Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
Sumaq
CORO
4
Somos libres, seámoslo siempre,
y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
ka w sa y
que la Patria al Eterno elevó.
Kuskalla yachasunchik
Declaración Universal de los Derechos Humanos
Qichwa
Qullaw
Personal Social-Ciencia y Tecnología 4
Ruraq
Serafín Calderon Mayta
Mayt’u tupachiq
Gladys Vilma Núñez Alvares
Tani Nathaly Quintasi Portugal
Siq'iq
Archivo DEIB-Digeibira
Allinchasqa qawapaq
Javier Ugaz Aguilar
Impreso enImpreso en
CECOSAMI S.A.
Calle 3 Mza. E Lote 11 Urb. Santa Raquel, Ate, Lima 3 - Perú
RUC 20469820531
Ñiqiyqa:
Yachay wasiyqa:
Aylluyqa:
Yachachiqniyqa:
Wata:
1. Chakranchikkunapa unquyninkuna 10
3. Chakranchikkunata amachasun 18
5. Aymuraypaq allinchakusunchik 28
6. Aymuraypaq llamk'anakuna 32
7. Mikhuykuna huqariy 36
9. Mikhuykuna ch'akichiy 46
Yachana Raphi
Yachana Raphi
Yachaqanaykuna
Chakranchikkunapa unquyninkunamanta chaninchaspa
willasaq.
Qhulla k'ita mikhuykunapa yachayninkunata sut'inchaspa
riqsichisaq.
Chakrakunapa unquynin imayna hampiy qatipaymanta
willasaq.
Chakmaypaq yachaykuna t'aqwisqata riqsichisaq.
Ñawinchaspa rimasunchik.
Chakrataqa sapakuti watukuq
purinapunim, unquyninkuna
qhaway hampiq, chaymanhina
chakranchikqa sumaqta rurun.
Chaymantapas chakramanqa
purinallanpunim wawakuna,
imaraykuchus paykunaqa
allin ch’uya kawsaniyuq,
kallpayuq, mana unquyniyuq,
chay kawsayninta chakraman
churaykun, chakra allin wiñananpaq.
Tapukusun.
Imallatapas aparikuspa yachaqman tapukuq risunchik.
Chakra llamk’aq runapa wasinta purisunchik, chakra
unquyninmanta yachaykunata tapukamusunchik.
¿Ima unquykunataq chakrata hap’in?
¿Imaynatataq chakraq unquyninta riqsisunman?
¿Imanaptintaq chakrata unquy hap’in?
Llamk’asunchik.
¿Huk chakra unquyta imaynatataq riqsisunman?, chayta
qillqarquy.
¿Yacharqankichu?
Chakraman mana unquykuna haykunanpaq, qichimata uchpawan
chaqrusqata hich’ana.
10
¿Yacharqankichu?
Chakranchikman ankha unquy, huk unquykunapiwanqa, ch’aqwapi
kawsaptinchik yaykun, chaymantapas awichanchikkunapa
yachayninta mana kasuptinchik ima.
11
Unquykunapa sasachakuynin
12
Unquykuna
Sasachakuynin
Yachachiqniykiman
qhawachiy
rurasqaykita.
Allinchana kaptinqa
¿Ima wak hampikunatataq riqsinki chakraq unquynin allinchay.
hampinapaq?
¿Yacharqankichu?
Awichanchikkunaqa achkha yachaykunatam yacharqanku chakra
uywaypaq, qhipa wiñay irqikunaqa manañam yachaykunata
yachapunkuchu, chayrayku chakrakunata unquy hap’in.
13
Ñawinchasunchik.
Qhulla k’ita mikhuykunaqa
Pachamamapa,
apukunapa chakranmi.
Qhulla k’ita mikhuykunaqa
imaymana yachayniyuqmi,
chay yachayninmi ayllu
runata yanapan, tarpusqa
mikhuy allin uywananpaq.
Qhulla k’ita mikhuykunataqa huqarina, Pachamamata,
Apukunata mañarikuspa, huk haywarikuywan sumaq
sunquwan rimapayaspa: -Kaymi chakrayki; allinta imaymana
unquyninkunata hampiykuy -nispa.
Tapukusun.
Ayllupi yachaqta mink'amusunchik qhulla k’ita mikhuy
riqsichinawanchikpaq.
Ayllunchikpi, ¿ima k’ita mikhuykunataq wiñan?
¿Pikunataq allinta k’ita mikhuykunata riqsin?
Ayllunchikpi, ¿imapaqtaq qhulla k’ita mukhuykunata
runakuna munanku?
Llamk’asunchik.
K’ita mikhuykuna riqsimusqanchikmanta yachay wasipi
rimasunchik.
Huk kita mikhuypa yachayninta qillqay.
¿Yacharqankichu?
Perú suyu mama llaqta ayllukunapiqa sapanka uywasqa mikhuykuna
k'ita mikhuymasiyuq kawsanku.
14
¿Yacharqankichu?
K’ita mikhuyqa ñuqanchikhina runam, chayrayku mana chiqninachu,
uywasqa mikhuykunapa mamanmi. Chiqninchik hinaqa waqankuman
hinaspa uywasqa mikhuypa animunta apakapunkuman.
15
¿Yacharqankichu?
Aymara runa, qichwa runakunaqa, qhulla k’ita mikhuykunata (K’ita
añu), K’ita uqa, K’ita ulluku, K’ita papa, K’ita kinuwa, k’ita qañiwata
ima, chakra llamk’anankupaq, uywa uywanankupaq qhawanku.
16
¿Yacharqankichu?
Mikhuy muhukunaqa purinmi, manahina kanmanchu hinari.
¿Imaynataq kawsayninchik kanman? Mikhuy muhukunaqa sapanka
ayllutan purín watukuq, allinta uywankuhina chaypi qhipakun, ichaqa
mana allinta uywankuhina ripunku.
17
1. Qillqasqata ñawinchay.
Chakrapi mikhuykunataqa
imaymana unquykunam hap’in,
chikchimanta, qasamanta,
ch’akimanta, sinchi paramanta,
uywakunapa sarusqanmanta,
mana allin pachapi
llamk’asqamanta ima.
Chakrapas pikiyuqmi, chay
pikin chakrapa kallpanta
pisiyachin, chay unquypa sutinmi yawa unquy.
¿Imaynatataq chakrata yawa unquymanta amachasunman?
Huk
yachaqwan
yanapachikunanchik.
¿Yacharqankichu?
Ayllunchikpiqa achkha yachaykunam kan, chakrata yawa unquymanta
amachanapaq, chay yachaykunataqa allintam yachanku: qullanakuna,
arariwakuna, warayuqkuna ima.
18
19
Kuru wañuchiq
Bioinsect
Thiodan
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
¿Pikunataq rantisqa hampiwan chakraq masiykikunaman,
yawa unquyninta hampinku? yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
Musuq hampikunataqa 1950 watapi tiqsi muyuman riqsichimusqaku. 20
watallapim llapa tiqsi muyuntinpi runakuna apanaqapunku. Kunanqa
yachanku chay hampikunam imaymana unquyta runakunaman
churasqanta. Chayraykum Estados Unidos, Europa llaqtakunapiqa
pisita apanaqanku.
20
Ayllu
runakuna
Llaqta
runakuna
¿Yacharqankichu?
Awichanchikkunaqa Pachamamanchikta allinta khuyapayarqanku,
chayraykun chakrataqa ayllu hampikunallawanmi hampiqku, kunanqa
sinchita Pachamamanchikta qhillichapunchik, chakrata rantisqa
hampiwan hampispa.
21
Hamut’asunchik.
Chakmana chakrapi rumichakunata
tarispa mana wikch'unachu,
qutu qututa ruraspa saqina.
Wikch’usunman chayqa papatapas
wikch’upuchkasunman hinam.
1. Huk ruray
T’aqwiyta qallarisunchik.
¿Imanaptintaq chakmaypaq yachaykunari chinkapuchkanman?
¿Imataq kanman chinkapuptin?
¿Imatataq rurachkanchik mana Ama
chinkananpaq? qunqaychu tapukuypaq
kutichiyninta chaymi
Tapukuy kutichinapaq imaymana kanqa “Ñawpasqa
yachaykunata machkhananchik. yuyay” nisqa
22
Wakichikusunchik.
¿Imatataq
¿Imatataq ¿Ima ¿Piwan,
munanchik ¿Maypi?
rurasunchik? p’unchaw? pikunawan?
yachanapaq?
Tayta
mamanchikta
tapusunchik.
Tapukunapaq
raphita
Yachaqta
tapusunchik.
T’aqwiyta qallarisunchik
¿Imatataq machkhasqanchik yachanapaq
rurasunman?
Qhawasunman, tapukusunman,
kutichisqakunata qillqasunchik.
Chaymanta allin tapukuykunata
wakirichisunchik.
Suti: …………………………………………………………………………………………
Pachanchikmanta t’aqakapunchik.
23
Tayta
mama 1
Tayta
mama 2
Yachaq 1
Yachaq 2
4. Tawa ruray
Tapumusqanchik qhawarisqakuna.
Chaninchay
¿Imanaptintaq chakmaypaq yachaykuna Yupasunchik
yupaq
chinkapuchkanman?
Arí Mana Arí Mana
Hayk’ataq nisqa: Mana chakmaypaq yachaykunata
yachanchikñachu.
Arí
¿Imarayku?
Mana
Tukuchay yuyay.
Ñawpasqa yuyay ch’uyanchasqa tukuchay yuyayta qillqay.
1.
2.
3.
24
1.
2.
3.
25
Wakichisqa:
Papa chakrapaq ayllu hampikunata rikuchisunchik.
2 ¿Imaynata rurasunchik?
Rurasunchik huk yachaqwan yanapachikuspa. Chaypaqqa
ñawpaqta yachaqpa wasinta purisunchik tapukamusunchik
imayna ruranata, ima ruranakunata, imakunatataq ruranapaq
allichakunanchik.
Kimsamanta kimsa
huñunakusunchik.
Kutipasunchik ñawinchaspa
1 t’aqapi yacha
musqanchikta.
Allichakusunchik
imaymanata chakra hampi
ruranapaq.
Huk willana raphita
rurakusunchik chaypi hampi ruranapaq willakuyta qillqasunchik.
Hampita rurasqata churasunchik allin chiqasman rikuchinapaq.
26
Yachanaykuna
Aymuraypaq pacha yachaymanhina allinchakuymanta
riqsichisaq.
Aymuraypi payllawan llamk'asqamanta
kutichipuymanta willasaq.
Mikhuy muhukuna waqaychanapaq yachaykuna
yachachiymanta willasaq.
27
Ñawinchaspa rimasunchik.
Aymuray killapi, ayllu
runakuna, imaymana
yachaywan papa hasp’iypaq
allichakunku. Killata,
ch’askata, mallkikunata,
mikhuykunap t’ikanta ima
qhawanku, chayman hina
allinta yuyaychakuspa papa
hasp'iyta qallarinku.
¿Imamantataq qillqasqapi rimasqa?
Tapukusunchik.
Chakra uywaqta tayta mamanchikta tapukusunchik.
Llamk’asunchik.
Chakra aymuranapaq yachaykuna tapukamusqanchikmanta,
huk yachayta qillqay.
¿Yacharqankichu?
Huk warmiwan musqhukunchik chayqa Pachamaman yaraqaymanta
rimapayawanchik, ichaqchus chakrata quram pallayta, hallmayta ima
qunqarqunchik.
28
Qutu
¿Yacharqankichu?
Chakanaqa chakra llamk’aypi yanapakuqmi, ayllu runakunata
chakra llamk’aypi yanapan, chaymantapas uywa uywaypi
yanapallawanchiktaq.
29
¿Yacharqankichu?
Ayllu runakunaqa, kay ch’askakunatan qhawanku: Pacha
paqariy ch’aska, qhutu, llama ñawi, hanaq pacha phuyu, killa,
Kuntur, chakana, hanaqpacha mayuta, lluthuta, hamp’atuta ima.
Chaytam hatunchus, huch’uychus, sinchi khulluchus kasqanta,
lliphipisqanta ima qhawanku.
30
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
¿Imataq kanman ch’askaq yachayninkuna yachachiqman ima
chinkapuptin? ¿imarayku? riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
Chakra aymuranapaqqa imaymana yachaykunata qhawana, kanmi
yachaykuna musqhuymanta, uywakunamanta, qurakunamanta,
ch’askakunamanta, wak’akunamanta ima.
31
Ñawinchasunchik.
Ayllu runakunaqa aymuray killa
chayamuptin llamk’anakunata
sumaqta rimapayaspa,
llamk’aypi imapas
mana allin kananpaq wakichinku.
“Kunanqa rikchariy chakra
uywaypi llamk’aqmasillay,
chakra uywasqanchik
waqyamuwachkanchik”.
Wiñuwan, aqhawan ch’allanku,
kuka k’intuta akullichinku, llama
untuwan sumaq llamp’u kananpaq hawinku.
Tapukusunchik.
Aymuraypaq llamk’anakuna riqsiq, yachaqpa wasinta risunchik.
Aymuraypaq, ¿ima llamk’anakunataq kan?
¿Chakra aymuranapaq. ¿Imatataq llamk’anakunata allin
llamk’ananpaq ruranku?
Aylluykipi. ¿Ima llamk’anakunawantaq chakrata aymuranku?
Llamk’asunchik.
Aymuranapaq llamk’anakuna riqsimusqanchikmanta,
yachay wasipi rimasunchik.
Aylluykipi, aymuraypaq llamk’anakunapa sutinta qillqay.
Llamk’anakuna
¿Yacharqankichu?
Perú Mama llaqta ayllukunapi kawsaq runakunaqa, yaqapas kimsa
waranqa pichqa pachak rikch’akuq papakunatam uywanku.
32
Rawk’ana
Chakitaklla
Yunta
Lliklla
Kustal
Wachkha
33
¿Yacharqankichu?
Musuq llamk’anakunaqa utqhay amuranapaq rurasqa,
chaymantapas achkha hatun chakrakunata utqhaylla
aymurarparin, ichaqa gasolina nisqawan purin.
34
Lliklla/manta/q’ipiña.
¿Imawan rurasqataq?
¿Pitaq ruran?
¿Imapaqtaq llamk’achinku?
¿Imaynataq kanku?
kustal
¿Imawan rurasqataq?
¿Pitaq ruran?
¿Imapaqtaq llamk’achinku?
¿Imaynataq kanku?
wachkha
¿Imawan rurasqataq?
¿Pitaq ruran?
¿Imapaqtaq llamk’achinku?
¿Imaynataq kanku?
¿Yacharqankichu?
Kunan watakunapiqa ayllukunapi iskaynin rikch’aq
llamk’anakunawanmi chakrata aymuranku. Musuq
llamk’anakunataqa allin qullqillayuqmi apanaqan, imaraykuchus
manam chaytaqa ayllu runaqa atinchu rurayta.
35
Ñawinchasunchik/rimasunchik.
Kawsay huqariy qallarinapaq
huk haywakuyta
Pachamamaman rurana.
Pachamamata sumaqta
rimapayaspa: Mamay kunanqa
wathiyata hinaraq papata
hasp’iykachiway nispa.
Hasp’iypi yanapakuqmanqa
imaymanapim payllata qupunku, qullqinpi, miñiypi, aynipi,
papa payllapi ima,
Tapukusunchik.
Mikhuy uywaqpaqta yanapakuq risunchik, chaypi
tapukamusunchik.
Llamk’asunchik.
Mikhuy huqariypi payllanakuymanta yachay wasipi rimasunchik:
Aylluykipi mikhuy huqariypi. ¿Imaynatataq payllanakunku?
¿Yacharqankichu?
Huk ayllupiqa paylla papataqa qhachun nispa uywanku. Kay papam
sumaqta uywankuhina allinta urin, mana hinaqa huk aylluman sumaq
munakuywan uywaqman ripun.
36
¿Yacharqankichu?
Mikhuykuna huqariypi yanapakuqmanqa payllanta tukuy sunqu ama
mich’akuspa qupuna, manahinaqa papa aymurasqanchik mana
yuyayllapi tukuqrakapun.
37
Hasp’iypi paylla
Siq’isqa Qillqasqa
¿Yacharqankichu?
Mikhuypi payllanakuyqa ancha allinmi, imaraykuchus mikhuyta
munakuywan payllanakunchik. Chay mikhuyqa wasiman chayan
animuntin, chayrayku allinta kallpachawanchik. Qullqipi payllanakuyqa
chiri, mana munakuypas kanchu.
38
¿Yacharqankichu?
Ayllupiqa llapan ima yanapakuymi payllayuq, manaña payllata
mañakuptiykipas llamk’achikuqqa qullasunkipuni, payllapim munakuy
purín. Payllasqa mikhuyqa allintam kallpachasunki, imaraykuchus
allin animuyuq.
39
1. Qillqasqata ñawinchay.
Kunan watakunapiqa mikhuykunata
manañam ñawpaq hinañachu
waqaychanku.
Chayraykum mikhuy waqaychasqa
utqay tukukapun, mana allin
unquykuna taqiman yaykun. Hinaspa
manaña allinchu kapun mikhunapaq
tarpunapaqpas.
¿Imanaptintaq mikhuykuna waqaychasqa mana allin ukhuripun?
Mikhuykuna akllayta waqaychayta yachasun.
¿Mikhuykunata
allin waqaychasqa Awichunchikkuna hina
kananpaq waqaychananchik.
imaynatataq
waqaychasunman?
Mikhuytaqa mana
allinkuna ayqichiq
hampikunawan
kuchkata
waqaychana
¿Yacharqankichu?
Ayllunchikpiqa kanmi achkha yachaykuna, mikhuy waqaychanapaq.
Chay yachaykunatam ayllu runakuna qunqapuchkanku, manañam
awichanchikkunapa yachayninwanhinachu mikhuykunata
waqaychanku.
40
Awichunchikkunaqa waqaychaqku:
Taqipi
Phinapi.
Llama Kustalkunapi.
K’anallamanta mankakunapi,
chatukunapi, p’uñukunapi.
Pampapi p’ampaspa ima.
¿Yacharqankichu?
Mikhuy waqaychana wasiman churana ayara kinuwata, imaraykuchus
mikhuykunaq mamanmi, chaymi mikhuyqa mana utqhaychu tukukun.
41
¿Yacharqankichu?
Llaqtapi mikhuykuna waqaychanakuna apanaqayqa yachaypaqmi.
Imaymana mikhuykuna waqaychana apanaqanapaq qillqasqa
yachaykunata allinta ñawincharina, mana chayqa sasachakuymanmi
yaykusunman.
42
Ayllupi mikhuy
waqaychanakuna.
Llaqtapi mikhuy
waqaychanakuna.
43
2 ¿Imaynata rurasunchik?
Wakichisqa rurananchikpaqqa, aymuraypaq allinchakuyta,
yanapakusqamanta payllanakuyta, mikhuy muhukuna
waqaychanapaq yachaykunata yuyarisunchik.
Kimsamanta kimsa
huñunakusunchik, kimsa t’aqapi
churakusunchik.
Imakunatataq munanchik
rurananchikpaq: hatun
qillqana raphipi qillqanakunata.
k'aschkachinata,
siq’isqakunamanta
yuyaychakusunchik.
Sapanka huñu aymuraymanta riqsichinankupaq allichakunku.
1. Huk huñu riqsichinqa aymuraypaq allinchakuymanta.
2. Huk huñu riqsichinqa yanapakusqamanta payllanakuyta.
3. Huk huñutaq riqsichinqa, mikhuy muhukuna
waqaychanamanta.
Sapanka huñu imaymanawan allinchakusqanta riqsichinan.
44
Yachaqanaykuna
Ñawinchaspa rimasunchik.
Qasa killakunapi
wakin ayllukunapiqa
yuyasqallatañam qasataqa
suyakunku, paywanmi
ch’uñuta, murayata, khayata
ruranku. Mana qasa kaptinqa
llakikunkum.
Qasa qasananpaq, kusi
kusita qhawanku, sinchus
ch’isiyaykuyta llikanta
pampapi ruran. Chayqa qasa
qasananpaq.
Tapukusunchik.
Muraya, ch’uñu rurana patata puririsunchik, chaypi
tapukamusunchik.
¿Ima yachaykunawantaq ch’uñuta ruranku?
¿Imaynatataq yachasunman qasa qasananta?
¿Ima rikch’aq papataq, ch’uñupaq akllakun?
Llamk’asunchik.
Tapupakuspa. Qasa qasananpaq yachayta qillqay.
¿Yacharqankichu?
Ayllukunapiqa qasataqa runatahina qhawanku, chayrayku qasataqa
sumaqta uywana, qasa millay kaptin kanmi yachaykuna uywanapaq.
46
Qasa qasananpaq
Ari, chaymantapas
musqhuyninchik willallawanchik. Wira
mayu chayamun
khuchiwan musqhukunchikhina allin qasa
qaparikuspa, rumitapas
kananpaq. Tullu khuchiwan musqhukunchik
waqachichkanmanhina,
chayqa pisi qasallapaq. Musqhuypi
niwanchik urqu qasa
puñuchkan khuchi chayqa manam qasa
qasanqa nispa.
kanqachu niwanchik.
¿Yacharqankichu?
Allin ch’uñuqa rurakun urqu qasawan, imaraykuchus allinta chhullunkuspa
papata qasan.
47
48
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
allinchay kaptinqa
Aylluykipi. ¿Ima mikhuykunatataq qasawan allinchay.
qasachinku?
¿Yacharqankichu?
Ch’uñutaqa pura killapiqa manam ruranachu, imaraykuchus pura killa
ch’uñuta ruphan. Chayrayku ch'uñu q'illuyapun; hinaspapas pura killapi
ch’uñu rurasqaqa millay k’arku kan.
49
1. Qillqata ñawinchay.
Ñawpa unay watakunapiqa llapam
ayllupi tiyaqmi taqita ruraqku,
chaypim waqaychakuq sara, siwara,
riwu, llapa mikhunakuna. Sapanka
mikhuypaqmi taqitaqa ruraqku.
Kunan lastikumanta p’uñukuna,
purunkukuna, waltikuna,
wayaqakuna ima ukhurimuptin
qunqarqapunchik taqi rurayta.
k’ullu chhaqllamanta
Rimasunchik.
¿Imamanta taqitataq rurasunman?
Riwuq chhalla tullunmanta taqi.
¿Imaraykutaq riwuq tullumantari rurasunman? riwuq chhalla
tulluntaqa utqay tarisunman, chayqa sapanka ayllupim kan.
Imaynataq kanman chay taqi siq’isunchik, hinallataq rimasun.
¿Imapaqtaq kanqa
taqi rurasqanchik?
¿Hatuntachu,
huch’uyllatachu
rurasun?
¿Pitaq yanapawasun?
50
¿Pitaq yanapawasunchik?
Yuyaychakusunchik.
¿Taqita ruraspari maypitaq churasun?
¿Imatataq chay taqipi waqaychasunchik?
51
4. Rurasqaña kaptin.
Tayta mamanchikta mink’akamusunchik taqi rurasqanchik
qhawananpaq.
Sumaqta q’apaykuchisunchik.
Mikhuykunata taqipi waqaychasunchik.
¿Ima mikhuykunatataq taqi rurasqanchikmanri waqaychasunman?
Tapunakuspa rimasunchik.
¿Chiqaq ruranakunawanchu
rurasqanchik?
¿Allin puriywanchu
rurasqanchik?
Taqi. ¿Ruranapaq yachaywan
hinachu rurakusqa?
52
Taqi ruray
Allinchu manachu,
Imayna rurana Imapaq allin
imapin pantakusqa
Rurasqanchikmanta willasunchik:
Yachaqmasinchikkunaman.
Yachaywasipi yachachiqkunaman.
Tayta mamakunaman.
Ayllunchik umalliqkunaman.
¿Yacharqankichu?
Imaymana mikhuytam taqipiqa waqaychasunman. Ichaqa,
mana kurukuna yaykunanpaq q’atawita, ayara kinuwata,
uchphata, ahinhuta, rurata, muñata, iwkaliptu raphita ima
churasunman. Chaytaqa mikhuymanhina churana.
53
Ñawinchasunchik.
Ayllukunapiqa runakuna,
mikhuykuna huqariyta
tukurquspa, llamankuman
imaymana mikhuykunata,
rurasqankuta ima
q’ipiykachispa, qhichwa, yunka
ayllukunata chhalaq purinku.
Chhalanakuypiqa sumaqta
rimanarikuspam apasqankuta
qunakunku.
Tapukusunchik.
Yachaqta willanawanchikpaq mink’akamusunchik:
¿Imatataq yachana chhalay ruranapaq?
¿Ayllunchik ima ayllukunawantaq chhalanakun?
¿Huk ayllukunamanta imakunatataq chhalanankupaq
apamunku?
¿Imakunapaqtaq chhalamanta apamusqanchikta
chaninchanchik?
Llamk’asunchik.
Yachaqmasinchikwan huñunakuspanchik yachaqpa
willawasqanchikmanta rimanakusunchik. Hinaspataq
tapukuykunaman hina hunt’achisunchik.
¿Ima
¿Ima killapi ¿Imakunatataq
ayllukunawantaq
chhalayta ruranku? chhalanku?
chhalayta ruranku?
¿Yacharqankichu?
Chhalaqa tukuy sunqu qunakuymi, llapa kay pachapi kawsaqkunan
llamp’u sunqunwan mikhuykunata chhalanakunku, chhalawanqa
llapanmi uywanakunchik, allin kawsay kawsanapaq.
54
Chhalaypiqa imaymanawan
chhalanku, mankakunawan,
p’achakunawan.
Imaymanawan atikun
chhalayta. Pata ayllukunapiqa
ayllumasillantinmi mikhuy
chhalayta ruranku. Mayninpitaq
qaylla ayllu masinkuwan, hinallataq yunka, qichwa
ayllukunawanpas chhalanakullankutaq.
¿Tayta mamayki, ima mikhuykunatataq huk aylluwan
chhalananpaq uywan?
Uywakuna uywaq
runakuna
Mikhuykuna uywaq
runakuna
Rantiq, qhatuq
runakuna.
¿Yacharqankichu?
Chhalayqa unay watakunamantaraqmi ayllukunaq kawsaynin, chaymi
punamanta yunkaman, qichwaman, chala aylluman ima purirqanku.
55
56
Chhalanakuymanta yachasqanchik
Chhalaqkuna
¿Imakunata chhalanku? ¿Imawantaq chhalanku?
Ayllu
runakuna
Llaqta
runakuna
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
¿Ñawpa llaqtakunapi chhalata masiykikunaman,
yachachiqman ima
rurarqankuchu? ¿Imaraykutaq kunan mana riqsichiy, hinaspa
chhalankuchu? allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
Ayllupiqa imaymana rikch’aq mikhuykunata chhalaywan huñunku.
Llaqtapiqa manam chhalataqa rurankuchu. Mikhuykunata huñunku
aruwanpi, kilunpi qullqiwan rantispa. Llaqtapiqa qullqim runata
kamachin.
57
Ñawinchaspa rimasunchik.
Ayllukunapiqa 21 inti raymi
killapi q’uchurikunku, musuq
watata chaskispa. Chaytaqa
ruranku inti tayta puriyninta
wakmanta qallarisqanta
yuyarispa: -Musuq wata
pacha kutiy -nispa.
Chaymantapas kay killapi
chakra llamk’ay qallarin,
imaraykuchus tayta inti kutimuspa allin k’anchayninwan
Pachamamata chakra ruruchinanpaq q’uñichin.
¿Ayllunchikpi imakunatataq kay p’unchaw ruranku?
Tapukusunchik.
Yachaqta, intimanta yachaykunata willawananchikpaq
mink’akamusunchik.
¿Imarayku kay p’unchawkunapi qunukunchik?
¿Imakunatawantaq kay tutapi ruranchik? ¿Imapaqtaq?
¿Imatataq ayllunchikpi tayta Intita raymichanapaq
ruranku?
Llamk’asunchik.
Yachaq masinchikwan huñupi yuyaychakuspa, intipaq iskay
mañakuyta qillqasunchik.
1.
2.
¿Yacharqankichu?
Tawantinsuyupi kawsaq inka taytanchikkunaqa kimsa hatun
raymikunatam rurarqanku: 1. Inti raymi, iskay chunka hukniyuq inti raymi
killapi. 2. Killa raymi, iskay chunka kimsayuq unu raymi killapi.
3. Warachikuy
Warachikuy, iskay chunka hukniyuq qhapaq raymi killapi.
58
¿Yacharqankichu?
Llaqta runaqa uwiha raymichayta qhawanku yanqa ruray nispa,
ichaqa ayllu runapaqqa manam hinachu. Uwihata raymichanku hinam
uwiha mirarin. Chayrayku tukuy sunqu uywakunataqa raymichana.
59
¿Yacharqankichu?
Ñawpa awichunchikkunaqa inti taytatam allinta samincharqanku,
kunan watakunapiqa qunqapuchkankum. San Juan raymitam allinta
yuyaripunku, chaymi inti raymi p’unchawta chinkachipuchkan.
60
San Juan
Inti raymipi
raymipi
ruraykuna
ruraykuna
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
¿Killawan kallpachasqa unu imakunapaqtaq yachachiqman ima
allin? riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
Inti raymi killa ukhupi, yunka ayllukunapim San Juan raymita
q’uñirichinku. Qusqu hap’iypiqa intita allinta raymichanku, wakin
ayllupitaq San Juan tuta qunukunku. Yachaq paqukuna allinta
runaq saminta kukapi, titipi ima qhawanku.
61
2 ¿Imaynata rurasunchik?
Yachaykuna qillqanapaqqa ayllupi
yachaqta watukuq purispa mikhuy
ch’akichinapaq, waqaychanapaq,
chhalanapaq yachaykunata
tapukamusunchik. Hinaspa
yachaykunata yachay wasipi AYLLUNCHIKPA YACHAYNINKUNA
hunt’achisunchik. .................................................................................
..................................................................................
Sapanka qillqasqa p'anqachata ..................................................................................
allichasunchik riqsichinapaq. ..................................................................................
k’achkachisun.
62
Yachanaykuna
Aylluyuq, mana aylluyuq uywa uywaymanta willakusaq.
Uywakunaq unquynin imaymanawan hampiyta
willapasaq.
Aylluyuq, mana aylluyuq uywakunaq yanapakuyninta,
runa hukman tukuchisqanta riqsichisaq.
63
Ñawinchaspa rimasunchik.
Uywa uywayqa Apukunawan,
Pachamamawan rimanakuymi.
Chay rimanakuytaqa huk
haywarikuywan rurana.
Uywawanqa imaymana
yachaykunawan uywanakunchik,
uywaq yachayninkunam
yanapawanchik, allin kawsay kawsayta.
Ayllupi kawsaq runakunaqa manam aylluyuq uywallatachu
uywanku, hawamanta hamuq uywatapas kay aylluyuq
uywatawan chhaqrusqata uywallantaqmi.
Tapukusunchik.
Sumaq sunqu aparisqa, uywa uywaq runaq wasinta purisunchik,
uywa uywasqanmanta yachaykunata tapukamusunchik.
Llamk’asunchik.
Aylluykipi. ¿Imaynatataq uywakunata uywachkanku?
Chayta qillqay, siq’iy.
¿Yacharqankichu?
Uywakuna uywanapaqqa kanmi yachaykuna, chaymi wak’akunawan
illakunawan sumaqta rimanakuspa uywata uywana.
64
Wik’uñapas
Uwihap kanchanpi willallawanchiktaqmi.
allin hatuchachaq Uray pampakunapi
uchhan kan ikhurimun chayqa
chayqa, allin allin watapaqmi.
mikhuy wata Chakrakuna allinta
kananpaqmi. rurunqa. Wik'uña
Uwihaq willman ikhurisqanqa
phatuyan chayqa apukunap
para parayta saminchamusqanmi.
qallarinanpaqmi.
¿Yacharqankichu?
Ayllu runakunaqa uywanchikwan, hawa llaqtamanta hamuq
uywakunawan ima, uywanakuspa kawsanchik. Uywakunata
uywanchik, uywakunataq ñuqanchikta uywawanchik, allin kawsay
kawsananchikpaq.
65
Llamatapas paquchatapas
ñak’aspa ch’utinchik hina,
k'aranninpi muyukuna rikukun
chayqa niwanchik, huch’uy
ayllunchik allin qullqiyuq kanqa.
May maypiqa huk k'irip sich'unpas
rikukun chayqa pichari wañukunqa
niwanchik. Ichaqa, hatunchus
huch'uyllachus, chayta qhawana.
Hatun kaptin machu runa
wañukunanpaq, huch’uylla kaptin
irqilla wañunanpaqmi.
¿Yacharqankichu?
Ayllunchikkunapiqa yachanchikmi achkha uywakunawan uywanakuspa
kawsayta: llamawan, paquchawan, quwiwan, allquwan. Hawa
llaqtamanta hamuq uywakunawanpas allin kawsaytam kawsanchik.
66
¿Yacharqankichu?
Uywakuna uywayqa mana uywa munayllachu. Uywaq illanwan,
inqaychuwan, Apukunawan rimanakuymi. Rimanakunaqa huk
haywarikuywanmi, uywanchik chichukama rikhurinanpaq, uywa allin
kawsananpaq ima.
67
Ñawinchaspa rimasunchik.
Uywanchikkunapa
unquyninqa runakunahina
kay pachapi kawsanku;
uywakunawan
kawsanankupaq watukuq
purikunku. Imaymana uywa
unquyqa kan. Qarachi
khiki unquyqa qhasqupi,
ninripi, wiksapi, wallak’upi
ima hap’ikun. Millayta siqsikuspam uywata manaña
mikhuchinchu, hinaspa uywaqa tulluyapun, chaymantapas
willman pisiyapun. Kay unquyqa huk unqusqa uywamanta
hap'in.
¿Imataq kanman mana khiki unquyta hampiptinchik?
1. ¿Imatataq rurasunman ¡Yuyariy!
qarachi khiki unquy mana Llapamanta rimanakusunchik,
uywanchikkuna hap’inanpaq? chaymanta chaninchasun
mayqinmi qarachi unquy
¿Imaynatataq hampisunman? hampinapaq allinta
yanapawasun.
¿Yacharqankichu?
Ayllunchikpi, kanmi achkha imaynatachus qarachi khiki unquy
hampiyqa, awichunchikpa yachayninkunallata yachana.
68
69
¿Yacharqankichu?
Kunanqa SENASA nisqapi uywa hampiqkuna kanmi. Chaymanmi
willana utqaylla uywanchikpi qarachi khiki unquy ukhuriptin. Paykunam
uywakunataqa utqayta hampinku. Manam huk uywapas unqusqa
kananchu.
70
¿Yacharqankichu?
Qarachi khiki, imaymana unquy hampinapaqqa, ayllunchikpi pisi
qullqillapaq hampikuna kanmi. Ichaqa, musuq hampikuna kallantaq
veterinaria nisqamanta rantinapaq. Chay hampiwanqa huk veterinario
nisqa yachayniyuqmi allinta yachan hampiyta.
71
Ñawinchasunchik.
Ayllupiqa imaymana rikch’aq
uywatam uywanchik,
uywanchiktaq ñuqanchikta
uywawanchik. Ichaqa
munakuywan kusisqa uywana,
manahinaqa uywanchikpa
animun huk ayllukunaman
ripunman, uywanchik tukukapunman.
Ayllu runaqa uywantaqa tawa pakiyuq chakra nispa
sutichanku, imaraykuchus uywa mikhunata quwanchik,
p’achata churawanchik, chaywan llapan huch’uy aylluntin
kawsanchik.
Tapukusunchik.
Tayta mamanchikta mink'akamusunchik tapukunanchikpaq.
¿Imaynatataq ayllupi runakuna uywankuwan uywanakunku?
Ayllunchikpi. ¿Ñawpaq ima uywallawantaq runa
uywanakuqku? ¿Imarayku?
¿Kunan mit’akunapi ima uywataq allinta runata uywan?
¿Imarayku?
Llamk’asunchik.
Uywanchikmanta yachamusqanchikta qillqasunchik.
¿Imakunatataq uywanchikkuna quwanchik? Qillqay, siq’iy.
¿Yacharqankichu?
Kay Perú Mama llaqtanchikmanqa wakata, uwihata, wallpata, kawalluta,
khuchita, kawrata ima Europa karu llaqtakunamanta apamusqaku.
72
Khuchi
Llama
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
Uwiha masiykikunaman,
yachachiqman ima
Paqucha riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
Quwi
Allqu
73
¿Yacharqankichu?
Ñawpa watakunamantaña, lamar qucha mamaq uywankunata
mikhunchik, mana chalapi kawsaq runakunallamanchu, puna
urqukunapi kawsaq runakunapas mikhullantaqmi. Chaskikunapas lamar
quchamanta challwata apamurqanku inkakunapa mikhunanpaq.
74
¿Imatataq quwanchik?
¿Ima mikhuykunamanmi
tikranku?
¿Hayk’aqmanta?
¿Ayllukunata
imakunapitaq yanapan?
¿Yacharqankichu?
75
2 ¿Imaynata rurasunchik?
Ayllunchikpi huk uywa uywaq
yachaqta tapukusunchik. Uywa
uywaymanta yachaykunata,
imayna uywa unquynin
hampiyta, imapitaq uywa
yanapawanchik chaykunata
tapukusunchik.
Huñukusunchik kimsamanta
kimsa, sapanka huñu huk yachaqta tapumunqa.
1. Uywa uywaymanta yachaykunata.
2. Imayna uywa unquynin hampiyta.
3. Imapitaq uywam yanapawanchik.
Kay 4 t’aqapi yachamusqanchikta kutipasunchik.
Yachaqpa willakusqanmanhina, huk hatun papil raphipi
qillqasunchik.
Allichakusunchik uywa unquy hampinapaq hampi ruranapaq.
Uywamanta yachaykunata, uywaq yanapakusqanta, uywa
hampi rurasqata ima, rikuchinapaq allinchasunchik.
76
Yachanaykuna
Aylluypi chakra mit’apaq uywakunapa
yachayninkunata riqsichisaq.
Wasikuna ruranapaq chiqap yuyaykunamanta willasaq.
Wasikuna wasichaypi ñawpa, kunan haywarikuykunata
willasaq.
77
Ñawinchaspa rimasunchik.
Kay pachapiqa, uywasqa
uywakuna, sallqa uywakuna,
mallkikuna, ch’askakuna
llapanmi yachayniyuq
kanku. Yachaykunataqa
watantinmi qhawanku,
chakra llamk’anapaq, uywa
uywanapaq, runakuna allin
mana allin puriyninpaq ima.
Uywanchikkunam
yachayninwan sapanka ayllupi yanapawanchik, chaymi
uywakunapa yachayninta qhawaspa kawsananchik.
Tapukusunchik.
Yachaqwan uywakunaq yachaynin qhawaq purisunchik.
Llamk’asunchik.
Yachaq tapumusqanchikmanta, huk yachayta qillqay, siq’iy ima.
¿Yacharqankichu?
Kukachanchikpas yachanmi. Tarpuy qallarinapaq kuka akulliypi, misk’i
kaptin allinpaq, haya kaptintaq mana allinpaq.
78
¿Yacharqankichu?
K’ita uywakunaqa Pachamamap, Apukunap uywanmin, chaymi
yachayninwan allin kawsaypaq willawanchik. Chayrayku sumaqta
manchakuywan, munakuywan qhawananchik.
79
80
Uywanchikkunapa yachayninkuna
¿Yacharqankichu?
Ayllukunapi yachaykunaqa manam kikinchu, ayllumanta ayllum wakhina
yachaynin. Chayrayku llapam ayllupaqqa manam huk yachay kikin
kayta atinchu.
81
1. Qillqasqata ñawinchay.
Kunan watakunapiqa,
wasi ruraypi, sinchitam
sasachakuykuna llakikuykuna
kachkan. May maypiqa wasi
ruraq urmaykamun, wañunku
ima, unu lluqlla, wayra ima
wasita apan. Chay wasi
rurasqapas urmaykapun,
mayninpitaq wasiyuq ripun,
wasi wikch’usqa qhipapun.
¿Imanaptintaq kay sasachakuykuna kanman?
2. ¿Wasi ruraypi mana sasachakuykuna kananpaq, imatataq
rurasunman?
Rimasunchik. ¿Sasachakuykuna mana kananpaq imakunatataq
wasichakuypi rurasunman?
Wasitaqa allinta
yuyaychakuspa,
¿Imakunatataq allin chiqaspi rurakuna.
wasichakuypi
rurasunman,
sasachakuykuna
mana kananpaq?
Wasita rurakuna
Pachamamaman
Apukunaman
haywarikuspa.
82
¿Yacharqankichu?
Wasichakunaqa, allin p’uchawpi quyllur, ch’aska, k’uychi
p’unchawkunapi, allinta uywanawanchikpaq, utqhay wasichakuy
tukukunanpaq.
83
Llamk’ana chiqaskunaqa
allin ch’ikurisqa kanan.
Wasichanakuna, wasi
ruraqpaq imaymanakuna
allin rurasqa kanam,
llamk’aqkunapas allin
casco nisqayuq kananku.
Allin yachayniyuq
ingeniero nisqata
mink’akuna.
¿Yacharqankichu?
Llapa imaymana: wasikuna, chakakuna, ñankuna ruraykunapaqqa
imaymana yachaykunata qhawarina, mana chayqa wanay
k'aminakuymi kanman wasi rurachikuqpaq, llamk’aqkunapaq ima.
84
¿Yacharqankichu?
Wasi ruraypaq yachaykunaqa ayllu yachaywan, llaqta yachaywan
mana kikinchu. Ichaqa atisunmanmi iskaynin yachaykunawan wasi
rurayta, mana sasachakuykuna kananpaq.
85
Ñawinchasunchik.
Ayllukunapi wasichakuyqa
mana yanqa ruraychu.
Qhari warmi wawakunantin
tiyananpaq ruranku. Chay
wasim chiriptin, q’uñiptin, allin
kawsaypi uywawasunchik;
kusikuypi llapallam
yanapanakuspa. Chayrayku
ayllunchikkunapiqa
munayta takikuspa,
tusukuspa, sumaqta ch’allaspa, ichhuwanpas, tihawanpas,
calaminawanpas qataspa wasichakunchik. Wasichakuyqa
ancha kusikuymi.
Tapukusunchik.
Wasichakuqta yachaywasiman mink'akamusunchik..
Llamk’asunchik.
Wasichakuymanta yachamusqanchikta qillqasunchik.
¿Imatataq ruranku wasi wasichayta tukuspa? Qillqay, siq’iy ima.
¿Yacharqankichu?
Ayllupiqa wasita ruranku, allin haywarikuywanmi, manchakuywan
sumaq munakuywan, wasi pataman, may maypiqa huk p’uñuta
imaymana mikhuykuna muhuntawan churanku.
86
Ayllunchikkunapiqa
wasichakuyta tukuspa sumaqta,
aqhawan, winuwan ima
ch’allaykunku.
Wasichakuq huk padrino
nisqata wasipaq maskhapun.
Padrino t’urumanta masantin wakata, chakatatawan
wasipataman churachin.
¿Yacharqankichu?
Ñuqanchikqa kukawan, winuwan, aqhawan, imaymana Pachamama
Apukunaq mikhunankunawan ima haywarikuyta ruranchik. Wasichakuy
ruraykunaqa llaqtakunapi manam kikinchu, llaqtamanta llaqtam wak
rikch'ayniyuq.
87
¿Yacharqankichu?
Shawi ayllu runakunaqa ayllunkupi wiñaq imaymana mikhuykunatam
mikhunku. Ichaqa kunan watakunapiqa ñan rantisqa mikhuykunata
riqsinkuñam.
88
¿Wasipataman
imatataq churanku?
¿Ima yayakunata
musuq wasiman
churanku?
¿Yacharqankichu?
Ñawpaqqa allin manchakuywanmi haywarikuytaqa ruraqku.
Kunanqa manam kikinñachu, rurachkanku ichaqa haywarikuyta
hunt’anallankupaqña. Manañam aqhawanchu ch’allanku, cerveza
nisqawanmi llapa runa ch’allanku.
89
2 ¿Imaynata rurasunchik?
Kay wakichisqataqa rurasunchik
huk wasi ruraqpa yanapasqam,
chaymantapas kay t’aqapi
yachamusqanchikta ñawinchaspa
kutipasunchik. Hinaspa
yachaykunata qillqasunchik.
Huñukusunchik kimsamanta kimsa,
sapanka huñu huk tapukuymanta
yuyaychakamunqa.
1. ¿Wasichakuypi, sasachakuykuna mana kananpaq
imakunatataq rurasunman?
2. ¿Huk ayllukunapi imaynatataq wasikunata ruranku?
Sapanka huñu hatun qillqana raphipi qillqanan
tapukuymanhina yachaykunata, chaypaqqa yachaqta
tapukusunman, chaymantapas, 5 t’aqapi yachamusqanchikta
allinta yachaykunata kutipaspas yuyarinanchik.
Maypichus yachasqanchikta rikuchisun chaypi
allichakusunchik, raphipi qillqasqakunata k’askachisunchik
allinta wakichispa rikuchinanchikpaq.
90
Yachanaykuna
Allin kawsaypaq lliklla qhipucha ruranapaq
yuyaychakuykunata riqsichisaq.
Awasqa p'achap allin yanapakuyninmanta
tapupakusqata willakusaq.
Qhatupi awasqa p'achakuna qullqichasqamanta,
chaninchasqamanta willasaq.
91
Ñawinchaspa rimasunchik.
Lliklla, khipucha
awaypaqqa, allinta
wakirichikuna.
Q’aytunchikpaq llimp’inkuna
llapanñachu huk llikllapaq,
maypitaq awanqaku, ima
mikhunatataq mikhunqaku.
Ima p’unchawtaq
qallarinqa awayta,
Pachamamaman haywarikunapaq imakunam kanan.
Awaqpas allichakullantaq, awanakuna hunt’asqachu icha
manachus kachkan, mana kaptinqa hunt’apanam.
Tapukusunchik.
Away yachaq warmita mink'akamusunchik, tapukunanchikpaq.
Llamk’asunchik.
Yachaq tapumusqanchikmanta, huk yachayta siq’isun,
qillqasun ima.
¿Yacharqankichu?
Awaytaqa huk haywarikuywan qallarina. Ayllupiqa pisi qullqillawanmi
awanku, ichaqa ayniwan, mink’awan ima sumaqta yanapanakunku.
92
Awanapaq llamk’anakuna
Takarpukuna
Wich’uña
Tuquru
Wachkha
Ruk'i
Uran k’aspi
Awanapaq imaymanakuna
Q’aytu imaymana limp’iyuq
Rumi
Allwiypi yanapakuq runa
Kuka
Winu
¿Mañakuspachu ayllupi
¿Imakunatataq rantinku?
huqarisqachu?
¿Imaynatataq
lliklla, khipucha
awanapaq
imaymanakunata
allinchakunku?
¿Yacharqankichu?
Qichwa ayllukunapiqa manam hayk’aqpas sapallankuqa
awankuchu, llapamanta yanapanakuspam aynipi, mink’api awanku.
93
Allwina q’aytukunatam
ñawpaqtaqa mana utqayllata
tukukunanpaq puñuchina.
Intichaw p’unchawta, tayta
Santiago, San Andres, Santa
Ines, Santa Bárbara raymi
p’unchawkuna mana awanachu.
Paykunaqa illapayuq kanku,
qasayuq ima. Illapapas qasapas
hap’iwasunman. Awasqanchik utqaylla thantarqakapunman,
chinkapunman ima.
¿Yacharqankichu?
Kunan mit’akunapiqa pisitam awanku, imaraykuchus ayllu runakuna
pisita awachikunku, chayrayku awaqkunapaq manaña awana
kapunchu.
94
¿Ima ¿Imaynatataq
ruranapaqtaq maypitaq
chaninchanku? tarisunman?
Q’aytu
Takarpu
Kuka
Winu
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
¿Imayna llikllataq achkha qullqi chaninniyuq? allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Awaypi samaspa manam awananchikta sapanta saqinachu. Hukta
saqina, mana chaytaq huk rumita, q’ipita, muntiratapas runamanta
sayaykunanpaq saqina. Mana chayqa saqra awayta qallarinman.
95
Ñawinchasunchik.
Ayllukunapi llikllata,
khipuchata imaqa
awanku, tawa takarpuyuq
awanapi. Llikllakuna,
khipuchakunaqa paqucha,
llama, uwiha willma sumaq
llimp’isqamanta ruranku,
imaymana rikch’aq
pallayniyuqta. Awaqqa
manam yanqa runachu, awaq makiyuqmi kanan. Awasqam
sumaq allin tukusqa kaptin, chay runa allin manchana.
Warmi kaptin qhachunpaq allin qhawarisqakan.
Tapukusunchik.
Away yachaqpa wasinta risunchik, chaypi tapukamusunchik.
¿Imaynatataq awaq, awayta yachanman karqan?
¿Kunan mit’akunapi ima pallayniyuqtataq llikllata
awachkanku?
Llamk’asunchik.
Allinta yuyaychakuspa. Llikllapi, khipuchapi pallaykunaq
sutinta qillqay.
Ch’iñi puytu
¿Yacharqankichu?
Pura killapiqa manam awanachu imaraykuchus kay killaqa awasqakunata
ruphan. Chay awasqanchik mana unaychu ñuqanchikwan takyanman.
96
Awaqkunaqa pachanchikwan
rimanakuspam awanku, chayrayku
pallaykunapi suyukunata, chakrakunata,
ch'askakunata, uywakunata, ñanta,
qhututa, chakanata ima tarisunman.
Pallaykunaqa ñawpa kawsayta, kunan
kawsaytawan riqsichin, pallaykunaqa
manam yanqa churaychu, awaqpa
sunqunman makimanhinam.
¿Yacharqankichu?
Uywakuna chakuy ikhurisqanmanta pacha away llamk’ayqa
ikhurisqa, uywa chakuqkuna uywaq willmanta rutuspa, p’achata
rurakusqaku ichaqa mana allinllata, chaymantañas allinta phuchkaspa,
pallaykunayuqta awaqku.
97
Manam sapan
warmiqa tawa
Llikllataqa k’uchuyuq
ruranku k’anchaq pallayniyuq llikllataqa
llimp’ikunawan: puka, apanaqanmanchu.
qillu, yuraq qumir, Apanaqanman
anqas, puka qillu, chayqa
yuraq anqaswan ima. mach’aqwan
Llimp’inkunataqa masachasqa
munasqankumanhina ikhurinman.
churanku. Qusayuq warmillam
chay llikllataqa
apanaqanan.
98
Llikllamanta tapukuy
¿Ima
llimp’ikunamantataq
ruranku?
¿Pikunataq awam?
¿Imakunapi
rikch’akun?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima
¿Imayna rikch’aq llikllatataq munawaq riqsichiy, hinaspa
rurayta? ¿Imarayku? allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
Sapanka ayllupa riqsisqa pallaykuna llimp’inkuna kan, chaykunawanmi
riqsichikunku may llaqtamanta kasqankuta, pallaykunaqa manam
kikinchu ayllukunapi.
99
Hamut’asunchik
Kunan mit’akunapiqa qunqakuchkanchik
awasqa p’acha churakuyta, chaymantapas
manam yachanchikñachu imatas niwanchik
pallaykuna chayta. Pallayninmanhina
p’achataqa churakuna. Wakin pallaymi
amachakuq, wakintaq hampikuq ima.
1. Huk ruray
T’aqwiyta qallarisunchik.
Tapukuy kutichinapaq imaymana
yachaykunata maskhananchik. Ama
¿Imanaptintaq awasqa p’achata manaña qunqaychu
tapukuypa
churakapunkuchu? ¿Imataq kaman
kutichiyninta Chaymi
chinkapuptin? kanqa “Ñawpasqa
¿Qhipa watakunaman chinkapunmanchu yuyay” nisqa.
awasqa p’acha churakuy? ¿Imarayku?
100
¿Imatataq
¿Imatataq ¿Ima ¿Piwan,
munanchik ¿Maypi?
rurasunchik? p’unchaw? pikunawan?
yachanapaq?
Tayta
mamanchikta
tapusunchik.
Tapukunapaq
raphi
Awaqta
tapusunchik.
Wakichinapaq tapukusunchik.
¿Imatataq maskhasqanchik yachanapaq
rurasunman?
Qhawasunman, tapukusunman,
kutichisqakunata qillqasunchik.
Chaymanta allin tapukuykunata
wakirichisunchik.
Suti: …………………………………………………………………………………………
Chirimanta hark’awanchik
Llaqtakunapi riqsichiwanchik
Hampiwanchik
101
Awaq 1
Awaq 2
Awaq 3
4. Tawa ruray
Tapumusqanchik qhawarisqakuna.
¿Awasqa p’achanchikqa riqsichiwanchik, Chaninchay
Yupasunchik
amachawanchik, hampiwanchik ima, chayta yupaq
runakuna yachankuchu? Arí Mana Arí Mana
Arí
¿Imarayku?
Mana
Tukuchay yuyay.
Ñawpasqa yuyay ch’uyanchasqa tukuchay yuyayta qillqay.
1.
2.
3.
102
1.
2.
3.
Willakuspaqa willanayki,
yachay machkhasqaykipi tarimusqaykita,
imaynachus tapukuykunapi tarisqaykiman hina,
manam qampa yuyaykukusqaykichu.
103
Ñawinchaspa rimasunchik.
Wakin ayllukunapiqa
awasqa llikllakunataqa
allin chaninmanmi
chhalanku,
chaymantapas
raymikunaman
llikllakuna aparisqa
qhatuq purinku.
Awasqa p’achakunata
llaqta qhatupi qhatunku, chaymanmi llikllata, punchuta,
khipuchata, ch’ulluta, wayaqakunata ima apanku.
Paqucha, llama, uwiha willmawan rurasqata.
Tapukusunchik.
Away yachaqpa wasinta purisunchik, chaypi tapukamusunchik.
¿Hayk’a chanintaq awasqa llikllari kanman?
¿Aylluykipi runakuna, qhatuman llikllata, khipuchata
apankuchu? ¿Imarayku?
¿Pikunataq ayllupi awasqa p’achanchikta achkhata
rantinku? ¿Imarayku?
Llamk’asunchik.
¿Imayna awasqatataq
¿Pikunataq rantin? ¿Imarayku?
achkhata rantinku?
¿Yacharqankichu?
Kanmi p’achakuna ayllupi awasqa, allin munay rurasqa, chay
p’achakunaqa allin chaninniyuq qhatunapaq. Chaymantapas allin
kawsaq runap awasqanmi.
104
¿Yacharqankichu?
Ayllu runapaqqa awasqa p’achanchikqa ñuqanchikhina runam,
chayrayku mana yanqallatachu churakuspa apanaqana. Aswanpas
sumaq munakuywan manchakuywan apanaqana churakuna, mana
utqay thantakunanpaq.
105
106
Kutichisqaykikunata
riqsichiy yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima,
hinaspa allinchana
kaptinqa allinchay.
¿Yacharqankichu?
Ayllukunapiqa runataqa awasqanmanhina allinta chaninchanku.
Huk runa allintaña awayta atin, awasqan sumaq rikch’akuyniyuq,
chay awasqanmi chaninchan hunt’asqa runa kasqanta, kawsay
kawsananpaq, masachakuypaq ima.
107
2 ¿Imaynata rurasunchik?
Awaypaq imaymana yachayninmanta
qhawana p’anqa rurananchikpaqqa
6 t’aqapi yachamusqanchikta
ñawinchasunchik kutipaspa. Chayman
hina chaninchakusunchik.
Huñukusunchik kimsamanta kimsa,
sapanka huñu huk qhawana
p’anqata ruranqaku.
108
Yachanaykuna
Tarpuypaq pachamanhina wakichikuykunata willasaq.
Ayllunchikpi kawsanapaq, imaymana rikch’aq allpapi
mikhuy muhu uywaymanta riqsichisaq.
Ayllunchik kawsayninpi, chakra llamka'ypi mikhuykuna
yachaymanta willakusaq.
109
Ñawinchaspa rimasunchik.
Mikhuy muhu tarpuyqa,
manam yanqa ruraychu,
tarpuypim Pachamamaq
sunqunman muhuta churanku
Pachamama uywananpaq.
Chayrayku allinta
yuyaychakuna allinchakuna
tarpuy qallarinapaqqa,
uywakunawan, mallkikunawan,
killawan, ch’askakunawan rimanakuspa, chaymanta ima
allpapi tarpuyta yachana, ima llamk’anawan, wanuwan ima.
Tapukusunchik.
Chakra tarpuypaq allinchakuymanta tapukamusunchik.
Llamk’asunchik.
Chakra llamk’aq willasqanmanta, huk yachayta tarpuypaq
qillqay, siq’iy.
¿Yacharqankichu?
Tarpuypaq allichakuypiqa llapan kay pachapi kawsaqkunam
yanapakullantaq, runakunaqa sumaqta sunquntam tupachin tarpuy
qallarinanpaq.
110
¿Yacharqankichu?
Mikhuykuna tarpunapaqqa allichakunallataqmin kukata, winuta,
aqhata, mink’a ayni kunata, takiykunata mikhunakunata mit’amanhina.
111
Puka allpa
Llamp’u allpa
Aqu allpa
112
¿Ima Aylluykipi.
uywakunataq ¿Imaynatataq
yachayninwan chakra
tarpuy allpata
qallarinapaq allinchanku?
willawanchik?
Aylluykipi Aylluykipi
¿Imaynatataq ¿tarpunapaq,
tarpuypaq ima muhukuna,
allinchakunku? hayk'atataq
allinchanku?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima
¿Ima ch’askakunataq yanapawansunman riqsichiy, hinaspa
tarpuypaq yuyaychakuyta? allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
Tarpuypaq allinchakuypaqqa rurana: Ñawinchana pacha
yachaykunata. Chakra allpata allichana. Qhawarina ima muhuta,
hayk’a chaninta tarpusun. Huch’uy aylluntin wakichikuna,
ñawpaqtaqa Pachamamaman huk haywarikuyta rurana.
113
Ñawinchaspa rimasunchik.
Muhuwan warmiwanqa
kikinmi kanku, chayrayku
allinta sunquta tupachinku.
Qhariqa pisitam muhu
wasitaqa yaykun, warmi
sumaqta muhutaqa
taqi wasiman yaykuspa
rikch’arichin, Pachamamapa
sunqu ukhuman churanapaq
chaypi uywasqa kananpaq.
Tapukusunchik.
Muhu uywaq warmita mink'akamusunchik, hinaspa
tapukusunchik.
Llamk’asunchik.
Yachaq tapumusqanchikmanta, muhu rikch’arichikmanta
qiilqay, siq’iy.
¿Yacharqankichu?
Mikhuy muhuqa chakrapi wiñaptin wawahinam allin uywana.
T’ikachkanña hinataq pananchik wawqinchik, paywanmi pukllay
killapi tusunchik. Wasinchikpi taqinchikpi kaptintaq ñuqanchikpa
mamanchik uywawanchik mikhuchiwanchik.
114
Muhuta
tarpunapaq
rikch’achiypi.
¿Yacharqankichu?
Muhu, warmi, Pachamamaqa kimsatin kikinmi kanku, mayqinkaqtapas
maqasunman, waqachisunman chayqa kawsaytapas
waqachichkawaqhinam.
115
¿Yacharqankichu?
Mikhuy muhuqa warmiwanmi allinta sunquta tupachin, muhuta
ñawpaqta tarpunapaq rikch’achin. Warmi makinwan tarpuypi
Pachamamapa sunqunman churan.
116
¿Imaynatataq muhukunata
rikch'achispa ch’allankuman?
Aylluykipi
Qusqupi
Apurimaqpi
Punupi
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
¿Qamri munawaqchu muhuta rikch’achispa yachachiqman ima
tarpuyta? ¿Imarayku? riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
Mikhuy muhu uywayqa allin yachaypaqmi, yupaychaspa munakuspa
uywana, mana hinaqa waqaspa ripun. Muhup animunqa manam
qhatupichu qullqiwanchu purin, allin munakuywan yupaychaywanmi
purin.
117
Ñawinchaspa rimasunchik.
Uqata, añuta, ullukutaqa
tarpunku qhini papa qallpapi.
Kimsantinku huñu sumaqta
munanakuspa kawsanku.
Sinchi huch’uy llukllu sunqum
kanku; mana munarinkichuhina
waqanku unquykapunku ima.
Ayllunchikpiqa pisi qallpallapim
tarpunku, ichaqa achkatam rurun. ¿Aylluykipi imakunatam
tarpunku?
Tapukusunchik.
Tayta mamachikta tapukusunchik.
¿Imanaptintaq papa qallpapi ullukuta, añuta, uqata ima
tarpunku?
¿Imaraykutaq ullukutari, uqatawan, añutawan kuchka
tarpunku?
¿Imaraykutaq ullukuta, uqata, añuta ima unu mikhuy nispa
sutiyanku?
Llamk’asunchik.
Allinta yuyaychakuspa uray siq’isqapi qillqaspa
hunt’achisunchik.
¿Yacharqankichu?
Ullukutaqa manam hayk’aqpas sapallanta tarpunachu. Sinchita qasata
manchakun chaymi añutawan, uqatawan kuska tarpuna. Ichaqa allinta
chikchiwan tupan, urqu qhatapi mana pampapiqa tarpunachu.
118
Siq’isqaykipi
llimp’iy sapaqta
llimp’ikunawan.
1. Wasiykita.
2. Yachaywasita.
3. Añu, ulluku, uqa
chakrata.
4. Puka allpa qallpata.
5. Aqu allpa qallpata.
6. Rumi rumi allpata.
¿Yacharqankichu?
Inka awichunchikkunaqa allpataqa tawaman rakisqaku: Antisuyu,
Quntisuyu, Chinchaysuyu, Qullasuyu. Tawantinsuyukuna sumaq
kuchkachasqapi tiyaqku, mana hinaqa manam allin kawsay kanmanchu.
119
¿Yacharqankichu?
Perú suyupiqa kanmi chala, puna, yunka suyukuna, chaymantapas
kallantaq achkha pachakuna. Sapanka suyupi, mikhuykunata, uqa,
ulluku, añuta ima urqu patakunapi uywanku.
120
121
1. Qillqasqata ñawinchay.
Sapanka mikhuymi animayuq
chaymi ukhunchikta kallpachan;
ichaqa mikhuy mikhuyqa mana
yanqachu, yachana sapanka
pachapi ima mikhuy mikhuyta.
Kunan watakunaqa tarpuypi
manaña ñawpaq hinachu
mikhunata mikhunku, chayrayku
chakra manaña ñawpa hinachu
rurun. ¿Imanaptintaq tarpuypi manaña tarpuy mikhuyta
mikhunkuñachu?
2. ¿Mikhuyta pachamanhina mikhunapaq, imatataq rurasunman?
Rimasunchik.
¿Ima mikhuykunatataq tarpuypi mikhunanchik?
Chakra patapi
¿Imaynata, maypitaq ima mikhuy
mikhuykunata tarpuypi tarpusqanchikman
mikhunachik? hinam mikhuna.
Manam
ñuqallanchikchu
mikhunanchik.
Yuyariy: llapamanta
yuyaychakunachik,
chaninchananchik
mayqinmi allin
sasachakuy
ch’uyanchanapaq.
¿Yacharqankichu?
Mikhunapaqqa watantinpi mikhuy kanmi. Hayk’aq imayna mikhuynin,
puriyninmanhinam, killamanta killa, llamk’aymanta llamk’ay mikhuna.
122
¿Yacharqankichu?
Ayllupiqa, aymuraypi achkhatachus pisillatachus huqarinchik
chaymanhinam mikhuytaqa mikhuna. Manam uywasqanchik
mikhuyllatachu mikhuna, huk mikhuykunatawan yanapachinanchik.
123
Musuq mikhunakuna
Qhatumanta
mikhuykunata mikhunku.
Proteínas, grasas, vitaminas
nisqayuqta rantikamunku.
Tarpuypi imatapas
mikhullanku, allinchus
manachu chay mikhuy
kasqanta mana
yachankuchu.
¿Yacharqankichu?
124
Ayllupi chakramanta
Qhatupi rantisqa mikhuy
ruruchikqa mikhuy
Tarpuypi llaqta
runapa mikhuy
mikhusqam.
Kutichisqaykikunata
¿Qam ima mikhuykunatataq tarpuypi yachaqaq
masiykikunaman,
mikhuwaq? ¿Imarayku? yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
Ayllu mikhuyqa llapanmanmi taripan, munasqanchikta mana
mich’akuspa wayk’urikunchik. Rantisqa mikhuyqa pisillam, yupasqa
runallapaq rantimunku, manam llapanmanqa taripanchu.
125
2 ¿Imaynata rurasunchik?
Tarpuypi imaymana
ruraykuna rikuchinapaq allinta
wakichinakusunchik.
Huñukusunchik kimsamanta
kimsa, sapanka huñu huk
tarpuypi ruraykunamanta
yuyaychakamunqa.
126
Yachanaykuna
Ayllunchikpi wañuqninchikkunawan tinkuypi imaymana
rikch’aq yanapakusqamanta willasaq.
Ayllunchikpi allin kawsaypaq umalliqkuna hayk’a wata
kamachikusqankumanta willakusaq.
Ayllunchikpi tiqsi kamasqa pachawan allin
kawsaymanta willakusaq.
127
1. Qillqasqata ñawinchay.
Sapa wata almakunapa p’unchawnin
qayllata, qhatuqkuna t’anta wawap uyanta
ruranku, imaymanamanta, pachasmanta,
chili hak’umanta ima.
Ñawpa unay watakunaqa t’anta wawap
uyantaqa kinuwa hak’umantas ruraqku.
T’anta wawa uya ruraqqa qhatuq purispa
chanin qullqita chaskin. Ichaqa manam sasachu t’anta wawa uya
rurayqa. Atisunmanmi rurayta.
Rimasunchik.
¿Imamanta t’anta wawa uyata rurasunman?
¿Imaraykutaq chili hak’umantari rurasunman?
¿Hatuntachu,
huch’uyllatachu
rurasunchik?
¿Pitaq yanapawasun?
128
¿Pitaq
yanapawasunchik?
Qhatuqkunaqa
kaykunawanmi t’anta wawa
uyata ruranku:
Chili hak’u.
Kawchumanta muñik’a
uma.
Siwara hak’up chhapan.
Llimp’ikuna.
Llimp’iwan llimp’inakuna.
129
4. Rurasqaña kaptin.
Tayta mamanchikta mink’akamusunchik t’anta wawa uya
rurasqanchik qhawananpaq.
Sapanka tayta mamaman willasunchik imayna rurasqanchikta.
Tayta mamachikwan kuchka t’anta wawata rurasunchik, t’anta
wawa uya rurasqanchikwan.
¿Chiqaq ruranakunawanchu
rurasqanchik?
¿Allin puriywanchu
rurasqanchik?
130
Allinchu manachu,
Imayna rurana Imapaq allin imapin pantakusqa
Rurasqanchikmanta willasunchik:
Yachaq masinchikkunaman.
Yachay wasipi
yachachiqkunaman.
Tayta mamakunaman.
Ayllunchik umalliqkunaman.
¿Yacharqankichu?
Imapas ruranapaqqa imatachus rurasun chayta qhawarina,
imachus ayllunchikpi mana kachkanchu chaymanhina,
imakunawantaq, pikunawan. Hinaspa chaninchana chaymanta
p’uchukay yuyayta hurquna.
131
Ñawinchaspa rimasunchik.
Aya marq’a killa qallariy
p’unchawta kawsaqkunapa
p’unchawnin. Kay p’unchaw
allinta wayk’ukunku.
Wañuqkunapa almanta
kuchka p’unchawta
misata mast’aspa suyanku.
Chayamuptin llapanlla
wañusqakunata sumaq saminchaywan, taytachamanta
mañarikuspa, q’apaykuchikpa chaskinku, hinaspa tinkusunchik
wañuqninchikkunawan nispa mikhunku, aqhata upyanku.
Tapukusunchik.
Yachaqta yachay wasiman mink’akamusunchik, chaypi
tapukusunchik.
Llamk’asunchik.
Aylluykipi ñawpa wañuqninchikkunawan tinkunapaq
imakunatataq ruranku, chayta qillqay.
¿Yacharqankichu?
132
¿Yacharqankichu?
Santuspi imaymana ruraykunapiqa awichunchikkunam
yuyaychawanchik. Warmikuna wayk’unku, qharikunataq almapaq
mast’anku, irqikunataq yanapakuspa yachanku.
133
Wañuqninchikkunaqa sapa
wata kutimun ñuqanchikwan
tinkuq, chaypaqmi imaymana
munasqam mikhuykunata
suyachina. Chayrayku almapaq
mast’asqa pataman churanku:
T'anta wawakunata,
t’antamanta: killa, inti,
wichana, llamakuna, sach’a,
wiskuchuyluta, sara t’antata,
misk’ikuna, uhanakuna, wayk’usqa mikhunakuna, t’ikakuna, qispi
qirupi unu.
Almaqa unu ch’akiymantas, yarqaymantas chayamun, wilata
k’anchaykuspa almapaq mast’asqawan, kuchka llapam huch’uy
allyu masikuna kusisqa saminchanku. Yayaman mañarikuspa,
qhipantin p’unchawkama, hinaspa sumaqta kacharparipunku.
¿Yacharqankichu?
Ñawpa wañuqninchikkunawan tinkuyqa, Perú suyunchikpi rurasqaku:
muchi, aymara, qichwa, chanka, wari ayllukunapi kawsaq runakuna.
134
wawa
Llama
killa
inti
Sach’a
Kawallu
¿Yacharqankichu?
Santus raymiqa, huk hatun tinkuymi; ñawpaqta kawsaq pura,
chaymantataq kawsaqwan wañuqwan. Chaypim llapa ayllu
masinchikkuna, umalliqkuna, wak kawsaqkuna ima tinkunku.
135
Ñawinchaspa rimasunchik.
Ayllukunapiqa, kanmi manchana
urqukuna, kay urqukunam ayllu
runata sumaqta kallpachaspa, allinta
qhawaspa purichin. Imaymana
sutiwanmi sapanka ayllupi riqsinku:
Apu, Wamani, Achachila, Awichu,
Mallku, Awki. Kaykunaqa urqukunap
nunanmi, rit’i urqukunapa,
quchakunapa, mayukunapa, willka
chiqaskunap sunqunpim kawsanku.
Ayllu runaqa allintam sumaq sutinta
churaspa riqsin.
Tapukusunchik.
Awichunchik watukuq purisunchik, chaypi tapukamusunchik.
Llamk’asunchik.
Ayllunchikpi apunchikkunap sutinta qillqasunchik.
Apunchikkuna
¿Yacharqankichu?
Sapankanchik maypichus kay pachaman paqarimusqanchikman hina,
huk Apum suti taytanyuq kanchis. Chay apumanmi mañarikunanchik
ima rurananchikpaqpas, paymi allinta yanapawasun.
136
Siq'iy
¿Imakunataq ¿Imakunataq
Apukunapa mikhunam? Apukunapa uhanam?
¿Yacharqankichu?
Kay pachapiqa llapanmi chinantin urquntin. Apukunaqpas kallantaqmi
china Apu, paykunam uywanku uywakunata, mallkikunata. Urqukunap
ukhunpim kawsallankutaq. Yachaq waqyan hinaqa Pachamamapa
ukhumantam hamun.
137
¿Yacharqankichu?
Ima munasqanchik allin rurakunanpaqqa Apukunaman watukuq
purinanchik, urqukunaman, quchakunaman, wak’akunaman, willk’a
saminchana chiqasman; chaypi manchakuywan, munakuywan huk
harwarikuyta rurana.
138
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Ima ¿Imaynatataq
ruranapaqtaq maypitaq
chaninchanku? tarisunman?
Llama sullu
kuka
Llama untu
Q’inti
¿Yacharqankichu?
Llapam ayllukunapim apukuna kawsan, sapanka apum imaymanapaq
atipayniyuq. Apukunaq ima atipayniyuq kasqantaqa altumisayuq
yachaq paqum allinta yachan. Paymi sumaqta waqyaspa
mink’apuwanchik, imaymana mañakusqanchikta yanapanawanchikpaq.
139
Ñawinchaspa rimasunchik.
Ayllukunapiqa umalliqtaqa
qhawarinku, allin
munakuyniyuq, imaymana
ruray atiqta, yachayniyuq,
manchakuyniyuqta, allin
kawsay machkhaqta,
uywakuyniyuqta ima.
Apukunam, runa
umalliqtaqa allinta
kallpachan, allin kawsay machkhananpaq.
Tapukusunchik.
Ayllu ñawpa umalliqpa wasinta purisunchik, chaypi
tapukamusunchik.
Llamk’asunchik.
Tapukamusqanchikwan yuyachakuspa, ayllunchikpi
umalliqkunata qillqasunchik.
Warayuq
Ayllunchikpi
umalliqkuna
Arariwa
¿Yacharqankichu?
Ayllunchikpaqqa allin umalliqkunata akllananchik, chaypaq
qhawarinanchik: allin runachus, chaninniyuqchus, llamk’aysapachus,
chaykunata.
140
Umalliqkunaqa
huntasqa runam kanan,
masachasqa, huk sapam
qhariqa manaraqmi
hunt’asqachu.
Kanmi warayuq ayllu
umalliqkuna, chakra
umalliq (arariwakuna,
qullanakuna, chakra
alkaltikuna, warayuq)
raymi umallikuna: (alferado, mayordomo) llamp’usunquyuq
umalliqkuna: (hampiqkuna, paqukuna, mikhuna wayk'uqkuna).
141
Llaqta umalliq
Gobernador
UGEL umalliq
¿Yacharqankichu?
Umalliqkunaqa qallarinku llamk’ayta credencial nisqata chaskispa,
ichaqa: Mana allinta kamachikuptin, wañupuptin, kamachikuynin
tukukapun.
142
Umalliqkunamanta
Ayllu umalliqkuna Llaqtapi umalliqkuna
tapukuy
¿Imaynatataq akllanku?
¿Pipaq
kamachikusqantataq
kasunku akllanankupaq?
¿Atikunmanchu
wakmanta kutiykuyta
umalliq kananpaq?
¿Yacharqankichu?
Ayllupiqa umalliqtaqa akllanku allin munakuyniyuq, manchakuyniyuqta,
allin kawsay machkhaqta.
Llaqta umalliqkunataqa partido político nisqa ukhupi qullqirayku akllanku.
143
2 ¿Imaynata rurasunchik?
Huñukusunchik kimsamanta
kimsa, sapanka huñu huk aya
marq’a killapi ruraykunamanta
yuyaychakamunqa.
8 t’aqapi yachamusqanchikta
wakmanta kutipay
ñawinchaspa.
Sapanka huñu hatun
qillqana raphipi qillqanan
yachamusqanchikta.
Wañuqkunawan Apukunaman
Umalliqkuna akllaymanta
tinkuymanta haywarikuymanta
144
Sumaq
CORO
4
Somos libres, seámoslo siempre,
y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
ka w sa y
que la Patria al Eterno elevó.
Kuskalla yachasunchik
Declaración Universal de los Derechos Humanos
Qichwa
Qullaw
Personal Social-Ciencia y Tecnología 4