WSTĘP DO JĘZYKOZNAWSTWA

1. ISTOTA I STRUKTURA JĘZYKA

Alicja Piotrowska
alicja.piotrowska@amu.edu.pl
 2

Formalności

• Dyżur:
Czwartki 12:00 – 13:00, pokój 208A

• Opis kursu:
Kurs wprowadza w podstawową terminologię językoznawczą.
Opis języka przedstawiony jest na czterech poziomach analizy:
fonologicznej, morfologicznej, składniowej i semantycznej.

Dodatkowo kurs prezentuje zakres badań gałęzi

językoznawstwa takich jak pragmatyka, socjolingwistyka i
dialektologia.

Forma zajęć
 3

Formalności

• Nieobecności:
Obecność na zajęciach jest obowiązkowa. Dopuszcza się dwie
nieusprawiedliwione nieobecności w semestrze. Każdą kolejną
nieobecność student ma obowiązek usprawiedliwić zwolnieniem
lekarskim w ciągu 7 dni od daty końcowej zwolnienia.

• Zaliczenie:
Ocena zaliczeniowa na podstawie:
- dwóch testów cząstkowych (1. test = 40% oceny, 2. test = 30%)
- dwóch prac domowych (2 x 15% oceny)
Ponadto:
- aktywność na zajęciach, czytanie zadanych fragmentów
podręczników
 4

Formalności

Plan zajęć:
1 Wprowadzenie, plan kursu | Istota i struktura języka
2–3 Fonetyka i fonologia.
4–5 Morfologia.
6 TEST 1 (wstępnie 30 marca)
7 Kategorie gramatyczne.
8–9 Składnia.
10 Typologia języków.
11 TEST 2 (wstępnie 11 maja)
12 Semantyka i filozofia języka.
13 Pragmatyka
14 Socjolingwistyka i dialektologia.
15 Ćwiczenia językoznawcze. Powtórka materiału.
 5

ISTOTA I STRUKTURA JĘZYKA

Czym jest język?

 6

Definicje języka

Język to system znaków.

System = zbiór elementów + relacje między nimi

ZNAK: - zjawisko fizyczne, które odsyła do czegoś innego niż ono samo

- taki element rzeczywistości, który nie jest istotny ze względu na

swoje własne cechy, ale ze względu na relacje do innego
elementu rzeczywistości, do którego się odnosi

zjawisko obserwowalne zmysłowo / forma

ZNAK
informacja / treść
 7

Definicje języka: rodzaje znaków

 8

Definicje języka: rodzaje znaków

Przykłady: czarna chmura, zaczerwienione policzki, znak drogowy „ustąp

pierwszeństwa przejazdu”, trop sarny, znak językowy, hau hau (jako oznaczenie
szczekania w mowie lub piśmie)
 9

Definicje języka: rodzaje znaków

 10

Definicje języka: rodzaje znaków

 11

Definicje języka: rodzaje znaków

 12

Definicje języka: rodzaje znaków

 13

Definicje języka: precyzyjna definicja

Język:

• to system znaków arbitralnych, konwencjonalnych,

• to system znaków fonicznych,

• to system znaków służących do porozumiewania się; ma charakter

uniwersalny,

• charakteryzuje się udziałem gramatyki, umożliwiającej

nieograniczone (?) tworzenie nowych konstrukcji.
 14

Struktura języka: podwójne rozczłonkowanie

Ile jest głosek w języku polskim?

A ile można z nich utworzyć wyrazów?
 15

Struktura języka: podwójne rozczłonkowanie

Ile jest głosek w języku polskim?

A ile można z nich utworzyć wyrazów?

Podwójne rozczłonkowanie = dwustopniowość: to podstawowa,

uniwersalna cecha każdego języka naturalnego. Polega na tym, że
znaki językowe (niosące znaczenie) składają się z mniejszych
elementów nic nieznaczących (np. głosek).

Dysproporcja: skończona, niewielka liczba głosek kontra ogromna,

niemal nieskończona liczba wyrazów z nich tworzonych.

Co by było gdyby… w danym języku było ponad 500 głosek?

tylko 8 głosek istniało w danym języku?
 16

Struktura języka: dwuklasowość języka

Dwuklasowość = tekstotwórczość, otwartość systemu

Język składa się z dwóch klas: słownika i gramatyki.

 17

Struktura języka: dwuklasowość języka

Dwuklasowość = tekstotwórczość, otwartość systemu

Język składa się z dwóch klas: słownika i gramatyki.

liczny, ale ograniczony, zamknięty

 18

Struktura języka: dwuklasowość języka

Dwuklasowość = tekstotwórczość, otwartość systemu

Język składa się z dwóch klas: słownika i gramatyki.

liczny, ale ograniczony, zamknięty

ograniczona liczba reguł, pozwalających na

tworzenie nieograniczonej liczby nowych
konstrukcji
 19

Struktura języka: struktura semantyczna języków

Słownictwo: lista nazw w danym języku przyporządkowanych

istniejącym niezależnie od nich przedmiotom, zjawiskom.
Struktura semantyczna: sieć relacji semantycznych (znaczeniowych)
między wyrazami w słownictwie danego języka.

tree Baum träd drzewo árbol

Różnice w strukturze semantycznej języków:

pl. babcia szw. mormor, farmor

ang. brown fr. brun, marron
pl. niebieski ros. gołuboj, sinij
hindi pīlā ang. yellow, orange, light brown
 20

Struktura języka: substancja vs. forma

Jak opisać różnice w strukturze semantycznej języka?
Nie chodzi przecież o to, że użytkownicy różnych języków inaczej widzą barwy.

Substancja vs. Forma (de Saussure)

Substancja: - całokształt myśli ludzkich, wspólny dla ludzkości

- przedmioty i zjawiska pozajęzykowe

Forma: - abstrakcyjny system relacji pomiędzy poszczególnymi

elementami
- postrzeganie/organizacja rzeczywistości

Współcześnie: opisywanie znaczeń jako pojęć istniejących w umyśle jest

anachronizmem.

Język jest formą, nie substancją.

 21

Struktura języka: substancja vs. forma

Język jest formą, nie substancją!

Forma jest dość dowolna, mogą to być wszelkie bodźce słuchowe i wzrokowe,
węchowe i dotykowe.

Ważne jest, żeby zarówno nadawca, jak i odbiorca posługiwali się tą samą
formą, czyli aparatem kodującym i dekodującym.
_______________________________________________________________

Substancja języka mówionego i pisanego. Co było pierwsze?

 22

Struktura języka: substancja vs. forma

Język jest formą, nie substancją!

Forma jest dość dowolna, mogą to być wszelkie bodźce słuchowe i wzrokowe,
węchowe i dotykowe.

Ważne jest, żeby zarówno nadawca, jak i odbiorca posługiwali się tą samą
formą, czyli aparatem kodującym i dekodującym.
_______________________________________________________________

Substancja języka mówionego i pisanego. Co było pierwsze?

Skąd wziął się język pisany?
 23

Struktura języka: substancja vs. forma

Język jest formą, nie substancją!

Forma jest dość dowolna, mogą to być wszelkie bodźce słuchowe i wzrokowe,
węchowe i dotykowe.

Ważne jest, żeby zarówno nadawca, jak i odbiorca posługiwali się tą samą
formą, czyli aparatem kodującym i dekodującym.
_______________________________________________________________

Substancja języka mówionego i pisanego. Co było pierwsze?

Skąd wziął się język pisany?

- niedoskonałość mowy, dużo informacji do przekazania i zapamiętania,

trwałość, łatwość posługiwania się, nowe funkcje: pozostawienie wiadomości
 24

Własność elementów wyrażania: łączliwość i opozycja

• Funkcja kombinatoryczna (zdolność do łączenia się w grupy, np.

samogłoska + spółgłoska w j. polskim)

• Funkcja kontrastywna (różnice dzielące jedne elementy od drugich,

samogłoski różnią się od spółgłosek pod względem artykulacji)
 25

Struktura języka: dyskretność

Dyskretność = nieciągłość elementów wyrażania; dyskretne elementy języka

są wyraźnie oddzielone, odrębne od siebie.

Np. płynna granica między szwedzkimi fonemami [i] oraz [y] = fonemy te nie są
dyskretne

i i i i iy iyy iyyy iyyy yiii yii yi y y y

ale różnica absolutna pojawia się w wyrazach o różnym znaczeniu,

np. ni (wy) oraz ny (nowy)
 26

Struktura języka: dystrybucja

Każda jednostka językowa poniżej poziomu zdania ma swoją
charakterystyczną dystrybucję, czyli zbiór kontekstów, w których dany element
może występować.

Dystrybucja identyczna (równoważność dystrybucyjna)

np. [m] i [n] w języku polskim pojawiają się w takich samych
A+B
kontekstach fonetycznych, ich wymiana prowadzi do zmiany
znaczenia, np. mina:nina.

Dystrybucja komplementarna (uzupełniająca)

A B elementy występują w przeciwstawnych pozycjach
np. -li oraz -ły (poszli vs. poszły) – w tych samych
kontekstach, ale nie mogą się wymienić
 27

Struktura języka: dystrybucja

Dystrybucja inkluzywna
A dystrybucja jednego elementu zawiera się w drugim,
B np. dystrybucja spółgłosek zwarto-wybuchowych
dźwięcznych (z, b, g) w bezdźwięcznych (s, p, k) – ale
bezdźwięczne też w wygłosie.

Dystrybucja zazębiająca się

np. angielskie /l/ i /r/
A B występują w tych samych kontekstach, ale każda z
głosek występuje też w innych kontekstach, które
nie są im wspólne.
light:right lamb:ram climb:crime

*srip:slip *tlip:trip *blick:brick

 28

Struktura języka: wariancja i opozycja

Elementy, które pojawiają się w tym samym kontekście, ale nie są ze sobą w
opozycji (tj. niosą to samo znaczenie), są w danym kontekście wariantami
fakultatywnymi.

ang. economics [,ekɒ’nɒmɪks] [,i:kɒ’nɒmɪks]

wariancja fakultatywna samogłosek

ang. seat:sit beat:bet

opozycja samogłosek
 29

Struktura języka: paradygmatyka i syntagmatyka

• Relacje paradygmatyczne: między daną jednostką wyrażania a wszystkimi
jednostkami, które mogą wystąpić w tym samym kontekście.

Np. w wyrazie „bok”

/b/ w relacji paradygmatycznej z /s/, /k/, /f/ bok : sok
/o/ w relacji paradygmatycznej z /a/, /ą/ bok : bak
/k/ w relacji paradygmatycznej z /n/, /m/ bok : bon
 30

Struktura języka: paradygmatyka i syntagmatyka

• Relacje paradygmatyczne: między daną jednostką wyrażania a wszystkimi
jednostkami, które mogą wystąpić w tym samym kontekście.

Np. w wyrazie „bok”

/b/ w relacji paradygmatycznej z /s/, /k/, /f/ bok : sok
/o/ w relacji paradygmatycznej z /a/, /ą/ bok : bak
/k/ w relacji paradygmatycznej z /n/, /m/ bok : bon

• Relacje syntagmatyczne: między daną jednostką a innymi jednostkami, z

którymi współwystępuje i które tworzą jej kontekst.

Np. w wyrazie „bok”, /b/ w relacji syntagmatycznej z /o/ oraz /k/.

długi wykład z językoznawstwa

relacje paradygmatyczne?
relacje syntagmatyczne?
 31

Struktura języka: nacechowanie i nienacechowanie

W opozycji 2 jednostek jedna z nich jest dodatnia, druga neutralna.

nacechowana nienacechowana

boys:boy
 32

Struktura języka: nacechowanie i nienacechowanie

W opozycji 2 jednostek jedna z nich jest dodatnia, druga neutralna.

nacechowana nienacechowana

boys:boy

^ liczba pojedyncza jest neutralna, natomiast liczba mnoga czymś się wyróżnia,
jest zaznaczona końcówką -s, jest zatem nacechowana.

Forma nienacechowana jest bardziej ogólna, uniwersalna i ma większą

dystrybucję.
?
przyszli – przyszły
pies – suka
dom – domek
 33

Struktura języka: obciążenie funkcjonalne opozycji

Pary minimalne: Obciążenie funkcjonalne:
z [p] i [b] liczne (pet : bet) duże
z [θ] i [ð] nieliczne (wreath : to wreathe) mniejsze
z [ʃ] i [ʒ] brak jeszcze mniejsze

• Im większe obciążenie funkcjonalne tym ważniejsze przyswojenie sobie danej

opozycji!

• długość samogłoski w j. polskim i w j. skandynawskich?

• Obciążenie funkcjonalne może być różne w zależności od miejsca w wyrazie,

np. opozycja [p] i [b] w j. polskim ma znaczenie w nagłosie (pije : bije), ale w
wygłosie nie ma znaczenia (hop : chleb).
 34

Ćwiczenie 1
 35

Ćwiczenie 2
 36

Ćwiczenie 3
 37

Na kolejne zajęcia…

Proszę przeczytać:

1) Grzegorczykowa, Renata. 2008. Wstęp do językoznawstwa.

Warszawa: PWN. Strony: 78–88.

Proszę przygotować odpowiedzi na pytania do tekstu przesłane w

osobnym pliku!