOllal 0 :e!lU1211?01?no 0/\!1()110:> 0 0:>oU10j I12U!O!lO0 'OlXoj
o eruauicnnsa opumfias - 01;?5!pnla I?joldwo:> SII?W I?lad 'orep $I 's12pepledsal _
sal/\!! OIUoWojueOolo sog5npe.q enb op s!ew SO:>ISSYPso l!l\JaS apod epeu anb e!las
'6161 ura 01'3 aoaosa
',,[12101 oqumueisai noW" 'al"!! olalell?d wn sew 'ola[I?_lI?d0lxo1 wn I?epU?lajOld
?P l?uua>IJI?W '01!a1U! rod I?walqo.ld 0 uieresuad anb so.uno owo:)
'eplj!J!dSlad ap 0!a4J osseoord assap
aped l!nOaS sou-uranuuad 'sppo.j 'tj '3 rod sopanpa aiuaurejeq 'l?uua>IJI?W
ap I?PU?pUOdsalioJ I? a ouerp 0 'e"old I? oisod 9 o,?Jnpel1 ep apep!"!ll? ep
1?1aJej epl?J aiuaureouard lenb eu cropeuoai sew I?spald 0I?Je1a.ld.la1u!
eum ap '"I?l!prua I?J!l90d" ap Ol!aJ wn uiaqurei ? '[eUlioJ apeptpqisuas ap a I?SCl[DU!
esord eurapour ep seurud-sorqo SI?Peum !11l!lSUOJopaieunurai Jl?w a1Uaw[a"!lial
'OSO!D!poJd 'O!llj!l![OS 041eql?11 asS3 '0£61 a L161 aqua we.laJall?dl? saumjox
sopeiuapa OJU!J sO 'OU!lOld ap sapoauu3 SI?Pol?Jnpl?-'l1? [e1UaW a eJ!sJj apnes
ellaJU! ens neoaiajo a[3 'l?uua>IJew ua4dalS anb op ,PlPJdsa" snslan "l?lla["
metodos de enunciar que por ana/ogia deuem estar na lingua de hoje (... ) mesmo
aqui, e
claro, e e
precise ser cuidadoso: ruim ser muito antigo tanto nos moldes
frasais quanto no lexico: ou, nao apenas tao antigo, mas muito persistentemente
sucinto e artificial.

Para enunciar 0 ideal, MacKenna empresta uma frase de Herbert


Spencer: "a grande regra e supor 0 seguinte: com urna dignidade adequada ao
assunto e ao seu tom, euitar (ou minimizar) 0 airito",
No entanto, embora tivesse entrado em contenda com 0 carater da
traducao com tanta clareza e com uma firrne responsabilidade em relacao ao
texto real como ninquern antes, MacKenna sabia que ha nessa arte uma am pia
margem de obscuridade, de "milagre" . A rnetafora da metempsicose esta implfcita
numa entrada de seu diario referente a 5 de dezembro de 1907:

Cada vez que volto a Plotino sinto 0 mesmo velho desejo ardente: me parece que
devo ter nascido para ele e que, de algum modo, eu devia, algum dia, te-Io
traduzido com nobreza: meu coracao, inexplorado, ainda se volta para Plotino e
puxa a cada passe urna longa corrente.

Perto dos ultirnos momentos de seu trabalho, MacKenna podia dizer


com justeza: "0 que fiz com Plotino e um milagre, 0 milagre de reequilibrio
persistente de uma mente que afunda e se agita e desaparece como uma rolha
nas ondas de sua bafa das IIhas" .39
Mas 0 "milagre" nunca esta completo. A traducao nunca alcanca 0
alvo. Na melhor das hipoteses, escreveu Huet, a traducao pode, por meio de
autocorrecao cumulativa, vir sempre se aproximando das exigencias do original,
vir tracando tangentes cada vez mais proximas, Mas nao pode nunca haver
uma delirnitacao total. Da consciencia da inesqotavel inadequacao brota uma
particular tristeza. Ela assombra a historia e a teoria da traducao. "Wer
uebersetzt", proclamou 0 poeta e pietista alernao Matthias Claudius, "del'
untersetzt". Seu jogo de palavras, embora elemental', e
intraduzfvel. Mas a
imagem e perene. Ha uma miseria especial da traducao, uma melancolia
pas-Babel. Ortega y Gasset faz dela 0 melhor relato. 0 tema em si e, no
entanto, tao antigo quanto a arte.
Liste Seneca, Sao Jeronimo, Lutero, Dryden, Holderlin, Novalis,
Schleiermacher, Nietzsche, Ezra Pound, Valery, MacKenna, Franz Rosenzweig,
Walter Benjamin, Quine - e voce tera chegado muito proximo da soma total

YJ Ibid., p. 187.

290 George Steiner


'(6%1 'W!I'i>S
Jl!!UIIIOJ) SUilZl<JS.I"<iiJn sap 6nfun pun 6n:)'l<lWp!M ""lII?M ap oJJ\'1 ou 11l1J;)IIlW<>111l31S1?q luyqwel gH ·uo/Jo/suOJ.Lfo
~u0:J puo IfOJ:J a~.L OJJ\!Iou ..1<Xlel~dll;laplll.L S,lOII?ISUll1.llllllO!=}0.ld \/.. pl1?MOH pl1?lfl!H ap 0PC;)I 1a/\ '096 I ap
°
llpll:>l>PIIp 0PJU! a OS6 t ap IlPl?:);;tpIIp wg OU Q/\lllu<lSa1dQas ouioo O¢enl!S ep 011?13Jo/\!/\ urn llllld '"
a seiaod .le504J uranfiasuco apuo $Ire souaui oe 'esoI5u! emll?.lol!( eu .ll25nl
oisapoui nos ljl.loN no 0!.191.:1
wepo_L 'unssa aiduras OP!Surai 'le.la5 w3
(_ogp!le.l5Iepodsa WO) 04leqe.ll nos e.led e410 no aurou
nos euooejas wano '0150.1ap eu!5\?d ep 05.10/\ ou F:lAjldo).ladw! epenua ens
zej 013 'ewselueJ e3uaso.ld eum aiduias asanb 9 Ol!P aiuaureudord l01np12.1l0
'opvqoouasapqns opunw ou e/\!/\ epu€,psUO) 12lada oruaurpauuoo opd 124112112q
I2Uoiueumusut la/\I?lou S!I2W0 !S uia aluawlo/\e/\o.ld I2fas og3np12l1 12l2.lOqwa
~SOP!znPI211sOl/\H sop apl2PHl2nbI2Ua oraurnu ou oiuaume oJ!lI?W12.1P wn ansoui
oJsaun 12ladaruauqanue opeoqqnd umuontusuor; xapuJ 0 12.lOqW] ov·04112q12.1l
op 12pu,?}.lodw! I? a apI2PlnJ!}!P I? sopareduroo opuanb soared eiuaurejnoipu
'sazao sennui togs og:)npl2.q ap SOl!oJU12U!j sopennsar so 'afol( owsaw
,(S1210wsaap 'rezip W!SSI2rod 'a/\!/\ 9S ~le5nl OW!l(l) ou 12juas as ala 'opaioufn
9 rompaq 0" :I2PI21nJl2aluelseq e.la efo15! ep 12}.lodap aiuipad 0 CWO) .lOlnp'12.Il
op pn12ql121 tUall2/\ ap og3p)sap e 'Ol?lUo $IN '112!punw '12/\!lI2.lOruO)apeprufnp
eum 112W12paluierapnd a leuO!ss!jo.ld apapnuapi ens wl2.mm5assl2 saiompaq so
anb 9 (sped ura '£S61 uia 'so.lolnpe.l_L op I12Uo!J'12UlalUI0,?312.1apa.:ll2pO,?:)I2PUllj
12WO») aruauraruaoai onrnu 9S 'aw!(qns 0 aiqos OU!5uOl ap Opl2j'12.Il012no
salal91sP'lf ap 0:J!1?OdI? I2pu€lnuu! a oiuaureauqep uia la/\?ll2dwOJ og5npl2.1laiqos
Op1211211wn4uau als!xa o'?N 'aso5axa 12plO!'12W orpenb op o}.ll2deum oluowsaldw!s
9 0\?3np12.1l12p O\?ISOnb'12lenb op .I0!101U!ou '1l2podsa O!U!WOP wn aiuaurarep 9
also seW 'O)!(gJq auougo op OI_?:)'12lo.lruolU! a O\?SS!WSUI2.1lI2P
oprusa 0 5> O\?:)o)xo
'If 'olUoWll2u!5lew opem5!J 'OI!nW opuenb 'wal1213 ·112!P.lowpdepu,?podw! ap
oiunsse wn OP!Suiai O\?U01_?:)np12.1112
'QlnlQlal!l QP euoai a Q!l9lS!4 QN
z
(.0512)0 eisa ras '12!la/\apanb .l0d 'O)!1I?w5I2.1dO.llS!501
op ezanbu '12WO) ojSeljUO) uia 'se)!.I9al se!9P! ap apl2pa!.m/\ 12euanbad onnur
o)oUI2Wlod ·o¢npe.lj 12aiqos ooou no 1121uow12punj051'12Wl2loSS!Panb sejanbep
intelectuais, se nao fosse pelos usos que Shakespeare fez de Montaigne e
Plutarco? A traducao que Chapman fez de Homero vive - sob cores assaz
falsas, como s6i acontecer - no soneto de Keats. Quem consegue identificar os
tradutores principais de Bacon, Descartes, Locke, Kant, Rousseau ou Marx?
Quem tornou Maquiavel ou Nietzsche acessfveis aqueles que nao sabem italiano
ou alernao? Em cada urn desses casos, 0 momento da traducao e aquele de
contundente significado, 0 saito de uma force local para uma forca gera!. Falamos
da "enorme influencia" do Werther; da maneira como a consciencia europeia
sobre 0 passado foi remodelada pelos romances de Waverley. 0 que lembramos
daqueles que traduziram Goethe e Scott, que foram, de fato, os agentes
responsaveis por essas influencias? Hist6rias do romance e da sociedade
mencionam 0 impacto na Europa de James Fenimore Cooper e de Dickens.
Elas nao men cion am Auguste-Jean-Baptist Defaucompret, por meio de cujas
traducoes tal impacto foi possfve!. Permanece como uma peca de pedante
erudicao saber que 0 byronismo, certamente na Franca, na Russia e na area do
Meditenimeo, e, basicamente, a consequencia das traducoes de Amedee Pichot.
Sao as traducoes de Cervantes para 0 frances, 0 ingles e 0 alernao feitas
respectivamente por Motteux, Smotlett e Tieck que garantiram a ampla circulacao
de Dom Quixote e a forca que exerceu na lrnaginacao literaria. Ainda assim e
somente tardiamente que 0 tradutor - como Constance Garnett, C. K. Scott
Moncrieff, Arthur Waley - comecou a emergir de um segundo plano de obscura
servidao, E mesmo aqui sua visibilidade e muitas vezes a de urn alvo: sua tarefa de
tornar Dostoievski ou Proust disponfveis a n6s recebe alguma enfase antes
de tudo em razao de se perceber que 0 trabalho precisa ser refeito.
E 6bvio, quando se faz uma pausa para pensar sobre tudo isso, que a
hist6ria intelectual, a hist6ria dos generos, as realidades de uma tradicao filos6fica
ou literaria sao inseparaveis da atividade da traducao, No en tanto, e s6 nas
ultimas decades que vamos encontrar maior atencao sendo dada a historia e
epistemologia da transmissao do significado (aquilo que se poderia chamar
tecnicamente de uma "herrneneutica diacronica"}. De que maneiras 0
desenvolvimento de termos cruciais de natureza filos6fica,cientfficaou psicoloqica
depende de sucessivas traducoes de sua formulacao inicial ou normativa? Em
que medida 0 desenvolvimento do platonismo ocidentaJ, da imagem do "contrato
social", da dialetica hegeliana nos movimentos comunistas nao e apenas 0
resultado de traducoes seletivas, variantes ou mesmo inteiramente equivocadas?
Esforcos pioneiros nesse sentido foram as investiqacoes de Koyresobre a hist6ria
das traducoes de Copernico, Galileu e Pascal; as pesquisas de Gadamer sobre
a traduzibilidade te6rica e pratica de termos-chave em Kant e Hegel; 0 estudo

292 George Steiner


£6Z laqua ap Slodaa
eled slal\\?lpeUl sel\!le::ll1!lsnf \?H '0'6 ojnoas ° aiuamp 'baus] uqi UleunH ap
eSuelaplll2 qos '\?pBl28 ura no ':::rP o'Z 010::>95ou ellPUexa(\f ura oppsarojj uiarai
ellpa.l::le as anb se OWO::l 'sarompan e.md sejoosa le.l12dwo::l a l12S!(eUe euad e
ella(el\ 0llnw ·e::llwguO::la a (epos e1l9lsl~ eu sagSunj sans a alalru9lul o ieprusa
'leBa( a (eplaWO::l 'e::llllj?wo(dlP ol?5npe.tl ep oiueunojoouasep op uiaisrxa anb
SOllS!Bal so l!Una.l 'alUeUpSej a '(aI\Jssod 12paS ·sO::l!J9sollJa sO::llJJluap souuai ap
ol?5npell ep el191sl~ epe::l!l!S.Ial\lP e mBllSal\U! as-a pOd ·aluasa.ld ° 91e O::l!ug.rpu\f
0!1\)1 ap 'O!?SS!PO ep sep\?.Ialli sagSnpell ep sojduraxa reuuuexa a .nunar as-apod
·olllj!l!un euranbsa umu ogsnpuj ap OSlOJsaranbpanb
e aisjsar anb opapuarejtp a
ojdure Olj?lse::l!ll]ld ep oiunfuoo wn l]H 'oiansqe ura "ol.?Snpl2ll" OWO::loBle efe~
ogu anb ras apod Gel\!WJsap waBepmqe ep a 0::l!l91Sl~ oprusa op oiuqsrp OWO::l
'oouoai oiueureian ol\!laja raqaoai apod anb l2UlalU! uiapro a odn urn ap 9
le!.Iall?W nas GOluawpa~uo::l op ourai um 'Olej ep '9 ,plj?Snpl?.ll" sew
.,pIPJSa ras rod I?pull? Ij!lsa
saiopeoerqsap soprusa ep aluaBul?lql? aumjox Il?pnn 0 'sosnjrp soruaumfire
snas a 'sooaq soquensa uia sopipuoosa 'sosradsip no s!al\JuodslP ogu .Il?lsa 12
urapuai C··) Olj?Snpl?ll aiqos SalUaB!(alU! soplj!luaWO::l" - sl?xa..Lop apI?PlS.lal\!Un
ep 0!S9dw!S ou sopeiuasaide so~reql?ll SOl?opejaid nas ou ureoojoo }j::lnlll?~S
.IaBoH a ~l!WSMOll\f wl?!ll!M OWO::l- enb w9qWl?1 SOWal!a:>\f ·opl?pua5!(5au
sew (e.llUa::l 0::l!d91 wn $) olj?Snpell 12 anb 'Olj?lUa 'souianaov
·(l21Uappe no eunuoue aruaurejdura olj?llellSow as I?l\ap
ol_?Sunj essa anb ouuansa ;I 'sl?n5uJ! aqua siodap a l?n5uHl?llU! aiuauranauiud
'Ol.?Snpe.ll ep I?ja.l!p ol.?Sunj aum ogs Sl?w5!pl?.Ied sop Olj?SeID!W e a sapar sep
1?l001aqe\f ·oluawl?suad op 1?!.I91S!~I?eU!W.lalap ,,(Q.tn(dlallj!ll?::>" als:3
1~·ajuaWajUalaJ!p
wauopunJ anb as-eradsa sranb sou sonno eled saQ5unJ seuao e sejs!1\
uroo olPez!lepadsa oplqa:>allUe!i\I?l{ anb uia soixaruoo ap WI?.ID!Wsl?W6!pell?d
anb 'onno ura I?lsodsallaqa:>al a I?p!l\no arduras las aped 01J5l?ljsql? ap (al\ju urn
e epl"?pdolde wa6en6u!le anb ap 'ep!dwoll()jl1! (ljuaweja(dwoo 11?:>!J s!ewl?[ apod
ogu 1?I\!II?:>!unwo:>apai ens anb 1?:>!IJ(odapepapos ap (eln(d lalYle:> op aped ;J
'Ol!O::>lp ou aiuauoo ep 121UO::l
rap aped as ogu 0l.?5npell ep I?zamleu
ep Olj?suaa.lde ewn was ·S!l?llUa::l alUaWl?ln(Osqe olj?sw!sse epu!,v' ·salUe~(aWas
sagS!Ol!lSU! ap 0pOlsa op a (I?Ol::la(alU! 1?!l91S!~ ep SO::lllSJDDU!(sopadse SOp
l\?lUaW!pru 0lUaW!pUalUa wn seuadl? afo~ $)ll?\?H ·a}jm8 a a}j::l0l$)le eU!lUalOU
e5ua::lseuaH ep I?::>!l!lod ep o!.IIj!(nql?::lOI\ op eSue.la~ ep }j::lO::l0d V ·0 ·r ap
uma revisao radical dos grandes textos literarlos e filosoficos, i.e., para a revisao
das sucessivas e inter-relacionadas traducoes de um dado texto original de modo
a determinar, a partir de uma base material segura, a historia de sua difusao,
influencia e (rna) interpretacao. Mas cad a uma dessas areas - e pratieamente
quase tudo esta por ser feito nelas - constitui somente um delineamento ad hoc
e contingente: ela circunscreve um Ienorneno empfrico local ou um agregado de
fenomenos. Nao ha qualquer eategoria axiomatica.
Vimos que 0 equipamento teorico do tradutor tende a ser escasso e
baseado na experiencia. 0 que 0 historiador ou 0 estudante da traducao traz e um
comentario mais ou menos informado, mais ou menos perspicaz sobre 0 caso
particular. Nos eotejamos e julgamos esta ou aquela versao arabe de Aristoteles
ou Galeano. Contrastamos a interpreta¢o em ingles de um soneto de Baudelaire
feita por Roy Campbell com as interpretacoes propostas por Robert Lowell e
Richard Wilbur. Aproximamos 0 Shakespeare de Stefan George ao de Karl
Kraus. Seguimos a transforrnacao dos alexandrinos de Racine nos hexarnetros
de Schiller, na traducao da peca Pbiidra. Nos nos maravilhamos com a
reconstrucao de Lenin em urdu e samoiedo. "0 que e, portanto, muitfssimo
necessario", dizem Arrowsmith e Shattuck, "e a elaboracao paciente, persuasiva
dos prindpios apropriados a diferentes 'generos' nas varies formas de expressao
que desenvolveram historicamente, assim como uma percepcao de suas diferentes
funcoes e respeetivas virtudes e limitacoes." Esta e, sem duvida, uma meta vital
e que exige muito estudo e sensibilidade lingOfstiea. Mas tal elaboracao nao pode
eonstituir um estudo teorico, formal do "assunto da traducao". Ela nao eonduz a
um modelo sistematico da estrutura geral e da validade epistemoloqice da
transposicao de significados entre Ifnguas.
E possfvel que um tal modele nao passe de uma quimera. Os limites
do estudo podem ser aqueles determinados pela paciente acumulacao de classes
descritivas, pela reuniao de suqestoes praticas ordenadas de aeordo com periodo,
lugar e genero especffieo. Para usar uma analogi a bem grosseira, a discipline da
traducao so pode ser submetida a um lipo lineano e nao a um tipo mendeliano.
Mas mesmo se assumirmos a visao mais modesta, mesmo se encararmos
o estudo da traducao como taxoncmico-descritivo em vez de propriamente teorico
("teoried' significando suscetfvel de generaliza¢o indutiva, predicao e refutabilidade
por eontra-exemplo). uma seria dificuldade se apresenta. Na maioria absoluta
dos casos, 0 material disponfvel para estudo e um produto acabado. Temos diante
de nos um texto original e uma ou mais traducoes aeeitas. Nossa analise e
julgamento sao extern os, ocorrem depois do fato. Sabemos efetivamente muito
poueo do processo genetico que ocorreu na pratica do tradutor, dos principles

294 George Steiner


'(L96 t 'ssaJd
~!SlaI\IUn alllA a S<lJPU01)wI!4ua~:>!"\l, O!PIP3 I!p X ',0/\ 'J a3lPutld'o' ou sOPIZnpOJdaJ ;)S-WI!.QU03uasouooxa
souanbad sun5JV' '(LOSt> 'SW 'PP'o' 'snw 'IllS) 03!U']lllg nasnw ou t;!lsa adod "P ouosnueui a5S3 tv
'(696l 'S5a'd ~ISlal\!Un lilqJaplIll/\) sawof6u!}/ Jo!6U/lo/sur;JJ.L 'Cpa) uil'N PJIlM D n-
'176<:;-01>-17
a t>Zt>-L<:;£'d '(S061 'SJj!?d)loowvsanooof ',<lJI1lS11uaH'J:J "
l2 wl21125awo::>SolOjnp1211 SO '112!pUnw 12.llan9 l2pun6as ep srodap oorpoiaur
a aiuapsuoa S!l2W opow wn ap a '0661 op 12Pl2::>SlP 12pl!jll2d V 'U12Z!NInl2d a
a1j112Ssola auua 'sourqe snas a lla>pag lanw12S rod 12p12Z!Il2al"allaq12lnld 12!/\!l
l2UUV" ap 12sa::>UI?,1j
O,?Sla/\ l2 1?1l2d.Il2u!w!l0.ld II?!lall2W op eucd j<Mjuods!p I?pU!l2
Y1So'l2jaldwo::>u! l2JOqw3 'Sg::>Ul2.1j 0 l2ll2d sassn/n ep a >t::>!OnqoJtV ap sog5npe.lj
S!o/\lJlowaw scu nopunpol anb 04Ieql2.1j 0 arqos 'opaiojdxa 0IEUepu!e '11?!lall2W
op epu,?punq12 cum WSllUO::>A4::>!/\ura pneq1l?1 A.lal12/\onmbre 0 'SlWl12I112W ap
,,,X!, ua jauuos" op [oquedsa 0 e.led o'?5npl2.1jens aiqos 'i;> 'U sO/oO ura Sl2pl2::>!Iqnd
'zed O!Al2PO ap 041'l2ql2.1jap Sl2lOU sep :UO!10/suo.J1.U! sWood eau,?lal0::> ens
ura 01E5nPl2.1jep s!l2ap! sop 0 .Jo!1?W op SW!N >j::>!.Iapcu.:J ap olela.l op :896 I uia
's%O ap oraumu onauiud ou opeoqqnd 'uOloIPP!W Ia4dolsP4:) ap "uow zueI.:!
Aq lxa.ll2 6u!11?ISUl21.luO" op :su!>jdoH ep sag5npl211 sans aiqos sPAol a,ua!d
ap sag5l2l\.losqo sespard sew Sl211n::J sap :SgI6u! 0 ell2d U!OoUO ruznpau alo ouioo
ap '0/\!lnl1SU! aiuaurepurqord W!SSI?epure Sl2W 'opiuaoardsap 0 l2ll2d sepl2IP
op 0!a4::> 0 O::>!UQl!'Ao>joqeN ep 1l2!lOWaW op :ape::>sap a e410::>soap soisef
soogjoadsa ll2.1js!6al opueiuai 'O!?SS!POens l2 PIl2la6ZJ!.:Jlloq0t! ap 01!1::JSa-S9dop
:olawoH ap 01E5nPl2.1jl2 aiqos asnoH '0 'H 'M l2 punod ap Sl?jl12::> Sl2Psourodsiq
'0::>!P91awoiujmosa l2S!oAjSsa::>l2 opuauioi as OlfjSOo'?5npl2.1jep oiruq II?!laj12W0 0
"12!WOll2Ul2,,12anb Sl(l2o.llJl2Uo'?5nloJ\Oll2wn? 0J5!a) alUa::>oJonruu Sl2uadV
(_!UOZUl2Wap ,P!55I2W anbU!J II" op -12w!ld
-erqo 12l!opl2p.laA eum - za} a41a09 anb 01?5np-e.ljep no :A12l1a9nO ap "assAIO
auiuroo mb xnaJnaH" orxai op za} uOlla1sa4:) anb I2A!jl2::>o/\aaiuauqauopdsoxa
0IESla/\ l2p slJ.Ijrod ogisa sogui Sl2Pa orqareo op sl2fnJQJl26anb 'o'?5l2POSSI2ap SOll2
anb 'sooaurco SOSrl2}sOlu12nb 'l2SS12::>sa a::>aul2W1ad01E5l21Uawn::J0pI? 81 ojnoas
op siodap oursaui Sl2WVll'olp::>snul2w uta S9U l2 S!aAjSSa::>12sag5np12.1jsenauiud SI2
aqua '?lSOadod ap olawoH 0 £~'SOWl2r!at! op 01?S1a/\ouioo eppaquoo 12!1qJgl2p
o'?5npl2.lJl2anramp urarauooo anb sog5a1.l0::>a SOlI2U!U11la1d
SI2/\!j121ual
sl?'s04un::JSl2J
sosuaixa SOl2oiaur ura SQ10Uap oiunfuoo ouanbad wn seuade sowa.llv'loAw\i
ap o::>ll2lnld op 04Un::JSl21umquau ap sourodsip ol_?N'pe4nb10 ap S!121aql2Hop
oguoq ranbjanb '?4 ol_?N'epl2!1I?Iessl2apl2p!i\[ll2 eraui opaiaprsuoo las rod za/\II?J
'wnoll2 O.ljS!6al nox!op ol_?u01_?5npe.ljap o41eqe1l op aped JO!l2W V 'alUaWe,1121
Ol!nW seuadl2 no 'ol-t?Jass!P sowopod OI?N '"A" ap zaA wa "x" Q1Aeled ep 'o.ljno 12
e::>!lsMsol2pUgla}ald ap la/\ju wn ap 'a1Uall2/\!nba aranb12po,?u 0 alsap -e4rO::>5a
ens
wa wl21paj1alU! anb SI2U!lOla SOSJn::>alsop 'so::>!ljdwa oluawl2Jnd no SO/\!l!DSOld
preserver seus rascunhos, borr6es e sucessivas "maquetes". Duvida-se que Michel
Butor va destruir as folhas de papel de seu esforco atual para encontrar urn
espelhamento em frances do Finnegans Wake; ou que os esforcos de Anthony
Burgess para fazer 0 mesmo em italiano nao sobreviverao - notas, rascunhos,
pro vas nao revisadas. versoes tipograficas finals e todo 0 restante - na sala-
cofre de alguma universidade americana. Somos fascinados por aquilo que
ainda nao adquiriu forma.
Mas, embora a nova documentacao nos permita um olhar mais proximo,
mais substancial tecnica e psicoloqicamente, sobre as atividades do tradutor,
sobre os modos reais de realizer a sua arte, a analise nao passara do nivel descritivo
e descontinuo. 0 campo de investiqacao nao se torna nem formalmente rigoroso
nem continuo pelo aumento do nurnero e do grau de transparencia das amostras
individuais. Ele permanece "sujeito mais ao gosto e ao temperamento do que ao
conhecimentd' .45 A inferencia - inequlvoca no programa de Arrowsmith e Shattuck
- de uma sistematizacao progressiva, de urn saito da invencao e arqucia particulates
para uma generalidade e estabilidade teorica, e quase certamente err6nea. "Passar
urn texto de uma para outra lingua", diz Wittgenstein,

e uma tarefa maternatica: e a traducao de um poema lfrico, por exemplo, para


uma outre lingua e
quase analoqa a um problema maternatico. Pois possivel e
Iorrnular bern 0 problema: "Como se deve traduzir (l.e .. substituir) esta piada (por
exemplo) por uma piada ria outre lingua?" e este problema pode ser resolvido:
mas nao ha nenhum metoda sistematico para resolve-lo."

E de
extrema irnportancia entender a distincao que Wittgenstein
propoe, para se compreender como "solucao" pode coexistir com a ausencia de
qualquer metodo sistematico de solucao (a inteira delicadeza e complexidade
da ideia sao salientadas pela analogi a de Wittgenstein com a maternatica, uma
matematica em que existem solucoes mas nenhum metoda sistematico para
alcanca-las). Essa distincao serve, creio eu, nao so para a traducao em si, mas
tam bern para as descricoes e julgamentos que possamos fazer dela. 0 restante
deste livro e uma tentativa de mostrar isso tao claramente quanto possfvel e de
sugerir as razoes para tanto.
Obviamente, mas tarnbern fundamentalmente, as razoes sao de
carater filosoflco.? Vimos quanto da teoria da traducao - se e que existe

... E.S. Bales. Intertraffic. Studies in Translation (l.ondres. 1943). p. 15.


46 LudwigWiltgenstein. Zettel. 698 (Oxlord, 1967).p. 121.
., Anteriormente. a1guem teria dito ..teol6gico". A rnudanca <! de "respeitabilldade" tenninol6gica. No
entanto. 0 que da ao trabalho sobre traducao de Rosenzweig e Benjamin sua especial profundidade c Irnportancia e
sua rejei¢o desta mudanca convencional e a sua recuse em permitir a di(erencia<;[lo implicita.

296 George Steiner


ope:'>!}!u6!s op e!.Io01 ewn op e1S!/\ ap oiuod 00" :ol,nsonb 1212:'>010:'> ou!no ouroo
'no leu!Spo 0 apaoxa 01_?5np12.1l12 '112.Inl12U12WlOj ens eN '01_?5np12Jl ens 12 a
epured ep 0lXo1 0 aqua OI_?SUolXo-O:>op 10/\S?0Zl2l 01_?5UnSold ianbpanb .10/\124aped
OI_?N'S12P?uo!:'>12UU! Ol,?Ssaoonpan S12'S!o/\ndo:'>lod a S12P12Z!I12nl12sOQ512:'>!J!w12.1
ap odureo wn 'o/\!ll2Jlsnl! 0lXo1UO:'>wn !S 12.1l2d.Il2!D .Io/\oP sew l12u!6!lO op12p!un
12rnadai S12uod12 OI_?U1210ap '12/\q!P12 ras 01_?512:'>!ldxo12ep Ol,?Z12.1W3 ',,?llJ!lSo IJ!f
anb 0" J12.11S0Weosnq .I01np12.11 0 'l12u!6po op 12:'>!+U15WoS12PU?loU! t? 'Io/\Jssod
oiuenb 0lU121 'S!o/\jS!/\ W12U101 a ("W121P!ldxo" Solo '01UoW12l!11So opu12lt?j
'no) W12JUdxo Solo :so/\!lt?:l!ldxo aruauqeiprouiud OI_?S01_?5npe,1l ep SOWS!U12:loW
so 'opoui assarj 'S12!191!P1211UO:>OWSoW 9112a S!12.Inld sog5t?:'>!j!u6!s ap 's!12u!6!10
St?l/\12I12d S12U'It?nlxo1UO:l 01_?5t?pedwo:l 12'sope:l!]!u6!s sop 12!:lU?loU! 12'n12l6
lOUoW no 10!12W WO 'as-uraprad '01_?5npell12P "t?PU?Jo]SUell" ep ossaoord ON
't?1!onbpl0:l t?ll.l:lSo ap a 12112Jcp OlPJldw! olUoWI12!:lUoSSo 10l?1l2:l '12!WOUO:lO
°
12 lo/\Jssod 12U.l01 '12Pt?It?} no e1!1:lSo 01_?5epunuo 12p opcudorde oixeiuoo
ou OI_?S,loW!12peuo!:'>!pUO:l 01Uow126uol12ns '12n6UJl12pd9.1d ens WO:l (12:l!Jpodso
aiuauqamnno a apapraq ras 10d eiuapsuooqns eiuaurejdura) O/\!l12U l01!01
op opt?pP12!1!W12j Y 't?l12!poW! ocsueaide eum S12loP urai o/\!l12U J01!01 0 anb
'S!12UOpua1U!
IJ!f'l12u!6!10 ou S121!:'>Jldw!Ol_?lSoanb sog512:l!J!u6!s ep S12/\!l12!:'>OSS12
'S12/\!l121!'S12/\Qt?lOUO:l'se/\!l1210UoP saosueixa S12'OlPJldwl ,PP!lUoS" 0 SOlSoj!U12W
It?Ul01 aoap .roinpan 0 'oPIJ!UOP!P op saQ5!u!Jop S12P 12WOS 12 "anb op S!12W
onruu, 01uoWa1UoP!/\0 9 O/\!l12U.l01!01 0 12.1l2dsew '12p!l.I12d ap oixai op "st?J/\t?It?d
sap rouann OU" aptsai ,pp12:l!}!u6!s" 0 '12612/\12p12X!oP 9 '12PU?DbcHj aiueiseq
WO:> '0 121!aSS016 9 oluo:l12fqns wa612w! V 'It?luoPUo:lSut?ll aiuauraruaraui SOUoW
no S!12W ouioo ,pp12:l!J!u6!s" 1I2112l1!12/\ '010 12lo/\Juods!p 12:,>!69101_?5e:lqs!}os ap
n1216 op opuapuadap '01_?5np12ll aiqos axaosa anb olonby '?le:'>!}!sleJ 12elol!p
01_?5!sodsu12.1l12fm a urefiesuaur 12p ,PP!lUoS 01!op12Plo/\" op oJoJ!P anb 'Ie:,>!xol
aiuauiaind oixaiuoo wnu soleln6u!s sel/\eled OWO:l sepereoua aruauqeuuou
'S!12q..lo/\ sopt?p!un sI? lelo1!! ope:lIJ!u6!s wn !nq!lle 1213 '01_?5e.l1suowop
06!xo anb ojmbe aiuauresioard arafins nsuas ep a.law!..Idxa wnsuas pas
'oq..lCln CIwnq..lCln uou OI_?SSo.ldXo12'epe:lOIO:l $) OWO:l euuoj t? efos anb ranbpanb
W3 'eollJ t?11no ap 12!:'>Uf,llodwo:l aSSOj no 12p!/\losal essaousa no 'le!/\!ll aSSO]
ol_?lSOnb12as ouroo urarauooo o¢np12Jl aiqos sog5t?luawn6lt? 'as!l,?u12 e1a/\as 12wn
12epqowqns !OJ ,PP!lUaS" a "12l/\t?I12d,, aqua saQ5t?la1 S12P ezarrueu e anb ura
'e:'>!l)l:'>oln12 a 12:'>nJ1:lera 12!6010wa1S!da 12 anb ura OlUoW12SUod op 12P91S!4 12p
sopouad sajanba olU12J1lP oursejq '0,?:)12l!6!P!lSold eum a I12JlUo:'>12:,>!6910Wo1S!do
12zonb12lJ 12wn $) 121S3 'lo/\lJS!!I2U12 op12:,>!}!u6!s wn uiai I2!W010:l!P 12 anb
as-eumssv ',ppnuas" no "121/\l2ll2d,, ',P1!ljdsa" no "12Jlol,, :S12/\!l12U101112
sesolnqou
ap ropai 012 alUoW12uo10UOW 121!6 - SI2PI2ZU12oP! S121!0:'>a1ep 121UQS!P eum
tradicional, a coisa mais notavel a respeito das hipoteses analfticas e que elas
excedem tudo 0 que esta irnplfcito em qualquer disposicao do falante native
para falar."lIS
Isso e inevitavel dado 0 fato de que as bases formals e episternoloqicas
do tratamento do "significado" que 0 dissociam da "palavra" ou expandem seu
escopo sao, na melhor das hipoteses, instaveis. 0 argumento de base nao e
analftico, mas circular ou, no sentido precise, circunlocucional. Ele pressup6e
uma compreensao analisaval dos procedimentos por meio dos quais "significados"
sederivam de "palavras", sao-lhesinerentesou astranscendem.Mase precisamente
essa cornpreensao que a traducao exige validar e realizer (a circularidade
envolvida no caso torna as assercoesde Whorf bastante centrals e vulneravels).
Dizendo em outros termos: de Cfcero e Sao Jeronimo ate hoje, 0 debate sobre
a extcnsao e a qualidade da fidelidade reprodutiva a ser alcancada pelo tradutor
tem sido filosoficamente ingenuo ou fictfcio. Postula uma polaridade semantica
de "palavra" e "sentido" e, depois, argumenta sobre 0 usa otirno do "espaco
intermedio". Este esquema grosseiro reflete, sem duvida, os modos como
tratamos da linguagem verbal. Ele corresponde aquela movimento duplo de
referenda ("buscar") e de reafirmacao expansiva que impulsiona boa parte do
discurso normal. "As intuicoes", concede Quine, "sao inocentes a seu modo."
Nao se deve atribuir a teoria da traducao, tao amplamente literaria e ad hoc, a
tarefa de explicar por que falhou em resolver problemas de significado, das
relacoes entre as palavras e a conformacao do mundo para os quais a logica e
a metaffsica continuam a dar respostas provis6rias e Irequenternente
contraditorias. Ate onde vai a teoria, a falha consiste em ter agido como se
esses problemas de relacoes estivessem resolvidos ou como se solucoes para
eles fossem inferencialmente 6bvias no ate de traducao em si. A praxis vai a
frente e deve ir a frente sem se ater a esses problemas; a teoria, nao,
Vale a pena observar que 0 desenvolvimento da fenomenologia
modern a tem acentuado as areas em que a teoria da traducao e a investiqacao
geral do sentido e do significado se sobrep6em. As reivindicacces conceituais, a
linguagem de Husserl, Merleau-Ponty e Emmanuel Levinas levam qualquer um
que esteja se ocupando com a natureza da traducao a desenvolver tanto uma
maior consciencia quanto um desassossego responsavel frente as nocoes de
identidade e alteridade, de intencionalidade e siqnificacao. Quando Levinas
escreve que "a linguagem e
a superacao constante da Sinngebung pela
significac;ad' (a significac;aoconstantemente transcende a designacao], ele chega

..a W. van Orman Quine. Word and object, p. 70.

298 George Steiner


'lroa'£g
sarouarue sojrujdeo so 'senou!j seiuerejrp anua Sei\lleJlJluolS suafiasuaur ap
0~5daJaJ a oessnua I? 'senouJj.1olUl seoon sl? 12JlJpadsa epugJaJaJ wOJ OjopOW
rel um ap opedqns ewn 9 no :(uosqo>ter ap ,P1E51:!1l1WSUeJl"
no I:!Jl19lWoSJolUl
01E5np12Jle opumpui) eJllU,?wos 0~5eJ!unwoJ ep apt:!pH12101ep 'seJllu,?was
S12JOJlse sapo; ap oouard OjopOW urn muo!sap ep ope5no12 aiuauqeuopuaiut
'opaiuauo aiuaureopnauauuaq opoui um 9 no 'SI:!sloJsenp ap cum 1l2J!J!uolSaoap
I:!J!lu,?was epUglaJsue1l cp "el.loo1" cum 'og5npQll QP "QP03l" QWn
'lnbl:? 9112assip no anb
o oPO) numsai 9 OSS!.11:?11SOW
'seja aqua Og51:?jolap OSUoSossou a Slai\,?ul0I:?W!
seisodsai SI:?'l:?lunD.lad I:?I:?zpape.ll:?JjeJlpe.l 01?5eulw.lalapul ewC) 'OPI:?J!JlUO!S
ap
sauzqd seiscdsai ureues oWOJ 'aiueuraiueiuucouoo 'a opuaiunfirad souieisa enb
o 'e5ue!JuoJ no ogspard ap naif umquau wOJ 'souraqes OIi!U anb onpaoc
'Ol.lt:?llUOJ 012'n3 ·l:?pI:?J!Hl.laJ"I:?PUgP" anne uia no eJllSmOU!] eu 'eloolO::>lSd
au s05uei\e ap jenle aJlPuJ 0 a oduiai ep aiueruoui ouao urn opap joi\jSli\o.ld
asso} Sleli\l.lj 0Ii!U seiunfirad S!121.l12UlOl 12J12douesseoau ojuaunoauuoo 0 as
ouroo no souiassaqnos as ouioo '12.10012
9112'optpaoord W?l 01?5npelj ap as!]t:?u12
12a epoa1 \I (_slai\jssod 'oursaui 'no s!ai\Jsn12jd uielas scisodsar slel anb emd
opjrueisa las ai\op anb 0 (_0pul:?pul:?wap SOW121saseisodsar ap odn anD ,,(_12nOUjj
e.llno 12Jed aum ap aooui as eueumq eiuaur I:?OWOJ" ~,,(_01?5npe.ll e 'jeul}e
'9 anb 0" :apo} 12W.lO}ens uia 121Uno.lad12sourejnuuoj anb equodng
(_,p,?suaa.ldwoJ" WOJ
mba .lazlP souraianb anb 0 'opunj oN (_12J!19wa1Slsogsuaaiduroo ap essaurord
12wn wOJ 12UOJI:?ormo ap 01i!5121a.ld.lalU!-01E5np12.l1cp euoai e a ope] urn
ap eJl09j12 a 12lOOjOWojSldae auua apeppordpai aiuaosao 121saS12W
'SOP12J!JlUOlS
ap "apl:?p!]!q121.1odsu12Jl"12aiqos
sag5121lpaw wOJ ennui uraoaied as S12Jl09jOUoWOUo}S12lOOjOlUO6~'opn1sa alsop
0PjUl ou sounnuode ap sOl12so SOPOlml12nDl ap oirad
aUliO}UoJ 01i!5np12lj '? I:?II:?}
deixaram minha preferencia pessoal bem clara. A desiqnacao "totalizante" e
mais instrutiva porque expoe 0 fato de que todos os procedimentos da articulacao
express iva e da recepcao interpretativa sao traducoes, seja entre linquas seja
intralfngua. 0 primeiro uso - "traducao envolve duas ou mais Ifnguas" - tem a
vantagem da obviedade e de ser de uso corrente; mas e, creio eu, prejudicialmente
restritiva. Este nao e.porern, 0 ponto. Ambos ou cada um dos conceitos de
"teoria", 0 totalizante ou 0 tradicionalmente especffico, podem ser usados com
adequacao sistematica somente se relacionados com uma "teoria da linguagem".
e
Esta relacao pode ser de dois tipos. Ou uma relacao de completa sobreposicao
e isometria, i.e., "uma teoria da traducao e,
de fato, uma teoria da linguagem";
ou pode ser uma relacao de estrita dependencia formal, i.e., "urna teoria da
linguagem e 0 todo do qual a teoria da traducao e uma parte". A totalidade
das geometrias engloba (e perfeitamente hom61oga a) 0 estudo das proporcoes
e relacoes de todas as magnitudes em todos os espacos conceblveis. Esse e 0
primeiro tipo de relacao. Uma geometria particular, a geometria projetiva, por
exemplo, deriva rigorosamente (e parte) da ciencia maior. Esse e 0 segundo
tipo. Mas nao e possfvel ter nem uma "teoria da geometria projetiva" nem uma
"teoria do significado geometrico" sem, de safda, uma "teoria da geometria ou
das geometrias".
Essa trivialidade precisa de substrato. Mesmo a Quine falta a necessaria
cautela em seu recurso a e
rubrica ampliada do que uma genufna "teoria". A
nocao rasa de uma teoria madura de como a traducao e possfvel e de como ela
ocorre, de um modelo responsavel dos atributos e funcoes mentais que estao
envolvidos, supoe uma teoria sistematica da linguagem com a qual ela se
sobrepoe completamente ou da qual ela decorre como um caso especial de
acordo com regras dernonstraveis de deducao e aplicacao, Nao consigo visualizer
nenhuma via de saida desse trufsrno. Mas permanece 0 fato de que nao dispornos
de uma tal teoria da linguagem (aqui, de novo, nao tem havido investigacao
suficientemente rigorosa do que esta propriamente implicado nesta sentence).
A evidencia disponfvel sobre temas-chave que uma tal teoria teria de axiomatizar
e definir esta longe de se apresentar num estado estavel, estatisticamente
compreensfvel ou experimentalmente controlavel. No geral, ela consiste de dados
fragmentarios, hip6teses rivais, conjecturas intuitivas e feixes de imagens. Quando
se trata de questoes cruciais - cruciais em relacao a uma compreensao sistematica
da natureza da traducao -, a lingiifstica esta ainda num estaqio toscamente
hipotetico. Dispomos de algumas mensuracoes, de alguns estratagemas brilhantes
do oficio e conjecturas de amplo alcance. Mas nao ha nada semelhante aos
Elementos de Euclides.

300 George Steiner


(ZL6I'I/\XX:):)
·uDOJ.I3tuv~if'luaps)"U!Q18 "41 PUQ a6Qn6ul?l .. 'PU!~'4:>saD UQWlON a :(S96t 'IXl:) 'a~u"ps) ..suo!6aH 4:>aadS
(l!.lodwaJ. u] sa!llawwIls\,;l146!H'IJal :U!1U8uQwnH" '~~SI!Ml Joll1?M a PU!~".psaD UIlWJON 'J:) 00;
wn eiuamp S~UaW oe '1I?q.la/\ waol?noulIl? a SOl!.lOap SI?Wa1S!Sanb .lI?J!}!UO!S
aped ossj '1?II?JsaI?Uoxieqa SI2/\121!0senp souaui ojad ?lSa se5uepJ a saiaqpuu
'suauioq ap zoo I? oiucnbua 'opunfias rod sopp HW 8 ap eJlaJ ap I?pUgDbalJ
aum 12apuodsauoo W01 ofno suos e la/\jsuas S!I?W$)OUI?wn4 opiono 0 :aJa1UOJI?
,P1uaWI2Z!lsap" no 12111aW!SSe esouno ewn 'a1uawe/\oN) 'oj-jrunsqns orao Il?qla/\
wa0l2nOU!(12a openbape slew era 01?uSOl!15ap I?wa1S!S04Ia/\ 0 'S!l?pOSSOllUOJua
ap souuai ura SO!1?U!P10el1xa apeprxejduroo a oiueuipanbuua l2!l!ZnpOld
OU12ld ouauai wn ell2d 125uepnw 12ss3 'ouaJolld op oPJU! ou no ouaJo!w
op I12U!}ou SalON? SI2Puiereosap soapjujuroq SOanb as-l2mpafuo:)
'1121aO
S!I2W121!aUeWap oiueumfua
o 1121nW10jessod as za/\II2.1 '121ejI2p suefiuo SI2a l2!llaW!SSI? aqua SI?J!0910d01
a sI2J!l$)uaoo!q saoxeuoo SI2PI2J!11U!la/\1?4 a/\ap anb 'aoonouol fO SUO!10puno.:l
/OJ!oo/O!S nas ura 'nuabns olaqauual 'H '3 '1I2W!UI2ap?dsa 1?11noranbpanb uia no
Sl?ll?W!ld sormo ura 0p1211UOJUa!OJa1uI?41awas 1121qalaJouqjpnbasap wn4uaN
's12Ppa4uoJ 1?1padep s121UaWl2l10jS1?0!lUl2S!I?Wsl? uiaiuourar OSS!PSI2PUgPI/\3
'l?llsap las soueumq saias SOp l2!lO!I?W apumf 12ap Oll2} ojad olUoWeJlll2Welp
I2pe!(dwl2 $)'I?PI?U!Ulla1apaluawl2J!laUaolas eoaied anb 'l?!llaw!SSI? I2SS3 (I<,;'(Ol!al!p
oP121op 0 anb ofiuo] S!I2W 051al wn I?la opianbsa oP121op Cl/o.lodwCl1 wnuo/d
o 'sopzprusa SOSI2JSOp %S9 uia) 1I?10dwal ojnqo] op rouadns epjjradns ep
I2!WOlI2UI?I2Ula/\js!/\ 9 e5uala}!p V 'o.lqa19J op opranbsa 0P$)jS!wa4 opd epI21011UOJ
$)I2nouJlI? 'sonnpe sou12wn4 saias SOp %L6 aiuaurepeunxorde w3
'waol2noulIl2p o/\!lnlo/\a uiaqurei sew OJ!091 051211
wn las aped 0luaW!pUol a soiaui aqua l2!l1aw!ssl2 V 'Ol!P las aped la/\?0Zl21 epeu
aluaWI2J!l\?ld 'soureoaisap ?f OWOJ 'srenb sep onadsai a 'suafiuo SI2Pogisanb I2p
'12!l9snn anb oursaui 'zpurqord 121S!d ewn mbe la/\124 apod '12J!lSmDU!(o1?5I?JH!UO!S
I2p soraui sou a ossaoord OU 01?5121adoura ?lSa I121uaW12punjl2!llaW!SSI2 12wn
'(waol?nDulI12lad 0pI?Z!(l?alloq121op S!I2W121°112/\ 0 $)0PI2::>H!UO!S
0) Opl2::>!J!uD!S
ap
aiuapaoxa wn - ,,9 I?nDuJlI2" razip la/\j.lajald I2poS 'I2J!l?WI210 12lad opmuuad as
-12100 I2nouJl1?'opoui assaG 'l211nau I2J!091epUSlII2/\!nbo eumquau a1U121120 01?u
0,?5qadall2 oursaui 'oduiai ou soiuauioui soorsseons uia 0PUol.lOJO 'S!1?1l1l12U S121!P
sl2nouJI SI2US121121
aiuauieurauxa 'as-enadsns '01?Ssernd SI2!OOIOlnl2.1'sag51?1al!al
SI?pd91d sans WOJ sl2/\!SUalxaOJ 01?SSI2!00101n121 aluawos 'Z!P anb op alUala}!p
00112I2PU!1?no souaui no Slew eJ!J!UO!S 'oiuauraqpap ao!x3 'I2J!lngUaWla4
o,?suaw!p I2wn uia; (('"11210111,,0t;?5I2Wl!jl2l2wn aiuaureiaxa 9 anb 0) II?.lalll S!I2W
O¢I2Wl!}1212owsaW 'O/\!lI2101rualU! alUaWI2/\!ll2 ? oiueunpuaiua op0.1
longo perfodo, coexistiram em faixas de frequencia proxirnas.) Alguns
antropoloqos sustentam que 0 surgimento da "linguagem verdadeira" foi mais
repentino, que coincide com 0 abrupto saito a frente na elaboracao e na
diversidade da feitura de ferramentas perto do fim da ultima era glacial. Nenhuma
das hipoteses pode ser verificada, Mas pode ser que nenhuma delas perceba 0
efetivo alcance da assimetria. Merece ser lembrada aqui a crenc;;a muitas vezes
repetida de Pavlov: os processos do conhecimento e da linguagem nos seres
humanos enos outros animais sao diferentes. 0 aumento em complexidade se
assemelha a um saIto quantico. Somos capazes de dizer fantasticamente mais
do que precisarfamos para os fins da sobrevivencia ffsica. Significamos
infinitamente mais do que dizemos. As fontes da superfluidade, com seu analogo
anatornico nas assimetrias do cortex, geram novos excedentes. A assirnetria,
no sentido basi co de que as configurac;;oes do cerebro sao a forma constitutiva,
foi 0 gatilho do processo. Ela pes em movimento a dissonancia, a dialetica da
consciencia humana. Diferentemente dos outros anima is, nos vivemos sem
equilfbrio com e no mundo. A faJa e a consequcncia e a sustentacao desse
desequillbrio. A interpretacao (a traducao) mantern as pressoes do excedente
inventivo distante de sobrecarregar e tornar aleatorio 0 meio verbal. Ela limita 0
jogo de intencoes particulares, da pluralidade de sentidos, pelo menos num
nfvel basico de consenso funcional. Numa ambiquidade que e, num plano,
ontoloqica e, em outro plano (idiomatico e ironico), polftica e social, falamos a
esquerda e agimos a direita. A traducao serve de intermediario; ela restringe 0
constante impulso a dispersao. Mas isso tarnbern e, clare, mera conjectura.
Praticamente tudo 0 que sabemos da orqanizacao das funcoes da
linguagem no cerebro humano deriva da patologia. Foi registrado sob condicoas
anormais, durante cirurgias cerebra is, por meio de estfmulos eletronicos de partes
do cerebro expostas, pela observacao de efeitos mais ou menos controlados
de drogas sobre as func;;oes cerebrais. Quase a totalidade de nossas imagens de
como a linguagem "esta localizada" no cerebro e e por ele produzida e uma
extrapolacao da evidencia fornecida pelas desordens de fala complementada
pelo estudo de tecido morto. Essa evidencia, que remonta aos famosos artigos
de Paul Broca escritos na decade de 1860, e volumosa. Sabemos um bom
tanto sobre a dominancta cerebral especifica, i.e., sobre 0 controle unilateral de
certas func;;oes da fala por areas particulares do cortex. Danos na area de Broca
(0 terceiro giro frontal do hemisferio esquerdo) produzem uma afasia
caracterfstica. A articulacao se torna truncada e elfptica; os conetivos e as
terminacoas das palavras desaparecem. Danos a area de Wernicke, tambern no
hemisferio esquerdo, mas fora e para tras da area de Broca, causam uma

302 George Steiner


'U6['XI
'o!&>/o~oJn<W urasopeiuesaide OJ!aUJ~dUJIlJO)SOpl1lPIlSO '$£ 'd 'U61 'lin 1S!IU;)PS m,w ura e61U=~)'S'Wap
04leqeq arqos O~911l1aI0 'P 'o/lmw~d aiuaureuins la/l/u wnu WaDlln6uH I? J121UasaIdaIureuapod OI!aJ!PO~?)5!Ula4 op
°
l?[Il) 1;1 IlJl?d sePI?l!ll1!1saPI?PPOOI?J SI? anb ap olllsa6ns ",ue61J11l! 1l1l11?d '(OL6l '<ln6eH <llU] IUoWIO"J.Lpuo n60/o4:MSci
'sawOJpuns slJ :OISOI/dV:'!1DwnOJ.L'I?ilnl '~r\l :(896 I 'Sill?d) <lnb!60/oljIOO aD0611D/<1/1""!SDljdo, -1 'all!Ueno[IlI\l '_L
:(096 [ 'saJPlIOlJ uo/pun::! /(X)/60/olf:MSciOIIJO/ID/"~ Si/ PIJO "~IJOIJ!WOa /olqalaJ 'lI!M!lull2 'TO 'jJ rs
aiueuieuesseoeu 9 ogu 'S!12pUol}boSSog512lodo ap 12wl2.l5oxnll wn 101'OP12Z!U1251O
$) ossaoord wn ouroo 10qeS 'eu12wn4 e(eJ ep 0l_?5npOld 12p ogsuaarduroo
eum 12oguznpuco so:)!59(01I2d SOpelSa sop 0luow12112.Q0 a 12p12punJOJd12 OS!llj!U12
12a 0:)!59(0!S!jomau euranbsa wn anb orep I2wn5(e 121!oU12Wap lj!lsa ogu S12W
'sl2l/\q9 Ol_?S
SI2/\Il!u50:) a s12:)!ln€,d121a1
sag512:)!(dw! s12ns 'ojapour (121reiueisns
eled I2pu?p!/\a aiuapgns la1 no 01u1211aq12s 10(12/\onnui ap Ol!aJ wn ;I
1<;'12:)0.19
ap 1212md
a}P!UlaM ep l2al~ I2p 'eSla/\al 0,?5a,I!P eu a/\ow as "aluallo:)" 12'l2p12(12J las 12md
$>121/\e(ed12as 'a}P!UlaM ap ea,llj?I2U121/\12(12dep e/\mpn12 12Wl0J aiuapuodsauoo
121!5ms zeJ za/\ ens 10d ojruujisa assa '"10PI2Wl0JSU1211,, ojad 'razip lU!SS12
10d 'opessed opua.L 'xal19:) op s!l2ns!/\ aiuaureueurud S12o,llj?
S12Po(nWnsa wn
eqeoai opranbsa 0P$>JS!w04ou slj?.Qell2d S!I2W0pl2zHe:)0(112(n5ul201!5 'ojduiaxa °
10d 'I2P!l $>el/\I2(12d eum opueno 'I2P!( no 12p!/\no 12n5u!I 12ras op opuapuadap
o}P!UloM ap a e:)019 ap seollj! se aqua al.1O:)Osag5unJ ap O,?S!/\!P 12wn '12(12J
I2p og5ez!ul2510 12121ed(a/\Jssod oppoiu wn ap 0l_?5n11SUO:) 12anuuad orqaieo op
12!60(0!s!jomau ep sopedse sonno sonruu ap a SI2!SI2JI2 sessap oprusa 0
'l2pe(eJ en5uJ(e ruadai ap zedl2:)u! es-ausour
'OPI1lUO:)'aiuaped 0 'ogsuaaldwO:) ap apepnuenb (a/\lj?oZl?1ewn uioo aluawelunf
'le(n5all! sew aruarqj -e(eJ e I2nU!luoJ 'olj?5npuo:) ap I2!S-e}12e $) op12l1nS01
° 'sepapauoosap sew S-eP121U!01?lSa Sl2allj?scnp se opu12nO 'ol_?suoaldwo:)
12aiuaureraoas ?,I!Znpal a}P!U.laM ap eallj? eu ol_?sa(l2wn '(I2Wl0U alUoW121!opad
125aUI2Wlad 12:)!Sl)Wap a S!12qla/\ ogu sues ep 12/\!l!pn12 0,?5da:)al -e 1210qwa
:(12pnn 125uala}!p eum uroo sew 'o,?5-e.qsnl! 121-epep a/\las a:)l)or ap sass!ln op
,pfnJl2w 'p-eqW!S" 12pu€,l}bas"i/ 'lI24(l2ql2.ql2(au a a}j:)aulaM ap I2!Se]1212nznpui
°
ap zl2d-e:)oU12wn4 ras wn $>s041!PI2:)01110d opeuoxrede wn no 121aodapu1215
wn anb ura opnuas wn lj!H 'sop-el!dsu! asanb ogs (a(o.quo:) was 0,?5!I1l!lsqns)
12:)!WSluoJno (12qla/\ 12!SI2}l2ll2dI2p sopennsai so 'soppaquoo soseo SOP?/\ W]
'SI210Jlj!lawa souistfiojoau ap 0,?512la612WO:) apeptunxord 12/\!lSa6nsens $>'12:)019
op siodap SOUI2zap op ouad 'a}j:)!ulaM (.II2 rod 121!DSapI2!SI2}12I2p olUI2UPSI2J
J
O!llj!(OlO:) 0 'S1210Ho:)O,?S'01S01ap 'anb Sl2l/\I2(l2dep rouenn I2md Wl25allo:)so °
SOloHO:)U!suog 'opnuas was s125ualUoSa SI21/\12(l2d rod -ep!znpold alUaW(I2Wl0U
ala anb s125ualuoS a SI2.1/\I2(l2d!nl!lsqns aluopl2d 0 'opl)a1uO:) a4(-I2l(I2} sew
'j-e:)!ll2wI216 a I2p!dlj!l waq mnuquO:) apod 12(I2J"i/ 'alUola}!p alUoW(12101I2!SI2}12
, -,--
-
saber a natureza das energias envolvidas. Um fen6meno pode ser mapeado,
mas 0 mapa pode ser so da superffcie. Dizer, como 0 fazem os manuals, que 0
terceiro giro frontal "transforma" uma entrada auditiva numa safda verbo-visual
ou retroalimenta e substituir um vocabulario de imagens por outro.
Diferenternente dos "espiritos animals" da fisiologia cartesiana, 0 novo
vocabulario eletroqufmico permite e racionaliza 0 tratamento medico. Isto e,
sem duvida, um significativo passe adiante. No entanto, e um passe empfrico e
nao necessariamente analftico. Nao sabemos de que se trata aquilo sobre 0 que
estamos falando, embora nosso discurso possa estimular tecnicas de tratamento
eficazes, experimentalmente veriflcaveis.
Quais sao as dinarnicas da conceitualizacao? De que modos os
estfmulos sensoria is sao traduzidos em (combinam com) unidades verbais
apropriadas? Em que medida percepcoes visuals, auditivas, olfativas e tateis
sao elas mesmas desencadeadas e restringidas pela (previamente estabelecida e
aulocorretiva?) matriz verbal? Como sao palavras ou unidades de informacao
"armazenadas"? Qual e a eletroqufmica do mapeamento e da memoria que
assegura a sequencia correta de input, classificacao, lernbranca e emissao? A
fala se torna organizada, submetida a regras, na interface de areas mais velhas
e mais novas do cortex? Trata-se, num sentido que nem sequer conseguimos
formular adequadamente, uma irnitacao adaptativa daqueles processos previos
e mais profundos de codificar, replicar e pontuar que poderiam se assemelhar a
estrutura genetica e transmissao de formas orqanicas? De que modos os centros
de linguagem do cortex silo suscetfveis de evolucao ulterior? (Podemos ao menos
"imaginar" um modo mais evolufdo de fala?)
Uma impressionante quantidade de ideias e de pesquisa experimental
tem se voltado para esses problemas no momento. A maternatica dos espacos
e redes interativos multidimensionais, a projecao do "cornportamento
computacional'' a possfveis modelos das funcoes cerebra is, a investiqacao teorica
e mecanica de inteligencia artificial, tudo isso esta produzindo uma corrente de
ideias sofisticadas e frequenternente sugestivas. Mas e justo dizer, creio eu, que
nada do que foi proposto ate agora, tanto no desenho teorico quanto na imitacao
mecanica, chega sequer remotamente proximo da mais rudimentar das
realidades linguisticas. Nao se trata de uma lacuna de ordens de complexidade
totalmente diferentes. Parece antes que 0 conceito de uma "explicacao"
neuroqufmica da fala e da consciencia humana (as duas sao quase inseparaveis)
e em si enganoso. A acumulacao de dados fisioloqicos e de pratica terapeutica
poderia estar conduzindo a urn tipo de conhecimento diferente, mas nao
necessariamente relevante. Nao hit nada oculto a respeito dessa diverqencia. Ja

304 George Steiner


go!:: 1"'l1l9 ap slodaa
ogsuaarde essou ap aouol essad ossi opru anb sooqqnd sle1uaw sopeisa sossou
ap alUl21S1PO~l 0~5nJaxa ens 'Q611UQO'?I? 0,?5ualu1 't/'epQlaq!!ap apappado a
oiuaureuguoo rod QPI2:>.IQW~sa QnDuJIQP aJ.lQdQog 'Q.lOj ap WsmolQ 12sanbanua
aiuauraiueirqa; a IQPlQd seuade ogs anb sepQ411llQd sag3QnU1SU1ap 123.10:1 a
apepisuap ewn wOJ SOI\!tQUsolue(l?j snas 12onuap rod weo!! as senDuJI S'tf 'so/ap
a1ua6ul1UO;)oQ=>ozl/0;)onown opu a "sopunjoJd stumnnse; sop 06nj own wO/Jas
"s/op/jJadns SOJn]nJ1S011
so 'apopalJon /an9P/wJoj ons w3 'OJ/D9/0/Qapopl/osJan/un
op SOJopopuaJoj/pu/ sag5plSaJ OJ1UO;)tneup or,maqrJ.1own OWO;) 0polaldlalu/
las apod aluasald ou iuoto] so a opossod ou WOlO/Oj so souownlJ SOlas so OWO;)
son6uJ/ ep apopalJon osuawl 0 'ogs so/a as soW 'ol\!tuejsqns les.lal\!un wn 'OIQj ep
'ogs sel\!le.la6 seJ1Wwe.lo sejad sepejrusod "sepunjo.ld sarrunnsa, SQas epule
souraqcs Ol]N 'apepruruuoo epap eum 12sa.le!!nJad Q1\1lt:!u10ew1ot?5n.IlsuoJ ep a
epugpadxa ep se5ue.la4 sep O~lWSUl2.lJ a oiuaureuezauua ap SOIUaWn.Ilsu1so 01?S
sel3 'slelua1qwe a Sl2:>109101q
sag51PuoJ seiad SOlsod SOI\!ll.IJSa.lsles.lal\!un SOQ
a Sal1w!! soe SOI\!le1.IJ aiuauraiuaraut a saiuaiajip SOlUodQ.11UOJogs saruarepp
senDuJl 'I:M1lQJ!j!U01S epipaur ewnN 'sag5J1l\uOJ SQ4U1W 1aau!!aa
'IQ1UaWQPun:l e1oololla ens ap no ooaurco nas ap souraqes
QpeN -soureoaquoo 12oWOJ waoenoun ap epUgIs1xa ap slal\~.Iedasu1 a soueumq
saias sop sel\lsnpxa 'QPUgPll\a eWnDlQ sourer apuo ?IQ 'ogs seueumq senouJl
sap apep!l!q!suaa.ldwoJul arunui 12 a apaptsiaoip 't/ 'sQssap .leluawlpn.l OlOl}jSa
wn uiarunsuoo seta as ouisaur no Quewn4 12112:1
ap sag3QPua.lajlP sl? seool~ue
euuoj Qwnole ap ogs 'ououua; ap 0,?3eJ1Pull\la.l a orunui oiuaunoaquooai
o e.lQd apapqnn Q1l\q9 ens wOJ 'Sl2:>ll?UOj sag3Qpel\ S!e1 as 1Qulw.lalap ep
opow wn4uau ~4 ogu sew 'sodn.1o no sopueq auua 0,?3epQI\ a apeppqpadsa
ap nQ16 ouao wn .lellSOW uraoared s04U1HoO a se1aleq seiad sopnuua s!eu!s sO
'sll2:>ol "sojale1P" ap sepauiatp
ras ureuapod anb sog3QPua.laJ!p we.lal\lol\uasap
sagq!o sOJeJew sop SOI!.lOap sauiaisrs so anb we1ela.l sosojcoz sO
'"seJllu'i!was sapeprun uia 01\111U60Jle!.IalQW op 0,?3QU.I.IOjsUQ.Il
ep no elej ap 0,?3elao ap el.loal" ewn ap ajue!JuoJ 0~5eJol\ul ranbjenb
Q:>lmsnf oW1X9,td o.l~nj 0 eJect 0lsll\alue no oiuauroui ou lal\Juods1P ojapoui
umquau anb ap 0lej 0 ? ouaa ? anb 0 'e.l~JafuoJ 'aiuauieuao '? w?qwej
ossj 'alad essou ap l!eS ap opow wn4uau souraoaquoa o'?N 'eu.lalxa el\lpads.lad
ewn 12.leoa4:> as e.led lal\lj?oze.l oiuaunpaoord wn raoarejo 0,?1\ 'sQpe5L1el\e
wefalsa ojuenb epodwl O,?LI 'sepugp se anb 'oluelua ou 'alLlapll\a ? o~N
'ot?5eonsol\u1 ep ojafqo 0 'sewsow sela '01?Sanb waoenDu!! ep sl2.l~n.Ilsa sep e.10j
selsodsa.l .Iepunua ap wau Se1unD.lad .Ielnw.loj ap wau sag51PuOJ sowal o'?N
'SI2:>!tSJoDU!!
ajuawlal\eladeul o,?s (elap .I1j.led 12 no) elau sowaqaJa.l anb selsodsa.l
se a waoenou!! e a.lqos sowazej anb sejuno.lad se anb O.1I\!! op oouol 012la~uaJe
consciente. Mas continua vivo na trama estratificada, na tenaz quididade da
lfngua e se torna obvio quando as Iinguas se encontram.
Esses pontos nao podem ser provados. Tenho a forte irnpressao de
que a hipotese da alternidade ou da meta- ou nao-informacao e a que descreve
mais coerentemente os fatos reais da diversidade lingi.ifstica. Parece que ela
capta mais da realidade sernantica, historica e psicoloqica do que 0 fazem as
outras conjecturas. Veremos como ela se imp6e durante 0 estudo dos problemas
reais de traducao, quando se esta concretamente envolvido com a natureza
polissernica, herrnetica do enunciado. Podemos imaginar que lemos malo mito
de Babel. A terre nao marcou 0 fim de urn monismo abencoado, de uma
situacao de Ifngua universal. A desconcertante pluralidade de Ifnguas existia
havia muito tempo e tinha complicado materialmente 0 empreendimento
humano. Ao ten tar construir a torre, as nacoes encontraram casualmente 0
grande segredo: a efetiva compreensao so e possivel onde ha silencio. Elas
construiram em silencio e af repousava 0 perigo para Deus.
Independente de suas causas, a condicao rnultilinque atrai ou
Iorca uma certa percentagem da humanidade a falar mais de uma lfngua.
Ela indica tarnbern que 0 intercambio de inforrnacao, de mensagens
verbalizadas - do qual a historia e a vida da sociedade dependem - e em
grande parte interf inqu istico. Demanda traducao, A situacao do
multilinguismo e as exigencies que dela decorrem dependem totalmente
do fato de que a mente humana tem a capacidade de aprender e alojar
mais de uma Ifngua. Nao hi! nada obvio, nada organicamente exigido a
respeito dessa capacidade. E um atributo surpreendente e complexo. Nada
sabemos de suas origens historicas, embora elas sejam presumivelmente
coincidentes com os cornecos da divisao do trabalho e do cornercio entre
as comunidades. Nao sabemos se ela tern limites. Hi! registros confiaveis
de poliglotas com razoavel fluencia em algo em torno de 25 Ifnguas. Hi!
qualquer outro limite alern da duracao temporal das vidas individuais? 0
estudo do aprendizado e desenvolvimento da fala nos bebes e criancas
pequenas e um campo vasto.P Embora as teorias chomskianas subestimem
grandemente 0 papel do ambiente em contraste com fatores inatos - e
certamente claro que ambos estao envolvidos e em interacao no processo
-, as qramattcas gerativas deram urn impulso poderoso a investigacao de
como a fala e adquirida. Tern havido tarnbern pesquisas sobre 0

52 Para urn lucido levantamento da area cf. M. M. Lewis,l..onguage. TIlought and Personality in Infancy
and Chi/hood (Londres, 1963). Cr. tambem D. O. Hebb. W. E. Lambert, E. R. Tucker, "Language. Thought and
Experience" (The Modem I..onguogeJoumo/, LV, 1971).

306 George Steiner


LO£ l"'log ap $!oda(J
0(696{ 'IIIXX
'Iffioj~ fo fDwnorUO!pouro) .spa[qns 11S116u3pU<llpUat.j nq llu!UJ<l3131IlPOSSY'P<lJ!!?d U! JapJO pue fui>6ewl
MjP3[pIf pua unoN .. 'P<KllUl?1°3M 'o!"!?d V 'amnA o::Yr;) :(6961 '111/\'JO!OOl«J8fDCIJ<JlIpliO 6U!wDa1IDq.liJllfO fDW11O/')
_>fSI!l JllOM'.IOfO::) d<Xl.QS 3tfl JO UO!s.ta1l (l?n6u!l!8 <lll! 3JU3J3paIUI (l?n6U!lJilIUI .. 'jJ"'lwIl1 °3 M a UOl5ald oS 0(foJ:(~61
., Mo/o!pl{sd 10poS IOtwouqV fo IDUJnOr) 0.s(2n6u!I!q JO eouauuuop J9S!n6u!( alII JOIUaWaJl1S2awoo °jJaqw"!l °3 OM
wa alu~ sopI!U!wm<a oes al)6umq wa6ez!pu<lJde ep S!IlPads3 sopadse ~Jl 0(OL61 'an6eH a4.l.) 1lQM;)IS or
'SJ3iS(foJ
°D '6J<KlPloD "II 'U!l!V or rod opepduioo °JO[OOlI"8 ;>6on6l1lTJ wa' _pn4:) 1en6u!l!8 e JO4J""ds a41 U! Iuawdojill\a()
1e:>!fioIOuolkl .. 'Illlodes lOS a seJ311lO:) u31aH a :(61161 'S1JPcI) <I!60101l0Ifd "P sadpulJd 'liolj2laqnoJl "N ura 'ooaIQJl'us>6
a!60,0u04d 1]1suap ;)Jllid Jnalla uuuejua all1l6ulli np sanbruoqd S!OI 531o, 'uosqo'ler ulIwoH oJ:) ..
0(Ltr6f:6 I '5Sa.ld is!!SJ''''!Un UJaIS<''''4Il0N) PJ03all s,lS!n6u!1 0 :PI[I(J
lon6ume 0fO lUawdolanao 1f:J<ladS 'Plodoa-I Map apnbe opuas enuuuoc opeqpnap $]IlW oprusa ° ''''
uieoared anb saiouaisod soouujnbojq soiuaoa so a 0lnwnsa qos xauoo op SI?::>!.ll9Ia
sap12P!I\!WS12aqua saoxauoo ap 12!::lU~lS!xa1? OtP12la1uia 12PU~p!l\Cll2l.la::>12wn .lal\124
12w9qW121 125awoJ °12!do.llua 9 oruaurpanbsa 0 '12!O.laUa $' 0\?512W10JU!12as
°SO!.l9112al12 no sopeouaiejipui aiuaunaorssod 'S!12U!O!.lOsoiuauredrufie snas 12l12d
urauaoar soiuorneu so a uieoaiedesep S!12UOmaUse5u12pnw S12'Op12PotP12U.l.lOjU!
ap oiunfuoo 0 rmquisjpar a ll?ljS!Oal 12Op12W12Q::> 9 a~UaW12.l12los no S!I?W
0I?U orqarao 0 opuenb 'OaO!'OPOI ap uiaoaredesap no 'S!12UO!S12::>O aiueureraur
as-W12U.lOl 'uiaoanbaqua sojnumsa so opu12nO °12P9waw 12p12::>!SJj 0\?512Z!UI?01O
I? a saseq S1212!.la::>aU.l0J,.o1?512mo!juo::>a.l"12sS3 °W12lall12as 01?5unf ap saorpzd
a sag512mO!juo::> S12nsanb .l1?1!pa.l::>12as I2ll?d S!121UaWpadxa saseq ~H °so!ugmau
sassap sapepaudord S12Uuiauooo saiuepuodsauoo sag512.lall12 ',.I12puapadxa
otP12U.l.lOjU!" ap 0tP12Z!I12WalU!12a otPda::>a.l12aiuamp auooo CWO::>'I?P121ualsnsa
12p12::>Oj 9 125u12pnw 12as 'sojucrnau ap 01?512lndod 12wn no ooqpedsa odruf wn
"\?.l12I\!I12
1121Ua!qwl2125ul2pnw epeuruuaiap I2wn anb ap 12pU~p!l\a ~H °xa1l9::>op
salU12l\ala.lS12a~ SI?Useujaiord ap asaiujs 12psoperane saorped rod 12P124u12dwo::>12
$' '0t;?512W.lOjU! 12p sojnumsa S012 epnadei 01?5!sodxa ouroo epuujap las
apod anb 'urafieztpuarda 12anb opansoui W~l soouujnbotq a S12jS!OOlo!s!jomau
sonno ap a asoH ual\ajS ap 'u9ptlH .laolOH ap scsmbsad SV °12112!paW!S!12W
II?IUa!qw12e5U12pnW 12!nj!~SUO::>wao12z!pua.ld12ap osseooid 0 'oueumq orqareo op
I?jS!1\ep oiuod 00 °12P9waw 12pa wao12z!pua.ldl2 12p12::>!wjnbo!q ogsuaarduroo
eum uioo S12P12UOP12la.lseisodord saiuaoai S12 uiauoissarduq
°112.l1ua::>
osoxrau 12WalS!S op Il2pn.l::> ouejd ou "s12nouJI S!12Wno
senp rapuaide., no ,,12nOuJl12wn rapuarda; 12::>!J!UO!S anb 0 uraaarepsa sou
sa~u!l!llnw sapaprunuroo a sl25ul2p::>uroo sl2::>!jsmouHopos sesmbsad S12urau
'oquaduiaseprcouaraduroo ap OU12!}jswo4::> ojapour OO!IUe 0 waN !1'J'12P!1\ ap
SOU12sonaurud so aiuainp scurauoj a salU120SUO::>'S!12001\ ap 0t;?5!s!nb12 ap
suafierueorad se arqos S!12!I\!.l1sO::>nSH121sasoiuauraiueoaj ap W12SS12dogu
no !ap12P! 12uroo mujunp 12nou!l12.l!a::>lal no epunfias eum ap12PHPl2j uroo
ap12p!l!q124 12'OaO!'OI\!I!njU! '112.1aoaiueiseq
rapuaida 12.112d odu op no OP!S W~l
sopeijnsai so 12.100129112S12Wc<;°saDoumq sonpJI\!pu! ap 0luaw!l\lol\uasap
regular a recepcao, 0 armazenamento e a recuperacao do conhecimento no e
pelo cerebro.
Nos proxirnos anos, e possfvel que haja urn avanco espetacular no
entendimento da bioqufrnica do sistema nervoso central. Embora seja
extremamente diffcil, do ponto de vista conceitual e pratico, isolar urn tipo
singular de estimulo do conjunto da estimulacao como tal (em cada ponto ha
interconexoes com 0 ambiente), refinamentos na microbiologia poderao conduzir
a correlacoes entre especfficas classes de inforrnacao e rnudancas especfficas
na sfntese de protefnas e juncao neuronal. No plano bioqufmico, a ideia de que
somos "modelados" por aquilo que aprendemos poderia se tornar urn corolario
material. Na atualidade, contudo, e impossfvel ir alern de idealizacoes
rudimentares. A neuroqufmica da aquisicao da linguagem, a compreensao das
mudancas no RNA que podem acompanhar 0 "armazenamento" de uma
linguagem nos centros da memoria enos terminais sinapticos do cortex, tudo
issorequer modelos de uma complexidade, de uma multidimensionalidade para
alern de qualquer coisa que possamos imaginar hoje. A inforrnacao pode ser
concebida como ambiente. 0 processo de aprendizagem e 0 "empilhamento"
orden ado da memoria devem por si constituir urn fen6meno dinamico,
multidirecional. 0 ccrebro nao e jamais urn tfmpano passivo. 0 ato de
internalizacao, no entanto, subconsciente ou reflexivo, desencadeiaprovavelmente
urn campo imensamente ramificado de reconhecimentos associativos, relocacoes
e impulsos seriais. 0 pensar por analogia muito provavelmente tern sua
contra parte em mecanismos neuronais por meio dos quais uma nova unidade
de input e etiquetada e "encaixada" no seu lugar. Deve-se pensar 0 cortex como
urn espaco ativo no qual estfmulos e respostas,continuidade e rnudanca, heranca
e ambiente sao totalmente redprocos, totalmente definidores uns dos outros.
Por "ambiente", de outro lado, se quer dizer mais do que a
neuroqufmica dos estfmulos agindo sobre estruturas bioqeneticas inatas.
A aprendizagem e a memoria sao condicionadas, em cada nfvel, por
interferencias sociais e historicas. A informacao nao e, seja na substancia, seja
conceitualmente, livre de valores. A ideologia, a economia e as circunstancias
de c1asse,0 momento historico contribuem significativamente para definir 0
conteudo, as hierarquias relativas, a visibilidade refinada do conhecimento como
conhecimento, da inforrnacao ou experiencia merecedoras de registro. Essas
categoriasnao sao permanentes. Diferentes sociedades, diferentes epccas expoern
o sistema nervoso central a diferentes campos de estimulacao. Este e
decididamente 0 caso em se tratando da linguagem. Uma teoria da gerac;aoda
linguagem baseada num postulado conjectural de conhecimento inato e num

308 GeorgeSteiner
'(£L61 'anDQHa'll) ill!n!ID/"ll
O!iS!nDUn fO S<)/50/oap/'!pue"],!sso}j a QP!WIl$a! O¢QIU<>Sa1dl? cum Illl?d 'ZL61 'II/\X'lI\X
:J 'P 'se:>!J\?J50!lq!q S11PU;;>J<lJa!
'a¢ioJO?PJ uia ..e:>9!lod 1l!5010ap! a aJlluO~UlJoJSU<lJl e:>~tlWWQ.l!)" 'o!ZUC\:j o!SnBn\l : I L6 I 'IlIXX 'saI506ul77lUa "i}nb!l!JOd
alxa·1 un,p astlJllue aun mod :(lnb!lut?lU!lS-o~!xal i)!J0S>41aun,p as'S!ni:Js3" '1l1~IlIS S!uaa :<;gZ'OOZ 'd IIlPads<> ura '(6961
'S!Jl?d) astI[ouou,?" aun lnod S<J1(.lJalpall'll'tllnlawIJS 'Ili\3JS!.1}l T' :(8% I 'O~I!W ) O/romw "WOO a 0.1000/ "WOO o!D60noulI
If '!pue"],!sso}j :J 'J':) 'saruapuruuoo S!elU OP!S W~I J3uuf)(S ap SIl!JOol SI2anb op IlIS!U!UlJalap aIUiJlUl2nUa6U! souaur O,?U
'"O!ZQI\ OlUS!Jl?luaw" urn ouroo IlUIlf)(SlUOlp B:>!lSln6u11IlP SIlIS!XJ12WSO~!IJO anb oiuod 31S<>aJqos,? 0;<;
.I!nu!w!p aoarad epU?lS!Sa.le 'Ieluaw 05esul2J op osad was ogsuei equansa eu no
'SeJ!U9!.IlS!4 saojseoo ap no saiuamuiqsa ap ogssard 12qos 'alse.QuOJ w3 'ooal9}
slew ap onncno wn e5awoJa.l a exno.qe ogssaiduroo 12'apanuooua 9 epa:J
e,l/\ered 12opueno 'e5ue.lqwal 12~p as anb ura alUelSu! 0 equedurooe anb ouaias
op!lelsa ap aP9dsa ewn ap '0,?5e.laq!l ap eJo/\jnbau! sew esopual!s ogssaidun
ep esneo rod souaui ojad 'aruaiod 9 'epua} eum ap 'elexa o,?:'>ez!leJol euin
ap 0,?5e:>!Idw! 12sew 'aiuauurad e:>!l?Up 12arqos souiaqes epeN 'epu?pSUOJ
eu opueiorq epernoorct ogssardxa no el/\eled 12- esalda.l eu epua} 12wa/\ jea
'uiaop 0,?5uale ep "soln:Jsl)w" sO 'Iepalew 01n:JYlsqo urn 12alUal} opuazej ~lsa
1210anb a:>a.led 'aluaIS!SU! a aiuapedun euroi as o,?:'>ez!leJo} essoN 'o,?5e.ladn:Jo.l
ap apepqrqrssod ep epanaq eu aiuaurepeunsqo aoauauuad ~.IaUlpsa op
"aIUelS!P 0.llaw!l!wolJ!W" wn 12~lsa epamoord ogssardxa no e.l/\eled V l!Wl.las
aped "ew!x9.1d ep.lad" ewn ap 0\?5esuas V 'Ol!a} eras ouao oieiuoo 0 anb 9112
se/\!-leUlalle se!/\ .IQ:>snqa naduror as no opeanbojq ~lsa 0!J 0 apuo oiuod 0 e.led
rapaoonar ap ~'p,?xouOJ elonbe no elsa .Ieluowpodxa" ap seso.uau seA!le1ual ap
esouadun 0,?50u aum WOJ sou-uiextap 'sareuuuqqns sosseoord ogs anb opnbap
sounnnsuoo anb sepezpeolnA suefieun se 'aiuaureiuaiaoo slew 'no aiuauurad
o\?3esuas V 'sOJ!.Il9la sonrono ap eWa1S!Swn alaons ela 'e!ZeA no epe.llSru} ellnsa.l
(reaqser ap Ole 0) e:>snq 12snb o.ldwaS 'e.lAel12d eum rod ,ppuemJO.Id" OWOJ
souraxaiosap sou sou 'W!SSV 'sorpenb SOWelU!d 'alUaWeA!padso.llul
'leU!OeW! sourapod anb sejanba WOJ 'oursaui 9112'no aiuauqerua sourodsip enb
ap sosmoar so WOJ sOI-~s!leue no aluaweJ!lewalS!S reiuesardar sounnfiasuco
O\?U sou anb 'oxejduioo O\?l 'epU?p!Aa 12 epoi ep 0IUe!p '9 0\?5e.lolU! ens
op sopow so 0 'opue.lo 0'?1 9 solue!1eA a soriauigrad ap oraurnu 0 'oiuaiua ON
~~'olUa!qwe w9qwel 9 anb epu?psuo:> ep oppzq op 'epu?pSUOJ ep OA!lelaO
olUa!qwe 0 wa0.llsuOJ Sola SOlunr 'sope.ll2dos oIUaWeA!leJ!}!uo!s las wapod
O\?U'OJ!0910ap! a OJ!W9uOJa O!qwI'P.loIU! ap 'le!:Jos 0\?5np0.ld op '04leqe.ll ap
eWl0} ewn CWO:>elS!A .las opod enfiuJI 12lenb ou "elO} ~I opunw" 0 a xop9J 0
'12l0wal 'eulalxo e.l!aluo.lj ewn 9 o,?u 'opel o.llno ap 'reqlaA wooenfiu!le esn 1120.1
ouewny las wn lenb eu e:Jp91S!4-0P9S emlnllsa 120 'opel wn op 'wOoenou!1 ep
°luoweuazewle a wafil2Z!puo.lde ep l2J!wjnbomau 120llua aJeJ.l0IU! V 'o\?3e.llsqe
emd op essed O\?U "Ieop! alU!AnO-aluele} wn ap 0,?5elal" ep 04uodwasop
nos circuitos verbals e as sinapses se multiplicam. Todos os sinos ressoam.
Homonimos, paronomasias, cognatos acusticos e sernanticos, conjuntos
sined6quicos, analogias, seriesassociativasproliferam, ondulando em velocidades
extremas, algumas vezes com uma 16gicaincongruente mas aguda, de um lado
a outro das superficies da consciencia. 0 acr6stico ou as palavras cruzadas se
entregam mais rapidamente do que nosso lapis consegue acompanhar. Parece
que sabemos bem mais do que tfnhamos esquecido, como se sedimentos centrais
da mem6ria ou reservas normalmente nao arquivadas, em razao de impressas
muito levemente ou abandonadas sem marcas deliberadas, tivessem sido
galvanizadas. Ainda em outro nfvel da experiencia banal ocorrem curtos-circuitos
e os fios se fundem. 0 morfema identico, a cornbinacao tonal ou frasesatrofiadas
forcarn, insistentemente, sua entrada no ouvido interno, como uma lampada
acendendo e apagando sem rumo. Uma certa parte da corrente da mem6ria
esta imobilizada. Sonhos, suspeita-se, podem ser ensaios em contextos
associativos, pictorializacoas buscando fomecer uma racionalidade ad hoc, em
tomo de fios cruzados de uma fala inconsciente bloqueada.
Penumbrosas como sao e embaracadamente dependentes do suporte
de um corpo contingente de metaforas - aquele dos circuitos e acumuladores
eletricos, ou, num patamar levemente mais respeitavel, de hologram as e bancos
de dados -, todas essas sensacoes subarticuladas de busca tensa, de
a
descornpressao posterior localizacao, de resistencias mais baixas sob certas
condicoes, de fios cruzados ou fundidos, tudo aponta para uma matriz especial,
para ordenamentos na dimensionalidade. A linguagem parece tel' volume ou
estar habitando-o.
Para 0 poliglota, essa impressao e reforcada, Ele "troca" de uma
lIngua para outra com um movimento que pode tel' um toque lateral e/ou vertical.
Quando ele vai de sua Ifngua materna para uma adquirida mais tarde, pode ser
profunda a impressao de uma encosta escarpada, de passagens mais apertadas.
Com constantes retomos, 0 gradiente se nivela. Essa e uma observacao comum.
Como e 0 trufsrno de que a negligencia, a falta de cultivo, mesmo de sua
prime ira lingua (embora, neste caso, num grau menor), causarao um certo
empalidecimento, um retraimento do vocabulario e de nuances gramaticais da
mem6ria imediata. Um uso contingente e misturado de duas Ifnguas, POl' outro
lado, pede criar efeitos de interferencia: a frase buscada numa lingua sendo
"exclufda" ou momentaneamente encoberta pela outra. Essas experiencias,
POI'mais irnpressionfsticae banais que sejam, com sua aura frequente de arraigada
corporificacao muscular ou, ao menos, neurofisiol6gica, apontam novamente
para a nocao de espaco, de localizacao. As diferentes Ifnguas conhecidas e
usadaspelo poliglota seriam como que "espacializadas" em seu c6rtex. Trabalhos

310 GeorgeSteiner
T -d 'U6 I ap OJ!3Ut?[ap 0 I (?!POUS"JPUOl "P saUl!l alil. OUolel3J tun \14 31"0
'oql?J op 3p<lPO eu 'JnntpS <lIOOJ91'?I!d<;()H op 'U!4cttucH '3'H rod OI!"J !OJ 1t?luatul.lacix<>oq[Qqt!J1 0 ')';
a OP121um ap s-e::>qu,?was sapepjun no saurajioui anua sag512poss12 ap 12p125u12.ll
aluaW12S0!D!POld a 12p12/\!ldapai 12wnu epepunj SolU12o:>al12d auno \:j 'S12nDU!I
saiuarejtp S12PS12:>!l9UOJ sapapiun auua salua!l12s aluawe:>!uowauw saisaquco
sop a L,sop12znn so:>a,,) s12/\!lafqo S12!DOI12U12 sap as-raunxorde aoarad ewn
'Se!nbrnla!4 senp soueui opd e uieouaued 'QjOID!l0dranbpznb ap eu CWO:>'aiuaui
124U!Wuia 12pu~laJsuelj 12a S12nDuJlanua 0jl21UO:>op sep12lnJ!lol scuiau S12anb
ap og512suas 1204u0-L '.II2U!D12W! souiepod anb op wS>l12onnui 12l12de:>!D910dol
apep!xoldwo:> ap uiapro cum ap ras uraoap 'o/\!j12U aDDuJl!q op orqarao ou
112ln:>!ped uia a '12loID!l0d op orqaiao ou scnfiuj] saiuaiepp ap ofu12.l.l12op 12lUOJ
ogp anb seipauueiu: se:>qd!?u!s sag512:>!J!W12lS12-soiueuremsur so 'sap12pmDquo:>
S12'lep12dsa og512Z!UeDm \:j 'le:J!}!UD!Scpeu aped 12l/\12led 112-L'og5e:J!}!Idw!S
eosoi ap oxissaidxa oiuauifie.q wn 9 "sep12we:>" 'ajUoW12!/\qO
'el12Jessou ep sepeureo S12l12dn.tDl2al a le:Jol121I2d a1U12lSU!12p12:>12"ap12/\U!"
sou rouarxa opunw 0 'OWS!j12U!op S!e:>!p12lS!12Ws12/\!l12laDscuoai SI2,1I21n1al
12l12d aiuapjjns '!S rod '9 O:JqST):>12
a 0:>!D910:>!sd'I12POSajUa!qw12 op 12puSlnuu!
l? o:>qsmDu!I ,PluaWeUop!sod" ap apepmqna:>sns 12s53 '(!3p12p!le.ml12u ens a
oooj nas opiprad oSSo/\!l a 12P12,UolUoessaonsa as oWOJ Sl)0P12P!l12.llUO:> ap souuei
ura ouroo aiuauqeiuozuou 0lU12lnooojsep as el3 'eza4ue.llso ap 10/\JDU12112:JSI2:J
cum aumsse sJ12d ormo umu opu12I12Jouuao anb I2nDU!I12'oduiai ap 0512dso
ouno wnN '12I0u ,1I24uOS12 ooauroo ofio] uiaqure; sew sep121smbuo:>al e:>!D91
a 12pu~nu ap og5esuos euo; cum uioo 12n5UJII2l0nb12u opuauuaai oriuooua
aui SI2U d12O,?U '\?/\!j12U9 Sl2nDuJI "S12l!OW!ld" S124U!Wap 12wn anb ura sjed
o
umu S\?!P sunDI12 osscd opueno 'e:>ljSmDU!Iapcpuoud ap opuuas aiuaurauo] °
WI2:>U!powS0512dso soluolaJ!p 'S!I2POSSO!l,?Uo:>saiuaiepp 'saroumq salUola}!G
'olua!qw12 op og5unj eum 'Iepnl:> aped eumu 'Sl e1olD!lod op 12112J ap SOl12sou
senfiuJi saiuaiapp ap 12P12WOlol12'ap12p!w!xold 12anb 9 ouao Slanb 0
9g'SalUolO}!P S12n5UJIopueadeui no 0PUoluOJ
ouroo S121S!/\ras oglua urapod S12al\?sequarejrp anb a :S12P121U!sauno opunxrap
'l12qla/\ ogssaidxa 12p 12ol!? 12wn 12OP12l!W!l\?lSo 12!Uoljoz!nbso ap sodn souao
ura oiqaieo ou l12uopunJ ouep anb a.loju! as !12G '12:>!D910jl?d12pU~loJlalU!
°
ranbpanb w12lo/\a.l ogu soxuoadsonut souuruuaisai a S12lSodsal S12ns'(..gs" !?lSo
anb 12lanb12)12nnu!1e.llno eu sopeuousanrj 'S12nDu!Isenp sans ap cum olUoWOS
uia soueurouej sassa w12z!l12:>01sog512upnl12 W12l12I0.lno "sa2O/\" uraxno anb
soluap12d 'l12I!W1S121S!deum ieoauioj urapod (oldw12 onruu '0!l91ejSn12SU!ouuai
um !S uia opuas ,,12!UaljOZ!nbso,,) oDDumq 12!UoljOZ!nbso 12uioo saluo:>al waq
as circunstancias da minha vida de outro. Essa segunda topologia opera
independente de barreiras linguisticas forrnais. Em outras palavras, pelo rnenos
um dos modos de espacializa<;ao do material fonetico, gramatical e sernantico
em minha consciencia intercala as Ifnguas que conheco de acordo com criterios
de proximidade ou antitese, de parentesco ou exclusao, que sao inteiramente
pessoais e interlinglifsticos. Assim uma das "linquas'' em meu interior,
provavelmente a mais plena de significados, e um cntrelacarnento ecletico cujos
padroes sao exclusivamente meus, embora 0 tecido seja retirado, bastante
c1aramente, dos meios publicos e realidades gramaticais do ingles, do frances,
do alernao e do italiano. Ademais, ao me mover "entre" Ifnguas, naquilo que
apreendo obscuramente como uma zona complexa e altamente energizada de
modulacoes e indeterminacao, registro contigDidades, correspondencias, atalhos
que sao baseados nao so em sons da fala, em padrces de significado, em
associacoes particulares a minha vida, mas tambern em forrnas-palavras e valores
tanqiveis. 0 fcnomeno implicito e geral mas pouco compreendido. As palavras
tern sua "beirada", suas angularidades, suas concavidades e energia de influencia
tectonica. Esses traces funcionam num nivel mais profundo, menos definivel do
que os sons e a semantica. Eles podem, numa matriz multilinqufstica, estender-
se atraves das Ifnguas e entre elas. Quando aprendemos uma nova lingua, e
possivel que esses modos de congruencia evocativa sejam os mais uteis.
Frequenternente, como veremos, grandes traducoes se movem por apalpadelas,
descobrindo 0 modelo que combina, a rugosidade correspondente mesmo antes
de procurarem as correspondencias de significado. Foi provavelmente a
convexidade meliflua de quamve (d. alemao Qualm) seguida da estridencia
literal - tarnbern acustica, e claro - de bibistis e rcforcada por aquam, em si
uma palavra menos "lfquida" que quavem, que desencadeou 0 cruzamento de
Pound em Homage to Sextus Propertius: "qual foi a agua que abrandou teus
assobios?" Os poetas pod em ate mesmo sentir 0 cheiro das palavras.
Ainda assim, 0 que temos aqui sao apenas pinturas ingenuas, feitas
de irnpressoes, metaforas realizadas pela metade, e analogias com mostradores
tao obvios quanta a eletrOnica. E bem provavel que a internalizacao da lingua
e das Ifnguas no cerebro humane envolva fanomenos de espacos ordenados e
ordenantes, que hierarquias temporais e espacialmente distributivas estejam
envolvidas. Mas nenhuma topologia de espacos n-dimensionais, nenhuma teoria
maternatica de nos, aneis, trelicas ou curvaturas fechadas e abertas, nenhuma
algebra de matrizes podem ate agora autorizar mesmo 0 modelo mais rudimentar
dos "espacos da lingua" no sistema nervoso central. Esses permitem a existencia
autonorna de Ifnguas unicas enquanto, ao mesmo tempo, tornam possivel a

312 GeorgeSteiner
'91-6OC 'SZ-I7Z1 -d '(U61 "SSI!W'SU!PI!aHl <JS<!u960l/dJow I<J dli,)JI1Prws 1'1!{!qrnS nes
J3f\ 'WOtU j)Ud!J apllf<lnbe~<lS!(\ruc fe! euJO.IlP3UJO) ll.1ed CloSe i)lC Ill!") 1lJ\~IllU'" 1!pC:>!\S1JOS5Jl!w '" to
ap SOWJal SON (_01,?5npe1lep SOJ169[OPOSa sierrujno 'slepalew sopadse so I?led
elO612 SOWI2l[OI\ sou opuenb opuep!I 'ogiua 'soureisa anb 0 wO:)
'aluaJefqns apepll12101 t? opI216al!l\].ld 05SaJ12ranbjenb S!4 ol?N
'e5ualuas e e5ualuas a I2ll\eled I? 12Jl\el12dep ouejd wnu I?uopunj 'OSmJS1Pop
01?5121alrualU!I2pOI 'osrrosip op0.L 'naHmo anb raqsuourap euapod as slewer
'opnuas was 01?50u ewn aluawl2l\llu121sqns oiucnb I?J1691oiue; 5> OSS!',,!l?lOI
leluaw e5uepnw" ewn leluawpadxa ap epal alS3 'JOjnJOpalul nas ap aped
ep ala e olaldwoJ ossaoa wn raranbar epl oiatqo a I?ll\ell?d euopela.l oueumq
.lOSranbjenb lenb ojad opow op 01?5ezH121aua6ewn a aiqos Ol\lllu!]ap 1lfD!SU!
wn "a'l '"elaldwoJ 01?5npe.ll" ewn '"sapepHl2p.led" saqno WOJ 'ep9PuTl}lad
souaui no S!I?W '01?5eLllqwOJ eumu 'apepHl?p.md leI ap aiuaosuoo souaui
no Slew 'ela!dwoJ souaui no Slew 01?5npe.ll I2wn ap apuadap 01?5I?J!unwoJ
V 'opunui op lepJed 01?5pJsap eum opuezuear S!jsa ala 'elej onpjxipu:
wn opueno '!elalo!Pl 'ogsuaarduroo a osn ap s!elll\ soiuod ura '? wa6en6uH V
'epu~p eum S!las I?Junu oprusa Il?j 'aluawlal\el\o.ld onruu .sieui raztp e Op121Uaj
OJ!} '04leqe,Q aisap eJH9ulS aued 12Je4Jaj 0V 'epu~p I?wn 'oiuaurour aisau
'9 0l?U wa6en6uH ep oprusa 0 anb 'Olnl)deJ oW!X9Jd ou '.le.llsow !a.lelUaj 'OS6 I
ap epeJ?p I2p W!) 0 epsep seIS!lJDU1!so weU.ll!Je anb op elS!1\ w3
(_"ol?5npe.ll ep epoa!" eum 'ouuai op osorofiu 0PllL1aS .lanblenb uia '.lal\e4
euepod 'ogiua 'cwo:) 'orqaieo ouisaui ou uraispcaoo opuenb senDuJl SOlUa.laj!p ap
oiueurauazauue a 0\?5ez!ue6.1o ap epeu alUaWeJ!le.ld souiaqes OI?N 'le.mpafuoJ
a JeulwHaJd ajUelseq odn ep uraqurei Ol?S sew 'sosoquafiua Ol,?Seuouraui
ep a wa6ezlpualde ep ossaoord op sojapoui sossojq 'o¢eJ1J1s.lal\lP lal\S!wl1saul
ens ap e16olouOJJ e no sesneo se eJed eJ!6910do.llue epu~pll\a I2wn4uau
ap souiodsip Ol,?N'eu12wn4 12lejI2p eJl.191S14e16olo11aep a eJ1SS!qeJ!w!nbomau
cp leuopeJado ojapoui umquau ap souicdsip O,?U :llwnsal el12d
L<,;'eJqlJwajS!SaSlllJue eum apuie souaur a epanbape
wa6ewl eumquau reoaiejo 'oiueuroui ou 'sourapod 0I?U lenb ep el\11nlol\a
apepl.1elnDu!S a apeprxejduioo ap assep eum 12eoueuad OSSl0Pnl- ol?5npe.ll no
aSI2.IJS!.led
ap osai Slew oie ou ouisaui sopvqooua aueosap op a ol?51?JOWaWal
I2p ezalHns I? a apeppojao I? 'saJl?lnJlf.l12d sag5eposse a sag5ual\u! sep 12J!1912J
ajuawlepuajod apepHI?DlpO.ld e a OJHq1)d [l2J!xal osn oraui op apepll\ens 12aqua
ouqjpnba 0 wl?l\.Iasald anb sag5plsa.l se 'sl?n6uJI a.ljua asowso ep eJ!w'i!ulP I2p
'Oj121UOJop a ol?5epua.lajlP 12pSl?u12Jqwaw sV 'OU.lOjal nos WajlW.lad 'Slodap 'a
ell?lpawl epu~nu ep ,P.IluaJ" op no "aP!J.ladns" I2p efas wanJa.l sen6uJl se anb
wallw.lad 'enl1)w o¢eaw.lad ap ne.l6 osuajul Slew 0 a sl?n6u!l se.llno ap O¢lslnb12
Wittgenstein, buscaremos "solucoes", muitas vezes inspiradas e crucialmente
uteis para a nossa compreensao das Ifnguas e da historia da sensibilidade; mas
nao buscaremos um "rnetodo de solucao" universal, axiomatico ou externamente
verificavel. Qualquer transferencia entre Ifnguas, diz Quine, e regida por um
princfpio de indetermina~ao.

Nao pode haver qualquer duvida de que sistemas rivais de hip6teses analiticas
possam se ajustar com perfeicao a totalidade da ac;ao verbal e possam se
ajustar igllalmente a totalidade das disposicces para a ac;ao verbal e ainda
especificar traducoes mutuamente incompativeis de incontavals sentences
insuscetiveis de controle independente.58

Vimos que as razoes repousam na propria natureza da linguagem e


da diversidade linquistica, que elas sao inseparavais das funcoes de nao-
mformacao, privacidade e poetica que sao os atributos criativos da fala humana.
Um erro, um equfvoco da infcio a historia modern a do nosso assunto.
As Ifnguas rornanicas derivam seus termos para "traducao" do latim traducere
em razao de Leonardo Bruni ter interpretado erroneamente a sentenca de Noctes
Atticae de Aulus Gellius na qual 0 latim significava de fato "deriver de, conduzir a".
A questao e trivial mas simbolica. Com frequcncia, nos registros da traducao,
um equfvoco feliz e a fonte de vida nova. As preclsoes a serem almejadas sao
de um tipo intenso mas assisternatico. Como mutacoes no melhoramento das
especies, os meLhoresatos de traducao parecem ter uma necessidade casual. A
logica vem depois do fato. Aquilo com que estamos lidando nao e uma ciencia,
mas uma arte exata. Alguns exemplos sequirao.

58 W. van Orman Quine, WOlti and Object, p. 72. Embora forrnulados nurn idiorna fil0s6ficointeiramente

diferente, os pronuociamcntos de Wittgenstein sobre traduyio n35 Investiga,6es (23, 206, 243, 528) sao bastante
paralelos 11visao de Quine da indeterminac;ao. A tese de Quine sobre a pluralidade formalmente indeterminada de
traducoes igualmente validas de sentencasdedas tern gerado muita controversia. Cf. 0 debate entre R. Kili<, 'Transiation
and Indetenninacy" (Mind. LXXVIII, 1969). c A. Hyslop. "Kirk on Quine Bilingualism" (Mind, LXXXI, 1972). A critica
rnais penetrante ate aqui e a (eita por John M. Dolan em "ANote on Quine's Theory of Radical Translation" (Mechanical
Trans/otion and Computer Linguistics, X. 1%7). Dolan corneca mostrando por uma analise rigorosa das prernissas de
Quine "que a teoria e, na melhor das hip6teses, urna explica.,ao incomplela e, por isso, nao decorre da analise que lhe
pretende dar suporte". A critica de Dolan e sua sugestiio de que seu argumento mina algumas partes da bem conhecida
preocupacao de Quine sobre a distincao entre sintetico e analitico sao lmpressionantes. Mas elas me parecern fortalecer
os elementos "empirico-descritivos" ou "empfrico-Infuitlvos'' do modele de Quine. Este ultimo parece ainda dar conta
maissatisfatoriamente do que qualquer outro (onnuJado por urn l6gico para a indetenninayio da tradUy"iode "sentencas
ocaslonais nao observacionals" e para as reels conformidades observadas na hip6tese analitica laeila dos bilingi.ies.
Em surna, a refutayio de Dolan torna rnais ilustrativa a situacao lingi.iistico-antropol6gica que Quine apresenta. 0
iratamento crflico do professor Dummett para a explicayio de Quine de indetenninayio no livre Freqe: Philosophy oj
Language (Londres, 1973), p, 612-23, apareceu multo tardiamente para eu poder me beneficiar. Chamo atencao
apenas para a observacao crucial de Dummett (p. 617) de que nada existe no modelo de Quine da rnultiplicidade de
diferentes tradu~6es possfveis que nos irnpeca de atribuir esta "aparente incompatibilidade 80 equivoco". E este,
exatamente, 0 ponte que tenho tentado defender. Mas 0 que indubitavelmente impressiona 0 professor Dummett e
outros criticos profissionais de Quine, como urna Ialha sistematica, parece-rne ser parte do realismo e da perspicacia
psicol6gica da exposicao deste.

314 George Steiner

Вам также может понравиться