У
/. М. КУРКОУ
'УЧОРА 1 СЁННЯ
М/НСК
"ПОЛЫМЯ"
1994
ББК 67. 99{4 Бен)О
Б 27
УДК 342.228(476)
Р э ц э н з е н т 8. Л. Н АСЕВIЧ,
начал ь н i к аддзел а дзярж аунай i ге ральды чнай служ бы
Кам i тэта па арх i вах i справаводс тву
3420228000-038
1-94
м 306(03)-94
Глава 1
З ГIСТОРЫI ФЛАГАУ
1
�
8
_L
працягваць свой расказ аб флагах, для абл я г ч э н н я Г В I ДОН, а трохвугол ь н i к i называюцца КАСЩАМ I .
разумення тэксту ч ытачам i пазнаём i м i x з асноунай Флаг звычайна мацуецца да Ф АЛ У сваёй
тэрм i налог i яй, якая п р ы н ята у вексi лалог i i , i тым, ШКА ТОРЫНА Й (беж палотн i шча, узмоцнены
якiя с i м валы вексi лолаг i укл ючаюць у сферу с в а i х бол ьш моцным матэры ялам) або прыбi ваецца
навуковых i н тарэсау . да ДРЭУ'КА . Ё н можа в ы в е ш вацца я к гарызан
Так i м чынам, любы флаг мае зус i м пэуную (як тальна, так ве;рт ыкальна, што звычайна ага
i герб) канан i ч ную пабудову, якая в ы п рацавалася ворваецца у заканадау ч ы х актах аб флагу . Як
на працягу м н о г i х стагоддз я у . правi ла, флаг мае аднол ькавы в i дарыс з абодвух
Палот н i шча л юбога флага п а в i н н а мець про .бакоу палот н i ш ч а . Па свайму назначэ н н ю флагi
сты, добра чытаем ы малюнак . С i м вал i ч н а яно могуць быць дзяржау н ы м i - а ф i цы я л ь н ы с i м вал
дзел i цца на чатыры частк i : першая другая дзяржавы, i нацыянал ь н ы м i - с i м вал нацы i . Ча
размешчаны уверсе, трэцяя i чацвёртая - у н i зе ста я н ы адрозн i ваюцца тол ь к i дэтал ям i . Так,
(мал . 4 ) . Прычым першая i трэцяя знаходзяцца нацыянал ь н ы флаг Аустры i адрозн i в аецца ад
л я дрэук а . Самая ганаровая чвэрць - першая . дзяржаунага тол ь к i адсутнасцю герба рэспубл i к i .
Кал i у гэтай ч в э р ц i змешчан малюнак, я к 1 Побач з дзяржау н ы м флагам асноу н ы м i
адрознi ваецца а д малюнка ф л а г а (гэта м ожа с i м валам i кра i н ы з·яул яюцца таксама флагi
бьщь i п роста другi колер), то яна нос i ць назву гандлёвага i ваенна-марскога флатоу . Флагi
КРЫЖ або радзей - КАНТОН . У п рацах аб ваенна-марскога флоту у сваю чаргу дзел яцца
флагах, якiя в ыдадзе н ы на рускай мове, заусёды на кармав ы я , якiя в ы конваюць па сутнасцi
п р ы м я н яецца першы тэрм i н , але так як слова функцы i с ц я га карабл я, i флаг i , якiя в ы вешва
" крыж" у беларускай мове мае i н шае, зус i м юцца на насавым флагштоку (гюйсштоку) -
пэу нае значэнне, т о м ы , каб пазбегнуць блы ГЮЙ СЫ . Гюйсы уперш ы н ю стал i п р ы м я н яць у
тан i н ы, будзем карыстацца друг i м тэрм i нам . канцы XVI стагоддзя галандс к i я гёзы (гёз
Кантон не абав язкова п а в i нен займаць роуна па-галандс к i жабрак, у рускай транскрыпцыi
чвэрць палот н i ш ч а - ён можа быць бол ьшы або " г юйс"). Першы гюйс быу бы ццам сшыты з
меншы чвэрцi, можа бьщь прамавугол ь н ы м або асобных абрэзкау (мал . 5 ) . 3 X I X стагоддзя
квадратн ым, але заусёды разм ешчаны у верхн i м гэты флаг падымаецца на карабл ях тол ь к i у
левым вугле флага (па п р ы н ятаму у вексi лалог i i час i x ста я н к i у портах . Гюйс часам з· яуляецца
п рав iлу флаг заусёды роб i цца так, каб дрэукая флагам, як1 адрозн i вае роз н ы я часткi флота .
частка знаходзiлася злева). З в ы чайна у першай Такое назначэнне ён выконвау у 1 940- 1 944
чвэрцi флага (але часта у цэнтры) разм яш гадах на карабл ях ВМС "Свабоднай Ф ранцы i "
чаюць роз н ы я с i м валы . Так, на в ядом ым у с i м (мал . 6 ) . Уважл i в ы я чытачы пэуна зауваж ы л i
н а м ф л а г у С С С Р у г э т ы м м е с ц ы знаходз 1 л 1 с я сходнасць крыжоу на гюйсе В М С "Свабоднай
залатыя серп i молат i ч ы рвоная зорка - Фран ц ы i " i ш чьще кон н i ка Д з я ржаунага герба
сiм валы Саветау рабочых (м олат), сялянскiх Рэспубл i к i Беларус ь . Справа у тым, што ства
(серп) чырвонаарм ейск i х ("марсава" зорка) рал ь н i к i нашага герба в ы карыстал i в i дарыс
дэпутатау . Разм яшчэнне на флагу ды ктуецца не " пагон i " , змешчаны на надмаг i л ь н ы м пом н i к у
законам i геральды к i , а м этазгоднасцю, с i м вол i кай польскага карал я Ягайлы, дзе на шчыце кон н i ка
i эстэтыкай . П алот н i шча з в ы разам нос i ць назву намал яваны не крыж В i таута, сучас н i ка Ягайлы,
4
сцяr (мал . 7 ) - г � та старажытнейшы с i м вал, я к i
асабл i в а б у р н а раз в 1 вауся у рамантычн ы я часы
рыцарства . С ц я г, у адрозненне ад флага, не мае
такога ш ы рокага назначэ н н я , заусёды в ы рабл яецца
у адным экзем п л я р ы , багата у п р ы гожваецца, мае
складаны малюнак . Ш ' ецца з дарагой матэры i .
В i дарысы н а i м в ы ш ы ваюцца або мал ююцца
фарбам i i з' яул яюцца с i м валам дзя ржаунага ор
гана, воi нскай часц i , пры ватнай асобы . На сцягу
ум ацоуваюцца узнагароды i у гэтым в ы падку да
яга наверша п р ы в язваюцца ордэнс к i я лент ы . Сцяг
параунауча н ядауна стау рэл i к в i я й - у рускай apм ii
так i м яга зраб i у у 1 796 годзе i м nератар Павел 1.
Да гэтага ё н быу тольк i часткай рэчавага забесп я
ч э н н я i з ' яуляуся знакам, я к i абазначау месцазна
ходжа н н е дывiз i i , палка або батальёна на полi боя .
ШТАНДАРТ з ' яуляецца разнав iднасцю сцяга i мае
два прызначэн н i : першае - флаг або сцяг главы
дзяржавы, другое - нев я л i к i сцяг кавалерыйскай
час ц i . Штандарт главы дзяржавы раней дзялiуся
Мал. 5. Гюйс ВМ Ф Нiдэрландау
на дварцовы i марс к i , с ё н н я роз н i цы у малюнку
звычайна н я м а . П А НIР - д з я ржауны сцяг, я кi
з' яуляуся у Pac i i адной з царск i х рэгал i й i вынос i ус я
пры каранацыi а б о пахаван н i сам адзержца .
1 2
а г
Мал. 1 0. Флюгеры:
а - другой сотнi Туркменск11r11 кoннtJrl! дывiзiёнlt Pllcii: 6 - м1Jр.tк11нск1JЙ
карале'jскtJН rвардыi; в - ЛiroYcкttra 'jnlJHCKllГll ntJЛKIJ P1tcii 1812 roдtJ; r -
nonьcкllrlJ 9лaнcкt1rtt ntJЛKIJ у r. Броды
дорtJ Велiкабрытвнii: 1 - rttлoyкiJ; 2 - стужкtJ; 3 - касiцв кальн ых i нструментау - труб, л i таурау, барабанау .
6
ТРдНСПдРдНТ - вiд сцяrа з палотнiшчам, якое
умацоуваецца памiж дрэукамi. Цяпер сустракаецца
вельмi рэдка.
дРЫФЛдМд - вялiкi флаг, як� падвешваецца
на вяроуцы упоперак вулiцы памiж будынкамi.
Характэрна для старых сярэдневяковых еурапейскiх
гарадоу з вузкiмi вулiцамi. Такую ж назау насiу
у сярэдневяковай Францыi штандарт караля.
Тут пералiчаны асноуныя прадметы вывучэння
вексiлалоrii i тэрмiны. Пазнаёмiушы з iмi чытача,
мы працяrваем свой расказ аб ricтopыi флагау.
Такiм чынам, на рубяжы другога тысячагоддзя
наступiла эпоха рыцарства. Закаваныя у метал
рыцары не маглi пазнаць адзiн аднаго вiзуальна,
паколькi твары былi схаваны пад стальнымi забра
ламi шлемау. Патрэбны былi знаю адрознення.
Такiмi знакамi, iндывiдуальнымi для кожнага ры
цара (добра, што ix было няшмат), i з· яв1л�ся
сiмвалы, як1я змяшчалiся на шчыце i на адзеннi.
Спачатку рытуальныя, а затым утылiтарныя, якiя
служылi не для пакланення i застрашэння, а для
абазначэння асобы. Знявага сiмвала з'яулялася
знявагай яго носьбiта. Утвораныя пасля першага
крыжовага паходу, рьщарскiя манаскiя ордэны
мелi акрамя асабiстых агульныя сiмвалы для усяго
ордэна: белы крыж на чырвоным полi у iаянiтау,
чорны крыж на белым полi у тэутонцау, чырвоны Мал. 11.
крыж i меч у мечаносцау i г. д., якiя пераносiлiся CцRr Т3'jтонскаrа рыц11рскаrа орр,3на. XV стаrор,р,зе
на флюгеры коп'яу воiнау ордэна, а таксама i на
ордэнскiя сцягi (мал. 11 ). Сiгналам да пачатку боя
было падыманне сцяга, а да сканчэння - яго
зварочванне i апусканне. Сrатут ордэна Тамплiерау
патрабавау ад рьщара не пакiдаць поле боя нават
у выпадку па·ражэння, пакуль над iм развiваецца
сцяг ордэна. 1 толькi пасля таго, калi ён упау,
"рыцару можна шукаць выратавання там, дзе бог
памо>t<а". Гэта правiла дзеннiчала не толькi у
ваенна-манаск1х ордэнах, але i у мiрскiм ры
царскiм войску. Свецкiя рыцары аб' ядноувалiся у
атрады - "знамена", з якiх i складалася рыцарскае
войска. Кiраунiк "знамени" меу свой штандарт, пад
якiм выступау яго атрад. Такi рьщар называуся
рыцарам-банерэтам, гэта значыць якi меу асабiсты
сцяг-банер - прамавугольнае палотнiшча з гербам,
сiмвалам або дэвiзам гаспадара (мал. 12). У
простых рыцарау флюгеры на коп'ях мелi касiцы
(мал. 13). Часта сцяг мацавауся асобным чынам -
перпендыкулярна да дрэука далучалася рэйка (у
выглядзе буквы Г), якая фiксавала верхнюю частку
сцяга. Гэта быу распаусюджаны у той час канст
руктыуны прыём, якi дазваляу i пры поунай
адсутнасцi ветру добра адроэнiваць малюнак, што
было неабходна пры выкананнi сцягам функцыi
сiгнала. Не трэба падобны сцяг блытаць з харугвам,
дзе палотнiшча злучалася з дрэукам шнурамi i
было фактычна незалежна ад яго. Мал. 12. Банер кам11нр,ор11 r. Д11нцыrа. XV стаrор,р,зе
Кароль, якi узначальвау звычайна войскi, таксама
меу свой сцяг, якi указвау толькi на месца
галоунакамандуючага, а не з' яуляуся агульным iмперыi Фрыдрых 11 (сына загiнуушага у пачатку
сiмвалам войска. 1 гэта нядзiуна. Кароль быу толькi паходу Фрыдрыха Барбаросы), якiя плавалi у
першым сярод роуных. Нiхто з багацейшых феа "Святую зямлю", падымалi простае жоутае па
далау у сiтуацыi, калi ён адчувау сябе падчас
лотнiшча, хаця на штандарце Фрыдрыха быу
мацней за кiраунiка дзяржавы, як, напрыклад,
змешчаны яшчэ чорны двухгаловы арол.
герцаг Бургундскi у Францыi, нiколi не дазволiу
lмператар разумеу, што падняць iмператарскi
бы штандарту караля узвысiцца над сваiм сцягам.
штандарт яму не дазволяць уладарныя феадалы
Гэта характэрна для ycix еурапейскiх дзяржау таго
перыяду, у тым лiку i для беларуска-лiтоускай: - фактычныя гаспадары караблёу. Як бачым,
улада караля дзейнiчала толькi там, дзе заканчва штандарт караля зусiм не быу дзяржауным
лася улада феадала. Яркай iлюстрацыяй да сказа сiмвалам, як i наогул было аморфнае само паняцце
нага з'яуляюцца падзеi трэцяга крыжовага паходу, дзяржавы. Трэба адзначыць, што сцяг як сiмвал,
кал� судны iмператара Свяшчэннай Рымскай як1 вызначау месцазнаходжанне дывiзii, палка,
7
екая дынастыя Амей ядау ), чо р н ы я (дын аст ы я
Абасi дау), з я л ё н ы я (ды насты я Фаты м i дау), жоутыя
(дынаст ы я Айюбiдау), чырвоныя (арабская дына
стыя Хаш ы м i тау i турзцкая Асманау) . Менав iта з
так i х колерау i складаюцца с ё н н я дзяржаун ы я
флагi iслам с к i х кра i н Бл i ж н яга Усходу i Пауночнай
Афры к i .
Але я к д з е з ' я в i л i с я п е р ш ы я дзяржау н ы я
флаг i �
Адкажам н а гзта пытанне так . Д а стварзн н я у
Еуропе цзнтрал i заван ы х д з я ржау з адз i н ым моц
ным цзнтрам улады гаварыць аб я к i х - небудзь
штандартах як аб с i м валах нацы i наогул не
пры ходз i цца . Аб' яднанне ж з я м ель у адз i нае цзлае
у большасцi краiн п р ы ходз iлася на XV-XVI
стагоддз i . Менав i та у гзты час расшырауся гандаль,
а разам з iм будавал i с я кам е р ц ы й н ы я i ваен н ы я
флаты . 3 мораплаваннем з ' я у л я юцца дзяржаун ы я
флагi, я к i я не м е л i практычна н iчога агульнага с а
штандарта м i i сцягам i уладароу, хоць у i x был i
в ы карыстаны адны riстар ы ч н а складзе н ы я гераль
д ы ч н ы я с i м валы .
У бязбрзжных акi я нах i морах планеты сустра
кал i с я адз i н з адным дзес я т к i караблёу, я к i я мала
чым адроз н i вал i с я па сваёй арх i тзкту р ы ; я н ы не
дазвал я л i маракам устанаул i в аць нацыя нальн ую
пры належнасць сустрзтага судна (успом н i це пры
ч ы н ы узн i к н е н н я гер альд ы к i ) , ш то мела немала
важнае знач знне : перадача пошты, з вестак, наканец
Miln. 1 3. Флюгер Hil кап· i pь1Цilpil небяспека канф л i кт у . Гзта п р ы в яло да разум е н н я
таго, ш т о для караблёу нацы i п атрзбен адз i н ы
с i м в ал, я к i б лёгка распазнавауся yc i м i i д а таго
ж на в я л i к i х адлегласц я х . Таму малюнак на
батальёна у баю, з яуляуся т а к i м аж да с я рэдз i н ы с i м в але пав i нен быу б ы ць п росты м , в ы разным i
X I X стагоддзя (таму ён быу п радметам рэчавага знач н ы х ра змерау . Гэта м а г ч ы м а было ув асоб i ць
забес п я ч э н н я ) - у дыме ж бою пры аднолькавай на в я л i к i м палотн i ш ч ы ткан i н ы, якое разв i валася
у н i форме палкаводзец толькi па сцягу мог вызна ветрам . З' я в i лася п р ы н ц ы n о в а новае палот н i шча
чыць на в я л i кай адлеглас ц i воi нскую часць i яе векс i л у м а - марскi флаг . Ужо у пачатку X V l l
месцазнаходжанне . Наогул трэцi крыжовы паход стагодд з я карабл i асноун ы х марск i х дзяржау
ц i кавы у аднос i нах с i м вол i к i . У пачатковы ж яго падымаюць адз i н ы я флаг i . Не д з i ва, што у хутк i м
перыяд упершыню у г i стор ы i палкаводцы арм i й часе палот н i шча на карабельн ы х флагштоках пачы
абгаварыл i агульнанацыя нальн ы я с i м валы . У студ наюць асац ы i равацца не тольк i з караблём пэунай
зен i 1 1 89 года на сустрэчы у г. Ж ы зоры ан гель кра i ны, але з самой нацыяй, яе насяля ючай. З
скага i французскага каралёу было в ы рашана, што канца X V l l l стагоддз я карабельн ы я флагi "nе
французы нашыюць на адзе н н i ч ы рвоны крыж, рабi раюцца" з мора на сушу i ужо н i я к i "паважа
англi чане - белы (у час Стогадовай вайны я н ы ючы с ябе" урад, н i я к i народ, не м ы с л я ць сябе
без дзяржаунага флага . С ё н н я дзяржауны флаг як
"пам ян яюцца" крыжам i ), а фламандцы - зялёны .
сам ы важ н ы i неабходн ы с i м вал народжваецца з
Ц i кава тое, што да агульнапрын ятай форм ы сцяга
нараджзннем дзяржав ы .
народы п рыходз i л i самастойна на розных канты
З ы ходз я ч ы з в ы ш зйсказанага можна закл ючыць
нентах З я м л i . Так, у Паудневай Амерыцы я ш ч з да
што Беларусь, не меушая в ы х а1ду да мора, аж д �
пры хода туды iспанцау кал я трона уладара i н кау ХХ стагоддзя проста не мела патрэбы у агульна
звычайна узн i м ауся с ц я г п рав i цел я, я к i быу сатканы нацыя нальн ым адз i н ы м флагу .
з воуны i бавоуны i у п р ы гожаны маляваным
гербам дадзе нага i н к i .
Цi кавая кал яровая гама палот н i шчау м усульм ан, 3 Г/СТОРЬ/1 ФЛАГА'У
якiх заусёды шмат п ражывала у нашай рзсп убл i ц ы .
Так званы "С цяг Прарока", я к i захоуваецца у Каб чытач лепш у я у л я у сабе, як i у я к i х умовах
Канстан цi нопал i (Стамбуле), меу зялёны колер i фарм i равал i с я флагi некаторых дзя ржау, трзба
л i чыуся кожн ым м усульм а н i нам с в я ш ч знным, най коратка расказаць i x г i сторы i .
вышзйшым с i м валам у войнах суп раць "н яверных". Начнём з Галанды i , якая цяпер нос i ць
lсламская легенда па гзтай п р ы ч ы н е гаворыць а ф i цыйную назву Н i дзрланды, пакольк i менав i та у
наступнае . Узначал е н ы я Прарокам беду i н ы в я л i гзтай краiне упершыню у г i стор ы i з я в i ус я агуль
в а й н у з а новую в е р у i у адн ы м з баёу завагал i с я . нанацыя нальны флаг . А усё nачалося з пауста н н я
Тады Мухамед, каб натх н i ць i x , сарвау з галавы у 1 58 1 годзе фламандцау суп раць iспанскага
зялёную чалму i к i нууся уперад, размахваючы ёй, панаван н я . Барацьба на сушы суп раць першаклас
як сцягам . Менав iта з гзтага з п i зода устанав i лася най iспанскай apм i i не пры несла поспеху фла
думка, што усе сцягi "во i нау П рарока" зялён ы я . мандск i м дваранам, я к i я патрабавал i большай
Н а самой ж а справе нават п рарок Мухамед часта незалеж насцi прав i н цый ад lcпaн i i . Тады на моры
вы карыстоувау бел ы я i чорныя палотн i ш ч ы . Выка усту п i л i у барацьбу "марс к i я гёзы", паспяхова
рыстоувал i с я i i н ш ы я коле ры : бел ы я (м усульм а н - у ч ы н я у ш ы я адваж н ы я напады на iспан с к i я карабл i
в
гарн iзон ы . Гэта в ы к л i кала новы пад'ём нацы я
н альна-вызваленчага рух у . Карабл i "марс к i х гёзау"
не мелi адз i нан с i м в ол i к i . Палот н i шчы былi розн ы х
колерау : зялёныя, аранжав ы я , жоут ы я , с i н i я, з
рознымi палосам i , крыжам i , кругам i , i н ш ы м i геа
метрыч ным i ф i гурам i . Частка паласатых флагау --------.
мелi аранжавы, бел ы , c i н i колеры - колеры прын
ца В i льгельма А ранскага, натхн яльн i ка i
нам i нальнага к i раун i ка в ызваленчан ван н ы . Выка
рыстанне ч ы рвонан паласы замест аранжаван указ
вала на тое, што уладальн i к флага не п рызнае
прынца сваiм к i рау н i ком i з н аходз i цца у аднос i нах t-----------..
да яго у апазi ц ы i . Вызвал i уш ы с я ад iс панскага
прыгнечан н я , п рав i н ц ы i Пау ночнан Фландрыi
утвары л i новую д з я ржаву - Галандыю, па назве
аднон з прав i н цы н . Уладаром яе стау прынц
Аранс к i , а яго флаг з аранжаван, белам i с i н я н
палосам i - у 1 599 годзе стау дзяржауным флагам . Мал. 15. Кllр мавы флаr ВМ Ф Аустра-Венrер скай /мперь11.
3 аслабленнем пасля 1 630 года уплыву прынца 1 78 7- 1 9 1 8 rllДЫ
Аранскага гандл ё в ы я карабл i пачы наюць часця ком
падым аць флаг, дзе аранжав а я паласа зам я н яецца
ч ы рвонан . Сап рауднасцi дзеля трэба сказаць, што Рымскай i м перы i , вы карыстоувалася iмперская
гэта было в ы кл i кана часткова i тым i абстав i нам i , сiм вол i ка - чорны двух галовы арол на жоутым пол i .
ш т о аранжавая фарба хутка в ы ц в i тала i ф л а г хутка Адказауся ад трона " Рымскага кесара" iмператар
патрабавау зам ены, што абыходзiлася н я тан на, Франц 11 у 1 806 годзе . Але яшчэ папярэдн i к
пакольк i флагау на карабл я х было шмат . Аранжа Франца 1 1 loc i ф 11 даручае сванму канцлеру князю
вую паласу а ф i ц ы н н а зам я н i л i у 1 65 1 годзе, кал i Кау н iтцу падрыхтаваць эск i з ч ырвона-бела- чырвонага
Галандыя стала купецкан рэсп убл i кан (мал . 1 4). флага са шчытом так i х жа колерау пад каронан, якi
Гэты флаг практычна не м я н я ус я . Толькi з 1 796 па i быу прыняты iмператарам 20 сака в i ка 1 786 года
1 806 год, кал i i снавала Батаус кая рэспубл i ка, на (мал . 1 5) . Выкарыстанне ф лага было дазволена с 1
я го ч ырвонан паласе з' я в i ус я белы кантон з студзеня 1 787 года i у хутк i м часе яго урачыста
с i м вал i ч нан в ы я ван Галанды i . У 1 8 1 0- 1 8 1 3 гадах паднялi на флагштоку флагмана аустры нскага ваен
кра i н а знаходз iлася пад ф ран цузск i м флагам . нага флоту - карабл i "Карнэт", якi базi равауся у
г. Трыесце . 1 хоць у 1 867 годзе у сув язi з
абв яшчэннем дуал iстычнан (двуадзi нан) дзя ржавы
Аустра- Венгрыя дзя ржаун ы флаг быу некальк i
зменены (да яго "прышылi" флаг Венгр ы i ), кармавы
флаг ВМФ заставауся нязменным аж да канца
iмперыi (верасень 1 9 1 8 года) . 1 2 л i стапада 1 9 1 8 года
дзя ржауным флагам Аустрынскан Рэспубл i к i было
абвешчана чырвона-бела-чы рвонае палотн i ш ча, - на
якiм некальк i пазнен з' я в i ус я чорн ы аднаrаловы арол
з серпам i молатам у лапах . У перыяд з 1 936 па
1 938 год яго зам я н i у чорны двухгалов ы арол, але
гiт лераускi "аншлюс" паклау канец аустрынскан
дзя ржаунасцi, якая была адноулена тольк i у 1 95 5
годзе з рэсп убл i канс кiм флагам 1 9 1 8 года з арлом
у я касцi дз яржаунага.
Кал i галандцы практ ы ч н а перш ы м i ствары л i
дзяржауны флаг, то дзяржау н ы ф л а г датчан мае
сам ую працяглую "радаслоуную" у Еуропе . "Дан
неброг" - так называлi флаг, я к i з' я в i ус я у 1 2 1 9
годзе пры наст у п н ы х абстав i нах . Дацк i я рыцары
Мал. 1 4. Дзяржауны флаr Нiдзрландllу пад камандав аннем Вальдэмара 1 1 Перам ожцы, якi
в ысадз i уся на берагах сучаснан Эстон i i , асадз i л i
крэпасць эстау Л i нданi сэ, ш т о знаходз iлася неда
Аустрынскi дзяржауны флаг прама зв язаны з лёка ад таго месца, дзе с ё н н я рас к i нуу свае
гербам правячан дынасты i . l с н уе легенда, што кв арталы Тал i н . У час б i т в ы зетам удалос я захап i ць
з' яуленне чырвона-бела-чы рвонага шчыта у прав я каралеускi с ц я г . Датчане п р ы ш л i у зам яшанне, але
чан у Аустры i дынаст ы i Бабенбергау зв язана з т ы м , у крытычны момант з' я в i лася чырвонае палотн i ш ч а
ш т о Леапольд 11, в я рн у у ш ы с я пасл я б i т в ы з з прамым срэбра н ы м крыжам . Г э т а натх н i л а
я з ы ч н i к ам i , меу адзе н н е з срэбранан ткан i н ы, ры царау i я н ы перамагл i . 3 гэтага м о м а н т у с ц я г
м оцна запэцканае крывёю . Тольк i там, дзе быу с т а у в ы карыстоувацца я к с i м вал карал я . Да X V l l
шырокi пояс, якi падтрымл i вау меч, заставалася стагоддзя ф л а г з гэтым м а л ю н кам станов i цца
белая паласа . У сапрауднасцi ж п я чатка з асноуным ваенна-м арск i м флагам . Палот н i шча з
в i дарысам ры цара, я к i т р ы м ае ш ч ы т так i х колерау, кас i цам i дазвал яецца падымаць толькi баявым
з ' я в i лася у дваццат ы я гады X l l l стагоддзя пры карабл я м з 1 696 года, а гандлёв ы м - без кас i ц .
Леапольдзе V I . Габсбу р г i , я к i я зм я н i л i Бабенбергау Менав i та так i м , без кас i ц, ё н i стау у X I X стагоддз i
н а аустры н с к i м троне, п а к i н у л i сабе гэты с i м в ал . дзяржауным (мал . 1 6) . " Да н н еброг" аказау рашу
3 1 436 года, калi Габсбургi зан я л i трон С в я ш ч эннан ч ы уплыу на с i м вол i к у Пауночнан Еуроп ы : флагi
9
пазней галава караля была аддзелена ад кара
леускага цела, белы колер не быу в ы кiнуты з
какарды - ён ужо ш ы рока в ы карыстоувауся фран
цузамi. У в ядом ым нам спалучэннi, але не калькi
адрознiв аючымс я ад сучаснага, флаг п р ы н я у На
ц ы я нальны Сход 24 каст р ы ч нiка 1 790 года як гюйс
караблёу ВМФ . Тут л я дрэука знаходзiлася ч ы р
воная верты кальная паласа, затым белая i сiн я я
(мал . 1 7) . Такiя палотнiш ч ы былi урач ыста падн яты
на вае н н ы х карабл ях у Брэсце i Тулоне у пачатку
1 79 1 года . 1 5 лютага 1 794 1 ода член камiтэта
Грамадскага в ы ратав а н н я Жан Бон Сент А ндрэ, у
веданнi якога знаходзiлiс я акiянскiя эскадры i якi
незадоуга да гэтага n рапанавау з м я ш чаць на флагу
л я дрэука не ч ы р воную, а сiн юю паласу, матыву
ючы гэта тым, што н ядобра колер крывi прыбiваць
цвiкамi, п рыказау караб л я м акiянскай эскадры
падн я ць у я касцi кармавога палотнiшча сiне-бела
Мал. 1 6 . Дзяржауны флаг Данii чырвоны флаг, дзе с1н1 колер разм яш чауся у
шкаторы н ы . А п раз два д нi, 1 7 лют ага 1 794 года,
ён жа быу абв е ш ч а н ы дзяржауным флагам
Французскай Рэсп ублiкi (мал . 1 8) . Флаг, я кi
Нарве гii i lсландыi з я у л я юцца в ы творнымi ад я го, з' яуляуся спалучэннем сiм вала карал я i сiм вала
а шв едскi флаг нарадзiуся nад бясспрэчным н 1 о rорада, дзе яго пакаралi, быу настолькi папул ярны
уплывам . Гэты уплыу тлум а ч ы ц ца п роста - усе
гэтыя краiны у свой час знаходзiлiс я у yнii з Данiяй,
з' яуляючыся факт ы ч н а яе калонiямi. Першы на
рвежскi флаг адрознiваус я ад даt\."ага толькi
наяунасцю у nершай ч в э р цi занdтога 1цякаюч аr·а"
··
11
не вельм i пачц i в ы я аднос i н ы маракоу да тоустага, Падзе i, што з в я заны з утварэннем Злучаных
некалькi н я зграбнага карал я . ) А н гл i я i Шатландыя Штатау Амеры к i , чытачам, мабьщь, добра в ядом ы .
былi аб' яднаны асаб iстай у н i я й . 1 2 краса в i ка 1 606 Першапачаткова паусrанцы лаяльна аднос i л i с я да
года Якау аб' я в i у адз i н ы саюзны флаг, ..я к i н ас i у англi йскага карал я i нават пры стварэ н н i свайго
тады назв у "флага каралеуск i х колерау" . Е н уяуляу першага дзяржаунага с i м вала - флага ВМФ ЗША
сабой спалучэнне двух с i м в алау: с i м в ала заступ н i ка в ыкарыстал i два флагi метрапол i i : флаг Вест
Англ i i св . Георга - белае палотн i ш ча з ч ы рвоным l ндыйскай кампан i i , я к i с кладаус я з чырвоных i
прамым крыжам i с i м вала заступн i ка Шатландыi белых гарызантал ь н ы х палое, я к i я чаргавал iся, i
св . Андрэя - сiняе палотн iшча з белым д ы я га в ядом ы нам "Саюзны гюйс", я к i паустаушыя
нальным крыжам (абодва флагi в ы карыстоувал i с я разм я с ц 1 л 1 у кантоне свайго флага. Флаг гэты
на ба я в ы х карабл я х у п а м я н у т ы х дзяржау) . Чырвоны упершыню быу падн яты 3 снежня 1 77 5 года на
крыж на белай падкладцы быу накладзен ы н а c i н i флагманс к i м карабл i амерыканскай ваеннай фла
Андрэеуск i флаг ш а тландцау . Г э т ы флаг было тыл i i 11 Альф рэд" я к марская эмблема 1 3 калон i й
прыказана падымаць спачатку на гротмач це, а з (м енав i та стол ь к i было палое на палотн i ш ч ы ) . Аднак
1 634 года у якасцi гюйса - на ваенных карабл ях добры я аднос i н ы да ангельскага манарха паступова
кра i н ы . Тым не менш Шатланды я у той час м я н я юцца на супрацьлегл ы я : брытанскi флаг
заставалас я у падначален ы м станов i ш ч ы у аднос i нах в ы к л i кае усё большае раздражненне i на пасяд
да Англ i i. Так, на yc i x трох кал яровых кармавых жэннi Кангрэса ЗША 1 4 чэрвен я 1 777 года было
флагах ВМС у кантоне знаходз i ус я тол ь к i флаг в ы рашана зняць яго з кантона а ф i цый нага флага
св . Георга, гэта значыць с i м вал А н гл i i , а у палаце { i снавала в я л i ка я кол ькасць неаф i цы й н ы х марс к i х
лордау Парламента не было месца шатландск i м ф л а гау у штатах : б е л ы з . эялёнай елкай ваеннай
арыстакратам . Там у пасля пакаран н я англ i йскага флатыл i i Д. Ваш ы н гтона у Масачусетсе, паласаты
карал я Карла 1 Сцюарта Шатландыя у 1 649 годзе с i н е - ч ырвоны са змяёй у Пауднёвай Карал i не, c i н i
лёгка в ы й шла з саюза з англ i ч анам i i з 1 650 года з пурпурнай гронкай в i н аграда у белым кантоне у
"Юнiон Джэк" перастау в ы карыстоувацца на баявых Канектыкуце i г . д . ) . Н а гэтым пасяджэнн i пры
карабл я х . Тол ь к i у в ы н i к у б а я в ы х дзе я н н я у шат сутнi чау i кап i тан ваеннага карабл я 11Рэнжэр11
ландцы вымушан ы былi в яр н у цца да непапуля рнага нацыянал ь н ы герой З Ш А Поль Джоне, я к i , в я р
саюзу i у 1 658 годзе на гюйс штоках зноу з· я в i ус я нуушыся у П л i м ут, hаведам i у м я ркуемы малюнак
1 1 саюзны гюйс" . Да 1 660 года ё н меу у цэнтры дзяу чатам з гуртка " Флаж н ы я пчолы", я к i я i сшыл i
эмблему з арфай Дав i да - с i м валам l рланды i , першы у г i сторы i "Зоркавы флаг" З Ш А , змясцiушы
якая знаходз iлася фактычна у станов iшчы калон i i . эамест " Ю н i о н Джэка" ciнi п рамавугол ь н i к з 1 3
Натурал ьна, што гэта эмблема у хуткiм часе зн i кла . белым i п я ц i канцовым i зоркам i па кол ь касцi штатау
1 шатландцы, i i рландцы беспера п ы н н а в я л i (мал . 22) . Зоркi был i размешчаны кальцом . Гэты
узброеную барацьбу з англ i чанам i , дам агаючыся флаг Поль Джоне падн я у н а флагштоку свайго
роунапраунага станов i ш ч а у саюзе . Шатландцам карабл я 4 л i пе н я 1 777 года, а у верас н i англiчане
гэта удалося у 1 707 годзе . 3 гэтага года я н ы упершыню уба ч ы л i яго у баi . Трэба адзначыць,
прысут н i чалi у ж о у абедзвух палатах парламента, што " Зоркавы флаг" не стварауся я к дакладна
а "Юнiон Джэк" з' я в i ус я у кантонах y c i x трох марскi флаг, хоць i з ' я в i ус я у першы н ю на моры
кармавых флагау ВМФ, п р ы ч ы м белы флаг - гэта быу флаг i сухапутных армейск i х часцей, i
атрымау яшчэ i чырвоны крыж на палот н i ш ч ы - купецк i х судн ы ш кау . Пазней, п а меры увел i чэ н н я
ён i сён н я з ' яуляецца карм а в ы м флагам ВМФ кол ькасцi штатау, м я н ялася i кол ь касць зорак у
В я л i кабрыта н i i . l рландцам удалое я даб i цца кантоне (кол ькасць палое пасл я н я удачнага вопыту
роунапрауя амаль сто гадоу пазне й . 1 студзен я вы рашыл i астав i ць н я з м е н н ы м ) . Папраукi у кантон
1 80 1 года, у першы дзень X I X стагоддз я, н а унос i л i с я 27 разоу i сён н я у i м знаходз i цца 50
"Саюзным гюйсе" з ' я в i ус я к р ы ж св . Патрыка - эорак . Дзяржауны флаг вел ь м i папулярны i
засту п н i ка l рланды i . Прычым перакладз i н ы крыжа шануемы у З Ш А , чаму i ншым краi нам патрэбна
былi змешчаны, каб не закрываць поунасцю павучы цца . 1 нават ствараючы у 1 83 6 годзе кармавы
шатландскi Андрэеускi крыж (мал . 21 ) . флаг для караблёу ВМС Рэсп убл i к i Тэхас ( 1 83 5 -
Як бач ым, флагi А н гл i i i Pac i i , раней ч ы м стаць 1 84 5 гады), тэхасцы в ы карыстал i 11бл i з к i11 дзяр
дзяржауным i, не менш века в ы карыстоувал i с я у жауны флаг ЗША, зам я н i у ш ы тол ь к i шматл i к i я
гэтых кра i нах як карабел ь н ы я . Упершыню з ' я в i уся н е в ял i к i я зоркi адной в я л i кай, с i м вал iэуючай i x
на моры i флаг ЗША. радз i м у, в ядомую с в а i м i каубоям i п рас-
12
лав i ушу юся пазней на увесь свет багацце м сваiх
недра у .
Стварэнн е дзяржау нага флага Федэрат ыунай
Рэспуб л i к i Герман i i не было (вель м i рэдк1 в ы падак
у Еуропе) з в я зана з __ мораплав анне � . П �_сл � раз
грому гiганцкай арм 1 1 Напалеон а у Рас 1 1 у 1 8 1 �
годзе на еурапейск i м кантыненц е пачауся хутк1
пад· ём нацы янальна-в ызваленча га рух у . У дапамо
гу рэгул ярнай apм i i ствараюцц а апал ч эн н i . У
Герма н i i н я м е цк i я студэнты, я к i я не м е л i аб
мундзi раван н я, нашыл i н а чорн ы я сюртук i чырво
н ы я пагоны, каунеры, абшлагi i прыйшылi да
i м п рав i заваных м у н д э i р а у л а т у н н ы я б л i с к у ч ы я
гузi к i . Т а к з ' я в i лас я спалучэнне чорнага, ч ы рвонага
i залацi стага колерау . В я р н у у ш ы с я з палёу анты
напалеонаускай вайны, студэнты заснавалi у 1 8 1 5
годзе у lене самак i руючы саюз "Буршэн шафт" . У М.tл. 23. Д зярж11'jны фп11r Федзр11ты'jн11й Рзспубпiкi Германii
1 8 1 6 годзе жан ч ы н ы горада падар ы л i саюзу с ц я г
з чы рвонай, ч о р н а й i ч ы рвонай гарызантал ь н ы х
палое . Сц я г быу а б ш ы т ы м атузам i i м е у у цэнтры
в ышытую залат ы м i н i ткам i дубов ую гал i нку прыняла гэты ж флаг, але на палотн i ш ч ы з
(гл . мал . 7 ) . Саюз пачау барацьбу за аб' яднанне кастры ч н i ка 1 959 года быу дабаулены герб ГДР . 1
Герман i i супраць "тыранау" - былых к н я зёу, я к i я тол ь к i пасл я уз' яднан н я 3 кастры ч н i ка 1 990 года
был i вернуты на свае трон ы . Колеры i енскага сцяга ГДР i ФРГ усе н е м цы аб' яднал i с я пад адз i н ы м
стал i асновай для флага Германскага саюза 1 848- флагам (мал . 2 3 ) .
1 852 гадо у . Чорна-чырвона-залаты флаг гэтага У адрозненне а д германскага флага флаг
саюза быу упершы н ю падняты у Франкфурце-на Пол ь ш ч ы прама паутарае колеры старажытнага
Майне 31 л i п е н я 1 848 года у час работы Нацыя каралеускага герба, якi меу белага арла на
наль нага сходу . У х утк i м часе ён ст ау ваенна чырвоным пол i . З годна з легендай, адз i н з трох
марскiм, а затым i гандл ё в ы м флагам . У снежнi братоу Лех у пошуках удэела эайшоу на пал я н у,
1 848 года флаг ВМФ атрымау яшч э i кантон: жоуты на якой расло дрэва, а на яго в я ршыне на фоне
з чорным двухгаловым арлом Свяшчэннай Рымскай багранага закату сядэеу белы арол . Гэтая карц i н а
i м перыi германскай нацы i , аб якiм м ы ужо i л я гла у а с н о в у герба Пол ь ш ч ы . У сапрауднас ц i
упам i н ал i i я к i стау асновай д з я ржаунага герба в ы я ва а р л а з' я в i лася тол ь к i у X l l l стагоддэ i , в а
саюза . Аднак прызналi флаг у с я го чатыры дзяр удзе �ах, я к i я л яжал i л я н я м ецкай гран i цы, прытым
жавы, а англ i чане прапанавалi карабл ям ВМС не з яул яецца галоуным, а даецца наро у н i з
адразу падымаць белы . Германскi саюз быу в ы я вай л ь в а, л i л i i i м е с я ца, я к i я наогул служыл i
зыбк i м н яустой л i в ы м аб' яднаннем . У хуткiм часе с i м валам к н я жацкага п аходжан н я . У Верх н я й
ён распауся, князi разы ш л i с я па сваiх кватэрах, а Ciлeз i i арол з ' я в i у с я кал я 1 260 года . У Малой
баявыя карабл i у 1 852 годэе п радал i з аукцыёна. Польшчы арол сустракаецца кал я 1 226 года на
Новая аб ' яднаная Герман i я - спачатку Пауночна п я чатцы Лешака Белага, уладан н i якога знаходз i л i с я
Германскi саюз, а затым i i м пе р ы я пад с к i петрам на поуд н i П ол ь ш ч ы . Галава а р л а эвернута улева i
п руск i х Гаген цолерау не п р ы н я л а чорна-чы рвона апушчаны у н i з крыл ы . Тол ь к i у 1 3 1 0 годзе арол
залатое палот н iшча . Яна атрымала у якасцi дэяр э каронай н а галаве прызнаны быу пастая н н ы м
жаунага с i м вала у 1 867 годзе чорна-бел ы - ч ы рвоны дзяржауным гербам М а л о й П ол ь ш ч ы . У В я л i кай
флаг з чорна-бел ы х колерау Пpyc i i i рас Пол ь ш ч ы ё н узлунау пасл я 1 23 0 года, але без
паусюджанага у Герман i i ч ы рвонага . l д э я гэтага карон ы . Герб жа усёй П ол ь ш ч ы узн i к тол ь к i у
i м п е рскага флага належала п р ы н цу Адальберу - пачатку X I V стагоддз я . Пасл я y н i i з В я л i к i м
марскому м i н i стру Пpyc i i . Тол ь к i пасл я крушэ н н я кн яствам Л i тоуск i м абодв а бак i захавал i свае
i м перы i - у 1 9 1 9 годзе дзяржауны ф л а г i з ноу гербы, я к i я часам спалучал i с я разам на адным
станов i цца чорна- ч ы р в она-жоуты м . Але i у Вей шч ы ц е . Пасл я Другой сусветнай вайны карона на
мерскай рэспубл i цы (па назве горада, дзе яна была некаторы час зн i кла з гал а в ы арла, але у 1 990
абвешчана) яго п р ы н я л i не усюды . Вае н н ы я маракi годзе з' я в i лася зноу ( м ал . 24) . Што тычыцца флага,
адказал i с я карыстацца гэты м i колерам i на сваiх то той, якi в ядом ы, з' я в i ус я у час польскага
караблях i падн я л i гюйс i м п е рскага флоту у якасцi паустан н я �- 83 1 - 1 83 3 гадоу супраць руск i х эа
кармавога флага, на якiм тол ь к i мале н ь к i кантон ваёу н i кау . Е н узн i к, я к i французс к i , з бела-чыр
колерау рэспубл i к i напам i нау, што гэта не судны вонай какарды, якая была п р ы н ята 7 лют ага 1 83 1
кайзера В i льгел ь м а . У 1 93 3 годэе Адол ь ф Г i тлер года Польс к i м сеймам дл я apм i i у с у в я з i з
аднав i у д з я р ж а у н ы флаг i м п е ры i , а у 1 9 3 5 годзе пачаткам паустан н я . Нельга сказаць, што п а п я
зам я н i у яго п а р ты й н ы м ч ы рв о н ы м флагам э рэдн iка я м у не было. Я ш ч э у пачатку X V l l
чорнай с в а с т ы к а й у б е л ы м к р у з е . Ф л а г гэты стагоддзя польск i я в о i н ы в ы карыстоувал i бела-чыр
упершыню п ад н я т ы у ч ас " п i у н ога путчу" у воны значок з бел ы м i чырвоным кавалерс к i м i
Мюнхене у 1 924 годзе н ас i у з м р о ч н у ю н а з в у у крыжам i . Аднак я к с i мвал y c i x палякау ён я ш ч э
г i т л е раус к i м с ты л i - " Ф лаг к р ы в i " . Разгром у не п рым я н я ус я . Так, у X V l l стагоддз i на ваенным
1 94 5 годзе Т р э ц я г а р э й х а в я р н у у н а ф л а г ш т о к i i флоце Рэчы Паспал i тай, я к i п р а i снавау давол i
чорна - ч ы р во н а - жоутае п а л о т н i ш ч а . 9 м а я 1949 каротк i час, в ы карыстоувауся чырвоны флаг з
года ён стау д з я р ж ау н ы м ф л а г а м с т в о р а н а й у в ы явай рукi з м я чом - адз i н з варыя нтау
а м е р ы ка н с к а й , ан г л i й с к а й i ф ранцузскай зонах " П агон i " . У час В я л i кай ф ра н цузскай рэвалюцы i
акупацы i Федэратыунай Рэспубл i к i Герман i i . Аб легiёны генерала Дамброускага у Тулоне прым я
вешчаная у кастры ч н i ку 1 949 года у савецкай зоне н я л i чырвоны флаг э б е л ы м а р л о м я к на сушы,
акупацыi Германская Дэмакрат ы ч н а я Рэспубл i ка так i на караблях у Сярэднезем намор' i . Менав i та
13
М ал. 26. Д зRржllуны флllr Латвii
Мал. 25. НацыRнальны флаr Польшчы Mllл. 27. Д зRржllуны флllr Чэхii
14
набок i м с i м валам i быу аналаг i ч ны флагу Пол ьшчы . Што тычыцца Чэх i i , то я н а п а к i нула ранейшы флаг
Славакi карыстал i с я флагам, я к i паутарау флаг з "славац к i м " с i н i м колерам, але з 1 студзе н я
Pac i i . Быу аб' яулен конкурс на п раект дзя ржаунага 1 993 года некал ь к i зм я н i л i с я п рапорцыi трох ву
флага рэспубл i к i . Сярод прапанаваных варыянтау гол ь н i ка - я го бакi ц я п е р супадаюць з дыягана
был i флагi бела- чырвоныя з с i н я й в ертыкал ьнай л я м i флага {мал . 2 7 ) .
паласой, флагi з чатырм а зоркам i , з чашай - Некал ь к i i на кш з ' я в i л i с я н о в ы я дзя ржауныя
с я рэднев я ковым с i м валам гусiтау i г . д . Аднак флагi у А ф рыцы i Aзi i . Тут флагi нацыя нальна
лепшым быу п рызнаны r1раект арх i варыуса Ярас
лава Курсы - бела- чыр• .оны флаг Чэх i i з с i н i м вызваленчых рухау ператвараюцца у с i м в алы
трохвугол ь н i кам л я дрэ\ < а - т р э ц i м колерам сла кра i ны . Так з' я в i л i с я палотн iшчы флаг ау у А нголе,
вацкага флага . Так i м i ray флаг рэспубл i к i у 1 9 1 9
·
Мазам б i к у i шэрагу i ншых д з я ржау .
годзе . П ры распадзе lэхаславак i i на дзве дзяр На гэтым можна закон чыць першую главу гэтай
жавы Сла в а к i я пр� 1яла флаг падобны да кароткай п рацы i пачаць расказ аб г iсторыi флагау
рас i йскага, але з дзs� жауным ге рбам л я дрэука . нашай Радз i мы - Беларус i .
Глава 2
20
што ён у блытан i н е грамадзянскай вайны стау у 1 9 1 7 годзе . Пасл я кастр ы ч н i цкага перавароту 1 0
пастаул яцца у якасцi дзя ржаунага у дыпламать � ч н ы я л i стапада 1 9 1 7 года па старому стылю са стаук i
nрадстаун i цтвы i у арга н i зацы i , па сутна � ц 1 за в я рнул i с я дэ � егаты Беларускай Вайсковай Рад ы .
м я н i ушы прыняты дзяржауны флаг . Менав 1 та �э � а Стаука згадз 1лася з фарм i раван нем у М i нску
nалот н i шча i стала узорам для пераиман _ н я ва у с 1 х беларуск i х палкоу . Неузабаве былi арганi заваны
м аладых савецк i х рэспубл i к . два беларуск i я батал ьён ы . У студзе н i 1 9 1 8 года
Згодна з першай Канстытуцы я й ССРБ, якая была фармi равауся нацыянальны конны беларуск i полк
п рын ята 3 лютага 1 9 1 9 года, флаг а п i сваецца i збi рал i с я у М i нску салдаты для фарм i равання
насту пным чынам : « Гандл ё в ы i в а е н н ы флаг ССРБ беларускай apм i i . Аднак пасля акупацыi гер
п рамавугол ьнае ч ы рвонае ( п у н цовае) палотн i ш ч а з м а н с к i м i в о й с кам i бол ь ш а й ч а ст к i Беларус i гэтую
залаты м i буквам i у верх н i м вугле л я дрэука ССРБ работу БНР п р ы й ш л о с я п а ч ы н а ц ь i з ноу i на гэты
або надп i сам «Савецкая Сацы я л i с т ы ч н а я Рэсп убл i ка раз пад к а н тролем н е м цау . Пры савецкай уладзе,
Беларусь » . Аднак я ш ч э да зацвярдж э н н я гэтай кал i iснавау ваенны саюз р э с п у б л i к , аб н а цы я
Канстытуц ы i , у канцы студзе н я 1 9 1 9 года прыма н ал ь н ай apм i i н е м а г л о б ы ц ь i гаво р к i . 1 4 - 1 5
ецца рашэнне аб пажаданас ц i y н i i гэтых рэспубл i к . л i стапада 1 920 года праходз i у П е р ш ы з ' езд
Таму эталонна я в ы я в а флага ССРБ нават н е С л у ч ч ы н ы , дэлегаты я к о г а адх i л i л i савецкую
распрацоуваус я . 20-22 л ю тага 1 9 1 9 года з ' езд уладу, я к а я п а ч ы н ал а устана у л � в а ц ца н а гэтай
Саветау Л i твы прымае рэзал юцыю аб зл i ц ц i з тэрытор ы i , i в i та л i Раду Б Н Р , з а п эу н i уш ы , што
Беларуссю, а з 27 лютага ужо i с н у е Савецкая п р ы к л ад у ц ь усе н а м аган н i д а аднаул е н н я А й ч ы
Сацыялiстычная Рэспубл i ка Л i тва i Беларусь, якая н ы . З ' езд у т в а р ы у Р а д у С л у ч ч ын ы . Я на адразу
м ела назву Л i тбела са стал i цай у В i л ь н i . Я к i БНР, ж п а ч а л а ствараць м i л i ц ы ю i аб' я в i л а н абор дл я
ураду Л i тбелы было н е да с i м вол i к i i таму фарм i ра в а н н я р э г у л я р н ы х в а й с к о в ы х атрад а у . З а
Дзяржауным флагам гэтай рэспубл i к i л i чылася н е к ал ь к i дзён б ы л о р э к ру т а в а н а кал я дзес я ц i
ч ыстае чы рвонае палот н i ш ч а з аднос i нам i ш ы р ы н i тыс я ч ч а л а в е к i створана С л у ц к а я б р ы гада, якой
да даужы н i 1 : 2 (мал . 3 5 ) . Л i тбела п ерастала камандавау спачатку харунжы Гаурылов i ч , а
i снаваць 1 9 л i пе н я 1 9 1 9 года . Далей ш ы я падзеi - зат ы м к а п i т а н С а к ал о у - К у т ы л о ус к i . Брыгада с к л а
грамадзянская ванна, польская акупацыя, наступ дал а с я з П е р ш а г а п а л к а С л у цк i х м у ш кецё рау i
л е н н е Чырвонай Apм i i на Варшаву i яе цяжкае Г розаус кага п а л к а ( Грозава - с я л о К а п ы л ь с к а г а
пар � жэнне закон ч ы л i с я раздзелам Беларус i i раё н а ) . А ф i цэ р ы н ас i л i у н i ф о р м у ц а р с к а й apм i i .
с i м вол i ка не была распрацава н а . Таму пасля 3 абм у н д з i ра в а н н е м салдат б ы л о ц я жэ й . Аднак
аднаулен н я ССРБ 1 жн i у н я 1 920 года яе флаг ва у с 1 х н а ш а п ка х меуся з н а к " П а г о н я " , а у
па-ранейшаму адпавядау п р ы н ятаму у л ютым 1 9 1 9 а ф i цэрау ё н знаходз i ус я н а к а у н е р ы . П э у н а был i
года . На жал ь , пошук в ы я в ы Дзяржаунага флага в ы к а р ыстаны з а п а с ы э м б л е м , як i я был i створаны
ССРБ перы яду 1 920- 1 924 гадоу у Беларус к i м я ш ч з у 1 9 1 8 годзе . Узброен а брыгада была дрэнн а .
дзяржауным арх i в е (БДА), у Беларус к i м дзяр 1 в о с ь для гэтай маленькай apм i i беларус к i я
жауным арх i в е к i н афотафонадакументау ( БДА жан ч ы н ы п а ш ы л i с ц я г i у с н е ж н i 1 920 года
КФ ФД), Нацыянал ь н ы м г i стары ч н ы м музеi i На падаравалi яго паустанцам . С ц я г меу белае
ц ы я нальнай б i бл i ятэцы, н я гледз я ч ы на добра палотн i ш ча з гербам « Пагон я » у цэнтры (мал . 3 7 ) .
зычлi васць i актыуную дапамогу ix супрацоу н i коу, В ы ш э й герба па д у з е быу в ы ш ыты надп i с : « Першы
не прывял i да пажадан ы х в ы н i ка у . Таму зроблена Слуцкi полк страл ьцоу», а н i жэй герба : « Беларускай
сп роба па апiсанню рэканструяваць я го малюнак, Народнай Рэспубл i к i » . Н а зваротным баку быу
вы карыстаушы граф i ч нае в ы кананне надп i с у ССРБ в ы шыты надп i с : «Тым, што пайшл i пам i раць, каб
на дзяржауным гербе 1 922- 1 923 гадоу i па жыла бацькау ш ч ы на » . Сцяг б ы у абшыты махрой .
аналог i i з падобны м i флагам i i н шых рэспубл i к 28 л i стапада брыгада атрымала благаславенне
СССР (мал . 36, рэканструкцы я ) . Што датычыцца праваслаунай царквы i выйшла на баяв ы я паз i цы i .
в ы я в ы Дзяржаунага флага ССРБ у альбомах, я к i я М i ж тым ба я в ы я суты к н е н н i з Ч ы рвонай Арм i я й
в ыдавал i с я у Маскве i Петраградзе, т о я н ы
выкл i каюць сумненн i , пакол ь к i н е адпав ядаюць
а ф i цыйнаму апiсан н ю .
Патрэбна асобна зася родз i ц ь у в а г у н а падзе ях
л i стапада - снежня 1 920 года на Случчы н е .
Слуцк i я паустанцы в ы карыстал i у якасцi дзяр
жаунага бела-чырвона-белы флаг . Спроба стварэн
н я беларускай нацыянальнай apм i i раб i лася яшчэ
НАРОДН№1
М ал. 3 6 . ДзRрж•'/н"1 фn•r ССРБ. M •n. 37. CцRr Першаr• Спуцк•r• n•nкa у ч•с Слуцкаr•
1 920- 7 924 r•д"1 (n• апiс•нню) n•устаннR. 1 920 ro,q (копер cцRra невR,qомы)
21
пачал i с я яшчэ 27 л i стапада i был i паспяховы м i для Полацкай акру г i , прапануецц а набыць флаг уста
паустауш ых - i м удалося нават заняць Слуцк . ноуленага у п. 1 - ы м узору .
Ад�ак барацьба была н я роунай . Пад нац i с кам 5 . Нагляд за в ы кананнем гэтага ускладваецц а
моцнага пра ц i у н i ка, з ц я жк 1 м 1 ба я м i бры гада на м i л i цы ю .
пачала адыходз i ц ь на захад i пасл я п я ц i н ядзель 6 . В i наватыя у парушэ н н i гэтай абавязковай
пастановы належыць да адказнасц i у
барацьбы, 31 снежня 1 920 года, апош н i атрад
перасёк гран i цу з Польшчай, дзе згодна з даг � адм i н i страцыйным парадку штрафу да 300 рублёу
�орам з Савецкай Рас i я й быу раззб � оен п_аля кам 1 . або арышту да 3-х м е с я цау » .
Есць звесткi, што у час знаходжан н я 1 н тэрн 1 раваных Людзей абав язвалi набываць тое, чаго н я м а .
часцей у лагеры ваеннапалонн ых кал я горада Лодзь Падобнае адбывалася i у i н ш ы х акругах . Прычым
сцяг знаходз i ус я з i м i . Пазней байцы брыгады кампан i я гэтая н а к i роувалася зверху . Флаг па усёй
аказал iся хто у Пол ь ш ч ы , хто у Ф ран ц ы i , а хто i рэспубл i ц ы абавязвал i набываць тол ь к i у ар
у ЗША, i сляды с ц я га згублен ы . Бела - ч ы рвона-бе � ган iзацыi Помдзетбел, назначал i с я упаунаважаныя
лы флаг выкарыстоувал i i вайско в ы я фарм i раванн1 па збору грошай . У с у в я з i з в ысок i м коштам флага
Булак-Балахов i ч а . Гэта дало падставу м н о г i м не {два рубл i i бол ь ш ) ад яго абав язковага набыцця
сумленным пал i т ы кам абв i навац i ц ь флаг . Кал i аслабан я л i с я бедн я к i у вёсках, але затое кулак i ,
падыходз i ць з падобных паз i ц�й, то ад дзяржаунага цэрквы, с i нагогi i касцёлы абав язвал i с я куп i ць па
флага прыйшлося б адказац'ца французам { я го два флаг i .
вы карыстау маршал Петэн - саюзн i к нацыстау) i А у гэты час праца над новым дзяржауным
iтальянцам {яго в ы карыстау Мусал i н i ) . Рас i йс к i палот н i шчам i шла сваёй чарrой, i 9 снежня 1 924
флаг, напрыклад, в ы карыстоувал i чарнасоценцы, а года на пасядж э н н i С Н К быу засл уханы тав . Па
флаг СССР - Яжоу i яго спадру ч н ы я . Але прык рэчын, якi в ы клау праект пастановы аб новым
ладау асуджэн н я дзяржаунага флага па адзначаных флагу {БДА, ф. 7, у воп . 1 , адз i н к . зах . 56,
прычынах н i дзе н яма, акрам я нашай кра i н ы . 1 арк . 1 57 ) . Вось яго тэкст :
бела-чырвона-бе:Пы флаг быу забаронены савецкай
уладай як дзяржауны с i м вал . «ПАСТ А НОВА Цэнтрал ь нага Выканаучага
Але вернемся да флагау савецкага перыяду . Кам i тэта i Савета Народных Кам i сарау Б . С . С . Р
Пасля стварэ н н я СССР пачалася чарговая Цэнтрал ь н ы Выканаучы Кам i тэт
усесаюзная кампан i я п а распрацоуцы новых дзяр i Савет Народных Кам i сарау пастанаул яюць :
жауных флагоу рэспубл i к . З а узор быу прын яты Аб' я в i ц ь наступнае падраб язнае а п i санне Дзяр
першы варыянт Дзяржаунага флага СССР, у цэнтры жаунага флага Беларускай Сацы я л i стычнай Савец
чырвонага палотн i ш ч а якога быу змешчаны Дзяр кай Рэспубл i к i .
жауны герб ССС Р . Флаг чырвоны {або пунсовы) прамавугольны з
У нашай рэспубл i цы был i 'зменены не тол ь к i аднос i н а м i дауж ы н i да ш ы р ы н i я к 2 : 1 .
агульны малюнак, а л е i абрав i я тура н а з в ы р э с У верх н i м левым вугле флага у в я нку з
публ i к i : я н а с т а л а БСС Р . жьп н i х каласоу {левы бок в я н ка) i хваёвай
2 5 верас н я 1 9 24 года на nасяджэ н н i Саунаркама гал i н к i {правы бок в я нка) серп i м олат . Праз
была nрапанавана канцэ п ц ы я новага флага БССР - в я нок злева направа наускос з адх iленнем уве р х
чырвонае палотн i ш ч а з гербам л я дрэука, а 8 над п i с « БССР» на беларус к i м арнам енце . На
кастры ч н i ка 1 924 года на пасяджэ н н i С Н К БССР у версе, дзе зыходз я цца абедзве паловы в я н ка,
пратаколе № 38 у п у н к це 576 {БДА, ф . 7, у воп . 1 , чырвоная п я ц i канцовая зорка, а ш л я каваная зо
адз i н к . зах . 4 7 , арк . 5) зап iсана : « Аб Дзяржауным латам . Уся эмблема залата я » .
флагу БСС Р . Даручьщь l нстытуту Беларускай Куль Рашэнне з гэтай нагоды было аформлена
туры прадстав i ць праект в i дарыса на Дзяржауным пратаколам № 51 пасядж э н н я СНК i ЦВК ад 1 0
флагу БССР эмблем ы, якая характарызуе снежн я 1 924 года у п ункце 7 2 5 « А б зацв ярджэн н i
асабл i васцi БССР i с у в я з ь яе з СССР » . У гэты ж эмблемы для флага БССР» {БДА, ф . 7, у воп . 1 ,
дзень у г . Полацку ужо з · я в i ус я наступны дакумент адз i н к . зах . 5 6 , арк . 4 аб) . Т а м запiсана : « П р ы
{БДА, ф. 249, у воп . 1 , адз i н к . зах . 55, арк . 1 32 ) : няць прапанаваны праект, зам я н i у ш ы у эмблеме
«Абавязковая пастанова № 49 Полацкага акру хваёвую гал i н к у дубовай . А п убл i каванне а п i сання
говага выканаучага кам i тэта ад 8 кастры ч н i ка флага адкласц i да высв ятле н н я пытан н я аб тым,
1 924 г . ) . якiя дзяржауныя флагi iснуюць у УССР i ЗСФСР» .
Н а падставе п п . 7 0 i 7 1 Канстытуцы i Саюза ССР На гэтым усё i скончылас я . У далейшым аб гэтым
аб устанаул е н н i на тэрыторы i БССР адз i нага флага флагу ужо не успам i н ал i .
i герба i на падставе пастановы Савета Народных Аднак п ытанне трэба было в ы рашаць . У чар
Кам i сарау БССР ад 2 5 верас н я 1 924 года А круговы нав i к у праекта Канстытуцыi БССР, я к i рыхтавауся
Выканаучы Кам iтэт пастанаул я е : да Vll з ' езда Саветау, гэтае пытанне абыйшл i .
1 . 3 д н я апубл i ка в а н н я гэтай аба в я зковай пас Аднак у тэксце гэтай жа Канстытуц ы i , н адрукава
тановы а ф i цыйным флагам л i ч ыць на усёй тэры ным да пачатку 4-ай cec i i ЦВК VI с кл i ка н н я у 1 92 5
торы i акругi ч ы рвонае палот н i ш ч а з гербам л я годзе, а п i санне флага б ы л о так i м : «Дзяржауны
дрэук а . флаг БССР складаецца з чырвонага або пунсовага
2. Па закан чэнн i аднаго м е с я ц а з дня палот н i шча, у верхн i м вугле якога л я дрэука
апубл i кавання гэтай абав язковай пастановы забара змешчаны залат ы я буквы « БС С Р » або надп i с
н яецца карыстацца дзяржау н ы м флагам неуста « Беларуская Сац ы я л i ст ы ч н а я Савецкая Рэспубл i ка » .
ноуленага узору . Яно практычна н i чым не адрозн i валася ад прыня
3 . Манапольнае права на в ы раб i рас тага у лютым 1 9 1 9 года на Першым Усебеларуск i м
паусюджанне адз i нага флага на тэрыторыi акруп з ' ездзе Саветау .
надаецца Помдзетбелу, у якога i трэба набываць Ц i кава, што па i н i цы я т ы в е Старш ы н i СНК БССР
флаг . 1 . А. Адамо в i ча быу расп рацаваны у 1 927 годзе
4 . У с i м установам, прадпрыемствам ар- варыянт Дзяржаунага герба, аздобленага не чыр
ган i зацыям, а таксама дом а к i раун щтвам до- вонай, а бела-чы рвона-белай лентай . А за год да
мауладальн i кам, я к i я знаходзя цца на тэрыторы i гэтага у час канферэн ц ы i па рэформе беларускай
22
м о в ы , я к а я п раводз i л а с я l н бе л к у л ы а м , па свед Л . В. Рудне в ы м i П . А . Ш ы л i н гоус к i м . Яна вельм i
ч а н н ю л а т ы ш с ка г а паэта Я н i са Ра й н i с а i В . Л а с дакладна с i м в а л i зуе iдэю рэвалюцы i - саюз рабо
тоускага, п ам я ш ка н н е д о м а у М i н с к у, дзе яна чых i с я л я н . 3 л i пе н я 1 9 1 8 года эмблема атрымала
п раходз i л а, было у п ры го ж а н а бе л а - ч ы р в о н а - б е статус дзяржаунай я к малы герб РСФСР i з таго
л ы м с о н ц а м з п я ц ц ю т ро х к ал я р ов ы м i бел а - ч ы р часу з ' яуляецца асноуным элементам савецкай
вона-бе л ы м i п ра м е н я м i . дзя ржау най с i м в ощ к � . Чырвоная п я ц i канцовая
Падводзячы в ы н i к у с я м у сказанаму, можна "марсава" зорка з ' я в i лася у перыяд в яс н ы - восе н i
заключ ыць, што у перыяд з канца 1 924 па 1 927 1 9 1 8 года я к эмблема рэгулярнай Чырвонай Apм i i
год БССР па сутнасцi не мела Дзяржаунага флага. i была п рапанавана Ваеннай калег i i п а арга н i зацыi
1 1 красав i ка 1 927 года п р ы м аецца новая Кан Узброеных Сiл РСФСР першым савецк i м каман
с т ытуцы я БССР, а разам з ёй новы герб i флаг, дуючым войскам i Петраградскай ваеннай акругi
якi уперш ы н ю меу эталон ( м ал . 38) . А п i санне ж К . Ерам е я в ы м . Выбар такой зоркi абумоулены
яго iдэнтычна старому, але бол ь ш канкрэтна i тым, што яна уяуляе сабой пентаграму - гэта
карацей : «Арт . 7 5 . Дзяржауны флаг Беларускай значьщь старажытны с i м вал абароны, аховы, бяс
Сацы я л i стычнай Савецкай Рэспубл i к i складаецца з п е к i , а чырвоны коле р с i м в ал i зуе рэвалюцый насць .
ч ы рвонага або п унсовага палот н i ш ча, у левым в у гле Гэтыя два с i м в алы с i м в ал i завал i Саветы рабочых,
я кога л я дрэука змешчаны залат ы я буквы - с я л я н с к i х i чырвонаарм е й с к i х дэпутатау . 1 хоць з
« БССР» . 1 937 года я н ы называл i с я «Саветы дэпутатау
У с у в я з i з масавым п р ы н я ццем саюзн ы м i працоу н ы х » , трады ц ы й н у ю эмблему не м я н ял i .
р эспубл i кам i н о в ы х канстытуцый у 1 93 6 - 1 938 гадах Менав iта з так i м флагам i сустрэла Беларусь
ix флагi в ы рашана было прыбл i з i ц ь да а г у л ь н аса тра г i ч н у ю н ядзел ь н у ю ран i цу 22 чэрвеня 1 94 1 года,
юзнага . З годна з Канстытуцы я й БССР, якая была а ужо 27 чэрвеня немцы захап i л i М i нс к . Сумесна
п р ы н ята 1 О лют ага 1 93 7 года, новы флаг атры м л i вае з н е м ца м i в я р н у л i с я i п радс т ау н i к i беларускай
наступнае апiсанне : « А ртыкул 1 20 . Дзяржауны э м i грац ы i , я к i я п р ы не с л i з сабой ста р ы я с i м валы
ф лаг Беларускай Савецкай Сац ы я л i стычнай Рэс Б Н Р - бела - ч ы р в о н а - б е л ы ф л а г i герб " П агон я" .
публ i к i с кладаецца з ч ы р вонага палотн i шча з У час о п i с е « Б е л а р у с к а я ш к о л а » за студзень 1 942
в i дарысам у яго верх н i м в у гле, л я дрэука залатых года, якi в ыд а в а у с я пры н е м цах, было надрука
с я рпа i молата i над i м i - ч ы рвонай п я ц i канцовай в а н а тл у м а ч э н н е колерау б е л а р у с кага флага ( у
зоркi, абрамленай залатым ш л я кам, а у н i зе сярпа 1 9 1 8 годзе гэтага зраб i ць н е п ас n е л i ) , эгодна э
i молата залаты я буквы - БСС Р . Аднос i н ы ш ы р ы н i я к _1 м ч ы р в о н ы кол е р с i м в а л i зу е б ы ц ц а м бы
д а даужы н i 1 : 2» . Эталонная выява флага кры в i чо у - племя, н а э в а я кога атры м алас я ад
уводз i ц ца 5 красав i ка 1 937 года пастановай с л о в а « кроу » , белы колер у к а з в а е н а неафарба
в а н а е л ь н я н о е п а л а т н о , э я к о г а беларусы ш ы л i
Прэзiдыума ЦВК БССР (мал . 39) .
А што у я ул я юць сабой с i м валы, я к i я змешчаны д л я с я б е адзе н н е .
на флагу 1 937 года� Эмблема «Серп i молат» . Пра_э год . пасл я nачатку акуnацыi у дакуменце,
як1 быу nад n 1 сан гаул я йтэрам Беларус i В i л ь гельмам
згодна з даследа в ан н я м i П. К. Карнакова
Кубэ, паведам л ялас я : « Н а nадставе nададзенай
упершыню прапанавана 1 мая 1 9 1 7 года м астакам i
Генерал ьнаму Кам iсару праnановы аб эац в я рджэн н i
беларускага нацыя нальнага герба « Пагон я » i бела
чырвона-белага фл'ага э п р ы кладаннем ix малюнка
Генерал ь н ы Кам iсар д н я 27 . 7 . 42 года в ыдау
рас параджэнне, у я к i м гаворьщца :
§ 1 . Я даэвал я ю у Генерал ь н ы м Кам iсарыяце
.
Беларус1 пры розных св яткаван н я х або для абаэ
н а ч э н н я беларускай нацыянальнасцi nобач э н я
мецк i м i с i м валам i в ы вешваць на дамах i нас i ць
беларус к _� я нацыянал ь н ы я с i м валы i эмблем ы .
§ 2 . З а нацы я н ал ь н ы я с i м валы i эмблемы
беларус к i я эгодна э гэтым расn араджэннем прыэ
наюцца :
а) . . .
б) беларускi н а ц ы я н а л ь н ы флаг таксама эгодна
э п рыкладэе н ы м мал ю н кам ;
в) . . .
Мал. 38. Дзяржарны флаr БССР. 1 92 7- 1 93 7 rады Усе � эт �1 я с i м в � .(� ы i эмблемы зн аходэя цца пад
дэя ржау наи аnекаи J .
Як i на i н ш ы х акуп i раваных тэрыторыях, у
Беларус 1_ немцы садэ е й н i чал i стварэнню пад с в а i м
кантр ? лем ваен i заваных фарм i рава н н я у i роз ных
арган rзацый, у т ы м � л i ку м аладэёжных . Адной э
так i х а �� а н i зацый, к i раванне якой ажыццяулялася з
Герман 1 1 , быу Саюэ беларускай моладэ i . Аб я го
ствар э н н i � ыло аб' яулена 22 ч э р в е н я 1 943 год а . у
пун � тах 5 1 6 раэдзела 4 Статута гзтай арган i эацыi
наn r сана :
_ « 5 . Кожны круг мае свой флаг, я к i эахоувае
тои кружок, якi найлеnшым ч ы н ам адзначыуся на
nрацягу кв артала .
6 . Дл я у n рыгож в а н н я nам я ш кан н я у час пра
в ядэе н н я св ятау n р ы м я н яецца насценны флаг э
Мал. 39. Дзярж11рны флаr БССР. 1 93 7- 1 95 1 rады эмблемай СБМ уздоуж nалотн i ш ча» .
23
Захавал i с я фотаздым к i (БДА КФ ФД, гэта было зв язана са стварэннем ААН, дзе
i н в . № 0 - 1 26096, 0 - 1 26088), . н а я к i х добра акрам я СССР б ы л i прадстаулены таксама БССР
в i даць флаг гэтага Саюза . Ен уяуляу сабой i УСС Р . На фоне ш м атколернасцi флагау
бела- чырвона-бе лае палот н i ш ч а з эмблемай Са у ш чэрбнасць б я зл i касць савецк i х дзяржауных
юза беларускай моладзi у цэнтры (мал . 40) . палотн i ш чау стала асабл i в а в i давочнай .
Былi выпадкi, кал i н а палот н i ш ч ы з яуляуся i У 1 9 5 1 годзе М i хася Кацэра, доктара мас
надп i с «Жыве Беларусь ! » . Т р эба адз начыць, што тацтвазнауства, запрас i у да с ябе прэз i дэнт Ака
эмблема н а флагу некалькi зменена у п а дэм i i навук БССР М. 1 . Грашчан кау i паведам i у ,
рау нанн i э эацверджаны м у зорам - р о м б н е ш т о В я рхоу·н ы С а в е т БССР д а р у ч ы у акадэм i i
м ае кал яров а й акантоук i . А п i са н н е эмблемы склсtсцi э с к i з новага флага БССР i в ы кананне
наступн ае : «. . . Н а бела- ч ы рво на-белым ромбе гэтай работы даручана сектару м астацтва А Н .
змешчаны залаты ш ас ц i ка н цо в ы к р ы ж , якi зна Выраш ы л i , што трэба увесцi у флаг так i я дэтал i ,
ходзi цца н а ш ч ьще кон н i ка н а нацы я н ал ь н ы м каб ён адрозн i вауся а д флагау i н ш ы х рэспубл i к ,
беларус к i м ге рбе « П агон я » » . З в ерху к р ы ж а - адлюстроувау нацыянал ь н ы я асабл i васцi . Пры
перакрыжоуваюцца срэбран ы я лапата меч - рабоце над новым . Флагам п рагл ядвал i с я старыя
с i м валы працы i барацьбы за шчасце i гербоу н i к i , в ы в у ч ал i с я фонды музеяу . Нарэшце,
даб рабыт беларус кага народа i А й ч ы н ы . На у зак i н утым давае н н ы м арх i в е Белпрамсавета
эмблеме змешчаны чорн ы я л i тары � г а н i з а ц ы i быу з нойдзены малюнак арнамен тальнага узору,
С БМ . Ув есь значок абведзе н бел а - чl. 1 рвона-бе якi быу в ы шыты н а ру ч н i к у с я л янкай Матронай
лым кантам " . » . Намал я в а н ы н а эмблеме крыж Маркев i ч з в ёс к i Касц i л i ш ч а У л ь я наускага сель
з X I V с тагоддз я ч аста сустракаецца н а м а н е тах скага Савета С е н н i нскага раё н а . Створаны ён
на тэ рыторы i Белару с i . Гэтая эмбле м а была быу у 1 9 1 7 годзе i н аэ ы в ау с я « Уэыходзя чае
вел ь м i рас паусюджана с я род слав я н i л i тоуцау. сонца » . У зор для у п р ы гожван н я жаночага ад
Н яд з i уна, што Я \i а станов i цца с i м валам белару зен н я быу змешчаны у apx i y з м этай я го
ска - л i тоуск i х к н я зёу, эмблемай В i таут а . магчымага п рым я н е н н я у л ё гкай прамысловасцi
У канцы вайны, кал i немцы пачал i зал яцаць з як вельмi удач н ы . П эу н а в я л i к у ю ролю адыг
насел ь н i цтвам акуп i раваных тэрыторый, дазвал я ю ч ы рала пры в ыбары 1 яго н а з в а , i м панаваная
i м дзяржаунасць, 22 студзе н я 1 944 года адбылося кам у н i с т ы ч н а й i д эало г i i . Што азначае гэты узор?
канстытуцыйнае пасяджэнне Беларускай Цэнтрал ь Ромб у цэнтры - асноуны элемент с i м в ала
най Рады, а 1 6 сака в i ка БЦР н а в а т пачала узыходз я чага сон ца . Справа i злева ф i гуры,
фарм i раваць сваю арм i ю . Натуральна, што флагам як1я нагадвалi рог i , - с i м в ал дабрабыту i ба
гэтай п ры в i днай дзяржавы, якой немцы в ы л у ч ы л i гацц я . У ц э н т р ы ромба - к л ю ч да шчас ц я . У
тол ь к i т р э ц ь тэрыторы i Беларус i , с т а л а бела- ч ы р працэсе абм еркав а н н я у пер шапачатковы малю
вона-белае палотн i ш ч а . 3 адступленнем нем цау нак б ы л i унесе н ы дапау н е н н i - узор хлеба . Усе
з н i кл i i гэты урад, i саюзы, i пал i цы я . ап i са н ь 1 я малюнкi складз е н ы з мален ь к i х
Акрам я с i м в ол i к i i эмблем н а а к у п i раванай ромб i кау . Элемент п рам авугол ь н i ка з п р ы м ы
тэрыторы i роз н ы я беларус к i я арган i зацыi м е л i каюч ы м 1 да я г о с п рава 1 з л е в а м е н ь ш ы м i
нарукау н ы я павязк i . Пал i ц ы я , напрыклад, нас i л а прамавугол ь н i кам i - « в от ы у н ы знак » , я к i гаво
белы я павязкi з ч о р н а й н ямецкай б у к в а й « Р » рыць аб т ы м , каб усё, што п рос i ць ч алавек,
або жоуты я з ч о р н ы м i м перск i м арлом i збылос я . Ён п е рак л i каецца з рэл i г i й най
надпi сам на н ямецкай мове « Памоч н i к » . Бела с i м в ол i к а й .
ч ы рвона-белы я п а в я з к i з бел ы м , абл ямаваным Выкарыстаушы апiсаны тут узор, мастак М i хась
залатым кантам стылiзаваным ш ч ытом, я к i быу l ванав i ч Гусеу стварыу мал юнак Дз яржаунага
рассечаны чырвонай д ы я ганаллю i меу залаты флага БССР (мал . 4 1 ) .
Ярылау крыж, н ас i л i члены Саюза беларускай У в ы н i к у 2 5 снежня 1 95 1 года з ' я в i ус я Указ
моладз i . Але гэта была маладзёжная ар- Прэзiдыума В я рхоунага Савета БССР «Аб Дзяj:>
ган i зацыя, у карн i цк i х або баявых аперац ы я х жауным флагу Беларускай С С Р » :
яе ч л е н ы не удзел ь н i чал i . Не в ы карысjоувауся « 1 . Унесцi эмены у Дзяржауны флаг Белару
гэтай арга н i зацыяй i беларускi флаг . скай Савецкай Сацы я л i стычнай Рэспубл i к i i за
Пасля в ызвален н я у рэспубл i к у зноу в я р н ул i с я цвердз i ц ь Дзяржауны флаг Беларускай Савецкай
с i м валы, зацверджан ы я незадоуга д а вайны . У Сац ы я л i стычнай Рэспубл i к i з палотн i ш ча, якое
хутк i м часе « э в е р х у » пачалася новая кампан i я складаецца з двух гарызантал ь н а размешчаных
па с ! варэ н н ю бол ь ш а р ы г i н а л ь н ы х палот н i ш чау палое : верх н я й чырвонага колеру, састаул яючай
дзяржауных флагау сав е ц к i х рэспубл i к . Магчыма, дзве трэцiх шыры н i , н i ж н я й з я л ё нага колеру,
Мал. 40. Флаr «Саюза беларускай мола,о,зi». 1 943- 1 944 rа,о,ы М ал. 4 1 . Дзяржауны флаr БССР. 1 95 1 - 1 99 1 rа,о,ы
24
сас таул яючай адну т рэць шырынi флага, з
в i дарысам у верх.н i м левым вугле чырвонай паласы
залатых сярпа 1 молата i над i м i ч ы рвонай
п я ц i канцовай зорк i , абрамленай залатым ш л я кам :
Л я дрэука вертыкал ь н а размешчаны беларуск 1
нацыянальны арнамент белага колеру на чырвоным
п о л i , састауляючым 1 /9 дау ж ы н i флага » .
Указу гэтаму форма закона было н ададзена
тол ь к i 27 сакав i к а 1 952 года . Што ж дат ы ч ы цца
палажэння аб флагу, то яно было зацверджана
У казам Прэзiдыума ВС БССР тол ь к i 8 мая 1 956
года . Аднак пастановай Савета М i н i страу БССР
№ 778 ад 25 снежня 1 956 года зацвя рджаецца
l нструкцы я па п р ы м я н е н н ю упам я н утага палажэ н н я
( Б Д А ф . 7, воп . 4, адз i н к . зах . 600, а р к . 1 6 1 -
М.Jл. 42. Флаг Д ССТ «Ур'1ДЖ'1Й». 1 956- 1 985 rllды
1 63), якая растл умачвала, хто дазваляе у розных
в ы падках падыманне флагау або як i дзе в ы в е ш
в аць флаг i . Т а к , на с ц е н а х б у д ы н к а у я н ы в ы в е ш
в аюцца на в ы ш ы н i ад 3 да 4 м е т р а у ад з я м л i схеме з флагам i рас i йскага « У раджаю » . Ё н
справага боку б у д ы н к а у с п е ц ы я л ь н ы х т р ы у я у л я у сабой с i н яе палотн i ш ча з жоутай хва
мальн1 ках, а на будын ках, д з е разм я ш чаюцца л я в i днай п аласой з калосс я м i уздоуж н i жн я га
д з я ржаун ы я орган ы , - н а флагштоках над i м i . У пруга (мал . 42) . У верх н i м вугле л я дрзука
час св ятау флаг п а в i нен падымацца да надыходу зм я ш чалася эмблема таварыства, я кая складалася
с в i танку i здымацца п а закан ч э н н i урач ыстасцей з флага БССР, снапа жыта, шасцяронкi -
пасля 24 гадз i н . Што дат ы ч ы цца самаходн ых звы чайнага набору элемент ау сацы я л iстачнай
с уднау, я к i я плаваюць па унутраных рэках i азёрах с i м вол i к i . Што даты чыцца прамысловых п рафса
рэспубл i к i , дзяржауны флаг падымаецца на ix у юзау, то на падставе пастановы Прэзiдыума
перыяд нав i гацы i штодзённа з усходам сонца на УЦСПС ад 30 кастры ч н i ка 1 957 года у
кармавым флагштоку . Н а б у к с i р н ы х суднах, я к i я адпаведнас ц i з пастановай Белсавпрофа ад 29
п раводз яць i н ш ы я судны або платы на буксiрным л i стапада 1 9 57 года н а базе скасав а н н я гал i новых
ланцу гу, ён падымаецца на насавым флагштоку ДСТ « Буравесн i к » , « Харчав i к » , « Будау н i к » , « Ч ы р
або гафел i . На несамаход н ы х суднах дзяржауны воная зорка» , « Энерг i я » , « Тарпеда» « Ч ы рвоны
флаг падымаецца тол ь к i у с в яточ н ы я д н i . сцяг» было створана тэрыта р ы я л ь нае добраах
Малюнак сцяга гарнi зонау м i л i ц ы i МВД БССР вотнае спартыунае таварыства прафсаюзау БССР
быу прыняты 9 л i стапада 1 962 года . Ва указе « Ч ы рвоны сцяг», якое атрымала у спадчыну не
« Аб прыняццi Чырвонага Сцяга дл я гарн i зонау тол ь к i назву былога спорттаварыства тэкстыльш
савецкай м i л i цы i » гаварылася, што сцяг мае ч ы кау, але i яго флаг - ч ырвонае палот н i ш ч а
прамавугольнае палотн i ш ча, абшытае залатой з б е л ы м кругам л я дрэука, у я к i м намал яваны
шауковай махрой . На лепшым баку партрэт Чырвоны сцяг з бел ы м i буквам i «ДСТ»
В. 1 . Л е н i н а в ы ш ыт ы цёмна-залацiстым шоукам . (мал . 43). Аднак 1 ж н i у н я 1 985 года пачал i с я
·
25
Глава 3
ФЛАГI Б ЕЛдРУСI СЁ Н Н Я
26
чарговае пасяджэн не уба ч ы л i на флагштоку новы радку, якi зацверд жваецца Саветам М i н i страу
бела- чырвона-белы фла г . Аказалас я, � то пасл я Рэспубл i к i Беларус ь ;
закан ч э н н я в я ч э р н я га пасяджэ н н я . адз 1 н з ч ы на пам яшканнях д л я галасава н н я - у днi выба-
ноунi кау с п е ш н а распарадз i ус я зам я н щ ь стары флаг рау i рэферэн думау; . .
на тол ь к i што прын яты, ч ы м сарвау намечаную у вайсковых часцях Рэспубт к 1 Беларусь згодна
урач ыстасць . Апраудвауся ё н адсутнасцю р � спарад з вайсков ы м i статутам i ;
жэн н я аб урачыстым падн я ц ц i . 4 кастрыч � 1 .ка 1 99 1 на пагран i ч ных заставах i прапус � н � 1 х пунктах
года была створана спецыял ьная кам 1 с 1 я п r::� ь � (мытнях) Дзяржаунай гра � i цы . Р: спубт ю _Беларус ь ;
_ на марск i х суднах, я ю я з яуля юцца уласнасцю
Прэзi дыуме В я рхоунага Сав � та д � я . распрацоук � �
зацв ярдж э н н я дзяржаунай с 1 м в � т � 1 , атрыбуты ю 1 Рэспубл i к i Беларусь, суднах рачнога флоту Рэс
адпаведн ых дакументау, куды уваишло. бол ь ш за публ i к i Беларус ь ;
20 чалавек . Так як па малюнку палот н 1 ш ч а флага
н а спартыуных арэнах - у ч а с п рав ядзе н н я
нi якiх п ытан няу узнi кнуць не маг � о, то ч эм п i я натау i першы нствау Рэспубл i к i Беларусь,
удакладн яус,я колер ч ы рвонай паласы, я к 1 в ы ра м i жнародн ых спарты уных спабо р н i цтвау з удзелам
шыл i зраб i ць адз i н ым з колерам . герб � ваг � ш ч ыта, нацыянальных зборных i у час узнагароджання
а таксама скульптар Леу Талбу з 1 н заимауся р ас беларус к i х спартсменау - пераможцау м i жнарод
працоукай наверша флага (мал . 45) . Шт � дзе нна ных спабор н i цтвау ;
кож ны распрацаваны варыянт разглядауся н � на i н шых аб' ектах па раш э н н ю В я рхоунага Савета
кaм i c i i . Урэшце 1 1 снежня 1 99 1 года пастановаи Рэспубл i к i Беларусь, Савета М i н i страу Рэспубл i к i
Вярхоунага Савета Рэспубл i к i Беларусь тэкст гэтага Беларусь ц i м ясцовых Саветау народн ых дэпутатау
палажэ н н я быу зацверджан ы . i ix в ы канаучых i распарадчых органау .
Дзяржауны флаг Рэсп убл i к i Беларусь можа
« П АЛАЖЭННЕ быць узняты таксама пры цырыманi ялах i i н ш ы х
«Аб Дзяржауным флагу Рэспубл i к i Беларус ь » урачыстых мерапрыемствах, якiя п раводз яцца
дзя ржау н ы м i i грамадск i м i органам i , п радп ры
1 . Дз я ржауны флаг Рэсп убл i к i Беларусь емствам i , установам i i арган i зацы я м i , у час
з ' яул яецца с i м валам дзя ржаунага суверэн i тэту Рэс народных, п рацоуных сямейных св ятау у
публ i к i Беларусь, уяуляе сабой прамавугол ь ное i н ш ы я пам я т н ы я д н i .
палотн i ш ча, якое скл адаецца з трох гарызантал ьна 3 . Пры адначасовым у з н я ц ц i Дзя ржаунага
размешчаных кал яровых палое ро у най шыры н i : флага Рэспубл i к i Беларусь i флагау iншых
верхняй i н i жн я й - белага, а с я рэднеи - ч ы рвонага дзя ржау, дзяржауны флаг Рэспубл i к i Беларусь
коле ру. Аднос i ны ш ы ры н i i даужы н i флага - 1 : 2 . пав i н ен быць узняты з лев ага боку, а флаг i
Флаг мацуецца н а дрэуку (флагштоку), я кое i н ш ы х дзя ржау - з правага, кал i стаць тварам
фарбуецца у залацiсты (охра) кол е р . да фасаду або флагшток у . Флагi дзяржау
Пры цырымон i я х i i н шых мерапрыемствах размеш чаюцца у алфав i т н ы м парадку .
урачыстасцi Дзяржауны флаг Рэсп убл i к i Беларус � Дзяржауны ·флаг Рэсп убл i к i Беларусь разм я ш
вы карь1стоуваецца з наве ршам ромбападобнаи чаецца на а д н ы м узроу н i з флагам i i н шых дзяржау .
формы з в i дарысам крыжа, анала г i ч н ы м крыжу Дзяржауны флаг Рэспубл i к i Беларусь на транс
на Дзяржауным гербе Рзсп убл i к i Беларус ь . На партных сродках (за выключэннем суднау) разм я ш
вершы вы рабл яюцца з металу жоутага колер у . чаецца з л е в а г а бо'к у у н а п р а м к у р у х у , а з правага
2. Дзя ржау ны флаг Рэспубл i к i Беларусь боку - флаг i н шай дзяржав ы .
узн i м аецца : 4 . Дзяржауны флаг Рэспубл i к i Беларусь раз
над будынкам В ярхоунага Савета Рэсп убл i к i м я ш чаецца у пам яшканнях пасяджэ н н я у Вя рхоунага
Беларусь - паста я н на, а таксама н а д будынкам, Савета Рэсп убл i к i Беларусь, Прэзiдыума Вярхоунага
дзе п раводз i цца сес i я Вярхоунага Савета Рэспубл i к i Савета Рэсп убл i к i Беларусь, Савета М i н i страу Рэс
Беларусь - на перыяд работы cec i i ; публ i к i Беларусь, м ясцовых Саветау народных
над будынкам i Прэзiдыума В я рхоунага Савета дэп утатау Рэсп убл i к i Беларусь i i x в ы канаучых i
Рэсп убл i к i Беларусь i Савета М i н i страу Рэсп убл i к i распарадчых орг{нау, а таксама у сл ужбов ых
Беларусь - паста я н н а ; каб i нетах старшыtn. В я рхоунага Савета i Савета
н а д будынкам i м ясцовых Саветау народных М i н i страу Рэспубл i к i Беларусь, старш ынь м ясцовых
дэпутатау Рзспубл i к i Беларусь i i x в ы канаучых Сав етау народных дэпутатау Рэсп убл i к i Беларусь i
расnарадчых органау - nаста я н на, а таксама пакоях, дзе адбываецца паста я н н ы прыём в ыбар
над будынкам i , дзе п раводзяцца пасяджэ н н i ш ч ы кау народным i дэп утатам i Рэспубл i к i Беларус ь .
мя сцовых Саветау народных дэпутату 1х 5 . У час жалобы па раш э н н ю В я рхоунага Савета
выканаучых органау - на час правядзенн я па Рэспубл i к i Беларусь або Савета М i н i страу Рэс
сяджэн н я у ; публ i к i Беларусь Дзяржау н ы флаг Рэсп убл i к i Бе
над будынкам i м 1 н 1стэ рствау, дзяржау н ы х ларусь можа бьщь узняты у жалобным афарм
кам i тэтау i ведамствау, дзяржауных i грамадс к 1 х ле н н i . У гэтым вы падку да дрэука (флагштока)
прадпрыемсtвау, арган i зацый i устаноу, а таксама флага прым ацоуваецца лента чорнага колеру,
на жылых пабудовах у вызначаныя заканадауствам канцы якой пав i н н ы э в i саць да н i ж н я й часткi флага .
Рэспубл i к i Беларусь св яточ н ы я i пам ятныя дн i ; Пры падн я ц ц i флага на флагштоку у час жалобы
н а будынках i сродках перам я ш ч э н н я дыплама флаг прыспускаецца на 1 /3 дауж ы н i флагштока .
тычных i консул ь с к i х п радстау н i цтвау, а таксама на 6 . Вiдарыс Дзяржаунага флага Рэспубл i к i Бела
будын ках гандлёвых устаноу Рэсп убл i к i Беларусь, русь абав язкова з м я ш чаецца на паветраных суднах,
я к i я знаходзяцца за м яжой, на марс к i х суднах i зарзг iстраваных у Рэсп убл i цы Беларусь .
i н шых сродках nерам я ш ч э н н я , на я к i х у якас ц i 7 . Выява Дзяржаунага флага Рэсnубл i к i Бела
а ф i цыйных асоб знаходз яцца Стар ш ы н я В я рхоунага русь мажа быць в ы карыстана у дэкарат ы у н ы х м этах
Сав ета Рэсп убл i к i Беларусь, Старш ы н я Савета
М i н iстрау Рэспубл i к i Беларусь ц i i н ш ы я асобы, што у якасцi дзяржаунага i нацы янальнага с i м вала так i м
прадстауляюць Вярхоуны Савет Рэсп убл i к i Беларусь чынам, каб при гэтым не б ы л а п раяулена непавага
або Савет М i н i страу Рэспубл i к i Беларусь - у па- да Дзяржаунага флага Рэспубл i к i Беларусь .
27
8 . Дзяржау ны флаг Рэсnубл i к i Беларусь i яго жэнн i , уяуляе сабой Дзяржауны флаг Рэспубл i к i
в ы я в а незалежн а ад ix памеру заусёды пав i н ны Беларусь, я к i м а е у п ра в ы м н i ж н i м вуглу н а
дакладна адпавяда ць кал яроваму эталону i схема адлегласцi адной восьмай а д н i жн я га краю i адной
тычнаай в ы я ве, яюя пры кладаюц ца да гэтага шостай ад вонкавага краю флага эмблему мытных
органау рэспубл i к i Беларусь размерам у адну
Палажэн н я . п ятую шырынi флага .
9 . Асобы, я к i я в i наваты у зганьбаван н i Дзяр
жаунага флага Рэсnубл i к i Беларусь, н ясуць адказ Эмблема мытных органау Рэсп убл i к i Беларусь
насць у адnаведнасц i з заканадауст вам Рэсnубл i к i уяуляе сабой адл юстраванне Герба Рэспубл i к i
Беларус ь . Беларусь, перыметр якога абрамлен паласон з я
1 О . Прав i л ы п р ы м я н е н н я гэтага Палажэ н н я i лёнага колеру з надпiсам буквам i белага колеру
парадак в ы рабу Дзя ржаунага флага Рэспубл i к i « Беларус ь » i «Дзяржауная м ы т н а я служба » .
Беларусь вызначаюцца Саветам М i н iстрау Рэс Мытны кодэкс пачау дзе й н i чаць у рэспубл i цы
публ i к i Беларус ь » . з 1 чэрвеня 1 993 года » .
Фnar м1oпt8tlx орrанау i ix суднау ( м ал . 4 6 ) - В1о1мпеn суднау &enapycкara рачноrо параходст
адз i н са старэй ш ы х атрыбутау дзяржав ы . У ва. Да рэвалюцы i м н ог i я параходсrвы i м пе р ы i i
Рас i йскай l м п е р ы i ён упершыню з ' я в i ус я у 1 827 параход н ы я кам пан i i м е л i свае флагi i в ы м пелы,
годзе i уяуляу сабой светла-з ялёнае палотн i ш ч а з я к i я стварал i с я у асноун ы м на падставе дзяр
белым касым Андрэеус к i м крыжам . Да кан жаунага флага Pac i i . Першы так i флаг з ' я в i ус я яшчэ
ца XIX стагоддзя стал i ужываць флагi з вы явай у 1 806 годзе . Гэта трад ы ц ы я захавалася i пасля
перакрыжа ваных кадуцыеу - жэзлау Гермеса рэвалюцы i . Першыя некал ь к i в ы м nелау марс к i х
(Меркуры я ) . параходствау з ' яуля юцца пасл я зака н ч э н н я грам ад
У Беларусi жэзл Гермеса быу В Я,с;\ОМЫ д а X V l l l з я нска11 ва11ны, а у 1 932 годзе атры м л i ваюць i усе
стагоддзя пад назвай « крывула» . Е н гарантавау рач н ы я параходствы ССС Р . Д н я про-Дзвi нскае у
в ястуну недаrы кал ьнасць (натуRал ьна адносную) . У БССР мела белае трох в у голь нае палотн i ш ч а з
Старажытным Рыме кадуцы� (а гэта слова чырвоным ромбам . Аднос i н ы ш ы р ы н i да дауж ы н i
лац i нскае) уперш ы н ю стау в ы карыстоувацца i як 1 : 2 (мал . 47). Разм я ш ч ацца в ы м пел пав i н е н быу
с i м вал гандлю, але ужо у п р ы гожаны дзвюма � а носе судна . Яго размер 1 1 20х2250 мм . Але
зме я м i , я к i я гавары л i аб м удрас ц i i абаро н е . Сваё 1снавала такое ж палот н i ш ч а м е н ь шага размеру -
шырокае прызнанне у свеце я к м i жнародны с i м вал 720х 1 400 м м , я кое в ыкар�1стоувалася як брэйд
гандлю ён атрымау на рубяжы X V l l l -X I X стагодз вым пел службовай асобы . Е н падымауся на мачце
з я у . Кадуцын быу i на м ы т н ы х флагах СССР амаль у час знаходжа н н я на судне начал ь н i ка параходсrва
да 1 99 1 года, кал i яго пасп рабавал i зам я н i ць i н шай або я го намес н i ка у .
эмблемай . Расn рацоука флага м ы т н ы х органау i ix В � 1 м пел параходства, штаб - к в атэра якога зна
суднау у Рэсп убл i ц ы Беларусь пачалася пасля ходз щ ца у г . Гомел i , н i колi не м я н яуся . Аднак
ув ядзе н н я новага д з я ржаунага флага краi н ы . У м я н я л 1_ с я назвы параходства : у пачатку яно назы
ж н i у н i 1 992 года узор флага быу адобраны на валася Д н я п ро -Дзв i н с к i м , затым Верхне-Дн я п
пас яджэ н н i K aм i c i i па забес п я ч э н н ю адз i най роус к i м i Беларус к i м рачн ы м . С у д н ы рачнога
палiт � 1 к i в ы карыстан н я д з я ржауных с i м в алау пры параходства пасл я 1 9 верасн я 1 99 1 года н ясуць на
Прэз щ!'>1уме В я рхоунага Савета Рэсп убл i к i Бела кармавым флагштоку Д з я ржауны флаг Рэспубл i к i
Беларусь, з я к i м вел ь м i удачна перакл i каецца п а
рус ь . Е н уяуляе сабой Дзяржауны флаг рэсn убл i к i ,
я к i м а е у правым н i ж н i м вуглу эмблем у мытных сваёй кал я ровай гаме створаны у трыццат ы я гады
вым пел .
органау - стыл iзаваны ш ч ы т з надп i сам « Беларусь»
размерам у адну трэць ш ы р ы н i флага . Кам i с i я й
было прапанавана дапрацаваць ф л а г д а 2 0 верас н я
1 992 года i п радста в i ц ь на чарговае пасяджэнне
Kaм i c i i . 3 л ютага 1 993 года ув одз i цца мытны кодэкс
Рэсп убл i к i Беларусь, дзе маецца Дапауненне на
ступнага зместу :
«Ап iсанне флага м ытных органау Рэсnубл i к i
Беларусь i рачных суднау, я к i я знаходзяцца у i x
распараджэнн i .
Флаг мытных органау Рэспубл i к i Беларусь,
рачных суднау, я к i я знаходз яцца у i x распарад-
28
э м блеме Швейцарскай канфедэрацы i . Мэтай тава
р ыства была арган i зацы я дапам о г i раненым
� в орым у час войны .
У Pac i i эмблема Ч ы рвонага Крыжа уведзена 3
мая 1 867 года, а у Белар у с i - 1 1 лютага 1 925 года
п асл я таго, як Саунаркам зацверд з i у Статут Бела
р ускага таварыства Чы рвонага Крыжа . У § 8
раздела 1 1 гэтага статута гаворы цца : « Адметным
знакам таварыства з' яул яецца роунакан цов ы чыр
в о н ы крыж на бел ы м фоне па узору, я к i быу
у в едзен Жэнеускай кан в е н ц ы я й 26 жнiуня 1 864
года » (мал . 48) . Гэты знак раз м я ш чауся на флагах,
я к i я вывеш вал i с я на лазарэтах, гас п i та л я х, транс
nартах, складах i i н ш ых· установах таварыст в а . У
СССР з 1 925 па 1 99 1 год i с навау флаг Чы рвогана М •л. 49.
К р ыжа i Ч ы рвонага Паум е с я ц а . Апошнi указвау на Фл•r Т•в•рыств• выр•т•в•ннR н• ВОА•Х Рзспу блiкi Бел•русь
на я у насць у кра i н е в я л i кай колькасцi мусул ь м а н .
29
Ф n a r А б ар о н н а r а с п а р т ы у н а - т эхн i чнаrа тава р ы
Ф nar Беnаруск аrа Добраах вотнаrа пажарнаr а
У Рас i й скай lм перы i с т в а Р э с п у б n i к i Бenapyci. (мал . 52) . Пасл я каст
тавар�.1ств а (мал . 51 ).
першая прафес i й ная пажарная каманда бы ла ры чн i ц к i х падзей 1 9 1 7 года саве ц к i м урадам бы ла
створана П ятром Вял i к i м у П е ц я рбургу . . д обра узята арыентацы я на тата л ь н у ю ваенную падрых
ахвотны я дружыны з ' я у л я юцца у ся рэдз 1 н е X I X тоуку насе л ь н i цтва Савецкай Рэспубл i к i . Ужо у 1 923
стагоддзя . Ч л е нау гэтых дружын назы в ал i тады годзе ствараецца Таварыства ся броу паветранага
пажарны м i пал яу н i чы м i . У 1 882 годзе у маёнтку флоту (ТСП Ф), я кое мела п росты чырвоны флаг с
графа Шэрэмецце ва пад Масквой у сувязi . з эмблемай таварыства у вугле л я дрэука . П раз год
адкры ццём пажарна-тэх н i чнай выставы сабра л 1 с я ствараецца Дабра х i м. У хутк i м часе Дабрах i м
прадстау н i к i добраах вотных пажарных таварыст аб' ядноуваецца з ТСП Ф - з ' яул яецца арган i зацыя
вау, я к i я вырашы л i стварыць Усерас i й скае А в i я х i м. Яе флаг чырвонае палотн iшча з прале
п ажарнае таварыства . У хутк i м часе яно стала тарс к i м лозунгам i в i дарысам балонау i самалётау
i м ператарск i м . Таварыства мела свае сцягi, у с i н i м квадратным кантоне . А к рам я гэтага тава
i н ды в i дуал ьныя для кожнага аддз я л е н н я. Прык рыства i с навала яшчэ тры падобны я арган i зацы i .
ладам гэтага можа служыць с ц я г Гразавецкага Н а i x базе у 1 927 годзе быу створаны знакам i т ы
пажарнага таварыства Валагодскай губе р н i , я кое Саюз таварыствау садзе й н i ч а н н я абароне i а в i я
мела бела- с i не-чырвонае палотн iшча з гербам i х i м i ч най п рамысловас ц i - Асав i я х i м СССР . Я г о
губе р н i уезда у цэнтры i з малюн кам флаг чырво ны з жоуты м i л о з у н г а м i назвай
п ажарных кас к 1 к i р к i па в у глах . У х у т к i м таварыства, а таксама эмблемай у верх н i м вугле
ч а с е стал i з я у л я ц ц а таварыствы i на тэрыторы i ля дрэука . Заслуга Асав i я х i м а у падрыхтоуцы
Беларус i . Да пачатку ХХ стагоддзя iснавала будучых лётчыкау i па рашуты стау у СССР бяссп
такое у М i нску . П рава на сцяг агаворвалася рэч на. На яго была ускладзена i арган i зацы я у час
у статуце . Так, 1 1 м а я 1 905 года п рымае цца вайны дапамог i насел ь н i цтва сродкам ППА . Для
статут lван аускага воль нага пажарнага таварыства, суднау Асав i я х i м а у 1 940 годзе ствараецца с i н е
дзе у § 3 зап i с а н а : « Та в а рыства можа мець бела-с i н i флаг з зоркай на чорным якары у цэнтры .
сц я г з в ы я в ай назвы таварыства п а м а л ю н к у , У Беларус i з 1 92 5 па 1 948 год дзе й н i чау св о й
устаноу ленаму губернатарам . Сцяг захоуваецца Цэнтрал ьны савет Асав i я х i м а БССР . Аднак вы я в i ц ь
у пам яшка н н i прауле н н я або прадстаун i ка па ная унасць флага гэтага таварыства не удалос я i ,
жарнага таварыства i вынос i цца тол ь к i у выпадку м я ркуючы па дакументах, яно выкарысто увала
агл ядау i парадау » . lс навал i ДПТ у i ншы х агульнасаюзны я с i м валы . Пасл я В я л i кай А й ч ы ннай
гарадах Беларус i . У савецк i час таварыства вайны саюз падз я л i ус я на тры таварыствы са св а i м i
працягвала функцы я н i раваць, але был � агульна фл агам i . ДТСА РМ - мал i навае палотнiшча з лентай
.
саюзным . Тол ь к i у 1 9 56 годзе яно з я в i лася у ордэна чырвонага с ц я га i эмблемай таварыства у
рэспубл i цы , а 1 3 краса в i ка 1 972 года п рымаецца верхн i м в у г л е ; ДТСА В I Я - чырв онае палотн i ш ч а з
статут Беларускага добраах вотнага пажарнага та флагам ВПС у трохвугол ь н i к у эмблем а й ;
варыства, дзе у пункце 7 раздзела 1 1 гаворыц ДТСФ ЛОТ - б л а к i т н а е палотн iшча, рассечанае
ца аб iснаван н i фла га. Яго ап i сан не : « Ф лаг блакi тным А ндрэеуск i м крыжам на белай падк
Беларускага добраахвотнага пажарнага таварыства ладцы з эмблемай у цэн тры . Аднак вопыт бы у
мае форму прамавугол ь н i ка з разм ерам i бакоу прызнаны н я удачным i у ж н 1 у н 1 1 95 1 года
О, 9 м на 1 ,8 м. 3 в е р х н я га правага в угла да з ' яул яецца усiм пам ятнае ДТСА А Ф - Добраахвот
н i жн я й л i н i i флага iдзе з я л ё н а я паласа шы ры нёй нае таварыства садзе й н i ч а н н я apм i i , а в i а цы i i флоту .
0,82 м з белы м i палос к а м i па к ра я х . У цэнтры Ф л агам яга з 1 9 52 года было чырвонае палотнiшча
зялёнай паласы в ы я в а эмблемы БДП Т . Эмб- з лентай ордэна Чырвонага Сцяга i эмблемай у
лема у п i сваецца у акружнасць ды яметрам вер х н i м в у г л е л я д р э у ка . Т а в а р ы с т в а вы к о н в а л а
0,45 м. Па абод вух баках зялёнай пал асы в я л i к ую работу п а н а в у ч а н н ю мол адз i некаторым
п раходз яць дзве белы я палоскi шы ры нёй 0,04 м тэ х н i ч н ы м с п е ц ы я л ь нас ц я м . У 1 9 92 годзе Д ТСА
кожна я . Правая белая палоска вонкавым бокам АФ п а ч ало адраджа ц ц а у р э с п у б л i цы пад назв а й
пачынаецца з правага в е р х н я г а вугла фл ага, АСТТ - А б а ро н н ае с п ар ты у н а - т э х н i ч н ае тав арыст
левая палоска вонкавым бокам заканчваецца у ва . У с т а н о у чы з ' езд А С Т Т Р э с п убл i к i Б е л а р у с ь
левым н i ж н i м вугле флага . А г у л ь н а я шыры н я
зялёнай паласы з дзвюма белы м i палоскам i -
30
адбыуся у сакав i к у 1 993 года . Да з' езда была у п рава, яе в ы ява стала св яшч э н н ы м с i м валам
n адрыхтавана i новая с i м волi ка, распрацаваная п р ы х i л ь н i кау гэтай рэ л i г i i . А к рам я таго, у гэтым
м астаком l ванам А л я к сеев i ч ам С i даров i ч ам . Але знаку м у с у л ь м а н е ба ч ы л i адб i та к к а n ы т а ба я в. ого
к а н ч а тко в ы в а р ы я н т з· я в 1 у с я не адразу - б ы л о кан я , на я к i м п р арок Мух амед у з н ё с с я н а н я бё с ы .
некал ь к i п раекта у . На I X з'ездзе АСТТ 24 сак а в i к а С i м в а л б ы у шы р о к а р а с п а у с ю д ж а н ы i паста я н н а
1 9 9 3 года б ы у з а ц верджан н а с ту п ны в а р ы я н т : в ыкарыстоувауся у с я рэдн i я в я к i на сцягах,
• Ф л а г Аба р о н ч а г а с п а р т ы у н а- r э х н i ч н а г а тав а р ы с т а с а б л i в а у Т у р ц ы i , а ле у а с н о у н ы м б е з тра ц ы
в а Р э с п у б л i к i Бел а р у с ь с к л адаецца з палотн iшча ц ы й н а й ця пер з о р к i . З о р к а - с i м в ал р а н i ш н я й
бл а к i т н а г а колеру, я к ое м ае ф о р м у п р а м а в у зор К I А л ь - Т а р э к - м ае п я ц ь п р а м я нё у , а л е 1 х
гол ь н i к а з аднос i на м i д а уж ы н i да ш ы р ы н i 3 : 2 . кол ь к ас ц i у 1 сл а м е з н а ч э н н я не п р ы д аец ца i i x
У верх н я й ч а с т ц ы палотн iшча н а у с ю я го дау ж ы н ю м ожа б ы ць л ю бая л i ч ба . На урачыстых с х одах
р а з м ешч а н а лента ф л а г а Р э с п у б л i к i Бел а р у с ь ( 1 /4 « А л ь - Кетаба» в ы карыстоуваюцца тры ф л а г i : Д з я р
в ышы н i п а л от н i шч а ) . У ц э н т р ы н а бл а к i т н ы м фоне жауны флаг Р Б , зялёны з паумес яцам i зоркай
нап i с а н ы с 1 н 1 м колерам буквы « А СТТ » , акай м усульма н с к i i у п а м я н у т ы ра ней флаг арган i зацы i .
м а в а н ы я па ко н т у р у бел ы м колерам ( п а мер 6 л i пеня 1 993 года « А л ь - Кетаб » а ф i ц ы й н а за
б у к в. а у - 1 / 3 б л а к i т н а г а пало т н iшч а ) . Ты л ь н ы бок рэгi стравана . У статуце з а п i сана, што яно можа
без б у к в. а у АСТТ » . мець свой флаг .
Фnar Беnарускаrа зrуртавання татара у - м ус уnь Ф nari ятвяrа у . Гэта г р у п а заходнебал тс к i х п л я
м а н « д n ь - К етаб » . Мангол ь с к а м у нашэсцю ця пе мёнау на рубяжы перша га i другога т ы с я ч агоддзяу
рашн я я ты рэторы я Беларусi не падв я р галас я . Та н а с я л я л а тэрытор ы ю п а м i ж рэкам i Нё м а н i Нара у .
т ары з ' я в i л i с я я к найм i т ы л i тоускага в я л i кага к н я з я . Я н ы в я л i барацьбу супраць ру с к i х i пол ь с к i х к н язё у ,
У жо у 1 3 1 9 годзе я н ы п р ы м а л i удзел у в.ай не а з с я рэдз i н ы Xlll ста годззя - i с у п раць крыжа
Л i т в ы з крыжаносцам i . У 1 3 94 годзе, х а в а ю ч ы с я носцау . Часткова б ы л i з н iшчаны к р ыжаносцам 1 , а
а д п раследав а н н я у Ц i м ура Тамерлана, п р ы йшоу са зем л i ятвягау увайшл i у с к л ад В я л i кага к н яства
с ваёй дружынай золатаарды н с к i хан Тахтам ыш - Л i тоускага . Пас л я разг ром у ятв ягау к н я зем Вi таутам
_лераем н i к Мам а я . Пас ял i л i с я я н ы у Л i дзе . У 1 3 97 у А у густаус к i х л я сах яны п а к i н у л i свае тэрыто р ы 1
годзе пасля паходу В i таута i Тахтам ыша на Азоу i пасял i л i с я уздоуж р а к i Сож , дзе ц я пер
у Л i дс к i м , Ашм я н с к i м i Навагрудс к i м паветах было пражываюць . У апошн i час пачау с кладвацца
заселена шмат ваен напалон н ы х татарау . У 1 4 1 О н а ц ы я н а л ь н ы рух я т в я гау, ад якога н я дауна ад
годзе у Грунвальдскай б i тве удзел ь н i ча л i i п р ы с дзял i у с я рух м л ада ятв я гау, якi узначаль вае Шэл я
л а н ы я з Зал атай Арды татарс к i я атрады на ч а л е з го в i ч . Ят в я г i , я к i я н е пажада л i п р ы м кнуць да
с ынам Тахтам ыша Джэлал -ат-Дз i н ам, яком у В i таут м л адая т в я гау, сталi н а з ы в а ц ц а стара я т в я гам i i
дапамог звергнуць Ц i м ур-хана i зан яць трон . Частка п р ы т ры м л i вацца г i ста р ы ч н а скл аушы хся напрамкау
гэтых татарау таксама пас я л i л ася у Беларус i . У 1 506 i традьщ ы й беларусау . Флагам стара ятвягау
годзе пасл я перам огi над татарам i на р. Л а н ь пад з ' я у л яецца палотн i ш ч а з трох гары зонтал ь н ы х п а
Клецкам значная частка палон н ы х была паселен а лое : белай, с i н я й i бела й ( м а л . 5 4 ) , што а с а
у Клецку i М i н с к у, дзе яшчэ у ХХ с та годд з i i с н авала ц ы i руецца з р а к о й Сож . Младаятвягi выкары
rатарс кая слабада . У 1 990 годзе было створана стоу ваюць у с в а i м флагу у к р а i н с к i я бл а к i т н у ю
г рам адс ка-кулыурнае аб' яднанне татарау « А л ь - Ке ( верх н я я ) жоутую (с ярэдн я я ) палосы, я к i я да-
rаб» . Яно п р ы н я л о свой флаг так i м , я к i м ё н б ы у поу нен ы з я лёнай,. с i м в а л i зуючай бульбауцау
а п i с а н у а л ь - кетабе, дзе рас к а з в а л ас я аб Г р у н (мал . 55) . Пэуна неабходна растл у м а ч ы ц ь , хто та к i я
вальдскай б i т ве, - бел а - ч ы рв о н а - белае па бульба уц ы . У 1 94 1 годзе у пер ш ы я мес я ц ы
лотн iшча з бел ы м i п а у м ес я цам i п я ц i к а н ц о в а й акупацы i У к ра i н ы фашы с ц к i м i войс кам i у Роуна
з о р к а й н а ч ы р в онай п а л а се л я д р э у к а ( м а л . 5 3 ) . з я в. 1 ус я Тарас Баравец i п рапанавау нем цам
Аднос i н ы шы рын i дауж ы н i п а л о т н iшча 1 : 2 . арга н i заваць з жых ароу Палес с я атрады укра i н с к i х
Ш ы р ы н я палое ад н о л ь к а в а я . Ш то даты ч ы ц ц а нацыя н а л i стау . Сам ё н узяу псеудан i м "Тарас
с i м в а л а у , то п а у м ес я ц - г э т а р а с п а усюджан ы Бульба" . Адсюль яго падна чален ы я стал i бул ь
а з i я ц к i с i м в а л я з ы ч н i цкага к у л ь т а л у н ы , я к i с т а у бауцам i . Да в. я с н ы 1 942 года я н ы дзеи н 1 ч ал 1
э м б л е м а й i с л ам а . З в я з а н а гэта з ты м , ш т о 1 6 сумесна з н я мецк i м i войскам i . Але, н я гледз я ч ы на
л i nен я 622 года у дзень з ы х о да п ра р о к а Мух а гэта, нем цы прапанавал i i м раззбро iцца . Баравец
меда з Мек i у Мес i н у - в я л i к i д зень д л я вел ь м i п а к р ы у д з i ус я пайшоу са сва i м i людз ьм i
м усульман, Л у н а нагадвала паумес я ц , паверн уты у лес, п а в я р н у ушы зброю с у п раць н я мецк i х
31
ш ы р ы н i флага, намал яваны крыж з малой эмбле
май БНФ - чырвоны роунаполачны шас ц i канцовы
крыж з белай аправай . Гарызантал ь н ы я перак
ладз i н ы крыжа супадаюць з межам i кал яровых
палое флага .
Фпаr &епарускай с11п11нскай napтi.1i. Першы флаг
гэтай партыi быу прапанаваны Цэнтральнай Радай
БСП у 1 99 1 годзе i у я у л я у сабой бела- чырвона
белае палот н i ш ч а з залацi стым коласам у цэнтры
(мал . 57) . А ф i цыйна ён не р э г i страваус я . У 1 993
годзе быу зменен яго малюнак . Новае палот н i шча
у я у л я е сабой Дзяржауны флаг Беларус i , л я ш ка
торыны я кога размешчаны зялёны роунастаро��i
трох вугол ь н i к з залатым коласам (мал . 58) . Ен
распрацаваны архiтэктарам i Басав ы м А. Н. i Бура
коускай Л. П. i в ыбраны к i раун i цтвам парт ы i з
вась м i розных вары я нтау 25 чэрве н я 1 993 года .
войскау . Быу час, кал i бульбауцы дзе и н 1 чал i Прын яты флаг 9 кастры ч н i ка 1 993 года на пасяд
сумесна з савецк i м i партызанам i i набылi папу жэн н i Цэнтрал ьнай Рады .
л ярнасць у м ясцовых жыхаро у . Аднак у канцы
ванны я н ы пасварыл i с я i зноу выступ i л i супраць
савецкай улад ы .
Мног i я нацыяналь н ы я арган i зацы i у нашай рэс
публ i цы, як, напрыклад, « Ватра» беларус к i х ук
раi н цау або беларускае аб' яднанне яурэйс к i х ар
ган i зацый i абш чын, карыстаюцца нацы янальным i
флагам i сваiх краi н . А наогул у Рэспубл i цы
Беларусь дзей н i чаюць бол ь ш за дзесяць ар
ган i зацый нацы янальных м е н шасцей .
Фпаr &епарускаrа народнаrа фронту «Адрад
жэнне». Статут фронту быу п р ы н яты на Устаноучым v
з ' ездзе 24-25 чэрве н я 1 989 года у г . В i л ь н юс е .
.
32
размеру . Вертыкал ь н а я п еракладз i на дзел i ць па
лотн i ш ча на меньшую левую и большую правую
часткi я к аднос i н ы 1 : 2. Гэты флаг могуць мець
зарэгiстраван ы я у Пр�.уле н н i БХДС п я р в i ч н ы я i
аблас н ы я арган iзацы i . Е н в ы в е шваецца на будын
ках, дзе знаходзяцца аблас н ы я прауле н н i БХДС, а
таксама у час аблас н ы х i рэспубл i канс к i х канфе
рэнцын, а ф i ц ы н н ы х цырымон i н з аддзелам в ы ка
научых п радстау н i коу БХДС, у час дэманстрацын
м i тынгау пры а ф i цы н н ы м удзеле у i x Саюза .
: ' ·.
М 11л. 6 1 . Фл11r парть1i СлавRнскi с11бор «Бел11R Русь »
33
н i ткам i залацiстага с i н яга колеру . На флагштоку
маецца наканеч н i к з металу белага колеру i
залацi стага колеру два плеце н ы я шнуры з кутасам i
на канцах» (мал . 6 3 ) . Характэрна дл я с ц я га раз
м яшчэнне на адварот н ы м баку палотн i ш ча аднача
сова дэв i за арган iзацы i i я е эмблем ы .
Хочацца спадзявацца, што п рач ытаущы гэтую к н i гу, в ы атрымаеце некаторае у я уленне аб
тым, што ж гэта такое - вексi лалог i я , аб г i сторы i у з н i к н е н н я флага на тэрыторы i нашай
Бацькаушч ы н ы . Аднак хто зац i ка в i цца паглыбле н ы м в ы в у ч эннем вексi лалог i i , м ы раiм
прачытаць насту п н ы я к н i г i .
1 . Белавенец П. И. Артиллерийский исторический м узей . Знамен н ы й от дел . Л . : 1 927 .
2 . Белавенец П. И. З намена восстан и й и револ юций // Вестник з н а н и я . 1 928. № 2, 4, 8,
1 2, 2 1 , 22 .
3 . Басов А. Н. Флаг народа, а не царя / / Модел ист- конструктор . 1 99 1 . № 1 .
4 . Басов А. Н. Флаги Влад ы ч и ц ы морей . С б . Наваль, № 2 .
5 . Иванов К. А . Флаги государств м и р а . М . : Транспорт, 1 97 1 .
6 . Курасов М . Ю. Геральдический альбом // Вокруг света . 1 990. № 2, 4, 8, 1 О, 1 2 ; 1 99 1 .
№ 2, 4, 9, 1 1 ; 1 992 . № 2, 7, 1 0 .
7 . Курков И. М . Гербы и флаги / / Пионер, 1 984, № 1 -5 .
8 . М ам аев К. К. Флаги рассказывают . Л . : А в рора, 1 972.
9 . Сем енови ч Н" М иланов В. Сим волы флота // Наука и жизнь . 1 988 . № 2 .
1 О . Ткачев М . Национал ь н ые с и м в ол ы : народ и исто р и я / / Советская Белорусс и я з а 1 1
и 1 2 октября 1 989 г .
Усе гэт ы я к н 1 г 1 маюцца у Нацыя нальнай i Акадэм i ч най б i б л i ятэках Рэспубл i к i Беларусь .
Ц i кав ы я к н i г i па вексi лалог i i Карнакова П . , Вел i нбахава Г . з Санкт-Пеця рбурга i i н ш . , але
у i x в ы карыстан спецы ф i ч н ы навуковы стыль i злажэн н я матэры ялу i я н ы ц я ж ка дасту пны
ш ы рокаму чыта ч у . Выдавецтвам " П ол ы м я " выданы ц i ка в ы я кнiгi А. К . Ц i това п а герал ьдыцы,
я к i я асв ятл яюць пытан н i гербау гарадоу i г i сторы i герба « Пагон я » .
Гла в а
3 ГIСТОРЫI ФЛАГ АУ 3
Гла в а 2
Гла в а 3
ФЛАГI &ЕЛАРУСI С Ё Н Н Я 26
Навукова-nаnулярнае выданне
li д С д У А Л Я К С А Н Д Р Н I К А Д З I М А В I Ч
КУРКОУ I B A H М I Х А Й Л А В I Ч
ФЛ А П Б Е Л А РУС I УЧ О Р А 1 С Ё Н Н Я
Рэд а к т а р А . Н. НайАовiч
М а с т а ц к i р э д а к т а р /.
А . ДзRмкоускi
Тэх н i ч н ы р эд а к т а р Т. А. Тарасенка
К а р э к т а р ы r. в. Алешко, л. к. СRмёнава