GT - BDH - Giao Trinh Ban Do Hoc

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM
TS. LÊ VĂN THƠ (Chủ biên)

PGS. TS. PHAN ĐÌNH BINH, ThS. NGUYỄN QUÝ LY
GIÁO TRÌNH
BẢN ĐỒ HỌC
NHÀ XUẤT BẢN NÔNG NGHIỆP

Hà Nội – 2017
MỤC LỤC
Lời nói đầu��v
Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ BẢN ĐỒ HỌC 1

1.1. Định nghĩa bản đồ học�� 1
1.2. Đối tượng và nhiệm vụ của bản đồ học �� 2
1.3. Sơ lược lịch sử phát triển của bản đồ học �� 2
1.4. Bản đồ địa lý �� 6
1.5. Phân loại bản đồ�� 7
1.6. Các yếu tố của bản đồ�� 9
1.7. Vai trò của bản đồ trong thực tiễn và khoa học�� 10
1.8. Trái đất – Quả cầu địa lý�� 12
Chương 2 CƠ SỞ TOÁN HỌC CỦA BẢN ĐỒ 17

2.1. Khái niệm về toán bản đồ�� 17
2.2. Tỷ lệ bản đồ và thước tỷ lệ �� 18
2.3. Phép chiếu bản đồ ��20
2.4. Các loại sai số khi chiếu hình ��22
2.5. Phân loại các phép chiếu bản đồ ��23
2.6. Một số phép chiếu thông dụng ��28
2.7. Các phép chiếu bản đồ đã được sử dụng ở Việt Nam �� 33
2.8. Hệ quy chiếu và hệ tọa độ Quốc gia Việt Nam��38
2.9. Lựa chọn và nhận biết phép chiếu bản đồ��40
Chương 3 PHƯƠNG PHÁP THỂ HIỆN BẢN ĐỒ

VÀ TỔNG QUÁT HOÁ BẢN ĐỒ 41
3.1. Phương pháp thể hiện bản đồ �� 41
3.2. Màu sắc trên bản đồ�� 57
3.3. Chữ và ghi chú trên bản đồ ��58
3.4. Tổng quát hóa nội dung bản đồ��59
©2017 Giáo trình Bản đồ học iii

trường đại học nông lâm thái nguyên
Chương 4 THIẾT KẾ VÀ BIÊN TẬP BẢN ĐỒ 63

4.1. Mục đích, nhiệm vụ của thiết kế biên tập và thành lập bản đồ ��63
4.2. Thiết kế bản đồ ��63
4.3. Công tác chuẩn bị và biên tập bản đồ��69
4.4. Các thiết bị kỹ thuật được sử dụng trong sản xuất bản đồ �� 73
Chương 5 BẢN ĐỒ ĐỊA HÌNH 77

5.1. Định nghĩa��77
5.2. Mục đích thành lập bản đồ địa hình �� 78
5.3. Nội dung của bản đồ địa hình �� 78
5.4. Cơ sở toán học của bản đồ địa hình ��82
5.5. Phương pháp thể hiện địa hình trên bản đồ ��89
5.6. Sử dụng bản đồ địa hình��92
5.7. Sử dụng bản đồ địa hình trong nông lâm nghiệp ��100
Chương 6 BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀ 103

6.1. Định nghĩa�� 103
6.2. Nội dung bản đồ chuyên đề�� 103
6.3. Phân loại bản đồ chuyên đề��104
6.4. Phân kiểu bản đồ chuyên đề��104
6.5. Các bước xây dựng bản đồ chuyên đề��106
6.6. Một số bản đồ dùng trong lĩnh vực quản lý đất đai�� 107
Tài liệu tham khảo�� 121
iv MỤC LỤC
LỜI NÓI ĐẦU
B
ản đồ học là môn học nằm trong khối kiến thức cơ sở bắt buộc trong đào tạo kỹ sư
ngành Quản lý đất đai tại trường Đại học Nông lâm – Đại học Thái Nguyên. Giáo
trình được biên soạn trên cơ sở mục tiêu và chương trình đào tạo ngành Quản lý
đất đai của nhà trường. Môn học cung cấp cho người học những kiến thức cơ bản về bản
đồ (khái niệm về bản đồ, phân loại bản đồ, cơ sở toán học, ngôn ngữ bản đồ, các phương
pháp thể hiện và tổng quát hoá bản đồ, bản đồ địa hình…).
Giáo trình được biên soạn trên cơ sở kế thừa những nội dung hoa học của các giáo
trình Bản đồ học đã được xuất bản trong và ngoài nước, nhưng được cấu trúc lại, bổ sung,
mở rộng kiến thức cho phù hợp với sinh viên chuyên ngành Quản lý đất đai.
Về cấu trúc: Nội dung giáo trình biên soạn cho học phần 2 tín chỉ và được cấu trúc
thành 6 chương:
• Chương 1 : Khái quát về bản đồ học.
• Chương 2: Cơ sở toán học của bản đồ.
• Chương 3: Phương pháp biểu diễn bản đồ và tổng quát hóa bản đồ.
• Chương 4: Thiết kế biên tập và thành lập bản đồ.
• Chương 5: Bản đồ địa hình.
• Chương 6: Bản đồ chuyên đề.
Phân công biên soạn cụ thể như sau:
• TS. Lê Văn Thơ chủ biên và biên soạn các chương 1, 2, 5, 6.
• PGS.TS. Phan Đình Binh biên soạn chương 3.
• ThS. Nguyễn Quý Ly biên soạn chương 4.
©2017 Giáo trình Bản đồ học v

Về nội dung: Giáo trình đã bán sát vào mục tiêu đào tạo của ngành Quản lý đất đai, 4
chương đầu là những kiến thức lý luận chung, trình bày có hệ thống các khái niệm về bản
đồ, bản đồ địa lý, cơ sở toán học của bản đồ, phương pháp biểu diễn bản đồ và các phương
pháp thiết kế và thành lập bản đồ. 2 chương sau là những nội dung liên quan đến việc sử
dụng bản đồ trong chuyên ngành quản lý đất đai.
Ngoài việc làm tài liệu giảng dạy cho sinh viên hệ đại học, cuốn giáo trình này cũng có
thể làm tài liệu tham khảo có giá trị cho các đối tượng đang công tác tại các cơ quan nhà
nước có liên quan đến việc sử dụng bản đồ trong công tác quản lý đất đai.
Mặc dù cuốn giáo trình đã được biên soạn nghiêm túc, công phu xong không thể
tránh được những mặt hạn chế. Chúng tôi mong muốn nhận được ý kiến đóng góp, bổ
sung của các nhà khoa học bản đồ, các đồng nghiệp và các em sinh viên.
Tập thể tác giả xin chân thành cám ơn PGS.TS. Trần Viết Khanh; PGS.TS Đỗ Vũ Sơn
đã có nhiều đóng góp và sự giúp đỡ trong quá trình biên soạn giáo trình. Xin trân trọng
cám ơn Ban giám hiệu, phòng Đào tạo đã tạo mọi điều kiện để chúng tôi hoàn thành giáo
trình này.
Tập thể tác giả
vi ©2017 Giáo trình Bản đồ học

Chương 1
KHÁI QUÁT VỀ
BẢN ĐỒ HỌC
1.1. ĐỊNH NGHĨA BẢN ĐỒ HỌC

Bản đồ học là một ngành khoa học độc lập, có đối tượng nghiên cứu rõ ràng và nhiệm vụ
nghiên cứu cụ thể, có phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu đặc thù.
Bản đồ học và bản đồ không phải là đồng nhất: bản đồ được tạo ra với sự tham gia của
các nhà khoa học thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau, là sản phẩm khoa học và sự hiện diện
của bản đồ, là điều kiện rất cần thiết cho sự tồn tại và phát triển của bản đồ học.
Theo A.F. Axlanhicasvili thì “Bản đồ học là môn khoa học có đối tượng nhận thức là
không gian cụ thể của các đối tượng, hiện tượng địa lý, các mối quan hệ không gian và những
biến đổi của chúng theo thời gian. Bản đồ địa lý là đối tượng nhận thức của khoa học bản đồ”.
Định nghĩa về bản đồ học một cách chặt chẽ, khoa học, hoàn chỉnh được nhiều người
thừa nhận là định nghĩa của Giáo sư K.A.Xalishev: “Bản đồ học là khoa học về sự nghiên
cứu và phản ánh sự phân bố không gian, sự phối hợp và sự liên kết lẫn nhau của các hiện
tượng tự nhiên và xã hội (cả những biến đổi của chúng theo thời gian) bằng các mô hình ký
hiệu hình tượng đặc biệt – sự biểu hiện bản đồ”.
Định nghĩa trên không giới hạn về sự biểu hiện của bản đồ trên mặt đất mà còn mở
rộng không gian đến các thiên thể và bầu trời sao. Nó bao gồm từ quả cầu địa lý và bản
đồ địa hình đến mô hình biểu đồ khối và các mô hình không gian khác dưới dạng ký hiệu
bản đồ.
Năm 1995, Đại hội lần thứ 10 Hội nghị bản đồ thế giới họp ở Bacxêlôna, Tây Ban
Nha đã đưa ra định nghĩa: “Mỹ thuật, khoa học và công nghệ thành lập bản đồ, cùng với sự
nghiên cứu của chúng như là những văn kiện khoa học và công trình nghệ thuật. Trong ngữ
cảnh đó, có thể bao gồm tất cả các dạng bản đồ, sơ đồ, biểu đồ và các thành phần khác, mô
hình ba chiều và quả cầu biểu thị Trái đất hoặc bất kỳ thiên thể nào, tại mọi tỷ lệ”.
©2017 Giáo trình Bản đồ học 1

1.2. ĐỐI TƯỢNG VÀ NHIỆM VỤ CỦA BẢN ĐỒ HỌC

Bản đồ học là khoa học về các bản đồ địa lý, đối tượng của Bản đồ học là bản đồ địa lý
và các sản phẩm bản đồ khác. Bản đồ địa lý là đối tượng nhận thức của khoa học bản đồ.
Nhiệm vụ của Bản đồ học là nghiên cứu cấu trúc không gian, phản ánh các quy luật
của hệ thống không gian địa lý, các hiện tượng, đối tượng tự nhiên, kinh tế–xã hội xét về
mặt phân bố, mối tương quan và quá trình phát triển. Bản đồ là sản phẩm khoa học của
Bản đồ học nhằm phản ánh những kết quả của khoa học Địa lý.
Bản đồ học bao gồm nhiều bộ môn khoa học kỹ thuật có quan hệ chặt chẽ với nhau
nhưng mỗi bộ môn lại có nhiệm vụ riêng, cụ thể là:
• Cơ sở lý thuyết của bản đồ: Nghiên cứu các loại bản đồ, tính chất và các yếu tố của
bản đồ, khả năng sử dụng các bản đồ trong thực tế, lịch sử phát triển của bản đồ học.
• Toán bản đồ: Nghiên cứu các phương pháp chiếu bề mặt toán học của Trái đất lên
mặt phẳng, các tính chất, các phương pháp đánh giá và lựa chọn các phép chiếu bản
đồ và các yếu tố khác thuộc cơ sở toán học của bản đồ.
• Thiết kế và thành lập bản đồ: Đó là một trong những bộ môn quan trọng nhất của
bản đồ học. Nó nghiên cứu và xây dựng lý thuyết tổng quát hoá bản đồ, các phương
pháp biên tập và thành lập bản đồ.
• Trình bày bản đồ: Nghiên cứu các phương pháp, phương tiện trình bày màu và hình
vẽ của bản đồ, đồng thời nghiên cứu những vấn đề thiết kế các ký hiệu quy ước.
• In bản đồ: Nghiên cứu các phương pháp chế bản in và in bản đồ.
• Sử dụng bản đồ: Đó là một bộ phận của bản đồ học trong đó nghiên cứu những
phương hướng và phương pháp sử dụng các bản đồ, đánh giá độ tin cậy và độ chính
xác của các kết quả thu nhận được từ bản đồ.
• Bản đồ số: Nghiên cứu phương pháp và công nghệ thành lập bản đồ số với sự trợ
giúp của công nghệ tin học.
• Kinh tế và tổ chức sản xuất bản đồ: Nghiên cứu các mặt kinh tế và các biện pháp tổ
chức hợp lý hoá sản xuất bản đồ.
1.3. SƠ LƯỢC LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN

CỦA BẢN ĐỒ HỌC
1.3.1. SƠ LƯỢC LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CỦA
BẢN ĐỒ HỌC TRÊN THẾ GIỚI
1.3.1.1. Giai đoạn sơ khai của bản đồ học
Bản đồ học là một ngành khoa học đã có từ lâu đời, có những bằng chứng nói lên rằng
ngành bản đồ có cách đây hàng trăm năm trước công nguyên. Các nhà khoa học nghiên
2 ©2017 Giáo trình Bản đồ học

cứu lịch sử phát triển của ngành bản đồ dựa trên các bản vẽ cổ, các sách vở viết về địa lý
Trái đất và dựa theo các sản phẩm hiện nay của ngành bản đồ. Các cuộc hành trình để
thám hiểm, buôn bán, truyền đạo...của người cổ xưa của Trung Quốc, Ấn Độ, Italia, Hy
Lạp, Tây Ban Nha...cũng đã góp phần và là cơ sở ban đầu cho khoa học địa lý bản đồ phát
triển, vì họ đã ghi lại, vẽ lại những cuộc hành trình đó. Tất nhiên các số liệu, bản vẽ trên
có độ chính xác không cao, khoảng cách được ước lượng qua thời gian, các yếu tố đưa lên
bản vẽ chủ yếu là ước lượng bằng mắt. Những chuyến đi đó đã giúp con người mở rộng
tầm nhận thức, họ hiểu biết về thế giới ngày càng đầy đủ hơn, những kiến thức về địa lý
và bản đồ ngày càng phong phú hơn.
Ngay từ thời kỳ nguyên thuỷ, con người tuy chưa có chữ viết, nhưng họ đã biết vẽ
trên vách các hang động những hình mô tả những hoạt động, nơi ở, đời sống,v.v… của họ.
Những hình vẽ đó không có lời giải thích, nhưng rất có ích đối với họ, đã giúp họ dễ dàng
hơn trong cuộc sống. Đó chính là những “bản đồ” đầu tiên của người xưa.
Những bản vẽ trong thời kỳ sơ khai của bản đồ chỉ còn chưa đến 10 bản. Số lượng đó
không phải là nhiều nhưng đó là những tài liệu vô giá cho công tác nghiên cứu về khoa
học bản đồ.
1.3.1.2. Những công trình về bản đồ học đầu tiên của các nhà bác
học cổ
Các nhà bác học cổ đại như Arixtoten (284–222 TCN), Dikear (326–266 TCN), Eratoxphen
đều quan niệm rằng Trái đất có hình dạng “hoàn hảo”, nghĩa là Trái đất hình cầu và chuyển
động theo đường tròn.
Sau khi nhận thức được Trái đất có dạng hình cầu, lần đầu tiên trong lịch sử loài
người, vào năm 220 TCN, khi quan sát vị trí mặt trời ở các thành phố khác nhau của Ai
Cập, Eratoxphen đã xác định kích thước Trái đất với độ chính xác lạ thường: chu vi hình
cầu Trái đất là 39.816 km sai số khoảng 200 km so với các kết quả đo tính hiện đại (chu vi
Trái đất hiện nay tính theo hệ toạ độ UTM, với bán kính gần bằng 6371km, là 40030km).
Eratoxphen cũng chính là người đầu tiên đưa ra lưới toạ độ thẳng góc trong phép chiếu
đồng khoảng cách.. Ông đã đặt tên cho khoa học về các nước và bản đồ là môn “Địa lý học”.
Ptoleme là nhà bản đồ học và cũng là một trong những nhà thiên văn học Ai Cập nỗi
tiếng nhất thời cổ. Ông đã nhìn thấy mục đích chủ yếu của bản đồ học là vẽ bản đồ bề
mặt Trái đất và vũ trụ. Trong các tác phẩm của mình, Ptôlême tiếp tục phát triển tư tưởng
của tất cả các bậc tiền bối và tiên đoán con đường phát triển chủ yếu của khoa học bản đồ
hàng trăm năm sau. Ông cho rằng, bề mặt hình cầu không thể thể hiện trên mặt phẳng
mà không có sai số, do đó, ông nêu ra các phương pháp xây dựng 5 lưới chiếu bản đồ còn
lưu truyền cho đến ngày nay.
1.3.1.3. Thời kỳ đình trệ của bản đồ học

Đến thế kỷ V một thời kỳ mới–thời kỳ thống trị của tôn giáo bắt đầu. Thời kỳ này khoa
học bị bài xích và các nhà bác học cổ bị đàn áp. Những công tình khoa học bị phá huỷ,

trong đó có cả những công trình của bản đồ học. Khoa học bản đồ cũng vì thế mà bị
đình trệ.
1.3.1.4. Thời kỳ của những phát kiến địa lý vĩ đại

Những kiến thức về địa lý và bản đồ đã được tích luỹ trước đây, nay được bổ sung thêm
các kiến thức về địa bàn đã giúp cho con người tiến hành các cuộc thám hiểm dài ngày và
đã phát hiện ra nhiều tài liệu quý báu về các vùng đất xa xôi, về các lục địa mà con người
chưa hề đặt chân tới.
• 1492–1504 Cristôp Côlông đã phát hiện ra châu Mỹ.
• 1497–1499 Vaxcô đơ Gama phát hiện ra các chi tiết quan trọng ở bờ biển phía Nam
châu Phi.
• 1519-1522 Majenlăng đi vòng quanh thế giới phát hiện ra nhiều vùng đất mới và
tăng thêm hiểu biết về các châu lục.
Trong thế kỷ XV, ở Ý đã xây dựng được bản đồ châu Phi, trên đó có những ký hiệu
quy ước. Lần đầu tiên con người dùng ký hiệu quy ước thay cho hình dạng các đối tượng
cồng kềnh trên bản đồ trước đây.
Cũng trong thế kỷ XV, năm 1456 nghề in ra đời đã thúc đẩy mạnh mẽ việc sản xuất
bản đồ hàng loạt.
Những phát kiến địa lý vĩ đại của thế kỷ XV, XVI đã bổ sung những tài liệu quan trọng
cho khoa học địa lý và bản đồ, tạo tiền đề cho những bản đồ thế giới mới ra đời đầy đủ
hơn, chính xác hơn trong những thế kỷ sau.
1.3.1.5. Thời kỳ phát triển rực rỡ của bản đồ học

Mecato (Hà Lan) là nhà bản đồ học vĩ đại của thế kỷ XVI. Ông nổi tiếng bằng các tác
phẩm: bản đồ châu Âu, bản đồ hàng hải thế giới... Trên các bản đồ của ông, các đối tượng
địa lý đã được biểu hiện dựa trên cơ sở toán học, các ký hiệu tượng hình thay cho các hình
vẽ cồng kềnh, hệ thống chữ viết đã được cải tiến, ông đưa kiểu chữ in nghiêng vào bản đồ
thay thế cho kiểu gôtích. Ông đã xây dựng chiếu đồ để chuyển mạng lưới kinh, vĩ tuyến từ
mặt đất lên mặt phẳng của bản đồ. Chiếu đồ Mecato đến nay vẫn dùng để vẽ bản đồ thế
giới. Mecato được coi như người sáng lập ra bản đồ học hiện đại.
Từ thế kỷ thứ XVII trở đi nhiều Viện Hàn lâm khoa học ở các nước lần lượt ra đời:
1666–Pháp (Pari), 1700–Đức (Berlin) 1724–Nga (Pectecbua)...
Viện Hàn lâm khoa học Pháp đã tổ chức đo đạc ở một số nơi trên Trái đất và chứng
minh kết luận cuả Niutơn là Trái đất có độ dẹt ở phía hai cực. Các nhà toán học Pháp
như Đơ I’ixlơ, Cassini, Bon... đã đi đầu trong lĩnh vực ứng dụng toán học trong khoa học
bản đồ.
Điểm nổi bật trong thời kỳ này là hệ thống tam giác Nhà nước được xây dựng làm cơ
sở khống chế tọa độ mặt bằng và độ cao thống nhất.

Cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIV, do nhu cầu phòng thủ đất nước, các quốc gia đã
thành lập các cơ quan đo đạc bản đồ quân sự. Nhiều nước đã xuất bản bản đồ địa hình
quân sự tỷ lệ lớn. Bản đồ địa lý chung cũng đã ra đời.
Cuối thế kỷ XIX và sang thế kỷ XX, khoa học kỹ thuật phát triển như vũ bão. Các
ngành đo đạc trên không và đo đạc mặt đất được trang bị máy móc đo đạc hiện đại làm
tăng tốc độ đo đạc bản đồ lên rất nhanh, đem lại hiệu quả và đạt độ chính xác cao.
Ngày nay, với sự phát triển như vũ bão của công nghệ thông tin, hàng loạt các ứng dụng
đã được sử dụng trong nghiên cứu bản đồ: hệ thống thông tin địa lý (GIS), hệ thống định
vị toàn cầu (GPS), ảnh vệ tinh, ảnh viễn thám...đã mở ra một thời đại mới cho khoa học
bản đồ. Sản phẩm bản đồ ngày càng đa dạng về nội dung và hình thức, chính xác về biểu
hiện, thuận tiện cho việc cập nhật thông tin, dễ dàng cho việc sử dụng và lưu hành bản đồ.
1.3.2. SƠ LƯỢC LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN BẢN ĐỒ HỌC Ở VIỆT NAM

Cùng với sự phát triển nền văn minh nhân loại, nước ta cũng có bề dày lịch sử phát triển
khoa học bản đồ, song rất tiếc là cho đến nay những tác phẩm bản đồ lưu giữ không
có nhiều.
• Năm 43 sau công nguyên ông cha ta đã tiến hành dựng các mốc dọc biên giới. Năm
724 tiến hành đo vẽ bản đồ để đắp cao hệ thống đê phòng thủ thành Đại La. Khoảng
năm 1280 nước ta dùng đơn vị đo là thước (1 thước khoảng 0,333 mét). Đặc biệt
trong số những tác phẩm bản đồ còn giữ lại phải kể đến tập bản đồ Hồng Đức thời
Lê Thánh Tông (1460-1497).
• Thế kỷ XVIII nhà bác học Lê Quý Đôn viết bộ sách “Kho hiểu biết” gồm 9 tập, ông
đã giành một tập viết về bản đồ. Về mặt lý thuyết tuy còn đơn giản và chưa đầy
đủ, song đó là một mốc quan trọng đánh dấu quá trình phát triển bản đồ học ở
Việt Nam.
• Năm 1650 nhà truyền giáo Alêchxanđơrôt vẽ bản đồ vương quốc An Nam có các
tỉnh Bắc Kỳ và Nam Kỳ để chuẩn bị cho công việc xâm lược nước ta. Đến đầu thế kỷ
XIX thực dân Pháp đã bắt đầu công việc đo vẽ bản đồ.
• Năm 1818 vẽ bản đồ hàng hải Nam Kỳ. Vào năm 1872–1873 vẽ và in 20 mảnh bản
đồ Nam Kỳ.
• Năm 1874–1875 lập lưới tam giác đạc ở Bắc Bộ.
• Năm 1881 bản đồ toàn Đông Dương của Đơ Ranh đã được xuất bản.
Sau khi hoàn thành việc chiếm Đông Dương, chính quyền thực dân Pháp đã lập “Văn
phòng đo đạc Ban tham mưu quân đội viễn chinh Đông Dương” đặt tại Hà Nội, nhằm
mục đích tiến hành khảo sát ngoài trời trên toàn lãnh thổ Đông Dương để xây dựng bản
đồ, giới thiệu chủ quyền của Pháp ở Đông Dương, cai trị dân ta và khai thác tài nguyên
thiên nhiên của nước ta.

Đầu thế kỷ XX, hệ thống khoá tam giác–cơ sở khống chế đo vẽ chi tiết lãnh thổ trên
toàn cõi Đông Dương đã được xây dựng làm cơ sở để đo vẽ các loại bản đồ ở các tỷ lệ:
• 1:100.000 cho toàn lãnh thổ Đông Dương.
• 1:25.000 cho vùng đồng bằng.
• 1:10.000 và 1:5.000 cho các thành phố và thị xã.
• 1:4.000 cho hệ thống bản đồ địa chính.
Ngày 14 -12-1959 Cục Đo đạc và Bản đồ Phủ Thủ tướng (nay là Cục Đo đạc và Bản
đồ Nhà nước) được thành lập. Điều đặc biệt quan trọng là từ năm 1960 trở đi lần lượt các
trường: Đại học Sư phạm Hà Nội, Đại học Bách khoa, Đại học Mỏ–Địa chất, Đại học Tổng
hợp, v.v... và các trường trung cấp đo đạc bản đồ ở nước ta bắt đầu đào tạo cán bộ nghiên
cứu và cán bộ đo vẽ bản đồ. Cục đo đạc và Bản đồ Nhà nước đã xây dựng mạng lưới khống
chế mới ở miền Bắc nước ta. Đến cuối năm 1994, đã hoàn thành đo đạc và bình sai mạng
lưới trắc địa cơ sở trong cả nước.
Ngày 22-2-1994, Thủ tướng Chính phủ ra Nghị định số 12/CP thành lập Tổng cục
Địa chính trên cơ sở hợp nhất và tổ chức lại Tổng cục Quản lý ruộng đất và Cục Đo đạc
và Bản đồ Nhà nước.
1.4. BẢN ĐỒ ĐỊA LÝ

1.4.1. ĐỊNH NGHĨA
Theo K.A.Xalishev: “Bản đồ địa lý là mô hình ký hiệu hình tượng không gian của các đối
tượng và các hiện tượng tự nhiên, xã hội, được thu nhỏ, được tổng hợp hoá theo một cơ
sở toán học nhất định nhằm phản ánh vị trí, sự phân bố và mối tương quan của các đối
tượng, hiện tượng, cả những biến đổi của chúng theo thời gian để thoả mãn mục đích yêu
cầu đã định trước”.
Theo Hội bản đồ thế giới: “Bản đồ là hình ảnh thực tế của địa lý, được ký hiệu hoá,
phản ánh các yếu tố hoặc các đặc điểm địa lý một cách có chọn lọc, kết quả từ sự nỗ lực,
sáng tạo trong lựa chọn của tác giả bản đồ và được thiết kế để sử dụng chủ yếu liên quan
đến các mối quan hệ không gian”.
Các định nghĩa nêu trên về bản đồ địa lý đã phản ánh đầy đủ những thuộc tính của
bản đồ địa lý.
1.4.2. TÍNH CHẤT

1.4.2.1. Tính trực quan
Tính trực quan của bản đồ được biểu hiện ở chỗ bản đồ cho ta khả năng bao quát và tiếp
thu nhanh chóng các yếu tố chủ yếu và quan trọng nhất của nội dung bản đồ. Một trong

những tính chất ưu việt của bản đồ là khả năng bao quát, biến cái không nhìn thấy thành
cái nhìn thấy được. Bản đồ tạo ra mô hình trực quan của lãnh thổ, nó phản ánh các hình
thức về các đối tượng hoặc các hiện tượng được biểu thị. Qua bản đồ người sử dụng có
thể tìm ra được những quy luật của sự phân bố các đối tượng và hiện tượng trên bề mặt
Trái đất.
1.4.2.2. Tính đo được

Đây là một tính chất quan trọng của bản đồ, tính chất này có liên quan chặt chẽ với cơ sở
toán học của bản đồ. Căn cứ vào tỷ lệ và phép chiếu của bản đồ, căn cứ vào các thang bậc của
các ký hiệu quy ước... người sử dụng bản đồ có khả năng xác định được rất nhiều trị số khác
nhau như: toạ độ, độ dài, khoảng cách, diện tích, thể tích, phương hướng và các trị số khác.
Chính do tính chất này mà bản đồ được dùng làm cơ sở để xây dựng các mô hình
toán học của các hiện tượng địa lý và để giải quyết những vấn đề khoa học và thực tiễn
sản xuất.
Tính chất đo được của bản đồ được sử dụng trong nhiều lĩnh vực như giao thông, xây
dựng, quy hoạch, quản lý đất đai,...
1.4.2.3. Tính thông tin

Đó là khả năng lưu trữ, truyền đạt cho người đọc những tin tức khác nhau về các đối
tượng và hiện tượng. Từ những thông tin hiện trạng cho ta những ý tưởng, phát hiện mới
cho tương lai.
Ví dụ bản đồ hệ thống giao thông cho người đọc những thông tin về hiện trạng hệ
thống đường xá, từ đó người ta có thể định hướng sử dụng, cải tạo hay huỷ bỏ,…
1.5. PHÂN LOẠI BẢN ĐỒ

Các loại bản đồ rất đa dạng và phong phú cả về nội dung, tỷ lệ, thể loại... Do vậy, để tiện lợi
trong việc nghiên cứu, sử dụng và bảo quản bản đồ, cần thiết phải phân loại chúng.
Có nhiều cách phân loại khác nhau, dưới đây là những cách thông thường và
quan trọng.
1.5.1. PHÂN LOẠI BẢN ĐỒ THEO ĐỐI TƯỢNG THỂ HIỆN

Theo các đối tượng thể hiện, các bản đồ được chia thành 2 nhóm:
• Nhóm bản đồ địa lý: biểu thị bề mặt Trái đất về mặt lãnh thổ, điều kiện tự nhiên,
kinh tế–xã hội.
• Nhóm bản đồ thiên văn: bao gồm các bản đồ bầu trời, sao, các bản đồ thiên thể và
các bản đồ hành tinh.

1.5.2. PHÂN LOẠI BẢN ĐỒ THEO NỘI DUNG

Theo nội dung bản đồ được chia thành 2 nhóm:
• Nhóm bản đồ địa lý chung: Là các bản đồ biểu thị toàn bộ các yếu tố cơ bản của
lãnh thổ (thuỷ văn, dáng đất, các đường ranh giới, dân cư, giao thông, một số đối
tượng kinh tế công nông nghiệp và văn hoá). Mức độ tỷ mỷ khi biểu thị nội dung
phụ thuộc vào tỷ lệ và mục đích của bản đồ. Các bản đồ địa hình chính là các bản
đồ địa lý chung tỷ lệ lớn.
• Nhóm bản đồ chuyên đề: Là các loại bản đồ phản ánh về từng hiện tượng, đối tượng
tự nhiên, xã hội cũng như các tổ hợp và thể tổng hợp của chúng. Bản đồ chuyên đề
phân nhóm theo các chủ đề như: địa chất, địa mạo, khí hậu,cảnh quan, dân cư, kinh
tế …Trong thực tiễn và trong các tài liệu khoa học, kỹ thuật còn dùng thuật ngữ bản
đồ chuyên môn để chỉ bản đồ chuyên đề mặc dù thuật ngữ đó chỉ dùng cho các bản
đồ có mục đích và tính chất chuyên dụng như bản đồ hàng hải, bản đồ bay…
Nội dung của bản đồ chuyên đề có thể là những yếu tố nào đó trong số các yếu tố nội
dung của bản đồ địa lý chung, cũng có thể là những đối tượng, hiện tượng không được
thể hiện trên bản đồ địa lý chung ví dụ như: Cấu trúc địa chất, lượng mưa, nhiệt độ khí
hậu, mật độ dân số...
Ví dụ:
• Bản đồ hiện trạng sử dụng đất: Thể hiện sự phân bố các loại đất tại một thời điểm
xác định, được lập theo từng đơn vị hành chính.
• Bản đồ thổ nhưỡng: Thể hiện sự phân bố và cấu trúc lớp phủ thổ nhưỡng theo các
đặc trưng nguồn gốc hình thành, thành phần cơ giới...tạo thành thổ nhưỡng.
1.5.3. PHÂN LOẠI BẢN ĐỒ THEO TỶ LỆ

Theo tỷ lệ thì các bản đồ được chia ra: tỷ lệ lớn, tỷ lệ trung bình, tỷ lệ nhỏ. Thực ra ranh
giới của các nhóm này không được cố định. Riêng đối với bản đồ địa lý chung thì ranh
giới phân chia được cố định như sau:
• Bản đồ tỷ lệ lớn : ≥1:25.000.
• Bản đồ tỷ lệ trung bình : 1:50.000 – 1:500.000.
• Bản đồ tỷ lệ nhỏ: ≤1:1.000.000
1.5.4. PHÂN LOẠI BẢN ĐỒ THEO MỤC ĐÍCH SỬ DỤNG

Theo mục đích sử dụng, cho đến nay thì các bản đồ chưa có sự phân loại chặt chẽ, bởi vì
đại đa số các bản đồ được sử dụng rộng rãi cho nhiều mục đích rất khác nhau. Đáng chú
ý nhất trong sự phân loại theo dấu hiệu này là phân chia thành 2 nhóm:
• Các bản đồ được sử dụng cho nhiều mục đích và các bản đồ chuyên môn. Các bản
đồ nhiều mục đích đáp ứng cho nhiều đối tượng sử dụng khác nhau để giải quyết

những nhiệm vụ có ý nghĩa kinh tế quốc dân và quốc phòng, nghiên cứu lãnh thổ,
thu nhận những tư liệu tra cứu.
• Các bản đồ chuyên môn là các bản đồ được dùng để giải quyết những nhiệm vụ
nhất định, ví như bản đồ giáo khoa, bản đồ hàng hải, hàng không....
1.5.5. PHÂN LOẠI BẢN ĐỒ THEO LÃNH THỔ

Theo lãnh thổ thì các bản đồ được phân ra: Bản đồ thế giới, bản đồ bán cầu, bản đồ châu
lục, bản đồ các nước, bản đồ vùng, ....
1.6. CÁC YẾU TỐ CỦA BẢN ĐỒ

Để thành lập và sử dụng các bản đồ, không những phải hiểu rõ những đặc điểm và tính
chất của nó mà còn phải phân biệt các yếu tố hợp thành, hiểu rõ ý nghĩa, giá trị, tác dụng
của từng yếu tố và mối liên hệ giữa chúng.
Mỗi bản đồ đều bao gồm 3 nhóm yếu tố để thể hiện đó là: yếu tố nội dung, cơ sở toán
học, các yếu tố hỗ trợ và bổ sung.
1.6.1. CÁC YẾU TỐ NỘI DUNG CỦA BẢN ĐỒ

Sự thể hiện nội dung bản đồ là bộ phận chủ yếu của bản đồ, bao gồm các thông tin về các
đối tượng và các hiện tượng được biểu thị trên bản đồ: Sự phân bố, các tính chất, những
mối liên hệ, sự biến đổi của chúng theo thời gian. Những thông tin đó chính là nội dung
của bản đồ.
Ví dụ: Các yếu tố nội dung của bản đồ địa hình là: Thuỷ hệ, mạng lưới dân cư, dáng
đất, lớp phủ thực vật, hệ thống đường giao thông và thông tin, một số đối tượng kinh tế
công nông nghiệp và văn hóa, sự phân chia ranh giới hành chính, chính trị.
Các yếu tố nội dung của bản đồ chuyên đề thường phụ thuộc vào đề tài cụ thể của
nó. Khi tìm hiểu sự biểu hiện bản đồ phải phân biệt nội dung chứa đựng trong đó và hình
thức truyền đạt nội dung thông qua hệ thống ký hiệu bản đồ.
1.6.2. CÁC YẾU TỐ TOÁN HỌC CỦA BẢN ĐỒ

Các yếu tố cơ sở toán học của bản đồ bao gồm: tỷ lệ, phép chiếu và mạng lưới toạ độ được
dựng trong mạng lưới đó, mạng lưới khống chế trắc địa và bố cục của bản đồ.
• Tỷ lệ bản đồ là thể hiện mức độ thu nhỏ so với thực tế. Nó bao gồm tỷ lệ chính của
bản đồ và tỷ lệ cục bộ tại mỗi điểm trên bản đồ.
• Bản chất của phép chiếu bản đồ là sự phụ thuộc hàm số giữa toạ độ điểm của bề mặt
ElipxoidTrái đất và hình chiếu của nó trên mặt phẳng.

• Hệ thống các đường toạ độ (kinh tuyến, vĩ tuyến) là cơ sở của mọi bản đồ địa lý.
Khi thành lập bản đồ bao giờ cũng bắt đầu từ việc dựng lưới toạ độ (lưới chiếu bản
đồ). Khi sử dụng bản đồ thì mạng lưới toạ độ chính là cơ sở để tiến hành các công
việc đo đạc khác.
• Mạng lưới các điểm khống chế trắc địa đảm bảo cho việc xác định vị trí chính xác
của các yếu tố của bản đồ so với mạng lưới toạ độ. Mạng lưới trắc địa thường được
thể hiện trên các bản đồ địa hình.
Ngoài ra, bố cục bản đồ (bao gồm khung bản đồ, sự định hướng, và bố trí lãnh thổ
của bản đồ trong khung), sự phân chia các bản đồ có kích thước lớn thành các mảnh và
hệ thống đánh số các bản đồ cũng là các yếu tố cơ sở toán học của bản đồ.
1.6.3. CÁC YẾU TỐ HỖ TRỢ BỔ SUNG CỦA BẢN ĐỒ

Ngoài các yếu tố nội dung và các yếu tố cơ sở toán học trên bản đồ còn có các yếu tố hỗ
trợ bổ sung bao gồm: bảng chú giải, thước tỷ lệ, các biểu đồ...Tuỳ theo nội dung bản đồ mà
các yếu tố hỗ trợ bổ sung được cấu tạo tương ứng.
Tóm lại: 3 yếu tố của bản đồ giống như các bộ phận của cơ thể, không thể chia cắt
được, sự phân chia chỉ mang tính chất tương đối, bởi vì các yếu tố này có quan hệ chặt chẽ
với nhau, nếu thiếu 1 trong 3 yếu tố trên bản đồ sẽ mất ý nghĩa của nó.
1.7. VAI TRÒ CỦA BẢN ĐỒ TRONG

THỰC TIỄN VÀ KHOA HỌC
Các bản đồ cho ta bao quát đồng thời những phạm vi bất kỳ của bề mặt Trái đất, từ một
khu vực không lớn đến một quốc gia, một châu lục và toàn bộ Trái đất. Bản đồ tạo ra hình
ảnh nhìn thấy được của hình dạng, kích thước và vị trí tương quan của các đối tượng. Từ
bản đồ ta có thể xác định được các đại lượng như: Toạ độ, độ dài, thể tích, diện tích, ...của
các đối tượng. Bản đồ còn chứa đựng rất nhiều thông tin về chất lượng, số lượng, cấu trúc
của các đối tượng và mối liên hệ tồn tại giữa chúng. Chính do vậy mà bản đồ có vai trò
cực kỳ to lớn trong khoa học và thực tiễn.
1.7.1. VAI TRÒ CỦA BẢN ĐỒ TRONG THỰC TIỄN

Bản đồ là mô hình không gian cho chúng ta biết hình dáng, độ lớn, vị trí tương hỗ của các
đối tượng trong không gian (toạ độ, độ dài, diện tích, thể tích, độ cao, độ sâu…).
Bản đồ mang nhiều thông tin đặc trưng về số lượng, chất lượng, cấu trúc và sự phân
bố của các đối tượng, hiện tượng.
• Bản đồ là người dẫn đường trên bộ, trên biển và trên không.

• Bản đồ là tài liệu không thể thiếu trong quân sự (cung cấp các thông tin về địa hình
để vạch ra kế hoạch tác chiến).
• Trong công nghiệp, xây dựng, giao thông vận tải…bản đồ dùng để khảo sát, thiết
kế, nhất là các bản đồ địa hình tỷ lệ lớn.
• Trong nông nghiệp, bản đồ dùng để quy hoạch, quản lý đất đai, phân vùng quy
hoạch đất, xây dựng thuỷ lợi.
• Trong giáo dục đào tạo: bản đồ là giáo cụ trực quan, là cuốn “sách giáo khoa “ thứ
hai trong công tác giảng dạy và học tập các môn địa lý và lịch sử. Bản đồ còn là công
cụ để tuyên truyền, quảng cáo nâng cao trình độ văn hoá chung của nhân dân.
• Trong kinh tế–xã hội: bản đồ là phương tiện không thể thiếu trong ngành Du lịch,
là công cụ hỗ trợ đắc lực cho việc quy hoạch định hướng phát triển kinh tế cho mỗi
quốc gia, mỗi ngành kinh tế xã hội. Bản đồ là tài liệu pháp lý quan trọng trong công
tác quản lý Nhà nước nói chung và trong ngành Địa chính nói riêng.
1.7.2. VAI TRÒ CỦA BẢN ĐỒ TRONG KHOA HỌC

Mọi công tác nghiên cứu địa lý và nghiên cứu các khoa học về Trái đất được bắt đầu từ bản
đồ và kết thúc cũng bằng bản đồ. Các kết quả nghiên cứu được thể hiện chính xác hoá trên
bản đồ. Bằng các bản đồ có thể tìm ra các quy luật phát triển và sự phân bố không gian của
các đối tượng, các hiện tượng được thể hiện trên bản đồ. Do đó:
• Bản đồ là công cụ để nghiên cứu khoa học trong nhiều ngành kinh tế quốc dân.
• Bản đồ là nguồn cung cấp thông tin cần thiêt và chính xác.
• Bản đồ cho ta cái nhìn tổng quan như nhìn mô hình không gian khách quan thực tế.
Ngày nay và trong tương lai bản đồ vẫn đóng vai trò quan trọng để giải quyết những
nhiệm vụ cụ thể của loài người. Nó vượt ra khỏi khuôn khổ của từng quốc gia, từng
lãnh thổ.
Đó là việc sử dụng và thành lập hệ thống Thông tin địa lý (GIS) để bố trí lực lượng sản
xuất, khai thác và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, bảo vệ môi trường, dân số và phát triển.
Sự phát triển của thế giới trong mọi lĩnh vực đòi hỏi một khối lượng sản phẩm bản
đồ lớn (về số lượng và chủng loại). Vấn đề đặt ra cho ngành bản đồ không chỉ về số lượng
bản đồ mà còn là thời gian thành lập nhanh nhất, khả năng sử dụng, truy cập các thông
tin bản đồ nhanh chóng, chính xác, dễ dàng.
Để giải quyết vấn đề đó, xu hướng hiện nay trên thế giới cũng như ở nước ta là ứng
dụng công nghệ mới vào sản xuất, lưu trữ bản đồ. Bản đồ địa hình là loại bản đồ được sử
dụng rộng rãi trong nhiều ngành kinh tế quốc dân, trong khoa học và quốc phòng.
Ngày nay và trong tương lai, để giải quyết những vấn đề trọng tâm của loài người, bố
trí hợp lý lực lượng sản xuất, sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên, bảo vệ môi trường
sinh thái thì vai trò của bản đồ càng to lớn hơn.

1.8. TRÁI ĐẤT – QUẢ CẦU ĐỊA LÝ

1.8.1. HÌNH DẠNG VÀ KÍCH THƯỚC TRÁI ĐẤT
Bề mặt tự nhiên của Trái đất vô cùng phức tạp, không thể biểu diễn nó bởi một quy luật
xác định. Hình dạng của Trái đất được hình thành và bị chi phối bởi hai lực: lực hấp dẫn
tạo nên dạng hình cầu và lực ly tâm tạo nên dạng Elipxoid của Trái đất.
Để có thể tính toán toán được kích thước Trái đất, vào năm 1873, nhà Vật lý học
người Đức Lixing đã đưa ra mặt thay thế bề mặt tự nhiên của Trái đất, đó là mặt Geoid.
Mặt Geoid là mặt nước biển trung bình yên tĩnh kéo dài xuyên qua các lục địa và hải
đảo tạo thành một mặt cong khép kín.
C P
A B b
b d a 0
a c
Bề mặt Geoid D
P
Hình 1.1. Mặt Geoid Hình 1.2. Elipxoid Trái đất
Về mặt hình học, bề mặt Geoid cũng không thể biểu thị được bằng phương trình toán
học nhưng nó có hình dạng và kích thước gần giống với mặt elipxoid quay. Elipxoid Trái
đất có khối lượng bằng Geoid, tâm của nó trùng với trọng tâm của Trái đất, mặt phẳng
xích đạo trùng với mặt phẳng xích đạo Trái đất, và điều quan trọng là Elipxoid quay có thể
biểu thị được bằng phương trình toán học. Vì vậy, mặt Elipxoid quay sẽ được dùng thay
cho mặt Geoid.
Kích thước và hình dạng của Elipxoid được xác định bằng giá trị các phần tử bán trục
lớn a, bán trục nhỏ b và độ dẹt α.
Độ dẹt của Trái đất ký hiệu là α, được biểu thị bằng công thức:
α=
(a − b)
a
Trong đó:
• a là bán trục lớn;
• b là bán trục nhỏ, trùng với trục quay của Trái đất;
• α là độ dẹt.
Trị số các bán trục a và b được nhiều nhà bác học trên thế giới nghiên cứu và xác định
với các kết quả gần giống nhau (bảng 1.1).

Bảng 1.1. Kích thước hình Elipxoid
Tác giả Nước Năm a (m) b (m) α

Delambre Pháp 1800 6375653 6356564 1:344,0
Bessel Đức 1841 6377397 6356079 1:299,2
Clark Anh 1880 6378249 6356515 1:293,5
Gdanov Nga 1893 6377717 6356433 1:299,6
Hayford Mỹ 1909 6378388 6356912 1:297,0
Kraxopski Nga 1946 6378245 6356863 1:298,3
WGS -84 Mỹ 1984 6378137 6356752 1:298,2
Vì độ dẹt α của hình Trái đất rất nhỏ, chỉ xấp xỉ bằng 1/300 nên trong trường hợp đo
đạc khu vực nhỏ, độ chính xác thấp và một số tính toán trong Bản đồ học có thể coi Trái
đất như một khối cầu có bán kính gần trùng với trục quay Trái đất. Bán kính của hình cầu
có diện tích bề mặt bằng bề mặt elipxoid do F.N.Kraxopski tìm ra với R = 6371,116 km.
1.8.2. MÔ HÌNH TRÁI ĐẤT – QUẢ CẦU ĐỊA LÝ

Quả địa cầu là mô hình Trái đất, cho ta một khái niệm đúng và rõ ràng về hình dạng Trái
đất. Trên quả địa cầu, người ta giữ lại những tính chất hình học, những kích thước (được
thu nhỏ theo tỷ lệ) của các thành phần trên Trái đất. Vì thế, quả cầu địa lý phản ánh đúng
thực tế về hình dạng, các đường kinh tuyến, vĩ tuyến, trục các cực... của Trái đất. Chính vì
thế, quả cầu địa lý được sử dụng rộng rãi trong các trường học để giảng dạy về những vấn
đề thuộc tính chất hành tinh của Trái đất và các khái niệm Địa lý thiên văn.
Người ta quy ước một số điểm và đường cơ bản để xác định vị trí các đối tượng địa lý
trên bề mặt Trái đất (hình 1.3).
P
- Cực Trái đất: Các giao điểm giữa bán
trục nhỏ và mặt elipxoid Trái đất gọi là các
cực: Cực Bắc (P); Cực Nam (P’). Trên quả địa
cầu hai cực Bắc và Nam là giao điểm của trục Vĩ tuyến
với mặt cầu.
- Các kinh tuyến: Các mặt phẳng chứa
trục quay Trái đất gọi là những mặt phẳng 0o
Kinhtuyến
Kinh tuyến
00
kinh tuyến. Giao của mặt phẳng kinh tuyến
với mặt Elipxoid Trái đất là các đường kinh Xích đạo
tuyến. Đường kinh tuyến đi qua đài thiên
Xích đạo
văn Greenwich (thủ đô London nước Anh) là
đường kinh tuyến gốc.
- Các vĩ tuyến: Các mặt phẳng vuông
góc với trục quay Trái đất là các mặt phẳng
vĩ tuyến. Giao của mặt phẳng vĩ tuyến với P’
Elipxoid Trái đất là các đường vĩ tuyến. Mặt Hình 1.3. Các đường kinh tuyến, vĩ tuyến

phẳng vĩ tuyến đi qua tâm Trái đất, chia Trái đất thành hai nửa bằng nhau là mặt phẳng
xích đạo, giao của mặt phẳng này với bề mặt Trái đất là đường xích đạo.
Các vĩ tuyến song song với nhau nhưng không bằng nhau, vĩ tuyến là đường chỉ
hướng Đông – Tây chính xác nhất. Chiều dài của xích đạo là L = 2πR (R là bán kính của
Trái đất) và chiều dài các vĩ tuyến khác được tính bằng công thức L = 2πRcosφ (φ là vĩ độ
cần tính).
1.8.3. HỆ TOẠ ĐỘ ĐỊA LÝ

1.8.3.1. Tọa độ địa lý
Có nhiều hệ thống tọa độ, trong đó có hệ thống tọa độ địa lý, để xác định vị trí các điểm
trên mặt Elipxoid Trái Đất. Cơ sở để xác định tọa độ địa lý là hệ thống kinh tuyến và
vĩ tuyến. Tọa độ địa lý của một điểm được xác định bằng vĩ độ (φ) và kinh độ (λ) của
điểm đó.
Vĩ tuyến qua A
• Vĩ độ địa lý của một điểm là góc hợp
P bởi đường dây dọi đi qua điểm đó và mặt
phẳng xích đạo (hình 1.4). Vĩ độ được tính
từ xích đạo (00) về phía Bắc đến 900 là vĩ
A
độ Bắc (Viết tắt là vĩ độ “Bắc” hoặc “N”)
E φ
0
E’ và về phía Nam đến 900 là vĩ độ Nam (viết
λ Xích đạo
tắt là vĩ độ “Nam” hoặc “S”).
Kinh tuyến gốc
• Kinh độ địa lý của một điểm là góc
Kinh tuyến qua A nhị diện hợp bởi mặt phẳng kinh tuyến
P’ gốc và mặt phẳng kinh tuyến đi qua điểm
đó. Để tiện xác định vị trí các địa điểm
Hình 1.4. Kinh độ, vĩ độ địa lý
trên địa cầu, người ta quy định trên địa
cầu có 360 đường kinh tuyến cách đều
nhau. Khoảng cách giữa hai đường kinh tuyến là một cung tròn ứng với góc ở tâm
là 1o. Hội nghị quốc tế họp ở Oasintơn (1884) đã lấy đường kinh tuyến đi qua đài
thiên văn Greenwich làm kinh tuyến gốc (00) thống nhất cho toàn thế giới.
Các kinh độ được tính từ kinh tuyến gốc (00) về phía Đông đến 1800 gọi là kinh độ
Đông (viết tắt là kinh độ “Đông” hoặc “E”) và phía Tây đến 180o là kinh độ Tây (viết tắt là
kinh độ “Tây” hoặc “W”).
Ví dụ, tọa độ địa lý của thành phố Hà Nội là 105052’ Đông 21002’ Bắc.
1.8.3.2. Xác định tọa độ địa lý

Xác định tọa độ địa lý của một điểm là xác định kinh độ (λ)và vĩ độ (φ) của điểm đó.
Phương pháp xác định tọa độ địa lý trên mặt đất (trên thực địa) trên quả cầu địa lý hoặc
trên bản đồ có sự khác nhau.

Xác định tọa độ địa lý trên mặt đất

■■ Đo tính kinh độ: Trong thực tế đo tính kinh độ (λ) của các điểm trên mặt đất,
người ta không thể đo trực tiếp góc nhị diện của hai mặt phẳng kinh tuyến hoặc đo theo
cung xích đạo, mà phải sử dụng hệ quả của sự tự quay của Trái đất xung quanh trục.
Trái đất tự quay theo chiều từ Tây sang Đông (ngược chiều kim đồng hồ) với một
chu kỳ không đổi (T=24 giờ). Điều đó được phản ánh bằng sự chuyển động biểu kiến của
thiên cầu. Quan sát Mặt Trời ta thấy Mặt Trời chuyển động biểu kiến một vòng quanh Trái
đất hết 24 giờ. Như vậy:
• 1 giờ Mặt Trời chuyển động được 3600: 24 = 150;
• 1 phút Mặt Trời chuyển động được 150: 60=0015;
• 4 phút Mặt Trời chuyển động được 0015 x 4=10.
Nếu căn cứ vào độ cao của Mặt Trời hay một thiên thể nào đó để xác định giờ, thì mỗi
điểm trên mặt đất có kinh độ khác nhau sẽ có giờ khác nhau, giờ đó gọi là giờ địa phương.
Như vậy, hai địa phương cùng trên một kinh tuyến thì cùng có một giờ, khác kinh tuyến
thì khác giờ. Do chuyển động tự quay của Trái Đất từ Tây sang Đông, nên các điểm ở phía
Đông bao giờ cũng có giờ sớm hơn các điểm ở phía Tây trong cùng một thời điểm vật lý.
Như vậy, độ chênh lệch giữa kinh độ địa lý của hai kinh tuyến tính bằng đơn vị giờ sẽ có
trị số bằng độ chênh lệch giữa hai giờ địa phương của hai kinh tuyến đó. Vì thế, muốn xác
định được kinh độ ở một địa phương ta phải dựa vào hiệu số kinh độ giữa hai nơi bằng
hiệu số giờ giữa hai nơi đó trong cùng một thời điểm.
■■ Đo tính vĩ độ: Người ta không thể đo trực tiếp vĩ độ địa lý của điểm trên mặt đất
mà phải thông qua các quy luật thiên văn, chủ yếu là dựa vào các hiện tượng quan sát bầu
trời. Cơ sở việc đo tính vĩ độ là thiên cực. Do Trái Đất chuyển động mà ta thấy toàn bộ
thiên cầu chuyển động hàng ngày (nhật động) quanh trục, được gọi là trục vũ trụ. Trục vũ
trụ gặp thiên cầu ở hai điểm, gọi là thiên cực: Bắc thiên cực và Nam thiên cực. Bắc thiên
cực là tâm chuyển động biểu kiến của các vì sao (ngược chiều kim đồng hồ). Độ cao của
thiên cực trên chân trời thiên văn ở những nơi có vĩ độ khác nhau không giống nhau, vì ở
các vĩ độ khác nhau, độ nghiêng của trục vũ trụ có trị số khác nhau. Giữa độ cao của thiên
cực và vĩ độ có quan hệ với nhau.
Ở Cực, trục vũ trụ làm thành với mặt phẳng chân trời một góc bằng 90o. Ở xích đạo
là 0o, và ở Bắc chí tuyến là 23027’.
Do đó, đối với một số tính toán trong bản đồ học có thể coi Trái đất như hình cầu
có đường kính gần trùng với trục quay Trái đất. Chính vì vậy quả đất được coi như mô
hình thu nhỏ của Trái đất mà trong đó tất cả các yếu tố của nó như bán kính Trái đất, hệ
thống kinh vĩ tuyến, diện tích các lục địa, đảo và đại dương... đều giảm đi theo một tỷ lệ
nhất định.
Ngày nay, với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, việc xác định kinh độ,
vĩ độ có thể được thực hiện một cách nhanh chóng và chính xác thông qua việc sử dụng
hệ thống định vị toàn cầu GPS.

Xác định toạ độ địa lý trên quả địa cầu

M
Xác định toạ độ địa lý trên quả địa cầu phải dựa vào hệ
thống kinh, vĩ tuyến. Muốn xác định toạ độ địa lý các điểm,
ta phải xác định vĩ độ của vĩ tuyến gần nhất ở phía Nam của
điểm cần tìm và kinh độ của kinh tuyến gần nhất về phía Tây
A
của điểm đó. C D
ϕ
■■ Vĩ độ cần tìm được tính bằng công thức:
λ N
φA = φVT + ∆φ
Hình 1.5. Xác định toạ độ địa lý
Trong đó: trên quả địa cầu
• φVT: là vĩ độ của vĩ tuyến gần nhất nằm ở phía Nam điểm A;
• ∆φ: là số gia vĩ độ.
■■ Kinh độ cần tìm được tính bằng công thức:

λB = λKT + ∆λ
Trong đó:
• λKT: là kinh độ của kinh tuyến gần nhất nằm ở phía Tây điểm A;
• ∆λ: là số gia kinh độ.
■■ Vĩ độ và kinh độ của vĩ tuyến và kinh tuyến gần nhất sẽ đo được trên quả địa cầu,
số gia vĩ độ và số gia kinh độ được tính bằng phương pháp nội suy và giải tỷ lệ thức:
∆λ= Hiệu số kinh độ của 2 KT gần nhất × Khoảng cách từ KT gần nhất ở phía Tây đến điểm
Khoảng cách giữa 2 KT gần nhất đến điểm
Số gia vĩ độ ∆φ cũng được tính bằng phương pháp tương tự như trên.

Chương 2
CƠ SỞ TOÁN HỌC
CỦA BẢN ĐỒ
2.1. KHÁI NIỆM VỀ TOÁN BẢN ĐỒ

Bề mặt vật lý phức tạp của Trái đất không thể biểu thị bằng phương trình toán học được.
Muốn vẽ nó lên mặt phẳng người ta phải coi bề mặt Trái đất là bề mặt Elipxoid quay và
chia nó ra thành các hình thang cầu rất nhỏ, giới hạn bởi các đường kinh, vĩ tuyến. Mỗi
hình thang cầu nhỏ đó xem như nằm trên mặt phẳng và nội dung địa lý biểu hiện trong
đó gọi là bình đồ.
Khi cắt mặt Elipxoid theo các đường kinh tuyến hoặc các đường vĩ tuyến và dàn nó
lên mặt phẳng sẽ được bản đồ thế giới với nhiều khe hở theo kinh tuyến hoặc vĩ tuyến.
Điều đó chứng tỏ các hình thang nói trên không thể biểu thị lãnh thổ biên vẽ bản đồ
lên mặt phẳng một cách liên tục được. Muốn dùng các hình thang để thể hiện bề mặt Trái
đất lên mặt phẳng một cách liên tục thì phải vẽ lên mặt phẳng một hệ thống đường cong
hoặc đường thẳng biểu hiện lưới toạ độ địa lý. Các đường này được xác định bằng phương
trình toán học.
Lưới chiếu bản đồ là sự biểu hiện
của mặt Elipxoid Trái đất lên mặt phẳng
theo một quy luật toán học nhất định.
Biểu diễn mặt Elipxoid lên mặt
phẳng sẽ gây nên sai số (biến dạng) về
góc, chiều dài, diện tích và hình dạng.
Các chỉ số biến dạng là các đại lượng sai
số chiếu hình có quan hệ chặt chẽ với Hình 2.1. Các khe hở kinh vĩ tuyến khi dàn mặt Elipxoid
nhau và là tiêu chuẩn để đánh giá độ lên mặt phẳng
a. Cắt theo kinh tuyến; b. Cắt theo vĩ tuyến
chính xác của lưới chiếu bản đồ.

Toán bản đồ là bộ môn khoa học trong Bản đồ học. Nó nghiên cứu về lưới chiếu bản
đồ, phát triển lý thuyết chung về các loại phép chiếu bản đồ, nghiên cứu những phép chiếu
mới và những ứng dụng của nó trong thực tiễn.
2.2. TỶ LỆ BẢN ĐỒ VÀ THƯỚC TỶ LỆ

2.2.1. TỶ LỆ BẢN ĐỒ
Độ dài của đường thẳng đo trên thực địa khi biểu thị lên bản đồ đều phải thu nhỏ lại.
Mức độ thu nhỏ các hình chiếu nằm ngang của các đoạn thẳng đó được gọi là tỷ lệ bản
đồ. Nói cách khác tỷ lệ bản đồ là tỷ số giữa độ dài đoạn thẳng trên bản đồ và độ dài tương
ứng ngang ở thực địa.
Tuỳ theo mức độ thu nhỏ mà người ta chia ra các loại tỷ lệ lớn, tỷ lệ trung bình và tỷ
lệ nhỏ. Tỷ lệ bản đồ được biểu thị dưới 3 dạng: tỷ lệ số, tỷ lệ giải thích, thước tỷ lệ.
■■ Tỷ lệ số: Tỷ lệ số được biểu thị bằng một phân số có tử số bằng 1, mẫu số chỉ số lần
thu nhỏ khoảng cách ngang ở thực địa vào bản đồ, kí hiệu là 1: M
Ví dụ 1:1000; 1:5000; 1:250000.
■■ Tỷ lệ giải thích: Là cụ thể hoá tỷ lệ số bằng lời.
Ví dụ: Tỷ lệ số là 1:1000 thì tỷ lệ giải thích ghi: 1cm trên bản đồ tương ứng 10 m nằm
ngang ở thực địa (thường ghi tắt là 1 cm tương ứng 10 m)
■■ Độ chính xác của bản đồ: Độ chính xác của bản đồ chủ yếu phụ thuộc vào tỷ lệ bản
đồ và thời gian đo vẽ xây dựng bản đồ. Ngoài ra, còn phụ thuộc vào các chất liệu làm bản
đồ và phép chiếu bản đồ... Ở đây chỉ đề cập đến độ chính xác của bản đồ phụ thuộc vào
tỷ lệ bản đồ.
Qua nghiên cứu thấy rằng, mắt người chỉ có khả năng phân biệt được một độ dài
>0,1mm, còn đối với độ dài ≤0,1mm thì mắt thường chỉ nhìn thấy một điểm. Vì vậy, độ
dài 0,1mm được chọn làm chỉ tiêu đánh giá độ chính xác của bản đồ địa hình.
Ví dụ, trên bản đồ địa hình tỷ lệ 1/10.000 thì độ chính xác, xác định vị trí điểm là 0,1mm
x 10000 = 1000mm =1m. Tương ứng trên bản đồ 1/25.000, 1/50.000, 1/100.000 sẽ có độ
chính xác, xác định vị trí điểm là 2,5m; 5m; 10m.
2.2.2. THƯỚC TỶ LỆ
Là cách thể hiện tỷ lệ bản đồ bằng thước. Có 2 loại: thước tỷ lệ thẳng và thước tỷ lệ xiên.
2.2.2.1. Thước tỷ lệ thẳng:

Cấu tạo: Thước tỷ lệ thẳng bao gồm một số đoạn thẳng bằng nhau, mối đoạn có chiều dài 1
cm hoặc 2 cm, gọi là đơn vị cơ bản. Giá trị mỗi đơn vị cơ bản tương ứng chiều dài nằm ngang
ở thực địa theo tỷ lệ bản đồ. Dưới mỗi khoảng chia ghi giá trị tương ứng ở thực địa. Đoạn
thứ nhất được chia thành 10 phần bằng nhau, mỗi phần có giá trị bằng 1/10 đơn vị cơ bản.

1 cm
D
10 C 0 10 20 30 40 50 60 m
Hình 2.2. Thước tỷ lệ thẳng tỷ lệ 1:1000
Cách sử dụng: Muốn đo khoảng cách ngang ở thực địa của 1 đoạn thẳng trên bản
đồ (ví dụ đoạn CD), dùng com pa đo chính xác đoạn CD sau đó giữ nguyên khẩu độ com
pa, đưa 1 đầu vào đúng vạch chia đơn vị cơ bản bên phải số 0, còn đầu kia đưa đặt vào đơn
vị cơ bản bên trái số 0, đọc số 2 bên cộng lại được khoảng cách trên thực địa.
Ví dụ trên hình 2.2 đoạn CD = 30 m + 5 m = 35 m
Khi sử dụng thước tỷ lệ thẳng thì phần lẻ của vạch chia trên đơn vị cơ bản phía bên
trái ta phải ước lượng bằng mắt. Và như vậy sẽ làm giảm độ chính xác khi xác định chiều
dài đoạn thẳng trên bản đồ. Vì thế, người ta sử dụng thước tỷ lệ xiên để phần đọc số được
chính xác hơn chính xác.
2.2.2.2. Thước tỷ lệ xiên

Cấu tạo: Chia thước thành các đoạn thẳng AB, gọi là các đơn vị cơ bản của thước. Từ
điểm đầu của các đoạn thẳng kẻ các đoạn vuông góc với chúng. Trên đoạn AB chia thước
thành 10 phần bằng nhau, đoạn thẳng góc với AB chia thành 10 phần. Sau đó kẻ các
đường song song với AB. Trên đoạn AB, từ các vạch chia kẻ các đường xiên song song gọi
là các đường hoành. Đoạn a1b1 có giá trị nhỏ nhất của thước. Độ lớn của nó phụ thuộc vào
chiều dài của đoạn cơ bản.
Xét 2 tam giác vuông đồng dạng BB1C và Bb1a1, (hình 2.3) ta có:
a1b1 Bb1 Bb1
= ⇒ a1b1 = CB1
CB1 BB1 BB1
AB Bb 1 1
CB1 = ⇒ =
10 BB1 10
CB1 2cm
20
16
12 p q
m 8
a2 b2
4 a1 b1
0
A200 0 B
N 200 400 600 800 m
Hình 2.3. Thước tỷ lệ xiên tỷ lệ 1: 10.000

1 1
=a 1 b1 = AB;a 2 b 2 AB...
100 100
Cách sử dụng:
Ví dụ: Có đoạn thẳng pq trên bản đồ dùng compa đo đoạn thẳng này, giữ nguyên
khẩu độ compa đặt một chân compa vào đường thẳng góc, ví dụ trên hình 2.4 là 400m,
còn một chân có thể rơi trên đường hoành nào đó sao cho đường nối giữa hai chân compa
song song với AB, ví dụ theo chiều dọc điểm p ứng với vạch số 4, tương ứng ta có 80m, còn
theo chiều ngang p nằm ở khoảng giữa hai hàng thứ 5 và thứ 6 và ta có thể ước đọc được
0,5 nghĩa là ứng với 11m. Tổng chiều dài đoạn pq trên thực địa sẽ là 491 m.
2.3. PHÉP CHIẾU BẢN ĐỒ

2.3.1. KHÁI NIỆM VỀ PHÉP CHIẾU BẢN ĐỒ
Phép chiếu là nguyên tắc toán học để triển khai bề mặt chiếu hình Trái đất lên mặt phẳng
bản đồ. Khi thành lập bản đồ người ta chiếu những điểm bất kỳ trên bề mặt Trái đất theo
phương dây dọi đến mặt chiếu hình. Mặt chiếu hình Trái đất có thể là mặt phẳng (bản
đồ tỷ lệ lớn), mặt nước gốc (độ cao), mặt Elipxoid hay mặt cầu (bản đồ tỷ lệ nhỏ). Khi đó
ta dùng những mặt hình học hổ trợ đón nhận hình chiếu (trụ, nón, mặt phẳng). Sau khi
chiếu các đường kinh vĩ tuyến vào mặt hình học hổ trợ, ta triển khai mặt hình học thành
mặt phẳng và thu nhỏ mặt hình học theo tỷ lệ cần thiết.
Vậy, khi xây dựng bản đồ, vấn đề cơ bản là biểu thị bề mặt hình cầu (hoặc Elipxoid)
của Trái đất lên mặt phẳng của bản đồ. Để làm được điều này người ta dùng các phép
chiếu bản đồ. Phép chiếu bản đồ nhằm xác định sự tương ứng điểm giữa bề mặt Elipxoid
(hay mặt cầu) có toạ độ là ϕ và λ tương ứng với điểm trên mặt đất có toạ độ là X, Y. Sự
tương ứng này có quan hệ hàm số, có thể viết dưới dạng.
X = f1 (ϕ, λ) Y = f2 (ϕ, λ) (2.1)
Phương trình này được gọi là phương trình chiếu. Phương trình chiếu phải thoả mãn
điều kiện f1, f2 là hàm liên tục và đơn trị. Phương trình chiếu có nhiều dạng nên có nhiều
phép chiếu khác nhau. Mỗi phép chiếu cho ta cách biểu hiện các đường kinh vĩ tuyến lên
mặt phẳng gọi là lưới chiếu bản đồ.
Muốn biểu thị bề mặt khối Elipxoid lên mặt phẳng thì cần phải sử dụng phép chiếu
bản đồ. Phép chiếu bản đồ xác định sự tương ứng điểm giữa bề mặt Elipxoid quay (hoặc
mặt cầu) và mặt phẳng, có nghĩa là mỗi điểm trên bề mặt Elipxoid quay có các toạ độ ϕ và
λ chỉ tương ứng với một điểm trên mặt phẳng có toạ độ vuông góc X và Y.
Từ (2.1) nếu khử ϕ sẽ được phương trình của kinh tuyến trên mặt phẳng:
f1 (x, y, λ ) = 0

Tương tự, từ (2.1) nếu khử λ sẽ được phương trình của vĩ tuyến trên mặt phẳng:
f1 (x, y, ϕ) = 0
Tất cả các phép chiếu bản đồ đều có sai số, nhưng mỗi phép chiếu có đặc điểm sai số
riêng. Có phép chiếu bảo tồn được góc, có phép chiếu giữ diện tích và cũng có phép chiếu
đồng khoảng cách. Các sai số có quan hệ mật thiết với nhau. Nếu sai số diện tích giảm
thì sai số góc sẽ tăng và ngược lại. Mỗi phép chiếu có ưu điểm cơ bản riêng, tuỳ theo mục
đích, yêu cầu đối với việc xây dựng bản đồ mà lựa chọn phép chiếu cho hợp lí.
Phương pháp biểu diễn lưới kinh, vĩ tuyến của mặt Elipxoid Trái đất lên mặt phẳng theo
phương trình toán học nhất định gọi là phép chiếu bản đồ.
2.3.2. ĐỘ CHÍNH XÁC TRÊN BẢN ĐỒ

2.3.2.1. Độ chính xác trên bản đồ tỷ lệ lớn
Bình độ biểu thị một phần rất nhỏ của bề mặt đất, do độ cong của Trái đất trên bình đồ
trong thực tế coi như không đáng kể. Trên bình đồ không có sai số chiếu hình, tỷ lệ trên
bình đồ đồng nhất, có thể dùng tỷ lệ để đo đạc ở mọi nơi trên bình đồ đều thu được kết
quả chính xác.
Trên bản đồ địa hình tỷ lệ lớn thể hiện một khu vực rộng lớn sẽ xuất hiện độ cong Trái
đất. Do đó, biểu thị độ cong Trái đất lên mặt phẳng bản đồ sẽ xuất hiện các sai số.
2.3.2.2. Độ chính xác trên bản đồ tỷ lệ trung bình và nhỏ

Bản đồ tỷ lệ trung bình và nhỏ thể hiện một khu vực rộng lớn của bề mặt Trái đất nên chịu
ảnh hưởng của độ cong bề mặt Elipxoid. Trên bản đồ có sai số đáng kể. Tỷ lệ bản đồ không
giữ nguyên ở mọi khu vực trên bản đồ, mà thay đổi từ điểm này sang điểm khác, thậm chí
tại một điểm với các hướng khác nhau, tỷ lệ bản đồ cũng khác nhau. Tỷ lệ phụ thuộc vào
toạ độ địa lý của một điểm và phương vị hướng đo.
Trên bản đồ, các điểm tiếp xúc giữa mặt chiếu với mặt cầu và dọc theo các đường kinh
tuyến, vĩ tuyến chuẩn, tỷ lệ phản ánh chính xác mức độ thu nhỏ của bản đồ so với thực
địa. Tỷ lệ đó gọi là tỷ lệ chính hoặc tỷ lệ chung. Càng xa những điểm và những đường có
tỷ lệ chính thì sai số càng tăng...Tỷ lệ bản đồ tại những vị trí đó sẽ lớn hơn hoặc nhỏ hơn
tỷ lệ chính và không phản ánh chính xác mức độ thu nhỏ của bản đồ so với thực địa đó
là tỷ lệ riêng. Nếu tỷ lệ chính là đơn vị thì độ chênh lệch giữa tỷ lệ riêng so với đơn vị sẽ là
đại lượng xác định sai số của việc biểu hiện bản đồ. Cụ thể là thể hiện ở sai số độ dài, sai
số góc và sai số diện tích.
* Tỷ lệ độ dài (µ): Là tỷ số một đoạn vô cùng bé ds’ trên bản đồ so với đoạn tương ứng
của nó trên bề mặt Elipxoid Trái đất.
ds ' (2.2)
µ=
ds
- Sai số độ dài (Vµ): Vµ= (µ -1)100%

* Tỷ lệ diện tích (P): Là tỷ số giữa diện tích vô cùng bé dF’ trên bản đồ so với diện tích
tương ứng của nó trên bề mặt Elipxoid Trái đất.
dF '
P= (2.3)
dF
Sai số tỷ lệ diện tích (VP): VP = (P -1)100%
*Sai số góc ω trong phép chiếu bản đồ là sự chênh lệch góc u’ trên bản đồ so với góc
tương ứng u của nó trên bề mặt Elipxoid Trái đất.
ω= u’–u (2.4)
Biểu diễn hình học các sai số (hình 2.4):

Một hình tròn vô cùng bé trên bề
y'
mặt Elipxoid (hình 2.4 a) chuyển lên y
x A
A’
x’
hình chiếu được biểu thị như hình 2.4 b. x
r r’
α
Trên đó: 0 y
α'
0’
x’ = mx; y’ = ny (2.5)
Trong đó: m và n là tỷ lệ biến dạng độ dài

theo kinh, vĩ tuyến. Hình 2.4. Biểu diễn hình học các sai số
Phương trình đường tròn: a. Đường tròn trên Elipxoid ; b. Đường tròn trên lưới chiếu
x2 + y2 = r2
Biến đổi các phương trình trên được phương trình Elip:
x '2 y '2
+ 1 (2.6)
=
a 2 b2
Trong đó: a là bán trục lớn, b là bán trục nhỏ.
2.4. CÁC LOẠI SAI SỐ KHI CHIẾU HÌNH

Khi biểu diễn bề mặt vật lý của khối elipxoid Trái đất lên mặt phẳng đều có sai số. Có
những nơi các yếu tố thể hiện trên bản đồ bị co lại, có những nơi chúng bị dãn ra, hình
dáng bị méo đi. Nhưng cũng có những điểm hoặc theo các hướng nhất định trên bản đồ
không có sai số (hoặc sai số không đáng kể). Sự sai lệch đó gọi là sự sai số (biến dạng) khi
chiếu hình.
Sai số chiếu hình (biến dạng) thường dựa trên cơ sở so sánh các phần tử tương ứng
nhau trên bản đồ và trên quả địa cầu (Elipxoid). Sự tương ứng này là tương ứng điểm,
tương ứng đoạn, tương ứng diện tích, tương ứng góc và hình.
Trên những điểm không có sai số thì tỷ lệ bản đồ phản ánh chính xác mức độ thu
nhỏ của bản đồ so với thực địa gọi là tỷ lệ chính hay tỷ lệ chung. Càng xa các điểm có tỷ
lệ chính thì sai số càng lớn.

Bảng 2.1. Biểu diễn các loại sai số trên bản đồ

Loại sai Biểu diễn hình học
Định nghĩa Các dấu hiệu biến dạng trên bản đồ
số Trên Quả cầu Trên bản đồ
Chiều dài Sai số chiều dài là những • Độ lớn cung kinh tuyến trên Quả
đường khoảng cách giống nhau cầu bằng nhau, nhng trên bản đồ thì
thẳng trên Quả cầu được biểu khác nhau.
hiện trên bản đồ bằng • Vĩ tuyến 600 Bắc-Nam nhỏ hơn xích
các đường thẳng có độ đạo 2 lần
dài khác nhau
Hình Sai số hình dạng là hình • Quan hệ chiều dài với chiều rộng
dạng dạng đối tượng địa lý của đối tượng trên bản đồ khác trên
trên Quả cầu và trên bản Quả cầu.
đồ khác nhau. • Các ô của lưới kinh vĩ trên cùng vĩ
độ khác nhau về hình dạng
Góc Sai số góc là những góc Góc giữa kinh tuyến và vĩ tuyến không
cùng tên trên Quả cầu và vuông góc. Nếu tất cả các góc của lưới
trên bản đồ khác nhau. kinh vĩ tuyến đều vuông góc thì điều
đó chứng tỏ các góc giữa kinh vĩ tuyến
của lưới bản đồ không sai số.
Diện tích Sai số diện tích là các đối Diện tích ô vuông (hình thang) của
tượng trên Quả cầu có lưới kinh vĩ trên cùng vĩ độ khác nhau
diện tích như nhau được
biểu diễn trên bản đồ với
diện tích khác nhau.
2.5. 2.5. PHÂN LOẠI CÁC PHÉP CHIẾU BẢN ĐỒ

Toán bản đồ phân loại các phép chiếu bản đồ dựa vào các đặc tính: sai số chiếu hình; mặt
chiếu hình hỗ trợ; vị trí mặt chiếu hình hỗ trợ so với trục quả địa cầu. Những đặc tính trên
đây đều được đưa vào tên gọi của mối phép chiếu bản đồ.
Việc phân loại nhằm mục đích ứng dụng một cách linh hoạt, hiệu quả phép chiếu để
hạn chế đến mức thấp nhất sai số biến dạng khu vực lãnh thổ khi biểu thị từ Elipsoid lên
mặt phẳng.
2.5.1. PHÂN LOẠI PHÉP CHIẾU THEO ĐẶC ĐIỂM SAI SỐ CHIẾU HÌNH
2.5.1.1. Phép chiếu đồng góc
Trên phép chiếu đồng góc thì góc không có biến dạng, tức là tại mọi điểm; điều đó cũng có
nghĩa tỷ lệ độ dài lớn nhất bằng tỷ lệ độ dài nhỏ nhất tức là tỷ lệ độ dài không phụ thuộc
vào phương hướng; các hình elíp biến dạng là hình tròn; phép chiếu đồng góc đảm bảo
sự đồng dạng của các phần tử vô cùng bé tương ứng trên mặt Elipxoid và trên mặt phẳng.
Hệ phương trình vi phân của phép chiếu đồng góc là:
∂x r ∂y
= −
∂λ M ∂φ (2.7)
∂y r ∂x
= +
∂λ M ∂φ

Khi coi Trái đất là mặt cầu bán kính R thì (2.7) sẽ trở thành:
∂x ∂y
− cos φ
=
∂λ ∂φ
∂y ∂x
+ cos φ
=
∂λ ∂φ (2.8)
2.5.1.2. Phép chiếu đồng diện tích

Đặc tính của phép chiếu này là tỷ lệ diện tích ở mọi nơi trên bản đồ không bị thay đổi. Tức
là diện tích của vòng tròn nhỏ vô hạn trên quả địa cầu bằng diện tích biểu hiện của nó trên
bản đồ tính theo tỷ lệ nhưng có dạng elip.
Các phép chiếu đồng diện tích có sai số biến dạng góc tăng nhanh. Do biến dạng
góc lớn nên hình dạng bị biến dạng nhiều. Chính vì vậy tính đồng góc và đồng diện tích
không thể tồn tại trong một phép chiếu.
2.5.1.3. Phép chiếu đồng khoảng cách

Phép chiếu này cho phép thể hiện tỷ lệ chiều dài không đổi, không có sai số theo một
trong những hướng chính (theo hướng kinh tuyến hoặc hướng vĩ tuyến).
2.5.1.4. Phép chiếu tự do

Nếu căn cứ vào đặc điểm sai số thì phép chiếu tự do là phép chiếu trung gian của phép
chiếu đồng diện tích và phép chiếu đồng góc. Trên bản đồ vừa có sai số tỷ lệ diện vừa có
sai số biến dạng góc. Nếu tỷ lệ chiều dài µ = 1 thì sẽ được lưới chiếu giữ chiều dài. Nếu tỷ
lệ chiều dài µ≠1 thì sẽ đợc lưới chiếu giữ đều khoảng cách. Nếu tỷ lệ chiều dài µ = m = 1
thì sẽ được lưới chiếu giữ chiều dài kinh tuyến.
2.5.2. PHÂN LOẠI PHÉP CHIẾU THEO MẶT CHIẾU HÌNH HỖ TRỢ
2.5.2.1. Phép chiếu hình phương vị
Đây là phép chiếu mà bề mặt hình học hỗ trợ là mặt phẳng, tiếp xúc hoặc cắt quả địa cầu
(khối Elipxoid Trái đất) (hình 2.5).
Cho bề mặt quả địa cầu tiếp xúc hoặc cắt với mặt phẳng chiếu. Trong trường hợp
chiếu thẳng chuẩn (mặt phẳng chiếu vuông góc với trục quay Trái đất), các vĩ tuyến biểu
thị là các vòng tròn đồng tâm và các bán kính là biểu hiện của các kinh tuyến. Góc kẹp
giữa các kinh tuyến kề nhau tương ứng bằng góc đó trên thực địa.
2.5.2.2. Phép chiếu hình nón

Cho quả địa cầu tiếp xúc hoặc cắt mặt nón. Chiếu bề mặt quả địa cầu lên trên mặt nón rồi
bổ mặt nón theo một đường sinh (hình 2.6).

P Hình 2.5. Các trường

T PP
P hợp chiếu phương vị
T
T (A): Chiếu tiếp tuyến;
T (A)
(B): Chiếu cát tuyến;
E E’ E’ T E’
1. Chiếu chuẩn;
2. Chiếu ngang;
3. Chiếu nghiêng
P P’
P’
P
TT PP
T
(B)
T E’
E E’ E E’ T
P P’ P’
(1) (2) (3)
Hình 2.6. Các trường

P P hợp chiếu hình nón
(A): Chiếu tiếp tuyến;
(B): Chiếu cát tuyến
(1) E 1. Chiếu thẳng;
E E 0 E
0
O O 2.Chiếu ngang;
3.Chiếu nghiêng
P P
P
P
EE E’
(2) 0 EE E’
P
P
P P
0
(3) E O E’ E E’
P P
(A) (B)

Trên phép chiếu hình nón thẳng các kinh tuyến được biểu thị thành những đường
thẳng giao nhau tại một điểm, góc giữa các kinh tuyến tỷ lệ thuận với hiệu số kinh độ
tương ứng.
Các vĩ tuyến được biểu thị thành những cung tròn đồng tâm, tâm là giao điểm của
các đường kinh tuyến.
Trên các phép chiếu hình nón nghiêng hoặc ngang thì các vòng thẳng đứng và các
vòng đồng cao của hệ tọa độ cực mặt cầu nghiêng hoặc ngang được biểu thị giống như các
kinh tuyến và vĩ tuyến trên phép chiếu hình nón thẳng.
2.5.2.3. Phép chiếu hình trụ

Mặt phẳng hình học hỗ trợ là một hình trụ, hình trụ tiếp xúc hoặc cắt quả địa cầu.
Trong phép chiếu hình trụ thẳng các đường kinh tuyến được biểu thị hành các đường
thẳng song song, khoảng cách giữa các kinh tuyến tỷ lệ thuận với hiệu số kinh độ tương
ứng, các vĩ tuyến là các đường thẳng vuông góc với các kinh tuyến.
Hình 2.7. Các trường hợp chiếu hình trụ

(A): Chiếu tiếp tuyến; (B): Chiếu cát tuyến; 1. Chiếu thẳng; 2. Chiếu ngang; 3. Chiếu nghiêng
2.5.3. PHÂN LOẠI PHÉP CHIẾU THEO VỊ TRÍ

CỦA MẶT CHIẾU HÌNH HỖ TRỢ
2.5.3.1. Phép chiếu thẳng (phép chiếu đứng hay phép chiếu chuẩn)
Trục của các mặt chiếu (mặt phẳng, mặt nón, mặt trụ) trùng với trục quay của quả địa cầu.
Khi φ0 = 900 điểm cực của hệ toạ độ được sử dụng trùng với cực địa lý.

B
B
T Đ
T Đ
N N
Phương vị đứng Nón đứng
Trụ đứng
P B
B
E' E T Đ
T Đ
N P' N
Phương vị ngang Trụ ngang

Nón ngang
P
P
B
E E'
E' E
T Đ
P'
P'
N
Nón nghiêng Trụ nghiêng
Phương vị nghiêng
Hình 2.8. Phân loại phép chiếu theo vị trí của mặt chiếu hình hỗ trợ
2.5.3.2. Phép chiếu ngang (phép chiếu xích đạo)

Đối với phép chiếu phương vị, mặt phẳng (mặt chiếu) tiếp xúc với quả địa cầu tại một
điểm nào đó giữa xích đạo và cực. Đối với phép chiếu hình nón và phép chiếu hình trụ,
trục của mặt nón và mặt trụ có vị trí nghiêng so với mặt phẳng xích đạo.
2.5.3.3. Phép chiếu nghiêng

Ở phép chiếu phương vị, mặt chiếu tiếp xúc với quả địa cầu tại một điểm nào đó giữa xích
đạo và cực. Đối với phép chiếu hình nón và phép chiếu hình trụ, trục của mặt nón và mặt
trụ có vị trí nghiêng so với mặt phẳng xích đạo.

2.6. MỘT SỐ PHÉP CHIẾU THÔNG DỤNG

2.6.1. MỘT SỐ PHÉP CHIẾU PHƯƠNG VỊ THÔNG DỤNG
2.6.1.1. Phép chiếu phương vị đồng khoảng cách – Postel
Mặt phẳng tiếp xúc với quả địa cầu tại cực. Kinh tuyến là những tia tỏa tâm, vĩ tuyến là
những vòng tròn đồng tâm với bán kinh là những cung kinh tuyến giữ thẳng. Đặc điểm
chính như sau:
• Tỷ lệ chính giữ đúng trên mọi kinh tuyến, không có sai số chiều dài trên các đường
kinh tuyến;
• Ở tất cả các vĩ tuyến tỷ lệ riêng lớn hơn tỷ lệ chung;
• Ở cực không có sai số.
• Phép chiếu Postel không có tính đồng góc và không có tính đồng diện tích.
Phép chiếu này thường được sử dụng để thành lập các bản đồ địa lý chung tỷ lệ nhỏ.
Nhờ có tính đồng khoảng cách nên khi dùng bản đồ có thể đo khoảng cách từ tâm chiếu
đi qua các hướng bất kỳ mà không bị ảnh hưởng của sai số chiếu hình. Đặc biệt, phép
chiếu này rất có lợi cho các vùng lãnh thổ có dạng hình tròn hoặc gần tròn.
Hình 2.9. Phép chiếu, lưới chiếu phương vị đồng khoảng cách Postel
2.6.1.2. Phép chiếu phương vị đồng diện tích – Lamber

Toàn bộ một nửa hay một phần bề mặt Elipxoid biểu hiện trên bản đồ không có sai số.
Ở trường hợp chiếu thẳng, các vĩ tuyến là những vòng tròn đồng tâm. Bán kính của
các vĩ tuyến bằng dây cung của các cung kinh tuyến tương ứng. Các kinh tuyến là những
tia tỏa tâm. Cực được biểu thị là tâm lưới chiếu.
Các đặc tính cơ bản của phép chiếu đồng diện tích là:
• Tỷ lệ độ dài dọc kinh tuyến nhỏ dần từ cực đến xích đạo, nhỏ hơn tỷ lệ chung;
• Dọc các vĩ tuyến tỷ lệ độ dài lớn hơn tỷ lệ chung;

(A) (B) (C)

Hình 2.10. Lưới chiếu phương vị đồng diện tích
(A). Đứng; (B). Nghiêng; (C). Ngang
• Càng gần xích đạo tỷ lệ độ dài dọc kinh tuyến càng nhỏ dần, dọc vĩ tuyến càng
lớn dần;
• Ở cực (tâm bản đồ) không có sai số.
Phép chiếu này thường dùng để biên vẽ bản đồ nửa cầu Bắc hoặc Nam cho các loại
Atlat giáo khoa, có thể dùng loại bản đồ này để so sánh diện tích đơn giản.
2.6.1.3. Phép chiếu phương vị đồng góc

Trên phép chiếu phương vị đồng góc thì tỷ lệ độ dài µ1 theo hướng vòng thẳng đứng và tỷ
lệ µ2 theo hướng vòng đồng cao là các tỷ lệ độ dài cực trị tại mỗi điểm. Tỷ lệ dài µ0 tại điểm
trung tâm là nhỏ nhất.
1800 1650
Nếu chọn C = 2R thì tại điểm trung 1650
150 0 1500
tâm không có biến dạng, điểm trung 135 0
1350
là điểm chuẩn càng xa điểm trung tâm 120 0
1200
thì biến dạng càng tăng. Phép chiếu có
một điểm chuẩn duy nhất đó là điểm 1050 1050
trung tâm. 0 300 15
0
900 600 45 900
Đặc biệt, trong phép chiếu phương
vị đồng góc, mọi đường tròn trên mặt 750 750
cầu đề được biểu thị thành đường trong
600
trên mặt phẳng. 600
Phép chiếu này thường được dùng 450 450

để thành lập các bản đồ tỷ lệ nhỏ chu 300 300
0
15 0 15
những lãnh thổ có dạng tròn và thường 00
dùng để thành lập các bản đồ bán cầu. Hình 2.11. Lưới chiếu phương vị thẳng đồng góc
Do tính chất dặc biệt nói trên, phép
chiếu phương vị đồng góc còn được dùng để lập một số bản đồ thiên văn (hình 2.11).

2.6.1.4. Các phép chiếu phương vị phối cảnh

Phép chiếu phương vị phối cảnh được thiết lập trên cơ sở chiếu phối cảnh mặt cầu bán
kính R lên mặt phẳng mà điểm nhìn G ở trên đường thẳng đi qua tâm cầu và vuông góc
với mặt phẳng chiếu.
a.Lưới chiếu mặt cầu b.Lưới chiếu trục giao c.Lưới chiếu tâm cầu
Hình 2.12. Các phép chiếu, lưới chiếu phương vị phối cảnh
2.6.2. MỘT SỐ PHÉP CHIẾU HÌNH NÓN THÔNG DỤNG

2.6.2.1. Phép chiếu hình nón thẳng
đồng góc
Trên phép chiếu hình nón thẳng đồng góc thì góc
không có biến dạng ω = 0 khi đó tỷ lệ độ dài tại
mọi điểm không phụ thuộc vào phương hướng.
µ=a=b=m=n
Phép chiếu này được dùng để thành lập bản
đồ tỷ lệ 1/1.000.000, ngoài ra, còn dùng để thành
lập bản đồ tỷ lệ nhỏ các những lãnh thổ có dạng
kéo dài theo hướng Tây – Đông và ở vĩ độ trung
bình (hình 2.13). Hình 2.13. Lưới chiếu hình nón thẳng đồng góc
2.6.2.2. Phép chiếu hình nón thẳng

đồng diện tích
Trong phép chiếu hình nón thẳng đồng diện tích tỷ lệ diện tích P = K = const. Lưới kinh,
vĩ tuyến trên bản đồ theo phép chiếu hình nón đồng khoảng cách tạo ra những hình thang
có diện tích cứ lớn dần lên kể từ vĩ tuyến tiếp xúc hoặc so với diện tích thực của chúng trên

quả địa cầu. Vì vậy, muốn cho các diện tích

đó trên bản đồ và trên quả địa cầu tương
ứng bằng nhau (theo tỷ lệ) cần phải giảm
chiều cao của các hình thang trên bản đồ.
Các phép chiếu hình nón thẳng đồng
diện tích thích hợp để thành lập bản đồ tỷ
lệ nhỏ cho những lãnh thổ có vĩ độ trung
bình và có dạng kéo dài theo hướng vĩ
tuyến (hình 2.14).
2.6.2.3. Phép chiếu hình nón

thẳng đồng khoảng cách Hình 2.14. Lưới chiếu hình nón thẳng đồng diện tích
Đặt hình nón thẳng đứng tiếp xúc với quả
địa cầu ở một vĩ tuyến nào đó. Cho các
mặt phẳng kinh tuyến cắt hình nón, những
đường giao nhau đó là biểu hiện của các
đường kinh tuyến trên mặt nón. Nếu bổ dọc
từ đỉnh xuống đáy nón ta có một hệ thống
các đường kinh tuyến và một vĩ tuyến chẩn
là vĩ tuyến tiếp xúc giữa hình nón và quả
địa cầu. Từ vĩ tuyến tiếp xúc về hai phía ta
lần lượt đặt lên kinh tuyến các đoạn cung
kinh tuyến đã giãn thẳng. Qua đỉnh nón và
các điểm đã đặt ta vẽ các vòng tròn đồng
tâm. Chung là biểu hiện các vĩ tuyến. Hình 2.15. Lưới chiếu hình nón thẳng đồng khoảng cách
Hầu hết các phép chiếu hình nón phù
hợp với các lãnh thổ dạng kéo dài dọc các đai vĩ tuyến có vĩ độ trung bình và cao, hoặc các
vòng tròn nhỏ trên quả địa cầu.
2.6.3. MỘT SỐ PHÉP CHIẾU HÌNH TRỤ THÔNG DỤNG

2.6.3.1. Phép chiếu hình trụ đứng đồng khoảng cách trên kinh tuyến
Phép chiếu tiếp tuyến (lưới chiếu hình vuông)
• Chiều dài xích đạo không đổi. Chiều dài các kinh tuyến tương ứng bằng các cung
giãn thẳng của chúng. Vì vậy, tỷ lệ độ dài ở xích đạo và ở các kinh tuyến là tỷ lệ
chung, m = k = const và thường chọn k = 1.
• Vì tỷ lệ độ dài m là một hằng số nên trên mạng lưới bản đồ của các phép chiếu hình
trụ thẳng đổng khoảng cách thì các đường kinh tuyến là các đường thẳng song song
cách đều.

Hình 2.16. Lưới chiếu hình trụ đứng đồng khoảng cách tiếp tuyến (lưới chiếu hình vuông)
• Phép chiếu hình vuông không có tính đồng diện tích, không có tính đồng góc mà
là đồng khoảng cách dọc kinh tuyến. Ở vùng xích đạo sai số nhỏ, càng về hai cực
sai số càng lớn.
Phép chiếu này thích hợp cho những bản đồ có vĩ độ thấp và có dạng kéo dào theo
hướng vĩ tuyến.
Phép chiếu cát tuyến (lưới chiếu chữ nhật): Chiếu hình trụ thẳng cát tuyến ở hai
vĩ tuyến φ0 nào đó. Trên hai vĩ tuyến này tỷ lệ chung không đổi. Chiều dài của tất cả các
đường vĩ tuyến đều bằng nhau và bằng 2Rcos φ0. Các vĩ tuyến cách nhau một khoảng cách
bằn các cung kinh tuyến giãn thẳng.
Hình 2.17. Lưới chiếu

hình trụ đồng khoảng
cách cát tuyến (lưới
chiếu chữ nhật)

2.6.3.2. Phép chiếu hình trụ thẳng đồng diện tích – Phép chiếu
Behrmann
Phép chiếu này không có biến dạng về diện tích. Điều kiện cơ bản của phép chiếu hình trụ
thẳng đồng diện tích là tỷ lệ diện tích:
P = a.b = k = const hay P = m.n = k
Hình ảnh các đường kinh, vĩ tuyến
theo phép chiếu ày là: Các đường kinh
tuyến là những đường song song cách
đều nhau với khoảng cách phụ thuộc
phương pháp chiếu. Các đường vĩ
tuyến là những đường thẳng song song
vuông góc với các đường kinh tuyến.
Phép chiếu này có thể dùng để Hình 2.18. Lưới chiếu hình trụ thẳng đồng diện tích
thành lập các bản đồ tỷ lệ nhỏ cho
những lãnh thổ có vĩ độ thấp và dạng kéo dài theo hướng vĩ tuyến.
2.6.3.3. Phép chiếu hình trụ đứng đồng góc – Phép chiếu Mercator
Trên phép chiếu hình trụ đứng đồng góc mạng lưới kinh tuyến là các đường thẳng song
song vuông góc với các đường kinh tuyến. Trên vĩ tuyến chuẩn không có biến dạng, càng
xa đường kinh tuyến chất biến dạng càng tăng.
Phép chiếu này được sử dụng để thành lập các bản đồ Hàng hải và các bản đồ Hàng
không phục vụ cho các mục đích dẫn đường.
2.7. CÁC PHÉP CHIẾU BẢN ĐỒ ĐÃ

ĐƯỢC SỬ DỤNG Ở VIỆT NAM
2.7.1. PHƯƠNG PHÁP CHIẾU BONE
Đây là phương pháp chiếu hình nón giả giữ diện tích do Bone – nhà địa lý người Pháp đề
xuất năm 1752. Lưới chiếu bản đồ Bone có một số đặc điểm sau:
• Kinh tuyến giữa là đường thẳng, có tỷ lệ chiều dài m = 1 nghĩa là tỷ lệ chính được
bảo toàn dọc theo kinh tuyến giữa. Các kinh tuyến khác là các đường cong đối xứng
hai bên kinh tuyến giữa.
• Các vĩ tuyến là các cung tròn đồng tâm có cùng tỷ lệ chiều dài n = 1 (nghĩa là tỷ lệ
chính được bảo toàn theo tất cả vĩ tuyến). Trong đó có một vĩ tuyến chuẩn φ0 không
có sai số chiếu. Ở đó các tỷ lệ chiều dài kinh, vĩ tuyến bằng 1 (m = n = 1) và các kinh
tuyến vuông góc với vĩ tuyến chuẩn.
• Sai số góc ở các điểm càng xa kinh tuyến giữa, xa vĩ tuyến chuẩn sẽ càng lớn.

Do đặc điểm giữ được diện tích nên lưới chiếu bản đồ Bone tiện dùng cho ngành
Nông lâm nghiệp. Tuy nhiên, do không bảo toàn được góc nên không thích hợp với công
tác quốc phòng, xây dựng cơ bản, quy hoạch... ở thành phố và khu công nghiệp.
Một số tham số chính của lưới chiếu Bone:
• Elipxoid thực dụng: Clark.
• Hệ kinh, vĩ tuyến tính theo Grade 1G = 0,900
• Kinh tuyến gốc qua Pari.
• Kinh tuyến trung ương là 115G qua cột cờ Hà Nội.
Lưới chiếu Bone là cơ sở bản đồ địa hình của Việt Nam và bán đảo Đông dương thời
Pháp thuộc tính theo thể Elipsoid. Các tỷ lệ cơ bản của bản đồ là 1:25.000 ở vùng đồng
bằng; 1:100.000; 1:400.000 cho toàn khu vực Đông dương.
2.7.2. PHÉP CHIẾU GAUSS – KRUGER

2.7.2.1. Phép chiếu Gauss – Kruger
Phép chiếu hình Gauss được Kruger phát triển và hoàn chỉnh nên còn được gọi là phép
chiếu hình Gauss – Kruger.
Thế kỷ XIX nhà toán học Gauss đã đề ra phép chiếu hình bản đồ, được gọi là phép
chiếu Gauss. Theo phép chiếu Gauss, Quả đất được chia ra làm 60 múi, mỗi múi 60 và đánh
số thứ tự từ Tây sang Đông tính từ kinh tuyến Gốc đi qua đài thiên văn Greenwich ở thủ
đô Luân Đôn nước Anh.
Mỗi múi được chia thành hai phần đều nhau đối xứng qua kinh tuyến giữa (kinh
tuyến trục).
Đặt Quả đất nội tiếp trong hình trụ ngang có bán kính bằng bán kính Quả đất. Lấy
tâm chiếu là tâm 0 của Quả đất, lần lượt chiếu từng múi lên mặt trụ theo phép chiếu xuyên
tâm. Sau đó cắt mặt trụ theo hai đường sinh KK rồi trải thành mặt phẳng ta được hình
chiếu của 60 múi. Mặt phẳng này gọi là mặt chiếu hình Gauss (hình 2.19).
K N K Kinh tuyến trục
Xích đạo
0
Hình 2.19. Phép chiếu Gauss

Như vậy phép chiếu Gauss đã biểu thị mặt cầu liên tục của Trái đất thành mặt
phẳng bị biến dạng và đứt gãy về hai phía Bắc và Nam cực. Kinh tuyến giữa của múi
chiếu tiếp xúc hoàn toàn với mặt trụ nên hình chiếu của nó trên mặt phẳng là đoạn
thẳng có chiều dài được giữ nguyên như trên mặt cầu và vuông góc với hình chiếu của
xích đạo. Hình chiếu của các kinh tuyến khác đều là những cung cong bị biến dạng
chiều dài quay bề lõm về phía kinh tuyến giữa. Hai kinh tuyến biên ngoài cùng của múi
bị biến dạng chiều dài lớn nhất. Hình chiếu của xích đạo cũng là đoạn thẳng vuông góc
với kinh tuyến giữa nhưng chiều dài của nó bị biến dạng. Hình chiếu của các vĩ tuyến
là những cung cong bị biến dạng chiều dài, quay bề lõm về phía hai cực và đối xứng
nhau qua xích đạo.
Hình chiếu của kinh tuyến giữa và xích đạo được chọn làm hệ trục toạ độ phẳng
vuông góc Gauss sử dụng trong trắc địa. Khác với hệ toạ độ vuông góc Decac, trong hệ
này chọn trục tung là 0X còn trục hoành là 0Y.
Trong phạm vi múi chiếu Gauss, các góc không bị biến dạng nên còn gọi là phép chiếu
đồng góc, hình chiếu các kinh tuyến và vĩ tuyến giao nhau 900. Diện tích của múi chiếu
Gauss lớn hơn trên mặt cầu. Độ biến dạng về chiều dài và diện tích tăng từ kinh tuyến giữa
về về phía hai kinh tuyến biên và giảm từ xích đạo về phía hai cực.
Các yếu tố cơ bản của phép chiếu Gauss:
• Elipsid thực dụng: Kraxopski (1946).
• Hệ kinh tuyến gốc là kinh tuyến Greenwich ở thủ đô London – Anh.
• Kinh tuyến trung ương là 1050 đi qua Hà Nội.
• Hệ kinh, vĩ độ tính theo độ, phút, giây.
2.7.2.2. Hệ toạ độ vuông góc Gauss–Kruger

Hệ toạ độ này được xây dựng trên mặt phẳng múi chiếu 60 của phép chiếu hình Gauss,
trong đó nhận hình chiếu của kinh tuyến giữa múi
X' X
làm trục X, hình chiếu của xích đạo làm trục Y.
Kinh tuyến trục
Như vậy, nếu tính từ điểm gốc về phía Bắc Y
mang dấu dương (+), về phía Nam mang dấu âm
(-), còn trị số Y về phía Đông mang dấu dương,
về phía Tây mang dấu âm. Bắc bán cầu có X luôn
dương nhưng Y có thể âm hoặc dương. Khi tính
O Y
toán để tránh được trị số Y âm người ta tịnh tiến
kinh tuyến giữa múi về phía Tây 500 km được hệ
toạ độ X’0Y gọi là hệ toạ độ thông dụng (hình 2.20).
Ví dụ: Điểm A có toạ độ: XA = 2345 km; YA = 500km
18.550 km. Có nghĩa là điểm A cách xích đạo về
phía Bắc 2345 km và ở múi thứ 18 về phía đông và
cách kinh tuyến giữa là 550 km. Hình 2.20. Hệ toạ độ phẳng Gauss – Kruger

Vì lãnh thổ Việt Nam và Đông Dương tương đối nhỏ, dài theo chiều kinh tuyến nên
ứng dụng lưới chiếu Gauss là rất thích hợp. Đó là cách thiết kế bản đồ toàn vẹn lãnh thổ
phần đất liền Việt Nam và bán đảo Đông Dương trên một lưới chiếu Gauss. Lưới chiếu
Gauss ở nước ta tính theo kích thước Elipsoid của Kraxopski (1946). Lưới chiếu hình trụ
ngang giữ góc Gauss dùng cho bản đồ địa hình bán đảo Đông Dương với các kinh tuyến
giữa λm = 990, 1050 và 1110 (trên 3 múi 60). Kinh tuyến giữa là đường thẳng không có sai
số chiếu hình (tỷ lệ chiều dài trên kinh tuyến giữa k0 = 10.000). Càng xa kinh tuyến giữa
biến dạng càng lớn. Vì thế lưới chiếu này được dùng để thành lập bản đồ tỷ lệ lớn và
trung bình.
Khi biết số múi, có thể tính ra kinh độ của kinh tuyến giữa theo công thức:
λ 0 = 60 × n − 30
Trong đó: n–số thứ tự múi

Ví dụ: múi 18 có kinh độ của kinh tuyến giữa là:
λ 0 = 6 ×18 − 3 = 1050
2.7.3. PHÉP CHIẾU UTM

2.7.3.1. Phép chiếu UTM
Phép chiếu UTM (Universal Transverse Mercator) cũng được thực hiện với tâm chiếu là
tâm của Quả đất và với từng múi 60, nhưng khác với phép chiếu hình Gauss, để giảm độ
biến dạng về chiều dài và diện tích, UTM sử dụng hình trụ ngang có bán kính nhỏ hơn
bán kính Trái đất, nó cắt mặt cầu theo hai đường cong đối xứng và cách kinh tuyến giữa
khoảng ± 180 km. Kinh tuyến giữa nằm phía ngoài mặt trụ còn hai kinh tuyến biên nằm
phía trong mặt trụ.
N N
180
km
0
180
km
S S
Hình 2.21. Phép chiếu UTM

Như vậy, hai đường cong cắt mặt trụ không bị biến dạng chiều dài (k = 1), tỷ lệ chiếu
của kinh tuyến giữa múi nhỏ hơn 1 (k = 0,9996) còn trên kinh tuyến biên tỷ lệ chiếu lớn
hơn 1.
Phép chiếu hình UTM cũng là phép chiếu hình trụ ngang giữ góc, độ biến dạng về
chiều dài và diện tích lớn nhất ở vùng giao nhau giữa xích đạo với kinh tuyến giữa và tại
hai kinh tuyến biên. Các điểm nằm phía trong đường cắt mặt trụ thì độ biến dạng mang
dấu âm còn phía ngoài là dấu dương (hình 2.21).
Như vậy, so với phép chiếu hình Gauss, phép chiếu UTM có ưu điểm là độ biến dạng
được phân bố đều hơn và có trị số nhỏ hơn nhưng khi xử lý số liệu lại rất phức tạp (vì
trong một múi chiếu ở các vùng khác nhau hoặc khi xét trong một vùng độ biến dạng
mang dấu âm dương khác nhau).
2.7.3.2. Hệ toạ độ vuông góc UTM (N,E)

Trong phép chiếu hình UTM, hình chiếu của
N Z B
kinh tuyến giữa và xích đạo là hai đường thẳng
vuông góc với nhau và được chọn làm trục toạ γ
độ (hình 2.22). Toạ độ UTM của điểm M được
xác định bởi tung độ N (North) và hoành độ F E’
M
E (East). Cũng như trong quy định trong phép
chiếu hình Gauss trị số EM được tính từ trục ON L
N
cách kinh tuyến giữa 500 km về phía Tây, nghĩa
là EM = E’ + 500 km. E
0 0’
Trước năm 1975, quân đội Mỹ sử dụng hệ 500 km Xích đạo
toạ độ UTM với số liệu elipsoid của Everest để E M
thành lập bản đồ địa hình cho khu vực miền

Nam nước ta. Do đó khi sử dụng các bản đồ này Hình 2.22. Hệ toạ độ UTM
để cho thống nhất cần phải tính chuyển toạ độ
UTM (E và N) sang hệ toạ độ Gauss- Kruger (X và Y).
Đây cũng chính là phép chiếu giữ góc, về nguyên tắc giống như phép chiếu Gauss,
nghĩa là góc ở thực địa bao nhiêu thì khi chiếu chụp thành bản đồ cũng đảm bảo giữ được
góc độ bấy nhiêu. Điều cần biết là lưới chiếu Gauss và UTM có cùng một công thức lưới
chiếu đó là:
XUTM = 0,9996Gauss
YUTM = 0,9996Gauss
Lưới chiếu UTM chỉ khác lưới chiếu Gauss ở hai điểm: kích thước elipxoid và hằng
số k0.
Từ trước năm 2000, lưới chiếu UTM ở phần đất liền Việt Nam và bán đảo Đông
Dương lấy kích thước elipxôit của Everet (1930), hiện nay lấy theo kích thước WGS 84
với hằng số k0 = 0,9996. Tỷ lệ chiều dài và diện tích tăng dần từ kinh tuyến giữa về hai

kinh tuyến biên và giảm dần về phía hai cực. Tại tất cả các điểm cách kinh tuyến giữa một
khoảng YUTM = ± 180 km đề không bị biến dạng, nghĩa là biến dạng độ dài và biến dạng
diện tích cực đại tại hai điểm giao nhau giữa xích đạo và hai kinh tuyến biên.
2.8. HỆ QUY CHIẾU VÀ HỆ TỌA ĐỘ

QUỐC GIA VIỆT NAM
2.8.1. HỆ TOẠ ĐỘ HN–72
Hệ toạ độ được truyền tới Việt Nam thông qua lưới toạ độ quốc gia Trung Quốc. Năm
1972 Chính phủ đã quyết định công bố Hệ quy chiếu và Hệ toạ độ quốc gia là Hệ Hà Nội
– 72 (viết tắt là HN – 72).
Hệ toạ độ HN–72 có các yếu tố chính như sau:
1. Elipxoid quy chiếu: lấy theo kích thước Elipxoid của Kraxopxki với kích thước:
• Bán trục lớn: a = 6378245m
• Bán trục nhỏ: b = 6356863 m
• Độ dẹt: α = 1: 298,3
2. Định vị Elipxoid: Không định vị trên lãnh thổ Việt Nam
3. Điểm gốc: Không xác định điểm gốc trên lãnh thổ Việt Nam, điểm đài khí tượng
Láng (10405) chỉ là điểm gốc hình thức.
4. Hệ toạ độ: Hệ toạ độ phẳng thiết lập theo phép chiếu Gauss trên cơ sở lưới Thiên
văn – Trắc địa miền bắc Việt Nam truyền từ Trung Quốc sang.
5. Lưới chiếu bản đồ: Sử dụng lưới chiếu Gauss – Kruger.
6. Hệ thống phân mảnh và danh pháp bản đồ dựa trên cơ sở chia mảnh bản đồ Quốc
tế tỷ lệ 1: 1.000.000.
2.8.2. HỆ TOẠ ĐỘ QUỐC GIA VIỆT NAM VN–2000

Hệ quy chiếu và Hệ toạ độ quốc gia VN – 2000 được đưa vào sử dụng thống nhất trên
toàn quốc theo Quyết định số 83/2000/QĐ-TTg ngày 12 tháng 7 năm 2000 của Thủ tướng
Chính phủ. Hệ VN – 2000 có các yếu tố chính sau:
1. Elipxoid quy chiếu: WGS toàn cầu có kích thước:
• Bán trục lớn: a = 6378137 m
• Bán trục nhỏ: b = 6356725,31425 m
• Độ dẹt: α = 1/298,257223563
2. Điểm gốc tọa độ quốc gia: Điểm N00 đặt trong khuôn viên Viện Nghiên cứu địa
chính, đường Hoàng Quốc Việt, Hà Nội.

3. Lưới chiếu toạ độ phẳng: Lưới chiếu UTM quốc tế

4. Chia múi và phân mảnh hệ thống bản đồ cơ bản: Theo hệ thống UTM quốc tế,
danh pháp tờ bản đồ theo hệ thống hiện hành có chú thích danh pháp quốc tế.
2.8.3. TÍNH CHUYỂN TOẠ ĐỘ TỪ HỆ HN-72 SANG VN-2000

Hệ toạ độ quốc gia VN-2000 được áp dụng thống nhất để xây dựng hệ thống toạ độ các
cấp hạng, hệ thống bản đồ địa hình cơ bản, bản đồ nền, hệ thống bản đồ địa chính, bản
đồ hành chính quốc gia và các loại bản đồ chuyên đề khác. Chính vì vậy khi đo vẽ bản đồ
chúng ta phải tính chuyển toạ độ từ hệ toạ độ HN-72 sang hệ toạ độ VN-2000. Tổng cục
Địa chính đã có Thông tư số 973/2001/TT-TCĐC ngày 20 tháng 6 năm 2001 hướng dẫn
áp dụng hệ quy chiếu và hệ toạ độ Quốc gia VN-2000 quyết định chuyển đổi các hệ toạ độ
trước đây theo hệ toạ độ VN – 2000.
Trong cùng một hệ quy chiếu, toạ độ phẳng của lưới chiếu UTM được tính thông qua
toạ độ phẳng của lưới chiếu Gauss thông qua công thức sau đây:
XUTM = XG× k0
YUTM = k0 × (YG- 500000) + 500000
γUTM = γG
mUTM = k0. mG
Trong đó:
• k=0,9996 cho múi 6; k=0,9999 cho múi 3
• XUTM, YUTM là toạ độ phẳng của lưới chiếu UTM
• XG, YG là toạ độ phẳng của lưới chiếu Gauss
• γUTM, γG là góc lệch kinh tuyến tương ứng của lưới chiếu UTM và lưới chiếu Gauss.
• mUTM, mG là tỷ lệ biến dạng chiều dài tương ứng của lưới chiếu UTM và lưới chiếu Gauss.
Công thức tính các yếu tố XG, YG,γG, γG của lưới chiếu Gauss đã được hướng dẫn chi
tiết trong quá trình tính toán hiện hành, khi áp dụng tính cần phải thay đổi kích thước
elipxoid Trái đất Kraxopki bằng kích thước elipxoid WGS-84.
Để nhận biết vị trí điểm toạ độ thuộc múi nào, trước giá trị toạ độ y được ghi thêm
số hiệu múi theo bảng 2.3.
Bảng 2.3. Kinh tuyến trục của một số múi
Múi 6 Múi 3
Số hiệu múi Kinh tuyến trục Số hiệu múi Kinh tuyến trục
48 105 481 102
482 105
49 111 491 108
492 111
50 117 501 114
502 117

Ví dụ:
• Toạ độ y của điểm thuộc múi 48 múi 6 là 48523456,123 m
• Toạ độ y của điểm thuộc múi 48 múi 3 là 481645456,321 m.
2.9. LỰA CHỌN VÀ NHẬN BIẾT

PHÉP CHIẾU BẢN ĐỒ
Khi lựa chọn phép chiếu bản đồ cần phải chú ý đến các vấn đề sau:
■■ Vị trí địa lí của khu vực thành lập bản đồ.
• Ở cực: dùng phép chiếu phương vị.
• Ở xích đạo: phép chiếu hình trụ đứng.
• Dọc kinh tuyến: Phép chiếu hình trụ ngang.
• Dọc vĩ tuyến (Liên Xô…) phép chiếu hình nón.
• Khu vực có dạng tròn (Pháp, Úc…) phép chiếu phương vị xiên.
■■ Qui mô lãnh thổ thành lập bản đồ
• Bản đồ tỷ lệ lớn (khu vực thành lập bản đồ nhỏ): phép chiếu có độ chính xác cao,
ít sai số (Gauss, UTM).
• Tỷ lệ nhỏ: phép chiếu có thể chứa nhiều sai số.
■■ Nội dung cần thành lập bản đồ

• Thực vật, động vật, nông nghiệp, đất: phép chiếu đồng diện tích.
• Bản đồ giáo khoa treo tường: phép chiếu đồng góc, giữ hình dạng thật của
lãnh thổ.
• Bản đồ hàng hải, hàng không, khí tượng, thuỷ văn: phép chiếu đồng góc.
• Kết quả lựa chọn các phép chiếu sao cho thoả mãn yêu cầu độ chính xác của tỷ
lệ bản đồ.

Chương 3
PHƯƠNG PHÁP THỂ HIỆN BẢN ĐỒ
VÀ TỔNG QUÁT HOÁ BẢN ĐỒ
3.1. PHƯƠNG PHÁP THỂ HIỆN BẢN ĐỒ

3.1.1. KHÁI NIỆM CHUNG VỀ NGÔN NGỮ BẢN ĐỒ
Nội dung bản đồ được biểu hiện bằng hệ thống kí hiệu bản đồ (ngôn ngữ bản đồ) là
phương tiện trao đổi thông tin giữa người thành lập và người sử dụng. Hệ thống kí hiệu
bản đồ bao gồm những hình vẽ, màu sắc, chữ viết... tượng trưng dùng để thể hiện trên
bản đồ những đối tượng, hiện tượng thiên nhiên, kinh tế xã hội cùng những đặc trưng
của chúng.
Hệ thống kí hiệu bản đồ là một ngôn ngữ nghệ thuật và khoa học chúng có đặc
điểm sau:
Có thể thu nhỏ rất nhiều kích thước thật của bề mặt Trái đất. Khi đã thu nhỏ, cho phép
ta có thể khái quát được toàn bộ thế giới hay một địa phương bất kì trong một thời gian
ngắn nhất.
Có thể biểu hiện được sự không bằng phẳng, mấp mô của bề mặt Trái đất lên mặt phẳng
mà vẫn rõ ràng, trực quan.
Kí hiệu không chỉ biểu hiện được mặt ngoài của hiện tượng sự vật mà còn nêu được
những thuộc tính bản chất của chúng
Ví dụ: Khi biểu hiện mạng lưới giao thông không những chỉ đưa ra hình dạng kích
thước của các loại đường mà còn nêu được đặc tính chất lượng, sức vận chuyển và giá trị
kinh tế của chúng.
Biểu hiện được các hiện tượng, nhìn thấy được, không nhìn thấy được, cảm nhận và
không cảm nhận được.
Ví dụ: Từ trường, áp suất, nhiệt độ, lượng mưa.

Nhờ vào kí hiệu bản đồ ta có thể loại bỏ những khía cạnh không cần thiết và làm nổi
bật những yếu tố cần thiết, có ý nghĩa.
Vì những đặc điểm trên, kí hiệu phải có những yêu cầu sau:
Dạng của kí hiệu phải gợi cho ta liên tưởng đến dạng của đối tượng cần phản ảnh.
Ví dụ: nét dài, thẳng biểu thị đường giao thông; hình vuông, màu đen biểu thị ngôi
nhà...
Bản thân của kí hiệu phải chứa trong nó một dung nào đó về số lượng, chất lượng, cấu
trúc hoặc động lực phát triển của đối tượng cần phản ánh trên bản đồ.
Ví dụ: Một nét dài và 2 nét song song thể hiện 2 cấp đường khác nhau. Vòng tròn nhỏ
và lớn thể hiện số dân ở 2 địa điểm khác nhau...
Vị trí của các kí hiệu trên bản đồ phải thể hiện đúng vị trí của các đối tượng trong không
gian và vị trí tương quan của nó với các yếu tố khác
Tương ứng với những đặc tính của hiện tượng (chủ yếu là hiện tượng địa lý) với
những tính chất và đặc điểm của đồ họa và màu sắc, các kí hiệu bản đồ thường ở kí hiệu
điểm, kí hiệu tuyến và kí hiệu vùng.
3.1.2. HỆ THỐNG KÝ HIỆU BẢN ĐỒ

Để làm tốt chức năng của ký hiệu cần có một số yêu cầu đối với ký hiệu bản đồ:
• Vẽ ký hiệu đơn giản: các ký hiệu phải được tạo thành từ phần tử đơn giản, dễ vẽ: các
dạng hình học như điểm, đoạn thẳng, hình tam giác, hình vuông, hình tròn, cung
tròn...
• Ký hiệu phải rõ ràng, đẹp: khi vẽ và sử dụng không gây nhầm lẫn.
• Tiện dụng, dễ dàng khôi phục hành ảnh thật của đối tượng.
• Đáp ứng khả năng sinh học của mắt, màu sắc ký hiệu phải dựa vào thói quen sử
dụng, điều kiện khí hậu, đặc tính dân tộc, địa phương.
Ký hiệu bản đồ được phân thành 3 dạng sau:
• Ký hiệu điểm (ký hiệu không theo tỷ lệ)
• Ký hiệu tuyến tính (ký hiệu nửa tỷ lệ)
• Ký hiệu diện tích (ký hiệu theo tỷ lệ)
Màu sắc và chữ trên bản đồ cũng thuộc hệ thống ký hiệu bản đồ và là một phần nội
dung không thể thiếu được của bản đồ.
Màu sắc là phương tiện tạo hình mạnh nên được dùng rộng rãi trong suốt quá trình
thành lập bản đồ. Dùng màu như một ký hiệu quy ước để phản ánh cả đặc tính chất lượng
và số lượng của hiện tượng. Màu sắc trên bản đồ còn làm tăng số lượng thông tin cần có
mà không làm giảm bớt độ đọc bản đồ, phản ánh cả đặc tính không gian lãnh thổ, đồng
thời có sự kết hợp màu sắc hài hoà để tăng tính thẩm mỹ cho bản đồ. Vì vậy màu sắc là
một thành phần của ngôn ngữ bản đồ.

Bảng 3.1. Một số dạng ký hiệu bản đồ
Loại ký hiệu Ký hiệu Giải thích ký hiệu

Ký hiệu điểm Điểm toạ độ Nhà nước
Trạm khí tượng
Ký hiệu tuyến tính Ranh giới tỉnh

Đường dây điện thường
Ống dẫn nước, hơi, dầu
Ký hiệu diện tích Ruộng lúa
Đất trồng màu
Hoa, cây cảnh
Mọi ghi chú trên bản đồ đều dùng chữ và số thông qua kiểu chữ, cỡ chữ…tức là dùng
các tính chất đồ hoạ để phản ánh đặc tính chất lượng và số lượng của hiện tượng, phân biệt
các loại hiện tượng tự nhiên hay xã hội trên bản đồ. Các ghi chú có thể phân thành hai nhóm:
• Ghi chú giải thích: Dùng để giải thích về loài hoặc loại của các đối tượng được biểu
thị trên bản đồ và những đặc trưng về chất lượng và số lượng của chúng. Các ghi
chú giải thích thường có dạng ngắn gọn và đơn giản.
• Ghi chú tên riêng: Bao gồm tên các đối tượng thuỷ văn (sông, biển hồ...), tên các đối
tượng sơn văn (dãy núi, đỉnh núi..), tên của các đối tượng kinh tế–xã hội (tên các
nước, tên các đơn vị hành chính, tên các điểm dân cư...).
Các kiểu và kích thước của các chữ và số ghi chú giải thích thường được phân biệt
theo sự khác nhau của các đặc trưng chất lượng và số lượng của các đối tượng. Bảng 3.1 là
một số dạng ký hiệu bản đồ.
3.1.3. CÁC PHƯƠNG PHÁP THỂ HIỆN NỘI DUNG BẢN ĐỒ

Khi thành lập bản đồ người ta phải sử dụng các phương pháp khác nhau để thể hiện các
yếu tố nội dung chuyên môn. Mỗi phương pháp có thể sử dụng độc lập hoặc sử dụng phối
hợp với các phương pháp khác.
3.1.3.1. Phương pháp ký hiệu

Đó là phương pháp dùng các ký hiệu ngoài tỷ lệ để thể hiện các đối tượng xác định tại các
điểm hoặc có kích thước không thể hiện được theo tỷ lệ bản đồ, hoặc diện tích của nó trên
bản đồ nhỏ hơn diện tích của ký hiệu.
Phương pháp ký hiệu không những chỉ nêu được đặc điểm phân bố của đối tượng,
còn có khả năng thể hiện được những đặc trưng về số lượng, chất lượng cũng như cấu trúc
và động lực của các đối tượng nữa.
Chương 3 PHƯƠNG PHÁP THỂ HIỆN BẢN ĐỒ VÀ TỔNG QUÁT HOÁ BẢN ĐỒ 43
Thể hiện đặc trưng về số lượng hiện tượng thông qua kích thước, của ký hiệu, đôi khi
người ta còn dùng cả màu sắc hay nét gạch bên trong ký hiệu. Sự liên hệ giữa số lượng
hiện tượng ở từng điểm bằng kích thước của ký hiệu được xây dựng xuất phát từ mức độ
xác định toán học khác nhau tuỳ theo việc lựa chọn chỉ số biểu hiện.
Nếu như số lượng của đối tượng cụ thể ở từng điểm được phản ánh qua kích thước
tương ứng của từng ký hiệu thì sự biểu hiện này được xác định về mặt toán học, giá trị
của bản đồ rõ ràng là cao. Ngược lại nếu số lượng của đối tượng chia ra theo những khái
niệm tương đối như lớn, trung bình, nhỏ thì tính số lượng không được biểu hiện và tính
chất xác định sẽ thấp.
Đảm bảo nguyên tắc toán học sẽ biểu hiện đặc tính số lượng hiện tượng tuỳ thuộc
vào kiểu phụ thuộc toán học nào giữa đặc tính số lượng của hiện tượng và kích thước của
ký hiệu biểu hiện nó trên bản đồ. Có 3 kiểu phụ thuộc toán học là: phụ thuộc theo đường,
theo diện tích và phụ thuộc theo thể tích.
Kiểu phụ thuộc theo đường Tức là đặc tính số lượng của hiện tượng được tính
bằng độ dài của ký hiệu tương ứng trên bản đồ. Như vậy, chiều dài của ký hiệu sẽ tăng lên
tương ứng với sự tăng lên về số lượng của hiện tượng.
Kiểu phụ thuộc này tuy rõ ràng, dễ thể hiện sự khác nhau về số lượng của hiện tượng,
nhưng ít được sử dụng vì chiều dài của các ký hiệu tăng lên tương đối nhanh cùng với sự
tăng của số lượng hiện tượng. Nếu trên cùng một bản đồ mà sự chênh lệch về số lượng
tối đa và số lượng tối thiểu của hiện tượng quá lớn thì việc dùng ký hiệu theo đường sẽ
khó khăn.
Kiểu phụ thuộc theo diện tích Đặc tính số lượng của hiện tượng tương ứng với
diện tích của ký hiệu thể hiện trên bản đồ. Sự phụ thuộc này được xác định theo đơn vị
diện tích của ký hiệu.
Ví dụ: Nếu quy định 1mm2 của ký hiệu thể hiện số dân là 2.000 người của một điểm
dân cư, vậy số dân của một điểm dân cư là 20.000 người thì diện tích của ký hiệu sẽ
là 10mm2.
Kiểu phụ thuộc theo diện tích được biểu hiện bằng công thức:
P = Qm2(3.1)
Trong đó:
P là diện tích của điểm dân cư
Q là số lượng của hiện tượng
m2 là đơn vị đo diện tích tương ứng với một đơn vị số lượng.
Với kiểu phụ thuộc này, kích thước về chiều dài của ký hiệu sẽ được xác định như sau:
Nếu ký hiệu là hình vuông thì cạnh của hình vuông sẽ được tính:
a= P (3.2)

Nếu ký hiệu là đường tròn thì đường kính của ký hiệu sẽ là:
4P πd 2
d= P= (3.3)
π 4
Như thế khi so sánh 2 ký hiệu ta thấy rất rõ ràng. Ví dụ so sánh hai ký hiệu là hai
đường tròn với đường kính D và d với diện tích tương ứng là P và p ta thấy:
πD 2 πd 2
=P = ;p
4 4
P πD 2 4 P D2
= . 2=
⇒ (3.4)
p 4 πd p d2
Nếu D = X và d = 1 thì ta có:

P X2 P
= ⇒X=
p 1 p
Điều kiện duy nhất để so sánh các ký hiệu với nhau là giữa chúng phải có hình dạng
giống nhau. Trước khi dựng các ký hiệu lên bản đồ cần phải tính toán kích thước cho
từng ký hiệu. Như vậy, trước hết phải xác định được tỷ lệ cơ sở của ký hiệu nghĩa là xác
định được đại lượng nhất định của chỉ số đối tượng tương ứng với diện tích của 1mm2
ký hiệu.
Công thức để tính kích thước ký hiệu như sau: Cho A là chỉ số hiện tượng tương ứng
với diện tích P, A = P, kích thước ký hiệu cần tìm là x = P. Nếu ký hiệu vòng tròn khác là d
= 1 mm tương ứng với tỷ lệ cơ sở là M và theo công thưc trên M = P, thay vào ta có:
P P2 A X2 A
= 2 ⇒ = ⇒X=
p d M 1 M
Ví dụ: lấy tỷ lệ cơ sở của ký hiệu là 1000 dân (1000 dân tương ứng với 1mm2) tính kích
thước ký hiệu của điểm dân cư 100.000 dân ta có:
100.000
=·X = 10mm 2
1.000
Khi sử dụng công thức trên phải ghi rõ trong bảng chú giải của bản đồ: 1mm2 tương
ứng với bao nhiêu chỉ số hiện tượng.
Như vậy theo cách tính toán trên, chúng ta có thể xác định được kích thước của bất
kỳ ký hiệu theo dạng hình học nào.
Kiểu phụ thuộc vào diện tích được sử dụng nhiều nhất để biểu thị đặc tính số lượng
của hiện tượng. Vì kích thước của ký hiệu tuy vẫn tăng theo sự tăng về số lượng hiện
tượng nhưng sự tăng đó chậm hơn nhiều với sự tăng của kiểu phụ thuộc theo đường.
Ví dụ: Số lượng của hiện tượng tăng 100 lần, nhưng kích thước của ký hiện lại tăng
100 là tăng có 10 lần.
Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, kiểu phụ thuộc theo diện tích cũng không đem
lại kết quả khi có sự chênh lệch quá lớn của các chỉ tiêu tối đa và tối thiểu ví dụ như sự
khác biệt quá lớn giữa dân số thành thị và dân số vùng nông thôn.
Kiểu phụ thuộc theo thể tích Đặc tính số lượng của hiện tượng tương ứng với thể
tích của ký hiệu. Các ký hiệu thường được dùng là các khối cầu, khối lập phương hay khối
hình nón…
Kích thước của ký hiệu phụ thuộc theo thể tích được tính bằng công thức:
d=3V (3.5)
Trong đó:
d: là cạnh của ký hiệu
V: là thể tích của ký hiệu
Như vậy kích thước của ký hiệu chỉ tăng lên theo căn bậc 3 của số lượng hiện tượng,
nghĩa là kích thước của ký hiệu sẽ tăng chậm hơn so với sự phụ thuộc theo diện tích .
Ví dụ: Hai chữ số của hiện tượng chênh nhau 100 lần. Nếu biểu thị theo đường thì
kích thước của hai ký hiệu chênh nhau 100 lần, theo diện tích thì kích thước của hai ký
hiệu chênh nhau 10 lần, còn theo thể tích thì kích thước của chúng chỉ chênh nhau là
3
100 = 4,64 lần.
Như thế, các kiểu phụ thuộc theo thể tích áp dụng tốt trong những trường hợp các
chữ số số lượng của hiện tượng chênh nhau quá lớn. Ngược lại nếu số lượng của hiện
tượng không chênh nhau nhiều thì kích thước các ký hiệu ít khác biệt nhau.
a, Thang
25 100 300 1000liên tục50000
10000 tuyệt100000
đối 25 100 300 1000 b, Thang
10000 50000 liên
c100000
thang
tụcbậ
a) Thang liên tục tuyệt đối b) Thang liên tục bậc thang quy ước
Thang cấp bậc thường bao gồm các lo ại thang tầng sau:
- Thang cấp bậc theo cấp số cộng
1-3 3-10 10-30 30-100 100-300 300-1000
xây d ựng theo nguyên tắc
sau: a,
1-3 3-10 10-30 30-100 100-300
c) Thang cấp bậc tuyệt đối d) Thang cấp bậc quy ước
Hình 3.1. Các loại thang ký hiệu

Trong thực tế xây dựng bản đồ, người ta không phản ánh đặc tính số lượng, hiện
tượng theo sự phụ thuộc toán học cứng nhắc, mà lại theo sự phụ thuộc tự do theo kinh
nghiệm và thực nghiệm.
Người ta thường biểu thị đặc tính số lượng hiện tượng theo các thang liên tục hay
thang cấp bậc.
■■ Theo thang liên tục: kích thước của các ký hiệu sẽ biến đổi liên tục theo sự biến đổi
về số lượng của hiện tượng. Việc biểu hiện bản đồ theo thang liên tục rất phức tạp vì phải
tính toán kích thước cho mỗi ký hiệu theo số lượng của hiện tượng.
■■ Thang cấp bậc (gián đoạn): kích thước của ký hiệu không thay đổi như thang liên
tục vì kích thước ký hiệu được chia theo từng cấp. Mỗi một cấp phản ánh một số lượng
gần nhau của các hiện tượng. Nhưng số lượng trong một cấp bậc sẽ đựơc thể hiện bằng
ký có độ lớn như nhau. Thang cấp bậc không thể xác định số lượng của hiện tượng chính
xác như thang liên tục, nhưng lại dễ tri giác hơn, khi dùng bản đồ không cần phải sử dụng
đến compa và các phép tính khác. Hơn nữa dùng thang cấp bậc có lợi là không sợ các chỉ
số của hiện tượng hầu như không vượt qua thang tầng của nó.
Thang cấp bậc thường bao gồm các loại thang tầng sau:
• Thang cấp bậc theo cấp số cộng được xây dựng theo nguyên tắc sau: a,a + b, a +
b + b’,….Thang này thích hợp để biểu thị đặc trưng những độ lớn biến đổi đồng
nhất và không mạnh mẽ
• Thang cấp bậc theo cấp số nhân được xây dựng theo nguyên tắc: a, ab, ab2, ab3….
Thang này thích hợp để biểu thị đặc trưng những độ lớn biến đổi đồng nhất và
không mạnh mẽ.
• Loại thang cấp bậc đứng trung gian giữa thang cấp bậc theo cấp số cộng và thang
cấp bậc theo cấp số nhân là thang cấp bậc với khoảng cách tăng lên theo bội số.
Ví dụ 20–30, 30–50, 50–90…ở đây khoảng cách tăng lên theo bội số là 2.
Ngoài ra còn loại thang bậc với khoảng cách quy ước, bậc thang này được dùng khi
tương quan giữa các độ lớn không cho phép các loại thang cấp bậc nói trên.
Thể hiện chất lượng của hiện tượng: Chất lượng của hiện tượng được biểu hiện bằng
hình dạng và màu sắc của ký hiệu. Ví dụ: trên các bản đồ kinh tế dùng hình tròn biểu thị
cho các ngành công nghiệp; thí dụ màu đỏ biểu thị khu công nghiệp cơ khí luyện kim,
màu xanh là công nghiệp dệt... Biểu thị các mỏ khoáng sản bằng các ký hiệu khác nhau:
hình vuông màu đen biểu thị mỏ than, hình tam giác đều màu đen biểu thị mỏ sắt...
Phương pháp ký hiệu có khả năng truyền đạt được các đặc trưng chất lượng, số lượng,
cấu trúc, sự phát triển của các đối tượng hoặc hiện tượng.
Có nhiều ý kiến tranh luận về vấn đề dùng hình dạng hay mày sắc của ký hiệu để biểu
hiện chất lượng của hiện tượng, hình thức nào dễ phân biệt hơn. Có ý kiến cho sự khác
nhau về màu sắc để phân biệt sự khác nhau về hình dạng. Thực ra không hoàn toàn như
vậy. Màu sắc cũng như ký hiệu đều có thể gần giống nhau, khó phân biệt được nếu như
kích thước của ký hiệu quá nhỏ bé. Như thế, sử dụng màu sắc hay hình dạng để phản ánh
sự khác nhau về chất lượng của hiện tượng không thể giải quyết một cách quyết đoán, mà
phải căn cứ vào từng trường hợp cụ thể.
Thể hiện cấu trúc của hiện tượng: Trường hợp ở cùng một địa điểm có đến vài hiện
tượng thì việc biểu hiện sẽ trở lên phức tạp nếu như ở đây phải bố trí nhiều ký hiệu. Giải
quyết vấn đề này người ta thường kết hợp chúng vào cùng một ký hiệu có tổng lượng
chung, trong đó chia ra thành những phần theo tỷ lệ của các hiện tượng.
Ví dụ: Một trung tâm công nghiệp đa ngành, trong ký hiệu tổng lượng phân ra nhiều
phần phù hợp với tỷ lệ của các ngành công nghiệp. Một điểm dân cư có nhiều dân tộc sinh
sống, thể hiện tổng số dân của điểm dân cư bằng độ lớn của ký hiệu tổng lượng chung
(hình tròn hay hình vuông) trong đó lại chia ra từng phần phù hợp với tỷ lệ dân số của
từng dân tộc so với tổng số dân của điểm dân cư đó.
Thể hiện động lực của hiện tượng: Để biểu thị sự phát triển của hiện tượng nào đó,
người ta dùng ký hiệu tăng trưởng, tức là dùng một hay hệ thống các ký hiệu đặt chồng
lên nhau (Hình 3.2).
Hình 3.2. Một số dạng ký

hiệu biểu thị mức tăng
trưởng
Phương pháp ký hiệu có nhiều khả năng biểu hiện tất cả các đặc tính của hiện tượng
(số lượng, chất lượng, cấu trúc, động lực) phân bố ở các điểm riêng biệt của lãnh thổ. Hơn
nữa phương pháp này mang tính cụ thể cao về mặt địa lý, cho phép ta nêu ra các quy luật
phân bố của hiện tượng một cách rõ ràng nhất. Tuy nhiên phương pháp này cũng đòi hỏi
yêu cầu cao đối với người thành lập bản đồ đó là:
• Tính chất chi tiết về tính địa lý của tài liệu, số liệu phải chi tiết và chính xác đối với
từng điểm phân bố của hiện tượng.
• Trên bản đồ phải xác định được vị trí phân bổ từng điểm của hiện tượng.
Thiếu một trong hai điều kiện trên, phương pháp ký hiệu khó có thể thực hiện được.

3.1.3.2. Phương pháp chấm điểm

Phương pháp chấm điểm dùng để biểu hiện các hiện tượng phân tán nhỏ trên lãnh thổ,
các hiện tượng được biểu hiện bằng sự phân bố các điểm trên bản đồ. Mỗi một điểm phù
hợp với một số lượng hiện tượng đã định.
Phương pháp này dùng để thể hiện sự phân bố dân cư nông thôn.
Thực chất của phương pháp này là những “chấm điểm” ứng với một số liệu nhất định
của hiện tượng và được bố trí ở chỗ tương ứng của hiện tượng trên bản đồ.
Sự xác định vị trí của phương pháp này không cao, nó chỉ biểu hiện sự phân bổ về đặc
tính số lượng của hiện tượng và nêu lên phong cảnh chung về sự phân bố địa lý của hiện
tượng. Vì thế phương pháp này chỉ được dùng cho các bản đồ kinh tế–xã hội có tỷ lệ nhỏ,
tính khái quát cao.
Số lượng của hiện tượng trong phương pháp chấm điểm được tính theo công thức:
Q = P.n (3.6)
Trong đó:
• Q: là số lượng của hiện tượng
• P: là trọng số của điểm
• n: là số điểm
Từ công thức trên ta thấy: số lượng điểm của hiện tượng được thể hiện trên bản đồ
có liên quan tới trọng số của mỗi điểm. Nếu trọng số nhỏ thì số lượng điểm càng nhiều,
ngược lại trọng số lớn thì số lượng điểm càng ít. Chính vì thế vấn đề quan trọng nhất của
phương pháp chấm điểm là việc chọn trọng số của điểm cho hợp lý. Chọn trọng số của
các điểm căn cứ vào mức độ tập trung của các hiện tượng trên các điểm cụ thể của lãnh
thổ và tỷ lệ bản đồ vì tỷ lệ bản đồ quyết định việc phân bổ các điểm ở trên bản đồ, trọng
số nhỏ thì số lượng điểm sẽ nhiều, khi biểu hiện trên bản đồ nếu diện tích các điểm nhỏ
quá sẽ khó nhìn.
Ngoài ra, tình trạng phân bố của các hiện tượng cũng liên quan tới việc chọn trọng số.
Trong phương pháp chấm điểm, người ta sử dụng rộng rãi các loại ký hiệu hình học:
tròn, vuông, tam giác…và để phân biệt với các ký hiệu trong phương pháp ký hiệu, phương
pháp chấm điểm thường dùng các ký hiệu có kích thước bằng nhau được đặt rải rác trên
lãnh thổ.
Trong trường hợp phân bố số lượng của hiện tượng quá chênh lệch, không thể chọn
một trọng số phù hợp chung được, người ta có thể chọn hai hoặc ba cấp trọng số khác
nhau, nhưng không nên chọn quá nhiều cấp trọng số và chỉ nên áp dụng trong điều kiện
số lượng hiện tượng tương phản rõ ràng theo từng khu vực nhất định.
Phương pháp chấm điểm bị hạn chế trong việc biểu hiện chất lượng và động lực của
hiện tượng. Màu sắc của chấm điểm thường được dùng để thể hiện chất lượng và động
lực của hiện tượng. Ví dụ, chấm màu hồng biểu thị nam giới, chấm màu xanh biểu thị
nữ giới…
3.1.3.3. Phương pháp biểu đồ định vị

Có những hiện tượng phân bố liên tục hoặc
trên toàn bộ mặt đất, có sự biến đổi theo
mm
chu kỳ và việc nghiên cứu chúng được tiến 200 mm
hành ở những điểm nhất định như các hiện

tượng trong khí quyển. Trường hợp này 100
10
20
người ta thường sử dụng phương pháp biểu 0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
đồ định vị tức là các biểu đồ đặt ở các điểm 12 1
11 2
nhất định để thể hiện.
Phương pháp này thể hiện đặc trưng 10 3
những hiện tượng theo mùa và những hiện 9

4
12345
tượng có tính chất chu kỳ như gió, mưa, 5
8 5 0 5 10 15%
nhiệt độ…Các biểu đồ còn biểu thị tiến 7 6
trình, độ lớn, xác suất của các hiện tượng. Hình 3.3. Một số dạng biểu đồ và biểu đồ định vị
Ví dụ tiến trình hàng năm của nhiệt độ, khác nhau
lượng mưa theo tháng…. Các biểu đồ định
vị được trình bày theo các hình thức khác nhau theo hệ toạ độ vuông góc, hệ toạ độ cực ở
dạng một đường cong, hay dạng biểu đồ hình cột (hình 3.3).
3.1.3.4. Phương pháp ký hiệu tuyến

Phương pháp này dùng để thể hiện các hiện tượng có sự phân bố tuyến tính rõ rệt trong
không gian như địa giới hành chính, đường bờ nước, sông ngòi, đường giao thông, ranh
giới rừng, đất trồng…. Nội dung của phương pháp này phản ánh:
• Các đặc điểm về hình dạng, vị trí, chất lượng, số lượng và động lực của đối tượng
và hiện tượng.
• Các chỉ tiêu về chất lượng, số lượng và động lực được thể hiện thông qua màu sắc,
chiều rộng của ký hiệu, hình dạng của ký hiệu.
• Ký hiệu tuyến thể hiện đúng sự phân bố của đối tượng, hiện tượng theo chiều dài,
còn chiều rộng của ký hiệu thường lớn hơn kích thước của đối tượng, hiện tượng
theo tỷ lệ. Vị trí chính xác của đối tượng, hiện tượng trên bản đồ được xác định là
đường tâm của ký hiệu.
3.1.3.5. Phương pháp ký hiệu đường chuyển động

Ký hiệu đường chuyển động được dùng để biểu hiện sự di chuyển của các đối tượng
và hiện tượng ở trên bản đồ, các hiện tượng đó không kể thuộc lĩnh vực nào gồm cả tự
nhiên–kinh tế–chính trị–xã hội. Đó là những hiện tượng như: các dòng biển, các khối
không khí, sự di cư của các loài chim, các kế hoạch chiến lược, chiến thuật, hướng tiến
quân…Sự di chuyển của các đối tượng và hiện tượng hết sức đa dạng và có nhiều tính
chất khác nhau. Theo loại hình di chuyển, có các hiện tượng di chuyển trên mặt đất, trên

Hình 3.4. Các véctơ phân biệt theo hình dạng, độ rộng, màu sắc của cấu trúc bên trong
mặt nước, trên không trung; theo thời gian có sự di chuyển một lần (ví dụ đi tham quan
du lịch), di chuyển lặp lại có chu kỳ như gió mùa, di cư của chim, không có chu kỳ như
gió bão, gió xoáy.
Do đặc điểm của các hiện tượng đã nêu trên, phương pháp ký hiệu đường chuyển
động được biểu hiện dưới hai dạng khác nhau: dạng vectơ (thể hiện bằng các mũi tên),
dạng đường nét và dạng băng.
Dạng véctơ được sử dụng rộng rãi vì nó trực quan dễ thấy hướng di chuyển. Hướng
của véctơ cho biết hướng di chuyển của hiện tượng hay hướng của mối liên hệ, hướng
gió…Độ rộng hoặc chiều dài của véctơ biểu hiện chất lượng của hiện tượng, cấu trúc của
hiện tượng được biểu hiện bằng sự phân chia theo tỷ lệ trong véctơ, sự phân chia đó có thể
theo chiều ngang hay chiều dọc của véctơ (hình 3.4).
Khi phản ánh cường độ của hiện tượng, ví dụ lưu lượng chuyên chở khách, hàng hoá
hoặc cần thể hiện cả lưu lượng, cả thể loại, ta dùng ký hiệu chuyển động ở dạng “băng”
(băng tải, đai) được đặt dọc theo trục đường di chuyển. Chiều rộng của dải băng thể hiện
chất lượng của hiện tượng. Cấu trúc của hiện tượng được thể hiện bằng cách phân chia
dải băng thành các bộ phận theo tỷ lệ với trọng số của các hiện tượng hợp thành và được
phân chia bàng màu sắc hay kẻ vạch.
Tóm lại: Phương pháp ký hiệu dường chuyển động cho biết sự vận động của các
hiện tượng và trình bày rõ cả hướng vận động, phương thức và tốc độ di chuyển, số lượng,
chất lượng cũng như cơ cấu hiện tượng vận động.
3.1.3.6. Phương pháp đường đẳng trị

Đường đẳng trị là những đường nối liền các điểm có cùng chỉ số về số lượng của hiện
tượng trên bản đồ.
Phương pháp đường đẳng trị dùng để biểu thị các hiện tượng có sự phân bố liên tục
hoặc rải rác đều khắp bề mặt như: độ cao của bề mặt lục địa (đường bình độ), độ sau của
đáy biển (đường đẳng sâu), nhiệt độ không khí (đường đẳng nhiệt)…
Phương pháp đường đẳng trị còn được sử dụng để thể hiện những hiện tượng phân
bố rải khắp bề mặt nhưng không liên tục mà tập trung dọc theo các điểm hoặc các diện
tích riêng biệt, trường hợp này dùng cho tỷ lệ nhỏ vì bản đồ chỉ cho ta khái niệm tương
đối với số lượng. Ví dụ: biểu diễn mật độ phân bố dân cư. Phương pháp này căn bản là
biểu hiện đặc tính số lượng của hiện tượng.
Đặc tính số lượng của hiện tượng được phản ánh không phải bằng một đường đẳng
trị mà là một hiện tượng đường đẳng trị và có thể xác định được số lượng ở bất kỳ vị trí
nào trên bản đồ. Nhấn mạnh thêm đặc tính số lượng và để cho bản đồ trực quan hơn,
người ta thường kết hợp phương pháp đường đẳng trị với phần tầng màu, chú ý cường độ
màu phải phản ánh được hướng và trình tự của sự chuyển tiếp từ các trị số thấp nhất đến
các trị số cao nhất. Ví dụ biểu diễn địa hình và mật độ dân số…
Để vẽ được hệ thống đường đẳng trị, phải xác định được vị trí các điểm và chỉ số số
lượng của hiện tượng tại điểm đó. Số điểm càng nhiều, càng dày đặc thì đường đẳng trị
càng chính xác. Khi dựng hệ thống đường đẳng trị việc xác định khoảng cách giữa các
đường là rất quan trọng. Về nguyên tắc khoảng cách giữa các đường đẳng trị trên một bản
đồ có độ lớn bằng nhau là logic nhất. Khoảng cách giữa các đường đẳng trị tuỳ thuộc vào
đặc điểm của hiện tượng, tỷ lệ và mục đích của bản đồ.
Ngoài khả năng biểu thị đặc tính số lượng của hiện tượng, phương pháp đường đẳng
trị còn có thể biểu hiện một vài khác biệt về chất lượng hiện tượng qua màu sắc, hình dạng
của đường đẳng trị và ngay cả số lượng hiện tượng. Các đường đẳng trị cũng có thể cho
biết động lực của hiện tượng như sự thay đổi lớn của hiện tượng theo thời gian (sự gia
tăng dân số qua các năm), sự di chuyển của hiện tượng.
3.1.3.7. Phương pháp khoanh vùng (vùng phân bố)

Là phương pháp biểu thị những hiện tượng không phân bố đều khắp trên lãnh thổ mà chỉ
có ở từng vùng đất nhất định. Một đặc điểm quan trọng của phương pháp khoanh vùng
là các vùng thuộc các hiện tượng khác nhau có thể không kề nhau, hoặc xen kẽ nhau và
cũng có thể che nhau hoàn toàn do phụ thuộc vào vị trí tương quan thực tế của các hiện
tượng đó.
Khi thể hiện các vùng phân bố trên bản đồ, trước hết xác định chính xác vùng ranh
giới hoặc chỉ cần biết khu vực đó có hiện tượng, sau đó dùng nét gạch hoặc ký hiệu hay
viết tên hiện tượng vào vùng đó.
3.1.3.8. Phương pháp nền số lượng

Phân chia lãnh thổ theo dấu hiệu định lượng đã cho của đối tượng, hiện tượng. Sự phân
chia lãnh thổ biên vẽ tiến hành trên cơ sở những thuộc tính không gian của hiện tượng
muốn biên vẽ.
Xây dựng nền số lượng được thực hiện theo các cách sau đây:
• Sơ bộ phân chia lãnh thổ ra những khu vực được xác định bởi các đặc thù tổ chức
không gian và vận hành của hiện tượng biên vẽ, sau đó tính toán và biểu hiện tại
những khu vực này các trị số của dấu hiệu;
• Đưa ra sự phân bố theo lãnh thổ, sau đó xác định những đường viền với các trị số
định lượng khác nhua của dấu hiệu tương ứng với những đặc thù địa lý đã chỉ ra
của đối tượng, hiện tượng biên vẽ.

Mối liên hệ giữa phương pháp nền số lượng với những đặc điểm của đối tượng, hiện
tượng, phương pháp nền số lượng về mặt địa lý mang tính trìu tượng ít hoặc nhiều (phụ
thuộc voà mức độ thoát ly khỏi các hình thức cụ thể định vị các đối tượng, hiện tượng).
Phương pháp này tiện lợi khi nêu đặc trưng của các hiện tượng chỉ ở một cấp trung gian.
Tuy nhiên, tính năng động của các chỉ số số lượng được truyền đạt bằng phương pháp này
rất hiệu quả.
Phương pháp nền số lượng đòi hỏi cơ sở địa lý khá chi tiết để xây dựng được các
đường viền nền.
3.1.3.9. Phương pháp nền chất lượng

Để nêu lên đặc trưmg định tính cho các hiện tượng phân bố liên tục trên bề mặt đất (lớp
phủ thổ nhưỡng, thực vật…hay các hiện tượng có sự phân bố phân tán theo khối dân cư)
người ta thường dùng phương pháp nền chất lượng để thể hiện trên bản đồ.
Như vậy, phương pháp nền chất lượng là phương pháp biểu hiện các hiện tượng, còn
đặc tính số lượng thì phương pháp này không có khả năng biểu thị trực tiếp.
Các bản đồ được xây dựng bằng phương pháp nền chất lượng về mặt hình thức ta
thấy, ở trên đó có những khu vực nhất định được giới hạn bằng những đường ranh giới
rõ ràng, trong mỗi khu vực đó được phân biệt bằng màu sắc, bằng kẻ vạch hoặc đánh số
khu vực.
Vấn đề đầu tiên khi xây dựng bản đồ theo phương pháp này là phải vạch ra được
đường ranh giới giữa các khu vực và đặc điểm trong các chú thích theo dấu hiệu định tính.
đặc tính chất lượng của lãnh thổ có thể là một chỉ số nào đó hoặc là tổng hợp các chỉ số.
Việc phân loại các hiện tượng có thể đối với một hiện tượng cụ thể, nhưng phải đảm bảo
sự thống nhất về tính chất liên tục của bảng phân loại, cần lấy dấu hiệu chính có tính chất
quyết định làm cơ sở cho bảng phân loại. Nếu phân loại tổng hợp thì việc phân vùng được
thực hiện theo những chỉ số khác nhau và đưa ra những dấu hiệu chính.
Ví dụ: khi thành lập bản đồ thành phần dân tộc Việt Nam, trước hết phải tiến hành phân
loại các dân tộc Việt Nam theo ngôn ngữ: dòng Nam Á, dòng Nam Đảo (Malaipôlinêxia)
và dòng Hán Tạng. Sau đó lại chia tiếp thành các phân hệ, mỗi phân hệ bao gồm một số
dân tộc, các phân hệ là: ngôn ngữ Việt–Mường, ngôn ngữ Môn–Khơme, ngôn ngữ Tày–
Thái… Sau đó dùng phương pháp nền chất lượng thể hiện các vùng lãnh thổ của các dân
tộc theo ngôn ngữ, kết hợp với phương pháp vùng phân bố thể hiện các dân tộc sống xen
kẽ nhau.
3.1.3.10. Phương pháp Cartodiagram

Phương pháp này còn gọi là phương pháp bản đồ–biểu đồ là phương pháp thể hiện sự
phân bố của các hiện tượng bằng các biểu đồ (diagram) đặt trong các đơn vị phân chia
lãnh thổ (thường là đơn vị hành chính). Biểu đồ biểu thị độ lớn tổng cộng của hiện tượng
trong đơn vị lãnh thổ.
Phương pháp Cartodiagram có khả năng

thể hiện được các đặc tính số lượng, chất
lượng cấu trúc và động lực của hiện tượng.
Phương pháp Cartodiagram được sử
dụng có hiệu quả để thể hiện sự phân bố
không gian của các hiện tượng, đối tượng
nghiên cứu, với các giá trị tuyệt đối hoặc
tương đối của chúng. Đặc tính số lượng của
hiện tượng được biểu thị bằng kích thước của
các biểu đồ (diagram). Kích thước của biểu
đồ có thể tính theo sự phụ thuộc theo đường,
theo diện tích hoặc theo thể tích (hình 3.5). Hình 3.5. Số dân các xã (đơn vị 1000 người)
Trường hợp các biểu đồ thể hiện các giá
trị tương đối (tỷ lệ phần trăm) thường chậm và trở nên lạc hậu hơn so với giá trị tuyệt đối,
do vậy giá trị tương đối được lâu dài hơn so với các bản đồ Cartodiagram thể hiện giá trị
tuyệt đối. Ví dụ thể hiện sự tăng dân số tự nhiên của các xã bằng biểu đồ cột. Tỷ lệ tăng
dân số tự nhiên được tính bằng hiệu số giữa tỷ lệ sinh và tỷ lệ chết, đơn vị là %.
Một trong những khó khăn lớn khi thành lập bản đồ bằng phương pháp Cartodiagram
là việc chia tỷ lệ của các biểu đồ (diagram) sao cho phù hợp với sự chênh lệch của các chỉ
tiêu lớn nhất và nhỏ nhất. Nếu kích thước chiếm mất nhiều diện tích, bản đồ sẽ rườm rà
và khó đọc. Một trong những nguyên tắc quan trọng bảo đảm độ chính xác và mỹ thuật
của bản đồ là các biểu đồ không được đặt chờm ra ngoài biên giới lãnh thổ thành lập bản
đồ (hình 3.6).
Để dễ dàng so sánh đối chiếu về số lượng hiện tượng ta có thể không bố trí trong giới
hạn hành chính một bản đồ đường (cột) hay diện tích (vuông hoặc tròn) có số lượng tổng
cộng mà thay bằng các nhóm những hình có giá trị tương đương nhau (các hình vuông
Hình 3.6: Số dân các xã (đơn vị 1000 người)
Tỷ lệ sinh
Tỷ lệ chết
Tỷ lệ tăng tự nhiên

Số nữ
Số nam
Hình 3.7. Dân số chia theo nam, nữ của các xã

(một hình = 250 người)
nhỏ hay tròn nhỏ…) mỗi hình nhỏ đó biểu thị một số lượng nhất định của các hiện tượng
được biểu hiện. Như thế đặc trưng số lượng của hiện tượng đại diện cho một đợn vị hành
chính bằng tổng số các hình nhỏ với chỉ số lượng được chọn. Chất lượng của hiện tượng
được thể hiện bằng màu sắc hoặc hình dạng của các hình nhỏ. Ví dụ biểu hiện tổng số dân
theo nam nữ của các xã bằng nhóm những hình có giá trị tương đương nhau (hình 3.7).
Phương pháp Cartodiagram còn thể hiện được cả cấu trúc của hiện tượng bằng cách
chia các biểu đồ thành những phần nhỏ tương ứng với các thành phần của hiện tượng.
Ngoài những khả năng trên, phương pháp Cartodiagram còn thể hiện được cả động
lực của hiện tượng. Động lực của hiện tượng được thể hiện bằng nhiều cách: có thể dựng
các biểu đồ có độ lớn khác nhau tương ứng với số lượng hiện tượng qua các thời kỳ khác
nhau đặt lồng lên nhau như phương pháp ký hiệu. Ví dụ biểu diễn số dân của một đơn vị
hành chính tỉnh, huyện, xã qua các thời kỳ khác nhau (hình 3.8). Hoặc có thể bố trí nhiều
hình cột đặt cách nhau để thể hiện sự phân bố dân số qua các năm.
Dân số năm 2005

Dân số năm 2010
Dân số năm 2015
Hình 3.8. Dân số của các huyện qua các năm

2005, 2010, 2015
Phương pháp Cartodiagram được sử dụng nhiều để thành lập các bản đồ kinh tế–xã
hội, vì phương pháp này có những ưu điểm cơ bản sau:
• Bằng phương pháp Cartodiagram, trên cùng một bản đồ có thể thể hiện một vài chỉ
tiêu khác nhau, thể hiện rõ ràng mối quan hệ qua lại và sự kết hợp các yếu tố nội
dung thể hiện trên bản đồ. Khi nghiên cứu lập các loại bản đồ, các mối tương quan
số lượng được tính toán một cách chính xác và đầy đủ.
• Các bản đồ được thành lập bằng phương pháp Cartodiagram thể hiện được nội
dung nghiên cứu một cách rõ ràng, dễ đọc, dễ so sánh.
Về mặt hình thức biểu hiện bề ngoài thì các bản đồ (diagram) được sử dụng trong
phương pháp Cartodiagram rất giống với các ký hiệu được dùng trong phương pháp ký
hiệu. Nhưng thực ra giữa hai phương pháp này lại khác nhau về nguyên tắc. Các ký hiệu
trong phương pháp ký hiệu được định vị theo điểm, tức theo vị trí chính xác của đối tượng
được thể hiện, còn các biểu đồ trong phương pháp Cartodiagram thể hiện số lượng của
hiện tượng được thống kê trong từng đơn vị lãnh thổ gắn liền với sự phân chia lãnh thổ.
Do vậy buộc phải có ranh giới phân chia lãnh thổ.
3.1.3.11. Phương pháp Cartogram (phương pháp đồ giải)

Đây là phương pháp biểu thị giá trị tương đối, các chỉ tiêu trung bình của một hiện tượng
nào đó trong giới hạn mỗi đơn vị lãnh thổ hoặc các đơn vị hành chính. Đó là mật độ dân
số (số người nói chung trên 1 km2, tổng số dân trên tổng diện tích), mật độ lao động (tổng
số lao động trên tổng diện tích canh tác)…
Phương pháp Cartogram cũng như phương pháp Cartodiagram đều dùng các số liệu
thống kê và là phương pháp phản ánh trực quan các số liệu đó. Vì vậy có khi còn được gọi
là phương pháp thống kê và chủ yếu được dùng để phản ánh các hiện tượng trên bản đồ
kinh tế–xã hội.
Khác với phương pháp Cartodiagram, phương pháp Cartogram không nêu lên các
chỉ tiêu tuyệt đối mà chỉ đưa ra các chỉ số tương đối. Căn cứ vào mật độ các ký hiệu kẻ
gạch hoặc cường độ màu sắc để phân biệt mật độ của chỉ tiêu thành lập bản đồ.
Hạn chế lớn nhất của phương pháp này là thể hiện dàn đều các ký hiệu trên diện tích
lãnh thổ, có nghĩa là giả định sự phân bố của các hiện tượng đối tượng nghiên cứu lập
bản đồ là đồng đều ở tất cả mọi nơi trong phạm vi một lãnh thổ. Nhưng trên thực tế ít có
trường hợp như vậy. Sai số sẽ càng lớn nếu các đơn vị lãnh thổ càng lớn, đặc biệt trong
mỗi đơn vị có nhiều khác biệt lớn.
Ưu điểm của phương pháp Cartogram là đơn giản, dễ tính toán, tính trực quan cao.
Đặc biệt phương pháp này thể hiện được sự biến đổi cường độ của hiện tượng nghiên cứu
một cách rõ ràng, liên tục.
Chất lượng của Cartogram phụ thuộc vào hệ thống phân chia các đơn vị lãnh thổ và
số lượng các thang bậc thể hiện nội dung số liệu. Càng ít đơn vị phân chia lãnh thổ thì
Cartogram càng thể hiện được tốt các đặc trưng địa lý của các hiện tượng và đối tượng

Hình 3.9. Một số phương pháp thể hiện nội dung

bản đồ
a) Phương pháp ký hiệu;
b) Phương pháp ký hiệu nét;
c) Phương pháp vùng phân bố;
d) Phương pháp nền chất lượng;
e) Phương pháp đường đẳng trị;
f) Phương pháp chấm điểm;
g) Phương pháp biểu đồ;
h) Phương pháp đồ giải
thành lập bản đồ. Vì thế, phải tuỳ theo mục đích thành lập mà chọn thang bậc sao cho
hợp lý.
Trong thực tế nghiên cứu, xây dựng các bản đồ, chúng ta thấy mỗi phương pháp
đều có những đặc điểm riêng, nên phải lựa chọn phương pháp biểu hiện cho thích hợp,
thường là phải phối hợp nhiều phương pháp để thể hiện nhiều nội dung và nâng cao chất
lượng bản đồ.
3.2. MÀU SẮC TRÊN BẢN ĐỒ

3.2.1. VAI TRÒ CỦA MÀU SẮC TRÊN BẢN ĐỒ
• Màu sắc làm tăng lượng thông tin, phong phú nội dung, tăng khả năng phân biệt, dễ
đọc, tăng tính thẩm mỹ, tính không gian...cho bản đồ. Màu sắc cho phép phân hạng
thứ bậc của các đối tượng, hiện tượng.
• Màu sắc trên bản đồ có ý nghĩa biểu trưng và quy ước.
• Màu sắc thể hiện đặc điểm định tính, định lượng của các đối tượng, hiện tượng.
• Thiết kế, lựa chọn và trình bày màu sắc trên bản đồ phụ thuộc vào khả năng sinh
học của mắt, thói quen cảm nhận màu sắc, điều kiện khí hậu của vùng, lãnh thổ.
3.2.2. LÝ THUYẾT VỀ MÀU SẮC

Có 2 loại màu: màu hữu sắc (các màu quang phổ), màu vô sắc (màu trắng – đen).
Màu hữu sắc có các đặc điểm sau:
• Sắc thái là chất lượng của màu
thể hiện bằng chiều dài bước
Bảng 3.1. Sự tương ứng giữa sắc màu và bước sóng
sóng trong dãy quang phổ;
• Độ sáng là sự cảm thụ độ chói Màu Bước sóng (nm) Màu Bước sóng (nm)
Đỏ 800 – 620 Lục (ve) 550 – 510
của mắt. Độ chói của bề mặt
Da cam 620 – 585 Lam 510 – 480
được chiếu sáng phụ thuộc Vàng 585 – 575 Chàm 480 – 450
vào cường độ nguồn chiếu Lá mạ 575–550 Tím 450–390
sáng và đặc tính bề mặt;
• Độ bão hoà (độ sạch) là mức
độ phân biệt màu hữu sắc với màu vô sắc có cùng độ sáng đặc trưng bởi số phần
màu quang phổ sạch trong hỗn hợp với màu trắng khi hỗ hợp đó có độ sáng cố định.
3.3. CHỮ VÀ GHI CHÚ TRÊN BẢN ĐỒ

3.3.1. CHỮ VÀ GHI CHÚ
Chữ ghi chú hay tên địa vật là một phần không thể thiếu của bản đồ, chúng chiếm diện
tích khá lớn trên bản đồ (khoảng 15%). Có thể chia các chữ trong nội dung chính của bản
đồ thành 3 loại:
• Tên riêng (Hà Nội, Phú Thọ, Thái Nguyên...).
• Tiêu đề giải thích (sông, núi, ao, hồ, cầu, cống...) có thể kèm theo tên riêng (Sông
Cầu, Núi Hồng...).
• Tiêu đề miêu tả đặc tính của hiện tượng, thường đi cạnh hiện tượng một vài từ về
đặc tính chất lượng, trạng thái của hiện tượng. Tiêu đề miêu tả đặc tính số lượng
thường ở dạng con số như độ cao, mật độ, chiều dài....
Chữ và ghi chú trên bản đồ dùng chữ và con số thông qua kiểu chữ, cỡ chữ, độ
đậm, độ nghiêng, màu sắc để phản ánh các đặc trưng chất lượng, số lượng, động lực của
hiện tượng. Chữ và con số dùng trong bản đồ thường đơn giản, ít các chi tiết rườm rà
để đảm bảo độ đọc của bản đồ. Các ghi chú trên bản đồ cũng được sắp xếp theo quy tắc
nhất định.
3.3.2. ĐỊA DANH VÀ CÁCH CHUYỂN GHI ĐỊA DANH

3.3.2.1. Các hình thức chuyển ghi địa danh
Khi thành lập bản đồ mà địa danh thuộc nhiều ngôn ngữ khác nhau, cần phải chuyển ghi
địa danh sang ngôn ngữ của nước sử dụng. Việc chuyển ghi địa danh rất phức tạp, có 5
hình thức chuyển ghi địa danh chính sau:

• Ghi theo dạng chữ chính thức của địa phương hoặc quốc gia;
• Phiên âm theo cách phát âm gốc và ghi bằng các âm của nước sử dụng. Cách này có
khó khăn là nhiều khi âm không giống nhau;
• Chuyển tự dùng các âm tương đương để ghi. Cách này hay dùng ở các nước Tây Âu
vì nó tạo điều kiện khôi phục dạng gốc;
• Dịch nghĩa: cách này chỉ hạn chế ở một số địa danh tự nhiên như Biển Đen, Đất
Mới...
• Giữ cách dùng cũ thói quen truyền thống như Úc, Ý,...
Trên bản đồ có rất nhiều địa danh, để tìm nhanh địa danh trên bản đồ, kèm thêm với
mỗi bản đồ người ta có bảng chỉ dẫn địa danh. Địa danh trên bảng được ghi theo trình
tự a, b, c. Mỗi địa danh gồm các thông tin: loại địa danh, toạ độ; thông tin về dân số, diện
tích...
3.3.2.2. Cách chuyển ghi địa danh quốc tế của Việt Nam
Từ năm 2006, Cục Đo đạc và Bản đồ đã thực hiện đề án “Xây dựng hệ thống thông tin
địa danh Việt Nam và quốc tế phục vụ công tác lập bản đồ”. Đến nay đã hoàn tất 6.000 địa
danh quốc tế được phiên chuyển sàn tiếng Việt theo quy định.
Ngày 31/12/2007 Bộ Tài nguyên và Môi trường đã ban hành Quyết định số 24/2007/
QĐ-BTNMT về Danh mục địa danh quốc tế thể hiện trên bản đồ sau khi được Bộ Ngoại
giao nhất trí thông qua. Có 6.000 địa danh quốc tế trong danh mục sẽ là chuẩn cho các tổ
chức, đơn vị sử dụng khi lập bản đồ.
3.4. TỔNG QUÁT HÓA NỘI DUNG BẢN ĐỒ

3.4.1. KHÁI QUÁT VỀ TỔNG QUÁT HOÁ BẢN ĐỒ
Tổng quát hoá bản đồ là một trong ba đặc điểm cơ bản của bản đồ.
Tổng quát hoá bản đồ là sự lựa chọn và khái quát các đối tượng được biểu thị trên bản
đồ phù hợp với mục đích, tỷ lệ, nội dung của bản đồ và với những đặc điểm của lãnh thổ
thành lập bản đồ. Thực chất của tổng quát hoá bản đồ là truyền đạt lên bản đồ những đặc
điểm cơ bản và điển hình của các đối tượng và những mối liên hệ giữa chúng.
Tổng quát hoá bản đồ phải đảm bảo được hai yêu cầu sau:
• Phải đảm bảo tính chính xác về mặt toán học. Nghĩa là vị trí của các đối tượng phải
được thể hiện chính xác, hình dạng, kích thước của chúng cũng phải chính xác.
• Phải giữ được sự phù hợp về mặt địa lý, tức là các dạng phân bố, các đặc tính của các
hiện tượng trên thực địa phải giữ được sau khi đưa lên bản đồ.
Hai yêu cầu này thường mâu thuẫn với nhau, khó có thể đảm bảo hai yêu cầu đó ở
mức độ cao. Khi giữ được vị trí địa lý lại không đảm bảo được tính chính xác về mặt toán
học. Vì vậy phải tuỳ thuộc vào mục đích của bản đồ để ưu tiên thể hiện.
3.4.2. NHỮNG NHÂN TỐ CHI PHỐI SỰ TỔNG QUÁT HOÁ BẢN ĐỒ

Những nhân tố cơ bản quyết định tính chất và mức độ tổng quát hoá là: mục đích của bản
đồ; đề tài (nội dung) và đặc điểm của đối tượng biểu thị.
Ảnh hưởng của mục đích bản đồ: Trên bản đồ chỉ biểu thị những đối tượng và
hiện tượng phù hợp với mục đích của nó. Những bản đồ có cùng đề tài và cùng tỷ lệ
nhưng có mục đích khác nhau thì mức độ chi tiết và đặc điểm của sự biểu thị nội dung
cũng khác nhau.
Ảnh hưởng của tỷ lệ bản đồ. Những bản đồ có cùng đề tài và mục đích sử dụng
nhưng có tỷ lệ khác nhau thì mức độ tổng quát hoá khác nhau. Bản đồ có tỷ lệ càng lớn
thì thể hiện nội dung càng chi tiết; ngược lại tỷ lệ càng nhỏ thì nội dung biểu thị càng
khái lược.
Ảnh hưởng của đề tài bản đồ. Đề tài bản đồ quyết định phạm vi các yếu tố nội
dung cần thể hiện; quyết định những yếu tố nào cần thể hiện chi tiết nhất, những yếu tố
nào chỉ cần thể hiện khái lược.
Ảnh hưởng của đặc điểm địa lý của lãnh thổ bản đồ. Khi tổng quát hoá bản đồ cần
phải xem xét đến đặc điểm địa lý của lãnh thổ bản đồ bởi vì cùng là những đối tượng như
nhau nhưng lại có ý nghĩa khác nhau trong những điều kiện địa lý khác nhau.
3.4.3. QUÁ TRÌNH TỔNG QUÁT HOÁ BẢN ĐỒ

Chọn lọc các đối tượng lập bản đồ: Tức là hạn chế theo yêu cầu nội dung của bản đồ,
lựa chọn các đối tượng, hiện tượng nào cần thể hiện trong nội dung bản đồ, loại trừ những
đối tượng nào, hiện tượng nào không thể hiện trên bản đồ. Khi lựa chọn các đối tượng lập
bản đồ luôn phải quan tâm thích đáng đến cả hai chỉ tiêu chất lượng và số lượng. Các chỉ
tiêu và giới hạn để lựa chọn các đối tượng, hiện tượng thể hiện bản đồ được lập ra trên cơ
sở mục đích và tỷ lệ bản đồ.
Tổng quát hoá các đặc trưng số lượng: Tức là gộp các nhóm có có chỉ số số lượng
bé thành nhóm có chỉ số số lượng lớn. Cụ thể là chuyển từ thang liên tục sang hệ thống
bậc thnag theo cấp và tiếp tục tăng dần khoảng cách giữa các bậc . Thí dụ: việc phân chia
nhỏ các điểm dân cư thành các nhóm dựa vào số dân của các điểm dân cư như: dưới 500
người; 500-2.000; 2000-5.000; 5.000-10.000 khi tổng quát hoá thì ranh giới của các nhóm
được mở rộng dưới 2.000 và 2.000–10.000 người.
Tổng quát hoá các đặc trưng chất lượng Dạng tổng quát hoá này có mục đích làm
giảm bớt sự khác nhau về chất lượng ở trong các loại đối tượng đã cho. Tổng quát hoá có
thể tiến hành bằng hai cách: thay thế các phép phân loại tổng quát, hoặc loại trừ các bậc
thang thấp ở trong phép phân loại.
Tổng quát hoá về mặt hình học: Tức là khái quát hình dạng bên ngoài của đối
tượng được biểu thị theo hướng làm đơn giản hoá các hình dạng đối tuợng. Việc đơn giản
hoá hình dạng phải đảm bảo được các nguyên tắc là giữ được đường nét cơ bản, nhưng
đảm bảo được hình dạng nói lên quy luật hình thành của đối tượng hoạ đồ.

Thay đổi những đối tượng đứng riêng biệt bằng ký hiệu tập hợp: Đó chính là sự
thay thế các ký hiệu cho từng đối tượng riêng lẻ bằng các ký hiệu có khái niệm tổng quát.
Ví dụ: Trên các bản đồ địa hình tỷ lệ lớn, các điểm dân cư được thể hiện chính xác
bằng các điểm định vị của các công trình riêng biệt, được thu nhỏ theo tỷ lệ bản đồ. Tiếp
đó, tổng quát hoá, thể hiện các điểm dân cư đó theo các khu phố. Tiếp tục thu nhỏ tỷ lệ
bản đồ thì điểm dân cư chỉ còn được thể hiện bằng ngoại hình, nếu tỷ lệ nhỏ hơn nữa thì
điểm dân cư đó thể hiện bằng vòng tròn.
Chương 4
THIẾT KẾ
VÀ BIÊN TẬP BẢN ĐỒ
4.1. MỤC ĐÍCH, NHIỆM VỤ CỦA THIẾT KẾ

BIÊN TẬP VÀ THÀNH LẬP BẢN ĐỒ
Thiết kế và thành lập bản đồ là thành phần quan trọng cơ bản của bản đồ học về lý thuyết
cũng như thực tế.
Nhiệm vụ quan trọng của sự phát triển lý thuyết bản đồ học là soạn thảo ra cơ sở lý
luận về môn học này. Kết quả của quá trình thiết kế và thành lập bản đồ là phần chính
quan trọng của sản phẩm bản đồ. Đó là bản gốc biên vẽ (Bản đồ tác giả), trên đó chứa toàn
bộ nội dung, đặc điểm của tác phẩm bản đồ cần thành lập.
4.2. THIẾT KẾ BẢN ĐỒ

Thiết kế bản đồ là giai đoạn quan trọng của công việc chuẩn bị biên tập. Là quá trình hình
thành ra các ý tưởng về nội dung, phương pháp thể hiện một tờ bản đồ mới nhằm đáp ứng
mục đích yêu cầu cụ thể của người sử dụng.
4.2.1. BẢN CHẤT VÀ NỘI DUNG CỦA VIỆC THIẾT KẾ BẢN ĐỒ

Bản chất của thiết kế bản đồ là quá trình mô hình hóa các đối tượng hiện tượng tự nhiên,
kinh tế xã hội của một vùng lãnh thổ lên bản đồ.
Các dạng mô hình hóa bản đồ bao gồm:
• Dạng cơ bản, cơ sở;
• Dạng bản đồ dẫn suất (Bản đồ chuyên đề);

Thiết kế bản đồ được bắt đầu từ nghiên cứu nhiệm vụ và các vấn đề đặt ra với bản đồ
cần thành lập. Đó là các vấn đề liên quan đến biên tập, công nghệ và tổ chức sản xuất bản đồ.
Kết quả của quá trình thiết kế bản đồ là soạn thảo ra các thông số tối ưu cho bản đồ
cần thành lập. Đây là cơ sở để thực hiện các công việc biên tập cụ thể. Thiết kế bản đồ
được thực hiện trên cơ sở các quy luật của các môn khoa học kỹ thuật. Các môn khoa học
này có liên quan đến tính chất, đặc điểm của các tác phẩm bản đồ cần lập.
Quá trình thiết kế bản đồ gồm các công việc sau:
• Xác định mục đích, ý nghĩa của bản đồ cần thành lập.
• Thiết kế cơ sở toán học.
• Thiết kế nội dung bản đồ.
• Thiết kế trình bày bản đồ.
• Thiết kế chuẩn bị in bản đồ.
4.2.2. NHỮNG GIAI ĐOẠN VÀ NỘI DUNG CỦA THIẾT KẾ BẢN ĐỒ

4.2.2.1. Xác định mục đích, ý nghĩa bản đồ cần thành lập
■■ Xác định, nghiên cứu các yêu cầu đối với bản đồ cần lập. Xác định đối tượng sử
dụng bản đồ.
■■ Giải quyết các nhiệm vụ của bản đồ, chỉ dẫn thực hiện các công việc nhằm đạt mục
đích của bản đồ.
■■ Xác định rõ điều kiện sử dụng bản đồ: treo tường, để bàn, sử dụng ngoài thực địa,
trong phòng, các phương pháp đọc bản đồ (bằng mắt thường, bằng máy quét, máy đọc +
máy móc thiết bị chuyên dụng).
4.2.2.2. Thiết kế cơ sở toán học bản đồ

Đây là giai đoạn khó khăn và phức tạp, gồm các vấn đề sau:
• Lựa chọn tỷ lệ bản đồ.
• Lựa chọn phép chiếu bản đồ.
• Lựa chọn và trình bày lưới tọa độ, lưới chiếu bản đồ.
• Sơ đồ bố cục (kích thước vùng lãnh thổ, kích thước khung trong, khung ngoài,
bảng chú giải, các bản đồ phụ,...).
• Hệ thống chia mảnh bản đồ (đối với bản đồ nhiều mảnh).
a. Lựa chọn tỷ lệ bản đồ Việc lựa chọn tỷ lệ bản đồ phụ thuộc vào các vấn đề sau:
• Phụ thuộc vào mục đích thành lập bản đồ.
• Phụ thuộc vào diện tích lãnh thổ đo vẽ.
• Phụ thuộc vào cấu trúc sản phẩm bản đồ.
Tỷ lệ quyết định kích thước không gian của mô hình, chính vì vậy mà độ chính xác
có thể đạt được từ các kết quả đo toạ độ, độ dài trên bản đồ, mức độ đầy đủ và chi tiết của
nội dung bản đồ phụ thuộc trực tiếp vào tỷ lệ bản đồ.

Ý nghĩa của tỷ lệ bản đồ là đảm bảo:

• Độ chính xác khi đo đạc tọa độ các điểm và độ dài của đường được xác định bằng
công thức:
ml md
= N 1000
= 710
∆k ∆k
• Độ chính xác định vị điểm của các đối tượng:

n0
M=
q
• Phản ánh của các đối tượng diện tích ở kích thước nhỏ nhất có thể:
1 1 p
= 5
N 10 P
Trong đó:
• N: Mẫu số của tỷ lệ bản đồ
• M: Tỷ lệ thể hiện số km/1cm
• ∆k: Sai số trung phương về vị trí của đối tượng trên bản đồ so với thực địa (đơn vị mm).
• mk và md: Sai số trung phương khi xác định toạ độ các điểm riêng biệt và khoảng cách giữa chúng
trên bản đồ (đơn vị:m)
• q: Mật độ các đối tượng trên thực địa được định vị theo điểm (số đối tượng trên 100 km2 thực địa).
• n0: Tải trọng bản đồ tính theo đối tượng điểm (số đối tượng trên 100 cm2).
• p: Đối tượng diện tích nhỏ nhất trên thực địa (km2)
• P: Diện tích nhỏ nhất trên bản đồ tương ứng với p (cm2).
Khi lựa chọn tỷ lệ bản đồ người ta thường phải căn cứ theo mục đích ý nghĩa bản đồ,
yêu cầu độ chính xác khi đo đạc trên bản đồ, mức độ đầy đủ khi truyền đạt, thể hiện đối
tượng từ thực tế lên bản đồ.
b. Lựa chọn phép chiếu bản đồ

Việc lựa chọn phép chiếu cho bản đồ phụ thuộc vào loại bản đồ cần thành lập:
• Bản đồ theo tiêu chuẩn (Bản đồ địa lý chung): Phép chiếu theo tiêu chuẩn.
• Bản đồ chuyên đề: Phụ thuộc vào mục đích, yêu cầu, ý nghĩa, vị trí địa lý, kích
thước lành thổ mà người ta lựa chọn phép chiếu cho phù hợp.
c. Lựa chọn và trình bày lưới toạ độ, lưới chiếu bản đồ
Bản đồ là mô hình ghi lại vị trí không gian của đối tượng trong hệ toạ độ đã được
lựa chọn. Hệ toạ độ này cần có lưới toạ độ cần thiết cho xác định tọa độ điểm bất kỳ trên
bản đồ.
Trên bản đồ địa lý người ta thường sử dụng hệ toạ độ địa lý để xác định vị trí các
điểm, đối tượng trên bề mặt Trái đất tương đối so với bề mặt Elipsoid.

Để xác định toạ độ địa lý người ta thường dùng lưới chiếu bản đồ. Lưới chiếu bản đồ
là hình ảnh của phép chiếu bản đồ được thể hiện thông qua lưới đường kinh tuyến và vĩ
tuyến.
Bảng 4.1. Khoảng cách giữa các đường kinh tuyến và vĩ tuyến trên lưới chiếu bản đồ
Tỷ lệ bản đồ
Bản đồ 1:500.000 1:10.000.000
1:1.000.000 1:5.000.000 1:7.500.000
1:2.500.000 1:15.000.000
Để bàn 30’ 10 20 40 50
Treo tường 10 20 4 – 60 80 100
d. Soạn thảo sơ đồ bố cục bản đồ

Trên sơ đồ bố cục thường bao gồm:
• Xác định ranh giới, giới hạn vùng lãnh thổ bản đồ và vị trí tương đối của nó so
với khung bản đồ.
• Sự phân bố, bố trí tên gọi bản đồ, tỷ lệ bản đồ.
Bảng chú giải, các khái niệm bổ sung hỗ trợ, các đồ thị biểu đồ và các bản đồ phụ
(nếu thấy cần)...
Mục đích chính của công việc soạn thảo sơ đồ bố cục bản đồ là:
• Đảm bảo cho bản đồ có bố cục mang tính khoa học thực tiễn.
• Thuận tiện cho sử dụng bản đồ.
• Đáp ứng yêu cầu và tính thẩm mỹ cho bản đồ.
• Đáp ứng yêu cầu kỹ thuật (kích thước giấy in, kích thước và khả năng của máy
in ốp sét...).
Thiết kế sơ đồ bố cục bản đồ là làm bản maket, sơ đồ bố cục cho tờ bản đồ, trên đó
chỉ ra:
• Kích thước tờ bản đồ.
• Khung bản đồ (kích thước khung trong, khung ngoài).
• Vị trí lãnh thổ bản đồ.
• Phân bố vị trí tên bản đồ, bảng chú giải,...
• Một số thông tin về cơ sở sản xuất bản đồ, người chịu trách nhiệm xuất bản, năm
xuất bản,...
• Kích thước, tỷ lệ sơ đồ bố cục tốt nhất là bằng tỷ lệ bản đồ cần lập, cũng có thể
nhỏ hơn 1.5 – 2 lần.
Để giải quyết nhiệm vụ này không chỉ với các tờ bản đồ riêng mà cần cho các bản đồ
nhiều tờ và xêri bản đồ, tập bản đồ.
e. Các yếu tố cơ sở toán học khác

Phụ thuộc vào mục đích sử dụng, tỉ lệ bản đồ, nội dung thể hiện của bản đồ mà người
ta quy định phải đưa thêm một số yếu tố cơ sở toán học lên trên bản đồ.

Ví dụ: Bản đồ địa chính tỉ lệ lớn yêu cầu đưa thêm một số điểm độ cao đặc trưng, một
số điểm khống chế trắc địa địa chính. Hay như bản đồ hằng hải chúng ta phải đưa thêm
vị trí của các ngọn hải đăng.
Ngày nay với sự phát triển về khoa học, công nghệ thì việc thiết kế cơ sở toán học cho
tờ bản đồ được thựa hiện trên máy tính và các phần mềm chuyên dụng, phần mềm phổ
biến nhất hiện nay là MicroStation.
4.2.2.3. Soạn thảo nội dung bản đồ

a. Xác định các yếu tố nội dung bản đồ
Để xác định các yếu tố nội dung của bản đồ chúng ta cần xem xét:
• Mục đích của bản đồ.
• Thể loại bản đồ: Bản đồ đã được chuẩn hóa (chia làm 7 lớp nội dung).
Đối với bản đồ chuyên đề: Nội dung của bản đồ được chia làm hai nhóm: Nhóm nền
cơ sở địa lý và nhóm nội dung chuyên đề.
Nền cơ sở địa lý: Là các yếu tố cơ bản của vùng lãnh thổ mà bản đồ thể hiện, dựa vào
đó để người ta đưa nội dung cần thể hiện lên. Mức độ chi tiết của nền cơ sở địa lý phụ
thuộc vào mối quan hệ hỗ trợ cho nội dung chuyên đề mà bản đồ cẩn thể hiện.
b. Lựa chọn cách phân loại, các đặc điểm và chỉ số của nội dung bản đồ
Về nguyên tắc phân loại nội dung bản đồ được thực hiện theo nguyên tắc từ chung
đến riêng, từ khái quát đến chi tiết.
c. Chỉ dẫn tổng quát hoá nội dung bản đồ

Trong quá trình thành lập bản đồ, sự sáng tạo khoa học của nhà bản đồ được thể hiện
rõ ràng, mạnh mẽ trong tổng quát hoá và soạn thảo hệ thống ký hiệu bản đồ.
Nhiệm vụ tổng quát hoá bản đồ được thực hiện chủ yếu ở 2 giai đoạn:
• Ở giai đoạn thiết kế là soạn thảo ra các chỉ dẫn tổng quát hoá nội dung (phân loại
đối tượng, đặt chỉ tiêu lựa chọn lấy, bỏ,...); chỉ dẫn các phương pháp và phương
tiện thể hiện.
• Ở giai đoạn thành lập là thực hiện các chỉ dẫn đã nêu trong thiết kế kỹ thuật bản
đồ để đưa lên bản gốc các nội dung đã được tổng quát hoá.
Trong chỉ dẫn thiết kế kỹ thuật thường bao gồm:
• Chỉ ra các đối tượng, yếu tố nội dung phải thể hiện đầy đủ khi chuyển vẽ bản đồ
từ tư liệu.
• Trình bày các nguyên tắc chính chọn lựa, lấy, bỏ các yếu tố nội dung còn lại
tương ứng với độ lớn, ý nghĩa và mối quan hệ với đặc điểm địa lý lãnh thổ.
• Chỉ dẫn các yếu tố, đối tượng đặc biệt cần đưa lên bản đồ.
• Đặt ra mức độ chi tiết khi truyền đạt các đối tượng chính cho từng yếu tố nội
dung bản đồ.

d. Xác định các chỉ số tổng quát hoá

Khi phân tích bản đồ một cách hệ thống thông qua các ký hiệu và dấu hiệu của nó
người ta có thể giải quyết được một số vấn đề về chỉ số tổng quát hoá:
• Đặt ra tải trọng đồ hoạ cho bản đồ cần thiết kế (giá trị lớn nhất và tối ưu cho tải
trọng bản đồ).
• Chỉ ra được mật độ của đối tượng trên thực địa và mức độ chọn lọc các đối
tượng này cho phù hợp với đặc điểm địa lý lãnh thổ.
• Xác định kích thước nhỏ nhất của đối tượng cho các yêu tố nội dung khác nhau
của bản đồ.
• Xác định mức độ chi tiết có thể cho các đường, đường viền đối tượng và chỉ rõ
các giá trị cụ thể.
Việc lựa chọn các chỉ số tổng quát hoá còn bao gồm cả việc lựa chọn các thang tầng
đặc trưng cho đặc tính chất lượng, số lượng của các yếu tố nội dung bản đồ.
4.2.2.4. Thiết kế trình bày bản đồ

Nhiệm vụ của thiết kế trình bày bản đồ là:
• Soạn thảo và thiết kế hệ thống ký hiệu tương ứng với nội dung bản đồ.
• Thiết kế bảng chú giải.
a. Thiết kế hệ thống ký hiệu bản đồ

• Đáp ứng được các yêu cầu đối với hệ thống ký hiệu bản đồ.
• Phản ánh trung thực khách quan về đối tượng thể hiện về vị trí.
• Đảm bảo tính đơn giản dễ vẽ, dễ định vị, sử dụng ít màu sắc.
• Ký hiệu nội dung bản đồ dựa vào các đặc trưng biến trị của ký hiệu bản đồ.
b. Soạn thảo và thiết kế bảng chú giải

Yêu cầu đối với bảng chú giải:
• Ký hiệu trên bản đồ và trên bảng chú giải phải tương ứng với nhau.
• Hệ thống ký hiệu phải có tính logic về mặt tự nhiên, về mặt phân nhóm nội dung
bản đồ như Atlas thì bảng chú giải chung cho cả tập bản đồ.
• Phải có sự rõ ràng, đầy đủ và giải thích ngắn gọn ý nghĩa nội dung bản đồ, các
ký hiệu trên bảng chú giải phải được thể hiện đầy đủ rõ ràng tương ứng với nội
dung cần thể hiện.
• Để giải quyết được nhiệm vụ thông thường người ta phải thiết kế thử nghiệm,
thiết kế mẫu để từ đó tìm ra phương hướng tối ưu cho việc trình bày bản đồ.
c. Thiết kế mỹ thuật cho bản đồ

• Lựa chọn màu sắc sử dụng để thể hiện nội dung bản đồ tương ứng với khả năng
sinh lý của mắt người.
• Màu sắc phải phù hợp, gợi nhớ đến hình ảnh thực của đối tượng nội dung bản đồ.

• Việc lựa chọn màu sắc cũng phải phù hợp với phong tục tập quán của địa phương
dân tộc.
• Màu sắc thể hiện trên bản đồ phải được sử dụng phối hợp tuân thủ nguyên tắc
tổ hợp màu trong mỹ thuật, hội họa.
4.2.2.5. Thiết kế chuẩn bị in bản đồ

Sau khi đã thành lập được bản đồ gốc để in ra số lượng lớn người ta phải thực hiện công
việc chuẩn bị in và in bản đồ. Chuẩn bị in và in bản đồ được thực hiện bằng nhiều công
nghệ khác nhau do đó việc thiết kế chuẩn bị in bản đồ là đề xuất thử nghiệm và đưa ra một
quy trình công nghệ tối ưu nhất cho quá trình chuẩn bị in bản đồ.
Để giải quyết nhiệm vụ này thì trong quá trình in bản dồ là sự kết hợp của các nhà
bản đồ và các chuyên gia về lĩnh vực in ấn.
4.3. CÔNG TÁC CHUẨN BỊ VÀ BIÊN TẬP BẢN ĐỒ

4.3.1. KHÁI NIỆM VỀ BIÊN TẬP BẢN ĐỒ
Biên tập bản đồ là một trong các dạng công việc chính trong sản xuất bản đồ. Được chia
làm 2 loại công việc sau:
• Công tác chuẩn bị biên tập.
• Biên tập trong toàn bộ các giai đoạn sản xuất bản đồ.
Công tác chuẩn bị biên tập là giai đoạn đầu tiên của quy trình sản xuất bản đồ. Ở
giai đoạn này người ta tiến hành:
• Thiết kế bản đồ và các công việc khác có liên quan.
• Soạn thảo tài liệu biên tập.
Công việc chuẩn bị biên tập được tiến hành đồng thời với thiết kế bản đồ, bao gồm:
• Các công việc tổ chức chuẩn bị.
• Thu thập, hệ thống hoá và phân tích các tư liệu bản đồ.
Kế hoạch biên tập được soạn thảo trên cơ sở các tư liệu thiết kế bản đồ. Nó là tài
liệu cơ bản thiết kế bản đồ (gồm các tư liệu cho trước và chỉ dẫn thành lập, chuẩn bị in và
in bản đồ). Biên tập trong quá trình thành lập, chuẩn bị in và in bản đồ bao trùm toàn bộ
các chỉ đạo kỹ thuật, kiểm tra chất lượng trong các giai đoạn sản xuất bản đồ.
Biên tập viên bản đồ là người thực hiện các công việc biên tập. Họ là những nhà
bản đồ có kinh nghiệm, là nhà lãnh đạo sản xuất bản đồ. Họ lãnh đạo và kiểm tra các giai
đoạn sản xuất bản đồ cho phù hợp và tuân thủ theo các quy phạm đã đề ra cho bản đồ.
Cùng làm việc với biên tập viên bản đồ còn có biên tập viên kỹ thuật, đặc biệt là biên tập
viên kỹ thuật trong giai đoạn chuẩn bị in và in bản đồ.

4.3.2. CÔNG TÁC CHUẨN BỊ BIÊN TẬP BẢN ĐỒ

4.3.2.1. Công tác tổ chức chuẩn bị
Công tác chuẩn bị về phương diện tổ chức xuyên suốt trong từng công việc của giai đoạn
chuẩn bị biên tập bản đồ.
Ở giai đoạn đầu tiên, biên tập viên bản đồ soạn thảo các nhiệm vụ kỹ thuật cho thiết
kế bản đồ và các nhiệm vụ khác.
Công việc chuẩn bị bao gồm xem xét và đánh giá các tư liệu trong sản xuất bản đồ
(các bản đồ gốc, makét nội dung chuyên đề, các biểu bảng,...). Sự nghiên cứu, xem xét này
nhằm đặt ra các điều kiện thuận lợi cho công việc thành lập bản đồ, sự phù hợp với quy
phạm và các tài liệu định mức khác. Ngoài ra, để lập ra các tài liệu biên tập cần có sự hợp
tác của các cơ quan, các chuyên gia chuyên ngành có liên quan đến đề tài nội dung bản đồ
(cung cấp các tư liệu,...).
4.3.2.2. Thu thập và hệ thống hoá các tư liệu bản đồ

Nhiệm vụ quan trọng của sản xuất bản đồ là cung cấp đầy đủ các tư liệu bản đồ cho các
công việc biên tập và thành lập bản đồ. Các dạng công việc ở giai đoạn này gồm:
• Thu thập, hệ thống hoá, bảo quản và cung cấp tư liệu bản đồ cho sử dụng, sản xuất.
• Sắp xếp và giới thiệu các bản đồ, atlas, chuẩn bị các chỉ dẫn, phương pháp tra cứu
bản đồ.
Các tư liệu bản đồ là: Các bản đồ địa hình, bản đồ địa lý chung, ảnh hàng không, ảnh mặt
đất, các bản đồ chuyên đề, các tài liệu tham khảo, niêm giám thống kê. Trong số đó có tư liệu
được dùng hết, có cái chỉ dùng tra cứu một vấn đề nào đó trong quá trình thành lập bản đồ.
Các tư liệu này được kiểm kê, hệ thống hoá và ghi vào tài liệu (ở dạng bảng tra danh
mục, phiếu tra tìm như trong các thư viện).
Tất cả các tư liệu bản đồ có thể chia thành 2 dạng chính:
• Dạng đồ hoạ.
• Dạng văn bản, số liệu biểu bảng.
Ngày nay, người ta ứng dụng các công nghệ tin học để thu nhập, bảo quản, truy nhập,
cung cấp các thông tin bản đồ. Các bản đồ có thể thành lập và lưu trữ ở dạng bản đồ số.
4.3.2.3. Soạn thảo các tài liệu biên tập cho sản xuất tác phẩm bản đồ
và các dạng tài liệu
Soạn thảo tài liệu biên tập bản đồ và thiết kế bản đồ là 2 quá trình tương hỗ liên quan với
nhau. Chúng được thực hiện đồng thời trong thứ tự xác định, khi biên tập viên quyết định
các vấn đề về cấu trúc bản đồ, nội dung bản đồ, nguyên tắc tổng quát hoá, công nghệ sản
xuất bản đồ.
Thiết kế bản đồ và các giải pháp kỹ thuật trên bản đồ kết hợp với các nguyên tắc biên
tập tạo ra tài liệu biên tập cho sản xuất tờ bản đồ cụ thể.

Tài liệu biên tập được chia làm 2 loại:

• Tài liệu biên tập chung (cho các loại bản đồ).
• Tài liệu biên tập cho sản xuất tờ bản đồ cụ thể.
■■ Tài liệu chung cho biên tập gồm:

• Lý thuyết chung cho sản xuất các dạng, loại bản đồ khác nhau; các hướng dẫn
cho in bản đồ, các quy phạm, định mức, bảng ký hiệu quy ước, các hướng dẫn
tư liệu kỹ thuật.
• Các thiết kế biên tập kỹ thuật, đề cương cho các tác phẩm bản đồ lớn (Bản đồ
nhiều tờ, sêri bản đồ, atlas).
■■ Lý lịch bản đồ là tài liệu sản xuất. Được hoàn thành cho chuẩn bị công việc và trong
quá trình sản xuất bản đồ ở tất cả các giai đoạn. Lý lịch bản đồ có thể cho biết các chỉ dẫn
biên tập kỹ thuật về thành lập tờ bản đồ mới hoàn thành. Trong đó, cần thể hiện các khái
niệm cụ thể về các tư liệu bản đồ, các phương pháp và mức độ thể hiện chúng, đặc điểm
hoàn thành các loại công việc. Ghi chép tất cả các tư liệu, nguyên liệu dùng để thành lập
bản đồ, các bước thử nét và thử màu bản đồ.
Lý lịch bản đồ ghi chép cụ thể người thực hiện công việc, người kiểm tra, người biên
tập, ngày tháng thực hiện và hoàn thành công việc.
■■ Sơ đồ biên tập được thành lập trong trường hợp vùng lãnh thổ bản đồ thể hiện và
bản đồ cần thành lập không có các đặc điểm tính chất chung.
Biên tập viên thành lập sơ đồ trên giấy vẽ (60 x 90 cm). Nội dung của nó gồm các khái
niệm về đặc điểm vùng lãnh thổ, các chỉ dẫn thành lập các yếu tố nội dung và các phụ lục.
Tài liệu biên tập được soạn thảo không những cho các bản đồ mới làm mà cả với các bản
đồ tái bản, in lại.
4.3.3. CÔNG TÁC BIÊN TẬP BẢN ĐỒ

4.3.3.1. Công việc chuẩn bị biên tập và soạn thảo các tài liệu biên tập
cho sản xuất bản đồ
Biên tập tờ bản đồ cụ thể trong giai đoạn chuẩn bị biên tập bản đồ ngoài thiết kế bao gồm:
• Làm sáng tỏ, thu thập, phân tích các tư liệu bản đồ.
• Nghiên cứu vùng lãnh thổ, đối tượng, hiện tượng bản đồ thể hiện.
• Soạn thảo kế hoạch biên tập (hướng dẫn biên tập).
Mục đích chính của thu thập, phân tích và đánh giá các tư liệu bản đồ và các tư liệu
khác là lựa chọn, xác định nguồn tư liệu chính, phụ cần thiết cho chuẩn bị biên tập và
thành lập bản đồ. Công việc thu thập tài liệu được thực hiện theo đơn đặt, yêu cầu của
biên tập viên. Chúng có thể lấy, tìm ở bộ phận lưu trữ, ở các cơ quan, thư viện khác nhau.
Phân tích tư liệu bản đồ được tiến hành theo mục đích, nội dung bản đồ.
Khi đánh giá các thông tin, tư liệu bản đồ cần tính đến:

• Mức độ hiện đại, mới, đầy đủ, chi tiết của nội dung.
• Độ chính xác.
• Sự tương ứng của bản đồ với thực tế.
• Khả năng ứng dụng công nghệ mới trong sản xuất.
• Mục đích khoa học và ý tưởng của bản đồ.
Khi phân tích, đánh giá tư liệu bản đồ cần: Nghiên cứu kỹ các nguồn tư liệu để nhận
được các khái niệm về đối tượng, cách tổng quát hoá đối tượng; cần sử dụng các bản đồ
trực nhật để thống kê sự thay đổi của khu vực bản đồ thể hiện.
Kế hoạch biên tập gồm các phần chính sau:
• Các khái niệm chung về bản đồ, về mục đích và các đặc tính cơ bản của bản đồ.
• Cơ sở toán học bản đồ, các chỉ dẫn xây dựng.
• Các tư liệu bản đồ, các chỉ dẫn thứ tự và phương pháp sử dụng chúng.
• Đặc điểm địa lý và các khái niệm về các đối tượng bản đồ.
• Các yếu tố nội dung bản đồ, các chỉ dẫn thành lập và tổng quát hóa chúng.
• Công nghệ thành lập, chuẩn bị in và in bản đồ.
Trong phần kế hoạch biên tập có công nghệ thành lập, trình bày, chuẩn bị in và in bản
đồ với các chỉ dẫn đầy đủ, ngắn gọn (tỷ lệ bản gốc biên vẽ, bản gốc thanh vẽ, số lượng bản
gốc, nguyên liệu để làm bản gốc (giấy, điamát,...)).
4.3.3.2. Biên tập bản đồ trong giai đoạn thành lập, chuẩn bị in và in
bản đồ
■■ Trong quá trình thành lập bản đồ, biên tập viên làm công việc lãnh đạo kỹ thuật
cho người thành lập và kiểm tra bản đồ. Mục đích chính là đảm bảo các công việc thành
lập bản đồ được thực hiện với chất lượng cao. Để đạt được điều này, người thực hiện phải
chấp hành, tuân thủ nghiêm ngặt các chỉ dẫn (quy trình, quy phạm, hướng dẫn biên tập).
• Biên tập viên phải cho người thành lập bản đồ nghiên cứu và làm quen với kế
hoạch biên tập, công nghệ sản xuất, yêu cầu kỹ thuật, chất lượng với sản phẩm.
• Biên tập viên tư vấn, giải quyết các vấn đề nảy sinh trong quá trình thành lập bản đồ
ngay tại nơi làm việc. Toàn bộ hoạt động của biên tập viên nhằm đảm bảo sản phẩm
bản đồ có tính khoa học, chính trị cao, có tính sáng tạo của người thành lập bản đồ.
• Biên tập viên phải tiến hành theo dõi, hướng dẫn thường xuyên công việc thành
lập bản đồ (từng công việc, từng nội dung), hướng dẫn sử dụng các tài liệu biên
tập, các nguyên liệu mới, công nghệ trang thiết bị mới. Khi kiểm tra xem xét bản
gốc biên vẽ người biên tập viên xem xét chất lượng thành lập tất cả các yếu tố nội
dung, kiểm tra sự đúng đắn chọn lọc và loại bỏ, khái quát đối tượng, sự áp dụng
các ký hiệu quy ước cho bản đồ, sự phù hợp nội dung với các bản đồ khác lân cận
(đối với bản đồ địa hình).

• Biên tập viên đặc biệt chú ý hướng dẫn thể hiện các nội dung bản đồ có liên quan
đến chủ trương, chính sách và các tài liệu pháp lý của nhà nước (như ranh giới
hành chính – chính trị,...).
• Biên tập viên cũng là người chỉ đạo, kiểm tra sửa chữa các sai sót trong các bước
công việc. Sau khi kiểm tra, hoàn thành toàn bộ công việc thành lập bản đồ gốc
biên vẽ, tiến hành ghi lý lịch bản đồ và ký duyệt. Sau đó, các bản đồ gốc biên vẽ
được chuyển đến bộ phận kiểm tra kỹ thuật và đến bộ phận chuẩn bị in và in
bản đồ.
■■ Mục đích biên tập trong giai đoạn trình bày và chuẩn bị in bản đồ là đảm bảo
chuẩn bị tốt các bản thanh vẽ tương ứng với ký hiệu quy ước, với bản gốc biên vẽ về nội
dung, tuân thủ công nghệ hoàn thành công việc ở giai đoạn này. Sau khi kiểm tra bản gốc
thanh vẽ, vờn bóng địa hình (nếu có), bản gốc màu, mẫu hướng dẫn phân tô tách màu,
bản thử nét, lý lịch bản đồ, biên tập viên ký duyệt rồi chuyển sang OTK và chuyển cho bộ
phận in bản đồ.
■■ Trong giai đoạn in bản đồ, biên tập viên cùng với biên tập viên kỹ thuật giải quyết
các vấn đề có liên quan đến yêu cầu và khả năng của công nghệ in ấn (phương pháp phiên
hình, phương pháp chế khuôn in, lựa chọn máy in,...).
• Biên tập viên xem xét cẩn thận bản thử màu và các ghi chú, nhận xét của biên tập
viên kỹ thuật, của người kiểm tra, sau đó ký duyệt lên bản thử màu.
• Biên tập viên cũng xem xét các tờ in kiểm tra trong quá trình in ấn xuất bản đồ
và ký duyệt cho phát hành bản đồ.
• Khi in lại các bản đồ (còn có khuôn in, bản gốc) biên tập viên chỉ ra, xác định sự
thay đổi của lãnh thổ bản đồ so với bản đồ cũ từ đó xác định các nội dung bản đồ
cần hiệu chỉnh và phương pháp hiệu chỉnh bản đồ. Tuỳ thuộc vào mức độ thay
đổi nội dung trên bản đồ cũ mà người ta quyết định hiệu chỉnh bản đồ hay làm
mới bản đồ (thông thường nội dung bản đồ thay đổi dưới 45% thì hiệu chỉnh,
nếu lớn hơn 45% nội dung thì tiến hành làm mới bản đồ.
4.4. CÁC THIẾT BỊ KỸ THUẬT ĐƯỢC SỬ

DỤNG TRONG SẢN XUẤT BẢN ĐỒ
Trong quy trình sản xuất bản đồ có nhiều công đoạn chính. Ở mỗi giai đoạn có những đặc
thù công việc riêng, do đó khác với các quy trình sản xuất khác, quy trình sản xuất bản
đồ chỉ có thể ứng dụng các thành tựu khoa học kỹ thuật trong một số công việc nhất định
nhằm tăng năng suất lao động, nâng cao chất lượng sản phẩm, rút ngắn thời gian sản xuất,
thuận tiện cho việc lưu trữ, bảo quản sản phẩm,...
Ở giai đoạn đầu: Chuẩn bị biên tập vẫn là công việc quan trọng nhất, nó được quyết
định bởi trình độ của biên tập viên bản đồ (không có máy móc nào có thể thay thế).

Sản phẩm dùng của giai đoạn này là kế hoạch biên tập và các phụ lục, chỉ dẫn kèm theo.
Các tư liệu bản đồ dùng để thành lập bản đồ mới có thể ở dạng bản đồ tư liệu (hình
ảnh bản đồ) hay ở dạng số liệu biểu bảng, văn bản,...để nhập vào máy tính điện tử cần phải
qua quá trình số hoá tư liệu bản đồ.
Số hoá tư liệu bản đồ thực chất là quá trình biến đổi các ngôn ngữ, hình ảnh thông
thường sang dạng ngôn ngữ máy tính.
Quá trình số hoá tư liệu bản đồ có thể được thực hiện bằng những phần mềm chuyên
dụng mua của các hãng máy tính nước ngoài như: Autocad, Mapinfo, Intergraph,... trên
các máy tính điện tử hoặc có thể số hoá bằng các thiết bị thủ công (Bàn số hoá).
Tuỳ thuộc vào trang thiết bị của các cơ sở sản xuất, trình độ tay nghề cán bộ công
nhân viên, nguồn tư liệu bản đồ, yêu cầu kỹ thuật, độ chính xác của bản đồ cần thành lập,
mối liên hệ với quy trình công nghệ sản xuất tiếp theo mà người ta lựa chọn phương pháp
số hoá và các phần mềm dùng để số hoá. Thí dụ đối với các tư liệu bản đồ cũ có hình ảnh
không rõ ràng thì số hoá bằng bàn số hóa, các tư liệu ở dạng số, biểu bảng được nhập qua
bàn phím, các tư liệu bản đồ cũng có thể được quét trên máy quét sau đó số hoá (vectơ
hoá) trên máy tính bằng các phần mềm chuyên dụng.
Theo đặc điểm và các tính năng kỹ thuật, các thiết bị số hoá có thể chia làm 2
nhóm chính:
• Các thiết bị số hoá thủ công (bàn số hoá) được các hãng máy tính nước ngoài sản
xuất (Mỹ, Anh, Đức,...).
• Các trang thiết bị số hoá bán tự động và tự động: Bao gồm các máy quét (scanner)
đen trắng, màu với độ phân giải khác nhau, kích thước bản vẽ từ A4→ A0. Tư liệu
bản đồ sau khi quét trên máy quét được đưa vào máy tính. Bằng các phần mềm
chuyên dụng, người ta tiến hành số hoá. Tuỳ thuộc vào chất lượng hình ảnh đã
quét và phần mềm sử dụng để số hoá, người ta tiến hành số hoá tự động hoặc bán
tự động.
Để thuận tiện cho sử dụng và lưu trữ thông tin bản đồ và cũng để tránh nhầm lẫn, bỏ
sót trong quá trình số hoá bản đồ, người ta thường tiến hành tách lớp nội dung bản đồ.
Việc tách lớp nội dung bản đồ phụ thuộc vào đặc điểm của tư liệu bản đồ, yêu cầu đối với
bản đồ cần lập, sự thuận tiện cho sử dụng và lưu trữ, bảo quản thông tin bản đồ.
Các dữ liệu thông tin bản đồ khi nhập vào máy tính điện tử thường được thể hiện
dưới 2 dạng chính:
• Dạng raster: Đó là dạng lưu và thể hiện hình ảnh bản đồ bằng tập hợp các điểm ảnh
có độ sáng tối, mật độ quang học và màu sắc khác nhau. Chất lượng hình ảnh phụ
thuộc vào độ phân giải của máy móc thiết bị (Kích thước của một đơn vị điểm ảnh:
pixel).
• Dạng vectơ: Hình ảnh bản đồ là tập hợp các điểm có toạ độ xác định (x,y,z) trong
một hệ tọa độ xác định và chúng có mối liên hệ mật thiết với nhau.

Mỗi hình ảnh bản đồ ở dạng dữ liệu này có thể ở 3 dạng:

• Điểm: Đó là các điểm riêng biệt có toạ độ xác định độc lập (x,y,z).
• Đường: Đó là tập hợp của một số điểm có cùng tính chất, đặc điểm, chúng liên
hệ với nhau theo một quy luật nào đó.
• Vùng: Đó là một diện tích được xác định bằng một đường bao xung quanh.
Những điểm nằm trong diện tích này có cùng đặc điểm và tính chất.
Số hoá bản đồ là quá trình chuyển đổi hình ảnh bản đồ tư liệu (dạng rater) sang hình
ảnh bản đồ cần lập (dạng vectơ). Trong quá trình số hoá, người ta có thể tiến hành biên
tập, tổng quát hoá các đối tượng, hiện tượng. Việc biên tập, tổng quát hoá nội dung bản
đồ có thể được thực hiện bằng nhiều cách:
• Tổng quát hoá sơ bộ trước khi số hoá.
• Đồng thời tổng quát hoá trong quá trình số hoá.
• Tổng quát hoá sau khi số hoá.
Sau khi số hoá ta mới được các yếu tố nét bản đồ, người ta dựa vào các yếu tố nét để
tô màu nền bản đồ ở các diện tích cần tô.
Trên máy tính điện tử có thể tạo ra 256 màu từ 3 màu cơ bản. Ba màu cơ bản này có
thể chọn theo các hệ màu khác nhau (tuỳ theo màu của máy tính hay màu do phần mềm
điều khiển). Việc bố trí, sắp xếp chữ số trên bản đồ dựa vào các phông chữ (kiểu, kích
thước chữ) đã cài đặt trên máy tính. Các ký hiệu quy ước dùng cho các đối tượng riêng rẽ
độc lập có thể lấy từ thư viện ngân hàng ký hiệu của mỗi phần mềm hay tự thiết kế (bằng
cách viết các chương trình vẽ ký hiệu bằng ngôn ngữ tương thích của máy tính và phần
mềm).
Sau khi biên tập và thiết kế bản đồ trên máy tính điện tử người ta được bản đồ cần
thành lập ở dạng số (bản đồ số). Bản đồ này có thể hiển thị trên màn hình của máy tính
(để xem, kiểm tra và báo cáo) cũng có thể được ghi vào băng, đĩa từ (VCD). Nếu nối máy
tính điện tử với máy vẽ (ploter) có thể in ra bản đồ trên giấy điamat, trên vật liệu ảnh (tạo
ra bản đồ dạng truyền thống) hoặc nối với máy khắc tạo ra các khuôn in.
Trên máy tính điện tử, nếu bản đồ được thành lập bằng phần mềm đồ hoạ Freehand,
Coreldraw thì còn có khả năng nối với máy in ảnh để tạo ra các phim tách màu (phục vụ
cho giai đoạn chuẩn bị in).

Chương 5
BẢN ĐỒ ĐỊA HÌNH
5.1. ĐỊNH NGHĨA

Bản đồ địa hình là loại bản đồ địa lý chung, có tỷ lệ lớn hơn và bằng 1:1.000.000, là mô
hình thu nhỏ một khu vực của bề mặt Trái đất thông qua phép chiếu toán học nhất định,
có tổng quát hoá và bằng hệ thống ký hiệu phản ánh sự phân bố trạng thái và các mối quan
hệ tương quan nhất định giữa các yếu tố cơ bản của địa lý tự nhiên và kinh tế xã hội với
mức độ đầy đủ, chi tiết và độ chính xác cao, các yếu tố này được biểu thị tương đối như
nhau và phần lớn giữ được hình dạng, kích thước theo tỷ lệ bản đồ, đồng thời giữ được
tính chính xác hình học của ký hiệu và tính tương ứng của yếu tố nội dung cao.
Hình 5.1. Một góc nội dung bản đồ địa hình

Bản đồ địa hình là mô hình đồ họa về mặt đất, nó cho ta khả năng nhận thức bề mặt
địa lý bằng cái nhìn tổng quát, dễ thấy, dễ lấy thông tin, đếm đọc chi tiết hoặc đo đạc
chính xác.
Dựa vào bản đồ địa hình có thể nhanh chóng xác định được tọa độ, độ cao của bất kỳ
điểm nào trên mặt đất; khoảng cách, phương hướng giữa 2 điểm...
Bản đồ địa hình phải đảm bảo những yêu cầu cơ bản sau:
• Bản đồ cần phải rõ ràng, dễ đọc, cho phép định hướng rõ ràng, nhanh chóng ở
ngoài thực địa.
• Các yếu tố biểu thị trên bản đồ phải đầy đủ, chính xác. Mức độ đầy đủ và tỷ mỉ phải
phù hợp với mục đích sử dụng bản đồ và đặc điểm khu vực. Độ chính xác biểu thị
các yếu tố nội dung cần phải phù hợp với tỷ lệ bản đồ.
5.2. MỤC ĐÍCH THÀNH LẬP BẢN ĐỒ ĐỊA HÌNH

• Bản đồ địa hình được dùng làm tài liệu cơ bản để thành lập các bản đồ chuyên đề,
bản đồ địa lý chung có tỉ lệ nhỏ hơn.
• Bản đồ địa hình tỉ lệ 1:500 và 1:1000 để lập thiết kế kỹ thuật các xí nghiệp công
nghiệp và các trạm phát điện, dùng để tiến hành công tác thăm dò và tìm kiếm
thăm dò chi tiết, tính toán trữ lượng các khoáng sản có ích.
• Bản đồ địa hình tỉ lệ 1:2000 và 1:5000 được dùng để thiết kế mặt bằng của các thành
phố và các điểm dân cư khác, được dùng trong công tác quy hoạch…
• Bản đồ địa hình tỉ lệ 1:10.000 và 1:25.000 thường dùng trong công tác quy hoạch
ruộng đất, quản lý ruộng đất, khảo sát các phương án quy hoạch thành phố, dùng để
chọn các tuyến đường sắt và đường ôtô, làm cơ sở đo vẽ thổ nhưỡng thực vật, thiết
kế các công trình thủy nông…
• Bản đồ địa hình tỉ lệ 1:50.000 và 1:100.000 được sử dụng trong lĩnh vực kinh tế quốc
dân, dùng trong công tác quy hoạch và tổ chức các vùng kinh tế, dùng để nghiên
cứu các vùng về địa chất thủy văn… Các bản đồ tỉ lệ 1:100.000 là cơ sở địa lý thành
lập các bản đồ chuyên đề tỉ lệ lớn và trung bình.
5.3. NỘI DUNG CỦA BẢN ĐỒ ĐỊA HÌNH

Các yếu tố cơ bản của bản đồ địa hình là: thuỷ hệ, các điểm dân cư, các đối tượng công
nghiệp, nông nghiệp, văn hoá, mạng lưới các đường giao thông, dáng đất, lớp phủ thực vật
và thổ nhưỡng, các đường ranh giới…
Tất cả các đối tượng nói trên được ghi chú các đặc trưng chất lượng. Khi sử dụng bản
đồ địa hình thì việc định hướng có ý nghĩa quan trọng. Do vậy các vật định hướng cũng
là yếu tố của nội dung của bản đồ địa hình.

5.3.1. ĐỊA VẬT ĐỊNH HƯỚNG

Đó là những đối tượng của khu vực, nó cho phép ta xác định vị trí nhanh chóng và chính
xác trên bản đồ (ví dụ: các toà nhà cao, nhà thờ, cột cây số…) Các địa vật định hướng còn
cả một số địa vật không nhô cao so với mặt đất nhưng dễ dàng nhận biết (ngã ba, ngã tư
đường, các giếng ở ngoài vùng dân cư, cây độc lập..).
5.3.2. HỆ THỐNG THUỶ VĂN

Các yếu tố thuỷ hệ được biểu thị tỷ mỉ trên bản đồ địa hình. Trên bản đồ biểu thị các
đường bờ biển, bờ hồ, bờ của các con sông lớn được vẽ bằng hai nét.
Trên bản đồ biểu thị tất cả các con sông có chiều dài từ 1 cm trở lên. Ngoài ra còn thể
hiện các kênh đào, mương máng, các nguồn nước tự nhiên và nhân tạo. Đồng thời còn
phải thể hiện các thiết bị thuộc thuỷ hệ như: (các bến cảng, cầu, cống, trạm thuỷ điện,
đập…)
Sự biểu thị các yếu tố thuỷ hệ còn được bổ sung bằng các đặc trưng chất lượng và số
lượng, độ mặn của nước, đặc điểm độ cao của đường bờ, độ sâu và độ rộng của sông, tốc
độ nước chảy. Trên bản đồ sông được thể hiện bằng một nét hay hai nét phụ thuộc vào độ
rộng của nó ở thực địa và tỷ lệ bản đồ.
5.3.3. CÁC ĐIỂM DÂN CƯ

Các điểm dân cư là một trong yếu tố quan trọng nhất của bản đồ địa hình.
Các điểm dân cư được đặc trưng bởi kiểu cư trú, số người và ý nghĩa hành chính
chính trị của nó. Theo kiểu cư trú phân ra làm các nhóm: Các thành phố, các điểm dân cư
kiểu thành phố (khu công nhân, khu phố, ven đường sắt, nơi nghỉ mát)
Các điểm dân cư nông thôn (thôn, ấp, nhà độc lập) kiểu dân cư được thể hiện trên
bản đồ địa hình bằng kiểu ghi chú tên của nó.
Khi thể hiện các điểm dân cư trên bản đồ địa hình phải giữ được đặc điểm, đặc trưng
của chúng về quy hoạch cấu trúc. Trên các bản đồ tỷ lệ càng lớn thì sự biểu thị các điểm
dân cư càng tỷ mỉ, khi thu nhỏ tỷ lệ phải tiến hành tổng quát hoá.
Trên bản đồ địa hình tỷ lệ 1:2000 có thể biểu thị tất cả các vật kiến trúc theo kích
thước của chúng, đồng thời thể hiện được đặc điểm của địa vật đặc trưng của vật liệu xây
dựng, độ rộng của các đường trong khu dân cư cũng được thể hiện theo đúng tỷ lệ.
Trên bản đồ địa hình tỷ lệ 1:10.000 các điểm dân cư được thể hiện bằng quy ước ký
hiệu các ngôi nhà và các kiến trúc riêng biệt. Nhưng trong đó phải có lựa chọn nhất định.
Trong một số trường hợp phải thay đổi kích thước về mặt bằng độ rộng của đường sá
trong khu dân cư.
Trên bản đồ địa hình tỷ lệ 1:25.000 đến 1:100.000 thì sự biểu thị không phải chủ yếu là
các vật kiến trúc riêng biệt mà là các ô phố. Trong đó đặc trưng số lượng được khái quát.
Với bản đồ 1:100.000 thì các ngôi nhà trong ô phố không được thể hiện. Sự biểu thị các

đường phố với độ rộng quy định (0.5-0.8 mm) điều này mang đến sự ảnh hưởng là giảm
diện tích các ô phố trên bản đồ.
Các bản đồ tỷ lệ 1:100.000 và nhỏ hơn phải biểu thị tất cả các điểm dân cư.
5.3.4. MẠNG LƯỚI ĐƯỜNG SÁ GIAO THÔNG

VÀ ĐƯỜNG DÂY LIÊN LẠC
Trên các bản đồ địa hình mạng lưới đường sá được thể hiện tỷ mỉ về khả năng giao thông
và trạng thái của đường. Mạng lưới đường sá được thể hiện chi tiết hoặc là khái lược tuỳ
thuộc vào bản đồ. Do vậy cần phải phản ánh đúng đắn mật độ của lưới đường sá giao
thông cụ thể là hướng, vị trí của các con đường và chất lượng của chúng.
Trong các bản đồ địa hình đường sá được phân ra thành nhiều loại gồm: đường sắt,
đường rải mặt, đường đất. Các đường sắt được phân chia theo độ rộng của các đường ray,
theo số đường ray, trạng thái của đường, dạng đầu máy xe lửa. Trên đường sắt phải biểu
thị được các nhà ga, các kiến trúc và trang thiết bị thuộc đường sắt (tháp nước, trạm canh,
các đoạn đường ngầm, các đoạn đường đắp cao, cầu cống…)
Ngoài ra còn có các loại đường cũng phải đề cập trên bản đồ là:
• Các đường quốc lộ, tỉnh lộ, huyện lộ.
• Các đường rải nhựa tốt.
• Các đường đá.
• Các đường đất lớn.
• Các đường mòn.
Các đường mòn trên các bản đồ tỷ lệ 1:10.000 và lớn hơn thể hiện tất cả các con
đường, trên các bản đồ tỷ lệ 1:25.000 thì thể hiện có sự lựa chọn như con đường trên đồng
ruộng và ở những nơi đường xá có mật độ cao. Còn ở các bản đồ có tỷ lệ nhỏ hơn thì sự
lựa chọn phải có sự khái quát cao hơn.
Khi lựa chọn phải xét được ý nghĩa của các đường xá, phải biểu thị những con đường
đảm bảo mối liên hệ giữa dân cư với nhau, với các nhà ga, xe lửa, bến tàu, sân bay và các
con đường dẫn đến nguồn nước.
Đặc điểm là khi biểu diễn lưới đường sá trên bản đồ địa hình là phải truyền đạt chính
xác đường sá đảm bảo chất lượng theo đúng tỷ lệ bản đồ. Ngoài ra trên bản đồ địa hình
cần phải thể hiện rõ đường dây liên lạc đó là các đường điện thoại đường điện báo, các
trạm liên lạc, trạm điện thoại, điện báo trạm vô tuyến, đường dây điện cao thế và cả trạm
biến áp.
5.3.5. DÁNG ĐẤT

Dáng đất trên bản đồ địa hình được biểu thị bằng các đường bình độ khoảng cao đều được
quy định theo từng tỷ lệ bản đồ. Cần thể hiện đầy đủ các tính chất đặc trưng của địa hình
đảm bảo cho mục đích xây dựng đặc biệt là ở đồng bằng. Khi cần thiết có thể biểu thị thêm

Bảng 5.1. Khoảng cao đều của đường đồng mức
Khoảng cao đều (m) Khoảng cao đều (m)

Tỷ lệ bản đồ Tỷ lệ bản đồ
Nhỏ nhất Trung bình Lớn nhất Nhỏ nhất Trung bình Lớn nhất
1:2000 0.5 1 2 1:100.000 20 20 40
1:5000 1 2 5 1:250.000 20 40 40
1:10.000 2.5 2.5 5 1:500.000 50 50 100
1:25.000 2.5 5 10 1:1.000.000 50 100 200
1:50.000 10 10 20
các đường bình độ phụ (bình độ nửa khoảng cao đều) và đường bình độ bổ sung. Trong
nhiều trường hợp người ta còn tăng dày khoảng cao đều cơ bản, khoảng cao đều lớn nhất
thường dùng cho các vùng núi cao.
Trên bản đồ phải biểu thị đầy đủ các dạng địa hình có liên quan đến sự hình thành
tự nhiên (như các dãy núi của đỉnh núi, yên núi, thung lũng…) và các địa hình nhân tạo
(như chỗ đào sâu, chỗ đắp cao, các loại đê đập ngăn nước, các ngôi mộ cổ…).
Trước tiên cần xác định đặc điểm chung của dáng đất và vạch ra dạng địa hình cơ bản
đặc trưng cho dáng đất, chỉ ra các điểm quan trọng phản ánh được đặc điểm độ dốc của
các sườn gần đỉnh, đặc điểm của lòng máng mương suối.
Để đặc trưng đầy đủ hơn cho địa hình trên bản đồ người ta còn ghi chú độ cao đường
bình độ, độ cao của các điểm có tính chất khống chế. Để được địa hình, trên các đường bình
độ ở đỉnh, ở yên núi hoặc ở nơi dạng địa hình không rõ ràng người ta còn đặt vạch chỉ dốc.
Những yếu tố dáng đất mà đường bình độ không thể hiện được thì được biểu thị bằng các
ký hiệu riêng (ví dụ: vách đứng, núi đá vôi) ngoài ra trên bản đồ địa hình còn ghi chú độ cao.
Trước khi biên vẽ dáng đất thì phải xác định rõ những đặc điểm chung và những dạng
địa hình cơ bản và đặc trưng của nó.
5.3.6. LỚP PHỦ THỰC VẬT VÀ ĐẤT

Trên các bản đồ địa hình các loại rừng, vườn cây, đồn điền, ruộng, đồng cỏ, thảo nguyên,
cát mặn… Ranh giới của các khu thực phủ và của các loại đất thì được biểu thị bằng các
đường chấm. Còn diện tích bên trong đường viền thì vẽ các ký hiệu quy ước đặc trưng cho
từng loại đất (trừ ruộng cày cấy thì diện tích để trống) ranh giới đường viền yêu cầu cần
phải rõ nét, rõ ràng đặc biệt là các chỗ chẳng hạn dùng các ký hiệu khác nhau để phân biệt
loại đầm lầy, đầm qua lại được, đầm khó đi qua và đầm không đi qua được. Ngoài ra còn
phải ghi chú độ sâu của đầm (tính tới nơi đất cứng)
Rừng được phân ra rừng già, rừng non, rừng dày, rừng thưa và ghi chú độ cao của cây,
đường kính, loại cây trồng. Đồng cỏ phân ra đồng cỏ khô, đồng cỏ ướt. Thảo nguyên phân
ra thảo nguyên có cây, thảo nguyên bán hoang mạc, thảo nguyên có đá.
Khi tiến hành vẽ thực vật và loại đất đá thì đều phải tiến hành lựa chọn và khái quát
việc chọn lọc dựa theo tiêu chuẩn kích thước diện tích nhỏ nhất của các đường viền thể
hiện trên bản đồ. Nên những nơi tập trung nhiều đường viền có diện tích nhỏ hơn tiêu

chuẩn thì không được loại bỏ mà phải thể hiện bằng cách kết hợp với các loại đất hoặc
thực vật hoặc gộp vào một đường viền chung, hoặc dùng ký hiệu quy ước không cần
đường viền. Ranh giới của các loại thực vật và đất cần được thể hiện chính xác về phương
diện đồ hoạ, thể hiện rõ ràng những chỗ ngoặt có ý nghĩa định hướng.
5.3.7. RANH GIỚI ĐỊA GIỚI HÀNH CHÍNH

Ngoài đường biên giới quốc gia trên các bản đồ địa hình còn phải biểu thị các địa giới của
các cấp hành chính. Cụ thể là trên các bản đồ có tỷ lệ 1:5000 và lớn hơn thì biểu thị từ địa
giới xã trở lên, trên bản đồ tỷ lệ 1:100000 thì không biểu thị địa giới xã. Các đường ranh
giới phân chia hành chính- chính trị đòi hỏi phải biểu thị rõ ràng, chính xác.
5.4. CƠ SỞ TOÁN HỌC CỦA BẢN ĐỒ ĐỊA HÌNH

Cơ sở toán học của bản đồ địa hình bao gồm các yếu tố: tỷ lệ, hệ thống toạ độ, phép chiếu,
sự phân mảnh.
■■ Hệ thống tỷ lệ: Theo quy phạm bản đồ địa hình trước năm 2000, nước ta dùng
dãy tỷ lệ như hầu hết các nước khác trên thế giới, gồm các tỷ lệ: 1:2000, 1:5000, 1:10.000,
1:25.000, 1:50.000 và 1:100.000. Sau năm 2000, hệ thống tỷ lệ bản đồ địa hình nước ta theo
quy phạm mới còn có thêm các tỷ lệ: 1:500 và 1:1000.
■■ Hệ thống toạ độ và phép chiếu: Bản đồ nước ta trước năm 2000 đều sử dụng múi
chiếu Gauss, trong hệ thống múi 6o đối với các bản đồ có tỷ lệ từ 1:500.000 đến 1:25.000,
trong hệ thống múi 3o đối với các bản đồ có tỷ lệ ≥10.000.
Từ tháng 7/2000, Tổng cục Địa chính đã công bố và đưa vào sử dụng hệ quy chiếu và
hệ toạ độ quốc gia VN-2000 – được áp dụng thống nhất để xây dựng hệ thống bản đồ địa
hình và áp dụng trong việc triển khai các dự án (hoặc luận chứng kinh tế kỹ thuật) về đo
vẽ bản đồ điạ hình với lưới chiếu toạ độ phẳng cơ bản là lưới chiếu hình trụ ngang đồng
góc UTM quốc tế. Lưới chiếu bản đồ được quy định như sau:
• Sử dụng lưới chiếu hình nón đồng góc với 2 vĩ tuyến chuẩn 11o và 21o để thể hiện
các bản đồ địa hình cơ bản ở tỷ lệ 1:1.000.000.
• Sử dụng lưới chiếu hình trụ ngang đồng góc với múi chiếu 6o có hệ số điều chỉnh
tỷ lệ biến dạng chiều dài k0 = 0,9996 để thể hiện các bản đồ địa hình cơ bản tỷ lệ
từ 1:500.000 đến 1:25.000.
• Sử dụng lưới chiếu hình trụ ngang đồng góc với múi chiếu 3o có hệ số điều chỉnh
tỷ lệ biến dạng chiều dài k0 = 0,9999 để thể hiện các bản đồ địa hình cơ bản tỷ lệ
từ 1:10.000 đến 1:2.000.
■■ Sự phân mảnh: Để tiện sử dụng các bản đồ địa hình người ta phải thiết lập hệ
thống phân mảnh và danh pháp chặt chẽ, trên cơ sở phân mảnh và danh pháp của bản đồ
tỷ lệ 1:100.000.

5.4.7.1. Phân mảnh và đặt phiên hiệu mảnh bản đồ địa hình tỷ lệ
1:1.000.000
Mảnh bản đồ tỷ lệ 1:1.000.000 kích thước 40 x 60 là giao nhau của múi 60 chia theo đường
kinh tuyến và đai 40 chia theo đường vĩ tuyến. Ký hiệu múi được đánh bằng số Ả Rập
1,2,3,… bắt đầu từ múi số 1 nằm giữa kinh tuyến 1800 và 1740T, ký hiệu múi tăng từ Đông
sang Tây.
Tờ bản đồ tỷ lệ 4 mảnh tỷ lệ 4 mảnh tỷ lệ

1: 1.000.000 1: 500.000 1: 250.000
96 mảnh tỷ lệ 4 mảnh tỷ lệ 4 mảnh tỷ lệ 4 mảnh tỷ lệ

1: 100.000 1: 50.000 1: 25.000 1: 10.000
256 mảnh tỷ lệ
1: 5.000
9 mảnh tỷ lệ 16 mảnh tỷ lệ
1: 2.000 1: 500
4 mảnh tỷ lệ
1: 1.000
Hình 5.2. Sơ đồ tổng quát phân mảnh bản đồ
Ví dụ:
• múi 1: 1800–1740 T
• múi 30: 60T–00
• múi 31: 00 – 60Đ
• múi 60: 1740 Đ–1800
Ký hiệu đai được đánh bằng các chữ cái La tinh A, B, C… (bỏ qua chữ cái O và I để
tránh nhầm lẫn với số 0 và số 1) bắt đầu từ đai A nằm giữa vĩ tuyến 00 và 40B, ký hiệu đai
tăng từ xích đạo về hai cực.

Hình 5.3. Cách chia mảnh

và đánh số hiệu bản đồ
địa hình tỷ lệ 1:1.000.000
(theo UTM)
Trong hệ thống lưới chiếu UTM quốc tế, người ta đặt trước ký hiệu đai thêm chữ cái
N đối với các đai ở Bắc bán cầu và chữ S đối với các đai ở Nam bán cầu.
Phiên hiệu mảnh bản đồ tỷ lệ 1:1.000.000 trong hệ VN-2000 có dạng X-yy (NX-yy),
trong đó X là ký hiệu đai và yy là ký hiệu múi, phần trong ngoặc là phiên hiệu mảnh theo
kiểu UTM quốc tế.
Hình 5.4 (a) là phiên hiệu mảnh bản đồ tỷ lệ 1:1.000.000 F-48 (NF-48). (F: là ký hiệu
đai; 48 là ký hiệu múi; phần trong ngoặc là phiên hiệu theo UTM quốc tế).
1:500.000
Mỗi mảnh bản đồ tỷ lệ 1:1.000.000 chia thành 4 mảnh bản đồ tỷ lệ 1:500.000, mỗi mảnh
có kích thước 20 x 30, phiên hiệu mảnh đặt bằng các chữ cái A, B, C, D theo thứ tự từ trái
sang phải, từ trên xuống dưới.
Theo kiểu UTM quốc tế, các phiên hiệu A, B, C, D được đánh theo chiều kim đồng
hồ bắt đầu từ góc Tây–Bắc.
Phiên hiệu mảnh bản đồ tỷ lệ 1:500.000 là: phiên hiệu mảnh bản đồ gốc (1:1.000.000)
– ký hiệu mảnh bản đồ 1:500.000 (phiên hiệu theo UTM quốc tế)
Hình 5.4 (b) là ví dụ mảnh bản đồ tỷ lệ 1:500.000 có phiên hiệu F- 48- D (NF-48-C).
1:250.000
Mỗi mảnh bản đồ tỷ lệ 1:500.000 chia thành 4 mảnh bản đồ tỷ lệ 1:250.000, mỗi mảnh có
kích thước 10 x 1030’ ký hiệu bằng các số Ả Rập 1, 2, 3, 4 theo thứ tự từ trái sang phải, từ
trên xuống dưới.
Theo kiểu UTM quốc tế, mảnh bản đồ tỷ lệ 1:1.000.000 chia thành 16 mảnh bản đồ tỷ
lệ 1:250.000. Phiên hiệu mảnh bản đồ 1:250.000 là: phiên hiệu mảnh bản đồ 1:1.000.000
gốc – ký hiệu mảnh bản đồ 1:250.000.
Hình 5.4 (c) là ví dụ mảnh bản đồ tỷ lệ 1:250.000 có phiên hiệu F-48-D-4 (NF-48-16).

1:100.000
Mỗi mảnh bản đồ tỷ lệ 1:1.000.000 chia thành 96 mảnh bản đồ tỷ lệ 1:100.000, mỗi mảnh
có kích thước 30’ x 30’, ký hiệu bằng số Ả Rập từ 1 đến 96 theo thứ tự từ trái sang phải, từ
trên xuống dưới.
Theo kiểu UTM quốc tế, hệ thống bản đồ tỷ lệ 1:100.000 được phân chia độc lập so
với hệ thống bản đồ tỷ l�

Язык

GT - BDH - Giao Trinh Ban Do Hoc

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

GT - BDH - Giao Trinh Ban Do Hoc

Загружено:

Авторское право:

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM

TS. LÊ VĂN THƠ (Chủ biên)

NHÀ XUẤT BẢN NÔNG NGHIỆP

Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ BẢN ĐỒ HỌC 1

Chương 2 CƠ SỞ TOÁN HỌC CỦA BẢN ĐỒ 17

Chương 3 PHƯƠNG PHÁP THỂ HIỆN BẢN ĐỒ

©2017 Giáo trình Bản đồ học iii

Chương 4 THIẾT KẾ VÀ BIÊN TẬP BẢN ĐỒ 63

Chương 5 BẢN ĐỒ ĐỊA HÌNH 77

Chương 6 BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀ 103

©2017 Giáo trình Bản đồ học v

vi ©2017 Giáo trình Bản đồ học

1.1. ĐỊNH NGHĨA BẢN ĐỒ HỌC

©2017 Giáo trình Bản đồ học 1

1.2. ĐỐI TƯỢNG VÀ NHIỆM VỤ CỦA BẢN ĐỒ HỌC

1.3. SƠ LƯỢC LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN

2 ©2017 Giáo trình Bản đồ học

1.3.1.3. Thời kỳ đình trệ của bản đồ học

Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ BẢN ĐỒ HỌC 3

1.3.1.4. Thời kỳ của những phát kiến địa lý vĩ đại

1.3.1.5. Thời kỳ phát triển rực rỡ của bản đồ học

4 ©2017 Giáo trình Bản đồ học

1.3.2. SƠ LƯỢC LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN BẢN ĐỒ HỌC Ở VIỆT NAM

Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ BẢN ĐỒ HỌC 5

1.4. BẢN ĐỒ ĐỊA LÝ

1.4.2. TÍNH CHẤT

6 ©2017 Giáo trình Bản đồ học

1.4.2.2. Tính đo được

1.4.2.3. Tính thông tin

1.5. PHÂN LOẠI BẢN ĐỒ

1.5.1. PHÂN LOẠI BẢN ĐỒ THEO ĐỐI TƯỢNG THỂ HIỆN

Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ BẢN ĐỒ HỌC 7

1.5.2. PHÂN LOẠI BẢN ĐỒ THEO NỘI DUNG

1.5.3. PHÂN LOẠI BẢN ĐỒ THEO TỶ LỆ

1.5.4. PHÂN LOẠI BẢN ĐỒ THEO MỤC ĐÍCH SỬ DỤNG

8 ©2017 Giáo trình Bản đồ học

1.5.5. PHÂN LOẠI BẢN ĐỒ THEO LÃNH THỔ

1.6. CÁC YẾU TỐ CỦA BẢN ĐỒ

1.6.1. CÁC YẾU TỐ NỘI DUNG CỦA BẢN ĐỒ

1.6.2. CÁC YẾU TỐ TOÁN HỌC CỦA BẢN ĐỒ

Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ BẢN ĐỒ HỌC 9

1.6.3. CÁC YẾU TỐ HỖ TRỢ BỔ SUNG CỦA BẢN ĐỒ

1.7. VAI TRÒ CỦA BẢN ĐỒ TRONG

1.7.1. VAI TRÒ CỦA BẢN ĐỒ TRONG THỰC TIỄN

10 ©2017 Giáo trình Bản đồ học

1.7.2. VAI TRÒ CỦA BẢN ĐỒ TRONG KHOA HỌC

Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ BẢN ĐỒ HỌC 11

1.8. TRÁI ĐẤT – QUẢ CẦU ĐỊA LÝ

Hình 1.1. Mặt Geoid Hình 1.2. Elipxoid Trái đất

12 ©2017 Giáo trình Bản đồ học

Bảng 1.1. Kích thước hình Elipxoid

Tác giả Nước Năm a (m) b (m) α

1.8.2. MÔ HÌNH TRÁI ĐẤT – QUẢ CẦU ĐỊA LÝ

Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ BẢN ĐỒ HỌC 13

1.8.3. HỆ TOẠ ĐỘ ĐỊA LÝ

1.8.3.2. Xác định tọa độ địa lý

14 ©2017 Giáo trình Bản đồ học

Xác định tọa độ địa lý trên mặt đất

Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ BẢN ĐỒ HỌC 15

Xác định toạ độ địa lý trên quả địa cầu

■■ Kinh độ cần tìm được tính bằng công thức:

16 ©2017 Giáo trình Bản đồ học

2.1. KHÁI NIỆM VỀ TOÁN BẢN ĐỒ

©2017 Giáo trình Bản đồ học 17

Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ BẢN ĐỒ HỌC 1

Chương 2 CƠ SỞ TOÁN HỌC CỦA BẢN ĐỒ 17

Chương 4 THIẾT KẾ VÀ BIÊN TẬP BẢN ĐỒ 63

Chương 5 BẢN ĐỒ ĐỊA HÌNH 77

Chương 6 BẢN ĐỒ CHUYÊN ĐỀ 103