Вы находитесь на странице: 1из 38

А. Н. БАСА.

У
/. М. КУРКОУ

'УЧОРА 1 СЁННЯ

М/НСК

"ПОЛЫМЯ"

1994
ББК 67. 99{4 Бен)О
Б 27

УДК 342.228(476)

П е Р ак ла А на белару скую мову А. Н. Н АЙДОВ /ЧА

Р э ц э н з е н т 8. Л. Н АСЕВIЧ,
начал ь н i к аддзел а дзярж аунай i ге ральды чнай служ бы
Кам i тэта па арх i вах i справаводс тву

&асау д. . Н., Куркоу 1. М.


Б27 Флаri Беларусi учора сённ я/Пер . А. Н. Найдов i ч . - Мн . : Пол ы м я ,
1 994 . - 34 с . : i л .
ISBN 5- 345-00730-6.
У кнiзе у папулярнай ф о р м е р а с к а з ваецца аб а с н о в а х вeкc i n a n o r i i - н а в у к i а б ф л агах,
аб ricтopыi з'яул е н н я флаrау у розных краiнах. Апе асноуная у в а rа уд з е л е н а узн i к н е н н ю
ф л аrау на нашай Бацькаушчы н е - ад с i м в а n а у n о п а ц к ага к н я з я lз я с n а в а , ш т а н д а р т а у в я n i к i х
князёу л iтоускi х д а адраджэ н н я б е п а-чы р в о н а - б е л ага n алот н i шча у якас ц i д з я ржау н а r а с i м в а n а
Рэсnуб л iкi Б е лару с ь .

3420228000-038
1-94
м 306(03)-94

ISBN 5-345-00730-6 © А. Н. Басау, 1. М. Куркоу, 1994


© А фармленн е . А . Н. Б а с а у (м а n ю н к i ф n а­
га у), В. А. Ф а н д у п е у ( в о к л а д к а), 1994
© П е ракnад А. Н. Н а й д о в iч, 1994
ДА ЧЫТАЧА
Гэта к н i га аб флагах . Hi у быушым СССР, н i т ы м бол ьш у Беларусi гэта тэма п рактычна
не ас в ятлялася, у той час як за рубяжом в ыдадзены энцыклапедыi флагау . Адсутнасць
л i таратуры па дадзенай тэме nрывяло да таго, што у дыскус i i аб флагах, якая n раходз iла
н ядауна у рэспубл i цы , была п раяулена некамnетэнтнасць аб рэчы спрэчкi . Так, г i сторы я
флаг а у была зв язана з герал ьдыкай, што з · яул яецца nамылков ым . Навука а б флагах -
вексiлало г i я , хаця i м ае агул ь н ы я каран i з герал ьдыкай, дауно жыве па с в а i х законах . У
спрэчцы г i стор ы я дзяржау н ы х флагау зв язвалася з ры царс кiм i с ц я гам i i сiм валам i , у той
час як флаг i , у адрозненне ад с ц я гоу, абав язаны с в а i м з · яуленнем не рыцарству, а
мараплаван н ю .
Мэта к н i г i nазнаём i ц ь беларус к i х ч ытачоу з асновам i вексi лалог i i , з гiстор ы я й узнiк н е н н я
флагау, з флагам i нашай дзяржавы .

Глава 1

З ГIСТОРЫI ФЛАГАУ

ШТО ТАКОЕ ФЛАГ


Нашаму чытачу, я к i в ы хаваны на сучасных
дэтэктывах, добра в ядом ы в ы раз, я к i выкары­
стоуваецца у крым i на л ь н ы м ася родд з i , "ста яць на
шухеры". Але мала хто ведае, што шухерам са
старажытных часоу назы ваецца с ц я г м а н гольс к i х
рэл i г i й н ы х л i дэрау - багдагеге н а у . Я ш ч э зус i м
н ядауна шухер з' яуляуся штандартам Мангол i i .
Таму дадзены в ы раз у nрамым сэнсе гэтага слова
азначае "вартаваць с ц я г".
А што азначаюць колеры фран цузскага "т рыка­
лора"? 1 адкуль узяуся на дзяржауным флагу
Вялi кабрытан i i так i стро г i , складаны i п р ы гожы
узор? На гэтыя i i ншыя пытан н i чытач знойдзе адказ
у сnецы я л ь н а й г i старычнай дыс цыnл i н е -
вексi лалог i i . Тэрм i н векс i л алог i я узн i к ад лацi нскага
слова "векс iлум" - вертыкал ь н ы шост з кавалкам
тка н i н ы , якая была падвешана да гарызантал ьнай
перакладз i н ы у в ы гл я дзе i дагэтуль nрым я н яемай
(у асноу ным пры богаслужэ н н i ) харугвы (мал . 1 ) .

Ен быу уведзе н ы у 1 05 г . да н . э . консулам


Мараем для рымск i х кагорт . Археолагам nашан­
цав ала знайсцi векс i л у м у nахава н н i рым скага
военачал ь н i ка - на яго аднакал яровым nалот н i ш ч ы
б ы у змешчаны л i к багi н i .
Але i д а вексiлума в ы карыстоувалася нешта
накшталт с ц я га . Гэта б ы л i шасты з умацаван ым i на
i x с i м валам i - зоркам i , драконам i , стужкам i i г. д.
Так, сцяг рым с к i х лепенау - с i гна - нагадвау
шост, на в я ршы не я кога быу умацаваны адн агаловы м"п. 2.
з аnушчан ы м i крыл а м i "рым с к i " арол або i н ш ы м"п. 1. Вексiлум Сiгн"- сцRг
с i м в ал (мал . 2 ) . Н i жэй на шасце был i падвешаны рымскаг" пегiёна
кругл ы я бл я х i (м едал i ) з рэлье фам - фалеры, я к i я
давал i с я легiёну за адзнаку у баi . Падоб н ы я с ц я г i карабл я х . Адна з х ронiк паведамляе, што на
выкарыстоувал i с я яшчэ зус i м н я дау н а . Да i x можна фла гах ганд л ё в ы х ка рабл ёу готау мал явалася ягнё,
аднес ц i упрыгожа н ы я конск i м i х в астам i бунчукi вае н н ы х - дракон . На суднах вiк i нгау "фла г i " былi
(мал . 3), якiя у XVl l l стагоддэ i рас i йс к i я nалкавод­ вы каван ы з бронзы у я у л я л i сабой ажурны
цы у дастатку дастаул я л i у якасцi трафе яу у
i м nерскую стал i цу - Санкт - П е ц я рбург . lx можна малюнак, у я к i уnлятал i с я вiдарысы с в яшчэннага
сустрэць i сёння над урачыста маршыруючым i гругана бога Адзiна, дракона або i ншай м i ф i чнай
ваенным i аркестрам i . i стоты . Аднак сапрауды шырокае разв i ц цё с ц ягау
Старажытныя к р ы н i ц ы паведам л я юць, што флагi i флагау пачалося з у з н i кненнем ры царства, пасл я
iснавал i яшчэ у стараж ы т н ы х lндыi i K i тa i . У першыя з' яулен н я nершых законау герал ь д ы к i , якая аказала
стагоддзi нашай эры флагi пачал i nрым я н я ць на значны уnл ыу на малюнак флагау . Таму раней чым
3
1

1

8

_L

Л�.tл. 4. К.tрм.tвы фл.tr к.tр.tблё)i n.trранiчнь1х


часцей Украiны:
7 - nepW/IJR Ч&:Jрц. - Кt!нrон; 1 - APYГtJJI Ч&:Jрць; З - трэцR11 чазрць; 4 -
.... ЦllёpT.tR Ч8>рЦ1>: 5 - фл.trилои; 6 - ШИ.tТОрЫНlJ; 7 - ф.tл; в - sось фЛ.trlJ
М.tл. 3. Бунчук yкp.tiнcк.tr.t rerм.tн.t

працягваць свой расказ аб флагах, для абл я г ч э н н я Г В I ДОН, а трохвугол ь н i к i называюцца КАСЩАМ I .
разумення тэксту ч ытачам i пазнаём i м i x з асноунай Флаг звычайна мацуецца да Ф АЛ У сваёй
тэрм i налог i яй, якая п р ы н ята у вексi лалог i i , i тым, ШКА ТОРЫНА Й (беж палотн i шча, узмоцнены
якiя с i м валы вексi лолаг i укл ючаюць у сферу с в а i х бол ьш моцным матэры ялам) або прыбi ваецца
навуковых i н тарэсау . да ДРЭУ'КА . Ё н можа в ы в е ш вацца я к гарызан­
Так i м чынам, любы флаг мае зус i м пэуную (як тальна, так ве;рт ыкальна, што звычайна ага­
i герб) канан i ч ную пабудову, якая в ы п рацавалася ворваецца у заканадау ч ы х актах аб флагу . Як
на працягу м н о г i х стагоддз я у . правi ла, флаг мае аднол ькавы в i дарыс з абодвух
Палот н i шча л юбога флага п а в i н н а мець про­ .бакоу палот н i ш ч а . Па свайму назначэ н н ю флагi
сты, добра чытаем ы малюнак . С i м вал i ч н а яно могуць быць дзяржау н ы м i - а ф i цы я л ь н ы с i м вал
дзел i цца на чатыры частк i : першая другая дзяржавы, i нацыянал ь н ы м i - с i м вал нацы i . Ча­
размешчаны уверсе, трэцяя i чацвёртая - у н i зе ста я н ы адрозн i ваюцца тол ь к i дэтал ям i . Так,
(мал . 4 ) . Прычым першая i трэцяя знаходзяцца нацыянал ь н ы флаг Аустры i адрозн i в аецца ад
л я дрэук а . Самая ганаровая чвэрць - першая . дзяржаунага тол ь к i адсутнасцю герба рэспубл i к i .
Кал i у гэтай ч в э р ц i змешчан малюнак, я к 1 Побач з дзяржау н ы м флагам асноу н ы м i
адрознi ваецца а д малюнка ф л а г а (гэта м ожа с i м валам i кра i н ы з·яул яюцца таксама флагi
бьщь i п роста другi колер), то яна нос i ць назву гандлёвага i ваенна-марскога флатоу . Флагi
КРЫЖ або радзей - КАНТОН . У п рацах аб ваенна-марскога флоту у сваю чаргу дзел яцца
флагах, якiя в ыдадзе н ы на рускай мове, заусёды на кармав ы я , якiя в ы конваюць па сутнасцi
п р ы м я н яецца першы тэрм i н , але так як слова функцы i с ц я га карабл я, i флаг i , якiя в ы вешва­
" крыж" у беларускай мове мае i н шае, зус i м юцца на насавым флагштоку (гюйсштоку) -
пэу нае значэнне, т о м ы , каб пазбегнуць блы­ ГЮЙ СЫ . Гюйсы уперш ы н ю стал i п р ы м я н яць у
тан i н ы, будзем карыстацца друг i м тэрм i нам . канцы XVI стагоддзя галандс к i я гёзы (гёз
Кантон не абав язкова п а в i нен займаць роуна па-галандс к i жабрак, у рускай транскрыпцыi
чвэрць палот н i ш ч а - ён можа быць бол ьшы або " г юйс"). Першы гюйс быу бы ццам сшыты з
меншы чвэрцi, можа бьщь прамавугол ь н ы м або асобных абрэзкау (мал . 5 ) . 3 X I X стагоддзя
квадратн ым, але заусёды разм ешчаны у верхн i м гэты флаг падымаецца на карабл ях тол ь к i у
левым вугле флага (па п р ы н ятаму у вексi лалог i i час i x ста я н к i у портах . Гюйс часам з· яуляецца
п рав iлу флаг заусёды роб i цца так, каб дрэукая флагам, як1 адрозн i вае роз н ы я часткi флота .
частка знаходзiлася злева). З в ы чайна у першай Такое назначэнне ён выконвау у 1 940- 1 944
чвэрцi флага (але часта у цэнтры) разм яш­ гадах на карабл ях ВМС "Свабоднай Ф ранцы i "
чаюць роз н ы я с i м валы . Так, на в ядом ым у с i м (мал . 6 ) . Уважл i в ы я чытачы пэуна зауваж ы л i
н а м ф л а г у С С С Р у г э т ы м м е с ц ы знаходз 1 л 1 с я сходнасць крыжоу на гюйсе В М С "Свабоднай
залатыя серп i молат i ч ы рвоная зорка - Фран ц ы i " i ш чьще кон н i ка Д з я ржаунага герба
сiм валы Саветау рабочых (м олат), сялянскiх Рэспубл i к i Беларус ь . Справа у тым, што ства­
(серп) чырвонаарм ейск i х ("марсава" зорка) рал ь н i к i нашага герба в ы карыстал i в i дарыс
дэпутатау . Разм яшчэнне на флагу ды ктуецца не " пагон i " , змешчаны на надмаг i л ь н ы м пом н i к у
законам i геральды к i , а м этазгоднасцю, с i м вол i кай польскага карал я Ягайлы, дзе на шчыце кон н i ка
i эстэтыкай . П алот н i шча з в ы разам нос i ць назву намал яваны не крыж В i таута, сучас н i ка Ягайлы,
4
сцяr (мал . 7 ) - г � та старажытнейшы с i м вал, я к i
асабл i в а б у р н а раз в 1 вауся у рамантычн ы я часы
рыцарства . С ц я г, у адрозненне ад флага, не мае
такога ш ы рокага назначэ н н я , заусёды в ы рабл яецца
у адным экзем п л я р ы , багата у п р ы гожваецца, мае
складаны малюнак . Ш ' ецца з дарагой матэры i .
В i дарысы н а i м в ы ш ы ваюцца або мал ююцца
фарбам i i з' яул яюцца с i м валам дзя ржаунага ор­
гана, воi нскай часц i , пры ватнай асобы . На сцягу
ум ацоуваюцца узнагароды i у гэтым в ы падку да
яга наверша п р ы в язваюцца ордэнс к i я лент ы . Сцяг
параунауча н ядауна стау рэл i к в i я й - у рускай apм ii
так i м яга зраб i у у 1 796 годзе i м nератар Павел 1.
Да гэтага ё н быу тольк i часткай рэчавага забесп я ­
ч э н н я i з ' яуляуся знакам, я к i абазначау месцазна­
ходжа н н е дывiз i i , палка або батальёна на полi боя .
ШТАНДАРТ з ' яуляецца разнав iднасцю сцяга i мае
два прызначэн н i : першае - флаг або сцяг главы
дзяржавы, другое - нев я л i к i сцяг кавалерыйскай
час ц i . Штандарт главы дзяржавы раней дзялiуся
Мал. 5. Гюйс ВМ Ф Нiдэрландау
на дварцовы i марс к i , с ё н н я роз н i цы у малюнку
звычайна н я м а . П А НIР - д з я ржауны сцяг, я кi
з' яуляуся у Pac i i адной з царск i х рэгал i й i вынос i ус я
пры каранацыi а б о пахаван н i сам адзержца .

Мал. 6. Гюйс "Свабодная Францыя" 1 940- 1 944 гады -


ганаровы гюйс ВМ Ф Франць1i

а "патры я ршы" крыж з у ш ы ран ы м i кан цам i


родавая эмблема генерала Дэ Гал я . .
Гюйс з ' яуляецца таксама флагам марск1х крэ­
пасцей . Асобы, я к i я займаюць камандн ы я пасады Мал. 7. Сцяг нямецкага студэнцкага Саюза "Бурwэнwафт"
1 8 1 6 года:
у ВМС, маюць свае спецы яльн ые флаг i . А крам я
1 - HtJ1Jepшw1J,• 1 - к.утгс; 3 - дрэук11; 4 - м1Jхр11
упам янутых, iсн уюць флагi apм i i , ВПС, грамадз я н ­
скай а в i я ц ы i , службов ы х асоб i суднау розных
дзяржауных службау (м ытнай, пачтовай i i н ш . ),
ХдРУГВд (мал . 8) - гэта сцяг, nалот н i шча якога
флагi рэгiёнау кра i н ы (аутаном н ы х рэспублiк,
ум ацоуваецца на п а п я рэчнай рэйцы, прым ацаванай
штатау, раёнау i г. д . ), гарадоу, спартыуных i i н ш ы х
да дрэука ш н урам i , i з в i сае верты кальн а . Як
таварыствау, партый, рухау, суднаходных i правiла, мае кас i ц ы . С ё н н я скарыстоуваецца у
а в i яцыйных кам пан i й , с i г нальн ы я i г . д . Павага да асноуным у царко у н ы х абрадах . Урэшце першапа­
флага - м i жнародная норм а . У час сустрэчы чаткова яна была перамож н ы м знакам або трафе­
высокапастауленага гос ця флаг яго кра iны ем царквы, якi азначае перамогу над светам .
разв i в аецца nобач з флагам гаспадара . У гонар П р ы в ычная форма харугвы з ' я в i лася на захадзе
флага п раводз i цца артылерыйскi сал ют. Публ i чная Еуропы у VI стагоддзi, а на яе усходзе - у IX
ж зня вага яга у многiх краiнах караецца . Наогул стагоддз i . У nазнейшы час харугвы прым я н ялi
флаг - с i м вал надзвычай разнастай н ы i больш ш ы рока : яна была распаусюджана у с я рэд­
i н фарматыуны . нев яковых гарадах, часам сустракалася ся род
Аднак вексiлалогiя не замы каецца на в ы в учэннi ваенных с i м валау, ш ы рока п р ы м я н ялася у час
флаг а у . П радметам яе iнтарэсау з' яул яюцца с ц я гi, рэвалюцыйных падзе й 1 9 1 7 - 1 9 1 8 гадоу у Paci i . У
харугвы, вым пелы, флюгеры, значк i, занавес i , летап iсах часта харугвам i п а м ы л кова называл i с я
· т. р анспаранты, арыфлам ы . сцягi .
5
застаецца на карабл я х я к траАыцы я . Вымпел
заусёды падымаецца на м а ч це судна . Мае прамое,
часцей канi чнае палотн i шча, часам з дзвюма
касi цам i . Вымпел можа м а цавацца на фале, як
флаг, або на рэйцы, я к харугва. l с н уюць спецы­
яльн ы я в ы м пелы для кам андных асоб - БРЭЙ Д­
ВЫМПЕЛЫ. Брэйд - в ы м пел аАроз н i ваецца аА вым­
пела больш карот к i м i бол ь ш ш ы рок i м па­
лотн i ш чам . Акрам я таго, раней iснавау спецыяльны
галерны в ы м пел КАРНЕТ, я к i часам п роста надзя­
вауся на в я р ш ы н ю мачты галеры .
ФЛЮГЕР (мал . 1 О) - флажок, я к i умацоувауся
на канцы п i к i кавалерыста . Служыу для абазна­
ч э н н я пры належнасцi асабовага састава Аа Аадзе­
нага падра�Аз яле н н я . Такую ф у н к ц ы ю в ы конвау i
белы трохвугол ь н ы в ы м пел з прамым ч ы рвоным
крыжам - с i м валам Св . Георга, заступ н i ка
еурапе й с к i х рьщарау . Яга м ы бачым на канцах
коп' яу атраАа ры царау, намаля ванага на карцi не,
якая адлюстроувае паАзе i Аршанскай б i т в ы 151 4
года беларуска - л i тоус к i х атрадау з рус к i м i вой­
скам i . Нярэдка яго н я п ра в i л ь н а тракту юць я к
правобраз беларускага флага . Флюгер мае на п i ц ы
к о ж н ы кавалерыст .

Мал. 8. Харугва КавалергарАскага т1лка Pacii 1 800 ГОАа

ВЫМПЕЛ (мал . 9) п р ы м я н яецца галоуным ч ы ­


н а м на марск i х суАнах, п р ы ч ы м у а п о ш н i час у
асноуным на вае н н ы х . У час паруснага флоту ён
памагау маракам вызначаць напрамак i сiлу ветра
дася гау дауж ы н i да сарака м етрау . С ё н н я ён

1 2

а г

Мал. 1 0. Флюгеры:
а - другой сотнi Туркменск11r11 кoннtJrl! дывiзiёнlt Pllcii: 6 - м1Jр.tк11нск1JЙ
карале'jскtJН rвардыi; в - ЛiroYcкttra 'jnlJHCKllГll ntJЛKIJ P1tcii 1812 roдtJ; r -
nonьcкllrlJ 9лaнcкt1rtt ntJЛKIJ у r. Броды

ЗНАЧОК - невял i кага размеру флаг, я к1 слу­


жыць АЛЯ абазначэн н я месцазнахоАжа н н я ка­
мандз i ра атрада або падраздз яленн я . Мог ума­
а г цоувацца на штыку в i нтоукi л i н е йнага салдата,
Мал. 9. Вымпелы ВМФ: край н я га у шарэнзе .
а - Pacii; 6 - ГepмlJнii; в - KirtJHcкaй iмперыi; r - брзйд-вымпел каман­ ЗдНдВЕСЬ у п р ы гожанне с i гнал ь н ы х музы­
-

дорtJ Велiкабрытвнii: 1 - rttлoyкiJ; 2 - стужкtJ; 3 - касiцв кальн ых i нструментау - труб, л i таурау, барабанау .
6
ТРдНСПдРдНТ - вiд сцяrа з палотнiшчам, якое
умацоуваецца памiж дрэукамi. Цяпер сустракаецца
вельмi рэдка.
дРЫФЛдМд - вялiкi флаг, як� падвешваецца
на вяроуцы упоперак вулiцы памiж будынкамi.
Характэрна для старых сярэдневяковых еурапейскiх
гарадоу з вузкiмi вулiцамi. Такую ж назау насiу
у сярэдневяковай Францыi штандарт караля.
Тут пералiчаны асноуныя прадметы вывучэння
вексiлалоrii i тэрмiны. Пазнаёмiушы з iмi чытача,
мы працяrваем свой расказ аб ricтopыi флагау.
Такiм чынам, на рубяжы другога тысячагоддзя
наступiла эпоха рыцарства. Закаваныя у метал
рыцары не маглi пазнаць адзiн аднаго вiзуальна,
паколькi твары былi схаваны пад стальнымi забра­
ламi шлемау. Патрэбны былi знаю адрознення.
Такiмi знакамi, iндывiдуальнымi для кожнага ры­
цара (добра, што ix было няшмат), i з· яв1л�ся
сiмвалы, як1я змяшчалiся на шчыце i на адзеннi.
Спачатку рытуальныя, а затым утылiтарныя, якiя
служылi не для пакланення i застрашэння, а для
абазначэння асобы. Знявага сiмвала з'яулялася
знявагай яго носьбiта. Утвораныя пасля першага
крыжовага паходу, рьщарскiя манаскiя ордэны
мелi акрамя асабiстых агульныя сiмвалы для усяго
ордэна: белы крыж на чырвоным полi у iаянiтау,
чорны крыж на белым полi у тэутонцау, чырвоны Мал. 11.
крыж i меч у мечаносцау i г. д., якiя пераносiлiся CцRr Т3'jтонскаrа рыц11рскаrа орр,3на. XV стаrор,р,зе
на флюгеры коп'яу воiнау ордэна, а таксама i на
ордэнскiя сцягi (мал. 11 ). Сiгналам да пачатку боя
было падыманне сцяга, а да сканчэння - яго
зварочванне i апусканне. Сrатут ордэна Тамплiерау
патрабавау ад рьщара не пакiдаць поле боя нават
у выпадку па·ражэння, пакуль над iм развiваецца
сцяг ордэна. 1 толькi пасля таго, калi ён упау,
"рыцару можна шукаць выратавання там, дзе бог
памо>t<а". Гэта правiла дзеннiчала не толькi у
ваенна-манаск1х ордэнах, але i у мiрскiм ры­
царскiм войску. Свецкiя рыцары аб' ядноувалiся у
атрады - "знамена", з якiх i складалася рыцарскае
войска. Кiраунiк "знамени" меу свой штандарт, пад
якiм выступау яго атрад. Такi рьщар называуся
рыцарам-банерэтам, гэта значыць якi меу асабiсты
сцяг-банер - прамавугольнае палотнiшча з гербам,
сiмвалам або дэвiзам гаспадара (мал. 12). У
простых рыцарау флюгеры на коп'ях мелi касiцы
(мал. 13). Часта сцяг мацавауся асобным чынам -
перпендыкулярна да дрэука далучалася рэйка (у
выглядзе буквы Г), якая фiксавала верхнюю частку
сцяга. Гэта быу распаусюджаны у той час канст­
руктыуны прыём, якi дазваляу i пры поунай
адсутнасцi ветру добра адроэнiваць малюнак, што
было неабходна пры выкананнi сцягам функцыi
сiгнала. Не трэба падобны сцяг блытаць з харугвам,
дзе палотнiшча злучалася з дрэукам шнурамi i
было фактычна незалежна ад яго. Мал. 12. Банер кам11нр,ор11 r. Д11нцыrа. XV стаrор,р,зе
Кароль, якi узначальвау звычайна войскi, таксама
меу свой сцяг, якi указвау толькi на месца
галоунакамандуючага, а не з' яуляуся агульным iмперыi Фрыдрых 11 (сына загiнуушага у пачатку
сiмвалам войска. 1 гэта нядзiуна. Кароль быу толькi паходу Фрыдрыха Барбаросы), якiя плавалi у
першым сярод роуных. Нiхто з багацейшых феа­ "Святую зямлю", падымалi простае жоутае па­
далау у сiтуацыi, калi ён адчувау сябе падчас
лотнiшча, хаця на штандарце Фрыдрыха быу
мацней за кiраунiка дзяржавы, як, напрыклад,
змешчаны яшчэ чорны двухгаловы арол.
герцаг Бургундскi у Францыi, нiколi не дазволiу
lмператар разумеу, што падняць iмператарскi
бы штандарту караля узвысiцца над сваiм сцягам.
штандарт яму не дазволяць уладарныя феадалы
Гэта характэрна для ycix еурапейскiх дзяржау таго
перыяду, у тым лiку i для беларуска-лiтоускай: - фактычныя гаспадары караблёу. Як бачым,
улада караля дзейнiчала толькi там, дзе заканчва­ штандарт караля зусiм не быу дзяржауным
лася улада феадала. Яркай iлюстрацыяй да сказа­ сiмвалам, як i наогул было аморфнае само паняцце
нага з'яуляюцца падзеi трэцяга крыжовага паходу, дзяржавы. Трэба адзначыць, што сцяг як сiмвал,
кал� судны iмператара Свяшчэннай Рымскай як1 вызначау месцазнаходжанне дывiзii, палка,

7
екая дынастыя Амей ядау ), чо р н ы я (дын аст ы я
Абасi дау), з я л ё н ы я (ды насты я Фаты м i дау), жоутыя
(дынаст ы я Айюбiдау), чырвоныя (арабская дына­
стыя Хаш ы м i тау i турзцкая Асманау) . Менав iта з
так i х колерау i складаюцца с ё н н я дзяржаун ы я
флагi iслам с к i х кра i н Бл i ж н яга Усходу i Пауночнай
Афры к i .
Але я к д з е з ' я в i л i с я п е р ш ы я дзяржау н ы я
флаг i �
Адкажам н а гзта пытанне так . Д а стварзн н я у
Еуропе цзнтрал i заван ы х д з я ржау з адз i н ым моц­
ным цзнтрам улады гаварыць аб я к i х - небудзь
штандартах як аб с i м валах нацы i наогул не
пры ходз i цца . Аб' яднанне ж з я м ель у адз i нае цзлае
у большасцi краiн п р ы ходз iлася на XV-XVI
стагоддз i . Менав i та у гзты час расшырауся гандаль,
а разам з iм будавал i с я кам е р ц ы й н ы я i ваен н ы я
флаты . 3 мораплаваннем з ' я у л я юцца дзяржаун ы я
флагi, я к i я не м е л i практычна н iчога агульнага с а
штандарта м i i сцягам i уладароу, хоць у i x был i
в ы карыстаны адны riстар ы ч н а складзе н ы я гераль­
д ы ч н ы я с i м валы .
У бязбрзжных акi я нах i морах планеты сустра­
кал i с я адз i н з адным дзес я т к i караблёу, я к i я мала
чым адроз н i вал i с я па сваёй арх i тзкту р ы ; я н ы не
дазвал я л i маракам устанаул i в аць нацыя нальн ую
пры належнасць сустрзтага судна (успом н i це пры­
ч ы н ы узн i к н е н н я гер альд ы к i ) , ш то мела немала­
важнае знач знне : перадача пошты, з вестак, наканец
Miln. 1 3. Флюгер Hil кап· i pь1Цilpil небяспека канф л i кт у . Гзта п р ы в яло да разум е н н я
таго, ш т о для караблёу нацы i п атрзбен адз i н ы
с i м в ал, я к i б лёгка распазнавауся yc i м i i д а таго
ж на в я л i к i х адлегласц я х . Таму малюнак на
батальёна у баю, з яуляуся т а к i м аж да с я рэдз i н ы с i м в але пав i нен быу б ы ць п росты м , в ы разным i
X I X стагоддзя (таму ён быу п радметам рэчавага знач н ы х ра змерау . Гэта м а г ч ы м а было ув асоб i ць
забес п я ч э н н я ) - у дыме ж бою пры аднолькавай на в я л i к i м палотн i ш ч ы ткан i н ы, якое разв i валася
у н i форме палкаводзец толькi па сцягу мог вызна­ ветрам . З' я в i лася п р ы н ц ы n о в а новае палот н i шча
чыць на в я л i кай адлеглас ц i воi нскую часць i яе векс i л у м а - марскi флаг . Ужо у пачатку X V l l
месцазнаходжанне . Наогул трэцi крыжовы паход стагодд з я карабл i асноун ы х марск i х дзяржау
ц i кавы у аднос i нах с i м вол i к i . У пачатковы ж яго падымаюць адз i н ы я флаг i . Не д з i ва, што у хутк i м
перыяд упершыню у г i стор ы i палкаводцы арм i й часе палот н i шча на карабельн ы х флагштоках пачы­
абгаварыл i агульнанацыя нальн ы я с i м валы . У студ­ наюць асац ы i равацца не тольк i з караблём пэунай
зен i 1 1 89 года на сустрэчы у г. Ж ы зоры ан гель­ кра i ны, але з самой нацыяй, яе насяля ючай. З
скага i французскага каралёу было в ы рашана, што канца X V l l l стагоддз я карабельн ы я флагi "nе­
французы нашыюць на адзе н н i ч ы рвоны крыж, рабi раюцца" з мора на сушу i ужо н i я к i "паважа­
англi чане - белы (у час Стогадовай вайны я н ы ючы с ябе" урад, н i я к i народ, не м ы с л я ць сябе
без дзяржаунага флага . С ё н н я дзяржауны флаг як
"пам ян яюцца" крыжам i ), а фламандцы - зялёны .
сам ы важ н ы i неабходн ы с i м вал народжваецца з
Ц i кава тое, што да агульнапрын ятай форм ы сцяга
нараджзннем дзяржав ы .
народы п рыходз i л i самастойна на розных канты­
З ы ходз я ч ы з в ы ш зйсказанага можна закл ючыць
нентах З я м л i . Так, у Паудневай Амерыцы я ш ч з да
што Беларусь, не меушая в ы х а1ду да мора, аж д �
пры хода туды iспанцау кал я трона уладара i н кау ХХ стагоддзя проста не мела патрэбы у агульна­
звычайна узн i м ауся с ц я г п рав i цел я, я к i быу сатканы нацыя нальн ым адз i н ы м флагу .
з воуны i бавоуны i у п р ы гожаны маляваным
гербам дадзе нага i н к i .
Цi кавая кал яровая гама палот н i шчау м усульм ан, 3 Г/СТОРЬ/1 ФЛАГА'У
якiх заусёды шмат п ражывала у нашай рзсп убл i ц ы .
Так званы "С цяг Прарока", я к i захоуваецца у Каб чытач лепш у я у л я у сабе, як i у я к i х умовах
Канстан цi нопал i (Стамбуле), меу зялёны колер i фарм i равал i с я флагi некаторых дзя ржау, трзба
л i чыуся кожн ым м усульм а н i нам с в я ш ч знным, най­ коратка расказаць i x г i сторы i .
вышзйшым с i м валам у войнах суп раць "н яверных". Начнём з Галанды i , якая цяпер нос i ць
lсламская легенда па гзтай п р ы ч ы н е гаворыць а ф i цыйную назву Н i дзрланды, пакольк i менав i та у
наступнае . Узначал е н ы я Прарокам беду i н ы в я л i гзтай краiне упершыню у г i стор ы i з я в i ус я агуль­
в а й н у з а новую в е р у i у адн ы м з баёу завагал i с я . нанацыя нальны флаг . А усё nачалося з пауста н н я
Тады Мухамед, каб натх н i ць i x , сарвау з галавы у 1 58 1 годзе фламандцау суп раць iспанскага
зялёную чалму i к i нууся уперад, размахваючы ёй, панаван н я . Барацьба на сушы суп раць першаклас­
як сцягам . Менав iта з гзтага з п i зода устанав i лася най iспанскай apм i i не пры несла поспеху фла­
думка, што усе сцягi "во i нау П рарока" зялён ы я . мандск i м дваранам, я к i я патрабавал i большай
Н а самой ж а справе нават п рарок Мухамед часта незалеж насцi прав i н цый ад lcпaн i i . Тады на моры
вы карыстоувау бел ы я i чорныя палотн i ш ч ы . Выка­ усту п i л i у барацьбу "марс к i я гёзы", паспяхова
рыстоувал i с я i i н ш ы я коле ры : бел ы я (м усульм а н - у ч ы н я у ш ы я адваж н ы я напады на iспан с к i я карабл i
в
гарн iзон ы . Гэта в ы к л i кала новы пад'ём нацы я ­
н альна-вызваленчага рух у . Карабл i "марс к i х гёзау"
не мелi адз i нан с i м в ол i к i . Палот н i шчы былi розн ы х
колерау : зялёныя, аранжав ы я , жоут ы я , с i н i я, з
рознымi палосам i , крыжам i , кругам i , i н ш ы м i геа­
метрыч ным i ф i гурам i . Частка паласатых флагау --------.
мелi аранжавы, бел ы , c i н i колеры - колеры прын­
ца В i льгельма А ранскага, натхн яльн i ка i
нам i нальнага к i раун i ка в ызваленчан ван н ы . Выка­
рыстанне ч ы рвонан паласы замест аранжаван указ­
вала на тое, што уладальн i к флага не п рызнае
прынца сваiм к i рау н i ком i з н аходз i цца у аднос i нах t-----------..
да яго у апазi ц ы i . Вызвал i уш ы с я ад iс панскага
прыгнечан н я , п рав i н ц ы i Пау ночнан Фландрыi
утвары л i новую д з я ржаву - Галандыю, па назве
аднон з прав i н цы н . Уладаром яе стау прынц
Аранс к i , а яго флаг з аранжаван, белам i с i н я н
палосам i - у 1 599 годзе стау дзяржауным флагам . Мал. 15. Кllр мавы флаr ВМ Ф Аустра-Венrер скай /мперь11.
3 аслабленнем пасля 1 630 года уплыву прынца 1 78 7- 1 9 1 8 rllДЫ
Аранскага гандл ё в ы я карабл i пачы наюць часця ком
падым аць флаг, дзе аранжав а я паласа зам я н яецца
ч ы рвонан . Сап рауднасцi дзеля трэба сказаць, што Рымскай i м перы i , вы карыстоувалася iмперская
гэта было в ы кл i кана часткова i тым i абстав i нам i , сiм вол i ка - чорны двух галовы арол на жоутым пол i .
ш т о аранжавая фарба хутка в ы ц в i тала i ф л а г хутка Адказауся ад трона " Рымскага кесара" iмператар
патрабавау зам ены, што абыходзiлася н я тан на, Франц 11 у 1 806 годзе . Але яшчэ папярэдн i к
пакольк i флагау на карабл я х было шмат . Аранжа­ Франца 1 1 loc i ф 11 даручае сванму канцлеру князю
вую паласу а ф i ц ы н н а зам я н i л i у 1 65 1 годзе, кал i Кау н iтцу падрыхтаваць эск i з ч ырвона-бела- чырвонага
Галандыя стала купецкан рэсп убл i кан (мал . 1 4). флага са шчытом так i х жа колерау пад каронан, якi
Гэты флаг практычна не м я н я ус я . Толькi з 1 796 па i быу прыняты iмператарам 20 сака в i ка 1 786 года
1 806 год, кал i i снавала Батаус кая рэспубл i ка, на (мал . 1 5) . Выкарыстанне ф лага было дазволена с 1
я го ч ырвонан паласе з' я в i ус я белы кантон з студзеня 1 787 года i у хутк i м часе яго урачыста
с i м вал i ч нан в ы я ван Галанды i . У 1 8 1 0- 1 8 1 3 гадах паднялi на флагштоку флагмана аустры нскага ваен­
кра i н а знаходз iлася пад ф ран цузск i м флагам . нага флоту - карабл i "Карнэт", якi базi равауся у
г. Трыесце . 1 хоць у 1 867 годзе у сув язi з
абв яшчэннем дуал iстычнан (двуадзi нан) дзя ржавы
Аустра- Венгрыя дзя ржаун ы флаг быу некальк i
зменены (да яго "прышылi" флаг Венгр ы i ), кармавы
флаг ВМФ заставауся нязменным аж да канца
iмперыi (верасень 1 9 1 8 года) . 1 2 л i стапада 1 9 1 8 года
дзя ржауным флагам Аустрынскан Рэспубл i к i было
абвешчана чырвона-бела-чы рвонае палотн i ш ча, - на
якiм некальк i пазнен з' я в i ус я чорн ы аднаrаловы арол
з серпам i молатам у лапах . У перыяд з 1 936 па
1 938 год яго зам я н i у чорны двухгалов ы арол, але
гiт лераускi "аншлюс" паклау канец аустрынскан
дзя ржаунасцi, якая была адноулена тольк i у 1 95 5
годзе з рэсп убл i канс кiм флагам 1 9 1 8 года з арлом
у я касцi дз яржаунага.
Кал i галандцы практ ы ч н а перш ы м i ствары л i
дзяржауны флаг, то дзяржау н ы ф л а г датчан мае
сам ую працяглую "радаслоуную" у Еуропе . "Дан­
неброг" - так называлi флаг, я к i з' я в i ус я у 1 2 1 9
годзе пры наст у п н ы х абстав i нах . Дацк i я рыцары
Мал. 1 4. Дзяржауны флаr Нiдзрландllу пад камандав аннем Вальдэмара 1 1 Перам ожцы, якi
в ысадз i уся на берагах сучаснан Эстон i i , асадз i л i
крэпасць эстау Л i нданi сэ, ш т о знаходз iлася неда­
Аустрынскi дзяржауны флаг прама зв язаны з лёка ад таго месца, дзе с ё н н я рас к i нуу свае
гербам правячан дынасты i . l с н уе легенда, што кв арталы Тал i н . У час б i т в ы зетам удалос я захап i ць
з' яуленне чырвона-бела-чы рвонага шчыта у прав я ­ каралеускi с ц я г . Датчане п р ы ш л i у зам яшанне, але
чан у Аустры i дынаст ы i Бабенбергау зв язана з т ы м , у крытычны момант з' я в i лася чырвонае палотн i ш ч а
ш т о Леапольд 11, в я рн у у ш ы с я пасл я б i т в ы з з прамым срэбра н ы м крыжам . Г э т а натх н i л а
я з ы ч н i к ам i , меу адзе н н е з срэбранан ткан i н ы, ры царау i я н ы перамагл i . 3 гэтага м о м а н т у с ц я г
м оцна запэцканае крывёю . Тольк i там, дзе быу с т а у в ы карыстоувацца я к с i м вал карал я . Да X V l l
шырокi пояс, якi падтрымл i вау меч, заставалася стагоддзя ф л а г з гэтым м а л ю н кам станов i цца
белая паласа . У сапрауднасцi ж п я чатка з асноуным ваенна-м арск i м флагам . Палот н i шча з
в i дарысам ры цара, я к i т р ы м ае ш ч ы т так i х колерау, кас i цам i дазвал яецца падымаць толькi баявым
з ' я в i лася у дваццат ы я гады X l l l стагоддзя пры карабл я м з 1 696 года, а гандлёв ы м - без кас i ц .
Леапольдзе V I . Габсбу р г i , я к i я зм я н i л i Бабенбергау Менав i та так i м , без кас i ц, ё н i стау у X I X стагоддз i
н а аустры н с к i м троне, п а к i н у л i сабе гэты с i м в ал . дзяржауным (мал . 1 6) . " Да н н еброг" аказау рашу­
3 1 436 года, калi Габсбургi зан я л i трон С в я ш ч эннан ч ы уплыу на с i м вол i к у Пауночнан Еуроп ы : флагi

9
пазней галава караля была аддзелена ад кара­
леускага цела, белы колер не быу в ы кiнуты з
какарды - ён ужо ш ы рока в ы карыстоувауся фран­
цузамi. У в ядом ым нам спалучэннi, але не калькi
адрознiв аючымс я ад сучаснага, флаг п р ы н я у На­
ц ы я нальны Сход 24 каст р ы ч нiка 1 790 года як гюйс
караблёу ВМФ . Тут л я дрэука знаходзiлася ч ы р­
воная верты кальная паласа, затым белая i сiн я я
(мал . 1 7) . Такiя палотнiш ч ы былi урач ыста падн яты
на вае н н ы х карабл ях у Брэсце i Тулоне у пачатку
1 79 1 года . 1 5 лютага 1 794 1 ода член камiтэта
Грамадскага в ы ратав а н н я Жан Бон Сент А ндрэ, у
веданнi якога знаходзiлiс я акiянскiя эскадры i якi
незадоуга да гэтага n рапанавау з м я ш чаць на флагу
л я дрэука не ч ы р воную, а сiн юю паласу, матыву­
ючы гэта тым, што н ядобра колер крывi прыбiваць
цвiкамi, п рыказау караб л я м акiянскай эскадры
падн я ць у я касцi кармавога палотнiшча сiне-бела­
Мал. 1 6 . Дзяржауны флаг Данii чырвоны флаг, дзе с1н1 колер разм яш чауся у
шкаторы н ы . А п раз два д нi, 1 7 лют ага 1 794 года,
ён жа быу абв е ш ч а н ы дзяржауным флагам
Французскай Рэсп ублiкi (мал . 1 8) . Флаг, я кi
Нарве гii i lсландыi з я у л я юцца в ы творнымi ад я го, з' яуляуся спалучэннем сiм вала карал я i сiм вала
а шв едскi флаг нарадзiуся nад бясспрэчным н 1 о rорада, дзе яго пакаралi, быу настолькi папул ярны
уплывам . Гэты уплыу тлум а ч ы ц ца п роста - усе
гэтыя краiны у свой час знаходзiлiс я у yнii з Данiяй,
з' яуляючыся факт ы ч н а яе калонiямi. Першы на­
рвежскi флаг адрознiваус я ад даt\."ага толькi
наяунасцю у nершай ч в э р цi занdтога 1цякаюч аr·а"
··

льва з сякерай . Толькi у 1 82 1 годзе на флаг


гандлёвых суднау быу дабаул е н ы ciнi крыж . А
першыя шведскiя флагi, я кiя з ' я вiлiс я на ваен ных
карабл ях у ся рэдзiне X V I стагоддзя, адрознiвалiся
ад флага дацкага ВМФ тол�... к i колерам . Да 1 650
года сустракалiс я i флагi з трох гарызан тальн ых
палое : сiн яй, жоутай i сiн яй, а таксама з крыжам
i трыма касiцамi. С ё н н я ш нi мал юнак дзяржауны
флаг Швецыi атрымау толькi 22 чэрве н я 1 906 года .
Што т ы ч ы ц ца флага Фiн л я н д ыi, то ён створан у
трады цыях скандынаускiх краiн .
Гiсторыя дзяржаунага флага Ф ран цыi цесна
пераплецена з падзеямi Вялiкай фран цузскай
рэвалюцыi. Да яе Ф р а н ц ы я наогу11 не мела
дзя ржаунага флага . Першаnачаткова на карабл я х
вы карыстоувалiс я каралеускiя колеры ciнi за­
·-

ступнiка гандлю св . Марка i чырвоны "<.Jеннага


М ал. 1 7 . Гюйс ВМ Ф Французскай Рзспублiкi. 1 790- 1 7 9 4 гады
засту п нiка с в . Дэнi. 3 усту пленнем на 1рон f ...:н­
рыха I V - заснавальнiка каралеускай дын" 1ыi •.

Бурбонау - каралеускiм колерам стау бел ы . r�н;Js;


змена звязана з тым, што, стау ш ы нехаця католiкам ,
nравадыр гугенотау Генрых Наварскi у душы iм
жа i застаус я . А белы колер увасабл яу у гугенотау
чысцiню ix рэлiгii . У хуткiм часе ён стау сiм валам
манархiзму усяго свету . Калi 1 4 лiп е н я 1 789 года
nарыжане iwлi штурмаваць Бастылiю, яны зусiм
не в ыступалi як працiунiкi карал я - белы колер
яшчэ паважауся, а на многiх с ц я гах, я к i раней,
застав алiс я каралеускiя сiм валы . 1 гэта н я гледз я ч ы
на тое, ш т о на трох в у голках абаронцау крэnас цi
былi бел ы я какарды, а на трох в у голках штурма­
ваушых яе - сiн е - ч ы р в о н ы я какарды колерау
г. Па� ыжа . Калi 1 7 лiп е н я 1 789 года Людовiк X V I
nрыбыу пасл я падзе н н я Бастылii у Парыж, у
�астав ы Пасi яго сустрэу новы м э р Парыжа Бальлi .
Е н працягнуу карал ю ключы ад горада, а затым
сiне-чырвоную какарду н а ц ы я нальнай гвардыi Па­
рыжа, кажучы пры гэт ы м : " Цi не будзе угодна
Вам п р ы н я ць адметны знак французау�" Кароль
моучкi пры мацавау на ш л я п у нацыя нальн ую какар­
М ал. 1 8. Дзяржауны флаг Франць1i
ду, а у цэнтры яе пры калоу сваю, бел у ю . 1 хоць
10
у народзе, што на Венс к i м кан � рэсе, в � 1 р �шыушым яго адрозн i в аюць п рапорцы i : аднос i ны шыр ы н i да
у 1 8 1 5 годзе лёс Ф ра н цы�, русю 1 м ператар даужы н i : царскага было 2 : 3, iзноу зацверджанага
Аляксандр прапанавау (канешне, не беска­ 1 : 2. 1 1 снежня 1 993 года згодна з указам
рыслi ва} захаваць яго i п ры в я рнуушы хся Бурбонах . Прэзiдэнта Рас i йскай Федэрацыi флагу былi звер­
П рапанову адх i л i л i . Але ужо п раз 1 5 гадоу, у нуты г i стары. ч н ы я прапорцы i палот н i ш ча - 2 : 3 .
жнiу н i 1 830 года, парыжане падн я л i н а гарадской Пасл я 1 70 1 года замест кармавога флага ВМФ
ратушы свой "трыкалор" . Падн я л i назаусёд ы . узору 1 699 года уводзяцца тры флагi - бел ы, c i н i
Так i я ж колеры - белы, ciнi i ч ы рвоны м а е i i чырвоны з крыжам i у кантоне . Малюнак вядомы
флаг Pac i i . Г i сторы я яго зв язана з г i сторыяй першага ус i м нашым чытачам .. Андрэеускi флаг атрымау
рускага ваеннага карабля " А рол", пабудаванага у тол ь к i у 1 7 1 2 годзе . Е н п р а i с навау без змен да
1 668- 1 669 гадах у царст в а в а н н е Аля ксея 1 9 1 8 года, хоць белагвардзейск i я карабл i спусцiлi
М i хайла в i ч а . Да гэтага года у Pacii наогул не было Андрэеускi флаг з флагштокау тол ь к i каст­
агульнадзяржаунага флага . Пабудовай карабл я р ы ч н i ц к i м вечарам 1 924 года у афрыканскай
к i равал i галандцы i цар зв ярнууся да i x з Б i зерце . 3 26 л i пе н я 1 992 года Андрэеус к i флаг
дапамогай у стварэ н н i с i м в а л а . Першы камандз i р разам з ранейшым гюйсам стау i з ноу раз в i вацца
карабл я таксам а галандзец Дав i д Бутлер зая вiу над ба я в ы м i карабл я м i Pac i i (мал . 20) . Такi ж
цару, што звычайна на кармавым флагштоку малюнак мае i зацв ерджаны 2 1 мая 1 993 года
карабл я ВМФ з· яуляецца флаг карал я. Так i с i м вал кармавы флаг караблёу пагранвойск Pac i i , але у
неабходна было стварыць i дл я цара н а п i сал i яго светла- зялёнае палотн iшча, а к р ы ж абведзен
даведку аб с ц я гах, дзе акрам я б i блейск i х апiсалi бел ай палоскай .
марскiя флагi А н гл i i , Дан i i , Ш в е цыi i Галандыi . А якая ж г i сторыя флагау В я л i кабрытан i i , я к i я
Г i сторы я не захавала дакладнага малюнка флага аказал i прыкметны у п л ы у н а с i м вол i ку баявых
" Арла", але м я р к уецца, што ён быу падобны да караблёу Рас i йскай l м пе р ы i � Першае з яуленне
галандскага - з трох гарызантал ь ных палое : белай,
" Ю н iон Джэка" аднос i цца да пачатку X Vll стагод ­
с i н я й i ч ы рвонай . У цэнтры гэтага палотнiшча згодна
дзя, кал i пасля с м е р ц i а н г л 1 искай каралевы
з указам цара ад 24 красав i ка 1 669 года пав i н ен
Е л i заветы 1 перарвалас я дынастыя Цюдорау i на
быу быць размешчан залаты двухгаловы арол . На
карысць такога малюнка гаворыць шэраг абстав i н . трон узыйшоу сын пакаранай шатландскай каралевы
Па-першае, згодна з указам цара а д 9 красав i ка Марыi Сцюарт Я кау 1 . (Па адной з верс i й , "Джэк"
1 669 года на выраб флага заказвалася роуная - фам i л ь я рна-пам я ншал ь н а я форма каралеускага
колькасць матэрыi кожнага колеру, чаго не было i м я Я кау, што перадавала грубав ата-насмешл i выя,
6 у выпадку л юбога iншага м я ркуемага даслед­
чыкамi малюнка . П а-другое, ва указе аб разм яш­
ч э н н i арла на палотн iшчы не агаварвалася я го
дакладнае месцазнаходжанне, што зноу жа маг­
чым а тол ь к i п ры палос ным варыянце, але нiяк не
п ры крыжовым . Па-трэц яе, у архi вах Аружэйнай
палаты Маскоускага Крам л я захав алiс я зап i сы аб
указан н i Аляксея Мiхайлав i ча вырабляць с ц я г i
менав i та такога м а л ю н к а дл я гул ь н я у малодшага
сына цара - П ятра А л я ксее в i ч а (першы забау ны
полк - П я троу полк быу створаны яшчэ п ры жыцц i
Аляксея}. Па-чацвёртае, м е навiта такi флаг быу
падн яты П ятром 1 6 ж н i у н я 1 693 года у Архан­
гельску на 1 2-пушачнай яхце ''Св . Петр" - першы
в ядомы малюнак рускага м арскога флага, я к i з
дзiц ячых гадоу Петр л i чыу сва i м асабiстым флагам .
3 гэтага часу бела-сiн е- чырвоны флаг ужо не
з н i кау з рускай г i сторыi . У 1 697 годзе ё н станов i ц ца М ал. 1 9. ДзRржауны флаг Pacii
кармав ым флагам ВМФ Pacii i менав i т а на iм
упершыню з· яуляецца у 1 699 годзе c i н i андрэеус к i
к рыж - с i м в ал ваеннага флота Pac ii, я к i быу
п р ы везены П ятром з А н г л i i . У 1 70 5 годзе
бела-с i н е-чырвоны флаг стау флагам гандлёвага
флоту Pac i i i заставауся так i м аж да грамад з я нскай
вайны 1 9 1 8- 1 920 гадоу . Дзяржауным ё н ст ау у
Рас i йскай l м перыi аф i цыйна тол ь к i 7 мая 1 883 года,
зам я н i ушы iснаваушы да гэтага чорна- жоута-белы
флаг (да яго дзяржайнага ф л ага н i хто наогул не
зацв ярджау ) . У 1 9 1 4 годзе на дзя ржауным флагу
з· я в i уся жоуты квадратны кантон з чорным арлом .
Пры часовым урадзе арла з н я л i i дзя ржаун ы флаг
стау так i м жа, як нацыянальны. 3 1 9 1 8 года гэты
флаг шырока выкарыстоувауся белагвардзей цам i i
э м i грантам i , таму у СССР ё н трап i у у разрад
"рэакцыйных" . У п е р ы я д пе рабудовы яго зноу
пачынаюць выкарыстоуваць дэмакратычныя плын i
Pacii, а у днi путча - 2 1 ж н 1 у н я 1 99 1 года на
падставе рашэ н н я надзвычайнай cec i i ВС РСФ С Р
бела-с i не-чырвонае палотн iшча з н о у станов i цца
дзяржауным флагам Pac i i (мал . 1 9). Ад ранейшага Мал. 20. К11рм11вь1 А ндрзеускi флаг ВМФ P11cii

11
не вельм i пачц i в ы я аднос i н ы маракоу да тоустага, Падзе i, што з в я заны з утварэннем Злучаных
некалькi н я зграбнага карал я . ) А н гл i я i Шатландыя Штатау Амеры к i , чытачам, мабьщь, добра в ядом ы .
былi аб' яднаны асаб iстай у н i я й . 1 2 краса в i ка 1 606 Першапачаткова паусrанцы лаяльна аднос i л i с я да
года Якау аб' я в i у адз i н ы саюзны флаг, ..я к i н ас i у англi йскага карал я i нават пры стварэ н н i свайго
тады назв у "флага каралеуск i х колерау" . Е н уяуляу першага дзяржаунага с i м вала - флага ВМФ ЗША
сабой спалучэнне двух с i м в алау: с i м в ала заступ н i ка в ыкарыстал i два флагi метрапол i i : флаг Вест­
Англ i i св . Георга - белае палотн i ш ча з ч ы рвоным l ндыйскай кампан i i , я к i с кладаус я з чырвоных i
прамым крыжам i с i м вала заступн i ка Шатландыi белых гарызантал ь н ы х палое, я к i я чаргавал iся, i
св . Андрэя - сiняе палотн iшча з белым д ы я га­ в ядом ы нам "Саюзны гюйс", я к i паустаушыя
нальным крыжам (абодва флагi в ы карыстоувал i с я разм я с ц 1 л 1 у кантоне свайго флага. Флаг гэты
на ба я в ы х карабл я х у п а м я н у т ы х дзяржау) . Чырвоны упершыню быу падн яты 3 снежня 1 77 5 года на
крыж на белай падкладцы быу накладзен ы н а c i н i флагманс к i м карабл i амерыканскай ваеннай фла­
Андрэеуск i флаг ш а тландцау . Г э т ы флаг было тыл i i 11 Альф рэд" я к марская эмблема 1 3 калон i й
прыказана падымаць спачатку на гротмач це, а з (м енав i та стол ь к i было палое на палотн i ш ч ы ) . Аднак
1 634 года у якасцi гюйса - на ваенных карабл ях добры я аднос i н ы да ангельскага манарха паступова
кра i н ы . Тым не менш Шатланды я у той час м я н я юцца на супрацьлегл ы я : брытанскi флаг
заставалас я у падначален ы м станов i ш ч ы у аднос i нах в ы к л i кае усё большае раздражненне i на пасяд­
да Англ i i. Так, на yc i x трох кал яровых кармавых жэннi Кангрэса ЗША 1 4 чэрвен я 1 777 года было
флагах ВМС у кантоне знаходз i ус я тол ь к i флаг в ы рашана зняць яго з кантона а ф i цый нага флага
св . Георга, гэта значыць с i м вал А н гл i i , а у палаце { i снавала в я л i ка я кол ькасць неаф i цы й н ы х марс к i х
лордау Парламента не было месца шатландск i м ф л а гау у штатах : б е л ы з . эялёнай елкай ваеннай
арыстакратам . Там у пасля пакаран н я англ i йскага флатыл i i Д. Ваш ы н гтона у Масачусетсе, паласаты
карал я Карла 1 Сцюарта Шатландыя у 1 649 годзе с i н е - ч ырвоны са змяёй у Пауднёвай Карал i не, c i н i
лёгка в ы й шла з саюза з англ i ч анам i i з 1 650 года з пурпурнай гронкай в i н аграда у белым кантоне у
"Юнiон Джэк" перастау в ы карыстоувацца на баявых Канектыкуце i г . д . ) . Н а гэтым пасяджэнн i пры­
карабл я х . Тол ь к i у в ы н i к у б а я в ы х дзе я н н я у шат­ сутнi чау i кап i тан ваеннага карабл я 11Рэнжэр11
ландцы вымушан ы былi в яр н у цца да непапуля рнага нацыянал ь н ы герой З Ш А Поль Джоне, я к i , в я р­
саюзу i у 1 658 годзе на гюйс штоках зноу з· я в i ус я нуушыся у П л i м ут, hаведам i у м я ркуемы малюнак
1 1 саюзны гюйс" . Да 1 660 года ё н меу у цэнтры дзяу чатам з гуртка " Флаж н ы я пчолы", я к i я i сшыл i
эмблему з арфай Дав i да - с i м валам l рланды i , першы у г i сторы i "Зоркавы флаг" З Ш А , змясцiушы
якая знаходз iлася фактычна у станов iшчы калон i i . эамест " Ю н i о н Джэка" ciнi п рамавугол ь н i к з 1 3
Натурал ьна, што гэта эмблема у хуткiм часе зн i кла . белым i п я ц i канцовым i зоркам i па кол ь касцi штатау
1 шатландцы, i i рландцы беспера п ы н н а в я л i (мал . 22) . Зоркi был i размешчаны кальцом . Гэты
узброеную барацьбу з англ i чанам i , дам агаючыся флаг Поль Джоне падн я у н а флагштоку свайго
роунапраунага станов i ш ч а у саюзе . Шатландцам карабл я 4 л i пе н я 1 777 года, а у верас н i англiчане
гэта удалося у 1 707 годзе . 3 гэтага года я н ы упершыню уба ч ы л i яго у баi . Трэба адзначыць,
прысут н i чалi у ж о у абедзвух палатах парламента, што " Зоркавы флаг" не стварауся я к дакладна
а "Юнiон Джэк" з' я в i ус я у кантонах y c i x трох марскi флаг, хоць i з ' я в i ус я у першы н ю на моры
кармавых флагау ВМФ, п р ы ч ы м белы флаг - гэта быу флаг i сухапутных армейск i х часцей, i
атрымау яшчэ i чырвоны крыж на палот н i ш ч ы - купецк i х судн ы ш кау . Пазней, п а меры увел i чэ н н я
ён i сён н я з ' яуляецца карм а в ы м флагам ВМФ кол ькасцi штатау, м я н ялася i кол ь касць зорак у
В я л i кабрыта н i i . l рландцам удалое я даб i цца кантоне (кол ькасць палое пасл я н я удачнага вопыту
роунапрауя амаль сто гадоу пазне й . 1 студзен я вы рашыл i астав i ць н я з м е н н ы м ) . Папраукi у кантон
1 80 1 года, у першы дзень X I X стагоддз я, н а унос i л i с я 27 разоу i сён н я у i м знаходз i цца 50
"Саюзным гюйсе" з ' я в i ус я к р ы ж св . Патрыка - эорак . Дзяржауны флаг вел ь м i папулярны i
засту п н i ка l рланды i . Прычым перакладз i н ы крыжа шануемы у З Ш А , чаму i ншым краi нам патрэбна
былi змешчаны, каб не закрываць поунасцю павучы цца . 1 нават ствараючы у 1 83 6 годзе кармавы
шатландскi Андрэеускi крыж (мал . 21 ) . флаг для караблёу ВМС Рэсп убл i к i Тэхас ( 1 83 5 -
Як бач ым, флагi А н гл i i i Pac i i , раней ч ы м стаць 1 84 5 гады), тэхасцы в ы карыстал i 11бл i з к i11 дзяр­
дзяржауным i, не менш века в ы карыстоувал i с я у жауны флаг ЗША, зам я н i у ш ы тол ь к i шматл i к i я
гэтых кра i нах як карабел ь н ы я . Упершыню з ' я в i уся н е в ял i к i я зоркi адной в я л i кай, с i м вал iэуючай i x
на моры i флаг ЗША. радз i м у, в ядомую с в а i м i каубоям i п рас-

М11л. 22. Перwь1 "Зорк11вы фл11г" ЗША . 7 7 7 7 год


М11л. 2 7. Дзярж11'jны флаг Вялiкабрыт11нii

12
лав i ушу юся пазней на увесь свет багацце м сваiх
недра у .
Стварэнн е дзяржау нага флага Федэрат ыунай
Рэспуб л i к i Герман i i не было (вель м i рэдк1 в ы падак
у Еуропе) з в я зана з __ мораплав анне � . П �_сл � раз­
грому гiганцкай арм 1 1 Напалеон а у Рас 1 1 у 1 8 1 �
годзе на еурапейск i м кантыненц е пачауся хутк1
пад· ём нацы янальна-в ызваленча га рух у . У дапамо­
гу рэгул ярнай apм i i ствараюцц а апал ч эн н i . У
Герма н i i н я м е цк i я студэнты, я к i я не м е л i аб­
мундзi раван н я, нашыл i н а чорн ы я сюртук i чырво­
н ы я пагоны, каунеры, абшлагi i прыйшылi да
i м п рав i заваных м у н д э i р а у л а т у н н ы я б л i с к у ч ы я
гузi к i . Т а к з ' я в i лас я спалучэнне чорнага, ч ы рвонага
i залацi стага колерау . В я р н у у ш ы с я з палёу анты­
напалеонаускай вайны, студэнты заснавалi у 1 8 1 5
годзе у lене самак i руючы саюз "Буршэн шафт" . У М.tл. 23. Д зярж11'jны фп11r Федзр11ты'jн11й Рзспубпiкi Германii
1 8 1 6 годзе жан ч ы н ы горада падар ы л i саюзу с ц я г
з чы рвонай, ч о р н а й i ч ы рвонай гарызантал ь н ы х
палое . Сц я г быу а б ш ы т ы м атузам i i м е у у цэнтры
в ышытую залат ы м i н i ткам i дубов ую гал i нку прыняла гэты ж флаг, але на палотн i ш ч ы з
(гл . мал . 7 ) . Саюз пачау барацьбу за аб' яднанне кастры ч н i ка 1 959 года быу дабаулены герб ГДР . 1
Герман i i супраць "тыранау" - былых к н я зёу, я к i я тол ь к i пасл я уз' яднан н я 3 кастры ч н i ка 1 990 года
был i вернуты на свае трон ы . Колеры i енскага сцяга ГДР i ФРГ усе н е м цы аб' яднал i с я пад адз i н ы м
стал i асновай для флага Германскага саюза 1 848- флагам (мал . 2 3 ) .
1 852 гадо у . Чорна-чырвона-залаты флаг гэтага У адрозненне а д германскага флага флаг
саюза быу упершы н ю падняты у Франкфурце-на­ Пол ь ш ч ы прама паутарае колеры старажытнага
Майне 31 л i п е н я 1 848 года у час работы Нацыя­ каралеускага герба, якi меу белага арла на
наль нага сходу . У х утк i м часе ён ст ау ваенна­ чырвоным пол i . З годна з легендай, адз i н з трох
марскiм, а затым i гандл ё в ы м флагам . У снежнi братоу Лех у пошуках удэела эайшоу на пал я н у,
1 848 года флаг ВМФ атрымау яшч э i кантон: жоуты на якой расло дрэва, а на яго в я ршыне на фоне
з чорным двухгаловым арлом Свяшчэннай Рымскай багранага закату сядэеу белы арол . Гэтая карц i н а
i м перыi германскай нацы i , аб якiм м ы ужо i л я гла у а с н о в у герба Пол ь ш ч ы . У сапрауднас ц i
упам i н ал i i я к i стау асновай д з я ржаунага герба в ы я ва а р л а з' я в i лася тол ь к i у X l l l стагоддэ i , в а
саюза . Аднак прызналi флаг у с я го чатыры дзяр­ удзе �ах, я к i я л яжал i л я н я м ецкай гран i цы, прытым
жавы, а англ i чане прапанавалi карабл ям ВМС не з яул яецца галоуным, а даецца наро у н i з
адразу падымаць белы . Германскi саюз быу в ы я вай л ь в а, л i л i i i м е с я ца, я к i я наогул служыл i
зыбк i м н яустой л i в ы м аб' яднаннем . У хуткiм часе с i м валам к н я жацкага п аходжан н я . У Верх н я й
ён распауся, князi разы ш л i с я па сваiх кватэрах, а Ciлeз i i арол з ' я в i у с я кал я 1 260 года . У Малой
баявыя карабл i у 1 852 годэе п радал i з аукцыёна. Польшчы арол сустракаецца кал я 1 226 года на
Новая аб ' яднаная Герман i я - спачатку Пауночна­ п я чатцы Лешака Белага, уладан н i якога знаходз i л i с я
Германскi саюз, а затым i i м пе р ы я пад с к i петрам на поуд н i П ол ь ш ч ы . Галава а р л а эвернута улева i
п руск i х Гаген цолерау не п р ы н я л а чорна-чы рвона­ апушчаны у н i з крыл ы . Тол ь к i у 1 3 1 0 годзе арол
залатое палот н iшча . Яна атрымала у якасцi дэяр­ э каронай н а галаве прызнаны быу пастая н н ы м
жаунага с i м вала у 1 867 годзе чорна-бел ы - ч ы рвоны дзяржауным гербам М а л о й П ол ь ш ч ы . У В я л i кай
флаг з чорна-бел ы х колерау Пpyc i i i рас­ Пол ь ш ч ы ё н узлунау пасл я 1 23 0 года, але без
паусюджанага у Герман i i ч ы рвонага . l д э я гэтага карон ы . Герб жа усёй П ол ь ш ч ы узн i к тол ь к i у
i м п е рскага флага належала п р ы н цу Адальберу - пачатку X I V стагоддз я . Пасл я y н i i з В я л i к i м
марскому м i н i стру Пpyc i i . Тол ь к i пасл я крушэ н н я кн яствам Л i тоуск i м абодв а бак i захавал i свае
i м перы i - у 1 9 1 9 годзе дзяржауны ф л а г i з ноу гербы, я к i я часам спалучал i с я разам на адным
станов i цца чорна- ч ы р в она-жоуты м . Але i у Вей­ шч ы ц е . Пасл я Другой сусветнай вайны карона на
мерскай рэспубл i цы (па назве горада, дзе яна была некаторы час зн i кла з гал а в ы арла, але у 1 990
абвешчана) яго п р ы н я л i не усюды . Вае н н ы я маракi годзе з' я в i лася зноу ( м ал . 24) . Што тычыцца флага,
адказал i с я карыстацца гэты м i колерам i на сваiх то той, якi в ядом ы, з' я в i ус я у час польскага
караблях i падн я л i гюйс i м п е рскага флоту у якасцi паустан н я �- 83 1 - 1 83 3 гадоу супраць руск i х эа­
кармавога флага, на якiм тол ь к i мале н ь к i кантон ваёу н i кау . Е н узн i к, я к i французс к i , з бела-чыр­
колерау рэспубл i к i напам i нау, што гэта не судны вонай какарды, якая была п р ы н ята 7 лют ага 1 83 1
кайзера В i льгел ь м а . У 1 93 3 годэе Адол ь ф Г i тлер года Польс к i м сеймам дл я apм i i у с у в я з i з
аднав i у д з я р ж а у н ы флаг i м п е ры i , а у 1 9 3 5 годзе пачаткам паустан н я . Нельга сказаць, што п а п я ­
зам я н i у яго п а р ты й н ы м ч ы рв о н ы м флагам э рэдн iка я м у не было. Я ш ч э у пачатку X V l l
чорнай с в а с т ы к а й у б е л ы м к р у з е . Ф л а г гэты стагоддзя польск i я в о i н ы в ы карыстоувал i бела-чыр­
упершыню п ад н я т ы у ч ас " п i у н ога путчу" у воны значок з бел ы м i чырвоным кавалерс к i м i
Мюнхене у 1 924 годзе н ас i у з м р о ч н у ю н а з в у у крыжам i . Аднак я к с i мвал y c i x палякау ён я ш ч э
г i т л е раус к i м с ты л i - " Ф лаг к р ы в i " . Разгром у не п рым я н я ус я . Так, у X V l l стагоддз i на ваенным
1 94 5 годзе Т р э ц я г а р э й х а в я р н у у н а ф л а г ш т о к i i флоце Рэчы Паспал i тай, я к i п р а i снавау давол i
чорна - ч ы р во н а - жоутае п а л о т н i ш ч а . 9 м а я 1949 каротк i час, в ы карыстоувауся чырвоны флаг з
года ён стау д з я р ж ау н ы м ф л а г а м с т в о р а н а й у в ы явай рукi з м я чом - адз i н з варыя нтау
а м е р ы ка н с к а й , ан г л i й с к а й i ф ранцузскай зонах " П агон i " . У час В я л i кай ф ра н цузскай рэвалюцы i
акупацы i Федэратыунай Рэспубл i к i Герман i i . Аб­ легiёны генерала Дамброускага у Тулоне прым я ­
вешчаная у кастры ч н i ку 1 949 года у савецкай зоне н я л i чырвоны флаг э б е л ы м а р л о м я к на сушы,
акупацыi Германская Дэмакрат ы ч н а я Рэспубл i ка так i на караблях у Сярэднезем намор' i . Менав i та
13
М ал. 26. Д зRржllуны флllr Латвii

народа, знайшлi у тэксце с я рэднев я ковага "Рыф­


мованага летап iсу" упам i н а н н е аб тым, што восен н ю
1 279 года р ы ц а р з рэзiдэнцы i Л i вонскага ордэна
прывёу атрад апал ч э н н я пад ч ы рв о н ы м флагам з
белай паласой " п а Вендзенскаму з в ы чаю" i далей
тлумачылася, што Вендзен - зам а к на з я м л i латау .
М ал. 24. ДзRржауны rерб Польшчь1 1 хоць гэта было адз i ночнае упам i нанне аб флагу,
а венды не былi п родка м i латы шоу, ахоплен ы я
узв ышан ы м i пачуцц я м i п рабуджаючай нацыяналь­
пасля падаулен н я пауста н н я 1 83 1 - 1 83 3 гадоу най годнас ц i малады я людзi абв я с ц i л i , што са
бела- чырвоны флаг стау с i м валам нацы янал ь н а - в ы ­ старажытных часоу флагам ix нацы i было цемна­
зваленчага р у х у i к а л i пачалося паустанне пал я кау чы рвонае палотн i ш ч а з н е ш ы рокай белай гарызан­
1 86 1 - 1 864 гадоу, то у в ы бары мал ю н ка флага тальнай паласой . Паступова я н о станов i цца эмбле­
паустанцау праблем не было . П рауда паласа была май н а ц ы я нальнага руху i у 1 9 1 7 годзе у г. Рэзэкне
не ч ы рвонай, а карм i навай . П р ы узнауле н н i поль­ упершыню падымаецца ужо я к с i м вал лат в i йскага
скай дзяржаунасцi у 1 9 1 9 годзе п рапаноувал i с я народа, а у студзе н i 1 923 года а ф i ц ы й н а п рымаецца
чырвоныя ф л а г i з белым а р л о м а б о з рукой, якая я к дзяржауны флаг Латв i i (мал . 26) . У час Другой
трымала меч . Але я н ы б ы л i адразу адвергнуты, сусветнай вайны на белай паласе яго з м яшчалi
так я к бела-чы рвонае nалот н i ш ч а да гэтага моманту яшчэ тры залат ы я зоркi дзя ржаунага герба .
карысталас я б яссп р э ч н ы м аутарытэтам я к нацы я ­ Стварэнне д з я ржаунага флага Чэхаслав ак i i (ця ­
нальны с i м вал польскага народа (мал . 2 5 ) . 3 1 992 п е р сам астой н ы х дзя ржау Ч эх i i i Славакi i ) - гэта
года на белай паласе дзя ржаунага флага стал i шлях конкурснага адбору м ноства пада н ы х ayтapilMi
маляваць герб кра i н ы . Падводз я ч ы в ы н i к i , адзна­ праектау . Рэспубл i ка узн i кла на развал i нах Аустра­
чым, што у пол ь с к i м флагу в ы карыстоуваюцца Венгерскай i м пе р ы i , якая распалася на чатыры
колеры герба, але не паутараецца я к гэта было у дзяржа в ы . Сама назва гаворыць аб двух нацыях,
Аустры i, яго малюна к . якiя n ражы в ал i у яе межах, - чэхах i славаках. lx
Цi кавая г i сторы я стварэ н н я дзя ржаунага флага с i м вол i ка п а в i н н а была адлюстроувацца у дзяр­
Латв i i . Кал я 1 870 года студэнты з арган iзацыi жауным флагу i таму адразу адпау я к дзяржауны
Цербацкае братэрства млада-латышоу, якiя выву­ флаг бела - ч ы р в о н ы флаг Ч эх i i , якi в ы карыстоувауся
чал i этнагра ф i ю, трад ы ц ы i i г i сторыю латв i йскага першапачаткова Радай, пакол ь к i ё н з ' яуляуся ад-

Мал. 25. НацыRнальны флаr Польшчы Mllл. 27. Д зRржllуны флllr Чэхii

14
набок i м с i м валам i быу аналаг i ч ны флагу Пол ьшчы . Што тычыцца Чэх i i , то я н а п а к i нула ранейшы флаг
Славакi карыстал i с я флагам, я к i паутарау флаг з "славац к i м " с i н i м колерам, але з 1 студзе н я
Pac i i . Быу аб' яулен конкурс на п раект дзя ржаунага 1 993 года некал ь к i зм я н i л i с я п рапорцыi трох ву­
флага рэспубл i к i . Сярод прапанаваных варыянтау гол ь н i ка - я го бакi ц я п е р супадаюць з дыягана­
был i флагi бела- чырвоныя з с i н я й в ертыкал ьнай л я м i флага {мал . 2 7 ) .
паласой, флагi з чатырм а зоркам i , з чашай - Некал ь к i i на кш з ' я в i л i с я н о в ы я дзя ржауныя
с я рэднев я ковым с i м валам гусiтау i г . д . Аднак флагi у А ф рыцы i Aзi i . Тут флагi нацыя нальна­
лепшым быу п рызнаны r1раект арх i варыуса Ярас­
лава Курсы - бела- чыр• .оны флаг Чэх i i з с i н i м вызваленчых рухау ператвараюцца у с i м в алы
трохвугол ь н i кам л я дрэ\ < а - т р э ц i м колерам сла­ кра i ны . Так з' я в i л i с я палотн iшчы флаг ау у А нголе,
вацкага флага . Так i м i ray флаг рэспубл i к i у 1 9 1 9
·
Мазам б i к у i шэрагу i ншых д з я ржау .
годзе . П ры распадзе lэхаславак i i на дзве дзяр­ На гэтым можна закон чыць першую главу гэтай
жавы Сла в а к i я пр� 1яла флаг падобны да кароткай п рацы i пачаць расказ аб г iсторыi флагау
рас i йскага, але з дзs� жауным ге рбам л я дрэука . нашай Радз i мы - Беларус i .

Глава 2

ФЛАГI Б ЕЛАРУСI УЧОРА

Г i сторыя флагау Рэспубл i к i Беларусь поуная


белых п л я мау . Ян.�1 з ' я в i л i с я у вын i к у варварскага
з н iшч э н н я рэл i к в 1 и i дакументау у м узе ях i
б i б л i ятэках былога СССР пасля В ял i кай А й чыннай
в айны. Был i спалены белагвардзейс к i я с ц я г i
газеты часоу грамадз я н с кай, разбураны цэрквы,
я к i я захоув ал i мног i я тайны. Ц я п е р п рыходзi цца
гадаць аб тым , што тол ь к i учора пайшло ад нас .
Таму наш расказ аб г i сторы i флагау нашай
Бацькаушчыны будзе не вельм i поуным . Тут не
усё так прама i ясна . Г i сторыя бела - чырвона-белага
флага не мае, я к гэта с п рабуюць даказаць м н ог i я,
глубо к i х г i старычных каранёу . Аб гэтым сведчаць
i наступныя факты .
У нас н я м а падставы гаварьщь а б я к i м - небудзь
агульнанацыя нальным флагу беларусау раней ХХ
стагоддзя . Был i тол ь к i асабi стыя флагi л i тоус ка-бе ­
ларус к i х магнат ау i ваенныя с ц я г i . С i м в ол i ка, якая
i с навала з X -X l l стагоддзяу, был а вел ь м i падобнай М "л. 2 9. Сiмв"л кiеуск"га KHRЗR Ул"дзiмiр"
у розных кн яствах Старажытнай Pyc i , у тым л i ку i
на тэрыторыi, якую займае н аша рэспубл i ка ц я п е р .
Так, "трызубец" - с i м вал полацкага к н я з я l з яслава {мал . 29) - к i еускага к н я з я Уладз i м i ра {цяпер
{мал . 28) "трызубец" - с i м вал яго бац ь к i асноуны элемент дзяржаунага герба Украi ны)
вельм i падобны па стыл я в о м у адзi нств у .
Старажытныя слав я н е м е л i баявыя знакi
"ста н i цы" (ад слова "ста н " ) . Але аб памеры,
колеру, форме ix можна тол ь к i меркаваць . На
больш пазнейшых с ц я гах м а л я валася i кона -
абаронца в о i нау згодна з в i зантыйскай т радыцыяй,
якая iснавала на Pyc i .
У перыяд В я л i кага княства Л i тоускага асноуным
гербам з' яулялася " Пагон я" - знак, я к i выкары­
стоувауся i в я л i к i м кн язем - прав i целем белару­
ска-лi тоускай дзя ржавы (мал . 30). Гэты знак
с i м валi зуе старажытн у ю усходне-слав янскую тра­
дыцыю - адб iць палонных у ворага .
У Я н а Длугаша у а п i сан н i Грун вальдскай б i т вы,
све дкам я кой ён аднак не быу (звесткi ас­
ноуваюцца на апытан н i я е удзел ь н i кау), м аецца
расказ аб с ц ягах л i тоус к i х харугвау (харугва
адрозн i валас я ад палка кол ь к асцю в о i н ау): "Пяць­
дзесят першая харугва Жыг i м онта- Карыбута мела
на с ц я г у кан я з ездаком в а узбрае н н i н а чыр воным
пол i . Акрам я таго, был i у Л i тоус к i м войску
А л я ксандра - В i та ута - в я л i кага князя Л i твы, - ха­
М"л. 28. СiмВ"Л nоЛ"ЧК"Г" ' KHRЗR /ЗRСЛ"В" руг вы, пад я к i м i стаял i тол ь к i рыцары л i тоуск i я ,
15
М4'л. 3 1 . Сцяr К4'З4'ЦК4'Г4' 4'ТР"д" Н4' Гомельwчыне. Сярздзiн"
X Vll СТ4'ГОДДЗR

Бiскуп - е п iскап Кракауск i . С ц я г В i ленскага в а я ­


водства меу палотн i ш ч а з дзвюма кас i цам i з
" Паго н я й " н а белым ш ч ьще з аднаго боку i гербам
"Кал ю м н ы " з другога . " Кал ю м н ы " - гэта стыл i ­
заваны трызубец, намал я в а н ы на клеймах, я к i м i
В i таут кляйм i у с в а i х коней - родавая эмблема
Гедым i н а в i чау, якая у Х Х стагоддзi упры гожвае
штандарт прэзiдэнта Л i т в ы . С ц я г i , я к i я мелi пада­
бенства са сцягамi В i ленскага ваяводства, але без
руск i я, жм удск i я, татары . . . С ц я г i , што был i назна­ "Калюм н ы " м ел i вая водствы М i нскае, Полацкае i
чаны такiм харугвам, былi амаль усе аднолькавыя, Новагародскае ( раён гарадоу Ваукавыска i Слуцка) .
таму што кожная мела на штандарце ры цара ва Бя рэсцейскае в а я водства мела блакi тнае палот н i ш ч а
узбрае н н i , якi с ядзеу н а белым, чорным, альбо з "Пагон яй" на ч ы р в о н ы м пол i , Вi цебскае - зялёнае
гнедым, альбо пегiм кан i , трымаючы у падн ятай з " Пагоняй" на белым пол i , Мсц i слаускае -
руцэ меч на чырвоным пол i . Тол ь к i дзес яць з i x аранжавае. Колеры с ц ягоу паветау паутаралi колер
мелi другi с ц я г i адроз н i в ал i с я а д астатн i х вая водскага сцяга . У час заклю ч э н н я Любл i нскай
трыццацi: на i x чырвоным полi б ы л i намал яваны y н i i , кал 1 укра i н с к i я зем л i добраахвотна перай шлi
знакi, я к i м i Вiтаут з в ы ч а й н а к л я й м i у с в а i х коней " . " пад юрысдыкцыю Пол ьскай кароны, з К i еускага
Трэба адзначыць, што у той час не было в ы разнай ваяводства выдзял i у с я Мазырскi павет, якi быу
тэрм i налог i i , а таму у к ры н i цах таго перыяду слова уключаны у склад М i нскага в а я водства i меу на
" харугва" i "сцяг" м а г л i абазначаць адно i тое ж, той момант зялёнае палотн i ш ч а . Элементам, якi
што часта сустракалас я . аб' stдноувае сцягi, была н е каляровая гама, а герб
Пазней, пасл я адм i н i страцыйнай рэформы " Па го н я " , якi таксама не меу адз i нага коле р у . Але
1 564- 1 566 гадоу, кал i узнiклi в а я водств ы, кожнае усё вышэй апiсаныя палот н i ш ч ы _ не з · яул яюцца
з i x атрымала в я л i какняжацкi с ц я г з казны флагам i . Аб гэтым сведчьщь i " Под п i с войска
(" скарба" ) . У той час менав i та казна займалася Вял l кага кн яства Л i тоускага лета 1 567 года", я к i
в ы рабам падобных с ц я гоу, н а што мелася выключ­ пакаэвае, ш т о с ц я г i паветау э · я у л я л i с я не сцягам i
нае прав а . Так адбывалася н е тол ь к i у В ял i к i м адм i н iстрацыйнага раёна, а с ц я гам i пав ятовых
кн ястве Л i тоус к i м , а л е i практычна в а yc i x цэнт­ харугвау - такты чнай адэ i н к i у л i тоус к i м войску,
рал i заваных дзяржавах . У Pac i i , напрыклад, в ы ра­ якая с кладалас я э рьщарс к i х атрадау - "почт ау" .
бам сцягоу займалася тол ь к i Аружэйная палата На чале яе стаяу харунжы (харунжы па- польску
Маскоускага Крамл я . Больш таго, у часы Пятра 1 сця ганосец - а ф i ц ы й н а гэта слова эасведчана у час
н i водз i н с ц я г не м о г бьщь створан без адаб р э н н я Уладз iслава Лакотк i ) . Харугва ж беларуск i х татар
цара . Такiм ч ы н а м , н а в аяводск i м с ц я гу разм я ш ­ складалася не э " почтау", а са " с ц я гоу", я к i я ,
чауся герб, я к i м е л i такс ама i с ц я г i пав етау мабыць, мелi с в а е эначкi . С ц я г i н i у я к i м разе не
(адм i н i страцыйная ад з i н к а в а я в одст в а ) . В я л i к i с ц я г могуць раэглядацца я к н а ц ы я н ал ь н ы я флагi бела­
вая водства м е у дзве кас i ц ы , а с ц я г п а в е т а - а д н у . русау . Ваяводскi я с ц я г i - гэта с i м вал не народны,
З р э ш т ы , г i с торык А . К . Цiтоу з н а й шоу а п i с а н н е а арыстакраты ч н ы . Народ н ы я сцягi э ' я в i л i с я у X V l l
с ц я га Слон iмскаг� пав ета, у якога была не адна, стагоддэi у ч а с ш ы рокага нацыянальна-в ызвален­
а дзве кас i ц ы . Е н м е у ч ы р в о н ае палотн i ш ча, у чага руху, я к i раэгарнууся на Укра i н е i пауднёвым
цэнтры я кога быу з я л ё н ы квад рат з " Пагон яй" . усходэе Беларус i . Так, с ц я г казацкага атрада на
Што ж дат ы ч ы ц ца агул ь н а д з я ржаунага с ц яга, то Гомел ь ш ч ы н е меу м а л i навае палот н i шча э эалатым
ён меу чатыры к а с i ц ы , а н а палот н i ш ч ы была крыжам у цэнтры ( м ал . 31 ). Крыж быу акантаваны
намал яв ана " Па гон я " i Дзева Мар ы я з дз i цём карычневай nалоскай, а уэдоуж верхн я га i н i ж н яга
lсусам у сонцы . Натурал ьна, што в а я в о дс к i я с ц я г i nруга палот н i ш ч а ц я г н ул i с я блак i т н ы я палос ы .
был i м е н ь ш ы х памерау у параунанн i з д з я р ­ Пас л я 1 566 года сфарм i равалася аднародная
жау н ы м . Ваен н ы с ц я г гетм ана - камандуючага дэяржава - В я л i кае кн яства Л i тоускае э адэ i н ы м
л i тоускай арм i я й - м е у чатырох в у гол ь нае пануючым саслоуем - ш л я хтай, я к а я м е л а свае
бла к i т н ае палот н i ш ч а , з аднаго боку якога была кол яры, у тым л i ку i у н i фо рм у . Перадгi сторы я
намаляв ана " Па го н я " , а з другога - с в . Станi слау з' яуле н н я колерау м у н дз i рау ш л я х ц i цау прывед-
16
зена у к н i зе Т . i А . Е з i аркоускi х ·:,вая водскi я
мундзiры або i х народау Рэчы Паспал �_ � ан_ (Варшава!
" Пельта", 1 992). Пасл я разгрому вонскау_ Барскан
канфедэра ц ы i , да якой далу чыус я i л i тоус к i гетман
М . Агiнскi (сваяк аутара з н акам iтага паланэза), у
1 772 годзе адбыу с я п е р ш ы раздзел Рэчы Пас­
пал iтай пам i ж моцны м i яе суседз я м i , у в ы н i к у
чаго я н а згуб iла бол ь ш чатырох м i л ьёнау с вайго
насел ь н i цт в а (Усходн я я Беларусь ады йшла да
Pac i i ) . Гэта в ы к л i кала шок у грам адстве, выйсцем
з я кога было узмацненне н а ц ы я нальнага руху .
Адной з яго праяу стала в яртанне грамадства да
нацыянальнага адз е н н я , я кое зам я н i л а в ыкарыста н ­
не я к у apм i i, так i у г рамадств е воп ратак
н я м ецкага узору . Дэкрэтам 1 77 6 года сейм у в ё у
вая водс к i я у н i формы, а таксама у н i формы дл я
дэп утатау сейм а . Так, д л я беларуск i х в а я водствау
i паветау асноуны м i колера м i згодна палажэнню
з' яулял iся: Браслаускi павет - светла- с i н i i чырвоны,
М.tл. 32. Сцяr мiнскiх кр•уцоу. 1 830 гор,
Ашм янск i павет - зялёны, Лiдскi павет - цёмна-с i н i
i цёмна-чырвоны, Гродненскi п а в е т - чырвоны,
аранжавы i зялёны, Полацкае ваяводства - в iшнёв ы
i цёмна-сiнi, Навагрудскае ваяводства - чырвоны i э м i грыравау у канцы XV l l l стаrоддзя, кал i Беларусь
чорны, Ваука в ы с к i павет - ц ё м н а - ч ы р в о н ы i цё м ­ Кацярынай 11 была далучана да Paci i . Яна была
на-сi н i , Аршанс к i п а в е т - з я л ё н ы i белы, Брэст­ створана аседл ым i цыганам i , в ыдат н ы м i ра­
Л i тоускае в а я в одства - c i н i i м а л i н авы, П i нс к i монтн i к а м i , i слав iлася штоrод н ы м i конск i м i база­
павет - с 1 н 1 , Мсцiсл аускае в а я в одст в а - цёмна­ рам i . Аб флагу цыганскай дзяржавы з вестак н я м а .
сiнi i св етла-жоуты, М i нскае в ёi яводства i Мозырск i Вядомы сён н я ф л а г цыrанскаrа кангрэса "Рома" -
павет - ч ырвоны i цёмна-с i н i , Рэчыцк i павет - палотнiшча з роуных гарызантальных н ябесна­
цём на-чырвоны i бел ы . Мундз i р ы гэтыя у в одз i л i с я блакiтнай i зялёнай палое з чырвоным колам -
не па адвольнаму рашэ н н ю цэнтрал ь най улады сонечным знакам - " чакрам" у цэнтры .
Рэчы Паспал iтай, а зац в ярждал i с я на м ясцовых Пасл я таго як Беларусь у канцы XVl l l стагоддзя
сеймах в а яводствау, гэта з н а ч ы ц ь асновай ix былi увайшла у склад Рас i йскай i м пе р ы i , rаварыць аб
традьщыйны я для дадзенай м ясцовасцi колеры. нацыянальным флагу беларусау наоrул не пры­
Гербы ваяводствау н а ц я перашн я й тэрыторыi Бе­ ходз i цца . Аднак нельга сказаць, што не было
ларусi па кал яровам у рашэ н н ю больш адпав ядал i беларус к i х флагау наогул . У 1 830 rодзе быу
чырвона-белай гам е . У Брас n а у с к ;з г а вая водства на створан сцяг цэха м i н с к i х крауцоу - палот н i шча з
чырвоным ш ч ы це нам а л я ваны белы крыж з белых i c i н ix палое, я к i я чаргавал i с я , i с i м волiкай
блакiтным ш чытком у цэнтры . Н а шчытку белая у цэнтры, у склад якой у ваходз я ц ь i традыцый н ы я
паулуна . Гербам i " Па го н я " карыстал i с я тол ь к i кравецк i я нажн i ц ы - старада у н i с i м вал п рафесi i
Троцкае , Вiленскае, Полацкае, Брэст - Л i тоускае, (мал . 32) . Н а зваротным баку намал яваны с в я ты я .
Мсцiслаускае i М i нскае в а я в одствы, прычым на Падобны герб м i нскай губе р н i - благi т н ы я палосы
Полацкiм шчыце у конн i ка блак iтны шчыт з залатым на залатым пол i - быу прыняты значна пазнен -
крыжам i конь, пакрыты чырвонай з блакiтным у 1 878 годзе .
беражком гунькай . Сам Полацкi ш ч ы т - бел ы . На Г i стары ч н а у беларускага, л i тоускага i польскага
чырвоным ш ч ьще i н ф л я нтау - белы з залатай народау шмат агульнаrа . 3 л i тоуцам i беларусы
дзюбай i каронам i грыфон . У правай лапе у ств арыл i адз i н у ю дзяржаву, разам з пал я кам i в я л i
грыфона меч . На Навагрудс к i м гербе - чорны барацьбу за нацыянальнае в ы з в але н н е . Аб rэтым
анёл з бел ы м i крылам i i " Пагон я" на чырвоным гаворыць i паустанне пад к i раунi цтвам Кастуся
пол i . Але гэта датычыцца колерау адзе н н я два­ Кал i ноускага . Там у i с i м валы гэтых народау был i
ранства - шл я х т ы . П рост ы я беларусы н а п р а ц я г у бл i зк i м i . Напрыклад, значок паустаушых беларусау
стагодд з я у карыстал i с я у ас н о у н ы м б е л ы м ко­ (мал . 33) меу бела-чырвонае палотнiшча з дзвюма
лерам - колер непафарбаваных палотнау, i чыр­ кас i цам i . На ч ы рвонай паласе разм ясцiуся ciнi шчыт
воным . Толь к i са з' яуленнем танн ы х фарба­ з белым пол ь с к i м арлом, а на белай - ciнi шчыт
вал ь н i кау (блiжэй да ХХ стагоддз я ) гама стала з беларуска-л i тоускай " П аrон я й " . Ciнi колер шчы­
больш разнастайнан . тоу гэтага в ы м пела з в я заны з тым, што у Польшчы
На тэрытор ы i ц я пераш н я й Беларусi у X V l l l з канца X V l l l стагоддз я i да с ярэд з i н ы X I X стагоддзя
стагоддзi iснавалi так i я дзяржавы, я к Паулауская быу вель м i папулярны французскi "трыкалор" . Як
рэс публ i ка i Цыганская м i н i -дз яржа в а . Ства­ в ядома, пал я к i у справе узнауле н н я Рэчы Пас ­
рал ь н i кам Паулауск�� рэспубл i к i быу Павел Бжа­ палiтай ускладвалi в я л � к 1 я надзеi на дапамогу
стоускi - шляхц i ц . Е н в ыз в а л i у сваiх сялян ад рэвалюцыйнан Фран ц ы i , а пазней - на Напалеона .
прыгоннай залежнас ц i , я к i я i стал i грамадз янам i Добраах вотн i к i пад камандаваннем генерала Дам ­
гэтай дзяржав ы . Рэспубл i ка мела свае законы, сваю броускага уваходз i л i у склад войск французскай
арм iю, салдаты якой б ы л i ап рануты у асобую Дырэкторы i , а п я ц i т ы с я ч н ы польскi корпус -
унi форму, i , магчыма, свой флаг . Ста л i цай быу адзi ны з зарубежн ы х вайсковых кантынrентау apм i i
горад Мярэчы, а рашэнне п а Паулаускай рэс­ Напалеона - заставауся верным " i м ператару
nублiцы прымау нават сойм В я л i кага кн яства фран цузау" да канца . Гэты корп ус у 1 8 1 5 годзе у
П i тоускага i зац в я рджау сейм Рэчы Паспал i тай . поу � ым складзе быу уключаны у трыццацiтысячн ую
Цыганская м i н i -дзяржава, стал i цай я кой быу горад арм 1 ю Царства Польскага, якую стварау в ял i к i князь
l'v\ i p, фармал ьна л i чылася манарх i я й - апошн i цы­ Канстанц i н Паулав i ч . Таму н е д з i уна, што памяць
·анск i кароль с падар Марцынке в i ч, с ябра Радз i в iла, аб "трыкалоры" захавалася с я род с алдат
17
Можна сустрэць расказ i аб тым , што быццам •

бы младалатышы першапачаткова планавал i пры­


н я ц ь бела-чырвона-белы флаг, але затым даве­
даушыс я, што яго выкарыстоу в а л i беларусы у час
пауста н н я Кастуся Кал i ноускага, адм ов i л i с я ад
свайго рашэ н н я . Гэта здаецца малаверагодным .
Па-п ерwае, таму што латв 1 и ск i я крын i цы не
упам i наюць аб гэтым, а беларуск i я не паведамля­
юць аб наяунасцi у гэты перыяд падобнага флаг<�
у Беларус i . Па-другое, " Рыфмов аны летап iс" чы­
таецца адназначна - чырвоны флаг з белай пала­
сой . Па-трэцяе, дзве падзе i раздз я л я е дзе­
с я ц i годдзе, а i н фарм ацыi паступала у Латв i ю не
шм а т . Але несумнен на, што iдэя гэтага кал яровага
спалуч э н н я " в iтала у паветры" Беларус i . Аднак мы
ведаем, што бела- чырвона-белы флаг прапа­
ноувауся Л. Гросвальдсам я к дзяржауны флаг
Латв i i i гэтая п рапанова была i м зн ята пасля таго,
я к стала в ядома, што менав i та такi флаг маюць
беларусы . Гэта адбылося у перыяд з 1 920 па 1 922
год, кал i абм я ркоу валася пытанне аб латв i й с к i м
дзя ржауным флагу .
У с п р а в у адрад ж э н н я б е л а р у с к а й к у л ьтуры
в я л 1 к 1 уклад у н есл i браты Л у ц ке в i чы - l в а н ,
археол а г i э т н о г р а ф , i А нт о н , п убл i цыст i крыты к .
3 i м ё н ам i г э тых в i дных дзе я ча у н а цы я нал ь на- вы­
з в а л е н ч ага руху з в я з а н а в е л ь м i ц i к а в а я г i потэза
аб стварэн н i б е л а р у с ка г а н а цы я н а л ь н ага флага,
я к у ю прапанавау у с в а i х ус п а м i н а х ба ц ь ка ц я п е ­
рашн я г а к i раун i ка а р г а н i з а цы i беларус к i х татарау
" А л ь - Кетаб" Я к уб Я к убоуск i . А с п ра в а вось у
чым . Я . Я к убоус к i п р ажывау да 1 9 39 года у
Заходн я й Беларус i i , я к i i ншыя беларусы, с л у ж ы у
а ф i цэрау. Ё сць дадзеныя, што першы варыянт у п о л ь с к а й a p м i i . 3 ж а у н е рам i п раводз i л i с я
польскай какарды 1 830 года складауся з белага, за н я т к i , я к i я н а г адвал i пал i тз а н я т к i у Чыр в о н а й
чырвонага i с i н яга колерау. Таму c i н i колер мог Ap м i i . Г р у пы з б i рал i п а р э л i г i й на м у прынцы п у :
з' я в i цца на флагах у земл я х былой Рэчы Паспал i тай катол i к i , п раваслауныя, м у с у л ь м а н е . Адной чы
у час паустанн я 1 863- 1 864 гадо у . Выкарыстанне с я род с а л да т - м у с у л ь м а н выст у п ау А ршлан К р ы ­
"Пагон i " цалкам адпав ядае i дэ i , якую прапаноу валi чынск i , п р а в а в ед, вып у ск н i к П е ц я рбургскага
дзе ячы выwэйwага заканадаучага i выканаучага у н i верс i тэта, у я к i м в у ч ыл i с я i Л у ц ке в i чы . Ё н
органа паустауwых - Л i тоуска- Беларускага Чырво­ расказау, што с я род п родкау Л у ц ке в i ч а у был i
нага Жонда (урада) аб стварэ н н i не залежнай беЛару с к i я татары ( у 1 . Л у ц к е в i ч а быу у асабiстай
Беларуска-Л iтоускай дзяржав ы , якую тады назы­ калекцыi а л ь - кетаб - с в я ш ч э н н а я к н i га). Браты
вал i Л i твой. " Народна я д з я ржава" п р а i с н а в ала добра ведал i аб гэтым i п а д т рым л i ва л i ц ес н ы я
н ядоуга - некальк i м е с я ца у . Яе урад паспеу кан такты з татарскай абшчынай, ц i ка в i л i с я к у л ь ­
в ыдаць закон аб ахове парадку, стварыу узброе ­ т у р а й , г i сторыя й , з в ы ч ка м i i м о в а й беларус к i х
ныя с i л ы з пауста н ц к i х атрадау, увёу налог i . Н я м а татарау . У адным ал ь - кетабе я ны знайшл i расказ
тол ькi звестак а б флагу . А л е п а кол ь к i палотн iшчы аб Грунвальдскай б i тве, у якой т атары прым а л i
польс к i х флагау складал i с я з ч ы рвона-белых палое, с а м ы а ктыу ны удзел . Частка з i x знаходзi лася пад
можна дапус ц i ц ь , што белару с к i флаг - гэта камандаваннем сына Хана Тахтамыwа Джэлал­
польскi п л юс яwчэ адна бела я паласа з н iзу . У ат-Дз i н а, я кога хан Залат.ой А рды п рыслау на
гэтым ёсць няухiльная логi ка. Хоць у гэтай г i nотэзе дапамогу В i тауту, i выступау пад зялёным сцягам
можна усумн i цца па той п рычыне, што аб бела­ Прарока, а другая падпарадкоувалася непасрэдна
чырвона-белым флагу н i дзе н е упам i налася аж да В i тауту . Г эта частка змагалася пад бела-чырвона­
1 909 года. Такое дапуwчэнне не пав i н н а выкл i каць белым флагам В i таута, на якi нашывал i с я поумес яц
у наwых ч ытачоу пачуцце n ратэсту i з н я в ажанай i зорка . Кал i i сап рауды B i тayr ваявау пад
нацы янальнай rоднасцi. Такое часта сустракаецца у бела- чырвона-белым флагам, то, в i давочна, гэта
гi сторыi флагау . Мы ужо гаварылi аб стварэ н н i быу не агул ьнанацыя нал ь ны, а яго асабi сты сцяг,
нарвежскага флага. Дзяржауны ф л а г Балгарыi пакол ь к i ё н не упам i наецца у летапi сах . l накш у
з я ул яецца прамым падражаннем флагу Pac i i , перыяд з 1 904 па 1 9 1 8 год л i тоуцам не п рыйшлося
пакол ь к i у 1 877 годзе Стыл i я н а Параскевава, якая б марудна доуга вырашаць пытанне аб нацыяналь­
рабiла першы узор флага, п роста зам я н i ла на ным флагу . У Л i тве аб i м н е в едал i . Пытанне аб
рас i й с к i м флагу с i н ю ю паласу зялёнай . 1 балгары, флагу было вырашана тол ь к i у красав i ку 1 9 1 8 года,
i нарвежцы добра ведаюць, як з' я в i л i с я i x кал i было п рын ята жоута-зялёна-чырвонае па­
дзя ржауныя ф л а г i , а л е гэта н i я к i м чынам н е лотн iшча без я к i х - небудзь спасылак на яго стара­
адб i ваецца на i x шанаван н i . Ф л а г i некаторых жытнасць .
рэспубл i к былой Югаслав i i таксама створаны як Браты Луцкев i ч ы, пазнаё м i ушыс я з i н фармацы я й
падражанне флагу Pac i i , якая выступала з часоу у аль- кетабе, п а ч а л i прапагандаваць бела-чырво­
П ятра 1 заступн i цай п рыгнечаных туркам i слав я н с к i х на-белы флаг як г i старыч н ы флаг беларусау,
народау . зыходз я чы з таго, што бел а - чырвона-белае па-
18
лот н i шча было асаб iстым с ц я гам папул яр нага на шrандарт, таму што гэта ёсць рэч непатрэбная .
Беларус i в я л i кага к н я з я . Падн ялос я абурэ н н е . Выступ i у сел я н i н i с казау :
На жал ь, знайсцi патрэбны а л ь - кетаб, дзе а п i сана " Нам не патрэбны гэтак i я латышск i я н астау н i к i " . А
Грунвал ьдская б i тва, не удалося . Аднак палотн iшча стары генерал беларус пацалавау беларуск i нацы­
так iх колерау усё часцей i часцей сустракаецца у я нальны штандарт" .
розных рухах . У 1 909- 1 9 1 2 гадах бела-чырвона­ 1 8 снежня 1 9 1 7 года у т р ы гадз i н ы ночы на
белым i л ентам i карыстаюцца члены гурткоу дэ­ з' е здзе был а п р ы н ята рэзал ю ц ы я аб пераходзе
макратыч нага беларускага стуАэнцтва у Сан кт-Пе­ у л ады у Беларусi да Беларускай рады з' езда, пасл я
ц я рбургу (з успам i н ау Я. Ф. Сушынскага), у 1 9 1 6 чага бальша в i к i в ы рашыл i , што пара канчаць з
годзе флаг з бела-чырвона -белым палотн iшчам паДобнай дэмакрат ы я й , акружы л i будынак салда­
мела арган i зацыя "Су в я з ь незалежнай Беларус i " , там i i разагнал i з · езд . П р ы н я ц ь рашэнне аб
я к а й к i равау Вацлау Ластоус к i . У ч а с прав ядзе н н я дзя ржау ным флагу п роста не паспел i .
Д н я беларускага значка 1 0- 1 3 сака в i ка 1 9 1 7 года Можна сказаць, што м е н а в i т а снежань 1 9 1 7 года
у М i нску п раАавал i с я значкi з малюнкам гэтага пэуна i быу тым перы ядам, з я кога бела - ч ырво­
флага . на-белы флаг стау успрым ацца у масавай с в ядо­
У некаторых зарубежных крын i цах ( " Ф л аг-бю­ масцi я к нацыя нал ь н ы флаг беларусау . Гэта i не
летэн ь", ЗША; "Флагi i гербы м i ра" Геслера, ФРГ) д з i у н а . Таму што дэлегатам Першага Усебелару­
датай утварэн н я беларускага флага л i чыцца 25 скага з ' езда, я к i я прыехалi с юды з yc i x куткоу
сакав i ка 1 9 1 7 года, аб чым сведчыл i дзе я чы Беларус i , бел а - ч ы р вона-белае палот н i шча было
Беларускай Народнай Рэспубл i к i . Па успам i н ах прадстаулена я к н а ц ы я н а л ь н ы флаг, я к дзя ржауны·
удзел ь н i цы Першага Беларускага кангрэса у М i нску "штандарт" . Несумнен на, што раз' ехаушыся па сваiх
Зось к i Верас, над будын кам быу вывешаны чыста родных месцах, я н ы паведамл я л i аб флагу м я с ­
белы флаг, што з· яулялася дакладнай граф i ч най цовым жыхарам . Уэн а в i ц ь палот н i ш ч а б ы л о н я ц я ж ­
транскрыпцыяй назвы "Белая Русь" . Аднак м н о г i я ка - флаг меу п р о с т ы м а л ю н а к , ш т о таксама
дэлегаты кангрэса усум н i л i с я : белы ф л а г - гэта спрыяла яга хуткаму распаусюдж в а н н ю i шырокаму
с i мвал контррэвалюцы i i рэакцыi . Каб адмежавацца выкарыста н н ю у Беларус i .
ад гэтага падабе нства, Беларускi нацыя нальны Закрьщцё з'езда бальша в i ка м i зраб iла немаг­
кам i тэт з м я с ц i у пася рэдз i н е палотнiшча с i м вал чымым выкарыстанне с i м в о л i к i з' езда, у дадзен ы м
рэвалюцыi - чырвоную паласу . Атрым алася бела­ выпадку бел а - ч ы рвона-белага флага, п р ы савецкай
чырвона-белае палотн iшча, я кое, аб чым мы ужо ул адзе . Аднак у кароrкi перыяд з 1 8 па 25 лютага
гаварыл i , iснавал а . Значьщь, л i чьщь дзень 25 1 9 1 8 года, кал i Саветы фактычна эгуб i л i кантроль
сакав i ка днём нарадж э н н я беларускага флага над с i туацыяй ( 1 9 л ютага органы Савецкай. упады
неп равамерна . Аднак гэты факт гаворыць аб тым , п а к i н у л i М i нск), iснавау урад Беларускай рады i
што бела- чырвона-белы флаг не быу яшчэ шырока яе сакратары я т . Над буды нкам, дзе ён з находз iуся,
в ядомы . быу падн яты в ядом ы нам ф л а г . Я к п iша Е. Канчэр
Вясной 1 9 1 7 года гэты ф л а г быу у Петраградзе у сваёй працы " Беларускае п ы танне", в ыдадзенай
над будынкам Беларускага таварыства дапамогi у 1 9 1 9 годзе у Петраградзе, 2 5 л юrага 1 9 1 8 года
пацярпеушым ад вайны. Часоп i с " Гоман" за 1 2 · у будынак сакратары ята Народнай рады з' я в iуся з
кастры ч н i ка 1 9 1 7 года паведам л я е аб дзейнасцi атрадам салдат германскi камендант горада i зан я у
беларускага кулыурна-асветн i цкага таварысrв а у пам яшканне, п р ы каэаушы э н я ц ь бела - ч ы рвоны-бе­
Петраградзе, над будын кам якога раз в i вауся бе­ лы беларус к i нацыянальны ф л а г .
ла-чырвона-белы ф л а г . 1 л i тарал ь н а у пе ршыя днi Немцы не перашкаджал i с т в а р э н н ю беларускай
Першага Усебеларускага з · езда у М i нску Белару­ дэя ржавы. Тым бол ьш, што яны ка � трал я в � л i
ская Рада 1 2 -ай дзеючай apм i i на сваiм пасяджэ н н i с i туацы ю . Пасл я абв я ш ч э н н я а шостан гадэ 1 н е
ад 8 с н е ж н я 1 9 1 7 года пасrанав i л а : салдаrы-бела­ ран i цы 25 сакав i к а 1 9 1 8 года Беларускай радай
русы пав i н ны ушыць у другую п я тл i цу шыне л i незалежнасцi ураду БНР пэуна не было кал i
з в е р х у л е н r у бела-чырвона-белых колера у . абм я ркоуваць заканадау ч ы я акты аб с i м вол i ц ы -
А л е б ы л i i i ншыя м е ркаван н i адносна нацыя­ i снавала шмат i н ш ы х п рабле м . 1 с i м вол i ка - герб
нальнай с i м в ол � к 1 . Сведчаннем таму з я у л я е цца " Пагоня" i бела - ч ы р вона-бе.nы, флаг - i снавалi
п рапанаваны з · езд у п раект беларускага флага з сам i па сабе . Н i к i м не зацверджан ы я , не меушы
блак iтнай, белай i чырвонай гарызанталь ным i па­ стандартнага узору дл я т ы ражыраван н я , яны ад­
лосам i . У гэтай с у в я з i ц i ка в а я заметка, якая была вольна м я н ял i с я , захоуваючы тол ь к i агульную
надрукавана у газеце " Вол ь н а я Беларусь" ад 1 2 канцэп ц ы ю . Часта з' яул я л i с я сцягi, створа н ы я на
снежн я 1 9 1 7 года пад назвай " Мара", дзе ayrap аснове бела-чырвона-белага флага, напры клад бе­
паэтыч н а ап i с вае Беларусь, услаул я ю чы яе лае палотн iшча, я кое мела ч ы рвоную паласу з
блакiтныя азёры, неба, вочы беларусау, а таксама аднаго боку i " Пагоню" у прам е н н я х сонца - з
белыя дарог i , хаты, валасы старых i г. д . другога . Бывае на с у п рацьлеглым баку зм яшчаус я
Тым н е менш, я к сведчыць у с в а i х м е м уарах тол ь к i надп i с : " Н яхай ж ы в е вол ь н а я Беларусь' ; .
Я. Ф. Сушын с к i , сцэна Гарадскога тэатра (цяпер Тол ь к i 5 ж н i у н я 1 9 1 8 года з' яуляецца дакумент,
тэатр iмя Я. Купалы) у час правядзе н н я Першага я к i м Сакратары ят Б Н Р зац в я рджае бела- ч ы рвона­
Усебеларускага з'езда была у п рыгожан а бела-чыр­ белы флаг . А 1 1 ж н i у н я 1 9 1 8 года у гаэеце
вона-белым i палотн iшчам i . Вась я к а п i сваецца " Во л ь н а я Бела русь" з' я у л я е ц ц а я га п ершае
адкрыццё з' езда 7 снежня 1 9 1 7 года у газеце а п i санне . У артыкуле В. Ластоускага " Ш то трэба
" Вольная Беларусь" № 3 за 1 5 снежн я 1 9 1 7 года : ведаць кож наму Беларусу" у раздзеле V l l
" А у восьмым часу аркесrр ваеннай м у з ы к 1 1 грау "Сi мвалы Беларус i" ё н п i ш а : " Я к i я нацыяналь н ы я
"Марсел ьезу" . Поrым высr у п i у беларус к i хор у колеры ? Нацы я н ал ь н ы беларускi колер - бела­
нацыя наль ным адзен н i . . . Над ix галовам i чырвоны. 3 гэтых колерау састаулен i беларус к i
уз выша л i с я беларус к i я нацыянальныя ф л а г i . . . Вы­ ф л а г , я к i складаецца з т рах уздоуж палосак -
с r у п i у з п рамовай п радсrаун i к ад бал ьшав i коу белай, чырвонай i зноу белай " . П р ы эацв я рджэ н н i
я к i с ь ц i латыш, якi у канцы сваёй прам овы прапа­ гэтага флага былi прадстауле н ы акрам я бела- ч ы р ­
н авау зняць i зн iшчыць беларускi нацыянал ь ны вона-белага я ш ч э некал ь к i п раектау дз яржаунага
19
флага Б Н Р . На жаль, звестак аб п раектах не бьщь цём на-чырвоным i , але аутары л i чаць, што на
захавала с я . Хто ж быу ix аут арам � lм з ' яуляецца чорна-белым фотаздымку у гэt:ым в ыпадку не
в ядомы дзе я ч в ы зваленчага руху, пал i т ы к, член было б такога рэзкага кантрасту пам i ж колерам i .
урада БНР Клаудз i й С ц япанав i ч Душэуск i . У с ваёй У далейшым н а ц ы я н а !! ь н ы флаг в ы карыстоувауся
аутаб i яграф i i , напiсанай у 1 934 годзе у г. Каунасе, у Заходн я й Беларус i . Е н в ывешвауся У.. беларуск i х
дзе Душэускi пражывау у той час, ён п i ш а : " Ц i кава ш колах, з ' яуляуся на м i т ы н гах i сходах . Е с ц ь звесткi,
адзначыць, што беларусы выбрал i сваiм дзяр­ што яго в ы карыстоувала кампарт ы я Заход н я й Бе­
жауным гербам той, што i л i тоуцы, гэта знач ьщь ларус i . У мног i х месцах з бела-чырвона-бел ы м i
белую " Пагоню" н а ч ы рвоным полi, аднак нацыя­ палотн i шчам i ж ы х а р ы заход н i х абласцей сустракалi
нальнага флага не было . Мне давялося зраб i ц ь у 1 939 годзе савецкi я войск i .
некал ь к i п раектау н а ц ы я нальнага флага, i адз i н з А што ж адбывалася у Савецкай Беларусi, датай
i x быу прыняты : а менав i т а : бела - ч ы рвона-бел ы . заснава н н я якой л i ч ылася 1 студзе н я 1 9 1 9 года .
З таго часу гэты флаг i l' л i ч ы цца беларус к i м Натуральна, што асновай флага Савецкай Сацы­
нацыянальным флагам " . К. С . Душэускi н е ял iстычнай Рэспубл i к i Беларусь з ' я в iлася ч ырвонае
указвае дату а п i санай падзеi i , з м я с ц i у ш ы гэты палот н i ш ча, стандартнае д л я рэвалюцыйных урадау .
урывак у газеце " З в я зда" ад 25 сакав i ка 1 992 года, Упершыню яно было в ы карыстана я к рэвалюцы йны
кандыдат г i стары ч н ы х навук С. Рудов i ч л i чыць, што с i м вал у час бурных падзей у Парыжы у пачатку
гутарка i дзе аб пачатку 1 9 1 7 года . Але м ы не трыццатых гадоу X I X стагоддзя . Ч ы рвонае па­
можам згадз i цца з гэтым . С п рава у тым, што у лот н i ш ча раней было в ядома у Е уропе я к «флаг
1 9 1 7- 1 9 1 8 гадах пытанне аб беларуск i м флагу непадпарадкава н н я » - яго в ыкарыстоувалi п i ра цк i я
абм я ркоувалас я тол ь к i двой ч ы : у сакав i к у 1 9 1 7 карабл i , а у 1 797 годзе пауста у ш ы я ангельс к i я
года i летам 1 9 1 8 года . Але першы раз гэта в а е н н ы я маракi у ч а с пауста н н я п а д к i ра у н i цтвам
адбы валася стых i й на, без якой-небудзь папярэд н я й Р. Паркера у вусцi Тэмзы . Аднак як рабочы флаг
падрыхтоук i , i гутарка аб некал ь к i х п раектах н е яго п расла в i ла Парыжская камуна, дзяржауным
i ш л а . Падобнае ' адбылося тол ь к i у 1 9 1 8 годзе . флагам якой ён з' яуляуся у 1 87 0 годзе . 3 1аго
3 ' яуленне с я род п раектау i снаваушага, але н i к i м часу гэта прызнаны с i м вал кам у н i стычных рухау
не зацверджанага флага заканамерна, я к закана­ yc i x народау i yc i x масце й .
мерны i наступны в ыбар . Што ж датыч ьщца У Рас i йскай l м пе р ы i чырвоны флаг быу
сцвярджэ н н я Душэускага аб аутарстве, то трэба с i м валам першай рускай рэвал ю ц ы i 1 905- 1 907
пам ятаць, што аутаб i я г раф i я н а п i сана на л i тоускай гадо у . Пасля лютаускай рэвал юцы r 1 9 1 7 года
мове, таму прызначаецца л i тоуцам, а не белару­ чырвоны гв i дон падн i мауся н а м ачтах караблёу
сам . А ф i цыйна флаг быу аб ' я улен тол ь к i у верасн i Балтыйскага флоту я к знак працягу рэвалюцы й н ы х
1 9 1 8 года . Станов i ш ч а рэспубл i к i у гэты час было пераутварэ н н я у, супраць пастаул яуся с i м валам Ча­
вельм i цяжкае . Альба-Русея - Белая Русь - Бела­ совага у рада у час кастр ы ч н i цкага перавароту (так
русь не была прызнана. Я к паведам л я е у 1 9 1 8 першапачаткова называлi яго сам i бальшав i к i ) . Гэта
годзе газета " Воль н а я Беларусь " , у с у в я з i з гэтым не значыць, што новая улада адразу адм о в i лася
сакратар Рады Я. Варонка в ы м у шан быу паслаць ад старых с i м валау, я к запэун i в а л i нас усе
ноты урадам Pac i i i еурапе й с к i х дзяржау з семдзес ят rадоу iснаван н я ССС Р . Але той факт,
i злажэннем г i сторы i стварэн н я Б Н Р . Было не да што i x в ы карыстоув а л i таксама i с i лы, я к i я суп­
с i мвалау . Аб ix бьщцам забыл i с я . Н е было рацьста я л i уладзе Саветау, прымусiу к i раунi коу
апубл i кавана i палажэнне аб флагу, тлумачэнне РСФСР зам я н i ць дзяржауны флаг Pac i i i Анд­
колера у . У снеж н i 1 9 1 8 года у М i нск зноу рэеус к i флаг яе ваеннага флоту . У красав i к у 1 9 1 8
в я рнулася савецкая улада, а урад БНР перабрауся года для ваеннага флоту было прапанавана чыр­
у 1 9 1 9 годзе у В i л ь н ю, дзе i працягвау функцы­ вонае палотн i ш ч а з жоутым надп iсам, я к i расшы <#­
я н i раваць да 1 92 5 года . На фотаздымку таго часу роувау новую назву краi н ы . Аднак у м а i флаг быу
в i даць, што в ыкарыстоувал i с я флагi БНР з вузк i м i , прызнаны н яудачным i н i дзе i н i кол i не пад н i м а ус я .
в i давочна, чорны м i палоскам i уздоуж ч ы рвонай Толь к i 1 0 л i пе н я 1 9 1 8 года на V Усерас i й с к i м
паласы (мал . 34, рэканстру к ц ы я колеру) . Што ж, з' ездзе Саветау б ы у п р ы н я т ы д з я ржауны i ваенны
эм i грацы я, нават калi у дадзеным в ы падку флагi РСФС Р . Першы меу ч ы рвонае палотн i ш ч а з
адносная (няма дзяржавы, але у раёне В i л ь н i буквам и « РС Ф С Р » у форме крыжа у в угле л я
п ражывала вел ь м i ш м а т беларусау), - г э т а зауседы дрэука, а другi - так i ж н ад п i с, але у чырвоным,
трагед ы я для тых, хто любiць сваю Радз i м у , i знак абведзеным залатой палоскай кантоне . Тая абс­
траура з ' я ул яецца так i м натураль н ы м у гэтай тав i на, што прамысловасць адразу наладзiла выпуск
с i туацы i . В ы казвалас я дум ка, што палосы могуць ваеннага флага для патрэб ВМС, садзе й н i чала там у,

М•л. 34. Фл•г ур•д• БНР у Вiльнi.


1 9 1 9- 1 925 г•ды (рэк•нструкцы11 колеру) М •л. 35. Фл•г ССР Лiтв• Бел•р у сь. 1 9 1 9 год

20
што ён у блытан i н е грамадзянскай вайны стау у 1 9 1 7 годзе . Пасл я кастр ы ч н i цкага перавароту 1 0
пастаул яцца у якасцi дзя ржаунага у дыпламать � ч н ы я л i стапада 1 9 1 7 года па старому стылю са стаук i
nрадстаун i цтвы i у арга н i зацы i , па сутна � ц 1 за­ в я рнул i с я дэ � егаты Беларускай Вайсковай Рад ы .
м я н i ушы прыняты дзяржауны флаг . Менав 1 та �э � а Стаука згадз 1лася з фарм i раван нем у М i нску
nалот н i шча i стала узорам для пераиман _ н я ва у с 1 х беларуск i х палкоу . Неузабаве былi арганi заваны
м аладых савецк i х рэспубл i к . два беларуск i я батал ьён ы . У студзе н i 1 9 1 8 года
Згодна з першай Канстытуцы я й ССРБ, якая была фармi равауся нацыянальны конны беларуск i полк
п рын ята 3 лютага 1 9 1 9 года, флаг а п i сваецца i збi рал i с я у М i нску салдаты для фарм i равання
насту пным чынам : « Гандл ё в ы i в а е н н ы флаг ССРБ беларускай apм i i . Аднак пасля акупацыi гер­
п рамавугол ьнае ч ы рвонае ( п у н цовае) палотн i ш ч а з м а н с к i м i в о й с кам i бол ь ш а й ч а ст к i Беларус i гэтую
залаты м i буквам i у верх н i м вугле л я дрэука ССРБ работу БНР п р ы й ш л о с я п а ч ы н а ц ь i з ноу i на гэты
або надп i сам «Савецкая Сацы я л i с т ы ч н а я Рэсп убл i ка раз пад к а н тролем н е м цау . Пры савецкай уладзе,
Беларусь » . Аднак я ш ч э да зацвярдж э н н я гэтай кал i iснавау ваенны саюз р э с п у б л i к , аб н а цы я ­
Канстытуц ы i , у канцы студзе н я 1 9 1 9 года прыма­ н ал ь н ай apм i i н е м а г л о б ы ц ь i гаво р к i . 1 4 - 1 5
ецца рашэнне аб пажаданас ц i y н i i гэтых рэспубл i к . л i стапада 1 920 года праходз i у П е р ш ы з ' езд
Таму эталонна я в ы я в а флага ССРБ нават н е С л у ч ч ы н ы , дэлегаты я к о г а адх i л i л i савецкую
распрацоуваус я . 20-22 л ю тага 1 9 1 9 года з ' езд уладу, я к а я п а ч ы н ал а устана у л � в а ц ца н а гэтай
Саветау Л i твы прымае рэзал юцыю аб зл i ц ц i з тэрытор ы i , i в i та л i Раду Б Н Р , з а п эу н i уш ы , што
Беларуссю, а з 27 лютага ужо i с н у е Савецкая п р ы к л ад у ц ь усе н а м аган н i д а аднаул е н н я А й ч ы ­
Сацыялiстычная Рэспубл i ка Л i тва i Беларусь, якая н ы . З ' езд у т в а р ы у Р а д у С л у ч ч ын ы . Я на адразу
м ела назву Л i тбела са стал i цай у В i л ь н i . Я к i БНР, ж п а ч а л а ствараць м i л i ц ы ю i аб' я в i л а н абор дл я
ураду Л i тбелы было н е да с i м вол i к i i таму фарм i ра в а н н я р э г у л я р н ы х в а й с к о в ы х атрад а у . З а
Дзяржауным флагам гэтай рэспубл i к i л i чылася н е к ал ь к i дзён б ы л о р э к ру т а в а н а кал я дзес я ц i
ч ыстае чы рвонае палот н i ш ч а з аднос i нам i ш ы р ы н i тыс я ч ч а л а в е к i створана С л у ц к а я б р ы гада, якой
да даужы н i 1 : 2 (мал . 3 5 ) . Л i тбела п ерастала камандавау спачатку харунжы Гаурылов i ч , а
i снаваць 1 9 л i пе н я 1 9 1 9 года . Далей ш ы я падзеi - зат ы м к а п i т а н С а к ал о у - К у т ы л о ус к i . Брыгада с к л а ­
грамадзянская ванна, польская акупацыя, наступ ­ дал а с я з П е р ш а г а п а л к а С л у цк i х м у ш кецё рау i
л е н н е Чырвонай Apм i i на Варшаву i яе цяжкае Г розаус кага п а л к а ( Грозава - с я л о К а п ы л ь с к а г а
пар � жэнне закон ч ы л i с я раздзелам Беларус i i раё н а ) . А ф i цэ р ы н ас i л i у н i ф о р м у ц а р с к а й apм i i .
с i м вол i ка не была распрацава н а . Таму пасля 3 абм у н д з i ра в а н н е м салдат б ы л о ц я жэ й . Аднак
аднаулен н я ССРБ 1 жн i у н я 1 920 года яе флаг ва у с 1 х н а ш а п ка х меуся з н а к " П а г о н я " , а у
па-ранейшаму адпавядау п р ы н ятаму у л ютым 1 9 1 9 а ф i цэрау ё н знаходз i ус я н а к а у н е р ы . П э у н а был i
года . На жал ь , пошук в ы я в ы Дзяржаунага флага в ы к а р ыстаны з а п а с ы э м б л е м , як i я был i створаны
ССРБ перы яду 1 920- 1 924 гадоу у Беларус к i м я ш ч з у 1 9 1 8 годзе . Узброен а брыгада была дрэнн а .
дзяржауным арх i в е (БДА), у Беларус к i м дзяр­ 1 в о с ь для гэтай маленькай apм i i беларус к i я
жауным арх i в е к i н афотафонадакументау ( БДА жан ч ы н ы п а ш ы л i с ц я г i у с н е ж н i 1 920 года
КФ ФД), Нацыянал ь н ы м г i стары ч н ы м музеi i На­ падаравалi яго паустанцам . С ц я г меу белае
ц ы я нальнай б i бл i ятэцы, н я гледз я ч ы на добра­ палотн i ш ча з гербам « Пагон я » у цэнтры (мал . 3 7 ) .
зычлi васць i актыуную дапамогу ix супрацоу н i коу, В ы ш э й герба па д у з е быу в ы ш ыты надп i с : « Першы
не прывял i да пажадан ы х в ы н i ка у . Таму зроблена Слуцкi полк страл ьцоу», а н i жэй герба : « Беларускай
сп роба па апiсанню рэканструяваць я го малюнак, Народнай Рэспубл i к i » . Н а зваротным баку быу
вы карыстаушы граф i ч нае в ы кананне надп i с у ССРБ в ы шыты надп i с : «Тым, што пайшл i пам i раць, каб
на дзяржауным гербе 1 922- 1 923 гадоу i па жыла бацькау ш ч ы на » . Сцяг б ы у абшыты махрой .
аналог i i з падобны м i флагам i i н шых рэспубл i к 28 л i стапада брыгада атрымала благаславенне
СССР (мал . 36, рэканструкцы я ) . Што датычыцца праваслаунай царквы i выйшла на баяв ы я паз i цы i .
в ы я в ы Дзяржаунага флага ССРБ у альбомах, я к i я М i ж тым ба я в ы я суты к н е н н i з Ч ы рвонай Арм i я й
в ыдавал i с я у Маскве i Петраградзе, т о я н ы
выкл i каюць сумненн i , пакол ь к i н е адпав ядаюць
а ф i цыйнаму апiсан н ю .
Патрэбна асобна зася родз i ц ь у в а г у н а падзе ях
л i стапада - снежня 1 920 года на Случчы н е .
Слуцк i я паустанцы в ы карыстал i у якасцi дзяр­
жаунага бела-чырвона-белы флаг . Спроба стварэн­
н я беларускай нацыянальнай apм i i раб i лася яшчэ

НАРОДН№1

М ал. 3 6 . ДзRрж•'/н"1 фn•r ССРБ. M •n. 37. CцRr Першаr• Спуцк•r• n•nкa у ч•с Слуцкаr•
1 920- 7 924 r•д"1 (n• апiс•нню) n•устаннR. 1 920 ro,q (копер cцRra невR,qомы)

21
пачал i с я яшчэ 27 л i стапада i был i паспяховы м i для Полацкай акру г i , прапануецц а набыць флаг уста­
паустауш ых - i м удалося нават заняць Слуцк . ноуленага у п. 1 - ы м узору .
Ад�ак барацьба была н я роунай . Пад нац i с кам 5 . Нагляд за в ы кананнем гэтага ускладваецц а
моцнага пра ц i у н i ка, з ц я жк 1 м 1 ба я м i бры гада на м i л i цы ю .
пачала адыходз i ц ь на захад i пасл я п я ц i н ядзель 6 . В i наватыя у парушэ н н i гэтай абавязковай
пастановы належыць да адказнасц i у
барацьбы, 31 снежня 1 920 года, апош н i атрад
перасёк гран i цу з Польшчай, дзе згодна з даг � ­ адм i н i страцыйным парадку штрафу да 300 рублёу
�орам з Савецкай Рас i я й быу раззб � оен п_аля кам 1 . або арышту да 3-х м е с я цау » .
Есць звесткi, што у час знаходжан н я 1 н тэрн 1 раваных Людзей абав язвалi набываць тое, чаго н я м а .
часцей у лагеры ваеннапалонн ых кал я горада Лодзь Падобнае адбывалася i у i н ш ы х акругах . Прычым
сцяг знаходз i ус я з i м i . Пазней байцы брыгады кампан i я гэтая н а к i роувалася зверху . Флаг па усёй
аказал iся хто у Пол ь ш ч ы , хто у Ф ран ц ы i , а хто i рэспубл i ц ы абавязвал i набываць тол ь к i у ар­
у ЗША, i сляды с ц я га згублен ы . Бела - ч ы рвона-бе � ган iзацыi Помдзетбел, назначал i с я упаунаважаныя
лы флаг выкарыстоувал i i вайско в ы я фарм i раванн1 па збору грошай . У с у в я з i з в ысок i м коштам флага
Булак-Балахов i ч а . Гэта дало падставу м н о г i м не­ {два рубл i i бол ь ш ) ад яго абав язковага набыцця
сумленным пал i т ы кам абв i навац i ц ь флаг . Кал i аслабан я л i с я бедн я к i у вёсках, але затое кулак i ,
падыходз i ць з падобных паз i ц�й, то ад дзяржаунага цэрквы, с i нагогi i касцёлы абав язвал i с я куп i ць па
флага прыйшлося б адказац'ца французам { я го два флаг i .
вы карыстау маршал Петэн - саюзн i к нацыстау) i А у гэты час праца над новым дзяржауным
iтальянцам {яго в ы карыстау Мусал i н i ) . Рас i йс к i палот н i шчам i шла сваёй чарrой, i 9 снежня 1 924
флаг, напрыклад, в ы карыстоувал i чарнасоценцы, а года на пасядж э н н i С Н К быу засл уханы тав . Па­
флаг СССР - Яжоу i яго спадру ч н ы я . Але прык­ рэчын, якi в ы клау праект пастановы аб новым
ладау асуджэн н я дзяржаунага флага па адзначаных флагу {БДА, ф. 7, у воп . 1 , адз i н к . зах . 56,
прычынах н i дзе н яма, акрам я нашай кра i н ы . 1 арк . 1 57 ) . Вось яго тэкст :
бела-чырвона-бе:Пы флаг быу забаронены савецкай
уладай як дзяржауны с i м вал . «ПАСТ А НОВА Цэнтрал ь нага Выканаучага
Але вернемся да флагау савецкага перыяду . Кам i тэта i Савета Народных Кам i сарау Б . С . С . Р
Пасля стварэ н н я СССР пачалася чарговая Цэнтрал ь н ы Выканаучы Кам i тэт
усесаюзная кампан i я п а распрацоуцы новых дзяр­ i Савет Народных Кам i сарау пастанаул яюць :
жауных флагоу рэспубл i к . З а узор быу прын яты Аб' я в i ц ь наступнае падраб язнае а п i санне Дзяр­
першы варыянт Дзяржаунага флага СССР, у цэнтры жаунага флага Беларускай Сацы я л i стычнай Савец­
чырвонага палотн i ш ч а якога быу змешчаны Дзяр­ кай Рэспубл i к i .
жауны герб ССС Р . Флаг чырвоны {або пунсовы) прамавугольны з
У нашай рэспубл i цы был i 'зменены не тол ь к i аднос i н а м i дауж ы н i да ш ы р ы н i я к 2 : 1 .
агульны малюнак, а л е i абрав i я тура н а з в ы р э с ­ У верх н i м левым вугле флага у в я нку з
публ i к i : я н а с т а л а БСС Р . жьп н i х каласоу {левы бок в я н ка) i хваёвай
2 5 верас н я 1 9 24 года на nасяджэ н н i Саунаркама гал i н к i {правы бок в я нка) серп i м олат . Праз
была nрапанавана канцэ п ц ы я новага флага БССР - в я нок злева направа наускос з адх iленнем уве р х
чырвонае палотн i ш ч а з гербам л я дрэука, а 8 над п i с « БССР» на беларус к i м арнам енце . На­
кастры ч н i ка 1 924 года на пасяджэ н н i С Н К БССР у версе, дзе зыходз я цца абедзве паловы в я н ка,
пратаколе № 38 у п у н к це 576 {БДА, ф . 7, у воп . 1 , чырвоная п я ц i канцовая зорка, а ш л я каваная зо­
адз i н к . зах . 4 7 , арк . 5) зап iсана : « Аб Дзяржауным латам . Уся эмблема залата я » .
флагу БСС Р . Даручьщь l нстытуту Беларускай Куль­ Рашэнне з гэтай нагоды было аформлена
туры прадстав i ць праект в i дарыса на Дзяржауным пратаколам № 51 пасядж э н н я СНК i ЦВК ад 1 0
флагу БССР эмблем ы, якая характарызуе снежн я 1 924 года у п ункце 7 2 5 « А б зацв ярджэн н i
асабл i васцi БССР i с у в я з ь яе з СССР » . У гэты ж эмблемы для флага БССР» {БДА, ф . 7, у воп . 1 ,
дзень у г . Полацку ужо з · я в i ус я наступны дакумент адз i н к . зах . 5 6 , арк . 4 аб) . Т а м запiсана : « П р ы ­
{БДА, ф. 249, у воп . 1 , адз i н к . зах . 55, арк . 1 32 ) : няць прапанаваны праект, зам я н i у ш ы у эмблеме
«Абавязковая пастанова № 49 Полацкага акру­ хваёвую гал i н к у дубовай . А п убл i каванне а п i сання
говага выканаучага кам i тэта ад 8 кастры ч н i ка флага адкласц i да высв ятле н н я пытан н я аб тым,
1 924 г . ) . якiя дзяржауныя флагi iснуюць у УССР i ЗСФСР» .
Н а падставе п п . 7 0 i 7 1 Канстытуцы i Саюза ССР На гэтым усё i скончылас я . У далейшым аб гэтым
аб устанаул е н н i на тэрыторы i БССР адз i нага флага флагу ужо не успам i н ал i .
i герба i на падставе пастановы Савета Народных Аднак п ытанне трэба было в ы рашаць . У чар­
Кам i сарау БССР ад 2 5 верас н я 1 924 года А круговы нав i к у праекта Канстытуцыi БССР, я к i рыхтавауся
Выканаучы Кам iтэт пастанаул я е : да Vll з ' езда Саветау, гэтае пытанне абыйшл i .
1 . 3 д н я апубл i ка в а н н я гэтай аба в я зковай пас­ Аднак у тэксце гэтай жа Канстытуц ы i , н адрукава­
тановы а ф i цыйным флагам л i ч ыць на усёй тэры­ ным да пачатку 4-ай cec i i ЦВК VI с кл i ка н н я у 1 92 5
торы i акругi ч ы рвонае палот н i ш ч а з гербам л я годзе, а п i санне флага б ы л о так i м : «Дзяржауны
дрэук а . флаг БССР складаецца з чырвонага або пунсовага
2. Па закан чэнн i аднаго м е с я ц а з дня палот н i шча, у верхн i м вугле якога л я дрэука
апубл i кавання гэтай абав язковай пастановы забара­ змешчаны залат ы я буквы « БС С Р » або надп i с
н яецца карыстацца дзяржау н ы м флагам неуста­ « Беларуская Сац ы я л i ст ы ч н а я Савецкая Рэспубл i ка » .
ноуленага узору . Яно практычна н i чым не адрозн i валася ад прыня­
3 . Манапольнае права на в ы раб i рас­ тага у лютым 1 9 1 9 года на Першым Усебеларуск i м
паусюджанне адз i нага флага на тэрыторыi акруп з ' ездзе Саветау .
надаецца Помдзетбелу, у якога i трэба набываць Ц i кава, што па i н i цы я т ы в е Старш ы н i СНК БССР
флаг . 1 . А. Адамо в i ча быу расп рацаваны у 1 927 годзе
4 . У с i м установам, прадпрыемствам ар- варыянт Дзяржаунага герба, аздобленага не чыр­
ган i зацыям, а таксама дом а к i раун щтвам до- вонай, а бела-чы рвона-белай лентай . А за год да
мауладальн i кам, я к i я знаходзя цца на тэрыторы i гэтага у час канферэн ц ы i па рэформе беларускай
22
м о в ы , я к а я п раводз i л а с я l н бе л к у л ы а м , па свед­ Л . В. Рудне в ы м i П . А . Ш ы л i н гоус к i м . Яна вельм i
ч а н н ю л а т ы ш с ка г а паэта Я н i са Ра й н i с а i В . Л а с ­ дакладна с i м в а л i зуе iдэю рэвалюцы i - саюз рабо­
тоускага, п ам я ш ка н н е д о м а у М i н с к у, дзе яна чых i с я л я н . 3 л i пе н я 1 9 1 8 года эмблема атрымала
п раходз i л а, было у п ры го ж а н а бе л а - ч ы р в о н а - б е ­ статус дзяржаунай я к малы герб РСФСР i з таго
л ы м с о н ц а м з п я ц ц ю т ро х к ал я р ов ы м i бел а - ч ы р ­ часу з ' яуляецца асноуным элементам савецкай
вона-бе л ы м i п ра м е н я м i . дзя ржау най с i м в ощ к � . Чырвоная п я ц i канцовая
Падводзячы в ы н i к у с я м у сказанаму, можна "марсава" зорка з ' я в i лася у перыяд в яс н ы - восе н i
заключ ыць, што у перыяд з канца 1 924 па 1 927 1 9 1 8 года я к эмблема рэгулярнай Чырвонай Apм i i
год БССР па сутнасцi не мела Дзяржаунага флага. i была п рапанавана Ваеннай калег i i п а арга н i зацыi
1 1 красав i ка 1 927 года п р ы м аецца новая Кан­ Узброеных Сiл РСФСР першым савецк i м каман­
с т ытуцы я БССР, а разам з ёй новы герб i флаг, дуючым войскам i Петраградскай ваеннай акругi
якi уперш ы н ю меу эталон ( м ал . 38) . А п i санне ж К . Ерам е я в ы м . Выбар такой зоркi абумоулены
яго iдэнтычна старому, але бол ь ш канкрэтна i тым, што яна уяуляе сабой пентаграму - гэта
карацей : «Арт . 7 5 . Дзяржауны флаг Беларускай значьщь старажытны с i м вал абароны, аховы, бяс­
Сацы я л i стычнай Савецкай Рэспубл i к i складаецца з п е к i , а чырвоны коле р с i м в ал i зуе рэвалюцый насць .
ч ы рвонага або п унсовага палот н i ш ча, у левым в у гле Гэтыя два с i м в алы с i м в ал i завал i Саветы рабочых,
я кога л я дрэука змешчаны залат ы я буквы - с я л я н с к i х i чырвонаарм е й с к i х дэпутатау . 1 хоць з
« БССР» . 1 937 года я н ы называл i с я «Саветы дэпутатау
У с у в я з i з масавым п р ы н я ццем саюзн ы м i працоу н ы х » , трады ц ы й н у ю эмблему не м я н ял i .
р эспубл i кам i н о в ы х канстытуцый у 1 93 6 - 1 938 гадах Менав iта з так i м флагам i сустрэла Беларусь
ix флагi в ы рашана было прыбл i з i ц ь да а г у л ь н аса­ тра г i ч н у ю н ядзел ь н у ю ран i цу 22 чэрвеня 1 94 1 года,
юзнага . З годна з Канстытуцы я й БССР, якая была а ужо 27 чэрвеня немцы захап i л i М i нс к . Сумесна
п р ы н ята 1 О лют ага 1 93 7 года, новы флаг атры м л i вае з н е м ца м i в я р н у л i с я i п радс т ау н i к i беларускай
наступнае апiсанне : « А ртыкул 1 20 . Дзяржауны э м i грац ы i , я к i я п р ы не с л i з сабой ста р ы я с i м валы
ф лаг Беларускай Савецкай Сац ы я л i стычнай Рэс­ Б Н Р - бела - ч ы р в о н а - б е л ы ф л а г i герб " П агон я" .
публ i к i с кладаецца з ч ы р вонага палотн i шча з У час о п i с е « Б е л а р у с к а я ш к о л а » за студзень 1 942
в i дарысам у яго верх н i м в у гле, л я дрэука залатых года, якi в ыд а в а у с я пры н е м цах, было надрука­
с я рпа i молата i над i м i - ч ы рвонай п я ц i канцовай в а н а тл у м а ч э н н е колерау б е л а р у с кага флага ( у
зоркi, абрамленай залатым ш л я кам, а у н i зе сярпа 1 9 1 8 годзе гэтага зраб i ць н е п ас n е л i ) , эгодна э
i молата залаты я буквы - БСС Р . Аднос i н ы ш ы р ы н i я к _1 м ч ы р в о н ы кол е р с i м в а л i зу е б ы ц ц а м бы
д а даужы н i 1 : 2» . Эталонная выява флага кры в i чо у - племя, н а э в а я кога атры м алас я ад
уводз i ц ца 5 красав i ка 1 937 года пастановай с л о в а « кроу » , белы колер у к а з в а е н а неафарба­
в а н а е л ь н я н о е п а л а т н о , э я к о г а беларусы ш ы л i
Прэзiдыума ЦВК БССР (мал . 39) .
А што у я ул я юць сабой с i м валы, я к i я змешчаны д л я с я б е адзе н н е .
на флагу 1 937 года� Эмблема «Серп i молат» . Пра_э год . пасл я nачатку акуnацыi у дакуменце,
як1 быу nад n 1 сан гаул я йтэрам Беларус i В i л ь гельмам
згодна з даследа в ан н я м i П. К. Карнакова
Кубэ, паведам л ялас я : « Н а nадставе nададзенай
упершыню прапанавана 1 мая 1 9 1 7 года м астакам i
Генерал ьнаму Кам iсару праnановы аб эац в я рджэн н i
беларускага нацыя нальнага герба « Пагон я » i бела­
чырвона-белага фл'ага э п р ы кладаннем ix малюнка
Генерал ь н ы Кам iсар д н я 27 . 7 . 42 года в ыдау
рас параджэнне, у я к i м гаворьщца :
§ 1 . Я даэвал я ю у Генерал ь н ы м Кам iсарыяце
.
Беларус1 пры розных св яткаван н я х або для абаэ­
н а ч э н н я беларускай нацыянальнасцi nобач э н я ­
мецк i м i с i м валам i в ы вешваць на дамах i нас i ць
беларус к _� я нацыянал ь н ы я с i м валы i эмблем ы .
§ 2 . З а нацы я н ал ь н ы я с i м валы i эмблемы
беларус к i я эгодна э гэтым расn араджэннем прыэ­
наюцца :
а) . . .
б) беларускi н а ц ы я н а л ь н ы флаг таксама эгодна
э п рыкладэе н ы м мал ю н кам ;
в) . . .
Мал. 38. Дзяржарны флаr БССР. 1 92 7- 1 93 7 rады Усе � эт �1 я с i м в � .(� ы i эмблемы зн аходэя цца пад
дэя ржау наи аnекаи J .
Як i на i н ш ы х акуп i раваных тэрыторыях, у
Беларус 1_ немцы садэ е й н i чал i стварэнню пад с в а i м
кантр ? лем ваен i заваных фарм i рава н н я у i роз ных
арган rзацый, у т ы м � л i ку м аладэёжных . Адной э
так i х а �� а н i зацый, к i раванне якой ажыццяулялася з
Герман 1 1 , быу Саюэ беларускай моладэ i . Аб я го
ствар э н н i � ыло аб' яулена 22 ч э р в е н я 1 943 год а . у
пун � тах 5 1 6 раэдзела 4 Статута гзтай арган i эацыi
наn r сана :
_ « 5 . Кожны круг мае свой флаг, я к i эахоувае
тои кружок, якi найлеnшым ч ы н ам адзначыуся на
nрацягу кв артала .
6 . Дл я у n рыгож в а н н я nам я ш кан н я у час пра­
в ядэе н н я св ятау n р ы м я н яецца насценны флаг э
Мал. 39. Дзярж11рны флаr БССР. 1 93 7- 1 95 1 rады эмблемай СБМ уздоуж nалотн i ш ча» .
23
Захавал i с я фотаздым к i (БДА КФ ФД, гэта было зв язана са стварэннем ААН, дзе
i н в . № 0 - 1 26096, 0 - 1 26088), . н а я к i х добра акрам я СССР б ы л i прадстаулены таксама БССР
в i даць флаг гэтага Саюза . Ен уяуляу сабой i УСС Р . На фоне ш м атколернасцi флагау
бела- чырвона-бе лае палот н i ш ч а з эмблемай Са­ у ш чэрбнасць б я зл i касць савецк i х дзяржауных
юза беларускай моладзi у цэнтры (мал . 40) . палотн i ш чау стала асабл i в а в i давочнай .
Былi выпадкi, кал i н а палот н i ш ч ы з яуляуся i У 1 9 5 1 годзе М i хася Кацэра, доктара мас­
надп i с «Жыве Беларусь ! » . Т р эба адз начыць, што тацтвазнауства, запрас i у да с ябе прэз i дэнт Ака­
эмблема н а флагу некалькi зменена у п а ­ дэм i i навук БССР М. 1 . Грашчан кау i паведам i у ,
рау нанн i э эацверджаны м у зорам - р о м б н е ш т о В я рхоу·н ы С а в е т БССР д а р у ч ы у акадэм i i
м ае кал яров а й акантоук i . А п i са н н е эмблемы склсtсцi э с к i з новага флага БССР i в ы кананне
наступн ае : «. . . Н а бела- ч ы рво на-белым ромбе гэтай работы даручана сектару м астацтва А Н .
змешчаны залаты ш ас ц i ка н цо в ы к р ы ж , якi зна­ Выраш ы л i , што трэба увесцi у флаг так i я дэтал i ,
ходзi цца н а ш ч ьще кон н i ка н а нацы я н ал ь н ы м каб ён адрозн i вауся а д флагау i н ш ы х рэспубл i к ,
беларус к i м ге рбе « П агон я » » . З в ерху к р ы ж а - адлюстроувау нацыянал ь н ы я асабл i васцi . Пры
перакрыжоуваюцца срэбран ы я лапата меч - рабоце над новым . Флагам п рагл ядвал i с я старыя
с i м валы працы i барацьбы за шчасце i гербоу н i к i , в ы в у ч ал i с я фонды музеяу . Нарэшце,
даб рабыт беларус кага народа i А й ч ы н ы . На у зак i н утым давае н н ы м арх i в е Белпрамсавета
эмблеме змешчаны чорн ы я л i тары � г а н i з а ц ы i быу з нойдзены малюнак арнамен тальнага узору,
С БМ . Ув есь значок абведзе н бел а - чl. 1 рвона-бе­ якi быу в ы шыты н а ру ч н i к у с я л янкай Матронай
лым кантам " . » . Намал я в а н ы н а эмблеме крыж Маркев i ч з в ёс к i Касц i л i ш ч а У л ь я наускага сель­
з X I V с тагоддз я ч аста сустракаецца н а м а н е тах скага Савета С е н н i нскага раё н а . Створаны ён
на тэ рыторы i Белару с i . Гэтая эмбле м а была быу у 1 9 1 7 годзе i н аэ ы в ау с я « Уэыходзя чае
вел ь м i рас паусюджана с я род слав я н i л i тоуцау. сонца » . У зор для у п р ы гожван н я жаночага ад­
Н яд з i уна, што Я \i а станов i цца с i м валам белару­ зен н я быу змешчаны у apx i y з м этай я го
ска - л i тоуск i х к н я зёу, эмблемай В i таут а . магчымага п рым я н е н н я у л ё гкай прамысловасцi
У канцы вайны, кал i немцы пачал i зал яцаць з як вельмi удач н ы . П эу н а в я л i к у ю ролю адыг­
насел ь н i цтвам акуп i раваных тэрыторый, дазвал я ю ч ы рала пры в ыбары 1 яго н а з в а , i м панаваная
i м дзяржаунасць, 22 студзе н я 1 944 года адбылося кам у н i с т ы ч н а й i д эало г i i . Што азначае гэты узор?
канстытуцыйнае пасяджэнне Беларускай Цэнтрал ь ­ Ромб у цэнтры - асноуны элемент с i м в ала
най Рады, а 1 6 сака в i ка БЦР н а в а т пачала узыходз я чага сон ца . Справа i злева ф i гуры,
фарм i раваць сваю арм i ю . Натуральна, што флагам як1я нагадвалi рог i , - с i м в ал дабрабыту i ба­
гэтай п ры в i днай дзяржавы, якой немцы в ы л у ч ы л i гацц я . У ц э н т р ы ромба - к л ю ч да шчас ц я . У
тол ь к i т р э ц ь тэрыторы i Беларус i , с т а л а бела- ч ы р ­ працэсе абм еркав а н н я у пер шапачатковы малю­
вона-белае палотн i ш ч а . 3 адступленнем нем цау нак б ы л i унесе н ы дапау н е н н i - узор хлеба . Усе
з н i кл i i гэты урад, i саюзы, i пал i цы я . ап i са н ь 1 я малюнкi складз е н ы з мален ь к i х
Акрам я с i м в ол i к i i эмблем н а а к у п i раванай ромб i кау . Элемент п рам авугол ь н i ка з п р ы м ы ­
тэрыторы i роз н ы я беларус к i я арган i зацыi м е л i каюч ы м 1 да я г о с п рава 1 з л е в а м е н ь ш ы м i
нарукау н ы я павязк i . Пал i ц ы я , напрыклад, нас i л а прамавугол ь н i кам i - « в от ы у н ы знак » , я к i гаво­
белы я павязкi з ч о р н а й н ямецкай б у к в а й « Р » рыць аб т ы м , каб усё, што п рос i ць ч алавек,
або жоуты я з ч о р н ы м i м перск i м арлом i збылос я . Ён п е рак л i каецца з рэл i г i й най
надпi сам на н ямецкай мове « Памоч н i к » . Бела­ с i м в ол i к а й .
ч ы рвона-белы я п а в я з к i з бел ы м , абл ямаваным Выкарыстаушы апiсаны тут узор, мастак М i хась
залатым кантам стылiзаваным ш ч ытом, я к i быу l ванав i ч Гусеу стварыу мал юнак Дз яржаунага
рассечаны чырвонай д ы я ганаллю i меу залаты флага БССР (мал . 4 1 ) .
Ярылау крыж, н ас i л i члены Саюза беларускай У в ы н i к у 2 5 снежня 1 95 1 года з ' я в i ус я Указ
моладз i . Але гэта была маладзёжная ар- Прэзiдыума В я рхоунага Савета БССР «Аб Дзяj:>­
ган i зацыя, у карн i цк i х або баявых аперац ы я х жауным флагу Беларускай С С Р » :
яе ч л е н ы не удзел ь н i чал i . Не в ы карысjоувауся « 1 . Унесцi эмены у Дзяржауны флаг Белару­
гэтай арга н i зацыяй i беларускi флаг . скай Савецкай Сацы я л i стычнай Рэспубл i к i i за­
Пасля в ызвален н я у рэспубл i к у зноу в я р н ул i с я цвердз i ц ь Дзяржауны флаг Беларускай Савецкай
с i м валы, зацверджан ы я незадоуга д а вайны . У Сац ы я л i стычнай Рэспубл i к i з палотн i ш ча, якое
хутк i м часе « э в е р х у » пачалася новая кампан i я складаецца з двух гарызантал ь н а размешчаных
па с ! варэ н н ю бол ь ш а р ы г i н а л ь н ы х палот н i ш чау палое : верх н я й чырвонага колеру, састаул яючай
дзяржауных флагау сав е ц к i х рэспубл i к . Магчыма, дзве трэцiх шыры н i , н i ж н я й з я л ё нага колеру,

Мал. 40. Флаr «Саюза беларускай мола,о,зi». 1 943- 1 944 rа,о,ы М ал. 4 1 . Дзяржауны флаr БССР. 1 95 1 - 1 99 1 rа,о,ы

24
сас таул яючай адну т рэць шырынi флага, з
в i дарысам у верх.н i м левым вугле чырвонай паласы
залатых сярпа 1 молата i над i м i ч ы рвонай
п я ц i канцовай зорк i , абрамленай залатым ш л я кам :
Л я дрэука вертыкал ь н а размешчаны беларуск 1
нацыянальны арнамент белага колеру на чырвоным
п о л i , састауляючым 1 /9 дау ж ы н i флага » .
Указу гэтаму форма закона было н ададзена
тол ь к i 27 сакав i к а 1 952 года . Што ж дат ы ч ы цца
палажэння аб флагу, то яно было зацверджана
У казам Прэзiдыума ВС БССР тол ь к i 8 мая 1 956
года . Аднак пастановай Савета М i н i страу БССР
№ 778 ад 25 снежня 1 956 года зацвя рджаецца
l нструкцы я па п р ы м я н е н н ю упам я н утага палажэ н н я
( Б Д А ф . 7, воп . 4, адз i н к . зах . 600, а р к . 1 6 1 -
М.Jл. 42. Флаг Д ССТ «Ур'1ДЖ'1Й». 1 956- 1 985 rllды
1 63), якая растл умачвала, хто дазваляе у розных
в ы падках падыманне флагау або як i дзе в ы в е ш ­
в аць флаг i . Т а к , на с ц е н а х б у д ы н к а у я н ы в ы в е ш ­
в аюцца на в ы ш ы н i ад 3 да 4 м е т р а у ад з я м л i схеме з флагам i рас i йскага « У раджаю » . Ё н
справага боку б у д ы н к а у с п е ц ы я л ь н ы х т р ы ­ у я у л я у сабой с i н яе палотн i ш ча з жоутай хва­
мальн1 ках, а на будын ках, д з е разм я ш чаюцца л я в i днай п аласой з калосс я м i уздоуж н i жн я га
д з я ржаун ы я орган ы , - н а флагштоках над i м i . У пруга (мал . 42) . У верх н i м вугле л я дрзука
час св ятау флаг п а в i нен падымацца да надыходу зм я ш чалася эмблема таварыства, я кая складалася
с в i танку i здымацца п а закан ч э н н i урач ыстасцей з флага БССР, снапа жыта, шасцяронкi -
пасля 24 гадз i н . Што дат ы ч ы цца самаходн ых звы чайнага набору элемент ау сацы я л iстачнай
с уднау, я к i я плаваюць па унутраных рэках i азёрах с i м вол i к i . Што даты чыцца прамысловых п рафса­
рэспубл i к i , дзяржауны флаг падымаецца на ix у юзау, то на падставе пастановы Прэзiдыума
перыяд нав i гацы i штодзённа з усходам сонца на УЦСПС ад 30 кастры ч н i ка 1 957 года у
кармавым флагштоку . Н а б у к с i р н ы х суднах, я к i я адпаведнас ц i з пастановай Белсавпрофа ад 29
п раводз яць i н ш ы я судны або платы на буксiрным л i стапада 1 9 57 года н а базе скасав а н н я гал i новых
ланцу гу, ён падымаецца на насавым флагштоку ДСТ « Буравесн i к » , « Харчав i к » , « Будау н i к » , « Ч ы р ­
або гафел i . На несамаход н ы х суднах дзяржауны воная зорка» , « Энерг i я » , « Тарпеда» « Ч ы рвоны
флаг падымаецца тол ь к i у с в яточ н ы я д н i . сцяг» было створана тэрыта р ы я л ь нае добраах ­
Малюнак сцяга гарнi зонау м i л i ц ы i МВД БССР вотнае спартыунае таварыства прафсаюзау БССР
быу прыняты 9 л i стапада 1 962 года . Ва указе « Ч ы рвоны сцяг», якое атрымала у спадчыну не
« Аб прыняццi Чырвонага Сцяга дл я гарн i зонау тол ь к i назву былога спорттаварыства тэкстыльш­
савецкай м i л i цы i » гаварылася, што сцяг мае ч ы кау, але i яго флаг - ч ырвонае палот н i ш ч а
прамавугольнае палотн i ш ча, абшытае залатой з б е л ы м кругам л я дрэука, у я к i м намал яваны
шауковай махрой . На лепшым баку партрэт Чырвоны сцяг з бел ы м i буквам i «ДСТ»
В. 1 . Л е н i н а в ы ш ыт ы цёмна-залацiстым шоукам . (мал . 43). Аднак 1 ж н i у н я 1 985 года пачал i с я
·

Па в я рхняму краю в ы ш ы т ы лозу н г : « П ралетары i нов ы я пераутварэ н н i . У с е п рафсаюз н ы я спар­


ус 1 х кра i н , яднай цес я » . На адваротным баку у тыуныя таварыствы у СССР перастал i i снаваць
цэнтры герб БСС Р . Пад гербам в ы ш ыта назва i было створана адзi нае добраахвотнае прафса­
гар н i зона м i л i цы i . Сцяг меу драулянае юзнае ф i зкультурна-спартыунае таварыства СССР,
пак i раванае дрэука шнуры з матузам i . якое атрымала у хуткiм часе с i н е -бела-чырвоны
Што дат ы ч ыцца флагау розных арган i зацый, флаг з эмблемай аранжавага колеру у цэнтры .
ro яны зацв ярджал i с я н а бол ь ш н i з к i м узроун i . Вось так - ад 64 да 1 ! Усё гэта не тычылася
Чайбольшую колькасць флагау мелi роз н ы я так i х спартыуных арган i зацый, я к «Дынама», СКА,
:парты у н ы я таварыств ы . Асабл i в а б у р н ы рост i x але м ы не успа� наем тут аб ix флагах, так
<ол ь касцi пачауся з мая 1 936 года пасл я я к яны был i заусёды адз i н ы м i па усяму Саюзу .
:>ашэння УЦСПС аб стварэн н i так i х таварыствау У БССР i снавалi i i н ш ы я арган i за ц ы i , я к i я мелi
lрЫ прафсаюзах п а гал i новай адзнацы . 3 ' Я В i Л а С Я свае флагi, але так, я к я н ы i с нуюць i сён н я i
х адразу 64 . Я к i х тол ь к i не было : харчав i к i карыстаюцца той жа с i м в ол i кай, то м ы раскажам
)удау н i к i , нафтав i к i i меды к i , с у в я з i сты i аб ix у наступнай главе .
1нергеты к i i i н ш . Усе я н ы б ы л i агуль насаюзным i
кожнае мела свой флаг . Аднак пасля в айны
i 1 950 годзе колькасць i x вел ь м i з м е н ш ылас я .
: п о рттаварыства « Буравес н i к » , напрыклад, уклю-
1 ала на той час адразу два дзес яткi таварыствау,
1 к i я iснавалi у 1 936 годзе . У гэтым жа годзе
1астановай СМ БССР i ЦК КП(б) Беларус i
�о 1 444 прымаецца статут добраахвотнага спар­
ыунага таварыства Беларускай ССР « Калгасн i к » .
f пункце 60 статута зап i сана, што яно мае
ваю эмблему i флаг . Эмблема у я ул я е сабой
юмб з буквай «К» коласам . Што датычы цца
рлага, то знайсцi яго н е удалос я . Праiснавала
порттаварыства «Калгас н i к » н ядоуга . У 1 956
одзе яно увайшло в а утворанае у гэты ж год
ельс кае спорттаварыства « Ураджа й » . Гэта новае
а в арыства мела свой флаг, створаны па адной М .Jл. 43. Фл.Jr Д СТ сr Чырвоны Сцяr». 1 957- 1 985 r.Jды

25
Глава 3

ФЛАГI Б ЕЛдРУСI СЁ Н Н Я

С i м во л i ка нашай рэспубл i к i сёння тол ь к i дл я таго часу, знаходз i л i с я п i кет ч ы к i , узяу у i x


фарм i руецца. Да к а н ц а 1 993 года не б ы л о флагау бела- ч ы рвона-белы флаг i у акружэн н i с в а i х
i сця гау Узброеных Сiл, МУС, пагранвойск, а в i я ц ы i , аднадумцау в я рнууся у буды нак Дом а урада . У
спартыуных таварыствау i г . д . У гэтай главе м ы зале пас яджэ н н я у В я рхоунага Савета ё н устанав i у
раскажам а б флагах, я к i м i да гэтага часу ужо я г о побач з Дзяржау н ы м флагам . Пасля перап ынку
карыстал i с я . пачауся разгляд пытан н я . Н. С. Г i л е в i ч прапанавау
Дзяржаун"1 фnar Рэспубniкi &enapyci. (мал . 44) . в я рнуць гiстарычную с i м вол i к у . Большасць падтры­
Пасля 1 986 года i м к л i в а расце нdцыянальная мала я го, але был i i дэпутаты, якiя в ыступ i л i
самасв ядомасць н ародау, н е в я л i раваная за дзе­ супраць гэтага . Пасля дыскус i i у 1 7 гадз i н 20 х в i л i н
с я ц i годдзi будау н i цтва сацы я л i з м у . У Беларус i закон б ы у прыняты . Вось я г о тэкст :
в ы разн i кам гэтага руху стау Беларускi народны
фронт {БН Ф ) . Менавiта БНФ в ы карыстау старую « З АКОН
беларускую с i м вол i к у - бел а - ч ы рвона-белы флаг « Аб Дзяржау н ы м флагу Рэспубл i к i Беларусь »
i герб « П агон я » у час св яткава н н я «Дз ядоу » 30
кастр ы ч н i ка 1 988 года . Масавае ж п р ы м я н е н н е Вярхоуны Савет Рэспубл i к i Беларусь паста­
г э т ы х с i м валау адбылося у час м i т ы н г у Б Н Ф н а наул я е :
м i нс к i м стадыёне « Д ы н а м а » 1 9 л ютага 1 989 года . 1 . Дзяржауны ф л а г Рэсп убл i к i Беларусь уяуляе
Дыскус i я, якая разгарнулася у друку пасл я гэтага сабой палотн i ш ча, якое складаецца з трох гары­
зантал ь н а размешчаных кал яровых палое роунай
� i т ы н г у , пак �зала, што нi тыя, х �о пры м я н i у старую шырын i : верхняй i н i ж н я й белага, а с я рэдняй -
с 1 мвол� ку, н1 тыя, хто выстуni9' супраць яе, не
ведал i г i сторыю флагау . Але выбар быу зроблен ы . чы рвонага колеру . Аднос i н ы ш ы р ы н i флага да яго
Д а 1 990 года бела- ч ы р вона-белае палот н i ш ч а стала дауж ы н i - 1 : 2.
с i м валам yc i x тых, хто выступау супраць ка­ 2 . Даручыць Савету М i н i страу Рэспубл i к i Бела­
мун iстычнай дыктатуры, якая дзес я ц i годдз i панава­ русь п радстав i ць В я рхоу наму Савету Рэспубл i к i
ла у кра i н е . Усе мерапрыемствы, якiя неаф i ц ы й н а Беларусь прапановы а б п р ы в ядзе н н i заканадаучых
п раводз i л i с я у рэспубл i цы, падн i м а л i бел а - ч ы рво­ актау рэспубл i к i у адпаведнасць з законам «Аб
на-белае палотн i ш ч а . А ф i цы й н ы м органам н i чога Дзяржауным флагу Рэспубл i к i Беларус ь » i пры­
не заставалася, як далу ч ыцца д!З народнага в ыбар у . весцi нармат ы у н ы я акты У рада у адпаведнасць з
Так, у другой палове верас н я 1 990 года М i нс к i гэтым законам .
гарсавет п рымае раш энне « А б беларускай нацы я­ 3 . Дару чыць кaм i c i i В я рхоунага Савета Рэс­
нальнай с i м вол i цы i яе в ы карыстан н i у М i нску», публ i к i Беларусь па адукац ы i , культуры i захаван н ю
згодна з я к i м дазвал ялася карыстацца на тэрытор ы i гiстарычнай спад ч ы н ы , па н а ц ы я нальнай пал i тыцы i
стал i ц ы бела- чырвона-белым флагам разам з м i жнародных аднос i нах, па заканадауству распра­
Дзяржауным флагам БСС Р . У хутк i м часе над цаваць п раект Палаж э н н я аб Дзяржауным флагу
будынкам гарсавета стал i разв i вацца два флагi - Рэспубл i к i Беларусь i унесцi яго н а разгляд cec i i
дзяржауны i нацыянальны, замацаваны на дадат­ Вярхоунага Савета Рэспубл i к i Беларусь .
ковым флагштоку . А у сам ы м канцы 1 990 года 4 . Гэты закон уступае у дзе я н н е з моманту яго
такое рашэнне было прын ята i гарсаветам г. Ра­ прыняцця » .
дашков i ч ы . Дэп утаты вырашылi н а насту п н ы дзе н ь падняць
Рэакцы й н ы путч у Маскве у чэрвен i 1 99 1 года, новы Дзяржауны флаг над будын кам Дома урада,
якi падтрымала КПБ, паскорыу падзе i . 1 кал i Рас i я але прыйшоушы ран i цой 20 верасня 1 99 1 года на
зм я н i л а свой флаг у час гэтага путчу, т о Беларусь
у хутк i м часе пасл я яго. Дыскус i я з п р ы ч ы н ы
дзяржаунага флага разгарнулася на 6-ай пазачар­
говай cec i i Вярхоунага Савета 1 9 верас н я 1 99 1 года
пры абмеркаван н i пытання «Аб назве, Дзяржау н ы м
гербу i Дзяржауным ф л а г у Беларускай Савецкай
Сацы я л i стычнай Рэспубл i к i » . Яшчэ у час дзённага
перап ынку народны дэпутат БССР касманаут В . Ка­
валёнак в ы й шау на пл . Л е н i на, дзе, як звычайна

М ал. 45. Наверша дрзука флагау


Мал. 44. Дзяржауны флаг Рзспублiкi Беларусь i сцягау у Рзспублiцы Беларусь

26
чарговае пасяджэн не уба ч ы л i на флагштоку новы радку, якi зацверд жваецца Саветам М i н i страу
бела- чырвона-белы фла г . Аказалас я, � то пасл я Рэспубл i к i Беларус ь ;
закан ч э н н я в я ч э р н я га пасяджэ н н я . адз 1 н з ч ы ­ на пам яшканнях д л я галасава н н я - у днi выба-
ноунi кау с п е ш н а распарадз i ус я зам я н щ ь стары флаг рау i рэферэн думау; . .
на тол ь к i што прын яты, ч ы м сарвау намечаную у вайсковых часцях Рэспубт к 1 Беларусь згодна
урач ыстасць . Апраудвауся ё н адсутнасцю р � спарад­ з вайсков ы м i статутам i ;
жэн н я аб урачыстым падн я ц ц i . 4 кастрыч � 1 .ка 1 99 1 на пагран i ч ных заставах i прапус � н � 1 х пунктах
года была створана спецыял ьная кам 1 с 1 я п r::� ь � (мытнях) Дзяржаунай гра � i цы . Р: спубт ю _Беларус ь ;
_ на марск i х суднах, я ю я з яуля юцца уласнасцю
Прэзi дыуме В я рхоунага Сав � та д � я . распрацоук � �
зацв ярдж э н н я дзяржаунай с 1 м в � т � 1 , атрыбуты ю 1 Рэспубл i к i Беларусь, суднах рачнога флоту Рэс­
адпаведн ых дакументау, куды уваишло. бол ь ш за публ i к i Беларус ь ;
20 чалавек . Так як па малюнку палот н 1 ш ч а флага
н а спартыуных арэнах - у ч а с п рав ядзе н н я
нi якiх п ытан няу узнi кнуць не маг � о, то ч эм п i я натау i першы нствау Рэспубл i к i Беларусь,
удакладн яус,я колер ч ы рвонай паласы, я к 1 в ы ра­ м i жнародн ых спарты уных спабо р н i цтвау з удзелам
шыл i зраб i ць адз i н ым з колерам . герб � ваг � ш ч ыта, нацыянальных зборных i у час узнагароджання
а таксама скульптар Леу Талбу з 1 н заимауся р ас­ беларус к i х спартсменау - пераможцау м i жнарод­
працоукай наверша флага (мал . 45) . Шт � дзе нна ных спабор н i цтвау ;
кож ны распрацаваны варыянт разглядауся н � на i н шых аб' ектах па раш э н н ю В я рхоунага Савета
кaм i c i i . Урэшце 1 1 снежня 1 99 1 года пастановаи Рэспубл i к i Беларусь, Савета М i н i страу Рэспубл i к i
Вярхоунага Савета Рэспубл i к i Беларусь тэкст гэтага Беларусь ц i м ясцовых Саветау народн ых дэпутатау
палажэ н н я быу зацверджан ы . i ix в ы канаучых i распарадчых органау .
Дзяржауны флаг Рэсп убл i к i Беларусь можа
« П АЛАЖЭННЕ быць узняты таксама пры цырыманi ялах i i н ш ы х
«Аб Дзяржауным флагу Рэспубл i к i Беларус ь » урачыстых мерапрыемствах, якiя п раводз яцца
дзя ржау н ы м i i грамадск i м i органам i , п радп ры­
1 . Дз я ржауны флаг Рэсп убл i к i Беларусь емствам i , установам i i арган i зацы я м i , у час
з ' яул яецца с i м валам дзя ржаунага суверэн i тэту Рэс­ народных, п рацоуных сямейных св ятау у
публ i к i Беларусь, уяуляе сабой прамавугол ь ное i н ш ы я пам я т н ы я д н i .
палотн i ш ча, якое скл адаецца з трох гарызантал ьна 3 . Пры адначасовым у з н я ц ц i Дзя ржаунага
размешчаных кал яровых палое ро у най шыры н i : флага Рэспубл i к i Беларусь i флагау iншых
верхняй i н i жн я й - белага, а с я рэднеи - ч ы рвонага дзя ржау, дзяржауны флаг Рэспубл i к i Беларусь
коле ру. Аднос i ны ш ы ры н i i даужы н i флага - 1 : 2 . пав i н ен быць узняты з лев ага боку, а флаг i
Флаг мацуецца н а дрэуку (флагштоку), я кое i н ш ы х дзя ржау - з правага, кал i стаць тварам
фарбуецца у залацiсты (охра) кол е р . да фасаду або флагшток у . Флагi дзяржау
Пры цырымон i я х i i н шых мерапрыемствах размеш чаюцца у алфав i т н ы м парадку .
урачыстасцi Дзяржауны флаг Рэсп убл i к i Беларус � Дзяржауны ·флаг Рэсп убл i к i Беларусь разм я ш ­
вы карь1стоуваецца з наве ршам ромбападобнаи чаецца на а д н ы м узроу н i з флагам i i н шых дзяржау .
формы з в i дарысам крыжа, анала г i ч н ы м крыжу Дзяржауны флаг Рэспубл i к i Беларусь на транс­
на Дзяржауным гербе Рзсп убл i к i Беларус ь . На­ партных сродках (за выключэннем суднау) разм я ш ­
вершы вы рабл яюцца з металу жоутага колер у . чаецца з л е в а г а бо'к у у н а п р а м к у р у х у , а з правага
2. Дзя ржау ны флаг Рэспубл i к i Беларусь боку - флаг i н шай дзяржав ы .
узн i м аецца : 4 . Дзяржауны флаг Рэспубл i к i Беларусь раз­
над будынкам В ярхоунага Савета Рэсп убл i к i м я ш чаецца у пам яшканнях пасяджэ н н я у Вя рхоунага
Беларусь - паста я н на, а таксама н а д будынкам, Савета Рэсп убл i к i Беларусь, Прэзiдыума Вярхоунага
дзе п раводз i цца сес i я Вярхоунага Савета Рэспубл i к i Савета Рэсп убл i к i Беларусь, Савета М i н i страу Рэс­
Беларусь - на перыяд работы cec i i ; публ i к i Беларусь, м ясцовых Саветау народных
над будынкам i Прэзiдыума В я рхоунага Савета дэп утатау Рэсп убл i к i Беларусь i i x в ы канаучых i
Рэсп убл i к i Беларусь i Савета М i н i страу Рэсп убл i к i распарадчых орг{нау, а таксама у сл ужбов ых
Беларусь - паста я н н а ; каб i нетах старшыtn. В я рхоунага Савета i Савета
н а д будынкам i м ясцовых Саветау народных М i н i страу Рэспубл i к i Беларусь, старш ынь м ясцовых
дэпутатау Рзспубл i к i Беларусь i i x в ы канаучых Сав етау народных дэпутатау Рэсп убл i к i Беларусь i
расnарадчых органау - nаста я н на, а таксама пакоях, дзе адбываецца паста я н н ы прыём в ыбар­
над будынкам i , дзе п раводзяцца пасяджэ н н i ш ч ы кау народным i дэп утатам i Рэспубл i к i Беларус ь .
мя сцовых Саветау народных дэпутату 1х 5 . У час жалобы па раш э н н ю В я рхоунага Савета
выканаучых органау - на час правядзенн я па­ Рэспубл i к i Беларусь або Савета М i н i страу Рэс­
сяджэн н я у ; публ i к i Беларусь Дзяржау н ы флаг Рэсп убл i к i Бе­
над будынкам i м 1 н 1стэ рствау, дзяржау н ы х ларусь можа бьщь узняты у жалобным афарм ­
кам i тэтау i ведамствау, дзяржауных i грамадс к 1 х ле н н i . У гэтым вы падку да дрэука (флагштока)
прадпрыемсtвау, арган i зацый i устаноу, а таксама флага прым ацоуваецца лента чорнага колеру,
на жылых пабудовах у вызначаныя заканадауствам канцы якой пав i н н ы э в i саць да н i ж н я й часткi флага .
Рэспубл i к i Беларусь св яточ н ы я i пам ятныя дн i ; Пры падн я ц ц i флага на флагштоку у час жалобы
н а будынках i сродках перам я ш ч э н н я дыплама­ флаг прыспускаецца на 1 /3 дауж ы н i флагштока .
тычных i консул ь с к i х п радстау н i цтвау, а таксама на 6 . Вiдарыс Дзяржаунага флага Рэспубл i к i Бела­
будын ках гандлёвых устаноу Рэсп убл i к i Беларусь, русь абав язкова з м я ш чаецца на паветраных суднах,
я к i я знаходзяцца за м яжой, на марс к i х суднах i зарзг iстраваных у Рэсп убл i цы Беларусь .
i н шых сродках nерам я ш ч э н н я , на я к i х у якас ц i 7 . Выява Дзяржаунага флага Рэсnубл i к i Бела­
а ф i цыйных асоб знаходз яцца Стар ш ы н я В я рхоунага русь мажа быць в ы карыстана у дэкарат ы у н ы х м этах
Сав ета Рэсп убл i к i Беларусь, Старш ы н я Савета
М i н iстрау Рэспубл i к i Беларусь ц i i н ш ы я асобы, што у якасцi дзяржаунага i нацы янальнага с i м вала так i м
прадстауляюць Вярхоуны Савет Рэсп убл i к i Беларусь чынам, каб при гэтым не б ы л а п раяулена непавага
або Савет М i н i страу Рэспубл i к i Беларусь - у па- да Дзяржаунага флага Рэспубл i к i Беларусь .

27
8 . Дзяржау ны флаг Рэсnубл i к i Беларусь i яго жэнн i , уяуляе сабой Дзяржауны флаг Рэспубл i к i
в ы я в а незалежн а ад ix памеру заусёды пав i н ны Беларусь, я к i м а е у п ра в ы м н i ж н i м вуглу н а
дакладна адпавяда ць кал яроваму эталону i схема­ адлегласцi адной восьмай а д н i жн я га краю i адной
тычнаай в ы я ве, яюя пры кладаюц ца да гэтага шостай ад вонкавага краю флага эмблему мытных
органау рэспубл i к i Беларусь размерам у адну
Палажэн н я . п ятую шырынi флага .
9 . Асобы, я к i я в i наваты у зганьбаван н i Дзяр­
жаунага флага Рэсnубл i к i Беларусь, н ясуць адказ­ Эмблема мытных органау Рэсп убл i к i Беларусь
насць у адnаведнасц i з заканадауст вам Рэсnубл i к i уяуляе сабой адл юстраванне Герба Рэспубл i к i
Беларус ь . Беларусь, перыметр якога абрамлен паласон з я­
1 О . Прав i л ы п р ы м я н е н н я гэтага Палажэ н н я i лёнага колеру з надпiсам буквам i белага колеру
парадак в ы рабу Дзя ржаунага флага Рэспубл i к i « Беларус ь » i «Дзяржауная м ы т н а я служба » .
Беларусь вызначаюцца Саветам М i н iстрау Рэс­ Мытны кодэкс пачау дзе й н i чаць у рэспубл i цы
публ i к i Беларус ь » . з 1 чэрвеня 1 993 года » .
Фnar м1oпt8tlx орrанау i ix суднау ( м ал . 4 6 ) - В1о1мпеn суднау &enapycкara рачноrо параходст­
адз i н са старэй ш ы х атрыбутау дзяржав ы . У ва. Да рэвалюцы i м н ог i я параходсrвы i м пе р ы i i
Рас i йскай l м п е р ы i ён упершыню з ' я в i ус я у 1 827 параход н ы я кам пан i i м е л i свае флагi i в ы м пелы,
годзе i уяуляу сабой светла-з ялёнае палотн i ш ч а з я к i я стварал i с я у асноун ы м на падставе дзяр­
белым касым Андрэеус к i м крыжам . Да кан­ жаунага флага Pac i i . Першы так i флаг з ' я в i ус я яшчэ
ца XIX стагоддзя стал i ужываць флагi з вы явай у 1 806 годзе . Гэта трад ы ц ы я захавалася i пасля
перакрыжа ваных кадуцыеу - жэзлау Гермеса рэвалюцы i . Першыя некал ь к i в ы м nелау марс к i х
(Меркуры я ) . параходствау з ' яуля юцца пасл я зака н ч э н н я грам ад­
У Беларусi жэзл Гермеса быу В Я,с;\ОМЫ д а X V l l l з я нска11 ва11ны, а у 1 932 годзе атры м л i ваюць i усе
стагоддзя пад назвай « крывула» . Е н гарантавау рач н ы я параходствы ССС Р . Д н я про-Дзвi нскае у
в ястуну недаrы кал ьнасць (натуRал ьна адносную) . У БССР мела белае трох в у голь нае палотн i ш ч а з
Старажытным Рыме кадуцы� (а гэта слова чырвоным ромбам . Аднос i н ы ш ы р ы н i да дауж ы н i
лац i нскае) уперш ы н ю стау в ы карыстоувацца i як 1 : 2 (мал . 47). Разм я ш ч ацца в ы м пел пав i н е н быу
с i м вал гандлю, але ужо у п р ы гожаны дзвюма � а носе судна . Яго размер 1 1 20х2250 мм . Але
зме я м i , я к i я гавары л i аб м удрас ц i i абаро н е . Сваё 1снавала такое ж палот н i ш ч а м е н ь шага размеру -
шырокае прызнанне у свеце я к м i жнародны с i м вал 720х 1 400 м м , я кое в ыкар�1стоувалася як брэйд­
гандлю ён атрымау на рубяжы X V l l l -X I X стагодз­ вым пел службовай асобы . Е н падымауся на мачце
з я у . Кадуцын быу i на м ы т н ы х флагах СССР амаль у час знаходжа н н я на судне начал ь н i ка параходсrва
да 1 99 1 года, кал i яго пасп рабавал i зам я н i ць i н шай або я го намес н i ка у .
эмблемай . Расn рацоука флага м ы т н ы х органау i ix В � 1 м пел параходства, штаб - к в атэра якога зна­
суднау у Рэсп убл i ц ы Беларусь пачалася пасля ходз щ ца у г . Гомел i , н i колi не м я н яуся . Аднак
ув ядзе н н я новага д з я ржаунага флага краi н ы . У м я н я л 1_ с я назвы параходства : у пачатку яно назы­
ж н i у н i 1 992 года узор флага быу адобраны на валася Д н я п ро -Дзв i н с к i м , затым Верхне-Дн я п ­
пас яджэ н н i K aм i c i i па забес п я ч э н н ю адз i най роус к i м i Беларус к i м рачн ы м . С у д н ы рачнога
палiт � 1 к i в ы карыстан н я д з я ржауных с i м в алау пры параходства пасл я 1 9 верасн я 1 99 1 года н ясуць на
Прэз щ!'>1уме В я рхоунага Савета Рэсп убл i к i Бела­ кармавым флагштоку Д з я ржауны флаг Рэспубл i к i
Беларусь, з я к i м вел ь м i удачна перакл i каецца п а
рус ь . Е н уяуляе сабой Дзяржауны флаг рэсn убл i к i ,
я к i м а е у правым н i ж н i м вуглу эмблем у мытных сваёй кал я ровай гаме створаны у трыццат ы я гады
вым пел .
органау - стыл iзаваны ш ч ы т з надп i сам « Беларусь»
размерам у адну трэць ш ы р ы н i флага . Кам i с i я й
было прапанавана дапрацаваць ф л а г д а 2 0 верас н я
1 992 года i п радста в i ц ь на чарговае пасяджэнне
Kaм i c i i . 3 л ютага 1 993 года ув одз i цца мытны кодэкс
Рэсп убл i к i Беларусь, дзе маецца Дапауненне на­
ступнага зместу :
«Ап iсанне флага м ытных органау Рэсnубл i к i
Беларусь i рачных суднау, я к i я знаходзяцца у i x
распараджэнн i .
Флаг мытных органау Рэспубл i к i Беларусь,
рачных суднау, я к i я знаходз яцца у i x распарад-

Мал. 4 7. Вым пел суАнау Беларуск11га рач'!ога параходства

Фnar Таварыства Чырвонаrа Кр1о1жа Рэспубniкi


&enapyc1o. Флаг Таварыства Ч ырвонага Крыжа быу
створаны у 1 864 годзе у Ш в ей цары i пасля
заснав а н н я у 1 863 годзе М i жнароднага таварыства
Ч ы рвонага Крыжа . Эмблема была зацверджана
Жэнеускай канвен ц ы я й i у я у л я л а сабой чырвоны
роу наканцовы шырокi плаваючы крыж на белым
Мал. 46. пол i , адваротны па с в а н м у колеру беламу гельве­
Флаг мытных органау i ix суАнау Р3сnублiкi Беларусь тычнаму крыжу на чырвоным полi - а ф i цыйнай

28
э м блеме Швейцарскай канфедэрацы i . Мэтай тава­
р ыства была арган i зацы я дапам о г i раненым
� в орым у час войны .
У Pac i i эмблема Ч ы рвонага Крыжа уведзена 3
мая 1 867 года, а у Белар у с i - 1 1 лютага 1 925 года
п асл я таго, як Саунаркам зацверд з i у Статут Бела­
р ускага таварыства Чы рвонага Крыжа . У § 8
раздела 1 1 гэтага статута гаворы цца : « Адметным
знакам таварыства з' яул яецца роунакан цов ы чыр­
в о н ы крыж на бел ы м фоне па узору, я к i быу
у в едзен Жэнеускай кан в е н ц ы я й 26 жнiуня 1 864
года » (мал . 48) . Гэты знак раз м я ш чауся на флагах,
я к i я вывеш вал i с я на лазарэтах, гас п i та л я х, транс­
nартах, складах i i н ш ых· установах таварыст в а . У
СССР з 1 925 па 1 99 1 год i с навау флаг Чы рвогана М •л. 49.
К р ыжа i Ч ы рвонага Паум е с я ц а . Апошнi указвау на Фл•r Т•в•рыств• выр•т•в•ннR н• ВОА•Х Рзспу блiкi Бел•русь
на я у насць у кра i н е в я л i кай колькасцi мусул ь м а н .

першыя гады i с наван н я БСС Р . Мел i с я тол ь к l


саюз н ы я с i м валы, напры клад, белы трохвугол ь н ы
в ы м пел СаюзТВВОДа з с i н i м в углом д л я суднау
таварыст в а . Так было да пачатку с я м i дзес ятых гадоу
ХХ стагоддз я, кал i свае с i м валы увяло ТВВОД
РС Ф С Р . Па яго пры кладу 27 красав i ка 1 970 года
пастановай з' езда Беларускага таварыства в ы рата­
в а н н я на водах быу уведзены статут, а разам з i м
i ф л а г ТВВОД БСС Р . Творцы флага не i м кн ул i с я
следаваць якому- небудзь узору i т � м у флаг
в ы й шау ары г i наль н ы м пры гожы м . Е н уяуляу
сабой бела-блакi тнае палотн i ш ча з аднос i нам i
ш ы р ы н i да дауж ы н i 1 : 2, у цэнтры я кога размеш­
чана эмблема ТВВОД БССР - бела-чырвоны в ы ­
ратавал ь н ы круг з с 1 н 1 м я карам i чырвоным
крыжам . На в ы ратавал ь н ы м крузе змеш чана назва
таварыства (мал . 49). Аднак быу в ы раблен i
п р ы м я н яецца я ш ч э i вары я н т флага, я к i некал ь к i
адрозн i ваецца ад а ф i цы й н а зацверджанага, дзе
М ал. 48. эмблема размешчана не у цэнтры, а на белай
Флаг Беларускага Таварыства Чырвонаrа Крыжв паласе на 1 /3 дауж'ы н i флага ад дрэука (мал . 50) .
Трэба сказаць, што в ы ратавал ь н ы круг вельм i
распаусюджан ы с i м вал в ы ратавал ь н i кау . Ё н змеш­
Фпаr Тавар1о1ства выратавання на водах Рэс­
чаны на флагах падобн ы х таварыствау Ф РГ, Pac i i
пубniкi 6enapyc1o (ТВВОД) . Таварыства в ы ратаван н я
i н шых кра i н . Вы ратавал ь н ы круг з м я ш чауся на
н а водах б ы л о арган iзавана у Беларусi бол ь ш флагу суднау Э П РОНа, якi з ' яуляуся першай
стагоддзя назад, кал i у Рас i йскай l м пе р ы i па аварыйна-вы ратавал ьнай службай ВМФ СССР . Ця­
1 н щ ы ятыве маракоу i па пры кладу ужо iснаваушых пер разгл ядаецца пытанне i аб расп рацоуцы флага
таварыствау у А н гл i i , Дан i i , Фран ц ы i , Герман i i i дзяржаунай водна - в ы ратавал ьнай службы нашай
i ншых краiнах 3 ж н i у н я 1 87 1 года было створана рэспубл i к i .
" Таварыства пада н н я дапамогi пры караблекрушэн­
н я х » . Задачай яго было в ы ратав анне г i н у у ш ы х н�
моры, а таксама на рэках i азёрах . У 1 880 годзе
таварыства атрымала i н ш у ю назву - « Таварыства
в ы ратав а н н я на водах » , што бол ь ш в ы ражала я го
м эты . Менш чым п раз год 25 красав i ка 1 872 года
прауленне таварыства з в я ртаецца да В i цебскага
губернатара з п росьбай с п р ы я ц ь я го дзейнасцi на
тэрыторы i губерн i . У 1 873 годзе ствараюцца
аддзел ы спачатку у В i цебску, затым у Дзв i нску, а
у 1 90 1 годзе - у Полацку, Дрысе, Вел iжы . Усе
яны в ы карыстал i флаг стаушага у 1 894 годзе
i м ператарс к i м Рас i йскага таварыства в ы ратав а н н я на
в одах . У я у л я у ё н сабой палот н i шча з в i с я ч ы м
ч ы рвоным крыжам ( г э т а з н а ч ы ц ь флаг Таварыства
Ч ы р вонага Крыжа), пад я к i м знаходз i л i с я с i н i я
с к рыжав а н ы я адм i ралцейс к i я якары . У цэнтры
кр ыжа разм яшчалас я залатая i м пе ратарская каро­
на. Якога-небудзь спецы я л ь нага флага для бела­
рус кай В i цебскай а к р у г i таварыства не i с навала, як
i не i с навала асобага флага ТВВОД рзспубл i к i у М ал. 50. ВарыRнт фл•rа ТВВОД Бел•русi

29
Ф n a r А б ар о н н а r а с п а р т ы у н а - т эхн i чнаrа тава р ы ­
Ф nar Беnаруск аrа Добраах вотнаrа пажарнаr а
У Рас i й скай lм перы i с т в а Р э с п у б n i к i Бenapyci. (мал . 52) . Пасл я каст­
тавар�.1ств а (мал . 51 ).
першая прафес i й ная пажарная каманда бы ла ры чн i ц к i х падзей 1 9 1 7 года саве ц к i м урадам бы ла
створана П ятром Вял i к i м у П е ц я рбургу . . д обра­ узята арыентацы я на тата л ь н у ю ваенную падрых­
ахвотны я дружыны з ' я у л я юцца у ся рэдз 1 н е X I X тоуку насе л ь н i цтва Савецкай Рэспубл i к i . Ужо у 1 923
стагоддзя . Ч л е нау гэтых дружын назы в ал i тады годзе ствараецца Таварыства ся броу паветранага
пажарны м i пал яу н i чы м i . У 1 882 годзе у маёнтку флоту (ТСП Ф), я кое мела п росты чырвоны флаг с
графа Шэрэмецце ва пад Масквой у сувязi . з эмблемай таварыства у вугле л я дрэука . П раз год
адкры ццём пажарна-тэх н i чнай выставы сабра л 1 с я ствараецца Дабра х i м. У хутк i м часе Дабрах i м
прадстау н i к i добраах вотных пажарных таварыст­ аб' ядноуваецца з ТСП Ф - з ' яул яецца арган i зацыя
вау, я к i я вырашы л i стварыць Усерас i й скае А в i я х i м. Яе флаг чырвонае палотн iшча з прале­
п ажарнае таварыства . У хутк i м часе яно стала тарс к i м лозунгам i в i дарысам балонау i самалётау
i м ператарск i м . Таварыства мела свае сцягi, у с i н i м квадратным кантоне . А к рам я гэтага тава­
i н ды в i дуал ьныя для кожнага аддз я л е н н я. Прык­ рыства i с навала яшчэ тры падобны я арган i зацы i .
ладам гэтага можа служыць с ц я г Гразавецкага Н а i x базе у 1 927 годзе быу створаны знакам i т ы
пажарнага таварыства Валагодскай губе р н i , я кое Саюз таварыствау садзе й н i ч а н н я абароне i а в i я ­
мела бела- с i не-чырвонае палотн iшча з гербам i х i м i ч най п рамысловас ц i - Асав i я х i м СССР . Я г о
губе р н i уезда у цэнтры i з малюн кам флаг чырво ны з жоуты м i л о з у н г а м i назвай
п ажарных кас к 1 к i р к i па в у глах . У х у т к i м таварыства, а таксама эмблемай у верх н i м вугле
ч а с е стал i з я у л я ц ц а таварыствы i на тэрыторы i ля дрэука . Заслуга Асав i я х i м а у падрыхтоуцы
Беларус i . Да пачатку ХХ стагоддзя iснавала будучых лётчыкау i па рашуты стау у СССР бяссп­
такое у М i нску . П рава на сцяг агаворвалася рэч на. На яго была ускладзена i арган i зацы я у час
у статуце . Так, 1 1 м а я 1 905 года п рымае цца вайны дапамог i насел ь н i цтва сродкам ППА . Для
статут lван аускага воль нага пажарнага таварыства, суднау Асав i я х i м а у 1 940 годзе ствараецца с i н е­
дзе у § 3 зап i с а н а : « Та в а рыства можа мець бела-с i н i флаг з зоркай на чорным якары у цэнтры .
сц я г з в ы я в ай назвы таварыства п а м а л ю н к у , У Беларус i з 1 92 5 па 1 948 год дзе й н i чау св о й
устаноу ленаму губернатарам . Сцяг захоуваецца Цэнтрал ьны савет Асав i я х i м а БССР . Аднак вы я в i ц ь
у пам яшка н н i прауле н н я або прадстаун i ка па­ ная унасць флага гэтага таварыства не удалос я i ,
жарнага таварыства i вынос i цца тол ь к i у выпадку м я ркуючы па дакументах, яно выкарысто увала
агл ядау i парадау » . lс навал i ДПТ у i ншы х агульнасаюзны я с i м валы . Пасл я В я л i кай А й ч ы ннай
гарадах Беларус i . У савецк i час таварыства вайны саюз падз я л i ус я на тры таварыствы са св а i м i
працягвала функцы я н i раваць, але был � агульна­ фл агам i . ДТСА РМ - мал i навае палотнiшча з лентай
.
саюзным . Тол ь к i у 1 9 56 годзе яно з я в i лася у ордэна чырвонага с ц я га i эмблемай таварыства у
рэспубл i цы , а 1 3 краса в i ка 1 972 года п рымаецца верхн i м в у г л е ; ДТСА В I Я - чырв онае палотн i ш ч а з
статут Беларускага добраах вотнага пажарнага та­ флагам ВПС у трохвугол ь н i к у эмблем а й ;
варыства, дзе у пункце 7 раздзела 1 1 гаворыц­ ДТСФ ЛОТ - б л а к i т н а е палотн iшча, рассечанае
ца аб iснаван н i фла га. Яго ап i сан не : « Ф лаг блакi тным А ндрэеуск i м крыжам на белай падк­
Беларускага добраахвотнага пажарнага таварыства ладцы з эмблемай у цэн тры . Аднак вопыт бы у
мае форму прамавугол ь н i ка з разм ерам i бакоу прызнаны н я удачным i у ж н 1 у н 1 1 95 1 года
О, 9 м на 1 ,8 м. 3 в е р х н я га правага в угла да з ' яул яецца усiм пам ятнае ДТСА А Ф - Добраахвот­
н i жн я й л i н i i флага iдзе з я л ё н а я паласа шы ры нёй нае таварыства садзе й н i ч а н н я apм i i , а в i а цы i i флоту .
0,82 м з белы м i палос к а м i па к ра я х . У цэнтры Ф л агам яга з 1 9 52 года было чырвонае палотнiшча
зялёнай паласы в ы я в а эмблемы БДП Т . Эмб- з лентай ордэна Чырвонага Сцяга i эмблемай у
лема у п i сваецца у акружнасць ды яметрам вер х н i м в у г л е л я д р э у ка . Т а в а р ы с т в а вы к о н в а л а
0,45 м. Па абод вух баках зялёнай пал асы в я л i к ую работу п а н а в у ч а н н ю мол адз i некаторым
п раходз яць дзве белы я палоскi шы ры нёй 0,04 м тэ х н i ч н ы м с п е ц ы я л ь нас ц я м . У 1 9 92 годзе Д ТСА­
кожна я . Правая белая палоска вонкавым бокам АФ п а ч ало адраджа ц ц а у р э с п у б л i цы пад назв а й
пачынаецца з правага в е р х н я г а вугла фл ага, АСТТ - А б а ро н н ае с п ар ты у н а - т э х н i ч н ае тав арыст­
левая палоска вонкавым бокам заканчваецца у ва . У с т а н о у чы з ' езд А С Т Т Р э с п убл i к i Б е л а р у с ь
левым н i ж н i м вугле флага . А г у л ь н а я шыры н я
зялёнай паласы з дзвюма белы м i палоскам i -

0,9 м . Астатн i я част к 1 флага чырвонага колеру .


Флаг мацуецца да дрэука левым бокам » .

MiJn. 52. ФniJГ A 61Jpoнчar1J сп1Jртыуна- тэхнiчнiJГiJ TiJBilpыcтsiJ


MiJn. 5 1 .
ва Рэспублiкi Бел1Jрусь
Флаг Беларуск ага добраах вотнага паж1Jрна га таварыст

30
адбыуся у сакав i к у 1 993 года . Да з' езда была у п рава, яе в ы ява стала св яшч э н н ы м с i м валам
n адрыхтавана i новая с i м волi ка, распрацаваная п р ы х i л ь н i кау гэтай рэ л i г i i . А к рам я таго, у гэтым
м астаком l ванам А л я к сеев i ч ам С i даров i ч ам . Але знаку м у с у л ь м а н е ба ч ы л i адб i та к к а n ы т а ба я в. ого
к а н ч а тко в ы в а р ы я н т з· я в 1 у с я не адразу - б ы л о кан я , на я к i м п р арок Мух амед у з н ё с с я н а н я бё с ы .
некал ь к i п раекта у . На I X з'ездзе АСТТ 24 сак а в i к а С i м в а л б ы у шы р о к а р а с п а у с ю д ж а н ы i паста я н н а
1 9 9 3 года б ы у з а ц верджан н а с ту п ны в а р ы я н т : в ыкарыстоувауся у с я рэдн i я в я к i на сцягах,
• Ф л а г Аба р о н ч а г а с п а р т ы у н а- r э х н i ч н а г а тав а р ы с т ­ а с а б л i в а у Т у р ц ы i , а ле у а с н о у н ы м б е з тра ц ы ­
в а Р э с п у б л i к i Бел а р у с ь с к л адаецца з палотн iшча ц ы й н а й ця пер з о р к i . З о р к а - с i м в ал р а н i ш н я й
бл а к i т н а г а колеру, я к ое м ае ф о р м у п р а м а в у ­ зор К I А л ь - Т а р э к - м ае п я ц ь п р а м я нё у , а л е 1 х
гол ь н i к а з аднос i на м i д а уж ы н i да ш ы р ы н i 3 : 2 . кол ь к ас ц i у 1 сл а м е з н а ч э н н я не п р ы д аец ца i i x
У верх н я й ч а с т ц ы палотн iшча н а у с ю я го дау ж ы н ю м ожа б ы ць л ю бая л i ч ба . На урачыстых с х одах
р а з м ешч а н а лента ф л а г а Р э с п у б л i к i Бел а р у с ь ( 1 /4 « А л ь - Кетаба» в ы карыстоуваюцца тры ф л а г i : Д з я р ­
в ышы н i п а л от н i шч а ) . У ц э н т р ы н а бл а к i т н ы м фоне жауны флаг Р Б , зялёны з паумес яцам i зоркай
нап i с а н ы с 1 н 1 м колерам буквы « А СТТ » , акай ­ м усульма н с к i i у п а м я н у т ы ра ней флаг арган i зацы i .
м а в а н ы я па ко н т у р у бел ы м колерам ( п а мер 6 л i пеня 1 993 года « А л ь - Кетаб » а ф i ц ы й н а за­
б у к в. а у - 1 / 3 б л а к i т н а г а пало т н iшч а ) . Ты л ь н ы бок рэгi стравана . У статуце з а п i сана, што яно можа
без б у к в. а у АСТТ » . мець свой флаг .
Фnar Беnарускаrа зrуртавання татара у - м ус уnь ­ Ф nari ятвяrа у . Гэта г р у п а заходнебал тс к i х п л я ­
м а н « д n ь - К етаб » . Мангол ь с к а м у нашэсцю ця пе­ мёнау на рубяжы перша га i другога т ы с я ч агоддзяу
рашн я я ты рэторы я Беларусi не падв я р галас я . Та­ н а с я л я л а тэрытор ы ю п а м i ж рэкам i Нё м а н i Нара у .
т ары з ' я в i л i с я я к найм i т ы л i тоускага в я л i кага к н я з я . Я н ы в я л i барацьбу супраць ру с к i х i пол ь с к i х к н язё у ,
У жо у 1 3 1 9 годзе я н ы п р ы м а л i удзел у в.ай не а з с я рэдз i н ы Xlll ста годззя - i с у п раць крыжа­
Л i т в ы з крыжаносцам i . У 1 3 94 годзе, х а в а ю ч ы с я носцау . Часткова б ы л i з н iшчаны к р ыжаносцам 1 , а
а д п раследав а н н я у Ц i м ура Тамерлана, п р ы йшоу са зем л i ятвягау увайшл i у с к л ад В я л i кага к н яства
с ваёй дружынай золатаарды н с к i хан Тахтам ыш - Л i тоускага . Пас л я разг ром у ятв ягау к н я зем Вi таутам
_лераем н i к Мам а я . Пас ял i л i с я я н ы у Л i дзе . У 1 3 97 у А у густаус к i х л я сах яны п а к i н у л i свае тэрыто р ы 1
годзе пасля паходу В i таута i Тахтам ыша на Азоу i пасял i л i с я уздоуж р а к i Сож , дзе ц я пер
у Л i дс к i м , Ашм я н с к i м i Навагрудс к i м паветах было пражываюць . У апошн i час пачау с кладвацца
заселена шмат ваен напалон н ы х татарау . У 1 4 1 О н а ц ы я н а л ь н ы рух я т в я гау, ад якога н я дауна ад­
годзе у Грунвальдскай б i тве удзел ь н i ча л i i п р ы с ­ дзял i у с я рух м л ада ятв я гау, якi узначаль вае Шэл я ­
л а н ы я з Зал атай Арды татарс к i я атрады на ч а л е з го в i ч . Ят в я г i , я к i я н е пажада л i п р ы м кнуць да
с ынам Тахтам ыша Джэлал -ат-Дз i н ам, яком у В i таут м л адая т в я гау, сталi н а з ы в а ц ц а стара я т в я гам i i
дапамог звергнуць Ц i м ур-хана i зан яць трон . Частка п р ы т ры м л i вацца г i ста р ы ч н а скл аушы хся напрамкау
гэтых татарау таксама пас я л i л ася у Беларус i . У 1 506 i традьщ ы й беларусау . Флагам стара ятвягау
годзе пасл я перам огi над татарам i на р. Л а н ь пад з ' я у л яецца палотн i ш ч а з трох гары зонтал ь н ы х п а ­
Клецкам значная частка палон н ы х была паселен а лое : белай, с i н я й i бела й ( м а л . 5 4 ) , што а с а ­
у Клецку i М i н с к у, дзе яшчэ у ХХ с та годд з i i с н авала ц ы i руецца з р а к о й Сож . Младаятвягi выкары ­
rатарс кая слабада . У 1 990 годзе было створана стоу ваюць у с в а i м флагу у к р а i н с к i я бл а к i т н у ю
г рам адс ка-кулыурнае аб' яднанне татарау « А л ь - Ке­ ( верх н я я ) жоутую (с ярэдн я я ) палосы, я к i я да-
rаб» . Яно п р ы н я л о свой флаг так i м , я к i м ё н б ы у поу нен ы з я лёнай,. с i м в а л i зуючай бульбауцау
а п i с а н у а л ь - кетабе, дзе рас к а з в а л ас я аб Г р у н ­ (мал . 55) . Пэуна неабходна растл у м а ч ы ц ь , хто та к i я
вальдскай б i т ве, - бел а - ч ы рв о н а - белае па­ бульба уц ы . У 1 94 1 годзе у пер ш ы я мес я ц ы
лотн iшча з бел ы м i п а у м ес я цам i п я ц i к а н ц о в а й акупацы i У к ра i н ы фашы с ц к i м i войс кам i у Роуна
з о р к а й н а ч ы р в онай п а л а се л я д р э у к а ( м а л . 5 3 ) . з я в. 1 ус я Тарас Баравец i п рапанавау нем цам
Аднос i н ы шы рын i дауж ы н i п а л о т н iшча 1 : 2 . арга н i заваць з жых ароу Палес с я атрады укра i н с к i х
Ш ы р ы н я палое ад н о л ь к а в а я . Ш то даты ч ы ц ц а нацыя н а л i стау . Сам ё н узяу псеудан i м "Тарас
с i м в а л а у , то п а у м ес я ц - г э т а р а с п а усюджан ы Бульба" . Адсюль яго падна чален ы я стал i бул ь ­
а з i я ц к i с i м в а л я з ы ч н i цкага к у л ь т а л у н ы , я к i с т а у бауцам i . Да в. я с н ы 1 942 года я н ы дзеи н 1 ч ал 1
э м б л е м а й i с л ам а . З в я з а н а гэта з ты м , ш т о 1 6 сумесна з н я мецк i м i войскам i . Але, н я гледз я ч ы на
л i nен я 622 года у дзень з ы х о да п ра р о к а Мух а ­ гэта, нем цы прапанавал i i м раззбро iцца . Баравец
меда з Мек i у Мес i н у - в я л i к i д зень д л я вел ь м i п а к р ы у д з i ус я пайшоу са сва i м i людз ьм i
м усульман, Л у н а нагадвала паумес я ц , паверн уты у лес, п а в я р н у ушы зброю с у п раць н я мецк i х

м ал. 53. Флаг Бе Л11 р ускага згур т а в 11 ння т а т ар а у - м у сул ь м а н


« А л ь - К ет 11б» М ал. 54. Флаг с т 11 р а я твягау

31
ш ы р ы н i флага, намал яваны крыж з малой эмбле­
май БНФ - чырвоны роунаполачны шас ц i канцовы
крыж з белай аправай . Гарызантал ь н ы я перак­
ладз i н ы крыжа супадаюць з межам i кал яровых
палое флага .
Фпаr &епарускай с11п11нскай napтi.1i. Першы флаг
гэтай партыi быу прапанаваны Цэнтральнай Радай
БСП у 1 99 1 годзе i у я у л я у сабой бела- чырвона­
белае палот н i ш ч а з залацi стым коласам у цэнтры
(мал . 57) . А ф i цыйна ён не р э г i страваус я . У 1 993
годзе быу зменен яго малюнак . Новае палот н i шча
у я у л я е сабой Дзяржауны флаг Беларус i , л я ш ка­
торыны я кога размешчаны зялёны роунастаро��i
трох вугол ь н i к з залатым коласам (мал . 58) . Ен
распрацаваны архiтэктарам i Басав ы м А. Н. i Бура­
коускай Л. П. i в ыбраны к i раун i цтвам парт ы i з
вась м i розных вары я нтау 25 чэрве н я 1 993 года .
войскау . Быу час, кал i бульбауцы дзе и н 1 чал i Прын яты флаг 9 кастры ч н i ка 1 993 года на пасяд­
сумесна з савецк i м i партызанам i i набылi папу­ жэн н i Цэнтрал ьнай Рады .
л ярнасць у м ясцовых жыхаро у . Аднак у канцы
ванны я н ы пасварыл i с я i зноу выступ i л i супраць
савецкай улад ы .
Мног i я нацыяналь н ы я арган i зацы i у нашай рэс ­
публ i цы, як, напрыклад, « Ватра» беларус к i х ук­
раi н цау або беларускае аб' яднанне яурэйс к i х ар­
ган i зацый i абш чын, карыстаюцца нацы янальным i
флагам i сваiх краi н . А наогул у Рэспубл i цы
Беларусь дзей н i чаюць бол ь ш за дзесяць ар­
ган i зацый нацы янальных м е н шасцей .
Фпаr &епарускаrа народнаrа фронту «Адрад­
жэнне». Статут фронту быу п р ы н яты на Устаноучым v
з ' ездзе 24-25 чэрве н я 1 989 года у г . В i л ь н юс е .
.

Меркавалася выкарыстанне нац ы я нальнай г iстары ч ­


н а й с i м в ол i к i - герба « Пагон я » i бела-чырвона-бе­
лага флага . Прым я н я л i с я i розн ы я флаг i , i харугвы
- з чь_1 рвоным крыжам на белым пол i , з « Паго­ М11л. 5 7. Фл11г Бел11ру ск11й с.11 л.11 н ск11й п11ртыi.
н я й » , з гербам i гарадоу, чор н ы я харугвы са з накам 1 99 1 - 1 993 r11ды
радыяцы й най небяспекi (у час акцый, я к i я был i
зв язаны з чарнобыльск i м i падзе я м i ) . П р ы н я цце у
верас н i 1 99 1 года дзяржауным бела- чырвона-бе­
лага флага, якiм карыстауся Фронт, прымусiла БНФ
« Адраджэнне» в ы рашаць пытанне стварэ н н я сваёй
с i м вол i к i . У 1 992 годзе рашэннем Сонма БНФ
была створана Геральдычная кам i с i я пры Kaм i c i i
Фронту п а культуры i г i сторы i пад к i раун i цтвам
Уладз i м i ра Крукоускага (аднаго з аутарау дзяр­
жаунага герба) i пры актыуным удзеле гра ф i ка
Яугена Кул i к а . 1 1 1 з ' езд Б Н Ф 30 мая 1 993 года
зацвердз 1 у распрацаван ы я i м i эмблему i флаг
Фронту (мал . 56) . Флаг у я у л я у сабой бела- чыр­
вона-белае палотн i ш ча (чырвоны колер мае цёмнае
адценне) з аднос i нам i ш ы р ы н i да даужы н i 1 : 2,
я кое мае тры кас i цы даужынёй у 1 /4 дауж ы н i
флага . На адлегласцi ад дрэука, я к о е роуна
М11л. 58. Фл11r Бел11р у ск11й с.11 л .11 н ск11й nap т•ti. 1 993 год

Фпаr &епарускаrа хр1о1сцi11нска-дэмакрат1о1чнаrа


саюэа (мал . 59) быу п р ы н я т ы 1 чэрвеня 1 99 1 года
на Устаноучай канферэнць1 i Саюза . Узор флага быу
прапанаваны Старш ынёй БХДС П яТРС?.М П ятров i чам
С i л ко як узор с i мвол i к i БХДС . Е н с i м валi зуе
яднанне чатырох кан фес i й Беларус i i уяуляе сабой
белае прамавугольнае палот н i шча з в i дарысам на
iм з двух бакоу чы рвонага крыжа. Аднос i н ы
ш ы р ы н i флага д а я го дауж ы н i 1 : 1 ,43 . Аднос i ­
н ы ш ы р ы н i пераклад з i н ы крыжа да ш ы р ы н i флага
М 11л. 56. Фл11r Бел11руск11r11 Н11родн11r11 Фронту
1 : 5,7 5 . Гарызантал ьная перакладз i на дзел i ць па­
" А др11джзнне" лотн i ш ч а на верхнюю i н i ж н ю ю часткi аднол ь кавага

32
размеру . Вертыкал ь н а я п еракладз i на дзел i ць па­
лотн i ш ча на меньшую левую и большую правую
часткi я к аднос i н ы 1 : 2. Гэты флаг могуць мець
зарэгiстраван ы я у Пр�.уле н н i БХДС п я р в i ч н ы я i
аблас н ы я арган iзацы i . Е н в ы в е шваецца на будын ­
ках, дзе знаходзяцца аблас н ы я прауле н н i БХДС, а
таксама у час аблас н ы х i рэспубл i канс к i х канфе­
рэнцын, а ф i ц ы н н ы х цырымон i н з аддзелам в ы ка­
научых п радстау н i коу БХДС, у час дэманстрацын
м i тынгау пры а ф i цы н н ы м удзеле у i x Саюза .

: ' ·.
М 11л. 6 1 . Фл11r парть1i СлавRнскi с11бор «Бел11R Русь »

я к « дз я ржауны флаг для урачыстых вы падкау»


Рас i йскай l м перы i , якi i с навау у nерыяд з 1 1
чэрве н я 1 858 года п а 7 м а я 1 883 года . Заснавау
яго i м ператар А л яксандр 1 1 . Але асноуная маса
жы хароу l м п е р ы i яго не п р ы н яла . А л я ксандр 1 1 1
адм я н i у флаг, аста в i уш ы у якасцi дзяржаунага
бел а - с i н е - ч ы рвонае палотн i ш ч а .
Ф nar Руху з а дэмакрат"1ю, сац"1яn"н1а1 праrрэс
М 11л. 59. i справядniвасц�. (ДСПС) мае ч ы рвонае палот н i ш ч а .
Флаг Бел11руск11r11 хрысцiRнск11-Азм11кр11тычн11r11 с11юз11 Аднос i н ы ш ы р ы н i да даужы н i 1 : 2 . У верхн i м
вугле л я дрэука палотн i ш ча залатыя буквы «ДСПС » .
Флаг зацверджаны 21 л i стаn ада 1 992 года
Ф nar Задз i ночання беnарускiх студэнтау (мал . 62) .
(мал . 60) уяуляе сабон с i м вал с в . Юры я . Яго
палотн i ш ча - чырвоны п рамавугол ь н ы крыж на
белым пол i - рыцарскi с i м вал . С в яты Юрын быу
не тол ь к i заступ н i кам рыцарства, але л i чыуся i
заступн i кам беларусау . Флаг быццам с i м валi зуе
iдэю барацьбы за адраджэнне беларускан культу­
ры . Выкарыстоувауся з 1 989 года, але а ф i цы н н а
зарэгiстраваны тол ь к i 27 м а я 1 992 года .

М11л. 62. Фл11r Руху з 11 АЗм11кр11тыю, с11цыRльны пр11rрзс


; cnpllBRДЛiBllCЦЬ

Фnar Саюза афiцэрау &enapyci (Сд&) у саn­


рау днас ц i з' яул яецца сцягам, так я к адлюстроувае
усю атрыбутыку с ц я г а . Гэта адбылося таму, ш.�о
распрацоуш ч ы к i не ведал i законау вексi лалог i i . Ен
рас nрацаваны Баранке в i чам А. 1 . , Кал i н i ным Г. Г . ,
Мал. 60. Фл11r З11Азiноч11ннR бел11рускiх студзнт11у З i м i н ым Б . Г . , Ф i л i м о н ца в ы м А . 1 . С ц я г зацверд­
жаны i зар э г i страваны Саветам Саюза а ф i цэрау
Беларус i 1 4 красав i ка 1 993 года, п ратакол № 1 4 .
Фnar парт"1i Сnавянскi сабор "&еnая Pyci.". Гэта На п раходз я ч ы м 1 8 верас н я 1 993 года з ' ездзе САБ
nартыя выкарыстоувае с i м вал, якi пры м я н я ­ ён быу асвячоны с в я ш ч эн н i кам . С ц я г уяуляе сабой
ю ц ь падоб н ы я арган i зацы i i у i н ш ы х рэспубл i ках « Ч ы рвонага колеру атласнае палот н i wча 1 , 1 х 1 , 5 м
СНД - nалот н i ш ч а з роун ы х гарызантал ь н ы х палое : на флагшток у . Па перыметру ён абwыты махрой
чорнан, жоутан i белан (мал . 6 1 ) - с i м вал ма­ залацiстага колеру . На адн ы м яго баку в ы ш ыты
нархiстау кра i н С Н Д . А ф i цыйна абвешчаны флагам залацiстага колеру н i ткам i надп i с « Саюз А ф i цэрау
арган i зацы i 1 1 снежня 1 993 года . Аднос i н ы ш ы ры н i Беларус i » , на друг i м - «За А й ч ыну, Гонар i
nалот н i шча д а я го дауж ы н i 2 : 3 . Гэта н i што i н ш ае, Годнас ц ь » знак С а ю з а а ф i цэрау, я к i в ы w ы т ы

33
н i ткам i залацiстага с i н яга колеру . На флагштоку
маецца наканеч н i к з металу белага колеру i
залацi стага колеру два плеце н ы я шнуры з кутасам i
на канцах» (мал . 6 3 ) . Характэрна дл я с ц я га раз­
м яшчэнне на адварот н ы м баку палотн i ш ча аднача­
сова дэв i за арган iзацы i i я е эмблем ы .

М ал. 6 4. Праект флага партыi пра цоунага нароАа

в i дарысам к н i г i , с я р п а молата ( i нтэл i генцы я),


ч ы рвонай (рабоч ы я ) .
Падводз я ч ы в ы н i к i кароткаму агляду сучасных
флагау нашай рэсп убл i к i , хочацца адзначыць, што
не усе п р ы н я л i бела - ч ы рвона-белы флаг . Так, у
першыя д н i работы 1 3 -ай cec i i В я рхоунага Савета
Рэспубл i к i Беларусь у фае пе рад Авальнай залай
Дома урада былi в ы вешаны п раекты флага i герба,
а таксама п i с ь м ы ветэранау з патрабаваннем
зм я н i,ць с i м вол i ку, пакол ь к i яна бы ццам бы дана
нам нем цам i у 1 9 1 8 годзе i фаш ыстам i у 1 942
годзе . 9 л i стапада 1 993 года у дзень адкрьщця
1 3 -ай cec i i Вя рхоунага Савета ад кaм i c i i па справах
М ал. 63. Флаг С11юза афiцзр11у Бел11русi ветэранау i i н в ал i дау высту п i у 1 . Е. Н я красау з
паведам �еннем аб п раекце новай с i м вол i к i рэс­
публ i к i . Ен прапанавау флаг з трох гарызантальных
роуных палое : (зверху у н i з) ч ы рвоная, зялёная,
5еnаруская саць1яn-дэмакрать1чная rрамада не блак i т н а я . На думку аутарау п раекта, гэтыя колеры
мае свайго флага, а п р ы м я н я е дзяржауны флаг з адпавядаюць г i стар ы ч н ы м колерам с ц я га М i н с кага
м i ждзяржаунай эмблемай дэмакратычнага руху - вая водства (чырвоны), В i цебскага (зялёны) i Брэс­
рука сцi скаючая ружу . цкага (блак i т н ы ) . М i жволi у з н i кае пытанне : як
Фэдэрацыя прафсаюзау 6enapyci таксама не пав i н н ы аднес ц i с я да падобнай трактоук i колерау
мае флага, а карыстаецца сваёй эмблемай . у Гродне, Гомел i , Магiлёве? А к рам я таго, гэта
Сал i горск i я шахцёры карыстаюцца флагам н е ­ палотн i ш ча вел ь м i падобнае на п р ы н я т ы у лютым
залежнага· прафсаюза гарня коу ( Н П Г ) : бла к i тна-чор­ 1 993 года дзяржауны флаг Рэспубл i к i Карэл i я , якi
нае палот н i ш ч а з в i дарысам адбойнага малатка, адроз н i ваецца тол ь к i зварот н ы м разм яшчэн нем
змяi у кароне i буквау « Н П Г » . зялёнага i бла к i тнага колера у .
Ф nar Парт1о1 i працоунаrа народа ( п раект, Мы зака н ч в аем гэтую главу з упэуненасцю, што
мал . 64) уяуляе сабой палотн i ш ча з трох роуных час будзе унос i ць у яе дапау н е н н i , в ы карыстаць
вертыкальных палое : зялёнай ( с я л я нства), белай з я к i я можна будзе тол ь к i п р ы перавыда н н i к н i г i .
ЗА К Л ЮЧ Э Н Н Е

Хочацца спадзявацца, што п рач ытаущы гэтую к н i гу, в ы атрымаеце некаторае у я уленне аб
тым, што ж гэта такое - вексi лалог i я , аб г i сторы i у з н i к н е н н я флага на тэрыторы i нашай
Бацькаушч ы н ы . Аднак хто зац i ка в i цца паглыбле н ы м в ы в у ч эннем вексi лалог i i , м ы раiм
прачытаць насту п н ы я к н i г i .
1 . Белавенец П. И. Артиллерийский исторический м узей . Знамен н ы й от дел . Л . : 1 927 .
2 . Белавенец П. И. З намена восстан и й и револ юций // Вестник з н а н и я . 1 928. № 2, 4, 8,
1 2, 2 1 , 22 .
3 . Басов А. Н. Флаг народа, а не царя / / Модел ист- конструктор . 1 99 1 . № 1 .
4 . Басов А. Н. Флаги Влад ы ч и ц ы морей . С б . Наваль, № 2 .
5 . Иванов К. А . Флаги государств м и р а . М . : Транспорт, 1 97 1 .
6 . Курасов М . Ю. Геральдический альбом // Вокруг света . 1 990. № 2, 4, 8, 1 О, 1 2 ; 1 99 1 .
№ 2, 4, 9, 1 1 ; 1 992 . № 2, 7, 1 0 .
7 . Курков И. М . Гербы и флаги / / Пионер, 1 984, № 1 -5 .
8 . М ам аев К. К. Флаги рассказывают . Л . : А в рора, 1 972.
9 . Сем енови ч Н" М иланов В. Сим волы флота // Наука и жизнь . 1 988 . № 2 .
1 О . Ткачев М . Национал ь н ые с и м в ол ы : народ и исто р и я / / Советская Белорусс и я з а 1 1
и 1 2 октября 1 989 г .

Усе гэт ы я к н 1 г 1 маюцца у Нацыя нальнай i Акадэм i ч най б i б л i ятэках Рэспубл i к i Беларусь .
Ц i кав ы я к н i г i па вексi лалог i i Карнакова П . , Вел i нбахава Г . з Санкт-Пеця рбурга i i н ш . , але
у i x в ы карыстан спецы ф i ч н ы навуковы стыль i злажэн н я матэры ялу i я н ы ц я ж ка дасту пны
ш ы рокаму чыта ч у . Выдавецтвам " П ол ы м я " выданы ц i ка в ы я кнiгi А. К . Ц i това п а герал ьдыцы,
я к i я асв ятл яюць пытан н i гербау гарадоу i г i сторы i герба « Пагон я » .

М ы з в я ртаем с я д а ч ытачоу паведам л я ц ь а б ф лагах, а б я к i х н е упам i наецца у дадзенай


к н i з е па адрас у : 220050, г. М iнск, Пач там т, да запа трабавання, БАСАВУ АЛЯ КСАНДРУ
Н I КАДЗ I М А В I Ч У .

Будзем вельм i удзя чны !


3 М Е С Т

Гла в а

3 ГIСТОРЫI ФЛАГ АУ 3

ШТО ТА КОЕ ФЛАГ 3

3 ПСТОРЫ/ ФЛА ГА9 8

Гла в а 2

ФЛАГI &ЕЛАРУСI УЧОРд 15

Гла в а 3

ФЛАГI &ЕЛАРУСI С Ё Н Н Я 26

Навукова-nаnулярнае выданне

li д С д У А Л Я К С А Н Д Р Н I К А Д З I М А В I Ч

КУРКОУ I B A H М I Х А Й Л А В I Ч

ФЛ А П Б Е Л А РУС I УЧ О Р А 1 С Ё Н Н Я

Рэд а к т а р А . Н. НайАовiч
М а с т а ц к i р э д а к т а р /.
А . ДзRмкоускi
Тэх н i ч н ы р эд а к т а р Т. А. Тарасенка
К а р э к т а р ы r. в. Алешко, л. к. СRмёнава

Набор i верстка в ы кананы н а к а м n ' ю т а р н а й т эх н i цы в ы д а в е ц т в а " П о л ы м я " . П а д n i с а н а д а д р у к у э а р ы r . - м а к е т у


30 . 08.94. Фармат 60X90 1 /s. П а n е р а а ф с е т н а я . Гар н i тура ч а с о n i с н а я руб n е н а я . А ф с е т н ы д ру к . У м . друк . а р к 4,5 .
У м . фарб . - а д б . 20,0. Ум . - в ы д . а р к . 4,5 1 . Тыраж 8 ООО э к з . В ы д . № 9 1 20 . Зак. 623

В ы д а в е ц т в а " П о n ы м я " М i н i с тэрс т в а кул ь ту р ы i друку Рэс n уб л i к i Б е л арус ь . Л i цэ н э ы я № 432.


220600, Мiнск, n p . Машерова, 11.

М i н с к а я фабры ка кап яров ага друку. 2223 1 О , М i н с к , К аржа н е у с к а rа , 20

Вам также может понравиться