ROLE OF TEACHER AND STUDENTS

In Bhartiya Darshan ‘Guru‘has significant place. It consists of

two words, Gu-ru. The word ‘Gu’ indicated darkness and ‘ru’
means controller. It means to avoid darkness or ignorance. In
Vedas the term achariya is used for guru. Guru is considered
greatest treasure of knowledge.
 In educative process teacher and students are the two
components; a teacher provides physical, materialistic and
spiritual knowledge to his students. The educative process is
teacher centred. Guru satisfies the curiosity and needs of his
students. Guru was the spiritual father of his pupils. Gurus
were taking care of their pupil in same manner as a father
takes care of his son.
When a student was to become a pupil of any Guru, the
recognized way of making application to him was to approach
him with fuel in his hands as a sign that he wished to serve
him and help to maintain his sacred fire. With ‘Upanayan’
ceremony the disciple (shishya) gained the generous shelter
and patronage of his gurus. The term ‘shishya’ indicates the
following qualities.
a) He is to be administered guru

b) He is able to obey his guru

c) He may be punished by his guru

d) He is be wished by his guru

e) He is to be Preached by his guru

f) He is to be treated equality

g) He is devoted committed to acquired wisdom

In the Dharam Sutra, there are rules laid down for the conduct
of both teachers and pupils. The pupil was subjected to a rigid
discipline and was under certain obligations towards his
teacher. He should remain with his teacher as long as his
course lasted and not live with anybody else.
CONCLUSION
In Vedic era education had the prominent place in society. It
was considered as pious and important for society. Education
was must for everybody for becoming cultured. Relationship
between Guru and pupils were very cordial during vedic and
post- vedic period. By means of education efforts were being
made to infuse ―Satyam Shivam and Sundaram‖ inside the
students. A great importance was attached to veda in
education system, self study Swadhyaya was considered more
important during that period. The vedic period favored women
education.
The ancient Indian education system was successful in
preserving end spreading its culture and literature even
without the help of art of writing. It was only because of the
destruction of temples and monasteries by invaders that the
literature was lost. The cultural unity that exists even today in
the vast sub-continent is due to successful preservation &
spread of culture. The education system infused a sense of
responsibilities and social values. The ancient education
system achieved its aims to the fullest extent.
 Ancient education emerged from Vedas. The basis of Indian
VEDIC EDUCATION
culture lies in the Vedas.
-GURUKULA SYSTEM OF EDUCATION
INTRODUCTION

The education system which was evolved first in ancient India is known

as the Vedic system of education. In other words, the ancient systems of

education were based on the Vedas and therefore it was given the name

of Vedic Educational System. Ancient education emerged from the Vedas.

They are supposed to be the source of Indian philosophy of life. Vedas

means ‘to know’.

        please consider subscribing our video channel

Vedas occupy a very important place in the Indian life. The basis of Indian

culture lies in the Vedas which are four in number – Rigveda, Samveda,

Yajurveda, and Atharavaveda.

Some scholars have sub divided Vedic Educational period into

Rig Veda period, Brahmani period, Upanishada period, Sutra (Hymn)

period, Smriti period etc but all these period, due to predominance of the

Vedas, there was no change in the aims and ideals of educations. That is
why, the education of these periods, is studied under Vedic period. The

education system that prevailed during the Vedic times had some unique

characteristics. Education was confined to the upper castes, and to those

who were Brahmacharis. In Indian tradition, a person’s life cycle is divided

into four stages of which ‘Brahmacharis’ is the second phase. This is the

time set aside for learning and acquiring skills. During Vedic period, most

of the upper castes, which were either Brahmins or Kshatriyas, had their

education in a unique system called ‘Gurukulas’.

               The most important contribution of ancient India not only for

India but also for the world is in the field of education. It may also be

remembered that education is not an abstract term. It is manifested in the

cultural economic, individual, philosophical, scientific, social and spiritual

advancement. In other words, education is the means for developing the

mind for the betterment of the individual and society.

In the words of Albert Einstein, “We owe a lot to the Indians who taught us

how to count without which no worthwhile scientific discovery could have

made.” This word shows the importance of Vedic period and ancient Indian

education.

MAIN FEATURES OF THE VEDIC EDUCATION

             In ancient India teaching was considered to be holy duty which

a Brahman was bound to discharge irrespective of consideration of the

fee teacher were expected to devote their lives to the cause of teaching

in the missionary spirit of self-sacrifice, and the society laid down the

principal that both the public and state should help the learned teachers &

educational institutions very liberally. Society realized that “Vidyadana” or

the gift in the cause of education was to be the best of gifts, possessing

a higher religious merit than even the gift of land. On the occasion of

religious feats, students and teachers were invited and donations were

given liberally.

1. Immediate aim:

   The important aims of education in Vedic period are:

∗ Education for other world lines.

∗ Character formation.

∗ All round development for Personality.

∗ Intellectual Development

∗ Spiritual Development

∗ Preparation for living

∗ Preserving and Transmitting Culture

∗ Education only a means and not an end in itself.

2. Curriculum

1. Vedic Literature:

• The Rig-Veda.

• The Yajurveda.

• The Sam Veda

• The Atharavaveda

2. Vedangas.

3. Hetuvidya.

4. Silpa- vidya.

5. Physical Education.
6. Stress on other worldliness.

3. Methods of Instruction:

    The important methods of learning are:

• Listening (Sravana is listening to words texts as they uttered by

the teacher.

• Deliberation (Manana or Chintan is the process of deliberation or

reflection of the topic taught.)

• Meditation (Nidhidhyarama represents the highest stage.).

• Illustration

• Project Method

4. Duration of Education

In the house of the teacher, the student was required to obtain education

upto the age of 24, after which he was expected to enter domestic life.

Students were divided into three categories:

(a) Those obtaining education upto the age of 24-Vasu.

(b) Those obtaining education upto the age of 36-Rudra.

(c) Those obtaining education upto the age of 48-Aaditya.

5. Role of Teacher

The teacher or acarya in the Vedic age was responsible not only in

imparting knowledge – religious as well as secular, but also in molding the

character and personality of the pupils of his asrama.  The acarya of the

gurukula system was an affectionate father, an effective teacher, and a

person of high moral and spiritual qualities.  He maintained discipline by

the influence of his personality.  He was sincere and honest to his work.

He taught with his heart and soul.  He also performed the functions of a
householder performing the five daily yajnas and observing vows.  He led a

disciplined life.

6. Role of Mother in Education

A mother should impart education to her children so as to broaden their

horizon. At this stage good manners are to be taught so that the children

behave properly with the elders and in assemblies.

7. The Student

The student in the Vedic school was called brahmacarin.  He had to

dedicate his life for the sake of gaining knowledge, leading an enlightened

life.  In his formative life he must lead an austere and disciplined life. The

Upanishads clearly describe the qualities required for a brahmacarin. A

student had to be calm, patient, self-restrained and self-denying.  The

student’s prayer included his longing for the realization of a full life. Thus

the main aim of the Vedic educational system was to produce a rational

individual, free from passions, full of universal affection, continuously

selfeducating and striving to reach the highest goal.

7. Female Education

During the Vedic age women were given full status with men. For girls

also the Upanayan (initiation ceremony) was performed and after that

their education began. They were also required to lead a life of celibacy

during education. They used to study the Vedas and other religious

and philosophy books; they were free to participate in religious and

philosophical discourses. Many ‘Sanhitas’ of Rigveda were composed by

women. In Gurukulas the gurus treated male and female pupils alike and

made no distinction what-so-ever.

CHARACTERISTICS OF VEDIC EDUCATION

The important characteristics of Vedic education are:

• Vedas are the eldest World Literature.

• Suitable age of education.

• Rig-Veda is the mirror of Ancient Indian culture and  

         civilization.

• Perfection in Education.

• The main aim of Vedic education was to liberate the soul from

         worldly bondages.

• Equal rights to education for all.

• Ideal of teacher.

• Education standard in the family.

• Equal opportunity to gain education.

• Sanskrit as the Medium of Instruction.

• Education is through travel.

AGENCIES OF VEDIC EDUCATION

There are three agencies of education:-

v Guru Kula

v Parishad

v Sammelan.

1. Gurukulas

Gurukulas were the dwelling houses of gurus situated in natural

surroundings away from noise and bustle of cities. Parents sent their

wards at the age of five years to nine years according to their castes after
celebrating their Upanayan Sanskar. Pupils lived under the roof of their

guru called ‘antevasin’ under the direct supervision of their Guru.

Gurukula as the name indicates was the family of the teacher and

his residence where the students used to stay during the period of study.

Gradually, the Gurukula were extended to include a number of buildings.

However the institution was built up around the family of teacher. The

primary duty of the student was to serve the teacher and his family. The

students were like sons of the teacher and the whole institution lived like

family.

2. Parishads

Parishads were bigger educational institutions where several teachers

used to teach different subjects. This may be compared to a college

Parishad in Upanishads, has been used for a conference of learned

men, assembled for deliberations upon philosophical problems. Later

on the ‘Parishads’ were set up at the places where learned men lived in

good number and gradually these institutions became permanent centres

of imparting knowledge. In the words of Dr. R. K. Mukherjee Parishad

correspondences to University of students belonging to different colleges.

3. Sammelan

Sammelan literally means getting together for a particular purpose. In this

type of educational institutions scholars gathered at one place for learned

discussions and competitions generally on the invitation of the king.

Scholars were appropriately rewarded.

CONCLUSION

In Vedic era education had the prominent place in society. It was

considered as pious and important for society.  Vedic age had, thus, a

system of education in which “hearing, chanting and memorizing, played

a great part, assimilation of idea took place through a well- planned life of

service to teacher, contemplation, all under his guidance. Education was

must for everybody for becoming cultured. Education was the fully capable

of development of physical and intellectual and character development,

development of civis, social, moral, and spiritual values, social efficiency

and happiness, preservation and spread of culture, infusion of piety, and

religiousness and development of best type of personality.  Relationship

between Guru and pupils were very cordial during Vedic and Post-

Vedic period. By means of education efforts were being made to infuse

―Satyam Shivam and Sundaram inside the students. A great importance

was attached to Veda in education system, self study Swadhyaya was

considered more important during that period. The Vedic period favoured

women education.

नेपाली शिक्षक शिक्षा र यसको

इतिहास
संसार न्यूज़
८ महिना पहिले
1.5K
SHARES

– नेपालमा आधुनिक शिक्षाको इतिहास डेढ शताब्दी पूर्वदे खि अघि बढे को

दे खिन्छ ।

-म्याकेलेको शिक्षाको प्रभावबाट जङगवहादरु ले वि.स १९१० मा दरवार

स्कुलको स्थापना गराए जो राणाका सन्तानका लागि मात्र थियो ।

– वि.स.१९३४ मा रानीपोखरा संस्कृत पाठशाला र रिणीमा खोलिएको

पाठशाला भन्दा अगाडि कर्मकाण्ड र धार्मिक शिक्षा दिने, पिंढी शिक्षामै
नेपालको शिक्षा सीमित थियो तसर्थ संस्थागत रूपमा शिक्षा लिने दिने
प्रक्रियाको प्रस्थान विन्द ु वि.स १९३४ लाई मान्नप
ु र्दछ ।

– जद्ध
ु शमशेरका पालामा उपरोक्त विद्यालयहरू खोलिए तापनि पछाडि
दे वशमशेरको उदय नहुन्जेल शिक्षामा कुनै उल्लेख्य प्रगति भएन ।

– दे वशमशेरका पालामा ३०० वटा पाठशालाहरू खोल्न तीन लाख रुपया

वजेट छुट्याइयो तापनि सो योजना परू ा हुन पाएन ।

– खोलिएका विद्यालयहरूमा कुन भाषको माध्यम अपनाउने भन्ने दिव्यदे व

पन्त (संस्कृत) बटुकृष्ण मैत्रय
े (अङग्रेजी) र जयपथ्
ृ वी बहादरु सिंह (नेपाली)
का बीच विवाद भई अन्ततः नेपाली भाषले प्राथमिकता पायो ।

-२००७ सालपर्व
ू सरकारी पाठशालाहरू प्राय: सत्तल,पाटी पौवा धर्मशाला
रूशिवालय आदिमा चल्दथे,
– दरवार स्कुलमा विदे शी शिक्षकहरूको व्यवस्था गरिएको थियो भने रिणी र
रानी पोखरीमा कर्मकाण्ड जानेका पण्डित पुरोहितले पढाउथे, शैक्षिक
प्रमाणपत्रको चलन थिएन, संस्कृत पाठशालामा जाँच दिएर प्रमाण पत्र
चाहने छात्रहलाई गुरुको सिफारिस साथ बनारस पठाउने चलन थियो ।

– पाठशालामा पढाउने गुरुहरूलाई विभिन्न गुठीहरुबाट हण्डी व्यवस्था

गरिएको हुन्थ्यो ।
– १९३५ पछि पाठशालामै बसेर रानीपोखरी पढाउने शिक्षकले कौशी तोषा
खानाबाट महिनावारी तलव पाउँ थे ।

– मास्टरहरु कौशी तोसाखानाबाट,गठ

ु ीबाट र जग्गा कमाउने मोही बाट धान
बाली उठाएर तलव खाने गरी तीन थरी थिए । स्कुलका सबै काम
मास्टरकै जिम्मा हुन्थ्यो १९६० मा नौसिन्दा जवान पद खडा गरी
प्रशासनको जिम्मा दिइयो ।

– २००७ सालमा प्रजातन्त्रको अम्युदय भएपछि शिक्षा क्षेत्रले पनि फड्को

मार्न थाल्यो ।

– शिक्षा मन्त्रालयको व्यवस्था भई शिक्षा सम्वन्धी कार्यकारी अधिकार

शिक्षामन्त्रीले प्रयोग गर्न पाउने व्यवस्था भयो ।

– विद्यालयमा पाठ्यक्रम तथा पाठयांश तोक्ने, पढाइको माध्यम तोक्ने,

सूचना प्रकाशन गरी तोकिएको मितिबाट परीक्षा सञ्चालन गरासने जस्ता
काम शिक्षा मन्त्रालयबाट हुन थाले ।
-सरकारी शिक्षण संस्थाका लागि शिक्षक कर्मचारी छनोट, नियक्ति
ु र बढुवा,
तलब, भत्ता निर्धारण तथा वर्खास्ती, सरकारी अनुदान प्राप्त विद्यालयका
शिक्षकको तलबभत्ता तोकिदिने काम मन्त्रालयबाट हुन थाल्यो ।

-प्रथम पञ्चवर्षीय योजना २०१२ मा नै शिक्षालाई उच्च प्राथमिकता दिई १

करोड ९० लाख बजेट छुट्याइएको थियो ।

– दे शभर एकै किसिमको शिक्षा व्यवस्था गर्ने,

– ६३० प्राथमिक, १२६ निम्न माध्यमिक र १० माध्यमिक विद्यालय

खोल्ने,

– १८०९ प्राथमिक, ५०४ निम्न माध्यमिक र १०० माध्यमिक शिक्षक

व्यवस्था गर्ने भनी लक्ष्य तोकिएको थियो ।

– सन ् १९५५ मा नेपाल संयुक्त राष्ट्रसंघको सदस्य भएपछि र २०२० साल

(सन ् १९६०) मा Nepal National commission for UNESCO को गठन
भएपछि युनेस्को । युिनसेफ शाखाले नेपालको शिक्षा र शिक्षक विकासमा
सहयोग गर्न थाल्यो ।

– २०१३ सालसम्म तराई क्षेत्रका विद्यालयहरुमा पठनपाठनको माध्यम

भाषा हिन्दी थियो । २०१४ दे खि शिक्षाकोमाध्यम दे शैभरनेपाली भाषा हुने
व्यवस्था इस्तिहार जारी गरी गरियो ।

– २०१६ सालदे खि एस.एल.सी.मा १०० पूर्णाङ्कको नेपाली भाषा विषय

अनिवार्य गराइयो ।
शिक्षामा वैदेशिक सहयोग
– अमेरिकाको ओरे गन विश्वविद्यालयका प्राध्यापक ह्युग वि.उड. को
परामर्स अनस
ु ार शिक्षाको राष्ट्रिय योजना तर्जुमागर्न, नेपाल राष्ट्रिय शिक्षा
योजना आयोग गठन गर्ने कुरा तय भए पछि, संयुक्त राज्य अमेरिकाका
तर्फ बाट दइ
ु लाख ४ हजार ८०० नेरु र ३४ हजार १००, प्राप्त भई सहयोगी
शिक्षा कार्यक्रम सुरु भएको हो,

– सहयोगी शिक्षा कार्यक्रमको व्यवस्थापछि, अनुभवी र नयाँ गरी १५५०

प्राथमिक शिक्षकलाई तालिम दिन नेपालमै कलेज अफ एजक
ु े शन खडा गर्नु
र त्यस कलेजलाई आवश्यक प्राध्यापक तयार पार्न ७ जनालाई अमेरिका
तालिममा पठाउन साथै त्रिचन्द्र कलेजका प्राध्यापकको स्तरवद्धि
ृ गर्न भनी
२ लाख २० हजार डलर र ७ लाख ३२ हजार, १०० ने.रु. प्राप्त हुने सम्झौता
भयो ।

– सोही प्रयोजनका लागि २०११ भाद्र २४ गते राष्ट्रिय शिक्षक शिक्षण

केन्द्रको स्थापना भयो ।

– यद्यपि नेपालमा शिक्षक तालिमको प्रस्थान विन्द ु भने २००४ साल

जेठमा ताहाचलमा खोलिएको आधार शिक्षण केन्द्रलाई मान्नु पर्ने हुन्छ ।

– आधार शिक्षण केन्द्रकै भवनमा २०११ दे खि राष्ट्रिय शिक्षक शिक्षण कन्द्र

उद्घाटन भयो आधार शिक्षणकेन्द्रबाट उत्पादित जनशक्ति नै राष्ट्रिय
शिक्षक शिक्षण केन्द्रका प्रशिक्षक भए ।

– तालिम प्राप्त शिक्षकलाई C.T. Certified Teachers  L.T. Licentiate

Teacher भनी क्रमश रु. १० र रु. १५ भत्ता दिइन्थ्यो ।
– केन्द्रले मात्र शिक्षक तालिमका कार्यक्रम सञ्चालन गर्न नभ्याउने भएपछि
२०१३ सालदे खि उपत्यका बाहिर (धरान, वीरगञ्ज र नेपालगञ्जमा घुम्ती
तालिमकेन्द्र स्थापना गरियो ।

– केही समय पछि, कक्षा ८ पास गरे कालाई १० महिने वा एक शैक्षिक

वर्षको नियमित कार्यक्रम र कक्षा ८ पास गरी दई
ु वर्ष शिक्षक भई काम
गरिसकेकाहरुलाई दइ
ु महिनाको मीन पचासको अवधिमा तीन वर्ष तीन
चरणमा पूरा हुने कार्यक्रम सञ्चालन गरिन्थ्यो ।
कलेज अफ एजक ु े शन २०१३

– २०१६ मा त्रिभव
ु न विश्वविद्यालय स्थापना भएसँगै कलेज अफ
एजुकेशनको संरचनामा फेरवदल आयो, तर पनि रा.शि.प.यो. २०२८
कार्यान्वयनमा नआउन्जेल कलेज अफ एजक
ु े शनले विभिन्न विषयमा आइ
एड दे खि एम.एड. सम्मका कार्यक्रम सञ्चालन गरे को थियो ।

– २०२९ साउनदे खि भने कलेज अफ एजुकेशन त्रि.वि. शिक्षाशास्त्र अध्ययन

संस्थान अन्तर्गत गाभियो ।

– जे होस शिक्षक प्रधानाध्यापक शिक्षक प्रशासकको समेत पेशागत क्षमता

विकासमा कलेज अफ ऐजुकेशनले निर्वाह गरपेको भूमिका अविस्मरणीय छ
।

– कलेज अफ एजुकेशन मार्फ त यु.एस.एड. ले पनि महत्वपूर्ण सहयोग गरे को

थियो, त्यतिवेला यस परियोजना अन्तर्गत,
१. प्राथमिक शिक्षा प्रशासन
२. प्राथमिक तथा माध्यमिक शिक्षक तालिम
३. पाठ्यक्रम मूल्यांकन तथा सामग्री विकास
४. शिक्षा अनस
ु न्धान
५. कलेज अफ एजुकेशन प्रशासन

– शिक्षक शिक्षा योजना तयार पारिदिने र विभिन्न परियोजना मार्फ त

कार्यन्वयनमा उत्तिकै सहयोग गर्ने य.ु एस.ए. आइ.डी. को भमि
ू का पनि
शिक्षक तालिमका क्षेत्रमा उत्तिकै अविस्मरणीय रहे को दे खिन्छ ।

– राष्ट्रिय शिक्षा पद्धतिको योजना २०२८ पछि भने शिक्षक नियुक्तिलाई

व्यवस्थित गरियो । विद्यालयको तह अनस
ु ार, शिक्षकको योग्यता, तालिम
तथा नियुक्तिको प्रक्रिया तोकियो ।
शिक्षकमा निम्नलिखित दई
ु योग्यता तोकिएका
१. प्राज्ञिक\न्युनतम शैक्षिक योग्यता,
२. पेसागत\योग्यता (तालिम)
– प्राज्ञिक तथा पेशागत योग्यता हासिल गरे का उम्मेदवारहरू मध्येबाट
शिक्षक नियक्
ु त गर्ने र प्राज्ञिक योग्यता भएकाहरुबाट शिक्षक नियक्
ु त गरी
सघन रूपमा शिक्षक तयारी कोर्स उपब्ध गराउने भन्ने विवादमा वीचको
बाटो खाज्दै आइएको दे खिन्छ ।
रा.शि.प.यो. २०२८ मा शिक्षक शिक्षा सम्बन्धमा यस्तो उल्लेख गरिएको छ
।

१. तालिम प्राप्त शिक्षकको सङ्ख्या बढाउने :

– सबै विद्यालयमा तालिम पाप्त शिक्षक राख्न क्रमशः अनिवार्य गर्ने,
– एस.एल.सी. वा सो सरह, आइ.ए. वा सो सरह वि.ए. वा सोसरह उत्तीर्ण
भएका व्यक्तिहरुलाई एकएक वर्षको तालिम दिई क्रमशः प्राथमिक निम्न
माध्यमिक तथा माध्यमिक शिक्षकका लागि तयार गर्ने,
– कार्यरत अनभ
ु वी शिक्षकहरुको पनि न्यन
ु तम योग्यता पग्ु छ भने,
सेवाकालीन तालिमको व्यवस्था गर्ने,
– प्रत्येक शिक्षकलाई शारीरिक अभ्यास र शारीरिक शिक्षाको तालिम
अनिवार्य गर्ने,

२. तालिमको स्तर बढाउने :

– शिक्षक शिक्षणको पाठ्यक्रम वर्तमान आवश्यकता सह
ु ाउदो बनाउने,
– आवश्यकता सुहाउदा पाठ्यपुस्तक तयार गराउने,
– विषय शिक्षणमा जोड दिनु आवश्यक भएकाले तालिम महाविद्यालयमा
विभिन्न विषयका उपयुक्त फेकल्टीहरु विकास गर्ने,
– शिक्षणमा अनस
ु न्धानलाई प्रोत्साहन गर्ने,
– दर्ग
ु म क्षेत्रमा बाहे क प्रा.वि. तहमा एस.एल.सी., नि.मा.वि. आइ.ए. वा
सोसरह र मा.वि. तहमा वि.ए. वा सोसरह न्यन
ु तम योग्यता तोक्ने,
– शिक्षक तालिमलाई अनिवार्य गर्ने,
३. सेवाकालीन तालिम
– दे शभरिका सबै शिक्षकलाई सेवाकालीन तालिम उपलब्ध गराउने,
४. तालिमपछि काममा खटाउने,
– तालिमपछि सम्बन्धित विद्यालयमा खटाउने।,
– तालिम अनुरुप शिक्षण भए नभएको अनुगमन गर्ने,
– निश्चित अवधि पछि पुनः सेवाकालीन तालिम दिने ।
नेपाली भाषा विषयलाई अनिवार्य विषयका रुपमा सुनिश्चित गर्ने र सो
विषयको शिक्षण गर्न जनशक्ति तयारी तथा विकासका लागि
विश्वविद्यालयमै छुट्टाछुट्टै फ्पयाकल्टीका रूपमा भाषा शिक्षणको तालिम
सुनिश्चित गर्न पनि रा.शि.प.यो. २०२८ ले सुस्पष्ट व्यवस्था गरे को दे खिन्छ
।
५. व्यवसायिक शिक्षकहरूः
– व्यावसायिक तालिमको स्तर क्रमशः बढाउँ दै लैजाने
– सबै विद्यालयका शिक्षकलाई पालैपालो गरे र तालिम उपलब्ध गराउने,
६. शिक्षकहरूको सेवामा सुधार
– योग्य व्यक्तिलाई शिक्षक बन्न र सोही पेशामा टिकिरहन प्रोत्साहन गर्ने,
– प्राथमिक तहमा एस.एल.सी. उत्तीर्ण र तालिम प्राप्त, निम्नमाध्यमिक तह
आइ.एड.\आइ.ए.वा सोसरह र तालिमप्राप्त , माध्यमिक तहका लागि
वि.एड.\वि.ए. सोसरह र तालिम प्राप्त शिक्षक तथा प्रधानाध्यापक हुनुपर्ने ।
जस्ता ब्यवस्था गरिएको दे खिन्छ ।

सन्दर्भ ग्रन्थहरू
बराल, खगराज (२०७०) शैक्षिक विचरण, काठमाडौँ : समी सम प्रकाशन गह
ृ ।
बराल, खगराज (२०७१) केही शैक्षिक प्रबन्ध काठमाडौँ : समी सम प्रकाशन
गह
ृ ।
भट्टराई गोविन्दराज र लइ
ु टे ल खगेन्द्र प्रसाद सम्पा. (२०६३) डा. बल्लभमणि
दाहालका रचनाहरु काठमाडौँ : डा. सुभद्रा सुब्बा,
वस्ती सरच्चन्द्र, घिमिरे , सुदर्शन र विश्वकर्मा, बाबुराम सम्पा. (२०७३) शिक्षक
स्रोत पुस्तक, काठमाडौँ सिकाइ समूह
शर्मा गोपिरमण (२०६०) नेपालमा शिक्षाको इतिहास ् भाग १ र २ काठमाडौँ :
मकालु बुक्स
शिक्षकको पेशागत विकास कार्यक्रम नमूना टिपिडी मोड्युल सामग्री संग्रह :
काठमाडौँ :शैक्षिक जनशक्ति विकास केन्द्र ।
शिक्षकको पेशागत विकास कार्यक्रम कार्यान्वयन पुस्तिका, काठमाडौँ :शैक्षिक
जनशक्ति विकास केन्द्र ।
हे रम्बराज बास्तोला नेपाली भाषासँग सम्बन्धित विषयमा विद्याबारिधिका
शोधार्थी हुन ् , हाल महे न्द्ररत्न क्याम्पस ताहाचलमा अध्यापनरत छन ् ।
 हरिविनोद अधिकारी

वैदिक कालदे खि नै आर्यावर्तमा शिक्षाको महत्त्वलाई

प्रमुखता दिइएको पाइन्छ । शिक्षालाई जीवनको महत्त्वपूर्ण
पक्ष र ज्ञानको आधारसमेत मानिएको पाइन्छ । आर्यावर्त नै
संसारको शिक्षामा र सभ्यताको अग्रणी स्थान थियो र
बाल्मीकि नै यो विश्वको आदि कवि हुन ् भन्ने मान्यता छ
। आजभन्दा करिब ६ हजार वर्षअघि अर्थात ् द्वापरको
अन्त्य र कली युगको सुरुमा यस आर्यावर्तमा शिक्षाको,
शिल्पको प्रचरू विकास भएको थियो भन्ने कुरा श्री कृष्ण
द्वैपायन ‘व्यास’ रचित महाभारत महाकाव्य, श्री
मद्भागवतसहितका अठार महापुराण, पुराणहरूका उपपुराण
तथा विभिन्न उपनिषद्हरूले बताउँ छन ् । 
वैदिक कालमा शिक्षालाई शुद्ध उच्चारण र आचरणका लागि
दिइने ज्ञानको आधार मानिएको थियो र शिक्षाको प्रमुख
काम शुद्ध उच्चारणद्वारा वेदको सारस्वरसहित मन्त्र साधना
थियो । हाम्रा पात्रोले पत्ता लगाउन नसक्ने समयमा पनि
सर्व प्रचलित नियम कानन
ु भनेको वेदमा व्यक्त मन्त्रहरू नै
थिए । आज पनि वेदको उचित प्रयोग गरी दै निक जीवनमा
प्रयोग गर्ने हो भने जीवन शान्तिमय र सुखमय हुनसक्छ
भन्ने धारणा यथावत छँ दैछ । 

वैदिक कालमा प्रयुक्त सामाजिक जीवनमा यजमान र

पुरोहितको कार्य सिद्धिका लागि वेद नै उचित मार्ग दर्शक
उपाय थियो र वेदका वाक्यहरूलाई सूत्रबद्ध गरी
व्याख्याद्वारा समाज सञ्चालन गरिएको थियो । तपस्या
अर्थात ् कठोर परिश्रमद्वारा प्रयोगसिद्ध परिणामलाई नै
वेदमा स्थान दिइएको पाइन्छ ।
जीवन, सङ्गीत, शिक्षा, कृषि, चिकित्सा, शस्त्रास्त्र, तप,
ध्यान, प्रकृति पज
ू ा र खगोल अध्ययन नै वैदिक कालका
महान उपलब्धिहरू थिए र तिनैलाई संवरण गर्दै कल्पित
महान सख ु भोगका लागि धर्मबाट मात्र प्राप्त हुनसक्ने
स्थापित मान्यताका आधारमा मत्ृ यप
ु श्चातको स्वर्गसमेत
ऋषिहरूको ज्ञानको नियन्त्रणमा रहे को पाइन्छ । तर
ऋषिहरू स्वर्गीय सुखको प्रयोग गर्दैनथे र अरूको सुखका
लागि आफ्नो जीवनलाई सदै व कष्टकर र खतरामा राखी
प्राप्त सकारात्मक परिणामबाट अरूको सुखी जीवनलाई
अनभ
ु त
ू गरी त्यसैबाट आफूलाई धन्य धन्य सम्झन्थे । 

अहिलेको प्रसङ्ग— महाभारतकालीन शिक्षाको स्वरूप

महाभारत महाकाव्यमा २४ हजार श्लोक थिए या १ लाख
श्लोक थिए वा सवा लाख श्लोक थिए भन्ने कुरामा विवाद
हुनसक्दछ तर महाभारत एक ऐतिहासिक तथा अपूर्व सार
सङ्ग्रह हो र यो एक सत्यकथामा आधारित यथार्थ र
तत्कालीन राज्य प्रणालीको दिग्दर्शन हो । आर्यावर्तले
विश्वलाई दर्शन, साहित्य, व्याकरण, राजनीति, कूटनीति,
प्राणी शास्त्र, चिकित्सा शास्त्र, वास्तु शास्त्र, शिक्षा शास्त्र,
ज्योतिर्शास्त्र, वनस्पति शास्त्र, शस्त्रास्त्र विद्याका विकसित
रूप र मोक्ष प्राप्तिका सहज राजमार्गको कठोर प्रयोगलाई
सहजताका साथ उपलब्ध गराउन सकेको पहिलो लेख्य
सामग्री दिएको रहे छ । 

राजनीति, धर्मनीति, कूटनीति र व्यवहारवादी दर्शनका लागि

श्री कृष्णको मुखबाट अर्जुनलाई शिक्षा दिए जस्तो गरी
महाभारतभित्रै गीतामार्फ त ् जीवनलाई जीवनका रूपमा बाँच्न
र जीवनपछि पनि जीवनलाई अमर बनाउनका लागि व्यक्त
भावना नै आजको पूर्वीय दर्शनको आधारशीला बन्न पुगेको
छ । महाभारतभित्र धेरै गीताहरु छन ् तर युद्धभूमिमा
भनिएको जीवनसारलाई नै श्रीभद्भगवत गीता भनेर प्रशंसा
गरिएको र विश्वभर प्रचारित छ । वास्तवमा त्यो गीता
पनि महाभारतको एक अङ्ग हो ।

वैदिक काल, पौराणिक काल र ऐतिहासिक काल (जसलाई

हामी महाभारत काल पनि भन्न सक्छौँ)मा शिक्षालाई
आवश्यक वेदाध्ययन,शस्त्र—शास्त्र अध्ययन, राजनीति,
कूटनीति, व्यापार नीति, कृषिकार्य, आयुर्वेद अध्ययन, भूमि
अध्ययन, ज्योतिष विद्याध्ययन,वातावरण या पर्यायवरण
अध्ययन, वनस्पति अध्ययन, मौसम अध्ययन, रणकौशल
नीति, धर्मनीति सिकाउने विधाको रूपमा लिइएको पाइन्छ ।
शिक्षा प्रयोगधर्मबाट प्रमाणित भएपछिमात्र पारङ्गत भएको
मानिन्थ्यो भन्ने कुरा महाभारत काव्यमा वर्णित विभिन्न
समयमा द्रोणाचार्यले लिएका परीक्षा र हस्तिनापरु मा हुने 
शैक्षिक प्रयोगशालाको प्रमाणपत्र प्राप्तिका लागि हुने
प्रतिस्पर्धाले पुष्टि गरे का छन ् । 

महाभारत कालमा शिक्षा लिन र दिनका लागि केही

मानकहरू थिए । पाण्डवहरूको क्षमता, कौरबहरूको बाहुबल,
कर्णको दानवीरता र धनुर्वेदको ज्ञान, भीष्मको चातुर्यता र
महान क्षमता, द्रोणाचार्यको शैक्षिक क्षमता आदि र श्री
कृष्णको चोसट्ठी कलाको पर्ण
ू शिक्षा त्यस बेलाको शिक्षाको
विकासको एउटा नमन
ु ा मान्न सकिन्छ । परशरु ामको वीरता
र क्षमता अनि त्यसबेलामा राजा महाराजाहरू राज्य
सञ्चालन प्रक्रिया र रणकौशलतालाई हाम्रो पर्व
ू को
गौरवलायक समयको रूपमा लिन सकिने रहे छ । 

ब्राह्मण, क्षत्री तथा राजकुलका वालकहरू त्यो शिक्षाका

हकदार मानिन्थे । कहिलेकाहीँ ब्राह्मणलाई मात्र, कहिले
क्षत्रीलाई मात्र शिक्षा दिने पनि प्रचलन दे खिन्छ । तर त्यो
चाहिँ विशेष कारणवशमात्र व्यवहारमा ल्याइएको हो भन्ने
कारणहरू पनि पाइएको छ । महिलाहरूलाई खुला
शिक्षालयमा भर्ना गरे को वर्णन कतै नपाइए पनि
महिलाहरूको चेतनास्तर अतयन्तै उच्चस्तरीय दे खिन्छ ।
गङ्गाको सोचाइ, सत्यवतीको भविष्य प्रतिको धारणा,
कुन्तीको संयमता, द्रौपदीको आचार तथा सहनशीलता,
गान्धारीको पवित्र सोचाइ तथा कर्णकी वामाङ्गी वष
ृ ालीको
बुद्धिमत्तापूर्ण व्यवहारले त्यही पुष्टि गरे को छ ।
उपाख्याननका रूपमा भनिएको भए पनि विदल
ु ाको उदाहरण
जन
ु कुन्तीले श्रीकृष्णलाई सन
ु ाइन, ्

त्यसले पनि नारी शिक्षा स्पष्टरूपमा नभए पनि दिइने

ज्ञानको सङ्केत भने पाइन्छ । कुन्तीमा दे खिएको वशीकरण
मन्त्रहरूको सिद्धि र कुन्ती, गान्धारी—द्रौपदी आदिमा वरदान
—श्राप दिनसक्ने सिद्धियुक्त क्षमता हुनुमा शिक्षाको तागत
हुनुपर्दछ भन्ने सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ ।

महाभारतलाई एक प्रकारले विश्व कोष माने हुन्छ । यसमा

द्वापर कली युगको संक्रमणकालको ऐतिहासिक वर्णन छ ।
द्वापरको समाप्ति र कलीको उषा कालमा समाजमा नाना
किसिमको विकृति दे खिन लाग्यो । रीस, राग, मद, मात्सर्य
जस्ता दर्गु
ु णहरुले शिर उठाउन लागे । भाइ–भाइमा झगडा,
सतित्वको हरण, लोभ लालच बढे र जिउँ दै मानिसहरुलाई
डराउने जस्ता घणि
ृ त कार्य हुन थाले । जव
ु ा खेलाएर राज्य
हरण हुने जस्ता काम हुन लागे । यी सबै कुरामा सध ु ार
ल्याउन महाभारत जस्तो महाकाव्यको रचना भयो ।
तत्कालिन सामाजिक, राजनीतिक, राष्ट्रियता, कूटनीतिक,
आर्थिक तथा राज्य सञ्चालनका लागि आवश्यक विविध
पक्षमा दे खिएका कुरीतिहरुको विश्लेषण गरे र तिनको
निराकरणका लागि महाभारतमा व्यासले उपयक्
ु त समाधान
गरिदिनु भएको छ । स्वयं व्यासले यसबारे मा भन्नु भएको
छ ः यन्नेहास्ति न तत ् क्वचित ् । अर्थात ् जुन विषयको
चर्चा महाभारतमा भएको छै न, त्यसको चर्चा अन्य कहीँ
पनि उपलब्ध छै न । श्रीमद्भागवत गीता जस्तो अमूल्य ज्ञान
रत्न पनि यसै महाभारतको महासागर भित्र परे को छ ।
महाभारतको आर्यावर्तको बाङ्मयमा
बहुतै उच्चकोटीको
स्थान छ । यसलाई पाँचौँ वेद पनि भन्दछन ् । यसमा
ज्ञानको भण्डार छ । वेद महिला र शूद्रले पढ्न र अध्ययन
गर्न नहुने भएकाले सबैका लागि यो पठनीय र मननीय
भनेर मानिएको छ ।

महाभारतकालमा शिक्षाको स्रोत 

महाभारतकालमा शिक्षाको श्रोत प्रकृति दे खिन्छ । प्रकृतिमा
भएका अद्भत
ू तर रहस्यमय विशेषतालाई व्यावहारिकरूपमा
कसरी सम्भव भएको होला भन्ने प्रमाणीकरण गर्ने
प्रयोगधर्मी ज्ञान नै शिक्षाको रूपमा ग्रहण गरे को दे खिन्छ ।
सिद्धान्त तयार गरी त्यसलाई प्रयोगद्वारा सिद्ध गर्ने व्यक्ति
नै गुरुको रूपमा पुजिएको पाइन्छ । 
शिक्षा प्राप्त गर्ने उपाय भनेको गुरुको आश्रममा चेलाहरू गई
ज्ञान आर्जन गर्ने वा गरु
ु लाई राजाको दरबारमा ससम्मान
बोलाई ज्ञान उपलब्ध गराउन अनरु ोध गर्ने गरे को पाइन्छ ।
पहिलो उदाहरणका लागि उपनयनपश्चात ् श्रीकृष्ण र
बलरामजी गुरु गर्गको सल्लाहमा काश्यपगोत्रीय विद्वान
सान्दीपनिका आश्रममा गएर चौसठ्ठ अहोरात्रमा
चौसठ्ठीकलाको शिक्षा ग्रहण गरे को प्रसङ्ग महापरु ाण
श्रीमद्भागवतको दशमस्कन्धको ४५ अध्यायमा वर्णित छ । 
ती चौसठ्ठीकलाको नाम यस प्रकार दिइएको छ ः १) गान
विद्या, २) वाद्य ३) नत्ृ य ४)नाट्य ५) चित्रकारी ६) बेलबुटा
भर्ने ७)चामल तथा फूलहरूबाट पूजाको उपहारको रचना
गर्ने,८) फूलहरूको शैया बनाउने, ९) दाँत, वस्त्र तथा अङ्ग
रङ्ग्याउने, १०) मणिमाणिक्यले घर आँगन सजाउने, ११)
खाट बनाउने, १२) खोला वा नदी वा समुद्रमा पानीको लागि
बाँध बाँध्ने, १३) विचित्र सिद्धि दे खाउने, १४) हार माला आदि
बनाउने, १५) कानमा लगाउन  तथा चुल्ठोमा बाँध्नका लागि
फूलको गहना बनाउने, १६) अत्तर तथा अन्य सुगन्ध तेल
निर्माण गर्ने, १७) फूलका गहनालाई विभिन्न अङ्गमा
सजाउने वा लगाउने, १८) कानका पत्तीको रचना गर्ने, १९)
कपडा तथा गहना बनाउने, २०) इन्द्रजाल वा जादग
ु री गर्ने,
२१) चाहे को जस्तो भेष धारण गर्न जान्ने, २२) हातका सफाइ
गर्न जान्ने, २३) सबै प्रकारका खाना बनाउन जान्ने, २४) सबै
प्रकारका पिउने पदार्थ बनाउन जान्ने,  २५) सिलाइ, कटाइ
तथा बन ु ाइ गर्ने, २६) कठपतु ली बनाउने र नचाउने, २७)
पहे ली—अड्को थाप्ने, ज्ञान बुद्धि बढाउने खालका कविता
तथा कथाहरू तत्काल बनाउने, २८) प्रतिमा बनाउने, २९)
कूटनीति, ३०) ग्रन्थ पढ्ने र पढाउने चातुर्य, ३१) नाटक तथा
कथाको रचना गर्ने, ३२) समस्यापूर्ति गर्ने, ३३) पिरा, आसनी,
कुर्सी, पलङ, काठ, बेत र वाण बनाउने, ३४) गलैँचा, दरी
आदि बनाउने, ३५) खेती गर्ने, ३६) घर बनाउने, ३७) सुन
चाँदी आदि धातु तथा हीरा पन्ना आदि रत्नहरूको परीक्षा
गर्ने, ३८) सनु चाँदी बनाउन जान्ने, ३९) मणि माणिक्यको
सक्कली र नक्कलीको रङ चिन्ने, ४०) खानीको पहिचान
गर्ने, ४१) वनस्पतिको चिकित्सा, ४२) भेडा, कुखुरा, बटे र आदि
लडाउने तरिका,४३) सुगा, मैना तथा अन्य चराचुरुङ्गीको
बोली बोल्ने, ४४) उच्चारण विधि, ४५) कपालको विभिन्न
साजसज्जा गर्ने, ४६) मठ्ठ
ु ीमा लक
ु ाएको  चीज तथा मनको
कुरा भन्ने, ४७) म्लेच्छ काव्य पढ्ने र बझ्
ु ने, ४८) विदे शी
भाषाहरू जान्ने, ४९) शकुन अपशकुन जान्ने, प्रश्नको
आधारमा शुभाशुभ भन्नसक्ने, ५०) विभिन्न प्रकारका
मातक
ृ ा यन्त्रहरू बनाउन जान्ने, ५१) रत्नलाई विभिन्न
आकारमा काट्न जान्ने, ५२) साङ्केतिक भाषा बनाउन
जान्ने, ५३) मनमा नयाँ नयाँ कल्पनाद्वारा रचना गर्ने, ५४)
नयाँ नयाँ कुरा निकाल्ने, ५५) छलद्वारा काम गर्ने गराउने,
५६) सवै कोशको ज्ञान, ५७) सबै छन्दको ज्ञान, ५८) लुगा
लुकाउने वा तत्काल लुगा बदल्ने, ५९) द्यत ू क्रीडा, ६०)
टाढाका मानिस वा वस्तुलाई आकर्षण गर्ने विद्या, ६१)
केटाकेटीका खेलहरू खेल्न जान्ने, ६२) मन्त्रविद्या, ६३)
विजय प्राप्त गर्ने विद्या र ६४) भूतप्रेतपिसाचलाई वशमा
राख्ने विद्या  ।
यसैका आधारमा पछि गएर विभिन्न विधामा समेत   ६४
कलाको विस्तारित स्वरूप पाइन्छ । यस ६४ कलामा
ज्योतिष विद्याको खासै प्रामाणिक विकासको विधा
पहिल्याइएको दे खिद
ँ ै न जबकि वातावरण विज्ञानको रूपमा
ज्योतिष शास्त्रलाई अत्यधिक मान्यता महाभारतमा दिइएको
छ । 

महाभारतकालमा शिक्षा प्राप्तिका प्रसङ्ग धेरै आउँ दै नन ् ।

शकुन्तलाले ऋषि कण्वका आश्रममा सङ्गतले शिक्षा प्राप्त
गरे को, उनको तथा दष्ु यन्तपुत्र भरतले शकुन्तलाबाट जन्म
भएपछि वनमा ऋषि कण्वका आश्रममा सम्पूर्ण शिक्षा
बालककालमा नै प्राप्त गरे को प्रसङ्ग आउँ छ । भीष्म
पितामह दे वव्रतका रूपमा गरु
ु परशरु ामका आश्रममा गएर
शिक्षा प्राप्त गरे को प्रसङ्ग छ । उनै भीष्मव्रती दे वव्रतसँग
अम्बाको विषयमा लडाइँ हुँदा परशुरामले पराजय बेहोर्नु
परे को पनि थियो । तिनै परशुरामसँग महादानी राधेय
कर्णले महे न्द्र पर्वतस्थित गुरुकुलमा गई व्रह्मास्त्र सिकेका
थिए तर ब्राह्मणलाई मात्र सिकाउने उनको शपथसँग कर्णले
झुठो बोली छलद्वारा  सिकेकाले आवश्यक परे को बेलामा
उनले त्यो शिक्षाबाट उपलब्धि पाउन नसक्ने श्राप पाएका
थिए । 

पराशरले आफ्ना छोरा श्रीकृष्ण द्वैपायन वेदव्यासलाई

जन्मँदै सम्पर्ण
ू शिक्षा प्रदान गरे , व्यासले पनि आफ्ना पत्र
ु
शुकदे वलाई जन्मने बित्तिकै सम्पूर्ण शिक्षा प्रदान गरे ।
कौरव र पाण्डवलाई शिक्षा दिन भीष्म पितामहले
कृपाचार्यलाई आफ्नै दरबारमा नियुक्त गरे र पछि आचार्य
द्रोणलाई राजपरिवार र अन्य राजा रजौटाका छोराहरूलाई
शिक्षा दिनका लागि नियक्
ु त गरे को प्रसङ्ग छ । त्यति मात्र
होइन, त्यसबेलामा आचार्य द्रोण बराबरका अन्य कुनै गुरु
धनुर्वेद र राजनीतिका लागि योग्य नभएकाले द्रोणका
बाल्यसखा तथा चिरशत्रु राजा द्रप
ु दले द्रोणलाई मार्नसक्ने
छोरोको आशीर्वाद पाएका थिए धष्ृ टद्यम्
ु नको रूपमा यज्ञबाट
द्रौपदी वा कृष्णासँगै । शिखण्डीको यो जन्म भएको पनि
द्रप
ु द राजाका दरबारमा भीष्मको अन्त्यका लागि थियो ।
द्रोणाचार्यलाई र भीष्म पितामह दव
ु ैलाई यो कुरा थाहा थियो
र पनि ती दव
ु ै राजकुमारका रूपमा अतिथिजस्तै भई द्रोणको
पाठशालामा शिक्षा प्राप्त गरे का थिए । 

नैतिक शिक्षामार्फ त ् पूर्वीय ज्ञान विज्ञानको प्रस्फुटन 

पूर्वीय शिक्षा भनेको ज्ञान विज्ञान दव
ु ै हो । पश्चिमाहरूले
वेद, पुराण, उपनिषद, महाभारतबाट नै आफ्नो ज्ञानको
भण्डार परू ा गरे र विज्ञानको रूपमा त्यही ज्ञानलाई प्रस्फुटन
गराए । आधनि ु क यग ु मा शिक्षा, राजनीति, कूटनीति तथा
चिकित्सा शास्त्र, अभियन्तीय शास्त्र, खगोल शास्त्र तथा
कृषि शास्त्रलाई आधुनिकरूपमा प्रस्तुत गरी विश्वको
आवश्यकता पूरा गर्नसक्ने भएका हुन ् । नैतिक शिक्षा
भनेको जीवनको व्यवहारलाई जीवन्त बनाउने शिक्षा हो,
जसलाई आज हामी नागरिक शिक्षा पनि भन्न सक्छौँ र
सरलरूपमा नैतिक शिक्षाको रूपमा नै ग्रहण गर्न सक्छौँ  ।
महाभारतमा वर्णित जीवनभन्दा हामी धेरैपछि पो छौँ कि ?
त्यहाँ वर्णन गरिएका जीवनका पक्षहरूमा हामीले यातायात
र सञ्चारमा मात्र केही विकास गरे का हुनसक्छौँ तर सख
ु मय
जीवन र जीवन दर्शनको नयाँ बाटो भने पहिल्याउनु भन्दा
झन झन अन्यौलपूर्ण अवस्था गुज्रँदै छौँ । 
अहिले विश्वभर संयुक्त राष्ट्रसंघले दिगो विकासका लागि
शिक्षा भनेको नै नैतिक शिक्षामा आधारित जीवन शिक्षा हो,
जसले जीवनलाई सहज र पूर्णता दिन शिक्षाको भूमिका
निर्धारण गरिनु पर्दछ भन्ने मान्यता राख्दछ । यसलाई
नैतिक शिक्षाको अर्को पाटोको रूपमा पनि लिन सकिन्छ । 

हामीले पनि नैतिक शिक्षाको रूपमा र व्यावहारिक शिक्षाको

रूपमा पर्वी
ू य शिक्षाभण्डारलाई आजका बालबालिकाको
आवश्यकता पूरा गर्न सक्नुपर्छ । महाभारतकालीन अनुभव
सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण शिक्षाको आधार हुनसक्छ । यसका
लागि अनुसन्धान जरुरी छ । भारतमा त केही हदमा
शिक्षालाई आधनि
ु कीकरणको पदचापमा लैजाँदा पर्वी
ू य
मान्यता र आधनि
ु कतालाई संयोजन गरिएको छ तर हाम्रो
दे शमा पश्चिमी अन्धानुकरण गरिएको र आफ्ना मूलभूत
मान्यतामाथि कुनै अनुसन्धान नै गरिएको छै न । वेदसहित
सबै ज्ञान विज्ञानको स्रोत हिमालय हो भनी शास्त्रमा वर्णन
गरे पनि हामी हिमालयवासी हुँदाहुँदै पनि हामीले केही गर्न
सकेका छै नौँ । खासगरी महाभारतमा वर्णित शैक्षिक
अवस्थालाई हामीले आधुनिकतासँग अन्तर्घुलन गर्न सक्याँै
भने यसबाट नेपाली शिक्षा प्रणालीले नयाँ मोड लिन सक्ने
थियो, जुन कुरो हालैको शिक्षा आयोगको प्रतिवेदनले पनि
इङ्गित गर्न सकेन । 

निष्कर्ष
महाभारतकालीन शिक्षा उच्चस्तरीय ज्ञानको, विज्ञानको
सम्मिश्रण थियो । त्यसको अध्ययन र अनुसन्धानका लागि
महाभारतको शिक्षासम्बन्धी अनस
ु न्धान मात्र पनि प्रशस्त
छ । हामीले महाभारतकालीन शिक्षामा आजको
आवश्यकतालाई परिपूर्ति गर्नेखालको आवश्यक तत्वको
खोजी गर्ने हो भने आजको हाम्रो शिक्षामा दे खिएको
अन्धानुकरण र अन्यौलको अन्त्य हुने थियो । आफूसँग
भएको पर्वी
ू य क्षमतालाई खोजी गर्नु आजको जरुरत हो र
शिक्षासँग सम्बन्धित सवैको कर्तव्य के हुन जान्छ भने
आजको शिक्षालाई मानवोचित बनाउनुपर्छ । आजको
शिक्षासम्बन्धी  उत्तरआधुनिक धारणालाई वैदिक, पौराणिक,
ऐतिहासिक तथा आधुनिक शिक्षा प्रणालीको संयोजित
स्वरूपमा ग्रहणयोग्य बनाउनप
ु र्छ ।
वेद अनादि, अपौरुषेय (कुनै पुरुषबाट नरचिएको) र गुरुशिष्य–परम्पराले आएको शाश्वत ज्ञानराशि तथा

शब्दराशि हो । वेदको अध्ययन र अध्यापनको छुट्टै विशिष्ट नियम र प्रकार छ । वेदाध्ययनले आदर्श

समाज निर्माणमा सहयोग परु य

‌् ाउने हुनाले यसका निम्ति विशेष प्रकारको शिक्षापद्धति अपनाउन

आवश्यक हुन्छ । वैदिक शिक्षापद्धति भनेको वैदिक परम्पराअनुरूपको वेदवेदांगको शास्त्रीय

पठनपाठनको पद्धति हो । यसमा गुरुशिष्यको शास्त्रीय सम्बन्ध हुन्छ र तदनुरूपका अरू व्यवस्था

पनि हुन्छन ् ।

-डा. आमोदवर्धन काण्डिन्न्यायन

विचार

 २९ साउन २०७३ ०९:२५:०१

 


o
o
o
o
o

वेद अनादि, अपौरुषेय (कुनै परु

ु षबाट नरचिएको) र गुरुशिष्य–परम्पराले

आएको शाश्वत ज्ञानराशि तथा शब्दराशि हो । वेदको अध्ययन र

अध्यापनको छुट्टै विशिष्ट नियम र प्रकार छ । वेदाध्ययनले आदर्श

समाज निर्माणमा सहयोग पुर‌य

् ाउने हुनाले यसका निम्ति विशेष

प्रकारको शिक्षापद्धति अपनाउन आवश्यक हुन्छ । वैदिक शिक्षापद्धति

भनेको वैदिक परम्पराअनरू

ु पको वेदवेदांगको शास्त्रीय पठनपाठनको

पद्धति हो । यसमा गरु

ु शिष्यको शास्त्रीय सम्बन्ध हुन्छ र तदनरू
ु पका

अरू व्यवस्था पनि हुन्छन ् ।

यस पठनपाठनमा अरू कुनै पनि प्रकारका नियन्त्रणको र व्यवस्थाको

प्रभाव मान्य हुँदैन । यस विषयमा राजनीतिज्ञ विष्णग

ु प्ु त चाणक्यको

विश्वप्रसिद्ध ग्रन्थ कौटलीय अर्थशास्त्रमा पनि उल्लेख छ- 'विद्यानां तु

यथास्वम ् आचार्यप्रामाण्याद् विनयो नियमश्च' -१।५) अर्थात ् वेदवेदांगादि

विद्याहरूको त्यसत्यस विद्याका आचार्यले नै गरे का व्यवस्थाअनुसार

शिक्षण, तालिम र नियम हुन्छ । यही सिद्धान्त नै मूल वैदिक

शिक्षापद्धतिमा लागू हुन्छ ।

यसप्रकारको शिक्षापद्धति मात्रै वैदिक धार्मिक परम्पराको सरु क्षा गर्ने

पद्धति हो । वेदवेदांगको शास्त्रीय गरु

ु कुलपद्धतिले अध्ययनअध्यापन

नगरीकन वैदिक धार्मिक क्रियाकलाप चल्न नसक्ने हुँदा यस पद्धतिको

पूर्ण शास्त्रीय मान्यताअनुरूपको व्यवस्था गर्न अत्यावश्यक दे खिन्छ ।

वेदवेदांगको वैदिक शास्त्रमर्यादाअनस
ु ार पठनपाठन हुने गुरुकुललाई अरू

गरु
ु कुलबाट छुट्याउन वैदिक गरु
ु कुल भन्नप
ु र्छ । यस विषयमा तिनका

सञ्चालक र व्यवस्थापक पक्षको ध्यान नगएकाले ध्यान जानप

ु र्ने

दे खिन्छ । गरु
ु कुल भनेको गरु
ु को व्यक्तिगत घर नै हो । नाम गरु
ु कुल

राख्तैमा शास्त्रीय परम्परागत गुरुकुल हुने है न भन्ने कुरा सम्बद्ध सबैले

बुझ्नुपर्छ । वास्तविक शास्त्रीय गुरुकुलको स्थापना गर्नुपर्छ । यस

कामका लागि आस्तिक सज्जनहरू अभिमख

ु हुन आवश्यक छ ।

 
वेदको रक्षा गर्ने वैदिक शिक्षाको स्वरूप
 वेदको शास्त्रीय शिक्षामा

विधिपर्व
ू क गरु
ु मख
ु गरी वेद राम्ररी पढे का गह्
ृ य अग्नि पनि भएका

सदाचारी उपाध्याय ब्राह्मण गरु

ु हुन्छन ् । गह्
ृ य अग्नि नभए

सुस्थापित लौकिक अग्निमा नै श्रावण महिनाका पूर्णिमामा

अध्यायोपाकर्म (उपाकर्म) गरे र पनि विधिपर्व

ू क वेद पढाउन हुन्छ ।

आपत्कालमा अध्यायोपाकर्म नगरीकन पनि वेद पढाउने प्रचलन

पछिल्ला समयमा चलेको छ । लागेपुगेसम्म अध्यायोपाकर्म गरे रै वेद

पढाउनु उचित हो । वेद पढ्ने वटुक पनि सदाचारी उपाध्याय ब्राह्मण

हुनप
ु र्छ ।
वेद पढ्ने वटुकलाई मिलेसम्म वेद पढाउने गुरुले नै उपनयन गर्नुपर्छ ।

नभए अरूले उपनयन गरे का योग्य वटुकलाई पनि वेद पढाउन हुन्छ ।

वेद पढ्दा समचि

ु त ब्रह्मचर्यव्रतको पालन गरे र गरु
ु का अधीनमा रहे र

पढिन्छ ।

आफूले उपनयन गरे का वा अरूले उपनयन गरे का वटुकलाई पनि

व्रतहरू गराउँ दै वेद पढाउन त्यस वटुकलाई बाबु, जिबाबु, दाजु, सानाबाबु,

ठुलाबाब,ु अन्य बन्धु वा वटुक आफैं ले नै गरु

ु लाई सम्
ु पेको हुनप
ु र्छ ।

अनि गरु
ु ले उसलाई आफ्नै छोरो मानी विधिपर्व
ू क वेद पढाउनप
ु र्छ ।

शिष्यको अन्नवस्त्रको र बासको व्यवस्था पनि गह्

ृ यसूत्र, धर्मसूत्र,

स्मति
ृ , पुराण इत्यादिले दे खाएका मार्गले न्यायपूर्ण वत्ति
ृ बाटै हुनुपर्छ ।

यस्तो व्यवस्था योग्य सदाचारी गह

ृ स्थ उपाध्याय ब्राह्मण व्यक्तिका
प्रमख
ु तामा हुन्छ । सन्न्यासी भनिएका व्यक्तिका नाममा आएका

धनले यस्तो व्यवस्था गर्न हुँदैन । सन्न्यासीलाई धन लिने र प्रपञ्च

गर्ने अधिकार शास्त्रले दिएको छै न । भिक्षाचर्य, समिदाधान इत्यादि

ब्रह्मचर्यका अनिवार्य अंगहरूको पालन हुने व्यवस्था पनि गर्नुपर्छ ।

शास्त्रीय व्यवस्थाको उल्लंघन गरे र गरिएका अध्ययन–अध्यापनले

धर्मको रक्षा हुँदैन । वैदिक गह

ृ स्थधर्मको र सन्न्यासधर्मको विस्तत
ृ

परिचय वैदिक धर्म मल

ू रूपमा (२०६२) भन्ने ग्रन्थमा हे र्न सकिन्छ ।

गरु
ु शिष्यको सम्बन्ध पितापत्र
ु को सम्बन्ध जस्तै हो । त्यसरी आवश्यक

व्रतहरू गराएर नियममा राखी वेद पढाएर गरु

ु ले शिष्यलाई वेदवेदांगको

र मनुष्यजीवनको ज्ञान दिने, सदाचारको बानी बसालिदिने तथा ठीक

प्रकारले विचार गर्ने बोल्ने र काम गर्ने प्रवत्ति

ृ विकसित गर्ने समेत
गरे र शिष्यलाई आदर्श जीवनयात्रा चलाउन योग्य बनाउनप
ु र्ने निर्देश

शास्त्रमा छ ।

गुरुले घर फर्क न अनम

ु ति नदिइन्जेल शिष्य पूर्णतया गुरुका अधीनमा

बसी वेदाध्ययनादिमा समर्पित भएर लाग्नुपर्छ । यो धर्म–

मोक्षविद्यारूप वेद पढ्ने पढाउने मख्

ु य वैदिक शिक्षाप्रणालीको संक्षिप्त

परिचय हो । यी र अरू थप कुराहरू गह्

ृ यसत्र
ू , धर्मसूत्र, स्मति
ृ , पुराण र

इतिहासमा पनि बताइएका छन ् । यो शिक्षा मख्

ु य रूपमा मान्छे का

धार्मिक–आध्यात्मिक आस्थासित सम्बद्ध छ । बिनाव्रत ज्ञानमात्र

दिनाले शिष्यमा सत्प्रवत्ति

ृ विकसित नभएर शिक्षा विफल हुनसक्ने

हुँदा ऋषिमनि
ु हरूले व्रतमा जोड दिएका छन ् । केवल विद्यास्नातक वा

व्रतस्नातक नभई विद्या-व्रत-स्नातक हुन निर्देश गरे का छन ् ।

वेदको रक्षा गर्नु ब्राह्मणको कर्तव्य
सामान्य अन्न वस्त्र र वासस्थानको व्यवस्था भएका र हुनसक्ने

कुलीन उपाध्याय ब्राह्मणहरूले अनादि कालदे खि गुरुशिष्य परम्पराले

तपस्याबाट, विवेक विचारबाट र सन्तोषबाट बल प्राप्त गरी पालना

गरिँ दै आएको वेदको अध्ययनअध्यापनको परम्परा सुरक्षित राखेर

वेदप्रति, ऋषिमुनिप्रति, पितापुर्खाप्रति तथा आफूप्रति पनि न्याय गर्नुपर्छ

। आफ्ना छोरानातिलाई ऋषिपरम्पराले अतिमहत्त्व दिएका

कल्याणकारी शिखासत्र
ू धारण, स्नान, शद्ध
ु वस्त्रपरिधान, सन्ध्योपासन र

गायत्रीजप जस्ता नित्यकर्म र अन्य सदाचारको पालना गर्न लगाउँ दै

वेदाध्ययनमा संलग्न गराउनुपर्ने कुरामा कुलीन ब्राह्मणहरूले विशेष

ध्यान दिनुपर्छ ।
वैदिक शिक्षा पाएका स्नातकमा विकसित हुनुपर्ने वैदिक शिक्षाको

सारभत
ू प्रवत्ति
ृ का विषयमा तैत्तिरीयोपनिषद्को आचार्यानश
ु ासनमा-

वेदमनच्
ू या–ऽऽचार्यो–ऽन्तेवासिनमनश
ु ास्ति “सत्यं वद, धर्मं चर,

स्वाध्यायान ् मा प्रमदः, 'मातद

ृ े वो भव, पितद
ृ े वो भव, आचार्यदे वो भव..'

इत्यादि भनिएको छ ।

वेदवेदांगको शास्त्रीय गुरुकुलपद्धतिले

अध्ययनअध्यापन नगरीकन वैदिक
धार्मिक क्रियाकलाप चल्न नसक्ने
हुँदा यस पद्धतिको पर्ण
ू शास्त्रीय
मान्यताअनरू
ु पको व्यवस्था गर्न
अत्यावश्यक दे खिन्छ ।
यसको अनुवाद हुन्छ- 'वेद पढाइसकेर आचार्यले शिष्यलाई उपदे श

दिन्छन ्- सत्य बोल, धर्म गर, स्वाध्यायबाट (आफ्ना शाखाको वेदको

अध्ययनबाट) विचलित नहोऊ, आचार्यलाई मन पर्ने धन टक्य्राएर

आफ्नो सन्ततिरूप तन्तु नछिँ दाऊ (विधिवत ् विवाह गरे र शास्त्रधर्मको

दियो बाल्ने सन्तान जन्माऊ), सत्यबाट विचलित हुन हुँदैन, धर्मबाट

विचलित हुन हुँदैन, कुशलबाट (आफ्नो शरीरको रक्षा गर्ने कर्मबाट)

विचलित हुन हुँदैन, ऐश्वर्यप्राप्तिका लागि गरिने न्यायपूर्ण चेष्टाबाट

विचलित हुन हुँदैन ।

विधिवत ् स्वशाखावेद पढ्ने र पढाउने कामबाट विचलित हुन हुँदैन,

होम–यजनादि दे वकार्यबाट र तर्पण– श्राद्धादि पितक

ृ ार्यबाट विचलित हुन

हुँदैन, आमालाई दे उतालाई जस्तै मान्ने होऊ, पितालाई दे उतालाई जस्तै

मान्ने होऊ, वेदवेदांग पढाउने गुरुलाई दे उतालाई जस्तै मान्ने होऊ,

अतिथिलाई दे उतालाई जस्तै मान्ने होऊ, जन

ु दोषरहित काम छन ्

तिनको सेवन गर्नुपर्छ, अरू दोषयक्

ु त कर्मको सेवन गर्नु हुँदैन, हाम्रा जो

लोक र शास्त्रबाट प्रशंसित आचरण छन ्, तिनको तिमीले सेवन गर्नुपर्छ,

हाम्रा लोक र शास्त्रबाट निन्दित आचरणको तिमीले सेवन गर्नु हुँदैन,

जो हामीभन्दा उत्तम ब्राह्मण छन ् तिनलाई आसन दिएर तिमीले

तिनको श्रम हटाउनुपर्छ, श्रद्धाले दिनुपर्छ, अ श्रद्धाले दिनु हुँदैन, धेरै

सम्पत्ति हुनाले दिनुपर्छ, लोकलज्जाले दिनुपर्छ, यमराजको दण्डका -

भयले दिनप
ु र्छ ।

मित्रादिका कार्यका ज्ञानले दिनुपर्छ , यदि कदाचित ् तिमीलाई यो काम

गर्न हुने वा नहुने वा कसरी गर्नुपर्ने हो भन्ने विषयमा अथवा चरित्रका

विषयमा सन्दे ह भयो भने तिम्रा दे शमा तिम्रा कालमा विवेचनशील,

शास्त्रोक्त कर्ममा लागिपरे का, लौकिक परु

ु षबाट प्रेरित नभएका स्वतन्त्र

वा शास्त्रका वशमा रहने, शास्त्रअनस

ु ार चल्ने, रूखो (क्रूर) हृदय नभएका,

शास्त्रधर्मको रक्षा होस ् भनेर चाहाने जो ब्राह्मण होलान ्, तिनले त्यस

विषयमा जस्तो वा जसरी आचरण गर्लान ् त्यस्तै वा त्यसरी नै

आचरण गर्नू ।

अब अभ्याख्यात (कसैबाट सन्दिग्ध ठूलो दोष दिइएका अभिशस्त)

व्यक्तिका विषयमा भनिन्छ । त्यस्ता व्यक्रिका सम्बन्धमा पनि उक्त

प्रकारका ब्राह्मणले त्यस्ता व्यक्तिप्रति जस्तो वा जसरी आचरण

गर्लान ् त्यस्तै वा त्यसरी नै आचरण गर्नू । यो वेदको विधान हो, यो

वेदको रहस्य वा वेदार्थ हो, यो अनुशासन हो, यसरी (माथि भनेअनस

ु ार)
आचरण गर्नुपर्छ ।' यी निर्देशनको यथाशक्ति पालना गर्नु वैदिक

स्नातकहरूको कर्तव्य हो । तैत्तिरीयोपनिषद्का यी निर्देशनको र

आजभोलिको दीक्षान्तभाषणको तल
ु ना पनि गर्न सकिन्छ ।

दर्शन मानवीय चिन्तन प्रणालीको एक विशिष्ट प्राप्ति हो । यो गम्भीर अध्ययनको

विषय पनि हो । कुनै पनि दर्शनका आफ्ना आधारभूत मान्यता पद्धति र निष्कर्षहरू
रही आएका हुन्छन ् । दर्शनको आधारमा नै विश्वका सम्पूर्ण ज्ञान–विज्ञान विकास
निर्माण र व्यवहारहरू परिचालित छन ् । जीवन र जगतका बारे मा आआफ्नै ढङ्गले
सोच्नु नित्य नयाँनयाँ विकल्पहरू ठम्याउनु र त्यसलाई जनमानसमा स्थापित गर्नुको
अर्थमा दर्शन दे खा परे को हो । ऋग्वेद विश्वकै सर्वप्राचीन ग्रन्थ हो भन्ने कुरालाई सवै
अनुसन्धाताहरूले स्वीकार गरे का छन ् । वेद कुनै एकजनाको चिन्तन वा सिर्जना नभई
अनेक चिन्तक, द्रष्टा, स्रष्टा, ऋषिमनि
ु र कविहरूका सिर्जनाहरूको सङ्कलन हो र
शताब्दियौँ चुनिएका सिर्जनाको सङकलन हो । वेदमा आधारित दर्शनलाई वैदिक दर्शन
भनिन्छ । ऋग्वेद यजुर्वेद, सामवेद र अथर्व वेद, वेदका चार भागहरू वैदिक दर्शनका
आधारहरू हुन ् । वैदिक दर्शनलाई हिन्द ु दर्शन पनि भन्ने गरिएको पाइन्छ । हिन्द ु
धर्मावलम्वीहरूले मान्ने दर्शन वा हिन्द ु धर्म वेदमा आधारित भएकाले यसलाई हिन्द ु
दर्शन भनिएको हो ।

दर्शन शब्द सँस्कृतभाषाबाट आएको हो । ‘दर्शन’ शब्द सँस्कृत भाषाको ‘दृश’ धातुमा
‘ल्युट’ प्रत्यय लागेर बनेको छ, यसको सामान्य अर्थ हे र्नु वा दे ख्नु भन्ने हुन्छ । वीसौँ
शताब्दीका प्रशिद्ध भारतीय दर्शनशास्त्री सर्वपल्ली राधाकृष्णन ् भन्छन ् “दर्शनशास्त्र
जगतको समयवोध गर्ने मानव प्रयास हो । फ्रान्सिस वेकन र रे ने दे कार्दले “दर्शन
शास्त्रका अत्यन्त महत्वपूर्ण कार्यमध्येको एउटा कार्य प्रकृतिमाथिको मानव
अधिपत्यलाई विस्तार गर्नका निम्ति हाम्रो वैज्ञानिक ज्ञानमा वद्धि
ृ गर्नु हो” भनेका छन ्
।

संसारलाई पूर्वीय र पाश्चात्य गरी दई

ु खण्डमा विभाजन गरे र अध्ययन गर्ने गरिएको
पाइन्छ । वेद पर्वी
ू य दर्शनको आदि ग्रन्थ मानिन्छ अपौरुषेय ठानिने प्रस्तत
ु वेदका
आधारमा निर्मित दर्शन वैदिक दर्शन हो

वेदमा आधारित दर्शन वैदिक दर्शन हो । हिन्द ु दर्शन वेदमा आधारित दर्शन हो ।
यसलाई सनातन दर्शन, वैदिक दर्शन या आर्य दर्शन पनि भनिन्छ । संस्कृतको विद्
धातुवाट वेद शब्दको उत्पति भएको हो । जसको अर्थ ‘ज्ञान’ हुन्छ । वेदलाई विद्याको
वाचक मानिन्छ । विद्वानहरूले बेदलाई धर्मको वाचक पनि मानेका छन ् । हिन्द ु
परम्परामा मानव जातिको प्राचीनतम इतिहास मानिसको सामाजिक नियम सदाचार,
दर्शन, कला, धर्म, आदि सम्पूर्ण पक्षको ज्ञानको आधार वेदलाई मानिन्छ ।

विश्वकै सर्वप्राचीन हिन्द ु सभ्यताको मल

ू स्रोत वेदलाई मानिन्छ । हिन्द ु सभ्यतालाई
वैदिक सभ्यता र दर्शनलाई वैदिक दर्शन भनिन्छ । हिन्द ु दर्शनमा वेदलाई अनादि,
अपौरुषेय मानिन्छ । वेदको कुनै निश्चित निर्माता वा लेखक छै न त्यसैले यसको कुनै
जन्म तिथि पनि छै न र वेद स्वतः प्रमाणित छ भन्ने विश्वास गरिन्छ । वैदिक दर्शन
अनुसार धर्म भनेको परम स्वतन्त्रताको खोज हो । धर्म भनेको मनलाई नियन्त्रणमा
राख्न सक्ने शक्ति हो जसले मनलाई अधिक नियन्त्रणमा राख्न सक्छ, ऊ त्यतिकै
धर्मात्मा कहलिन्छ ।

अन्य दर्शनको दाँजोमा वैदिक दर्शनको उत्पति र इतिहास सर्वाधिक प्राचीन मानिन्छ ।
प्राकृतिक रहस्यको जिज्ञासा र उत्सुकताले नै वैदिक दर्शनको उदय भएको हो । वैदिक
दर्शन नै एकमात्र यस्तो दर्शन हो जसलाई दर्शनको सार्वभौम मानिन्छ, यसो भन्नुको
अर्थ हो वैदिक दर्शनको पष्ृ ठभूमिमा बहुल दर्शन धर्म तथा सम्प्रदाय प्रतिपादित हुन
पुगेका छन ् ।

उपनिषदमा रहे का दार्शनिक चिन्तनहरू स्वतस्फूर्त खालका थिए र भौतिकवादी एवम ्

भाववादी दव
ु ै किसिमका थिए भन्ने दृष्टिकोण पाइन्छ । उपनिषदहरूमा सष्टि
ृ सम्बन्धी
दई
ु किसिमका दृष्टिकोणहरू रहे का छन ् । एउटा कारणवादी दृष्टिकोण र अर्को
कर्तावादी दृष्टिकोण । कारणवादी दृष्टिकोणले सष्टि
ृ का कारणहरू खोज्दछ भने
कर्तावादी दृष्टिकोणले सष्टि
ृ कर्ता अर्थात ईश्वरबाट भएको हो भन्ठान्छ । कारणवादी
दृष्टिकोण भौतिकवादी चिन्तनको आद्यवीज थियो भने कर्तावादी दृष्टिकोण भाववादी
दर्शनको आधारशीला थियो । यसरी हे र्दा वैदिक दर्शनको जगमा आध्यत्मवादी र
भौतिकवादी दव
ु ै दृष्टिकोण विकसित हुदै झ्याङ्गिन पुगेको यथार्थ ज्ञात हुन्छ ।

वैदिक दर्शनलाई पूर्वीय दर्शन र हिन्द ु दर्शनका पयार्यका रूपमा बुझ्ने गरिएको छ,
पूर्वीय मनिषिहरूका अतिरिक्त वैदिक दर्शनको विस्तार र प्रसारमा पाश्चात्य
विद्वानहरूको पनि योगदान रहे को दे खिन्छ । पर्वी
ू य विद्वानहरूले वेदाध्यायन गर्दा
अपौरुषेय दे ववाणी र अकाट्य सत्य मानेर वोध गरे भने जव पाश्चात्य विद्वानहरूले
वेदको अध्ययन गरी निष्कर्ष प्रस्तुत गरे वैदिक बाङ्मयको परिचय पाश्चात्य जगतमा
पनि भयो । पाश्चात्य विद्वानले वेदसम्बन्धी अभिमत जाहे र गर्न थालेपछि पर्वी
ू य
विद्धानहरूमा वेदाध्ययनको महत्व बोध भयो र उनीहरूले पनि पाश्चात्य शैलीको
अनुसरण गरे र आलोचनात्मक दृष्टिले वेदको अध्ययन गर्न थाले । त्यस अध्ययनले
वेदको महत्व प्रकट भयो ।

यसरी आज वैदिक दर्शन, समाज, अर्थ, राजनीति शिक्षा कला, साहित्य संस्कृतिका
अतिरिक्त, धार्मिक अध्यात्मिक, अधिवैदिक, अधिभौतिक, वैज्ञानिक सम्पर्ण
ू विषयको
आधार दर्शनका रूपमा रहे को पाइन्छ ।

वैदिक दर्शनको मूल दृष्टिकोण

माथि पनि चर्चा भयो वेद आधारित दर्शन नै वैदिक दर्शन हो र त्यस दर्शनको जगमा
विभिन्न दार्शनिक दृष्टिकोण विकसित भएका छन ् । मूलतः निम्नानुसार दई
ु
दृष्टिकोण लाई पष्ृ ठाधार मानेर अध्ययन गर्ने गरिएको पाइन्छ ।

(क) आस्तिक दृष्टिकोण (वेदलाई आधार मान्ने)

(ख) नास्तिक दृष्टिकोण (वेदलाई नमान्ने)

आस्तिक दर्शन :
पूर्वीय वेदान्त दर्शनका आस्तिक दृष्टि प्रधान दर्शनमा षठदशर्शन, न्याय, वैशेषिक,
वेदान्त, मीमांशा, सांङ्ख्य र योग दर्शन पर्दछन ् । यी षठ्दर्शनको सङक्षिप्त परिचय
निम्नानुसार दिन सकिन्छ ।

न्याय दर्शन :
यस दर्शनका प्रणेता महर्षि गौतम हुन ् । न्यायसूत्र यस दर्शनको मूल ग्रन्थ हो ।
प्रत्यक्ष, अनभ
ु व उपमा र शब्दलाई यस दर्शनले ज्ञानको स्रोत मान्छ । जीवात्मा र
परमात्मा गरे र आत्मालाई विभाजन गरिएको छ । एकेश्वरवाद/सर्वेश्वरवाद यसको मल
ू
मर्म हो ।

वैशेषिक दर्शन :
यो महर्षि कणादद्वारा प्रतिपादित दर्शन हो । यसको मूख्य गन्थ वैशेषिक सूत्र हो,
द्रव्य, गुण, कर्म, साधारण, विशेष, सम्भाव्य अभाव, प्राग, प्रध्वर्स, अत्यन्त, अनन्य
जस्ता तत्वलाई ज्ञानका स्रोत मानिएको पाइन्छ । पदार्थ नै सत्य हो र प्रत्येक
पदार्थमा रहे को विशेष गण
ु ले अस्तित्व कायम हुन पग
ु ेको हो भन्ने विश्वास राख्दछ ।

वेदान्त दर्शन :
जैमिनिको पर्व
ू मीमांशा र महर्षि व्यासको उत्तर मीमांशाको समष्टि नै वेदान्त हो ।
प्राचीन दर्शनहरू मध्ये वेदान्त महत्वपूर्ण मानिन्छ । उपनिषदलाई नै वेदान्त भनेर
बुझ्ने गरिएको पाइन्छ । यस दर्शनको विश्वास पूर्णतः आध्यात्मिकतामा छ । ईश्वरको
स्थान सर्वोपरि छ भन्नु नै यस दर्शनको मल
ू विश्वास रहे को दे खिन्छ ।

मीमांशा दर्शन :
जैमिनी ऋषि नै मीमांशा दर्शनका प्रणेता हुन ् बेदको विचार गर्ने शास्त्र मिमांसा हो ।
समस्याको निरुपण तर्क द्धारा हुन्छ भन्ने मिमांसा दर्शनको मल
ू मर्म हो, वेद अपौरुषेय
र अकाटय सत्य हो भन्ने विश्वास कायम रहदासम्म मिमांसा दर्शनको उदय भएको
थिएन बौद्ध धर्मले वेदशास्त्रमाथि प्रश्न उठाएपछि मिमांसा दर्शनको उदय भएको हो ।
धर्म नै सत्य हो मानवका लागि धार्मिक कार्य नै मानवीय कार्य मानिन्छ । संसार
प्राकृतिक एवम ् नैतिक नियमबाट चलेको हुन्छ भन्ने विश्वास मिमांसा दर्शनले
अभिव्यक्त गरे को छ ।

साङख्य दर्शन :
साङ्ख्य दर्शनका प्रवर्तक महर्षि कपील हुन ्, पुरुष र प्रकृति दई
ु तत्वको अस्तित्व यहाँ
स्वीकारिएको छ । आत्मा तत्वलाई सर्वोपरी ठान्नेहरु आत्मवादी हुन आत्मा भन्नु नै
पुरुष हो । जसले प्राथमिक कुरा त प्रकृति हो भन्ठान्छ त्यो प्रकृतिवादी/भौतिकवादी
मत हुन जान्छ । ब्रम्हाण्ड पुरुष र प्रकृतिबाट सञ्चालित भएको हो । यसले दर्शनले
परु
ु षलाई बौद्धिक र ईश्वरीय तत्वका रुपमा मानेको छ ।

योग दर्शन :
योगका आदि आचार्य हिरव्यगर्भ हुन ् हिरण्य गर्भको वक्तव्यका आधारमा पतञ्जली
मनि
ु ले सरल रुपमा योगको व्याख्या गरे (ढकाल र कोइराला प ृ : ९६) । ईश्वर मान्नु
यस दर्शनको विशेषता हो । अष्टाङ्ग योग –यम, नियम, आसन, प्राणयाम प्रत्याहार,
धारणा, ध्यान, समाधी) बाट जीवनको अज्ञान प्रष्ट हुन्छ भन्ने मानेको छ ।
चित्रवत्ति
ृ को निरोध नै योग हो । जसलाई समाधीद्धारा प्राप्त गर्न सकिन्छ । मानिसले
सम्पूर्ण मानसिक क्रियाकलापद्धारा नियन्त्रण गर्दा सत्य प्राप्ति हुन्छ भन्नु यस
दर्शनको मर्म हो । चावार्क , जैन र बुद्ध दर्शन वेदशास्त्रमाथि प्रश्न उठाउदै जन्मिएका
नास्तिक दर्शनहरू हुन ् ।

वैदिक दर्शनको मूल्य पद्धति :

पूर्वीय वैदिक दर्शन मल
ू त : ईश्वरीय सत्तामा विश्वास राख्दछ, आस्तिकताबाट, मोक्षको
बाटो खोज्नु, अज्ञानबाट ज्ञानतर्फ अग्रसर हुनु, अन्धकारबाट उज्यालोतर्फ जानु र
मत्ृ युबाट अमरतातिर लैजाने एउटै तत्व ईश्वर हो भन्ने विश्वास राख्छ । ईश्वर गरु
ु ,
माता पिता, प्रति अगाध श्रद्धा भक्ति राख्ने, निष्काम भत्तिका माध्यमबाट मुक्त
जीवन यापन गर्ने अपेक्षा राख्दछ, धैर्य सहनशीलता, परोपकारबाट जीवनप्रति श्रद्धा
जगाउने कुरामा विश्वास गर्छ । इश्वर पित ृ र गुरु ऋण प्रति अहोभाव राख्दछ ।
सत्यम ् शिवम ् सुन्दरम्लाई मानवीय मल्
ू य ठान्दछ ।

वैदिक दर्शनको शैक्षिक प्रयोग

शिक्षा व्यवस्था निश्चित दार्शनिक आधारमा विकसित भएको हुन्छ । नेपालको शिक्षा
व्यवस्था मलू त : हिन्द ु दार्शनिक आधारमा अघि बढे को पाइन्छ । हिन्द ु दर्शन भन्नु नै
वेदाधारित दर्शन हो र यसलाई वैदिक दर्शन पनि भनिन्छ । वैदिक दर्शनको शिक्षाको
उद्देश्य जीवनका लागि बालकलाई तयार गर्नु रहे को छ । ईश्वर/सत्यसँग साक्षात्कार
गर्नु वा स्व अनभ
ु ति
ू ौरा सत्यको नजीक पग्ु नु नै शिक्षाको लक्ष्यका रूपमा स्वीकार
गरिएको छ ।

यस दर्शनका अनस
ु ार बालकमा पाँच वर्षका उमेरमा सरु
ु गरिएको ‘अक्षर स्वीकरण’
चरणबाट शिक्षा सुरु भई २५ वर्षसम्मको उमेरलाई शिक्षा ग्रहण गर्ने अवधीका रूपमा
लिइएको छ । प्रायः हिन्द,ु जीवनको उद्देश्य मानवकल्याण मानिन्छ । धर्म भनेको
सत्य निष्ठ व्यवहार हो । अर्थ भन्नाले भौतिक सख
ु प्राप्ति हो भने काम भनेको हरे क
किसिमका इच्छाहरुको पूर्ति हो । र आखिरीमा उपरोक्त सवैबाट मुक्ति वा मोक्ष प्राप्त
गर्नु वैदिक दर्शन अनुरुप शिक्षाको लक्ष्य हो ।
हिन्द ु दर्शन अनुसार शिक्षाका उद्देश्यहरू :
हिन्द ु दर्शन अनस
ु ार शिक्षाका उद्देश्यहरू निम्नानस
ु ार रहे का छन ् ।

जन्म र मत्ृ युको चक्रबाट मुक्ति प्राप्त गर्नु , धर्म अर्थ काम मोक्ष प्राप्त गर्नु , दे व
ऋण, पत ृ ृ ऋण र गरु ु ऋणबाट मक्
ु त हुन,ु आध्यात्मिकता विकास, सहिष्णतु ा र धैर्यको
प्राप्ति , चरित्र निर्माण र विकास , संस्कृतिको हस्तान्तर, व्यक्तित्व विकास गर्नु,
चित्तवत्ति
ृ को निरोध, सामाजिक कुशलताको विकास , ज्ञान र अनुभवमा जोड दिनु
उद्देश्यहरू वैदिक दर्शन अनुरूप शिक्षाका उद्देश्यहरू हुन ् ।

शिक्षाका यी उद्देश्यहरू हे र्दा वैदिक शिक्षा मल

ू त : ज्ञान र अनभ
ु वमा आधारित र धर्म
अर्थ काम मोक्ष प्राप्तिको लक्ष्यमा अभिमुख छ भन्ने स्पष्ट हुन्छ ।

पाठ्यक्रम प्रक्रिया
वैदिक दर्शनमा पाठ्यक्रम नै भनेर गरिएका चर्चा त पाइदै नन ् तर पनि तहगत
आधारमा विभिन्न विषहरूको पढाइलाई नै पाठ्यक्रमका प्रतिविम्वका रूपमा लिन
सकिन्छ । वैदिक दर्शन अनस
ु ार शिक्षाको प्रारम्भ ‘विद्यारम्भ सँस्कारबाट भएको
मानिन्छ । पाँच वर्षको उमेरदे खि विद्यारम्भ संस्कार सरु
ु हुन्थ्यो । प्रारम्भको शिक्षा
पढाइ, लेखाइ र वैदिक मन्त्रहरू कण्ठ गर्ने अभ्यासबाट सरु
ु हुन्थ्यो व्यक्तिका उमेरका
आधारमा विषयवस्तु फरक पार्दै जाने कुरा वैदिक दर्शनमा पाइन्थ्यो । वैदिक शिक्षामा
शिक्षणको प्रमुख स्थानमा शिक्षक रहे का छन ् । शिक्षकको मौखिक संचारमा जोड
दिइएको छ । घोकाइ, छलफल वार्तालाप आदि विधिलाई वैदिक शिक्षाले अपनाएको
पाइन्छ ।

अन्त्यमा ऋग्दे व विश्वकै सर्वप्राचीन ग्रन्थ हो । वेदमा आधारित दर्शनलाई वैदिक दर्शन
भनिन्छ, बेदलाई सर्व प्राचीन हिन्द ु परम्पराको स्रोत पनि मानिन्छ । वेदका आधारमा
बहुल दर्शन आविर्भाव भई विकसित भएका छन ् । वेदमै आधारित दर्शन पनि
आध्यात्मवादी र भौतिकवादी दव
ु ै छन ् । पूर्वीय सभ्यताको आधार वेद हो । वेदमा
आधारित शिक्षा नै वैदिक शिक्षा हो । पर्वी
ू य जगतमा विकसित वैदिक दर्शनको विस्तार
र प्रसारमा पाश्चात्यजगतका विद्धानहरूको पनि योगदान रहे को पाइन्छ । सभ्यता,
वाङ्मय, शिक्षा सवैको पूर्वीय आधार नै वैदिक दर्शन हो । समाज अर्थ, राजनीति, शिक्षा
कला, साहित्य, सँस्कृतिका अतिरिक्त धार्मिक, आध्यात्मिक अधिदै विक, अधिभौतिक
वैज्ञानिक आदि सम्पूर्ण विषयको आधार पूर्वमा वैदिक दर्शन रहे को छ । वेदकै
आधारमा वैदिक र अवैदिक दर्शन विकसित भएका छन । न्याय, वैशेषिक, वेदान्त,
भिमांसा, साङख्य, योग जस्ता आध्यात्मवादी षठ्दर्शन र चार्वाक, जैन, र बद्ध
ु दर्शन
जस्ता वेदमाथि प्रश्न उठाउदै जन्मिएका दर्शनहरु सवै वेदाधारित दर्शन हुन ् ।

                                                 लेखक त्रिभुवन विश्वविद्यालय महे न्द्र रत्न

क्याप्पस तहाचलमा अध्यापनरत छन ् ।
Share

दर्शन मानवीय चिन्तन प्रणालीको एक विशिष्ट प्राप्ति हो । यो गम्भीर अध्ययनको

विषय पनि हो । कुनै पनि दर्शनका आफ्ना आधारभूत मान्यता पद्धति र निष्कर्षहरू
रही आएका हुन्छन ् । दर्शनको आधारमा नै विश्वका सम्पूर्ण ज्ञान–विज्ञान विकास
निर्माण र व्यवहारहरू परिचालित छन ् । जीवन र जगतका बारे मा आआफ्नै ढङ्गले
सोच्नु नित्य नयाँनयाँ विकल्पहरू ठम्याउनु र त्यसलाई जनमानसमा स्थापित गर्नुको
अर्थमा दर्शन दे खा परे को हो । ऋग्वेद विश्वकै सर्वप्राचीन ग्रन्थ हो भन्ने कुरालाई सवै
अनुसन्धाताहरूले स्वीकार गरे का छन ् । वेद कुनै एकजनाको चिन्तन वा सिर्जना नभई
अनेक चिन्तक, द्रष्टा, स्रष्टा, ऋषिमुनि र कविहरूका सिर्जनाहरूको सङ्कलन हो र
शताब्दियौँ चुनिएका सिर्जनाको सङकलन हो । वेदमा आधारित दर्शनलाई वैदिक दर्शन
भनिन्छ । ऋग्वेद यजुर्वेद, सामवेद र अथर्व वेद, वेदका चार भागहरू वैदिक दर्शनका
आधारहरू हुन ् । वैदिक दर्शनलाई हिन्द ु दर्शन पनि भन्ने गरिएको पाइन्छ । हिन्द ु
धर्मावलम्वीहरूले मान्ने दर्शन वा हिन्द ु धर्म वेदमा आधारित भएकाले यसलाई हिन्द ु
दर्शन भनिएको हो ।
दर्शन शब्द सँस्कृतभाषाबाट आएको हो । ‘दर्शन’ शब्द सँस्कृत भाषाको ‘दृश’ धातुमा
‘ल्यट
ु ’ प्रत्यय लागेर बनेको छ, यसको सामान्य अर्थ हे र्नु वा दे ख्नु भन्ने हुन्छ । वीसौँ
शताब्दीका प्रशिद्ध भारतीय दर्शनशास्त्री सर्वपल्ली राधाकृष्णन ् भन्छन ् “दर्शनशास्त्र
जगतको समयवोध गर्ने मानव प्रयास हो । फ्रान्सिस वेकन र रे ने दे कार्दले “दर्शन
शास्त्रका अत्यन्त महत्वपर्ण
ू कार्यमध्येको एउटा कार्य प्रकृतिमाथिको मानव
अधिपत्यलाई विस्तार गर्नका निम्ति हाम्रो वैज्ञानिक ज्ञानमा वद्धि
ृ गर्नु हो” भनेका छन ्
।

संसारलाई पूर्वीय र पाश्चात्य गरी दई

ु खण्डमा विभाजन गरे र अध्ययन गर्ने गरिएको
पाइन्छ । वेद पूर्वीय दर्शनको आदि ग्रन्थ मानिन्छ अपौरुषेय ठानिने प्रस्तुत वेदका
आधारमा निर्मित दर्शन वैदिक दर्शन हो

वेदमा आधारित दर्शन वैदिक दर्शन हो । हिन्द ु दर्शन वेदमा आधारित दर्शन हो ।
यसलाई सनातन दर्शन, वैदिक दर्शन या आर्य दर्शन पनि भनिन्छ । संस्कृतको विद्
धातव
ु ाट वेद शब्दको उत्पति भएको हो । जसको अर्थ ‘ज्ञान’ हुन्छ । वेदलाई विद्याको
वाचक मानिन्छ । विद्वानहरूले बेदलाई धर्मको वाचक पनि मानेका छन ् । हिन्द ु
परम्परामा मानव जातिको प्राचीनतम इतिहास मानिसको सामाजिक नियम सदाचार,
दर्शन, कला, धर्म, आदि सम्पर्ण
ू पक्षको ज्ञानको आधार वेदलाई मानिन्छ ।

विश्वकै सर्वप्राचीन हिन्द ु सभ्यताको मूल स्रोत वेदलाई मानिन्छ । हिन्द ु सभ्यतालाई
वैदिक सभ्यता र दर्शनलाई वैदिक दर्शन भनिन्छ । हिन्द ु दर्शनमा वेदलाई अनादि,
अपौरुषेय मानिन्छ । वेदको कुनै निश्चित निर्माता वा लेखक छै न त्यसैले यसको कुनै
जन्म तिथि पनि छै न र वेद स्वतः प्रमाणित छ भन्ने विश्वास गरिन्छ । वैदिक दर्शन
अनस
ु ार धर्म भनेको परम स्वतन्त्रताको खोज हो । धर्म भनेको मनलाई नियन्त्रणमा
राख्न सक्ने शक्ति हो जसले मनलाई अधिक नियन्त्रणमा राख्न सक्छ, ऊ त्यतिकै
धर्मात्मा कहलिन्छ ।

अन्य दर्शनको दाँजोमा वैदिक दर्शनको उत्पति र इतिहास सर्वाधिक प्राचीन मानिन्छ ।
प्राकृतिक रहस्यको जिज्ञासा र उत्सुकताले नै वैदिक दर्शनको उदय भएको हो । वैदिक
दर्शन नै एकमात्र यस्तो दर्शन हो जसलाई दर्शनको सार्वभौम मानिन्छ, यसो भन्नुको
अर्थ हो वैदिक दर्शनको पष्ृ ठभमि
ू मा बहुल दर्शन धर्म तथा सम्प्रदाय प्रतिपादित हुन
पुगेका छन ् ।

उपनिषदमा रहे का दार्शनिक चिन्तनहरू स्वतस्फूर्त खालका थिए र भौतिकवादी एवम ्

भाववादी दव
ु ै किसिमका थिए भन्ने दृष्टिकोण पाइन्छ । उपनिषदहरूमा सष्टि
ृ सम्बन्धी
दई
ु किसिमका दृष्टिकोणहरू रहे का छन ् । एउटा कारणवादी दृष्टिकोण र अर्को
कर्तावादी दृष्टिकोण । कारणवादी दृष्टिकोणले सष्टि
ृ का कारणहरू खोज्दछ भने
कर्तावादी दृष्टिकोणले सष्टि
ृ कर्ता अर्थात ईश्वरबाट भएको हो भन्ठान्छ । कारणवादी
दृष्टिकोण भौतिकवादी चिन्तनको आद्यवीज थियो भने कर्तावादी दृष्टिकोण भाववादी
दर्शनको आधारशीला थियो । यसरी हे र्दा वैदिक दर्शनको जगमा आध्यत्मवादी र
भौतिकवादी दव
ु ै दृष्टिकोण विकसित हुदै झ्याङ्गिन पुगेको यथार्थ ज्ञात हुन्छ ।

वैदिक दर्शनलाई पूर्वीय दर्शन र हिन्द ु दर्शनका पयार्यका रूपमा बुझ्ने गरिएको छ,
पर्वी
ू य मनिषिहरूका अतिरिक्त वैदिक दर्शनको विस्तार र प्रसारमा पाश्चात्य
विद्वानहरूको पनि योगदान रहे को दे खिन्छ । पूर्वीय विद्वानहरूले वेदाध्यायन गर्दा
अपौरुषेय दे ववाणी र अकाट्य सत्य मानेर वोध गरे भने जव पाश्चात्य विद्वानहरूले
वेदको अध्ययन गरी निष्कर्ष प्रस्तत
ु गरे वैदिक बाङ्मयको परिचय पाश्चात्य जगतमा
पनि भयो । पाश्चात्य विद्वानले वेदसम्बन्धी अभिमत जाहे र गर्न थालेपछि पूर्वीय
विद्धानहरूमा वेदाध्ययनको महत्व बोध भयो र उनीहरूले पनि पाश्चात्य शैलीको
अनस
ु रण गरे र आलोचनात्मक दृष्टिले वेदको अध्ययन गर्न थाले । त्यस अध्ययनले
वेदको महत्व प्रकट भयो ।

यसरी आज वैदिक दर्शन, समाज, अर्थ, राजनीति शिक्षा कला, साहित्य संस्कृतिका
अतिरिक्त, धार्मिक अध्यात्मिक, अधिवैदिक, अधिभौतिक, वैज्ञानिक सम्पूर्ण विषयको
आधार दर्शनका रूपमा रहे को पाइन्छ ।

वैदिक दर्शनको मल
ू दृष्टिकोण
माथि पनि चर्चा भयो वेद आधारित दर्शन नै वैदिक दर्शन हो र त्यस दर्शनको जगमा
विभिन्न दार्शनिक दृष्टिकोण विकसित भएका छन ् । मल
ू तः निम्नानस
ु ार दई
ु
दृष्टिकोण लाई पष्ृ ठाधार मानेर अध्ययन गर्ने गरिएको पाइन्छ ।

(क) आस्तिक दृष्टिकोण (वेदलाई आधार मान्ने)

(ख) नास्तिक दृष्टिकोण (वेदलाई नमान्ने)

आस्तिक दर्शन :
पूर्वीय वेदान्त दर्शनका आस्तिक दृष्टि प्रधान दर्शनमा षठदशर्शन, न्याय, वैशेषिक,
वेदान्त, मीमांशा, सांङ्ख्य र योग दर्शन पर्दछन ् । यी षठ्दर्शनको सङक्षिप्त परिचय
निम्नानस
ु ार दिन सकिन्छ ।

न्याय दर्शन :
यस दर्शनका प्रणेता महर्षि गौतम हुन ् । न्यायसत्र
ू यस दर्शनको मल ू ग्रन्थ हो ।
प्रत्यक्ष, अनभ
ु व उपमा र शब्दलाई यस दर्शनले ज्ञानको स्रोत मान्छ । जीवात्मा र
परमात्मा गरे र आत्मालाई विभाजन गरिएको छ । एकेश्वरवाद/सर्वेश्वरवाद यसको मल
ू
मर्म हो ।

वैशेषिक दर्शन :
यो महर्षि कणादद्वारा प्रतिपादित दर्शन हो । यसको मूख्य गन्थ वैशेषिक सूत्र हो,
द्रव्य, गण
ु , कर्म, साधारण, विशेष, सम्भाव्य अभाव, प्राग, प्रध्वर्स, अत्यन्त, अनन्य
जस्ता तत्वलाई ज्ञानका स्रोत मानिएको पाइन्छ । पदार्थ नै सत्य हो र प्रत्येक
पदार्थमा रहे को विशेष गुणले अस्तित्व कायम हुन पुगेको हो भन्ने विश्वास राख्दछ ।

वेदान्त दर्शन :
जैमिनिको पूर्व मीमांशा र महर्षि व्यासको उत्तर मीमांशाको समष्टि नै वेदान्त हो ।
प्राचीन दर्शनहरू मध्ये वेदान्त महत्वपर्ण
ू मानिन्छ । उपनिषदलाई नै वेदान्त भनेर
बुझ्ने गरिएको पाइन्छ । यस दर्शनको विश्वास पूर्णतः आध्यात्मिकतामा छ । ईश्वरको
स्थान सर्वोपरि छ भन्नु नै यस दर्शनको मल
ू विश्वास रहे को दे खिन्छ ।
मीमांशा दर्शन :
जैमिनी ऋषि नै मीमांशा दर्शनका प्रणेता हुन ् बेदको विचार गर्ने शास्त्र मिमांसा हो ।
समस्याको निरुपण तर्क द्धारा हुन्छ भन्ने मिमांसा दर्शनको मल
ू मर्म हो, वेद अपौरुषेय
र अकाटय सत्य हो भन्ने विश्वास कायम रहदासम्म मिमांसा दर्शनको उदय भएको
थिएन बौद्ध धर्मले वेदशास्त्रमाथि प्रश्न उठाएपछि मिमांसा दर्शनको उदय भएको हो ।
धर्म नै सत्य हो मानवका लागि धार्मिक कार्य नै मानवीय कार्य मानिन्छ । संसार
प्राकृतिक एवम ् नैतिक नियमबाट चलेको हुन्छ भन्ने विश्वास मिमांसा दर्शनले
अभिव्यक्त गरे को छ ।

साङख्य दर्शन :
साङ्ख्य दर्शनका प्रवर्तक महर्षि कपील हुन ्, पुरुष र प्रकृति दई
ु तत्वको अस्तित्व यहाँ
स्वीकारिएको छ । आत्मा तत्वलाई सर्वोपरी ठान्नेहरु आत्मवादी हुन आत्मा भन्नु नै
पुरुष हो । जसले प्राथमिक कुरा त प्रकृति हो भन्ठान्छ त्यो प्रकृतिवादी/भौतिकवादी
मत हुन जान्छ । ब्रम्हाण्ड पुरुष र प्रकृतिबाट सञ्चालित भएको हो । यसले दर्शनले
परु
ु षलाई बौद्धिक र ईश्वरीय तत्वका रुपमा मानेको छ ।

योग दर्शन :
योगका आदि आचार्य हिरव्यगर्भ हुन ् हिरण्य गर्भको वक्तव्यका आधारमा पतञ्जली
मुनिले सरल रुपमा योगको व्याख्या गरे (ढकाल र कोइराला प ृ : ९६) । ईश्वर मान्नु
यस दर्शनको विशेषता हो । अष्टाङ्ग योग –यम, नियम, आसन, प्राणयाम प्रत्याहार,
धारणा, ध्यान, समाधी) बाट जीवनको अज्ञान प्रष्ट हुन्छ भन्ने मानेको छ ।
चित्रवत्ति
ृ को निरोध नै योग हो । जसलाई समाधीद्धारा प्राप्त गर्न सकिन्छ । मानिसले
सम्पूर्ण मानसिक क्रियाकलापद्धारा नियन्त्रण गर्दा सत्य प्राप्ति हुन्छ भन्नु यस
दर्शनको मर्म हो । चावार्क , जैन र बद्ध
ु दर्शन वेदशास्त्रमाथि प्रश्न उठाउदै जन्मिएका
नास्तिक दर्शनहरू हुन ् ।

वैदिक दर्शनको मल्

ू य पद्धति :
पूर्वीय वैदिक दर्शन मल
ू त : ईश्वरीय सत्तामा विश्वास राख्दछ, आस्तिकताबाट, मोक्षको
बाटो खोज्नु, अज्ञानबाट ज्ञानतर्फ अग्रसर हुनु, अन्धकारबाट उज्यालोतर्फ जानु र
मत्ृ युबाट अमरतातिर लैजाने एउटै तत्व ईश्वर हो भन्ने विश्वास राख्छ । ईश्वर गरु
ु ,
माता पिता, प्रति अगाध श्रद्धा भक्ति राख्ने, निष्काम भत्तिका माध्यमबाट मक्
ु त
जीवन यापन गर्ने अपेक्षा राख्दछ, धैर्य सहनशीलता, परोपकारबाट जीवनप्रति श्रद्धा
जगाउने कुरामा विश्वास गर्छ । इश्वर पित ृ र गुरु ऋण प्रति अहोभाव राख्दछ ।
सत्यम ् शिवम ् सन्
ु दरम्लाई मानवीय मल्
ू य ठान्दछ ।

वैदिक दर्शनको शैक्षिक प्रयोग

शिक्षा व्यवस्था निश्चित दार्शनिक आधारमा विकसित भएको हुन्छ । नेपालको शिक्षा
व्यवस्था मूलत : हिन्द ु दार्शनिक आधारमा अघि बढे को पाइन्छ । हिन्द ु दर्शन भन्नु नै
वेदाधारित दर्शन हो र यसलाई वैदिक दर्शन पनि भनिन्छ । वैदिक दर्शनको शिक्षाको
उद्देश्य जीवनका लागि बालकलाई तयार गर्नु रहे को छ । ईश्वर/सत्यसँग साक्षात्कार
गर्नु वा स्व अनुभूतिौरा सत्यको नजीक पुग्नु नै शिक्षाको लक्ष्यका रूपमा स्वीकार
गरिएको छ ।

यस दर्शनका अनस
ु ार बालकमा पाँच वर्षका उमेरमा सरु
ु गरिएको ‘अक्षर स्वीकरण’
चरणबाट शिक्षा सुरु भई २५ वर्षसम्मको उमेरलाई शिक्षा ग्रहण गर्ने अवधीका रूपमा
लिइएको छ । प्रायः हिन्द,ु जीवनको उद्देश्य मानवकल्याण मानिन्छ । धर्म भनेको
सत्य निष्ठ व्यवहार हो । अर्थ भन्नाले भौतिक सख
ु प्राप्ति हो भने काम भनेको हरे क
किसिमका इच्छाहरुको पूर्ति हो । र आखिरीमा उपरोक्त सवैबाट मुक्ति वा मोक्ष प्राप्त
गर्नु वैदिक दर्शन अनुरुप शिक्षाको लक्ष्य हो ।

हिन्द ु दर्शन अनुसार शिक्षाका उद्देश्यहरू :

हिन्द ु दर्शन अनुसार शिक्षाका उद्देश्यहरू निम्नानुसार रहे का छन ् ।

जन्म र मत्ृ युको चक्रबाट मुक्ति प्राप्त गर्नु , धर्म अर्थ काम मोक्ष प्राप्त गर्नु , दे व
ऋण, पत ृ ृ ऋण र गुरु ऋणबाट मुक्त हुनु, आध्यात्मिकता विकास, सहिष्णुता र धैर्यको
प्राप्ति , चरित्र निर्माण र विकास , संस्कृतिको हस्तान्तर, व्यक्तित्व विकास गर्नु,
चित्तवत्ति
ृ को निरोध, सामाजिक कुशलताको विकास , ज्ञान र अनभ
ु वमा जोड दिनु
उद्देश्यहरू वैदिक दर्शन अनुरूप शिक्षाका उद्देश्यहरू हुन ् ।
शिक्षाका यी उद्देश्यहरू हे र्दा वैदिक शिक्षा मल
ू त : ज्ञान र अनभ
ु वमा आधारित र धर्म
अर्थ काम मोक्ष प्राप्तिको लक्ष्यमा अभिमख
ु छ भन्ने स्पष्ट हुन्छ ।

पाठ्यक्रम प्रक्रिया
वैदिक दर्शनमा पाठ्यक्रम नै भनेर गरिएका चर्चा त पाइदै नन ् तर पनि तहगत
आधारमा विभिन्न विषहरूको पढाइलाई नै पाठ्यक्रमका प्रतिविम्वका रूपमा लिन
सकिन्छ । वैदिक दर्शन अनस
ु ार शिक्षाको प्रारम्भ ‘विद्यारम्भ सँस्कारबाट भएको
मानिन्छ । पाँच वर्षको उमेरदे खि विद्यारम्भ संस्कार सरु
ु हुन्थ्यो । प्रारम्भको शिक्षा
पढाइ, लेखाइ र वैदिक मन्त्रहरू कण्ठ गर्ने अभ्यासबाट सुरु हुन्थ्यो व्यक्तिका उमेरका
आधारमा विषयवस्तु फरक पार्दै जाने कुरा वैदिक दर्शनमा पाइन्थ्यो । वैदिक शिक्षामा
शिक्षणको प्रमुख स्थानमा शिक्षक रहे का छन ् । शिक्षकको मौखिक संचारमा जोड
दिइएको छ । घोकाइ, छलफल वार्तालाप आदि विधिलाई वैदिक शिक्षाले अपनाएको
पाइन्छ ।

अन्त्यमा ऋग्दे व विश्वकै सर्वप्राचीन ग्रन्थ हो । वेदमा आधारित दर्शनलाई वैदिक दर्शन
भनिन्छ, बेदलाई सर्व प्राचीन हिन्द ु परम्पराको स्रोत पनि मानिन्छ । वेदका आधारमा
बहुल दर्शन आविर्भाव भई विकसित भएका छन ् । वेदमै आधारित दर्शन पनि
आध्यात्मवादी र भौतिकवादी दव
ु ै छन ् । पर्वी
ू य सभ्यताको आधार वेद हो । वेदमा
आधारित शिक्षा नै वैदिक शिक्षा हो । पूर्वीय जगतमा विकसित वैदिक दर्शनको विस्तार
र प्रसारमा पाश्चात्यजगतका विद्धानहरूको पनि योगदान रहे को पाइन्छ । सभ्यता,
वाङ्मय, शिक्षा सवैको पर्वी
ू य आधार नै वैदिक दर्शन हो । समाज अर्थ, राजनीति, शिक्षा
कला, साहित्य, सँस्कृतिका अतिरिक्त धार्मिक, आध्यात्मिक अधिदै विक, अधिभौतिक
वैज्ञानिक आदि सम्पूर्ण विषयको आधार पूर्वमा वैदिक दर्शन रहे को छ । वेदकै
आधारमा वैदिक र अवैदिक दर्शन विकसित भएका छन । न्याय, वैशेषिक, वेदान्त,
भिमांसा, साङख्य, योग जस्ता आध्यात्मवादी षठ्दर्शन र चार्वाक, जैन, र बुद्ध दर्शन
जस्ता वेदमाथि प्रश्न उठाउदै जन्मिएका दर्शनहरु सवै वेदाधारित दर्शन हुन ् ।

                                                 लेखक त्रिभुवन विश्वविद्यालय महे न्द्र रत्न

क्याप्पस तहाचलमा अध्यापनरत छन ् ।
 Share
विषयवस्तम
ु ा जानुहोस ्
बोष्टन सप्ताह २०१७ — Boston Saptaha 2017
 Welcome / नमस्ते

 Program / कार्यक्रम

 Schedule / कार्यतालिका

 News / समाचार

 FAQ / प्रश्नोत्तर

 Contact / सम्पर्क

 Signup / दर्ता

UNCATEGORIZED

भागवत ् कथाको महत्व

भागवत ् कथा वेद तथा उपनिषदको सारले भरिएको छ । यो सम्पूर्ण
शास्त्रभन्दा श्रेष्ठ छ । यसमा १८ हजार श्लोक छन ् । वेद कल्पवक्ष
ृ हो र
भागवत ् त्यसैको फल हो । भागवत पुराण सबैभन्दा पहिले साक्षात ् भगवान्ले
नारदलाई, नारदले व्यासलाई र महात्मा व्यासले यो वेदतुल्य संहिता आफ्ना
छोरा महात्मा शुकदे वले राजा परीक्षितलाई सन
ु ाएको कथा हो । भागवत ्
कथामा हरि भगवानको बारम्वार वर्णन गरिन्छ । भागवत ् कथा संसारका
मानिसहरुलाई दर्ल
ु भ छ । कोटी जन्मदे खि प्राप्त भएका पुन्यहरुका कारण
मात्रै भागवत कथा प्राप्त हुन्छ । कलियुगमा मानिसले धेरै व्रत नियमहरु
पालना गर्न सक्दै न । त्यसैले सप्ताह सन्
ु नु नै परमोत्तम मानिन्छ । तप,
योग र समाधिले प्राप्त नहुने फल सप्ताह सुन्नेले प्राप्त गर्छ । सात
दिनसम्म विधिपूर्वक सुन्नेलाई अक्षय फल प्राप्त हुन्छ । कलियग ु मा मानिस
लोभी, दरु ाचारी, निर्दयी, व्यर्थै झगडा गर्ने, अभागी, तष्ृ णा भएका हुन्छन ् ।
त्यसैले भगवान चित्तमा बसे सबै कलिको दोष नाश हुन्छ । हरि भगवान ्
हृदयमा नबसेसम्म दान, धर्म, तीर्थ व्रत केही गरे पनि चित्त शुद्ध हुँदैन ।
भगवानकै ध्यानले मात्र चित्त शुद्धि हुन्छ । एक समय अर्जुनका नाति राजा
परीक्षित धनु हातमा लिएर शिकार खेल्न भनी वनमा गए । मग
ृ का पछि
पछि दगुर्दा दगुर्दा उनले त्यहाँ आँखा चिम्ली समाधिमा बसेका एक मनि
ु लाई
दे खे । प्यासले आकुल व्याकुल भएका परीक्षितले ती मुनिसँग पानीको लागि
याचना गरे । तर ती मनि
ु ले उनको यो पक
ु ारा सन
ु ेनन ् । किनकि उनी पाँचै
इन्द्रिय रोकी आँखा चिम्ली बसेका थिए । उनको यो चाला दे खेर राजा क्रोधित
बने र धनुका सहायताले एउटा सर्प मारी ती ब्राह्मण क्रृषिको घाँटीमा हालेर
आफू शहर गए । ती मनि
ु का छोरा श्रगि
ं ृ अत्यन्त तेजस्वी थिए । परीक्षित
राजाले बाबुको घाँटीमा सर्पको माला लगाइदिएका खबर सन
ु ेर उनले आँखा
राता राता बनाउँ दै यी राजा अत्यन्त दष्ु ट रहे छन ् । यिनलाई म श्राप दिन्छु
भनेर कौशिकीको जलले आचमन गरी भने मेरा पिताको घाँटीमा मरे को सर्प
राख्ने राजालाई सात दिनभित्र तक्षक आइ डसोस ् । यति भनिसकेपछि उनी
रोइ कराइ गर्न थाले । बाबल
ु े छोराको विलाप सन
ु े । किन रोएको कसले के
गर्यो ? भनेर सोधेपछि उनले बेलीविस्तार लगाए । मुनिले भने यशस्वी
भगवानका परमभक्त राजा परीक्षितलाई श्राप दिनु योग्य थिएन । अब यी
राजाको रक्षा गर्न भगवान मात्रै सक्षम छन ् । शमिक श्रषि
ृ ले पनि सातौँ
दिनमा डस्ने कुरा बताइदिएपछि परीक्षित वैराग्य वोध गरी नदी किनारमा
गएर बस्न थाले । त्यहाँ सम्पूर्ण प्रतिष्ठित श्रषि
ृ हरु आए । त्यहाँ शुकदे व श्रषि
ृ
पनि थिए । अनि परीक्षितले शुकदे वसँग सोधे जसको मत्ृ यु नजिकै आएको
छ, त्यसलाई के गरे मोक्ष हुन्छ ? के सन्
ु न योग्य छ, के जप्न योग्य छ,
कसको स्मरण र कसको भजन गर्ने ? यो सबै कुरा मलाई बताइदिनुहोस ् ।
राजाको यस्तो वचन सुनी शुकदे वले भन्न थाले हे राजन ् सबका अन्तर्यामी
भगवानको भजन, कीर्तन र नारायणको स्मरणबाट मात्र नै मोक्ष प्राप्त हुन्छ ।
मैले श्यामसुन्दर परमेश्वरको लीला स्तति
ु भएको पुराणहरुका श्रेष्ठ
श्रीमद्भागवत कथा मेरा बाबा वेदव्यासजीबाट पढे थेँ त्यो नै तिमीलाई सन
ु ाउँ छु ।
शुकदे वले भने जो कोही यो आवागमनदे खि छुट्ने इच्छा गर्छ, त्यसले
श्रीमद्भागवत श्रवण गरोस ् । यो भन्दा अर्को उपाय केही छै न । सबै शास्त्रको
सुन्नाको फल केबल भागवत सुन्नाले मात्र प्राप्त हुन्छ । तिमीले यो कथा
सुने मुक्ति पदविका पुग्छौ । मर्ने दिन आयो भनेर नडराउ । श्रीमद्भागवत
चित्त लगाइ प्रेमसँग सन
ु , तिमीलाई मक्ति
ु मिल्छ । सच्चा मनले परलोक
सध
ु ार्न आँट्यो भने दइ
ु घडीमा नै मक्ति
ु पाउन सकिन्छ । खट्वांग राजाले
दइ
ु घडीमा नै मुक्ति पाएका थिए । तिमीलाई त सात दिन छ । त्यसैले
आफ्नो मन संसारी मायादे खि छुटाइ सब इन्द्रियलाई आफ्ना वसमा राखी
परमेश्वरको विराट स्वरुपको ध्यान गरी बस । श्रीकृष्णका सदाचरणारविन्दको
हृदयमा ध्यान राखेर श्रीमद्भागवत मन लगाइ सन
ु ेपछि तिमीलाई मुक्ति मिल्छ
। म मरुँ ला भन्ने पशुवुद्धिलाई छोडिदे उ, यो दे ह पहिले थिएन र पछि पैदा
भयो । यो पनि नष्ट हुन्छ । शरीर नष्ट भए पनि तिमी नष्ट हुँदैनौ । म
मर्दछु भन्ने बद्धि
ु भ्रान्तिले मात्र हुन्छ । आत्मा कहिल्यै पनि मर्दैन । मायाको
कारणले गर्दा मात्र जीवको जन्ममरण दे खिन्छ । वास्तविकता त्यो है न ।
संसारको नाश भए पनि आत्माको नाश हुँदैन । आत्मविचार गर्यौ भने तक्षक
पनि डराउँ छ । परव्रम्ह भगवानदे खि मत्ृ यु पनि डराउँ छ । जो म हुँ, सो
परव्रम्ह हुँ, जो व्रम्ह छन ् मै हुँ भन्ने विचार राखी आफ्नो विचारलाई व्रम्हमा
लगायौ भने आफूलाई डस्ने तक्षकनागलाई, आफ्नो शरीरलाई यस संसारमा
एकै दे खौला । यति शुकदे वले भनेपछि परीक्षित राजाले भने म कृतार्थ भएँ ।
मेरा उपर हजरु ले ठूलो अनग्र
ु ह गरी व्रम्हज्ञान गर्नुभयो, त्यसबाट अब मलाई
तक्षकदे खि पनि डर लाग्न छाड्यो । मैले हृदयमा व्रम्है मात्र दे खेँ । अब आज्ञा
भए म वाणीलाई रोकी भगवानको ध्यान गरी प्राण छाडिदिन्छु । त्यसैबेला
तक्षक आफ्नो रुप फेरी एउटा फलमा कीराका रुपमा भित्र छिर्यो र सो फल
परीक्षितका हातमा चढायो । राजाले सो फल प्रेमसाथ लिई सँघ
ु े । त्यसैबेला
त्यो फल फुटे र त्यहाँबाट तक्षक निस्क्यो र राजालाई टोक्यो । राजाको शरीर
तत्काल भष्म भयो । त्यसपछि उनी परमपद प्राप्त गरी विष्णुलोक गए ।
स्रोताहरुलाई यही विष्णल
ु ोक प्राप्ति होस ् भन्ने विश्वासले यो सप्ताह
आयोजना गरिएको हो ।

Advertisements
Powered by wordads.co
Seen ad many times
Not relevant
Offensive
Covers content
Broken
REPORT THIS AD

SHARE THIS:
 Click to share on Twitter (Opens in new window)

 Click to share on Facebook (Opens in new window)


जुलाई 30, 2017

PUBLISHED BYDeepak
Finally developers will conquer the "Hello World!" Deepak द्वारा
लेखिएका सबै लेखहरु हे र्नुहोस ्
लेखको सफर गर्नुहोस ्

अघिल्लो Previous post:कलश यात्रा

Search

यसको लागी खोज्नुहोस ्:खोज्नुहोस ्

Advertisements
Powered by wordads.co
Seen ad many times
Not relevant
Offensive
Covers content
Broken
REPORT THIS AD

ताजा लेखहरु

 भागवत ् कथाको महत्व

 कलश यात्रा

 Welcome / नमस्ते
 Program / कार्यक्रम
 Schedule / कार्यतालिका
 News / समाचार
 FAQ / प्रश्नोत्तर
 Contact / सम्पर्क
 Signup / दर्ता
Powered by WordPress.com.
Close and accept
Privacy & Cookies: This site uses cookies. By continuing to use this website, you agree to their
use.
To find out more, including how to control cookies, see here: Cookie Policy
 Follow


यो लेख पढे पछि तपाईले भारतको वैदिक कालको अवधिमा शिक्षाको बारेमा
जान्न सक्नुहुनेछ: - १. भारतमा वैदिक कालक्रमको परिचय २.भारतमा वैदिक
कालमा प्रवेश प्रणाली Education. शिक्षाको उद्देश्य 4.. पाठ्यक्रम 5..
शिक्षण विधि 6। निष्कर्ष।

सामग्री:

भारतमा वैदिक कालको परिचय

भारतमा वैदिक अवधिमा प्रवेश प्रणाली
भारतमा वैदिक अवधिमा शिक्षाको उद्देश्यहरू
वैदिक अवधि भारत र पाठ्यक्रममा
वैदिक अवधि भारतमा र शिक्षण विधिहरू
निष्कर्ष
प्राचीन भारतसँग हजारौं बर्षमा तिनीहरूको विशिष्ट संस्कृ ति र सभ्यता थियो।
विगतमा महान् संतहरूले पुरातन सम्पदाको आकार र आकार दिन निर्णायक
भूमिका खेलेका छन। प्राचीन भारतीय शिक्षा वेदबाट उत्पन्न भयो। वेदहरु एक
प्रबुद्ध संस्कृ ति को सबै भन्दा राम्रो अभिव्यक्ति हो र ती आफै मा बीउहरु र
हिंदू विचारहरु र अभ्यासहरु को स्रोतहरु सम्मिलित छ।

भेदहरूले सम्पूर्ण हिन्दू संस्कृ ति र सभ्यता युगौंयुगसम्म निर्माण गर्दै आएको जग

बसालेको छ। वेदको अर्थ ज्ञान हो। यस अवधिमा शिक्षालाई दुई प्रकारको
ज्ञानमा विभाजन गरिएको थियो - यो सांसारिक र अन्य सांसारिक।

यो सांसारिक शिक्षा सामाजिक पक्षको साथ व्यवहार गर्‍ यो, जबकि, अन्य
सांसारिक शिक्षा मुक्ति प्राप्त गर्न बौद्धिक पछि लागी सम्बन्धित थियो। यद्यपि
पछिल्लो तहमा बढी जोड दिइयो किनभने शिक्षालाई जीवन बन्धनबाट स्वतन्त्रको
माध्य जान्छन्।मका रूपमा लिइन्थ्यो।

२.भारतमा वैदिक कालमा प्रवेश प्रणाली:

प्रचलित शिक्षा प्रणाली अहिलेको शिक्षा प्रणाली भन्दा पूरै भिन्न थियो। वैदिक
शिक्षामा विद्यार्थीको जीवन उपनयनबाट शुरु भयो, जब विद्यार्थी आचार्य नामक
आफ्नो छनौट गरेको शिक्षकमा

शिक्षाको स्थानलाई गुरुकु ला भनिन्थ्यो। समारोह तीन दिन को लागी गरिएको

थियो। उपनयनको समारोह पछि विद्यार्थी एक द्विज वा दुई पटकको रूपमा देखा
पर्दछ। यो उपनयन समारोह, उनको दिमाग र आत्मा प्रकट गर्दछ। यस समारोह
पछि, विद्यार्थीलाई एक ब्रह्माचारी, एक नयाँ र परिवर्तन गरिएको व्यक्ति, दुवै
आन्तरिक र बाह्य रूपमा बोलाइन्थ्यो, जहाँबाट उनले आफ्नो विद्यार्थी जीवन
शुरू गरे।

सिकाई ब्राह्मणहरूले लगभग एकाधिकार गरेका थिए। समय बित्दै जाँदा, अन्य
दुई जाति, क्षत्रिय र वैश्यहरू पनि शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकारमा थिए। तर
सामान्यतया सुद्रहरूलाई पवित्र धर्मशास्त्र पढ्न इन्कार गरिएको थियो।

शिक्षक वा गुरुको घर वैदिक कालमा शिक्षाको के न्द्र थियो जुन कृ त्रिम रूपमा
गठन गरिएको थिएन, प्राकृ तिक परिवेशमा अवस्थित थियो। यो एक्लोपना र
मौनतामा कार्यरत थियो। ब्राम्हण, क्षत्रिय र वैश्यका लागि उपनयन समारोहको
उमेर सीमा क्रमशः आठ वर्ष, एघार वर्ष र बाह्र वर्ष थियो।
India. भारतमा वैदिक कालमा शिक्षाको उद्देश्य:
निम्न वैदिक अवधिको शिक्षाका उद्देश्यहरू छन्
i वैदिक शिक्षाको उद्देश्य सर्वोच्च महसुस गर्नु र सर्वोच्च चेतना (ब्राह्मण) हासिल
गर्नु थियो।

ii। धार्मिकता र धार्मिकताको भावना जगाउनु शिक्षाको लक्ष्य थियो।

iii। पुरातन संस्कृ तिको संरक्षण र प्रसार प्राचिन शैक्षिक प्रणालीको उद्देश्य
थियो।

iv। मुख्य उद्देश्य भनेको वैदिक कालमा व्यक्तिको आध्यात्मिक र नैतिक

शक्तिको उजागर गर्नु थियो
v। शिक्षाको उद्देश्य विद्यार्थीको शारीरिक, मानसिक र बौद्धिक व्यक्तित्वको पूर्णता
थियो।

vi। राम्रो र नैतिक चरित्रको गठन पनि वैदिक शिक्षाको अर्को उद्देश्य थियो।

vii। वैदिक कालमा सामाजिक र नागरिक कर्तव्यहरूको उत्थान एउटा उद्देश्य

थियो जुन राम्रो भविष्यको जीवनको लागि आवश्यक थियो।
viii। व्यावसायिक दक्षताको विकासको लागि स्वस्थ, सकारात्मक दृष्टिकोण र
श्रमको मर्यादा वैदिक कालमा विद्यार्थीहरूमा बढावा दिइन्थ्यो।

India. वैदिक अवधि भारत र पाठ्यक्रममा:

वैदिक कालमा पाठ्यक्रम, वेद र वैदिक साहित्य, आध्यात्मिक र नैतिक पाठको
अध्ययन द्वारा प्रभुत्वमा थियो। शिक्षाका अन्य विषयहरू दर्शन, व्याकरण, भाषा,
साहित्य, ज्योतिष र तर्क थिए।

शारीरिक शिक्षा पनि पाठ्यक्रममा सम्मिलित थियो। विद्यार्थीहरूले सवारी,

तीरन्दाजी, कु श्ती, शिकार, जम्पिंग, नृत्य आदि सिक्नुपर्थ्यो। के ही व्यावसायिक र
प्राविधिक विषयहरू जस्तै आयुर्वेद वा सिक्तविद्या (चिकित्सा र शल्य
चिकित्सा), खगोल विज्ञान, गणित, अर्थशास्त्र आदि पाठ्यक्रममा विशेष महत्त्व
दिइन्थ्यो।

India. भारतमा वैदिक काल र शिक्षण विधि:

त्यहाँ वैदिक प्रणालीका अनुसार मुख्यतया तीन चरणहरू थिए। श्रावण, पहिलो
चरण भनेको शिक्षकले भनेको जस्तै ग्रन्थहरू सुन्नु हो। शिक्षाको यस विधिद्वारा,
ज्ञानको संरक्षण गरिएको थियो र आउँदो पुस्तामा प्रसारित गरियो। दोस्रो चरण
मानाना थियो अर्थात् आन्तरिककरण गर्न वा विद्यार्थीलाई के दिइएको थियो
त्यसमा आत्मसात गर्न।
यो बिषयमा विचार र परावर्तनको प्रक्रिया हो। तेस्रो चरण निधिध्यासन (ध्यान)
थियो जसबाट सत्य प्राप्त हुन्छ र प्राप्त हुन्छ। यो सर्वोच्च वास्तविकता को
महसुस को लागी अपरिहार्य मानिन्छ।

पुरानो शिक्षण पद्धतिले श्रुति गर्दै थियो। धारणा सिक्ने सीधा विधि थियो।
व्याख्यान, वार्तालाप, बहस, छलफल, प्रश्न उत्तर, दर्शनीय स्थलहरू आदिलाई
सिकाउने तरिका अपनाइयो। सबै दुबै सहज र अनुभवजन्य विधिहरूमा, दुवै
योगिक र वैज्ञानिक विधिहरू ज्ञान र सीपहरूको अधिग्रहणको लागि अपनाइएको
थियो।

Con. निष्कर्ष:
अन्तमा हामी यो निष्कर्षमा पुग्न सक्छौं कि वैदिक शिक्षा प्रायः आध्यात्मिक,
उदारवादी र प्रकृ तिमा चिन्तनशील रहेको थियो, वास्तवमै चासो, योग्य र
समर्पित र उच्च सत्य र सर्वोच्च ज्ञानको खोजीमा रहेका सबैका लागि हो।

शिक्षा नि: शुल्क थियो र विद्यार्थीहरूले वैदिक शिक्षा प्रणालीमा उदाहरणीय

जीवन बिताए। शिक्षक-सिकाइएको सम्बन्ध धेरै सौहार्दपूर्ण थियो र वैदिक कालमा
बुबा-छोराको सम्बन्ध झैं। शिक्षा जाति, धर्म, रंग वा धर्ममा आधारित थिएन।
New
शिक्षक को परिभाषा:
शिक्षक ज्ञान दाता हुनुहुन्छ, जसले महान प्रकृ ति राख्नुहुन्छ, आदेश दिन्छन्
बिभिन्न तारामा, तपस्यालाई उसको सम्पत्तीको रूपमा राख्छ र अन्तमा उसले
आफू लाई बनाउँछ
भगवान बराबर बराबर। व्यूपुरमा प्रस्तुत गरिएको सुन्दर पद
एक शिक्षक को परिभाषा। यो भनिन्छ, एक व्यक्ति, जो दुबै उमेर र ज्ञान मा
पुरानो छ, बाहिर
जोश, आत्म महसुस, गर्व को अनुपस्थिति, benovalent र राम्रो व्यवहार
कायम राख्ने,
एक शिक्षक को रूप मा भनिन्छ (crya) .86 एक विद्वान मानिस (पा
dita) को गुणस्तर वर्णन गर्न को

भारतमा शिक्षा भारतमा शिक्षा

प्राचीन भारतको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण योगदान भारतको लागि मात्र होइन, विश्वको
लागि पनि शिक्षाको क्षेत्रमा छ। भारत तर विश्वका लागि पनि शिक्षाको क्षेत्र मा
छ।
"हामी भारतीयलाई धेरै e णी छौं जसले हामीलाई गन्ती कसरी गर्ने भनेर
सिकाए। हामीसँग धेरै भारतीय छन् जसले हामीलाई गन्ती कसरी गर्ने भनेर
सिकाए जसको बिना कु नै सार्थक वैज्ञानिक अन्वेषण हुन सक्दैन जसको सार्थक
वैज्ञानिक अन्वेषण हुन सक्दैन।" बनेको छ। ” -अल्बर्ट आइनस्टाइन - अल्बर्ट
आइनस्टाइन
“भारत मानव जातिको पालना हो। सब भन्दा मूल्यवान र भारत मानव
जातिको पालना हो। मानव इतिहासको सबैभन्दा मूल्यवान र सबैभन्दा
शिक्षामूलक सामग्री भनेको मानव इतिहासकै सब भन्दा शिक्षामूलक सामग्री
भारतमा मात्र भण्डार गरिन्छ। ” भारतमा मात्र सम्पन्न भयो। " -मार्क ट्वेन, एक
अमेरिकी लेखक-मार्क ट्वेन, एक अमेरिकी लेखक
भारतमा शिक्षाको इतिहास भारतमा शिक्षाको इतिहास
वैदिक अवधि: B.०० बीसी भन्दा पहिले वैदिक अवधि: B.०० बीसी भन्दा
पहिले बौद्ध अवधि: B.०० बीसी - १२०० एडी बौद्ध अवधि: B.०० बीसी
- १२०० ए.डी. मध्यकालीन अवधि: १२०० ए.डी. - १ 00 ०० ए.डी.
मध्यकालीन अवधि: १२०० ए.डी. - १ 00 ०० ए.डी. ब्रिटिश काल:
१ 00 ०० ए.डी. - १ 1947 British British ब्रिटिश अवधि:
१ 00 ०० ए.डी. - १ 1947 Independ 1947 स्वतन्त्रता अवधि:
१ 1947 After 1947 पछि स्वतन्त्रता अवधि: १ 1947 After
1947 पछि
वैदिक शिक्षाका स्रोतहरू: वैदिक शिक्षाका स्रोतहरू: वैदिक साहित्यले सबैभन्दा
महत्त्वपूर्णलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ र वैदिक साहित्यले भारतीय जनताको जीवनको
सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण र आन्तरिक अंश प्रतिनिधित्व गर्दछ। वैदिक साहित्य भारतको
जीवनको आन्तरिक अंश हो। वैदिक साहित्यले निम्न बन्ने समावेश गर्दछ: १.
चार भेद १. चार वेद २. छ वदांग २। छ वटादंगा 3.. चार उपवेद Four.
चार उपवेद Four. चार ब्राह्मण Four. चार ब्राह्मण One. एक सय
अस्सी 5 एक सय अस्सी उपनिषद उपनिषद 6.. दर्शन की छ प्रणाली
वैदिक उद्देश्यका उद्देश्य र उद्देश्यहरू र वैदिक शिक्षा शिक्षाको उद्देश्य १. मोक्ष
वा आत्म-प्राप्तिको रूपमा अन्तिम उद्देश्य: १। मोक्ष वा आत्म-प्राप्तिको रूपमा
अन्तिम उद्देश्य: - पुरातन प्राचीन भारतीयहरू विश्वास गर्दछन् कि शिक्षा तयार
पार्नु पर्छ र व्यक्तिविशेष त्यस्तो तरिकामा व्यक्तिविशेषको विश्वास थियो कि
शिक्षा तयार गर्नु पर्दछ र व्यक्तिलाई मुक्तिको उद्देश्य प्राप्त गर्नका लागि तयार
पार्नु पर्छ, अर्थात हुनु पर्छ। एक मुक्ति को उद्देश्य प्राप्त गर्न को लागी उसलाई
तयार गर्न को लागी एक, अर्थात् सर्वशक्तिमान संग एक हुनु र जन्म र मृत्युको
चक्रबाट स्वतन्त्र हुन। सर्वशक्तिमान र जन्म र मृत्युको चक्रबाट स्वतन्त्र हुन।
२. धार्मिकता र धार्मिकताको प्रेरणा: २। धार्मिकता र धार्मिकताको प्रेरणा: -
प्राचीन भारतमा खेलेको प्राचीन भारतमा धर्मले प्रमुख भूमिका खेल्थ्यो। शिक्षाको
उद्देश्य धार्मिकता र धार्मिकताको एउटा प्रमुख भाग हो। शिक्षाको उद्देश्य
विद्यार्थीहरूको दिमागमा धार्मिकता र धार्मिकताको प्रेरणा हो। विद्यार्थीहरूको
दिमागमा।
सांसारिकताको लागि शिक्षा:।। सांसारिकताको लागि शिक्षा: - व्यावसायिक उद्देश्य:
- अन्य व्यावसायिक उद्देश्यमा खुशी: - अन्य संसारमा खुशीलाई यस संसारमा
खुशी भन्दा बढी तनाव दिइयो। यस संसारको आनन्दलाई भन्दा यस संसारको
संसारलाई बढी तनाव दिइयो। यो संसार उनीहरूको अनुसार, अवास्तविक र
फिटरहरूको भरिएको थियो। उनीहरूको अनुसार, अवास्तविक र फिटरहरूको
भरिएको थियो।
Ter चरित्र गठन:।। चरित्र गठन: - नैतिकता वा सही व्यवहार नै उच्च नैतिकता
थियो वा सही व्यवहार उच्च "धर्म" थियो। शिक्षालाई त्यस्ता "धर्म" मूल्य
बढाउने माध्यमको रूपमा मानिन्थ्यो। शिक्षालाई एल्डरको कडा आज्ञाकारिता,
सत्यता, ईमानदारी र संयम जस्ता मूल्यमान्यताहरूको एक साधनको रूपमा
मानिन्थ्यो। एल्डरहरूको कडा आज्ञाकारिता, सत्यता, ईमानदारी र संयमको
रूपमा।
All. सर्वागीण व्यक्तित्वको विकास:।। चौतर्फी व्यक्तित्वको विकास: - प्राचीन
भारतीयहरूको विश्वास प्राचीन भारतीयहरू शिक्षामा व्यक्तित्वको विकास हुनुपर्छ
भन्ने विश्वास गर्दछन्। व्यक्तित्व भनेको व्यक्तित्व शिक्षाको माध्यमबाट विकसित
हुनुपर्दछ। व्यक्तित्व निम्न विधिहरू मार्फ त बिकास गरिएको थियो: निम्न विधिहरू
मार्फ त विकास गरिएको: (क) आत्म-संयम (ए) आत्म-संयम (ख) आत्म-विश्वास
(बी) आत्म-विश्वास (c) आत्म-सम्मान (c) आत्म-सम्मान (d) भेदभाव र
फै सला (d) भेदभाव र फै सला
सामाजिक कर्तव्य मा तनाव: ress। सामाजिक कर्तव्य मा तनाव: - एक
विद्यार्थी स्वयं के न्द्रित नेतृत्व गर्नु थिएन एक विद्यार्थी आत्मके न्द्रित जीवन
बिताउनु थिएन। उनले छोराको रूपमा, पतिको रूपमा, बुबाको रूपमा र जीवनको
रूपमा आफ्नो कर्तव्यहरू गर्नु पर्ने थियो। उनले छोराको रूपमा, पतिको रूपमा,
बुबाको रूपमा र समाजमा अन्य थुप्रै क्षमताको रूपमा आफ्नो कर्तव्यहरू गर्नु
पर्ने थियो। उसको सम्पत्ती उसको आफ्नै हितका लागि थिएन समाजमा अन्य
धेरै क्षमताहरु। उसको सम्पत्ति उसको आफ्नै परिवारका लागि थिएन, ऊ
सत्कार गर्ने र परोपकारी हुनुपर्छ। सबै पेशाहरु उनको परिवार को रूप मा
राखिएको, उनी अतिथि सत्कार र परोपकारी हुनु पर्छ। सबै पेशाहरूले नागरिक
दायित्वहरूमा जोड दिए। नागरिक जिम्मेवारी मा तनाव।
Social. सामाजिक दक्षता र कल्याणको पदोन्नति: 6। सामाजिक दक्षता र
कल्याणको पदोन्नति: - सामाजिक दक्षता र कल्याणको पदोन्नति शिक्षाको समान
महत्त्वको लक्ष्य थियो। सामाजिक दक्षता र कल्याण शिक्षाको समान महत्त्वको
लक्ष्य थियो। समाजले कामको विभाजन सिद्धान्तलाई स्वीकार गरेको थियो जुन
पछि समाजले कार्य विभाजन सिद्धान्तलाई स्वीकार गरेको थियो जुन पछि
वंशानुगत सिद्धान्त द्वारा संचालित थियो। प्रत्येक परिवारले आफ्ना बच्चाहरूलाई
यसको वंशानुगत सिद्धान्त द्वारा संचालित प्रशिक्षण दिए। प्रत्येक परिवारले आफ्ना
बच्चाहरूलाई आफ्नै पेशामा प्रशिक्षण दिए। उद्देश्य प्रत्येक व्यक्तिको समाजलाई दक्ष
बनाउनु थियो। आफ्नै पेशा। उद्देश्य प्रत्येक व्यक्तिको समाजलाई दक्ष बनाउनु
थियो।
Culture. संस्कृ ति संरक्षण र संवर्धन:।। संस्कृ तिको संरक्षण र संवर्धन: -
राष्ट्रिय संस्कृ ति र सम्पदाको संरक्षण र संरक्षणमा जोड दिइयो। राष्ट्रिय संस्कृ ति
र विरासतको हरेक प्रचारमा पनि जोड दिइयो। प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो पवित्र
साक्षरता विरासतको कम्तिमा पनि एउटा अंश सिक्नुपर्‍यो। एक व्यक्तिले आफ्नो
पवित्र साक्षरता विरासतको कम्तिमा पनि अंश सिक्नुपर्‍यो। ब्राह्मणको एउटा
अंशले आफ्नो सम्पूर्ण जीवन ब्रह्माण्डको खण्डमा समर्पित गर्नुपर्‍यो किनकि
उनीहरूले आफ्नो सम्पूर्ण जीवन वेदलाई स्मरणार्थ समर्पण गर्न सिक्नको लागि
समर्पण गरेका थिए ताकि संरक्षणको सुनिश्चितता भयो।वैदिक शिक्षा शिक्षाको
वैदिक सुविधाहरूको मुख्य विशेषताहरू प्राचीन भारतमा नि: शुल्क शिक्षा: प्राचीन
भारतमा नि: शुल्क शिक्षा: - प्राचीन भारतमा प्राचीन भारतमा शिक्षालाई पवित्र
कर्तव्य ठानिन्थ्यो जुन एउटा ब्राह्मणले सिकाइरहेको थियो यसलाई पवित्र कर्त्तव्य
मानिन्थ्यो जुन ब्राह्मण शुल्कको विचार गरे बिना डिस्चार्ज गर्न बाध्य थियो।
शुल्कको विचार गरे बिना डिस्चार्ज गर्न बाध्य छ। शिक्षकले आफ्नो जीवन
समर्पण गर्नु पर्ने अपेक्षा राखिएको थियो शिक्षकले आफ्नो जीवन आत्म-त्यागको
मिसनरी भावनाको शिक्षणको लागि समर्पित गर्नुपर्दछ, र आत्म-त्यागको मिसनरी
भावनामा शिक्षाको लागि, र समाजले यस संस्थालाई बसाल्यो। प्रिन्सिपल कि
दुबै सार्वजनिक र राज्य समाजले प्रिन्सिपल तोके को छ कि सार्वजनिक र राज्य
दुबैलाई शिक्षित शिक्षक र शैक्षिक संस्थाले शिक्षित शिक्षक र शैक्षिक संस्थालाई
धेरै उदारतापूर्वक सहयोग गर्नु पर्दछ। धेरै उदार
शिक्षामा कु नै राज्यको नियन्त्रण छैन: शिक्षामा राज्यको नियन्त्रण छैन: - देशका
शासकहरूको शिक्षासँग देशको शासकहरूसँग खासै सीधा सम्बन्ध थिएन। यो
निजी शिक्षाको साथ सीधा गर्न सानो थोरै थियो। यो व्यक्तिको निजी मामिला
थियो जुन पूर्ण रूपमा ब्राह्मणद्वारा व्यवस्थापन गरिएको थियो। मान्छे को पूर्ण
रूपमा ब्राह्मणहरु द्वारा प्रबंधित।
शिक्षकहरूको उच्च स्थिति: शिक्षकहरूको उच्च ओहदा: - शिक्षकहरू उच्च थिए
शिक्षकहरू उच्च सम्मानित वर्ग थिए जसलाई राजाहरूले समेत सम्मान गरेका
थिए। राजाहरू द्वारा सम्मानित वर्ग-सम्मानित राजाहरूबाट राजाहरू उठ्दछन्।
राजाहरू सिंहासनबाट उठेर नारद, वशिष्ठ सिंहासन जस्ता महान् शिक्षकहरू प्राप्त
गर्नका निम्ति नारद, वशिष्ठ र विश्वामित्र जस्ता उत्कृ ष्ट शिक्षकहरू पाए। र
विश्वामित्र।
अभिभावकको रूपमा शिक्षक: - अभिभावकको रूपमा शिक्षक: - शिक्षकहरूले
आफ्ना अभिभावकको रूपमा अभिभावकको रूपमा व्यवहार गरे उनीहरूका
विद्यार्थी र विद्यार्थीले शिक्षकका सदस्यका रूपमा व्यवहार गरे उनीहरूका विद्यार्थी
र विद्यार्थीले शिक्षकका परिवारका सदस्यको रूपमा व्यवहार गरे। विद्यार्थीको
दृष्टिकोण पूर्ण परिवारमा एक हुनु थियो। विद्यार्थीको मनोवृत्ति पूर्ण रूपमा प्रस्तुत
हुनु पर्ने थियो। सबमिशन।
आवासीय विद्यालयहरू: आवासीय विद्यालयहरू: - शिक्षक र विद्यार्थीहरू सँगै
बस्थे शिक्षकहरू र विद्यार्थीहरू एक साथ थिए र त्यसैले आफू लाई एक
अर्कासँग पहिचान गरे। र यसरी आफू लाई एक अर्कासँग पहिचान गरे।
 
 तत्काल उद्देश्य: तत्काल उद्देश्य: - व्यावसायिक: व्यावसायिकको तत्काल उद्देश्य:
तथापि, शिक्षाको तत्काल उद्देश्य भनेको शिक्षाको विभिन्न जातिहरू तयार पार्नु
थियो, तथापि, उनीहरूको जीवनको वास्तविक आवश्यकताको लागि विभिन्न जाति
तयार गर्नु थियो। जीवनको उनीहरूको वास्तविक आवश्यकताहरूको लागि
मानिसहरू।
निर्देशनका विधिहरू: निर्देशनका विधिहरू: - निर्देशनमा तीन चरणहरू थिए:
निर्देशनका लागि तीन चरणहरू थिए: १. श्रावण २. मनाना N.निधिध्यासन। १.
श्रावण २. मनाना N.निधिध्यासन। श्रावण श्रावण उनीहरूले शिक्षकले भनेको
जस्तै शब्दहरू सुन्दैरहेका छन् शब्दहरू सुन्दैछ। शिक्षक मानाना मनाना भनेको
विचार विमर्श वा बिषय को प्रतिबिम्बित को प्रक्रिया हो बिचार वा सिध्याइएको
विषय को प्रतिबिम्ब को प्रक्रिया हो। सिकाइएको। Nididhyasana
Nididhyasana उच्च चरण प्रतिनिधित्व गर्दछ। उच्चतम अवस्था
प्रतिनिधित्व गर्दछ।
व्यक्तिगत शिक्षण: व्यक्तिगत शिक्षण: - विद्यार्थीहरू विद्यार्थी पद्धतिमा व्यक्तिगत
रूपमा सिकाइएको थियो वर्ग पद्धतिको आधारमा जनतामा व्यक्तिगत रूपमा
सिकाइएको थिएन। वर्ग विधि द्वारा जनसंख्या।
मूल्यांकन प्रणाली मूल्या System्कन प्रणाली त्यहाँ जादू गर्न कु नै सीधा
सन्दर्भ उपलब्ध छैन जस्तो देखिन्छ आचार्यको पछिको विधिको पर्याप्तता न्याय
गर्न आचार्यको अनुसरण पछि आज्ञाहरूको ज्ञानको पर्याप्तता न्याय गर्न त्यहाँ
कु नै प्रत्यक्ष सन्दर्भ उपलब्ध छैन जस्तो देखिन्छ। आफ्ना विद्यार्थीहरु यास्कस र
सयाना, आफ्ना विद्यार्थीहरूको प्रसिद्ध ज्ञान। वेदका प्रख्यात कमेन्टर्स यास्कस र
सयानाले वेदमा ig ग्वेद कमेन्टर्सबाट अनुमान लगाएका छन्, the ग्वेद
भजनबाट विद्यार्थीहरूलाई तीन श्रेणी दिइयो भनेर भजन लेखिएको छ:
विद्यार्थीहरूलाई तीन श्रेणी दिइएः १: १ महा प्राजानन ग्रेड: - धेरै उच्च
क्षमताको विद्यार्थीहरू। १. महा प्राजान ग्रेड: - धेरै उच्च क्षमताका विद्यार्थीहरू।
२. मध्यममा प्रजानन ग्रेड: - उच्च क्षमताका विद्यार्थीहरू। २. मध्यममा प्रजानन
ग्रेड: - उच्च क्षमताका विद्यार्थीहरू। Al. अल्पा प्रिजान ग्रेड: - कम क्षमताका
विद्यार्थीहरू। Al. अल्पा प्रिजान ग्रेड: - कम क्षमताका विद्यार्थीहरू।
शिक्षामा यात्राको भूमिका: शिक्षामा यात्राको भूमिका: - यात्रालाई शिक्षालाई कडा
मेहनतका लागि आवश्यक ठानेको थियो। शिक्षालाई कडा मेहनत दिन आवश्यक
छ।
शिक्षाको माध्यम: शिक्षाको माध्यम: - शिक्षाको माध्यम संस्कृ त थियो। संस्कृ त

आत्म-नियन्त्रण र आत्म – अनुशासन: आत्म-नियन्त्रण र आत्म ip अनुशासन:

- यो यसलाई उत्तम अनुशासनको रूपमा मानिन्थ्यो। यद्यपि शारीरिक सजाय
सबै भन्दा राम्रो अनुशासन थिएन। यद्यपि शारीरिक सजाय पूर्ण रूपमा खारेज
गरिएको थिएन। पूर्ण रूपमा खारेज गरियो।
महिलाको व्यापक शिक्षा: महिलाको व्यापक शिक्षा: - पहिलेको वैदिकमा, पहिलेको
वैदिक र उपनिषद समयमा

शिक्षकको साथसाथ आध्यात्मिक साथ साथै शिक्षकको साथ साथै बौद्धिक गाइड
बौद्धिक गाइड शिक्षकको साथ साथै बौद्धिक गाइड शिक्षक आध्यात्मिक र
बौद्धिक गाइड शिक्षकले शिक्षकको वैदिक प्रणालीमा निर्णायक स्थान ओगटेको छ।
शिक्षा प्रणाली। शिक्षक एक अभिभावक सरोगेट (अभिभावक शिक्षा। शिक्षक एक
अभिभावक सरोगेट (अभिभावक विकल्प), शिक्षाको एक सहजकर्ता, अनुकरणीय
र प्रेरक, विकल्प), शिक्षाको एक सहजकर्ता, अनुकरणीय र प्रेरक, आत्मविश्वास,
डिटेक्टर मित्र र दार्शनिक नैतिक शिक्षा थियो। , विश्वासिलो, डिटेक्टर मित्र र
दार्शनिक नैतिक शिक्षा, सुधारक, मूल्यांकनकर्ता, चरित्र र व्यक्तित्व निर्माणकर्ता,
आयातकर्ता सुधारकर्ता, मूल्यांकनकर्ता, चरित्र र व्यक्तित्व निर्माणकर्ता, आयातकर्ता
यदि ज्ञान र बुद्धि र सबै भन्दा माथि गुरु, धार्मिक र यदि ज्ञान र बुद्धि र
सबै भन्दा माथि गुरु, धार्मिक र आध्यात्मिक गाइड। शिक्षकहरू र आध्यात्मिक
गाइड बीचको सम्बन्ध। शिक्षक र विद्यार्थी बीचको सम्बन्ध चरित्रको माथिको
रूपमा स्वीकार्य थियो। शिक्षक विद्यार्थीको चरित्रमा पु ानुरूप धमर्परायण
मानिन्थ्यो। शिक्षक आफ्ना विद्यार्थीहरूका आध्यात्मिक बुबा थिए। आफ्ना
विद्यार्थीहरूको बौद्धिक आध्यात्मिक बुबा प्रदान गर्नुको साथै। उनीहरूलाई बौद्धिक
ज्ञान दिनुको अलावा उनी नैतिक रूपमा पनि जिम्मेवार थिए। उहाँ उनीहरूलाई
ज्ञान हुनुहुन्थ्यो, उहाँ नैतिक रूपमा पनि जिम्मेवार हुनुहुन्थ्यो। उहाँ आफ्ना
विद्यार्थीहरूको आचरणमा सधैं सुरक्षा राख्नुहुन्थ्यो। उसले आफ्ना विद्यार्थीहरूको
आचरणमा सधैं सुरक्षा राख्नुपर्दछ। कसरी सुत्न सकिन्छ र कु न खाना
उनीहरूलाई सुत्ने र उनीहरूले कस्तो खाना खानु सक्छन् र के अस्वीकार गर्न
सक्छन् भनेर कसरी सिकाउन सकिन्छ भनेर उनीहरूलाई निर्देशन दिनै पर्छ।
लिनुहोस् र उनीहरूले के अस्वीकार गर्न सक्दछन्।
पाठ्यक्रम पाठ्यक्रम भर्खरैका अनुसन्धानहरूका अनुसार निम्न विषयहरूलाई
शिक्षाको चरणहरूको आधारमा क्रमश: ढाँचाको क्रममा पाठ्यक्रममा समावेश
गरिएको थियो। पाठ्यक्रम शिक्षा को चरणहरु संग ढाँचा फारामहरु मा। १.
मानवविज्ञान १. मानवविज्ञान २. खगोल विज्ञान २। खगोल विज्ञान 3..
अर्थशास्त्र Econom. अर्थशास्त्र Ep. ज्ञानशास्त्र ology. एस्टेमोलॉजी
E. ईस्काटोलजी E. एस्चेटोलजी E. एथनोलजी E. एथनोलजी Ge.
जियोलोजी Ge. जियोलोजी Human. मानव ईयूजेनिक्स M। गणित M।
गणित १०. सैन्य विज्ञान १०. सैन्य विज्ञान शिक्षा प्रणाली व्यवस्थित थियो। यो
आवश्यकताको अनुकू ल थियो शिक्षा प्रणाली राम्रो संगठित थियो। यो प्राचीन
भारतमा शिक्षा को सबैभन्दा ठू लो उपहार मानिन्छ समाज को आवश्यकताहरु
को लागी उपयुक्त थियो। यो समाज शिक्षा प्राचीन भारत मा सबै भन्दा ठू लो
उपहार मानिन्छ। यो उसको व्यक्तिको व्यक्तित्वको विकासको उद्देश्य थियो
व्यक्तिको व्यक्तित्वको अधिकतम सीमा विकास गर्नु। अधिकतम सीमा।
संस्कार (समारोह वा संस्कारहरू) संस्कार (समारोह वा संस्कारहरू)
Y विद्यारम्बा संस्कार विद्यारम्बा संस्कार या अक्षर स्विकरण या अक्षर स्विकरण
 उपनयन संस्कार उपनयन संस्कार (दीक्षा समारोह) (दीक्षा समारोह) ha
मेधा ज्ञान मेधा ज्ञान  उत्सर्जन समारोह उत्सर्जन समारोह  वेदरम्बा
सम्मेलन सम्मेलन (सम्मेलन) सम्मेलन 

पाठ्यक्रम पाठ्यक्रम वैदिक साहित्य, वैदिक वैदिक साहित्य, वैदिक व्याकरण,

कृ षि, व्याकरण, कृ षि, मानवविज्ञान, खगोल विज्ञान, मानवविज्ञान, खगोल विज्ञान,
अर्थशास्त्र, ज्ञानशास्त्र, अर्थशास्त्र, ज्ञानशास्त्र, ज्योतिष, पशुपालन, भूगोल, जीव
विज्ञान पति, गणित र सैन्य गणित र सैन्य विज्ञान विज्ञान
वैदिक शिक्षाको कमजोरी वैदिक शिक्षा शिक्षाको शिक्षा - शिक्षामा कठोरता।
निर्देशमा कडाई। - सख्त अनुशासन। कडा अनुशासन। - धर्मको लागि अपार
महत्व। धर्म। Thought विचारको स्वतन्त्रताको अभाव। विचारको स्वतन्त्रताको
अभाव। Ses मास्सको शिक्षाको उपेक्षाको उपेक्षा। म्यासहरू। Women
महिला शिक्षाको महिला उपेक्षा। शिक्षा। New नयाँ धर्मका लागि घृणा। नयाँ
धर्मको लागि घृणा। World उपेक्षित संसारको जीवन।