Открыть Электронные книги
Категории
Открыть Аудиокниги
Категории
Открыть Журналы
Категории
Открыть Документы
Категории
OSMANOV
ELEKTRİK
MAŞINLARI
икинжи щисся
дярслик
2
УОТ 621.313 (07)
С.Ж.Османов
Електрик машынлары. ЫЫ щисся, дярслик. Бакы, 2010, сящ
256.
Ряй верянляр:
проф. А.И.Абдулкадыров
(Азярбайжан Дювлят Нефт Академийасы)
проф.
М.А.Щяшимов
(Азярбайжан Елми-Тядгигат Енерэетика
вя Енеръилайищя Институту)
3
2302030000 12
О Грифли няшр.
001(01)2010
4
АДНА-нын 90 иллийиня щяср олунур
ЮН СЮЗ
МЦЯЛЛИФ
5
6
ЦЧЦНЖЦ БЮЛМЯ
7
механизмлярин интигалы цчцн бу машынлар мцщяррик кими
дя эениш тятбиг олунур. Бундан башга синхрон машын
компенсатор кими дя истифадя олунур.
Роторун гурулушуна эюря бцтцн синхрон машынлар ики
йеря айрылыр:
а) Гцтбляри айдын эюрцнян роторлу вя
б) Гцтбляри айдын эюрцнмяйян щамар силиндрик ротор-
лу машын.
Асинхрон машынлар истещсалатда ян чох йайылмыш ма-
шынлардыр. Бунлар да цчфазлы вя бирфазлы машын кими ясас
етибариля мцщяррик реъиминдя истифадя олунур. Лакин
дюнмя принсипиня эюря асинхрон машын эенератор кими дя
истифадя олуна биляр.
Асинхрон машынларда роторун фырланма тезлийи магнит
сащясинин фырланма тезлийиндян фярглянир. Она эюря дя
бунлара «асинхрон» дейирляр. Роторун гурулушуна эюря
асинхрон машынлар да ики жцр щазырланыр:
а) Гыса гапанмыш роторлу
б) Фаз роторлу (контакт щалгалы)
Коллекторлу дяйишян жяряйан машынларында ротор сащя
иля ейни сцрятля фырланмыр. Бу бахымдан онлар асинхрон ма-
шындыр. Лакин коллекторун олмасы иля ялагядар олан бязи хц-
сусиййятляриня эюря бунлара айрыжа бахылажаг. Бу машынлар
анжаг мцщяррик реъиминдя ишлядилир вя сянайедя аз тятбиг
олунур.
Бцтцн эюстярилян цчфазлы дяйишян жяряйан машынлары
синусоидал дяйишян жяряйанда ишлямяйя щесабланыр.
Бу бюлмядя ясас дяйишян жяряйан машынлары олан
цчфазлы синхрон вя асинхрон машынларын нязяриййясинин
цмуми мясяляляриня бахажайыг. Бунлар ики ясас
щиссядян – статор вя ротордан ибарятдир. Статорла ротор
арасында мцяййян щава аралыьы мювжуддур.
Машынын актив щиссяляри онун магнит дювряси вя до-
лагларыдыр. Бцтцн диэяр щиссяляр конструктив щиссялярдир.
8
Магнит дювряси трансформаторда олдуьу кими електро-
техники ролад вяряглярдян штампланараг йыьылыр.
Асинхрон вя яксяр синхрон машынларын шихтялянмиш
статор нцвяляри (шякил 3.1.а) тюкмя эювдяйя эейдириляряк
преслянир (шякил 3.1.б). Дяйишян магнит сели эювдя цзря
гапанмадыьы цчцн бу машынларын эювдясини гейри-магнит
материалдан (алцминиумдан) йахуд нисбятян ужуз вя
садя тюкмя а) технолоэийасына малик б) олан чугундан
щазырлайырлар. Статор нцвясинин дахили сятщиндяки йуваларда
статорун цчфазлы долаьы йерляшдирилир.
Шякил 3.1
9
Сарьаж вя йа башгаШякил 3.2
сюзля сексийа тяряфляри айры-айры
йуваларда йерляшдирилир. Яэяр щяр йувада бир сарьаж тяряфи
йерляшдирилярся, алынан долаьа биргат долаг, бир-бири
цзяриндя олмагла йувада ики мцхтялиф сарьаж тяряфи
йерляшдирилярся алынан долаьа икигат долаг дейилир.
Фаз долаглары дяйишян жяряйан машынларынын
статорунда да трансформаторларда олдуьу кими улдуз вя йа
цчбужаг бирляшдириля биляр. Фаз вя хятт жяряйан вя
эярэинликляри арасында бцтцн мцнасибятляр бурада да
трансформаторларда олдуьу кими галыр. Лакин дяйишян
жяряйан машынларында фаз долаглары статорун дахили чевряси
бойунжа пайланмыш олдуьундан долаг мцяййян
пайланма ямсалына малик олур.
Долаг щазырланаркян онун симметрик олмасына чалыш-
маг лазымдыр. Бунун цчцн ясас шяртлярдян бири бир гцтб вя
фаза дцшян йувалар сайынын там ядяд олмасыдыр, йяни
Z
q там ядяд (3.2)
2 pm
бурада З-статорун йувалар сайы;
м-фазлар сайыдыр.
Цчфазлы машынларда бир гцтб аддымында цч фаза
зонасы йерляшмиш олдуьундан бир гцтб вя бир фаза дцшян
йувалар сайы
Z Z Z
q (3.3)
2 pm 2 p3 6 p
10
Адятян г там ядяд олур, лакин бязи хцсуси щалларда
кяср г-лц долаглар да тятбиг едилир.
Шякил 3.2.-дя эюстярилян статорда щяр бир фаз долаьы
(А-Х, Б-Й, Ж-З) цч сарьаждан ибарятдир ки, бунларын да
тяряфляри цч гоншу йувада йерляшиб, йяни бурада г=3.
Цмуми щалда цчфазлы долагда бир гцтб аддымында 3г йува
йерляшир. г=1 олдугда щяр бир гцтб алтында бир фаз долаьынын
йалныз бир сарьажы йерляшир. Сарьажлар бирсарьылы вя йа
чохсарьылы ола биляр. (шякил 3.3)
11
Шякил 3.3
12
е) Долаг механики вя електрики мющкям олмалы.
3.2. Дяйишян жяряйан машынларынын долагларында
индуксийаланан електрик щярякят гцввяляри
13
цзря даиряви фырланан магнит сащяси тясир эюстярир. Онда бу
сащянин тясириля нагилдя индуксийаланан Е.Щ.Г.-нин ани
гиймяти
enaq Bx V (3.5)
олар.
Бурада Бх-бахылан ан цчцн нагилин олдуьу йерин
магнит индуксийасыдыр.
Адятян эенераторларда =жонст вя В=жонст олдуьу
цчцн
енаг= Bx const
олур.
Эюрцндцйц кими нагилдяки Е.Щ.Г.-нин дяйишмя харак-
тери, йяни онун формасы тамамиля магнит индуксийасынын
щава аралыьында пайланмасы яйриси иля тяйин едилир. Демяли
синусоидал формалы Е.Щ.Г. алмаг цчцн машынын индуксийа-
сынын пайланма яйриси мцмкцн гядяр синусоидал олмалыдыр.
Айдын эюрцнян гцтблц синхрон машынларда буну ялдя
етмяк цчцн гцтб ужлуглары еля формада щазырланыр ки, онла-
рын радиусу щава аралыьынын радиусундан бир гядяр кичик ол-
сун вя нятижядя гцтб ужлуьунун кянарларында алынан щава
аралыьы ( ' ) онун ортасындакы аралыгдан ( ) бюйцк алынсын.
(шякил 3.4)
Бор
δ
'
δ΄
Шякил 3.4
14
Адятян ( ' ) =(1.5 2)
Айдын эюрцнмяйян гцтблц машынларда ися ротор чев-
рясинин йувалы вя йувасыз щиссяляри арасында еля нисбят
сечилир ки, индуксийа яйрисинин али щармоникаларынын
амплитудлары кичилсин. Адятян бу машынларда роторун долаглы
щиссясинин гцтб аддымына олан нисбяти 0.75-я бярабяр
эютцрцлцр. Эюстярилян тядбирляря бахмайараг индуксийа
яйрисиндя ясас щармоника (v 1) иля йанашы диэяр тяк сайлы
(v 3,5,7...) щармоникалар да галыр.
Синхрон эенераторлар чох вахт паралел ишляйир. Бу
щалда Е.Щ.Г. яйриляринин мцхтялиф формалы олмасы
сайясиндя машынларын арасында бярабярляшдирижи жяряйанлар
аха биляр. Бу олмасын дейя (вя бязи башга сябябляря
эюря) е=ф(т) яйрисинин стандартлашдырылмасы вя стандарт яйри
кими синусоида гябул олунмушдур.
Нагилдя индуксийаланан Е.Щ.Г.-нин орта гиймяти:
eor Bor V
олур. Бурада
Dn 2 p 2 pn
V 2 f
60 2 p 60
Онда
eor Bor 2f вя йа eor 2 f
Бурада
Bor
бир гцтбцн там магнит селидир.
Яэяр индуксийа яйрисинин синусоидал олдуьуну гябул
етсяк, нагилин Е.Щ.Г.-синин тясиредижи гиймятини беля йаза
билярик.
Enaq ke eor (3.6)
15
B
Бурада k e яйринин форма ямсалыдыр.
Bor
Синусоида цчцн
Ke 1.11
2 2
Онда бу щал цчцн
Enaq f 2.22 f (3.7)
2
Инди цмуми щалда сащянин статор чевряси бойунжа
гейри-синусоидал пайланмасы щалы цчцн нагилин Е.Щ.Г.-нин
тясиредижи гиймятини тяйин едяк.
Индуксийа яйрисинин абсис охуна вя щямчинин гцтбцн
охуна нязярян симметрик олдуьуну нязяря алажайыг (шякил
3.5.а). Бу щалда индуксийа яйриси ясас (биринжи) щармоника
иля йанашы бцтцн тяксайлы щармоникалара да малик олур. ин-
дуксийанын биринжи щармоникасынын амплитуду Бм1 олуб,
гцтб аддымы олдуьу щалда, али щармоникаларын амплитуд-
лары Бм3, Бм5…Бмв вя гутб аддымлары уйьун олараг
3, 5... v олажаг. (шякил 3.5.б,ж)
16
а)
б)
ж)
Шякил 3.5
17
Бцтцн щармоникалар статора нязярян ейни сцрятля фыр-
ланыр вя гцрбятляря нязярян тярпянмяздир. Йяни щармони-
каларын щамысы роторла ейни н сцрятиля фырланыр. Одур ки, ясас
щармоникада жцт гцтбляр сайы п олдуьу щалда, цчцнжц
щармоникада 3п, v -жц щармоникада ися v п гядяр жцт
гцтб олур. Уйьун олараг индуксийанын щяр бир
щармоникасынын нагилдя индуксийаладыьы Е.Щ.Г.-лярин тезлийи
ф1=пн; ф3=3пн=3ф1;………фв=впн=вф1
вя (3.7) дцстуруна ясасян
E naq1 f 1 1 (3.7.а)
2
E naq3 f 3 3 (3.7.б)
2
………………..
E naqv fvv (3.7.ж)
2
олар.
Бурада
2
1 Bor1 1 Bm1 (3.8)
2
3 Bor3 3 Bm3 (3.9)
………………………..
2
v Borv v Bmv
v
(3.10)
Магнит селляри цчцн алынмыш бу сон ифадяляри (3.7.а),
(3.7.б) вя (3.7.ж)-дя йериня йазсаг аларыг.
E naq1 f11 2 Bm1f1 (3.11)
2
f 3 3 2 Bm3 3f1 2 Bm3f1
Enaq3 (3.12)
2 3
…………………………………………….
18
Enaqv f v v 2 Bmv vf1 2 Bmv f1
2 v
(3.13)
Эюрцндцйц кими щармоникаларын сырасы артдыгжа ин-
дуксийанын амплитуду кясэин азалыр.
Е.Щ.Г.-нин бцтцн щармоникаларыны биляряк нагилин
цмуми Е.Щ.Г.-синин тясиредижи гиймятини тапырыг. Беля ки,
.
.
Es Es
Шякил 3.6
19
Е.Щ.Г-си нагиллярин Е.Щ.Г.-лярин вектор фярги кими тяйин
едилир.
. . .
E s E ' E ' ' 2E ' 2 2,22 f 4,44 f (3.15)
Чцнки сарьы щазырланаркян онун тяряфляри гаршы-
гаршыйа бирляшдирилир, йяни бир нагилин сону диэяр нагилин
сону иля бирляшдирилир. Якс щалда сарьынын ЕЩГ-си E ' вя E ' ' -
ин вектор жяминя, йяни сыфыра бярабяр оларды.
2. Сарьынын ени гцтб бюлэцсцндян кичикдир, йяни й < .
Беля долаьа гыса аддымлы долаг дейилир. Бу щалда сарьынын
Е.Щ.Г.-си
Es 2E ' (3.16)
Чцнки E ' вя E ' ' векторлары арасындакы бужаг <1800 (шякил
3.6)
y
180 y (3.17)
Вектор диаграмындан
Es =2 E ' Sin 2 E ' Cos (3.18)
2 2
Бурада
y y
180 0
(3.19)
Es
Cos kq
2E' 2
(3.20)
Кг-гысалма ямсалыдыр.
Демяли, нагиллярин Е.Щ.Г.-ляринин щяндяси жяминин он-
ларын жябри жяминя олан нисбятиня гысалма ямсалы дейилир.
Али щармоникляр цчцн
v
k qv Cos
2
(3.21)
20
Беляликля, гыса аддымлы сарьынын Е.Щ.Г-си
Es1 4,44k q1f11
(3.22)
………………….
Esv 4,44k qvf v v
Мисал цчцн тутаг ки, сарьынын ени й=0,8
Бу щал цчцн
y 0,8
0,2 36 0
Биринжи щармоника цчцн k q1 Cos Cos180 0,95
2
3
Цчцнжц щармоника цчцн k q 3 Cos Cos54 0 0,59
2
5
Бешинжи щармоника цчцн k q 5 Cos Cos90 0 0
2
Беля олдуьу щалда сарьынын ясас вя али щармоникаларынын
Е.Щ.Г.-ляри
E s1 0.95 4,44 f11 4,23 f11
E s 3 0,59 4,44 f 3 3 2,66 f 3 3
Es5 0
Беляликля, й=0,8 олдугда диаметрал аддымлы сарьыйа
нязярян Ес1-5%, Ес3-41% вя Ес5 ися 100% йяни сыфра
гядяр азалыр, йяни ясас щармоникайа нязярян али
щармоникалар даща бюйцк щядлярдя азалыр. Буна эюря дя
гыса аддымлы долагда сарьы Е.Щ.Г.-синин формасы
синусоидайа даща чох йахынлашыр. Демяли долаьын гыса
аддымлы щазырланмасы синусоидал Е.Щ.Г. алмаг цчцн тятбиг
едилян тядбирлярдян биридир.
Мялумдур ки, щармониканын сырасы артдыгжа онун
амплитуду кичилир. Одур ки, адятян цчцнжц, бешинжи вя йед-
динжи щармоникалары азалтмаьа чалышырлар.
21
3.2.3. Сарьажын Е.Щ.Г.
22
Шякил 3.7
23
б)
а)
Шякил 3.8
24
q
Sin
k p1 2
qSin
2
(3.28)
Али щармоникалар цчцн
vq
Sin
k pv 2
v
qSin
2
(3.29)
25
…………………………….
(3.30)
EQv k pv qEkv 4,44 f1 v qWs k pv
26
EF 4,44 fqpWs k d 4,44 fWk d
(3.35)
Бурада W-бир фаз долаьынын сарьылар сайыдыр.
27
Бир сыра чатышмайан жящятляриня бахмайараг, садяли-
йиня, ужуз баша эялмясиня вя механикляшдирилмиш йыьым
цчцн даща йарарлы олмасына эюря биргат долаглар эцжц 10-
15 кВт-а гядяр олан асинхрон мцщярриклярдя эениш тятбиг
едилир.
Биргат долаглар щазырланаркян (йыьыларкян) роторун
статор дахилиндя йерляшдириля билмясинин мцмкцнлцйц
нязяря алынмалыдыр. Бу мягсядля долаьын сарьажларынын
алын щиссяляри статор нцвясиня тяряф яйилмялидир. Алын
щиссялярин щазырланмасы цсулундан аылы олараг биргат
долаглар мцхтялиф гурулушлу ола биляр. Адятян консентрик вя
шаблон типли долаглар даща чох истифадя олунур.
Бир гцтб вя фаза дцшян йувалар сайы минимал (г=2)
олан дюрд гцтблц (2п=4) машын тимсалында цчфазлы кон-
сентрик биргат долаьын гурулмасы принсипиня бахаг.
Статорда йувалар сайы З=2пмг= 4 3 2 24; бир фаза
дцшян йувалар сайы ися 2пг= 4 2 8 . Демяли, бу щалда бир
фаз долаьына мянсуб олан нагиллярин (сарьажларын) йарысы
бир жцт гцтб алтындакы дюрд йувада йерляшир (шякил 3.9).
28
Шякил 3.9-да айры-айры фаз долагларынын нагилляриндя ин-
дуксийаланан Е.Щ.Г.-лярин истигамятляри АХ фазында жяря-
йанын максимал гиймятиня уйьун олан ан цчцн
эюстярилмишдир.
Шякил 3.9
29
Шякил 3.10
30
Долаг диаметрал аддымлы олдуьу цчцн сарьаж тяряфля-
ринин ЕЩГ-ляри жябри жямлянир.
Ачылыш схеминдян эюрцндцйц кими щяр бир фаз долаьы
ардыжыл бирляшдирилмиш дюрд сарьаждан ибарятдир. Щяр фаза
мянсуб олан сарьажлардан икиси узун, диэяр икиси гысадыр.
Бу она едилиб ки, фаз долагларын актив вя индуктив мцгави-
мятляри ейни олсун. Айры-айры фазлара мянсуб олан
сарьажларын алын щиссяляри кясишмясин дейя, долаг
йыьыларкян яввялжя гыса сарьажлар йерляшдирилир вя онларын
алын щиссяляри шякил 3.11-дя эюстярилдийи кими яйилир. Бундан
31
3. г-нцн бюйцк гиймятляриндя алын щиссяляринин узун-
луьу чох артыр. Одур ки, г бюйцк олдугда икимцстявили долаг
тятбиг едилмир. Бюйцк г бюйцк сцрятли машынлар цчцн тятбиг
едилир.
Консентрик долаг йухарыдакы схем (шякил 3.10) цзря
щазырландыгда сарьажлардан щяр щансы бирини кясмямиш
статору айырмаг олмур. Яэяр статору айырмаг тяляб
олунурса, онун долаьынын биринжи ики фазы, йяни А-Х вя Б-Й
фазлары яввялки кими сарыныр. Цчцнжц Ж-З фазы ися якс
истигамятя сарыныр. Бу щалда ЕЩГ-лярдя щеч бир дяйишиклик
алынмыр. Беля долаьын ачылыш схеми шякил 3.12-дя верилмишдир.
Шякил 3.12
32
Долаг беля щазырландыгда сарьажлардан щеч бирини
кясмядян статору 24-1 вя 12-13 йувалары арасында галан
диаметр цзря айырмаг олар. Ачылыш схеминдян эюрцнцр ки, 6-
7 вя 18-19 йувалары арасындан (шякил 3.12) кечян
диаметрал мцстяви цч сарьажын алын щиссялярини кясир. Одур
ки, долаг щазырланаркян онун алын щиссяляри цч мцхтялиф
мцстяви цзря яйилмялидир. Беля долаьа цчмцстявили долаг
дейилир. Бунлар статору айрылмайан машынларда да тятбиг
едилир.
Долаьын хцсусиййятляри
33
йувадан чыхаркян бир тяряфя яйилир,
Шякил 3.13
34
вя долаг диаметрал аддыма малик олур. Долаьын бцтцн сар-
ьажлары ейни бир шаблон (гялиб) цзяриня сарынараг
щазырландыьы цчцн онларын ени бярабяр олуб, ейни формалы
алыныр. Долаг ращат йыьылсын дейя шаблон долаьынын
сарьажлары адятян трапесийа формасында щазырланыр (шякил
3.14).
Шякил 3.14
35
3.3.2. Икигат долаглар
2p 3600 2
300
Z 24
37
Нювбяти икигат гцтб бюлэцсцндя (13-24-жц йувалар
бойунжа) А, Б, Ж зоналарынын ардыжыллыьы ейни (яввялки)
ганунауйьунлугла апарылыр (А зонасы – 13, 14-жц йувалар;
Б зонасы – 17, 18-жи йувалар; Ж зонасы – 21, 22-жи
йувалар).
5
Шякил 3.15. З=24, 2п=4, г=2, й=5, олан цчфазлы
6
икигат илэяквари долаьын ачылыш схеми
38
а)
б)
Шякил3.16
39
Шякил 3.16 а-дан эюрцндцйц кими икигат гцтб бюлэцсц бо-
йунжа Е.Щ.Г. векторлары цзря бир там эедишдян (1-12 век-
торлары) сонра Е.Щ.Г-ляр вектору тякрарланыр, беля ки, г там
ядяд олан щалда уйьун (1 вя 1+12=13, 2+12=14 вя с.).
йувалардакы сарьаж тяряфляринин Е.Щ.Г-ляри фазжа цст-цстя
дцшцр. Яэяр шякил 3-16-да биринжи ики вектору (1;12 вя
13;14 векторларыны) А зонасы цчцн айырсаг, онда Б вя Ж
зоналарынын векторлары А зонасынын векторларына нязярян
1200 вя 2400 сцрцшмцш вязиййятдя олар. Х, Й, З
зоналарынын векторлары ися А, Б, Ж зоналары векторларына
нязярян уйьун олараг 1800 сцрцшмцш олажаг.
Сарьажлар групунун щяр бириндя г=2 гядяр сарьаж юз
араларында ардыжыл бирляшдирилиб. Беляликля, шякил 3.15-дя АХ
фазы цчцн 1-2, 7-8, 13-14 вя 19-20 сарьажларындан ибарят
олан дюрд сарьаж групу алыныр. Сарьажларын щамысы ардыжыл
олараг еля бирляшдирилир ки, бцтцн групларын Е.Щ.Г.-ляри бир-
бириля жямляня билсин, йяни сарьаж групундакы сарьажларын
Е.Щ.Г.-ляри ейни истигамятли олсун. Бу мягсядля уйьун
сарьаж групларынын сон нюгтяляри (1-2 групунун сону 7-8
групунун сону иля вя с.) юз араларында бяндлярля
бирляшдирилир. Нятижядя сарьаж Е.Щ.Г.-ляринин вектор
диаграмы 3.16б-дя эюстярилдийи кими алынар. Эюрцндйц кими
бу щалда сарьажларын Е.Щ.Г.-ляр диаграмы цч сектордан
ибарят олуб щяр секторда г=2 шца вя фаздакы сарьажларын
сайы гядяр, йяни 2пг= 2 2 2 8 вектор вардыр. Щяр бир
фазын Е.Щ.Г-си уйьун сектордакы сарьаж Е.Щ.Г-ляри
векторларынын жяминя бярабярдир. Айдындыр ки, бцтцн фазларын
Е.Щ.Г.-ляри гиймятжя бярабяр олуб фазжа 1200 сцрцшмцш
олажаг.
Беляликля, фаза зонасы 600 олан икигат долагда щяр бир
фаздакы сарьажлар групунун сайы гцтбляр сайына бярабяр
олур. Бцтцн сарьаж груплары ейни олдуьундан бунларын
Е.Щ.Г-ляри дя гиймятжя бярабяр алыныр. Одур ки, там г-лц
икигат долагда а=2п гядяр тамами иля бир-биринин ейни олан
40
паралел гол алмаг олар. Бцтцн паралел голларда гиймят вя
фазжа ейни олан Е.Щ.Г-ляр индуксийаланыр.
Щяр бир фаз долаьыны йаратмаг цчцн лазым олан бянд-
лярин сайы 2п-1 олур. Чох гцтблц, йяни кичик сцрятли машынлар-
да бяндлярин сайы щяддян артыг алыныр. Одур ки, кичик сцрятли
машынлар цчцн беля долаглар тятбиг едилмир.
Икигат илэяквари долаглар асинхрон машынларын ротарлары
цчцн дя тятбиг едилмир. Бцтцн галан щалларда икигат илэяк-
вари долаглар эениш мигйасда тятбиг едилир. Беля ки, долаг
бярабяр сексийалыдыр, алын щиссяляри гысадыр, бцтцн
сарьажларын сойудулма шяраити ейнидир, долаг симметрикдир
вя мцмкцн олан паралел голлар сайы кифайят гядяр чохдур.
Кичик сцрятли машынлар цчцн икигат дальавари долаглар
тятбиг едилир. Дальавари долаг щазырланаркян аддым диамет-
рал гябул едилир, лакин лювбяр чевряси бойунжа щяр бир там
эедишдян сонра долаьын гапанмамасы цчцн эедишин
ахырынжы аддымы бир йува бюйцк вя йа кичик олмалыдыр.
Шякил 3.17-дя З=24 вя 2п=4 олан цчфазлы икигат дальа-
вари долаьын ачылыш схеми верилмишдир. Бурада йуваларын фаза
зоналары цзря пайланмасы вя йува Е.Щ.Г.-ляри улдузунун
гурулмасы ейни иля икигат илэяквари долагда олдуьу кими
апа-
рылыб.
41
Шякил 3.17
З=24, 2п=4 олан икигат дальавари долаьын ачылыш схеми
Долаьын хцсусиййятляринин тящлилиндян эюрмяк олар ки,
жцт гцтбляр сайындан асылы олмайараг, щяр бир фаз долаьы ики
симметрик щиссядян ибарятдир. Одур ки, максимал паралел
голлар сайы ики олур. Бунлар да ардыжыл вя йа паралел бирляшди-
риля биляр. Жцт гцтбляр сайындан асылы олмайараг, щяр бир фаз
долаьыны алмаг цчцн йалныз бир бянд лазым эялир.
Икигат дальавари долаглар эцжц 50-100 кВт вя даща
артыг олан фаз роторлу асинхрон машынларын роторлары цчцн
эениш тятбиг едилир. Чцнки бу щалда ротор долаьы шябякяйя
гошулмадыьы цчцн, йяни щалгаларда мцяййян стандарт
эярэинлийин алынмасы тяляб олунмадыьындан бирсарьылы
сарьажлардан щазырланмыш чубуг долаглар эениш тятбиг
едиля биляр. Беля долаьын щазырланмасы асан олур вя
изолйасийа материалынын азалмасы щесабына йуванын
сащясиндян сямяряли истифадя етмяйя имкан йараныр.
Икигат дальавари долаглар бюйцк эцжлц турбо вя щидро-
эенераторларда да эениш тятбиг едилир. Чцнки беля
машынларда сарьажларын мигдары чох вя магнит сели бюйцк
олдуьундан статор долаьындан лазым олан эярэинлийи
бирсарьылы сарьажлар олдуьу щалда да асанлыгла алмаг
мцмкцндцр.
42
йаратмалыдыр. Бунун цчцн синусоидал дяйишян эярэинликля
гидаландырылан долагларын щяр бири фязада, йяни статорла ротор
арасындакы щавы аралыьында, синусоидал пайланмыш МЩГ-ня
малик олмалыдыр. Бу шяртляр юдянмяся, йяни долагларын
гейри-синусоидал эярэинликля гидаланмасы вя йахуд МЩГ-
нын гейри-синусоидал пайланмасы, магнит селинин пайланма
яйрисиндя али щармоникаларын мювжудлуьуна эятирир ки, бу
да машынын енерэетик эюстярижиляринин писляшмясиня сябяб
олур.
Фярз едяк ки, долаглар синусоидал формалы эярэинликля
гидаландырылыр. Беля олдуьу щалда МЩГ-нын синусоидал пай-
ланмасыны тямин едя биляжяк дяйишян жяряйан долаьынын
щансы ифадя олмасына бахаг.
Шякил 3.18
43
Яэяр фаз долаьынын башланьыжы «А»-дан сону «Х»-я
доьру жяряйан ахарса онун МЩГ-нын тясири иля ики гцтблц
мангит сащяси йаранар. Бу сащя васитясиля електромагнит
енеръиси статордан ротора верилир. Магнит сащясинин, шякил
3.18 а-да эюстярилдийи кими истигамятлянмиш гцввя
хятляринин щяр биринин йаратдыьы гапалы контур цзря тясир
едян МЩГ, щямин контурун ящатя етдийи там жяряйана
бярабярдир. Демяли, там жяряйан ганунуна ясасян,
сарьажын йаратдыьы МЩГ
Fk i iWk
(3.36)
олар. Машынын магнит дюврясинин ферромагнит щимссяляринин
магнит мцгавимяти сыфыра бярабяр олдуьу цчцн Фк-МЩГ
магнит селини ики дяфя щава аралыьындан кечирмяйя, йяни
щава аралыьынын магнит мцгавимятлярини дяф етмяйя сярф
олунур. Онда машынын щава аралыьынын МЩГ, йяни щяр
гцтбя дцшян МЩГ:
F 0,5Fk 0,5iWk
(3.37)
Демяли статор чевряси бойунжа МЩГ-нын пайланмасы
дцзбужаглы формайа маликдир (шяк. 3.18,б). башга сюзля
десяк, щава аралыьынын бцтцн нюгтяляриндя ейни гиймятли
МЩГ тясир едир вя йуваларын ортасындан кечяндя онун
ишаряси дяйишир, беля ки, бу щиссядя статорун гцтблцлцйц
дяйишир.
Дцзбужаглы формада пайланан МЩГ-ни Фурйе сырасы-
на айырараг ону синусоидаларын жями кими тясяввцр етмяк
олар. Бу щалда биринжи (ясас) щармониканын амплтуд гий-
мяти:
4 4 iWk 2
F1 F iW
2 k
(3.38)
Сарьаждан синусоидал дяйишян жяряйан ахарса, йяни
44
i 2 I k sin t
(3.39)
олдуьу нязяря алынса, онда бу щал цчцн
F Fkm sin t
(3.40)
2
бурада Fkm I kWk сарьажын бир гцтбя дцшян МЩГ-
2
нин максимал гиймятидир.
(3.40)-а эюря заманын мцхтялиф анлары цчцн,
жяряйанын ани гиймятинин дяйишмясиня уйьун олараг,
МЩГ-дя фяза вязийятини дяйишмядян гиймят вя
истигамятжя дяйишян, йяни сарьажын оху цзря дюйцнян
олур.
Демяли, сарьаждан синусоидал дяйишян жяряйан
ахаркян сарьажын оху цзря дюйцнян МЩГ йараныр вя
МЩГ-нин щяр бир щармоникасы да дюйцнян характерли алыныр.
Биринжи щармоника цчцн МЩГ-нин замандан асылы олараг
дяйишмяси беля йазылар:
4
Ftl Fkm sin t F1 sin t
(3.41)
4 2 4
бурада F1 Fkm I W 0,9 I kWk сарьажын макси-
2 k k
мал жяряйана уйьун олан МЩГ-нин биринжи щармоникасынын
амплитуд гиймятидир. Бу ясас щармоника цчцн МЩГ-нин
амплитуд гиймяти сарьажын оху цзря (х=0) йерляшир. Яэяр
сарьажын оху координат башланьыжы гябул едилярся, онда
гцтб бюлэцсцнцн сарьажын охундан х мясафясиндяки
нюгтясиндя МЩГ-нин биринжи (ясас) щармоникасы беля
йазылар:
45
Fk1 F1 sin t cos x
(3.42)
(3.42) тянлийи замана эюря синусоидал ганунла
дюйцнян вя фязада синус гануну цзря пайланан дальанын
рийази ифадясидир.
МЩГ-нин али щармоникалары да фяза щармоникалары
олуб биринжидян v -дяфя чох гцтбляр сайына маликдир. Одур
ки, v -жи щармониканын гцтб бюлэцсц v -йя бярабярдир. Бу
бахымдан v -жи щармониканын х нюгтясиндяки МЩГ беля
олар:
v
Fkv Fv sin t cos x
(3.43)
1 1
бурада Fv F1 0,9 I k Wk -МЩГ-нин v -жц щармоника-
v v
сынын амплитудудур.
МЩГ-нин али щармоникалары бир гайда олараг машынын
ишиня зярярли тясир эюстярир вя буна эюря дя онлары зяифлян-
дирмяйя чалышырлар.
МЩГ-нин яйрисини Фурйе сырасына айырма онун сину-
соидал формадан мейл етмя дяряжясини кямиййятжя гий-
мятляндирмяйя имкан верир. Эюрцндцйц кими топлу долаг
олдуьу щалда беля мейл етмя чох бюйцкдцр вя буна эюря
дя топлу долагларын тятбиги мящдуддур.
46
Фярз едяк ки, икигцтблц машынын статорунун гоншу йу-
валарында диаметрал аддымлы цч ядяд ейни сарьаждан
ибарят олан фаз долаьы (сарьаж групу) йерляшдирилиб, йяни
долаг г=3 олан пайланмыш биргат долагдыр (шякил 3.19, а).
Беля сарьаж групунун нятижя МЩГ-ни айры-айры сарьажларын
дцзбужаглы МЩГ-ни жямлямякля ала билярик (шякил 3.19, б).
Шякил 3.19
47
Wk
ьылар сайы W 'олуб, охлары бир-бириня нязярян
2
( y) бужаг гядяр сцрцшмцш вязиййятдя олур. Биргат
долагларын щяр биринин йаратдыьы МЩГ-нин биринжи
щармоникалары гиймятжя ейни олуб фаз долаьындакы
жяряйанын максимал гиймятиндя
F 'q1 F ' 'q1 0,45I kWk k p1q
Онда икигат долаьын нятижя МЩГ-нин биринжи щармоникасы-
нын амплитуд гиймяти F 'q1 вя F ' 'q1 ин вектор жями кими тапы-
лар (шякил 3.20).
Шякил 3.20
Шкил 3.20-дян:
Fq1 2 F 'q1 cos 0,9qk p1kq1I kWk (3.45)
2
бурада kq1 cos гысалма ямсалыдыр.
2
Беляликля, гыса аддымлы икигат долаьын сарьаж
групунун биринжи щармоникайа эюря щесабланмыш МЩГ-
нин амплитуд гиймяти беля йазылар:
F1 0,9qk p1kq1I kWk 0,9kd1I kWk q
(3.46)
бурада кд1=кп1кг1-долаг ямсалыдыр.
48
Практики мягсядляр цчцн (3.46) иля тяйин олунан
МЩГ-ни фаз долаьынын сарьылар сайы W вя фаз жяряйаны Ы иля
ифадя етмяк даща мцнасибдир, беля ки:
k W
F1 0,9I d1
P
(3.47)
qWk P
бурада W -фаз долаьынын ардыжыл гошулмуш сарьылар
2a
сайы;
2а – паралел голлар сайы; п-жцт гцтбляр сайы;
Ы=2аЫк – фаз долаьынын жяряйаныдыр.
Али щармоникалар цчцн йухарыда эюстярилян ики долаьын
МЩГ арасындакы фаз фярги v олур вя бу щалда гысалма
v
ямсалы k qv cos .
2
Али щармоникалар цчцн v >1 олдуьундан, онларын
бязиляриндя кг<<1. Демяли долаьын гыса аддымлы олмасы
МЩГ яйрисинин пайланма формасынын йахшылашмасына вя
онун синусоидайа йахынлашмасына сябяб олур.
Беляликля, айдын олду ки, фаз долаьынын МЩГ-нин ясас
щармоникасы фязада тярпянмяз олуб, синусиоидал пайланыр
вя заман етибари иля дюйцнян олур. Онун амплитуду
долаьын сарьаж групунун оху цзря йерляшиб, долагдан
ахан жяряйан тезлийиндя дюйцнцр.
Демяли бирфазлы долагдан дяйишян жяряйан ахаркян
долаьын оху цзря дюйцнян МЩГ замана эюря синус
гануну иля дяйишир (шякил 3.21).
F0 Fm sin t (3.48)
49
а)
Шякил 3.21
50
(3.50) тянлийинин биринжи щядди дцз истигамятдя, икинжи щядди
ися якс истигамятдя фырланан дальа адландырылыр. Бунлар эюс-
тярир ки, Fx' вя Fx" магнит щярякят гцввяляри щям заманын,
щям дя мясафянин функсийаларыдыр.
Яэяр бунларын щяр бириндя МЩГ-нин дяйишмяз
гиймятя малик олан нюгтясини арашдырсаг, дальанын хятти
сцрятини тапарыг. Дцзцня фырланан дальанын беля нюгтяси
цчцн:
t x c const
гябул едиб, онун замана эюря тюрямясини алсаг:
dx
o
dt
аларыг вя бурадан МЩГ-нин хятти сцряти:
dx 2f
V1duz 2f
dt
(3.51)
Ейни гайда иля, яксиня фырланан дальанын хятти сцряти:
V1 якс=- 2f
олар.
Демяли жяряйанын бир период дяйишмясиня уйьун
олараг дальа ики гцтб бюлэцсц (2 ) гядяр йер дяйишир, п
периодда ися машынын щава аралыьы бойунжа бир там дювр
едир.
МЩГ-нин гачан дальасынын фырланма фезлийи (йяни
магнит сащясинин фырланма тезлийи):
60V1duz 60 2f1 60 f1
n1duz д/дяг
D 2 p p
(3.52)
51
Демяли електрик машынынын гцтбляр сайы 2п-ни дяйишмякля,
магнит сащяси цчцн мцхтялиф фырланма тезликляри алмаг олар.
Беляликля, бирфазлы долаьын фязада синусоидал
пайланмыш дюйцнян МЩГ-си Фх-и ейни сцрятля, лакин бир-
биринин яксиня истигамятлярдя фырланан ики ядяд МЩГ-нин
жями кими тясяввцр етмяк олар. Бунлардан щяр биринин
амплитуду дюйцнян МЩГ-нин амплитудунун йарысына
бярабярдир. Бу МЩГ-нин амплитуд гиймятиня фяза
векторлары дейилир. Фяза векторлары фырланаркян чевря жызыр.
52
Фаз долагларынын дюйцнян магнит щярякят
гцввяляринин щяр бирини мцхтялиф истигамятлярдя фырланан ики
М.Щ.Г иля явяз етсяк аларыг:
1 1
FAX Fm sin t x Fm sin t x
2 2
1 1 4
FBX Fm sin t x Fm sin t x
2 2 3
1 1 8
FCX Fm sin t x Fm sin t x
2 2 3
(3.54)
Цчфазлы долаьын х мясафясиндяки нюгтядя нятижя
МЩГ, щяр цч фаз долаьын МЩГ-нин жяминя бярабяр олар:
3
Fx FAX FBX FCX Fm sin t x 0
2
(3.54)-дя фаз долагларынын МЩГ-ляри жямляняркян
икинжи щядлярин жями, йяни якс истигамятли дальаларын МЩГ-
ляринин жями сыфыр олур, чцнки онлар бир-бириня нязярян 1200
сцрцшмцш ейни амплитудлу синусоидлардан ибарятдир.
Эюрцндцйц кими цчфазлы долаьын нятижя МЩГ-нин би-
ринжи (ясас) щармоникасы йалныз дцз истигамятдя фырланан
олур. Бунун амплитуду дяйишмяз галмагла бир фаз
долаьынын дюйцнян МЩГ-нин амплитудундан 1,5 дяфя
бюйцк олуб, хятти сцряти:
V1 2f1;
фырланма тезлийи ися
60 f1
n1 дювр/дяг
p
олур.
Бу, цчфазлы долаьын бюйцк мцсбят жящятидир. Цмуми
щалда м фазлы симметрик долаг м фазлы симметрик шябякяйя
53
гошулдугда сабит амплитуда малик олан фырланан МЩГ йа-
радыр
m Wk
F1 Fm1 0,45m d I .
2 p
Беляликля, айдын олду ки, цчфазлы симметрик долагдан
цчфазлы симметрик жяряйан ахаркян онун нятижя МЩГ сабит
3 60 f1
амплитуда F1 Fm малик олуб, n1 тезлийи иля
2 p
фырланыр. Бу щалда нятижя МЩГ-нин максимуму верилмиш
анда жяряйаны ян бюйцк олан фаз долаьынын оху иля цст-
цстя дцшцр.
Магнит дювряси доймамыш машында МЩГ-нин яйриси
башга мигйасда магнит сащяси яйрисини верир ки, бу да
60 f1
МЩГ кими сабит амплитуда малик олмагла n1
p
сцрятиля фырланыр. Беля сащяйя даиряви фырланан сащя дейилир.
Цчфазлы долагда магнит сащясинин фырланма истигамяти
фаз долагларында жяряйанларын нювбяляшмяси гайдасындан,
йяни фаз ардыжыллыьындан асылыдыр. Сащянин фырланма истига-
мятини дяйишмяк цчцн фаз ардыжыллыьыны дяйишмяк лазымдыр.
Бунун цчцн цчфазлы машынларда статор долаьыны шябякяйя
гошан нагиллярдян истянилян икисинин ужларынын йерини дяйиш-
дирмяк кифайятдир.
54
бириня нязярян 90 електрик дяряжясиня бярабяр бужаг
гядяр цсцрцшмцш вязиййятдя олмагла бу долаглардан
ахан жяряйанлар заман етибари иля фяргли олсун.
Шякил 3.22.-да сарьылар сайы бярабяр олан «А» вя «Б»
фаз долаглары тясвир едилмишдир. Тутаг ки, бу долаглардан
гиймятжя бярабяр вя фазжа 900 фярглянян
Шякил 3.22
55
Шякил 3.23
56
Шякил 3.24
57
Fm sin t x 1800 Fm sin t x (3.57)
1 1
Бурада Fm sin t x sin t x 1800 0.
2 2
(3.57) ифадяси гачан (фырланан) дальа тянлийидир.
Демяли йухарыда эюстярилян шяртляр дахилиндя, икифазлы
долаьын йаратдыьы сащя дя симметрик цчфазлы долаьын
60 f1
йаратдыьы сащя кими n1 тезлийи иля фырланан олур.
p
Беляликля, икифазлы машында даиряви фырланан сащя
алмаг цчцн ашаьыдакы цч шярт йериня йетирилмялидир:
1. Фаз долагларынын охлары арасындакы фяза бужаьы θ-
90 електрик дяряжясиня бярабяр олмалы;
2. Фаз долагларындан ахан жяряйанлар ИА вя ИБ заман
етибары иля 90 електрик дяряжяси фярглянмяли, йяни бу жяря-
йанлар арасындакы фаз фярги 900 електрик дяряжяси
олмалы;
3. Фаз долаглырынын магнит щярякят гцввяляри ФА вя ФБ
гиймятжя бир-бириня бярабяр олмалыдыр.
Бу шяртлярин щяр цчц ейни заманда йериня йетирилярся,
йаранан сащя даиряви фырланан олуб 1 2f1 тезлийи иля дцз
истигамятдя фырланар. Яэяр хцсуси щалда θ=0 вя йа 0 ,
йахуд ФБ=о оларса, онда сащя дюйцнян олар ки, буну да
ейни сцрятля бир-биринин яксиня фырланан ики сащя иля явяз
етмяк олар. Яэяр цмуми щалда йа θ 900 , 900 вя
йахуд FB FA оларса, икифазлы долаьын йаратдыьы сащя
еллиптик фырланан сащя олар. Елиптик фырланан сащяйя ейни
сцрятля бир-биринин яксиня фырланан вя гиймятжя мцхтялиф
олан ики даиряви сащянин жями кими бахмаг олар; Беля ки,
бу даирялярин радиусларынын жями еллипсин бюйцк охуну, фярги
ися еллипсин кичик охуну верир.
58
Еллиптик сащя гейри-симметрик системляря аид едилир вя
беля системляри тядгиг етмяк цчцн симметрик мцряккябляр
методундан истифадя едирляр.
59
ДЮРДЦНЖЦ БЮЛМЯ
АСИНХРОН МАШЫНЛАР
60
йарыдан чохуну сярф едир вя яксяр механизмлярин електрик
интигалы кими чох эениш тятбиг едилир. Буна сябяб асинхрон
мцщярриклярин гурулушунун садялийи, башга мцщяррикляря
нисбятян ужуз баша эялмяси, етибарлы ишлямяси вя Ф.И.Я-нин
йцксяк олмасыдыр.
Чох надир щалларда асинхрон машындан електрик эене-
ратору кими дя истифадя олунур.
Бундан башга асинхрон машын эярэинлик вя фаз
тянзимляйижиси, тезлик вя фаз чеврижиси вя с. бу кими мцхтялиф
реъимлярдя дя ишлядилир.
Сон вахтлар, ясас етибариля мяишят електрик
аваданлыглары цчцн бирфазлы асинхрон мцщярриклярин тятбиги
эениш вцсят алмышдыр. Щазырда техниканын бир чох
сащяляриндя кцлли мигдарда мцхтялиф модификасийалы
асинхрон машынлар, о жцмлядян, ижра мцщяррикляри,
тахоэенераторлар, селсинляр, дюнян (фырланан) транс-
форматорлар вя с. эениш мигйасда тятбиг едилир.
Дцнйанын бир сыра юлкяляриндя асинхрон машынларын ис-
тещсалына, истисмарына вя тякмилляшдирилмясиня бюйцк фикир
верилир.
Икинжи дцнйа мцщарибясиндян сонра 1946-1949-жу ил-
лярдя А-АО ващид серийалы эцжц 0,6 кВт-дан 100 кВт-а
гядяр олан асинхрон мцщяррикляр ишляниб щазырланараг, гыса
мцддятдя истещсала тятбиг едилмиш вя мцщарибядян
габагкы сяккиз мцхтялиф серийалы машынлары явяз етмишдир.
Сонралар эцж шкаласынын эенишляндирилмясиня, ялавя
модификасийалара вя хцсуси шяртляря малик мцщярриклярин
йарадылмасына ещтийаж олдуьундан даща мцкяммял А2-
А02 – икинжи ващид серийа ишлянилмишдир. Гейд етмяк
лазымдыр ки, бу серийалы мцщярриклярин електромагнит щесабы
електрон щесаблайыжы машынларда истещсал вя истисмар
хяржляринин минимумуна эюря оптимал вариант ахтарышы
цсулу иля йериня йетирилмишдир. 1952-1956-жы иллярдя халг
тясяррцфатынын мцхтялиф сащяляринин ещтийажыны там тямин
61
етмяк цчцн эцжц 100-1000 кВт олан А-Ак ващид серийалы
гысагапанмыш вя фаз роторлу асинхрон мцщяррикляр йарадыл-
мышдыр. Лакин 60-жы иллярин орталарында А-АК типли мцщяррикляр
мяняви кющняляряк кцтля – габарит эюстярижиляриня эюря ха-
рижи мцщярриклярдян 15-20% эери галырды. Мящз бу сябяб-
дян 1964-66-жы иллярдя эцжц 100 кВт-дан 1000 кВт-а
гядяр олан А2-АК2 вя АО2-АОК2 икинжи ващид асинхрон
мцщяррикляр серийасы йарадылмышдыр ки, актив щиссялярин исти-
фадяси А-АК мцщяррикляриня нисбятян 20-25% артырылмышдыр.
Кечян ясрин 70-жи илляриндя фырланма охларынын щцн-
дцрлцйц 50-355 мм арасында йерляшян 4А серийалы
асинхрон мцщяррикляр ишляниб щазырланмышдыр. 4А серийалы
мцщяррикляри лайищяляндирмякдя ясас мягсяд юз кцтля-
габарит, енерэетик эюстярижиляри вя етибарлылыьына эюря щеч
бир нцмунялярдян эери галмайан електрик мцщярриклярин
йарадылмасыдыр. Бу мцщярриклярдя магнит хцсусиййятляри
йахшылашдырылмыш електротехники полад тятбиг едилмиш,
сойудулмасы тякмилляшдирилмиш, даща йцксяк гызмайа
давамлы изолйасийа синфи истифадя олунмушдур. 4А серийалы
алчаг эярэинликли мцщярриклярин лайищяляндирилмяси оптимал
вариант ахтармагла електромагнит, истилик вя игтисади
щесаблама електрон щесаблайыжы машынларын эениш
истифадяси иля апарылмышдыр. А2-АО2 серийалы мцщяррикляря
нисбятян 4А серийалы мцщярриклярин кцтляси 15-18% азалмыш,
мис мяфтиллярин вя електротехники поладын гянаяти 20-
25% олмуш, енерэетик эюстярижиляри ися тягрибян ейни сявий-
йядя галмышдыр.
ХХ ясрин 80-жи илляриндя Интерелектро тяшкилаты тяряфин-
дян ващид шякля салынмыш йени «АИ» серийалы асинхрон
мцщяррикляр ишляниб щазырланмышдыр. АИ серийалы машынлар 4А
серийалы машынларла мцгайисядя йцксяк етибарлылыьы вя артыг
йцклянмя габилиййятиня, тянзимлямя диапозонунун
эенишлийиня, даща йахшы кцтля-габарит юлчцляриня вя
енерэетик эюстярижиляриня эюря сечилир. Щазырда бу
62
машынларын даща мцкяммялляшдирилмиш серийа щиссяси олан
5А вя 6А серийалы електрик мцщяррикляри истещсал едилир.
А х
й ж
н1
63
Шякил 4.1. Асинхрон машынын иш принсипиня даир
64
Шякил 4.2. Мцщяррик реъиминдя Шякил 4.3. Эенератор
реъи-
електромагнит гцввянин миндя електромагнит
истигамяти гцввянин истигамяти
мцщяррик
С
65
0 1
эенератор електромагнит тормоз
4.4).
66
Бу щалда ротор ялавя механики енеръи мянбяйи васитя-
силя сащянин яксиня фырландырылыр.
Магнит сащясини йаратмаг цчцн лазым олан реактив
енеръини асинхрон машын шябякядян алыр.
67
Нисбятян ири машынларда сойдулма шяраитини йахылашдыр-
маг цчцн нцвядя ени 1 см олан радиал каналлар нязярдя
тутулур. Бу щалда нцвя галынлыьы 4-5 см-лик пакетляря
бюлцнцр.
Долаглар статорун електрик дюврясини тяшкил едир вя
тяляб олунан магнит селини ялдя етмяк цчцн лазыми
магнитляндирижи гцввя йарадыр. Статор долаглары мисдян
щазырланыр, ясас етибариля цчфазлы олур вя статор нцвясиндя
ачылмыш йуваларда йерляшдирилир.
Статор нцвяси долагла бирликдя конструктив ящямиййятя
малик олан эювдя ичярисиня эейдирилир.
2. Роторун гурулушуна эюря асинхрон мцщяррикляр
ясасян ики модификасийада щазырланыр. Гыса гапанмыш
роторлу вя фаз роторлу (вя йахуд контакт щалгалы). Гыса
гапанмыш роторлу асинхрон мцщяррикляр даща чох тятбиг
тапмышдыр.
а) гыса гапанмыш ротор нцвядян, долагдан вя
валдан ибарятдир.
Ротор нцвяси дя галынлыьы 0,5 мм олан електротехники
полад вяряглярдян штампланыр вя йыьылыр. Ротор вяряги шякил
4.7-дя, вярягдя ачылмыш мцхтялиф формалы йувалар ися шякил
4.8-дя эюстярилмишдир.
даиряви
икигяфясли
овал дяри бутылкашякилли
н
68
Ротор долаьы адятян алцминиумдан тюкцлцр,
йуваларда чубуглар, алын щиссялярдя ися гыса-гапайыжы
щалгалар йараныр. Бязи щалларда гыса гапанмыш ротор долаьы
йувалара гойулмуш мис чубуглар вя гыса-гапайыжы мис
щалгалардан тяшкил олунур. беля долаьа «дяля гяфяси» ады
да верилир (шякил 4.9).
ротор
контакт
гыса гапайыжы долаьы
щалгалары
щалга
чубуг
фырчала
р
ишясалма
реостаты
Шякил 4.9. Дяля гяфясяси шяклиндя Шякил 4.10. Фаз
роторлу
гыса гапамынмыш ротор долаьы асинхрон мцщяррикин
ротор дювряси
69
3. Конструктив щиссялярдян йастыг галханларыны, фырча
тутанлары эюстярмяк олар. Йастыг галханлары машынын
эювдясиня бяркидилир, вал ися галханларда йерляшдирилмиш
йастыглара отурдулур.
Эювдянин цзяриндя сыхажлар гутусу да йерляшдирилир ки,
бунун да васитясиля мцщяррик шябякя вя башга
коммутасийа апараты иля ялагяляндирилир.
Фырча тутан гурьу фаз роторлу мцщярриклярдя хцсуси
гутуда гойулур вя йастыг галханынын харижиндя бяркидилир.
4. Асинхрон мцщяррикляр електрик схемляриндя шякил
4.11-дя эюстярилдийи кими ишаря едилирляр.
статор
статор
ротор ротор
а) ж)
статор
статор
ротор
ротор
контакт
щалгаларына
б) д)
Шякил 4.11. Асинхрон мцщярриклярин електрик
схемляриндя эюстярилмяси: а вя ж-гыса гапанмыш роторлу
б вя д -фаз роторлу асинхрон мцщяррик.
70
Шякил 4.12. Сыхажлар гутусунда фаз долаглары ужларынын
чыхарылмасы вя долаьын бирляшмяси схемляри
Шякил 4.12-дя асинхрон мцщяррикин сыхажлар
гутусунда статор долаьынын ужларынын йерляшмяси
эюстярилмишдир.
71
Шякил. 4.13. Йцксцз реъимдя асинхрон
мцщяррикин сащяси
72
Бурада Х1 – 1 сяпялянмя селиня уйьун эялян статор
долаьынын сяпялянмя индцктив мцгавимятидир.
Беляликля, йцксцз иш реъиминя уйьун ашаьыдакы тянлийи
алырыг:
. . . .
U 1 E1 I 0 rt j I 0 X 1
(4.8)
73
Йцксцз ишлямя жяряйанынын хейли бюйцк алынмасы
щава аралыьынын олмасы иля ялагядардыр.
74
бурада W2-ротор долаьынын сарьылар сайы; Кw2-роторун долаг
ямсалыдыр.
ЕЩГ-йя вя йахуд эярэинлийя эюря чевирмя (трансфор-
масийа) ямсалы:
E WK
K E 1 1 w1 (4.12)
E2 W2 K w2
Статор долаьындан Ы0 йцксцз ишлямя жяряйаны ахыр.
Бу реъим икинжи долаьы ачыг олан трнасформаторун йцк-
сцз ишлямя реъиминя бянзяйир. Фярг йалныз бундадыр ки,
асинхрон машында сащя фырланандыр.
2. Ротор долаьы гыса гапанмышдыр, статор долаьына
эярэинлик верилмишдир. Валда еля бюйцк тормозлайыжы мо-
мент вардыр ки, бунун нятижясиндя ротор тярпянмир, йяни
н2=О; С=1. Бязян буна асинхрон машынын гыса гапанма
реъими дя дейилир.
Бу щал, икинжи долаьы гапанмыш трансформаторун гыса
гапанма реъими кимидир. Трансформаторда олдуьу кими
ашаьыдакы тянликляри алырыг:
. . . .
U 1 E1 I 1 r1 j I 1 X 1 (4.13)
. . .
O E 2 I 2 r2' j I 2 X 2
' ' ' '1
(4.14)
И1=И0+(-И ) '
2 (4.15)
E2 ' E1 K E E2 (4.16)
75
Бурадан роторун чеврилмиш жяряйаны тяйин олунур:
m E m 1 m WK 1
I 2' 2 2' I 2 2 I 2 2 2 w2 I 2 I 2
m1 E2 m1 K E m1 W1 K w1 Ki
(4.18)
m1 W1 K w1
бурада K I -асинхрон машынын жяряйана эюря
m2 W2 K w2
чеврилмя (трансформасийа) ямсалы; м1-статор долаьынын
фазлар сайы; м2-ротор долаьынын фазлар сайыдыр.
Фаз роторлу асинхрон машынларда м2=м1, цчфазлы мц-
щярриклярдя м2=м1=3.
Гыса гаманмыш мцщярриклярдя ися ротор долаьынын
фазлар сайы долаьы тяшкил едян йуваларда йерляшмиш
нагиллярин (чубугларын) сайы иля тяйин едилир.
м2=З2,
(4.19)
бурада З2-роторун дишляр (йувалар) сайыдыр.
Беляликля, гыса гапанмыш ротор долаьы чохфазлы долаг-
дыр. Бурадакы щяр фаз бир нагилдян тяшкил олунмушдур вя
1
онун сарьылар сайы, W2 , долаг ямсалы ися Кw2=1. Фазлар
2
арасындакы заман фярг бужаьы шякил 4.16-дан тапыла биляр:
2p
2 (4.20)
Z2
76
чевирмя ямсалындан истифадя олунур. Беля ки, роторун чев-
рилмиш актив мцгавимяти r2 ' Kr2 , сяпялянмя индуктив мц-
гавимяти X 2 ' KX 2 .
77
Садялик цчцн ишарялярин индексиндяки атылмышдыр вя
бундан сонра беля истифадя едяжяйик.
78
бурада E2 4.44 f1W2 K w2 m тярпянмяз ротор шяраитиндя
ротор долаьындакы ЕЩГ-дир.
Фырланан ротор шяраитиндяки ЕЩГ сцрцшмяйя дцз
мцтанасибдир.
Ротор долаьынын индуктив мцгавимяти дя сцрцшмядян
асылыдыр:
79
E2'
I 2' (4.27)
r2'
jX 2'
S
вя йахуд ротор жяряйанынын модулу:
E2'
I 2' (4.28)
2
r '
2
2
X 2'
S
80
. . . .
U 1 E1 I 1 r1 j I 1 X 1 (4.29)
. .
O E 2 s I 2 r2'1 jİ2' X 2' s
' '
(4.30)
. .
I1 I 0 +(- İ 2' ) (4.31)
81
гябул етсяк, (4.33) тянлийини беля йаза билярик:
. .
U 2 ' E 2 ' İ2 ' r2 ' jİ 2 ' X 2 '. (4.37)
Бу тянлийин щяр ики тяряфини I 2 ' -я вураг.
. .
U 2 ' İ2 ' E 2 ' İ2 '( İ2 ' )2 r2 ' j ( İ2 ' )2 X 2 ' , (4.38)
82
Явяз схемини йухарыдакы (4.39) тянликляр системиня
эюря гурмаг олар. Бунун цчцн E2' E1 I 0 Z m йериня
гойуб, тянликляр системи Ы1 жяряйанына эюря щялл едилир.
U1
I1 , (4.40)
Z AM
Z m Z 2' s
бурада Z AM Z1 - асинхрон машынын еквивалент
Z m Z 2' s
мцгавимяти; Z1 r1 jX 1 статор долаьынын мцгавимяти;
r2'
Z jX 2' -ротор долаьынын чеврилмиш мцгавимяти;
'
2s
S
Зм=рм+ъХм- гаршылыглы индуксийа мцгавимятидир.
Йухарыдакы еквивалент мцгавимятя ашаьыдакы Т-
шякилли явяз схеми уйьун эялир (шякил 4.18). Явяз схеминин
ачылышы шякил 4.19-да верилмишдир. Схемдяки рм мцгавимяти
нцвядяки магнит итэилярини тяйин едир.
83
щалда магнитляндирижи дювря машынынын сыхажларына чыхарылыр.
Еквивалентлик шяртляриня риайят етдикдя ашаьыдакы (4.41)
тянлийини алырыг:
U1 U1'
I1 x2 2 ' r2' (4.41)
р1 Z1 ХZ1m C1Z1 C 1 Z2s
Ы Ы0 I 2'
1 Хм 1 S '
r2
У1 Шякил 4.19. Т-шякилли явяз схемин ачылышы S
. м р
Z
бурада C 1 =1+ 1 комплекс ямсалдыр.
Zm
(4.41) ифадясиня уйьун явяз схеми шякил 4.20-дяки кими
.
алыныр. р1<<Х1, рм<<Хм олдьуну нязяря алсаг, C1 ямсалыны
садяляшдирмяк олар.
. r jX 1 X
C 1 =1+ 1 1 1 C1 (4.42)
rm jX m Xm
Нормал асинхрон машынлар цчцн Ж1 1.02 1.06.
Г-шякилли явяз схемин ачылышы шякил 4.21-дя эюстярилмишдир.
.
Бурада C1 комплекси тягриби Ж1 щягиги ямсалла явяз едил-
мишдир. Явяз схеминя эюря ротор жяряйаныны тапа билярик:
84
I 2' U1
C1 2 r
'
C1r1 C1 2 j C1 X 1 C1 X 2
2 '
S
85
Шякил 4.21. Г-шякилли явяз схемин ачылышы
S
4.7.3. Вектор диаграмы. Машында баш верян
просесляри кейфиййятжя тядгиг етмяк цчцн вектор
диаграмлары гурула биляр. Вектор диаграмы ясас тянликляр
системиня эюря трансформаторларда олдуьу кими гурулур.
Шякил 4.22-дя верилмиш асинхрон мцщяррикин вектор
диаграмы магнит селинин, жяряйанларын, эярэинликлярин вя
эярэинлик дцшэцляринин заман векторларынын бир-бириня
мцнасибятини яйани сцрятдя эюстярир.
Фм
86
Шякил 4.22. Асинхрон мцщяррикин вектор диаграмы
87
4.8. Асинхрон мцщяррикин иткиляри, енерэетик
диаграмы, файдалы иш ямсалы
1 S '
Pmex Pem Pel 2 вя йа Pmex m1 ( I 2' ) 2 r2 , (4.50)
S
88
1 S r'
Pem Pmex Pel 2 m1 ( I 2 ' ) 2 r2 'm1 ( I 2 ' ) 2 r2' m1 ( I 2 ' ) 2 2
S S
(4.51)
шябякя
статор
Пел1
Пмаг
ротор
Пел2 Пмех
Пял
89
вал
Шякил 4.23. Асинхрон мцщяррикин енерэетик диаграмы
P2 P1 P P
1 (4.55)
P1 P1 P1
r2' 1 S '
Pel 2 Pem Pmex m1 ( I 2' ) 2 m1 ( I 2' ) 2 r2
S S
(4.60)
r'
m1 ( I ) 2 (1 1 S ) SPem
' 2
2
S
90
електрик итэиляри азалдылмалыдыр. Бу ися мцщяррикин нормал сц-
рцшмясинин кичик олмасы демякдир. Бу сябябдян мцасир
асинхрон мцщярриклярдя номинал йцк шяраитиндяки сцрцшмя
S 2 0.01 0.06 эютцрцлцр. Сцрцшмяни азалтмаг цчцн ротор
долаьынын актив мцгавимяти кифайят гядяр кичик олмалыдыр.
91
4.9. Асинхрон машынын електромагнит моменти
вя механики характеристикалары
Pem
M (4.62)
1
Pel 2 ' 2 r2
'
Pem m1 ( I 2 ) (4.63)
S S
U1
I 2' (4.64)
2
r
'
r1 C1 ( X 1 C1 X 2' ) 2
2
S
2f1
1 гойараг йухарыдакы цч ифадяни бирэя щялл едиб,
p
асинхрон машынын електромагнит момент дцстуруну алырыг:
r2'
m1 pU12
M S (4.65)
r2'
2
2f1 r1 C1 ( X 1 C1 X 2' ) 2
S
92
Эюрцндцйц кими, електромагнит момент ифадясиня бир
сыра кямиййятляр дахилдир: U 1 , f1 , r1 .r2 , X 1 , X 2 , C1 вя С.
' '
m1 , f1 , r1 , X1 , X 2' , C1 const
М мцщяррик
реъими
ел. магнит
тормоз реъими
Мн
Мм.м
Мис
0 Сн Ск С
1,0
Ммэ
эенератор реъими
93
Електромагнит моментин сцрцшмядян асылылыьына
асинхрон машынын момент характеристикасы вя йахуд
механики характеристикасы дейилир. Шякил 4.24-дя асинхрон
машынын момент характеристикасы, йяни М=ф(С) асылылыьы
верилмишдир. Бу характеристиканы тящлил едяк.
Ифадянин сурят вя мяхряжиндя С вардыр. Бу о
демякдир ки, асылылыг екстремума (максимума вя
минимума) маликдир. Характеристиканын беля нюгтялярини
тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы ямялиййятлары апараг:
dM
0
dS
C1r2'
Sk (4.66)
r12 ( X 1 C1 X 2' ) 2
94
r2' ` r2'
Sk (4.68)
X 1 X 2' Xk
m1 pU12 m1 pU12
Mm (4.69)
4f1 ( X 1 X 2' ) 4f1 X k
95
Mm
Kj
Mn
96
m1 pU12 r2'
M is
(4.70)
X
2f1 r1 C r
1 2
' 2
1 C1 X ' 2
2
M is
K is
Mn
M
r2'
r1 r12 ( X 1 C1 X 2' ) 2
S
M m r2'
2
r1 C1 ( X 1 C1 X 2' ) 2
S
(4.71)
97
r2'
r12 ( X 1 C1 X 2' ) 2 C1
Sk
(4.72)
онда
r2' r2'
1r C 1
M
S Sk
(4.73)
M m r ' 2 r ' 2 r1r2'
C1 C1 2C1
2 2
Sk S S
M 2 aS k
(4.74)
Mm S Sk
aS k
Sk S
M 2
(4.75)
Mm S Sk
Sk S
98
Мм вя Ск мялум олмалыдыр. Бу щалда Клосс дцстурунун
хятасы 10 15% -дян артыг олмур. Паспорт кямиййятлярини вя
Къ-ни биляряк Клосс дцстурундан истифадя едиб Ск-ны вя
машынын момент характеристикасыны асанлыгла гурмаг олар.
2. Асинхрон машында електромагнит моментин башга
ифадясини ашаьыдакы кими алмаг олар.
Мялумдур ки, моментля електромагнит эцж арасында
беля асылылыг вардыр:
Pem Pem pP
M em (4.76)
1 2f1 2f1
p
pm2 2 f1W2 K w 2 m
M I 2 cos 2 (4.79)
2f1
вя йа
M c m I 2a (4.80)
99
pm2W2 K w2
бурада C -долаьын гурулушундан асылы олан
2
ямсал, I 2a I 2 cos 2 ротор жяряйанынын актив мцряккя-
бясидир.
Алынмыш ифадялярдян эюрцндцйц кими, асинхрон
машынын електромагнит моменти ясас магнит сели вя
роторун актив жяряйанына дцз мцтянасибдир.
Яксяр щалларда асинхрон мцщяррикин механики харак-
теристикасы н=ф(М) асылылыьы кими верилир (шякил 4.28).
100
машынын яввялки щалыны бярпа етмяк габилиййятиня онун
ишинин дайыныглыьы дейилир. Яэяр эюстярилян шяртляр дахилиндя
гярарлашмыш реъим йаранмаса вя йахуд ротор дайанарса
бу, мцщяррикин дайаныгсыз иши адланыр.
Цмуми щалда асинхрон мцщяррикин валына ашаьыдакы
моментляр тясир едир:
а) фырландырыжы електромагнит моменти, М;
б) механизмин тормозлайыжы йцк моменти, МТ, (бура-
йа мцщяррикин валындакы сцртцнмя вя вентилйасийа тормоз-
лайыжы моментлярини дя дахил етмяк олар);
в) динамики момент Мъ, сцрятин дяйишмяси заманы
роторун кцтляси иля тяйин олунур:
d2
Mj J (4.81)
dt
М-МТ-Мъ=0 (4.82)
d2
J M MT (4.83)
dt
101
d2
Mj j 0
dt
d2
J M MT 0
dt
d2
J M MT 0
dt
102
артыг тормозлайыжы моментин тясири нятижясиндя роторун
сцряти ашаьы дцшяжяк, яввялки гиймятиня йахынлашажагдыр.
Демяли 1 нюгтяси вя онун ятрафында С= 0 S k -я гядяр да-
йаныглы реъим алыныр.
103
Шякил 4.29. Мцщяррикин ишинин дайаныглыьынын
арашдырылмасына даир
d2
J M MT 0
dt
d2
J M MT 0
dt
Mm
Kj 1.7 3
Mn
арасында эютцрцлцр.
Дайаныглыг мейары роторун бужаг сцрятиня вя йахуд
фырланма тезлийиня эюря дя тяйин олуна биляр. Онда
ашаьыдакы бярабярсизликляри аларыг:
dM dM T dM dM T
вя йа
d2 d2 dn2 dn2
(4.86)
105
сабитдирся, онда асинхрон машынын иш реъими тамамиля
сцрцшмя С иля тяйин олунур.
106
аларыг
107
ж)
а) б)
U
D
X
108
Бу (4.89) тянлийиня эюря гурулмуш вектор диаграмы шякил
X
4.32-дя эюстярилмишдир. Диаграмда 0 arctg 0 . Явяз
r0
схемин икинжи дювряси цзря йазылмыш эярэинликлярин
мцвазинят тянлийи беля олур:
. . r ' .
U 1 I 2 ' r1 2 j I 2 ' ( X 1 X 2' )
S
(4.90)
'
rr
2
'
2
S
S
Ыо
U
I
.
' S I. 2 '
(4.91)
j ( X 1 X 2' )
2
X 1 X 2'
109
Сцрцшмя - -дан+ -а гядяр дяйишдикдя, - I 2' жяряйан
векторунун ужу чевря жызажагдыр (шякил 4.33). Чеврянин
диаметри:
U1 U
D 1 (4.92)
X1 X 2 X k
'
110
У1
111
Шякил 4.34. Асинхрон машынын тягриби
даиряви диаграмы
112
1 S ' ___
Бу парчаларын айры-айры мцряккябляри (r1 , r2' , r2 ) lk
S
ординат хятти цзяриндя дя эюстярилмишдир. Даиря цзяриндя
жари С-я уйьун Ы1 жяряйан векторунун ужундан абсис
охуна перпендикулйар ендириб щямин хятлярля кясишмя
нюгтялярини а,б,в,г,э иля ишаря едяк. Ейни ямялиййаты С=1.0
нюгтяси цчцн дя едиб, е,ж,з кясишмя нюгтяляри тапырыг.
Беля щазырлыгдан сонра асинхрон машынын кямиййят вя
енерэетик эюстярижилярини тяйин етмяк олар. Гейд етмяк
лазымдыр ки, даирянин С>0-дан С=1-я гядяр щиссяси
мцщяррик реъиминя, С<0-дян С=- -а гядяр олан щиссяси
эенератор реъиминя, С>1.0-дян С<+ -а гядяр щиссяси ися
електромагнит тормоз реъиминя аиддир.
4.13.1. Жяряйанлар
I1 Oa mi ,
U1
D / mi / mi 200 250mm
X1 X 2 '
113
арада йерляшсин.
Ротор жяряйаны I 2' . Аналоъи олараг
_____
I 2' O' a mi ,
____
I 0 OO' mi
___
Даиряви диаграма эюря I1 cos 1 ag mi I1a статор
жяряйанынын актив мцряккябясидир.
___
Демяли ag парчасы П1 эцжцня мцтянасибдир.
___
114
___ __
I 0 cos 0 I oa rg mi онда йцксцз ишлямя иткиляри rg парчасы
____
___
Pel1 в r m p
Pem ag mp rg mp вr mp ав mp
__
Демяли, електромагнит эцжц ав парчасына уйьун ще-
сабламаг олар. Щягигятян билирик ки,
115
r2 ' r' 1 S
Pem m1 ( I 2 ' ) 2 вя 2 r2 ' r2 '
S S S
__
бу ися ав парчасына мцтянасибдир, йеня дя
___
Pem ав m p
___
Pel 2 бв m p
__ __ ___
Pmex P2 Pem Pel 2 ав m p бв m p аб m p
1 S ' ___
Шякил 4.30-да r2 мцгавимятиня аб парчасы уйьун
S
эялир. Одур ки,
1 S ' ___
Pmex m1 ( I 2' ) 2 r2 аб m p
S
116
Бу сябябдян «б» вя С=1.0 нюгтяляриндян кечян дцз
хяття механики вя йахуд файдалы эцж хятти дя дейилир.
Pem Pem P
M em (4.100)
1 2n1 2 f1
p
Даиряви диаграмдан електромагнит эцжцн парчаларла
гиймятини йериня йазсаг, аларыг:
___
ав m p ___
M ав m
f1
2
p
pm p
бурада m електромагнит момент мигйасыдыр.
2f1
Диаграмдан ишясалма моменти Мис вя максимал мо-
мент Мм-да тяйин олуна биляр.
Мцщяррикин ишясалма моменти С=1.0 гиймятиня
уйьун эялир:
___
M is еж mm
117
Максимал моменти тапмаг цчцн електромагнит хяття
паралел хятти еля сцрцшдцрцрцк ки, «м» нюгтясиндя даиряйя
___
тохунсун. Онада Pem mn хятти максимал моментя
уйьун олажагдыр:
___
M m mn m
Ы1
____ ____
(OO1/ 1.0) cos 1 йяни жос 1 = OO1
119
4.13.5. Сцрцшмя
__ ___
P бв m p бв
S elr вя йа S ___ ____
Pem
ав m p ав
бв O" S
___
ав O"1.0
йяни
______
S O"S
120
O'O"1.0 ~ O' вб, O' O" S ~ O' ав
4.13.6. Файдалы иш ямсалы
P2
(4.101)
P1
P2 Pmex
Даиряви диаграмдан
____ ___
Pmex аб m p аб
____ ____
P1 ag m p ag
121
___ _______
аб O IV
___
_________
ag O IV 1.0
U1
D
C1 ( X 1 C1 X 2' )
122
ишлямя реъиминя уйьун Н нюгтяси алырыг (шякил 4.36).
_____
NO' парчасынын узунлуьу:
_____
Pmex Pl
NO '
mp
Яэяр Н нюгтясини С=1.0 нюгтяси иля бирляшдирсяк
файдалы эцж хятти аларыг. Чеврянин истянилян нюгтясиндян
онун диаметриня (O' вя М нюгтясиндян кечян диаметриня)
__
ендирилмиш перпендикулйарын айырдыьы aт парчасынын
___
узунлуьу файдалы эцжя мцтянасиб олажагдыр. Tб парчасы
ися эцж мигйасында сцрцшмянин жари гиймяти С-я уйьун
механики вя ялавя иткиляри верир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, дягиг даиряви диаграм эцжц
10 кВт-а гядяр олан мцщяррикляр цчцн гурула биляр. Даща
бюйцк эцжлц машынларда 10 олдуьу цчцн тягриби диаг-
рамдан истифадя олунур, анжаг бу щалда механики вя
ялавя итэиляр нязяря алыныр.
900
123
Шякил 4.36. Асинхрон машынын дягиг
даиряви диаграмы
4.15. Даиряви диаграмын практики гурулмасы
r1 r10M
2. Гыса гапанма тяжрцбяси роторун тярпянмяз
щалында апарылыр. Бунун цчцн вал щяр щансы механики гурьу
иля тормозланыр. Статор долаьына алчалдылмыш еля Ук
эярэинлийи верилир ки, мцщяррикин статор долаьындан номинал
жяряйан Ы1н ахсын. Гыса гапанма итэиляри Пк юлчцлцр.
pk
Гыса гапанма эцж ямсалы cos k вя
3U k I1n
rk Pk /(3I1n )
2
гыса гапанма актив мцгавимяти
щесабланыр.
124
Мцщяррикин гыса гапанма жяряйаны беля тапылыр.
U1n
Ik I1n (4.102)
Uk
Апарылмыш юлчцляр вя щесабламалар даиряви диаграм
гурмаг цчцн кифайятдир.
3. Диаграмын гурулмасы шякил 4.37-дя эюстярилмишдир.
У1 векторуна нязярян 0 бужаьы алтында жяряйан мигйасы
гябул етмякля I 0 , k бужаьы алтында ися Ык жяряйан
векторлары гурулур. Ы0 векторунун ужу S 0 вя Ык
векторунун ужу ися С=1.0 нюгтяляри чеврянин цзяриндя
йерляшмялидир. Чеврянин мяркязи ися S 0 нюгтясиндян
кечян щоризонтал хятт цзяриндя олмалыдыр.
Даиря беля гурулур: S 0 вя С=1 нюгятяляри дцз
хятля бирляшдирилир вя бу хяттин ортасындан М кясишмя
нюгтяси алынана гядяр перпендикулйар хятт кечирилир. М
нюгтяси даирянин мяркязи олажагдыр.
125
Шякил 4.37. Асинхрон мцщяррикин даиряви диаграмынын
практики гурулмасына даир
126
0,5П2н П2н=15кВт.
рискалары дейилир.
Шякил 4.38. Асинхрон мцщяррикин ишчи характеристикалары
127
4.17. Асинхрон мцщярриклярин ишя салынмасы
U1n U ş
128
С=1.0 олдуьуна эюря статор долаьындан хейли бюйцк ишя
салма жяряйаны ахыр. Мцасир асинхрон мцщярриклярдя ишя
салма жяряйаны
I is (4 7) I n
~Уш
129
Бирбаша ишя салма заманы мцящщрикин
сцрятлянмясини нязярдян кечиряк. Садялик цчцн йцксцз
ишя салма просесиня бахаг, йяни мцщяррикин валындакы
тормозлайыжы йцк моменти МТ=0, онда валдакы
моментлярин мцвазинят тянлийи беля йазылыр.
d2
J M (4.103)
dt
Мялумдур ки, 2 (1 S )1. Ифадянин щяр ики тяряфини
Ммах бюлцб, 2 -нин гиймятини йериня гойсаг аларыг:
J1 dS M dS M
вя йа T (4.104)
M max dt M max dt M max
J1
бурада T мцщяррикин електромеханики заман
M max
сабити адланыр. Бу, еля замандыр ки, йцксцз мцщяррикин ва-
лына Ммах моменти тясир едярся, о ТМ мцддятиндян сонра
1 бужаг сцрятиня чатажагдыр. (М/Ммах) явязиня Клосс
дцстурундан истифадя едяряк йаза билярик:
dS 2
T (4.105)
dt S Sk
Sk S
T
s
S Sk
t dS (4.106)
2 1 Sk S
130
T 1 S 2 1
t S k ln (4.107)
2 2S k S
131
M M
m m myuk ; m ; мйцк= yuk
M max M max
dS
T m yuk m m (4.108)
dt
132
а)
б)
ж)
133
n
t1 ti (4.11)
i 1
Нящайят 1-С=ф(т) сцрятлянмя яйриси гурулур (шякил 4.41, ж).
Гейд етмяк лазымдыр ки, шябякянин эцжц кичик,
мцщяррикин эцжц хейли бюйцк олдугда, ишя салма заманы
шябякядя нязяря чарпан дяряжядя эярэинлик дцшэцсц
йарана биляр. Бунун да нятижясиндя щям мцщяррикин ишя
салма моменти ашаьы дцшцр, щям дя башга ишлядижилярин
нормал иши позулур. Мящз буна эюря о йердя ки бу вя йа
башга сябябдян бирбаша ишя салма мцмкцн дейилдир, гыса
гапанмыш асинхрон мцщяррикляр эярэинлийи азалтмагла ишя
салыныр.
Реактор
U R X R I isR (4.112)
Uш Uш
Эярэинлийин азалмасы K R дяфя
U1 U ш U R
I U
олажагдыр. Демяли ишя салма жяряйаны да K R ис ш
I isR U1
дяфя азалажагдыр. Ишя салма моменти ися K R гядяр
2
азалажагдыр.
M is
M isR (4.113)
K R2
136
салма моменти 4 дяфя ашаьы дцшяжякдир. Демяли, беля
щалда мцщяррики анжаг йцксцз ишя салмаг мцмкцндцр.
Реакторла ишя салма заманы бу амил нязяря алынмалыдыр.
4.17.3. Автотрансформаторла ишя салма
Uш
U1 (4.114)
K AT
I is
I is AT (4.15)
K AT
1 I
I is. ş I isAT is2 (4.116)
K AT K AT
M is
M is AT (4.117)
K AT2
137
Йаранмыш момент тясири нятижясиндя мцщяррикин
ротору фырланмаьа башлайыр. Сонра А3 ачары ачылыр,
автотрансформатор реактор реъиминя кечир. Бунда мягсяд
ишя салма просесини мцмкцн гядяр сялис, тякансыз баша
чатдырмагдыр. Ротор нормал фырланма сцрятиня чатдыгда А 2
ачары гошулур, автотрансформатор дюврядян хариж едилир вя
мцщяррик там шябякя эярэинлийи шяраитиндя ишляйир.
139
4.17.4. Улдуздан цчбужаьа кечмякля ишя салма
ишя салма
реостаты
ишя
салма
140
Ишя салмаг цчцн Ч чеврижи схемдя ашаьы вязиййятдя
гойулур ки, бу да статор долаьынын улдуз бирляшмясиня
уйьундур. Сонра А ачары вурулур. Демяли, статор долаьына
3 дяфя аз эярэинлик верилир. Буна эюря дя ишя салма
моменти 32 3 дяфя аз олур.
Ишя салма жяряйаны да 3 дяфя аз олур, чцнки
эярэинлийин азалмасындан башга жяряйан да йалныз схемин
дяйишдийиня эюря 3 дяфя азалыр. Яслиндя ися практики
олараг жяряйан 3.5-4 дяфя ашаьы дцшцр. Буна сябяб
эярэинлийин азалмасы нятижясиндя индуктив мцгавимятлярин
артмасыдыр.
Цсулун чатышмайан жящяти ондан ибарятдир ки, улдуз-
дан цчбужаьа кечдикдя мцщяррикин жяряйан дювряси гыса
мцддят ярзиндя гырылыр вя коммутасийа ифрат эярэинлийи йара-
на биляр. Щазырда бу цсул нисбятян аз истифадя олунур.
141
Шякил 4.46. Фаз роторлу асинхрон мцщяррикин реостатла
ишя салма схеми
М Ы2
Ммакс
Ммин Ымак
Мис с
Ыис
Ымин
а) б)
142
едир. Щяр пиллянин мцгавимяти вя заман интервалы еля
сечилмялидир ки, контактлар ардыжыл олараг гапандыгда ишя
салма моменти Мис вя ишя салма жяряйаны Ыис максимум
(Ммах, Ы2мах) вя минимум (Ммин, Ы2мин) гиймятляри арасында
дяйишсин.
Момент вя ротор жяряйанынын дяйишмя графики шякил
4.47-дя эюстярилмишдир. Ишя салманын ахырында контактлар
щамысы гапанараг, ротор дюврясини дя гыса гапайыр. Авто-
матлашдырылмыш гурьуларда ишя салма просесини
асанлашдырмаг мягсядиля ишя салма реостатынын пилляр
сайыны аз эютцрцрляр, адятян 2-3 пилля гябул олунур.
Гейд етмяк лазымдыр ки, эюстярилян цсулла ишя
салмада фаз роторлу асинхрон мцщяррикин ишя салма
моменти вя жяряйаны арасында чох ялверишли нисбят ялдя
едилир ки, бу да валда бюйцк йцк олдугда важиб шяртлярдян
биридир.
ишя салма
долаьы
гыса-гапайыжы
щалгалар
ишчи
долаг
144
Шякил 4.48. Икигяфясли асинхрон мцщяррикин ротор йувасы, ротор
долаьынын чубуглары вя гыса гапайыжы щалгалар
146
р1 Х1 Х’ии
Мис
147
щяндяси йери (даиряви диаграмы)
148
Мцщяррикин момент характеристикасы М (С) ики харак-
теристиканын жями кими эюстяриля биляр (шякил 4.51).
Бунлардан бири ишчи долаьын йаратдыьы Ми (С), о бири ися ишя
салма долаьын йаратдыьы Мис(С) характеристикасыдыр.
Эюрцндцйц кими ишчи долаьын критик сцрцшмяси Ски ишя салма
долаьынын критик сцрцшмясиндян Скис кичикдир.
М
М
Ми
Мис
С
0 Ски Скис1,0
M is ( S 1.0 ) I
K is 1.2 2,0; Kis i 1is ( S 1.0 ) 4.0 6.0
Mn In
Роторун нисбятян мцряккяб гурулуша малик олмасы
икигяфясли мцщяррикин гиймятини артырыр вя онун тятбиг сащя-
сини мящдудлашдырыр. Сон заманлар роторун гурулушуну са-
дяляшдирмяк мягсядиля ротор долаглары алцминиумдан да
149
тюкцлцр. Беля мцщяррикин характеристикалары бир гядяр пис
олур.
4.18.2. Дярин йувалы мцщяррикляр
бъ
150
олундуьундан, бу щиссянин индуктив мцгавимяти йухары
щиссясинин индуктив мцгавимятиндян бюйцкдцр. Буна эюря
дя нагилдяки жяряйан онун щцндцрлцйц цзря индуктив
151
Бунун нятижясиндя мцщяррикин ишя салма моменти
артыр, ишя салма жяряйаны ися азалыр, йяни мцщяррик йахшы ишя
салма эюстярижиляриня малик олур.
Ротор фырланараг сцряти артдыгжа, сцрцшмя азалыр, ротор
жяряйанынын тезлийи дя азалмаьа башлайыр. Нагилин щцндцр-
лцйц бойунжа жяряйанын пайланмасы дяйшир. Фырланма тез-
лийи номинал гиймятя чатдыгда, ротор жяряйанынын тезлийи бир
нечя Щерс тяшкил едир, чцнки
f 2 n S n f1
152
нятижясиндя актив мцгавимятин дяйишмясини нязяря алан
ямсалдыр.
Дярин йувада йерляшмиш нагилдя жяряйанын сятщя сыхылма
щадисясинин тящлили эюстярир ки:
sh2 sin 2
Kr (4.119)
ch 2 cos 2
153
Йуванын дяринлийи вя мис чубуьун щцндцрлцйц щ=3см
оларса, ишя салма анында С=1.0, K r h 3 йяни
чубуьун актив мцгавимяти цч дяфя артажагдыр.
Дярин йувалы мцщяррикин явяз схеми ади явяз схеми
кими гурула биляр. Анжаг бурада роторун актив вя
сяпялянмя индуктив мцгавимятляри сцрцшмянин функсийасы
олажагдыр, r2 ' (С) вя X 2 ' (С), (шякил 4.54). Явяз схеминя
эюря мцщяррикин бцтцн характеристикалары щесаблана биляр
вя жяряйанларын щяндяси йери (даиряви диаграмы) гурула
биляр. Даиряви диаграмын цмуми эюрцнцшц шякил 4.55-дя
верилмишдир. r (S ) '
2
р1 Х1 X 2' ( S ) S
Ы0 I 2'
Ы1 Хм
У1 рм
Мис
Мис
154
Шякил 4.55. Дярин йувалы мцщяр- Шякил 4.56. Дярин йувалы
рикин даиряви диаграмы (жяряйан- мцщяррикин механики
ларын щяндяси йери) характеристикасы
M is I
K is M 1.0 1.4; K is i is 4.5 6.0
Mn In
гиймятляриня маликдир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, мцасир гыса гапанмыш
мцщярриклярин яксяриййяти бу вя йа башга формада дярин
йувалы щазырланыр.
155
60 f1
n2 n1 (1 S ) (1 S ) (4.123)
p
m const
U1
4.44W1 K w1 m (4.125)
f1
U1
const
f1
олмалыдыр. Йяни тезликля бярабяр эярэинлик дя ейни нисбятдя
дяйишдирилмялидир. Бу шярт валдакы моментин сабитлийини ялдя
етмяйя имкан верир. Даща эениш диапазонда тянзим тяляб
олунурса
E1
const
f1
157
эюря дя практикада эюстярилян шяртдян кянара чыхмаг
лазым эялир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, тезлик тянзими цсулу бир сыра
чатышмайан жящятляриня эюря, нисбятян аз тятбиг едилир.
158
Ы щисся ЫЫ
щисся
Ы щисся ЫЫ
щисся Н
159
насослары щярякятя эятирмяк цчцн истифадя олунур.
Мясялян ф=50 Щс шяраитиндя статорда долаглардан бири
2п=4 вя 8 гцтблц, о бириси ися 2п=6 вя 12 гцтблц
1500/1000/750/500 синхрон сцрятли мцщяррики эюстярмяк
олар.
160
2п1
а) б)
Шякил 4.58. Сабит момент шяраитиндя гцтбляр сайынын дяйишилмя
схеми (а) вя механики характеристикасы (б)
P2 3U x I cos 2 p2 4 p1 -я уйьун
2п1-я уйьун
P1 3U x 2 I cos
161
бурадан
P1 2
1.15
P2 3
Тягриби P1 P2 гябул етмяк олар. Демяли бу схемдя
П=жонст.
Жцт гцтбляр сайыны дяйишмякля фырланма тезлийинин тян-
зими цсулу бир сыра чатышмайан жящятляриня бахмайараг
нисбятян эениш истифадя олунур.
а) б)
162
Яввялжядян демяк лазымдыр ки, бу цсулла сцряти
тянзим етмяк цчцн мцщяррикин валында щюкмян механики
йцк – тормозлайыжы йцк моменти олмалыдыр.
Гыса гапанмыш роторлу асинхрон мцщяррикин сцрцшмя-
сини дяйишдирмяк цчцн сыхажлардакы эярэинлийи тянзим етмяк
лазым эялир.
У1 > У2 > У3
Мм
Мйцк
163
S ' S ' ' S ' ' ' Sk С
164
Шякил 4.61. Ротор дюврясиня ялавя мцгавимят гошмагла
фырланма сцрятинин тянзиминя даир
Цсулун чатышмайан жящяти ондадыр ки, яввяла, ротор
дюврясиндя хейли бюйцк иткиляр йараныр, сцрцшмя артдыгжа
иткиляр дя артыр, икинжиси иткилярин ясас щиссяси реостатда айрыл-
дыьындан онун юлчцляри ири алыныр. Беляликля, бюйцк мцщяррик-
лярдя тянзим реостатынын тятбиги ялверишсиздир. Бундан
башга ротор дюврясинин мцгавимяти артдыгжа мцщяррикин
механики характеристикасы йумшалыр вя сцрятин гиймяти
йцкдян асылы олараг чох дяйишир.
Бу цуслудан эениш сцрятдя кичик эцжлц асинхрон мц-
щярриклярин дюврляр сайынын тянзиминдя истифадя олунур.
ж) ротор дюврясиня ялавя ЕЩГ дахил етмякля
фырланма тезлийинин тянзими. Харижи мянбядян фаз роторлу
мцщяррикин контакт щалгалары васитясиля ротор дюврясиня
тезлийи ротор жяряйанынын тезлийиня бярабяр ялавя Еял ЕЩГ
дахил едилир. Ротор жяряйаны
. . . .
. E 2 S E l S E 2 E l
I2 (4.126)
Z2S r2 jSX 2
олажагдыр.
Ялавя ЕЩГ-нин гиймяти вя ишарясиндян асылы олараг,
ротор жяряйанынын гиймяти вя ишаряси дяйишир. Буна уйьун
165
електромагнит моментин гиймяти вя ишаряси дяйишдийиндян,
фырланма сцряти дя тянзим олунур.
Гейд етмяк лазымдыр ки, бу цсулла фырланма сцряти
синхрон гиймятиня эюря щям ашаьы, щям дя йухары истига-
мятдя тянзим олуна биляр.
Мцяййян тезликли ялавя ЕЩГ-нын йаранмасы кюмякчи
електрик машыны васитясиля ялдя едилир вя каскад схемляри
васитясиля щяйата кечирилир.
а)
б)
Статор
166
дяйишир
Шякил 4.62. Фаз тянзимляйижиси схеми (а) вя онун
вектор диаграмы (б)
167
Е2=Е1=У1 вя эярэинлийин тянзими U 2 min 0 U 2 max 2U1
щядляриндя баш верир. Тянзим эениш щядлярдя вя сялис олур.
Лакин чыхыш эярэинлийинин дяйишмясиля бярабяр онун фазасы
да мцяййян гядяр дяйишир ки, бу да бязи щалларда ялверишли
дейил. Буна бахмайараг, индуксион тянзимляйижиси эениш
тятбиг тапмышдыр.
У2мах
Статор
Ротор
У2мин
а) б)б б)
168
4.20.3. Асинхрон машынын эенератор реъими –
бурада ики щал ола биляр:
а) асинхрон машын шябякя иля паралел ишляйир. Онун
ротору щяр щансы кянар мцщяррик васитясиля синхрон
сцрятдян йухары сцрятля фырландрылыр (n2 n1 , S 0) . Бу
заман магнит сели йаратмаг цчцн шябякядян реактив
магнитляндирижи жяряйан алыныр. Ротор жяряйанынын актив
щиссясинин ишаряси дяйишир, мянфи олур, чцнки
169
Шякил 4.64. Шябякя иля паралел Шякил 4.65. Асинхрон эе-
ишляйян асинхрон эенераторун нераторун даиряви диаграмы
вектор диаграмы
___ ___
I1a I1 cos 1 аб m1 ; P1 m1U1 I1 cos 1 аб m p
170
б) юзцня тясирлянян асинхрон эенератор – бу
щалда эенераторун електрик шябякяси иля ялагяси йохдур вя
айрыжа эютцрцлмцш бир сыра ишлядижилярля ишляйир, йяни
автоном гурьуларда тятбиг олунур.
Магнит сели йаратмаг цчцн реактив енеръи мянбяйи
олараг конденсаторлар батарейасы эютцрцлцр (шякил 4.66).
Конденсатордан ахан Ыж тутум жяряйаны эенератор цчцн
магнитляндирижи Ы жяряйаны олажагдыр.
Юзцня тясирлянмя просеси беля баш верир.
Эенераторун ротору кянар мцщяррик васитясиля мцяййян
сцрятля фырландырылыр. Роторун нцвясиндяки галыжы магнит сели
статор долаьында Егал електрик щярякят гцввяси
индуксийаландырыр. Конденсаторлар батарейасы дюврясиндян
уйьун Ыж жяряйаны ахыр. Бу, эенератор цчцн магнитляндирижи
жяряйан олдуьундан магнит сели артыр, ЕЩГ артыр, жяряйан
артыр вя с. Юзцня тясирлянмя просеси машынын магнитлянмя
яйриси U1 f ( I ) иля конденсаторун волт-ампер
характеристикасынын U c X c I c кясишмя нюгтясиня гядяр
давам едир вя сыхажларда У1 эярэинлийи гярарлашыр.
конденсаторлар
батарейасы
171
Уж=ХжИж
173
Интигал механизминин тормозланмасы нятижясиндя ма-
шында йаранан енеръи, ротор долаьына гошулан актив мцга-
вимятдя иткийя сярф олунур.
Динамики тормоз реъиминин чатышмайан жящяти ялавя
сабит жяряйан мянбяйинин тяляб олунмасыдыр.
4.20.6. Тезлик чеврижиси реъими – мялумдур ки,
асинхрон машынын роторунда жяряйанын тезлийи сцрцшмядян
асылыдыр, йяни ф2=Сф1.
Эюстярилян хцсусиййят асинхрон машынындан тезлик
чеврижиси кими истифадя етмяйя имкан верир.
Бу мягсядля фаз ротрлу асинхрон машынын долагларын-
дан бири, мясялян статор долаьы тезлийи ф1 олан шябякяйя го-
шулур, ротор кянар мцщяррик васитясиля мцяййян сцрятля фыр-
ландырылыр, о бири долагдан ф2 тезликли електрик енеръиси алынараг
ишлядижийя ютцрцлцр (шякил 4.67).
Яэяр ротор тярпянмяздирся н2=0, С=1 вя ф2=ф1. Асин-
хрон машын статик трнасформатор реъиминдя ишляйир Пмех=0,
статордан алынан П1 эцжц иткиляри чыхмаг шяртиля файдалы эцж
П2 кими ишлядижийя верилир.
Ротор синхрон сцрятля сащянин яксиня фырландырыларса,
н2=-н1, С=2 вя ф2=2ф1, алынан тезлик икигат гиймятя маликдир.
Ишлядижийя ютцрцлян эцжцн йарысы кянар мцщяррикдян меха-
ники эцж кими, йарысы ися статордан електрик эцжц кими алыныр.
Пмех
КМ
Кянар
мцщярри 174
к
Шякил 4.67. Асинхрон машын тезлик чеврижиси кими
175
Бу ифадядян эюрцнцр ки, У1=жонст шяраитиндя ф1 дяйишяркян
магнит сели -дя дяйишмялидир. Диэяр тяряфдян
M C I 2 cos 2 (4.130)
176
насиб олараг артар вя бу заман магнит сели тезлийин дя-
йишмясиня тярс мцтянасиб олараг азалдыьындан, бцтцн
бунлар, Ы2 жяряйанынын кяскин артмасына эятиряр. Беля ки,
мясялян, ф1 тезлийи 10% артдыьы щалда, вентилйатору фырладан
мцщяррикин ротор жяряйаны тяхминян 1,5 дяфя артар ки, бу
да машынын нормадан артыг гызмасына сябяб олар.
Йцк моментинин сабитлийи шяраитиндя тезлик ф1 артарса,
мцщяррикин максимал моменти ф12-на мцтянасиб олараг
азалар вя мцщяррикин дайаныглы иши позула биляр. Беляликля, ф1
тезлийинин номинал гиймятдян мейл етмяси асинхрон
мцщяррикин иш шяраитинин писляшмясиня эятирир. Одур ки,
стандарта эюря тезлик номинал гиймятиндян 5% артыг мейл
етмямялидир.
Инди дя эярэинлийин номинал гиймятиндян мейл етмяси
щалына бахаг. Тезлик ф1=фын олдуьу щалда эярэинлийин дяйиш-
мяси дя тезлийин дяйишмяси щалындакы нятижяляря эятирир.
Фярг йалныз бундадыр ки, У1 эярэинлийинин азалмасы иля
магнит сели -дя азалыр вя яксиня. Одур ки, ф1=жонст вя
номинала йахын йцкляр шяраитиндя У1 эярэинлийинин
дяйишмяси асинхрон мцщярриклярин ишиня пис тясир эюстярир.
Буна эюря дя асинхрон мцщяррикляря верилян эярэинлийин
дяйишмя щядди мящдудлашдырылмалыдыр. Стандарта эюря
шябякя эярэинлийинин юз номинал гиймятиндян -5%-
дян+10%-я гядяр дяйишмяси щалларында асинхрон
мцщяррик номинал эцж вермяк габилиййятиня малик ол-
малыдыр.
~У1
Ыи
Ыи А
Зф
ишчи
долаг
Ыис
178
m
sin(t x) m sin(t x) (4.132)
2 2
m
duz sin(t x) (4.133)
2
о бири ися якс истигамятдя
якс
m
sin(t x) (4.134)
2
фырланажагдыр.
Дцз сащянин хятти сцряти, Vduz ; якс сащянинки
D
ися Вякс Vduz , бурада - гцтб аддымы, Д –
2p
статорун дахили диаметридир.
Йяни дюйцнян сащяни ики фырланан сащянин жями кими
тясяввцр етмяк олар. Онларын амплитудасы дюйцнян
сащянин амплитудасынын йарысына, фырланма истигамяти ися
бир-биринин яксиня олажагдыр. Шякил 4.70-дя дюйцнян
сащянин ики фырланан сащяйя айрылмасы графики олараг
эюстярилмишдир.
Фм
т3
т2
179
Шякил 4.70. Дюйцнян сащянин ики фырланан сащйя айрылмасы
S якс n1 n2 n1 n2 n1 n1 (1 S ) 2 S
n1 n1 n1
(4.136)
фякс>>фдцз (4.139)
180
Мясялян яэяр Сн=5%=0,05 оларса, ф1=50 Щс тезлийи
шяраитиндя фдцз=0,05 50=2,5 Щс, фякс=(2-0,05)50=97,5 Щс
алыныр.
Демяли дцз сащянин роторда индуксийаладыьы жяряйан
актив характердя (кичик тезликдя роторун индуктив мцгави-
мятини нязярдян атмаг олар), якс сащянин индуксийаладыьы
жяряйан ися индуктив хараткердядир (бюйцк тезликдя роторун
актив мцгавимятини нязярдян атмаг олар). Щяр сащянин
уйьун ротор жяряйаны иля гаршылыглы тясириндян електромагнит
момент йараныр.
Моментин гиймяти жяряйанын актив мцряккябясиндян
асылыдыр. Буна эюря дя дцз сащядян йаранан момент
Мдцз, якс сащянин йаратдыьы Мякс моментдян хейли
бюйцкдцр:
Мдцз>>Мякс.
Мящз бу сябябя эюря ротор юз фырланмасыны дцз
истигамятдя сахлайыр:
М=Мдцз-Мякс>0, н2>0.
Яэяр ротор тярпянмяздирся, н2=0; С=1,0
фдцз=фякс=ф1
Мдцз=Мякс вя М=Мдцз-Мякс=0
М
Мдцз
181
Мйцк
(шякил 4.71). Характеристикадан эюрцндцйц кими роторун
дцз вя йахуд якс истигамятдя фырланмасы тамамиля ейни
ящямиййятя маликдир. Тярпянмяз вязиййятдян ротор щансы
тяряфя тякан аларса, о истигамятдя дя фырланмаьа
башлайажагдыр. БирфазлыМякс статор долаьы шяраитиндя роторун
фырланмасы критик сцрцшмя Ск-нын гиймятиндян асылыдыр.
r2'
мцщяррикин ишляйя билмяси цчцн S k 1.0 шярти
X 1 X 2'
щюкмян
юдянилмялидир.
182
Шякил 4.72. Ск>1.0 олдугда бирфазлы мцщяррикин механики
характеристикасы
183
вимятляри шяраитиндя вектор диаграмлары эюстярилмишдир.
Адятян актив мцгавимят вя йахуд тутум ишлядилир.
У1 z R У1 z jl У1 z
1
jc
Ыс Ыи
s Ыи Ыс Ыи
i i s i
s
184
Мс
Мс
185
Тутумун гиймяти ися йа ишя салма вя йахуд иш реъи-
миндяки эюстярижиляря эюря сечилир. Иш реъиминя эюря сечилмиш
тутум шяраитиндя ишя салма моменти кичик алына биляр. Буна
эюря дя бязян ишя салмаг цчцн бир конденсаторун
тутуму кифайят олмадыьындан паралел даща бир конденсатор
да гошулур. Мцщяррик ишя дцшдцкдян сонра бу
конденсатор дюврядян ачылыр (шякил 4.76, б).
б)
а)
186
Ади асинхрон машынын статору ох мцстявиси цзря бир
тяряфдян кясиляряк дцзляндирилярся хятти асинхрон мцщяр-
рикин статору алынар (шякил 4.77).
187
Гачаьанын йердяйишмя сцрятини В2 иля ишаря едяряк,
хятти асинхрон мцщяррикдя сцрцшмянин ашаьыдакы ифадясини
аларыг:
V1 V2
S (4.140)
V1
188
Щазырда бир сыра металемалетмя дязэащларында, нефт-
кимйа сянайесинин дозалайыжы насосларында, технолоъи хят-
лярдя вя с. елементлярин иряли-эери (гайыдышлы ирялилямя)
щярякятини алмаг цчцн хятти асинхрон мцщярриклярдян
истифадя едирляр.
Гайыдышлы-ирялилямя щярякятли мцщяррик алмаг цчцн ади
хятти асинхрон мцщяррикдя статор долаьынын фаз ардыжыллыьыны
периодик олараг дяйишмяк лазым эялир. Лакин беля мцщяр-
риклярдя щяр бир там периодлу эедишдяки сцрятлянмя вя
йавашыма дюврляриндя щярякят едян елементин кинетик
енеръисинин бир щиссясинин сямярясиз итмяси иля нятижялянян
чох бюйцк эцж иткиляри йараныр.
Сон вахтлар хятти асинхрон мцщярриклярин електрик няг-
лиййатында, хцсусян дя магнит асылмасы олан йцксяк сцрятли
сярнишин няглиййатынын вя еляжя дя бу гябилдян олан бир
сыра диэяр механизмлярин интигалларында тятбиги бюйцк
мараг кясб едир. Йцксяк сцрятли дямир йолу няглиййатында
тятбиг едилян беля хятти мцщяррикин статору долагла бирликдя
гатарын екипаъ вагонунда гурашдырылыр, дямир йолунун
релсляри арасында йерляшдирилмиш полад золаг ися ротор
вязифясини ифа едир. Статор долаьы сцрцшян контакт васитясиля
дяйишян жяряйан шябякясиня гошулдугда ямяля эялян
узунуна истигамятли дартгы гцввяси гатары щярякятя эятирир,
кянар еффектин тясириля йаранан ениня гцввя ися екипаъын
магнит асылмаьыны тямин едир.
Хятти асинхрон мцщярриклярин тятбиги иля ялдя едилян ин-
тигалларда дартгы гцввясинин билаваситя ижра механизминя
ютцрцлмяси гурьунун етибарлылыьынын вя ФИЯ-нин йцксялдил-
мяси иля йанашы щям дя онун кинематик схеминин олдугжа
садяляшдирилмясиня, оптимал щярякят сцрятинин алынмасына,
габарит юлчцляринин азалдылмасына вя с. имкан верир.
189
БЕШИНЖИ БЮЛМЯ
СИНХРОН МАШЫНЛАР
Тяйинаты.
Синхрон машын еля дяйишян жяряйан машыныдыр ки,
онун роторунун фырланма тезлийи статор жяряйанынын тезлийи
иля жидди сцрятдя сабит мцнасибятдя олур. Беля ки:
60 f1
n2 (5.1)
p
бурада н2 – роторун фырланма тезлийи, д/дяг:
ф1 – статор жяряйанынын тезлийи Щс;
п – жцт гцтбляр сайыдыр.
60 f1
Мялумдур ки, n1 ифадяси статор долаьындан
p
ахан жяряйанын йаратдыьы магнит сащясинин фырланма
тезлийинин (синхрон сцрятин) дцстурудур. Демяли, синхрон
машынларда роторун фырланма тезлийи н2, тезлик ф1 вя жцт
гцтбляр сайы п (5.1) дцстуру иля ялагялидир. Сабит жяряйан
машынларындан фяргли олараг, бу машынлары истянилян фырланма
тезикляриня щазырламаг мцмкцн дейил.
Синхрон машынлар ясас етибары иля електрик енеръиси
мянбяйи олан эенераторлар кими истифадя олунур. Бунлар
бюйцк эцжлц истилик, су вя атом електрик стансийаларында,
щабеля сяййар електрик стансийалары вя няглиййат
васитяляриндя (тепловозларда, тяййарялярдя вя с.) гурулур.
Щазырда дцнйада истещсал олунан електрик енеръисинин 90%-
дян чоху синхрон эенераторлардан алыныр.
190
Синхрон эенераторларын конструктив гурулушу ясасян
интигал мцщяррикинин типи иля мцяййян олунур. Бундан асылы
олараг синхрон эенераторлар турбоэенераторлара, щидроэе-
нераторлара вя дизел эенераторлара айрылыр.
Турбоэенераторлара механики енеръи (фырланма щяря-
кяти) бухар вя йа газ турбинляриндян, щидроэенераторлара –
су турбинляриндян, дизел эенераторлара ися – дахили йанма
мцщяррикляриндян верилир. Щазырда истилик вя атом електрик
стансийаларында гурулан турбоэенераторлар чох бюйцк
ващид эцжляря (300, 500, 800, 1000, 1200 МВт) малик
олуб, фырланма тезликляри уйьун олараг 3000 д/дяг (п=1) вя
1500 д/дяг (п=2)-дир. Щидроэенераторлар чохгцтблц
олмагла, нисбятян кичик фырланма тезликляриня маликдир.
Синхрон машынлар мцщяррик кими дя эениш тятбиг олу-
нур. Синхрон мцщяррикляр 100 кВт вя даща бюйцк эцжляря
щазырланыр вя фырланма тезлийи сабит олан механизмлярин (на-
сосларын, компрессорларын, вентилйаторларын вя с.) интигаллары
цчцн истифадя едилир.
Автоматик идаря системляриндя вя мяишят електрик
жищазларында мцхтялиф синхрон микромцщяррикляр чох эениш
тятбигат тапмышдыр.
Синхрон мцщяррикин мцсбят жящятляри (йцкдян вя эяр-
эинликдян асылы олмайараг) фырланма тезлийинин сабитлийи вя
эцж ямсалы cos -нин, йяни машынын реактив эцжцнцн
тянзимлянмясинин мцмкцнлцйцдцр.
Синхрон машынын реактив енеръи вермяк вя алмаг
габилиййяти ону шябякянин эцж ямсалыны йахшылашдырмаг вя
эярэинлийини тянзимлямяк мягсяди иля истифадя етмяйя
имкан верир. Бу мягсядля истифадя едилян машынлара
синхрон компонсатор дейилир.
Беляликля, синхрон машын эенератор, мцщяррик вя
компенсатор кими ишляйя билир.
191
Ишлямя принсипи.
Синхрон машынын статору (шякил 5.1) гурулушуна эюря
асинхрон машынын статорундан фярглянмир. Беля ки, бурада
да статор нцвясинин йуваларында цчфазлы (цмуми щалда чох-
фазлы) долаг йерляшдирилир. Цчфазлы долаг адятян дахилдя
улдуз бирляшдирилир вя цч уж кянара чыхарылыр.
Ут
192
эенераторундан (тясирляндирижидян) истифадя едирляр (шякил
5.2).
193
Шякил 5.2. Синхрон машынын тясирлянмя долаьынын тясирляндирижи
эенератордан дойдурулма схеми
1-статор (лювбяр) долаьы, 2-ротор, 3-тясирлянмя долаьы,
4-щалгалар, 5-фырчалар, 6-эярэинлик тянзимляйжиси,
7-тясирляндирижи, 8-тясирляндирижинин тясирлянмя долаьы
194
олур. (5.2.) вя (5.3) ифадяляриндян эюрцнцр ки, н 2=н1. Йяни
роторун вя статор сащясинин фырланма тезликляри ейнидир.
Одур ки, беля машынлара синхрон машын дейирляр.
Синхрон машында цмуми магнит сащяси щяр ики
долаьын магнит щярякят гцввяляринин (МЩГ) бирэя тясири иля
йараныр вя бу цмуми сащя фязада роторла ейни сцрятля
фырланыр.
Гейд едяк ки, гярарлашмыш реъимдя истянилян типли
електрик машынында, статор вя роторун магнит сащяляринин
гаршылыглы тярпянмязлийи, йяни бу сащялярин бир-бириня
нязярян щярякятсиз олмасы електрик машынлары
нязяриййясинин фундаментал гануну сайылыр. Щягигятян,
йалныз беля олдуьу щалда машында фырландырыжы момент
йаранар, енеръи статордан ротора вя йа яксиня ютцрцля биляр.
Демяли, синхрон машында статор вя ротор сащяляринин
гаршылыглы тярпянмяз (бир-бириня нязярян щярякятсиз) олмасы
цчцн онун ротору статор сащясинин фырланма тезлийиня
бярабяр сцрятля фырланмалыдыр.
Синхрон машынларда ЕЩГ индуксийаланан вя йцкя
гошулан долаг лювбяр долаьы, магнит сащяси йарадан
долаг, йяни тясирлянмя долаьы йерляшдирилмиш машын щиссяси
ися индуктор адланыр. Бу бахымдан шякил 5.1-дя тясвир
олунан машында статор-лювбярдир, ротор ися индуктордур.
Машынын иш принсипиня эюря фырланан щиссянин лювбяр йахуд
индуктор олмасынын фярги йохдур. Одур ки, бязи щалларда
кичик эцжлц синхрон машынларда лювбяр долаьы роторда,
индуктор ися статорда йерляшдирилир. Беля машынлара чеврилмиш
синхрон машын дейирляр.
Синхрон машын йа тялябатчылара електрик енеръиси верян
айрыжа эенератор кими, йа да шябякяйя паралел гошулмуш
щалда ишляйя биляр. Шябякя иля паралел ишляйян синхрон
машын иш реъиминдян асылы олараг шябякядян енеръи алар вя
йа шябякяйя енеръи веря биляр. Башга сюзля бу машын
мцщяррик вя йа эенератор реъиминдя ишляйя биляр.
195
Статор долаьы шябякяйя гошулдугда бу долагдан
60 f1
ахан ф1-тезликли жяряйан долагда n1 тезлийи иля
p
фырланан магнит сащяси йарадыр. Фырланан сащя иля ротор
долаьындан ахан тясирлянмя жяряйанынын гаршылыглы тясири
нятижясиндя електромагнит моменти йараныр. Эенератор
реъиминдя бу момент тормозлайыжы, мцщяррик реъиминдя ися
фырландырыжы олур. Гярарлашмыш реъимдя ротор магнит
сащясиня нязярян тярпянмяз олуб, валдакы механики
йцкдян вя йа сыхажлардакы йцкдян асылы олмайараг н2=н1
тезлийи иля фырланыр.
Беляликля, гярарлашмыш реъимлярдя синхрон машынын иши
ашаьыдакы хцсусиййятлярля характеризя олунур:
1) Истяр мцщяррик, истярся дя эенератор реъимляриндя
ишляйян машынын ротору сабит сцрятля фырланыр вя бу сцрят
фырланан сащянин сцрятиня бярабярдир, йяни н2=н1;
2) Лювбяр (статор) долаьында индуксийаланан ЕЩГ-
нин дяйишмя тезлийи роторун фырланма тезлийиня
мцтянасибдир;
3) Гярарлашмыш реъимдя тясирлянмя долаьында ЕЩГ
индуксийаланмыр; Бу долаьын МЩГ-си машынын иш реъиминдян
асылы олмайыб, йалныз тясирлянмя жяряйаны иля тяйин олунур.
196
жяряйан вя эярэинликляри фырланан контакт щалгалары вя
фырчалар васитясиля кянара (тялябатчылара) вермяк етибарсыз
олур. Одур ки, мцасир орта вя бюйк эцжлц синхрон машынлар-
да лювбяр тярпянмяз щисся олан статорда, индуктор ися ро-
торда йерляшдирилир (шякил 5.3 а).
Тясирлянмя долаьынын эцжц машынын номинал эцжцня
нязярян чох кичик (0,3-3%), эярэинлийи ися адятян 220В
олдуьундан, беля параметрляри олан долаьа фырланан
контакт щалгалары вя онларын цзяриндя сцрцшян фырчалар
васитясиля кянар мянбядян сабит жяряйан вермяк чятинлик
тюрятмир. Кичик эцжлц синхрон машынлар щям тярпянмяз,
щям дя фырланан лювбярли щазырланыр. Фырланан лювбярли
(чеврилмиш) синхрон машынларда индуктор статорда
йерляшдирилир, роторда гойулмуш лювбяр долаьына ися йцк цч
ядяд контакт щалгасы васитясиля гошулур (шякил 5. 3 б).
а)
б)
197
Шякил 5.3. Тярпянмяз вя фырланан лювбярли синхрон машынын
конструктив схеми. 1-лювбяр, 2-лювбяр долаьы,
3-индукторун гцтбляри, 4-тясирлянмя долаьы,
5-контакт щалгалары вя фырчалар
Синхрон машынын статор нцвяси ейниля асинхрон
машында олдуьу кими галынлыьы 0,5 мм олан електротехники
полад вяряглярдян штампланараг силиндрик формада йыьылыр.
Силиндирин сятщи цзря алынан йуваларда цчфазлы долаг
йерляшдирилир. Фаз долаглары фязада бир-бииня нязярян 120
електрик дяряжяси сцрцшдцрцлмцш вязиййятдя олур вя
дахилдя ясасян улдуз схеми цзря бирляшдирилир. Машынын
эцжцндян вя типиндян асылы олараг статор нцвясинин
йувалары дцзбужаглы, трапесийа, овал вя башга формаларда
олур. Бюйцк эцжлц машынларда йувалар дцзбажыглы ачыг
формада олур. Беля олдугда фаз долаьынын сексийалары
кянарда щазырланараг асанлыгла йуваларда йерляшдириля билир.
Кичик эцжлц машынларда ися долаглар статорун юзцндя
йыьылыр.
Статор долаьы мис нагиллярдян щазырланан сексийалар-
дан ибарятдир. Долаг чох вахт икигат, илэяквари типли щазырла-
ныр.
198
Синхрон машынларда, фырланма тезлийиндян асылы олараг,
ики мцхтялиф гурулушлу роторлар тятбиг едилир. Айдын эюрцнян
гцтблц ротор (шякил 5.4 а) вя айдын эюрцнмяйян гцтблц
ротор (шякил 5. 4 б).
а) б)
199
Чубуглар щяр ики тяряфдян сегментлярля гапаныр. Беляликля,
роторда асинхрон машынын дяля гяфясиня бянзяр гыса
гапанмыш долаг алыныр (шякил 5.5).
200
тюкмя полад кцтлядян щазырланыр. Беля бюйцк фырланма тез-
ликляриндя роторун гцтблярини яввялки гурулушда щазырламаг,
йяни айдын эюрцнян гцтблц ротор тятбиг етмяк мцмкцн ол-
мур. Чцнки, беля сцрятлярдя мяркяздянгачма гцввяляри
чох бюйцк олдуьундан айдын эюрцнян гцтблярин вя
тясирлянмя долаьынын бяркидилмяси чятин олур. Силиндрик ротор
нцвясинин харижи сятщи цзря ачылмыш йуваларда тясирлянмя
долаьы йерляшдирилир. Долаьын нагилляри ротор фырлананда
йувалардан чыхмасын дейя онлар гейри магнит материалдан
олан чивлярля бяркидилир. Долаьын алын щиссяляри бюйцк
мяркяздянгачма гцввяляринин тясириня мяруз галдыьындан
онлары массив полад бандаъларла бяркидирляр. Роторун йувалы
вя йувасыз щиссяляри арасында еля нисбят эютцрцлцр ки,
лювбяр долаьында индуксийаланан ЕЩГ мцмкцн гядяр
синусоидайа йахын олсун. Бу мягсядля, тясирлянмя долаьы
2
йерляшдирилян йувалар гцтб бюлэцсцнцн тяхминян
3
щиссясини тяшкил едир.
Айдын эюрцнмяйян гцтблц синхрон машынларда
роторун полад нцвясинин юзц демпфер долаьы вязифясини
эюрцр.
Бюйцк фырланма тезлийи алмаг цчцн илкин мцщяррик ола-
раг ясасян бухар турбинляриндян истифадя едирляр. Одур ки,
беля машынлара турбоэенератор дейирляр.
а) б)
201
Шякил 5.6. Синхрон машынын тясирлянмя схемляри
1-лювбяр долаьы, 2-ротор, 3-тясирлянмя долаьы, 4-щалгалар,
5-фырчалар, 6-эярэинлик тянзимляйижиси, 7-тясирляндирижи,
8-дцзляндирижи, 9-тясирляндирижинин ротору, 10-тясирляндирижинин
лювбяр долаьы, 11-тясирляндирижинин тясирлянмя долаьы,
12-тясирляндирижинин тясирляндирижиси, 13-тясирляндирижинин
тясирляндирижисинин тясирлянмя долаьы
203
5.4. Йцксцз ишляйян синхрон эенераторун
магнит сащяси
204
Шякил 5.7. Синхрон эенераторун йцксцз ишлямя
характеристикасы
205
жяряйанынын Е0=Ун-я уйьун олан Ит0 гиймяти гябул едилир.
Беля олдугда ЕЩГ-нин вя Ит-нин нисби гиймятляри.
E0 I
E0 ; I t t олур
Un It0
Мцхтялиф синхрон эенераторлар цчцн нисби ващидлярдя
гурулмуш йцксцз ишлямя (й/и) характеристикалары, ейни
дойма ямсалында, тамамиля бир-биринин ейни олур. Щяр бир
конкрет эенератор цчцн бу хараткеристикалар йалныз базис
ващидляриня вя дойма ямсалына эюря фярглянир.
Эярэинлик яйрисинин формасы. Йцксцз ишляйян
синхрон эенераторун лювбяр долаьында индуксийаланан
эярэинлик практики олараг синусоидал олмалыдыр. Эярэинлик
яйрисинин синусоидайа йахын алынмасы цчцн машында
магнит сащясинин тяхминян синусоидал пайланмасына наил
олунмалыдыр. Бу мягсядля машынын конструксийасында бир
сыра тядбирляр эюрцлцр. Беля ки, айдын эюрцнмяйян гцтблц
машынларда тясирлянмя долаьы (йухарыда гейд едилдийи кими)
еля йерляшдирилир ки, МЩГ-нин али щармоникаларынын
амплитудлары кичилмиш олсун. Айдын эюрцнян гцтблц
машынларда ися бу мягсядля гцтб ужлугларынын кянарлары
алтында щава аралыьыны артырырлар. Лювбяр долаьыны гыса
аддымлы ( 0,8 ) пайланмыш (q 4 6) щазырлайырлар. ЕЩГ-
нин цчцнжц щармоникаларыны йох етмяк вя машында эцж
иткилярини азалтмаг мягсядиля цчфазлы эенераторларда лювбяр
долаьыны улдуз (Й) схеми цзря бирляшдирирляр. Бу щалда
йалныз хятт эярэинликляриндя цчцнжц щармоникалар йох олур.
Фаз эярэинликляриндя цчцнжц щармоникалары йох етмякдян
ютрц долаг аддымынын гысалдылмасы мягсядя уйьун дейил.
Беля ки, y 0,66 олдугда биринжи щармоника даща чох
азалыр. Эюстярилян тядбирляр машынын чыхышында практики
олараг синусоидал ЕЩГ алмаьа имкан верир, одур ки, бун-
дан сонра синхрон машынын нязяриййяси арашдырыларкян,
206
магнит сащясинин вя ЕЩГ-нин йалныз биринжи щармоникала-
рыны нязяря алажайыг.
Тясирлянмя магнит сащяси. Тясирлянмя долаьынын
йаратдыьы магнит сащяси бир сыра ямсалларла характеризе
олунур ки, бунларын васитясиля щава аралыьында индуксийанын
реал пайланмасы синусоидайа эятирилир. Бу ямсаллар сырасына
ашаьыдакылар аиддир:
а) Тясирлянмя сащяси яйрисинин форма ямсалы
B
K B tm1
Btm ;
б) Тясирлянмя сели ямсалы K .
t
Бурада Бтм1- щава аралыьында тясирлянмя сащяси
индуксийанын биринжи щармоникасынын амплитуд гиймяти,
Бтм – щямин индуксийанын реал пайланмасы яйрисинин
амплитуду,
Ф – тясирлянмя долаьынын щава аралыьында йаратдыьы
магнит сели,
Фтл-щямин селин биринжи щармоникасыдыр.
Айдын эюрцнян гцтблц машынын бир гцтб бюлэцсц щяд-
диндяки щава аралыьында тясирлянмя магнит сащясинин пай-
ланмасы шякил 5.8-дя эюстярилмишдир.
207
Шякил 5.8. Айдын эюрцнян гцтблц машынын щава аралыьында
тясирлянмя долаьынын магнит сащяси
Бу типли машынларда магнит сащясинин пайланмасы формасы
b
вя КБ ямсалы, гцтб юртцйц ямсалы i p -дан вя щава
аралыьынын формасындан, йяни max / иля / нисбятляриндян
асылыдыр. Адятян i 0,65 0,75; max / 1 2,5 вя
/ 0,01 0.05 олур. Бу шяртляр дахилиндя K B 0,9 1,2 .
Магнит сели ямсалы КФ-дя магнит сащясинин
пайланмасы формасындан асылыдыр вя эюстярилян шяртляр
дахилиндя K 0,92 1,08.
Айдын эюрцнмяйян гцтблц синхрон машын цчцн бир
гцтб бюлэцсц щяддиндяки щава аралыьында тясирлянмя
магнит сащясинин пайланмасы шякил 5.9-да эюстярилмишдир.
Бу щалда КБ вя КФ ямсаллары роторун гцтб бюлэцсцнцн
долаглы щиссясинин нисби узунлуьу -дан асылы олур. Беля
машынларда адятян 0,65 0,8 вя дойма олмадыьы щалда
K B 1,065 0,965, K 0,995 0,975.
208
(1 )
209
5.5. Йцклянмиш синхрон машынын магнит сащяси.
Лювбяр реаксийасы
210
а)
б) ж)
211
бахаг (шякил 5.10, а). Ротор фырланаркян лювбярин фаз
долагларында (5.4) ифадясиня ясасян ЕЩГ индуксийаланыр.
ЕЩГ-нин максимум гиймяти гцтбцн там алтындакы долаг
щиссясиндя, йяни бахдыьымыз щалда (шякил 5.10, а) А-Х фаз
долаьында алыныр. 0 олдуьундан А-Х фазынын жяряйаны
да щямин анда максимум олур. Йяни актив йцк шяраитиндя
ЕЩГ-си максимум олан долаьын жяряйаны да максимум
олур.
1
İ a İ m ; İb İc İ m
2
Иа, Иб, Иж-жяряйанларынын истигамяти саь ял гайдасына ясасян
тяйин едиляряк шякил 5.10, а-да эюстярилмишдир.
Мялумдур ки, цчфазлы долаьын нятижя МЩГ-синин мак-
симум гиймяти верилмиш анда жяряйаны ян бюйцк олан фаз
долаьынын оху иля цст-цстя дцшцр. Демяли лювбяр долаьынын
нятижя МЩГ-синин максимал гиймяти бахдыьымыз щалда
гцтблярин охуна перпендикулйардыр вя онун йаратдыьы сащя-
нин магнит гцввя хятляри, щямин истигамятдя ениня ох цзря
гапаныр. Буну шякил 5.10, а-дан даща айдын эюрмяк олур,
беля ки, Иа, Иб, Иж жяряйанларынын эюстярилян йюнцмцндя
лювбяр сащясинин магнит гцввя хятляри ротор гцтбялринин
ениня истигамятиндя гапаныр. Демяли лювбяр реаксийасынын
магнит сели a машынын ениня оху цзря тясир едир. =0
щалында лювбяр реаксийасы сащясинин беля характери фырланан
роторун бцтцн вязиййятляриндя сахланылыр, чцнки щямин сащя
иля ротор щямишя синхрон фырланыр.
Беляликля, актив йцк шяраитиндя, йяни =0 щалында
машынын лювбяр реаксийасы халис ениня реаксийадыр. Ениня
лювбяр реаксийасы машынын ясас магнит сащясини тящриф едир
(позур). Беля ки, лювбярин сащяси ротор гцтбцнцн бир
йарысында онун сащяси иля жямлянир, диэяр йарысында ися
чыхылыр. Яэяр бу щалда машынын магнит дювряси доймайыбса
цмуми (нятижя) сащя гиймятжя дяйишмяз галыр. Магнит
212
дювряси доймуш олдугда гцтбцн бир йарысында сащялярин
жямлянмяси, о бири йарысындакы фяргдян аз олур вя цмуми
сащя гиймятжя азалыр.
Шякил 5.10.а -дан эюрцндцйц кими халис актив йцк шя-
раитиндя статор вя ротор гцтбляри фязада бир-бириня нязярян
900 електрик дяряжяси гядяр сцрцшмцш вязиййятдя олур.
Бунларын гаршылыглы тясири нятижясиндя машында
електромагнит гцввяляри вя електромагнит моменти йараныр
ки, бу да эенератор реъиминдя тормозлайыжы, мцщяррик
реъиминдя ися фырландырыжы олур.
Халис индуктив йцк шяраитиндя, лювбяр жяряйаны ЕЩГ-
дян 900 эери галыр, йяни 900. Бу о демякдир ки, ЕЩГ-си
максимум олан (А-Х) фаз долаьында жяряйанын максимал
1
гиймяти период сонра, йяни ротор яввялки (шякил 2.10, а-
4
дакы) щала нязярян 900 саат ягряби истигамятиндя
дюндцкдян сонра алыныр (шякил 2.10, б). Фаз жяряйанларынын
гиймят вя истигамяти шякил 5.10, б-дя дя яввялки шякилдя
олдуьу кими галыр. Одур ки, лювбярин магнит селинин фязадакы
вязиййяти дяйишмяз галыр.
Шякил 2.10 б-дян эюрцндцйц кими жяряйан ЕЩГ-дян
эери галдыьы вя 900 олдуьу щалда лювбяр сащясинин
магнит гцввя хятляри гцтблярин узунуна истигамятиндя
гапаныр вя тясирлянмя сащясинин яксиня йюнялиб
магнитсизляшдирижи тясир эюстярир. Демяли, халис индуктив йцк
шяраитиндя лювбяр реаксийасы узунуна магнитсизляшдирижи
олур вя бунун тясириндян електромагнит гцввяляри вя
момент йаранмыр. Лакин машынын цмуми сащяси зяифляйир.
Халис тутум йцкц шяраитиндя, йяни лювбяр жяряйаны
ЕЩГ-ни 900 габаглайырса, ЕЩГ-си максимум олан
фаз долаьында (А-Х фазында) жяряйанын максимал гиймяти
актив йцкдя (шякил 5. 10, а-да) олдуьундан ¼ период яввял
алыныр вя бу ан ярзиндя шякил 5.10, а иля мцгайисядя ротор
213
фырланма истигамятинин яксиня 900 дюнмцш вязиййятдя олур
(шякил 5.10, ж). Фаз жяряйанлары (Иа, Иб, Иж) йеня дя биринжи
щалда олдуьу кими галыр.
Шякил 5.10, ж-дян эюрмяк олур ки, габаглайыжы жяря-
йанда вя 900 олдуьу щалда лювбяр реаксийасы бурада
да узунуна ох цзря йюнялиб, лакин магнитляндирижи тясир
эюстярир. Демяли, халис тутум йцкц шяраитиндя лювбяр
реаксийасы узунуна магнитляндирижи олур вя онун тясири
нятижясиндя машынын цмуми магнит сели бу (узунуна) ох
цзря артыр.
Беляликля, шякил 5.10-дан эюрцнцр ки, лювбярин
жяряйаны Иа ЕЩГ иля ейни фазда олдугда ениня реаксийа,
ЕЩГ-йя нязярян 90 0 сцрцшмцш олдугда узунуна
лювбяр реаксийасы йарадыр.
Яслиндя синхрон эенераторун йцкц демяк олар ки,
щеч вахт халис актив, индуктив вя йа тутум характерли олмур.
Чох вахт синхрон эенераторун йцкц гарышыг (ясасян актив-
индуктив характерли) олур. Тутаг ки, йцк актив-индуктив харак-
терли йцкдцр, йяни 0< <900 (яшкил 5.11).
Ид
214
Шякил 5.11. Актив-индуктив характерли йцк шяраитиндя лювбяр
жяряйанынын мцряккябяляри
Ид=Иасин (5.5)
Иг=Иажос (5.6)
Ид лювбяр жяряйанынын узунуна мцряккябяси вя йа
узунуна лювбяр жяряйаны олуб, узунуна любяр
реаксийасыны, Иг- ися ениня лювбяр жяряйаны олмагла, ениня
любяр реаксийасыны йарадыр. Иа- жяряйаны Е0-дян эери
галдыгда -бужаьы мцсбят сайылыр.
215
m 2 WK dol
Fa İa (5.10)
p
Фад вя Фаг МЩГ дальаларынын максимумлары уйьун д вя г
охлары иля цст-цстя дцшцр (шякил 512-дя 1-яйриляри). Яэяр
щава аралыьы чевря бойу ейни галыб -йа бярабяр олсайды
Фад иля Фаг-нцн йаратдыьы магнит сащяляри Бадм вя Багм
амплитудлу синусоидал фяза дальаларындан ибарят оларды
(шякил 5.12-дя 2 яйриляри). Лакин щава аралыьы чевря бойу
гейри-бярабяр олдуьундан МЩГ-ляринин синусоидал
дальаларынын йаратдыглары сащя индуксийаларынын щягиги
яйриляри гейри-синусодал алыныр (шякил 5.12-дя 3 яйриляри). Бу
216
лювбяр долаьында f v vf1 тезликли ЕЩГ-ляр индуксийалайыр.
ЕЩГ-нин али щармоникалары нисбятян кичикдир, чцнки сащянин
уйьун щармоникалары кичик олур. Бундан башга, лювбяр до-
лаьынын гыса аддымлы вя пайланмыш олмасы да ЕЩГ-нин али
щармоникаларынын азалмасына сябяб олур. Тяжрцбя эюстярир
ки, лювбяр реаксийасы сащяляринин индуксийаландырдыьы ЕЩГ-
ляр щягигятян дя практики олараг синусоидалдыр. Одур ки,
синхрон машынларын нязяриййясиндя сащянин йалныз ясас
щармоникалары (шякил 5.12-дя 4 яйриляри) нязяря алыныр. Ясас
щармоникалар лювбяр реаксийасынын узунуна вя ениня
магнит селлярини ( ad вя aq ) йарадыр.
2 2
ad Badm1 lb ; aq Baqm1 lb (5.11)
Магнит селляри ad вя aq роторла синхрон фырланараг
лювбяр долаьында юзцня индуксийа ЕЩГ-лярини индуксийала-
йыр.
E ad 2 f1 W K dol ad
(5.12)
E aq 2 f1 W K dol aq
217
Шякил 5.13. Синхрон машынын лювбяр реаксийасынын магнит селляри
вя ЕЩГ-лярин вектор диаграмы
. . . .
t ad aq (5.13)
218
лювбяр реаксийасынын вя эярэинлик дцшэцляринин тясириня
эюря сыхажларда алынан эярэинлик йцксцз ишлямя (й.и) ЕЩГ-
дян фярглянир. Магнит дювряси доймамыш вя симметрик йцк-
лянмиш синхрон эенераторда бцтцн фаз долаглары ейни
шяраитдя олур. Одур ки, йалныз бир фаз долаьы цчцн ЕЩГ-лярин
мцвазинятиня бахмаг кифайятдир.
Магнит дювряси доймамыш айдын эюрцнцн гцтблц син-
хрон машында МЩГ- мцряккябяляринин мцстягил тясир етди-
йини нязяря алыр вя бу мцряккябяляря уйьун олан магнит
селляринин фаз долаьында индуксийаладыьы ЕЩГ-ляря айры-ай-
рылыгда бахырыг. Нормал иш реъиминдя машында т, ад вя
аг магнит селляри иля йанашы, сяпялянмя сели са-да тясир
эюстярир. т, ад, аг вя са – селляринин лювбяр
долаьында индуксийаладыьы ЕЩГ-лярдян башга, статор
долаьынын актив мцгавимятиндя Ер=ИаРа ЕЩГ-си дя ямяля
эялир. Гярарлашмыш реъимдя бцтцн эюстярилян ЕЩГ-ляр вя
эенераторун сыхажларындакы эярэинлик мцвазинятдя олур вя
(5.14) нязяря алынмагла ашаьыдакы мцвазинят тянлийини
йазмаг олар.
. . . . . . . . .
U E E sa I a Ra E 0 E ad E aq E sa I a Ra
(5.15)
219
а) б)
220
бурада
. . . .
E sd j I d X sa ; E sq j I q X sa (5.18)
вя йахуд
.
E sd Esa sin I a X sa sin I d X sa
Esq Esa cos I a X sa cos I q X sa
221
(5.19) ифадясиндя ЕЩГ-ляри уйьун индуктив эярэинлик
дцшэцляри иля явяз едяряк йаза билярик,
. . . . . .
U E 0 j I d X ad j I q X aq j I d X sa j I q X sa (5.20)
вя йахуд
. . . .
U E0 j I d X d j I q X q
(5.21)
бурада
Хд=Хад+Хса; Хг=Хаг+Хса
Хд вя Хг мцгавимятляри синхрон машынын ян ясас па-
раметрляри олуб, лювбяр долаьынын узунуна вя ениня охлары
цзря там вя йахуд синхрон индуктивликляри (синхрон индуктив
мцгавимятляри) адланыр. Айдын эюрцнян гцтблц машынларда
Хд>Хг.
(5.21) ифадясиня ясасян гурулмуш вектор диаграмы
шякил 5.15-дя верилмишдир.
222
Бу вектор диаграмынын бир хцсусиййятини гейд едяк.
Яэяр У векторунун ужундан Иа векторуна перпендикулйар
чякиб ону Е0 векторуну вя йа Е0-ын узантысыны кясяня
___
гядяр узатсаг алынан ab парчасынын узунлуьу ИаХг-йя
бярабяр олар.
Щягигятян
___
I q X q ab cos
бурадан
___ Iq X q
ab Ia X q
cos
Бу цсулдан о вахт истифадя едилир ки, эярэинлик – У вя
жяряйан Иа верилмиш олсун, бужаьы ися мялум дейил вя
ону тяйин етмяк лазым эялир. Беля ки, жяряйан вектору Иа-ны
мцряккябяляриня айырмаг цчцн бужаьы мялум
олмалыдыр. Адятян синхрон эенераторун номинал эярэинлийи
Ун, номинал жяряйаны Иан вя cos -си верилмиш олур, онун
ясас параметрляри Хд вя Хг-нцн ися мялум олдуьу щесаб
едилир (бу параметрляр адятян нисби гиймятлярдя верилир).
Бунлары биляряк араларында бужаьы олмагла У вя Иа
векторлары гурулур, У векторунун ужундан мялум Иа вя Хг-
___ ┴
йя ясасян I a X q ab Иа чякилир вя Е0- векторунун
истигамяти, йяни бужаьынын гиймяти тяйин едилир. Бундан
сонра У векторунун ужундан ИгХг вя ИдХд векторлары чякилир
вя беляликля Е0-ын гиймяти тапылыр. Е0-ын гиймятини биляряк
эенераторун йцксцз ишлямя хараткеристикасындан онун
тясирлянмя жяряйанынын гиймятини тяйин етмяк олур. Айдын
эюрцнмяйян гцтблц синхрон машынларда Хд=Хг
олдуьундан вектор диаграмыны гурмаг цчцн лювбяр жяря-
йаны Иа-ны мцряккябяляриня айырмаг лазым эялмир, беля ки,
223
мялум эярэинлик У, лювбяр жяряйаны Иа вя эцж ямсалы
cos -йя ясасян гурулмуш диаграмда У векторунун
ужундан Иа векторуна перпендикулйар олмагла ИаХжн
парчасы узадылыр вя беляликля алынмыш вектор диаграмы даща
да садяляшир (шякил 5.16). Бу щал цчцн:
. .
U E 0 jI a X cn
(5.21.а)
-ъИаХжн
224
эенератор реъиминдя У-вектору Е0 векторундан эери галыр
вя бу щалда бужаьы мцсбят щесаб едилир.
Бязян кейфиййятжя тящлил щалларында айдын эюрцнян
гцтблц синхрон машыны эюрцнмяйян гцтблц еквивалент ма-
шынла явяз едирляр. Беля еквивалент машын Е0 ЕЩГ-си явя-
зиня ЕГ ЕЩГ-синя малик олур вя бу щалда йцк бужаьы
дяйишмяз галыр (шякил 5.17).
225
торларын бир сыра ясас хцсусиййятляри барядя айдын (яйани)
тясяввцр верир. Адятян эенераторларда н=нн=жонст щесаб
едилир вя эюстярилян кямиййятлярдян икиси арасында асылылыг
гуруларкян о бириляри сабит гябул олунур. Ясас характеристи-
калар, сабит жяряйан эенераторларында олдуьу кими, йцксцз
ишлямя, гыса гапанма, харижи, йцк вя тянзим характеристи-
каларыдыр. Садаланан бцтцн бу характеристикалар щесаблама
йолу иля, вектор диаграмларынын кюмяйи иля вя йа мцвафиг
тяжрцбя (сынаг) эюстярижиляриня ясасян гурула биляр. Айдын
эюрцнян вя эюрцнмяйян гцтблц эенераторларын
хараткерпистикалары демяк олар ки, ейнидир.
Бцтцн бу Ихарактеристикалары
т тяжрцбя йолу иля алмаг
цчцн шякил 5.18-дя эюстярилян схемдян истифадя едиля биляр.
Зйцк
А2
ТД
227
Е0=ъИаХд (5.22)
йахуд
Е0-ъИаХад-ъИаХса=0
228
а)
Хад
б)
U n 100 U 0 U n
U n % 100
Un Un
231
Эенератора гошулмуш тялябатчыларын номинала йахын
эярэинликдя ишлямяси цчцн онун чыхыш эярэинлийини стабилляш-
дирян хцсуси гурьулар-жялдтясирли автоматик тянзимляйижиляр
тятбиг едилир. Ун-ня гядяр бюйцк олса тянзимляйижи гурьу-
лар о гядяр мцряккяб алыныр. Одур ки, Ун-и кичик олан эе-
нераторлар даща мягсядя уйьун щесаб олунур. Лакин
Ун-ин кичик алынмасы цчцн синхрон индуктив
мцгавимятлярин азалдылмасы, йяни статорла ротор арасындакы
щава аралыьынын артырылмасы тяляб олунур. Бу ися юз
нювбясиндя тясирлянмя долаьынын МЩГ-нин, йяни онун
юлчцляринин артырылмасыны тяляб едир вя нятижядя синхрон
машынын баща баша эялмясиня сябяб олур.
232
Шякил 5.22. Синхрон эенераторун тянзим
характеристикалары
233
ашаьысындан кечир. Йцксцз ишлямя характеристикасына йцк
характеристикасынын хцсуси (Иа=0) щалы кими бахмаг олар.
Индуксион йцк характеристикасы чыхарыларкян машында лювбяр
реаксийасы МЩГ-нин йалныз узунуна мцряккябяси Фад
мювжуд олдуьундан, вектор диаграмында (шякил 5.23, б)
нятижя МЩГ.
. . .
F F t F ad вя
. . .
U E 0 jİ a X ad jİ a X sa E 0 jİ a X d (5.23)
Ытк
Ыт
Шякил 5.23. Синхрон эенераторун индуксион йцк характеристикасы
(а) вя онун индуктив йцк шяраитиндяки вектор диаграмы
235
___
E E AA' '
X d (5.25)
Ik In In
Бу цсулла тяйин едилмиш Хд-магнит дюврясинин доймамыш
щалына уйьун олан мцгавимятдир. Беля ки, йцксцз ишлямя
характеристикасынын дцзхятлилийи шяраитиндя тясирлянмя
жяряйанынын щяр бир гиймятиндя Хд=жонст. Яэяр (5.25)
бярабярлийиндя E явязиня ейни Ит-йя уйьун олан E AA'
гойуларса Хд-нин бу Ыт-йя уйьун олан доймуш гиймятини
аларыг.
E E X
Xd d (5.26)
I k K d I k K d
бурада K d -узунуна ох цзря дойма ямсалыдыр.
Демяли, реал йцксцз ишлямя характеристикасынын айры-
айры нюгтяляри цчцн доймуш Хд-нин гиймятляри мцхтялифдир
(4-яйриси). Одур ки, практикада доймамыш машын цчцн Хд-
гиймятляриндян истифадя едилир.
Ениня ох цзря синхрон индуктив мцгавимят:
K
Xq Xd q (5.27)
Kd
бурада Кг, Кд-кючцрмя ямсалларыдыр.
Айдын эюрцнмяйян гцтблц синхрон машынларда Хг=Хд.
Бу индуктив мцгавимятлярин нисби ващидлярдя ифадя
едилмиш гиймятляри.
I I
X d * an X d ; X q* an X q (5.28)
Un Un
236
Нисби ващидлярдя ифадя едилмиш мцгавимятляр машынын
параметрляри олараг, номинал жяряйан шяраитиндя эярэинлик
дцшэцсцнцн нисби гиймятини эюстярир. Бу кямиййятляр щям
дя мцхтялиф эцжлц эенераторларын хцсусиййятлярини
мцгайися етмяйя имкан верир.
237
5.9.2. Гыса гапанма нисбяти (Г.Г.Н)
Ито Итк Ит
238
Шякил 5.25. Гыса гапанма нисбятинин тяйини
(5.29) вя (5.30) ифадяляриня ясасян
Un 1
Q.Q.N .
I n X d X d*
Демяли Г.Г.Н, Хд-нин якс гиймятиня бярабярдир. Синхрон
машынларын яксяриййятиндя X d * 1, онда Г.Г.Н<1, йяни
эюстярилян шяртляр дахилиндя г.г.жяряйаны номиналдан
кичикдир. Беляликля, синхрон машынларын чохунда гярарлашмыш
гыса гапанма жяряйаны номинал жяряйандан бюйцк олмур
ки, бу да лювбяр реаксийасынын эцжлц магнитсизляндирижи
тясиря малик олмасы иля айдынлашдырылыр. Айдындыр ки, гыса
гапанма заманы нятижя магнит сели к<< т вя Е<<Е0.
Г.Г.Н-ин гиймяти истисмарда бюйцк ящямиййятя
маликдир, беля ки, о гярарлашмыш реъимдя эенераторун
йцкцнцн сярщяд гиймятини тяйин едир. Демяли ГГН –
бюйцк олан машина малик олмаг даща мягсядяуйьундур.
Лакин беля машында щава аралыьы бюйцк олмалыдыр. Щава
аралыьы бюйцк олан машын ися чох баща баша эялир.
Щидроэенераторларда QQN 0,8 1,8, турбоэенераторларда
ися QQN 0,5 1,0.
239
ибарятдир. Бунлардан бири – ОЖ=Ит0 йцксцз ишлямя заманы
Еса=ИанХса-ны йарадыр, диэяри ися АЖ=Итк – лювбяр
реаксийасыны дяф едир. Йцк характеристикасынын бцтцн галан
нюгтяляри цчцн дя тясирлянмя жяряйанынын икинжи
мцряккябяси гиймятжя дяйишмяз галыр, чцнки йцк
характеристикасы лювбяр жяряйанынын сабитлийи шяраитиндя,
йяни Иа=Ин=жонст щалы цчцн гурулмушдур. Бу щалда
эярэинлик дцшэцсц ИанХса-да дяйишмяз галыр. Яэяр реактив
цчбужаьын Б тяпяси йцксцз ишлямя характеристикасынын
цзяриндя олмаг шярти иля юз-юзцня паралел сцрцшдцрцлярся,
онун А тяпяси cos 0 щалына уйьун олан индуксион йцк
характеристикасыны жызар. Алынмыш йцк характеристикасы
цзяриндя номинал эярэинлик Ун-я уйьун олан A' нюгтя-
______ ____
синдян сола (абсис охуна паралел олмагла) O' A' OA
парчасы чякилир (онун гиймяти шякил 5.23 а-да гыса
гапанма характеристикасындан Ик=Ин-я эюря тяйин едилир).
Сонра O' нюгтясиндян йцксцз ишлямя характеристикасынын
башланьыж дцзхятли щиссясиня паралел олмагла бу
_____
характеристиканы кясяня гядяр O' B' парчасыны чякиб,
алынмыш B' нюгтясиндян O' A' хяттиня перпендикулйар
_____
ендирмякля B' C ' İ an X sa Esa алмаг олар. Бурадан
_____
B' C '
X sa
I an
Беляликля реактив цчбужаьы вя тяжрцбя йолу иля алынмыш
йцк характеристикасынын йалныз бир нюгтясини биляряк Хса –
мцгавимятини тяйин етмяк олур. Яслиндя тяжрцбя йолу иля
алынмыш вя реактив цчбужаьа ясасян гурулмуш йцк харак-
теристикалары цст-цстя дцшмцр. Буна сябяб йцклянмя
заманы, тясирлянмя долаьынын сяпялянмя селинин бюйцк
олмасы вя роторун магнит системинин даща чох доймасыдыр.
Одур ки, эюстярилян цсулла тапылмыш мцгавимят Хп, Хса-нын
240
щягиги гиймятляриндян бир гядяр бюйцк олур. Хп-йя Потйе
мцгавимяти дейилир. Айдын эюрцнмяйян гцтблц машынларда
X p (1,05 1,1) Хса, айдын эюрцнян гцтблц машынларда ися
X p (1,1 1,3) X sa .
5.10. Синхрон эенераторларын паралел ишлямяси
. .
U şd U ga
ş g
242
. .
U gc U şb
. .
U şc U gb
243
а) б)
244
Бюйцк эцжлц эенераторларын синхронлашдырылмасы цчцн
ягрябли електромагнит синхроноскопларындан истифадя едилир.
Бу жищаз фырланан магнит сащяси принсипиня ясасян ишляйир.
f ş f g оланда онун ягряби фш-фэ тезлийи иля бу вя йа диэяр
тяряфя фырланыр. Ягрябин фырланма истигамяти щансы тезлийин
даща бюйцк олмасындан асылыдыр. фэ=фш оланда жищазын
ягряби сыфыр цзяриндя дайаныр вя бу анда эенератор
шябякяйя гошулмалыдыр.
Електрик стансийаларында эенераторларын синхронлаш-
дырылмасы, адятян хидмятчи щейятин иштиракы олмадан, хцсуси
жищазлар васитясиля автоматик олараг кечирилир.
Эюстярилян цсул дягиг синхронлашдырма цсулу адланыр.
Бу цсул ашаьыдакы мянфи жящятляря маликдир:
1. Эярэинликляр фярги U 25%U n олдугда лампаларын
ишыьы эюрцнмцр. Бу ися эярэинлик векторлары (шякил 5.26) ара-
сындакы бужаьын 15-200 олмасына уйьундур. Яэяр бу
щалда эенератор шябякяйя гошуларса онларын арасында
бюйцк зярбя жяряйаны ахар.
2. Бу цсул чох вахт апарыр вя йцксяк диггят тяляб
едир. Гяза щалларында буна йол вермяк олмаз.
Буна эюря дя сон вахтлар юз-юзцня синхронлашма
цсцлундан даща чох истифадя едилир.
Юз-юзцня синхронлашма цсулунда эенераторун
ротору йеня дя, яввялки цсулду олдуьу кими, синхрона
йахын сцрятля фырландырылыр, тясирлянмя долаьынын дювряси ися
ачыг сахланылыр, лакин бу дюврядяки реостат еля вязиййятдя
гойулур ки, долаг сабит жяряйан мянбяйиня гошулдугда
щямин долагдан ахан жяряйанын гиймяти номинала
бярабяр олсун. Статор долаьы тясирлянмя олмадан
шябякяйя гошулур вя сонра тясирлянмя долаьына сабит
жяряйан верилир. Статор сащясинин гцтбляри роторун гцтбляри
иля илишдикдя эенератор синхронизмя эирир. Беля синхрон-
лашма цсулунда эенераторла шябякя арасында алына билян
245
зярбя жяряйаны 3,5Ыном-дян артыг олмамалыдыр.
Синхронлашма мцддяти чох кичик олдуьундан беля бюйцк
гиймятли жяряйан о гядяр дя горхулу олмур. Бу шярт йяни
Ыбяр 3,5I nom шярти чох щалларда юдянилир.
246
а) б) ж)
248
.
рактерли олдуьундан Ыа жяряйаны вектору E векторундан
900 эери галар.
Вектор диаграмындан эюрцндцйц кими жяряйан векто-
.
ру Иа эенераторун е.щ.г. вектору E 0 иля якс фаздадыр, йяни
гошулан машын цчцн бу жяряйан мцщяррик жяряйаны олуб,
шябякядян алыныр. Демяли, бахылан реъимдя актив эцж
П=мУЫажос шябякядян алыныр вя гошулан машын
мцщяррик кими ишляйяряк фырландырыжы електромагнит моменти
йарадыр ки, бу да кянар моментин азалмыш гиймятини
(тормозлайыжы моменти) компенсасийа едир.
Беляликля, шябякяйя паралел гошулан синхрон эенера-
торун актив эцжцнц тянзимлямякдян ютрц онун валына илкин
мцщяррик тяряфиндян верилян моменти дяйишмяк лазымдыр.
Беля ки, эенераторун актив йцкцнц артырмаг цчцн онун ва-
лына тятбиг олунан кянар (харижи) моменти (йяни илкин
мцщяррикин фырландырыжы моментини) артырмаг, щямин йцкц
азалтмагдан ютрц ися бу моменти азалтмаг лазымдыр.
.
2) Е.щ.г. E 0 -ын истигамятини дяйишмядян, гиймятини
дяйишмяк цчцн шябякяйя паралел гошулан эенераторун
тясирлянмя жяряйаныны дяйишмяк лазымдыр.
б)
а) ж)
249
Шякил 5.29. Шябякя иля паралел ишлямя заманы актив йцкц
олмайан турбоэенераторун садяляшдирилмиш вектор диаграмлары
250
Беляликля шябякя иля паралел ишляйян эенераторун
реактив эцжцнц тянзимлямяк цчцн онун тясирлянмя
жяряйаныны артырмаг вя йа азалтмаг лазымдыр.
Тясирлянмя жяряйанынын щяр щансы гиймятиндя паралел
ишляйян эенераторун лювбяр жяряйаны Ыа-нын реактив мцряк-
кябяси сыфыр олур ки, буна синхрон машынын там вя йа
номинал тясирлянмя реъими дейилир. Тясирлянмя жяряйаны бу
гиймятдян чох олан щал артыг тясирлянмя реъими,
тясирлянмянин бундан аз олан щалына ися машынын аз
тясирлянмяси дейилир.
251
(шякил 5.15) истифадя едилир. Бу диаграма ясасян .
Онда эенераторун електромагнит эцжц беля ифадя олунар:
Pem mUIa cos mUIa cos( ) mUIa cos cos
(5.33)
mUIa sin sin
Вектор диаграмындан (шякил 5.15):
U cos E0 I d X d E0 I a sinX d ;
бурадан
E U cos
I a sin 0
Xd
(5.33.а)
вя
U sin I q X q I a cosX q ;
бурадан
U sin
I a cos (5.33.б)
Xq
I a sin вя I a cos -нин бу гиймятлярини (5.33)-дя йериня
йазсаг аларыг;
E U cos U sin
Pem mU sin 0 mU cos
Xd Xq
вя йахуд (2син жос =син2 дцстуруна ясасян)
mUE0 mU 2 1 1
Pem sin sin 2 (5.34)
Xd 2 X q X d
Эюрцндцйц кими айдын эюрцнян гцтблц синхрон машынын
електромагнит эцжц ики эцжцн-ясас вя ялавя эцжлярин жя-
миндян ибарятдир.
Pem P яс+Пял
mUE0
Пяс= sin
Xd
252
mU 2 1 1
Пял= sin 2
2 X q X d
Синхрон машынын електромагнит моменти онун Пем эцжцня
мцтянасиб олдуьу цчцн
P mUE0 mU 2 1 1
M em sin sin 2
1 1 X d 21 X q X d
(5.35)
аларыг.
У=жонст вя Е0=жонст шяраитиндя Пем=ф( ) вя М=ф( )
асылылыгларына синхрон машынын бужаг характеристикалары де-
йилир.
Эюстярилян асылылыглар мцхтялиф мигйасларда, тамамиля
бир-биринин ейни олан яйриляридир. Бу асылылыгларын юйрянилмяси
синхрон машынын бир сыра мцщцм хцсусиййятлярини айдынлаш-
дырмаьа имкан верир.
Фярз едяк ки, синхрон машын сонсуз бюйцк эцжлц шя-
бякя иля паралел ишляйир вя буна эюря дя У=жонст, ф=жонст
вя машынын тясирлянмя жяряйаны дяйишмир.
Айдын эюрцнмяйян гцтблц синхрон машынларда Хд=Хг
олдуьу цчцн (5.34) ифадясиня эюря
mUE0
Pem Ps sin (5.36)
Xd
Эюстярилян фярзиййяляр шяраитиндя ясас эцжцн бужаг харак-
теристикасы, йяни Пяс=ф( ) асылылыьы синус гануну иля дяйишир.
Синусоидал яйринин йарымпериодлары симметрик олдуьу цчцн
синхрон машынын хцсусиййятляри мцщяррик вя эенератор реъи-
миндя фярглянмир. Одур ки, ашаьыда эенератор реъиминя ба-
хаг (шякил 5.30).
253
Шякил 5.30. Эюрцнмяйян гцтблц эенераторун актив эцжцнцн
бужаг характеристикасы
254
йцкля ишляйир. Демяли яйринин ОА щиссясиндя машынын иши
дайыныглы олур.
Йцк бужаьы =900 олдугда айдын эюрцнмяйян
гцтблц эенераторун (турбоэенераторун) эцжц вя
електромагнит моменти максимал гиймят алыр, беля ки,
UE
Пяс.мах=м 0 (5.37)
Xd
(5.37) ифадясиндян эюрцнцр ки, Е0 вя У ня гядяр бюйцк, Хд
ися ня гядяр кичик олса Пяс.мах о гядяр бюйцк олар. еля бу
сябябя эюря Хд-ни азалтмаг мягсядиля синхрон
машынларда щава аралыьы асинхрон машынлара нязярян
бюйцк щазырланыр.
Яэяр илкин мцщярикин фырландырыжы моментини артырмагла
йцк бужаьы бундан сонра да артырыларса ( >900 оларса)
эенераторун эцжц вя тормозлайыжы електромагнит моменти
азалар, моментлярин мцвазиняти позулар вя эенератор
синхронизмдян дцшяр, йяни ротор статорун магнит
сащясинин фырланма сцрятиндян фярглянян сцрятля
фырланмаьа башлайар. Демяли, бужаг характеристикасынын
АБ щиссясиндя эенераторун иши дайаныгсыз олур.
Синхронизмдян дцшмя гяза реъимидир, беля ки, бу
щалда лювбяр долаьындан чох бюйцк жяряйанлар аха биляр.
Бу онунла айдынлашдырылыр ки, эюстярилян реъимдя
эенераторун е.щ.г.-си Е вя шябякянин эярэинлийи Уш
«эенератор-шябякя» контуру цзря, нормал иш заманы
олдуьу кими бир-бириндян чыхылмайараг, яксиня топлана
биляр.
Беляликля, айдын эюрцнмяйян гцтблц эенераторун
(турбоэенераторун) иши 0< <900 щцдудунда дайаныглы,
900< <1800 щцдудунда ися дайаныгсыздыр.
Гярарлашмыш реъимдя илкин мцщяррик тяряфиндян эене-
ратора верилян механики эцж (Пм) эенераторун шябякяйя
вердийи електрик эцжц Пяс-а бярабяр олур. Мцяййян
255
бужаьына уйьун олан гярарлашмыш реъимдя ишляйян машина
едилян тясадцфи-ютяри гцввя нятижясиндя бу бужаьын
гядяр мейл етмяси машында синхронлашдырыжы
dPs
Pem эжцнцн йаранмасына сябяб олур вя бу эцж
d
бужаьынын яввялки гиймятини бярпа етмяйя чалышыр.
Електромагнит эцжцнцн ващид бужаьына эюря дя-
dPem
йишмясиня, йяни тюрямясиня хцсуси синхронлашдырыжы
d
эцж дейилир. Айдынэюрцнмяйян гцтблц машында хцсуси
синхронлашдырыжы эцж
dP EU
Ps s m 0 cos Ps max cos (5.38)
d Xd
Хцсуси синхронлашдырыжы эцж =0-да максимал гиймят
алыр, бужаьынын артмасы иля азалыр вя =900 олдугда бу
эцж сыфра бярабяр олур (шякил 5.30 гырыг-гырыг яйри). Бу о
демякдир ки, =900 олдугда эенератор шябякя иля паралел
ишляйя билмяз. =900 реъими синхрон иш реъиминин
сярщяддидир. Буна эюря дя машын синхрон реъимдя етибарлы
ишлясин дейя нормал иш шяраитиндя n 20 35 олмалыдыр.
Беля ки, щяр щансы сябябдян (мясялян гяза заманы
эярэинлийин азалмасы иля) Пем азаларса, эенератор
синхронизмдя гала билсин. н-я уйьун олан эцж номинал
эцждцр.
mU n Eon
Pem.n sin n (5.39)
Xd
Pem. max
Ky (5.40)
Pem.n
256
Турбоэенератор цчцн K y 1/ sin 2 2,5.
Бурада арашдырылан мясяляляр синхрон машынын статик
дайаныглыг адланан сащясиня аиддир. Башга сюзля, синхрон
машынын бужаг характеристикалары статик дайаныглыьы вя артыг
йцклянмя дяряжясини гиймятляндирмяк цчцн мцщцм ящя-
миййят кясб едир. Шябякя иля паралел ишляйян синхрон
машынын валына тятбиг олунан фырландырыжы йахуд тормозлайыжы
моментин азажыг дяйишмяси щалларында синхрон фырланманы
(йяни н2=н1 шярти) сахлайа билмяк габилиййятиня онун статик
дайаныглыьы дейилир.
Синхрон машынын иш реъими P / >0 олдугда статик
дайаныглы, P / <0 олдугда ися статик дайаныгсыздыр.
Синхрон эенераторун дайаныглыьы, онун шябякяйя
вердийи актив эцжцн верилмиш гиймятиндя, тясирлянмя
жяряйанындан асылыдыр. тясирлянмя жяряйаны артаркян е.щ.г.
Е0 вя демяли момент Ммах, артыр ки, бу да, машынын
дайаныглыьынын артмасына сябяб олур. Мцхтялиф тясирлянмя
жяряйанына уйьун олан бужаг характеристикалары шякил 5.31-
дя тясвир едилмишдир.
а)
257
Шякил 5.31. Е0-ын мцхтялиф гиймятляриня уйьун бужаг
характеристикалары
258
(Хд=Хг олдуьу цчцн) роторун фырланан сащяйя нязярян
вязиййятиндян асылы олмайараг електромагнит моменти вя
эцжц йаранмыр. =450 оланда Пял=Пмах; =900 олдугда
ися Пял=0.
Ялавя эцж эярэинлийин квадратына мцтянасибдир. Она
эюря дя У-нун азажыг дяйишмяси бу эцжцн чох
дяйишмясиня сябяб олур. Тясирлянмяси олмайан
айдынэюрцнян гцтблц машында електромагнит моменти
щава аралыьынын гейри-бярабярлийи ( X d X q ) шяраитиндя
йалныз лювбяр реаксийасы магнит сащясинин тясириля йараныр
вя буна эюря дя реактив адланыр.
Реактив иш реъими шябякя иля паралел ишляйян айдынэю-
рцнян гцтблц эенераторун тясирлянмя дювряси гырыларса алы-
на биляр. Яэяр бу щалда эенератор аз йцклянмиш (йяни
Pem P ял.мах) олса машын синхронизмдян чыхмаз. Сонунжу
щал мцщцм ящямиййят яксб едир. Беля ки, бу реъимдя
эенераторун вердийи эцжцн сярщяд гиймяти кичикдир.
Щягигятян (2.41) дцстуруна эюря нисби ващидлярдя аларыг:
Pl Pl U2 1 1
Pl* * sin 2
S n mU n I an 2 X q* X d *
1 1 1
Pl* sin 2 0,21sin 2
2 0,7 1,0
йяни Пял.мах*=0,21.
Сон вахтлар бу принсипля ишляйян (йяни роторунда
долаг олмайан) кичик эцжлц, хцсуси синхрон машынлар
щазырланыр ки, бунлара реактив синхрон машын дейилир.
Тясилянмя долаьы, щалгалар вя фырчалар олмадыьындан
реактив машынын гурулушу чох садя вя иши етибарлыдыр.
259
Реактив синхрон машынын мянфи жящяти, магнит сащяси
йаратмаг цчцн дюврядян бюйцк реактив жяряйан алмасы
вя буна эюря дя cos вя ф.и.я.-нын кичик олмасыдыр.
Тясирляндирилмиш айдынэюрцнян гцтблц машында (5.34)
бярабярлийинин щяр ики щядди сыфырдан фяргли олур, йяни бу
щалда машынын там електромагнит эцжц ясас (Пяс) вя
ялавя (Пял) эцжлярин жями кими тяйин олунур (шякил 5.32)
260
5.11.2. Реактив эцжцн бужаг
характеристикасы
mUE0 mU 2 1 1
Q cos cos 2
Xd 2 X q X d
(5.43)
mU 1
2
1
2 X q X d
261
Шякил 5.33. Айдын эюрцнян гцтблц эенераторун реактив
эцжцнцн бужаг характеристикасы
mU ( E0 U )
Qmax (5.44)
Xd
262
5.16) вя (5.21.а) ифадясиня ясасян лювбяр (статор)
жяряйаны:
E0 U
Ia (5.45)
jX cn
Шяртя эюря У=Ушяб=жонст. Дойма нязярдян атыларса
Е0=жЫт йазмаг олар. онда статор жяряйаны:
cI t U
Ia (5.46)
jX cn
(5.46) ифадясиндя тясирлянмя жяряйаны 0-дан мцяййян бир
гиймятя гядяр атыларса Ыа=ф(Ыт) асылылыьы алынар (шякил 5.34).
263
Тясирлянмя жяряйанынын дяйишмясиля лювбяр
жяряйанынын реактив мцряккябясинин артмасы йалныз йцксцз
ишлямя реъиминдя дейил, эенераторун йцклянмиш щалында да
баш верир. Буну айдын эюрцнмяйян гцтблц эенератор цчцн
гурулмуш вектор диаграмындан эюрмяк олар (шякил 5.35).
264
гиймятжя дяйишяр вя онун векторунун ужу Аб хятти цзря
сцрцшяр. Айдындыр ки, бу щалда лювбяр жяряйаны да
гиймятжя дяйишяр. Лакин лювбяр жяряйанынын актив
мцряккябяси сабит галыб, йалныз реактив мцряккябяси
дяйишдийиндян Ыа векторунун ужу ЖД хятти цзря юз йерини
дяйишир. Шякил 5.35-дя Ыт-нин цч гиймяти цчцн Е0, Ыа вя ъЫаХжн
векторларынын вязиййяти эюстярилмишдир. Ыт-нин мцяййян бир
гиймятиндя лювбяр жяряйанынын реактив мцряккябяси Ыа.р.=0
олур вя бу щалда лювбяр жяряйаны халис актив жяряйан
олмагла, вектору У-вектору иля цст-цстя дцшцр. Ыт-нин бцтцн
галан гиймятляриндя, йяни эюстярилян гиймятдян йухары вя
йа ашаьы истигамятлярдя дяйишмяси щалларында лювбяр
жяряйаны Ыа-артыр. Ыа жяряйанынын минимал гиймяти cos 1
щалындакы иш рехиминя уйьундур
Алынмыш нятижяляря ясасян эенераторун «В» шякилли
характеристикасыны, йяни П=жонст шяраитиндя Ыа=ф(Ыт) асылы-
лыгларыны гурмаг олар. Эцжцн мцхтялиф сабит гиймятляри цчцн
«В» шякилли характеристикалар шякил 5.36-да тясвир едилмишдир.
265
Шякил 5.36. Синхрон эенераторун «В» шякилли
характеристикалары
266
5.13. Синхрон мцщяррикляр
267
эюрцнян гцтблц, бундан бюйцк (1500 вя 3000 д/дяг.) сц-
рятлярдя ися эюрцнмяйян гцтблц ифаларда олур. Сянайедя
айдынэюрунян гцтблц мцщяррикляр даща чох тятбиг олунур.
Эцжцндян асылы олараг мцщяррикляр 220 В-дан 10000 В-а
гядяр эярэинликляря щазырлана биляр. Мцщяррикин фырланма
тезлийи валдакы йцкдян асылы олмайараг, шябякя тезлийинин
гиймяти иля тяйин едилир.
Мцщярриклярин конструксийасы ейни эцжлц вя ейни
сцрятли эенераторларын конструксийасындан фярглянмир.
Бурада йалныз демпфер (ишясалма) долаьынын конструктив
ифасына ясасян тялябляр гойулур.
Синхрон мцщярриклярдя електромагнит просесляри дя
эенераторларда олдуьу кими, ейни тянликляр вя диаграмларла
ифадя олунур. Мцщяррикин вектор диаграмларыны синхрон
машынын ясас комплекс тянликляри олан (5.21) вя (5.23)
ифадяляриня ясасян гурмаг олар. Лакин синхрон мцщяррик
цчцн бу тянликлярдя машынын эярэинлийи «У»- явязиня «-Уш»
гойулмалыдыр, беля ки, «мцщяррикин эярэинлийи» - сюзц
адятян ишлянилмир. Онда айдын эюрцнмяйян вя айдын
эюрцнян гцтблц мцщяррикляр цчцн (5.23) вя (5.21.а.)
тянликляри беля йазылар:
. .
U ş E 0 jİ a X CH (5.47)
. .
U ş E 0 jİ d X d jİ q X q (5.48)
268
.
E 0 векторунун истигамяти тяйин едилмялидир. Бунун цчцн «-
Уш» векторуна йардымчы вектор ъИгХг ялавя едилир.
а) б)
mUE0 mU 2 1 1
Пем=Пяс+Пял= sin( ) sin(2 )
Xd 2 X q X d
(5.49)
269
Айдын эюрцнмяйян гцтблц мцщяррикдя Хд=Хг олдуьу цчцн
(5.49) ифадясиндя икинжи щядд олмур. (5.49) ифадясини
сащянин бужаг сцрятиня бюлмякля мцщяррикин
електромагнит моментинин ифадясини аларыг:
mUE0 mU 2 1 1
M M ' M ' ' sin( ) sin(2 ) (5.50)
1 X d 21 X q X d
270
истещсал механизмляри цчцн бу жящят бюйцк ящямиййят
кясб едир;
б) тясирлянмя жяряйаныны тянзимляйяряк лювбяр
жяряйанынын реактив мцщяррякябясини дяйишмякля
мцщяррикин cos 1 шяраитиндя ишлянмясинин мцмкцнлцйц;
бу щал шябякянин cos -ни йахшылашдырыр вя щям дя
мцщяррикин юлчцляринин кичилмясиня сябяб олур, беля ки,
онун жяряйаны ейни эцжлц асинхрон мцщяррикин
жяряйанындан кичик олур. Габаглайыжы жяряйан шяраитиндя
ишляйян синхрон мцщяррикляр ися реактив эцж эенератору
вязифясини ифа едир ки, бу да асинхрон мцщярриклярин
стансийа эенераторларындан алдыьы реактив эцжцн
азалмасына эятирир;
ж) щава аралыьынын нисбятян бюйцк олмасы вя бунунла
ялагядар онун щазырланма технолоэийасынын садяляшмяси,
иш етибарлыьынын артмасы.
Бу цстцнлцкляриня эюря бюйцк эцжлц синхрон мцщяр-
рикляр фырланма тезлийинин тянзимлянмясини тяляб етмяйян
механизлярин (бюйцк эцжлц насосларын, компрессорларын вя
вентилйаторларын) интигаллары цчцн даща чох тятбиг едилир.
Эюстярилян цстцнлцклярля йанашы синхрон мцщяррикляр
ашаьыдакы мянфи жящятляря дя маликдир.
а) тясирлянмя цчцн ялавя сабит жяряйан мянбяйинин
тяляб олунмасы; беля мянбя кими електромашын чеврижи-
ляриндян, йа да ки, щазырда даща чох статик йарымкечирижи
чеврижилярдян истифадя едирляр. Бу щал синхрон мцщяррикин
гурулушунун мцряккябляшмясиня вя баща баша
эялмясиня сябяб олур;
б) мцщяррикин ишя салынмасынын мцряккяблийи;
ж) фырланма тезлийинин тянзимлянмясинин чятинлийи.
Бу мянфи жящятляриня бахмайараг эцжц 200-300
кВт-дан бюйцк олан сабит сцрятли механизмлярин интигалы
цчцн синхрон мцщярриклярин тятбиги даща сярфяли щесаб
олунур.
271
5.13.2. Синхрон мцщяррикин ишчи
характеристикалары
272
Шякил 5.38. Синхрон мцщяррикин ишчи характеристикалары
274
гапанмыш долаьына (дяля гяфясиня) бянзяр долаг алыныр ки,
буна да синхрон мцщяррикин ишясалма долаьы дейилир.
275
Шякил 5.39. Синхрон мцщяррикин ишясалма
долаьынын гурулушу: 1-тясирлянмя долаьы;
2-ишясалма долаьы; 3-ротор гцтбц
276
електромагнит моментинин тясириля роторун фырланма тезлийи
асинхрон реъимдя артараг синхрон сцрятя йахынлашанда
(сащянин сцрятинин 95%-ня чатанда), тясирлянмя долаьы
277
Ишясалманын башланьыжында С=1 вя тясирлянмя
долаьынын сарьылар сайы чох олдуьундан бу долагда
индуксийаланан Е.Щ.Г.-Ет чох бюйцк гиймят алыб
изолйасийанын дешилмясиня эятиряр вя цмумиййятля тящлцкяли
оларды.
Эюстярилян схем (шякил 5.40,а) цзря ишя салма
мцяййян мцряккяблийи иля фярглянир. Одур ки, сон вахтлар
нисбятян даща садя олан ишясалма схеми (шякил 5.40, б)
тятбиг едилир. Бурада синхрон мцщяррикин тясирлянмя долаьы
билаваситя тясирляндирижинин лювбяр долаьына бирляшдирилир.
Тясирляндирижинин лювбяр долаьынын актив мцгавимяти Рт-
мцгавимяти иля мцгайисядя чох кичик олдуьундан, бу
схем цзря асинхрон ишясалма реъиминдя синхрон
мцщяррикин тясирлянмя долаьыны гыса гапанмыш щесаб
етмяк олар. Статор долаьы шябякяйя гошулдугда ротор
сцрятлянир; n2 (0,6 0,7)n1 оланда тясирляндирижи эенератор
тясирляняряк мцщяррикин тясирлянмя долаьына сабит жяряйан
верир вя сцрят синхрона йахынлашанда (йяни н2=0,95н1 вя
йа С=0,05 оланда) мцщяррик синхронизмя жялб олунур.
Эюстярилян садя схем (шякил 5.40,б) цзря ишясалмада
ишясалма хараткеристикалары пис алындыьы цчцн о истянилян щяр
жцр шяраитдя тятбиг едиля билмир. Беля ки, мцщяррик бу щалда
чох тез тясирлянир, онун валында ялавя тормозлайыжы
момент йараныр вя нятижядя асинхрон момент яйриси
йарарсыз алыныр. Буна бахмайараг садя схем (шякил 5.40,
б) валындакы йцк моменти (0,4 0,5)M n -дян артыг олмадыьы
щалда мцщяррикин етибарлы синхронизмя эирмясини тямин едир.
Бу схем цзря ишясалма, юз садялийиня эюря, гыса
гапанмыш роторлу асинхрон мцщяррикин ишя салынмасына чох
йахындыр вя буна эюря дя сон илляр даща эениш мигйасда
тятбиг олунур.
Бахылан садя схемдя ишясалма характеристикаларынын
пис алынмасынын ясас сябяби бирохлу еффектин йаранмасыдыр.
278
Беля ки, ишясалма заманы тясирлянмя долаьында
индуксийаланан жяряйанларын гиймяти ишясалма моментинин
яйрисиня бюйцк тясир эюстярир.
Бирохлу еффектин мащиййятини тящлил етмякдян ютрц яв-
вялжя фярз едяк ки, мцщяррикдя ишясалма долаьы йохдур вя
тясирлянмя долаьы гыса гапаныб (гейд едилдийи кими, шякил
5.40, б-дя верилмиш схемдя тясирлянмя долаьыны гыса
гапанмыш щесаб етмяк олар). Беля олдуьу щалда асинхрон
ишясалма просесиндя статорун фырланан магнит сащяси
тясирлянмя долаьында ф2=ф1С тезликли Е.Щ.Г. индуксийалайыр
вя бунун тясири иля долагдан ахан дяйишян жяряйан
дюйцнян магнит сащяси йарадыр (тясирлянмя долаьы бу
щалда бирфазлы дяйишян жяряйан долаьыдыр). Мялумдур ки,
бирфазлы долаьын дюйцнян магнит сащясини ейни сцрятля бир-
биринин якс истигамятиндя фырланан ики сащя – дцз вя якс
сащяляр кими тясяввцр етмяк олар. Бу сащялярин щяр биринин
ротора нязярян фырланма тезлийи
60 f 2 60 f1 S
nr n1 S
p p
Дцз сащянин статора нязярян фырланма сцряти:
нр.якс=н2-нр=н1(1-С)-н1С=н1(1-2С) (5.52)
279
(5.52) ифадясиндян эюрцнцр ки, роторун фырланма тезлийи
н2>0,5н1 (йяни С<0,5) олдугда якс сащя ротор фырланан
тяряфя фырланыр; н2=0,5н1 гиймятиндя бу сащя статора
нязярян тярпянмяздир вя н2<0,5н1 (йяни С>0,5) олдугда
роторун якс истигамятиндя фырланыр.
Якс сащя статор долаьында ф1(1-2С) тезликли Е.Щ.Г.
индуксийалайыр. Бу тезликли Е.Щ.Г. цчцн статор долаьы гса
гапанмыш сайылыр вя долагдан мцвафиг жяряйан ахыр. Рото-
рун якс сащяси иля гаршылыглы тясирдя олан бу жяряйанын
йаратдыьы електромагнит моменти Мякс, н2=0,5н1 (йяни
С=0,5) гиймятиндя юз тясир истигамятини (ишарясини) дяйишир
(шякил 5.41-дя 3 яйриси).
Беляликля, мцщяррик ишя салынаркян тясирлянмя
долаьында индуксийаланан жяряйанын йаратдыьы
електромагнит моменти н2<0,5н1 (С>0,5) оланда
фырландырыжы, н2>0,5н1 гиймятляриндя ися тормозлайыжы олур.
280
якс момент ишясалма долаьынын асинхрон моменти (шякил
5.41-дя 1 яйриси) иля топланараг нятижя (цмуми) момент
яйрисиндя сцрцшмянин С=0,5 гиймяти щцдудунда чюкцклц-
йцн йаранмасына сябяб олур (шякил 5.41-дя 4 яйриси). Яэяр
бу щалда мцщяррикин валындакы йцк моменти бюйцк оларса
мцщяррик синхронизмя эирмяйя биляр. Ишясалма заманы тя-
сирлянмя долаьындан ахан жяряйан ня гядяр бюйцк олса
момент яйрисиндя алынан чюкцклцк бир о гядяр чох олур.
Бу щал садя ишясалма схеминин (шякил 5.40, б) чатышмайан
жящятидир. Еля бу мянфи жящяти арадан галдырмаг
мягсядиля шякил 5.40, а-да верилмиш схем цзря ишясалмада
тясирлянмя долаьынын дюврясиня бошалдыжы мцгавимят
гошулур ки, бу да ишясалма пресесиндя долагдан ахан
жяряйанын азалмасына вя момент яйрисинин йах-
шылашмасына сябяб олур.
Синхрон мцщяррикин ишя салынмасы цсулларындан бири
тезлик цсулудур. Бу цсулла мцщяррик тезлийи сыфырдан
номинала гядяр тянзим олуна билян, айры бир мянбядян –
тезликчеврижи гурьудан дойдурулур. Чеврижидян алынан
тезлийин кичик гиймятляриндя мцщяррикин статор сащясинин
фырланма сцряти кичик олдуьундан, сащянин гцтбляри роторцн
гцтбляри иля илишир вя ротор щярякятя эяляряк ян кичик фырланма
тезлийиндя синхронизмя эирир. Сонра чеврижинин тезлийини
номинала гядяр артырмагла роторун фырланма тезлийини
синхрон сцрятя чатдырырлар. Бу цсулла ишясалынан синхрон
мцщяррикин роторунда ишясалма долаьынын гойулмасына
ещтийаж галмыр. Ялавя тянзимляйижи гурьунун тяляб
олунмасы бу цсулун мянфи жящятидир. Одур ки, щялялик тятбиг
олунмур.
Ишясалма цсулларындан бири дя ялавя мцщяррик
васитясиля ишясалмадыр. Бу мягсядля синхрон мцщяррикин
валында кичик эцжлц асинхрон мцщяррик гойулур вя бу
мцщяррик васитясиля ясас мцщяррикин ротору, йцксцз щалда,
синхрон сцрятя гядяр сцрятляндирилир. Бундан сонра синхрон
281
мцщяррикин лювбяр долаьы шябякяйя гошулур вя о
синхронизмя эирдикдян сонра асинхрон мцщяррик дюврядян
ачылыр.
282
Шякил 5.42. cos -нин йахшылашдырылма реъиминин
вектор диаграмы
284
Шякил 5.43. Эярэинлийин сабитлийи реъиминдя синхрон
компенсаторун вектор диаграмлары
286
Синхрон машынын иш реъиминин кяскин дяйишмяси, йахуд
онун чыхыш ужларынын гяфлятян гыса гапанмасы щалларында
чох мцряккяб просесляр баш верир. Гыса гапанманын
башланьыжында эенераторун статор вя ротор долагларындан
ахан жяряйанлар юз номинал гиймятляриндян дяфялярля артыг
олур. Беля жяряйанлар машында чох бюйцк електродинамики
гцввяляр вя моментляр йарадыр ки, бу да няинки машынын
юзц цчцн, щямчинин енергосистемин мцхтялиф гурьу вя
елементляри цчцн дя тящлцкялидир.
Гыса гапанманын давам етмя мцддяти аз олса да
(адятян автоматик гурьулар зядялянмиш щиссяляри чох тез
ачыр) баш вермиш кечид просесляри щям эенераторун
юзцнцн зядялянмясиня, щям дя енеръи системинин нормал,
дайаныглы иш реъиминин тамамиля позулмасына сябяб олур.
Одур ки, кечид просеслярини юйрянмяк вя баш верян физики
просесляр щаггында щеч олмаса цмуми тясяввцря малик
олмаг лазымдыр.
Мялумдур ки, бир сыра сябябляря эюря синхрон машын-
ларын кечид просеслярини ифадя едян дифференсиал тянликляр
чох мцряккяб олуб, рийази щялли чятиндирп. Она эюря дя
характерик кечид просеси олан гяфлятян гыса гапанма
реъиминдя баш верян електромагнит просесляриня физики
нюгтейи нязяржя бахаг.
Фярз едяк ки, йцксцз реъимдя ишляйян айдынэюрцнян
гцтблц синхрон эенераторда цчфазлы гыса гапанма баш
вериб вя бу щалда роторун фырланма тезлийи дяйишмир. Бу щал
цчцн эенераторун фаз долагларындан бириндя лювбяр
жяряйаны ик-нын, тясирлянмя жяряйаны ит-нин вя демпфер
долаьынын жяряйаны ид-нин ассиллограмы шякил 5.44-дя
эюстярилмишдир.
Кечид просесиндя эенераторун лювбяр жяряйаны ик пе-
риодик вя апериодик мцряккябяляря малик олур, беля ки:
287
ик=икп+ика
(5.53)
а)
и
ик
б) т
ит
Ыт
Ыт
т
ж)
ид
т
Шякил 5.44.
288
Em
I 2 E0 / xd (5.54)
xd
Шякил 5.45.
d um
e Wt
dt
289
йарадан сябябя якс тясир эюстяиир, йяни магнит сели um -
нин вя еляжя дя ЕЩГ- Е-нин тез азалмасыны лянэидир.
Тясирлянмя долаьынын кечид жяряйаны гыса гапанманынын
башланьыжында максимум олуб, тядрижян сюнцр (шякил
5.44.б). Буна уйьун олараг магнит сели um вя гыса
гапанма жяряйанынын периодик мцряккябяси дя азалыр. Бу
жяряйанын ян бюйцк гиймяти:
Em
I' (5.55)
X d'
Em
I '' (5.56)
X d''
290
эюря дяйишмя графикиндян гыса гапанма жяряйанынын
мцряккябялярини тяйин етмяк олар, беля ки:
1 1
I ' I Em ' I p' (5.57)
Xd Xd
1 1
I ' ' I ' Em '' ' I p'' (5.58)
Xd Xd
1 1 T
t
I p Em ' e
'
(5.59)
' d
d
X X d
1 1 T
t
Xd Xd
291
t t
(5.61)
Em Em Tt Em Em Tt Em
'' ' e ' e cost
'' '
d d
X d X d Xd Xd Xd
Em 1 1 1 1
ika '' '' cos '' ''
2 X d X q Xd Xq
292
Tt
cos2t e
a
(5.62)
Em Em Tt Em Em Tt
ik ikp ika '' ' e ' e
'' '
d d
X d X d Xd Xd (5.64)
Em Em t
Xd Xd
293
долаьында жяряйанын максимал гиймяти тяхминян ики дяфя
артыр, йяни
олур.
Эцжц 200 кВА-дан бюйцк олан эенераторларда
Ирязбя 15 олмалыдыр.
Яслиндя, йарым период ярзиндя сюнмя нятижясиндя
жяряйанлар бир гядяр азалыр вя (5.65) ифадясиндя 2Ем
явязиня бир гядяр кичик гиймятдян истифдя едилир. Бундан
башга стандарта ясасян эенераторларын У0=1,05 Ун
шяраитиндя ишлямясиня йол верилир. Одур ки, зярбя жяряйаны
беля щесабланыр:
294
щиссяляри бу гцввяляря щесабланмалыдыр. X d'' вя X d'
нисбятян кичик олдугларындан, зярбя жяряйаныны
мящдудлашдырмаг цчцн бязян лювбяр долаьы дюврясиня
хцсуси реактор гошурлар.
295
ЯДЯБИЙЙАТ
296
МЦНДЯРИЖАТ
Юн сюз ............................................................................... 3
297
вектор диаграмлары .......................................... 64
4.7.1. Тянликляр ....................................................... 64
4.7.2. Явяз схемляри.............................................. 66
4.7.3. Вектор диаграмы ........................................... 69
4.8. Асинхрон мцщяррикин иткиляри, енерэетик
диаграмы, файдалы иш ямсалы ............................. 70
4.9. Асинхрон машынын електромагнит моменти вя
механики характеристикалары .............................. 73
4.10. Електромагнит моментин башга ифадяляри ....... 78
4.11. Асинхрон мцщяррикин ишинин дайаныглыьы ........... 81
4.12. Асинхрон машынларын даиряви диаграмы ............ 85
4.12.1. Даиряви диаграмын ясасландырылмасы ............ 86
4.12.2. Тягриби даиряви диаграм .............................. 87
4.13. Даиряви диаграмдан кямиййят вя енерэетик
эюстярижилярин тяйини ........................................ 91
4.13.1. Жяряйанлар ................................................. 91
4.13.2. Эцжляр, иткиляр ............................................. 92
4.13.3. Електромагнит момент............................... 95
4.13.4. Эцж ямсалы Жос 1 ..................................... 96
4.13.5. Сцрцшмя .................................................... 97
4.13.6. Файдалы иш ямсалы ........................................ 98
4.14. Асинхрон машынын дягиг даиряви диаграмы ...... 99
4.15. Даиряви диаграмын практики гурулушу ..............101
4.16. Асинхрон мцщяррикин ишчи характеристикалары ....103
4.17. Асинхрон мцщярриклярин ишя салынмасы ...........104
4.17.1. Бирбаша шябякяйя гошмагла ишя салма ....105
4.17.2. Реакторла ишя салма ..................................111
4.17.3. Автотрансформаторла ишя салма ..................112
4.17.4. Улдуздан цчбужаьа кечмякля ишя салма ..114
4.17.5. Фаз роторлу мцщярриклярин ишя салынмасы .....115
4.18. Ишя салма характеристикалары
йахшылашдырылмыш асинхрон мцщяррикляр ...........117
4.18.1. Икигяфясли асинхрон мцщяррик ......................118
4.18.2. Дярин йувалы мцщяррикляр ............................122
4.19. Асинхрон мцщярриклярин фырланма тезлийинин
298
тянзими .........................................................126
299
5.8.4. Тянзим характеристикасы ...............................195
5.8.5. Йцк характеристикасы ....................................196
300
Чапа имзаланмышдыр: 3.ВЫЫ.2010.
Каьыз форматы 60х84 1/16.
Чап вяряги 16, сайы 150.
АДНА-нын мятбяяси.
Бакы. Азадлыг проспекти 20.
301