Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Amuleto: makuto
Abrir: wuanka, duilando
Ancestro: bakula
Abrojo: nguigo, nguino
Antepasado: bakula
Abuelo: nkai, nkuku
Aqui: munankuto
Aceite: masi maki
Araña: masu
A ctividad: kianyangla
Arbol: bukua, musi yaiti
Adelante: yalanga ngui
Arena: miseke
Adivinar: vititimenso (con espejo magico),vititi nkobo(s)(con caracolos)
Arêtes: ngungu
Adivino: kusambulero, ngango ngombo, vititi sambidilango (vista del
Arrodillar: fukama
conocimiento)
Arroz: eloso, loso, yaloso
Adorno: butan dumba, mona
Avispa: supiwanpungo
Africa: wankila
Ayudar: kawanko
Agua: mansa, manso, masa, mesi, ymasa
Azogue: fendingonde
Agua coco: masa kamputo
Azul: bundi
Agua del mar: kalunga, galunga, masa kalunga
subir
Agua del rio: lango cholan
B
Aguardiente: malafo, masa agangulero
Babosa: soyanga
Aire: nkili, kunanfinda
Bailar: kina kuame
Aji: fotila
Baile: kizumba
Ajo: diamputo, niasa
Ballena: lauriako
Alamo: machuso, mechuso
Bandera: kanda, lelensuata
Albahaca: medalo, guanguao
Bañarse: minia
Alcol: malafo mbinga, mabinga
Baño: sala
Algodon: duambo
Barco: kumbe, nkumbe
Almendra: eguinse
Barriga: malusa, kibumo
Alta: simane, sambi, sambia, nsambi, nsambia
Bastante: mbongo
Altar: brandiku sambi, brandiku nsambi
Baston: tongo
Amado: ngua
Basura: nsasa, ntiti
Ama: ngolele
Bata: matutu
Amanecer: dikolombo dikuama
Bautizo: botika, gangango
Amarillo: moamba
Beber: mu
Amarrar: kuta, nkuta
Bebida: chamba, malafo
Amiga: nkundi, yeye
Bendicion: diangansua
Amigo: wankasi
Bichito: bitilengo, (nfiman)
Amigos: bakundi
Bicho (s): munfuira,(muninfuise)
Bien: kiambote Bigotes: sanso, nsanso
Blanco: mundele
Cama: tanda, lukuame, mfuembe
Boca: nua, nia mua, munan nua ,moa, nako
Camaron: brinda, nbrinda
Bolsillo: kuto, nkuto, munankuto
Caminar: kiamene, kuenda, kiako
Bonita: mlombe, mbuta
Camino: kuenda, kuendan, nsila
Bota: lusango
Campana: ngongo
Botar: yosa
Campo: ngongo
Botella: fumbo, buate
Campo: kunayonda, kunayanda, nseke, mumuseke, miseke
Brazo: limbo batolembo
Canasta: kawuandi
Brocha: sama
Candado: matui, kumba
Bruja: guenge, nguenge
Candela: bansa, bansua, nbansua, mboso, ntuya, baso, mbaso
Brujeri: kindamba, mayombe, mumbanda
Canela: mokoko wando
Brujo: tata nganga, tata nkisi, tata ndoki ,tata mayombe, nbandoki, ndongo,
Cantar: nfindan
ngangulero
Canto: nfinda, mambo
Bruto: matutu
Caña: Mikanga, misanga, muengue, marioka
Bueno: bundu, lulendo, mbote
Caña de azucar: madiandia, musenga
Burro: kombo bongala
Caña brava: matombe
subir
Cañon: matende
C
Cara: bundi, itama
Caballero: ndo, pana
Caraco: nkombo, bonantoto, simbu
Caballito del Diablo: nkombo akino, nsusu muteka
Carbon: etia
Caballo: batu, nialo, nialu, fato, nfato, nkako
Carcel: nso gando, kutamu labambu
Caballo medium: ngango ngombo, nganga ngombo
Carne: mbisi, bisi, mbifi, bifi
Cabeza: brukoko, ntu, muluanda
Carnero: meme, dimeme
Cabildo: munanso
Carta: mukanda, nkanda
Café: kundia, kasa, kualikilo
Casa: nso, munanso
Calabaza: malampe, nale, makuke, maluke
Casado: nkla
Caldero: kiso, nkiso, muluguanga
Casamiento: kusankana, longo
Calenture: fuka, mfuka
Cascara: lele
Caliente: banso
Catorce: kumiya
Calor: banso, muyondo
Cazador: mbole, walumbe
Callar: quisa
Cazar: kuela
Calle: nsila, sila
Cazuela: balongo, balonga, kalubango, mulanganga, guincho, nguincho
Callese: kawako matoko
Cebolla: molalo, alulosa, abubosa
Ceiba: nsambi, ngundu, nsambia
Cementerio: nfinda ntoto, kunanso, kunansinda
Ceniza: mpolo kubi, mpolo banso Ciego: wafamensu, kanaba C ielo: nsulu,sulu
Cerebro: samidilango Cien: nkama
Cigarro: nsunga, sunga
Crusifijo: nkangui,
Cigarillo: nsunga mene
nsambiapiri Cruz.: njumbo,
Cimarron: pakase lele
tanda, kabusa Cuarto: suako
Cinco: ifumo
Cuatro: iya, tatu, efua
Cintura: eluketo, munila
Cuatro esquina: dilu, ndilu
Ciudad: mbansa
Cuatro vientos: kuluso, lucero
Clavo:manna sonye
Cuba: ngundo, kimputo
Cobrar: igana
Cubano: wanfuto
Cocina: lambe
Cucaracha: nalende, kalu
Cocinar: ise
Cuchillo: mbeleko, bele, mbelefina
Cocinero: mulombi, mualambi
Cuerpo: nitu, masimenga, fumanguame
Coco: kano mputo, babomela busa, bana koko
Cueva: kasimbo
Cocodrilo: gando munandansa
Cuidado: kirio, nkirio
Coge: kuata
Culebra: mbamba, nsima
Coger: tala Curandero: ngango buka, gangantare
Cojo: guafakulo Chivo: chenche, ekomba, kambo, kombo, nkango, nkongo
Collar: sanga ndile, nkutu dilanga Chusma: ñangara
Comer: gako, lubia Chismoso: ndimanguiwa
Comida: ndia, uria, udia Chiquillo: watoko, guatoko
Compañero: mpanga samba Chino: mingango, mongango
Comprar: kuenda suila, kita subir
Contra: nika D
Content: matoka kawuando Dame: kuende, atuya, tambula, samba, mpandika
Conversando: banbangan Dar: kuba
Conversacion: burokoko Daño: diambo, kualono
Corazon: ntimate, nbundo, nchila Dedo: mioko, mioka, nguika
Corojo: ntunde Dedos: nlembo, limbo
Correr: lenga Derretir: languan
Corriendo: san san Deseo: ntondele
Craneo: kiyumba Despacio: sualo, sualo
Despierto: wiriko
Desprenderse: sakri, sakrila
Dia: da, muine, diambo
Diablo: ndoki, kimbundo, karire, miniampungo, kachanga, tata lubuisa,
sampungo, doki
Diente: menu, meno Dieciseis: kumisabami Diecisiete: kumisabuare
Diez: kumi Dieciocho: kuminona Diecinueve: kimifua
Dinero: nsimbo, simbo, simbongo, nbongo
Energia: wanga
Dios: nsambi, sambi, nsambia, sambia
Enfermedad: kuankumero, yari yari, yemba ,yembo
Dioses: mpungos
Enfermo: yera, yari, yanyara, tubelanga
Diosa: mpungu
Enojarse: fula botan kando
Doce: kumiyole
Entender: tukuenda
Dolo: yela, lunsa
Enterra: kunfunda
Domingo: diansona
Entierr: lucamba nfinda ntoto
Doncella: kiwaka
Entrar: kota, kuenda
Donde: kilumbo
Envidia: kimpa, kimpalu
Dormer: leka, solele
Epilepsia: nianga
Dos: yole, tauo, yari
Ereccion: nfia timbisi
Duele: yele
Esclavo: mabika, mubika, muika, mbaki, musensa
Dueña: ngunda nkita
Escoba: monsi, nmonsi, kamba, baombo
Dueño: gangan gumbo
Esconder: kabansiero, kabanchielo
Dulce: dimbo, ndiambo
Escopeta: nkele, kele
Durante dia: kunanga
Escribir: masanika, chikuere, mukanda
Durante noche: kuseka
Escuchame: guisa
Durmiendo: talenkendo Escucha: sikilimambo
subir
E spanol: musuluwandio
E
Espejo: vititi menso
Edad: kisoko
Espejuelos: lumeno
El: muena, muana
Espina: kere benda, kunai
Ella: ndumba
Espiriyu: nkuyo, nkisa masa, ngunda, ndundu, dundu, indiambo
Elefant: nsacho, insane, bondantuei, pakasa sao, nsao Espiritu: kindoki, kilumbo
Embarazada: loyu Espiritu: nfumbi
Enamorado: yambisa Espiritu: musanga
Enano: ndundo nbaka (evil) Espiritu,(malo: ndoki
Encender: ntuya Esposa: nkana
Enciende: songuila lumuine Esquina: pambian nsila
Estar: diata
Estoy: year
Estomago: puan boane, monalusa
Estrellas: buetete, buete, tetenwangam tetemboa, tango bonansisa, bunansisa
Estudia: kundilonga
Excremento: tufe, tufi, ntufi Fallesio: tondolo kuame Fama: bango
Extranjero: lunwanda, lunwando Familia: kanda Fantasma: kinkindiki
Faja: fanda, ponda Favor: sofeka, nsofeka, masikila Ferrocarril: guio kila,
nkumbre kunayiere
Gata de magi: bumba
Fiesta: sikiringoma, kisobiakia, kisingokia ngola, bangalan Fiesta,
Gordo: buamato
(baile): kuma kia ngola
Gracias: ndondele, ntandole, tondele, ntandala, moana, nkimandi, wanka,
Fiesta,(música ): mumboma nwanka, ndoso
Firma: patibemba Grande: ntukua
Fecha: fendinde, yilo Grupo: krikoria
Floja: tui kamasinda Guanajo: nsawawo, asonwa, asowa
Fogo: kuta, nkuto, munantuya, muyaka, maka Guarder: nbaka
Fornicar: timbe, fifigita oyongo Guerra: mulonga, gongomakarira
Frijole: guandi, nkita lumbe Guitarra: lambrile matoko, sansimatoko
Frijoles colorados: guandu mayonda lele
subir
Frijoles negros: madenso, mandenso
H
Fruta: machafio
Habla: bobandinga, boba, mboba
Fruta bomba: machafio kisondo
Hacer: kuila
Fuego: lemo, bukula
Hacha: krengo, bele
Fuerza: basuke sunga, munu suke nsunga, fatibenba
Harina: diba, ndiba
Fundamento: songue, munalanga, pungun banso, yaya wanga
Henbra: nkendo, nketa
Funeraria: yemba, fua nso
Hermana: mpangui yakala
subir
Hermano: mpangui
G
Hermosa: boloya
Galleta: pogitana
Hernia: mulungua
Gallina: nsusu, sunsuketo, susukeke, wanambolo
Hierbas: bikanda
Gallo: nsusun kokoro, sunsu ketu, susunwere, nsusu
Hierro: songe, nsonga
Gancho: samio
Hija: moana, guandin
Ganso: wankala
Hijo: munanfuto, munanu, munana
Garabato: mombala
Hilo: babuso
Gato: kimbungo, chiwambe, fumancano, fundiankane, guai,tualengo
Hinchado: mabimbi
Hoja: difue, kuku, nkanda
Hombre: muana, burumbano, mabumboa, yakara
Hormiga: kiniomi, miasiman nfitete, fuila
Hospital: kuanso, kumanso
Hoy: kuangui, guaki
Hoyo: kuko
Hues: matari pemba, mfansi, yesi
Huesos: kongome, kanguame, musombo
Huevo: lele, mankima nsuso Humo: disi subir
Humanidad: bantu I
Iglesia: munanso nkisi, kunanso
Lagrimas: masosi
Ignorer: Dialamenso
Laguna: mungane monsa, tuale lango
Incienso: mpolo nsambi
Largo: mboriyandi
Indio: minganga badigaso, yamboaki
Lavar: sankumali, sukula
Infierno: lurian bansa kariempemba, yenda kumbansa
Leche: magonde, nsunka
Iniciacion: mpangui sama, kirano, malembe goganti
Lechusa: minian puango, fungo masuka, muni nfuanga
Inteligencia: ntu
Lejos: tanga nkanda
Irse: mbakuako, mikuenda
León: nsombo, kiandongondo
subir
Levanter: sangula
J
Levantate: sikama
Jabon: saba, nsaba
Licencia: gonad dariyaya, gueyaye
Jarro: disanga
Limon: koronko, kiangana
Jefe: mbansa, ngumbula, fumo, nfumo, npangala L impiaza: nsala, sala
Jengibre: ntua, tua Limpio: nsaku
Jicara: wata, nputo guankala, futu guankala L oco: fuati
Jicotea: nkufo, guru, fuko, sarakunseko Loma: sumulongo
Jimaguas: basimba kalulu masa Loro: nkusu
Jimagu: mpansa Lucero: tetemboa, kimango
Jorobado: guatekama Luna: ngonda, gonda,ngunda ,tango dilanso
Joven: matoko, baleke, muleke Lunes: nsala
Jubo: ñanka, ñunka, ñioka Luz.: tuya, munia
Junto: ambiantsa LLover: mbula, nfulanguisa
Juramento: kimbo, Kimba LLuvia: lango
Justici: dundalonga, fuambata, nfuambata LLanto: masanga, samba, sambiayaya
Jutia: ngunche, kumbe, nfuku LLenar: kumbre
subir
LLorando: dalan kuame, dalan kuami
L
subir
Labor: kebula M
Ladrar: mufe Machete: mbele
Lagartija: diansila Madera: nti, miti
Madre: yaya, ngua, yeye, kuandi
Madrina: yaya, nsumbo, ngundi
Magia: kimpa
Maja: mboma, ñoka, bomboma, kimbamba
Mal: ñari, nguame, kombo samba
Malo: ngongo, yela, malembe Mano: inkuako, blanki, nguika, mbemba, mbembo Manteka: mansi, mense
Mandar: tuma Mañana: masimene Mar: kalunga
Marido: masuako, nkana, matoko
Nadir: guanbinda
Martes: nkando
Nalgas: fembe, bungonani, matako, nfembe
Martillo: ndungo, bungo
Naranja: balala, muamba, nbegfo
Matar: bonda
Nariz: masuru, masuri
Mayombe: mayombe
Negocio: mbembo
Mayor: tata ngango, tata nkisi
Negro: mifuita, kulu, yandombe
Medicina: bilongo
Ningun: mune pun
Mentira: bamboo
Niña: mdumba nene, ndumba bakala
Mentiroso: bambunguei
Niño: moana luke, basikanda
Mesa: brandiku
No: nani, ko
Mile: buke, ndambo kinkolo, wemba, dimbo Noche: kalungo, buna fukua
Mirar: nsinde, muene, bika
Nombre: lusina
Mire: kili
Nosotros: tutu
Misterio: limbo, nkui
Nubes: yalanwa munanlusa
Montaña: kunalemba, mongo
Nudo: nkango, gango
Monte: nfinda, kunanfinda
Nueve: fua, mendako
Morir: kufua
Nuevo: lulend penfialo
Mosca: boansi, bonse
Numeros: uno-yesi, dos-yole, tres,-itatu, cuatro-iya, cinco-ifumo, seis-isabami,
Mosquito: lulendo, kangoma
siete-isubuare, ocho-inona, nueve-fua, dies-kumi
Mucho: bobe, ingui
subir
Muerte: malala
O
Muerto: nfumbe, nganga, nkula, bakula
Obispo: fumo, nfumo
Muje: dimba, nketo
Ocho: inona
Mundo: bemba, panguila, npanguila
Oidos: mato
Mundo: ntoto
Oigo: mo wa
Misica: gungafuto, minwi, pungui
Oir: kuto, sikiri mato ,nkuto
subir
Ojos: mensu, mato
N
Oreja: tuto, nwenga
Nacer: sapunto
Orinar: lango banga
Oscuro: tombe, mfuembo, mpimpa.
subir
P
Padre: tata
Pagar: futeno
Pai: nsi
Pajaro: sunso, nui, sunsun Palabras: mato Palacio: munanso Palero: tata nkisi Palma: lala,
Palabra: dinga mamba Palo: kunie, nkunia
Paloma: Nsuso nsambia
Pimiento: ndungo, tuola
Pan: mbolo
Piojo: tatu
Pantaloon: mbati, lele makate
Piña: miengue
Pantera: yamakara, kombo bongala
Planta: nsiama, kongue
Pañuelo: mbenso, dilanso
Platano: makondo
Papel: katkan kanda
Plumas: nkanda, mukanda
Para: duala, nduala
Poco: kukako, mune yole
Pared: lumba
Podrido: nfua
Parir: kabo angasi
Pocicia: gando, mucuaputo, cabo ronda
Parto: mpasi Polvo: mpolo
Pato: nsusulango, bandango Polvora: fula
Pavo: nsusu asogue Porqueria: ntufe
Pecho: nturu Pozo: longue, kamatoto
Pegar: tati Prenda: nganga, ganga, munganga
Peleando: monongoya, sambulam Preso: nena luande
Pelo: nsefu, nsuke Prohibid: nlongo
Pellejo: kanda Pronto: tuimini
Pena: nfia, magate Prostituta: nkuna nwako, mbisi labana
Pensando: bosando Prueva: walenga
Perdon: sambia ntuke, Puente: masa lamba
ntuke Permiso: kuenda Puerco: misunguru
banguanta Perro: bua, Puerta: munelando
mbua, jimbia Pescueso: Rabo: sila, biokoncila
nchinga Pescado: sonse Raiz: bugule
Pie: mumalo, ntambe, mioko Rana: sire
Piedra: matari Rata: mbinda, matutu
Piedra iman: fumanda kimpenso Raton: ntongo
Piedra rayo: nkita simpungo Rayo: nsasi fula
Recoger: kuabilanga
Recuerdos: samuna nkenda
Redondo: kuyerere
Regresar: lurie
Relo: ntiele
Resguardo: makuto
Retrato: dimbo
Rezo: mabungo, mambo Rico: mbongo Rincon: kasuako Riñon: mbanga
Rey: nfumo, nani Rio: lukango, mbelesi Rojo: mbuaki, mengu Romper: diboa
Ropa: nguelele, bebe, mbeke
Suelo: ntore
Roto: kitutu
Sueño: kuanda, nsoyi
subir
subir
S
T
Sabado: wengue
Tabaco: nsunga, sunga
Sabana: muna, beko
Tambor: ngoma, ngoma mputo
Sabe: bika
Taro: mbinga
Sabiduria: ntuan, bundanga
Taza: ponda
Sabio: nfumo
Techo: lulia
Saco: ntutu, fuko
Tela: kangu
Sal: sukre mpolo
Ttempl: nso
Saliva: mete
Tener: simbanka
Salud: lumbo ,nsalamalekum
Tiempo: mbu, tango malanda
Sangre: menga
Tierra: ntoto
Santo: mpungo
Tigre: ngo
Sapo: nkuila, nchulo
Tijera: nsama
Saya: lelepum
Tinta: fiota, menga fiota
Sembrar: nfuri,
Tirar: takula
nfurintoto Señor:
Tiro: munduko
mpangui Silencio:
Tokar: takalunga
mambe
Todos: lumbo
Silla: kimbundo, luando
Toma: ntuala
Soga: musene, mukolo, bulo
Tomar: tambula
Sol: ntango, tango
Tonto: soe
Soldado: mubuonga, masoari
Tormento: mbula
Soledad: moana kaka
Trabajar: banga, nsikila
Sombrero: musumbo
Trankilo: yeka
Sube: banda
Trece: kumiyate
Tren: nkumbre
Tristeza: kikenda
Tropezar: munantansila
Trueno: kuankila
subir
U
Uno: yasi
Uña: kiala subir
Uva: mamputo V
Vaca: naa, naja
Z
Vago: salantuwa
Zapato:nkandu,mamabo
Valiente: yen yen
Valla: kuenda
Vapor: nkubri, kalunga
Vaso: nchuta
Apuntes para un Glosario de la Regla Sutamutokuni, conocida como Regla de
Vela: muenda
Palo Monte.
Velorio: tambi
Venedo: sansamu, sombi
El presente glosario, lo realizamos con el objetivo de corregir muchos de los
Vender: ntuenda
publicados,en diferentes Foros, obras meritorias, de un gran esfuerzo por
Venga: mbanga
divulgar la lengua palera, pero que adolecen de muchos errores, ya que no citan
Verdad: mambianga
las fuentes donde fueron primeramente publicadas, y muchas palabra se han
Verde: mbi
escrito con error, incluiremos en éste glosario, las fuentes originales donde
Verraco: guangangulo
aparecen escrita en lo posible por la fecha de su aparición, que hemos podido
Vete: kuenda, kuisa, diata
compilar, y le agregaremos otros vocablos y frases, que como iniciado usamos
Vieja: kienbomba, kiboba
durante años en la práctica ritual, enriqueciéndolas con la comparación de otros
Viejo: nsula, okulu
significados de las voces o acepciones extraídas de diversos textos, que en la
Viento: nfinda, impenso
bibliografía consultadas se citan. Queremos recalcar que realizamos una
Vientre: munaluza
compilación de términos, por lo que respetamos los significados que dan cada
Vino: malafo, mbaso
autor y su grafía, por lo que las palabras y sus significados las trascribimos tal y
Vira: bilula
como han sido publicados, sin pretender nosotros adjudicarnos la autoría de un
Virar: biringuer
solo vocablo. Para la confección de este glosario hemos tomado mucha de las
Visita: sensa
palabras que aparecen en varias libretas anónimas e inéditas que poseemos; las
Vivir: buriri
inapreciables aclaraciones realizadas por los hermanos en el Foro de la Revista
Volar: kakuisa
Ashe, etc., enriqueciéndolas con la compilación de otros significados de las
Vos: ndinga
voces o acepciones extraídas de otros textos que recogen autores como:
subir
Teodoro Díaz Fabelo, en su libro Diccionario de la Lengua Conga Residual en
Y
Cuba; las investigaciones sobre la procedencia Lingüística de lo que queda en
Yerba: nfita
Cuba de las lenguas bantú, realizado por la Dra. Lydia González Huguet con la
Yerbas: musanga
colaboración de Jean René Baudry; los publicados por Lydia Cabreara en sus
subir
obras monumentales: Vocabulario Congo {El Bantú que se habla en Cuba}, El
Monte, La Regla Kimbisa del Santo Cristo del Buen Viaje, Reglas de Congo Palo
Monte Mayombe; el glosario confeccionado por Natalia Bolívar Aróstequi y
Carmen Díaz de Villega en su obra Ta Makuende Yaya; lo aportado por William
W. Megenney Profesor. Universidad de California Riversi de Estados Unidos, en
su artículo lingüístico Supervivencia del bantú en la lengua mayombe de Cuba; msobrre la obra:” Martin Lienhard. O mar e o mato. Histórias da escravidão.
Trabajo de Mariana MaseraInstituto de Investigaciones Filológicas, unam/artículo Luanda: Kilombelombe/ Lienhard, 2005; 175 pp”. Frank José Amaya,Ngurufinda
36,Moropo,Garfiel,Ta Omar,etc,del Foro de Palo Monte, Tema BocabularioBantu
elaborado por Katulembe e é parte integrante da página Kimbundu HP
(Sic.),y otros temas de la Revista Ashé; se han consultados trabajos de Wilfredo
(http://www.linguakimbundu.com/Las fuentes que consultó el autor Katulembe
Fernández, ; GLOSARIO AFROCUBANO (REGLA DE OSHA).Por: Giovanny
Fueron:
BernalOshún wé ;los de Luís Díaz Castrllo: Tratado Enciclopédico De Palo
1-Ensaio de Diccionario Kinbundu-Portuguez- coordenado por J. D. Cordeiro
Monte/ Colecciones Ediciones Orunmila,entre otros.
da Matta
Para citar las fuentes donde extraemos las palabras y sus significados,
2-Gramatica Elementar Do Kimbundu ou lingua de Angola.
utilizamos frecuentemente las iniciales de los autores, y los pseudónimos,
Por último debemos advertirles que como existen muchos casos en que un solo
ejemplo; (LC) Lydia Cabrera) ;(T DF.) Teodoro Díaz Fabelo; (NBA.) Natalia
vocablo tiene varias formas de escritura en las Obras y libretas consultadas por
Bolívar Aróstegui; (F O.) Fernando Ortiz; (LDC.) Luís Díaz Castrillo;(FJA.), Frank
nosotros, pondremos las palabras tal y como se usan en las conversaciones
José Amaya; (Ngurufinda 36); Wilfredo Fernández; (WF.); (GB). Giovanny
entre practicantes, no obstante para facilitar la ortografía y la uniformidad de
Bernal;(Ta Omar) ;(Moropo) ;(Garfiel), etc., sin referirnos las obras donde han
cada palabra empleamos algunas reglas de la gramática de la lengua Kikongo
sido publicadas, ya que al final en la bibliografía consultada aparecen las obras y
en nuestras aclaraciones, por lo que utilizaremos la letra K para sustituir a la C y
sería muy engorrosa la compilación, al señalar las fuentes bibliográficas, en
a la Q. Suprimimos la E, a las palabras que comienzan con En, por lo que se
cada una de las palabras y frases recogidas.
utiliza la N para iniciar palabras.
En la actualidad existen muchas personas, que erróneamente toman de las
Para realizar una correcta pronunciación en Kikongo, debemos saber que la letra
lenguas bantúes actuales palabras para adicionarlas a la lengua palera de
S nunca tiene sonido de Z, la W muchas veces tiene sonido de U, y los acentos
antecedentes Bantú, conocido por Regla de Palo Monte que tiene sus orígenes
son sólo para la pronunciación correcta.
en la mal llamada lengua conga, cuya génesis está en las lenguas bantúes, las
Agradezco en grado sumo toda crítica constructiva a los errores, limitaciones,
cuales son habladas por muchos pueblos del continente africano, que habitan el
omisiones y excesos en que pueda haber incurrido.
extenso territorio de países como Angola, República Democrática del Congo,
Acepto también cualquier sugerencia que se derive de esas críticas. Es la única
etc.Estos pueblos evidencian un origen lingüístico común, que ha llevado a los
vía efectiva por la que las deficiencias salen a la luz, y la única vía también
estudiosos a considerarlo como el conglomerado etnolingüística bantú.
para mejorar lo que se ha hecho. El lector siempre será el mejor juez.
La lengua palera, aunque tiene mucha influencia de las lenguas tribales bantúes
Saludos,
de los esclavos traídos con la denominación de congos, tiene también influencia
Kuyere
de la lengua bozal de los esclavos, del español mal hablado como segunda
lengua, etc., por lo que no debemos adulterar su contenido.Para aclarar el
significado de muchas de las palabras que pertenecen al idioma Kimbundu,
Kikongo, Yombe, etc., hemos consultados algunos diccionarios, como:
Diccionario complementario Portugués-Kimbundu-kikongo / compilado por
Antonio da Silva Maia / Lisboa Imprenta Reyes / 1961; Ensaio de Diccinaro
Kimbundu Portugues, de J.D.Cordeiro de Matta;Dicionário Kimbundu Português,
A: Para, de, en Kikongo.
Sobre la letra A, “Katulembe e é arte integrante da página Kimbundu HP
(http://www.linguakimbundu.com/)).”,escribe:
“As palavras começadas por A incluem entre outras o plural dos substantivos da MU por A )
classe I, isto é, todos os entes racionais (pessoas) no plural ( começam por Mu Ex=akongo=caçadores(plural de mukongo), Ahatu=mulheres(plural de muhatu O
no singular e fazem o plural substituindo prefixo de concordancia do plural da classe I é A, que se ligara aos radicais
verbais e adjetivos...
Os tracinhos serão preenchidos pelos prefixos de
O pronome pessoal ene= eles, tem A tambem,como seu prefixo de concordancia
concordancia O abik’â= Os escravos deles
estando incluido na lista, ligados aos radicais verbais.
O mubika â ou O mubika uâ=Os escravos deles
Kima kiâ= Coisa deles
Ex : ene azola=eles amam(verbo kuzola=amar), ene aloka=eles juram(verbo
Ritari riâ=Pedra deles
kuloka=jurar) O ahatu aloka(a mulher jura
Mutuê uâ=cabeça deles
ene aloloka=eles perdoam(verbo kuloloka), etc...
Uta uâ=armas deles
Ahatu aiba=mulher feia
Uanda uâ=rede deles
Mauanda mâ=rede deles
A---= prefixo de concordancia da classe I dos substantivos no
Tubia tuâ=fogo deles
plural ( nomes iniciados pela vogal A, seres racionais no plural)
Matubia mâ=fogos deles
e tambem do pronome pessoal Ene(eles), quando da conjugação
Makuria mâ=comidas deles
verbal.
Kuria kuâ=comida deles
Quando esses nomes precedem um verbo ou adjetivo, a esse verbo
Jindandu jâ=parentes deles
ou adjetivo ligamos o prefixo A---, sendo os tracinhos preenchidos
Ka’nzo kâ=casinha deles
pelo verbo em questão
Tun’zo tuâ=casinhas deles
O akongo abânga= Os caçadores lutam
---A=de, da, do, dos, das( indicando posse). Os tracinhos serão
O akongo azola o muxitu=Os caçadores amam a
preenchidos pelos prefixos de concordancia.
mata O abika adia kiavulu= Os escravos comem
Seguem-se diversos exemplos
muito Abika abelesela= escravos obedientes ou
Ribitu ria ’nzo = Porta da casa
mansos
Riiaki ria sanji=ovo de galinha
Akongo asuina= caçadores fortes, ou corajosos, poderosos
Maiaki ma sanji=ovos de galinha
A---= prefixo de concordancia do pronome pessoal ENE=eles,
Mabitu ma ’nzo =Portas da casa
elas, ligam-se aos radicais verbais
Ndandu ia mama= Parente da mãe
Ene azola=Eles amam
Mutue ua mutu=cabeça de homem
Ene adia=eles comem
Uhaxi ua mutue=doença da cabeça
Ene azuela=eles falam
Uta ua mukongo=arma de caçador
Ene akolôka= eles abaixam-se
Tubia tua muloji=fogo de feiticeiro
Ene ala= ele estão
Kuria( ou kudia) kua mona=comida de criança
--Â= pronome possessivo deles, delas
Makuria ma mona= comidas de crianças
Lumbu lua ’nzo= muro ou quintal da casa
Jindandu ja mama=parentes da mãe
Ndandu ia mama=parente da mãe
Tuana tua muhatu=filhinhos da mulher
Katangu ka muxi= ramozinhos da arvore
Jipoko ja tata= facas do paip”. (Este trabajo fue elaborado por: Katulembe e é
arte integrante da página Kimbundu HP (http://www.linguakimbundu.com/)).
Aba, Aba Abaa: Finli. (TDF.). Finli. (LDC.).Luís Díaz da el mismo significado, sólo
proviene del kikongo: Sumbula, significa en Kikongo: necesidades,
que en vez de escribir el nombre Botánico de Abaa, como lo hace Díaz Fabelo
adversidades, peligro.
da el de Aba.El nombre de Aba, es un nombre vulgar de la planta
mencionada.En su obra “El Monte” Lydia Cabrera, aclara que: “Abá…Lucumi:
Abrojo: Nguingo. (L.C.).Ngungu. (TDF.).Ngungu (LDC.).Esta palabra, ya fue
Abáa.Congo:Finli.Dueño: Elegguá…” En la Segunda Parte Congo-Español de su
recogida por Teodoro Díaz.
Obra: “Vocabulario Congo” Lydia Cabrera, sobre la palabra Abá, le da el
significado de: Abá:Tenga.(LC.).
Abrojo amarillo: Furgue. (TDF.).Furwe. (LDC.).Ta Omar, en El Foro de Palo
Abanico: Nfu. (LC.), efu.
Monte de la Revista Ashe, tema: Plantas Ta Omar, realiza esta importante
Abdomen: Malusa, Zuacantembo, munalusa. (FjA.).
aclaración:” abrojo amarillo, congo-fuqwe: el mismo se da a tomar para expulsar
la placenta.”(Ta Omar).
Abey macho: Abanké. (LC.). Nombres científicos del Abey: Fabaceae/Abarema
abottii (Rose&JW.Grimes.).Abey (Cuba/Grandtner) Bignoniaceae/Jacaranda
obtusifolia H.B.K.Abey (Ven / Schinee /Fabaceae /Abarema obovalis (A.Rich)
Abuaka: Maduro, en Kikongo.
Barneby & J.W.Grimes
Abuelo: Nkai, Kuku. (LC.).Nkuku.Tata Diambuo (abuelo en religión).Tata Tatandi.
Abre la puerta: Sigúiriá dienso. (LC.)
Acacia: Topia. (LC.).Topia (TDF,).Tapía. (LDC.).
Abre los oídos y oye: Simbula Kutawa. (LC.). Acabar: Mona. (TDF.)
. Ácana: Ntola.Tola. (LC.).Ntola. (TDF.).Ntola, Akala (LDC.).
Acatar: Tondoka en kikongo.
Abre los oídos y oye: Simbula Kutawa. (LC.).
. Acebo de sierra: Abayá, Abayo. (LC.).Acebo de La Tierra: Abayo. (TDF.).Aba.
Abre bien los oídos (las entendederas) y oye, escucha lo que digo: Guiri Nkuto (LDC.).
Kirindinga Guisa Mambo Mu Mboa. Kirikutu kirindinga guisa mambo mu mboa. Aceite: Masi mauki. (LC.).Tangoti, Monchuto. (FJA.) . En Kikongo, Mafuta
Kirikutu kirindinga guisa mambo mu mboa ‘abre bien las entendederas’ “del Aceitunillo: Nkayo. (TDF.).Nkayo (LDC.).
kiKongo kìri (Bembe) = kìdi, verbo auxiliar; kídi, conj. ‘que, sobre que/el o la cual Acompañar: Kutarar. (TDF.).
kiKongo nkutu, adv.‘completamente, todo/a, absolutamente, todo terminado, en Acostado: Saúti. (LC.)
su totalidad.’ ¿Podría ser igual que “bien”? Para ndinga, tenemos el kiKongo Acostado en la cama: Saúti kuame. (LC)
ndínga< nínga‘voz, palabra, sonido, llanto; lengua, dialecto, discurso.’¿Podría Activo, que trabaja bien con brío: Kiyangala. (LC.).Proviene de la palabra en
ser igual que entendederas? La palabra guisa (‘manera’), Kikongo kianyangla: Actividad.
a guisa de, podría dar guisa. (Willian W. Megenney) Acto sexual: Makate tisonda. (TDF.). Linga Tarima. (WF.)Makate Kisonga, Choko
timbe, fifigita oyongo. Hacer el amor en Kikongo: Kuyongana. .
Abrir: Wuaka, Duilando. (L.C.). Subula. (TDF.), Wuanka.La palabra Subula,
Acusar: Funde. (TDF.).Funda.
Achacoso, enfermiso: Babelanga. (LC.)
Achicoria: Gue. (TDF.).Que (LDC.).Se nota que es un error de imprenta ya que
su significado es lo señalado por Teoro Díaz Fabelo.
Adelante, entre: yalanga nguei. (LC) Adjunto: Afilama, en Kikongo.
Adepto, iniciado: Kuano. (LC).
Adivinando, pronosticando: Tenda Matenda Tendela. (LC.)
.Nganga mpiata. (LC). Lukansa.Ngondu (TDF.). Vititi sambidilango (vista del
Adivinar con caracoles o conchas de mar: Vititi nkobo (LC.)
conocimiento).Mukubi (Adivino de Ngombo).Kibango hechicero, sacerdote bantú.
Adivinar con conchas: Vititi Chamalongo.
Adivinar con la Mpaka: vititi mensu.Natalia Bolivar le da el significado de “vititi
Adorno: Bután Dumba (LC.), Mona.Aselama, en lengua Kikongo. Aselada.
mensus: adivinar, vititi (vista), mensu mpaka (tarro de buey con cabeza mágica).
Espejo, mirar por el espejo mágico.” Lydia Cabrera señala que:”Adivinar (fijando
AdolescenteMuleke, zangaleto. (TDF.) La palabra despectiva de zangaletón, que
la vista en un espejo mágicamente preparado): Titi mensu, Vititi menso”. “Tarro
se usa para nombrar a un adolescente grande, que no ayuda a sus padres en
con carga mágica.”(TDF.). La palabra Mensu, proviene del Kikongo Mesu que
nada, y tiene que ser mantenidos por estos, proviene de (zangaleto).
significa vista , Mpaka”(Empaka,Npaka) es tarro preparado con carga
Adorno: Bután Dumba.Mona. (LC.)
mágica,que se confecciona acorde a los tratados: (mpaka bejuco nfinda,mpaka Adulto: Asola, Akola, Akota en Kikongo.
campo santo,mpaka cheche mampiango,mpaka menure ntoto,mpaka vititi
mensu,etc.),por lo que sería mejor darle el significado de instrumento de África: Wánkila. (LC.). Kimpansa. (TDF). Cuna Longo. (WF.).Afelika.
adivinación para ver lejos, o vaticinar sobre el más allá.(Kuyere). “npaka vititi Agua: Mansa, Masa, Nasa, Mesi, Yamasa, Mamba, Toalalango. (LC.).Lango.La
mensu ‘un tarro que se usa para ver lo invisible.’ KiKongo mpàkala, ‘ídolo, objeto palabra Masa en Kikongo significa Agua En Kikongo al agua de beber se le
sagrado, nombre de todos los nkisi myansakulu.’ KiKongo bítiki, ‘muy visible’ nombra: Masa ya kunwa.
(¿una posible inversión de significadoo una referencia a lo invisible dejándose Agua azucarada: Lango munagua. (TDF.).Lango munanguá, Lango musenga,
ver?). Cf. Tshiluba (SE=Sureste de Zaire) mesu (open ‘e’), ‘ver.’(Willian W. Mengua lango. (LC.)
Megenney). Agua caliente: Lango faso. (TDF.).Lango faso o baso. (LC.)
Agua que se echa a la calle con fines mágicos: Maguria nsila. (TDF.).
Adivinar con 21 caracoles: Vititi Nkobo Batuamento, que tiene 22 letras o Agua de Laguna: Mamba. (LC.)
marcas. Agua: Mansa, masa, nasa.Mesi.Yamasa, Mamba, Toalalango. Lengua de congo
Adivinar con coco: Vititi Kayamputo. Cuando se registra con cuatro pedazos de Zumbona) Lango. (LC.).Nomba longo.Amamba.
coco en cualquiera de las modalidades de la Regla Sutamutokuni,aunque Agua coco: LangoKanaputo, Lango Kayamputo.Kayanaputo. (LC.).Masa
muchos nombran éste oráculo como Chamalongo,realmente están hablando del kamputo.
oráculo del Vititi Kayamputo,Iya Mputo,al coco se le dice en lengua de Agua bendita: Masimán Sambi, Mamba Sambi. (LC.).Lango Nsambia. (TDF.).
“congo”:Kandían,Kano mputo,Sandu,Kumulenga,Ndungui ,Sandi ,y al cocotero Agua bendita de la Iglesia o la preparada por el brujo: Lango Nsambi, Múngwa
Makoka. ; Cuando se utilizan 4 conchas o caracoles podemos hablar del Oráculo Lango, Munugua Lango. (LC.).
del Vititi Chamalongo, el cual aunque tiene relación con el oráculo del Biaque u Agua caliente: Langofaso o baso.(LC.). Langobarco. (LDC.).Creemos que el
Obi, tiene una mayor con el oráculo del “Erin “de 4 caracoles cyprea moneta, que nombre de lango barco,fue una equivocación de Luis Díaz,ya que en la práctica
se asocia con el Oricha Oggún de la Regla de Ocha. ceremonial,no hemos escuchado ésta expresión,sí hemos visto que se usan en
Adivino: kusambulero. Nganga Ngombo, SudiKa mambi, Kimbanda Kuseka el habla popular ,expresiones de agua bomba,agua de Fondillo,etc.
Agua De juramento: Mamba Nsambia. (TDF.).
Agua del mar: Lango Kalunga. (LC.). kalunga, galunga, masa kalunga
Agua del pozo: Lango koma toto. (TDF.).
Agua del rio: Lango Kokoansa. (LC.). Lango kasusa.Lango Chola. Aguacate: Akún, Nflú. Sofu. (LC.).Nsafú. (TDF.).
Agua lluvia (del cielo): Lango kumansulo. (LC.).Lango Nsulo. (FJA.) Aguantar: Tondele.Tondele kuame.
Aguardiente: Malafo, Malafo Mamputo, Ingo, Guslende, Waba. (LC.).
Ají de China: Dombe (TDF.).
malafo:sofá,waba,ndoi mindo(ganga);guslende,ingo,malafo mamputo,malafo
Aji dulce: Inkako mengua. Moúngo.Etótila. (LC.).Mowaji. (TDF.).
maba(aguardiente).(NBA.). Masa a Ngangulero.La palabra Malafo proviene de
Aji guaguao: Yumbé. Dungo, Dunwa. (LC).Ndungo. (TDF.).
Malafu, Marufu, Maluvo, Maruvo, que es bebida alcohólica destinada a las
Aji picante: Ndungo, Kindungo. (FJA.)
entidades, en lengua Kikongo.Nguala aguardiente, en idioma Kikongo.
Aji picante chico: Ndungue. (TDF.).
Aguardiente de caña: Malafo misanga. (LC.).Malafo manputo. (TDF.)Sofú.
Ají picante grande.Dunwua. (TDF.).
Waba.Guslende.Ingo. malafo cheche: chamba.malafo mamputo. ((NBA.).Malafo
Ajo: Niasa, Kualango, Diamputo, Fialán Gondo. (LC.). Kulangodiamputo. (TDF).
cheche, es aguardiente cuando se usa para hacer la chamba.
Ajonjolí: Gibaniya, Wansila o Wampila, Kolele batamá pímpi, Ndimbá, Nguéngue.
Aguardiente de corojo: Malafo maba. (LC.). Malafo moba o maba. (TDF.).malafo
(LC.). Jibaniyita. (TDF.).
misanga: aguardiente de caña de corojo. (NBA.).El coro es una palmera, del cual Pimpi (LDC.). Anagondo.
se extrae las semillas, se cocina y se hace aceite.Cuando se usa las semillas de
Alacrán: Mine o miure.Nguéngue.Chuta, Nchuta.Ntutati Kanga o nkututati kanda.
corojo, junto con aguardiente para chambear a la prenda es para fortalecerla, (LC.).Crane. (WF).Nikitola tikonda. (TDF.).
según tratado. Alamo: Machuso, mechuso. (LC.).Manlofo. (TDF.).Manfolo (LDC.).
Aguardiente de palma: Malafo matembó.Malafo bafo. (LC.).masapo matembó: Albahaca: Meshuso. (TDF.).Pitiemsambi. (JAM.)Manfolo.Nuekuso.Medalo
aguardiente de palma, vino, aguardiente/malafo mbapo: agua de palma.(NBA.). (LDC.).Se observa que la palabra Nuekuso, es la palabra Albahaca de anís:
Aguila: Ngomune.Ngola o Nbola Nsusu.Nui Kakoma.Ngosula. (LC.). Medaló. (LC.), o Albaca Mondonguera. (TDF.).
Aguinaldo Blanco: Tuanso. (TDF.).Tuansó (LC.).Tuonso. (LDC.).Lydia Cabrera y Albahaca de clavo; Guánguao. (LC.).Guangas. (TDF.).
Teoro Díaz coinciden, en la palabra Tuanso, sin embargo Luis Dáz Castillo, Albahaca Mondonguera: Medalo. (TDF.). Mechuso engulo.
cambia la vocal a, por o. Albahaca de sabana: Orutá. (TDF.).
Aguinaldo Morado: Mbeumbo. (TDF.). Albino: Ndunda o Dúndu. (LC.)Ndundu.Lubinu en Kikongo.
Aguja: Luciolo. (LC.). Alcaldía: Munanso sando. (L.C.).
Agujero: Disungo. (LC.) Alcanfor: Manlofo.(TDF).
Ahijado: Fambie. (TDF.) Alcohol: Malafo mabinga. (LC.).Malafo centella.
Ahora; Ero.Lusemba. Algarrobo: Kuya, Nkunia, Kuyá.(LC).
Ahora mismo: Akiki. (LC.). Aldea: Buala, plural = Maala, en Kikongo.
Alegre: Aiangalala, Akiese, Akemba, en
Aire: Nkili. (LC).Nkili. (TDF).Tembo, Ntembo. Kikongo. Algodón: Duambo. (LC.).Nduambo
Aji: Fotila. (LC.). (LDC.).
Ajiaco: Mambabisi. (LC). Mambasi. Algodonero: Nkunia nduambo.(TDF.).
Aji cachucha: Inkako Kibulo. (LC.).
Alma: Moyo. (LC.).Tembeye.Okan.
Ají chileno: Inkako Kindungo. (LC.). Kualan. (TDF.).
Alma de otro mundo: Cazumbi, en Kimbundu.
Allá: Munantao. (L.C.).
Almácigo: Nkunia Masinguila. (LC.). Alakín. (TDF.).
Almagre:Fuki,Nfuki,Suki,Nsuki,Nfungue,Nfangué,Niangui,Tufa,Atufa.(LC.), Ntufá.
(TDF).
Almendra: Eguinsé. (LC.) Ángel: Ndundo. (TDF.).La palabra Ndundo, Lydia Cabrera le da el significado de:
Almendro: Tuanga o tuango. (L.C.).Tuanso. (TDF.). Espíritu, <<ángel”úndu.Espíritu: Ngundu.Ndundu. (LC).Significa además Albino:
Ndunda o Dúndu. (LC).
Amiga: Nkundi, Ponguie, yeye o yaye. (LC.).
Altar: Simane, Sambia, Lungan Sambi. (LC.). Brandiku nsambi.
Amigo: Wankasí. (LC.).Shangani. (TDF.) Akuetu: Amigo, camarada en Kikongo.
Alto, arriba: Lemba. (LC.).
Altura, loma: Mulundu. (LC.)
Amigos: Bakundi.
Alumbrado: Yakato. (LC.).
Amigote: Konguako. (LC.).
Alumbre: Dejama. (TDF.).
Amo: Ngizola en Kimbundo
Amado, amar: Nguá, Ngolele. (LC.)
Amor, amarse, amado, amar: Timba.Nguá.Ngolele. (LC). Bunka.
Amanecer: Dikolombo dikuama. (LC.).Kuna-lumbo. (TDF).En Kikongo, Kukiela
Bimba.Luluambo.
es el nacimiento del sol.
Amuleto: Kabungo, Kangre. Andile.Ndile.Mongansa, Kabungo, mabula,
wangankisi. (LC.).
Amansa guapo: Babikuame. (LC.).
Amuleto, << reguardo”: Maputo. (LC.).Nkuttu dilanga. (TDF).kabungo/kangre.
Amar, amarse: Timba. (LC.) Zola, amor en Kimbundo.
(NBA.).Makuto.Nkabungo. LA PALABRA " DILANGA, NDILANGA”, SE UTILIZA
Amargo: Abititi, en Kikongo.
PARA NOMBRAR: AMULETO, RESGUARDO, PRENDA, PAÑUELO. (JAM.).
Amarillo: Lolo, moamba. (LC.).Kiambisu.
Amarrar: Kuta Kangré, kangri. (LC.).Kanguila. (TDF.). Nkuta. En Kikongo: Kukuta
Análogo, igual: Afuami, Abetela en Kikongo.
(-kuta)=amarrar, atar, ligar, agarrar
Ancestro, antepasado: Bakula, bakulu.Bakau, Bakalu (LC.). BANKITA, BAKULÛ,
Kukanga (-kanga)=atar solidamente. Aqui, a definição dada por Heli Chatelain
NKULA. (JAM.).Akulu, Nkulu,Musoni, en Kikongo. Mukulu antepasados, Kakulu
foi por isso "bem amarrado.”(Ver DiccionarioKikongo-Portugués, que aparece
antepasados gemelos .Kalundu, espíritus de antepasados en lengua
en/”Kimbundo Home Page!”, escrito por Fátima, antes conocida como
Kimbundu.Mudimu proviene del protobantú Mulimu. (Se recomienda ver :
Kandenge, luego de su iniciación en el Candomblé de Angola-Kongo, pasa a
Vocabulario Kimbundu Portugues, por Alberto Oliveira Pinto.”Organizado, na sua
adoptar el nombre de Katulembe.)
grande maioria, com base no Dicionário de Kimbundu–Português de António de
Amarrar, amarre: Nkanga, nkangue. (TDF.).
Assi Júnior, no Dicionário Complementar de Português–Kimbundu–Kikongo do
Amarrar, ligadura mágica: Kanga, Nkanga. (LC.).Linga. (WF.).
Padre António da Silva Maia e no Dicionário de Regionalismos Angolanos de
Amarrar a los blanco: Kanga mundele. (LC.).
Óscar Ribas”. ( ).
Amarre con hojas de maíz: Kangri masango. (LC.).
Amarre mágico para las cuatro esquinas: Nkangue.Nkanga Nsila. (LC.).
Anciana: Nketo Kiboba. (LC.).
Amarre: Nkanda, Nkanga. Nkangue (LC.).
Anciana, anciano, viejísimo: Mabata.Bambuta. (LC.).
Amarrando mágicamente: Nkangando. (LC.).
Anciano: Mbuto. (LC.).Nkulá. (TDF.)
Amén, que así sea: Kiwá. (LC.).
Anciano, abuelo, antepasado muerto: Nkula. (LC.).Nkulá (TDF.).La palabra
Amén Jesús: Dundu mbaka. (LC.).
Nkula, provienen del Kikongo, Ankulu (antiguo). MUKULU: Ancestro divinizado,
al cual se le realiza cultos.