CORONAVIRUS
MAXAA KEENA XANUUN-KA COVID-19
VIRUS
Virusku waa aaneyn keenta caabuq. Virusyadu
waa ay kala duwan yihiin, midba xanuun gooniya
ayay keenta. Hargabka waxa keena in ka badan
200 virus oo kala jaad ah – se virusta badanka
keenta hargabku waa rhinoviruses. Halka virusta
keenta HIV iyo AIDS kaba ay tahay jaad kale oo
loo yaqaan HIV. Caabuqa Ebola-na waxa u sabab
ah dhowr jaad oo virus-yo kala duwan ah laakinse
dunjigoodu yahay Ebolavirus: Caabuqan CoVid19
waxaa keena Sars-Cov-2. Virusku wuxu ka
koobanyahay walaxda xogta-unuga keydisa oo ay
ku dahaadhantahay qolof borotiin ahi – taasina
waxa ku sii dahaadhan xuubka unugga. Dhaman
virusyada coranavirus waxa ay bini aadamka uga
soo tebaan xayawaanka – kow fiidmeer-ta
Virusku waa dullin, marka uu galo unuga waxa u af
duubaa makiinadaha unugayada – oo ay u
horeyso raaybasoomisku – barta soo saarta
Borotiin-ka. Taasi waxay u suurto galisaa (Virus-ka)
in uu copy-yo badan oo virus ah, uu unugga jidhka
ee aafoobey soo saaro.
Muuqaalka Virus-ka
Dhamaan virusyada corona waa isu muuqaal
egyihiin waxayse ku kala duwan yihiin Jiinis – qayb
yar oo ka mid ah barta xogta-unuga lagu keydiyo.
Corona waa erey latin ah oo u la jeeddadiisu tahay
“crown” Ingiriiskan casriga ah, oo macanaha
dhigeeda somaligu yahay “taaj” – duubka
boqoradu maddaxa ku qaataan. coronavir Waxay
magaca taaj ula baxeen muuqaalkooda marka la
daawado humaaga Electron microscope-ku bixiyo
– wax u sameysan sidii kubad yar oo kale oo ay ka
soo jeedaan farraaqyo u eg masaabiirtii la odhan
jiray abu koofiyadle .
aa
Taxanaha Coronavirus
Markii ugu horeysay xanuunadan
coronavirsus waxa la aqaansadey
1930-kii markii laga helay digaag dab-
joog ah oo qabay xunuunadan halka
Lixdamaadkiina (1960-madkii)
seynisyahanadu aqoonsadeen in
coronavirus yihiin aaneynta cudurada
sidoo kale ku dhaca bini aadamka,
qaybaha hab-dhiska neefta. Tan iyo
2003 waxa la yaqaan uun kaliya viruska
hargabka keena oo laba jaad kala ah:
coranaviruses 229E iyo OC43. Ka dib
2003 waxaa la arkey dhowr nuuc oo
kale, oo uu ku jiro Covid19.
Xannuunada Coronavirus
Keento
Sidan oo kale, dabayaaqadii kal-kii
2002, waxaa dilaacay xanuunka Sars (
Severe acute respiratory
syndrome) oo ay keento aaneynta
virus-ka SARS-CoV. Xanuunka waxa uu
lahaa astaama Covid-19 oo kale.
Waxaa xanuunku, hase ahaate, dadka
u qabanayay si ka daran Covid-19 –
Boqoleyda dhimashaduna waa ka
badneyd ta Covid-19. Xanuunkan
waxaa u leeday 774 ruux intii u
dhaxaysay 2002 – 2014.
Sucuudi carabiyana waxaa ka soo if-
baxay xanuun kale oo aaneyntiisu ku
ab-tirsato dunjiga coranavirus.
Waxaa xanuunkan lagu magacaabay
Mers ( Middle East respiratory
syndrome)
Labbadan xanuun-ba waa la
xakameeyey, taasi darteed, wax-yeelo
weyn ma keensan sida Covid-19. Hadii
xawaaraha Covid-19 ku fidayo ay ku fidi
lahaayeen labadan kale ee xanuun,
dhimashadu aad bey uga sarreyn
lahayd tan imika ee xannuunkan Covid-
19 loo tirinaayo. Sababta fufkoodu u
yaraadey waxay tahay, in marka caabuq
ay keeneen, labbadan xannuun, ku
beermo jidhka, qofka waxa markaaba
ka soo if-baxaysay astaamihii
xannuunka, oo qofka soo ridanaayay.
Halka Covid aaney qofka wax astaan
ahi ka muuqaneyn muddo – taasi waxay
keentaa in qofkaasi u dad kale sii
qabbadsiiyo.
AXMED FAARAX MAXAMUUD
Covid-19
Caabuqan Covid-19 waxa uu ka midyahay qoyska
conranaviruses – oo ay ka ku jiraan Hargabka,
Middle East respiratory syndrome (MErs) iyo
severe acute respiratory syndrome (Sars)
coranavirus. Caabuqyadani waxay horaanta
weeraraan maranidana neefta iyo sababka. Covid-
19 waa caabuq qariib ah (novel), waxa uu horaanti
ka dilaacay magaalo madaxada Wuhan ee jiida
Huubey, waddanka Shiinaha. Astaamihiisa waxaa
ka mida xumad, qufac qallalan, daal iyo neef
qabatin. Astaamo kale oo soo raacaa wey jiraan
waase ay yaryihiin – taa ujeedadeedu waxay
tahay in qof walba isu arag – waxayse yihiin:
Matag, cabbudh iyo shuban, wali hindhiso lama
sheegin ilaa haatan. Ma jiro dunida meel aanu
saameyn Covid-19, oo aanu kaga tegin dhimasho,
xanuun, welwel iyo dhaqaale burbur – waxa uu
keenay heer in waddamadii hanaanka caafimaad
ee guumurey ay wali la daala-dhacayaan
xakeymeyntiisa. Caabuqani waxa la isku
qaadsiiyaa wada hadalka, qufaca, hindhisada iyo
taabashada – taasi waxay tahay inta uu jiro
xanuunku in ay dadku kala fogaadaan, ayna
kordhiyaan nadaafadooda.
Qaabka uu Virus-ku U Galo Jidh-ka
Marka qof aafeysani qufaco, hindhiso ama
hadloba, virusku hawada ayuu galayaa,
meeshaasi wey aafeysantahay – virusku hawada
wuxuu ku sii jirayaa muddo saddex saac ah.
Qofka markaa hawadaa nuuga ( neefsada)
virusku SARS-Cov-2 wuxuu galayaa sanka iyo
cunaha deetana halkaa ayuu neggaanayaa ---
taasi waxaa wacay in unugyada sameeya ( ka
koobanyahay) oogada hoose sanku ay ka mid
yihiin laba unug oo kala jaad ah, kuwaasoo hodan
ku ah receptors ( guddoomayaal, qaabilayaal) --
waxaa loo yaqaan marka magacooga la soo
gabiyo ACE2. Marka virusku soo gasho sanka
waxay ay farraaqyadeeda ku xidhataa
guddoomayaasha unugyada sanka. Si virusku u
sii tarmo, virusku waxa uu ku siidayaa xogtiisa
unugga ( RNA) seytobalaasamka unnuga virusku
ku xidhmey.
 Difaaca Jidhka
Tallabada ugu horeysa ee xanuun la iskaga jiro
waxay tahay in marka horeba laga ilaaliyo in
jidhka u galo waxyaabaha keena xanuunada ay
ka mid yihiin virus-ta backteria-yada iyo wixii la
hal-maala, qof-ka oo adeegsanayaa naddafada.
Taasi hadii aaney suuroobin, oo sheygii
xanuunka siday jidhka soo galay – jidhku afar
siyaabood ayuu difaaciisa u soo bandhigaa:
Laba nuuc oo kaliye ayaan halkan ku tilmaami
Mechanical defence: difaac makiinadeed.
Timaha sanku waxay huffaan neefta la nuugayo
– waxay qabtaan saxarka iyo boodhka hawada la
socda. Cilia-na ( gan, timo, dhoggor) waxa leh
unugyada neef-mareenka, gankaasi
dhogortaasi) waxay ka soo xaadhaan xaga
sambabka bakteeriyada saxar-ka yar-yar
deetana ( inta aan la soo xaadhin, unugyo kale
ayaa soo daaya xab – xabkaas ayaa qabta
qashinka iyo dullinkaba) dib ayaa loogu soo
celiyaa sanka– taasi waxan u naqaan siin (
duuuf)
Physical defence: Difaac duleed. Unugyada (
gudaha) marinada sida afka, indhaha, sanka,
neef mareenada, saxaro mareenka iyo kaadi
mareenku waxay soo saaraan xab – xabkaasi
waxaa uu qabtaa bakteeriyada, virusyada iyo
qashin- ka kalaba iney wax yeelo u geystaan
unugyadaa ku teedsan marinadaas.
Covid-19 Muxu Ku Sameya Sambabka
Iyo Marrinnada Neefta
Covid-19 markaba waxa uu weeraraa difaacaa
makiinadeed iyo kuwa duleedba isaga oo wax
yeelaynaya unugyada ganka bixiya iyo kuwa soo
saara xabka . Taasi waxay keenta in bakteeriyo ,
virus iyo qashinkuba galaan sambabka.
Unugyada xabku waxay ka ilaaliyaan sambabka
virus iyo bacteriyaba -- Hadiiba unugyadaasi ay
dhintaan, sambabku wuxu helis u yahay in virus
ama backteria gasho. Unugyadaa marka la soo
weeraro ( bacteria ama virus ama wax kaleba)
sambabku wuxu wargeliyaa difaaca jidhka .
Badanaa difaaca jidhku waxa uu weeraraa
daalinka ( pathogen) soo galay jidhka iyo
unugyada jidhka ee aafoobay – marar-ka
qaarkood, qaladka uu sameeyo difaca jidhku
ayaa wuxuu yahay in uu ku daro weerarka
unugyada jidhka ee fayo qaba. Taaso waxay
keenta in dhaawac soo gaadho sambabkii – tani
waa sobabta ay ogsajiintu ay u gaadhi laadahay
jidhka. Qofka waxaa ku adkaaneysa neeftii –
waa marka uu ruuxo gaadho in makiinad ka
caawisa neefta loo helo.
Covid-19 Muxuu U Weerara
Xubnaha Kale Jidhka
Hadii dureerka dhiiga ay ka
maqantahay oxygen, xubin walbaa
waxay gabeysaa shaqadeediii deetana
in ay dhintaan ayay aaneyn u
noqoneysaa. Dureerka dhiiga oo ay ka
maqantahay oxygen-tu muddo, waxay
keentaa xubinta beerka oo horaantaba
dhimata waxa ku xigi kalyaha sida ayu
isu daba socon. waa muhiim in qofku
helo oxygen ku filan goor walba. Marka
sambabkii dhaawac soo gaadho,
( oxygen-tu waa ay ku adkaaneysaa iney
gaadho jidhka intiisa kale. Oxygen la’
aantaas ayaa u sabab ah in xubnaha
jidhka ee muhiimka ahi dhintaan.
Xooji Awooda Difaca jidhka
Difaaca jidhkaagu waxa uu ka ilaasha in
aad noqoto bukaan. Taasi awgeed, waa
laga maarmaan in difaaca jidhkaagu no
qdo mid xoog badan oo caafimaad qaba
si aanad u bukoon. Caabuqa waxaan k
aga badbaadi karnaa
dhiska difaaca jidhka o si fiican u shaqe
ynayaa. Difaaca jidhku waa hab-
dhis kakan, oo ka kooban unugyo iyo nu
ddo (tissues) badan
taasi waxay suurto galisaa inaan yeela
no caabbiga caabuqa ( resistance to
infection)
: talaabooyinkan hoos qoran waa qaar k
a Astaamaha cudurkan dadka badankiisa wuxu u
mid sida ad ku xoojin karto difaaca jidhk
aaga.
 Seexo hurdo fiican (
8 saac) Habeen walba –
yareysaa welwelka, culeys ku fuula, wa
xay wanaajisaa caafimaadka wadnaha
 Jimicso ( ugu yaran
30 daqiiqo socod deg-deg
ah maalin walba).
 Anfaco wanaagsan (good diet) Khudaar
badan (
fruit and vege), dhimista sonkorta iyo cu
ntooyinka duxda badan.
 Culeys hadii uu ku saaranyahay isku day
inaad iska riddo ( cunto dhimis iyo jimic
si)
 Cidiyaha badanaa iska gur
 Nadaafadaada kalena sii balaadhi.
( gacma dhaqashada iyo maydhashadii
cadiga ahayd-ba)
 Balwadaha ka fogoow ( sigaarka iyo qa
adka)
 Welwelka iska yaree ( stress )
( socodka lugta ee dheer, cunto wanaa
gsan, hurdo fiican, cibaado, naddaafad
a iyo waxa ku welwel galinaya oo
aad maamusho,
ayaa yareeya welwelka (stress-ka) )
Viitamiinada Iyo Macdanaha Xoojiya
Difaaca Jidhka
Vitamin D: D waxay xoojisaa difaaca jidhka –
hadii jidhku heysto vitamin
D ku filan laga yabaa in difaaca jidhku la dagaalam
o caabuqa waqti yar. Qorraxda aya laga helaa Vita
min D
Macdanta Zinc: macdantan waxay wax
ka tartaa shaqada difaaca jidhka. Macdantan
waxa laga helaa cuntooyinka badda, hilibka, ukunt
a
Vitamin C: waxay unugyada jidhka ka ilaalisaa wa
x-yeelada. Vitaminkan waxa laga helaa liin-
mcaanta iyo tamaandhada.
VitaminA:
vitamin iyaduna waxa ay caawisaa unugyada dhiig
a cad ee soo saar antibodies-ka, sida tooska ah
u weerara daalinka (pathogens) jidha so galay (
bacteria, virus, fungi iwm)
vitamin kan waxa laga helaa khudaarta cagaaran.
Xabxabku: waxa uu hodan ku yahay vita
min A, C and B6
Toon: toontu waxay kordhisaa unugyada
hab-
—t ( t-
cells) waa unugyada la dagaalama virust
a.
--
Hadii Aad Isu Aaragto Astamaha Covid-19
maraa sidii hargabka oo kale, hase ahaatee, dadka
qaar ayuu ku keeni karaa in ay ku hed waayaan.
Halis waxa uu ku yahay dadka dada ah iyo dadka
xanuuno kale la nool: Sida macaanta, kansarka ,
kalyaha iyo xanuuno kale. Hadiiba aad isu aragto
astaamaha laba ama saddex, waxa haboon in
qofku raadsado talo caafimaad. Ogsoonow-na in
dawo aanu lahayn covid-19.
Maxaad Samayn
Marka astamaha isu aragto, naftaada ula dhaqan
sidii qof covid-19 qaba. Waxa ugu habboon waxa
weeyi in qofku is-waadaaliyo (self-isolation). Fiira
gaar ah aad siiso dhaqankaaga maalin-laha ah.
• Meydh Farahaga Goor walba
• Ha taban indhaha, sanka iyo
afkaba
Gacmaha
• Iska Ilaali in dadka ad ugu
dhawato
• U fiirso meelaha aad taabaneyso
Feejignow
• Hadii aad wax darento qoyska ka
ilaali iyo dadkaba
• Qorshe samee ad iskaga
ilaalineyso dadkana aad kaga
Ilaali ilaalineys xanuunka