Открыть Электронные книги
Категории
Открыть Аудиокниги
Категории
Открыть Журналы
Категории
Открыть Документы
Категории
ВЯТЯНДАШ ВЯ ТАРИХ
(ТАРИХИН ОЛАЙЛАРЫНДА)
Ганун-2009
Вятяндаш вя тарих
Àç-2
Ряйчиляр: Шювкят ТаЬыйева,
тарих елмляри доктору, профессор
Елмира мурадЯлийева,
тарих елмляри доктору, профессор
Китабда Азярбайъан вя ону ящатя едян дост вя дост олмайан юлкялярин тарих-
ляри йени бахымдан верилиб, инсан психолоэийасынын бязи ъящятляри якс етдирилиб, ики
дцнйа дини вя бязи дини-сийаси ъяряйанларын вя щямчинин коммунизм вя фашизм
ягидяляринин мащиййятиня нцфуз едилиб, инсанын эянълик дюврц иля ялагядар бир мя-
сяля арашдырылыб вя ясрлярин вя минилликлярин бязи дярсляри Азярбайъан мювгейиндян
тящлил едилиб, эюстярилиб ки, вятяня севэи платоник йох, реал олмалыдыр.
Ики нящянэ тарихи сима – Мете вя Билэя хаганларын китабда верилмиш Танрыйа
чаьырыш вя халга мцраъияти охуъуну щяйаъанландырыр вя она тяглид цчцн саьлам
нцмуняляр эюстярир.
Охуъулара тягдим олунан бу китаб Билэя хаганын йцзилликлярин архасындан
ешидилян вя чаьдаш дюврцмцздя дя актуаллыьыны итирмямиш “Ей тцрк, айыл вя
юзцня дюн!” чаьырышынын тясириля йараныб.
Бязи мцбащисяли вя стереотипляшмиш мясяляляр китабда йени бахымдан изащ
едилиб.
композисийа
Вятяндаш вя тарих
4
Вятяндаш вя тарих
Сайьылы охуъу!
Мцяллиф
5
Вятяндаш вя тарих
6
Вятяндаш вя тарих
ЮН СЮЗ
11
Вятяндаш вя тарих
12
Вятяндаш вя тарих
Йалныз 1918-ъи илдя вятяни вя халгыны юзцндян даща артыг севян Мя-
щяммяд Ямин Рясулзадя вя онун щямфикирляри Шимали Азярбайъа-
ны гыса мцддятя олса да метрополийанын ъайнагларындан хилас едиб,
щечдян бир милли байраг галдырыб мцстягил дювлят гурмушдулар. Ин-
дики мцстягил Азярбайъан М.Я.Рясулзадянин гурдуьу Азярбайъан
Демократик Ъцмщуриййятинин хяляфидир.
Азярбайъанын мцстягиллик вя инкишафыны гябул едя билмяйян, бизя
ъоьрафи йахын вя узаг бязи дцшмян дювлятлярин идеолоэийа органла-
ры кечмишимизин щеч дя зянэин олмадыьыны нащагдан иддиа етмякля,
цмумиййятля, мцсялманлары тяряггини севмяз, гана щярис кими тяг-
дим етмякля халгымызы писикдирмяйя, алчалтмаьа вя онун бир миллят
* (Ялавяйя бах: миллят) кими кейфиййятсиз олмаьыны щям бизим юзц-
мцзцн, щям дя диэяр халгларын бейниня йеритмяйя чалышыблар вя тяяс-
сцф ки, бизим садялювщлцйцмцз нятиъясиндя бу ишдя хейли уьурлар да
газаныблар. Фаъияйя бах ки, дцшмянлярин щаггымыздакы щядйанлары-
ны тякрар едян бязи узаьы эюря билмяйян вятяндашларымыз бунлары ар-
тыг юз дцшцнъяляри кими тягдим едирляр. Доьрудан да, “тяблиьат топ
эцллясиндян эцълцдцр”. (В.И.Ленин).
Йери эялмишкян, тяблиьатла ялагядар гейд едим ки, инсанлары зом-
бийя (програмла идаря олунан робота) чевирмяк цчцн психотроп
маддялярдян, йахуд бу кими башга васитялярдян истифадя етмяйя ещ-
тийаъ йохдур, йахын кечмишимиздя шащиди олдуьумуз мятбуат, ради-
о-телевизийа васитясиля апарылан тяблиьат бу мягсяд цчцн тамамиля ки-
файятдир (Кашпировскинин телевизийа тяърцбясини йада салаг). Ахы бязи
тящсилли, мялуматлы адамларын сийаси репрессийалара ганун дону эей-
дирмиш, бизим халгымыза юэей мцнасибят бяслянян совет дюврцня эцъ-
лц носталэийасыны башга ня иля изащ етмяк олар? Беля вятяндашларымыз
тяблиьатла о дяряъядя чашдырылыблар, о гядяр “кор” едилибляр ки, онлар,
щятта торпагларымызын совет дюврцндя гоншулара щядиййя едилмясини
дя гардашын гардаша вердийи тющфя кими мягбул иш сайырлар.
Азярбайъанлылара, мцсялманлара гаршы тяблиьат ясрляр узуну да-
вам етмиш, адамларын шцуру зящярлянмишдир. Бу тясирдян, щятта мяш-
щур шяргшцнас Мирзя Казым бяй дя гуртула билмямиш вя дцшмян тяб-
лиьатына уймушду.
13
Вятяндаш вя тарих
Нязяря алынмалыдыр ки, аиля тяяссцбц иля милли тяяссцб вящдят тяшкил
етмялидир. Азярбайъан халгынын мяруз галдыьы мящрумиййятлярин
бир сябяби дя метрополийанын идеолоэийа апаратынын йцрцтдцйц сийа-
сят нятиъясиндя вятяндашларымызын бюйцк бир гисминдя шяхси вя аиля
тяяссцбцнцн эцъляндирилмяси, милли тяяссцбцн ися сюнцкляндирилмяси
баш вериб.
Индийя кими тохунулан мясяляляря бир даща диггяти ъялб етмяйи ла-
зым билир (охуъу буну тякрар йох, тякрир щесаб етсин) вя хцсусиля гейд
етмяк истяйирям ки, инсанын фяалиййяти анъаг аиля-мяишят мясяляляриля
мящдудлаша билмяз. Эянъляр кимлийимизи, вятян тарихини юйрянмяли,
гоншуларымызы танымалы, тяряггийя вя онун бцнювряси олан тящсиля ъан
атмалы, ядаляти вя дцзлцйц юзцня щяйатда бялядчи сечмяли, йаланчылыьы,
адам алдатмаьы оьурлугдан даща алчаг ямял, йахуд иътимаи абырсызлыг
щесаб етмяли, йалана вя йаланчылара, йалтаглыьа вя йалтаглара нифрят ет-
мяли, йалтаглыг обйектини ися гынамалы, бир сюзля, эянъляр зийалы олмалы
вя зийалылыьы естафета кими эяляъяк нясля ютцрмялидирляр.
Мялумдур ки, биолоэийа ъанлы организмляри юйрянян бцтцн елмля-
ри ещтива етмякля щяйатын щяр бир тязащцрцнц, башга сюзля, орга-
низмлярин гурулушуну вя йашам функсийаларыны юйрянир. Мцяллифин
фикринъя, инсан ъямиййяти дя ъанлы организм кими тясяввцр олунма-
лы вя онун “биолоэийасы” юйрянилмялидир. Щяр бир инсан ися юзцнц да-
хилиндя олдуьу вя йашадыьы ъямиййятин бир щиссяси щесаб етмяли вя бу
ъямиййятдя баш верян щяр щансы тябиятли насазлыгдан наращат ол-
магла язаб чякмялидир. Бу бахымдан йанашсаг зийалы олан щяр бир
шяхс цмуми планда щям антрополоэийадан (инсанын мяншяи вя тя-
камцлцндян), щям демографийадан (ящали вя онун инкишафынын иъти-
маи-тарихи шяртляриндян), щям эенетикадан (организмин ирсиййят вя
дяйишэянлийиндян – мутасийасындан), психолоэийадан мцяййян гя-
дяр билик ялдя етмякля, щям дя бир гядяр тарихчи олмалыдыр.
Бу мягсядля китабда вятянимизин вя гоншу юлкялярин гыса тарихи,
щяр бир фярдин юз характерини гиймятляндирмяк цчцн психолоэийадан
бязи биликляр, бизим вя диэяр дцнйа динляриндян бири вя бир нечя йан-
лыш щесаб етдийим дини ъяряйанлар щаггында мялумат, диктатура
цсул-идарясинин халгы щансы язаблара дцчар едя биляъяйини эюстярмяк
15
Вятяндаш вя тарих
ляр ки, бу, онларын бцтцн дцшцнъяляриня щаким кясилиб онлары фялакятя
салар. Инсанларын бу нагислийиндян кядярля бящс едян шаир-тарихчи де-
йир ки, варланмаг ещтирасы инсанын аьлыны ялиндян алыр, яхлагыны позур
вя нятиъядя абырсызлыг еля бир дяряъяйя чатыр ки, адамлар утанмадан
мящкямялярдя боьаз йыртмагла вя щакимляри рцшвятля яля алмагла
юзэя малыны мянимсяйирляр. Адамларын мящкямялярдя галиб эялмяси
онларын виъдансызлыг дяряъяси иля щямащянэ олур; инсан ня дяряъядя
щяйасыздырса, гялябяйя дя о дяряъядя йахындыр. Нятиъядя няинки тяк-
тяк адамлар, щятта бцтюв шящяр дя (унутмайаг ки, о дюврдя шящяр юл-
кя, дювлят анламында иди – И.И.Х.) ляйагятсиз вятяндашларын ъинайят-
кар ряфтарындан вя ганунларын тапданмасындан язаб чякир, ъямий-
йят бцтювлцкдя мяняви учурума йуварланыр. (Щюрмятли охуъум бу
сятирляри охудугъа мцасир шяраитдя аналоэийалар ахтараъаг вя мцтляг
дя тапаъаг. Анъаг мцяллиф дя мцасир шяраитдя ганунлара сайьы иля йа-
нашылан юлкяляр эюстяря биляр).
Щесиод гардашы Перся мцраъиятля дейирди ки, ядалятсизлийя йол вер-
мя, чцнки ядалятсизликдян няинки садя адамларын, щятта мяшщур вя
эцълц адамларын да щяйат низамы позулур.
Анъаг шаир ейни вахтда щям дя никбин галыр. О, инаныр ки, аллащлар
(гядим Йунаныстанда чохаллащлыг ягидяси мювъуд иди) щяр шейи эю-
рцр, инсанларын эизли ишляриня нязарят едир вя онлар залимляри ъязаланды-
рыб мязлумлары мцдафия едяъякляр. О йердя ки, мящкямяляр щям йер-
ли, щям дя хариъи вятяндашларын мцбащисялярини ядалятля щялл едяъяк-
ляр, о йер инкишаф едяъяк, инсанлар да о йердя хошбяхт олаъаглар.
Гейд едим ки, Щесиод юлкядя хошбяхтлийин бяргярар олмасыны ан-
ъаг аллащларын ющдясиня бурахмагла инсанларын шяхси тяшяббцсцнц
нязяря алмыр. Мцяллиф дя никбиндир, эюстярилян мясялялярин щяллиндя
бир Аллащын йардымына цмид едир вя анъаг Щесиоддан фяргли олараг
инсанларын шяхси тяшяббцсляринин, онлары фяал вятяндашлыг мювгейинин
дя ящямиййятини нязяря алыр.
Щесиоддан бир яхлаги мяслящят:
Щагсевян ол! Ян нящайят щагсевянляр ловьалара
Галиб эялир. Ахмагларса, буну йалныз чох эеъ анлар.
19
Вятяндаш вя тарих
21
1. Тцркийя Тцркляри 15. Карачай Тцркляри
2. Балкан Тцркляри 16. Малкар Тцркляри
3. Казак Тцркляри 17. Ногай Тцркляри
4. Юзбяк Тцркляри 18. Йакут Тцркляри
5. Кыргыз Тцркляри 19. Акай Тцркляри
6. Тцркмян Тцркляри 20. Щакас Тцркляри
7. Каракаплак Тцркляри 21. Тува Тцркляри
8. Уйгур Тцркляри 22. Сибир Тцркляри
9. Татар Тцркляри 23. Ирак Тцркмянляри
10. Чуваш Тцркляри 24. Сурийа Тцркмянляри
11. Башкырд Тцркляри 25. Кибрис Тцркляри
12. Азярбайъан 26. Кашчай Тцркляри
13.Тцркляри 27. Щаимсе Тцркмянляри
14. Кцмцк Тцркляри
Вятяндаш вя тарих
Вятяндаш вя тарих
23
Вятяндаш вя тарих
ТарихдЯн сЯЩифЯлЯр
1. АзЯрбайъан
Алмаз Илдырым
Гара дянизин ачары олан Истанбулу инди яля кечирмиш Антанта бц-
тцн бунлары нязяря алыр...” (И.Сталин, ясярляри, ъилд 4, 1947, с.450).
Инди Вятянимизин узаг вя йахын тарихиня нязяр салаг.
Бязи тарихчиляр иддиа едирляр ки, Азярбайъан яразисиндя илк дювлят,
пайтахты Изирту шящяри олан вя е.я.IX ясрдя тяшяккцл тапмыш Манна
дювляти олуб. Бюйцк Манна дювлятинин бир реаллыг олмасы шцбщя до-
ьура билмяз, лакин З.Бцнйадов вя Й.Йусифов кими мяшщур вя сан-
баллы тарихчиляр эюстярирляр ки, “Аратта Ъянуби Азярбайъанда е.я.III
миниллийин I йарысында* мейдана эялмиш илк дювлят гуруму иди...
Е.я.XXIII ясрдя Урмийа эюлцнцн ъянубунда луллуби тайфалары
дювляти йаранды; Луллуби дювляти Ъянуби Азярбайъан яразисиндя йа-
ранмыш икинъи еркян дювлят гуруму иди”.
“Аратта” сюзцнцн тцрк мяншяли олдуьуна шцбщя йохдур. Луллуби-
ляр щаггында ися ону демяк олар ки, онлар тайфа иттифагындан ибарят
олмагла су вя турикки тайфаларыны ды юзляриня бирляшдирмишдиляр (проф.
Г.Казымов). Бир чох дил фактларыны арашдырмагла Г.Гейбуллайев бу
тайфаларын тцрк мяншяли олдугларыны гяти олараг сцбут етмишдир.
Йери эялмишкян гейд едяк ки, Шумер ящалиси иля Ъянуби Азярбай-
ъан ящалисинин гощумлуьу “Èñòîðèÿ äðåâíåãî ìèðà” (Москва,
1985) китабында ясасландырылыб. Бу мянбянин 115-ъи сящифясиндя де-
йилир ки, “Икичайарасына шумерлярин бурадан, Ъянуби Азярбайъанын
Загрос зонасындан ендикляри мялумдур”.
Е.я. VI ясрин 90-ъы илляриндян Манна дювляти Мидийа дювлятинин
тяркибиня гатылды. Мидийа дювляти шималда Араз, гярбдя Гызыл Ирмаг
чайлары, ъянубда Кянэяр (Иран) кюрфязи, шяргдя ися Эилмянд чайына
кими узанырды. Е.я. 550-ъи илдян пайтахты Екбатан (Щямядан) фарсла-
р тяряфиндян ишьал олунмагла Мидийа Ящямянилярин ясарятиня дцшдц.
Македонийалы Исэяндярин е.я. 323-ъц илдя юлцмцндян сонра Азяр-
байъан ъянубда Атропатена, шималда ися Албанийадан ибарят ол-
магла ики щиссядян ибарят иди.
Атропатенада Исэяндярин гошунунун тяркибиндя III Дарайа гар-
шы вурушмуш кутиляр, луллубейляр вя дилляри халгымызын дили иля ейни
____________________
*
Орта тунъ дюврцндян
25
Вятяндаш вя тарих
____________________
*
Юлкя адлары
26
Вятяндаш вя тарих
2-ъи хяритя
27
Вятяндаш вя тарих
29
Вятяндаш вя тарих
31
Вятяндаш вя тарих
33
Вятяндаш вя тарих
36
Вятяндаш вя тарих
38
Вятяндаш вя тарих
39
Вятяндаш вя тарих
41
Вятяндаш вя тарих
42
Вятяндаш вя тарих
бязи етник груплары (мясялян, орада е.я.V ясрдян яввял эюрцня билмя-
йян ермяниляри) нязяря алмасаг, азярбайъанлылардан ибарятдир.
Бир нечя минилликляр ярзиндя баш вермиш етноэенетик просеслярин ня-
тиъяси олараг азярбайъанлыларын антроположи характеристикасынын яла-
мятляри бу юлкянин – Азярбайъанын сярщядляринин шималда Шярги Ав-
ропа ареалы, ъянубда ися Юн Асийа юлкяляриня кими йайылдыьыны ашкара
чыхарыр (щямин мянбя, s.233), конкрет десяк, индики Ираг яразисиндя-
ки Кяркцк, Мосул вя бязи шящярляр дя бу сярщядлярин дахилиндя галыр.
Азярбайъанын ъянуб сярщядляри щаггындакы яввялки мянбядя ве-
рилян мялумат яряб ъоьрафийашцнасы вя сяййащы ял-Истяхринин (850-
934) “Ял-Мясалик вя-л-мямалик” (“Мямлякятлярин мяслякляри”,
“Лейден, 1870) китабындакы мялуматла (с.180, 181) цст-цстя дцшцр:
“Биз Ермянистан, Арран вя Азярбайъаны хяритядя бирляшдириб она бир
юлкя кими бахырыг. Азярбайъанын сярщядляри..., нящайят Дяъляйя йа-
хынлашыр...” (мянбя: Зийа Бцнйадов, Азярбайъан VII-IX ясрлярдя,
Бакы, 1989, с. 136, 137). Лакин бу о демяк дейил ки, щаглы Азярбай-
ъан халгы бязи щагсыз эцръц алимляри кими мцасир реаллыьа якс олараг
(Эцръцстан тарихиня бахмалы) щансыса индики дювлятин яразисиня иддиа
иряли сцряъяк. Мцгавилялярля баьлы сющбятимизя гайыдаг.
Лакин бу мцгавиляляр щеч дя Азярбайъан халгынын мювгейини якс
етдирмирди. Эцлцстан мцгавилясинин баьланмасындан хябяр тутан
“Бир чох Тябриз ханлары, елат башчылары, о ъцмлядян доггуз оьлуну
бу мцщарибядя итирмиш Щаъы Ялили тайфасындан Ясядулла Султан
шящярин щюрмятли шяхсиййятляри иля бирликдя Наибцссялтянянин гярарэа-
щына эялмиш, онлардан мцщарибяни давам етдирмяйи вя сазиши рядд
етмяйи тяляб етмишляр” (Насир Няъми, Аббас Мирзя, 1993, с.77).
1827-ъи илдя рус ордусу тяряфиндян Тябризин ишьалында йерли Тябриз
мцътящиди, тяк Азярбайъанда йох, бцтцн Гафгазда бюйцк дини нц-
фуза малик Аьа Мир-Фяттащ эюркямли рол ойнамышды. Эенерал Пас-
кевич йазырды ки, “... ахырынъы Иран мцщарибясиндя мцътящидин хид-
мятляри щяддян зийадя иди. Юзцнцн халг цзяриндя бюйцк нцфузу иля
о, бизим ордумузун ахырынъы уьуруну тямин етди вя юз диндашларыны
бизя еля баьлады ки, бизим Адербжанда олдуьумуз мцддятдя ящали
тяряфиндян щеч бир цсйан баш вермяди”. Паскевич мцътящид щаггын-
44
Вятяндаш вя тарих
9-ъу хяритя
49
Вятяндаш вя тарих
51
Вятяндаш вя тарих
52
Вятяндаш вя тарих
***
Билян азмы, йа чохму?
Сянин сайяндя варыг!
Гылынъынын, гейрятинин Янвяр паша
Кюлэясиндя йашарыг. (1880-1922)
нийя, бир кимся йатаьында юлмякдянся шящид олараг юлмяйя нийя гей-
рят етмясин...
Бу арада мяним сяндян илк истяйим чоъугларымын да мяним мясля-
кимдя йетишдирилмяси вя онларын да вахты, заманы эялинъя Ислама хид-
мят цчцн щярб мейданларына эюндярилмясидир...”
Америка эенералы Щарборд даща ики эенерал вя мцшаийятчилярля
бирликдя 1919-ъу илин 20 сентйабрында Сивасда Мустафа Камал паша
иля эюрцшцб бязи суаллара ъаваб истямишди. Эенерал Щарборд Гара
дянизля эери дюняркян она ятрафлы ъаваб верилди. Бу ъаваб АБШ пре-
зиденти В.Вилсон вя Сената тягдим едилмяли иди. Азярбайъанла яла-
гядар паша демишди: “Йениъя сцлщля нятиъялянмиш дцнйа мцщарибяси
яснасында щюкумятимизин башында олан шяхс Османлы гцввялярини
Гафгазын вя Азярбайъан щюкумятинин гцввятляндирилмяси вя Мисрин
эери алынмасы мягсядляри уьрунда истифадя етди. Бу сийасят нятиъясин-
дя халгымыз бюйцк тяляфат верди” (“Тцрк кцлтцрц” журналы, N 81, с.
600, 601, Анкара, 1969; Щцсейн Байкаранын “Азярбайъан истиглал
мцбаризяси тарихи” китабындан, 1992, с. 260).
Щямин дюврдя инэилислярин Мисирдяки щинд дивизийалары иля Дарда-
неля десант чыхармаг ещтималы бюйцк тящлцкя тяшкил едирди. Буна эю-
ря дя щярби назир Янвяр паша Ъамал пашайа инэилис гцввялярини Ми-
сирдя баьламаг (блокада етмяк) цчцн Сцвейш ямялиййатыны тяшкил ет-
мяйи тапшырмышды. Ямялиййат баш тутду вя инэилис гцввяляри Дарда-
неля десант чыхара билмядиляр. Сцвейш ямялиййатында тцрклярин итэиси
ъцзи – 14 забит вя 178 сырави ясэярин щялакындан, 15 забит вя 366 сы-
рави ясэярин йараланмасындан вя 727 няфярин итэин дцшмясиндян иба-
рят олмушду (Çàïèñêè Äæåìàë-ïàøè, 1913-1919, ïåðåâîä ñ àíã-
ëèéñêîãî, ñ.111, Òèôëèñ, 1923).
Мцстягил Азярбайъан Ъцмщуриййятини илк олараг 1918-ъи илин 4
ийунунда гардаш Тцркийя дювляти таныды (10-ъу хяритяйя бахмалы).
1918-ъи ил сентйабрын 15-дя Азярбайъан, 18-дя ися Османлы гошунла-
ры Бакыйа эириб ону дцшмянлярдян азад етдиляр, Азярбайъан щюкумяти
Бакыйа кючдц вя Бакы Азярбайъан Ъцмщуриййятинин пайтахты олду
(Ъямил Щясянов, Азярбайъан бейнялхалг мцнасибятляр системиндя,
1918-1920, 1993, с. 127, 128).
54
Вятяндаш вя тарих
55
Вятяндаш вя тарих
61
Вятяндаш вя тарих
11-ъи хяритя
62
Вятяндаш вя тарих
ифлийимизи ашкара чыхарыр, индийя кими олан уьурларымызы пуч едир вя биз
йарымвящши йерлилярин эюзцндян дцшярик.
Шлйапников, Свечников
ÖÃÀÑÀ, Êîëëåêöèÿ, ä.3
(Мярузянин мятни Лениня эюндярилиб.)
.......................................................................................................
Баш команданын ъябщядя сонракы ямялиййатлар барядя В.И.Лениня
мярузясиндян
1600/ОР, 20 март, 1920
1. ... эяляъяк щцъум ямялиййатларыны давам етдирмялими, йяни Эцръцс-
тан вя Азярбайъана дахил олаг, йа онларын сярщядляриня чатыб дайанаг?
2. ... Гафгаз ъябщясинин щиссяляриндя индики вахтда дюйцшчцляр эцъ-
лц сцрятдя чатышмыр. Ахырынъы мялуматлара эюря щяр атыъы дивизийада
2500 сцнэц, щяр сцвари дивизийада ися 1700 гылынъ вар. Индики вахтда
дюйцш тяркибинин сайыны артырмаг мцмкцн дейил.
4. ... Эюстярилян дюрд сябяб Баш команданлыьы мяъбур едир ки, Эцр-
ъцстан вя Азярбайъанын эцълц мцдафияйя щазыр олмалары нятиъясиндя
бизим щцъумумузун мяьлуб олаъаьыны габагъадан етираф етсин.
Лакин щесаб едирям ки, Эцръцстан вя Азярбайъанын, щеч олмаса
онларын бириндя биз онларын сярщяддиня йахынлашаркян дахили ингилаби
ситуасийа йетишмиш оларса бизим щцъум уьурлу ола биляр.
.......................................................................................................
Баш команданлыьын ъябщянин ордуларынын йенидян
груплашмасы планы иля ялагядар эюстяришляри
¹ 197/III 1 àïðåëü, 1920
65
Вятяндаш вя тарих
68
Вятяндаш вя тарих
69
Вятяндаш вя тарих
___________________________
* Ики сящифядян ибарят бядии тяртибатлы тябрик тексти
73
Вятяндаш вя тарих
ьыны сяняддя якс олундуьуну сезя билди. Даща сонра сяняддя Совет
Азярбайъанынын малик олдуьу тцкянмяз сярвятлярин – нефт, керосин
вя башга мящсулларын гапыларынын Совет Ермянистаны цчцн эениш ач-
ылдыьы гейд олунурду.
1921-ъи илин 15 сентйабрында В.Лениня эюндярдийи мяктубунда
Н.Няриманов йазырды ки, Гызыл Ордунун бизи тярк етмямясини ондан
хащиш етмишик. (Бу онун няйиня лазым иди, бизя ким щцъум едирди ки?
- И.И.Х.). Гызыл Орду Азярбайъан кяндлиляринин щесабына сахландыьы
цчцн онлар вар-йохдан чыхарылырса да, бунунла баьлы фящлялярдя гида
чатмазлыьы йаранырса да биз буна эетмишик... Даща сонра бу "халг ли-
дери" мцтиликля дейир: "Мян тякрар бяйан едирям ки, щядсиз чятин-
ликлярля олса да мян Совет Русийасынын цзяримя гойдуьу ющдялийи
(щансы ющдялийи? - И.И.Х.) там йериня йетирмишям... Азярбайъан нефти
Совет Русийасына мяхсусдур". (Íàðèìàí Íàðèìàíîâ, "Èçáðàííûå
ïðîèçâåäåíèÿ", Áàêó, 1989, òîì 2, ñ. 553-557).
Ф.Кючярли "Няриман Няриманов" китабында (Бакы, 1965, с. 226,
227) йазыр ки, щакимиййятинин илк илиндя Няриман Няриманов Руси-
йайа 60 милйард манатлыг нефт эюндярмишди, юзц дя мцфтя. Фящляляр
нефтин щансы шяртлярля эюндярилдийини сорушдугда о, беля ъаваб вер-
мишди: ".. биз Русийайа щяр ня версяк йеня дя аз олаъагдыр, чцнки бу
бизим боръумуздур, бизим билаваситя вязифямиздир".
Щюрмятли охуъу, чох тяяъъцблцдцр, доьурданмы халгын севимли
рящбяри олмаг иддиасындакы бу адам рус сцнэцсц цзяриндя 2-3 ил
щакимиййят сцрмяси хатириня кяндлисини вар-йохдан чыхарыр, фящлясини
аълыг чякмяйя мяъбур едир, габагъыл адамларынын физики-мяняви
мящвиня сусур (вя бу ишдя иштирак да едир), миллятин няйи варса, ши-
мала дашытдырыр, торпаьымызы, сярвятляримизи ган дцшмянимизя ярмя-
ьан едир вя буну юзцня боръ билир?
Яэяр юз яли иля вя кюнцллц сурятдя халгыны ясарятя салмаьы, ону
вар-йохдан чыхармаьы юзцня боръ билян сийаси кор вя милли ягидяси
зяиф олан бир адамы тапыб гоншу юлкяйя рящбяр гойа билибся, демяли,
В.Ленин, щягигятян, дащидир.
Ону да гейд едяк ки, Няриман адлы бир болшевик 1919-ъу илдя
Азярбайъанын Шуша, Ъаваншир, Ъябрайыл вя Зянэязур уйездляриндя
77
Вятяндаш вя тарих
79
Вятяндаш вя тарих
83
Вятяндаш вя тарих
_________________________________
* Ясирин башы цлэцъля гырхылыр вя щамар кялляйя дявя йелининин дяриси исти-исти
йапышдырылыр. Бу дяри иля башын дяриси бир-бириня диффузийа едиб ващидляширляр. Тя-
бии истигамятиндя чыхмаьа имкан тапмайан тцк, эери, башын ичярисиня бюйцйцр.
Бунун нятиъясиндя инсанын йаддашы тамамиля итир, о, кимлийини унудур вя дилсиз
иш щейванына чеврилир. Беля адама манкурт дейирляр Мяъази мянада юз кюкцн-
дян, миллиййятиндян узаглашмыш, анъаг юзял марагларына хидмят едян сялащий-
йят сащибляри манкурт щесаб олунурлар
84
Вятяндаш вя тарих
85
Вятяндаш вя тарих