Вы находитесь на странице: 1из 30

ÍNDICE SISTEMÁTICO

Obras do Autor . . XXXVII


Abreviaturas e Siglas Usadas . . XXXIX

Livro I - Das Pessoas

Título I - Das Pessoas Naturais

Capítulo I - Da Personalidade e da Capacidade

Art. 1°. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................... ..... ... . I


1. Terminologia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... I
2. Capacidade de direito e capacidade de fato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... 2
3. Capacidade de gozo e legitimação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... 3
4. Personalidade é atributo jurídico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... 3
5. Animais e entidades místicas ou metafisicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... 4

Art. 2". . . . . . . . . . . . . ................ . .. . . . . . . .. . .. . . . . . ... . . . . . .. . . .. . . 4


I. Começo da personalidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2. Nascimento com vida. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
3. Tutela do nascituro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
4. Prova do nascimento com vida. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
5. Posse em nome do nascituro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
6. Curatela do nascituro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
7. Lei de Introdução ao Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Art. 3°. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........ .............. ......... 8


I. Das incapacidades. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2. Da representação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
3. Do absolutamente incapaz em juízo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
4. Curador especial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
5. Do estado .

Art. 3~ /. ............................................................. 12
I. Menores de dezesseis anos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Art. 3~ /I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
I. Enfermidade ou deficiência mental. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2. Lúcidos intervalos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3. Validade dos atos praticados antes e após a interdição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
4. Da interdição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
5. Registro da interdição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
6. Psicopata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
7. Toxicômano. .. . . . ................ . .. . . . . . . . . .. 16
VIII Código Civil Comentado - Parte Geral

8. Louco 16

Art. 3~ 111. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
I. Causa transitória. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Art. 4°. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1. Relativamente incapaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Art. 4~ 1. . . ........................................................ 18
1. Maiores de dezesseis anos e menores de dezoito anos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Art. 4~ 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . 19
I. Ébrios habituais e viciados em tóxicos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2. Deficiência mental .......................................... 19

Art. 4~ llf. . . . . .. . . . .. . . .. .. . . ... . . . . . .. . . . .. . . 19


I. Excepcionais. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Art. 4~ IV. . . . . . . ...................... ... .... . ... .... . 20


I. Pródigos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Art. 4~ parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20


1. Índios. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Art. 5°. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... _. . . _. . . . . . . . . . . . . . . 21


1. Fim de menoridade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Art. 5~ parágrafo único, 1 a V. . . . ... ....... ................... 21


I. Emancipação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
2. Emancipação voluntária. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3. Emancipação judicial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
4. Emancipação legal .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
5. Registro da emancipação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
6. Produção de efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Art. 6°. . . . . . . . . . .... ........... .... ....... . ........ ................ 23


I. Fim da personalidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2. Morte natural. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
3. Morte presumida com declaração de ausência. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Art. 7~ 1 e 11, parágrafo único. ........ ........... 24


1. Morte presumida sem decretação de ausência. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Art. 8°. . . . . . . ... .. .. ... . ... . .. .... .. .. .... . . . ... ..... ... . . .. ... . ... . ... . . . . .. 26
I. Comoriência . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
3. Apuração do momento da morte. .. ... . . .. ... . . .... . . . . . . ..... .. . . . . . . . . ... . . .... . . 26
4. Efeito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Art. 9~ 1 a IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
I. Registro público. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2. Registro civil das pessoas naturais. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Índice Sistemático IX

3. Retificação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Art. 10,1 a m. ........ .... .... ............... ..... .. ....... . 27


1. Registro Público. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2. Sentenças que decretarem a nulidade ou anulação do casamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
3. Divórcio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
4. Separação judicial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
5. Restabelecimento da sociedade conjugal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
6. Atos judiciais ou extrajudiciais que declarem ou reconheçam a filiação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
7. Atos judiciais ou extrajudiciais de adoção. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Capítulo II - Dos Direitos da Personalidade

Art. 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......... 29
1. Direitos da personalidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2. Classificação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3. Caracteres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
4. Limitação voluntária. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
5. Exceção à intransmissibilidade e irrenunciabilidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
6. Tutela da personalidade do autor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
7. Estatuto do Idoso. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
8. O sistema legal de proteção ao idoso. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Art. 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
1. Defesa dos direitos da personalidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
2. Tutela preventiva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
3. Direito à indenização. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

Art. 12, parágrafo único. . . . ............... ........ 39


1. Comunicação de legitimidade para exigir proteção. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Ar/. 13 . . . . . . . . . ... . . . . ........ . . . . ... . . . . . .. .. . .. .. . .. . . 39


I. Disposição do corpo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2. Disposição gratuita de órgãos, tecidos ou partes do próprio corpo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3. Sangue. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
4. Inseminação artificial e gestação em útero alheio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
5. Esterilização. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
6. Transplante. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
7. Controle de natalidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Art. 13, parágrafo único . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41


I. Transplante. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Art. 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 42
1. Disposição gratuita do corpo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Art. 14, parágrafo único. ....................................... 42


1. Revogação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Ar/. 15 . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . . . .. . . . . ... . . .. . ... .. . . . . . . . . . .. . 42


1. Tutela do paciente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
x Código Civil Comentado - Parte Geral

Art. 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
I. Do nome. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2. Composição do nome. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
3. Inexiste direito subjetivo ao nome. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
4. Mudança e retificação do prenome e do nome. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Art. 17. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. .. . . . ... ... ..... . . . ... . ... .. . .. . . .. . . . . ... ... 44


I. Objeto da tutela jurídica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2. Utilização do nome. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
3. Usurpação do nome. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
4. Proteção do nome como direito à identidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
5. Conteúdo do direito ao nome. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
6. Dano material e dano moral. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Art. 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................... 45
I. Utilização econômica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Art. 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
I. Pseudônimo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2. Regime legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Art. 20 .. ... 46
1. Objeto da proteção legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................... 47
2. Direito à intimidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................... 47
3. Direito à voz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................... 48
4. Direito à imagem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................... 48
5. A tutela da intimidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................... 48
6. Thtela da voz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................... 49
7. Tutela da imagem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................... 49

Art. 20, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49


I. Transmissão do exercício da proteção legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Art. 21 . . . . . . . .. . .. . . 49
I. Vida privada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2. Inviolabilidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3. Como se realiza a tutela legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Capítulo III - Da Ausência

Seção I - Da Curadoria dos Bens do Ausente

Art. 22.. . . . . .. . 51
I. Ausência . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2. Ausente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
3. Quem pode requerer a declaração de ausência. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
4. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
5. Registro da sentença. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
6. Quando cessa a curadoria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Art. 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
1. Requisito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Índice Sistemático XI

Art. 24 . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . . .. . . 52
1. Curador. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
2. Poderes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
3. Aplicação das disposições pertinentes à tutela e à curatela .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Art.25,§§1~2"e3°....................................... .................... 53
1. Regulamentação da nomeação do curador. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2. A ordem legal não é absoluta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Seção 11 - Da Sucessão Provisória

Art. 26 . . . . . . . . . . . . . . . ... . .. . . .. . .... ... . ... ... . ... ... . ... . . . . .. . . . . 54


I. Abertura provisória da sucessão. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Art. 27, 1 a IV. . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... .. .... ......................... 54


1. Interessados. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2. A ordem legal não é absoluta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Art. 28 . . . . . .. . . .. . . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . .. . .. . . .. . . . . 55
1. Efeito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
2. Efeitos que produz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
3. Situação dos herdeiros. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Art. 28, § 1°. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56


1. Atuação do Ministério Público. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

Ar!. 28, § 2" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56


1. Não-comparecimento de herdeiro ou interessado. Efeito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
2. Comparecimento do interessado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

Art. 29 . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . .. . ... . . . . ... . ... . . . . ... . . . . . . . . .. . ... . . . . . 56


I. Providência preliminar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
2. Conversão. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Art. 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . .. . . . . . .. . .. . . 57
I. Posse provisória e condicional. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2. Garantias da restituição dos bens. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3. Alcance das garantias. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Art. 30, § 1°. . . . . . . ............ ........................... 58


I. Quando não se presta garantia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2. Direito do herdeiro excluído. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

Art. 30, § 2" . . . . . . ........ ....... .... ..... ......... 58


1. Posse sem prestar garantias. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

Art. 31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
I. Alienação e hipoteca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2. Condições para que seja possível alienar ou hipotecar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Art. 32. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . .. . . . . ... . . . . ... . . . . . . . ... 59


1. Legitimidade ativa e passiva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
XII Código Civil Comentado - Parte Geral

Ar! 33 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .... . .. .. . . 59
1. Quando o sucessor provisório é herdeiro necessário . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
2. Os sucessores que não são herdeiros necessários. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

Art. 33, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60


1. Aparecimento do ausente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
2. A situação do sucessor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Art. 34 . . . ........ ......... 61


1. Sucessor excluído. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2. Condição para haver sua parte nos frutos e rendimentos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6]
3. Atuação do curador e do sucessor a quem couber o quinhão do sucessor que não pode prestar
garantia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Art. 35 . .......... ......... ........... 61


1. Falecimento do ausente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

Art. 36 . ............................ 62
I. Aparecimento do ausente ou se for comprovada sua existência. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
2. Situação dos sucessores provisórios. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

Seção 1lI - Da Sucessão Definitiva

Art. 37 . . . . . . . . . ................... 63
I. Quando pode ser requerida a sucessão definitiva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
2. Situação dos sucessores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Art. 38 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . . . . . . . . .. . . . . . ... . . . . . .. . . . . 64
I. Outra hipótese de sucessão definitiva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Art. 39 ............ . . . . . . . .. 64
I. Tutela do ausente, seus descendentes ou ascendentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
2. Em que consiste a tutela do ausente ou dos descendentes ou ascendentes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Art. 39, parágrafo único. . . ................. ........... 64


1. Arrecadação dos bens como vagos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Título I1- Das Pessoas Jurídicas

Capítulo I - Disposições Gerais

Art. 40 . . . . . . . . . .. . . . . . .. . .. . . .......... 67
1. Noção. . .. . . . .... . . . .... .. . ... . . .. . . . . ... . . . .. .. . .. . . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . .. . .. 67
2. Terminologia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
3. Natureza jurídica. . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . .. . . . . . .. . .. . ... . ... . .. . . .. . . . . . . .. . .. 70
4. Entes despersonalizados. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
5. Sociedades de fato e sociedades irregulares. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
6. Classificação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
7. Nacionalidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

Art. 41, J a V . .. .. .. .. 76
1. Pessoas jurídicas de Direito público interno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Índice Sistemático Xl1I

2. Administração direta. União, Estados, Municípios e Territórios. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77


3. Administração indireta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
4. Autarquias. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
5. Fundações públicas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
6. Empresas públicas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
7. Sociedade de economia mista....... .. . 79
8. As demais entidades de caráter público criadas por lei. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Art. 41, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . .................. 80


I. Regime legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

Arf. 42 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . . . .. ... . . .... . . . .... .... . 80


l. Pessoas jurídicas de Díreito público externo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

Ar!. 43 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . _.. _ 80
I. Responsabilidade civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
2. Direito regressivo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Art. 44, I a V . . . . _. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
I. Pessoa jurídica de Direito privado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
2. A sistematização. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
3. Associações. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
4. Sociedades. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
5. Fundações. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Art. 44, § /0. . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . .. . ... . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . 83


I. Organizações religiosas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Art. 44, § 2" .... 84


I. Aplicação subsidiária 84

Art. 44, § 3° . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
l. Partidos politicos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

Art. 45 . . . . . . . ... . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . 84
I. A existência legal .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
2. Do ato constitutivo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
3. Do registro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
4. Autorização ou aprovação do Poder Público . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

Art. 45, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........... 86


I. Prazo de decadência . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
2. Decretação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
3. O prazo decadencial e sua contagem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
4. Anulação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Art. 46, I a VI. ...... ........ ............................... 87


l. Direito positivo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
2. A denominação, os fins, a sede, o tempo de duração e o fundo social, se houver . . . . . . . . . . . . . 88
3. O nome e a individualização dos fundadores e instituidores e dos diretores. . . . . . . . . . . . . . . . . 88
4. O modo por que se administra e representa, ativa e passivamente, judicial e extrajudicialmente. 89
XIV Código Civil Comentado - Parte Geral

S. Se o ato constitutivo é reformável no tocante á administração e de que modo. . . . . . . . . . . . . . . 89


6. Se os membros respondem, ou não, subsidiariamente, pelas obrigações sociais. . . . . . . . . . . . . . 89
7. As condições de extinção da pessoa jurídica e o destino do seu patrimônio nesse caso. . . . . . . . 89

Art. 47 . . . ................................ . . . . . . . . .. . . . . . . . . . ... . 89


1. Obrigação da pessoa jurídica e atos dos administradores. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
2. O Direito anterior. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

Art. 48 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
1. Administração coletiva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
2. O quorum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

Art. 48, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91


1. Decadência . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
2. Anulação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

Art. 49 . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 91
I. Administrador provisório. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

Art. 50 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . ... . .. . . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . ... ... 92


I. Desconsideração da pessoa jurídica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
2. Finalidade da regra legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
3. Solução do Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
4. Efeito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
S. O Código de Defesa do Consumidor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

Art.5J,§§J~2"e3°....................................... ........ 9S
I. Fim da existência da pessoa jurídica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
2. Dissolução e liquidação . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
3. Dissolução. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
4. Liquidação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
S. Averbação da dissolução. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
6. Cancelamento da inscrição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Art. 52 . . . . . . . ........ .... .... ........ . .. 100
1. Sistematização. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
2. O debate doutrinário. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
3. A tutela assegurada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Capítulo II - Das Associações

Art. 53, parágrafo único. . ... ....... .... ..... .............. 103
1. A Constituição Federal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
2. Noção . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
3. Inexistem direitos e obrigações recíprocos entre os associados. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Ar!. 54,1 a Vll. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . ... . . . . . ... . . . . ... . ... . . . . . . . . ... lOS
1. Nulidade cominada ou expressa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lOS
2. O regime legal da nulidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lOS
3. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Art. 55 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . .. . .. . . . .. . .. . . . . . . . . . . 107
1. Igualdade entre os associados. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Índice Sistemático XV

Art. 56, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107


I. Intransmissibilidade da qualidade de associado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
2. Quando é transmissível. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
3. Retirada e exclusão do associado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
4. Efeitos da retirada ou da exclusão. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Art. 57 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
I. A exclusão. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Art. 58 . . . . . . . . . . . . . . ..................................................... 110


I. Proteção assegurada ao associado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

Art. 59, / e JJ, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II I


I. Órgãos da associação . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11l
2. Funções essenciais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III

Art. 60 . . ... .... 112


I. Convocação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
2. Forma de convocação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
3. Local, dia e hora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
4. Ordem do dia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I 13
5. Convocação por associados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
6. Como se faz a convocação por associados. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Art 6/, §§ /oe2".............................................................. 114


I. Liquidação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
2. Deduções incidentes sobre o patrimônio líquido . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
3. Como se faz a entrega do remanescente do patrimônio líquido. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I 16

Capítulo III - Das Fundações

Art. 62 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
I. Fundação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
2. A instituição . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
3. Constituição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I 19
4. Escritura pública. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
5. Testamento. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

Art. 62, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . .. .......... 120


I. Fins das fundações. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

Art. 63 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... .... 120


I. Dotação insuficiente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Art. 64 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....... ....... .......... .... ......... 122


I. Transferência da propriedade ou outro direito real. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

Art. 65 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
I. A quem compete a elaboração do estatuto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
2. A elaboração do estatuto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
3. A aprovação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
XVI Código Civil Comentado - Parte Geral

Art. 65, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............. 123


1. Prazo para elaboração do estatuto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

Art. 66, §§ 10e2"....... 124


1. Fiscalização pelo Ministério Público. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

Art. 67, I a IH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125


1. Alteração do estatuto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
2. Quorum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
3. Não pode contrariar ou desvirtuar o fim da fundação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
4. Aprovação pelo Ministério Público. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
5. Suprimento pelo juiz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

Art. 68 . . . . . . . . . . ...... ........ ............ 126


1. Tutela da minoria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

Art. 69 . . . ........ ........... . . . . . . .. 127


1. O alcance da norma legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... . ............... ...... 127
2. Extinção .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... . ............... ...... 128
3. Finalidade ilícita. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... . ............... ...... 128
4. Impossibilidade da finalidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... . ... .... ... .. .. . ...... 128
5. Inutilidade de finalidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... . ............... ...... 128
6. Vencimento do prazo de existência. . . . . . . . . . . . . . . . . .......... . ............... ...... 129
7. Legitimidade para pedir a extinção. . . . . . . . . . . . . . . . . .......... . ............... ...... 129
8. Destino do patrimônio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... . ............... ...... 129

Título 1II - Do Domicílio

Art.70... 131
1. Sistematização. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
2. Domicílio voluntário (domicilium voluntarium). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
3. Domicílio necessário (domicilium necessarium) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
4. Domicílio geral e domicílio especial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
5. Noção. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
6. Função do domicílio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

Ar!. 71 ... . 136


1. Pluralidade de domicílios. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

Ar!. 72, parágrafo único. ............ ........ ........... 137


1. Domicílio profissional. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

Art. 73 . . . .......... ........ ..... .... .. 138


I. Inexistência de residência habitual. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

Art. 74, parágrafo único. . . ....................................... 139


1. Mudança de domicílio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
2. Prova da intenção. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

Art. 75,1 a IV, §§ 1° e 2" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . ... . .. . . . . . ... . . .. . . . . ... 141


1. Domicílio da pessoa jurídica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Índice Sistemático XVII

2. Pessoas jurídicas de Direito privado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142


3. Pluralidade de estabelecimento 142
4. Pessoa jurídica com administração ou diretoria no estrangeiro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
5. Reflexos no Direito Processual Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
6. Tutela do consumidor. . . . . . . . . . . . . . ... . .. .. . . . ... . .. . .. . . ... . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. 144
7. Matéria tributária. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

Art. 76. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144


1. Domicílio necessário. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

Ar/. 76, parágrafo lÍnico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145


I. A enumeração legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
2. Dos incapazes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
3. Servidor público. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
4. Militar. . . . . . . . . . .. . . . . . ... . .. . . .. . . . . . . .. . .. . . .. . . . . . ... . . . . . . . . . . . ... . . . . .. . 146
5. Marítimo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
6. Preso. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

Art. 77 . ........... ........ ................. .......... 146


1. Domicílio do agente diplomático. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

Art. 78... .. . . . .. . . . 147


I. Domicílio de eleição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
2. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

Livro 11 - Do Bens

Titulo Único - Das Diferentes Classes de Bens

Capítulo I - Dos Bens Considerados em si Mesmos

Seção I - Dos Bens Imóveis

Art. 79.. . .. .. . . . . . . .. .. . . .. 151


1. Dos bens e das coisas no Direito positivo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
2. Dos bens e das coisas na doutrina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
3. Dos bens no Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
4. Classificação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
5. Bens imóvei e móveis. O tratamento legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
6. Sistematização. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
7. [móveis por natureza. .. . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . .. . . . .. . . .. 161
8. [móveis por acessão natural. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
9. [móveis por acessão artificial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

Art. 80, 1 e 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . ... . . . . ... . . . . . . 165


I. Imóveis por determinação legal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

Ar/.8l,lell _ 167
1. Alcance de norma legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
2. Edificações . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
3. Materiais provisoriamente separados de um prédio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
XVIII Código Civil Comentado - Parte Geral

4. Direito Processual Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169


5. Direito internacional privado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

Seção 11 - Dos Bens Móveis

Art. 82 . .. . . . ........... .. 170


I. Critério de qualificação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
2. Imóveis por natureza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Art. 83, 1 a m. . . . . .. . . . . . . .. . . .. . . .. ... . . . . . .. .. .. . . .. . . . . .. . . . .. . . .. . . . . . .. . . 171


I. Móveis por efeitos legais. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
2. Energias que tenham valor econômico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
3. Direitos reais sobre objetos móveis e as ações correspondentes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
4. Direitos pessoais de caráter patrimonial e respectivas ações. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

Art. 84 .. .... .. . . . . .. . . . . . . . . . . 173


I. Materiais destinados à construção ou provenientes de demolição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
2. Direito internacional privado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

Seção III - Dos Bens Fungíveis e Consumíveis

Art. 85 175
I. Bens móveis fungíveis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
2. Bens móveis infungíveis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
3. Importância prática da distinção. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

Art. 86 ... ..... 179


I. Bens consumíveis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
2. O regime legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
3. Bens não-consumíveis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
4. Bens consumíveis e bens fungíveis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
5. Importância prática da distinção entre coisas consumíveis e não-consumíveis. . . . . . . . . . . . . . . 181

Seção IV - Dos Bens Divisíveis

Art. 87 . . ............................................................... 182


I. Bens divisíveis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
2. Regime legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Art. 88 . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . .. . . . . . . .. . .. . . .. . .. . . . . . . . . . . .. . ... . . . . . . . . ... 183


I . Bens indivisíveis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
2. Regime legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

Seção V - Dos Bens Singulares e Coletivos

Art. 89 . . ... . . ...... .. 184


I. Coisas singulares. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
2. Regime legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Art. 90 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
I. Coisas coletivas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
2. Universalidade de fato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Índice Sistemático XIX

Art. 90, parágrcifo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187


I. Bens que integram a universalidade e relações jurídicas próprias. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

Art. 91 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . .. . . . . . . ... . ... . . . . ... . . . . . . . . . . . ... . . . . .. 188


I. Universalidade de direito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
2. Regime legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

Capítulo II - Dos Bens Reciprocamente Considerados

Art. 92. . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . .. . .. . . . . . . .. . . . . .. . . . . . .. . . .. 191


I. Critério de distinção . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
2. Classificação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
3. Relação dos bens acessórios. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
4. Regime legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Art. 93 . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . .. . . . . . . . . . .. ... . . . .. . .. . .. . ... . . . . . . . . . . . ... . ... 194


I. Pertenças. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
2. Pertenças e partes integrantes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
3. Regime legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

Art. 94................. . . 198


I. Exceção à regra de que o acessório segue o principal 198

Art. 95 . . . . . . . . . . ... . ... . . . . . . . . ... . ... . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . ... . .. . ... . . . . . 199


I. Dos frutos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
2. Regime legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
3. Disposições legais pertinentes aos frutos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
4. Produtos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
5. Regime legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
6. Outras disposições legais pertinentes aos produtos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202

Art. 96 . . . . . . . . . ... . . . . . . . . ... . ... . . . . . . . . . ... . . . . ... . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. 203


I. Benfeitorias. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
2. Classificação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

Art. 96, § 1" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203


I. Benfeitorias voluptuárias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

Art. 96, § 2" . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204


I. Benfeitorias úteis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

Art. 96, § 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................. 205


I. Benfeitorias necessárias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

Art. 97 . . . . . . . . ... . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . ... . . . . ... . . . . ... . ... .. . . ... 205


I. Acessão. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
2. Regime legal das benfeitorias. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

Capítulo m- Dos Bens Públicos


Art. 98 . . . . . .. . . . . . . . . . ...... ..... 207
1. Critério de distinção . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
xx Código Civil Comentado - Parte Geral

2. Bens públicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207


3. Bens particulares. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

Art. 99. 1 a 111. ..... .. .. .................. ......... ............ 209


1. Critério da classificação . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
2. Bens públicos de uso comum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
3. Bens públicos de uso especial. .. o' •••• • ••• ••• • ••• • • • • • •• • • •• •• •• • • • • • •• • • • • • • • • • •• 210
4. Bens públicos dominicais. . . . . . . . . . . . . ... . . .. ... . ... . . . . . . . . ... . . . . . . . . ... . ... . . . 210

Art. 99, parágrafo único. ................................. 210


I. Bens públicos pertencentes a pessoas jurídicas de Direito público com estrutura de Direito
privado .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

Art. 100 . ......... . . . . . .. . .......... 211


I. A inalienabilidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
2. Afetação o' • • • • • • • • • • • • • •• • ••• 212
3. Desafetação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
4. Impenhorabilidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

Art. 101 ....... .... . . .. . . 213


I. Alienação de bens dominicais. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

Art. /02 . . . . . . . . . . . . . ........... .... ... . 214


1. Impossibilidade de usucapião. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

Art. 103 . .. ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . .. . . .. 214


I. Remuneração pelo uso de bens públicos de uso comum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

Livro III - Dos Fatos Jurídicos

Título I - Do Negócio Jurídico

Capítulo I - Disposições Gerais

Art. 104,1 a 111.. . . . . . .. ... .. .. . .. .. . .. .. ... .. .. .. ..... .. .. .. .. 215


1. Dos fatos. . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . ... 215
2. Fato jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
3. Classificação do fato jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
4. A sistematização do Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
5. Do negócio jurídico. . 218
6. Elementos integrantes da noção de negócio juridico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
7. Licitude. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
8. Produção de consequência jurídica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
9. Requisitos de validade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
10. Capacidade do agente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
lI. Objeto lícito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
12. Objeto possível. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
13. Objeto determinado ou determinável. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
14. Forma prescrita ou não defesa em lei.................. . . 229
15. Inobservância dos requisitos de validade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Índice Sistemático XXI

Art. 105 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231


1. Impossibilidade de se invocar a incapacidade relativa de uma das partes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
2. Indivisibilidade do direito ou da obrigação comum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232

Art. 106 . . . . . . . . . . . . . . . .......................... ....... ....... ... ..... 233


I. Validade do negócio jurídico e impossibilidade do objeto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

Art. 107 . . . . . . . . . . . . . . . ... .... ....... .... ........... .......... ....... ..... 235
1. Da forma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
2. Liberdade da forma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
3. A forma nos negócios jurídicos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

Art. 108 . . . . . . .................................................. 237


I. Validade do negócio jurídico e escritura pública. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
2. Renúncia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
3. Quando o negócio jurídico envolvendo direitos reais sobre imóveis dispensa a escritura pública. . 238
4. Escritura pública. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

Art 109 . . . . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......... 238


1. Instrumento público . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
2. Adoção do instrumento público . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

Art. 110 . . ... . . . 239


1. Reserva mental. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
2. A disciplina legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

Art. 111. . . . . ............. ....... .............. ... ... 242


1. Silêncio como manifestação de vontade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
2. O silêncio no Código Civil de 2002 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
3. A proteção do consumidor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

Art. 112 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................... .......... ....... .. 246


I. Da necessidade de interpretação das declarações de vontade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
2. Do objeto da interpretação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
3. Processo de interpretação do negócio jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
4. O Código Civil de 2002 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

Art. JJ 3 ........................................................... 25 1
I. Princípio orientador da interpretação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
2. Da boa-fé objetiva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
3. Dos usos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

Art. JJ4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254


I. Regra de interpretação . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
2. Negócios jurídicos benéficos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
3. Renúncia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

Capítulo 11 - Da Representação

Art. 115 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ........ 256


1. Representação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
2. Espécies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
3. Natureza jurídica. . . . ..... .. . .. . . .. . .. . . . .. 259
4. A sistematização do Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
XXII Código Civil Comentado - Parte Geral

5. Representação legal 260


6. Representação voluntária. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
7. Da procuração. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262

Art. 116 . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . .. . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . .. . ... . . .. . . . . ... . ... . 264


I. Efeitos da representação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264

Art. 117, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265


I. Negócio jurídico consigo mesmo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
2. A sistematização do Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
3. Substabelecimento. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

Ar!. 118 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . .. . . . . . .. . . .. . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . .. . . 267


I. Prova da representação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
2. Extensão dos poderes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
3. Excesso de poderes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

Art. 119, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269


1. Conflito de interesses. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
2. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
3. Prazo para pedir a anulação . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

Art. 120 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271


I. A sistematização do Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
2. Representação legal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
3. Representação voluntária. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

Capítulo III - Da Condição, do Termo e do Encargo

Art. 121 .. .. .. .. 272


I. Modalidade do negócio jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
2. A sistematização do Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
3. Da condição . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
4. Negócios em que não se introduz condição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
5. Elementos estruturais da condição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
6. Sistematização da condição no Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278

Art. 122 . . . . . . . . . . . .......... ................... 278


1. Condições lícitas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
2. Da condição ilícita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
3. Das condições perplexas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
4. Condições potestativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282

Ar!. 123 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . .. . . . . ... . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . .. . . 284


I. Invalidade dos negócios jurídicos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284

Art. 123, I. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... ....... .... .... ........... ... 284


I. Condições impossíveis suspensivas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

Art. 123, 11. . . . . . . . . . . ............................................. 285


I. Condições ilícitas ou de fazer coisa ilícita. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
Índice Sistemático XXIIJ

Art. 123, m. ............. ............... .. .... ...... ..... ................ . 286


I. Condições perplexas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286

Ar!. 124 .. . . .. . . . . . . . . .. . . .. . . ..... . . . . . .. . . . . .. .. .. . 286


I. Inexistência. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286

Art. 125 .. .. . 287


1. Condição suspensiva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
2. Verificação da condição . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
3. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288

Art. 126 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290


I. Atos negociais na pendência da condição suspensiva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290

Art. 127 . . . . . ........................................................... 291


1. Eficácia do negócio jurídico sob condição resolutiva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
2. Cláusula resolutiva tácita e expressa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292

Art. 128 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292


I. Realização da condição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
2. Condição resolutiva em negócio jurídico de execução continuada ou periódica. . . . . . . . . . . . . . 293

Art. 129 . . . . . . . . . . . . . .......... ... ....... ............... .......... ... ... 294
I. Verificação impedida e verificação provocada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
2. Implemento maliciosamente obstado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
3. Implemento maliciosamente provocado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

Art. 130 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296


1. Direito eventual. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
2. Atos destinados a conservá-lo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296

Art. 131 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297


I. Termo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
2. Termo inicial. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298

Art. 132 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298


I. Dos prazos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

Art. 132, § r...... . .... .. .. 299


I. Dia do vencimento em feriado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

Ar!. 132, §]O. . . . . . . ... . . .. ... . .. . . . . . . . . . . . . .. . ... . . . . ... . . . . ... ... . . . . .. . . 300
1. Meado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300

Art. 132, § 3° . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300


I. Mês e ano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
2. Contagem dos prazos de mês e ano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300

Ar!. 132, § 4° _. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301


1. Prazos fixados por hora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
XXIV Código Civil Comentado - Parte Geral

Art. 133 . . .. .. .. .. . 301


1. Computação dos prazos em testamentos e contratos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

Art. 134 . . . . . . . .................................................. 302


I. egócios jurídicos entre vivos, sem prazo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302

Art. 135 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 303


1. Aplicação das regras relativas às condições suspensiva e resolutiva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

Art. 136 .. . ... .. .. . .... 304


1. Encargo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304

Art. 137 . ..................................................... 305


I. A sistematização do Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
2. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306

Capítulo IV - Dos Defeitos do Negócio Jurídico

Seção I - Do Erro ou Ignorância

Art. 138 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308


1. Defeitos do negócio jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
2. A sistematização do Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
3. Classificação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
4. Do erro e da ignorância. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
5. Do erro. .... . . . . . .... . . ..... . . . ... . . . . . .. . . . ... ... . . . . . .. . . . . . ... . . .... .. . . . . 310
6. Do erro obstativo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
7. Erro de fato e erro de direito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
8. Erro acidental . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
9. Erro de cálculo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
10. O erro substancial e a confiança do destinatário como requisito de invalidade. . . . . . . . . . . . . . 312
li. Requisitos de invalidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
12. Efeitos da anulação do negócio jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315

Art. 139 .. .. .... . . .. . ......... 316


1. Erro substancial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

Art. 139,1. . . .. .. 317


1. Erro sobre a natureza do negócio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
2. Erro quanto ao objeto principal da declaração. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
3. Erro quanto a algumas qualidades essenciais do objeto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319

Art. 139, lI. . . .... .... ....... . .............................. 322


I. Erro quanto à pessoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322

Art. 139, 111 . . . . ... ....... . ............ 323


I. Erro de direito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323

Art. 140 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324


1. Falso motivo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
2. Falso motivo como erro, defeito do negócio jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
Índice Sistemático XXV

Art. 141 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327


1. Erro na transmissão da vontade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
2. Alteração intencional da vontade declarada pelo intermediário. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328

Art. 142 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... .... ....... ....... ....... ... ..... 329
I. Erro acidental ou sanável . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

Art. 143 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330


1. Erro de cálculo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
2. Requisitos para que se tenha o erro de cálculo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
3. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331

Art. 144 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . ... . . . . 331


I. Convalescimento do negócio jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
2. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
3. Possibilidade de transação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
4. Hipóteses de retificação . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Seção II - Do Dolo
Art. 145 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........ ...... ....... ... . 334
I. Do dolo. . . . . .. . . . . . ........ . .. . . . . .. . . . .. . .. .. 334
2. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
3. Classificação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
4. O dolo principal e a anulação do negócio jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
5. Dolus bonus e invalidade do negócio jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
6. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
7. A quem cabe exercer a ação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
8. Do ônus da prova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

Art. 146 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340


I. Dolo acidental. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
2. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
Art. 147 . . ............... ........ ........................... .. 342
I. Dolo negativo. Noção. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
2. O silêncio intencional no Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
3. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
4. Omissão dolosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
5. O silêncio refere-se à situação ignorada pela outra parte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344
6. Omissão dolosa provoca o erro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
7. A omissão é da outra parte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
8. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345

Art. 148 . . . ... .... ........... .... ... . ........ 345


1. Dolo de terceiro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
2. Requisitos do dolo capaz de anular o negócio jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346
3. O beneficiário tinha conhecimento ou devia ter conhecimento do que se passava . . . . . . . . . . . . 346
4. Dolo de terceiro que não invalide o ato negociaI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
5. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
Art. 149 . . . . . . . . . . . . . ...... .... ....... .... ... ........... ... ....... .... 348
1. Da representação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
XXVI Código Civil Comentado - Parte Geral

2. Representação legal ................ 349


3. Representação voluntária. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350

Art. 150 .. .. 351


1. Dolo de ambas as partes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351

Seção III - Da Coação

Art. 151 . . .. .. .... . .. 352


1. Da coação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
2. Coação física. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
3. Da ameaça moral. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
4. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
5. Ameaça. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
6. Origem da ameaça. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
7. O dano deve ser iminente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
8. O dano seja a causa determinante do ato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
9. Coação principal e coação acidental. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
10. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
lI. Prova. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
12. A situação do terceiro em face da anulação do ato negociaI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
13. Prazo para anulação por coação. . . . .. . . . . .. .. . . . . .... . . . ... . .... ... ... . .... . .. ... 370
14. Perdas e danos e prescrição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370

Art. 151, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370


1. Pessoa não pertencente à família. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370

Art. 152 . . . . . ... .. 373


I. Critério para aferir a coação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373

Art. 153 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375


1. As hipóteses previstas no dispositivo legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
2. Exercício normal de um direito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
3. Temor reverencial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379

Art. 154. . 381


I. Coação exercida por terceiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
2. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383

Art. 155 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383


1. Coação exercida por terceiro sem o conhecimento do contratante. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383
2. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384

Seção IV - Do Estado de Perigo

Art. 156.. . .. .... 384


1. Noção. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
2. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
3. Existência do perigo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
4. O aproveitamento do estado de perigo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
5. O nexo causal entre o negócio e o risco de dano. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
Índice Sistemático XXVII

6. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390

Art. 156, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392


1. Dano grave à pessoa não pertencente à família do declarante. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392

Seção V - Da Lesão

Art. 157, § l° . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393


I. Noção . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
2. Negócios usurários e lesão. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
3. Elementos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
4. Elemento subjetivo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
5. Elemento objetivo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
6. Nexo causal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
7. Momento em que se apura a lesão . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
8. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
9. Proteção do consumidor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404

Art. 157, § 2"... . .. 405


I. Modificação do negócio usurário . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405

Seção VI - Da Fraude contra Credores


Art. 158, §§ l° e r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
1. Noção. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
2. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
3. Fraude contra credores nos negócios de transmissão gratuita de bens ou remissão de dívidas. . . 408
4. Insolvência do devedor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
5. Anterioridade do crédito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
6. Da ação pauliana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

Art. 159.. . .. .. . . . 415


1. Negócio oneroso. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
2. Da ação pauliana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417

Art. 160, parágrafo único . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418


I. O adquirente pode desobrigar-se. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418

Art. 161 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ... ..... 420


I. Legitimação passiva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420

Art. 162 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421


I. Do pagamento de divida não vencida. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
2. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423
3. Efeito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423

Art. 163 . . ........ ....... ................ ...... ........ .................. 424


1. Presunção de fraude. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424
2. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424
Art. 164 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425
I. Negócios ordinários e presunção de boa-fé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425
XXVIII Código Civil Comentado - Parte Geral

Art. 165, parágrafo lÍnico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............ 426


I. Efeitos da anulação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426

Capítulo V - Da Invalidade do Negócio Jurídico

Art. 166, I a VII. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429


1. Noção. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
2. Da inexistência. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
3. Da validade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
4. Da eficácia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
5. Do ato nulo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
6. Casos de nulidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434
7. Negócio jurídico celebrado por pessoa absolutamente incapaz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434
8. Objeto ilícito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
9. Objeto impossível. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
10. Objeto indeterminável. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436
lI. Quando o motivo determinante, comum a ambas as partes, for ilícito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436
12. Obediência à forma prescrita em lei. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437
13. For preterida solenidade que a lei considere essencial para sua validade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
14. Tiver por objetivo fraudar lei imperativa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
15. A lei taxativamente declarar o ato nulo, ou proibir-lhe a prática, sem cominar sanção .

Art. 167, § 1~ 1 a III. e § r.... .. ... ... .. .. 439


I. Da simulação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440
2. A simulação no Código Civil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442
3. O negócio dissimulado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444
4. Negócio jurídico dissimulado no Código Civil 446
5. Modalidades de simulação no Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446
6. Simulação por interposição de pessoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446
7. Simulação de conteúdo do negócio jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
8. Simulação por data fictícia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
9. Tutela dos direitos de terceiros. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
10. Dos terceiros que são prejudicados diretamente pelo negócio aparente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448
lI. Dos terceiros adquirentes de direitos negociados diretamente com os responsáveis pelo negócio
simulado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448
12. Dos credores. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
13. Da ação de simulação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450

Art. 168, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................ 452


1. Alegação das nulidades. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452
2. Qualquer interessado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
3. Ministério Público. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454
4. O juiz atuando de oficio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455

Art. 169. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . ... . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 455


I. Da confirmação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455
2. Prescrição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456

Art. 170 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458


I. Da conversão. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458
2. Conversão e vontade alternativa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
Índice Sistemático XXIX

3. Requisitos da conversão. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460

Art.171.IeII.......................................... ...................... 461


1. Ato anulável .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462
2. As causas de anulação do negócio jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464
3. Casos expressamente declarados em lei. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464
4. Incapacidade relativa do agente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
5. Defeitos dos negócios jurídicos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465

Art. 172 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465


I. Da confirmação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
2. Naturezajuridica.... 466
3. Espécies de confirmação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467
4. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469
5. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469

Art. 173 .. .. .. .. . .. . . 471


1. Requisitos da confirmação expressa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471

Art. 174 . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . ... . . . . .. 473


1. Confirmação tácita. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473

Art. 175 .. .. 474


1. Efeitos da confirmação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474

Art. 176.. . . .. 475


1. Falta de autorização de terceiro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475

Ar/. 177 . . . . 477


1. Regime legal da anulação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477
2. Ação de anulação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477
3. Da legitimação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478
4. A quem aproveita a anulação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
5. Anulação e responsabilidade civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
Art. 178.1 a lI!. . ......... ........... 480
I. Da disciplina do Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480
2. Da coação . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480
3. Os demais casos de defeitos do negócio jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480
4. Relativamente incapazes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481
Art. 179. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . ... . . . . .. . . . . . . . . . .. . 481
1. Casos de anulação sem fixação de prazo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481

Art. 180 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481


I. Menor relativamente incapaz no negócio juridico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481

Art. 181 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482


1. Repetição do pagamento e o menor incapaz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482

Art. 182 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................. 483


1. Efeitos da anulação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483
xxx Código Civil Comentado - Parte Geral

2. Da restituição do estado anterior. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484


3. Da indenização. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486
4. Interesse negativo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486
5. Dos terceiros de boa-fé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489

Arf. 183 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493


1. Da forma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494
2. Da nulidade do instrumento e a nulidade do negócio jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495

Art. 184 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...... . ... .... .. 498


1. Da invalidade parcial do negócio jurídico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498
2. Da pluralidade de negócios relacionados entre si. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
3. Obrigação principal e obrigação acessória. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502

Título II - Dos Atos Jurídicos Lícitos

Art. 185 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503


I. A sistematização do Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503
2. Atos jurídicos lícitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503
3. O regime legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505

Título 1Il - Dos Atos Ilícitos

Arf. 186 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509


I. Ato ilícito .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509
2. A sistematização do Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512
3. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513
4. Fato voluntário do agente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514
5. Da ilicitude. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518
6. Imputação do fato ao agente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520
7. O dano. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523
8. Nexo de causalidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532

Arf. 187 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534


1. Abuso de direito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534
2. Aplicação da teoria do abuso do direito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536
3. A sistematização do Código Civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541
4. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546
5. Exercício do direito por seu titular. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546
6. Exercício desconforme do direito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546
7. Afronta aos limites impostos pelo seu fim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547
8. Dano. . . . .. . . . . .. . . . . . .. .. . . . . . ... . . . . ... . . . . .... . . ... . . . . .. . . . . . . .. . .. . . ... . 554
9. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 554

Art. 188, I e li, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555


I. Das excludentes de responsabilidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555
2. Legítima defesa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557
3. Resposta a uma agressão atual ou iminente e injusta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 560
4. Preservação de um direito seu ou de outrem 561
5. Necessidade de reação . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 562
6. Emprego moderado dos meios necessários à defesa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 562
Índice Sistemático XXXI

7. Legítima defesa e sentença penal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563


8. Legítima defesa putativa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563
9. Exercício regular de um direito reconhecido. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564
10. Estado de necessidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565
I I. Requisitos do estado de necessidade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568
12. Perigo iminente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568
13. Perigo ameaça coisa ou pessoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569
14. Conduta do agente e preservação da coisa ou pessoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569
15. Reação necessária. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570
16. Moderação na conduta do agente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570

Título IV - Da Prescrição e da Decadência


Capítulo 1- Da Prescrição
Seção I - Disposições Gerais
Arf. 189 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................. 573
I. Influência do tempo na aquisição e na extinção de direitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573
2. Pretensão. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575
3. Prescrição no Código Civil de 2002. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577
4. Fundamento. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 578
5. Requisitos da prescrição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579
6. Existência da pretensão. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579
7. Inércia do titular. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580
8. Decurso do prazo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580
9. Imprescritibilidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581
10. Contagem do prazo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 584
11. Efeitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585

Arf. 190 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588


I. Exceção. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588
2. Prescrição das exceções . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589

Arf. 191 . . . . .. . . 591


1. Renúncia da prescrição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591
2. Renúncia expressa e tácita. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 592
3. Efeito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593
4. Renúncia e terceiros. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 594

Arf. 192 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................... 594


1. lnderrogabilidade do regime de prescrição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595

Arf. 193 . . . . . . . . . . . . . . . ... .... . ..................... 596


I. Momento para alegar a prescrição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 596
2. Quem pode alegar a prescrição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597

Arf. 194 . . . . . . . . . ..................... ........... .... .......... ....... ... . 597


I. Pode o juiz pronunciar a prescrição de oficio? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597
2. Do absolutamente incapaz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601

Arf. 195 .. . . .. .. . 601


I. Tutela dos relativamente incapazes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 I
XXXII Código Civil Comentado - Parte Geral

2. Representante da pessoa jurídica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602

Art. 196 . . . .. 603


I. Accessio praescriptionis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603

Seção II - Das Causas que Impedem ou Suspendem a Prescrição

Art. 197,1 a m. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604


1. Impedimento e suspensão. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604
2. Causas de impedimento e suspensão . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605
3. Da força maior como causa de suspensão. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 606
4. Cônjuges na constância da sociedade conjugal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 610
5. Entre ascendentes e descendentes durante o poder familiar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611
6. Tutela e curatela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611

Art.198,lalll................................. 611
1. Incapazes de que trata o art. 3° . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611
2. Contra os ausentes do país em serviço público da União, dos Estados e dos Municípios. . . . . . . 612
3. Serviço nas Forças Armadas em tempo de guerra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612

Art. 199,1 a llJ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613


1. Impedimentos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613
2. Codição suspensiva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613
3. Prazo não vencido. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614
4. Evicção. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614

Art. 200 . 615


1. Ação cível e ação criminal 615

Art. 201 ................................................................ 617


I. Solidariedade ativa......... . .. 617

Seção 111 - Das Causas que Interrompem a Prescrição

Art. 202,1 a VI, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 618


1. Interrupção da prescrição . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 618
2. A interrupção ocorre apenas uma vez. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619
3. Citação . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621
4. Protesto judicial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623
5. Protesto cambial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 624
6. Apresentação de título de crédito em juízo de inventárío ou em concurso de credores. . . . . . . . . 626
7. Juízo sucessórío . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 626
8. Concurso de credores. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627
9. Ato judicial de constituição que constitua em mora o devedor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627
10. Ato judicial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627
11. Ato extrajudicial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629
12. Reconhecimento do direito pelo devedor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 630
13. Recontagem do prazo prescricional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631
14. Recontagem da data do ato que interrompeu a prescrição. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631
15. Recontagem do último ato do processo para interromper a prescrição . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632
16. Prescrição intercorrente . . . . . . . . . . . . .. 633
Índice Sistemático XXXIll

Art. 203 . .. 633


I. Direito anterior. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633
2. O Código Civil de 2002 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 634

Art. 204, §§ l~ re3°........ 635


1. Pessoas atingidas pela interrupção. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 635
2. Da solidariedade. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 636
3. Fiador. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638

Seção IV - Dos Prazos da Prescrição

Art 205 . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . .. . ... . . 638


l. Dos prazos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639
2. Direito intertemporal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639
3. Contagem do prazo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641
4. Prazo ordinário. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641

Art.206,§1~laV 641
I. Prazo prescricional de um ano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 642
2. Hospedeiros e fornecedores de víveres para consumo no próprio estabelecimento. . . . . . . . . . . . 642
3. Contrato de seguro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 643
4. Emolumentos, custas e honorários de árbitros e peritos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644
5. Perito avaliador. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645
6. Credores não pagos contra sócios ou acionistas e liquidantes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645

Art 206, § 2" . . . ......... ........ 646


I. Pensão alimentícia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 646

Art 206, § 3~ 1 a lX. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 646


I. Aluguel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647
2. Rendas temporárias ou vitalícias .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647
3. Juros, dividendos ou quaisquer prestações acessórias. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 648
4. Enriquecimento sem causa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649
5. Reparação civil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 650
6. Lucros ou dividendos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651
7. Violação da lei ou dos estatutos sociais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651
8. Dos fundadores da sociedade anônima. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651
9. Administradores. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 652
10. Fiscais. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 653
li. Liquidante. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 653
12. Títulos de crédito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654
13. Beneficiário do seguro e terceiro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655

Art. 206, § 4 0 • . . • . • . • • • • • • • • • . • • . . . • . . • . . . • . . . • . . • . . . . • . . • . 655


l. Pretensão relativa à tutela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655

Art 206, § 5~ 1 a 111. . .................................... 655


l. Dívidas líquidas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 656
2. Profissionais liberais, procuradores judiciais, curadores e professores. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 656
3. Despesas processuais. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 657
XXXIV Código Civil Comentado - Parte Geral

Capítulo II - Da Decadência

Art. 207 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 658


I. Decadência. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 658
2. O prazo é fatal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 659
3. Direito intertemporal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 660

Art. 208 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661


1. Proteção ao relativamente incapaz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661
2. Pessoas jurídicas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 662
3. Absolutamente incapazes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 662

Ar!. 209 . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. ... 663


1. Renúncia à decadência . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 663

Art. 210 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 664


1. O juiz atuando de oficio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 664

Art. 211 . . . . . . . . . . . . . . . .. . ... . .. . . . . . ... . . . . . . . . ... . .. . . . . . ... . ... . . . . ... . .. . 665


1. Decadência convencional. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665
2. Encurtamento do prazo decadencial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 666

Título V - Da Prova

Art. 212,1 a V . . . . . . . . . ... . .. . . .. . ... . . . . ... . . . .. . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . ... . 667


1. Da prova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 667
2. Forma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 670
3. Prova ilícita. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 672
4. Confissão. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 675
5. Documento. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 678
6. Testemunha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 679
7. Presunção . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 680
8. Perícia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 681
Art. 213, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 682
I. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 682
2. Confissão do representante. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 683

Ar!. 214 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684


I. A confissão é irrevogável . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684
2. Anulação por erro de fato ou coação. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684
Art.215,§§1~/aVlI,2~3~4°e5°............................
................... 685
I. Escritura pública. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 685
2. Requisitos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 687

Art. 216 . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . ... . . . . ... . .. . . . . . ... . .. . . . . . . .. . .. . . . . . .. 689


1. Atos processados em juízo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 689
2. Prova emprestada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 690

Art. 217 . . . . . . . . . . . . . ... . . . . ... . . . . ... . .. . . . . . ... . .. . . . . . ... . .. . . . . . ... . . . 690


I. Força probante .... .. ....... ....... .................. ..... ................ 691
Índice Sistemático XXXV

2. Certidões e traslados. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691


3. Documentos particulares. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691
Art. 218 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . .. ... . .. . ... . . . . .. . 692
1. Traslados e certidões de documentos produzidos em juízo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692
2. Documentos particulares existentes no processo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692

Arf. 219, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693


1. Presunção decorrente de documentos assinados. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693
2. Declarações enunciativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693

Art. 220 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694


1. Anuência ou autorização. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694
2. Forma da anuência . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69S
3. Quando se dá a anuência. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 696
4. A presença de mandatário. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 696

Art. 221, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 696


1. Instrumento particular. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 696
2. Instrumento particular escrito pela parte e por ela assinado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 697
3. Instrumento particular assinado pela parte, mas elaborado por terceiro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 698
4. Reconhecimento de firma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 698
S. Efeitos em relação a terceiros. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 699
6. A cessão. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 700
7. Prova suprida por outras de caráter geral. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 700

Arf. 222 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 700


1. Telegrama, radiograma, telex, fac-símile. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 700
2. Força probatória. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 702

Art. 223, parágrafo único. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 702


1. Cópia fotográfica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 702
2. Cópia não autenticada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703
3. Títulos de crédito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703

Art. 224 . . . . . . . . . . . ........ .............................. 70S


1. Tradução de documentos redigidos em língua estrangeira. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70S
2. Registro da tradução. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 706

Art. 225 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... 707


I. Reproduções mecânicas ou eletrônicas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 707

Arf. 226, parágrafo único. . . . . ............................................. 708


1. Livros e fichas de empresários e sociedades. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 708
2. Escrituração mercantil como prova contra o empresário. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 708
3. Escrituração mercantil como prova a favor do empresário .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 709
4. Escrituração mercantil e prova especial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 709

Arf. 227, parágrafo único. . . . . . . . .. . .. . . .. 710


1. Testemunhas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 710
2. Prova testemunhal e negócios juridicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 710
XXXVI Código Civil Comentado - Parte Geral

3. Prova do negócio jurídico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711


4. Prova das obrigações decorrentes de contrato e dos efeitos já produzidos... o •••••••• o • • • • • • 712

Art. 228, f a V, parágrafo único o •• o ••••••• o o • •• • ••• • • • • ••• • • 712


I. Os que não podem ser admitidos como testemunhas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 712
2. Da incapacidade em sentido estrito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 713
3. Os menores de dezesseis anos. . . . .. . . . .. . . . . . . . .. . . . 713
4. Enfermidade ou retardamento mental :................ 713
5. Cegos e surdos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 714
6. O interessado no litígio, o amigo íntimo ou o inimigo capital o • • 714
7. Os cônjuges e o parentesco o • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 715
8. Valoração da prova o ••••• o o ••••• o • o •••••• o ••• o o • o ••••••• o •••••••••• o • • • • • 715

Art. 229, f a mo o o o • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 716


1. Escusa em depor o o ••••• o o o ••••• o •• o •••••••••••• o ••••••••••••••••• o 716
2. Resguardo do sigilo. o o •••••• o o •••••• o •••••••• o o o o ••••••••••• o o • o ••••••• o ••••••• o 717
3. Fato desonroso o o o ••••• o ••••••••••••••••• o o ••••••••••• o o o •••••• o •••••••••• o 718
4. Perigo de vida o ••••••••••••••• o ••••••••••••••••••••• o o ••••••••• o •• o ••••• o o • 719
5. Perigo de demanda o ••••••••• o o ••••••••• o o o •••••••••••• o • • • • • • • • • • • 719
6. Perigo de dano patrimonial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 719

Art. 230.. . . 719


I. Presunções o •••••••••••••• o ••••••••••••••••••••• o • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 719
2. Presunções comuns .. o ••••••••••••••••••••••••• o • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 720

Art. 231 o............ 721


1. O alcance da regra legal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721
2. Consequência da recusa o ••••••••••••••••• o • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 722
3. Testes genéticos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 722

Art. 232 .. o. • •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• o o • • • • • • • 723


I. Presunção legal ..... o •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• o • • • • • • • • • 723
2. O alcance da regra do art. 232 o • • 725

Bibliografia o • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 727
Índice Alfabético-Remissivo o o •••••••••• o ••••• o ••• o o o o •••••••• o o • • • • • • 731

Вам также может понравиться