KOMPRESORI

1. UVOD

Kompresori su radni strojevi ili uređaji koji komprimiraju neki plin ili paru na viši tlak,
odnosno plinovima ili parama povisuju energetsku razinu.

Primjena komprimiranog zraka i drugih plinova ili para u suvremenoj proizvodnji i životu
uopće široko je zastupljena, a ovdje se navode neke najvažnije primjene.
Komprimirani zrak se upotrebljava kao prijenosnik energije potrebne za provedbu mehaničkih
radnih zadataka, a uz to se često upotrebljavao i njegov sadržaj kisika da bi se omogućile od-
ređene kemijske reakcije. Stlačeni zrak upotrebljava se za pogon pneumatskih čekića, bušilica
i ostalih alata, pneumatski transport rastresitih materijala, pneumatski transport kapljevina i
drugih plinova, miješanje i raspršivanje kapljevina, miješanje i dovođenje kisika biološkim
suspenzijama, filtriranje pod tlakom ili vakuumom, pogon visokih peći za proizvodnju
sirovog željeza, pogon metalurških peći u proizvodnji čelika i obojenih metala, punjenje
kesona i dizanje potonulih brodova, ventilaciju rudničkih prostora i uređaja, pogon plinskih
turbina i avionskih mlaznih motora, ukapljivanje zraka po Joule - Thomson-ovom prigušnom
efektu. Uz zrak i ostali komprimirani plinovi i pare veoma su važni u modernoj procesnoj i
procesno kemijskoj proizvodnji. Povišeni tlak, npr., povećava sposobnost kapljevina da
apsorbiraju plinove. Povišeni tlak i temperatura plinova omogućuju i ubrzavaju odvijanje
njihovih međusobnih kemijskih reakcija.
U tehnici hlađenja komprimiranje para radnih tvari rashladnim kompresorima omogućuje
provedbu lijevih kružnih procesa i ostvarivanje hlađenja ispod okolišne temperature, sve do
ekstremno niskih temperatura. Lijevi kružni procesi u području temperatura iznad okolišne -
ogrjevni procesi ili procesi dizalice topline omogućuju da se raspoloživa toplinska energija iz
okoline komprimiranjem pare radne tvari procesa diže na višu energetsku razinu, na višu
temperaturu, i tako služi za grijanje uz razmjerno vrlo mali utrošak energije.
U procesnoj tehnici komprimiranje različitih plinova i para koristi se kod punjenja i
transporta komprimiranih plinova u čeličnim bocama i spremnicima, komprimiranja plinova
pri transportu plinskim dalekovodima, ukapljivanja i razdvajanja plinskih smjesa, sinteze
metanola (CO + 2H2 = CH3OH) pod tlakom npr. od 850 bara uz primjenu katalizatora, sinteza
amonijaka (N2 + 6H2 = 2NH3) pod tlakom oko 1000 bara uz primjenu katalizatora,
proizvodnja etilena, te klora i vinil-klorida u proizvodnji modernih plastičnih masa,
katalitičko hidriranje ugljene prašine i masti pri tlakovima 200 - 700 bara i temperaturama
400 -450 °C, npr. pri proizvodnji sintetičnog benzina, komprimiranje ugljikovodika u naftnoj
proizvodnji, krekiranje u rafinaciji nafte, komprimiranje radnih tvari u sustavima rashladnih
uređaja, komprimiranje CO2 u prehrambenoj industriji, pivarstvu i proizvodnji gaziranih
napitaka, te proizvodnji krutog CO2 (suhog leda) itd.

1.1. PODJELA PO NAČINU RADA

Po načinu rada razlikujemo volumetrijske i kompresore građene na strujnom (dinamičkom)

principu rada.

Volumetrijski se princip rada sastoji u tome da se pomoću konstrukcijskih elemenata ostvari u

kompresoru takav prostor koji osigurava smanjenje volumena plina ili pare na putu od ulaza
do izlaza iz kompresora. Na volumetrijskom principu rada grade se stapni (kompresori s
oscilirajućim stapom) i rotorni (nazivaju se još i kompresori s rotirajućim stapovima, a tu
spadaju lamelni, s ekscentričnim rotorom, vijčani i kompresori sa zavojnicom - " scroll").

1
KOMPRESORI

Na strujnom (dinamičkom) principu rada grade se turbokompresori i ejektori. Plin se

komprimira na dinamičkom strujnom principu, pri čemu se koristimo silama i pojavama koje
se javljaju kod ubrzavanja i usporavanja plinske struje.
Prema načinu vođenja plinske struje turbokompresori se izvode kao radijalni i aksijalni.

Ejektori - mlazni kompresori također spadaju u kompresore koji rade na strujnom principu
rada.

Kompresori

Strujni (dinamički) Volumetrijski

Ejektor Radijalni Aksijalni

Rotorni Stapni

Jedan rotor Dva rotora

Tekućinski Klipnjača Labirint

prsten Vijčani Vijčani Root Križna glava Membrana
Lamelni

Sl. 1.1. Podjela kompresora po načinu rada

1.2. PODJELA PO IZVEDBI KUĆIŠTA

Vrlo česta podjela kompresora, posebno onih koji se koriste u tehnici hlađenja je na tzv.
otvorene, poluhermetičke i hermetičke izvedbe, ovisno o načinu ugradnje pogonskog motora.
Kod otvorenog kompresora pogonski je motor odvojen od kompresora, hlađen zrakom, a
kompresor treba imati brtvenicu vratila, kako bi se spriječio izlaz radne tvari iz kompresora.
Kod hermetičkih i poluhermetičkih kompresora elektromotor i kompresor ugrađuju se u isto
zabrtvljeno kućište, a namotaji elektromotora hlađeni su strujom radne tvari koja ulazi u
kompresor. Zbog dobrog hlađenja elektromotori su manji nego li je to slučaj s motorima
otvorenih kompresora. Kod poluhermetičkog kompresora kućište je zatvoreno prirubnicom
koja se može rastaviti za potrebe servisa, dok je kod hermetičkih kompresora kućište
zavareno.

2
KOMPRESORI

Sl. 1.2. Otvorena izvedba rashladnog kompresora

Sl. 1.3. Poluhermetička izvedba rashladnog kompresora

Sl. 1.4. Hermetička izvedba rashladnog kompresora

3
KOMPRESORI

1.3. PODJELA PO DOBAVI

Po dobavi se kompresori grubo mogu podijeliti na male (do 10 m3/min), srednje (10 do 100
m3/min) i velike (iznad 100 m3/min). Dobava se, ukoliko to nije drukčije rečeno, odnosi na
stanje plina na usisnom priključku.

1.4. PODJELA PO RADNIM TLAKOVIMA

U ovisnosti o konačnom tlaku za koji je kompresor građen, mogu se razlikovati:

• vakuum crpke koje služe za transport plinova i para iz prostora u kojima vlada podtlak
• puhaljke za konačne tlakove do 3 bar, čija je namjena npr. za ispiranje kod dvotaktnih
motora, dobava zraka za visoke peći i sl.
• niskotlačni kompresori za konačne tlakove koji se kreću u približnim granicama od 3
do 12 bar (pneumatski alati, automatska regulacija, rashladni uređaji i sl.).
• srednjetlačni kompresori za konačne tlakove koji se kreću u približnim granicama od
10 do 150 bar (kemijska i naftna industrija, pokretanje razni mehanizama i uređaja i
sl.).
• visokotlačni kompresori za konačne tlakove koji se kreću u približnim granicama od
200 do 2500 bar (kemijska industrija - sinteza plinova pod tlakom, punjenje boca sa
stlačenim plinovima i sl.).

1.5. GRANICE PRIMJENE

Stapni kompresori grade se i primjenjuju onda kada je potrebni kompresijski omjer s obzirom
na dobavljenu količinu plina velik, a turbokompresori, onda kada je potrebno dobavljati vrlo
velike količine plina uz relativno mali kompresijski omjer. Na Sl. 1.5. prikazane su približne
granice područja rada za stapne, lamelne i vijčane kompresore, te radijalne i aksijalne
turbokompresore.

Tlak [bar]

Dobava [m3/s]

Sl. 1.5. Dobave i tlakovi kod primjene stapnih, lamelnih, vijčanih i turbokompresora

4
KOMPRESORI

Na ordinati je nanesen postizivi tlak P [bar], a na apscisi dobava kompresora V [m3/s]. Oko
granice između područja primjene stapnih kompresora s oscilirajućim stapom i
turbokompresora nalaze se područja rada lamelnih i vijčanih kompresora. Prikazana područja
rada odnose se na kompresore jednokratne i višekratne kompresije.

2. TERMODINAMIČKE OSNOVE KOMPRESIJE

2.1. PROMJENE STANJA I RAD KOMPRESIJE

Proces kompresora može prikazati u p,v-dijagramu kao proces koji se odvija između dva
stalna tlaka p1 i p2 . Stalni tlakovi mogu se održati za slučaj beskonačno velikih spremnika.
Kod kompresora s oscilirajućim stapom se kretanjem stapa unutar cilindra od GMT ka DMT
usisava plin iz prostora u kojem vlada stalni tlak p1 (promjena a-1), zatim se kretanjem stapa
od DMT ka GMT plin komprimira (promjena 1-2) i istiskuje (promjena 2-b) u prostor u
kojem vlada stalni tlak p2 . U sljedećem okretaju vratila ove se pojave ponavljaju, pa ih se
naziva teoretskim ciklusom kompresora. To nije kružni proces u termodinamičkom smislu,
već se ovim nazivom želi istaknuti cikličnost pojava. Razmatranja koja su ovdje prikazana na
primjeru stapnog kompresora odnose se i na vijčane, lamelne i turbokompresore, samo što se
kod njih procesi usisavanja, istiskivanja i kompresije odvijaju istovremeno, dok se kod
kompresora s oscilirajućim stapom ti procesi odvijaju u odvojenim vremenskim intervalima.

p
b 2 p2

a 1 p1

p1

p2

Sl. 2.1. p,V- dijagram procesa i shematski prikaz cilindra jednostupanjskog stapnog
kompresora

5
KOMPRESORI

Ovako predočen proces je idealan proces. Zanemaren je štetni prostor i njegov utjecaj, nije
uzeta u obzir tromost ventila i stvarna brzina njihova otvaranja. Kad se usviji politropska
promjena stanja, zanemarena je i izmjena topline između plina i stijenke cilindra.

Za transport i kompresiju plina potrebno je utrošiti rad, koji u slučaju stapnog kompresora
obavlja neka periodički promjenjiva sila F koja djeluje na površinu stapa A savladavajući
promjenjivi tlak plina u cilindru p , pa vrijedi

F = Ap

Kako je rad produkt sile i puta, tj.

W = Fx ,

za neki elementarni pomak stapa x = d s vrijedi

d W = F d s = Ap d s

Kako je produkt Ad s jednak promjeni volumena cilindra d V za pomak d s , vrijedi

dW = p dV

Integracijom se iz gornjeg izraza dobiva

V2

W= ∫ p dV
V1

Ovaj je rad u p,V-dijagramu na slici 2.1. prikazan površinom a-1-2-b-a i predstavlja rad
procesa između dva stalna tlaka (tehnički rad).

Da bi se odredila zakonitost promjene tlaka u cilindru tijekom jednog ciklusa kompresije

koristi se jednadžba stanja

pV = MRT

ili njezin diferencijalni oblik

p d V + V d p = MR d T + RT d M

Također je za određivanje rada tijekom jednog ciklusa potrebno koristiti jednadžbu promjene
stanja, koja za politropsku promjenu stanja glasi

pV n = konst

Kod izotermne promjene stanja vrijedi n = 1 , kod izentropske promjene stanja vrijedi n = κ .

6
KOMPRESORI

Rad usisavanja

Prilikom usisavanja plina u cilindar u skladu s procesom prikazanim na sl. 2.1. mijenjaju se
volumen i masa plina u cilindru, dok su tlak i temperatura stalni, tj d T = 0 i d p = 0 .

Diferencijalni oblik jednadžbe stanja je tada

p1 d V = RT1 d M

V2

a kada se gornji izraz uvrsti u izraz za rad W = ∫ p dV

V1
dobije se

V1 M1

Wu = ∫ p d V = RT ∫ d M
Va
1 1
Ma

Kod idealnog je kompresora na početku usisavanja masa plina u cilindru M 1 = 0 , a volumen

cilindra je također V1 = 0 , pa vrijedi

Wu = RT1M 1 ,

a kad se uzme u obzir jednadžba stanja pV = MRT , može se gornji izraz pisati u obliku

Wu = p1V1

Rad istiskivanja

Za rad istiskivanja vrijedi analogno

Vb Mb

Wi = ∫ p2 d V = RT2 ∫ d M = − RT2 M 2 ,
V2 M2

pa slijedi kao i ranije

Wi = − p2V2

Rad kompresije

Diferencijalni oblik jednadžbe politropske promjene stanja glasi

npV n−1 d V + V n d p = 0

Dijeljenjem s V n−1 dobiva se

7
KOMPRESORI

np d V = V d p

Uvrštenjem u jednadžbu stanja (diferencijalni oblik) uz d M = 0 (jer su ventili zatvoreni i

masa plina u cilindru se ne mijenja), dobiva se

p d V − np d V = MR d T

Sređivanjem slijedi

p d V − np d V = MR d T

i dalje

MR
p dV = dT
1− n

Kako je za politropsku promjenu stanja najčešće n > 1 (toplina se odvodi od plina) piše se

MR
p dV = − dT
n −1

Tada je rad politrope

2
MR
n − 1 ∫1
Wp = − dT

Integracijom slijedi

MR ⎛ ⎞
Wp = − (T2 − T1 ) = − MR T1 ⎜⎜ T2 − 1⎟⎟
n −1 n − 1 ⎝ T1 ⎠

Kako su obično kod kompresora poznati tlakovi p1 na usisu i p2 u tlačnom vodu, uvrštenjem
jednadžbe za promjenu temperature kod politropske promjene stanja

n −1
T2 ⎛ p2 ⎞ n
=⎜ ⎟
T1 ⎜⎝ p1 ⎟⎠

dobiva se

⎡ n −1
⎤
p1V1 ⎢⎛ p2 ⎞ n
Wp = − ⎜ ⎟ − 1⎥
n − 1 ⎢⎜⎝ p1 ⎟⎠ ⎥
⎢⎣ ⎥⎦

8
KOMPRESORI

Kod kompresije plina ili pare od tlaka p1 (stanje 1) i p2 (stanje 2) promjena stanja može biti:

izotermna

(prilikom kompresije radnoj se tvari odvodi toplina tako da je T = konst ). Za izotermu je

n = 1 , pa karakteristična jednadžba glasi

pV = MRT = konst

a nakon diferenciranja dobiva se diferencijalni oblik (uz R = konst , M = konst , T = konst )

p d V = −Vdp

Iz gornjeg izraza i jednadžbe stanja slijedi

dp
p d V = − MRT
p

pa je rad izotermne kompresije

V2 p2
dp p
Wiz = ∫ pdV = − MRT ∫
V1 p1
p
= − MRT ln 2
p1

izentropska

s = konst ; izmijenjena toplina q = 0 ; a omjer temperatura na kraju i prije kompresije dobiva

se iz
κ −1
T2 ⎛ p2 ⎞ κ
=⎜ ⎟
T1 ⎜⎝ p1 ⎟⎠

Rad izentropske kompresije je, analogno izrazu za rad politropske kompresije

κ −κ
⎡ ⎤
pV ⎛ ⎞
p κ
Wis = − 1 1 ⎢⎜⎜ 2 ⎟⎟ − 1⎥
n − 1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎥
⎢⎣ ⎥⎦

politropska

s ≠ konst ; izmijenjena toplina q = cn ΔT može biti veća ili manja od 0; a omjer temperatura
n −1
T ⎛p ⎞ n n −κ
na kraju i prije kompresije dobiva se iz 2 = ⎜⎜ 2 ⎟⎟ ; c n = cv . Kao što je ranije rečeno,
T1 ⎝ p1 ⎠ n −1
rad za politropsku kompresiju je

9
KOMPRESORI

⎡ n −1
⎤
p1V1 ⎢⎛ p2 ⎞ n
Wp = − ⎜ ⎟ − 1⎥
n − 1 ⎢⎜⎝ p1 ⎟⎠ ⎥
⎣⎢ ⎦⎥

Na slici 2.2. prikazane su odgovarajuće promjene stanja u p,v-dijagramu. Očigledno je da je

rad za izotermnu kompresiju najmanji, a rad za izentropsku kmpresiju najveći, što je i logično
jer se kod izotermne kompresije odvođenjem topline dodatmno smanjuje volumen plina u
cilindru, pa je i potreban rad za kompresiju manji. Kod izentropske kompresije nema
odvođenja topline, pa je potreban veći rad.

2iz 2pol 2is

p2

pol
1<n<κ is
iz
n=1

1
p1

Sl. 2.2. Izotermna, izentropska i politropska kompresija s 1<n<κ u p,v-dijagramu

Ukupni rad utrošen pri jednom ciklusu idealnog kompresora (sl. 2.1.) dobiva se zbrajanjem
radova usisavanja, kompresije i istiskivanja

W = Wu + Wiz / p / is + Wi

Kako su radovi kompresije i istiskivanja po usvojenoj konvenciji negativnog predznaka (troši

se rad) a rad usisavanja pozitivnog, suma radova može se odrediti kao negativna vrijednost
površine između krivulje promjene stanja i osi tlaka

p2

Wtehn = − ∫ V d p
p1

S diferencijalnim oblikom jednadžbe politrope np d V = V d p , slijedi

V2

Wtehn = n ∫ p d V = nW p
V1

10
KOMPRESORI

Tehnički rad i odvedena toplina pri politropskoj kompresiji

⎡ n−1
⎤ ⎡ n−1
⎤
n ⎛ p ⎞ n n ⎛ p n⎞
W pol ,tehn =− p1V1 ⎢⎜⎜ 2 ⎟⎟ − 1⎥ = − RT1 ⎢⎜⎜ 2 ⎟⎟ − 1⎥
n −1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎥ n −1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎥
⎢⎣ ⎦⎥ ⎣⎢ ⎦⎥

Q = cn (T2 − T1 )

n −κ
c n = cv
n −1

T ≠ konst

Tehnički rad i odvedena toplina pri izentropskoj kompresiji

analogno prethodnom izrazu, slijedi

κ −1 κ −1
⎡ ⎤ ⎡ ⎤
κ ⎢ ⎛ p ⎞ κ
⎥ κ ⎛ p ⎞ κ
Wis ,tehn = p V ⎜ ⎟ −1 =
2
RT ⎜ ⎟ − 1⎥
⎢ 2
κ − 1 1 1 ⎢⎜⎝ p1 ⎟⎠ ⎥ κ − 1 1 ⎢⎜⎝ p1 ⎟⎠ ⎥
⎢⎣ ⎥⎦ ⎢⎣ ⎥⎦

Q=0

T ≠ konst

Tehnički rad i odvedena toplina pri izotermnoj kompresiji

Za izotermu je n = 1

⎛p ⎞ ⎛p ⎞
Wiz ,tehn = Wiz = p1V1 ln⎜⎜ 2 ⎟⎟ = RT1 ln⎜⎜ 2 ⎟⎟
⎝ p1 ⎠ ⎝ p1 ⎠

Q = Wiz ; T = konst

Često se u literaturi negativni predznak ispred gornjih izraza izostavlja, podrazumijevajući da

se za kompresiju uvijek troši rad.

Proces kompresije u T,s-dijagramu

Izotermna kompresija 1-2iz

Rad po 1 kg radne tvari (idealni plin) je l = T (s 2 − s1 ) .

11
KOMPRESORI

Rad je predočen površinom a-1-2iz-b-a na slici 2.3.

p2
T

p1
2iz 1

b a s

Sl. 2.3. Izotermna kompresija u T,s-dijagramu

Izentropska kompresija 1-2is

Rad po 1 kg radne tvari je l = h2is − h1

Rad je predočen površinom a-1-2is-2iz-b-a na slici 2.4.

p2
T
2is

p1
2iz
1

b a s

Sl. 2.4. Izentropska kompresija u T,s- dijagramu

12
KOMPRESORI

Politropska kompresija 1-2pol

Kod politropske kompresije vrijedi 1 < n < κ . Što je odvođenje topline pri kompresiji veće,
linija promjene stanja pri kompresiji biti će položitija, a temperatura na kraju kompresije niža.
Rad po 1 kg radne tvari je l = h2 pol − h1 . Rad je predočen površinom a-1-2pol-2iz-b-a

p2
T
2is

2pol
1<n<κ
p1
2iz
1

b a s

Sl. 2.5. Politropska kompresija s 1<n<κ u T,s-dijagramu

Politropska kompresija 1-2pol

Kad se prilikom kompresije još i dovodi toplina, vrijedi n > κ . Rad za politropsku
kompresiju biti će veći nego za izentropsku, a temperatura na kraju kompresije viša. Rad po 1
kg radne tvari je l = h2 pol − h1 . Rad je predočen površinom a-1-2pol-2is -2iz-b-a na slici 2.6.

2pol p2
T
2is
n>κ

p1
2iz
1

b a s

Sl. 2.6. Politropska kompresija s n>κ u T,s-dijagramu

13
KOMPRESORI

Politropska kompresija 1-2

U stvarnom kompresoru odvija se izmjena topline sa stijenkom cilindra koja je u početku više
temperature pa se plinu dovodi toplina ( n > κ ) a na kraju kompresije niže temperature od
plina, pa se plinu odvodi toplina ( 1 < n < κ ). Rad po 1 kg radne tvari je l = h2 − h1 . Rad je
predočen površinom a-1-2-2iz-b-a na slici 2.7.

p2
T

p1
2iz
1

b a s

Sl. 2.7. Politropska kompresija s promjenjivim n u T,s-dijagramu

14
KOMPRESORI

2.2. VIŠEKRATNA KOMPRESIJA

Porastom kompresijskog omjera x = p2 / p1 , raste pri izentropskoj i politropskoj kompresiji

konačna temperatura komprimiranog plina T2 . Ukoliko ova temperatura prekorači dozvoljenu
temperaturu (ograničenje temperature je zbog opasnosti od promjene svojstava ulja za
podmazivanje), treba primijeniti višekratnu kompresiju. Višestupanjski kompresori imaju
hladnjak pare ili plina nakon svakog stupnja kompresije. Kod višekratne je kompresije
konačna temperatura T2 znatno niža nego je to kod jednostepene.

Višekratna kompresija daje uštedu na radu, i što kompresor ima više stupnjeva, to je
približenje izotermnoj kompresiji veće (pod uvjetom da se plin ili para ohlade na početnu
temperaturu iza svakog stupnja).

Povećanje kompresijskog omjera utječe na smanjenje stupnja dobave (utjecaj na λ1 i λ3 ). Kod

višestupanjskih je kompresora stupanj dobave λ viši nego kod jednostupanjskih koji bi radili
između istih tlakova.

spremnik
p3, T1

hladnjak iza drugog

stupnja - nije uvijek
potreban p3, T2
II
p2, T1

hladnjak
p2, T2

p1, T1

Sl. 2.8. Dvostupanjska (dvokratna) kompresija

Plin se u hladnjaku iza prvog stupnja ohladi na temperaturu T1 . Hlađenje na T1 iza drugog
stupnja ne utječe na proces kompresije, pa nije ni potrebno osim kod posebnih zahtjeva na
stanje plina na ulazu u spremnik.

Za kompresiju plina od p1 do p3 primijenjena je dvostepena kompresija. Za odabir tlakova u

pojedinim stupnjevima postavlja se kriterij maksimalne uštede na radu.

15
KOMPRESORI

Ako je

L = LI + LII ,

odnosno

⎡ n −1
⎤ ⎡ n −1
⎤
n ⎢ ⎛ p ⎞ n
⎥ n ⎛ p ⎞ n
L= P1V1 ⎜⎜ ⎟⎟ − 1 +
2
P V ⎜ ⎟ − 1⎥ ,
⎢ 3

n −1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎥ n − 1 2 2 ⎢⎜⎝ p 2 ⎟⎠ ⎥
⎢⎣ ⎥⎦ ⎢⎣ ⎥⎦
i uz

p1V1 = p2V2 = RT1

dolazi se do izraza za rad

⎡ n −1 n −1
⎤
n ⎛ p 2 ⎞ n ⎛ p3 ⎞ n
L= RT1 ⎜⎜ ⎟⎟ + ⎜⎜ ⎟⎟ − 2⎥
⎢
n −1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎝ p2 ⎠ ⎥
⎣⎢ ⎥⎦

Iz gornjeg se izraza vidi da za konstantne p1 i p3 vrijedi

L = L( p 2 ) .

Derivacijom ovog izraza po varijabli p2 i izjednačenjem s nulom dolazi se do zaključka da će

minimalni rad biti utrošen kad je

p 2 p3
= .
p1 p 2

U ovom će slučaju, usvoji li se da se eksponent politrope ne mijenja ( n = konst ), biti i rad u

svakom stupnju jednak, a također će i povišenje temperature u svakom stupnju biti jednako.

16
KOMPRESORI

Ušteda na radu kod višekratne kompresije

p
2 2is,Ist
p3

Δlis
iz

p2
is

p1
1

V
Sl. 2.9. Dvokratna kompresija u p,V-dijagramu

1-2is,Ist – jednostepena izentropska kompresija

1-2 - dvostepena izentropska kompresija s hlađenjem pare iza prvog stupnja na početnu
temperaturu
Δlis - ušteda na radu

p 2is,Ist
2
p4

Δlis
iz

p3

is
p2

1 p1

Sl. 2.10. Trokratna kompresija u p,V-dijagramu

1-2is,Ist – jednostepena izentropska kompresija

1-2 - trostepena izentropska kompresija s hlađenjem pare iza prvog i drugog stupnja na
početnu temperaturu
Δlis - ušteda na radu

17
KOMPRESORI

T p3

Δlis 2is,Ist
p2
2
p1
2iz,Ist
1

Sl. 2.11. Dvokratna izentropska kompresija s hlađenjem pare iza prvog stupnja na početnu
temperaturu, prikazana u T,s- dijagramu

p4
T 2is,Ist p3
Δlis

p2
2
p1
2iz,Ist
1

Sl. 2.12. Trokratna izentropska kompresija s hlađenjem pare iza prvog i drugog stupnja na
početnu temperaturu, prikazana u, T,s- dijagramu

18
KOMPRESORI

p3
T
2is,Ist
Δlpol
p2

2
p1
2iz,Ist
1

s
Sl. 2.13. Dvokratna politropska kompresija s hlađenjem pare iza prvog stupnja na početnu
temperaturu, prikazana u T,s- dijagramu

Ušteda na radu pri dvokratnoj kompresiji (politropskoj)

Kompresija je između tlakova p1 i p3 . Potrebno je odrediti uštedu na radu u slučaju da se

umjesto jednostepene primijeni dvostepena kompresija.

Ako je kompresija između p1 i p3 jednokratna, vrijedi

⎡ n −1
⎤
n ⎛ p ⎞ n
L1 = P1V1 ⎜⎜ ⎟⎟ − 1⎥
⎢ 3

n −1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎥
⎢⎣ ⎥⎦

Ako je kompresija između p1 i p3 dvokratna, rad se dobiva kao suma radova kompresije u
prvom i u drugom stupnju, pa vrijedi

L2 = LI + LII ,

odnosno

⎡ n −1
⎤ ⎡ n −1
⎤
n ⎢ ⎛ p2 ⎞ n ⎥ n ⎛ p3 ⎞ n
L2 = ⎜ ⎟
P1V1 ⎜ ⎟ − 1 + P2V2 ⎜ ⎟ − 1⎥
⎢ ⎜ ⎟
n −1 ⎢ ⎝ p1 ⎠ ⎥ n −1 ⎢⎝ p 2 ⎠ ⎥
⎣⎢ ⎥⎦ ⎣⎢ ⎦⎥

Kako je p1V1 = p 2V2 = RT1 , a omjeri tlakova su odabrani tako da se ostvari maksimalna
ušteda na radu

19
KOMPRESORI

p 2 p3
=
p1 p 2

dolazi se do izraza za rad

⎡ n −1
⎤
n ⎛ p ⎞ n
L2 = 2 p1V1 ⎜⎜ ⎟⎟ − 1⎥
⎢ 2

n −1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎥
⎢⎣ ⎥⎦

Kao što je već rečeno, odabran je tlak p 2 tako da je:

p 2 p3
=
p1 p 2

p2
Množenjem gornje jednadžbe s dobiva se
p1

p 2 p3 p2
= ⋅
p1 p 2 p1

2
⎛ p2 ⎞ p p p
⎜⎜ ⎟⎟ = 3 2 = 3 i
⎝ p1 ⎠ p 2 p1 p1

1
p 2 ⎛ p3 ⎞ 2
=⎜ ⎟
p1 ⎜⎝ p1 ⎟⎠

Uvrštenjem gornjeg izraza u izraz za L2 dobiva se

⎡ 1 n −1
⎤
n ⎢ ⎛ p ⎞ 2 n
L2 = 2 P1V1 ⎜⎜ ⎟⎟3
− 1⎥
n −1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎥
⎣⎢ ⎥⎦

Oduzimanjem L2 od L1 dobiva se ušteda na radu

⎧⎡ n −1
⎤ ⎡ 1 n −1
⎤⎫
n ⎛
⎪⎢ p 3 ⎞ n
⎥ ⎢⎛ ⎞
p3 2 n ⎪
L1 − L2 = P1V1 ⎨ ⎜⎜ ⎟⎟ − 1 − 2 ⎜⎜ ⎟⎟ − 1⎥ ⎬
n −1 ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎪⎢⎝ p1 ⎠ ⎝ p1 ⎠ ⎪
⎩⎣ ⎦⎥ ⎣⎢ ⎦⎥ ⎭

20
KOMPRESORI

Kod razvoja navedenih izraza uzeto je da je konačni tlak jednog stupnja kompresije jednak
početnom tlaku sljedećeg stupnja. To u stvarnosti nije moguće, jer se kod rashladnih uređaja
javlja i pad tlaka u ventilima i hladnjacima pare.

Ako je p N +1 konačni tlak a p1 početni tlak i N broj stupnjeva kompresije, a omjer kompresije
u jednom stupnju

p 2 p3 p 4 p
x= = = = ... = N +1 ,
p1 p2 p3 pN
onda je

p N +1 p2 p3 p4 p N +1
= ... = xN
p1 p1 p2 p3 pN
i odatle je

p N +1
x=N .
p1
p2 p
Npr. za dvokratnu je kompresiju x = =2 3 .
p1 p1

Pomnožimo li prethodnu jednadžbu s p1 , dobivamo

p3 p12 2
p2 = 2 = p3 p1
p1

Zbog pada tlaka tlak na izlazu iz prethodnog stupnja razlikuje se od ulaznog tlaka u slijedeći
stupanj. Označimo li s p '2 tlak na izlazu iz prvog stupnja, a s p2 tlak na ulazu u drugi
stupanj, pri čemu je p ′2 > p 2 , kompresijski je omjer za prvi stupanj

p2
x' = , dok je
p1
p
x= 2 .
p1

p2′ p
Označimo li s k = , i pomnožimo izraz za x ′ s 2 , dobiva se
p2 p2

p2′ p2 p2′ p2
x′ = = = kx .
p1 p2 p2 p1

Ako se uzme da je k u svim stupnjevima isti, tada je

21
KOMPRESORI

p N +1
x′ = k N .
p1

Za srednje kompresijske omjere može se uzeti da je pad tlaka oko 10%, tj. k = 1,1 .

Za primjer na slici 3.15. je N = 2 , p1 = 1 bar a p N +1 = p3 = 30 bar. Usvojeno je k = 1,1 .

p2 p p 30
Kompresijski je omjer x = = 3 =2 3 =2 = 5,477 .
p1 p2 p1 1

x ′ = kx = 1,1 ⋅ 5,477 = 6,02

p2 = xp1 = 5,477 ⋅ 1 = 5,477 bar

p2′ = x′p1 = 6,02 ⋅1 = 6,02 bar

p3 = xp2 = 5,477 ⋅ 5,477 = 30 bar

p3′ = x ′p2 = 6,027 ⋅ 5,477 = 33 bar

spremnik
p3

hladnjak
p’3
II
p2

hladnjak
p’2

p1

Sl. 2.14. Dvokratna kompresija s padom tlaka u hladnjacima

Minimalni je broj stupnjeva ograničen dozvoljenom temperaturom koja se ne smije

prekoračiti. kako je već ranije rečeno, ta se temperatura kreće oko ϑ2 > 135 − 140 oC.

p
Obično kada je x = > 8 − 10 , trebamo upotrijebiti dvostepenu kompresiju.
p0

22