Мавзўи1.

Молия, моњият ва хусусиятњои он

Наќша:
1. Мафњуми молия.
2. Манбањои молиявї.
3. Вазифањои молия.
Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Паёмњои Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомали Рањмон ба
Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи молияи давлатии
Љумњурии Тољикистон» 2011.
3. Оймањмадов Г.Н. «Молия», нашриёти «Нодир» Душанбе 2005.
4. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под
ред. Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
5. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н.
М:. Финансы и статистика. 2000.
6. Гулмирзоев Д., Оймањмадов Г.Н. «Менељменти молиявї» Душанбе
2001.
7. Ковалев В. В. «Финансы» Москва 1996.
8. Родионова В.М. «Финансы» М:. Финансы и статистика 1992.

1. Мафњуми молия
Пайдоиш ва амал намудани молия ба таври объективї бо ќонунњои
инкишофи љамъиятї муайян карда мешавад, ки ба он дар зиннаи муайяни
мављудият соњаи махсуси муносибатњои таќсимотї зарур шуд, ки
ќонеъгардонии болосохти сиёсиро ба воситањои пулї таъмин намояд.
Таърихан молия дар давраи пойдоршавии муносибатњои молию – пулї ва
пайдоиши давлат ба миён омад.
Истилоњи «Молия» (аз калимаи лотинии financia – даромад, наќдина
гирифта шудааст) аввалин маротиба дар ќарни ХII дар шањрњои Италия

1
(Генуя, Венетсия, Флоренсия ва ѓайрањо) истифода шуда, ки дар онњо
пештар капитали савдогарї инкишоф ёфта, онњо марказњои калони савдої,
њисоббаробаркунињои пулї ва фаолияти бонкї ба њисоб мерафтанд. Молия
дар аввал њама намуди пардохти пулиро ифода мекард. Дар оянда (асрњои
XVI - XVII) истиллоњи «Молия» дар миќёси байналхалќї пањн гардид ва
њамчун мафњуми бо муносибатњои пулии байни ањолї ва давлат оид ба
таъсисёбии фондњои воситањои пули давлатї алоќамандбуда истифода шуд.
Дар шароитњои иќтисоди бозории муосир, ваќте ки муносибатњои
молию – пулї характери умумї пайдо намудаанд, низоми њаматарафаи
муносибатњои гуногуни молиявї байни њама субъектони њаёти хољагидорї
(давлат, корхона, хољагињои хонавода) таъсис ёфтанд. Дар замони њозира
молия ба яке аз фишангњои асосии таъсиррасонї ба љараёни
такрористењсоли љамъиятї мубаддал шуд, аз он љумла такрористењсоли
неъматњои моддї ва ѓайримоддї, ќувваи корї, муносибатњои истењсолї ва
инчунин таќсим ва азнавтаќсимкунии мањсулоти умумии дохилї байни њама
субъектони муносибатњои иќтисодї. Молия ба инкишофи институтњои
бозорї, ноилгардии самаранокии иќтисодї ва адолати иљтимої,
азнавтаќсимкунии захирањо ба соњаи иљтимої ва соњаи хољагињои
хонавода, њавасмандгардонии фаъолнокии корхонањо, мукаммалгардонии
низоми бонкї ва инчунин ба глобализатсияишавии муносибатњои иќтисодї ва
таъсисёбии бозорњои байналхалќии капитал мусоидат менамояд.
Молия њамеша шакли ифодаи пулї дошта, раванди гардиши пул ва
гардиши боигарињои маблаѓгузоришавандаро, (ки дар баъзе мавридњо
пулро иваз менамояд: ќоѓазњои ќиматнок, санг ва филизоти ќиматбањо,
объектњои маблаѓгузорї) ифода мекунанд.
Зери мафњуми молия тамоми тадбир ва андешањои субъектњои
иќтисодї оид ба ташкил ва истифодаи фондњои пули таъиноти хосдошта, ки
дар мавриди таќсим ва азнавтаќсимкунии маљмўаи мањсулоти миллї ва
даромадї миллї ба вуљуд меоянд, фањмида мешаванд.

2
 Молия дар асоси муносибатњои пулї сурат мегирад. Дар навбати худ
пул, воситањои пулї ва фонди пулї аз њамдигар фарќ доранд. Пул
эквиваленти умумии њамаи молњо буда, моњияти он дар асоси иљрои
вазифањояш зоњир мегардад.
Дар аснои фурўхтан ва харидани моли тайёр аз љониби соњибкор М-П
ва П-М, пул на ба сифати муносибатњои молиявї, балки муносибатњои пулї
баромад мекунад. Бояд гуфт, ки аз рўи хусусияти ба вуљудои молия дар
асоси муносибатњои пулї ба вуљуд меояд, аммо на њамаи муносибатњои
пулї муносибатњои молиявї шуда метавонанд. Молия ифодагари
муносибатњои пулї нисбат ба гирдгардиши пул буда, бе муносибатњои пулї
љой дошта наметавонад, вале молия ва пул як чиз нестанд.
Молия муносибатњоеро ифода менамояд, ки онњо њамеша шакли пулї
доранд. Молия бе пул вуљуд дошта наметавонад.
Молия њамчун мафњуми иќтисодї муносибатњои таќсим ва
азнавтаќсимкунии маљмўаи мањсулоти миллиро ифода намуда,
муносибатњои мубодилавии экивалентиро ифода мекунад.
Таќсиму азнавтаќсимшавии арзиш бо ёрии молия, њатман, бо гардиши
пул анљом ёфта, шакли манбањои молиявиро мегирад. Аз ин љињат
захирањои молиявї ифодагари муносибатњои молиявї мегарданд.
Муносибатњои молиявї њамеша бо ташкили даромадњои пулї ва
андўхт, ки шакли захирањои молиявиро доранд, бунёд мегарданд ва онњо
барои њамаи низомњои иќтисодї хос мебошанд.
Ташкил ва истифодаи фондњои пули таъиноти хос дошта таносуби
муайянеро дар корхонањо ва умуман иќтисодиёт фароњам меорад, ки яке аз
аломатњои молия ба њисоб меравад.
Моњияти молия бо воситаи мафњумњои даромад, фоида, даромаднокї,
арзиши аслї, воситањои асосию гардон, истењлок, зарар ва ѓайра зоњир
мегардад.

3
 Фоида ва даромаднокї вазъ ва њолати молиявии воњидњои иќтисодиро
нишон медињанд. Арзиши аслї ва меъёри он ба њаљми фоидаи соњибкор
таъсир мерасонад. Њолати истифодаи воситањои асосию гардон суръати
гардиши онњо ба дараљаи пардохтпазирии ширкат таъсир мерасонанд. Аз
ин рў (дар асоси гуфтањои боло) молияро чунин таъриф додан мумкин аст:
Тамоми шаклу усулњои муносибатњо оиди ташкил ва
истифодабарии фондњои пулии таъиноти махсус, ки барои таъмини
такрористењсол ва талаботи давлат зарур буда, дар натиљаи таќсим ва
азнавтаќсимкунии маљмўаи мањсулоти миллї ба вуљуд меоянд, молия
ном доранд.
Молия муносибатњои пулиро ифода мекунад, ки байни чунин
субъектони хољагидорї ба миён меояд:
 байни корхонањо, дар љараёни ба дастории арзишњои молию –
моддї, фурўши мањсулот ва хизматрасонї;
 байни корхонањо ва ташкилотњои болоистода њангоми
таъсисдињии фондњои мутамаркази воситањои пулї ва таќсимоти
онњо;
 байни давлат ва шањрвандон њангоми пардохти андозњо ва
пардохтњои ихтиёрї;
 байни корхонањо, шањрвандон ва фондњои ѓайрибуљетї њангоми
гузаронидани пардохтњо ва бадастории захирањо;
 байни зиннањои алоњидаи низоми буљетї;
 байни органњои суѓуртакунии амволї ва шахсї, корхонањо ва
ањолї њангоми пардохти аъзоњаќќии суѓуртавї ва рўйпўшкунии
зарарњо.

2. Манбањои молиявї
Зери мафњуми манбањои молиявї тамоми фондњои пулию сарвати
таъиноти хосдошта, ки дар ихтиёри шахсони њуќуќию воќеї ќарор доранд
4
ва имконияти амалисозии муносибатњои иќтисодиро таъмин менамоянд,
фањмида мешаванд.

Манбањои молиявї

аз рўи хусусияти
бавуљудои

худї сафарбаркардашуда азнавтаќсим

Њаљми манбањои молиявї ба миќдори миёнаи солонаи гардиши

фондњо ва даврањои силсилаи такрористењсол мутаносиби роста буда, ба
њодисањои ѓайричашмдошти бавуќўпайваста мутаносиби чаппа аст.
Манбањои молиявї новобаста аз сатњи фарогирии доираи амал (микро
ва ё макро иќтисод) аз рўи хусусияти бавуљудои ба манбањои худї,
сафарбаркардашуда ва мањсули азнавтаќсим људо мешаванд.
Манбањои молиявии худї дар сатњњои микро амалкунанда аз фоида,
маблаѓи фонди истењлок, музди кор, даромади хољагии хонагї, дар сатњи
макро аз маблаѓи даромади буљет, аз даромади корхонањои давлатї ва
маблаѓњое, ки аз ѓайридавлатигардонию муносибатњои иќтисодии хориљї
ба миён омадаанд, ташкил меёбанд.
Манбањои молиявие, ки бозори молиявї сафарбар менамояд, барои
сатњи микро бо воситаи хариду фурўши ќоѓазњои ќиматнок, ќарзњое, ки
институтњои молиявї додаанд, барои сатњи макро бошад бо интишори пулу
ќоѓазњои ќиматнок ва ќарзи давлатї таъмин мегардад.
Манбањои молиявие, ки дар дар натиљаи азнавтаќсимкунї ба ихтиёри
соњибкорон дар сатњи микро ба миён меояд, аз фоиз ва дивиденди
ќоѓазњои ќиматонки аз дигарон харидашуда ва дар сатњи макро бошад , аз
5
 пардохтњои њатмї (андозу пардохтњо ва бољу хирољ) ташкил меёбанд.
Рафти тараќќиёту пешрафти истењсоли љамъияї исбот менамояд, ки њалли
мушкилоти мањдудияти захирањои молиявї сабаби марказияти сармоя
мегардад.
Дар шароити њозира на танњо инњисорї кардану байналхалќї намудани
сармоя, балки дар миќёси љањонї мабаъњои молиявї муташаккилона
љамоварї шуда, барои давлатњои инкишофёфта воситаи њаллу фоидаорї
гардида истодааст.
Нишондињандањое, ки бо манбањои молиявї таъмин будани
соњибкоронро нишонн медињад, пардохтпазирию ќобилияти
њисоббаробарнамоии онњо ва њолати Z-њисоб мебошад.

3. Вазифањои молия
Вазифа (функсия) аслан калимаи лотинї (Funcsia) буда, маънои иљро
кардан, ё амал намуданро ифода мекунад.
Моњияти молия њамчун категорияи иќтисодї дар вазифањои
иљромекардаи он ифода меёбад. Вазифањои молия гуфта кори иљро
мекардаи онро дар назар доранд. Дар адабиёти иќтисодї оид ба миќдор ва
таркиби вазифањои молия аќидаи ягона вуљуд надорад. Одатан чунин
вазифањои молияро ба монанди таъмини љараёни такрористењсолот бо
воситањои пулї, вазифаи њавасмандгардонї, таќсимотї, танзимунї, назоратї,
вазифаи таъсисдињии даромадњои пулї ва ѓайрањоро аз њам људо мекунанд.

6
 Вазифаҳои молия

Вазифаи
Вазифаи танзи хавасмандгардони:
Вазифаи Вазифаи моти: давлат давлат бо ёрии
таќсимотї назоратии молия нисбати танзими механизмњои
воситаи татбиќи дар соњањои њолати молиявии молиявї на танњо
таъиноти хољагии халќ ва субъектњои хољагї танзим, балки
љаъиятии молия зинањои ибтидоии бетараф буда њавасмандиро барои
буда, њар як он аз тарафи наметавонад, ў бо шахсони воќеї оид
субъекти мутахассисони ёрии муќаррар ба машѓул шудан ба
хољагиро бо бахшњои намудани фаъолияти
захирањои иќтисодї , шўбаи системаи молиявї , соњибкорї ба вуљуд
молиявии муњосибот, шўбаи истењлок, андоз, оварда, истифодаи
таъиноти музди кору ќарз, суѓурта, механизмњои
истифодабарии мењнат, имтиёз ва молиявиро
алњидаи мустаќил маркетингу ќарордодњои њавасманд
ва даромадњо менељмент ва маъмурї ба њолати мегардонад, то ки
таъмин менамояд. ѓайра ба роњ иќтисодию ўњдадорињои худро
монда мешавад. молиявии онњо нисбат ба шахсони
таъсир мерасонад. њуќуќї ва воќеї ба
амал барорад.

Вазифаи таќсимотї воситаи татбиќи таъиноти љамъиятии молия

буда, њар як субъекти хољагиро бо захирањои молиявии таъиноти
истифодабарии алоњидаи мустаќил ва даромадњо таъмин менамояд.
Андозњо ва пардохтњое, ки субъектњои хољагї ба буљет мегузаронанд,
ифодагари муносибатњои таќсимотианд. Бо ёрии буљет азнавтаќсимкунии
маљмўаи мањсулоти миллї ташкил карда мешавад. Маблаѓи даромади буљет
барои маблаѓгузории соњањои иќтисодиёт харољоти иљтимої, иќтисодї
мудофиа ва идора истифода мешавад. Маблаѓњо баъд аз таќсим шудан бояд
мувофиќи таъиноташон мустаќилона истифода шаванд.
Гардиши фондњои пулї танњо бо ёрии таќсиму азнавтаќсим таъмин
карда мешаванд. Вазифаи назоратии молия дар якљоягї бо вазифаи
таќсимотї ба амал бароварда мешавад.
Вазифаи назоратии молия дар соњањои хољагии халќ ва зинањои
ибтидоии он аз тарафи мутахассисони бахшњои иќтисодї, шўбаи муњосибот,
шўбаи музди кору мењнат, маркетингу менељмент ва ѓайра ба роњ монда
мешавад. Бо ёрии назорати молиявї раванди муносибатњои молиявї дар
мавриди истењсол, таќсим, мубодила ва истеъмол тањлил карда мешаванд.
Асоси назорати молиявиро интизоми молиявї ташкил медињад.
7
 Якљоягии вазифањои таќсимотию назоратии молия воситаи ба амал
баровардани танзими иќтисодиёт дар сатњи микро ва макро иќтисодиёт
мебошад. Дар нињоиди муносибатњои молиявї вазифаи танзим табиатан
љой дорад, ки онро вазифаи таќсим ба вуљуд меорад.
Давлат нисбати танзими њолати молиявии субъектњои хољагї бетараф
буда наметавонад, ў бо ёрии муќаррар намудани низоми молиявї, истењлок,
андоз, ќарз, суѓурта, имтиёз ва ќарордодњои маъмурї ба њолати иќтисодию
молиявии онњо таъсир мерасонад. Мављуд набудани чунин танзим ба
фаровонии мањсулот дар бозор, барзиёд тавлид ва ё камистењсолкунию
муфлисшавї, рушд ва таназзули шаклњои соњибкорї сабаб шуда метавонад.
Вазифањои таќсим, назорат ва танзим дар маљмўъ сабаби ба миён
омадани вазифаи њавасмандгардонї мегарданд.
Давлат бо ёрии механизмњои молиявї на танњо танзим, балки
њавасмандиро барои шахсони воќеї оид ба машѓул шудан ба фаъолияти
соњибкорї ба вуљуд оварда, истифодаи механизмњои молиявиро њавасманд
мегардонад, то ки ўњдадорињои худро нисбат ба шахсони њуќуќї ва воќеї ба
амал барорад.
Вазифаи њавасмандгардонии молиявї ва сатњи истифодаи он дар
Љумњурии Тољикистон мувофиќи аќидаи мо то њол аз љињати илмї пурра
асоснок карда нашудааст.

8
 Масъалањо барои мавзўи 1:
Масъалаи 1

ЉС «Ќолинњо» 2 намуди маблаѓгузориро дорад:

1. Агар 860 сомонї маблаѓ гузорад 370 сомонї фоида мегирад:
2. Агар 1080 сомонї маблаѓ гузорад 449 сомон фоида мегирад.
Кадом намуди маблаѓгузорї барои ЉС бењтар аст?

Масъалаи 2
Фоидаи софи бонкро њисоб кунед, агар:
- даромади гирифтаи бонк - 200 000 сомонї
- љамъи харољотњо - 15 000 сомонї
- харољоти тижоратї - 1 000 сомонї
- меъёри андоз аз фоида - 15 %

9
 Тестњо доир ба мавзўи 1:
1. Маљмўаи муносибатњои иќтисодї, ки дар гардиши њаќиќии
пулї њангоми таъсисёбї, таќсимот ва истифодабарии захирањои
молиявї ба миён меоянд – ин:
а) даромади миллї;
б) фондњои суѓуртавї;
в) муносибатњои ќарзї;
г) молия.
2. Дар давраи феодализм сарчашмаи иќтисодии асосии захирањои
молиявии давлат чї буд?
а) корхонањои косибї;
б) бољњои гумрукї;
в) амалиётњои ќарзї;
г) мењнати дењќонони крепостної.
3. Зиёдшавии наќши молия дар иќтисодиёт бо кадом гуфтањо
асоснок карда мешавад:
1) бо инкишофи муносибатњои молию – пулї,
2) ихтирои мошинаи парбарорї,
3) љорї намудани маълумоти миёнаи њатмї,
4) мустањкамгардии институти давлатї.
а) 2,3,4; б) 2,3; в) 1,3,4; г) 1,4.
4. Муносибатњои молиявї байни корхонањо ва низоми молиявии
давлат бо кадоме аз гуфтањо алоќаманданд:
а) коркарди стратегияи маркетингї;
б) банаќшагирии љараёни истењсолот;
в) пардохти андозњо ва амалигардонии дигар пардохтњо ба буљет;
г) таъсисёбии капитали оинномавї.

10
5. Ќисми мањсулоти умумии дохилие, ки баъд аз рўйпўшкунии
ашёњо, масолењњо, воситањои мењнат ва ѓайрањое, ки дар
љараёни истењсолот истифода шудаанд, ин:
а) фондњои асосї;
б) фоидаи таќсимнашуда;
в) даромади миллї;
г) даромади буљетї.
6. Маљмўаи муносибатњои иќтисодии байни давлат ва шахсони
воќеию њуќуќї ба миён омада ки, њангоми он давлат ба сифати
ќарздињанда, ќарзгиранда ва кафолатдињанда баромад мекунад,
ин:
а) ќарзи давлатї;
б) бозори пулї;
в) молияи давлатї;
г) молиягузории беруна.
7. Молияи давлатї ва мунисипалї, молияи корхона, молияи
хољагињои хонавода, инчунин низоми алоќањои байни онњо чиро
таъсис медињад:
а) низоми тавозунњо;
б) низоми молиявї;
в) низоми такрористењсолї;
г) низоми муносибатњои молию – пулї.
8.Ќисми муносибатњои молиявие, ки эњтиёљотњои
такрористењсолиро ба воситањои пулї дар сатњи макроиќтисод
таъмин мекунанд ба кадом намуди молия дохил мешаванд:
а) мутамарказонидашуда;
б) бозорї;
в) ѓайримарказонидашуда;
г) љамъиятї.

11
9. Музди мењнати коргарони кироя, даромади фермерњо,
дењќонон, даромади корхонањои соњаи истењсолоти моддї –
њамаи инњо ба кадом намуди даромад дохил мешаванд:
а) даромадњои таќсимнашуда;
б) даромадњои боќимонда;
в) даромадњои аввалиндараља;
г) даромадњои дуюминдараља.
10. Муносибатњои молиявї чиро дар бар мегирад?
а) танњо таъсисёбии захирањои пулиро дар сатњи макроиќтисодї;
б) љараёни такрористењсолотро дар сатњњои микроиќтисод ва
макроиќтисод;
в) танњо эњтиёљотњои фондњои воситањои пули мутамарказ;
г) танњо харољотњои корхонањои тиљоратї ва ташкилотњо.
11. Ќисми муносибатњои молиявї, ки эњтиёљотњои
такрористењсолотро ба воситањои пули дар сатњи микроиќтисод
таъмин менамоянд, кадом намуди молияро ташкил медињанд?
а) тиљоратї;
б) хусусї;
в) ѓайримарказонидашуда;
г) ѓайрибуљетї.
12. Муносибатњои молиявии байни корхонањо ва низоми бонкї бо
чї алоќаманданд?
а) коркарди стратегияи истењсолї;
б) таъсисёбии фонди оинномавї;
в) нигоњдории пулњо, гирифтани ќарзњо, харид ва фурўши асъор;
г) пардохти андозњо.
13. Даромади миллї – ин:
а) арзиши иловашуда;
б) арзиши аслии пурра;

12
в) арзиши мењнати таљассумёфта;
г) арзиши мутаќобила.
14. Назорати доимї аз тарафи ташкилотњои ќарзї аз болои
истифодабарии ќарзњои додашуда ва њолати молиявии корхонаи
мизољ чї номида мешавад:
а) назорати љорї;
б) назорат;
в) тафтишот;
г) мушоњида.
15. Дар њолатњое, ки дар он давлат ба худ ўњдадориро барои
рўйпўш намудани ќарзњо ва дигар ўњдадорињои шахсони воќеї ва
њуќуќиро мегирад, ба кадом сифат баромад мекунад:
а) кафолатдињанда;
б) дилер;
в) лизингдињанда;
г) ќарздињанда.
16. Вазифаи молия, ки дар таъмини мувозинатии воситањои моддї,
мењнатї ва пулї дар њама зиннањои гирдгардиши капитал ифода
меёбад, ин:
а) вазифаи такрористењсолї;
б) вазифаи таќсимотї;
в) вазифаи њавасмандгардонї;
г) вазифаи ташкилиї.
17. Муносибатњои молиявии байни корхонањо ва коргарони онњо
ба миён меомада, бо чї алоќаманд аст?
а) таъсисёбии фонди оинномавї;
б) ташкили корхонањои муштарак;
в) таќсимот ва истифодабарии даромадњо, боштани андозњо аз
шахсони воќеї;

13
г) эмиссия ва љойгиркунии ќоѓазњои ќимматнок, ќарздињии тарафайнї,
иштироки њиссагї дар таъсисдињии корхонањои муштарак.
18. Муносибатњои молиявии корхонањо, ки байни сањмгузорон
дар лањзаи ташкили он ба миён меояд, бо чї алоќаманданд?
а) боздоштани андоз аз шахсони воќеъї;
б) истифодабарии воситањои гардон;
в) истењсол ва фурўши мањсулот;
г) таъсисёбии фонди оинномавї.
19. Муносибатњои молиявї байни корхонањо ва низоми молиявии
давлат бо чї алоќаманданд?
а) коркарди стартегияи маркетингї;
б) таъсисёбии капитали оинномавї;
в) пардохти андоз ва амалигардонии дигар пардохтњо ба буљет;
г) банаќшагирии љараёни истењсолот.
20. Воситањои пулие, ки барои такрористењсоли оддї ва васеъи
фондњои асосї таъинот дошта, ин:
а) фонди такрористењсолї;
б) фонди истењлок (амортизатсионї);
в) фонди истеъмолот;
г) маблаѓгузорињои мустаќим.

14
 Мавзўи 2. Наќши молия дар шароити иќтисодиёти бозорї

Наќша:
1. Идоракунї, банаќшагирї ва назорати молиявї.
2. Сарчашмаи захирањои молиявї.
3. Механизми молиявї ва сохтори он.

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Паёмњои Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомали Рањмон ба
Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи молияи давлатии
Љумњурии Тољикистон» 2011.
3. Оймањмадов Г.Н. «Молия», нашриёти «Нодир» Душанбе 2005.
4. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под
ред. Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
5. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н.
М:. Финансы и статистика. 2000.
6. Гулмирзоев Д., Оймањмадов Г.Н. «Менељменти молиявї» Душанбе
2001.
7. Ковалев В. В. «Финансы» Москва 1996.
8. Родионова В.М. «Финансы» М:. Финансы и статистика 1992.

1. Идоракунї, банаќшагирї ва назорати молиявї.

Идоракунї – ин маљмўаи тарзњо ва усулњои таъсири маќсаднок ба
объект барои ноилгардии натиљаи муайян. Идоракуни ба њама соњањои
фаъолияти инсонї, аз он љумла ба соњаи молия низ хос аст. К.Маркс
менависад, ки «Њар мењнати љамъиятии бевоситае, ки дар њаљми нисбатан
калон амалї гардонида мешавад, ба идоракунї мўњтољ аст».

15
 Соњаи зарурии идоракунии фаъолият идоракунии молиявї мебошад. Ин
љараёнро аппарати махсуси он бо воситаи тарзњои мухсус ва усулњо, аз он
љумла њавасмандкунињо ва санксияњои гуногун амалї мегардонад. Санъати
идоракунї дар интихоби усули нисбатан самараноки таъсисдињии шароитњо
барои истифодабарии оќилонаи усулњои истифодашаванда бо маќсади
њалли тезтари масъалаи гузошташуда.
Дар идоракунии молия, ба монанди дигар низоми идоракунї, объект ва
субъекти идоракуниро људо мекунанд. Ба сифати объектњо намудњои
гуногуни муносибатњои молиявї баромад карда, субъектон бошанд он
ташкилотњои сохторї ба њисоб мераванд, ки идоракуниро амалї
мегардонанд. Мувофиќи таснифоти муносибатњои молиявї ба соњањои он 3
гурўњи объектњоро људо мекунанд: молияи корхонањо (муассисањо,
ташкилотњо), суѓуртакунии муносибатњо, молияи давлатї. Ба онњо чунин
субъектњои идоракунї мувофиќат мекунанд: хизматњои молиявии
(шўъбањои) корхонањо (ташкилотњо, муассисањо), маќомотњои суѓуртавї,
маќомотњои молиявї ва нозиротњои андоз. Маљмўаи њама сохторњои
ташкилие, ки идоракунии млиявиро амалї мегардонанд, аппарати молиявї
номида мешавад.
Идоракунии стратегї ва ё умумї, инчунин идоракунии оперативии
молиявиро фарќ мекунанд. Идоракунии стратегї аз тарафи маќомотњои
идоракунии иќтисодї ва давлатї амалї гардонида мешавад: Маљлиси Олї,
аппарати Президент, Вазорати молия ва дигарон. Идоракунии оперативии
молия – вазифаи асосии аппарати низоми молиявї мебошад: Вазорати молия,
идорањои молиявї (шўъбањо), Шўроњои мањаллї, дирексияњои фондњои
ѓайрибуљетї, ташкилотњои суѓуртавї, хизматњои молиявии корхонањо ва
ташкилотњо.
Банаќшагирии молиявї дар шароити гузариш ба бозор.
Объекти банаќшагирии молиявї фаъолияти субъектони хољагидорї ва
давлат буда, натиљаи хотимавї бошад – тартиб додани наќшањои молиявї аз

16
сметаи муассисаи алоњида то тавозуни љамъбастии молиявии давлат. Дар
њар як наќша даромадњо ва харољотњо ба давраи додашуда, алоќа бо
зиннањои низоми молиявї ва ќарзї (пардохтњо барои њиссаљудокунии
иљтимої, пардохтњои ба буљет, пардохт барои ќарзи бонкї ва ѓайрањо)
муайян карда мешаванд.
Масъалањои конкретии банаќшагирии молиявї бо сиёсати молиявї
муайян карда мешаванд. Ин муайян намудани њаљми воситањои пулї ва
сарчашмањо онњо, ки барои иљро намудани масъалањои наќшагї, муайян
намудани захирањои афзоиши даромадњо, сарфаи харољотњо, љорї
намудани таносубњои оптималї дар таќсимоти воситањо байни фондњои
мутамарказ ва ѓайримарказонидашуда ва ѓайрањо мебошад.
Усулњои назорати молиявї
Назорати молиявї – назорати маќомотњои ќонунбарор ва иљорияи
њокимияти њама сатњњо, инчунин муассиањои махсус таъсисдодашуда аз
болои фаъолияти молиявии њама субъектон: давлатї, корхонањо ва
муассисањо. Он назоратро аз болои риоя намудани ќонунгузории молиявї –
иќтисодї дар љараёни таъсисёбї ва истифодабарии фондњои пулї, бањодињии
самаранокии амалиётњои молиявї – хољагидорї ва амалигардонии
маќсадноки харољотњоро амалї мегардонад.
Назорати молиявї – назорати арзишї мебошад, бинобар њамин он дар
њама соњањои љараёни такрористењсоли љамъиятї амалї гардонида шуда,
тамоми љараёни њаракати фондњои пулиро, яъне объекти назоати молиявиро
– муносибатњои пулиро дар бар мегирад. Назорати молиявї шакли
амалигардии фазифаи молия буда, барои таъмини манфиатњо ва њуќуќњои
њам давлат ва њам дигар субъектони иќтисодиро таъинот дорад.
Назорати молиявї дар мамлакатњо ба ду соњаи бањамтаъсиррасонанда,
вале махсусгардонидашудаи назорати давлатї ва ѓайридавлатї људо мешавад.
Назорати молиявии давлатї – назорат аз тарафи маќомотњои њокимият
ва идоракунии Љумњурии Тољикистон ва субъектони Љумњурии

17
Тољикистон, инчунин маќомотњои махсуси назоратї аз боло риоя намудани
ќонунгузорињо дар соњаи буљети давлатї ва фонњои ѓайрибуљетї, андозњо,
фаъолияти молиявии муассисањои давлатї ва корхонањо, ташкили њисобњои
пулї, њисобдорї ва њисоботдињї. Дар ташкили назорати молиявї наќши
муайянкунандаро сарќонуни мамлакат мебозад. Регламенти њуќуќї аз намуди
давлат, таъиноти иљтимої – сиёсии он, сатњи тараќќиёти иќтисодї, таносуби
шаклњои моликият вобастагї дорад.
Маќсади асосии назорати давлатї – воридоти њадди аксари воситањои
пулї ба хазина ва роњ надодани истифодабарии ѓайримаќсадноки онњо.
Назорати молиявии давлатї аз тарафи маќомотњои ваколатдори давлатї
дар њудудњои салоњияти онњо дар њамагуна соњањои иќтисодиёт ва
идоракунї амалї карда мешавад.
Назорати молиявии ѓайридавлатї – назорате, ки аз тарафи фирмањои
аудиторї, роњбарияти хадамотњои молиявии корхонањо ва ташкилотњо,
сањмиядорон, бонкњои тиљоратї, фирмањои суѓуртавї оид ба њолати
молиявї ва бозоргирии субъектони хољагидорї, дурустии њисоботњои
молиявї, фоиданокї ва пардохтнокї амалї карда мешавад. Чунин назорат бе
иштироки давлат ва маќомотњои он амалї мегардад. Ин назорат дар шароити
инкишофёбии муносибатњои бозорї дар Љумњурии Тољикистон васеъ пањн
гашта истодааст.
Намудњои назорати давлатї ва ѓайридавлатї ба монандии усулњои
нигоњ накарда, бо маќсадњои нињоии худ фарќ мекунанд. Маќсади асосии
назорати давлатї – таъмини воридоти њадди аксари захирањои ба хазина ва
таъмини харољоти њадди аќали идоракунии давлатї буда, назорати
ѓайридавлатї баръакс таъмини њадди аќали њиссаљудокунињо ба фоида
давлат ва дигар харољотњои бо маќсади баланд намудани фоида ба капитали
гузошташуда мебошад. Намудњои назорати молиявї: умумидавлатї, маъмурї,
дохили хољагї, љамъиятї, мустаќил, њатмї ва хоњишмандї, пешакї, љорї
(оперативї), навбатї ва ѓайра.

18
 2. Сарчашмаи захирањои молиявї
Молия барои таъсиррасонї ба иќтисодиёт дорои имкониятњои калон
мебошанд. Ин хусусият пеш њама бо хусусияти молия оид ба таъмини
љараёни такрористењсолот алоќаманд буда, доираи таъсири онњо танњо бо
соњаи таќсимоти арзишї ба итмом нарасида ба дигар зиннањои
такрористењсолот низ пањн мегардад.
Дар чањорчўбаи истифодабарии молия дар такрористењсоли љамъиятї
се равияи асосии таъсироти онро ба љараёнњои инкишофи љамъиятї људо
намудан мумкин аст:
 таъмини молиявии эњтиёљотњои такрористењсоли васеъ;
 танзими молиявии љараёнњои иќтисодї ва иљтимої;
 њавасмандгардонии молиявии натиљањои бењтарини фаъолият.
Таъминоти молиявї.
Таъмини молиявии љараёни такрористењсолот – ин рўйпўшкунии
харољотњои такрористењсолї аз њисоби захирањои молиявие, ки аз тарафи
субъектони хољагидорї ва давлат љамоварї карда мешаванд.
Захирањои молиявї дар њама љузъњои истењсолоти љамъиятї таъсис
ёфта, баъдан таќсимоти онњо ва истифодаи маќсадњои онњо бо воситаи
фондњои пулии таъиноти маќсаднок ба миён меояд.
Афзоиши доимї ва мукаммалгардонии истењсолот барои афзоиши
захирањои молиявї хизмат мекунанд. Лекин солњои охир динамикаи
захирањои молиявї бо тамоюли негативї тавсиф карда мешавад, яъне бо
боздоштшавї ва баъдан пастравии суръати афзоиш тавсиф карда мешаванд.
Сабаби чунин њолат дар он аст, ки дар шароитњои бўњронњо дар
иќтисодиёти мамлакати мо, ки ба динамикаи мањсулоти умумии дохилї ва
даромади миллии истењсолшуда, њаљми мањсулоти саноатї ва дигар
нишондињандањои асосии инкишофи иљтимої – иќтисодї таъсири манфї
расонидаанд, зоњир мегардад.
19
 Дар таъсисёбии захирањои молиявї њама унсурњои арзиши мањсулоти
умумии миллї иштирок карда, лекин сарчашмаи асосї бошад, ин даромади
миллї мебошад, махсусан ќисми он, ки даромади софро ифода мекунад.
Айнан афзоиши даромади соф ва шаклњои асосии молиявии он – фоида
афзоиши баланд ва ё суръатњои пасти афзоиши захирањои молиявиро ба
миён меоранд.
Ба ѓайр аз арзиши мањсулоти умумии дохилї сарчашмаи асосии
захирањои молиявї, даромадњо аз фаъолияти берунииќтисодї њангоми
ташкили босамари он баромад карда метавонанд. Захирањои молиявї
инчунин аз њисоби ќисми боигарии миллие, ки ба гардиши хољагидорї ворид
мешаванд таъсис меёбад (гузариши боќимондаи воситањои буљетї, ки барои
рўйпўш намудани харољотњои соли љорї сарф шуда; фондњои захиравии
ширкатњои суѓуртавї, воситањои аз фурўши ќисми захираи тиллоии
мамлакат; даромад аз фурўши амволи баризофагї ва ѓайрањо). Барои
таъсисёбии захирањои молиявї воситањои ќарзї ва љалбшуда истифода
шуданаш мумкин аст (ќарзњои бонк; ќарздории кредиторї, воситањо аз
фурўши сањмияњо ва вомбаргњо ва ѓайрањо).
Гуногуншаклии муносибатњои молиявие, ки дар љараёни таќсимоти
арзишї ба миён меоянд, мављудияти фондњои гуногуни захирањои
молиявиро асоснок мекунанд. Дар байни онњо асоситаринаш: фоида,
намудњои гуногуни андозњо, пардохтњои суѓуртавї, њиссаљудокунињои
амортизатсионї. Имкониятњои афзоиши онњо на танњо бо њаљми
мањсулоти умумии дохилї, балки бо сохтор ва динамикаи унсурњои
таркибии онњо муайян карда мешавад.
Захирањои молиявї пеш аз њама барои њама субъектони хољагидорї
зарур аст. Дар он захирањои ѓайримарказонидашудаи захирањои молиявї
таъсис меёбанд, ки барои харољот оид ба васеъгардии истењсолот
(хизмарасонї) ва ќонеъгардонии талаботњои иљтимої – мадании коргарон
истифода мешаванд. Фондњои пулии дар корхонањо таъсисёфта ба

20
маблаѓгузорињои капиталї, афзоиши воситањои гардон, молиягузории
дастовардњои илмї – техникї, амалигардонии чорабинињои њифзи табиат,
таъмини эњтиёљотњои характери иљтимої дошта ва ѓайрањо равона карда
мешаванд, ки љараёни такрористењсолотро дар сатњи микроиќтисод бо
воситањои пулї таъмин менамоянд.
Эњтиёљотњои истењсолоти љамъиятї дар сатњи макроиќтисод аз
њисоби захирањои молиявии мутамарказ таъмин карда мешаванд. Шаклњои
истифодабарии он фондњои буљетї ва ѓайрибуљетї мебошанд, ки воситањои
онњо ба инкишофи хољагии халќ, молиягузории чорабинињои иљтимої –
маданї, таъмини эњтиёљотњои мудофиа ва идоракунї равона карда
мешаванд.
Таъминоти молиявии харољотњои такрористењсолот метавонад дар се
шакл амалї гардад: худмолиягузорї, ќарзгирї ва молиягузории давлатї.
Худмолиягузорї, ки дар истифодабарии захирањои худии субъектони
хољагидорї асос меёбад. Њангоми норасогии воситањои худї корхона
метавонад як ќатор харољотњои худро кам намояд ва ё бо воситањои ќарзии
дар асоси амалиётњо бо ќоѓазњои ќимматнок љалбшаванда истифода барад.
Ќарзгирї – ин чунин тарзи таъмини харољотњои такрористењсолот, ки
њангоми он харољотњои субъекти хољагидорї аз њисоби ќарзи бонкї, ки бо
шартњои мўњлатнокї, пардохтнокї ва бозгашт пешкаш карда мешаванд.
Молиягузории давлатї дар асоси бебозгашт аз њисоби воситањои фондњои
буљетї ва ѓайрибуљетї амалї мегардад, ки дар сатњњои гуногуни идоракунии
давлатї дар љараёни таќсимот ва азнавтаќсимкунии ќисми даромади миллї
таъсис меёбад. Бо воситаи чунин молиягузорї давлат захирањои молиявиро
байни соњањои истењсолї ва ѓайриистењсолї, соњањои иќтисодиёт ва
минтаќањои мамлакат, байни шаклњои моликият, гурўњњои алоњидаи ањолї
ва ѓайрањо маќсаднок таќсим менамояд.
Дар амал њама шаклњои номбурдаи таъминоти молиявии харољотњои
такрористењсолот якљоя истифода шуданашон мумкин аст. Асосан бояд

21
таносуби муайяни байни онњо барои марњилаи додашуда риоя карда шавад.
Дастрасии оптимум танњо дар асоси сиёсати фаъолонаи молиявии давлат
имконпазир аст.
Барои таъмини молигузории мутасили харољотњои такрористењсолот
захирањои молиявї ањамияти калон доранд. Захирањои молиявї аз тарафи
худи субъектони хољагидорї аз њисоби захирањои молиявии худї
(худсуѓуртакунї), аз тарафи сохторњои идоравии онњо (дар асоси
њиссаљудокунињои меъёрї), аз тарафи ташкилотњои махсуси суѓуртакунї
(усули суѓуртакунї) ва давлат (фондњои захиравии сатњњои гуногуни буљет)
амалї шуда метавонад. Таъсисёбии захирањои молиявї дар дасти субъектони
хољагидорї аз нуќтаи назари иќтисодї самаранокии паст дорад. Таъсис
додани захирањои молиявї бо усулњои буљетї ва ё усули суѓуртавї дурустар
мебошад, зеро дар ин њолат гардиши баланди воситањои захирашаванда
таъмин карда мешавад.

3. Механизми молиявї ва сохтори он.

Механизми молиявї – низоми амал намудани фишангњои молиявї буда,
дар ташкил, банаќшагирї ва њавасмандгардонии истифодабарии захирањои
молиявї ифода меёбад. Ба сохтори механизми молиявї унсурњои алоќаманд
дохил мешаванд: усулњои молиявї, фишангњои молиявї, таъминоти њуќуќї,
таъминоти меъёрї ва таъминоти иттилоотї.
Усули молиявиро њамчун тарзи таъсиррасонии муносибатњои
молиявї ба љараёни хољагидорї муайян намудан мумкин аст. Усулњои
молиявї дар ду равия амал мекунанд: дар равияи идоракунии захирањои
молиявї ва дар равияи муносибатњои бозорї, тиљоратї, ки бо муќоисакунии
харољотњо ва натиљањо алоќаманд аст, бо њавасмандгардонї ва ўњдадорї
барои истифодабарии самаранокии фондњои пулї. Таркиби бозорї ба усули
молиявї бењуда дохил карда намешавад. Ин хусусият бо он тавсиф карда
мешавад, ки вазифаи молия дар соњаи истењсолот ва муомилот бо тиљорат

22
алоќаи зич дорад. Њисоби тиљоратї бо худ муќоисакунии харољотњо ва
натиљањои молиявии фаъолияти хољагидориро дар шакли пулї дар назар
дорад. Маќсади истифодабарии њисоби тиљоратї ба даст овардани
даромадњои максималї ва ё фоида њангоми харољотњои минималии капитал
дар шароитњои муборизаи раќибона мебошад. Фишанги молиявї бо худ
тарзи амал намудани усули молиявиро ифода мекунад. Ба фишангњои
молиявї фоида, даромад, њиссаљудокунии амортизатсионї, фондњои
иќтисодии таъиноти маќсаднок, санксияњои молиявї, пардохти иљоравї,
мизони фоиз ба ќарзњо, инвеститсияњои портфелї, дивидендњо, дисконт,
таѓйирёбии ќурби асъор ва ѓайрањо.
Таъминоти њуќуќии амал намудани механизми молиявї санадњои
ќонунгузорї, дастурамалњо, фармонњо, мактубњо ва дигар њуљљатњои
њуќуќии маќомотњои идоракунї.
Таъминоти меъёрї – ин дастурамал, меъёрњо, мизонњои тарифї,
дастурњои методї ва маънидодкунињо.
Таъминоти иттилоотї, ахборотњои гуногуни иќтисодї, тиљоратї,
молиявї ва дигар ахборотњоро дар назар дорад.
Ба ахбороти молиявї маълумот оид ба устувории молиявї ва
пардохтнокии њамкорон ва раќибони оид ба нархњо, ќурби асъор,
дивидендњо, фоизњо дар бозорњои молї, фондї ва асъорї.
Сохтори механизми молиявї мураккаб аст. Ба он унсурњои гуногун
дохил мешаванд, ки ба муносибатњои молиявии гуногун хосанд. Айнан
мураккабии алоќамандињои молиявї истифодабарии миќдори зиёди шакл ва
усулњои ташкили онњоро (унсурњои механизми молиявиро) муайян
мекунад. Давлат дар шахсияти маќомотњои иљроия ва њокимияти
ќонунгузор дар асоси омўзиши даќиќи амал намудани ќонунњои иќтисодї,
ќонуниятњои инкишофи молия, масъалањои сиёсати иќтисодї ва молиявї
усулњои таќсимоти мањсулоти љамъиятиро, даромади миллиро, шаклњои
ѓункунињои пулиро љорї намуда, намудњои пардохтњоро пешбинї мекунад

23
ва шартњою равияњои истифодабарии захирањои молиявии давлатро муайян
менамояд. Барои истифодабарии самаранокии молия амалигардонии
банаќшагирї ва пешгўикунї, баќайдгирии меъёрии тарзњои ташкили
муносибатњои молиявии истифодашаванда, назорат аз истифодабарии
намудњои гуногун, шакл ва усулњои муносибатњои молиявї дар назар дошта
мешавад.

24
 Масъалањо барои мавзўи 2:
Масъалаи 1
Љойњои холї пур карда шавад ва мафњуми њар як намуди таъмини
молиявии харољотњои љараёни такрористењсолотро шарњ дињед:
Таъмини молиявии харољотњои љараёни такрористењсолот метавонад дар се
намуд фаъолият баранд:
-
-
Маблаѓгузории давлатї
Масъалаи 2
Љадвали даромадњо ва харољотњои ташкилоти тиљоратиро созед ва
дар он моддањои даромад ва харољотро људо намоед (дар асоси корхонањои
истењсоли нушокињои газдор).
Масъалаи 3
Ширкат ду намуди насосњои обкаш- равѓанї ва сўзишвориро истењсол
мекунад.
Маълумотњои зерин доир ба фаъолияти ширкат мављуд аст:
Арзиши маводњои асосї:
Латун $ 1.20/ кг
Алюмин $ 2.60/ кг
Музди мењнати коргарони асосї $ 2.05/соат
Талабот ба маводхо ва ќувваи кори ба њар як воњиди мањсулот:
Насоси равганї Насоси сўзишворї
Латун 12кг 12кг
Алюминий 6кг 8кг
Харољоти мењнат 14соат 20соат
Маълумотњо доир њаљми наќшавии фўруш ва захирањои мањсулоти тайёр
оварда шудааст:

25
 Насоси равѓани Насоси сузишворї
Сумма
Њаљми наќшавии фурўш, дона 5,000 1,000
Нархи фурўши як воњид $105.40 $164.00
Захирањо дар ибтидои давра: 100дона 50дона
$8.670 $5.810
$14.880
Захирањо дар интињои давра: 1100дона 50дона
Маводњои асоси
латун алюминий
Захирањо дар ибтидо 5,000кг = $1,20 = $6.000 5.000кг= $2,60 = $13,000
Захирањо дар интињо 6.000кг = $1.20 = $7.200 1.000кг= $2,60 = $2,600

Талаб карда мешавад:

1) Буљети истењсолотро тартиб дињед;
2) Буљети ваќти кориро тартиб дињед;
3) Буљети масолењи асосиро тартиб дињед;

1) Буљети истењсолотро тартиб дињед:

Њал:

Мањсулоти асосї Захирањо ба Наќшаи Захирањо ба Наќшаи

ибтидои фурўш интињои истењсолот
давра давра
Насоси равѓани 100 5000 1100 6000
Насоси сузишворї 50 1000 50 1000

2) Буљети ваќти корї

Њал:

26
Мањсулоти Наќшаи Мењнатталаб Мењнатталаби Меъёри Харољотњо
асосї истењсолот и воњиди и умумї соатбай и мењнати
, воњид мањсулот

Насоси 6000 14 84000 2,05 172200

равѓани
Насоси 1000 20 20000 2,05 41000
сўзишворї
Њамагї 104000 213200

3) Буљети масолењи асосї

Њал:

Масолењ
Наќшаи Латун Алюминий
Мањсулоти асосї меъёр талабот, меъёр талабот,
истењсолї
кг/воњ. кг кг/воњ. кг
Насоси равгани 6000 12 72000 8 48000
Насоси сузишвори
1000 12 12000 6 6000
Талаботи истењсоли, кг 84000 54000
Захирањои интињоии масолењ, кг 6000 1000
Захирањои ибтидоии масолењ, кг 5000 5000
Талаботи умуми, кг 85000 50000
Нархи масолењ, $/кг $1.20/кг $2.60/кг
Харољотњо барои хариди масолењ
102000 130000

Масъалаи 4
Аз маълумотњои буљети фурўш бар меояд, ки ширкат умед дорад дар
моњи октябр 12500 воњид мањсулоти А ва 33100 воњид мањсулоти В-ро ба
фурўш барорад. Нархи фўруши мањсулоти А ба 22,4 сомонї ва нархи фурўши
мањсулоти В ба 32,0 сомонї баробар аст. Шўъбаи фурўши ширкат аз фурўши
мањсулоти А 6% њаќќи комиссиони ва аз фурўш мањсулоти В 8% -њаќќи
комиссион аз фурўш мегирад. Њаљми њаќќи комиссиони ба наќша
гирифташударо дар буљети фурўш муайян намоед .
Масъалаи 5

27
 Барои истењсол намудани 1 воњиди мањсулот миќдори зерини масолењ
зарур аст:
1. масолењи А-2кг
2. масолењи В-3кг
Дар охири њар моњ захирањои масолењ дар анбор бояд, ки дар њаљми нисфи
талаботи моњи оянда баробар бошад. Ба 1-январ баќияи масолењи А-
25000кг ва масолењи В – 30000 кг ташкил медињад.
Буљети воњидии истењсолот дар моњи январ ба 12000, феврал ба 15000 ва
март ба 13500 баробар мебошад. Буљети хариди масолењи асосиро барои
моњњои январ ва феврал тартиб дињед.
Масъалаи 6
Ширкат дар моњи сентябр ба маблаѓи умумии 238000сомонї, дар моњи
октяб ба 345000сомонї ва моњи ноябр ба маблаѓи 237500сомонї молњоро ба
насия фурўхт. Аз таљриба маълум аст, ки дар моњи якуми фурўши насия
50% маблаѓ пардохт мегардад.Дар моњи дуюм бошад 48%боќимондаи ќарз
пардохт мегардад ва 2% ќарз тамоман пардохт намегардад.
Буљеди воридоти воситањои пулиро барои моњи ноябр тартиб дињед.

28
 Тестњо доир ба мавзўи 2:
1. Назорат аз болои риоя намудани ќоидањо ва меъёрњо,
ќонуншиканињо, ки ба баргардонидани литсензия барои фаъолияти
муайяни молиявї чї номида мешавад:
а) назорат; б) тафтишот; в) мушоњида; г) таќсим.
2. Усулњои гузронидани назорати молиявї кадомњоанд: 1) тањлили
њолати молиявї, 2) пешгўикунї, 3) мушоњидакунї, 4) ревизия, 5)
меъёргузорї, 6) мониторинг.
а) 1,3,5; б) 1,3,4,6; в) 2, 3, 5, 6; г) 2, 4, 5.
3. Фонди оинномавии ширкат моњиятан ин:
а) асосї;
б) сањњомї;
в) захирањо;
г) ѓуншшаванда.
4. Комплекси тафтишоти молиявии фаъолияти хољагидории корхонањо,
муассисањо ва ташкилотњо, ки бо воситаи усулњои муайяни назорати
аслї ва њуљљатњо – ин:
а) мониторинг;
б) тањлил;
в) ревизия;
г) мушоњида.
5. Захирањои молиявии корхона – ин:
а) маблаѓи умумии воридшавињо дар давраи муайян;
б) фонди асосї ва гардон, инчунин дигар ќиматњо, ки арзиши онњо дар
баланси мустаќили корхона ќайд карда мешавад.
в) ќисми капитали корхона, ки ба таъсисёбии воситањои гардон ва дар
давоми як сикли истењсолї баргардонида мешавад.

29
г) маљмўаи даромадњои пулии худї ва воридшавињои аз берун, ки барои
иљро кардани ўњдадорињои молиявии корхона, молиягузории харољотњои
љории бо инкишофи истењсолот алоќаманд буда, таъинот доранд.
6. Мавќеи марказиро дар муносибатњои молиявї чї ишѓол мекунад:
а) молияи давлатї;
б) молияи бонкњо;
в) даромади шањрвандон;
г) њиссаљудокунињо ба фондњои љамъиятї.
7. Маљмўаи фондњои маќсадноки воситањои пулї – ин:
а) даромади умумї;
б) захирањои молиявї;
в) даромад аз фурўш;
г) баланс.
8 Муносибатњои молиявї байни корхонањо ва ташкилотњои болосохт бо
чї алоќаманданд?
а) таќсимоти фондњои пулии маќсадноки марказонидашуда;
б) пардохти андозњо ва амалигардонии дигар пардохтњо ба буљет;
в) эмиссия ва љойгиркунии ќоѓазњои ќиматнок, ќарздињии тарафайн,
иштирок дар таъсисдињии корхонањои муштарак;
г) таъсисёбии капитали мустаќил ва капитали оинномавї.
9. Муносибатњои молиявии корхонањо бо истеъмолкунандагони
мањсулот дар кадом намуд баромад мекунад?
а) љалб намудани воситањо ба амонатњо;
б) инвеститсияњо;
в) интихоби шакл ва намуди шартномањо;
г) ивази асъор.
10. Моњияти молия дар чї зоњир мегардад?
а) танњо дар вазифаи назоратї;
б) дар вазифањои таќсимотї ва назоратї;

30
в) дар вазифаи фискалї;
г) танњо дар вазифаи таќсимотї.
11. Маљмўаи соњањои аз зиннањои муносибатњои молиявї берун, ки бо
аппарати махсуси молиявї идора карда мешавад, ин:
а) низоми ќарзї;
б) низоми молиявї;
в) низоми пулї;
г) низоми буљетї.
12. Вазифаи таќсимотии молия дар корхона дар чї зоњир мегардад?
а) тобоварї ба муборизаи раќибона;
б) максимизатсияи иќтидори истењсолї;
в) баланд намудани њосилнокии мењнат;
г) таъсисёбї ва истифодабарии даромадњо ва фондњои пулї.
13. Вазифаи назоратии молия бо воситаи чї амалї мешавад:
а) таъсири молиявї;
б) љорї намудани нарх ба мањсулот;
в) ќарздињї;
г) суѓуртакунї.
14. Тамоми шакл ва усулњои ташкил ва истифодабарии фондњои пулии
таъиноти махсусдошта, ки барои ба амалбарории такрористењсол ва
талаботи давлат вобаста ба вазъи бозор, дар мавриди таќсим ва
азнавтаќсимкунии маљмўаи мањсулоти миллї ба вуљуд меоянд, ин:
а) молия ном дорад б) буљет ном дорад
в) ќарз ном дорад г) воситањои гардон ном дорад
16. Тамоми фондњои пулию сарвати таъиноти хосдошта, ки дар ихтиёри
шахсони њуќуќию воќеї ќарор доранд ва имконияти амалисозии
муносибатњои иќтисодиро таъмин менамоянд ин:
а) манбањои сармоя
а) манбањои молиявї

31
в) манбањои љалбшуда
г) манбањои маблаѓгузорї
17. Мафњуми молия дар давлати Итолиё ба миён омада дар аввал
њамчун мафњуми зерин истифода мегардад:
а) пардохти пулї.
б) истифодаи ќарз
в) муомилоти пулї
г) арзиши молї
18. Манбањои молиявї кадомњоянд?
а) тамоми фондњои пулию сарвати таъминоти хосдошта, ки дар ихтиёри
шахсони њуќуќию воќеї ќарор доранд.
б) манбањои молии худї
в) маблаѓњои даромади буљети давлатї
г) даромади корхонањои давлатї
19. Ба манбањои молиявии дар сатњи микро амалкунанда дохил
мешаванд:
а) фоида, музди кор, даромади хољагии хонаводагї, корхонањои давлатї.
б) маблаѓи фонди истехлок
в) маблаѓи даромади буљет, даромади корхонахои давлати
г) маблаѓњое, ки аз ѓайридавлатигардонию муносибатњои иќтисодии хориљї
ба миён омадаанд
20. Ба манбањои молиявии дар сатњи макро амалкунанда дохил
мешаванд:
а) фоида, музди кор, даромади хочагии корхонахои давлати, маблаѓи фонди
истењлок
б) маблаѓи даромади буљет,
в) даромади корхонањои давлатї
г) даромад, харољот, истењлок

32
21.Вазифа (функсия) аз калимаи лотини (Funcsia) гирифта шуда, чиро
ифода мекунад?
а) иљро кардан, амал намудан
б) ба фурўш баровардан
в) захира кардан
г) сарфа кардан
22. Кадоме аз инњо ба вазифањои молия дохил мешаванд?
а) вазифаи таќсимотї, назоратї, танзим ва њавасмандгардонї.
б) вазифањои харољотї, истењсолкунї, таќсимотї
в) вазифањои њавасмандгардонї, назоратї, ўњдадорї ва харољотї
г) вазифањои истењлокї, њавасмандгардонї, таќсимотї ва назоратї

33
 Мавзўи 3. Ањамияти буљет њамчун наќшаи асосии молиявии
давлат

Наќша:
1. Низоми молиявии Љумњурии Тољикистон.
2. Сохтори даромадњо ва харољотњои буљети давлатї.

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Паёмњои Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомали Рањмон ба
Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи буљети давлатї».
3. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи молияи давлатии
Љумњурии Тољикистон» 2011.
4. Кодекси граждании Љумњурии Тољикистон, Душанбе- 2006.
5. Кодекси андози Љумњурии Тољикистон, Ирфон. Душанбе 2011.
6. Молия. Оймањмадов Г.Н. Нодир Душанбе 2005.
7. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
8. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробова Н.
Финансы и статистика М.: 2000.
9. Гулмирзоев Д., Оймањмадов Г.Н. «Менељменти молиявї» Душанбе
2001 сол.
10. Финансы. Учебник для вузов. Под ред. Ковалев В.В. Финансы и
статистика. М. 1996.
11. Финансы. Учебник для вузов. Под ред. Родионова В.М. Финансы и
статистика. М. 1992.

1. Низоми молиявии Љумњурии Тољикистон

34
 Њар як давлат вобаста ба хислати низомњои иќтисодї ва сохтори дар он
њукмрони шаклњои моликият низоми хоси молиявиро фароњам меоварад.
Низоми молиявии Љумњурии Тољикистон аз зинањо ва ташкилотњои
гуногуни ба њам алоќаманд иборат буда, тарзу усулњои андўхти манбањои
молиявиро вобаста ба эњтиёљоти иќтисодиёти миллї таъмин мекунад. Аз ин
нигоњ низоми молиявї њамчун ифодакунандаи муносибатњо оид ба ташкил,
таъсисёбї, таќсимот ва истифодабарии фондњои пулии таъиноти маќсаднок
баромад мекунад.
Низоми молиявї пањлўњои гуногугни иќтисодиётро фаро гирифта,
вобаста ба фарогирии њавзаи фаъолият метавонадтаносуби молиявии дар
доираи шаклњои моликият (хусусї, коллективї, кооперативї, сањомї,
муштарак, давлатї), сохти таркибии иќтисодиёт (саноат, кишоварзї, сохтмон,
наќлиёт, алоќа) ва аз нигоњи иљтимої молияи корхонањо, ташкилоту
муассисањо, фаъолияти суѓурта ва молияи давлатро ифода намояд.
Молияи корхонањо њамчун молияи корхонањои тиљоратї, муштарак,
сањњомї, кооперативњо, ташкилотњои љамъиятї сурат гирифта,
муносибатњои молиявии байни шахсони њуќуќї, байни шахсони њуќуќию
давлат, байни шахсони њуќуќию шахсони воќеї ва соњибкорони хориљию
давлатњои хориљиро ифода менамояд. Ин низоми муносибатњои молиявї
воситаи асосии ќонеъгардонии вазифаи дастгирии молия буда аз љониби
давлат њамчун механизми танзими њолати иќтисодиёт истифода мешавад.
Зинаи молиявии номбурдашуда асоси сохтори молиявиро ташкил медињад,
зеро дар зинањои ибтидоии иќтисодиёт неъматњои моддї ва манбањои
молиявї ба вуљуд оварда мешаванд.
Чи ќадаре низоми номбурдашуда мушкилоти камро оид ба истифодаи
меъёрњою механизмњои молиявї талаб намояд, њамон ќадар њолати
молиявии корхонањо ва давлат хуб ва сатњи зиндагии ањолї бењтар
мегардад.

35
 Дар шароити низоми иќтисоди бозорї корхонањо дар асоси усолњои
худкифої ва гирифтани натиљаи молиявї фаъолият мекунанд. Бинобар ин,
иќтисоди бозорї ва фаъолияти соњибкорї бидуни таваккал вуљуд дошта
наметавонад. Чи тавре маълум аст, раванди мўътадили такрористењсол бо
монеањои объективию субъективї дучор мегардад. Барои бартараф кадани
онњо ва кам кардану љуброн намудани зарар суѓурта кардани онњо лозим
меояд. Суѓурта наъ ва шаклњои гуногун дорад: суѓуртаи амвол, шахсї,
иљтимої, љавобгарї (масъулият), таваккал ва ѓайра.
Молияи давлатї бо худ маљўи муносибатњои иќтисодиро ифода
мекунад, ки дар гардиши аслии пулї дар њолати таъсисёбї, таќсимот ва
истифодабарии фондњои воситањои пулии мутамарказ дар сатњњои
љумњуриявї ва мањаллї ба амал меоянд. Молияи давлатї дар чањорчўбаи
низоми молиявии мамлакат амал намуда, зиннаи марказии он ба њисоб
меравад. Моњияти молияи давлатї дар он аст, ки он њамчун фишанги
љамъоварии захирањои молиявии њама секторњои иќтисодиёт барои
амалигардонии сиёсати давлатии дохилї ва беруна хизмат мекунад.
Дар сохтори молияи давлатї чунин зиннањоро људо кардан мумкин аст:
 низоми буљети давлатї;
 низоми ќарзи давлатї;
 низоми фондњои маќсадноки давлатї.
Дар низоми молияи давлатї наќши марказї ба буљети давлатї ва
буљетњои зиннањои дигар мансуб аст. Буљет шакли таъсисёбї ва харољоти
воситањои пулї барои амалигардонии вазифањои органњои њокимияти
давлатї баромад мекунад.
Буљети давлатї – ин наќшаи асосии молиявии мамлакат буда, аз тарафи
Маљлиси Намояндагон њамчун ќонун ќабул карда мешавад. Воситањое, ки
бо воситаи буљети давлатї ва ё фондњои давлатии ѓайрибуљетї љамъ шуда,
барои харољотњои эњтиёљотњои давлати истифода мешаванд, ки аз њисоби
соњибкории хусусї ќонеъ гардонида намешаванд. Бо воситаи буљет

36
 азнавтаќсимкунии МУД ба миён меояд, ки имкониятњои идора намудани
воситањои пулиро фароњам меоварад.
Њамчун категорияи иќтисодї буљет бо худ низоми муносибатњои
молиявиро оид ба таъсисёбї, таќсимот ва харољоти фондњои пулї ифода
мекунад, ки барои таъмини вазифањои органњои њокимияти давлатї оид ба
пешкаш намудани хизматњои давлатї ба ањолии мамлакат зарур аст.
Низоми молияи њар як давлат бояд ба иќтисодиёт мувофиќат намуда,
харољоти идораи мамлакатро кам намояд ва боиси рушду инкишоф гардад
(нигаред ба наќшаи 1).

Сохтори низоми молияи Љумњурии Тољикистон

Молияи корхона, муассиса ва Суѓурта Молияи давлат

ташкилот
Моляи корхонањои дар асси тиљорат амалкунанда

Суѓуртаи љавобгарї (масъулият)

Молияи ташкилотњои љамъиятї

Фондњои маќсадноки давлатї

Моляи љамъиятњои сањњомї

Суѓуртаи иљтимої

Суѓуртаи таваккал
Суѓуртаи шахсї

Суѓуртаи амвол

Буљети давлатї

Ќарзи давлатї

37
 2. Сохтори даромадњо ва харољотњои буљети давлатї.
Муносибатњои молиявие, ки дар байни давлат, корхонањо,
ташкилотњо, муассисањо ва ањолї ба вуљуд меоянд муносибатњои буљетиро
ташкил медињанд.
Вазифањои буљети давлатї объективианд ва раванди њодисањои
иќтисодиро бо таври воќї ифода мекунанд. Онњо асосан бо воситаи
фаъолияти инсон имконпазир буда, инъикоси худро дар механизми буљетие
меёбанд, ки давлат ташкил медињад. Моњияти буљет њамчун категорияи
иќтисодї бо воситаи вазифаи танзими иќтисодї, вазифањои азнавтаќсимкунї,
назоратї ва фискалї амалї мегардад.
Механизми буљетї аз љониби давлат ташкил шуда, барои њалли
масъалањои иљтимоию иќтисодї истифода мешавад.
Механизми буљетї олати фаъоли баамалбарорандаи сиёсати буљетии
давлат аст. Моддањои даромаду харољоти буљетї бањодињанда ва
инъикоскунандаи сарчашмањои ташкилёбї ва тамоюли истифодаи маблаѓњои
буљетианд.
Буљети давлатї дар шакли тавозуни даромаду харољот тартиб дода
шуда, њамчун олати фаъоли назорати молиявї баромад мекунад.
Раванди буљет
Раванди буљет шакли асосии омўзиш ва банаќшагирии ташкилу таксим
ва самараноку маќсаднок истифодабарии манбањои молиявии мутамарказ
мебошад.
Раванди буљет на танњо маънои љамъ кардану таќсим намудани
манбањои молиявиро дорад, балки ќисми фаъолияти молиявие мебошад, ки
дар асоси илм бо маќсади таъмини инкишоф, њифзи иљтимоии њамаи
шахсони воќеї ва танзиму таркиби иќтисодиёт ба роњ монда мешавад.

38
 Асоси онро танзими буљетњо ва дар байни ноњияњо
азнавтаќсимнамоии манбањои молияви ташкил медињад. Раванди буљет
тибќи ќонунњои фаъолияти ташкилотњои њукумати, идораи онњо оид ба
тањия, барраси, тасдиќ кардан ва иљро намудани буљет ба роњ монда
мешавад.
Раванди буљет чор давраи фаъолияти буљетиро дар бар мегирад.
а) тањияи лоиња ва раванди ояндабинии буљет;
б) баррасии буљет;
в) тасдиќ кардани буљет;
г) иљро кардани буљет;
Тањия ва иљро кардани буљет вазифаи њокимияти иљроия буда,
баррасиву тасдиќ кардан ва назорати буљет вазифаи маќомоти њокимияти
ќонунгузор мебошад.
Дар раванди буљети мувофиќи нишондоди моддаи 26 Ќонуни
Љумњурии Тољикистон «Дар бораи молияи давлатии Љумњурии
Тољикистон » чунин субъектњои иќтисоди иштирок мекунанд:
-Президенти Љумњурии Тољикистон;
-маќомоти њокимияти ќонунгузорї (намояндаги);
-маќомоти њокимияти иљроия;
-маќомоти танзими пулию ќарзї ва асъорї;
-маќомоти њокимияти мањали;
-фондњои маќсадноки давлатї;
-молики асоси ва моликони маблаѓњои буљетї;
-ташкилотњои буљетї, корхонањои воњиди давлатї ва њокимияти
мањали, ташкилотњои ќарзи, ки бо маблаѓњои буљети фаъолият мекунанд;
-маќомоти дигар, ки ќонунгузории Љумњурии Тољикистон ба зиммаи
онхо салоњиятро дар соњаи идораи молия, буљет ва андоз вогузоштааст.
Мувофиќи ќонуни мазкур ќарорро нисбат ба тањияю тартибдињии
буљет Президенти Тољикистон 20 моњ ќабл аз саршавии соли молияви ќабул

39
менамояд. Дар асоси ќарори мазкур Њукумати Љумњурии Тољикистон давра
ба давра тартибдињии лоињаи буљетро ба роњ мемонад. Тибќи ин ќарор дар
давоми се моњи аввал маќомоти њокимияти иљроияи нисбат ба он чунин
корњои ба амал мебарорад:
-тартибдињии лоињаи дурнамои инкишофи иљтимоию иќтисодї;
-дурнамои тавозуни љамбасти молиявї барои соли навбатии молиявї;
-самтњои асосии сиёсати буљету андоз, пулию ќарзї ва асъории
Тољикистон;
-барномаи кафолати давлатї;
-наќшаи инкишофи бахши давлатї;
-сохтори ќарзи давлатї;
-барномаи ќарзгирии давлатии дохили ва берунї;
-њисоботи иљрои тахминии буљет дар соли љорї;
Тибќи ќарори Њукумати Љумњурии Тољикистон Вазорати молия
субъекти тартибдињандаи лоињаи буљет њисобида мешавад.
Вай дар асоси таклифњои ба буљет пешнињод гардида лоињаи буљети
давлатї, буљети Љумњуриявї ва буљетњои фондњои маќсадноки давлатиро
барои соли навбатии молиявї тартиб медињад ва онро то 20 сентябр ба
Њукумати Љумњурии Тољикистон пешнињод менамояд. Њукумати
Љумњурии Тољикистон мувофиќи тартиби муќарраршуда лоињаи
пешнињодгардидаи буљети давлатї, буљети Љумњуриявї ва буљети фондњои
маќсадноки давлатиро баррасї намуда, оид ба вай ќарори дахлдор ќабул
мекунад.
Њукумати Љумњурии Тољикистон њар сол то 1 ноябр лоињаи буљети
давлатиро барои соли навбатии молиявї ба баррасии Маљлиси намояндагони
Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон пешнињод менамояд. Чунин тартиби
пешнињоди лоињаи буљети давлатиро моддаи 39 Ќонуни Љумњурии
Тољикистон « Дар бораи молияи давлатї» пешбинї намудааст. Лоињаи

40
буљети пешнињодшуда модда ба модда баррасї мегардад, ки вай метавонад
ќабул гардад, ё худ ќабул нашавад.
Дар асоси ќарори Маљлиси намояндагони Маљлиси Олии Љумњурии
Тољикистон Президенти Тољикистон њуќуќ дорад, ки онро аниќ (сањењ),
мукаммал ва ё даќиќ намояд.
Лоињаи ислоњ ва такмилёфтаи буљет барои муњокима ба Маљлиси
намояндагони Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон на дертар аз 3,5 моњ
то саршавии соли молиявии нав пешнињод карда мешавад. Ваќти
нишондодашуда барои лоињаи буљетиро барраси намудани комиссияи
буљетии Маљлиси намояндагон зарур мебошад.
Комиссияњои доимии буљети ва Маљлиси намояндагони Маљлиси
Олии Љумњурии Тољикистон лоињаи буљети тартибдодашударо аз рўи
моддањо як ба як баррасї намуда, оид ба онњо хулосаи худро пешнињод
менамоянд.
Дар бораи лоињаи буљет дар иљлосияи Маљлиси намояндагони
Маљлиси Олї шахсан Президент ё бо дастури ў яке аз аъзои Њукумат
маърўза мекунад.
Маърўзачии иловаги хулосаи лоињаи буљети мањалњоро (вилоятњоро)
дар Маљлиси намояндагони Маљлиси Олї баррасї менамояд.
Лоињаи ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи буљети давлатии
Љумњурии Тољикистон» барои соли навбатии молиявї, ки аз љониби
Маљлиси намояндагони Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон то 31-
декабри соли равон ќабул нашудааст, мавриди амал ќарор дода намешавад.
Маблаѓгузории харољот мувофиќи харољоте, ки дар ќонуни буљети
давлатии соли гузашта тасдиќ шудааст, барои њар моњ дар њаљми 1/12
њиссаи он танзим мегардад.
Баъд аз он ки Маљлиси намояндагони Маљлиси Олї лоињаро маъкул
шуморид, Президенти кишвар ба ќонун дар бораи буљет имзо мегузорад. Дар

41
баъзе мавридњо Президент њаќ дорад барои баррасии дигарбора ва такмил
лоињаи буљетро мавќуф гузорад.
Назорати иљроияи буљети Љумњурии Тољикистон ба зиммаи Маљлиси
Олї ва маќомоти ичроия, алалхусус Вазорати молия гузошта мешавад.
Назорати бевоситаро комиссияи буљетии Маљлиси намояндагон ба
ўњда дорад.
Вазорати молия баъди чамъбасту тахлили хисобот дар бораи иљрои
буљети Љумњуриявї, буљети мањаллї ва буљети фондњои маќсадноки
давлатї ба Њукумати Љумњурии Тољикистон дар бораи вазъи буљети давлатї
дар њар се моњ бо љамъбасти афзоянда гузориш пешнињод менамояд.
Агар дар рафти иљрошавии буљет њаљми касри он аз меъёри
муќарраршуда зиёд бошад ва ё воридшавии даромад ба буљет кам бошад, он
гоњ механизми секвестори буљетї истифода мегардад.
Секветори буљет маънои онро дорад, ки бо кам ворид шудани даромади
буљети харољоти вай низ мутаносибан (5,10,15 ва ѓайра фоиз) кам карда
мешавад. Моддањои њимояшудаи буљет, музди кор, нафаќа, доруворї,
хўрокворї аз секвестори буљетї озоданд.
Раванди буљетї он гоњ натиљаи самараноки иќтисодї дода метавонад, ки
агар шартњои зерини буљетї риоя гарданд:
-ягонагии низоми буљети давлатї;
-баробари (мувозинати)-и буљетњо;
-истифодаи самарабахшу сарфакоронаи маблаѓњои буљетї;
-таъиноту маќсаднокии маблаѓњои буљетї.
Даромадњои буљет бо худ ќисми МУД – ро ифода мекунад, ки ба
буљетњои сатњњои гуногун таќсим карда мешаванд. Даромадњо метавонанд
аз њисоби андоз ва пардохтњои ѓайриандозї ва аз њисоби
њиссаљудокунињои бебозгашт мувофиќи ќонунгузории буљетї ва андозї
ѓани гардонида шаванд.

42
 Даромадњои буљетњое, ки ба низоми буљетї дохил мешаванд, аз њисоби
сарчашмањои худї ва даромадњои танзимшаванда, инчунин аз њисоби
кўмаки мустаќими молиявї дар шаклњои гуногун ва дигар даромадњо
мувофиќи ќонунгузории буљетии ба соли молиявї мувофиќ таъсис ёбанд.
Даромадњои азонихудии буљетњо – даромадњое, ки дар асоси доимї
пурра ва ё ќисман ба буљетњои мувофиќ бо ќонунгузории амалкунанда
мансубият доранд.
Даромадњои танзимшавандаи буљетњо – намуди даромадњое, ки аз
тарафи буљетњо дар шакли њиссаљудокунињо аз даромадњои азонихудии
бељетњои сатњњои дигари низоми буљетї мувофиќи меъёрњои дар мўњлати
муайян муќарршуда мебошад.
Харољотњои буљет бо худ харољотњоро ифода мекунад, ки дар натиљаи
љараёни људокунї ва истифодабарии захирањои молиявии дар буљетњои
њама зиннањо ѓуншуда мувофиќи ќонун оид ба буљет барои соли молиявии
додашуда, љараён мегирад.
Харољотњои давлатї ин харољотњое, ки бо амалигардонии вазифањои
давлат алоќаманданд. Онњо асосан аз хариди мол ва хизматњо, пардохти
мењнати хизматчиёни давлатї, пардохтњои иљтимої ва хизматрасонии ќарзи
давлатї иборатанд. Харољотњо – ин пардохтњое, ки бар намегарданд. Ба
ќарздињии соф инчунин пешкаш намудани ќарзњо ва хариди сањмияњо ба
ѓайр аз маблаѓњои ќарзњои рўйпўш шуда ва даромад аз фурўши сањмияњо
дохил мешаванд.
Барои тањлили харољотњои давлатї ду љињати зерин зарурияти хоса
дорад:
таъинот ва ё вазифае, ки бо он харољотњои алоќаманданд (таснифоти
функсионалии харољотњо);
тавсифи иќтисодии амалиётњо, ки бо воситаи онњо ин харољотњо
амалї мегарданд (таснифоти иќтисодї).

43
 Ќарзи буљетї – ин пеш намудани воситањои буљетї ба буљети зиннаи
дигар дар асоси, бебозгашт ва ё бозгашт ба мўњлати на зиёда аз шаш моњ дар
њудуди соли молиявї.
Субсидияњо – воситањои буљетї, ки бо шартњои харољотњои
маќсадноки молиявии њиссагї дар чањорчўбаи низоми буљетї ба шахсони
воќеї ва њуќуќї.
Субвенсияњо – воситањои буљетї, ки дар асоси бебозгашт барои
маќсадњои молиявии харољотњои маќсаднок дар чањорчўбаи низоми буљетї
ба шахсони воќеї ва њуќуќї.
Дотатсияњо - ин воситањои буљетї, ки ба дигар буљет дар асоси
бебозгашт барои рўйпўш намудани харољотњои љорї њангоми норасогии
даромадњои азонихудї ва дигар воситањои танзими буљетї.
Касрати буљетњои органњои идоракунии давлатї бо худ он ќисми
харољот ва ќарзи умумиро дар назар дорад, ки аз даромадњо, трансфертњои
расмї ва маблаѓњои барои ќарзњои пештара пардохт шуда зиёд мебошад. Ин
фарќият аз њисоби ќабул намудани ўњдадорињои молиявї аз тарафи
органњои идоракунии давлатї аз њисоби камшавии воситањои молиявии
бозоргир рўйпўш карда мешавад. Молиягузории касрати буљети давлатї њам
аз њисоби ќарзи беруна ва њам аз њисоби ќарзњои дохилї рўйпўш шуда
метавонад.

44
45
 Масъалањо барои мавзўи 3:
Масъалаи 1
Маълумотњои зеринро истифода бурда њаљми миёнаи солонаи нафаќаро
муайян намоед: МУД 20млр. сомонї, шумораи коргарон-4млн.нафар, њаљми
фонди нафаќавї нисбати МУД ба 0,01 ва шумораи нафаќахўрон ба
500000нафар баробар мебошад.
Њал:
ВВП Чраб 20 4
Пср  К Пср   0,01   400сомони
Чраб Чпен 0,004 0,5

Љавоб: њаљми миёнаи нафаќа ба 400 сомонї баробар аст.

Масъалаи 2
Маълумотњои зеринро истифода бурда самаранокии мењнатро муайян
намоед: МУД 20млр.сомонї, шумораи коргарон-4млн.нафар, њаљми фонди
нафаќавї нисбати МУД ба 0,01 ва шумораи нафаќахўрон ба 500000нафар
баробар мебошад.
Њал:
МУД
Cамаранокии менат 
Шумораи коргарон

20
Смех   5000сомони
0,004

Љавоб: самаранокии мењнат ба 5000 сомонї баробар аст.

Масъалаи 3
Маблаѓи љамъшуда аз рўи ААИ дар шањри Хуљанд ба 100,000сомонї
баробар аст. Маблаѓи љамъшударо ба буљетњо мувофиќи меъёрњои
мављудбуда таќсим намоед.
Њал:
Мањаллї Вилоятї Љумњуриявї
10% 60% 30%
10000 сомонї 60000 сомонї 30000 сомонї

Масъалањо барои њалли мустаќилона

46
 Масъалаи 1
МУД 20 млрд. сомонї, шумораи коргарон-4млн.нафар, њаљми фонди
нафаќавї нисбати МУД ба 0,01 ва шумораи нафаќахўрон ба 500000нафар
баробар мебошад. Шумораи коргарон нисбат ба нафаќахўрон муайян намоед.
Масъалаи 2
Маблаѓи љамъшуда аз рўи ААИ дар шањри Хуљанд ба 100,000 сомонї
баробар аст. Маблаѓи љамъшударо ба буљетњо мувофиќи меъёрњои
мављудбуда таќсим намоед.
Масъалаи 4
Њаљми љамъшудаи андози замин минтаќаи Хуљанд ба 20,000 сомонї
баробар аст. Маблаѓи љамъшударо ба буљетњои сатњњои гуногун таќсим
намоед.
Масъалаи 5
Маблаѓи андоз аз даромади шахсони њуќуќии ш. Хуљандро ба буљетњои
сатњњои гуногун таќсим намоед, агар маблаѓи љамъшуда ба 50000сомонї
баробар бошад.

47
 Тестњо доир ба мавзўи 3:
1. Воситањои буљетї, ки дар асоси бепардохт ва бебозгашт ба
маблаѓгузории харољотњо пешнињод карда мешаванд _____________
номида мешаванд.
а) субсидия
б) субвентсия
в) ќарз
г) интиќол
2. Ба молияи давлат дохил намешавад:
а) ќарзи давлатї
б) буљети давлатї
в) буљети фондњои хайриявї, хољагињои хонавода
г) фондњои ѓайрибуљетї
3. Раванди буљети зиннаи ____________-ро дар бар намегирад
а) иљроиши буљет
б) баррасии буљет
в) њисоботи оморї дар бораи буљети оилавї
г) тањияи лоињаи буљетї
4. Дар њолати тасдиќи буљети давлатї бо касраш (дефитсит) ба ...
оварда мерасонад.
а) зиёдшавии ќарзи Њукумат дар назди буљети ЉТ
б) баландшавии мизони андозбандї
в) камшавии захирањои асъори милли ЉТ
г) зиёдшавии ќарзи давлати
5. Воситањои буљетї, ки барои дигар буљет бебозгашт ва ройгон дар
асоси рўйпуш кардани харољотхои љорї, њангоми нарасидани
даромадњои худи пешнињод карда мешаад - ин
а) љуброн

48
б) дотатсияњо
в) субсидияњо
г) ќарзњо
6. Фондњои воситањои пулие, ки барои амали кардани њуќуќњои
конститутсионии шањрвандони дар нафаќа буда, њифзи иљтимои ва
ёрии тиббї таъин карда шудааст он:
а) суѓуртаи марказонидашуда
б) азнавтаќсимкунии давлатї
в) фондњои ѓайрибуљети иљтимої
г) соњаи марказонидашуда
7. Механизми баробар кам кардани харољотњои давлатии њармоња дар
њама ќисмњои буљет дар давоми ваќти боќимондаи соли молиявии љорї
........... меноманд.
а) дефитсит
б) аз њисоб баровардашуда
в) субсидия кардашуда
г) секвестор
8. Маљмўаи буљетњои мамлакат дар ташкилёбињои маъмури - њудудї
дар худ кадоме аз ин низомњоро таљассум мекунад.
а) низоми молиявиро
б) низоми буљетиро
в) низоми андозбандї
г) низоми пулию ќарзиро
9. Баробаркунии даромад байни гурўњ ва табаќањои чамъият вазифаи
_____________ номида мешавад
а) танзимї
б) таќсими дубора
в) фискалї
г) суѓурта

49
10. Наќшаи асосии молиявии давлат ва дорои асоси ќонунї – ин:
а) Кодекси андози ЉТ
б) молияи мустањками ЉТ
в) буљети давлатии ЉТ
г) Кодекси шањрвндии ЉТ
11. Захирањои асосии маблаѓњои пулие, ки дар шакли наќшаи молиявии давлат
оид ба љамъоварї, аз нав таќсим кардан ва истифодаи маблаѓњои пулї тартиб
дода шуда, дар шакли ќонун ќабул ва амалї карда мешаванд ин:
а) молияи давлат номида мешавад
б) буљети давлатї аст
в) низоми ќарзї аст
г) низоми бонкї номида мешавад
12. Кадоме аз ин вазифањо ба вазифаи буљети давлатї дохл намешавад:
а) аз нав таќсим намудани маљмўаи мањсулоти дохилї ва даромади миллї;
б) ба эътидол овардани истењсолотї љамъиятї;
в) амалї намудани сиёсати иљтимої;
г) њарчи бештари сармоягузорї
13. Сабабњои асосии пайдошавии касри буљет инњо мебошанд:
а) кам шудани даромадњо дар суръати ављ гирифтани бўњрони иќтисодї ва суст
шудани суръати афзоиши маљмўаи мањсулоти дохилї ва даромади миллї;
б) камшавии пардохти андозњои бевосита, бесамар будани сиёсати иќтисодї;
в) зиёд шудани харољотњои буљет;
г) њамаи љавобњо дурустанд.
14. Ба сабабњои асосии пайдошавии касри буљет инњо дохил намешаванд:
а) кам шудани даромадњо дар суръати ављ гирифтани бўњрони иќтисодї ва суст
шудани суръати афзоиши маљмўаи мањсулоти дохилї ва даромади миллї;
б) камшавии пардохти андозњои бевосита, бесамар будани сиёсати иќтисодї;
в) зиёд шудани харољотњои буљет;
г) интишори ќоѓазњои ќиматноки давлатї, мустањкам намудани низоми андозситонї.

50
15. Кадоме аз инњо дар раванди буљетї иштирок карда наметавонанд:
а) Президенти Љумњурии Тољикистон, ташкилотњои буљетї, корхонањои
ягонаи давлатї ва њокимиятњои мањаллї;
б) Маќомоти њокимияти ќонунгузорї, Маќомоти њокимияти иљроия;
в) Маќомоти танзими пулию ќарзи ва асъорї, Маќомоти њокимияти мањаллї;
г) Президенти ассасиатсияи миллии нархгузории ќоѓазњои ќиматнок
16. Ба раванди буљетї инњо дохил мешаванд:
а) тартиб додани буљет, дида баромадани буљет;
б) тасдиќ намудани буљет, иљро намудани буљет
в) интиќоли маблаѓи буљет
г) љавобњои а) ва б) дуруст аст
17. Ба раванди буљетї инњо дохил намешаванд:
а) тартиб додани буљет, дида баромадани буљет;
б) тасдиќ намудани буљет,
в) иљро намудани буљет
г) интиќоли маблаѓи буљет
18. Харољотњои буљет кадомњоянд?
а) харољотњои буљет ба корхонањои муштарак, хусуси,тиљоратї
б) харољотњои буљет соњаи маориф ,тандурустї, мудофиа, наќлиёт.
в) харољотњои буљет ба бонк,
г) харољоти буљет ба соњањои бонки тиљоратї ва давлатї
19. Даромадњои буљет кадомњоянд?
а) даромад аз фурўши ќоѓазњои ќиматнок, таљњизоти корхонаи давлатї
б) даромад аз фурўши моликияти хусусї
в) даромадњои андозї, ѓайриандозї ва грантњо
г) даромад аз фўруши васиќа
20. Муносибатњои молиявие, ки дар байни давлат, корхонањо,
ташкилотњо, муассисањо ва ањолї ба вуљуд меоянд кадоме аз ин
муносибатњоро ифода мекунанд?

51
а) муносибатњои буљетиро
б) муносибатњои ќарзиро
в) муносибатњои андозиро
г) муносибатњои маблаѓгузориро.

52
 Мавзўи 4. Низоми андози Љумњурии Тољикистон
Наќша:
1. Моњият ва ањамияти андозњо.
2. Намудњои адозњои Љумњурии Тољикистон.

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Паёмњои Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомали Рањмон ба
Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон.
2. Кодекси граждании Љумњурии Тољикистон, Душанбе- 2006.
3. Кодекси андози Љумњурии Тољикистон, нашриёти «Ирфон» Душанбе
2011.
4. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи буљети давлатї».
5. Оймањмадов Г.Н. «Молия», нашриёти «Нодир» Душанбе -2005.
6. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
7. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н. М:.
Финансы и статистика. 2000.
8. Гулмирзоев Д., Оймањмадов Г.Н. «Менељменти молиявї» Душанбе
2001 сол.
9. Ковалев В.В. «Финансы» Москва 1996 год.
10.Родионова В.М. «Финансы» Москва. Финансы и статистика 1992.

1. Моњият ва ањамияти андозњо.

Андозњо – пардохти муќаррар намудаи Кодекси андози Љумњурии
Тољикистон ба буљети давлатї ба њисоб рафта, дорои хусусияти њатмї ва
инфиродии ѓайриэквивалентї мебошад. (Мувофиќи моддаи 5 кодекси андози
ЉТ)
Ќонунгузории Љумњурии Тољикистон дар Конститутсияи Љумњурии
Тољикистон асос гирифта, аз Кодекси андоз иборат аст, ки дар асос ва

53
мувофиќи он актњои расмї ва шартномањои байналхалќї ќабул карда
мешаванд ва дар Љумњурии Тољикистон эътироф карда мешаванд.
Њангоми андозбандї актњои ба таври расмї чопшудаи конунгузории
андозї истифода мешаванд, ки дар рўзи ба амал омадани ўхдадорихои бо
истифодабарии ўњдадорињои истифодабарии андозї алоќаманданд.
Низоми андози Љумњурии Тољикистон бо худ маљмўаи андозњоро дар
бар мегирад, ки шартњо, шаклњо ва усулњои љорї намудани онњо, таѓйир ва
ивази онњо, пардохт ва истифодабарии чорањои оид ба таъмини пардохти
онњо, инчунин шакл ва усулњои назорати андозї ва ўњдадорињо барои
вайрон намудани ќонунгузории андозї дар Кодекси андоз ифода ёфтаанд.
Андоз гуфта пардохти аз тарафи Кодекси андоз муќаррар карда шударо
ба буљети давлатї дар назар доранд, ки характери маљбурї ва инфиродиро
дорад.
Воридшавињо аз андозњои умумидавлатї байни буљети љумњуриявї ва
мањаллї мувофиќи ќонунгузории Љумњурии Тољикистон таќсим карда
мешавад. Пардохтњои андозњои мањаллї ба буљетњои мувофиќи мањаллї
ворид мегарданд.
Њангоми љорї намудани андозњо бояд њама унсурњои андозбандї
муайян карда шаванд, махсусан: андозсупорандагон; объекти андозбандї;
базаи андозї; давраи андозї; тартиби њисоб намудани андоз; тартиб ва
мўњлати пардохти андоз; дар њолатњои дар Кодекси андоз ба назар гирфта
шуда, истифодаи имтиёзњои андозї ва асосњо барои гирифтани он аз тарафи
андозсупоранда.
Объекти андоз – маљмўаи предметњо (даромади пулї, арзишњои
молию моддї, амволњои арзиши пули аслї дошта ва ѓайрањо), ки аз онњо
андоз ситонида мешавад.
Субъекти андоз ин адозсупоранда, яъне шахси њуќуќї ва воќеї,
(резидент ва ё ѓайрирезидент), ки ўњдадорињои андозиро иљро мекунанд.

54
 Сарчашмаи андоз – даромади пулии андозсупоранда, ки аз он андоз
пардохт карда мешавад.
Воњиди андозбандишаванда – воњиди ченаки объекти андоз, ки барои
њисоб ќабул карда шудааст. Барои андоз аз даромад воњиди андозбандї
воњиди пули мамлакат, барои андози замин – гектар, барои аксиз – воњиди
мол истифода мешавад.
Мизони андоз – андозаи андоз ба воњиди андозбандї. Воњиди
андозбандї аз предмети андозбандї вобаста буда, метавонад њам дар шакли
пулї ва њам дар шакли натуралї баромад кунад. Мизонњо метавонанд
усутувор ва фоизї бошанд.
Давраи андозї гуфта давраи ваќт (соли таќвимї, семоња, моњ, дањрўза
ва ё давраи дигари ваќт) фањмида мешавад, ки вобаста ба андозњои алохидаи
Кодекс муќаррар карда шуда, баъди ба итмом расидани он базаи андозї
муайян карда шуда, њаљми андози пардохт мешуда њисоб карда мешавад.
Давраи андозї метвонад аз якчанд даврањои њисоботї (семоња, моњ, дањрўза
ва дигар даврањо) иборат бошад, ки дар онњо пешпардохтњо амалї карда
мешаванд.
Имтиёзњои андозї – озодшавии пурра ва ё ќисмии андозсупоранда аз
пардохти андоз мувофиќи ќонунгузории андозї.
Њадди аќали андозбандинашаванда – ќисми объекти андозбандие, ки
аз андоз пурра озод аст.
Њуќуќи андоз – механизми њуќуќии танзми муносибатњои андозї.
Њуќуќи андозї дар худ маљмўаи меъёрњои ќонуниро дар бар мегирад, ки дар
асоси онњо фаъолияти худро як ќатор андозњо оѓоз мекунанд, амал
мекунанд, таѓйир меёбанд ва фаъолияти худро ќатъ мегардонанд.
Низоми андозї – маљмўаи њамаи андозњо, усулњо ва шартњои сохтори
онњо, тарзњои њисоб намудан ва ситонидани онњо, назорати андозї, ки бо
тартиби ќонунї љорї карда мешавад.

55
 Сиёсати андозї – маљмўаи чорањои давлатї дар соњаи андозњо, ки ба
ноилгардии мўътадилї ва пешравии низоми иќтисодї равона карда шудааст.
Маќомотњои андозї барои амалигардонии назорати андозї
ўњдадоранд. Онњо назоратро аз болои шахсони воќеъи ва њуќуќї амалї
гардонида, тафтиши дурустї ва сариваќтии пардохти андозњоро низ назорат
мекунанд.
Назрати андозї аз тарафи маќомотњои андозї бо воситаи инњо амалї
гардонида мешавад:
1) њисоби баќайдгирии андозсупорандагон ва муайян намудани
раќами мушаххаси андозсупоранда;
2) њисоби объекти андозбандишаванда ва объектњои бо андозбандї
алоќаманд буда;
3) њисоби воридшавињо ба буљет;

4) њисоби андозсупорандагони андоз аз арзиши иловашуда;

5) тафтишотњои андозї;

6) назорати камералї;

7) назорати ќоидањои истифодабарии мошинањои кассавї – назорати

бо хотираи фискалї;
8) назорати дурустии маркировкаи намудњои алохидаи молњои
зераксизї ва љорї намудани постњои аксизї;
9) назорат аз болои маќотњои ўњдадор оид ба ќабули андозњо ва дигар
пардохтњои њатмї ба буљет.

2. Намудњои адозњои Љумњурии Тољикистон.

Андозњои Љумњурии Тољикистон аз андозњои умумидавлатї ва
мањаллї иборатанд.
1. Ба андозњои умумидавлатї дохил мешаванд:
1) андоз аз даромади шахсони воќеї;
56
 2) андоз аз фоидаи шахсони њуќуќї;
3) андоз аз арзиши иловашуда;
4) аксизњо;
5) андози иљтимої;
6) андози замин;
7) андоз аз истифодабарандагони ќаъри замин;
8) андоз аз истифодабарандагони роњњои автомобилгард;
9) андозе, ки тибќнизоми соддакардашуда пардохт карда мешавад;
10)андози ягона барои истењсолкунандагони мањсулоти кишоварзї;
11) бољи гумрукї ва дигар пардохтњои гумрукї;
12) бољи давлатї;
13) андоз аз фурўш (нахи пахта ва алюминий);
14) андози њадди аќал аз даромадњо;
15) андоз аз мањсулоти коркарди молњо;
16) роялти барои об;
17) дигар пардохтњои њатмии умумиљумњуриявї.
2. Ба андозњои мањаллї дохил мешаванд:
1) андоз аз молу мулки ѓайриманќул;
2) андоз аз соњибони воситањои наќлиёт;
3) андоз аз фурўши чакана;
4) дигар пардохтњои њатмии мањаллї.
Андозњои ѓайримустаќим – ин андозњое мебошанд, ки ба мол ва
хизматњо, ки ба нархи мол ва ё тариф љамъ карда шудаанд. Њангоми
андозбандии ѓайримустаќим, давлат иштирокчии таќсимоти арзиши нав
гардида, њуќуќњои худро ба ќисми он дар лањзаи фурўши мол ифода
мекунад. Нисбат ба андозњои мустаќим, андозњои ѓайримустаќим бо
даромадњо вобастагї надоранд. Пардохткунандаи ин андозњо
истеъмолкунанда ба њисоб меравад. Андозњои ѓайримустаќим бо соддагии
андозбандї фарќ мекунанд, истифодабарии онњо самараи хубро тоњатто дар

57
њолати пастравии истењсолот таъмин мекунад. Харидори мол андозро
пардохт намекунад, лекин молро харидорї намуда, ў андози ба нархи мол
њамроњшударо пардохт мекунад. Ќонунан андозро соњибкорон пардохт
мекунанд, зеро андози аз тарафи онњо пардохтшуда, баъд аз фурўши мол
бармегардад, яъне гузоштани ин андоз ба дўши харидорон ба миён меояд.
Њамин тавр, андозњои ѓайримустаќим ин аз њама њам андозњои ноадолат
мебошанд.
Андоз аз арзиши иловашуда (ААИ), шакли ситонидани ќисми арзиши
дар љараёни истењсолот ва гардиши мол ба миён меомадаро ва инчунин
ќисми арзиши њама молњои андозбандишавандаро дар назар дорад. Андоз аз
арзиши иловашуда, андози ѓайримустаќим буда, дар њама зиннањои
истењсолот ва гардиши мол пардохт карда мешавад. Маблаѓи ААИ, ки барои
пардохт пешбинї шудааст, њамчун фарќи байни љамъи андози аз ин гардиш
њисоб шуда ва љамъи андози барои пардохт пешбинишуда барои ААИ
муайян карда мешавад.
Объекти андозбандишавандаи ААИ амалиётњои андозбандишаванда ва
воридоти андозбандишаванда баромад мекунанд.
Мизони ААИ 18%-и гардиши андозбандиро дар назар дорад, ба ѓайр аз
содирот, ва 18% -и воридоти андозбандї.
Аксиз гуфта андози ѓайримустаќимро дар назар доранд, ки барои
молњои зераксизї истифода мешавад.
Истењсол ва воридоти молњои зераксизї дар Тољикистон ба
андозбандии аксизї равона карда мешавад.
Пардохткунандагони аксиз њама шахсони њуќуќї ва воќеъї мебошанд,
ки бо истењсоли молњои зераксизї ва ё воридоти онњо машѓуланд.
Андози иљтимої пардохти њатмие, ки бо маќсадњои амалигардонии
суѓуртакунї аз тарафи пардохткунандаи андози иљтимої мувофиќи мизон ва
маблаѓи музди мењнати аз тарафи Кодекси андоз муќаррар кардашуда
пардохт карда мешавад.

58
59
 Масъалањо барои мавзўи 4:
Масъалаи 1.
Корхона моњи январи соли 2008 даромадро аз фурўши мањсулот ба
маблагї 780 њазор сомонї (бо назардошти ААИ) ба даст овард. Харољотњо
барои дастрас кардан ва истифодабарии масолењњо барои истењсоли моли
фурўхташуда 260 њазор сомонї. Дар моњи январ фондњои асосї ба маблаѓи
70њ. сомонї харида ва ќайд монда шудаанд (бе назар дошти ААИ). Кадом
њаљми ААИ –ро корхона бояд барои моњи январ ба буљет супорад.
Њал:
1. ААИ барои мањсулоти фурўхташударо муайян менамоем:
780-0,1667=130њ. сомонї.
2. ААИ барои масолењњои дастрасшударо муайян мекунем:
260њ.сом.=0,18=46,8њ. сомонї.
3. ААИ барои фондњои асосии дастрасшударо муайян мекунем:
70 њ. сом.=0,18=12,6њ. сомонї.
4. Маблаѓи ААИ барои пардохтро муайян мекунем:
130-46,8-12,6=70,6њ. сомонї.
Љавоб: 70,6 њазор сомонї.
Масъалаи 2.
Арзиши аслии автомобили «ОКА» - 20000 сомонї. Даромаднокї – 35%.
Аксиз – 10%. ААИ – 18%. Иловапулии савдої – 30%.
Нархи фурўши чаканаи автомобили «ОКА»-ро муайян кунед:
Њал:
1. Нархи фурўш:
20000+20000=0,35=27000 сомонї.
2. Нархи фурўш бо назардошти аксиз:
27000+27000=10 /(100-10)=30000 сомонї.
ва бо ААИ: 30000+30000=0,18=35400 сомонї.
3. Нархи фурўши чакана:

60
 35400+35400=0,3=46020 сомонї.
Љавоб: 46020 сомонї.
Масъалаи 3.
Воситаи асосї (автомобил) моњи майи соли 2006 бо нархи 110000
сомонї харида шуда буд. Истифодабарии автомобил моњи майи соли 1997
оѓоз ёфт. Меъёри амортизатсия 18%-ро ташкил мекунад. Нархи фурўши
автомобил (бо назардошти ААИ) – 190000 сомонї. Натиљаи молиявиро аз
истифодабарии автомобил барои маќсадњои андозбандї муайян намоед, агар
ИРИП чунин бошад:
дар семоњаи 3-уми соли 1996 – 105,2%;
дар семоњаи 4-уми соли 1996 – 103,5%;
дар семоњаи 1-уми соли 1997 – 101,6%;
дар семоњаи 2-уми соли 1997 – 101,2%;
Масъалаи 4.
Даромад аз фурўши мањсулот дар соли 2008 100000 сомониро ташкил
кард (аз он љумла ААИ бо мизони 18%). Харољотњои моддї – 20000 сомонї,
њиссаљудокунињои амортизатсионї – 5000 сомонї, фонди пардохти мењнат –
30000 сомонї. Фоидаи умумї ва фоидаи андозбандишавандаро ёбед, агар
корхона дар соњаи истењсолоти моддї амал кунад.
Масъалаи 5.
Арзиши амволи корхона дар соли 1998 чунин буд:
ба 1-уми январи соли 1998 – 120000 сомонї;
ба 1-уми апрели соли 1998 – 110000 сомонї;
ба 1-уми июли соли 1998 – 124000 сомонї;
ба 1-уми октябри соли 1998 – 132000 сомонї;
ба 1-уми январи соли 1999 – 140000 сомонї;
Мизони андоз аз амвол – 2%. Пардохтњои андозњоро аз амвол
мувофиќи семоња муайян намоед.

61
 Тестњо доир ба мавзўи 4:
1. Андоз – ин:
а) љазои маъмурї ва љиноятї дар намуди љаримаи пулї;
б) воситањои бељет, ки ба буљети зиннаи дига пардохт карда мешавад;
в) пардохти инфиродии бебозгашт, ки аз шахсони воќеъи ва ташкилотњои
ситонида мешавад;
г) шакли љазо дар намуди пардохти пулї, ки нисбат вайронкунандагони
њуќуќи молиявї андешида мешавад.
2. Пардохти инфиродии бебозгашт, ки аз шахсони воќеї ва ташкилотњои
ситонида мешавад ин:
а) пардохтњо;
б) андозњо;
в) субвенсияњо;
г) роялти.
3. Вазифаи асосии андозро номбар кунед:
а) танзимї;
б) мувозинаткунанда;
в) азнавтаќсимкунї;
г) фискалї.
4. Андозаи њиссаљудокунињои андозї ба воњиди базаи адозбандї – ин:
а) мизони андоз;
б) меъёри андоз;
в) мўњлати андоз;
г) базаи андозбандї.
5. Пардохти њатмии инфиродї, ки аз ташкилотњо ва шахсони воќеї

ситонида шуда, пардохти он ба иљро намудани амалї юридикї дар

нисбати пардохткунандаро муайяни мекунад – ин:

а) пардохт
62
б) бољи давлатї

в) депозит

г) ѓункуни

6. Пардохти њатмии инфироди, ки аз ташкилотњо ва шахсони воќеї дар

вакти аз сарњади Љумњурии Тољикистон гузаронида мањсулот

ситонида мешавад- ин ….. номида мешавад.

а) комиссия

б) бољи давлатї

в) бољи гумрукї

г) андоз аз фурўши чакана

7. Низоми андози Љумњурии Тољикистон чанд сатњро дар бар мегирад:

а) чор

б) ду

в) панљ

г) се

8. Андозе, ки аз мањсулоти фурўхташуда, корњои иљро карда шуда,

хизматњои расонидашуда ситонида мешавад:

а) танзимшаванда

б) мустаќим

в) фискалї

г) ѓайримустаќим

9. Андозе, ки аз даромад, фоида, амвол, барои истифодаи захирањои

табии ва дигар омилњои истењсоли ситонида мешавад- ин:

а) тавозунї

63
б) назоратї

в) мустаќим

г) ѓайримустаќим

10. Аз рўи сатњи идоракуни андозњо дар Љумњурии Тољикистон

таќсим мешавад ба:

а) мањаллї

б) љумњуриявї ва мањаллї

в) љумњуриявї ва ноњиявї

г) мустаќим ва ѓайримустаќим

64
 Мавзўи 5. Моњияти иљтимої-иќтисодии суѓурта
Наќша:
1. Моњияти суѓурта.
2. Вазифањои суѓурта.
3. Таснифоти суѓурта.
Адабиётњои тавсияшаванда:

1. Самсонов Н.Ф. «Финасовый менеджмент» изд. Финансы, Москва

1999.
2. Дэвид Бленд «Страхование» принципы и практика финансы и
статистика. Москва 2000.
3. Рейтман Л.И. «Государственное стахование» Финансы и статистика
М.: 1989.
4. Оймањмадов Г.Н. «Молия» Нодир. Душанбе 2005.
5. Аминљон Бойматов «Маркетинг» (назария ва амалияи њозиразамон)
Хуљанд 2005.

1. Моњият ва ањамияти суѓурта

Гузариши иќтисодиёт ба муносибатњои бозоргонї, тараќќиёти
фаъолияти соњибкорї, васеъшавии доираи амалиётњои молиявї ва
мубодилавї, шартномаи ўњдадории байнињамдигарии субъектони
њољагидори- низоми мустањками кафолатнокро, ки онро суѓурта пешнињод
менамояд талаб мекунад. Фаќат дар асоси суѓурта муњофизати манфиатњои
љамъияти ва шахсї, ки дар љараёни истењсолот, таќсимот, мубодила ва
истеъмоли неъматњои моддї ба амал меоянд, имконпазир аст.
Суѓурта- ин доираи муносибатњои азнавтаќсимкунї мебошад, ки барои
ташкил ва истифодабарии фондњои маќсадноки воситањои пулї равона карда
шудааст. Дар ин њолат ташкилоти суѓуртавї кафолат медињад, ки
муњофизати манфиатњои амволии шахсони воќеї ва њуќуќї ва таъминнокии

65
онњо аз љињати моддї дар њолати ба амал омадани њолатњои нохуш пурра
карда мешавад.
Суѓурта - ин усули асосиест, ки камшавии дараљаи хатари ба амал
омадани холатњои нохушро таъмин менамояд. Камшавии дараљаи хатар - ин
камшавии эњтимолияти камтаршавии њаљми харољот мебошад.
Њодисае, ки дар зери таъсири ягон њолати нохуш ба амал меояд хатар
номида мешавад. Категорияњои хатар гуногун мебошад: табиї, амволї,
молиявї, иќтисодї, истењсолї ва ѓайра.
Хатарњои гуногун њамеша бо њастии инсоният њамќадам буданд ва ба
њаёт, саломатї ва фаъолияти иктисодиаш зарар мерасониданд. Барои њамин
њам дар љараёни тараќќиёти худ инсоният њамеша кўшиш мекунад, ки
табиати хатарро омўхта, њарчи бештар дараљаи баамалоии ин хатарро кам
намояд, яъне хатарро идора кунад. Агар дар бораи омилњои объективї сухан
ронем, ба идоракунии хатар як дараља тараќќиёти илму техника мусоидат
кардааст.
Ба маънои дигар суѓурта элементи муњими такрористењсоли љамъиятї
буда, барои љамъият фондњои захиравї (суѓуртавї) ташкил медињад, ки он
барои руйпуш намудани њолати суѓуртавии ба амал омада. истифода бурда
мешавад.

2. Вазифањои суѓурта
Моњият ва наќши суѓурта аксаран бо ёрии вазифањои он изњор карда
мешавад. Суѓурта вазифањои зеринро иљро мекунад:
1. Хатарї
2. Огоњонї
3. Амонатї
4. Назоратї
1. Вазифаи хатарї- барои рўйпуш намудани хатар равона карда
шудааст ва азнавтаќсимкунии намуди арзиши пулиро дар мобайни

66
иштирокчиёни суѓурта дар ваќти баамалоии њодисањои суѓуртавї таъмин
менамояд. Ба њамин тариќ ба љабрдидагон, шахсони воќеї ва њуќуќи ёрии
пулї дода мешавад.
2. Вазифаи огоњонї- ин чунин маъно дорад, ки дар ин њолат
шартномаи суѓуртавї баста мешавад, пардохтњои суѓуртавї бо маќсади
таъмини чорабинињои молиявие, ки бо камшавии хатари суѓуртавї
алоќаманд аст, супорида мешавад. Агар вазифаи хатари бо додани ёрии пули
ба шахсони љабрдида алоќаманд бошад, пас вазифаи огоњонї ба
молиякунонии чорабинињо барои камшавии эњтимолияти баамалоии
њодисаи суѓуртавї равона карда шудааст.
3. Вазифаи амонатї- ин вазифа бо ёрии суѓурта љамъшавии маблаѓњои
пулиро, ки дар шартномаи суѓуртавї муќаррар карда шудааст, таъмин
менамояд. Њамчун мисол суѓуртаи нафаќаро овардан мумкин аст, ки дар ин
њолат ба нафаќаи асосї иловапулї низ дода мешавад.
4. Вазифаи назоратии суѓурта- ин таъмини маќсадноки ташаккул
(формирование) ва истифодабарии воситањои фонди суѓуртавї мебошад. Ин
вазифаи суѓурта ба вазифаи назоратии њамаи категорияи молия мансуб буда,
ба вазифаи молия монандї дорад.
Агар дар бораи вазифаи таќсимкунї сухан ронем он дар њамаи
вазифањои суѓурта: хатарї, огоњонї ва амонатї зоњир мегардад.
Иштирокчиёни муносибатњои суѓуртавї инњоанд:
1.Суѓурташаванда- ин шахси воќеї ва њуќуќие, ки њавасмандии
суѓуртавї дорад ва бо суѓуртакунанда мехоњад муносибат кунанд.
Муносибатњои он дар асоси розигии дутарафа дар шартномаи суѓуртавї
инъикос мегардад. Ба суѓурташаванда шањодатномаи суѓуртавї (полис) дода
мешавад, ки дар он ќоидањои суѓурта, номгўи хатарњои суѓуртавї, њаљми
маблаѓи суѓуртавї, пардохтњои суѓуртавї, тартиби таѓирёбї ва ќатъ гардидани
шартнома ва дигар шартњое, ки муносибатњои тарафњоро ба танзим
медарорад, ќайд карда мешавад.

67
 2.Суѓуртакунанда- ин шахсони юридикие, ки ба ягон намуди
фаъолият њуќуќї машѓуланд, мебошанд. Ин шахсон бояд аз давлат барои
машѓул будан ба фаъолияти суѓуртавї иљозатнома (литсензия) гирифта
бошанд.
3.Суѓуртакардашуда- ин шахсест, ки барои ў ширкати суѓуртаи
давлатї љавобгар аст.
4. Шахси васияткардашуда- ин шахсест, ки ба ў суѓурташаванда дар
њолати фавти худ барои гирифтани маблаѓи суѓуртавї иљозат медињад.

3.Таснифоти суѓурта
Суѓурта аз тарафи ташкилотњои махсуси суѓуртавї гузаронида
мешавад. Онњо метавонанд: давлатї ва ѓайридавлатї бошанд. Доираи
фаъолияти онњо бозори дохилї, берунї ва омехтаро дар бар мегиранд. Ба
њамин тариќ, суѓурта дар шароити бозори тараќќикардаи суѓуртавї њам дар
дохили мамлакат ва њам берун аз он амалї гардонида мешавад. Вале њастии
муносибатњои суѓуртавї бо ёрии таснифот аз рўи объектњои суѓурта ва
намуди хатарњо изњор карда мешавад. Азбаски объектњои суѓурта якчанд
хеланд, њаљми љавобгарии суѓуртавї гуногун аст, дараљаи хатар ва
категорияи суѓурташавандагон низ якхела ва алоќаманд мебошанд,
мафњумњо дар љодаи суѓурта ба таснифот эњтиёљманд мебошанд.
Хизматрасонии суѓуртавї бо шарти њатмї ва ё ин ки ихтиёри пешнињод
карда мешавад.
Таснифоти суѓурта чунин аст:
1. Аз рўи объектњои суѓурта, ки он умумї буда ба њамаи намудњои
суѓурта таалуќ доранд.
2. Аз рўи намуди хатар, яъне ќисман буда, фаќат суѓуртаи амволро
дар бар мегиранд.
Таснифоти суѓурта- ин низоми таќсимоти суѓурта аз рўи сохањо,
зерсохањо ва намудњо мебошад, ки онњо звеноњои таснифот њастанд.

68
Њамаи звеноњо чунин љойгир шудаанд, ки њар як звенои оянда ќисми
звенои гузашта мебошад.
Звеноњои суѓурта
Звенои олї – соњаи суѓурта

Звенои миёна – зерсоња

Звенои хурд – намуди суѓурта

Су ѓурта ба
ду соња таќсим мешавад:
1. Амволї ; 2.Шахсї.

Суѓурта

Суѓуртаи амвол Суѓуртаи

таваккалии
соњибкорї

Суѓуртаи иљтимої Суѓуртаи шахсї

Суѓуртаи њатмии
воситањои
наќлиёт

69
 Намудњои асосии суѓурта
1. Суѓурта амволи ба 5 зерсоња таќсим мешавад:
- суѓуртаи амволи корхонањои давлатї
- суѓуртаи амволи шањрвандон
- суѓуртаи амволи корхонањои њољагии ќишлоќ
- суѓуртаи моликияти корхонањои индивидуалї
- суѓуртаи амволе, ки ба иљора дода шудааст.
Њар як зерсоња ба намудњо таќсим мешавад. Масалан, суѓуртаи
амволи хона ба намудњои зерин таќсим мешаванд:
а) чорво; б) моликияти хонагї; в) иншоот; г) наќлиёт.
2.Суѓуртаи шахсї ба ду зерсоња таќсим мешавад:
1. Суѓуртаи њаёт.
2. Суѓуртаи аз холатњои нохуш
Суѓуртаи њаёт дар навбати худ ба чунин намудњо таќсим мешавад:
а) омехта, б) суѓуртаи кўдакон, в) суѓуртаи аќди никоњ, г)
суѓуртаи дар њолати вафот ва гум кардани фаъолияти мењнатї ва ѓайра.
Суѓурта аз холатњои нохуш ба чунин намудњо таќсим мешавад:
а) индивидуалї, б) суѓуртаи коргарон аз њисоби корхона, в)
суѓуртаи мусофирон Мутобиќан аз рўи намуди гузаронидани суѓурта вай
метавонад њатмї ва ихтиёрї бошад.
Суѓуртаи њатмї – дар асоси ќонун амалї гардонида мешавад. Дар
ваќти гузаронидани ин намуди суѓурта бо мурури ваќт љавобгарии
суѓуртавии номањдуд аз рўи объектњои суѓуртавї ва доираи
суѓурташавандагон амал мекунанд, онњо автоматї ба вуќўъ меоянд. Инак,
дар Тољикистон ба доираи суѓуртаи њатмї инњо дохил мешаванд:
- Суѓуртаи Президенти Љумњурии Тољикистон
-Суѓуртаи раиси Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон ва вакилони
халќии Љумњурии Тољикистон
- Суѓуртаи хизматчиёни давлатї

70
 - Суѓуртаи амволи корхонањои кишоварзї, сарфи назар аз шакли
моликияташон
- Суѓуртаи мусофирони наќлиёти автоматї, обї, њавої ва роњњои оњан.
- Суѓуртаи зањматкашоне, ки дар корњои барои њаёт ва саломатї хеле
хавфнок кор мекунанд (њодисањои нохуш)
- Суѓуртаи масъулияти шањрвандии соњибони воситањои наклиёт
- Суѓуртаи хизматчиёни њарбї ва ўњдадорони харбии Вазорати дифоъ,
Вазорати умури дохила, кумитаи амнияти миллї ва назорати холатњои
фавќуллода ва мудофиаи шањрвандї
- Суѓуртаи кормандони маќомоти андоз
- Суѓуртаи кормандони маќомоти гумрук
- Суѓуртаи прокурорњо ва муфаттишон
-Суѓуртаи судяњо - Суѓуртаи мусофирони дар мавриди интиќоли
байналхалќии автомобилї.
Суѓуртаи ихтиёрї - дар асоси ќонун ва дар асоси ихтиёри гузаронида
мешавад. Ќонун шартњои умумии суѓуртаро муайян мекунад, вале шартњои
муайяни гузаронидани он бо ќоидањое, ки аз тарафи суѓуртакунанда дар
шартнома муќаррар карда шудааст ба танзим дароварда мешавад. Ин намуди
суѓурта характери маљбурї надорад ва интихоби озоди хизматрасониро дар
бозори суѓуртаи ихтиёрї – ин доираи интихобро дар бар мегирад, чунки на
њамаи суѓурташавандагон дар он мехоњанд иштирок намоянд, вале барои
категорияи шахсони алоњида барои бастани шартнома мањдудиятњо
муќаррар карда мешавад. Ба доираи суѓуртаи ихтиёри инњо мансубанд:
- Суѓуртаи иморатњои шахсии шањрвандон
-Суѓуртаи амволи хона
-Суѓуртаи чорвои шахсии шањрвандон
-Суѓуртаи воситањои наќлиёт
-Суѓуртаи амволи гарав
-Суѓуртаи њавопаймої

71
 -Суѓуртаи муштараки иморатњо ва амволи хона аз рўи шањодатномаи
ягонаи суѓурта
-Суѓуртаи бори наќлиёт
-Суѓуртаи масъулияти ќарзгирандагон барои сариваќт напардохтани
ќарз
-Суѓуртаи њосили зироатњои кишоварзї, чорво ва дигар амволи
колхозњо, савхозњо ва дигар корхонањои њољагии ќишлоќ ва иљоракорон
-Суѓуртаи муштараки њаёт
-Суѓуртаи кўдакон
-Суѓуртаи аќди никоњ
-Суѓурта аз њодисаи нохуш
-Суѓуртаи коллективии зањматкашон аз њодисањои нохуш дар
корхонањо, муассисањо, ташкилотњо, колхозњо, савхозњо ва кооперативњо
-Суѓуртаи муштараки њаёт аз њисоби корхона
-Суѓуртаи мактабиён аз њодисањои нохуш
-Суѓуртаи тарбиятгарони мактаб- интернатњо ва муассисањои бачагона
-Аз њодисањои нохуш суѓурта кардани шахсоне, ки ба берун аз
ќаламрави Љумњурии Тољикистон сафар мекунанд.
-Суѓуртаи варзишгарон аз њодисањои нохуш
-Суѓуртаи сайёњон аз њодисањои нохуш дар ваќти сафарњои сайёњї
(бо воситаи наќлиёт)
-Суѓуртаи аъзоёни кооперативњои манзилсозї
-Суѓуртаи мусофирон
-Суѓуртаи ќайди зодрўз

72
 Тестњо доир ба мавзўи 5:
1. Суѓурта ин:
а) азнавтаќсимкунии як ќисми ўњдадорињо аз рўи пардохти маблаѓњои
суѓуртавї, ки суѓуртакунандабар дўши худи гирифтааст, дар байни
дигар ташкилотњо
бо маќсади таъминоти устувории молиявии суѓуртакунанда.
б) таќсими хатар дар байни ду ва ё зиёда суѓуртакунанда дар доираи як
шартномаи суѓурта, ки дар он њуќук ва ўњдадорињои њар як
суѓуртакунанда инъикос карда шудааст.
в) доираи муносибатњои азнвтаќсимкунї буда, барои ташкил ва
истифодабарии фондњои маќсадноки пулї равона карда шудааст.
г) иштироки якљояи суѓуртакунанда ва суѓурташаванда дар рўйпўши
зараре, ки дар зери таъсири њодисањои нохуш ба амал омадаанд.
2. Ташкилоти суѓуртавї аз рўи суѓуртаи кўдакон чиро пешнињод
менамояд?
а) њимояи манфиатњои суѓурташавандаро, ки аз рўи суѓуртаи кўдакон
пешнињод мегардад.
б) њимояи молиявии оиларо аз оќибањои иќтисодии њодисањои
нохуше, ки бо кўдак ба амал меояд.
в) њимояи ўњдадории шањрвандии соњибони восиатаи наќлиёт, ки бо
кўдак дар зери таъсири њодисањои нохуш ба амал меояд.
г) њимояи манфиатњои ташкилоти суѓуртавї, ки аз рўи шартнома
пешбинї гардидааст.
3. Амалњои барќасдонаи суѓурташаванда, шахси
суѓуртакардашуда ё ин ки фоидагиранда, ки ба фарорасии њодисаи
свуѓуртавї равона карда шудаанд ба оќибатњои зерин оварда
мерасонанд:
а) суѓуртакунанда њуќук дорад, ки аз пардохти маблаѓи талофї ва ё
зарари суѓуртавї даст кашад.

73
б) бар зидди шахси гунањкор парвандаи љтноятиро оѓоз намояд.
в) тафтиши иловагии њолатњои ба амал омадани хатари суѓуртавиро
амалї гардонад.
г) шартномаи суѓуртавї бекор карда мешавад.
4. Мувофиќи суѓуртаи амвол намудњои суѓуртаро вобаста ба
таалуќи онњо ба гурўњи суѓурташавандагон ба чанд гурўњ таќсим
кардан мумкин аст, номбар намоед:
а) суѓуртаи амволи шахсони воќеї ва суѓуртаи амволи шахсони њуќуќї.
б) суѓуртаи њатмии соњибони воситањои наќлиётї ва суѓуртаи ихиёрии
амволи хона.
в) суѓуртаи шахсї ва суѓуртаи ихтиёрии восиатаи наќлиётї
г) суѓуртаи тиббї ва шахсї
5. Ќоидањои суѓуртавї ин њуљљатест, ки дар он шартњои инъикос
карда шудаанд ва он аз тарафи шахсони зерин тасдиќ карда
мешавад:
а) аз тарафи суѓуртакунанда ё ин ки љамъиятњои суѓуртавї ва он бо
маќомоти назоратии фаъолияти суѓуртавї мувофиќат карда мешавад.
б) аз тарафи роњбари маќомоти назорати фаъолияти суѓуртавї
в) аз тарафи суѓуртакунанда ва сѓурташаванда
г) аз тарафи роњбари ташкилоти суѓуртавї
6. Њамсуѓуртакунї (сострахование) ин:
а) суѓуртаи объект аз рўи якчанд намуди хатар дар доираи шартномаи
суѓуртавї
б) таќсими хатар дар байни ду ва ё зиёда суѓуртакунанда дар доираи як
шартномаи суѓурта, ки дар он њуќук ва ўњдадорињои њар як
суѓуртакунанда инъикос карда шудааст.
в) аз тарафи як суѓуртакунанда суѓурта намудани як объект дар
ширкатњои гуногуни суѓуртавї мувофиќи шартномањои гуногун.

74
г) иштироки якљояи як суѓуртакунанда ва суѓурташаванда дар
рўйпўши зараре, ки дар зери таъсири њодисањои нохуш ба амал
омадаанд.
7. Шахси суѓуртакардашуда ин:
а) шахсони воќеї ва њуќуќие, ки њавасмандии суѓуртавї доранд ва бо
суѓуртакунанда мехоњанд муносибат кунанд.
б) шахси њуќуќие, ки ба фаъолияти суѓуртавї дар асоси иљозатнома
машѓул аст.
в) шахсест, ки дар назди ў ташкилоти суѓуртавї ўњдадории худро иљро
менамояд.
г) шахсест, ки баъд аз вафоти суѓуртакардашуда маблаѓи таъин
гардидаро соњибї менамояд.
8. Иштирокчиёни муносибатњои суѓуртавиро ишора намоед:
а) хизматчиёни давлатї ва коркунони маќомоти андоз.
б) суѓуртакунанда, суѓурташаванда, шахси суѓуртакардашуда ва
васияткардашуда.
в) даллолњо ва агентњо.
г) кормандони муассисањои тиббї ва маориф.
9. Суѓурта-ин љузъи:
а) муносиабтњои молиявї
б) муносибатњои молию пулї
в) муносибатњои буљавї
г) муносибатњои истењсолї
10. Агенти суѓуртавї фаъолияти худро аз рўи шартномањои
суѓуртавї амалї мегардонад.
а) аз ном ва супориши суѓурташаванда.
б) аз номи худ ва бо супориши ташкилоти суѓуртавї
в) аз ном ва хатари худ.
г) аз номи худ, вале бо супориши суѓурташаванда.

75
76
 Мавзўи 6. Бозори ќоѓазњои ќиматнок ва тараќќиёти он.
Наќша:
1. Моњият ва намудњои ќоѓазњои ќиматнок.
2. Ташкили бозори ќоѓазњои ќиматнок ва ањамияти он.
3. Таркиби бозори ќоѓазњои ќиматнок ва намудњои он.
4. Иштирокчиёни бозори ќоѓазњои ќиматнок.

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи бозори ќоѓазњои
ќиматнок », Душанбе аз 28.07.2011 сол.
2. Њабибов З. Љамшедов Р. «Васоити таълимї аз фанни ќоѓазњои
ќиматнок ва бозори он» Душанбе ДДМТ-2008.
3. Рынок ценных бумаг. Учебник для вузов. Под ред. Галанова В.А.
Басова А.И. Москва 2006.
4. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз». Китоби дарсї, Душанбе – 2006.
5. Шарифи Рањимзод «Муомилоти пул ва ќарз». Китоби дарсї, Душанбе
«Эр. Граф» 2008.
6. Оймањмадов Г. « Молия». Китоби дарсї, Душанбе – 2005.
7. Бобоев О., Оймањмадов М. «Асосњои иќтисодии соњибкорї» Душанбе
1997.

1. Моњият ва намудњои ќоѓазњои ќиматнок.

Ќоѓазњои ќиматнок воситаи амалигардонии њуќуќи соњибони он ба
намудњои неъматњои моддї баромад намуда, ин чунин имконият медињад бо
воситаи он амалиётњои иќтисодї гузаронида мешавад.
Ќоѓази ќиматнок-ин як шакли сармояест, ки дар бозор њамчун мол
гардиш мекунад, ба ивази пул ё мол фурўхта мешавад ва ба соњибаш фоид
меорад. (Нигаред ба наќшаи 1)

77
 Ќоѓазњои ќиматнок ин як намуди шањодатнома оиди муносибатњои
муайян ба моликият ќарз, њуќуќи гирифтани маблаѓ барои моли фурўхта
шуда ва хизмати иљрошуда мебошад. Мављудияти ќоѓазњои ќиматнок
имконият медињад, ки барои соњибонаш бо роњи содда њуќуќњои хариду
фурўш, гарав, меросгузорї ва таќдимкунии сарватњои доштаи худро ба амал
барорад, ќоѓазњои ќиматнок чунин намудњо дорад:
1. исмї; 2. ордерї; 3. пешнињодї;

Ќоѓази як шакли сармояест, ки метаворнад дар бозор њамчун мол гардиш

ќиматнок кунад, ба ивази пул ё мол фурўхта шавад ва ба соњибаш фоида

орад

Намудњои Шаклњои ќоѓазњои Хусусиятњои Вазифањои

ќоѓазњои ќиматнок ќоѓазњои ќиматнок ќоѓазњои ќиматнок
ќиматнок

Бе муаммо ба пули
Таќсим кардани
накд иваз мешавад
Сањмия Номї маблаѓ байни
соњањои гуногуни
иќтисод

Дар суратњисоб Њуќуќи махсус

Вомбарг нишон дода додан ба соњибони
Пешнињодї мешавад ќоѓазњои ќиматнок

Њамчун кафолат Таъмин кардани

истифода бурда даромад аз њисоби
Чек Дастурї мешавад сармоягузорї

васика Дар давоми солњои

тўлони нигоњ
дошта мешавад

78
Мерос гузошта
Сертификати мешавад ё таќдим
бонкї
Борнома карда мешавад
 Ќоѓазњои ќиматнок исмї ба шахси инфиродии алоњида таалуќ дорад.
Намуди ордерї бошад, ин ќоѓазњои ќиматнок мебошад, ки ба шахси
алоњида ё корхонаи алоњида таалуќ дораду, лекин бо тезї бо воситаи фармон
ё ќарор ба номи шахси дигар гузаронидан мумкин аст.
Пешнињодї – ин чунин намуди ќоѓазњои ќиматнок мебошад, ки исмї
соњиби худро надорад ва касе, ки онро пешнињод кунад, ин ќоѓаз аз они ў
мебошад.
Ќоѓазњои ќиматнок чунин хелњо дорад:
1. Сањмия (акция)
2. Васиќа (вексель)
3. Вомбарг (облигация)
4. Сертификати бонкї
5. Борнома (коносамент)
6. Чек.
Сањмия ин як намуди ќоѓазњои ќиматнок буда, њуќуќи соњибии онро ба
њиссаи ў дар сармояви уставии љамъити сањњомї тасдиќ мекунад.
Соњибони сањмияњои љамъияти сањњомї сањмияњои худро боз пас
гирифта наметавонанд, ба ѓайр аз њолатњои барњам додани љамъияти
сањњомї. Сањмияњои љамъияти сањњомї шакли кушода берозигии
сањмичиён аз як шахс ба шахси дигар гузаштанаш мумкин аст, аммо дар
љамъияти сањњомиишакли пўшида берозигии сањмичиён сањмияњо хариду
фурўш карда намешавад.
Дар охири соли њисоботї соњибони сањмияњо њуќуќ доранд, ки баъди
Маљлиси умумии сањмичиён тасдиќ шудани њисобот аз њисоби фоидаи љ.
сањњомї мутаносибан ба сањмияњо худ њаќулсањм (дивидент) гиранд.
Шахсоне, ки сањмияњои оддї доранд, њуќуќи овоздињї доранд, аммо агар
љамъияти сањњомї муфлис шуда эълон карда шавад, он гоњ сањмичиёни
соњиби сањмияњои оддї маблаѓњои худро дар навбати охирин баъди ба
њамаи ќарзњоњон њисобї карда гирифта метавонад.

79
 Соњибони сањмияњои афзалиятнок бошад, ба тариќи кафолатї
њаќулсањм бо фоизи доимии пешакї муќаррар карда шуда, гиранд, аммо ин
намуди сањмияњо њуќуќи овоздињї надоранд. Девидентњо на танњо ба
тариќи наќдї инчунин бо воситаи сањмияњои нав низ њисобї мешаванд.
Сањмияњо арзиши номиналї, бозорї ва њаќиќї доранд:
Арзиши номиналї ин арзише мебошад, ки дар ваќти барориш дар
ќоѓазњои ќиматнок нишон дода мешавад.
Арзиши бозории сањмияњоро бозори ќоѓазњои ќиматнок муайян
мекунад.
Арзиши њаќиќии сањмияњо ин маблаѓи дар њаќиќат гирифта шудаи
фоида мебошад. Барои дуруст муайян кардани арзиши њаќиќии сањмия
индекси биржавї истифода бурда мешавад. Соли 1884 дар биржаи ќоѓазњои
ќиматноки Ню-Йорк индекси Доул-Љонс аввалин маротиба истифода шуд.
Барои њисоб кардани он нархи миёнаи арифметикии 30 намуди сањмияњои
30 коорператсияњои бузурги љањон муќарар карда мешавад.
Инчунин сањмияњо нархњои балансї, эмисионї ва барњамдињї доранд.
1. Васиќањо ин як намуди ќоѓазњои ќиматнок мебошад, ки соњиби он дар як
муддати муайян ба ивази он маблаѓњои пулї ва фоизњои онро бар ивази
он мегирад.
Васиќањо чунин нишондињандањо (реквит) дорад:
1. Номи соњиби васиќа
2. арзиши он
2. мўњлати он
3. санаи пардохт
4. фоизи ќарзї ва меъёри фоизї
5. маблаѓи пардохт
6. ба њисобгирии васиќа
7. пардохт аз рўи васиќа ба њисоб гирифта шуда.
Васиќањо 2 намуд дорад:

80
 1. Оддї; 2. Маблаѓгузаранда;
Васиќаи оддї чунин намуди ќоѓазњои ќиматнок мебошад, ки дар он
ўњдадории васиќадињанда ба васиќанигоњдоранда дар як муддати муайян
супоридани маблаѓи муайян нишон дода мешавад.
Васиќаи маблаѓгузаронида чунин намуди ќоѓазњои ќиматнок мебошад, ки
дар он васиќадињанда њамчун маблаѓсупор баромад мекунад.
Вомбаргњо (облигация) аз калимаи лотинї гирифта шуда, маънояш
ўњдадорї мебошад ва яке аз шаклњои маъмул ва пањншудаи ќоѓазњои
ќиматнок мебошад. Он ба соњибаш кафолат медињад, ки маблаѓи барои
харидан сарфкардаи ў ва фоизи онро дар як муддати муайян бармегардад.
Маблаѓи вомбаргњо бо арзиши номиналии он ё ин ягон намуди амволи
нархаш ба он баробар баргаронида мешавад.
Вомбаргњо чунин намудњо доранд:
- купонї ё бекупонї;
- гаравї ва бегаравї;
- вомбаргњои даъватшаванда;
Сертификатњои бонкї ва депозитивї ин чунин намуди ќоѓазњои ќиматнок
мебошад, ки аз ањолї ё шахсони њуќуќї бонкњо маблаѓњои пулиро ќабул
намуда, онро ва пешнињод намудани сертификатњо бо фоизаш баргаронида
медињад.
Сертификатњои бонкї аз як шахс ба шахси дигар доду гирифт карда мешавад.
Борнома (коносамент)- чунин намуди ќоѓазњои ќиматнок мебошад, ки он
њуљљате мебошад, ки соњиби он њуќуќи аз худ намудани моле, ки дар
њуљљат нишон дода шудааст, дорад.
Коносамент чунин шаклњо дорад:
- Пешнињодї;
- ордерї;
- исмї;
2. Ташкили бозори ќоѓазњои ќиматнок ва ањамияти он.

81
 Таљрибаи љањонї нишон медињад, ки бозори хуб ташкил кардаи ќоѓазњои
ќиматноки давлатї ба рушди бозори ќоѓазњои ќиматноки бахши хусусї ва
баланд гардонии сатњи касбии савдо мусоидат мекунад, ин чунин барои
маблаѓгузорї ба активњои бозоргир имконият фароњам меоварад.
Биржаи ќоѓазњои ќиматнок дар љумњурї дар асоси Ќонуни Љумњурии
Тољикистон «Дар бораи ќоѓазњои ќиматнок ва Биржањои фондї», ки 10
марти соли 1992 дар асоси Ќарори Шурой Олии Љумњурии Тољикистон
ќабул карда шуда буд, ташкил гардид (баъдтар ба ин Ќонун дар солњои
1995, 1998, 2003,2005,2011 иловаю таѓйирот дохил карда шуд). Ќарори
мазкур усулњои ягонаи бароришу гардиши ќоѓазњои ќиматнок, кори
маблаѓгузорону иштирокдорони бозори ќоѓазњои ќиматнокро дар бар
мегирад, ки њадафи он дар љумњурї тараќќї додани бозори ќоѓазњои
ќиматнок, бо маќсади баланд бардоштани иќтисодиёти љумњурї мебошад.
Биржаи фондї дар Љумњурии Тољикистон ташкилотест, ки аз тарафи
иштирокдорони касбии бозори ќоѓазњои ќиматнок бањри фароњам овардани
шароити мусоид барои гардиши ќоѓазњои ќиматнок, муайян кардани нархи
онњо, њар сари чанд ваќт ба хоњишмандон расондани маълумот оид ба
нарху навои бозор, љонибдорї кардани дарадаи баланди касбии
иштироккунандагон ва ѓайра созмон дода мешавад.
Биржа дар шакли љамъияти сањњомї ташкил ёфтааст ва тамоми
сањмияњои вай сањмияњои исмї мебошшд. Аъзои биржа танњо метавонанд
сањмдорони он бошанд.
Шахсони њуќуќии дорої иљозатномаи иштирокдори биржа, метавонанд
биржа созмон дињанд.
Шартњои биржа аз инњо иборатанд:
- биржа ойинномаи худро дорад. Мустаќилона барои худаш ќоидањои
дохилии муомилоти бозорро муайян мекунад ва дигар амалиётњоро анљом
медињад;

82
 - муассисони биржа ќоидањои ягонаи шартњои доду гирифт ва ќоидањои
хисобу китобро ќабул менамоянд;
- биржа дар Вазорати молияи љумњурї ба ќайд гирифта мешавад;
- Шўъбањои фондии биржаи моли дар асоси ќонун амал мекунанд,
шуъбањои фондї метавонанд ба сифати бахши мустаќил тавозуни худро дошта
бошанд;
- Иљозатнома аз тарафи Вазорати молияи љумњурї дода мешавад.
Бонкњо, љамъиятњои сањомие, ки иљозатномаи њуќуќи бурдани кору
фаъолиятро ба ќоѓазњои ќиматнок дошта, њаќќи узвияти биржаро супурданд,
обрў ва эътибори умумї доранд, метавонанд ба узвияти биржа пазируфта
шаванд.

3. Таркиби бозори ќоѓазњои ќиматнок ва намудњои он

Бозори ќоѓазњои ќиматнок 2 намуд дорад:
1. Бозори аввалин.
2. Бозори дуюмдараља.
Дар бозори аввалин он шахси њуќуќие, ки ќоѓазњои ќиматнокро
баровардааст, бевосита хариду фурўши онро ба амал мебарорад.
Дар бозори дуюмдараљаи ќоѓазњои ќиматнок он шахсони њуќуќие, ки аз
вазорати молияи Љумњурии Тољикистон иљозатнома барои хариду фурўши
ќоѓазњои ќиматнок мегиранд, фаъолият бурда метавонанд.
Яке аз шаклњои дуюмидараљаи бозори ќоѓазњои ќиматнок биржа ба
њисоб меравад.
Биржаи фондї - ин муассисаи махсусест, ки дар он вохурии
фурушандагону харидорони ќоѓазњои ќиматнок барпо мегардад. Он
имконият медињад, ки талаботу таклифот якљоя шаванд ва самараи бозор
баланд гардад.

83
 Биржа натанњо љои махсус барои анљом додани доду гирифт аст, балки
низоми муайяни ташкили савдое мебошад, ки танњо бо ќоидањои махсус
амал мекунад.
Барои савдо дар биржа чун анъана ќоѓазњои ќиматноке роњ дода
мешаванд, ки барои такомули бозор шароити доимї муњайё намоянд.
Дар савдои биржавї ќурби (нархи) бозори ќоѓазњои ќиматнок муайян
карда мешавад. Биржањои фондї дар шакли иттињод ё љамъиятњои сањњомї
ташкил мегарданд. Фарќияти хоси биржа иборат аз он аст ки вай дорои
хусусияти ѓайри тиљоратї мебошад.
Маќсади асосии фаъолияти биржа аз таъмини шароити мусоид барои
доираи васеъ ва самараноки савдои ќоѓазњои ќиматнок иборат аст. Даромади
биржа мањдуд буда, вай танњо аз андозаи маблаѓи барои таъмину мављудияти
бевосита ва тараќќиёти ба ояндаи он зарур иборат аст ва барои додани
дивиденд ба субъектњое, ки њиссаи худро дар сармояи оинномавї
гузоштаанд, истифода намешавад.
Савдои ќоѓазњои ќиматнок на танњо дар биржањо, балки берун аз он,
дар бозорњои ѓайрибиржавї низ гузаронида мешаванд. Шакли бештари савдои
ѓайрибиржавї дар ИМА тараќќї кардааст, зеро дар он љо стандартњои баланд
барои хариду фурўши ќоѓазњои ќиматнок муќаррар шудаанд, аз ин сабаб,
бисёре аз ширкатњо сањмияи худро дар дохили он фурўхта наметавонанд ва
бинобар ин ќисми зиёди ќоѓазњои ќиматнок берун аз биржа гардиш
мекунанд.
Савдои ѓайрибиржавї инчунин ба воситаи низоми компютерї анљом дода
мешавад. Яке аз низомњои пуриќтидортарин ин низоми «НАСДАК» (Низоми
худкорсозии иттињодияи миллии нархгузории ќоѓазњои ќиматнок) ба њисоб
мерадад, ки аз љињати иќтидор дуюмин бозори ќоѓазњои ќиматнок дар ИМА
ва сеюмин дар љањон мањсуб мешавад. Њар рўз дар ин љо ба миќдори зиёда
аз 132 млн. сањмия фурўхта мешавад ва иќтидори асосии харрўзаи он беш аз
450 млн. сањмияро дар бар мегирад.

84
 4. Иштирокчиёни бозори ќоѓазњои ќиматнок.
Иштирокчиёни бозори ќоѓазњои ќиматнок шахсони вокеї ё њуќуќие
мебошанд, ки ќоѓазњои ќиматокро хариду фурўш ва онњоро ба муомилот
мебароранд ва њисобу китоб мекунанд ва барои мўътадилии фаъолияти
бозори ќоѓазњои ќиматнок хизмат мерасонанд. (Нигаред ба наќшаи 2)
Иштирокчиёни бозори ќоѓазњои ќиматнок мувофиќи Ќонуни
Љумњурии Тољикистон «Дар бораи бозори ќоѓазњои ќиматнок» шахсони
зерин шуда метавонанд:
Иштироккунандагони асосии бозори ќоѓазњои ќиматнок инњо
мебошанд:
1. Ноширон (эмитетњо, бароришгарон) - давлат ё шахсони њуќуќї, ки
ќоѓазњои ќиматнок бароварда, баъди ба фурўш баровардани онњо дар
назди дорандагони ин ќоѓазњо ўњдадорї ба зимма мегирад.
2. Сармоягузорон (маблаѓгузорон) – шахсони воќеї ё њуќуќие мебошанд,
ки аз номи худ ва бо пули худ ќоѓазњои ќиматнокро харидорї
кардаанд.
3. Муассисањои сармоягузори- шахсони њуќуќие мебошанд, ки вазифаи
асосии онњо кор бо ќоѓазњои ќиматнок мебошад.
4. Миёнаравњои фондї:
- брокер ва – дилер
Фаъолияти дилерї – чунин эътироф карда мешавад:

85
 Наќшаи 2
Ношир Сармоягузор
(эмитент)
Брокерї
давлатї Маќомотњои Иштирочиёни Миёнаравони
Дилерї
назоратї ва бозори ќоѓазњои фондї
худидоракунї танзим ќиматнок
Идоракунанда-
гони ширкатњо
Ташкилоти
хизматрасонии бозорц

Ташкилотњои Ташкилотњои таъминкунии Сохтори амалиётї

таъминкунии бастани натиљабандии шартнома
шартнома

Биржаи Ташкилоти Маркази Депози- Баќайд- Агентии Шир- дигарњо

фондї ѓаёрибиржавї њисоботї торњо гиран- маълу- катњои
дагон мотдињї њуќуќї

Доду гирифт ё хариду фурўши ќоѓазњои ќиматнок аз номи худ ва аз

њисоби худ дар назди умум эълон кардани нархи фурўш ё харидї ќоѓазњои
ќиматнок муќаррар карда мешавад.
Фаъолияти брокерї чунин эътироф карда мешавад: иљро кардани доду
гирифти бо њуќуќи гражданї бо ќоѓазњои ќиматнок, ба сифати вакили
амалкунанда дар асоси шартнома, супориш барои иљрои чунин доду гирфтро
мефањманд. Ба сифати брокер шахсони воќеї ва ташкилотњо баромад карда
метавонанд.
5. Баќайдгирандањо (регистраторњо) – дар бозори ќоѓазњои ќиматнок
одатан ташкилотњоеро мешуморан, ки бо шартнома, бо ношир (эмитенит)
реестр (дафтари баќайдгирї) мебаранд.

86
 Реестр – ин рўйхати соњибони ќоѓазњои ќиматноки номї, ки дар ваќти
муайян тартиб дода шудааст. Вазифаи рўйхатгирњо сариваќт ва бехатогї
тартиб додани реестр ба ношир (эмитент) мебошад.
6. Депозитария- гуфта ташкилотеро меноманд, ки бо нигоњдории
шањодатномањои ќоѓазњои ќиматнок ва њисоббарии њуќуќи моликиятдор
ба ќоѓазњои ќиматнокро хизмат мерасонад.
Бо ибораи дигар депозитария њисобњоро мебарад, ки дар онњо
ќоѓазњои ќиматноки аз тарафи мизољон барои нигоњдорї дода шудаанд,
инчунин нигоњдории шањодатномањо ба ин ќоѓазњои ќиматнок ба њисоб
гирифта мешавад. Бурдани њисобњо ба депозитарии имконият медињад, ки
њуќуќи моликиятро ба ќоѓазњои ќиматнок тасдиќ кунад ва њуќуќњои мулки,
ки дар ќоѓазњои ќиматнок вобаста карда шудаанд ба назар гирад.

87
88
 Масъалањо барои мавзўи 6:
Масъалаи 1
Бонки тиљоратї вомбарги давлатии кўтоњмуддатро ба 360њаз.в.ш.
харид, ки мўњлати пардохти он 3 моњро ташкил медињад. Баъди гузаштани
мўњлати вомбарг бонк умедвор аст, ки 500њаз. в.ш.-ро ба даст оварад.
Даромаднокии вомбарги кўтоњмуддати давлатиро муайян намоед.
Њал:
L = 500 – 360 = 140 њаз. в.ш.
140
i= 360 * 0,4сол
= 0.97 (97%)

Љавоб: Даромаднокии вомбарги кўтоњмуддати давлати 97%-ро ташкил

доданд.

Масъалаи 2

Миќдори сањмияњо, ки аз тарафи љамъияти сањњомї интишор

гардидааст ба 45000 баробар мебошад. Аз он љумла 33% он сањмияњои
имтиёзнок мебошанд. Арзиши номиналии њар як сањмияи оддї 200 сомонї ва
сањмияи имтиёзнок ба 700 сомонї баробар мебошад. Њаљми сармояи
оинномавии љамъияти сањњомиро муайян намоед.
Њал:
45000=0,33=14850
14850=700+30150=200=16425000
Љавоб: Њаљми сармояи оинномавї 16425000сомониро ташкил хоњад
дод.
Масъалаи 3

Форфетор гурўњи васиќањо ( 4 васиќа)-ро, ки арзиши њар яки он ба

650њаз. доллари ИМА баробар аст аз мизољи худ харид. Пардохт аз рўи
васиќањо 2 маротиба дар давоми сол,яъне як бор дар 180 рўз амали мегардад.
89
Мизони њисоб аз рўи васиќањо 10%-и солонаро ташкил медињад ва инчунин
аз тарафи форфетор 3 рўзи имтиёзї барои пардохт пешбини шудааст. Њаљми
дисконт ва маблаѓи пардохтро барои васиќа муайян намоед.
Њал:
Њаљми дисконт бо роњи зерин муайян карда мешавад:
tip  л n
Д = Н * 360
*
100
;

ки дар ин љо:
Н – номинали васиќа
Tip – миќдори миёнаи рўзњо
Л – миќдори рўзњои имтиёзнок.
n – фоизи њисоби, %
360 – миќдори рўзњо дар соли молиявї.

180  3 10%
Д1 = 650= *  33,04
360 100%
360  3 10%
Д2= 650= *  65,54
360 100%
540  3 10
Д3 = 650= *  98,04
360 100
720  3 10
Д4 = 650= *  130,5
360 100

Маблаѓи умумї: 327,12

4 пардохт ба мизољ баробар мешавад : 4=650- 327,12= 2272,88 њаз. дол.
Масъалаи 4
Оид ба муайян намудани њаќќулсањм (дивиденд);
Фонди оинномавии љамъияти сањњомии «Оби зулол» баробар аст ба 1
млрд. сомонї. Он ба сањмияњои имтиёзнок 25% ва ба сањмияњои оддї 75%
таќсим шудааст. Арзиши номиналии як сањмияи барои муомилот
баровардашуда баробар аст ба 1000 сомонї.
Барои сањмияњои имтиёзнок дивиденд ба андозаи 14% аз арзиши аслии
сањмия муќаррар шудааст.
90
 Муайян кунед, ки дивиденди сањмияњои оддї ба чанд сомонї элон карда
мешавад, агар шўрои директорон барои пардохти онњо аз њисоби фоидаи
софи љамъияти сањњомї 110 млн. сомонї људо карда бошад?
Њал:
Аз формулаи зерин истифода бурда шумораи умумии сањмияњои ба
муомилот баровардашударо муайян мекунем:
Ш.У.С.= Ф.О.: А.А.С.
Ш.У.С.=1 млрд. :1000 сомонї= 1 млн.
дивиденди сањмияњои имтиёзнокро муайян мекунем:
1000*14: 100=140 сом. Танњо барои як сањмия
1 млн.*25%= 250000
1 млн.*75%=750000
140*250000=35000000 барои њамаи сањмияњои имтиёзнок.
Баъд њаљми фоидаи софро муайян мекунем, ки он барои пардохти
дивиденди сањмияњои оддї равона мешавад.
110 млн.-35 млн.= 75 млн.
Дар охир дивиденди сањмияњои оддиро барои 1 сањмия муайян
мекунем:
75 млн : 750000= 100 сом. ё 10% аз арзиши аслии сањмия.
Масъалањо барои њалли мустаќилона
Масъалаи 1
Фонди оинномавии љамъияти сањњомї 5млн. сомониро ташкил
медињад, ки аз он 3000 сањмияи имтиёзнок бо њаќќулсањмї 5% буда
боќимонда сањмияњои оддї мебошад. Маблаѓи фоидае, ки љамъияти
сањњомї дар давоми як сол ба даст овардаст ба 35900сомонї баробар
мебошад. Њаљми њаќќусањмро барои њар як сањмия муайян намоед.
Масъалаи 2
Вомбарги мунитсипиалии ќарзи миёнамўњлатро бо арзиши 1000
сомонї, ки купони даромадноки 25% солона ба маблаѓи 1050 сомонї ба даст

91
оварда шудааст. Даромаднокии љории вомбаргро њисоб кунед.
Масъалаи 3
Оид ба муайян намудани ќурби вомбарг:
Воми бурдноки дохили давлатии Љумњурии Тољикистон соли
бароришаш 2009-ро Амонатбонк бо арзиши номиналии 10 ва 20 сомонї ба
муомилот баровардааст, арзиши ин вомбаргњо дар биржаи ќоѓазњои
ќиматноки Љумњурии Тољикистон ба 12 ва 25 сомонї баробар шуд.
Ќурби вомњои бурдноки дохили давлатии Љумњурии Тољикистонро
муайян кунед.
Масъалаи 4
Коркуни бонк ба шахси пешнињодкунандаи чек
12 њазорї:
12 садї:
15 дањї:
50 воњид.
Маблаѓ људо кард.
Муайян кунед, ки коркуни бонк ба шахси пешнињодкунандаи чек
чанд сомонї маблаѓ дод?
Масъалаи 5
Оид ба муайян намудани шумораи умумии ќоѓазњои ќиматноки ба муомилот
баровардашуда;
Фонди оинномавии љамъияти сањњомии шакли кушодаи «Бонки
Эсхата» баробар аст ба 10 млн. 800 њазор сомонї, арзиши номиналии њар як
сањмияи ба фурўш баровардашуда 100 сомної.
Муайян кунед, ки шумораи умумии сањмияњои ба муомилот
баровардашудаи љамъияти сањњомии шакли кушодаи «Бонки Эсхата» чанд
дона аст?
Масъалаи 6
Оид ба муайян намудани арзиши номиналии ќоѓазњои ќиматнок:

92
 Фонди оинномавии љамъияти сањњомии «Некрўз» баробар аст ба 4 млн.
500 њазор сомонї, шумораи сањмияњои ба фурўш баровардашуда 10 њазор
дона.
Муайян кунед, ки арзиши номиналии њар як сањмияи љамъияти
сањњомии «Некрўз» ба чанд сомонї баробар аст?
Масъали 7
Оид ба муайян намудани њаќќулсањм (дивиденд);
20 дона сањмияро маблаѓгузори љамъияти сањомї санаи 10 майи соли
2008 харидорї кардааст. Шўрои директорон ќарорро дар бораи пардохти
дивиденд ба ин сањмияњо бо намуди сањмияњои нав интишоршуда санаи 20
феврали соли 2009 ќабул кард. Аз њисоби 4 сањмияи навинтишоршида ба 10
сањмияи пештар харидашуда, дар давоми як соли соњибї.
Муайян кунед, ки барои 20 дона сањмияи пештар харидашуда чанд
сањмияи навинтишоршуда ба намуди дивиденд дода мешавад?
Масъалаи 8
Оид ба муайян намудани њаќќулсањм (дивиденд);
40 дона сањмияро сармоягузори љамъияти сањомї санаи 20 марти соли
2009 харидорї кардааст. Шўрои директорон ќарорро дар бораи пардохти
дивиденд ба ин сањмияњо бо намуди сањмияњои нав интишоршуда санаи 20
феврали соли 2010 ќабул кард. Аз њисоби 3 сањмияи навинтишоршида ба 10
сањмияи пештар харидашуда, дар давоми як соли соњибї.
Муайян кунед, ки барои 40 дона сањмияи пештар харидашуда чанд
сањмияи навинтишоршуда ба намуди дивиденд дода мешавад?
Масъалаи 9
Оид ба муайян намудани њаќќулсањм (дивиденд);
Фонди оинномавии љамъияти сањњомии «Хуљанд Торгмаш» баробар аст ба
3 млн. сомонї. Арзиши номиналии як сањмияи барои муомилот
баровардашуда баробар аст ба 200 сомонї. Фоидаи софи љамъияти сањњомї,

93
ки барои пардохти дивиденди сањмияњо људо карда шудааст 100 њазор
сомонї.
Шумораи сањмияњои ба муомилот баровардашуда ва дивиденди онњоро
муайян кунед агар 25%-и сањмияњо сањмияњои имтиёзнок ва 75%-и
сањмияњо, сањмияњои оддї бошанд?

94
 Тестњо доир ба мавзўи 6:
1. Моли махсус дар бозри фондї ин:
а) ќоѓази ќиматнок;
б) фондњои асосї;
в) капитали гардон;
г) нишонаи пулї.
2.Вазифаи биржаи фондї, ки аз таъсисдињии ќоидањои савдо,
идоракунии љараёнњои савдо, коркарди тартиби њалли бањсњо ва
ѓайро чи номида мешавад:
а) ташкилї;
б) назоратї;
в) њавасмандгардонї;
г) танзимкунї.
3. Ќисми бозори молиявї, ки амалиётњо доир ба пешнињод ва хариди
ќарзњои кўтоњмуддат ва миёнамуддат гузаронида мешаванд - ин
бозори:
а) ќарзї
б) пулї
в) фондї
г) бонкї
4. Моли махсуси бозори фондї, ки њам моликият ва њам ўњдадории
ќарзї мебошад – ин:
а) ќоѓази ќиматнок
б) нишонањои пулї
в) сармояи гардон
г) воситањои асосї
5. Ќисми бозори молиявї, ки интишор, хариду фурўши ќоѓазњои
ќиматнокро амалї мегардад,бозори _________ номида мешавад.
а) фондї

95
б) ќарзї
в) лизингї
г) андозї
6. Њуљљати пардохтии ќоѓази ќиматнок, ки дар њолати гирифтани
ќарзњои тиљоратї тартиб дода мешавад – ин:
а) чек
б) васиќа
в) аккредитив
г) коносамент
7. Сањмияи имтиёзнок - ин сањмияест, ки:
а) дорандаи ў њуќуќи овозро надорад, вале ба ў њаќќулсањми муайян шуда
дода мешавад
б) ќоѓази ќиматнокест, ки шахси аниќ таалуќ дорад.
в) ба соњиби худ њуќуќи идора намудани фоидаро медињад
г) имтиёзњоро дар ваќти листинг дорад
8. Номинали сањмия - ин:
а) ин нархи дар сањмия ќайдшуда
б) нархи хариду фурўши сањмия
в) хаљми њаќќулсањми солона, ки аз тарафи сањмдорон ќабул шудааст
г) даромадест, ки сањмиядор мегирад
9. Листинг-ин:
а) рўйхати аъзоёни биржаи фондї
б) муайянкунии нархи ќоѓазњои ќиматнок
в) ќоидаи иљозати ќоѓазњои ќиматнок ба савдо дар биржаи фондї
г) иљораи фондњои асосии истењсолї
10. Чек-ин:
а) ўњдадории ќарз, ки барои пардохти љамъи пули муайяни ба ќарз
гирифташуда
б) фармоиши соњиби пасандози бонкї

96
в) ќоѓази ќиматноки њиссагї
г) ўњдадории ќарзии бонкї
11. Намудњои сањмия аз рўи даромаднокї:
а) оддї, имтиёзнок.
б) пешнињодї, номї.
в) пешнињодї, оддї.
г) имтиёзнок, номї.
12. Дивиденди кадом намуди сањмияњо дар мадди аввал пардохта
мешаванд?
а) сањмияи оддї.
б) сањмияи имтиёзнок.
в) сањмияи номї.
г) сањмияи пешнињодї.
13. Соњибони сањмияи оддї њуќуќ доранд, ки:
а) дар маљлиси умумии сањомон иштирок кунанд.
б) дар фаъолияти љамъияти сањомї иштирок кунанд.
в) оиди масъалањои гузошташуда овоз дињанд.
г) њамаи љавобњо дурустанд.
14. Реестр ин:
а) сабти соњибияти ќоѓазњои ќиматнок
б) рўйхати маблаѓњои даромад
в) рўйхати шартномањо
г) рўйхати соњибони ќоѓазњои ќиматнок
15. Сањмия ба соњибаш чи гуна њуќуќ медињад?
а) њуќуќи гирифтани фоида
б) њуќуќи иштирок дар бозори ќоѓазњои ќиматнок
в) њуќуќи идоракунии љамъияти сањњомї
г) њуќуќи гирифтани фоида ва идоракунии љамъияти сањњомї
16. Вазифаи депозитор ин:

97
а) хариду фурўши ќоѓазњои ќиматнок
б) барориши ќоѓазњои ќиматнок
в) муайян кардани нархи ќоѓазњои ќиматнок
г) нигоњдории шањодатномањои ќоѓазњои ќиматнок
17. Вазифаи баќайдгирон:
а) ќайди даромади ќоѓазњои ќиматнок
б) ќайди мўњлати зисти ќоѓазњои ќиматнок
в) ќайди пардохти фоизи ќоѓазњои ќиматнок
г) ќайди дафтари рееэстр
18. Дар кадоме аз ин солњо ба ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар
бораи бозори ќоѓазњои ќиматнок ва фаъолияти биржавї» таѓироту
иловањо ворид карда нашудааст.
а) соли 1995.
б) соли 1994.
в) сол 2006.
г) соли 1998.
19. Агентї оиди ќоѓазњои ќиматнок ва маблаѓгузории њориљї дар
Љумњурии Тољикистон кай ташкил карда шудааст?
а) соли 2004.
б) соли 1993.
в) соли 2000.
г) соли 1998.
20. Ќонун «Дар бораи ќоѓазњои ќиматнок ва биржањои фондї» дар
Љумњурии Тољикистон кай ќабул карда шудааст?
а) 10- Марти соли 1998.
б) 10- Майи соли 1995.
в) 10- Марти соли 1992
г) 10- майи соли 2000.

98
99
 Мавзўи 7. Муносибатњои байналхалќии молиявї, ќарзї ва асъорї
Наќша:
1. Мафњуми низоми асъорї – молиявии байналхалќї.

2. Бозори асъорї.

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Конститутсияи (Сарќонуни) Љумњурии Тољикистон. Душанбе: 6
ноябри 1994. Таѓироту иловањо моњи июни соли 2003.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи Бонки миллии
Тољикистон», Душанбе аз 28.07.2011.
3. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи фаъолияти иќтисодии
хориљї», Душанбе 27.12.1993
4. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи танзими асъор ва назорати
асъор», Душанбе 04.11.1995.
5. Хонљонов А. «Фаъолияти бонкї», Шарќи озод, Душанбе 2010.
6. Шариф Рањимзода «Муомилоти пул ва ќарз» Душанбе 2008.
7. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз» Матбуот Душанбе – 2006.
8. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
9. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н. М:.
Финансы и статистика. 2000.
10.Саидмуродов Л.Х. «Иќтисодиёти байналхалќї». Ирфон, Душанбе 2002.

1. Мафњуми низоми асъорї – молиявии байналхалќї.

Дар асоси фаъолияти иќтисодиёти љањонї низоми асъорї – молиявї

хобидааст. Низоми мазкур шакли ташкили муносибатњои асъорї – молиявиро
байни субъектони хољагии љањонї ифода карда, дар шакли созишномањои
байналхалќї мустањкам карда шудааст. Муносибатњои асъорї – молиявї на

100
танњо њаракати байналхалќии мол ва хизматњоро миёнаравї мекунанд,
балки соњаи муайяни фаъолиятро доранд.
Унсурњои низоми асъорї – молиявї. Низоми асъорї – молиявии
байналхалќї аз чунин унсурњои бањамалоќаманд иборат мебошад:
 муносибатњои асъорї оид ба шароитњои мубодила ва ивазшавии
дутарафаи асъорњои миллї, механизмњои танзими ќурби асъорњо;
 муносибатњои молиявї, ки бозорњои молиявии байналхалќиро ва
механизмњои савдои асъорї, ќоѓазњои ќиматнок ва ќарзњоро дар бар
мегирад;
 муносибатњои иќтисодї, ки дар љараёни њисобњои байналхалќї
ба миён меоянд, дар тавозуни пардохти мамлакат ифода меёбанд.
Унсури асосии низоми асъорї – молиявии байналхалќї ин муносибати
асъорї мебошад. Бо маънои васеъаш асъор њамчун мол дарк карда мешавад,
ки вазифаи пулњоро дар хољагии љањонї иљро карда метавонад. Вобаста аз
таъинот, асъор ба миллї ва хориљї људо мешавад. Асъори миллї воситаи
пардохти ќонунї дар миќёси мамлакати мазкур мебошад. Асъори хориљї
воситаи пардохти ќонунї, ки дар миќёти дигар мамлакатњо истифода
мешавад.
Низоми асъории љањонї ва марњилањои бавуљудоии он:
Низоми асъори љањонї аз низомњои асъори миллии
бањамтаъсиррасонанда ва инчунин аз муассисањои (институтњои) асъории
байналхалќї иборат мебошад. Ба марњилањои гуногуни инкишофи
иќтисодиёти љањонї чунин низомњои асъори љањонї хос буданд:
 стандарти тиллої;
 асъорї – тиллої (Бреттон - Вудсї);
 ќурби асъорњои таѓйирёбандаи идорашаванда.
Њар як низоми номбаршуда ба марњилаи муайяни камолоти
муносибатњои иќтисодии байналхалќї мувофиќат мекунанд. Бо баробари
таѓйирёбии шароитњои иќтисодї заминањо барои гузариш ба низоми асъори
101
љањонии нав пойдор мегарданд. Таснифоти низомњои асъории байналхалќї
дар он асос меёбад, ки кадом актив барои танзим намудани номутаносибї дар
њисобњои байналхалќї имкониятњоро фароњам меоварад. Вобаста аз
нишондоди додашуда, низоми асъори байналхалќии тиллої, тиллої – девизї
ва стандарти пулиро људо мекунанд.

2. Бозори асъорї.

Бозори асъор ин марказњои расмие, ки дар онњо харидуфурўши

асъорњои хориљї бо ќурби миллї амалї мегардад, ки дар асоси талабот ва
пешнињод таъсис меёбанд. Гардиши байналхалќии пардохте, ки бо пардохти
ўњдадорињои шахсони њуќуќї ва воќеъии мамлакатњои гуногун алоќаманд
аст, ба воситаи бозори асъор хизматгузорї карда мешавад.
Сохтори бозори асъор

Секторњои дигари бозори

Бозори байнибонкї асъор

Биржавї

Мустаќим Мизољї

Броекрї
Вазифањои бозори љањонии асъор. Аз нуќтаи назари функсионалї,
бозорњои асъор барои чунин чорабинињо хизмат мекунанд:
 амалигардонии махсуси њисобњои байналхалќї;
 суѓуртакунии хавфњои асъорї ва ќарзї;
 алоќамандии бозорњои љањонии асъор, ќарзњо ва молия;
102
  диверсификатсияи захирањои асъории бонкњо, фирмањо ва
давлат;
 танзими ќурби асъорњо (бозорї ва давлатї);
 ба даст овардани фоидаи спекулятивї аз тарафи иштирокчиёни
он дар намуди фарќият дар ќурби асъорњо;
 амалї гардонии сиёсати асъорї, ки ба танзими давлатии
иќтисодиёт равона карда шудаанд.
Нархмонии (котировкаи) асъорї. Амалиётњои асъорї бе нархмонии
онњо ѓайриимкон аст. Нархмонии асъорњо ин муайян намудани ќурби онњо
мебошад. Таърихан се усули нархмонии асъори хориљї нисбат ба асъори
миллї мављуд аст: мустаќим, ѓайримустаќим ва кросс-нархмонї.
Нархмонии мустаќими асъорї нисбатан пањн гаштааст, ки њангоми он ќурби
воњиди асъори хориљї дар асъори миллї ифода меёбад. Нархмонии
ѓайримустаќим бештар дар Британияи Кабур истифода мешавад, ки дар он
љо ин анъана дар даврае пойдор шуда буд, ки дар он асъорњо ба фунт
стерлинг баробар карда мешуданд. Кросс-нархмонї ин ифодаёбии ќурби ду
асъор нисбати якдигар бо воситаи ќурби њар яки онњо нисбат ба асъори
сеюм мебошад.
Талабот ва пешнињод ба асъор. Талабот ба асъор аз тарафи
воридоткунандагони ватанї, инвесторон, содиркунандагони молу хизматњои
ватанї таъсис меёбад. Пешнињоди асъори хориљї аз тарафи вридкунандагони
молу хизматњои ватанї, инвесторони хориљї ва содиркунандагони ватанї
таъсис меёбад. Бояд ба он диќќат дод, ки таѓйирёбии талабот ва пешнињоди
асъор на танњо аз њисоби зарурияти хизматрасонии гардиши байналхалќии
мол ва хизматњо, балки аз њисоби њаракати байналхалќии омилњои
истењсолот низ ба миён меояд.
Омилњое, ки ба талабот ва пешнињоди асъор таъсир мерасонанд. Ба
шумораи омилњое, ки ба талабот ва пешнињоди асъор таъсир мерасонанд,
инњо дохил мешаванд:
103
  ахбороти нав оид ба њодисањои зарури иќтисодї дар мамлакат ва
хориља;
 пешбинињои оќилонаи шумораи зиёди амалиётчиён зери таъсири
рафтори иштирокчиёни калонтарини бозори асъор;
 њодисањои характери иќтисодї ва сиёсї дошта, ки дар натиљаи
онњо дар бозори асъор мањдудиятњо љорї шуданашон мумкин аст.
Дар асоси талабот ба асъори хориљї њам нархи худи асъор ва њам
таносуби нархи молњо дар мамлакат ва хориља хобидааст. Агар мол дар
дигар мамлакат арзонтар бошад, он гоњ барои хариди он талабот ба асъори
ин мамлакат зиёд мешавад. Талабот ба асъори хориљї инчунин аз сатњи
нисбии даромадњо вобаста аст. Дар њолати афзоиши даромадњо дар
мамлакат нисбат ба даромадњои дигар мамлакатњои ба ин мамлакат
содироткунанда, резидентон талаботи худро ба молњо зиёд карда, мувофиќан
талабот ба асъори он мамлакат зиёд мешавад, ки дар натиља ба баландшавии
ќурби он оварда мерасонад. Талабот ба асъори хориљї дар натиљаи
зарурияти пардохт намудани молњои воридотї, активњои хориљї ба миён
омада, пешнињоди асъор бошад, дар натиљаи ба даст овардани даромадњо аз
содирот ва хариди активњои миллї аз тарафи шањрвандони хориљї афзоиш
меёбад.
Паритети ќобилияти харидорї (ПЌХ). Мувофиќи назарияи паритети
ќобилияти харидорї, нархи мол дар як мамлакат бояд ба нархи чунин мол дар
мамлакати дигар бо њисоби ќурби љорї мувофиќат кунад. Бо ибораи дигар,
як сабати молњо бояд дар ИМА, Љопон, Россия ва Тољикистон якхелла
бошад.
Паритети ќобилияти харидорї њамчун индикатори њолати таносуби
ќурби асъорњо мушоњида мешавад, ки фарќияти байни нархњоро дар
мамлакатњои гуногун ба назар мегирад. ПЌХ њангоми амалигардонии
муќоисакунињоии сатњи нархњо ва даромадњои аслї дар мамлакатњои бо

104
сатњи таварруми баланд истифода мешавад (махсусан барои мамлакатњои бо
иќтисодиёти гузариш буда).
Деволватсия ва револватсия. Тањти таъсири таносуби талабот ва
пешнињод ќурби асъор таѓйир меёбад. Пастшавии ќурби асъори миллї оид ба
таъминоти он шањодат дода, деволватсия номида мешавад. Баландшавии
ќурби асъори миллї бошад, ревалватсия номида мешавад.
Амалиётњои иќтисодї байни иштирокчиёни муносибатњои байналхалќї
бе мубодилаи як асъори миллї ба дигар асъор ѓайриимкон аст. Таносубњое,
ки бо он асъори як мамлакат ба асъори дигар иваз карда мешаванд, ќурби
асъор номида мешавад. Бо ибораи дигар њар як воњиди пулии хориљї ќурби
асъор, яъне нарх бо асъори миллии дигар мамлакат ифода ёфтаро дорад.
Асоси обеъктивии ќурби асъор ќобилияти харидории як асъор нисбат ба
асъори дигар мебошад.
Омилњои ба ќурби асъор таъсиррасонанда. Ба њолати ќурби асъор
њам омилњои характери сохторї доштаи њолати иќтисодиёти мамлакати
мазкурр ифодакунанда ва њам омилњои вазъиятие, ки зери таъсири тамоюли
тараќќиёти бозори љањонї доимо таѓйир меёбанд, таъсир мерасонанд.
Ба омилњои сохторие, ки ба ќурби асъор таъсир мерасонанд инњоро
дохил кардан мумкин аст:
 нишондињандањои рушди иќтисодї;
 њолати тавозуни пардохт;
 дараљаи вобастагї аз сарчашмањои берунаи ашё;
 афзоиши массаи пулї дар бозори дохилї;
 сатњи таваррум ва пешбинињои таваррумї;
 сатњи мизони фоиз;
 пардохтпазирии мамлакат ва боварї ба асъори миллї дар бозори
љањонї.

105
106
 Масъалањо барои мавзўи 7:
Масъалаи 1
Содиркунандаи молњои варзиши аз Англия аз фурўши мањсулоташ
маркањои олмониро мегирад. Аз рўи кадом ќурб маркањои олмонї ба фунт
стерлинг иваз карда мешавад. Агар ќурби асъорњои зерин нисбат ба доллар 1
фунт стерлинг баробар ба 1,6012 доллар ва 1 марка баробар ба 0,7275 доллар
баробар бошад.
Њал:
Агар GBP/USD = 1,6012, он гоњ USD1 = GBP1/1,6012
ва DEM/USD= 0,7275; USD1=DEM1/0,7275
барои ёфтани 1 GBP / DEM
1 GBP=1,6012/ 0,7275= 2,2010DEM
Масъалаи 2
Ќурби фунт стерлингро нисбат ба маркањои олмони ба воситаи
доллари амрикої муайян кунед, агар GRB/USD 1.6147 ва USD/DEM 1.8408
баробар бошад.
Њал:
1 GBP=1,6147x1,8408=2,9793 DEM
Масъалањо барои њалли мустаќилона
Масъалаи 1
Ќурби евро ва фунт стерлингро нисбат ба доллари ИМА муайян
намоед. Агар 1 евро =1,0618 ва 1 фунт стерлинг=1,6147 муайян намоед.
Масъалаи 2
Содиркунандаи мураббо аз фурўши мањсулоташ маркањои олмониро
мегирад. Аз руи кадом ќурб маркањои олмонї ба фунт стерлинг иваз карда
мешавад. Агар ќурби асъорњои зерин нисбат ба доллар 1 фунт стерлинг
баробар ба 1,6012 доллар ва 1 доллар баробар ба 1,4056 марка баробар
бошад.

107
 Масъалаи 3
Дилери асъор 1 млн. маркаро ба доллар аз рўи 1,8420 харид. Дар охири
рўз дилер маркањоро аз рўи ќурби 1,8408 фурўхт. Натиљаи амалиётњои
зеринро муайян намоед.
Масъалаи 4
Нуќтаи мубодилаи асъор нархњои зерини доллари амрикоиро муайян
кардааст: USD/RUR 24.30/25.60. Дар давоми рўз як миљоз 1000 доллари
ИМА-ро фурўхт. Миљози дигар бошад 1000 доллар харид. Фоидаи гирифтаи
нуќтаи асъорро муайян кунед.
Масъалаи 5
Асъори боќимондаи дар њисобномаи 52 љойгир будаи ЉС «Торгмаш»
1-уми январи соли 2009, 3400 долларро ташкил медод. Дар ин давра ќурби 1
доллар дар Бонки миллии Тољикистон ба 4 сомонї 4.10 дирам баробар буд.
Маблаѓи асъори боќимондаи дар њисобнома љойгир буда, то 1-уми феврали
соли 2010 бетаѓир монд. Дар ин давра ќурби 1 доллар дар Бонки миллии
Тољикистон ба 4 сомону 35 дирам баробар шуд.
Фарќи байни ќурби асъорро дар даврањои дар боло зикр карда шуда
муайн наомед. Фарќи њосилшуда мусбї ё манфї?

108
 Тестњо доир ба мавзўи 7:
1. Дар Љумњурии Тољикистон нархи як дона мол 5 сомониро ташкил
мекунад; дар хориља чунин мол 3 долл. арзиш дорад. Агар ќурби сомонї
нисбати доллар ба 1,5 сомонї барои як долл. бошад, он гоњ:
а) содироти чунин мол фоидаовар, (яъне ба 3 сомонї фоидаовар)
б) содироти чунин мол фоидаовар, (яъне ба 4,5 сомонї фоидаовар)
в) содироти чунин мол зараровар
г) содирот таъсир намекунад
2. Дар Љумњурии Тољикистон нархи як дона мол 5 сомониро ташкил
мекунад; дар хориља чунин мол 3 долл. арзиш дорад. Агар ќурби сомонї
нисбати доллар ба 2,8 сомонї барои як долл. бошад, он гоњ:
а) содироти чунин мол фоидаовар, (яъне ба 3,4 сомонї фоидаовар)
б) содироти чунин мол фоидаовар, (яъне ба 8,4 сомонї фоидаовар)
в) содирот таъсир намекунад
г) содироти чунин мол зараровар
3. Баландшавии ќурби сомонї назар ба асъори озодтабдилшаванда ба …
оварда мерасонад
а) зиёдшавии воридот
б) камшавии содирот
в) муњољирати ањолї
г) муњољирати кадрњо
4. Дар ваќти воридоти мол аз содирот зиёд шудан дар иќтисодиёт ба …
меоварад.
а) тавозуни ѓайрифаъоли савдо
б) тавозуни фаъоли савдо
в) беќурбшавии асъор
г) гардиши савдои хориљї
5. Дар ваќти содироти мол аз воридот зиёд шудан дар иќтисодиёт ба …

109
меоварад.
а) тавозуни ѓайрифаъоли савдо
б) тавозуни фаъоли савдо
в) беќурбшавии асъор
г) гардиши савдои хориљи
6. Пастшавии ќурби сомонї назар ба асъорњои озодтабдилшаванда …
њавасманд мекунад.
а) воридотро
б) содиротро
в) муњољиратро
г) истењсолотро
7. Ќарзе, ки бо гарави ќоѓазњои ќиматнок дода мешавад-ин:
а) ќарзи мўњлатнок
б) ќарзи бемўњлат
в) ќарзи ломбардї
г) ќарзи ипотекї
8. Муносибати ду асъор, ки аз онњо ќурби асъори сеюм сарчашма
мегирад - ин:
а) кросс - ќурб
б) ќурби ќайдшуда
в) долони асъор
г) спот-ќурб
9. Дар њолати давлат ўњдадории пардохти ќарзњо ва дигар
ўњдадорињоро ба зиммаи худ мегирад, вай ба сифати … баромад
мекунад.
а) кафолатчї
б) иљорадињанда
в) ќарзгиранда
г) дилер

110
10. Ќарзи байнидавлатї ин ќарзест, ки наќши ќарзгирандаро _______
мебозад.
а) бонк
б) давлат
в) корхона
г) хонавода
11. Низоми арзии байналхалќї чанд марњиларо дар бар мегирад?
а) 3 марњиларо.
б) 4 марњиларо
в) 6 марњиларо.
г) 2 марњиларо.
12. 22 июни соли 1944 дар низоми арзї чї навигари ба вуќуъ пайваст?
а) конфронси Бреттон Вудск шуда гузашт.
б) конфронси Генуя шуда гузашт.
в) Оинномаи МВФ тасдиќ шуд.
г) Бонки миллии Тољикистон ба кор шурўъ кард.
13. Марњилаи 2-юми низоми арзии байналхалќї кай шуда гузашт?
а) соли 1867.
б) соли 1944.
в) соли 1922.
г) соли 2000

111
 Мавзўи 8. Моњият ва вазифањои пул
Наќша:
1. Зарурияти пайдоиши пул.
2. Вазифањои асосии пул ва тавсифи онњо.
3. Намудњои пул.

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи Бонки миллии
Тољикистон», Душанбе аз 28.07.2011.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи танзими асъор ва назорати
асъор», Душанбе 04.11.1995.
3. Хонљонов А. «Фаъолияти бонкї», Шарќи озод, Душанбе 2010.
4. Шариф Рањимзода «Муомилоти пул ва ќарз» Душанбе 2008.
5. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз» Матбуот. Душанбе – 2006.
6. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
7. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н. М:.
Финансы и статистика. 2000.

1. Зарурияти пайдоиши пул.

Дар даврањои тараќќиёти љамъиятї мубодилаи молњо характери
тасодуфї доштанд. Он байни ќабилањо сурат мегирифт. Ин мубодилоти
тасодуфї шакли арзиши мол, ки дар он як намуди мол таљассум карда, ин
молњо ба њамдигар иваз карда мешуданд. Дар натиљаи таќсимоти
љамъиятии мењнат оњиста-оњиста соњањои алоњидаи чорводорї ва
растанипарварї људо шуданд ва мол ивазкунї шакли мунтазамро гирифт. Дар
њар ќабила ягон намуди мол чорвои калони шохдор, гўсфанд, гандум ё љав
роли эквиваленти њамаи молњои дигарро мебозидагї шуд. Ин молњо ба љои
пул баромад мекарданд. Дар натиљаи таќсимоти дуюми калони љамъиятии

112
мењнат, яъне људошудани соњањои њунармандї, аз зироаткорї ба он оварда
расонид, ки вазифаи пулро оњиста-оњиста металлњо мебозидагї шуданд.
Њунармандон аввало аз металлњои биринљї олотњои заруриро месохтагї
шуданд. Масалан: табар, корд, найза ва ин асбобњо ба дигар маводњои зарурї
иваз карда мешуд.
Оњиста-оњиста дар натиљаи тараќќиёти љамъият нуќра ва тилло роли
пулро мебозидагї шуд, барои он, ки металлњо ба хосиятњои зерин доро
мебошанд:
1. таркиби онњо якхелаанд;
2. таќисмоти онњо осон мебошад;
3. онњо арзиши баланд доранд;
4. онњоро бе нобудшавї дуру дароз нигоњ дошта мешавад.
Инчунин ин металлњо наќши эквиваленти умумиро бо сабабњои зерин
иљро мекунанд:
1. Онњо арзиши истеъмолї доранд;
2. Дар ин металлњо мењнатї конкретї њамчун таљассуми мењнати
абстрактї ифода ёфта аст;
3. Дар ин металлњо мењнати шахсї харољот шуда, онњо таљассуми
мењнатї љамъиятї мебошад.
Пул – ин яке аз ихтироотњои бузурги афкори инсонист. Дар табиати
зинда ба пул монандро дарёфт кардан номумкин аст. Тамоми сохтори
иќтисодиёти муосир бо мављудияти пул муайян карда шудааст. Оид ба
пайдоиши пул таърихшиноси барљаста Фернан Бродел чунин ќайд мекунад
«Њангоми ба амал омадани мубодилаи молї, овози пулњо мебароянд».
Пул – ин њама воситањои пардохти эътироф шуда мебошад, ки ба мол
ва хизматњо иваз карда шуда, барои пардохти ќарзњо истифода мешаванд.
Пул яке аз категорияњои асоситарин ва марказии хољагидории молї
мебошад. Пул – ин эквиваленти умумї, шакли арзиши њама молњо мебошад.
2.Вазифањои асосии пул ва тавсифи онњо.

113
 Пул – ин моли махсусе мебошад, ки роли эквиваленти њамаи молњоро
бозида мењнати љамъияти молистењсолкунандагонро дар мањсулоти
конкретї ифода мекунад. (Нигаред ба наќшаи 1)
Наќшаи 1
Пул ин моли махсусест, ки роли эквиваленти

њамаи молњоро бозида мењнати љамъиятии

молистењкунандаро дар мањсулоти мушаххас

таљассум менамояд

Намудњои пул Вазифањои пул Гардиши пулї

Ченаки арзиш
Наќдї
Филизї

(металлї) Воситаи
муомилот
Ѓайринаќдї
Ќоѓазї
Воситаи пардохт
(ќарзї)

Гардиши Пулњои љањонї

ѓайринаќдї

Воситаи ѓункунї

Моњияти пул дар вазифањои он зоњир мегардад. Вазифањои пул

наќши онро дар њаёти хољагидории љамъият муайян мекунанд. Ин наќши
пул дар инњо зоњир мегардад:

114
  пул – ин мол, эквивалент буда, њангоми мубодилаи молњои
(корњо, хизматњо) гуногун ба сифати миёнарав баромад карда, ба сарфаи
ваќт ва мењнат мусоидат менамояд;
 пул – ин фишанги таљрибаи хољагидорист. Он њангоми
њисобњои муњосиботї, идоравї ва оморї, њангоми тањияи тавозуни
муњосиботї ва наќшаи молиявї ва ѓайрањо васеъ истифода мешавад. Пул –
ин забони бозор аст.
 пул њангоми омўзиш ва њалли чунин њодисањои њаёти
хољагидорї ба монанди таваррум, дефлятсия, бекорї ва ѓайрањо истифода
мешавад.
Дар истењсоли молї пул чунин вазифањоро иљро мекунад:
1. ченаки арзиш;
2. воситаи муомилот;
3. воситаи пардохт;
4. воситаи ѓункунї;
5. пулњои љањонї;
1. Ченаки арзиш – ин пул њамчун эквиваленти умумии арзиши њамаи
молњо ифода ёфтан мебошад. Ифодаи пули арзиши мол нарх номида
мешавад, яъне бо воситаи пул нархи молњои њархела бо масштаби якхела
оварда мешавад. Ба сифати воњиди пули њар як давлат ё гурўњи давлатњо
номгўи пули худро истифода мебаранд.Тољикистон-сомон, Россия-рубл,
Ќазоќистон-танга, Иттињодияи Аврупо-Евро, ИМА-доллар ва ѓайра.
2. Воситаи муомилот – пули расмиро њамчун воситаи муомилот дар
формулаи зерин ифода намудан мумкин аст: М-П-М´-П´.
3. Воситаи пардохт – барои мубодилаи молњо пул њамчун воситаи
пардохт ба шакли наќдї ва ѓайринаќдї иштирок мекунад.
4. Воситаи ѓункунї – дар ваќти харидани воситањои асосї маѓозаю
дўкону корхонањо, харидани воситањои наќлиёт…асбобњои ќиммати

115
ороишї, љамъ кардани маблаѓ барои харидани хонањо ва гузаронидани
маросимњо, њамчун воситаи ѓункунї иштирок менамояд.
5. Воњиди пулии давлатњое, ки бевосита ва бемамоният дар байни
давлатњо дар љараёни мубодила иштирок мекунанд, пулњои љањонї
номида мешавад. Ин доллари ИМА, Евро ва рубли Россия….

3.Намудњои пул.
Пул намудњои зерин дорад:
1. пули тиллої – металлї;
2. пулњои ќарзї – пулњои ќоѓазин;
3. пулњои гардиши ѓайринаќдї;
Дар асрњои XIX ва XX дар тамоми мамлакатњои тараќќикардаи љањон
пули тиллоиро истифода мебурданд.
Хусусияти хоси пулњои тиллої, аз он иборат аст, ки онњо арзиши
худро доранд. Инчунин дар давоми муддати зиёд ќурби худро гум
намекунанд. Ин маънои онро дорад, ки чї ќадаре, ки танга аз талабот зиёд
истењсол карда шавад, онњо аз гардиш ба хазина мераванд. Аз сабаби он, ки
захираи тиллої то рафт кам шуда, барои гардиш миќдори зиёди тилло лозим
шуд, аксарияти давлатњо ба шакли нави пул гузаштанд. Ин шакли пул –
пулњои ќоѓазї ё ќарзї мебошанд. Масалан: сомон дар Тољикистон, доллар
дар ИМА. Бори аввал ин пулњои ќоѓазї мувофиќи њисоботи бонкњои њар
мамлакат ба як миќдори муайяни тилло иваз карда мешавад. Масалан: дар
ИЉШС (СССР) 1 рубл ба 0,987412 гр тилло баробар буд, 1 доллари ИМА
бошад ба 0,888 гр тилло баробар аст.
Лекин дар шароити иќтисодии бозоргонии њозира пулњои миллии њар
як мамлакатњо аз рўи ќурби пулњои љањонї(евро, доллар, рубл) муќаррар
карда мешавад, на аз рўи миќдори пул.
Пулњои ќоѓазї – нишонаи пулї буда, намояндаи асосии пулњои њаќиќї
мебошанд. Таърихан пулњои ќоѓазї аз муомилоти пулњои металлї пайдо

116
шуда, дар гардиш њамчун ивазкунандагони тангањои тиллої ва ё нуќрагии
дар муомилот буда, баромад мекунанд.
Пулњои ќарзї дар њолат пайдо мешаванд, ки агар капитал худи
истењсолотро забт намуда, ба он шакли нав нисбат ба пештараро медињад.
Онњо аз муомилот њамчун «мол – пул» бар намомада, балки аз истењсолот,
аз гирдгардиши капитал ба миён меоянд.
Пулњои ќарзї чунин тањаввулро аз сар гузаронидааст: кортњои ќарзї,
вексели оддї, весели гузаранда, банкнота, депозити бонкї, чек, сертификати
депозитї, пулњои электронї.
Вексел – ўњдадории хаттии ќарзгиранда (вексели оддї) ва ё фармони
ќарздињандаро ба ќарзгиранда (вексели гузаранда – тратта) оид ба пардохт
намудани маблаѓи дар он ќайд шуда баъд аз мўњлати муайян ба шахси сеюм
(ба ремитент) дар назар дорад.
Банкнота – ўњдадории ќарзии (ва ё вексели) бонкї. Дар давраи муосир
банкнота аз тарафи бонкњои марказї бароварда шуда, он аз вексел ва пулњои
ќоѓази фарќ мекунад.
Чек њамчун олоти гардишкунандаи ќарзї нисбат ба вексел ва банкнота
бо баробари таъсисёбии бонкњои тиљоратї ва љамъоварии воситањои пули
дар њисобњои љорї, дертар пайдо шудаанд. Ин намуди вексели гузаранда
мебошад, ки соњиби пасандоз ба бонки тиљоратї ва ё бонки марказї
менависад.
Чунин намудњои чекњо мављуданд: номї, ордерї, пешнињодшаванда,
њисобї, аксептшуда.
Табиати иќтисодии чек дар он аст, он дар аввал њамчун воситаи ба даст
овардани пулњои наќд дар бонкњо хизмат карда, дуюм њамчун воситаи
муомилот ва пардохт баромад мекунанд, ва сеюм, олоти њисоббаробаркунии
ѓайринаќдї мебошанд.

117
 Масъалањо барои мавзўи 8:
Масълаи 1
Фарз мекунем, ки соли гузашта миќдори пули дар муомилот
истифодашуда 1 млн. сомонї буд, вале далелу раќамњои оморї шањодат
медињанд, ки дар њамин давра арзиши молњои фурўхташуда ба 10 млн.
сомонї баробар аст. Муайян кунед, ки ба њисоби миёна дар ин давра пул чанд
маротиба гаридиш кардааст?
Њал:
Ин нишонаи он аст, ки њар як сомонї ба њисоби миёна дар ин давра 10
маротиба гардиш кардааст, яъне суръати гардиши пул ба 10 баробар аст.
Масъалаи 2
Барои мисол: дар давлате 1 млн. воњиди пулї ва 1 млн. дона моли
муайян мављуд буда, нархи як дона мол ба як воњиди пулї баробар аст. Агар
бо сабабе њукумат ба муомилот боз 1 млн. воњиди пулии дигар барорад, пас
чи мешавад?
Њал:
Одамон баъди чанде шоњиди он мегарданд, ки сарф кардани миќдори
пулњои иловагї ѓайриимкон аст, зеро дар бозор миќдори молњо зиёд
нашудааст. Аз ин рў, раќобати байни одамон барои њарчї зудтару зиёдтар
харидани молњои мављуда сар шуда, хоњу нохоњ боиси болоравии нархњо
мегардад. Ин раќобат то баробар шудани нархи як дона мол ба ду воњиди
пулї давом мекунад.
Њамин тавр, барои устувор нигоњ доштани ќурби пулу нархи молњо
зарур аст, ки таносуби байни миќдори пул ва арзиши молњои мављуда
таъмин карда шавад.
Масъалаи 3
Фарз мекунем, ки суръати гардиши пул 10 маротиба нею 12 маротиба
аст. Дар њолати таѓйир наёфтани миќдори пули дар муомилот буда (1 млн.

118
сомонї) ќобилияти харидории мардум ба 12 млн. сомонї баробар мешавад.
Агар дар ин давра миќдори молњои дар бозор буда (10 млн.сомонї) зиёд
нашавад, хоњ нохоњ баъди чанде нархи молњо 20 фоиз боло рафта, ќурби
пули сомонї паст мешавад.

119
 Тестњо доир ба мавзўи 8:
1. Вазифаи пулњои љањонї дар асоси гардиш намудани кадоме аз
гуфтањо дар бозори љањонї ба миён омадааст.
а) металлњои нодир;
б) мањсулоти пашмин;
в) тангањои мисин;
г) мањсулоти хўрокворї ба сифати пул.
2. Пулњои љањонї дар бозори байналхалќї ба кадом сифат баромад
мекунанд:
а) воситаи кам намудани муомилањои савдої;
б) воситаи афзоишёбии муомилањои бартерї;
в) омили боздорандаи муносибатњои раќобатї;
г) воситаи умумии пардохтї ва харидорї.
3. Дар натиљаи истифодабарии вазифаи пул њамчун воситаи пардохт
а) миќдори пулњои наќдинаи гардишкунанда бетаѓйир мемонад;
б) миќдори пулњои наќд дар гардиш афзоиш меёбанд;
в)људошавии субъектони хољагидорї њангоми амалигардонии муомилањои
савдої пурзўр мегарданд;
г) зарурияти истифодабарии пулњои наќд њангоми муомилањои савдої
кам мешаванд.
4. Пулњои ќарзї – ин:
а) капитали пулие, ки дар шакли пулї баромад мекунад;
б) нишонањои пулї дар соњаи муомилањои савдоии бевосита њангоми
пардохти онњо бо наќдина;
в) намуди пулњои хазинагї;
г) нишонањои пулие, ки бо таъсисёбии боигарї алоќаманд аст.
5. Пулњои ќоѓазї:
а) аз тарафи давлат бо воситаи маљбурї ворид карда мешаванд;
б) нишонањои номии авлодњои њукмрон ва ё коркунони давлатї;

120
в) наќши воситаи харидорї ва пардохтиро иљро карда наметавонанд;
г) аз тарафи давлат ба таври маљбурї љорї карда мешаванд.
6. Чек – ин:
а) корти ќарзї;
б) њуљљати пулї бе њуќуќи ба шахси дигар пешкаш намудан;
в) фармони хаттии соњиби њисоби бонкї оид ба пардохти маблаѓи муайяни
пулї аз њисоби ў ба пешкашкунандаи чек;
г) пулњое, ки дар гаридиши пулї ќарор доранд.
7. Моњияти пул њамчун эквиваленти умумї дар кадоме аз хусусиятњои
зерин зоњир мегардад:
а) шаклњои металлї;
б) ќобилияти ќарзї;
в) шакли ѓайринаќдї;
г) вазифањои пул.
8. Пул – ин моли махсусест, ки шакли натуралии он дар кадоме аз
гуфтањо инъикос меёбад:
а) воситаи техникии гардиш;
б) вазифаи љамъиятии эквиваленти умумї;
в) диќќатљалбкунии онњо барои одамон;
г) имконияти амалигардонї дар сифати тангањо.
9. Вазифаи пул њамчун воситаи гардиш – ин:
а) дарёфти онњо дар шакли ѓайрибозоргирї;
б) иљро намудани наќши миёнарав дар мубодилаи молї;
в) иљро намудани наќши воситаи пардохт;
г) иштирок дар муомилањои бартерї.
10. Вазифаи пул њамчун ченаки арзиш – ин ќобилияти пулњо оид ба чен
кардани:
а) эњтиёљотњои шахсии инсон;
б) арзиши нишонањои пулї;

121
в) суръати гардиши худи пулњо;
г) миќдори мењнати барои истењсоли мол сарф шуда
11. Кадоме аз ин амалиётњо ба њисоботи ѓайринаќдии пулї дохил
мешавад?
а) мултипликатори бонкї
б) њисобу китоб бо роњи инкассавї
в) сиёсати даромадї
г) сикказании тангањо.
12. Эмиссия ин:
а) барориши пулњои наќд ва барориши ќоѓазњои ќиматнок
б) гардиши ѓайринаќдии пулї
в) фурўши пулњои ќоѓазин
г) њисоббаробаркунї бо воситаи кортњои пластикї.
13. Дар истењсолоти молї пул чанд вазифаро иљро мекунад?
а) 7 вазифаро
б) 5 вазифаро
б) 2 вазифаро
г) 3 вазифаро
14. Пул кадоме аз ин вазифаро иљро мекунад?
а) воситаи ѓункунї
б) воситаи таклифотї
в) воситаи истеъмолї
г) воситаи талабот
15. Масоњати нарх ин:
а) муайян намудани ММД
б) бо воситаи пул чен намудани арзиши мол
в) сармояи бонкњои тиљоратї.
г) њаракати сармоя аз бонки тиљоратї ба дигар бонк

122
123
 Мавзўи 9. Гардиши пулї ва тартиби ташкили он.
Наќша:
1. Мафњуми гардиши пулї
2. Чоп ва эмиссияи пул
3. Мултипликатори бонкї

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи Бонки миллии
Тољикистон», Душанбе аз 28.07.2011.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи танзими асъор ва
назорати асъор», Душанбе 04.11.1995.
3. Хонљонов А. «Фаъолияти бонкї», Шарќи озод, Душанбе 2010.
4. Шариф Рањимзода «Муомилоти пул ва ќарз» Душанбе 2008 сол.
5. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз» Матбуот Душанбе – 2006.
6. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
7. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н. М:.
Финансы и статистика. 2000.

1. Мафњуми гардиши пулї

Барои он ки пул тавонад ба муомилоти молї дуруст хизмат кунад,
зарур аст, ки он баробари њаракати молњо (аз фурўшандагон ба
харидорон) дар гардиш бошад, яъне муомилоти молї мутаносибан
муомилоти пулиро талаб мекунад.
Њаракати пайвастаи пул (наќдию ѓайринаќдї) њангоми хариду
фурўши молњо, хизматрасонињо ва иљрои дигар ўњдадорињои марбути
чунин муносибат гардиши пулї номида мешавад.
Гардиши пули њар як мамлакат аз њаракати пул дар байни
субъектњои зерин иборат аст:

124
  Бонки марказї (миллї) ба бонкњои тиљоратї њангоми додани пул
барои ќонеъкунии талаботи мизољон ва баргардонидани пул бо маќсади
иљрои ўњдадорињою зиёд кардани захирањои њисобњои муросилотї
(корреспондентї).
 Бонкњои тиљоратї ва мизољони онњо (шахсони њуќуќию воќеї)
њангоми додани ќарзу маблаѓњои дар суратњисобњои онњо буда,
баргардонидани ќарњою пасандози пулњои муваќќатан озодмонда;
 Шахсони њуќуќї њангоми иљрои ўњдадорињои байнињамдигарї
вобаста ба пардохти арзиши молњою хизматњои расонидашуда;
 Шахсони њуќуќї ва воќеї њангоми додани музди мењнат, нафаќа,
аъзоњаќќї, додани пули хизматњои расонидашуда (масалан, њангоми
таъмири хона аз љониби ягон ширкат) ва ѓайра.
 Шахсони воќеї њангоми хариду фурўши молњоюхизматрасонї,
гирифтани ќарз аз якдигар ва баргардонидани он;
 Бонкњо ва муассисањои молиявии ѓайрибонкї (ташкилотњои
суѓуртавї, хазинаи нафаќа, нуќтаи ивази асъор, бирљаи асъор, бирљаи
ќоѓазњои ќиматнок ва ѓайра) њангоми додани ќарзу маблаѓњои пулї аз
суратњисобњои онњо, баргардонидани ќарзњою иљрои ўњдадорињои дигар
ва маблаѓгузорї дар суратњисоб;
 Муассисањои молиявии ѓайрибонкї ва ањолї њангоми додани
нафаќа, маблаѓи суѓурта, хариду фурўши асъору сањмияњо ва ѓайра.
Азбаски ба муомилоти молї пулњои наќдї ва ѓайринаќдї хизмат
мекнанд гардиши пулї ба ду гурўњ таќсим мешаванд:
Гардиши пули наќдї
Гардиши пулии наќдї (муомилоти наќдии пулї) љараёни мутасили
њаракати пулњои наќд мебошад, ки бо бонкнотањо ва ё чиптањои бонкї,
чиптањои хазинагї, тангањои майдаи металлї ифода карда мешавад.
Он аз гардиши пулњои хазинадорї, пулњои ќарзї (бонкнотањо) ва
тангањои филиззї иборат аст. Пулњои хазинад�