1,00794

Wodorod

Uglerod

Hrom

German Selen

5.468
tuhiil Sirkowiv Molibde

Tellur

Hariv Lantan olfram

Л И у п lsmut Poloniy

R f i °4
(267)
Radr ktiniy Rezerfordiy Dubniy Siborgiy
114
(290)
U u g
e
us
(287)
Uup
1 (293)
Uuh
Rentgeniy Ununtriy Ununkwadiy Ununpentiy Unungeksiy

P m 61
(1 4 5 )
Sm 6 2
150,4
Eu 63
151,96
r
Gd 64
157,257

P rom etiy S a m a riy Y ew ro p ly G a d o lin iy

Np 93
*2 3 7 ,0 4 8
P u 94
(2 4 4 )
Am 9 5
(2 4 3 )
N ep tu n iy P lu t o n iy A m erisiy K yu riy
HALKYM A, T U R K M E N IS T A N W ATANYM A,
B E Y IK SA PARM Y RA T TU R K M EN B A §A
K A S A M E D Y A R IN :

EZIZ TURKMENISTAN - ATA WATANYM,

GURBAN BOLSUN SANA BU JANYM-TEN1M!
EGER-DE MEN SANA SAHELQE $EK YETIRSEM,
GOY, MENIN ELIM GURASYN!
EGER-DE MEN SANA DIL Y E IIR SE M ,
GOY, MENIN 1)11 ЛМ GURASYN!
EGER-DE MEN TURKMENISTAN WATANYMA,
BEYIK SAPARMYRAT TURKMENBASA
DONUKLIK ETSEM,

GOY, MENIN OM RUM KUL BOLSUN!

 BAKY BITARAP TURKMENISTANYN OMURLIK PRI /.IDKM l,
TURKMENISTANYN HALK MASLAHATYNYN OMURLIK BA§LYGY
BEYDK SAPARMYR\T TURKMENBA$Y
T U R K M E N IS T A N Y N DOW LET TUGRASY
 GARA$SYZ, BAKY BITARAP
TURKMENISTANYN DOWLET SENASY

Tlirkmenba§yn guran beyik binasy,

Berkarar dowletim, jigerim-janym.
Ba§laryn taji sen, diller senasy,
Dunya dursun, sen dur, Tiirkmenistanym!

Janym gurban sana, erkana yurdum,

Mert pederlen ruhy bardyr konulde.
Bitarap, gara§syz topragyn nurdur,
Baydagyn belentdir diinyan oniinde.

G a y ta la m a :
Turkmenba§yn guran beyik binasy,
Berkarar dowletim, jigerim-janym.
Ba§laryn taji sen, diller senasy,
Diinya dursun, sen dur, Tiirkmenistanym!

Garda§dyr tireler, amandyr iller,

Owal-ahyr birdir bizin ganymyz.
Harasatlar almaz, syndyrmaz siller,
Nesiller do§ gerip gorar ganymyz.

G a y ta la m a :
Tiirkmenba§yn guran beyik binasy,
Berkarar dowletim, j igerim-j anym.
Ba§laryn taji sen, diller senasy,
Diinya dursun, sen dur, Tiirkmenistanym!

Arkamdyr bu daglar, penamdyr duzler,

Ykbalym, namysym, togabym, Watan!
Sana §ek yetirse, kor bolsun gozler,
Gegmi§im, geljegim, dowamym, Watan!
 Beyik Saparmyrat Tiirkmenba§ynyn
Altyn asyryn altyn nesline
sargytlary:

— Baky bagtyyarlyk yoluna dii§en tiirkmen ilinin her bir ogul-gyzynyn

SA G D Y N P IK IR L E N M A G E U K Y BY B O L M A L Y D Y R , niyet edinen
i§ini-m aksadyny durm u§a ge^irm ek iigin O N IK I SU N N I A B A T B O L ­
M ALYDYR.
Ya§Iar her bir aydylan zada D O G R Y H E M D U R S D U $U N -
M E L ID IR , h er b ir ay dylan zatdan D O G R Y N E T I J E ^ Y K A R Y A N
BOLM ALYDYR.
— Tiirkm enin her bir ogul-gyzy TA N R A U Y M A LY D Y R , TA N RA
GOKUNM ALYD YR, TANRYDAN G O R K M A LY D Y R .
Y a§lar ok an , e§iden, g o re n z a tla ry n y Y A D Y N D A S A K L A -
M A G Y O W R E N M E L ID IR , O K A N Y L M Y N Y U N U T M A L Y
D A L D IR , ya$lar dii'jbi, syzgyr bolmalydyr, anlam agy ba$armalydyr.
Yaijlar C E P E R S O Z L I, D U $ L IN D IR M E G I hem G U R L E § -
M E G I bilyiin bolmalydyr.
T iirkm enin her bir ogul-gyzy O W R E N E N Z A D Y N A A M A L
E T M E L ID IR , tebigy taydan D O G R Y S O Z L I, YA M A N Y Y A ZG A R Y A N
BOLM ALYDYR.
Y a § la ry n A D A M K A R C I L IK S Y P A T Y B E Y IK B O L M A ­
L Y D Y R.
— Y a§lar y n sab y n a g o ra A D A L A T L Y , D O G R U ^ Y L , A K G O -
W U N B O L M A L Y D Y R , H A R A M A G A R S Y G O R E § M E L ID IR .
—• T iirkm enin her b ir ogul-gyzy M A K S A D A O K G U N L Y B O L ­
M A L Y D Y R , G O W N U C O K G U N B O L M A L Y D A L D IR , Y A $ L A R A
S U S S U P E S L IK Y A R A $M A Z .
— Y a § la r W atan ii?in , il-g iin iig in , m a k s a d y -n a m y s y iigin
O L U M D E N E M G O R K M A L Y D A L D IR .
— T iirk m en in h er b ir o g u l-g y z y M E R T E B E S IN IN O N U N D E
B A Y LY G Y -PU LY PES SA Y M A LY D Y R .
-— T iirkm enin h er b ir o g u l-g y zy W A G T Y N Y B IH U D A G E ^ I -
R E N IN E , N E T IJ E S IZ IS L A N IN E N A M Y S E T M E L ID IR .
 Turkmen halkynyn Milli
senenamasy

Birinjiay- Y edinjiay-
Turkmenba§y Gorkut

Ikinjiay- Sekizinji a y -
Baydak Alp Arslan

Ugiinji a y - D okuzynjyay-
Nowruz Ruhnama

Dordunji a y - O nunjyay-
Gurbansoltan Gara§syzlyk

ааиО Д яЁ

Ba§injiay- On binnji a y -
Magtymguly Sanjar

tfj A ltynjyay- JT O nikinjiay-

Oguz Bitaraplyk
I flp
v a P S F ii йвке
 Turkmen halkynyn Milli
hepdenamasy

Birinji giin — Ba§giin

Ikinjigiin — Ya§giin
Ugiinji gim — Ho§gtin
Dordiinji giin Sogapgiin
Ba§inji giin Anna
Altynjygiin Ruhgiin
Yedinjigiin Dynggiin

Turkmen halkynyn Milli

miigenamasy

13 ya§a genii gagalyk mugesi

13 ya§dan 25 ya§a genii yetginjeklik mugesi
25 ya§dan 37 ya§a genii yigitlik miigesi
37 ya§dan 49 ya§a genii kamillik miigesi
49 ya§dan 61 ya§a genii pygamber miigesi
61 ya§dan 73 ya§a genii ruhubelentlik mugesi
73 ya§dan 85 ya§a genii aksakgallyk mugesi
85 ya§dan 97 ya§a genii gartanlyk mugesi
97 ya§dan 109 ya§a genii Oguz han mugesi
R. N urberdiyew , M . A m angulyyew , A. §em ekow

HIMIYA
O rta m ekdeplerin VII synpy ii?in synag okuw kitaby

TiX rkm enistanyh B ilim m in istrlig i ta ra p yn d a n h o d iirle n ild i

T u w n en istan
Bill" W«*VStrliQl
.-4t
..<«• urv fjvila!
• - oer.
.rv.;*e?:rs*nr*
•' *• b a ^ b i y i
Гj'
■у **..ч K.t

Q ‘l . t f L i '1

A $gab at
T urkm en d ow let ne§irvat gullugy
2006
 IJOk 373.167.1
N 54

N 54 К. Nurbcrdtycw, М. Amanguly^ew, Л. §emekow

11iinly н. ( )rtu mckilcplcrift VII synpy iipin synag okuw kitaby. - A.:
Tiirkmcn dowlet nc^iryat gullugy, 2006.

V' ’ t

TDKP 70 2006 KBK 24.1 ya 72

© R. Nurberdiyew we ba§g., 2006.

 B eyik S a p a r m y ra t T U R K M E N B A § Y :
$u giinki tiirkm en, sen ta
okam agyny bes edyangan b ilim lisin...

Mukaddes Ruhnamadan

SOZBA§Y

R uhy atam yz B eyik S aparm yrat T iirkm enbasynyn belleysi yaly, oka-
m agynyzy do warn edin! 01 sizin ylym ly-bilim li bolm agynyz ugin zerurdyr.
E linizdaki kitaby okam ak bilen ylm yn yene-de bir gapysyny agyp, oz bilim
derejanizi h as-d a beygeldersiiiiz.
H im iy a 9yl§yrym ly bolsa-da, diysen gyzykly ylym dyr. O zi hem bu
ylm y ele alm ak iigin owrenenlerini ozle§dirmek yeterlik bolm an, eysem, Beyik
S a p a rm y ra t T iirk m e n b a § y n y n M u k a d d e s R u h n a m a d a : “ O k a m a k ,
ow ren m ek - durmu$ hakda has diiypli o y lan m a k d y r” diyip belley§i
yaly, alan b ilim in izi durm u§da ulanm agy-da ba§arm alysynyz. O nun ucin
bo lsa a§akdakylary yadynyzda b erk saklan.
B irinjiden, alan bilim inizi durm u§a gegirm ek ow renen kanunlarynyza
w e k an u n alay y k ly k lary n y za lay yklykda am al edilm elidir. 01 tebigatyn
tam izlig in e, go zelligine getirer. B eyik S erdar A tam yz M ukaddes R u h n a­
m ada bu b arad a §eyle belleyar: “T urkm en taryhyn yn durnuklylygyny,
tiirk m en ya§ay$ynyn tar y h y g o zelligin i bir zatda goryarin: bizin
m i l l e t i m i z oz y a § a y § y n y t e b i g a t a g a r § y l y k g o r k e z m e k , o n u n
garfysyna ?ykm ak usuiynda dal-de, tebigat bilen sazla§yk esasynda
gurnapdyr. Tebigat bilen gar§yda§ dal-de, hyzmatda§ bolup ya$ayan
milletin taryhy om ri bolsa, edil tebigatyn ozi yaly uzak hem hasylly
bolyar. «O g uzna m alary » alyp gortin, ya bolm asa, «G orkut atany»,
ya-da «G oro gly n y» okap goriin: tebigat bilen §eyle nazik, m ahrem
g a tn a § y k la r y g o r e r s in iz . B u a ta ly -o g lu n g a t n a § y k la r y n y y a -d a

11
salyar” . Tebigatyn kanunlaryna w e kanunalayyklyklaryna layyklykda here-
ket etm ek ata-babalarym yzyn dow am aty, yagny tebigat bilen ataly-ogul
yaly gatna§ykda bolm akdyr.
Ikinjiden, alan bilim inizi durmu§a ge^ireninizde jem gyyetin bahbidini
goz oniinde tutmalydyr. Ol eziz Diyarym yzyn ykdysady 6sti§ine yardam eder.
Him iyada alan biliminizi durmu§a gegirm egin ilkinji basgangagy himiki
b e lg ile ri, fo rm u lala ry w e d en lem eleri diizm ekden, degi§li m esele le ri
Q ozm ekden w e te jrib e le r g eg irm e k d en ba§lanyar. $ e y le lik d e , am aly
endikleri kem ala getirip, ow renyan ylm yn jem gyyete peyda getiryandigine
goz yetirilm elidir. B eyik S aparm yrat Tiirkm enba§ynyn belley§i yaly, “ In
onat ylym - je m gy yete peyda getiryan yly m d y r” . Hut §onun iigin hem
siz §u kitabyn iisti bilen him iya у lm ynyn jem g y y ete getiryan peydasyny
goriip bilersiniz. H im iya dersini ow renm ek bilen eziz D iyarym yz Gara§syz,
b a k y B ita ra p T iirk m e n is ta n y n p a ja rla p o s m e g in e oz g o § a n d y n y z y
g o y ak d y g y n y z a ynanyarys.
 I ВАР

HIMIYADAN ILKIBASLANGYC DU§UNJELER

B eyik S a p a r m y ra t T U R K M E N B A § Y :
O t - ya§ayy§dyr.
M ukaddes R uhnam adan

§1. Himiya dersi

H im iyanyn adam zat durm u§yndaky om y oran uludyr. Y okarda B eyik

S aparm yrat T urkm enba§ynyn M ukaddes R uhnam asyndan N uh pygam -
b erin “ O t - ya§ayy§dyr” diyen pahim inin g etirilm egi hem m unun bilen
baglany§yklydyr. T urkm en ruhunyn dordunji eyyam ynyn ruhy y o lb a ^ y s y
M agtym guly P yragy §eyle belleyar:
H a la l r y z k b ir kesp bildir,
K im ya a tly o t istarin.
Bu setirlerin iisti bilen, sagdyn (halal ryzk) ykdysadyyetin bolm agy
iigin h im iya ylm ynyn zerurlygy nygtalyar. Y kdysadyyet bolsa M ukaddes
R uhnam ada bellenili§i yaly, adam zat durm u§ynyn, adam zat jem g y y etin in
esasy tig stittininin biridir. Y okarda bellenip gegilen “ ot” sozi bolsa dine
b ir low lap duran ot m anysynda dal-de, eysem , “energiyaH m any svnda
hem u lan y ly ar.E n erg iy a bolsa fizika dersinden belli bol§y y a l y j i c rekctip,
m ukdar o l9egidir> E lbetde, ahli zat, hatda ya§ay§yn ozi hem hereketden
ba§lanyar.
M agtym guly P yragynyn §eyle §ygyr setirleri bar:
K im y a n y to p ra g a seqseh,
T oprakdan z e r behm eder.

13
 Bu yerde him iya ylm ynyn kom egi bilen alynyan him iki doktinleri
topraga bersen, yerden z e r - bol hasyl ondiirip boljakdygy nygtalyar. Umu-
man, him iyanyn adam zat durm u§ynda giindelik zerurlygy hem m a malimdir.
G orntikli rus alym y(M .W . L o m o n o s o w y n ^ 'H im iy a adam zadyh durm u-
?yna b a rha g in d en orna§yar. N ird seretsek, h a ysy b ir ta ra p a dw rtil-
sek, ahli ye rd e bizih goziim izih dhtinde onuh g irizen tistiinlikleri d u r ”
diyip belley§i yaly, him iya ahli pudaklar bilen goniiden-goni arabaglany§yk-
dadyr. M uny a§akdaky <;yzgy hem subut edyar.

Z er w e bezeg onum ^iligi

O ba hojalygy w e m aldanjylyk

M etallurgiya

E nergetika

H asaplayys elektron ulgam y

H IM IY A Lukm ancylyk

D okm a senagaty

Durmu§ iipjun^iligi
w e durm u§ hyzm atlary

Gurlu§yk oniim leri

w e gurlu§yk i§leri

N ebit-gaz w e beyleki p u d ak lar

H im iyanyn adam yn durm u§yndaky ornuny bilip, onun w e him iyany

o katm agyn w ezipelerini a§akdaky yaly kesgitlem ek bolar:
- b u ugurdan ya§ nesli bilim li edip yeti§dirm ek;
- pudaklaryn ilerlem egine, adam zadyn ya§ay§ynyn kam ille§m egine
onyn tasirini yetirm ek;
- ontim giligin w e oniim in hilinin peselm egi, tebigatyn harlanm agy,
jan ly-jandarlaryn zaherlenm egi ytize ^ykanda w e §.m. beyleki yagdaylarda
olary dikeltm egin, duzetm egin yollaryny kesgitlem ek;
 - diyarym yzyn him iki baylyklaryny gini§leyin ow renip, olaryn yerlikli
we ty g § y tly u la n y lm a g y n y y o la g o y m ak w e n e tije d e , o n u n h em m e-
taraplayyn osii§ini gazanm ak.
Uns berih: В и a yd yla n la ry beyleki d ersler bilen b ilelikde him iya
d ersin i k a m il ow renip, a m a l edip bolar.
T e b ig a ty o w re n i§ , 1'iz ik a w e b io lo g iy a y a ly b irn a g e d e r s le r i
ow reneninizde teb igat barada dti§iinjeler aldynyz. O lara tebigy hadysalar,
fiziki hadysalar, energiya, fiziki jisim , m adda w e onun gurlu§y baradaky
we §.m dii^iinjeler degi§lidir. B u dii§tinjeler him iya dersine girism age esas
bolup duryar. Fizika dersinde owreni?iniz yaly,(fiziki jisimleri em ele getrryatb
zatTara m adda diyiTyalSYagny osiim likler dersinden bil§iniz yaly, bugday
ya-da m ekgejow en danesinin diiziim inde, esasan, suw, krahm al, belok we
osiim lik yagynyn bardygy, fizika dersinden bolsa, gaynek-kasanin kw ars-
dan duziilendigi malimdir. Bugday ya-da m ekgejow en danesi we gaynek-
kase fiziki jisim bolup, suw, krahm al, belok, yag, kwars m addalardyr.
M addalar oran kop bolup, olar hazirki w agtda yedi m illiondan-da
gow rakdyr. M ad d alar kesgitli hasiyetlere eyed ir/ M addalary biri-birinden
ta p a w u tla n d yrya n ya -d a ola ry b iri-b irin e ya kyn la § d yrya n a lam atlara
m a d d a la ry h h a s iy e tle ri diyilyar.
Fizika dersinden m addalaryn fiziki hasiyetlerini yatlalyn:

A gregat Yylylyk Elektrik Ereme, donm a

yagdayy Renki Dykyzlygy gegirijiligi akymyny we gaynama
gegirijiligi tem peraturalary

§u nuk d ay n azardan h im iyanyn oniinde duryan esasy m eselelerin biri

m addalaryn hasiyetlerini iggin owrenip. olaryn durmu§da ulanyly§ yollaryny
kesgitlem ekdir. M ysal ugin, altyn ow adan renkli w e him iki taydan dum ukly
m etal. M unun ozi altyny zer 5niim giliginde ginden ulanm aga m iim kingilik
beryar.
H im iy an y n oniinde duryan m eselelerin b eylekisi - durm u§da zerur
bolan dtirli m addalary, mysal iigin, dokiinleri, dennan we plastm as oniimleri
hem -de b ey lekileri alm akdyr. Bu m addalar him iki ow riilm elerin iisti bilen
alynyar.
15
 H im iyanyn oniinde duryan m eseleleriii yene-de biri him iki owriilm e-
lerin netijesinde em ele gelyan energiyany durmu§ m aksatlary iigin netijeli
ulanm akdyr. A kkum ulyatorlarda bolup gegyan him iki ow riilm anin n e ti­
jesin d e elektrik energiyasynyn alny§y w e ulanyly§y m una m ysal bolup
b iler. $ e y l e l i k d e ^ // ; ; /r f l m a d d a la r, o la r y h h cisiyetleri, b ir i-b ir in e
a w ru lm eleri we o la rd a ky bolup gegyan h a d ysa la r b a ra d a ky ylym dyr.
D u ziim ine b a g l^ ly k d a m a d d a la r a rassa m a d d a la r w e g ary n d y ly
m ad d alar ya-da garyndylar diyen iki topara boliinyarler.
Н е т ц еИ к fiz ik i h asiyetlere eye bolan m addalara arassa m adda-
la diyilyar. D istillirlenen suw m una m ysal bolup biler ( Hit; hili garyndysyz,
in arassa, yagny absolyut arassa m addany alm ak m tim kin dal).
G a r y n d y la ry h d iiziim i ik i we ik id e n ko p m a d d a la rd a n y b a r a t

T ebigatda m addalar, esasan, garyndylar gom u§inde du§ gelyarler.

G aryndylar iki topara boliinyar:

B ir jy n sly garyndylar B ir jy n sly dal garyndylar

M ik ro sk o b y n k o m eg i b ile n hem d u ziim in e g iry a n m a d d a la ry n

bolejiklerini yuze gykarm ak m iim kin bolm adyk garyndylara bir jy n sly
g aryndylar diyilyar. N ahar duzunyn y a-da §ekerin suw daky ergini m unun
aydyn m ysalydyr.
M ik ro sk o b y n k o m eg i y a -d a a d a ty g o z b ile n d u z iim in e g iry a n
m addalaryn bolejiklerini goriip bolyan garyndylara bir jynsly dal garyndylar
diyilyar. O lara nahar duzy bilen ?aganin garyndysy m ysal bolup biler.
M addalary arassalam agyn, yagny olary bir jy n sly w e bir jy n sly dal
garyndylardan bolup alm agyn diirli usullary bar.
B ir j y n s l y d a l g a r y n d y la r d a n m a d d a la r y b o liip a lm a g y n
u s u lla ry :
 1. C o k d iir m e u su ly
1. D ykyzlyklary dtirli bolan w e suw da
erem eyan m addalardan em ele gelen b ir jynsly
dal garyndylaryn diiziim ine giryan m addalary
b iri-birinden bolup ayyrm ak ii9in 9okdurm e
usuly ulanylyar. M ysal iigin, dem ir we aga?
g y ry n d y lary n y n garyndysy suw a garylanda 1-nji surat.
( 1-nji surat) d em ir gyryndysy gabyn diiybtine Demir we agag
gyryndylarynyn garyn-
gokcr, agac g yryndysy bolsa suw un yiiziine dysynyn boluni§i.
9y k a r. N e ti j e d e , o la r a n s a tly k b ile n 1 - agag gyryndysy,
2 — demir gyryndysy
boltinyarler.
2. S u w d a d iirli ti z l ik b ile n 9o k y a n
m a d d a la rd a n e m e le g e le n b ir jy n s ly dal
garyndylardan m addalary bolm ek iipin hem
9o k d iirm e u s u ly u la n y ly a r . M y s a l ii9in,
9ag an in w e to y n u n g ary n d y sy suw a go§u-
landa (2-nji surat), 9age toyna garanynda has 2-nji surat.
9alt 9okyar. § ey lelik d e, m ad d ala r ansatlyk Diirli tizlik bilen доку an
bilen boltinyarler. maddalaryn boliinifi
3. D ykyzlyklary diirli bolup, biri-birinde
az ereyan suw uk garyndylar hem 9okdiirm e
raiynyаг..-Н
usuly bilen b o lu n itraiynyai1 MУ»у«йн-
y ^ nHy
^mn crocnzin
bi -• m
(ya-da nebit) bilei
bolup (3-nji surat)
bilen boliinip alyi^e%»re«^3r. d7-i»ji yoriteJ«?dif1len
ort* m ekdebniin k itapftanaty -nji surat. Boltiji
2. S iizm e u № gujyn komegi bilen
H asap f rtibi m fddalaryn boliinipi
S uw da erey n w e erem eyan m aadalar-
dan em ele gelen )ir jy n sly dal garyftdyia%ft----- У *
m addalar siizm e usuly bilen bolunyar. M ysal
ii9in, n ah a r du zy b ilen 9ag an in g ary n d y sy
suw a go§ulanda, nah ar duzy suw da ereyar,
9age bo lsa 9okyar. E ran m adda b ilen erem e-
dik m addanyn bdliinm egini 9altlandyrm ak ii9in
garyndy suziilyar (4-nji surat). С age siizgii? 4-nji surat.
Siizme usuly bilen
k ag y z y n d a g aly ar, n ah a r du zy b o lsa ergin maddalaryn bdliini$i
2. Sargyt №1250 17 ‘
gom ti§inde siizgiigden gegyar (Ergindaki m addalaryn biri-birinden bolunip
alynm agy indiki usullarda seredilyar).

3. M a g n itin ta s iri bilen boliip a lm a k u su ly

Bir jy n sly dal garyndylaryn diiziim indaki m agnitlenm e ukyby bolan
m addalar m agnitin tasiri bilen bolunip alynyar. M ysal iigin, dem ir bilen
kiikiirt o w u n ty k la ry n y n g a ry n d y sy n a m ag n it ta sir e td irile n d e d em ir
boltinyar.
B ir jy n s ly g a ryn d yla rd a n m a d d a la ry boliip alm aklygyh usullary:

1. B u g a rtm a . k r is ta lla s d v r m a
Suwda eran nahar duzuny boliip alm ak iigin
ergin b ugardylyar (5-nji surat). Suw bugaryar,

1X
5-nji surat.
gapda bolsa nah ar duzy galyar.

Bugartma usuly bilen
maddalaryn boliini$i
2. D is tillirle m e
Bu usul b iri-b irin d e ereyan m addalaryn
gaynam a tem p eratu ralary n y n aratap aw u d y n a
esaslanandyr. D istillirlem e b ir jy n sly g ary n ­
d y lard an suw uklygy bu g ard y p , sonra olaryn
buguny kondensirlem e (suwuk halyna getirm ek)
bilen m addalary boliip alm akdyr. D istillirlenen
suw un alny§y (6-njy surat) m una m ysal bolup
biler.

" 3. H ro m a to g ra fiy a
6-njy surat. У
Distillirleme usuly bilen Bu usul gary n d y n y n diiziim indaki m ad ­
maddalaryn boliini$i dalaryn beyleki m addanyn yiiziinde diirli tizlik
boyunga toplanm agyna esaslanandyr.
Fiziki we himiki hadysalar. M addalar bilen diirli iiytge§m eler bolup,
biz ol iiytge§m elere (m ysal iigin, suw un bugarm agy, onun donm agy ya-da
erem egi, yangyjyn yanm agy, m etallaryn poslam agy w e beyl.) giindelik
gozeggilik edip bilyaris. M addalar bilen bolup gegyan bular yaly tiytge§me-
lerj_fiziki ya-da him iki hadysalara degi§li etm ek bolar.
A M addanyn ba§ga m addalara ow riilm an, onun d ine agregat y a g -
c m fy y a -d a g d r n iifi b ilen bo lu p g eg ya n u ytg e? m elere f i z i k i h a d y sa ­
lar d iyily d r^M y sa l iigin, suw un bugarm agy ya-da donm agy w e §.т.)Г '
18
3 )(j3 e rle n m addalardan ba§ga m addalaryn em ele gelm egi bilen bolup
gegyan iiytge§m elere h im ik i h a d y s a la r;(m y sa l iigin, yangyjyn yanm agy,
dem rin poslam agy, siiydiin^ur^am agy) diyilyar.
H im iki h adysalara ba§gaga him iki ow riilm eler ya-da him iki tasir-
le§meler hem diyilyar. H im iki tasirle§m ede ba§langyg m adda ba§ga bir
hasiyetli m adda owriilyar. O nun §eyledigine him iki tasirle§m anin a§akdaky
gdrntip du ran alam atlaryndan hem gen tutsa bolar:
1. Y y lylygyn (k ahalatlarda yagtylygyn) boliinip gykm agy;
2. R enkin tiytgem egi;
3. Y sy n yuze gykm agy;
4. C oktindinin em ele gelm egi; \
5. G azyn boliinip gykm agy. О r
Bu alam atlaryn kopiisi onki gegen derslerinizden, durm u§da goryan
hadysalarynyzdan size m alim dir. M ysal iigin, haysydyr bir m adda yananda
yylylygyn w e y agtylygyn boliinip gykm agy bolup gegyar. Y a-da iym it
oniim leri zayalan anda 6zbolu§ly ys em ele gelyar.
Soraglar
1. Energiya hem-de ot sozlerinin nahili arabaglany§ygy bar?
2. Madda bilen jisim in tapawudy name?
3. Maddalaryn nahili fiziki hasiyetlerini bilyarsiniz?
4. Maddalaryn hasiyetleri diyip nama du^iinyarsiniz?
5. Himiya ylmyna nahili kesgitleme bermek bolar?
6. Nahili maddalara arassa maddalar diyilyar?
7. Nahili maddalara garyndylar diyilyar?
8. Bir jynsly dal garyndylardan maddalary bolup almagyn nahili usullaryny
bilyarsiniz?
9. Bir jy n sly garyndylardan m addalary boliip alm agyn nahili usullaryny
bilyarsiniz?
10. Nahili hadysalary fiziki hadysalara degi?li etmek bolar?
11. Himiki hadysalar barada nameler bilyarsiniz?

§2. H im ik i elem en tler

A d a m z a t ya§ay§ynyn d o w a m y n d a h im iy a n y n yiize gy k m ag y n y
yzarlam ak ju d a kyn bolup, dtirli halklaryn him iki bilim lerini kesgitlem ek
ondan-da kyn. E ysem -de bolsa ol ya-da beyleki alym lar bilen bagly sapa-
jy g y gozlabersen, him iya b arad a irki dow tirlerde him iya sungatm y ya-da
19
ylym diyen soragyn yiize gykandygyna goz yetirm ek bolar. Sebabi §ol
dow iirlerde him iyany adaty m etallaryn altyna w e kum §e ow rtilm eginin
sungaty diyip atlandyrypdyrlar.
B eyik S ap arm y rat T iirkm enba§y tiirk m en in tary h y n y M ukaddes
R uhnam ada ba§ eyyam a bolyar. A lym lar hem him iyanyn taryhyny ba§
eyyam a bolyarler. O lar a§akdakylardyr:
1. A lh im iy a ey y a m y n d a n o nki ey y am - ad a m z at je m g y y e tin d e
m edeniyetin osiip ba§lan dowriidir. B u bizin eyyam ym yzyn IV asyryna
(jenli dow ri oz ipine alyar.
2. A lhim iya eyyam y - bizin eyyam ym yzyn IV asyryndan X V I asyra
fe n li dowiir.
3. H im iyanyn biitew ile§m ek eyyam y - X V I, X V II asyrlary, X V III
asyryn hem b irinji yarym yny oz i?ine alyar.
4. M ukdar kanunlaryn eyyam y - X V III asyryn ikinji yarym yndan
XIX asyryn 60-njy yyllaryna genii.
5. Him iyanyn hazirki zam an eyyam y - XIX asyryn 60-njy j^llary n d an
ba§lanyar.
H im iyanyn taryhyna ser salynsa, onun iigtinji eyyam y biitew ile§m ek
h em b o lsa, k a n u n lary n esasy n d a ta ssy k la n y lm a g y d o rd iin ji eyyam da
ba§lanyar. G adym y grek pelsepegisi D em okrit 2500 yyl m undan ozal m ad-
danyn boliinm eyan, hem i§elik hereket edyan atom lardan ybaratdygyny
ay dan bolsa hem , ol dine dordiinji eyyam da D altonyn atom , A w ogadronyn
atom -m olekulyar nazaryyetinin dorem egi w e onun osdtirilm egi esasynda
ylm a oma§dy. X V III asyryn ortalarynda rus alym y M. W. L om onosow
tarapyndan m olekulalar w e atom lar baradaky taglym at esaslandyryldy.
Bu taglym at 1860-njy yylda K arlsruedaki gegen him iklerin biitindiinya
gurultayynda gutam ykly kabul edildi.
M olekula w e atom fizika dersinden belli bol§y yaly, m addany diizyan
bolejiklerdir.
M o lek u la b erlen m addcinyn h im ik i h d s iy e tle r in i y iize gykaryan
in k ig ijik b o lejig id ir.
M olekulalar him iki tasirle§mede dargayarlar, yagny olar him iki taydan
boliinyan bolejiklerdir.
 M ihail W asilyewi? L o m on oso w

(1711-1765)
G om iikli rus alym y, ol atom -m olekulyar
taglym atyny esaslandyryjylaryn biri.

Atom himiki taydan boliinm eyan kiv'ijik bolejikdir.

"H im iki taydan boliinm eyan” diyen dii§unja him iki tasirle§m anin
netijesinde boliinm eyan diylip dii§iinilmeli. A slynda-ha atom boliinyar we
atom en erg iy asyny boliip «jykaryar. Bu hadysa atom laryn ow riilm eleri
esasynda bolup ge?yar we ol yadro fizikasynda ya-da yadro him iyasynda
owrenilyar. M olekula w e atom baradaky dii§iinjelerden ugur alyp, m addalar
a§akdaky yaly iki topara boliinyar:

H im iyada “him iki e le m e n t” diyen m ohiim dii§iinje bar. B u dii§iinjani

aydynla§dyrm ak iigin yakynda ow renilen 9yl§yrymly m addalar ya-da himiki
birle§m eler bilen garyndyly m addalar ya-da garyndylaryn arasyndaky tapa-
w udy bilm ek zerur. B iz yokarda dem ir w e kiikiirt ow untyklarynyn garyn-
dysyny m agnitin tasirinde saylap bolyandygyny anykladyk. Sebabi ol demrin
w e kiikiirdin sada m addalarynyn garyndysydyr. D em rin sulfidi diyilyan
21
m adda hem kiiktirt bilen dem irden ybarat bolup, ol gyl§yrym ly m adda,
yagny him iki birle§m edir. Bu birle§m ede dem ir bilen kiikiirdi yokardaky
u su l b ile n say lap b o lm ay ar. Bu y erd e ol d em ir b ile n kiikiirdin sada
m ad d ala ry n y n g a ry n d y sy b o lm an , o n u n diiziim ine ato m lary n k esg itli
g o rn ii§ i, y a g n y d e m rin w e k iik iird in a to m la ry g iry a r. B u a to m la r
g aryndydaky sada m addalaryn diiziim ine hem giryar. Y one dem rin atom y
dem rin diiziim inde, kiikiirdin atom y bolsa kiikiirdin diiziim inde bolup, olar
iki sany diirli sada m addalardyr. D em rin sulfidi b o h a b ir gyl§yrym ly
m addadyr. D iym ek, h im ik i e le m e n t b u a tom laryn ke sg itli gornii$idir.
M ysal iigin, kislorod - kislorod atom laryny saklayan sada m adda,
suw kislorod we w odorod atom laryny saklayan gyl§yrym ly m addadyr.
O laryn ikisindaki kislorodyii atom y hem §ol b ir him iki elem entdir. Y agny
w o d o rodyn, k islo ro d y n , d em rin ato m lary h ay sy m ad d an y n diiziim ine
giryandigine garam azdan, w odorod, kislorod, dem ir him iki elem entlerdir.
H azirki w agta genii 118 sany atom yn diirli g 6rnii§leri, yagny 118 sany
himiki elem ent bellidir. $ular yaly kop bolm adyk elem entlerin atom laryndan
oriin kop sanly m addalar em ele gelyarler. “ H im iki elem ent” w e “ sada
m adda” diycn dii§iinjeleri hem biri-birinden tapaw utlandyrm ak zerur. Mysal
iigin, kislorod suw da az ereyan gaz, dem ir - m agnit bilen gekdirilyan m etal
d iylcnde kislorod we dem ir kesgitli hasiyeti bolan sada m adda hokm iinde
goz oftiine getirilyar. Eger-de kislorod we dem ir haysydyr bir sada ya-da
<;yl§yrymly m addanyn diiziim ine giryar diyilse, onda kislorod we dem ir
him iki elem ent hokm iinde goz oniine getirilyar.
“H im iki elem ent” dii§iinjesini ulanm ak bilen sada w e gyl§yrym ly
m addalara a§akdaky yaly aydyn kesgitlem e berm ek bolar:
J?ol b i r e le m e n tin a t o m l a r y n d a n d u z iile n m a d d a l a r a s a d a
m a d d a la r diyilyar.
D iirli e le m e n tle rin a to m la ry n d a n diiziilen m a d d a la ra ?yl§yrym ly
m a d d a la r diyilyar.
H im iki elem entlerin him iki belgiler bilen belgilenilm egi, m addalaryn
diizum ini w e hasiyetini ow renm ekligi yenille^diryar. E lem entlerin §ertli
b elgilerini ilkinji bolup alhim ikler ulanypdyrlar. O lar oz dow riinde m alim
bolan m etallary (altyn, kiimii§, gur§un, m is, dem ir, sim ap, galayy) asm an
jisim le ri b ilen baglany§dyryp belgilapdirler. M ysal iigin a l t y n y - Giine,
kiim§i - A ya m enzedipdirler. Inlis alym y Jon D alton oz dow riinde ylm a
elem entlerin atom laryny igi diirli §ekilli tegelejikler bilen belgilem ekligi
g iriz ip d ir. B irn ag e w a g tla p h im ik le r §onun y a ly b e lg ile rd e n gin d en
peydalanypdyrlar, em m a bu §ekiller duziim ine kop atom giryan gyl§yrymly
m addalaryn m olekulalaryny belgilem ek iicin am atsyz bolupdyr. §w ed himigi
Y ens Y akow B erselius 1814-nji yylda him iki elem entlerin hazirki zam an
belgilenili§ini ylm a girizdi (7-nji surat).
 Y e n s Y a k o w B e rs e liu s

(1799-1848)
$w ed him igi, ol 1814-nji yylda himiki
elem entlerin hazirki zam an belgilenili§ini girizdi
we 45 elem entin atom m assalaryny kesgitledi.

I. A lh im iklerin belgileri

Ot S uw
OODQ
Altyn D em ir Kumii§ Simap K iikurt
II. D altonyn him iki beigileri

ОCD
W odorod A zot U glerod K islorod K iikurt F o sfo r D em ir

О ODGO 0D
Simap N a triy Suw A m m iak
J
U glerod oksidi
III. B erseliu sy n him iki belgileri

S (S ulfur) N (N itrogenium ) Fe (Ferrum )

Kiikiirt A zot D em ir

0 (C arboneum ) (O xigenium )
U glerod K islorod
7-nji surat. Himiki elementleri belgilemekligin ostifi
23
 O nun teklibi boyunga him iki elem cntler berlen elem entin latyn adynyn
ilkinji harpy ya-da ilkinji we sonky bir harpynyn birinin bilelikde getirilm egi
b ile n b elg ilen ily ar. M y sal iigin, w o d o ro d y n latynga ady h y d ro g e n iu m -
- gidrogenium H harpy, kiimii§ - argentum - argentum A g harplar bilen
belgilenilyar {1 -nj i j edw el).
H im iki elem entlerin atom larynyn oran kigidigine garam azdan, olaryn
m assasy bar. O laryn m assalarynyn ju d a kigidigini kabir dene§dirm eler bilen
dii§im dirm ek bolar. Y agny bir adam yn m assasy Y er togalagynyn m assa-
syndan nage esse kigi bolsa, w odorod atom ynyn m assasy hem yekeje
diinanin m assasyndan §onga esse kigidir.
H im iki elem entlerin in yenili bolan w odorod atom ynyn m assasyny
k ilogram da ya-da gram da anladyp alarys:
M a(H) = 0,000 000 000 000 000 000 000 000 001 663 kg, ba§gaga
1.66 • 1 0 27 kg ya-da 1,66 • 10'24 g. K islorod atom ynyn m assasy w odoro-
dynkydan, takm ynan, 16 esse uludyr. Y agny
Ma (O ) = 0,000 000 000 000 000 000 000 000 026 608 kg, ba§gaga
2.66 • 10 2л kg ya-da 2,66 • 10‘23g.
Bular yaly kigi sanlar bilen hasaplam alar gegirm ek am atsyz. Tonnalap
ondiirilyan oniimgilikde m illigram da, gram da, hatda kilogram da-da hasapla­
m alar gegirm eyarler. $onun iigin hem atom yn (w e m olekulanyn) m as-
salary ny olgem ek iigin ayratyn birlik ulanylyar. Ofia m assanyh atom
b irligi (m .a.b.) diyilyar. M assanyn atom birligi m assasy 12 m .a.b. den
b olan uglerod atom ynyn m assasynyn 1/12 bolegidir.
U glerodyn atom m assasyny (2,0 • 10_26kg) bilip, m .a.b.-nin m assasyny
kesgitlem ek bolar:

2,0 • 10 26 ,
1 m .a.b. = ------—----- kg = 1,66 ■ 10-27kg = 1,66 ■ 10 24g.

Elem entlerin atom m assasy bilen 1 m .a.b.-nin m assasynyn gatna§ygy

esasynda otnositel atom m assasynyn san bahasy tapylyar:

2-6 6 1 0 " : k g = l6 ; A I (H-) = 1-6 6 i r ” kg =

1 , 6 6 1 0 -7 kg r 1,66 10 kg

* H asaplam alar boyunga w odorod atom ynyn m assasy uglerod atom

nyn j - m assasyna takyk gabat gelyan daldir.
 Bu yerde A r - otnositel atom m assasy (O - kislorod, H - w odorod
atom lary iigin) (1-nji jedw el).

Kabir elem entlerin atlary, him iki belgileri we otnositel atom

m assalary
1 -n ji je d w e l

Himiki Himiki belgisi Himiki O tnositel atom

elem entin ady belgilerin m assasy
aydylysy (tegeleklenen)
•> Azot N En 14
Alyuminiy A1 Alyuminiy 27
Bariy Ba Bajiy 137
Bor В Bor 11
Brom a- Brom 80
Wodorod H A§ 1
Demir Fe Ferrum 56
Altyn Au Aurum 197
Iod I Iod 127
Kaliy К Kaliy 39
Kalsiy Ca Kalsiy 40
Kislorod О 0 16
Kremniy Si Silisium 28
Magniy Mg Magniy 24
M arganes Mn Marganes 55
Mis Cu Kuprum 64
Natriy Na Natriy 23
Simap Hg Gidrargirum 201
Gur§un Pb Plyumbum 207
Kiikiirt s Es 32
Kiimii$ Ag Argentum 108
Uglerod С Se 12
Fosfor p Pe 31
Ftor F Ftor 19
Hlor Cl Hlor 35,5
Sink Zfi Sink 65
 E le m e n tih o tn o site l a to m m assasy, o n u n a to m m a ssa sy n y n ugle-

1
r o d a to m y n y it - y y m a s s a s y n d a n (1 m .a .b .) nd g e e sse u lu d y g y n y

g o rke zyd r.
A m aly h a sa p la m alard a , ad at?a, o tn o site l atom m assa ulanylyar.
O tnositel atom m assasynyn hem -de atom m assasynyn, m assanyn atom
birlig in daki 61«jenili§i san taydan gabat gelyan hem bolsa, birinji ol^egsiz
u lulyk bolup, biri-birinden tapaw utlanyandygyny bellem ek gerek. M ysal
ii?in, w odorodyn atom m assasy 1 m .a.b., otnositel atom m assasy - 1,
kislorodyn atom m assasy - 16 m .a.b., otnositel atom m assasy - 16.
[H im ik i fo r m u la la r we o la ry n e sa sy n d a h a s a p la m a la r. Sada we
9yl§yrym ly m addalaryn him iki elem entlerin atom laryndan dtiztilendiginden
hem -de him iki elem entlerin belgilerinden ugur alyp, berlen m addanyn
diiziimine giryan him iki elem entlerin atom larynyn belgileri boyun^a himiki
f o r m u la n y g e tir ip g y k a rm a k b o la r. M y s a l ti^in, s u w u n h im i k i
f o r m u la s y n y g e tir ip c y k a r m a k g e r e k b o ls u n . S u w u n diiziim in in
w odorodyn we kislorodyn atom laryndan ybaratdygyna layyklykda, onun
him iki form ulasynda w odorodyn (H) w e kislorodyn (O) belgileri bolm aly.
M addanyn him iki form ulasyny yazm ak iigin onun diiziim ine dine haysy
elem entlerin atom larynyn giryandigini bilm ek yeterlik daldir. §ol atom laryn
na9e m ukdarda giryandigini bilm ek hem zerurdyr. Suwun diizum ine giryan
w od o ro d w e kislorod atom laryny a§akdaky yaly gorkezm ek bolar:

+ • • ------- _

Suwun diiziimine kislorodyn bir, w odorodyn bolsa iki atom y giryarler.

O nda suw un him iki form ulasyny H 2O gom ii§inde yazm ak bolar. W odoro­
dyn sag tarapynda a§akda yazylan 2 san indeks diylip atlandyrylyar. Himiki
form ulalarda indeks atom yn sanyny gorkezyar. E ger him iki form ulanyn
oniinden san goyulsa - ЗН 2О, onda ona koeffisiyent diyilyar. 1-lik san
indeksde-de, koeffisiyentde-de goyulm ayar. Indeksin ya-da koeffisiyentin
yerinde san yok bolsa, 1 diyip kabul edilyar.
/JDiymek, himiki formula himiki elem entlerin belgilerinin we indekslerin
iisti bilen m addanyn diiziim inin §ertli y a z g y sy d y rj'
 H im ik i fo rm u la n y n o k a ly § y H 2O - a § -ik i-o . E g e r-d e o n iin d e
koeffisiyent b ar bolsa, onda ilki §ol okalyar. ЗН 2О - iig-a§-iki-o. H im iki
elem entlerin b elgileri atlandyryly§y yaly ( 1-nji jed w e le seret) okalyar.
M addanyn him iki form ulasyna, adatga, m olekulyar form ula hem diyilyar.
Yagny h im iki form ula berlen m addanyn m olekulasyny em ele getiryan
elem entlerin atom larynyn sanyny anladyar. M olekulanyn m assasy hem
atom yn m assasy yaly, m assanyn atom birliginde anladylyar.
/ M a s s a n v n 'a to m b irlig in d e a n la d v ly a n m o le k u la n y n m a ssa sy n a
m adH anyn m o le k u ly a r m assasy diylyar.
M a d d a n y n o t n o s i t e l m o l e k u l y a r m a s s a s y b o ls a , b e r l e n
m a d d a n y n m a s s a s y n y n , m a s s a s y 12 m .a .b - e d e n b o la n u g le r o d
a to m v n y n 1/12 m a s s a s v n d a n nage esse u lu d y g v n v g o rk e z v a r.. /
M addanyn otnositel m olekulyar m assasy hem olgegsiz ululyk bolup,
ol Mr bilen belgilenyar.
H im iki fo rm ulalar bilen diirli hasaplam alar gegirilyar. §ol hasap-
lam alary gegirm ek iigin m adda barada, onun him iki form ulasy boyunga
nahili m aglum atlary alyp boljakdygy a§akdaky m ysallarda gorkezilyar:

1. Maddanyn himiki H20 CO2

formulasy

2. Maddanyn ady Suw K6mtirtur§y

gazy

3. Berlen maddanyn Suwun bir K.omtirtur§y

molekulasy molekulasy gazynyii bir
molekulasy

Hil diiziimi (berlen Suwun duziimine K6miirtur§y

madda haysy himiki giryan himiki gazynyn diiziimine
elementlerden elementler: wodorod (H) giryan himiki
duzulen) we kislorod (0) elementler: uglerod (C)
we kislorod (0 )

5. Mukdar diiziimi (ber­ Suwun molekulasy Komiirtur?y

len maddanyn dtizti- wodorodyn (H) iki, gazynyn molekulasy
mine her elementin kislorodyn (0 ) bolsa bir uglerodyn (C)
na?e atomy giryar atomyndan emele gelip, bir, kislorodyn (0 ) bolsa
we olaryn massa massa gatna§yklary: iki atomyndan emele
gatna§yklary) 2m (H ):m (0) = 2: 16= 1 : 8 gelip, massa
gatna§yklary:
m (C ): 2m (0)= 12 : 32 = 3 : 8
27
6.0tnositel molekulyar M,(H20 ) = 2 • 1 + 16= 18 Mr(CCh)= 12 + 2 • 16 = 44
massasy

7. * Maddanyn mukdary H2O m olekula- lmol CChmolekula - lm o l

(mol)

8. Molyar massasy М(НгО) = 18g/mol М(СОз) = 44g/mol

(M olekulyar gurlu§y bolm adyk m addalarda m olekulyar m assa §ertli

alynyar). j

1. O tn o s ite l m o le k u ly a r m a ssa n y n h a sa p la n y ly $ y
M esele. H im iki form ulasy N aC l (natriy hlor) bolan nah ar duzunyn
otnositel m olekulyar m assasyny hasaplam aly.
Qdziili$i. O tn o sitel m o lek u ly ar m assany hasap lam ak ii^in berlen
m addany em ele getiryan elem entlerin sanyny hasaba alm ak bilen, olaryn
otnositel atom m assalary jem len ily ar ( 1-nji jed w e le seret).
M r (N aC l) = 23 + 35,5 = 58,5

2. Cyl$yrymly m addalardaky himiki elem entlerin massa gatna-

^vklarynyn hasaplanyly$v
M esele. H im iki form ulasy N aC l bolan nahar duzunyn diiziim indaki
elem entlerin m assa gatna§yklaryny hasaplam aly.
Qozuli§i. B erlen m addanyn diiziim ine giryan elem entlerin otnositel
atom m assasyny w e sanyny bilip, §ol elem entlerin m assa gatna§yklaryny
k esgitlem ek bolar.
m (N a) : m (C l) = 23 : 35,5; 23 + 35,5 = 58,5.
B u nahar duzunyn 58,5 m assa boleginin 23 m assa boleginin natriy,
35.5 m assa boleginin bolsa hlordugyny anladyar. Ony islendik birlikde-de
(g, kg, t) anladyp bolyar. Y agny 58,5 gram nahar duzunyn 23 gram y natriy,
35.5 gram y bolsa hlordur.

3. C y lsy ry m ly m a d d a la rd a k y h im ik i e le m e n tle rin m a ssa p ay y -

ny n h asa p la n v ly § y
M esele. H im iki form ulasy C O 2 bolan kom iirtur§y gazynyn diiziim in­
daki him iki elem entlerin m assa payyny kesgitlem eli w e ony goterim de
anlatmaly.

* 7-8 - indiki sapaklarda ge^iler.

 Q 6ziili§i:
1) Kom urtur§y gazynyn otnositel m olekulyar m assasyny kesgitleyaris:
Mr ( C 0 2) = 1 2 + 1 6 - 2 = 44
2) E lem en tlerin m assa payyny hasaplayarys.
H asaplam ak iigin otnositel m olekulyar m assanyn san bahasy 1 diyip
kabul edilyar. O nda kom urtur§y gazynyn 44 m assa bolegi - 1.
U glerodyn 12 m assa bolegi - x , onda
4 4 : 12 = l : x

x = — = 0,275 ya-da 27,5% .

44
B u yerd en gdrnu§i yaly, gyl§yrym ly m addalardaky him iki elem entin
m assa p ay y onun m assasynyn b erlen m addanyn otnositel m o lek u ly ar
m assasyna gatna§ygy bilen tapylyar. Eger-de elem entlerin m assa payyny
cobilen belgilesek, onda

12
a t C) = 7 7 = 0,275 ya-da 27,5% ;
44

3 2
<y(0) = 7 7 = 0,725 ya-da 72,5% .
4 4

4. B erlen m a d d a n y n d u z iim in e g iry a n h im ik i e le m e n tle rin m a s­

sa p a y la ry b elli b o la n d a , h im ik i fo rm u la s y n y n g e tirip cykaryly$y
M esele. E ger-de berlen m addanyn diizum inin 2,04% -i w odorod,
32,65% -i kiikurt we 65,31%-i kislorod bolsa, onda onun him iki form ulasyny
getirip gykarm aly.
Qoziilisi: H im iki elem entlerin m assa payyny otnositel atom m assasy­
na gatna§dyryp, atom laryn san gatna§ygyny alarys:

M 04 д а : 3 2 ,6 5 6W .
1 3 2 16

H asaplam alaryn gorkezi§i yaly, berlen m addanyn duzum inde iki sany
w odorod atom y, bir sany kukiirt atom y we 4 sany kislorod atom y bar.
$ eylelikde, bu m adda him iki form ulasy H 2SO 4 bolan kiikurt kislotasydyr.

29
 Soraglar
1. Maddany dtizyan bolejikler barada nameler bilyarsiniz?
2. Himiki element dii§tinjesinden ugur alyp, sada we gyl§yrymly maddalary nahili
dii§imdirmeli?
3. Himiki elementlerin belgilenili§i barada nameler bilyarsiniz?
4. Himiki elementlerin otnositel atom massasy nahili kesgitlenyar?
5. Maddanyn himiki formulasy name?
6. Maddanyn otnositel molekulyar massasy nahili kesgitlenyar?
7. Cyl§yrymly maddalar bilen garyndylaryn nahili tapawudy bar?

§ 3 . H im iy a n y f l m u k d a r g a tn a § y k la r y

H im iki form ulalaryii diiziili§ini berlen m addanyn diiziim i boyunga

o w ren ip ba§ladyk. Y one him iki fo rm u lala r duziilende elem e n tlerin biri-
-biri bilen baglany§m ak kanunalayyklylygyna esaslanylyar. B u kanuna-
la y y k ly g y n m a n y sy n a dii§unm ek iigin a to m la ry n w a le n tlilik d iy lip
atlandyrylyan hasiyeti bilen tany§m ak yerliklidir. 1-nji jed w eld ak i kabir
elem entlerin w odorod bilen em ele getiryan birle§m elerinin form ulasyny
yazalyn:

HC1 H 20 NHj CH4

hlorw odorod suw am m iak m etan

Bu yerden gornti§i yaly, elem entler (hlor, kislorod, azot w e uglerod)

w odorodyn islendik sany bilen dal-de, eysem, kesgitli sany bilen baglany§yp,
birle§m eleri em ele getiryarler. Ba§ga birle§m elerde beyleki elem entler hem
edil §ular y aly hasiyetleri yiizc gykaryarlar. M uny dii§im dirm ek tigin hem
him iyada “ w a le n tlilik ” diyen du^unje ulanylyar.
B e rle n h im ik i e le m e n tin a to m y n y n b e y le k i h im ik i e le m e n t­
le rin a to m la r y n y n k e s g itli s a n y n y b ir le § d ir ip b ilm e k h a s iy e tin e
w a le n tlilik diyilyar. J
H im ik i b irle § m e le rd e w o d o ro d y n a to m y b e y le k i e le m e n tle rin
ato m larynyn b irin d en artygyny birle§dirip bilm eyar. $ o n u n iigin hem
w odorod bir walentli diylip kabul edilendir. D iym ek, elem entlerin w odorod
b ile n b irle § m e le rin d e , w o d o ro d y n n ag e a to m y n y b irle § d ire n d ig in e
layyklykda, §ol elem entlerin w alentliligini kesgitlem ek bolar. Y okarky
m ysalym yza seredelin:
 E d u a r d F ra n k le n d

(1825-1899)

Inlis him igi, 1852-nji yylda baglany§dyryjy guy?

barada dti§iinje girizdi w e atom yn §ol hasiyeti
sonra w alentlilik diylip atlandyryldy.

II I II III I IV I
HC1 H20 NH3 CH4
Bu yerden gom u§i yaly, hlor w odorod bilen birle§m esinde bir w alentli,
kislorod iki w alentli, azot ii? w alentli, uglerod bolsa dort walentlidir (Walent-
liligin san b ahasy rim sany bilen elem entin him iki belgisinin yokarsynda
goyulyar). K islo ro d hem , adatga, iki w alentlidir. H im iki elem entlerin
w alentliligini olaryn em ele getiryan birle§m elerinin form ulasy boyunpa
kesgitlem ek bolar. O nun ii^in §eyle diizgiinden ugur alynyar: b ir elem en tin
iihli a to m la r y n y n w a le n tlilik b ir lik le r in in s a n y b e y le k i e le m e n tin
ahli a to m la ry n y n w a le n tlilik b irlik le rin in s a n y n a d en b o lm a ly d y r.
§u diizgiine layyklykda birle§m elerin form ulasy Ьоуип?а elem entlerin
w alentliliginin kesgitleni Ii§ine seredelin:
1. H im iki form ulany yazyp, hem i§elik w alentli elem entin w alentliligi
goyulyar:

II I II II
CaO H2S N2Os АЬО з
2. W alentliligi belli elem entin w alentlilik birlik lerin in um um y sany
tapylyar w e yazgy edilyar:

a E m a
ii I и ii
CaO H2S n 2o 5 AbO
31
 3. B ey lek i elem e n tin w a le n tlilig in i h asa p la m ak iigin w a le n tlil
b irliklerinin um um y sany §ol elem entin indeksine bolim yar:

m И Щ
и о I II V II h i 11
Ca О H2 S n2o 5 A h Оз
$eyle hem elem entlerin w alentliligi boyunga him iki form ulalar diiziil-
yar. Onun iigin berlen himiki birle§mani em ele getiryan elem entlerin w alent­
liligini bilm ek zerur (2-nji jedw el).

K abir elem en tlerin walentliligi

2 -n ji je d w e l

Walentlilik H im iki elem entler Bellik

I H N a К Li hemi§elik
II Be M g C a Ba Zn walentlilikli
III A1 В elem entler

I w e II Cu tiytgeyan
II we III Fe, Co, Ni walentlilikli
II we IV Sn, Pb, С elem entler
III w e V P
II, III w e VI Cr
II, IV we VI S

H im iki form ula a§akdaky tertipde diiztilyar:

1. H im iki birle§m anin diiziim ine giryan elem entlerin him iki belgileri
yana§yk yazylyar:
NaO ZnC l BO
2. H im iki elem entlerin depesinde olaryn w alentliligi goyulyar:
I II II I III II
Na© Zn Cl B O
3. E lem en tlerin ik isin in hem w ale n tlilig in e boliinyan in kigi san
kesgitlenilyar:
 a s s
i и и i hi и
NaO Zn Cl BO
4. Sol sany elem entifi w alentliligine bolup, onun indeksi goyulyar:

i и и i h i ii
N a 20 Zn Ch B 2 Оз
Seylelikde, gutam ykly him iki form ulalar alynyar. Uytgeyan walentliligi
Ixtlun elem entlerin birle§m elerinin ady yazylanda, yayyn iginde elem entin
\snlentliligi gorkezilyar. M ysaliigin, C u O - m is in (II) oksidi, C u iO - m is in
(I) oksidi.
M a d d a n y n d iiziim in in h em iselik kan u n y . Y okarda him iki form ula-
l.n boyunga birle§m anin diiztim ine giryan elem entlerin m assa gatna§yk-
1,11 ynyn hasaplanyly§yna seretdik. Islendik m addany diizyan elem entlerin
iimssa gatna§yklary bolup, ol iiytgemeyar. M ysal iigin, FeS form ulasy bolan
ik’iiirift sulfidinde dem rin we kiikiirdin m assa gatna§ygy a§akdaky yalydyr:
£ . { \ ( F e ) : A r(S) = 5 6 : 3 2 = 7 : 4 ^ ^
M assa gatna§yklaryndan b elli bol§y yaly, FeS birle§m anin em ele
I'dm egi tigin dem ir bilen kiikurt 7 :4 m assa gatna§ygynda go§uly§malydyr.
I цсг-de 7g dem re 6g kiikurt go§sak him iki tasirle§m e gegerm i? Geger,
V Ане kiikiirdin 2 gram y tasirle§m a gatna§m an artykm ag galar. D iym ek,
Mrlesjmanin diiziim i iiytgem eyar. Bu yagday beyleki birle§m elerde hem
illi/iimine layyklykda §eyledir.
S eylelikde, h e r b ir h im ik i ta y d a n a ra s s a m a d d a n a h ili u su l bilen
u ly n y an d y g y n a b ag ly b o lm a z d a n , h em iselik d iiziim e e y e d in y
Muria m ad d alary n diiziim inin hem i§elik k an u n y diyilyar. Ol 1799-
I K()6-njy yyllarda fransuz alym y Z. Prust tarapyndan kesgitlenildi. Hazirki
wanlda uytgeyan dtiziim li m addalaryn bardygy bellidir.
Y okarky m ysalym yzda tasirle§m a gatna§yan sada m addalar ba§ga
1, vl^yrymly m adda ow riildiler. Uns berih: em ele gelen m addanyn diizii-
minddki m assa gainaqyklaryna (7 : 4) layyklykda m addalar tasirle§m a
\c ew ar bolyarlar. Tasirle§m a gatna§yan m addalaryn haysy hem bolsa
blri ^ol g atn a§ y k d a n k5p a ly n sa , o n u n kop a ln a n b o le g i tasirle§ m a
ци1п а § т а п g a ly a r (kiikiirdin arty k m ag aln an 2 g ra m y n y n tasirle§ m a

I Snrgyt№ 1250 33

1
 Z o z e f L u i P ru s t

(1754-1826)

Fransuz him igi, ol m addalaryn diiziim inin

hem i§elik kanunyny agdy.

gatna§m an galyandygyny bellapdik). B u yerden §eyle sorag yiize gykyar.

H im iki tasirle§m ede m addalar iiytgap, m assa iiytgem an galyarm y?
In lis him igi R .B o y l agyk gapda diirli m etallary g y zd y ry p , o lary
gyzdyrm azdan on hem -de son gekip goryar. N etijede, gyzdyrylandan son
m etallaryn m assasynyn artyandygyny kesgitleyar. 01 bu tejribelerin esa-

1 synda how anyn tasirini hasaba alm azdan, him iki tasirle§m anin netijesinde
m assa iiytgeyandir diyip yalny§ netije gykaryar.
Rus alym y M. W. L om onosow R. B oyldan tap aw u tly ly k d a agyk
gapda dal-de, tejribani yapyk gapda gegiryar hem -de tejribeden on we
soft igi m etal bolekli gabyn m assasyny gekip goryar. $ eylelikde, ol m etal

1 giiygli g y zd y ry la n d a onun how anyft b ir b olegi b ilen birle§ip, him iki

tasirle§m eden oft w e soft m assanyn iiytgem an galyandygyny subut edyar
(h o w a n y n b irle§ y an b o le g i k islo ro d , bu b a ra d a h o w a n y n diiziim ini
gegeniftizde ow renersiftiz). M. W. L o m o n o so w gegiren tejrib e le rin in
netijelerini kanun hokm iinde beyan etdi. M. W. L om onosow dan habarsyz

I fr a n s u z h im ig i A. L a w u a z y e h e m h im ik i ta s irle § m e d e m a s s a n y n
iiy tg e m e y an d ig in i k esg itled i. A ln an n e tije le rin esa sy n d a m ad d ala ry n
m assasynyn saklanm a kanunyny §eyle beyan etm ek bolar.
jH m iik i ta sirle $ m a g a tn a $ y a n m a d d a la ry n m a s s a la ry n y n je m i,
n e tije d e , em ele g e ly a n m a d d a la ry n m a s s a la r y n y n je m in e d e n d in j

I Munuft §eyledigine yonekeyje tejribede gozeggilik etm ek bolar. A gzy

yapyk kolba bir bolejik da§ salyp m assasyny gekm eli (8-nji surat). Sonra
kolbany giiygli gyzdyryp, da§yn heke ow riilyandigine gozeggilik etm eli we
kolbany yene-de gekip m assasyny kesgitlem eli. Ikinji gezek gekip him iki
tasirle§m eden son m assanyn iiytgem an galandygyna goz yetirm ek bolar.
M addalaryn m assasynyn saklanm a kanuny boyunga m adda iiytgeyar,
m assa bolsa iiytgem eyar. E ger m assa iiytgem eyan bolsa, onda ol haysydyr

I bir iiytgem eyan zadyn hasabyna bolm aly diyen netije gykarm ak bolar.
34

я
 8-nji surat.
Tejribeden on we son maddalaryn massasynyn kesgillenilifji

H ak y k atd an -d a, ato m lar him iki taydan boliin m ey an b o lejik d ig i iigin

iiytgem eyarler. O laryn sany tasirle§m eden on hem , son hem uytgem eyan-
digi tigin, um um y m assa hem iiytgem an galyar. M addanyn iiytgem egini
bolsa atom laryii orunlaryny galy§yandygy bilen dti§undirm ek bolar.
Y lym da m addalaryn m assasynyn saklanm a kanunynyn agylm agynyn
ylm yn osm egi, oniim gilikde diirli hasaplam alar gegirilip, alynyan onurnin
yitgisiz bolm agy, oniim ondurili§inin artm agy, hilinin gow ulanm agy tigin
ahm iyeti uly boldy. B u kanuny dogry am al etm egi gelejekde-de unutm an!
H im iki h ad ysalar barada dti§tinje alanym yzda, onun, adatga, him iki
tasirle§m e d iylip atlan d y ry ly an d y g y n y bellapdik. H im iki elem entlerin
belgilerinin bol§y, m addalaryn form ulalarynyn yazyly§y yaly him iki tasir-
le§meler hem yazgy edilip, ona him iki denlem eler diyilyar. B a§gaga|hiniiki
b e lg ile rin w e f o r m u la la r y n iisti b ile n h im ik i ta s iiie § m a n in § e rtli
ya/.pysvna h im ik i d en lem e diy ily ar^
^ H im ik i denlem e boyunga tasirle§m a haysy m addalaryn gatna§yp,
haysylaryn hem em ele gelyandigini kesgitlem ek bolar. H im iki denlem e
dtizulende haysy m addalar tasirle§m a gatna§yan bolsalar, olar denlem anin
gep tarap y n d a y azylyar.'M ysal tigin, uglerod w e kislorod ya-da fosfor we
kislorod tasirle§m a gatna§yarlar (gaz halyndaky sada m adda iki atom dan
dtiztilendir^
С + 0 2 ->
P + O 2 —>
D enlem anin sag tarapynda em ele gelyan m adda yazylyar:
С + 0 2 -> C 0 2
P + 02 P20 5
35
 ^D enlem ani gutam ykly yazm ak tisin m addalaryn m assasynyn saklan-
m a kanunyndan ugur alynyar. K anuna layyklykda atom laryn sany tasirle§-
m eden on w e son den bolm aly. B irinji denlem ede denligin iki tarapyndaky
atom laryn hem sany den (§onun ii^in ony gutarnykly gorm i§de diyip hasap
edip bolar). Ikinjide bolsa den dal. O ny denlem ek U9in denlem anin iki
tarapyndaky kislorodyn sanyna boliinyan in kigi sany tapm aly^ol san 10.
1 0 : 2 = 5 10 1 0 : 5 = 2
- ‘P + O 2 —> P2O5.
§ o l sany ( 10) k islo ro d atom ynyn sanyna bolhp, gorkezili§i yaly
kislorodyn oniinde koeffisiyentleri goym aly.
P + 5 0 2 -> 2P2Os.
K islorod atom larynyn sany denle§enden son, fo sfo r atom larynyn
sanyny hem denlem eli, yagny
4P + 5 0 3 -> 2P20 5
H im iki denlem eler boyun9a diirli hasaplam alar g e9irm ek m iim kin.
$ol h a sa p la m a la ra g e 9m ezden o n in 9a m ad d an y n m u k d ary b arad ak y
dii§iinja seredelin. Ol ya-da beyleki him iki tasirle§m a iki taraplayyn baha
berm ek bolar. B irinjiden, him iki tasirle§m a haysy m addalaryn gatna§yp,
haysy m addalaryn em ele gelendigini kesgitlem ek. Bu onun hil gorkezijisi.
Ikinjiden, §ol m addalaryn galyndysyz nahili m assa gatna§ygynda tasir-
le§endigini we na9e m ukdarda m addalaryn em ele gelendigini kesgitlem ek,
bu o nun m u k d ar g o rk ezijisid ir. H im iki tasirle§m elere m u k d ar taydan
9em ele§m ek dine bir m assa gatna$yklary dal, eysem , seredilyan tasirle§m a
gatna§yan bolejiklerin (atom laryn, m olekulalaryn) san gatna§ygyny hem
goz oniinde tutyar. M ysal ii9in, w odorodyn kislorodda yanyp, suw em ele
getiryan yagdayyna seredelin:
M assa gatna§ygy:
2H 2 + 02 = 2H 20
2m olekula lm o le k u la 2m olekula
B olejiklerin san gatna§ygy:
2H 2 + 02 = 2H 20
4m .a.b. 32m . a.b. 36m .a.b.
Eger-de haysydyr bir him iki tasirle§m a bolejiklerin (atom laryn, m ole­
k u lalary n w e b ey l.) san y n a lay y k ly k d a sered ilse , on d a “ m ad d a n yn
m ukdary” diyen dii§iinjani (adalgany) ulanm aklyk m aksada layykdyr.
i Maddanyn mukdarynyii birligine mol diyilyar. Mol, bu 0,012 kg
(ba§ga?a 12 gram) uglerodda uglerod atom larynyn na^esi bar bolsa,
»onga b o l e j i k l e r i ( a t o m l a r y , m o l e k u l a l a r y w e b e y l.) s a k l a y a n
in a d d an y n m u k d a ry d y r.
Y a -d a m o l b u 6,02 • 1 023 s a n y m o l e k u l a l a r y , a t o m l a r y w e
beyleki b o le jik le ri s a k la y a n m a d d a n y n m u k d a r y d y r .^
6,02 • 1023 - bu sana italiy an alym y A .A w ogadronyn horm atyna
Awogadro hem i§eligi ya-da A w ogadro sany d iy ily ar (bu barada sonky
sapaklarda aydylar). Y agny:

u = 6,02 • 1023 mol 1 y a-d a '

/I _ 6,02 • 1° И. - 6 02-1023т о Г ' j;

14 1 mol '
Him iki tasirle§m elerin denlem eleri boyunga hasaplam alar gegirilende,
m addalaryn mol m ukdary bilen bilelikde m assa m ukdary hem hasaba
alynyar. Sebabi tejribede, oniim gilikde ol ya-da beyleki m addalar bilen i§
sal§ylanda mol olgeg birligi dal-de, eysem , gram , kilogram y a-d a to n n a
yaly olgeg b irlikleri kop ulanylyar. $eyle hem haysydyr bir m addalaryn
mol m ukdarlary (bolejiklerinin sany) den bolsa-da, olaryn m assa m ukdary
iiytge§ikdir. Sebabi her bir bolejigin (atom , m olekula we beyl.) m assasy
diirludir (him iki elem entlerin otnositel atom m assasy baradaky dii§iinja
ser.). O nda m addanyn mol m ukdary bilen m assa m ukdarynyn arasynda
nahili arabaglany§yk barka? § eyle arabaglany§ygy yola goym ak iigin
inaddanyn “m o lya r m a ssa sy” diyen du§unje ulanylyar.
* M a d d a n y n m o ly a r m a s s a s y (M ) m a d d a n y n n ia s s a s v n y n (m )
o nuii degi§li m u k d a ry n a (я ) b o la n g atn a$ y g y n a d e n d ir: /
.. m
M = —.
n

I Mysal iigin, M (CO ,) = = 22 8 - = 44 g/mol. v

v 2 3 mol 2 mol 1 mol 0,5 mol 4
G 6rnii§i yaly, m addanyn m olyar m assasy berlen m addanyn 1m olunyn
ya-da 6,02 • 1 023 sany bolejiginin m assasyna san taydan dendir.
D iym ek, m addanyn m olyar m assasy onun 1 m olunyn m assasydyr.
Onun birligi g/m ol. M ysal iigin, М(Ог) = 32 g/m ol, M (C O :) = 44 g/m ol,
M (C ) = 12 g/m ol.
37
 Y atd a saklan: M olyar m assa san taydan atom laryn w e m olekula-
laryn m assalaryna (m .a.b-de), §eyle hem m addalaryn otnositel m olekulyar
m assasyna dendir (3-nji jedw el).

O tnositel atom , m olek u ly ar we m olyar m assalaryn

ululyklary

3 -n ji je d w e l

M addanyn Atomlaryn we Otnositel Molyar massa lmolunyft

formulasy molekulalaryn atom (Ar) (M, g/mol) massasy
m assasy we molekulyar (g)
(m.a.b-de) massa (Mr)

H2O 18 18 18 18
H2 2 2 2 2
02 32 32 32
CO2 44 44 44 44
NHa 17 17 17
N2 28 28 28
. 28. 1
Indi bolsa him iki denlem eler boyunga hasaplam alar gegirelin. Geljekde
him iki tasirle§m eler barada has gini§leyin dii§iinje alyp, diirli hasaplam alai
gegirersiniz. §o l diirli hasap lam alary n y za ba§langyg hokm iinde sadaj:i
m ysallara yiizlenelin.
^ 1-nji mysal. W odorod k islo ro d d a yakyldy, n etijed e 0,5 m ol suw
alyndy.
2Нг + 0 2 - » 2 H ;0
E m ele gelen suw uii m assasyny kesgitlan.
C ozulifi: M addanyn m assasy bilen m ukdaryny baglany§dyryan ulu-
lyk m olyar m assa bolup, onun form ulasy

B u yerden m = M • n. m = 18 g/m ol • 0,5 m ol = 9g.

Jogaby: 9 g.
 2-nji mysal. 4 g w odorod k islo ro d b ilen ta s irle p n a gatna§dy we
Ill'll |odc suw em ele geldi.
2H 2 + 0 2 -» 2H 20
I ;isirle§ma gatna§an w odorodyn m ukdaryny kesgitlan.
(,'o zu li$ i:

M = — , bu yerden n = — = — — — = 2,0 m ol.

n M 2g /m o l
Jogaby: 2,0 m o l. , 1
Д-riji mysal. 12 g w odorod k islorodda yanyp, suw em ele getirdi.
2H 2 + 0 2 -» 2H 20
I m ele g elen suw un m assasyny w e m ukdaryny kesgitlan.
(, oziilifi: 1) 3 -njijedw eli peydalanyp, him iki tasirle§m anin denlem esini
• /ill-1liiky yaly m assa gatna§ykda yazyp bolar:
12g x g
2H 2 + 0 2 -» 2H 20
4g 36g
Yagny 4 g w odorod yan an d a 36 g suw em ele gelyar.
12 g w od o ro d yananda x g suw em ele gelyar.
Hu yerden jc-i tapalyn:

i= M = 108g.
4g

2) M form uladan n = — = ^ ^ - = 6,0 mol.

n M 18g/mol
Jogaby: E m ele gelen suw un m assasy 108 g, m ukdary 6,0 m ol.
4-nji mysal. Eger-de w odorody yakm ak U9in 8 g kislorod sarp edilen
IhiImi, onda em ele gelen suw un m ukdaryny kesgitlem eli.
(,'i)zuli§i: H im iki tasirle§m a gatna§an m addalaryn m assasy n y we
iniikclnryny 3-nji jed w e ld e n peydalanyp alarys:
2 H 2 + 0 2 ^ 2H 20
32g 2m ol
8g - x mol
8g - 2mol л , . „
O nda x = ----- -------= 0,5 mol H 20
32g
Jogaby: E m ele gelen suw un m ukdary 0,5 m ol.
39
 Soraglar
1. Walentlilik name?
2. Haysy elementlerin walentliliklerini bilyarsiniz?
3. Birle§melerin formulasy boyunga elementlerin walentliligi nahili kesgitlenyar?
4. Hemi§elik we uytgeyan walentlilikli elementler barada nameler bilyarsiniz?
5. Maddanyn diizuminin hemi^elik kanuny nahili kesgitlenyar?
6. Maddalaryn massasynyn saklanma kanuny nahili kesgitlenyar?
7. Maddalaryn massasynyn saklanma kanuny tejribanin tisti bilen nahili subut
edilyar?
8. Himiki denleme diyip nama aydylyar?
9. Himiki denlemani gutarnykly we takyk yazmak iigin haysy kanundan ugur
alynyar?
10. Maddanyn mukdar birligi name?
11. Maddanyn molyar massasy diyip nama dii$unyarsiniz?
12. Molyar massa san taydan haysy ululyklara den?

§ 4 . H im ik i ta s i i ie § m e l e r i n g o r n u § le r i

У
H im iki tdsirle^m elerih, esasan, dort gornu§i bolup, olar: 1) birle$me\
2) dargam a; 3) orun tutm a\ 4) orun Qaly§ma tasirle§m eleridir.
Iki w e ik id e n k o p s a d a y a -d a gvl§yrym ly m a d d a la r d a n b asg a
b i r g y l$ y ry m ly m a d d a n y n e m ele g elm eg i b ile n g eg y an ta s irle s m ii
b irle$ m e tasirle$ m esi diyilyar. M ysal iigin, w odorod bilen kislorodyn
birle§ip, suw un em ele gelm egi birle§m e tasirle§m esinin n etijesinde bolup
gegyar.
^ 2H 2 + 0 2 —> 2 H 20 .
B ir gyl$yrym lv m a d d a d a n iki w e ik id e n kop sa d a y a -d a gyl$y-
ry m lv m a d d a la ry n em ele gelm egi b ilen gegyan ta sirlesm ii d a rg a m a
ta sirle $ m e si diyilyar. M ysal iigin, suw un d argam agy §eyle tasirle§m e
arkaly gegyar:
2 H , 0 -------Hemig- cl. акуту > 2 ^ + 0 ,

V
S a d a w e gyl§yrym ly m a d d a la ry n a r a s y n d a , gyl§yrym ly m a d d a n y
d tizy an h im ik i ele m e n tle rin b irin in a to m y n y n o rn u n y s a d a m a d d a n y n
ato m y n y n tu tm a g y bilen gegyan tasirlesm ii o ru n tu tm a tasirle§ m esi
diyilyar. M ysal iigin, m isin duzlarynyn erginine dem ir tasir etdirilende, misin
o m uny dem ir tutup, dem rin duzy em ele gelyar:
 Fe + C u C h —» F eC b + C u
Iki san y ?yl$yrym ly m a d d a la ry n , a ra s v n d a d iiziim b o le k le rin in
<;aly§m agy b ile n g e l y a n t a s i r l e § m a o r u n c a ly $ m a ta s ir le $ m e s i
d iy ily ar. M ysal iipin:
F e20 3 + 6HC1 -> 2F eC l3 + 3H 20

Soraglar
1. Himiki tasirle§melerin g6rnu§lerini aydyn we olara mysal getirin.
2. Birlesjme tasirle§mesi name?
3. Orun ?aly?ma tasirle§mesi name?

H a s a p l a m a g a d egi$li m y s a l l a r

I. H im ik i fo r m u la la r b o yunga m a d d a la ryn o tn o s ite l m o le k u ly a r

m a s s a la r y n y h a sa p la m a k
1. H im iki form ulasy H2SO4 bolan kiikiirt kislotasynyn otnositel m ole­
kulyar m assasyny kesgitlem eli. D uziim indaki elem entlerin m assa gatna§yk-
laryny, o lary n m assa payyny hasaplam aly w e goterim de anlatm aly.
2. H im iki form ulasy CaCCh bolan duzun otnositel m olekulyar m as­
sasyny k esg itlem eli. O nun diiziim indaki elem entlerin m assa gatna§yk-
laryny, olaryn m assa payyny hasaplam aly w e goterim de anlatm aly.
3. H im iki form ulasy N aH C O i bolan iym it sodasynyn otnositel m ole­
kulyar m assasy n y kesgitlem eli.
4. H im iki form ulasy N H 4N O 3 bolan am m iak selitrasy diylip atlan-
dyrylyan azot dokiininin otnositel m olekulyar m assasyny kesgitlem eli. Onun
diiziim indaki elem entlerin m assa gatna§yklaryny hasaplam aly.
5. H im iki form ulasy C aO bolan sonm edik hekin otnositel m olekulyar
m assasyny kesgitlem eli. O nun diiziim indaki elem entlerin m assa gatna§yk-
laryny, o lary n m assa payyny hasaplam aly w e goterim de anlatm aly.
6 . H im ik i fo rm u la sy K C IO 3 b o la n b e rto le t d u z u n y n o tn o s ite l
m olekulyar m assasyny kesgitlem eli. O nun diiziim indaki elem entlerin m assa
g a tn a § y k la ry n y , o la ry n m a s s a p a y y n y h a s a p la m a ly w e g o te rim d e
anlatm aly.
7. H im iki form ulasy C a(O H )2 bolan sonen hekin otnositel m olekulyar
m assasyny kesgitlem eli. O nun diiziim indaki elem entlerin m assa gatna§yk-
laryny, o lary n m assa payyny hasaplam aly w e goterim de anlatm aly.
8. E g er-d e berlen m addanyn diiziim inin 5% -i w odoroddan, 35% -i
azotdan w e 60% -i kisloroddan ybarat bolsa, onda onun him iki form ulasyny
41
getirip gykarm aly. B u form ula boyunga m addanyn otnositel m olekulyar
m a ssa sy n y k e s g itle m e li. § o l m ad d a n y n n ire d e o n d u rily a n d ig in i w e
ulanylyandygyny aydyp berin.
9. E ger-de berlen m addanyn diiziim inin 1,6%-i w odoroddan, 22,2% -i
a z o td a n w e 7 6 ,2 % -i k is lo ro d d a n y b a r a t b o ls a , o n d a o n u n h im ik i
form ulasyny getirip gykarm aly. B u form ula boyunga m addanyn otnositel
m olekulyar m assasyny kesgitlem eli. §ol m addanyn haysy oniim gilikde gig
m al bolup hyzm at edyandigini ow renin.
10. E ger-de b erlen m addanyn 17,7% -i w o d o ro d w e 82,3% -i azot
bolsa, onda onun him iki form ulasyny getirip gykarmaly. B u form ula boyunga
m addanyn otnositel m olekulyar m assasyny kesgitlem eli. B u m addanyn
haysy oniim gilikde gig m al bolup hyzm at edyandigini ow renin.

II. H im ik i d e n le m e le r boyunga h a sa p la m a la r
1. K om ri kislorodda yakyp, kadaly §ertlerde 44,8 / kom iirtur§y gazy
alyndy:
С + 0 2-» C0 2
E m ele gelen gazyn m ukdaryny kesgitlem eli.
2. E ger-de kom ri yakm ak tigin 32 g kislorod sarp edilen bolsa, onda
em ele gelen kom iirtur§y gazynyn m ukdaryny kesgitlem eli.
3. A zodyn w odorod bilen tasirle§m esinin him iki denlem esi §eyle
anladylyar:
N 2+ 3H 2 -> 2N H 3
E ger-de tasirle§m anin n etijesinde 4 m ol am m iak alynyan bolsa, onda
tasirle§m a gatna§an azodyn w e w odorodyn m assasyny kesgitlem eli.
4. K tikiirt kislorodda yananda kiikiirt (IV ) oksidi em ele gelyar:
S + 0 2 -» s o 2
E ger 48 g kiikiirt kislorodda yakylan bolsa, onda em ele gelen kiikiirt
ok sid in in m assasyny w e m ukdaryny kesgitlem eli.
5. H em i§elik elektrik akym ynyn tasiri n etijesinde suw w odoroda we
kisloroda dargadylyar:
2H 20 -> 2H 2 + O 2
E ger-de 48 g suw dargadylan bolsa, onda em ele gelen w odorodyn
w e k islorodyn m assalaryny w e m ukdarlaryny kesgitlem eli.
6. F osfor kislorod bilen tasirle§yar, onun him iki denlem esi a§akdaky
yaly anladylyar:
4P + 5 0 2 -> 2P 2O 5

42
 E ger-de tasirle§m a 2,5 m ol kislorod gatna§an bolsa, onda em ele gelen
ontim in m assasy n y w e m ukdaryny kesgitlem eli.
7. H ek da§y g yzdyrylanda dargam a tasirle§m esi gegyar, onun him iki
denlem esi a§akdaky yaly anladylyar:
СаСОз -> CaO + C 0 2
E ger-de tasirle?m ede 112 g hek (C aO ) alnan bolsa, onda sarp bolan
hek da§ynyn (C a C 0 3) m assasyny w e m ukdaryny kesgitlem eli. г
8. A §akdaky tasirle§m elerin him iki denlem elerini yazyn.
Z n + O 2------>
A1 + S ------->
Fe + C l2------>
Си + O 2------>
9. A § akdaky tasirle§ m eleri g u tarn y k ly yazy n w e k o effisiy en tleri
g o yun. O lary n h er b irin in h ay sy gornii§daki tasirle§ m a degi§ lid ig in i
kesgitlan.
H2 + ? —> H 20
FeS - » Fe + ?
Zn + ? - ^ Z n C b + H 2t
N aO H + HC1 -> ? + H 2O
10. K is lo ro d y n d iirli m e ta lla r b ile n ta s irle § m e le r in in h im ik i
denlem elerini yazyn.

Himiya otagynda i$Ienilende howpsuzlyk tehnikasynyn

diizgtinleri

§ u a§ ak d ak y d iizgiinleri b e rja y etm ek h im iy a o tag y n d a i§leyan

okuw gylar iigin hokm andyr.
1. H im iya otagynda am aly w e tejribe i§lerini gegirm ek iigin nah m ata-
dan edilen ak haladyn bolm aly. H aladyn uzynlygy dyzdan birazrak gegmeli
we iligi on tarapyndan ildirilyan bolm aly.
2. I§i yerine yetirm age giri§m ezden ozal, okuw kitabyndan onun gegi-
rili§ yzygiderligini gowy owrenm eli. Elektrik gyzdyryjylar, himiki enjamlar,
him iki m addalar we erginler bilen how psuz i§ saly§mak barada m ugallym yn
beren ahli gorkezm elerini berjay etm eli.
3. I$e tay y ar edilen abzaly hokm an m ugallym a gorkezm eli.
4. B erlen i§e degi§li bolm adyk islendik tejribani ozba§dak gegirm ek
gadagan.
43
 5. Islendik m addalaryn w e erginlerin tagam yny dadyp gorm ek, iym ek,
igm ek, him iki gaplardan suw i^m ek, n ahar iym ek diiypgoter gadagan.
6. M ugallym yn rugsady bolm asa, otaga islendik m addany getirm ek
we otagdan akitm ek gadagan.
7. T o ta n lik d e su w u k ly k y a -d a g a ty m a d d a d o k iilse , bu b a ra d a
m ugallym y habardar etmeli. Islendik dokiilen m addany ozba§dak yygnam ak
gadagan.
8. M ad d a la r b ilen i§laninizde seresap bolu n , o lary n ten in ize w e
g eyim inize degm ezligine esew an bolun.
9. Igi erginli giiy§elerin w e gury m addaly g aplaryn ag zy n y a?yk
goym an.
10. T ejrib e i§ lerin d e u la n y lja k m a d d a la ry az m u k d a rd a alm aly.
M addalary kop alyp, artygyny ^iiy^a yzyna guym ak bolm ayar.
11. P ro b irk a d a g y z d y ry lja k m a d d a la ry a z rak m u k d a rd a alm aly.
S uw uklyklary probirkanyn 1/3 gow rum ine 9enli guym ak bolar.
12. Diirli m addalar saklanyan 9tiy§elerin gapaklaryny, dykylaryny
galy^m ak bolm ayar. Bu yagdayda m addalar hapalanyar.
13. Tejribe g efirm e k iigin dine arassa him iki gap lard an peydalanyn.
14. Ciiy§edaki suw uklygy probirka guyanynyzda y arlykly tarapy elin
ayasynyn a§agynda bolm aly, yogsa, yarlyga suw uklyk degip zayalanm agy
miimkin.
15. Gyzdyrylyan abzaldaky gaz gegiriji turbajyk suwa goyberilen bolsa,
gyzdyrm any bes etm ezden oniirti turbajygy suw dan gykarm aly. B olm asa
abzal suw y ozune sorar w e ayna gap dowler.
16. A ynany gorayjy aynekli i§lap bejerm eli. Eline m ata bolejigini alyp,
ayna turbajygyn igelenen yerinden dow m eli. A yna turbajygyn dow len yiti
ujuny oda tutup ya-da nazdak kagyzy bilen i§lap kiiteltm eli.
17. Suw uklygy dine yuka diw arly ayna gapda gyzdyrm aly.
18. G yzgyn suw uklygy galyn diw arly ayna gaba guym ak bolm ayar.
Ciinki onun ?at a?yp dow iilm egi m iim kin.
19. A gzy a?yk ayna gapda suw uklyk g y zd y ry lan d a onun agzyny
oztinden w e yolda§laryndan sow a saklam aly. G aynap duran suw uklygyn
gapdan purkiilip ?ykyp, iistiine w e yuziine sygram agy m iim kin.
20. L itiy , n a triy m eta lla ry n y k esm e k lig i w e o k sid g a tla g y n d a n
arassalam aklygy gin ayna gapda kerosin gatlagynyn a§agynda gegirm eli.
21. M addanyn ysyny takyklam ak iigin guylan gabyn agzyna burnuny
eltip y sg am aly dal. G azlardan w e b u g lard an dem alm ak ly k dem aly§
 9-njy surat. N litany $ maddanyn ysy bilen tany§ Ъо1пщу

yollaryny gyjyndyryp biler. Y sgap gorm ek tigin gabyn dykysyny ayyrm aly
we gabyn agzyndan bum una tarap elin bilen yelpem eli (9-njy surat). $eyle
edilende b u m u n a gazyn akym y urm an, onun how a bilen garyndysy geler.
22. K iilke, tirgiin gornu§li m ad d alary giiy§eden susg u g jag azd an ,
gem gejikden, p robirkadan pey d alan y p alm ak rugsat edilyar.
2 3 . M a d d a n y su w d a e r e d e n in iz d e p ro b irk a n y n a g z y n y ba§am
barm agynyz bilen tutup suw uklygy gary§dyrm an w e ony berk silkelem an.
Sebabi suw uklygyn barm agynyzyn derisine zyyan yetirm egi w e §onun yaly-
-da m addanyn h apalanm agy m iim kin. P robirkany gep elin bilen tutm aly
w e sag elin barm agy bilen onun a§ak b oleginin gapdalyna gytaklayyn
kakm aly (1 0 -n jy surat) ya-da p robirkany sag elinde tutup, onun diiybiini
iki yana yram aly.

\10-fijy surat. Probirkada suwuklygyn gary§dyryly$y

45
 24. G aty a'§garyn terezide gekiljek m ukdaryny plastm assadan ya-da
farfordan edilen gem gejiklerden peydalanyp, gapdan alm aly. Bu i§ iigin
m etal gem gejikden peydalanm ak ya-da angary gabyn agzyndan dokm ek
gadagan. B ugartm ak iigin ulanylyan farfor jam jagaza angary salyp, terezide
gekm eli. B u i§ iigin kagyzy peydalanm ak gadagan.
25. K islotalar w e a§garlar bilen i§lenilende seresaplylygy berjay edin.
Eger elinize ya-da geyim inize kislota ya-da a§gar ergini degse, onda hayal
etm an, ony kop suw bilen gow y yuw un.
26. K islotalar suw bilen garylanda hemi§e §u a§akdaky diizgiin berjay
edilyar: kislotany ingejik akym bilen hayaljakdan suw un iistiine guym aly,
em m a tersine etm eli dal.
27. A yna turbajygy dyka girizm ek iigin dykyny gep elinde saklam aly
we sag elin bilen ayna turbajygy ona tow lap girizm eli ( 1 1-nji surat). $onda
ayna turbajygyn ujuny ayana direm eli dal. E ger-de dyky rezinden bolsa,
ayna turbajygy suw bilen ollem eli ya-da g liserin galmaly.

28. G yzdyryjy enjam lardaky, elektrik akym ynyn ge§m esindaki, abzal-
lardaky we §una m enze§ i§lerdaki ahli yiize gykan kem giliklerden m ugal-
lym y habardar etm eli. Bu kem gilikleri ozba§dak dtizetm ek gadagan.
29. G yzdyryjy enjam lary gozeggiliksiz goym ak gadagan. I§ tam am la-
nandan son hokm an elektrik gyzdyryjylary elektrik akym ynyn ge§mesinden
ayyrm aly.
30. D erm anhana gutujygynyn we yangyn sondiiriji seri§delerin nirede
yerle§yandigini bilm eli w e ondan peydalanm agy ba§armaly.
31. M ugallym yn gorkezm esi boyunga i§ gutarandan son, i§ yerini
tertibe salm aly.
 Himiya otagynda tejribe i$leri ge^irilende ulanylyan gurallar
bilen tany§mak we olaryn ulanyly§ usullaryny owrenmek

G erekli en ja m lar we m addalar: spirt gyrasy, Teklyunyn w e B unze-

nin gaz yanyjysy, elektrik peji, gyzdyrm ak iigin niyetlenen suw w e gageli
gap, kolba, probirka gyzdyryjy, m etal §tatiw, probirkalar, probirka tutgujy,
p robirkalary yerle§dirm ek iigin abzal (§tatiw), tekiz diiypli kolba, togalak
diiypli kolba, B unzenin kolbasy, E rlenm eyerin konus gom ii§li kolbasy,
W yursyn kolbasy, gysga w e uzyn turbajykly guyguglar, dam jalayjy we
boliiji guyguglar, gorayjy guygug, Byuhnerin guygujy, himiki bulgur, Libihin
sow adyjysy, allonz, asbestlenen tor, tekiz ayna bolegi, farfor w e m etal
tigel, farfor jam jag az, sokuda§jagazly sokujyk, otlugop, etil spirti, suw.

Ц т y e r in e ye tiriliq i
1. S p ir t g y r a s y b ilen i§ le m e g in ta r le r i. Y a ln y n g u r lu $ y n y
ow renm ek
a. S p ir t g yra sy n yh g u rlu § y
S p ir t g y ra s y s p ir t g u y u ly a n
gapjagazdan, m etaldan yasalan yasy
tegelekli turb ajy k d an w e onun iginde
y e rle § y a n p e lte d e n h e m -d e g a p a -
jy k d an y b aratd y r (12-nji surat). Spirt
g u y u ly an g ap jag a z g aly n ay n ad an ,
seyrek y ag d aylarda alyum iniy, dem ir 12-nji surat.
m etallaryndan yasalyar. Spirt gyrasy: a-gapajyk, b-yasy
b. S p ir t g yra synyh i$e ta yya r- tegelekli turbajyk, g-pelte,
d-gapjagaz
la n y ly s y
S p irt g y ra sy n a g u y g u jy n k o m eg i b ile n o n u n g ap ja g a z y n y n 2/3
gow riim ine genii etil spirtini guym aly. N ah sapakdan ya-da pam ykdan
edilen p eltan i tu rb ajygyn iginden gegirm eli. P elte gaty pugta bolm an,
salparyp hem yatm an, turbajygyn iginden arkayyn gegip bilmelidir. Peltanin
ujuny gaygy bilen kesm eli w e otlam azdan ozal peltani spirt bilen ollem eli.
Sonra spirt gyrasynyn gapajygyny geydirm eli.

47
 g. S p ir t gyra syn yn y a k y ly s y w e sd n d u rili§ i
Spirt gyrasyny otlugop ya-da ba§ga bir yanyp duran gop bilen yakyn
w e gapajygyny geydirip sondtirin.
Spirt gyrasy bilen i§lenende berjay edilm eli dtizgtinler:
1) spirt gyrasyny beyleki spirt gyrasyndan yakm ak gadagan, gtinki
spirtin dokulm egi w e y angynyn dorem egi m iim kin.
2) yanyp duran spirt gyrasyny utlap ogtirm ek gadagan. §eyle edilende
spirt gyrasynyn igindaki spirte ot dii§iip yangynyn dorem egi m iim kin.
3) spirt gyrasynyn gapagyny yapm an goym ak gadagan. Sebabi, spirt
gyrasynyn gapagy yapylm asa, spirt pelte arkaly bugaryp gutarar.
d. S p irt g yra sy n y ya k y p , onun y a ln y n a syn e d ilifi
01 tig bolekden duryar (13-nji surat). P eltanin edil usttindaki birinji
boleginin yalny yagty daldir, gyzgynlygy hem yokary daldir. Ikinji - ortaky
b olek yalnyn in yagty w e gyzgyn yeridir.

13-nji surat. Yalnyn gurlufy: a- yagty dal we gaty gyzgyn dal yeri, b-ifi yagty
we gyzgyn yeri, q-ongakly yagty dal we in gyzgyn yeri

Spirt gyrasynyn in gyzgyn yeri yalnyn tigunji bolegidir. Bu yerde yalyn

ongakly yagty daldir. G yzdyryljak probirkany yorite tutgug bilen (14-nji
surat) ya-da kagyzy birnage gezek eple§dirip edilen tutgug bilen saklap,
spirt gyrasynyn yalnynyn in gyzgyn tigtinji boleginde iki yana gaykap ya-
da aylap gyzdyryn.

14-nji surat. Probirka tutgujy: a-agagdan, b-metaldan

 Spirt gyrasy bilen gyzdyrylanda b erjay edilm eli duzgiinler:
1) gyzdyrylyan probirkanyn diiybtini spirt gyrasynyn peltesine degir-
mek gadagan. Has sow uk w e gyg probirkanyn gyzgyn pelta degip dowiil-
megi miimkin;
2) igi gyzgyn gaty m addaly probirkany stolun iistiinde goym ak gada­
gan. O ny asb estlen en torun iistiinde goym aly. Igi suw uklykly gyzgyn
probirkany p ro birka goyulyan agag §tatiwde goym aly;
3) ayna gapdaky suw uklygyn derejesinden yokary bolegini, §onun
yaly-da igi gyg dam jajykly bo§ gaplary gyzdyrm aly daldir.
4) tekiz ayna bolegindaki ergin gyzdyrylanda ilki aynanyn ahli yerini
den gyzdyrm aly, sonra erginli yerini gyzdyrm aly.

2. G a z y a n y jy e n ja m la r b ilen i§lem ek
H im iyadan tejribe i§ler gegirilende gaz yanyjy enjam laryn iki gomii§i,
yagny T eklyunyn w e B unzenin gaz yanyjysy (15-nji surat) ulanylyar.

15-nji surat. Gaz yanyjylar: a-Bunzenih gaz yanyjysy, b-Teklyunyn gaz

yanyjysy

G az yanyjynyn a§agyndaky turbajyk arkaly gaz gelyar, ayratyn de§ik

arkaly (B unzenin gaz yanyjysynda) ya-da yorite y§ arkaly (Teklyunyn
gaz y anyjysynda) how a gelyar. G az yanyjyny yakm ak Qgin yanyp duran
otlugopi onun de§igine eltm eli w e gaz kranyny hayallyk bilen agmaly. Gaz
yanyja how a az barsa, yalnyn tem peraturasy peselyar w e renki sary bolyar.
Y alnyii ren k siz w e tem p eratu rasy n y n yokary bo lm ag y iigin how anyn
berli§ini sazlayjyny agmaly. G az bilen how a nadogry gatna§ykda garylsa,
onda gaz y anyjyda “bokiip du ran ” yalyn em ele gelyar. G az bu yagdayda
gaz yany jy n y n iginde yanyar. §eyle yagdayda gaz kranyny hayal etm an
yapyn. G az yanyjy sow andan son how a beryan sazlayjyny yapm aly we

4. Sargyt №1250 49
gaz yanyjyny tazeden yakm aly. I§ gutarandan son gaz yanyjyny sondiirm ek
iigin gaz kranyny yapyn.
Yatda saklan: H im iya otagynda gazyn ysy duyulsa, otlugop yakm ak
diiypgoter gadagan. G azyn ysy barada hayal etm an m ugallym a habar berin.

3. E le k trik g y z d y ry jy e n ja m la r
a. H im iyadan tejribe isjleri gegirilende elektrik peji (16-njy a surat)
hem ulanylyar. Onun bilen erginleri bugartm ak, kolbada we him iki bulgurda
suw gyzdyrm ak i§leri getirilyar. K olbada w e him iki bulgurda suw gyzdyry-
landa a§agyna asbestlenen to r goyulyar. Erginli probirkany gyzdyrm ak
iigin elektrik pejini ulanm ak am atsyzdyr.
b. Y okary bolm adyk tem peraturada (100°S-a genii) u zak w agtlap
kadaly gyzdyrm ak iigin suw ly gyzdyryjy gap (16-njy b surat) ulanylyar.
O nun elektrik w e gaz bilen gyzdyrylyan gornii§leri bar. K olbadaky we
probirkadaky erginleri gyzdyrm ak iigin elektrik akym y bilen i§leyan kolba
gyzdyryjydan (16-njy q surat) w e probirka gyzdyryjydan (16-njy d surat)
peydalanm ak bolar. H as yokary tem peraturada gyzdyrm ak iigin gageli
gyzdyryjy gap (16-njy e surat) ulanylyar.

a b q d e

16-njy surat. Elektrik gyzdyryjy enjamlar: a-elektrik peji, b-suwly gapjagaz,

q-elektrik kolba gyzdyryjy, d-elektrik probirka gyzdyryjy, e-qdgeli gapjagaz

4. M e ta l § tatiw b ilen i$lem egin t a r l e r i

a. § ta tiw in gurlu§y
M etal §tatiw (17-nji surat) tejribe gegirilende abzallary berkitm ek
iigin ulanylyar. 01 dem ir okdan (a) we tow lanyp oturdylyan esasdan (b)
ybaratdyr.
 G ysgyglaryn (g) kom egi bilen m etal
oka gapjawag (d) we halka (e) berkidilyar.
b. § ta tiw d e n p e y d a la n m a k
§tatiw e probirka berkidilende ony
gagm az yaly edip, one we yza siiy§tirip
bolar yaly yagdayda gapjaw aja gapjatm a-
ly d y r. P r o b ir k a n y n h e m m e y e r in i
gyzdyryp bolar yaly onun ortasyndan dal-
-de, ag zynyn yakynragyndan gapjaw ag
bilen gysyarlar. Probirkany gaty gysm aly
daldir, giinki onun dowtilm egi m iim kin.
H im iki bulgur §tatiwe berkidilende,
ony §tatiw in h a lk a sy n d a y erle § d irile n
17-nji surat. Metal §tatiw:
asbestlenen to run iisttinde goyyarlar.
a-demir ok, b-esas,
§ tatiw in halk asy n d a fa rfo r jam ja- C-gysgyC, d-gapjawaQ,
gazy asb estlenen torsuz goyyarlar. e-halka

5. F a r f o r g a p la r we o la r bilen i$lem egin ta r le r i

a. F a r fo r ja m ja g a z
E rginler oda gydam ly farfor jam jag azd a (18-nji a surat) bugardylyar.
B ugartm ak u?in farfor jam jag az a guylan ergin jam jag azy n erneginden
azyndan bir santim etr a§akda bolm alydyr, bolm asa ergin gaynanda sy^rap
dokiiler. Erginli farfor jam jag azy §tatiwin halkasynda goym aly w e spirt
9yrasynyn ya-da gaz yanyjynyn yalnynda gyzdyrm aly. G yzdyrylyan ergini
ayna tayajyk bilen iizniiksiz bulap durm aly we jam jagazda duzun kristallary
gorniip ba§landan son gyzdyrm agy bes etm eli. S onra bulam agy dow am
etdirip, gyzan jam jag azy n y ylysy bilen galan suw y bugartm aly.

a b q

18-nji surat. Farfor gaplar: a-bugardyjy farfor jamjagaz, b-farfor tigel,

q-sokujyk we sokudayagaz

51
 b. F a rfo r tig e l
Tigelin farfordan w e m etaldan (18-nji b surat) yasalan g6m ii§leri bar.
Tigelde gaty m addalary (goktindileri we §.m.) gtiygli gyzdyrm ak, yakm ak,
m etal eretm ek w e §una m enze§ ba§ga i§leri gegirm ek bolar. I?i m addaly
tigcli farfordan yasalan iigbur^lukda goyup, a?yk otda ya-da elektrik pe<;le-
rinde (19-njy surat) gyzdyryarlar. Tigel 1200HS yakyn gyzgynlyga gydayar.

a b
19-njy surat. Elektrik pegler: a-mufel peg, b-tigel peji

q. F a r fo r s o k u jy k
G aty m addalary ow ratm ak iigin farfordan yasalan sokuda§jagazly
sokujykdan (18-nji q surat) peydalanylyar.
I§de u la n y lja k s o k u jy k a ra s s a w e g o w y g u ra d y la n b o lm a ly .
O wradyljak m addanyn m ukdary sokujygyn 1/3 gowriim ini tutmaly. Eger-de
ow radyljak m adda ondan artyk alynsa, onda ol ow radylanda sokujykdan
dokiiler. S okujykda m addalar dine stirtiilip ow radylm aly. Yatda saklah:
I§e d egi§li b o lm a d y k m a d d a la ry s o k u jy k d a g a ry § d y rm a k w e o lary
ow ratm ak gadagan. N abelli m addalar gary§dyrylyp ow radylanda, olaryn
p artlam agy miimkin.

6. A ynadan yasalan gaplar we olar bilen i$leinegin tarleri

20-nji surat. Probirkalar
we himiki bulgurlar
a. P ro b irk a la r
M addalary az m ukdarda harglap, kop
tejribeleri probirkalarda ge?irip bolyar. M ad­
d a la ry g y z d y rm a k w e o la ry n a ra s y n d a
tasirle§ m eler g egirm ek iigin h im ik i tejri-
belerde adaty prob irk alar (1,5 • 15 sm ) kop
ulanylyar (20-nji surat). Tejribe i§lerinde uly
probirkalar (2,1 • 20 sm ) hem ulanylyar.

52
 Ъ. H im ik i b u lg u rla r
Him iki bulgurlar gorkezm e tejribelerinde siiztindi yygnalanda, erginler
tayyarlananda w e §una m enze§ i§ler gegirilende ulanylyar (20-nji surat).
Tejribe i§lerinde gow rum i 50-500 m l aralygyndaky bu lg u rlar has kop
ulanylyar.
д. K o lb a la r
Oz g6mii§i boyunga tapaw utlanyan tekiz diiypli, togalak diiypli, konus
§ekilli kolbalar we ayratyn m aksatlar iigin niyetlenen W yursyn kolbasy, waku-
um dan peydalanyp siizm ek iigin B unzenin kolbasy bardyr (21-nji surat).

21-nji surat. Kolbalar: a, b - tekiz diiypli kolba, д, d, e - togalak diiypli

kolba, a - konus gornu§li kolba, f - Wyursuh kolbasy, g - Bunzenin kolbasy

K olbalar diirli konsentrasiyaly erginleri tayyarlam ak, erginleri gyzdyr-

m ak, bugartm ak w e durli tasirle§m eleri gegirm ek iigin ulanylyar. Togalak
diiypli kolba organiki him iyada kop ulanylyar. Bu kolbada erginleri uzak
w agtlap gtiygli gyzdyrm ak bolyar. Tejribe i§lerinde gow riim i 100-150 ml
aralygyndaky k o lb alar has kop ulanylyar.
d. G u y g u g la r
Suw uklygy agzy darajyk gaba guym ak, erginleri siizm ek iigin gysga
turbajykly konus gornu§li guygug (22-nji a surat) ulanylyar. Suw uklygy
gapdaky suw uklyk bilen gary§dyrm an, gos-goni gabyn dtiybiine guym ak
iigin u zy n tu rb a jy k ly guygug (b ) p e y d a la n y ly a r. S u w u k ly g y d am ja
gornti§inde g u y m ak iigin d a m ja la y jy g u y g u g lar (g, d) u lan y ly ar. Bu
g u y g u g lary a d a ty konus §ekilli guygugdan p ey d a la n y p su w uklykdan
dolduryarlar. Boliiji guygug (e) gary§m ayan suw uklyklary boliip ayyrm ak
iigin gerekdir. G orayjy guygug (a) gaz alm ak iigin niyetlenen abzallarda,
m eselem , K ipp abzalynda ulanylyar. G orayjy guygugly dyky bilen Kipp
ab zaly n y n y o k ark y de§igini y ap m aly w e egri h alk ad a k y § arjagazlara
yetyanga guyguja suw guym aly. K ipp abzalyna guylan du.’ kislotasyndan
53
boliinip gykyan hlorw odorod gazy gorayjy guygugdaky suw tarapyndan
sorulyar. N etijede, gorayjy guygujyn kom egi bilen hlorw odorod gazynyn
otagyn how asyna arala§m agynyn oni alynyar.
B yuhnerin guygujy (/) w akuum dan peydalanyp, erginleri suzm ek iigin
ulanylyar.

b f d e a
22-nji surat. Guyguslar: a-gysga turbajykly konus gdrnu§li guyguQ, b-uzyn
turbajykly guyguQ, q,d-damjalayjy guyguc;, e-bdluji guygug, a-gorayjy
guyguf, f-Byuhnerin guygujy

e. E ksikator je b is yapylyan gapagy bolan galyn diw arly ayna gapdyr

(23-nji surat).
E k sikator gokiindini ya-da gaty m addany da§ky tasirlerden goram ak
w e olary guratm ak tigin ulanylyar. Eksikatoryn a§aky bolegine suw y ozune
gekiji kiikiirt kislotasynyn konsentrirlenen erginini ya-da fosfor (V) oksidini
ya-da gaty gyzdyrylan kalsiy hloridini guyyarlar. O nun yokarsynda bolsa
igi g u ra d y lja k m ad d aly ja m y y a-d a tigeli goyyarlar. M ad dadaky gyg
b u g aryar w e suw y oziine gekijiler tarapyndan sorulyp alynyar.

23-nji surat. Tigelli eksikator

 a. S o w adyjy suw uklyklar gyzdyrylanda ya-da gaynadylanda em ele
gelen bugy sow adyan abzaldyr. B ug sow adylanda kondensirlenip, degi§li
suw uklyk em ele gelyar. M eselem , suw y garyndylardan arassalam ak iigin
gyzdyrylanda, em ele gelen bugy sow adyp suw uklyga ow urm ek iigin Libihin
sow adyjysyndan (24-nji a surat) peydalanylyar. 01 biri beylekisinin iginde
yerle§dirilen igki w e da§ky turbajykdan ybarat. Igki turbajykdan suw bugy
yokardan a§aklygyna gegyar, da§ky turbajykdan bolsa a§akdan yokarlygyna
suw goyberilyar.
/ A llo n z sow adyjynyn kabul ediji bilen birle§yan yerine geydirilyan
geydirm edir (24-nji b surat).

a b
24-nji surat: a-Libihin sowadyjysy, b-allonz

A ynadan yasalan gaplar bilen i§ sal§ylanda oran seresap bolm aly,

artykm ag giiyg ulanm aly dal. G yzdyrm ak iigin niyetlenen ayna gaplaryn
diw arlary yu k a w e port bolyar. O lar bilen seresapsyz i§ sal§ylsa dowler.
G alyn d iw arly ayna gaplarda erginler w e gury m addalar saklanyar. §eyle
gaplara g y zgyn suw guym ak w e olary gyzdyrm ak bolm ayar.
H im iki tejrib elerde u lan y ljak ayna gaplar hem i§e arassa bolm aly.
A y n ad an y a sa la n g ap lary d ery a gag esin d en p ey d a la n y p arassalam ak
bolm az. C age b o lejikleri ayna gabyn diw arlaryny sypjyrdyar we §eyle
g ap lar g y zd y ry lan d a gat agyar. A yna gaplary sabyn ya-da soda ergini
bilen gyzgyn suw da yuw m aly. A yna gabyn diiybtini oziine tarap ya-da
a§ak edip, igini yum §ak gotga bilen yuw m aly. Y uw lan gaby arassa suw
b ile n g a y k a m a ly . E g e r -d e g a p a r a s s a y u w la n b o ls a , o n d a o n u n
d iw arlarynda suw dam jajyklary saklanm an syrygar.

55
 Tejribe i$i
F iziki we him iki hadysalara degi§li tejribeler. G aryndyly m addalary
arassalam agyn usullaryna degi§li tejribeler

F iz ik i h a d y sa la ra degi$li te jrib e le r
G e re k li e n ja m la r w e m a d d a la r: spirt gyrasy, ayna turbajyk, tigel,
tigel ati§giri ya-da m etaldan yasalan probirka tutgujy, asbestlenen tor,
otlugop, iki sany him iki bulgur, m etal §tatiw, parafin, suw.
I$in y e r in e ye tirili$ i
1. A yna turbajygynyn egreldili§i
A yna turbajygynyn her ujundan bir eliniz bilen tutup, onun ortasyny
spirt gyrasynyn yalnyna tutun (25-nji surat). Den gyzdyrm ak iigin ayna
tu rb ajy g y oz okunyn da§ynda yuw a§jadan aylan. H aganda ayna turbajyk
o z ag ram y n a e g re lje k d e re je d e y um §anda y a ly n d a n g ykaryn. S onra
egreldilen ayna turbajygy sow atm ak iigin goyun.
So ra g : A yna tu rb ajy g y n g y zd y ry ly p eg reld ilm eg i h ay sy h ad y sa
degi§li?

25-nji surat. Ayna turbajygynyn egreldilifi

2. P arafinin eredili§i
Farfor tigelin igine azajyk parafin bolejigini atyn. Tigel ati§girinin ya-da
m etaldan yasalan probirka tutgujyn komegi bilen parafinli tigeli spirt gyrasy-
nyn yaln y n a tutun. P arafin gyzyp eranden son yalny ogiirin w e tigeli
asbestlenen torun ustiinde goyun.
S o r a g la r . a) parafin erande taze m adda em ele geldim i?
b) parafinin erem egini haysy hadysa degi§li etm ek bolar?

3. Suw un bugardyly§y
Suwy bugartm ak iigin himiki bulgura 20 ml suw guyun. Himiki bulgury
§tatiw in h alkasynda asbestlenen torun ustiinde goyup, spirt gyrasynyn
 26-njy surat. Suwun bugardylysy we buguh suwa dwriili$i

yalnynda gyzdyryn. H im iki bulgurdaky suw gaynanda, onun iistiine ba$ga

bir bo§ bulgury dunderin (26-njy surat).
S o r a g la r : a) diinderilen bulguryn diw arlarynda nam e em ele geldi?
b) suw un bugardylm agyny w e bugun sow adylm agyny
haysy hadysa degi§li etm ek bolar?

H im iki hadysalara degi$li tejribeler

G e rek li e n ja m la r we m a d d a la r probirkalar, m etal §tatiw, spirt gyra­
sy, gaz yanyjysy, ayna turbajyk, him iki bulgur, him iki gem gejik, a y n a ja n ,
§em, otlugop, gaz gegiriji ayna turbajyk, §eker, hek suwy, duz kislotasynyn
gow §adylan ergini, natriy gidrokarbonaty, esas m is (II) karbonaty.

/y/« yerin e yetirili§i

1. G andyn gyzdyrylanda uytgey§i
P robirka azajyk gant guyun w e ony m etal §tatiwe kese yagdayda
berkidin. $ tatiw e berkidilyan probirkanyn diiybi onun agyz tarapyndan
bim em e yokarda bolmaly. Probirkany usullyk bilen gyzdyryn. Ilkibada gant
e re y a r (fiz ik i h a d y sa ), so n ra d a rg a m a g a b a § lay a r (h im ik i h ad y sa ).
P ro b irk an y n d iw arlary n d a dam ja gornii§inde suw peyda bolyar. G ant
garalyp kom re owriilyar.
S o r a g la r : a) gant nahili m addalara dargayar?
b) gandyn gyzdyrylm agy haysy hadysa degi§li?

57
 2. Н ек suw unyn bulandyrylm agy
A yna turbajyk bilen hek suwunyn konsentrirlenen ergininin igine iiflan.
$o n d a hek suw y b u lan ar w e em ele gelen gokiindi gabyn diiybtine kem -
-kem den poker.
S o r a g la r : a) hek suw uny nam e bulandyryar?
b) hek suw y bulandyrylanda taze m adda em ele geldim i?
3. A zyk sodasynyn kislota bilen ozara tasiri
H im iki bulgura 3 ml duz kislotasynyn gow §adylan erginini guyun.
P lastm assadan yasalan him iki gem ^ejik bilen azyk sodasyndan (natriy
gidrokarbonaty) alyn w e i?i duz kislotaly bulgura azajykdan sepin.
Soraglar: a) duz k islotaly bulgura azyk sodasy sepilende nam e
bolup gegdi?
b) otlu ^o p i yak y p b u lg u ry n i?ine
eltende nam e bolar?
4. O
De§ikli dykyly ayna gap bilen yanyp
duran §emin ya-da spirt (jyrasynyn iistiini
ortiin (27-nji surat). Y anm ak n etijesinde
e m e le g e le n su w b u g la r y ja n y n
27-nji surat. Organiki
maddalar yananda suwun we d iw a rla ry n d a k o n d e n sirle n y a r w e ony
kdmurtur§y gazynyn bolunip suw dam jalary bilen ortyar. A yna jandaky
$yky?y k is lo r o d yanm ak 0 ? in sarp e d ilip
g u taran d an son yanm ak togtar. §onda ja n y 9altlyk bilen diinderip i9ine
4 0 -5 0 m l h ek suw uny g u y m aly w e b irn a^ e g ezek gaykam aly. E rgin
bulanar.
Sorag: O rganiki m addalar yananda haysy m addalar em ele geldi?
5. Esas m is (II) karbonatyny dargatm ak
G ury p robirkanyn igine onun gow riim inin 1/6 bolegine esas m is (II)
k arbonatyny guyun w e onun agzyny gaz gegiriji turbajykly dyky bilen
yapyn. Y ygnalan abzalyn jeb islig i, kdplen?, iki usul boyun9a barlanylyar:
a) abzala turbajyk boyun 9a how a iiflem eli. E ger abzal jeb is bolm asa
how a saklam az.
 b) abzalyn gaz gegiriji turbajygyny suw a goyberip, probirkany eliftdc
saklap gyzdyrm aly. E ger suw a how a duw m ejikleri boliinip gykyan bolsa,
onda abzal je b is yygnalypdyr (28-nji surat).

28-nji surat. Abzalyn jebisliginin barlanylysy

P robirkanyn agyz tarapy diiyp tarapyndan b im em e a§agrakda durar

yaly edip §tatiw e berkidin (29-njy surat). G az gegiriji turbajygyn ujuny
hek suw ly p ro b irka goyberin. Ilki probirkanyn hem m e yerini gyzdyryn,
sonra esas m is (II) karbonatly yerini gyzdyryn.
(C u O H )2 C O ,

29-njy surat. Esas mis (II) karbonatynyh dargadylysy: 1-esas mis (II)
karbonatly probirka, 2-metal ftatiw, 3-de§ikli rezin dyky, 4-gaz gegiriji ayna
turbajyk, 5-hek suwly probirka, 6-gaz yanyjysy

S o r a g la r : a) esas m is (II) karbonatynyn renki gyzdyrylanda nahili

uytgedi?
b) probirkanyn diw arlaryna seredin. N am e goriinyar?
g) hek suw una iins berin. 01 nam e iigin bulandy?

59
 G a ry n d y ly m a d d a la r y a r a ss a la m a g y n u s u lla r y n a
degi§li te jrih e le r

t G e re k li e n ja m la r we m a d d a la r: him iki bulgurlar, rezin turbajyk

geydirilen ayna tayajyk, ayna tayajyk, siizgiig kagyzy, ayna guygug, m etal
§tatiw, farfor jam jag az, spirt gyrasy ya-da gaz yanyjysy, boltiji guygug,
m agnit, otlugop, dem ir w e kukdrt kiilkesi, hekin w e toynun ow radylan
garyndysy, benzin, suw.
I§ih y e r in e ye tirili$ i
1. N ahar duzuny arassalam ak *■.,
a. H a p a la n a n n a h a r d u zu n y su w d a e re tm e k
H im ik i b u lg u ry n ig in d ak i gage g aty § y k ly d u zu n tistu n e 20 ml
distillirlenen suw guyun. D uzun erem egini tizle§dirm ek tigin rezin turbajyk
geydirilen ayna tayajyk bilen ergini gary§dyryn. Eger-de duz erem ese,
onda ona ereyanga az-azdan suw go§un.
b. D u zu n b u la n y k e rg in in i siizm e k a r k a ly a ra ssa la m a k
G uygujyn agzynyn diam etrinden iki esse inli siizgiig kagyzyny yarpy-
-yarpydan iki gezek eplan. E m ele gelen dort gat kagyzyn gatyny agyn,
§onda kagyz konusy em ele geler.‘Siizgiig kagyzynyn gyrasyny guygujyn
gyrasyndan 0,5 sm a§akda bolar yaly edip duga boyunga kesin (30-njy
surat). G uygugda goylan siizgiiji galaja ollan. G uygujy §tatiwin halkasynda
yerle§dirin. Onun ujy him iki bulguryn ig yiiziine degip durm alydyr. -

30-njy surat. Suzgtijin tayyarlanyly$y we onun guygugda yerle.'jdirili^i

B ulanyk ergini ayna tayajykdan syrykdyryp suzgiije guyun. A yna

tayajygyn ujuny guygujyn ortasyna goni tutm an, onun diw arynyn ig yiiziine
gontilap saklam aly (3 1-nji surat). H im iki bulgura dury suzundi akar.

60
 q. A r a s s a la n a n d u z e rg in in i
b u g a r tm a k
Stizgtigden gegen ergini farfor
jam jag az a g uyun w e ony §tatiw in
halkasynda yerle§dirin. Duzun ilkinji
k r is ta lla r y g o rtin y a n g a ig in d a k i
ergini tizntiksiz gary§dyrm ak bilen
farfor jam jag azy yalynda gyzdyryn.
Sonra ayna tayajyk bilen tizntiksiz
g a r y § d y ry p g a la n s u w y f a r f o r
jam jagazyn yylysy bilen bugartmaly. 31-nji surat. Kagyz siizgilQ bilen
Ilkiba§da oztinize b erlen hapalanan siizmek
duz bilen alnan duzy dene§dirin.
I 2. Suw y benzinden boliip ayyrm ak
Suw un we benzinin 100 m l garyndysyny caykan
w e adaty konus §ekilli guygujyn kom egi bilen boliiji
g u y g u ja guyun' (3 2 -nji surat). B iraz w agtdan son
suw uklygyn a§aky gatlagyny him iki bulgura guyun.

S o r a g la r : a. Suw y b enzinden boliip ayyrm ak

iigin m addalaryn haysy hasiyet-
lerinden peydalanyldy?
b. $ u u su l b ile n y en e n a m e le ri
suw dan arassalap bolar?
1 3. B ulangak suw y siizm ek
O w radylan hekin w e gaty toynun garyndysynyn
azrak m ukdaryny him iki bulgura salyn. Sonra him iki
32-nji surat.
b u lg u ra su w g u y u p g a y k a n . A y n a ta y a jy k d a n
Suwun benzinden
syrykdyryp g uym ak bilen siizgiicde siiziin/ boliinip ayrylysy
S o r a g la r : a. G a ry n d y ly m a d d a la ry siizm ek
arkaly arassalam ak iigin olaryn h aysy hasiyetlerinden
peydalanylyar?
b. D urm u§da siizm ek arkaly nam eler arassalanyar?
4. G aryndydan dem ri we kiikiirdi boliip ayyrm ak
a. K ag y zy n iistunde b ira z ra k kiikiirt w e d em ir kiilkesini ay raty n
tiy§m ejik edip goyun. O laryn renkine tins berin.

61
 b. Kiikurt w e dem ir kiilkesinin her birinden birazragyny suw ly silindre
guyun. Sonra olaryn m agnite bolan gatna§ygyny barlap gorm ek iigin ilki
kiikurt kiilkesine, sonra dem ir kiilkesine yakynla$dyryn.
g. K iikurt w e dem ir k iilkesinin ikisini kagyzyn iistunde ayna tayajyk
bilen m azaly gary§dyryn. G aryndynyn renkine iins berin w e ony den iki
bolege boliin.
d. G aryndynyn b ir bolegini suw a sepin w e gaykan. Ikinji boleginiii
iistiini bir bolek kagyz bilen ortiin we yokarsyndan m agnit eltin.
S o r a g la r : a. K uktirt w e dem ir garylandan son, olaryn hasiyetleri
onkuligine galyarm y?
b. G aryndydan ktiktirdi w e dem ri nahili tapaw utly hasiyet-
lerine esaslanyp boliip ayyrdynyz?
 B eyik S ap a r m y ra t T U R K M E N B A § Y :
R uhun kadaly we sagdyn bolm agyna tasir
edyan ilkinji zatlaryn biri how adyr.
M ukaddes Ruhnam adan

II BAP

KISLOROD. HOWA. YANMAK

§ 5 . K is lo r o d y n u m u m y h a s iy e t n a m a s y

K islorodyn atom ynyn him iki belgisi - O, m olekulyar form ulasy - Ch.
O nun otnositel atom m assasy 16, otnositel m olekulyar m assasy 32. Birle§-
m elerinde adatga II w alentliligi yiize gykaryar.
K islorod tebigatda in kop yayran him iki elementdir. 01 howanyn, tebigy
birle§m elerin (suw un, gaganin, toynun, dag jy n slary n y n , m inerallaryn w e
§.m.), §ol sanda kop k islotalaryn diiziim inde du§ gelyar. $u yerden hem
o n u n ady g elip gykyar. “ O k sig e n iu m ” g rekgeden tiirkm enga te rjim e
edilende “o ksos ” - tur§y, “g en n a c ” - doredyarin diym ekligi anladyar.
H ow anyn diiziim inde kislorodyn m assa payy 23% -e, gowriim i 21% -e
dendir. G id ro sferad a k islorodyn m assa payy 89% -e barabardyr. Janly
b e d e n le rd e k is lo ro d y n m a ssa p a y y 6 5 % -e y e ty a r. U m u m an , Y e rin
m assasynyn yoizden 30 bolegi kislorodyn payyna dii§yar.
K islorod ya§ayy§ iigin oran zerur him iki elem entdir. Janly bedenler
k islo ro d d an dem alyarlar. K islo ro d y n gatna§m agynda bedende him iki
tasirle§m eler gegyarler. §ol tasirle§m elerin netijesinde energiya boliinip
gykyar. B oliinip gykyan energiya bedenlerin ya§ayy§ i§inin am ala a§m agy
iigin sarp edilyar.

§ 6 . K i s lo r o d y n alny§y

Y okarda bellenili§i yaly, kislorod oran kop birle§m elerin duziim ine
giryar. T ejribehanada diiziimi kisloroda bay bolan birle§m elerin kabirini

63
г

dargatm ak arkaly kislorod alynyar. D argam a tasirle§m esini gegirm ek iigin

diirli §ertler (hemi^elik elektrik akymy, tem peratura, kabir beyleki m addala­
ryn tasiri w e §.m.) ulanylyar.
1. Suw dan kislorodyn alny§y:
2H 20 hcmij. el. akymy ) 2H2T + 0 2T
suw wodorod kislorod
2. W odorodyn peroksidinden kislorodyn alny§y:
2 H20 2— 2 H20 + 0 2T
, wodorodyft suw kislorod
/ peroksidi
3. K alinin hloratyndan w e perm anganatyndan kislorodyn alny§y:
2 К С Юз 1Мп° г )2KC1 + 3 0 2T
kaliy kaliy kislorod
hloraty hloridi

2KM nO^— —> K 2Mn04 + IVfn02 + 0 2t

kaliy kaliy marganes (IV) kislorod
permanganaty manganaty oksidi

Diirli m aksatlar iigin kislorodyn alny§ynda bu usullar saylanylyp alyn­

yar. M eselem , kislorody kop m ukdarda alm ak iigin 1-nji usuly, az m ukdarda
alm ak iigin 3-nji usuly ulanm ak amatly.
K abir him iki tasirle§m elere go§maga m addalaryn gatna§dyrylm agy,
o lary n gegi§ w agtyna ta sir edyar. G o§m aga gatna§dyrylyan m ad d alar
tasirle§m elerin gegi§ini galtlandyryarlar ya-da hayallandyryarlar. M ysal
iigin, w odorodyn peroksidinden (2-nji usul) w e kaliy hloratyndan (3-nji
usul) kislorodyn alny§ tasirle§m esine M n 0 2 gatna§dyrylsa, olaryn gegi§i
oran galtlanyar. Tasirle§m anin gegi§ini g a ltla n d y m a g a gatna§an m adda
harglanm ayar.
Himiki tasirle§melerin gegisini galflandyryan, em ma ozi harg-
lanm ayan m addalara katalizatorlar diyilyar.
S enagatda kislorody alm ak iigin gig m al bolup how a hyzm at edyar.
H ow anyn esasy diiziim boleklerine azot w e kislorod degi§lidir. Bu gazlary
bir-birinden bolm age olaryn gaynam a tem peraturalarynyn aratapaw udy
m iim k in g ilik b ery ar. K islo ro d y n g a y n a m a te m p e ra tu ra sy -1 8 3 ° S -a ,
a z o d y n k y b o ls a , - 1 9 6 ° S - a d e n d ir. D iy m e k , k is lo ro d y n g a y n a m a
tem peraturasy azodynkydan yokarydyr.

64
 J o z e f Pristli
(1733-1804)
Inlis alym y, 1774-nji yylda sim ap (II) oksidinden
kislorody aldy w e onun hasiyetlerini ow rendi.

K islorody alm ak iigin basy§yn tasirin d e how a suw uklandyrylyar.

Gaynam a tem peraturasynyn pesligi tigin suw uk how anyn dtizum inden azot
ilki bugaryar, k islorod bolsa galyar. A rassa kislorody alm ak tigin hadysa
birnage gezek gaytalanyar.
T e jrib e h a n a d a k islo ro d y y y g n a m a k h o w a n y y a -d a su w y g y syp
gykarm ak usuly arkaly am ala a§yrylyar (33-nji surat).

33-nji surat. Suwy we howany gysyp gykarmak usuly bilen kislorodyh

yygnalysy
T ejribehanada kislorod gazyny saklam ak tigin gazom etr ulanylyar.
Igi suw dan doldurylan gazom etrin a§aky de§iginden kislorod goyberilyar
(34-nji surat). G ysylyp gykarylyan suw kislorodyn goyberilen yerinden
gazom etrin da§yna akyar. K islorod goyberilip bolandan son, bu de§igi dyky
bilen yapm aly.
T ehnikada kislorod gazy da$y gok renkli polat gaplarda 1-1,5 m Pa
basy§ astynda saklanyar.
5. Sargyt №1250 65
 34-nji surat. 1 - gazometr, a —boltiji guygug, b - dykyly we kranly gaz
gegiriji ayna turbajyk, f - dyky. 2 - kisloroddan doldurylan gazometr.
3 - gazometrih kisloroddan doldurylysy, a —kolba, probirka ya-da retorta,
b —suwly gazometr, Q - ayna jam
S uw uklandyrylan kislorod yorite gapda, yagny aralarynda how asyz
gini§lik bolan go§a diw arly gaplarda saklanylyar. O lar D yuaryn gaby diylip
atlandyrylyar (35-nji surat). $u gapda suw uk gaz hayal bugaryar, sebabi
go§a diw aryn tistiinden gabyn igine yylylyk oran hayal gegyar.

K i s lo r o d y n a ln y § y n a degi^li meseleler

1-nji mesele. 4,5 m ol kislorod alm ak iigin gerek bolan kaliy hloraty-
nyn m ukdaryny w e m assasyny hasaplam aly.
66
 35-nji surat. Suwuk kislorody saklamak iigin Dyuaryh gaby

Berlen: Coziili$i:
n (O2) = 4,5 mol Tasirle§manin denlemesi:
Mr (КСЮ з) = 39 + 35,5 + 16 • 3 = 122,5 x mol 4,5 mol
m (КСЮз) - ? 2КС10з ■'■Mn° ; > 2KC1 + ЗО 2 Т
2 mol (245 g) 3 mol
2 m ol K C 103 — 3 m ol 0 2
x m ol K C 10,3 — 4,5 ---------
m ol“ O2

4 ,5 - 2 = 3 m ol K C 103.
3
Indi kaliy hloratynyn m assasyny kesgitlalin:
m
n = ----- , b u yerden m = n ■Л/г(К С 10з) = 3 m o l-122,5 g /m o l= 367,5g
Mr
Jogaby: 3 m ol; 367,5g.
2-nji mesele. K islorod alm ak tigin 31,6 g kaliy perm anganaty darga-
dyldy. E m ele gelen kislorodyn m olekulalarynyn sanyny hasaplam aly.
Berlen: Coziili§i:
m (КМПО4) = 31,6 g Tasirle§manin denlemesi:
M r (K M n 0 4) = 158 2 K M n 0 4—^—> K2M n 0 4 + M n 0 4 + 0 2t
л /( К М п 0 4) = 158 g/mol Tasirle§ma gatna§an KMn04-in mukdaryny
M r ( 0 2) = 32; M ( 0 2) = 32 g/mol kesgitleyaris:

x (0 2)
 D argam anyn netijesinde em ele gelen Cb-nin m ukdaryny hasaplayarys:
0,2-1
2 m ol KMnC>4 — 1 m ol O 2 x = --------= 0,1 m ol O 2.
0,2 mol КМПО4 — x m ol 0 2 ^

1 m ol 0 2-de 6,02 • 1023 sany m olekula bar. Tasirle§m anin n etijesinde

em ele gelen 0,1 m ol kisloroddaky m olekulalarynyn sanyny hasaplalyn:

1 m ol 0 2 — 6,02 • 1023 m olekula

0 .1.m ol O 2 - x m olekula с r\j i n 23 П 1
x = = 6,02 • 1022.
1
Jogaby: 6,02 TO22 sany kislorodyn m olekulasy em ele geler.
Soraglar
1. Kislorodyn ya§ayys iigin nahili ahmiyeti bar?
2. Tejribehanada kislorod nahili usullar bilen alynyar?
3. Katalizator diyip nama aydylyar?
4. Senagatda kislorod nahili usul bilen alynyar?
5. Suwuklandyrylan howanyn diiziiminden azot name iigin ilki bugaryar?
6. Arassa kislorody almak nahili amala a§yrylyar?
7. Tehnikada ulanylyan kislorod nahili saklanyar?
8. Suwuklandyrylan kislorod nahili saklanyar?
9. Tejribehanada kislorod gazy nahili saklanyar?
10. Tejribehanada alnan kislorody yygnamak nahili amala a$yrylyar?

§ 7 . K is lo r o d y n fizik i h a s iy e tle r i

K islorod m olekulalary, iki atom dan diiziilen (O 2), renksiz, yssyz we

tagam syz gazdyr. Ol how adan az-kem agyr. K adaly §ertlerde (tem peratura
0°S, basy$ 760 m m .sim .siit. ya-da latm . den bolan §ertler) 1 / kislorodyn
m assasy 1,43g, 1 / how anyn m assasy 1,29 g. Fizika dersinden m alim bol§y
yaly, gazlaryn yagdayy tem peratura w e basy§a bagly, §onun iigin olaryn
bah alary gorkezilyar. D iym ek, kislorodyn d ykyzlygy l,4 3 g //, how anynky
l,2 9 g //. Kislorodyn dykyzlygynyn how anynkydan yokarylygy tejribehanada
k islo ro d y n alny§ynda u lanylyar, yagny gabyn iginden h o w any gysyp
gykarm ak bilen kislorody yygnam aga m iim kingilik beryar.
K islorod 760 m m .sim .siit. basy§da w e - 1 83°S-da suw uk hala gegyar,
-2 1 8 ,8 °S -d a gaty hala gegyar.

68
 K islorod suw da yaram az ereyar. 20°S-da suw un 100 gow riim inde
kislorodyn 3 gow riim i ereyar. O nun suw da ereyjiligine beyleki gazlarda
bol§y yaly tem p eratura w e basy§ tasir edyar. E reyan kislorodyn m ukdary
tem peraturanyn yokarlanm agy bilen azalyar, tem peraturanyn peselm egi
bilen yokarlanyar. M eselem , 0°S-da suw un 100 gow riim inde kislorodyn 3
gow riim inin deregine 5 gow riim i ereyar. K islorodyn suw da ereyjiligine
basy§ onyn tasir edyar.
Soraglar
1. Kislorod nahili §ertlerde suwuk hala gegyar?
2. Kislorod nahili §ertlerde gaty hala gegyar?
3. Kislorod suwda nahili ereyar?
4. Kislorodyn suwda ereyjiligine temperatura nahili tasir edyar?
5. Name tigin gabyn iginden howany gysyp gykarmak bilen kislorody yygnamak
miimkin?

§ 8. K i s lo r o d y n h im ik i h a s iy e tle r i

T ebigatda k islorodyn gatna§m agynda kabir m addalaryn yanm agy,

kem -kem den m etallaryn poslam agy, organiki galyndylaryn gtiyrem egi we
§.m. h ad y salar hem i§e gegip dur. Y anm a, poslam a, gtiyrem e hadysalaryna
ba§gaga o k isle n m e diyilyar.
M a d d a la r b ile n k is lo r o d y n a r a s y n d a g e g y a n ta s ir le $ m e le r e
o k is le n m e ta s irlc § m e le ri diyilyar.
B ey lek i o k islen m e tasirle§ m elerin d en ta p aw u tly ly k d a y anm agyn
netijesinde yag ty lyk w e yylylyk boltinip gykyar. $onun tigin okislenm e
tasirle§m esinin bu gom ii§ine §eyle kesgitlem e berm ek bolar:
M a d d a la ry n o k isle n m e g in in y ag ty lv g y we yylylvgy boliip g y k a r-
m a k b ilen geg v an g o rn ii$ in e y a n m a ta s irle $ m e le ri diyilyar.
K islorod sada we gyl§yrymly m addalaryn koptisi bilen i§jen tasirle§yar.
I. K islo ro d y n sa d a m a d d a la r bilen o z a ra ta s iri
M ad d alary n kislorod b ilen tasirle§m esinde dtiztim ine kislo ro d y n
atom lary giryan gyl§yrym ly m addalar em ele gelyarler.
Dtiztim inge kislorod bolan iki sany dtirli elem entlerin atom laryndan
ybarat bolan gyl§yrym ly m addalara o ksid ler diyilyar.
K islo ro d g y zd y ry la n d a ktiktirt, uglerod, fosfor, dem ir yaly sada
m addalar bilen tasirle§yar. B u tasirle§m eler yanm a bilen bolup gegyarler.

69
 K islo ro dyn kiikiirt bilen ozara tasiri:

S + O2 > S02
kiikiirt kislorod kiikiirt (IV ) oksidi

K islorodyn uglerod bilen o zara tasiri:

С 02 C02
uglerod kislorod ug lero d (IV ) oksidi

K islorodyn fosfor bilen ozara tasiri:

4P + 502 -> 2P2O 5
fosfor kislorod fo sfo r (V ) oksidi

K islo ro dyn dem ir bilen ozara tasiri:

3Fe + 202 Рез04 (FeO ■Fe2Cb)

dem ir kislorod dem ir koyiigi

M addalaryn how ada w e arassa kislorodda yan§y birm enze? daldir.

H o w a d a h ay al y an y an m a d d a la r arassa k islo ro d d a giiygli y an y arlar.
K om riin bolejigi how ada giiygli gyzdyrylsa, korap hayal yanyp ba§layar.
K orap duran kom run bolejigi kisloroddan doldurylan gabyii igine eltilse, ol
giiygli y alyn bilen yanyp ba§layar (36-njy a surat).

36-njy surat. a - komrun kislorodda уащу,

b - kukurdin kislorodda yan$y, q - fosforyn kislorodda yan$y,
d - demrin kislorodda yan$y

70
 K iikiirt w e fo sfo r (36-njy b, q surat) hem kislo ro d d an doldurylan
gabyn iginde agyk yalyn bilen yanyarlar. K iikiirt yan an d a yiti ys peyda
bolyar. M unun sebabini kiikurtli gazyn ( S 0 2) boliinip gykyandygy bilen
dii§im dirm ek bolar. F osfor y an an d a duziim i fo sfo r (V ) oksidinin gaty
b o lejik lerin d en y barat bolan tiisse em ele gelyar.
D em ir, adatga, yanm ayan m adda hasaplanylyar. E g er ingejik dem ir
sim jagazyn u juna dakylan otlugopi yakyp, kislorodly gabyn igine salynsa,
onda dem ir §atyrdap, uggun sygradyp yanyp ba§layar (36-njy d surat).
Y anm agyn netijesinde dem rin koyiigi em ele gelyar.
Y anm a gegm ezden, kislorod bilen tasirle§yan sada m addalar hem
bardyr. M ysal iigin, m is sim jagazy k islorodda ya-da how ada gyzdyrylanda
hayal gegyan tasirle§m anin n etijesin d e m is (II) oksidinin ktilkesi em ele
gelyar. T asirle§m anin denlem esi:
2 Cu + O2 —> 2C uO
m is k islo ro d m is (II) oksidi
K islorod b ilen goni tasirle§m a gatna§m ayan, em m a oksidleri em ele
getiryan sada m ad dalar hem bar. O lara altyn (A u), p latin a (Pt) yaly gym -
m at bahaly m etallary m ysal getirm ek bolar. O laryn oksidleri aylaw usul
bilen alynyar.
II. K islo ro d y n gyl§yrym ly m a d d a la r bilen o z a ra ta s iri
K abir gyl§yrym ly m addalaryn yanm a tasirle§m eleri am aly taydan oran
ahm iyetlidirler. £iinki bu tasirle§m eleriii netijesinde gyl§yrymly m addalaryn
diiziim ine giryan elem entlerin oksidleri em ele g elyar w e kop m ukdarda
yylylyk boliinip gykyar.
T ebigy g azy n esasy diiztim b o leg i bo lan m etan , etan, p ro p an w e
b ey lek i g azlar y ananda olaryn diiziim ine giryan elem entlerin kislorodly
birle§m eleri em ele gelyarler w e kop m ukdarda y y ly ly k boliinip gykyar.
Tasirle§m elerin denlem eleri:
CH 4 + 2O 2 —> CO2 + 2H 20
m etan kislorod kom iirtur§y suw
gazy

2 С2Нб + 7O2 —> 4 СОг + 6H2O

etan k islorod kom urtur§y suw
gazy

71
 С 3Н 8 + 502 -> ЗС 02 + 4 Н 20
propan kislorod kom urtur§y suw
gazy

A setilen gazy k islo ro d d a yananda kop m ukdarda yylylyk boliinip

gykyar we yalnyn gyzgynlyk derejesi oran yokary bolyar. Tasirle§m anin
denlem esi:

2C 2H 2 + 502 -> 4C 02 + 2H 20
asetilen kislorod kom iirtur§y suw
gazy

G6r§iimiz yaly, tebigy gaz yananda emele gelyan oniimlerin biri uglerod
(IV ) o k s id id ir. 01 b a§ g ag a k o m iirtu r§ y g a z y d iy lip a tla n d y ry ly a r.
K om iirtur§y gazy dem alm ak iigin yaram syz. §onun iigin oyde tebigy gaz
y ak ylanda em ele gelyan kom urtur§y gazynyn atm osfera gykarylm agy goz
oniinde tutulm alydyr. A tm osferadaky kom iirtur§y gazy him iki hadysalarda
sarp edilyar, ony indiki tem alarda ow reneris.

Soraglar we yumu§lar
1. Okislenme diyip narna aydylyar?
2. Nahili tasirle§melere yanma diyilyar?
3. Elementlerin kislorod bilen birle§meleri nahili atlandyrylyar?
4. Kislorod yanma hadysasyna nahili tasir edyar?
5. Kislorodyn sada maddalar bilen ozara tasirle§melerine degi§li denlemeleri yazyn.
6. Kislorod bilen goni tasirle?ma gatnajmayan sada maddalar barmy? Mysallar
getirin.
7. Kabir 9yl?yrymly maddalaryn yanma tasirlejmelerinin nahili ahmiyeti bar?
8. Tebigy gaz yananda dem almak tigin yaramsyz haysy madda emele gelyar? 01
nahili atlandyrylyar?
9. Tebigy gaz oyde yakylanda namani goz oniinde tutmaly?
10. K abir gyl§yrymly m addalaryn yanm agy bilen gegyan tasirle§m elerin
denlemelerini yazyii.

72
 §9. O zon

K esgitli §ertlerde kislorodyn m olekulasy bilen atom ynyn arasynda

birle§m e tasirle§m esi gegip biler. Tasirle§m anin denlem esi:
j O 2 + 0 —> Оз
Bu tasirle§m e Giiniin ultram elew §e §ohlelerinin, elektrik zaryadsyz-
lanm anyn tasirin d e w e kabir birle§m elerin o kislenm eginiii n etijesinde
gegyar. Em ele gelen m adda Оз - ozon diylip atlandyrylyar. O zonyn dtiziimi
atom laryn birm enze§ gomiisjinden ybarat, §onun iigin ol sada m addalara
degi§li. D iym ek, him iki elem ent bolan kislorod sada m addalaryn ikisini -
k islorody (O 2) w e ozony (Оз) em ele getiryar.
B ir e ie m e n tin a to m la ry n y n b irn a g e sa d a m a d d a la ry em ele g e tir-
m ek h a d y s a s y n a a llo tro p iy a diyilyar.| ,
ц 1В !г e i e m e n ti n e m e le g e t i r e n d i i r l i s a d a m a d d a l a r y n a 50 I
e ie m e n tin a llo tro p g o rn ii^ le ri diyilyar. (
K islorod w e ozon - him iki elem ent bolan kislorodyn allotrop gornii§-
leridir. D ine k islorod dal-de, eysem , beyleki him iki elem entlerin kopiisi
hem allotrop gornii§leri em ele getiryarler.
O zo n re n k siz , ozbolu§ly ysly, k islo ro d b ilen dene§dirilende ondan
1,5 esse agyr, suw da ereyjiligi yokary we himiki taydan oran i§jen gaz halyn-
daky m addadyr.
T ejribehanada kis-
lo ro d d an o zo n y alm ak
bolar. O nun iigin ozona­
tor diylip atlandyrylyan
y o rite ab zal u la n y ly a r
(37-nji surat).
T e b ig a td a o zo n
em ele gelyar. M uny gok
giirlap, yyldyrym gakan-
dan son, to k ay d a piirli
a g a g la ry n § ire le rin in ,
denzin kenarynda suw ­
da o sy a n su w o tu la ry n
okislenm egi bilen emele 37-nji surat.
Ozonator
gelyan ozonyn yakym ly
73
ysyny duym ak bilen synlam ak bolar.-O zonyn ady hem onun ozbolu§ly ysy
b ery an d ig i b ilen baglany§yklydyr. “O zo n ” sozi grekgeden ttirkm enga
terjim e ed ilende “ys b eriji” diym ekligi an ladyar. '<f
A tm osferada ozonyn em ele gelm egi bilen baglany§ykly yiize gykyan
yak y m ly ys gysga w agtdan son yityar. M unun sebabini ozonyn durnuk-
syzdygy, yagny onun kislorodyn atom yna w e m olekulasyna yenil dargayan-
dygy bilen dii§iindirm ek bolar:
Оз O2 + О
A tom ar kislorod tasirle§m a oran ukyply. §onun iigin hem kislorod
bilen dene§dirilende ozonyn him iki taydan i§jenligi yokary. K islorod bilen
tasirle§m eyan k abir him iki m ad d alar ozon bilen tasirle§m a gatna§yarlar.
M ysal iigin, kislorod bilen tasirle§m eyan kiimu§ m etaly ozon bilen tasir-
le§ip, oksid em ele getiryar. T asirle§m anin denlem esi:
2A g + Оз —> A g20 + O 2
G iiniin ultram elew §e §ohleleri atm osferadaky kislorodyn m olekula-
laryna tasir edyar, netijede, dargam anyn yiize gykm agy bilen erkin atom lar
em ele gelyarler. §ol erkin atom lar k islorodyn m olekulalaryna birle§yarler
w e ozony em ele getiryarler. K islorodyn erkin atom lary him iki taydan oran
i§jen bolejiklerdir, olar ozonyn m olekulalary bilen hem tasirle^ip bilyarler.
Tasirle§m anin netijesinde kislorodyn iki m olekulasy em ele gelyar. §eylelik-
de, k islo ro d bilen ozonyn arasynda denagram lylyk yuze gykyar.
O zonyn yygnanm agy b ilen atm osferanyn yokarky gatlagynda ozon
g a tla g y em ele gelyar. O zon gatlagy, m unun ozi atm osferanyn yokarky
b o leginde, yagny stratosferada ozondan em ele gelyan how a gatlagydyr.
O zon gatlagynyn em ele gelm egi w e onun saklanm agy m ohum ahm iyete
eye, giinki ol Giiniin ultram elew §e §ohlelerinin kop bolegini oziine sindir-
m age ukyply. §eylelikde, ozon gatlagy Y erin iistki bolegini ultram elew §e
§ o h lelerin y o k a rla n m a g y n d a n go ray ar. U ltram e le w § e § 6 h lelen m an in
derejesinin Y erin iistiinde yokarlanm agy bim age zyyanly netijelere getiryar.
B irinjiden, jan ly bedenlerin ya§ay§yny kynla§dyryar, deri keselleri bilen
kesellanlerin sanynyn artm agyna, hatda olaryn helak bolm agyna hem getirip
biler. Ikinjiden, atm osferadaky kislorodyn m ukdary bilen onun sarp edili§i-
nin arasy n d ak y d en a g ram ly ly g y n b o zu lm ag y yiize gykar. U gunjiden,
tem p eratu ran y n , yelin w e yag§yn rezim in iii iiytgem egi h em -d e deniz
derejesin in y okary galm agy ultram elew §e §ohlelerin artm agynyn yaram az
tasirlerin in netijesinde bolup gegyar w e §.m.
 O zon gtiygli o kislendiriji b olm ak bilen m ikroblary yok ediji hasiyete
eye. O zon how ada em ele gelen y agdayynda onun dtiztim ini m ikroblardan
arassalay a r. § o n u n tigin d iiziim inde o zo n y sa k la y a n piirli ag ag lary n
tokaylyklarynyn w e denzin kenarynyn how asynyn sagaldyjy ahm iyeti bar.
H azirki w ag td a ozonyn m ikroblary yok ediji hasiyeti agyz suw uny
arassalam ak tigin ginden ulanylyar.
Soraglar
1. “Ozon” sozi turkmenge name diymekligi anladyar?
2. Ozon nahili §ertlerde emele gelip biler?
3. Allotropiya diyip nama aydylyar?
4. Allotrop gomii§ diyip nama aydylyar?
5^ Himiki taydan i§jenligi boyunga ozon kisloroddan nahili tapawutlanyar?
6. Tejribehanada ozon kisloroddan nahili usul bilen alynyar?
7. Tebigatda ozon emele gelyarmi?
8. Ozon gatlagy diyip nama aydylyar?
9. Ozon gatlagynyn emele gelmeginin nahili ahmiyeti bar?

§ 1 0 . K i s lo r o d y n u la n y ly § y

K islorod ja n ly bedenlerin ya?ay§y w e adam yn i§i ugin oran zerur

him iki m adda. O nun ulanylyan yerleri oran kop. § onun tigin kislorodyn
u la n y ly a n y e rle rin i jik m e -jik san ap gegm ek kyn. K islo ro d g tin d elik
durm u§da w e ja n ly bedenlerin ya§ay§y tigin in kop m ukdarda sarp edilyan
m adda. Y erde ya§ayan jan ly b ed en ler how anyn dtiztim indaki kisloroddan
dem alyarlar. S uw da ya§ayan jan d a rla r w e ostim likler eran kisloroddan
dem alyarlar. B ed ene kislorodyn barm agy bilen uglew odlaryn, beloklaryn
w e yaglaryn okislenm egi bolup gegyar. K islorodyn gatna§m agynda gegyan
okislenm e had y sasy beden tigin energiyanyn ge§mesi bolup hyzm at edyar.
K islo ro d y n y o k y erlerin d e, m ysal tigin, kosm os gini§liginde, suw asty
gam ilerde w e §.m. kislorod yorite gaplarda saklanylyp ulanylyar.
K islo ro d y n k op h im ik i tasirle§ m eleri g altlan d y ry jy h asiy eti bar.
Z a w o d la rd a w e fa b rik le rd e h im ik i ta s irle § m e le rin e sa sy n d a ontim
dndtirilyar. O ndtirilyan ontim in m ukdaryny artdyrm aklyk tasirle§m elerin
gegi§ini galtlandyrm ak bilen baglany§yklydyr. §onun tigin him iya senaga-
tynda w e m etallu rgiyada kislorod kop m ukdarda sarp edilyar. M eselem ,
poladyn w e goynun ontim giligi kislorody ulanm azdan m tim kin dal.

75
 B ellenilip gegili^i yaly, yanm a tasirle§m elerin netijesinde yylylyk bolti-
nip gykyar. M ysal iigin, w odorod ya-da asetilen yananda kop m ukdarda
yylylyk boliinip gykyar, yalnyn tem peraturasy 3000 °S yetyar. M unun ozi
bu tasirle§m eleri m etallary keb^irlem ek w e kesm ek iigin ulanm aga miim-
kingilik beryar.
Gor§tim iz yaly, kisloroda bolan isleg oran yokary. B ir adam yn bir
sagadyn dow am ynda dem alm agy iigin ortaga 30 dm 3 kislorod gerek. B ir
adam iigin g ije-g tin d izin do w am y n d a g erek b o lan k islo ro d y n m u k d ary
30 • 24 = 720 d m 3, yagny 0,72 m 3. D iym ek, b ir yylda bir adam yn dem
alm agy iigin 0,72 • 365 = 262,8 m 3 kislorod gerek. Y er ytiztinde ya§ayan
adam laryn sany w e olaryn yylsayyn artyandygy hasaba alynsa, onda dine
adam yn dem alm agy iigin sarp edilyan kislorodyn m ukdary um m asyz bolar.
B izin bil§im iz yaly, kislorod adam yn dem al§yndan da§ary hem oran kop
m u k d a rd a h arg lan y ly ar. M u n u n ozi h o w a n y n diiziim inde k islo ro d y n
atiy ag ly k m u k d ary n y k a d a ly y a g d a y d a sak lam a k b ile n b ag lan y § y k ly
derw ayys m eselani doredyar. H azirki w agta genii sarp edilyan how anyn
d tiz iim in d a k i k is lo ro d y n o w e z in i d o lm a k iigin ge§m e b o lu p ya§yl
o siim liklerde gegyan him iki hadysa hyzm at edyar. Y agtylygyn tasirinde
ya§yl osiim liklerde how anyn dtiziim indaki k o m iirtu riy gazy b ilen suw
b u g larynyn arasynda him iki tasirle§m e gegyar. Tasirle§m anin netijesinde
em ele gelyan oniim lerin biri kisloroddyr. T asirle§m anin denlem esi:

^ C 6H ,20 6 + 6 0 2T
u glerod (IV ) suw glyukoza kislorod
oksidi

B u tasirle§m ani siz b o tan ik a dersin d en bily an sin iz. O na ba§gaga

fotosintez diyilyar.
B eyik Saparm yrat Ttirkm enba§y D ow let G ara§syzlygyny alyp beren-
den son bag ekm ek, yurdum yzy bagy-bossanlyga ow iirm ek i§ine ayratyn
tins berdi. Elbetde, m unun anyrsynda Beyik S erdarym yzyn adam lar hakyn-
da edyan atalyk aladasy yatyr. (^tinki yylsayyn barha kopelyan bu baglaryn
h er biri b ir gtintin dow am ynda fotosintezin esasynda kop m ukdarda h ow a­
nyn dtiziim indaki kom iirtur^y gazyny yuw dup, kislorody boltip gykaryar.
N e tije d e , h o w a n y n dtiztim i a ra s s a la n y a r, k is lo ro d b ile n b ay la§ y a r.
D iiziim inde k islorodyn m ukdary yeterlik bolan tam iz how a adam laryn
saglygy tigin zeru r §ertlerin biridir.

76
 T ebigatda ya§yl osiim liklerde kislorodyn em ele gelm egi bilen gegyan
him iki hadysany M agtym guly P yragy “L ale getirm i§” diyen go§gusynda
§eyle beyan edyar:
Asm andart n u r y a g s a m in ew w er bolar,
Z em in ya§yl g e y ip, lale getirm i§.
“M in ew w er” - yagty, “n u r” - energiya, yagtylyk m anyny anladyar.
Bu go§gy setirlerinde asm andan dti§yan Gun §ohlelerinin tasiri bilen ya§yl
o siim liklerde tebigy hadysanyn, yagny fotosintezin gegyandigi barada
aydylyar.
Soraglar we yumu§lar
1. Kislorodyn esasy ulanylyan yerlerine mysallar getirin.
2. Kislorodyn yok yerlerinde (kosmos gini§liklerinde, suwasty gamilerde we §.m.)
dem almak u?in kislorod nahili eltilyar?
3. Zawodlarda we fabriklerde oniim ondiirmekde kislorod name iigin gerek?
4. Metallary kesmek we kebjirlemek bilen baglany?ykly i^lerde kislorod name
iigin gerek?
5. Name iigin agirt kop mukdarda sarp edilyandigine garamazdan, atmosferada
kislorodyn mukdary azalmayar?
6. Fotosintez name?
7. Beyik Saparmyrat Ttirkmenba§ynyn ba§tutanlygynda howany arassalamak
bilen bagly nahili i§ler amala a§yrylyar?

§ 1 1 . H o w a w e o n u n d iiz iim i

H ow a renksiz, yssyz gazlaryn garyndysydyr. A gyk how ada asm ana

seretseniz, m aw y renki gorersiniz. 01 how anyn renki daldir. M aw y renk
Gun §6hlelerinin how anyn diirli dykyzlykly yerlerinde yayram agy netijesin-
de y uze gykyar. tin s b erip seretsen iz m aw y ren k in do rey an d ig in i we
yityandigini hem -de bu hadysanyn iizniiksiz gaytalanyandygyny gorersiniz.
M unun sebabi how anyn diiziim indaki gazlaryn m olekulalarynyn tertipsiz
(haotik) h ereketi bilen baglany§yklydyr.
H im iki tasirle§m eler, esasan, how a gur^aw ynda gegyar. $onun iigin
how anyn dtiziim inin ow renilm egi zerur. X V III asyra genii him iki tasirle§-
m e le ri^ jie tije s in d e boliinip gykyan diirli g azlar h ow a diylip hasap la-
nylyardy. X V III asyryn ahyrynda how anyn diirli gazlaryn garyndysydygy
any k lan y ld y . H ow anyn diiziim indaki g azlardan ilkinji bolup k islo ro d
kesgitlenildi.
77
 Karl YVilgelm § ey e le

(1 7 4 2 -1 7 8 6 )

$ w e d h im ig i, i 772-nji yylda how anyn kisloroddan

we azotdan ybaratdygyny
kesgitledi.

1774-nji yylda fransuz alym y A. L aw uazye how anyn diizum inin,

esasan, azotdan w e k isloroddan ybaratdygyny tejrib an in esasynda subut
etdi. 01 how anyn kesgitli gow rum inde (yapyk gapda) sim ap m etalyny
y okary tem peraturada dow am ly gyzdyrdy. H ow anyn berlen gow riim inde
b a r b o lan k is lo ro d y n h em m esi sim ab y n o k isle n m e g in e harg lan y ld y .
H ow anyn gow riim i ba§dakysyndan 1/5 esse kigeldi. M unun ozi how anyn
gowrum inin, takm ynan, 1/5 bolegini kislorodyn tutyandygyny agyp gorkez'di.
T ejribehanada §eyle tejribani gegirm ek bilen how anyn gow rum inin,
takm ynan, 1/5 boleginin kisloroddan ybaratdygyna goz yetirm ek bolar.
D tiybi to g alak , ja n y y a d a saly an gab y su w ly g ab y n iginde d u n d erip

38-nji surat. Diinderilen gabyn a$agynda fosforyh yanfy

78
 A n tu a n L aw u azy e

(1743-1794)

Fransuz him igi, 1774-nji yylda how anyn duztim ini

tejrib e iisti bilen subut etdi.

yerle$dirmeli (38-nji surat). G abyn how a saklayan tutu§ gowrtim ini 5 bolege
boliip, yiiziinde yokardan a§ak bellik etmeli. Gabyn iginde dem ir gapjagazda
yanyp duran fosfory yerle§dirm eli. How anyn berlen gow rtim indaki kislorod
gutaryanga fosforyn yanm agy dcw am eder. F osfor yanyp gutarandan son,
g a b y n ig in d a k i h o w a n y n g o w riim in in k ig e ly a n d ig in i, y a g n y su w u n
d erejesin in yo k arlanyandygyny (1/5 bolek) gorm ek bolar.
H o w an y n diiztim inden k islo ro d ay ry la n d an son g alan b o leg in in
o w re n ilm e g i, o n u n d em a lm a k iigin y a ra m sy z d y g y n y w e y a n m a g y
goldam ayandygyny kesgitlem age m iim kingilik berdi. §eylelikde, how anyn
diiziim inde k isloroddan ba§ga azodyn hem bardygy anyklanyldy. “A zot”
grekgeden terjim e edilende “a ”yo k lu g y anladyan go§ulm a bolup, “z o e ”
- ya$ayy§ d iy m ek ligi anladyar.
X IX asyryn ahyrynda how anyn diiziim inde kisloroddan we azotdan
ba§ga-da g az haly n daky m addalaryn bardygy k esgitlenildi. O laryn him iki
taydan i§jenligi oran pes. H im iki tasirle§m elerin esasynda bu elem entlerin
birle§m elerini alm ak uzak w agtlap ba§artmady. §onun iigin hem olara inert
(ya-da asylly) g azlar diylip at berildi. Inert gazlara geliy (H e), neon (N e),
argon (A r), krip to n (K r) we ksenon (X e) degi§lidir.
H ow anyn diiziim ine giryan m addalary tig topara bolm ek bolar:
I. H ow anyn hem i$elik diiziim ine giryan maddalar. Bu topara azot,
k islorod w e in ert g azlar degi?lidir. H ow anyn diiziim inde olaryn m assa
paylary, degi§lilikde, 75,5%, 23,10% we 1,30%-e dendir. Gowriimi boyunga
how anyn 78% -ini azot, takm ynan 21% -ini kislorod, takm ynan 1%-ini inert
w e b e y le k i g a z la r tu ty a rla r. H o w a n y n h em i§ elik diiztim in e g iry a n
m addalaryn m ukdary Y er togalagynyn islendik yerinde tiytgem eyar diyen
yalydyr.

79
 2. H o w anyn к ет ц е И к d a l diiztim ine girya n m addalar. B u topara
kom iirtur§y gazy w e suw bu g lary degi§li. H ow ada kom tirtur§y gazynyn
w e su w b u g la ry n y n m u k d a ry iiy tg a p d u ry a r. K o m u rtu r§ y g az y n y n
m ukd ary n y n iiytgap durm agynyn iki sany esasy sebabi bar. B irin jid en ,
diiziim inde ug lero d saklayan m addalaryn (kom iir, nebit, nebit ontim leri,
teb ig y gaz w e §.m.) yakyly§y hem m e y erd e birm enze§ dal. Ikin jid en ,
ostim lik dtinyasi tarapyndan how anyn diiztim inden kom tirtur§y gazynyft
yuw duly§y (fotosintez) diirli yerlerde tapaw utlanyar. B u hadysanyii gegi^i
osiim liklerin gomii§ine, yylyn paslyna, gije-giindizin w agtyna w e §.m. bagly.
D iym ek, kom iirtur§y gazynyn how anyn diiztim ine goyberili§i w e onun
fo to sin tez iigin sarp edili§i birm enze§ dal.
H ow anyn diiziim inde suw buglarynyn m ukdarynyn iiytgap durm agy
6z-oztinden dii§ntiklidir.
3. H ow anyn diiztim ine totanden dti$en maddalar. B u to p ara degi§li
m ad d ala r teb ig y h a d y sa la ry n w e ad am y n i§inin n e tijesin d e how anyn
diiztim ine dti§yarler. H ow ada totanleyin m addalaryn yygnanm agyna sebap
bolyan tebigy hadysalara w ulkanlaryn atylm agyny, yyldyrym yn gakm agyny
w e §.m. m ysal getirm ek bolar. W ulkanlaryn atylm agy n etijesin d e kop
m u k d a rd a to z a n d a n e jik le r i, k tik tird in b irle § m e le ri w e §.m. h o w a
goyberilyar. G ok gtirlap yyldyrym gakanda how ada azot bilen kislorodyn
ozara tasiri n etijesinde azodyn oksidleri em ele gelip bilerler.
H ow anyn diiztim ine diirli garyndylaryn totanden dti§megi kop dere-
jed e adam yn i§i bilen baglany§yklydyr. A w toulaglarda yangyjyn yanm agy
bilen gaz gom ti§li m addalar boliinip gykyar. M etallurgiya, him iya, sem ent
w e §.m. zaw odlarda, fabriklerde ontim in ondtiriIi§i yylsayyn artyar. Bu
ontim giliklerde esasy ontim b ilen b ir h atarda go§m aga m addalar (ktiktirtli
gaz, uglerodyn, azodyn oksidleri we §.m.) hem em ele gelyarler. D iym ek,
how anyn diiziim indaki totanden dti§en m addalar w e olaryn m ukdary yerli
§ertler bilen baglany§yklydyr.

Soraglar we yumu§lar
1. Agyk howada asmanyn nahili renki bar? Sebabini dii§undirin.
2. Howanyn diiziimini owrenmek name iigin zerur?
3. Howanyn diiziiminde, esasan, azodyn we kislorodyn bardygyny kim we hagan
kesgitledi?
80
4. Howanyn duzuminin, takmynan, 1/5 bolegini kislorodyn tutyandygyny fransuz
alymy A. Lawuazye nahili kesgitledi?
5. Inert gazlaryny atlandyryn we olaryn himiki belgilerini yazyn.
(». Howanyn diiziiminde inert gazlarynyn bardygy hagan kesgitlenildi?
7. Howanyn diiziimine giryan maddalar nage topara boliinyar?
8. Howanyn hemi§elik diiziimine haysy maddalar giryar?
4. Howanyn hemi§elik dal diiziimine haysy maddalar giryar?
10.Howanyn diiziimine haysy maddalar totanden dti§yar?

§12. M a d d a la r y n yan m agy.

Y a n g y n y s o n d iir m e g in u s u lla r y

A dam yn ilkinji gegiren him iki tasirle§m esi yanm adyr. A dam zadyn
ya§ay§ynyn d o rem eg in d e w e o sm eg in d e bu h ad y sa n y n ahm iyeti oran
uludyr. A dam ody ilki bilen sow ukdan w e yyrtyjy hayw anlardan goranm ak
h em -de iy m it ta y y a rla m a k iigin u lan y p d y r. S o n ra ot m e tallary i§lap
bejerm ek, y arag yasam ak, gap-gaglary ondiirm ek w e §.m. m aksatlar iigin
ulanylyp ba§lanypdyr.
Y anm a adam a hem peyda, hem zyyan getirip biler. §onun iigin hem
yanm a tasirle§m esinin gegi§ §ertlerini ow renm ek, netijede, diirli u su llar
bilen ony do lan d y rm agy ba§arm ak zerur.
Biz m ad d ala ry n k islo ro d d a y an m a tasirle§ m esin in gegi§i b a ra d a
dii§unje ald y k . B u tasirle§m e h o w a d a hem gegyar w e yanan sada w e
gyl§yrym ly m ad d an yn duzum indaki elem entlerin kislorodly birle§m eleri,
yagny o k sid ler em ele gelyarler. K islorodda yan§y bilen dene§dirilende
m addalaryn h o w ad a yanm agy hayal gegyar. M unun sebabi tasirle§m a
gatna§yan k islo ro d y n m ukdarynyn azalm agy bilen baglany§ykly, giinki
h o w a n y n 1/5 b o le g in i k is lo ro d tu ty a r. M y sal iigin, k o m iir h o w a d a
gyzdyrylanda korap, hayal yanyp ba^layar, kislorodda bolsa guygli yalyn
bilen yanyar. H ow ada giiygli gyzdyrylanda dem ir sim jagazy gyzaryar. 01
kislorodly gabyn igine eltilende §atyrdap, uggun sygradyp yanyp ba§layar.
M addanyn yanm a ukyplylygy dtirli. A daty tem peraturada how ada
oz-oziinden yan y an m addalar bar. K abir m addalar sahelge gyzdyrylanda
y a n y p b a § la y a r la r . Y a n m a k iig in y o k a r y t e m p e r a t u r a l a r a g e n ii
g y zdyrm aklygy talap edyan m ad d alar hem belli.

6. Sargyt №1250 81
 M addanyn yanm agy iigin iki sany ze ru r §ert yerine yetirilm eli:
1) m addany yanm a tem peraturasyna genii gyzdyrm aly.
2 ) kislorodyn (how anyn) baryp durm agyny tipjtin etm eli.
Islen d ik m addany yak m ak iigin ony yanm a tem peraturasyna genii
g y zd y rm ak gerek. M ad d alary n y an m a te m p eratu ralary birm enze§ dal.
M eselem , ak fo sfo r 40°S-da, kiikiirt 270°S-da, kom tir 350°S-da yanyp
ba§layar w e §.m.
Y an m a w a g ty n d a o n u n gegm egi iigin z e ru r §ertlerin b iri y erin e
y e tm e se hem h a d y sa do w am etm eyar. D iy m ek , y an y p d u ra n m ad d a
so w ad y lsa ya-da kislorodyn (how anyn) barm agyna p asgelgilik doredilse,
o n d a o l y a n m a g y n y b e s e d e r. D u rm u § d a b u y a g d a y d a n y a n g y n y
sondiirm ek iigin peydalanylyar. M eselem , y angyny sondiirm ek iigin suw
ulanylyar. Suw un sepilm egi yanm ak iigin zerur §ertlerin ikisini hem ayyryar.
S ow uk suw un barm agy b ilen yanyan m addanyn tem peraturasy peselyar.
Y okary tem peraturanyn tasirinde suw bugaryar. Suw buglary kislorodyn
(h o w a n y n ) b a rm a g y n a p a s g e lg ilik d o re d y ar. K islo ro d y n (h o w a n y n )
b a rm a g y n y a ra d a n a y y rm a k b ile n y a n g y n y s o n d iirm e k iig in gage,
kom iirtur§y gazy yaly m addalar hem ulanylyar.
B ellen ilip gegili§i yaly, yanm a tasirle§m elerin netijesinde yylylyk
boliinip gykyar. Boliinip gykyan yylylygyn b ir bolegi tasirle§m a gatna§yan
w e onun n etijesinde em ele gelyan m addalary gyzdyrm aga sarp bolyar.
G alan b o legi da§ky gur§aw a yayrayar. Sarp edilen yylylygyn hasabyna
ta s irle § m a g a tn a § y a n w e e m e le g e ly a n m a d d a la ry n te m p e ra tu ra s y
yokarlanyar. M unun ozi tasirle^m anin gegi§inin galtlanm agyna getiryar.
Y a n m a g y n n e tije s in d e y y ly ly g y n b o liin ip gyky§ynyn w e da§ky
gur§aw a yayray§ynyn tiz lik le rin e b ag ly ly k d a had y san y ii gegi§inin tig
gornti§ini tapaw utlandyrm ak bolar.
1. Y y lylygyn b o lu n ip g y kysynyn tiz lig in in o n u n y ay ra y § y n y n tiz-
lig in d e n pes bolm agy. B u yagdayda da§ky tasirin, yagny gyzdyrm agyn
n etijesin d e gegip ba§lan yan m an y n dow am etm eg i tem p eratu ra b agly
bolyar. G yzgynlygyn derejesi gereginden peselse, onda yanm a tasirle§m esi
dow am etm eyar. M ysal tigin, ojakda yanyp duran kom tir b olekleriniii biri
da§yna gykarylsa, ol sonm ek bilen bolar.

82
 2 Y y ly ly g y n b o liin ip ? y k y ? y b ile n o n u n y a y ra y $ y n y n tiz lik le -
r i n i n d e n b o lm a g y . Bu h ad y sa n y n ah m iy eti o ra n uly. C iinki y an g y jy
y a k m a k b ile n e n e rg iy a n y n d iirli g o rn u § le rin i o n d iirm e k §u h a d y s a
esaslan an d v r K om riin, tebigy gazyn, n ebitden aly n y an yangyglaryn w e
Z y a n m agy n y b u hadysa m ysal genrm ck bolar.
3 Y v ly ly g y n b o liin ip д уку$уп уй tiz lig im n o n u n y a y ra y sy n v ft tiz-
и jn d e n y o k a r y b o lm ag y . Bu y ag d a y d a tem p eratu ra b arh a yokarlanyar.
O? hem hadysaftyn gegi?inin oz-oziinden galtlanm agyna getiryar. E ger bu
y ag dayda ba§ky m ad d alar y eterlik m ukdarda alnyp gary§dyrylan bolsa,
onda tasirle§m e partlam a bilen bolup ge<?er. M ysal iigin, yanyjy m addalaryn
how a v a-da k islo ro d bilen g ary n d y la ry partlayjydyrlar. O lara m etanyn,
w odorodyn, benzinin buglarynyn w e §.m. how a bilen garyndylaiy degi§lidir.
DQrli m addalaryn yan§yny synlasanyz, olaryn yalyn em ele getiri§inin
m enze§ daldigini gorersiniz. K abir m addalar (tebigy gaz, w odorod, benzin,
k ero sin sp irt w e ?.m .) y an a n d a y aly n em ele g etiry arler. Y alyn em ele
eetirm ezd en y an y an m ad d alar hem bar. M eselem , agag kom ri, dem ir w e
I m y an an d a y aly n em ele gelm eyar. $ o l b ir m adda h ow ada w e kislorodda
y an an d a y a ln y n g y zg y n ly k d erejesi d en dal. M ysal iigin, w o d o ro d w e
asetilen h o w ad a yan an d a yaln y n tem peraturasy, degi?lilikde 2045°S-a w e
2325°S-a den. $ o l m ad d alar k islo ro d d a yan an d a yaln y n tem peraturasy,
a ' l l 'kde 2525°S-a w e 3005°S-a den. G etirilen m aglum atlar yanm a bilen
b a g la n y sy k ly b irn ag e ta sin y a g d a y la ry n b a rd y g y n y go rk ezy ar. O lara
d usunm ek iigin m addalaryn y anm agyny has iggin ow renm ek gerek.
M adda y an an d a em ele g ely an yaln y n diiziim i ug bolekden ybarat.
O lara igki (a), ortaky (b) w e da§ky (g) b o lek ler degi§lidir (1 3-nji surata
seret) Y alnyfi g y zg y n ly k d erejesi onun hem m e b o lek lerin d e den dal.
M unun §eyledigine tejrib an in k om egi bilen goz yetirm ek bolar. Ug sany
otlugopi alyp, b irin jisin i spirtin y a-d a parafinin yalnynyn igki bolegine,
i k i n j i s i n i o r ta k y b o le g in e , tig u n jis in i d a § k y b o le g in e e l t m e l i .
C opjagazlaryn yan§y birm enze§ dal. Birinji bilen dene?dirilende ikinji gopun
yan§y galtrak. U gunji gopjagaz has gait yanar. D iym ek, yaln y n da§ky
boleginin g y zg y nlyk derejesi has yokary- . . . . . .
S p irtin y a-d a p arafin in yalnynyn a§aky bolegine ayna turbajygyn b ir
ujuny eltm eli. A yna turbajygyn beyleki ujuna yanyp duran otlugopi eltm eli.
Y alyn p ey d a bolar. Bu hadysa yanm azdan on m addanyn bugaryandygyny,
83
yagny gaz h aly n a gegyandigini anladyar. Y anm ada gaz gom u§li yanyjy
m ad d alar em ele gelm an hem biler. B u yag d ay d a tasirle^m e m addanyn
tist yiiziinde gegip, yalyn em ele gelm eyar. D iym ek, yalyn m unun ozi yanyp
duran gaz h alyndaky m addadyr.
P arafln in yalnynyn ortaky b olegine dem ir sim jagazy eltm eli. D em ir
sim jagazyn da§y garalar. 01 uglerodyn bolunyandigini anladyar. Y anm a
bilen baglany§ykly synlanylan hadysalar m addanyn yanm agynyn yzygider
b asgangaklar b ilen gegyandigini gorkezyar. B irinji basgangakda m adda
gaz halyna gegyar. Ikinji basgangakda dargayar. M ysal iigin, parafin (C xH y)
y ananda dtiziim indaki ugleroda w e w odoroda dargayar. Ugiinji basgangak­
da (yalnyn da§ky boleginde) m addanyn doly okislenm egi am ala a§yar.
§ o n u n iigin yalnyn da§ky b o leg in in tem p eraturasy has yokarydyr.
Soraglar we yumu§lar
1. Yanma tasirle§mesinin gegij §ertlerini owrenmek name iigin gerek?
2. Maddalaryn yanma ukyby birmenze§mi?
3. Yanma ukyby menze$ bolan maddalary sanamaly.
4. Yanma ukyby pes bolan maddalary sanamaly.
5. Maddanyn yanmagy iigin haysy §ertler zerur?
6. Yananda maddalaryn hemmesi yalyn emele getiryarmi?
7. §ol bir madda howada we kislorodda yananda yalnyn temperaturasy nahili
uytgeyar?
8. Yangyny sondurmek iigin nahili usullar ulanylyar?
9. Yylylygyn boliinip gyky^ynyn tizliginin onun yayray§ynyn tizliginden pes
bolan yagdayynda yanma hadysasy nahili gegyar?
10 . Y ylylygyn boliinip gykysjy bilen onun yayray§ynyn tizlikleri den bolan yag­

.
dayda yanma hadysasy nahili gegyar?
11 Yylylygyn boliinip gyky§ynyn tizliginin onun yayray§ynyn tizliginden yokary
bolan yagdayynda yanma hadysasy nahili gegyar?
12. Yalnyn diiziim bolekleri gyzgynlyk derejesi boyunga nahili tapawutlanyar?

Tejribe i§i
K islorod we onun h asiyetleri.
K omriin, kukurdin, fosforyn, deinrin we magninin
k islorodd a yan§y

G e r e k l i e n j a m l a r w e m a d d a l a r : d e m ir § tatiw , k is lo r o d d a n
do ld u ry lan gazom etr, kiikurt kislotasynyn kon sen trirlen en ergini, 3 sany
uzyn saply dem ir gem gejik, spirt gyrasy, probirka, gow rum i 1 I bolan 5
84
sany b an k a w e olaryn agyzlaryny yap ar yaly 5 sany tekiz ayna ortiik,
yu w u jy guy^e gap (T i§enkonyn 9iiy§esi), tig el ati§giri, otlu^op, kiilke
m addalary alm ak ii9in 9em 9e, ayna tayajyk, 200-250 m m -lik ayna turbajyk,
po latd an yasalan in9e sim , ige, kagyz ige (kagyz nazdak), kom iir, kiikurt,
gyzyl fosfor, hek suwy, d istillirlen en suw, arassa 9age, m agniy ktilkesi,
m agniy lentasy.
I§in y e rin e yetirili§i. H ow any hayal gysyp 9ykarm ak bilen 5 sany
bankany kislorod bilen doldurm aly. K islorody i9ine konsentrirlenen kiikurt
kislotasy guylan yuw ujy 9iiy§anin (Ti§enkonyn 9iiy§esi) iistiinden ge9irmeli.
K om riin, kiikiirdin, fosforyn k islorodda yan§yna degi§li tejribe ge9irilende
h o w p su zly k ii9in b an k a 100 m l to w ereg i suw guym aly. F o sfo ry n we
kiikiirdin yanm agy bilen ge9ip duran tasirle§m ani 9alt togtatm ak ii9in yanyp
duran m ad d aly 9em 9ani suw a batyrm aly. M unun ozi kiikurt w e fosfor
oksidlerinin otagyn how asyna yaram az tasirinin oniini alm aga yardam eder.
Kiikurdi kislorodda yakm aklygy how a sorujy enjam bilen iipjiin edilen yerde
ge9irm eli.
1. K o m riin k islo ro d d a yan§y. D em ir 9em 9ejikde b ir bolejik kom iir
alyp, on y k o rap ba§layan9a gyzdyrm aly. K orap duran kom tirli dem ir
9em 9ejigi kislorodly gaba salm aly w e bolup g e9yan hadysa gozeg9ilik
e tm e li. K o m riin h o w a d a w e k is lo r o d d a y a n § y n y d e n e § d ir m e li.
T asirle§m anin denlem esini yazm aly.
2. K iik iird in k islo ro d d a van^y. D em ir 9em 9ejikde bir bolejik ktikiirt
alyp, ony sp irt 9yrasynyn kom egi bilen gyzdyrm aly. K ukiirt ilki erap, son
yanyp ba§layar. K iikiirdin how ada yan§yna g o zeg9ilik etm ek u 9in yanyp
duran kiikiirtli dem ir 9em 9ejigi kislorodly gaba salm aly w e bolup g e9yan
hadysa gozeg9ilik etm eli. Kiikiirdin yan§y we yalnyn renki kislorodly gapda
nahili iiytgedi? T asirle§m anin denlem esini yazm aly.
3. F o sfo ry n k is lo ro d d a yan$y O nki tejribedaki yaly edip, fosfory
k islo ro d d a yakm aly. M unun ii9in gyzyl fosforyn az m ukdaryny dem ir
9em 9ejik d e alyp, ony yakm aly. G yzyl fo sfo r how ada hem yanyar. Ol
kislo ro d d a g oz gam a§dyryjy yalyn bilen yanyp, ak tiisse em ele getiryar.
A k tiisse fosfo r (V ) oksididir. Tasirle§m anin denlem esini yazm aly.
( 4 . D e m rin k is lo ro d d a yan§>. O nki tejrib elerd e how psuzlyk U9in
b ankanyn i9ine 100 ml suw guylan bolsa, bu tejribede bankanyn diiybiine

85
2-3 sm g aly nlykda gage guym aly. M unun ozi yanm ak n etijesinde eran
d e m ir k o y tig in in d a m ja jy k la ry n y n d a § -to w e re g e s y g ra p , b a n k a n y
d o w m eginin oniini alm aga yardam ederl P olatdan yasalan ingejik sim in
da§yny onat arassalam aly. A rassalanan sim i ayna tayajyga saram aly. Polat
sim in ujuna otlugopiin bir danesini berkitm eli. Tigel ati§giri bilen sim jagazy
tutup, otlugopi yakm aly w e k islo ro d ly gabyn igine salm aly. O tlugopden
sim otlanyp yanyar. D em ir sim jagaz ^agty uggunlary sygradyp, yalynsyz,
§atyrdap yanyar (12-nji d surata seret). Tasirle§m anin denlem esini yazmaly.^
5 .M a g n in in h o w a d a w e
k is lo ro d d a yan§y. Igki diam etri
15-20 mm we uzynlygy 200-250 mm
b o la n a y n a tu rb a jy g y § tatiw e
dikligine berkitm eli (39-njy surat).
B u a b z a ly n k o m e g i b ile n
m ag n id en ba§ g a-d a aly u m in iy ,
m is, sink, dem ir, surm a w e §.m.
m e ta lla ry n k u lk e le rin i y ak m ak
b o lar. E g e r y a k m a k iigin sp irt
g y rasy u la n y lsa , on d a m etaly n
y a-d a oksidin gyzgyn bolejikle-
rin d en goranm ak iigin asbestden
ya-da silikat yelim sindirilen gaty
k agyzdan yasalan halkany ulan-
m aly. A yna turbajygyn a§aky ujy
spirt gyrasynyn yalnynyn yagtyl-
39-njy surat. Magniy kiilkesinin
yakyly§y yan yerinden 40-50 m m yokarda
bolmaly. Gury probirkada m agniy
m etalynyn kiilkesini yerle^dirmeli. Probirkany oz okunyn da§ynda suratdaky
yaly edip aylap m agniy kiilkesini tu rb ajy g a guym aly. M agniy m etaly
ho w ad a hem goz gam a§dyryjy yaly n b ilen yanyar. E g er yanyp duran
m agniy lentasyny, tigel ati§giri bilen tutup, kislorodly bankanyn igine eltilse,
on d a yaln y n y agtylygy iki esse artar. T asirle§m anin d enlem esini yazm aly.

86
 A m a ly i§

I. K islo ro d yn g a zo m etr e yygnaly$y

Gerekli enjam lar we m addalar: gazom etr, spirt gyrasy y a-d a gaz
y anyjy enjam , dykyly w e gaz gegiriji turbajykly p ro b irk a (kolba, retorta),
a y n a ja m ( k r is t a l l i z a t o r ) , g o p ja g a z , o tlu g o p , m e ta l § tatiw , k a liy
p erm anganaty, suw.
I$in y e r in e y e tirili$ i
T ejribe i§leri gegirilende gerek boljak k islorody w e beyleki gazlary
y y g n a m a k h e m -d e s a k la m a k iigin y o rite a b z a ld a n - g a z o m e trd e n
peydalanylyar. G azom etrin gurlu§y w e i§ley§i 34-nji suratda gorkezilendir.
G azom etre g erek k islorody y ygnam ak iigin p ro b irk a (kolba, retorta) kaliy
perm anganatyny salm aly w e agzyna dykyly gaz gegiriji turbajygy geydirip,
m etal §tatiwe berkitm eli. Sonra spirt gyrasynyn yalnynda probirkanyn kaliy
p erm an g an atly yerini gyzdyrm aly. G azom etri kisloroddan doldurm azdan
ozal onun gaz gegiriji turbajygynyn kranyny agyk goyup, guygujyndan suw
guyup doldurm aly. Sonra gaz gegirijidaki we guygugdaky kranlaryn ikisini
hem yapyp, a§aky dykysyny ayyrm aly w e kislorod alm ak iigin niyetlenen
abzaldan gelyan turbajygy §ol de§ige sokm aly (3). G az halyndaky kislorod
y o k a ry k g a ly a r w e g a z o m e trd e n su w y g y sy p g y k a ry a r, su w b o ls a
gazo m etrin a§aky de§iginden dokulyar. G azom etr kisloroddan dolanda,
onun a§aky d e?igini dyky b ilen yapm aly. K islo ro d y g azom etrde uzak
w a g tlap sak lam a k bolar. G a zo m etrd en alyp, h ay sy -d a b o lsa b ir gaby
(probirkany, b ankany w e §.m.) kisloroddan doldurm ak tigin gaz gegiriji
turbajygy gabyn dtiybune genii goyberm eli w e gazom etrin kranyny agmaly.
G uygugdan doktilyan suw un basy§y bilen kislorod gazom etrden gysylyp
g ykarylyar w e gaba (probirka, banka) gegyar.

Soraglar
a. Gazometrin nahili gurlu§y bar?
b. Gazometri kisloroddan nahili doldurmaly?
9. Kislorody gazometre yygnamaklyk onun nahili hasiyetine esaslanyar?

II. D iiz u m in d e k is lo r o d s a k la y a n m a d d a la r d a n k is lo r o d y n
alny§y
1. Kaliy perm angan atyn d an kislorodyn alny§y
G e re k li e n ja m la r w e m a d d a la r : sp irt gyrasy y a-d a g az y a n y jy
enjam , iki sany dykyly w e gaz gegiriji turbajykly probirka, iki sany m etal
87
§tatiw, probirka, tekiz ayna bilen agzy yapylyan silindr, otlugop, ayna jam ,
ayna pam yk, gopjagaz, b u lg u r ya-da banka, k aliy perm anganaty, suw.

I^in yer in e yetirili$i

33-nji suratda gorkezili§i yaly, abzaly yygnan w e onun jeb islig in i

barlan. P robirka gow riim inin, takm ynan, 1/4 bolegige kaliy perm anga-
naty n y guyun w e p robirkanyn de§igine yum §ak ayna pam yk tokgasyny
goyun. P ro b irk an y gaz gegiriji tu rbajykly dyky b ilen yapyn w e m etal
§tatiw in g apjaw ajyna b erkidin. Suw ly ayna ja m y n igine suw ly probirkany
ya-da tek iz ayna bilen agzy yapylyan silindri yerle§dirin. Ilki probirkanyn
hem m e y erini usullyk bilen gyzdyryn, sonra b o lsa y aln y onun diiybtinden
dyka tarap kem -kem den stiy§iirin. A bzaldaky probirkadan how anyn gysylyp
gykarylandygyny w e kislorodyn gykyp ba§landygyny takyklam ak iigin gaz
gegiriji tu rbajygyn agzyna gopiin korap duran ujuny eltin. E g er kislorod
gykyan bolsa, korap duran gopjagaz yanar. Sonra silindrin (probirkanyn)
a§agyna gaz gegiriji turbajygyn ujuny usullyk bilen eltin. K isloroddan dolan
silin d rin (probirkanyn) a§agyndan gaz gegiriji turbajygy ayryn w e dine
§ondan son g y z d y rm a n y bes ed in . G az g e g iriji tu rb a jy g y ay y rm a n ,
g y zdyrm any bes etm ek bolm az, yogsam , gyzgyn probirkanyn igine suw
sorulyp, probirka dowler. Silindr kisloroddan dolandan son, suwun igindeka
onun agzyny tekiz ayna bilen yapyn. Tekiz ayna bilen agzy yapylan silindri
eliniz bilen suw ly jam dan gykaryn we gapagyny ayryp, agzyna korap duran
g o p jag azy eltin. K islo ro d y how any gysyp gykarm ak usuly bilen hem
yy g n am ak bolar, onun iigin, 6-n jy su ratd ak y yaly, ab zaly y y g n an we
jebisligini barlan. Igi kaliy perm anganatly probirkany gaz gegiriji turbajykly
dyky bilen yapyn. G az gegiriji turbajygyn ujuny bulguryn (bankanyn ya-da
silindrin) duybune tas y eter yaly edip yerle§dirin w e p robirkany m etal
§tatiw in g apjaw ajyna berkidin. Sonra igi kaliy p erm anganatly p robirkany
gyzdyryn. B ulguryn kislorod bilen dolandygyny u jy korap duran gopjagaz
bilen barlan. B ulgur kisloroddan dolan dessine onun agzyny tek iz ayna
bolegi bilen yapyn (33-nji surata seret).

Soraglar we yumu§lar
a. Kaliy permanganatynyn dargama tasirle§mesinin denlemesini yazyn.
b. Kaliy permanganatynyn dargamasy gegyan probirkanyn agzyna name iigin
pamyk goyyarlar?
g. Kislorod gazy suwda ereyarmi?
d. Kislorod gazyny nahili usullar bilen gaba yygnap bolar?
88
 2 .‘K aliy hloratyndan m arganes oksidinin gatna§m agynda
k isloro d yn alny§y
ft G c rc k li e n ja m la r w e m a d d a la r : sp irt gyrasy y a-d a gaz y an y jy
enjam , iki sany m etal §tatiw, probirka, probirka tutgujy, dykyly w e gaz
gegiriji turb ajykly probirka, tekiz ayna bilen agzy yapylan silindr, farfor
sokujyk w e sokuda§jagaz, otlugop, ayna jam , kaliy hloraty, m arganes(IV )
oksidi, suwA
) I$in y er in e yetirili§i

Tejribe i§leri iigin gerek bolan kislorody kaliy hloratyndan hem alm ak
bolar. K aliy hloratyndan kislorod alm ak iigin 40-njy suratdaky yaly abzaly
gurnan. K aliy hloratynyn baslygan uly boleklerinden az m ukdarda alyp
arassa farfo r sokujykda sokuda?jagaz bilen seresaplyk bilen ow ratm aly.
Kaliy hloratynyn m arganes(IV ) oksidi bilen 4:1 gatna§ygynda garyndysyny
tayyarlam aly. \
I \ at da sak la n Kaliy hloraty bilen i§ sal§ylanda oran seresap bolm aly.
K aliy h lo raty n d a w e duz ow radyljak sokujykda hig hili del garyndynyn
g alyndysy b o lm aly dal. Sebabi yanyjy garyndylaryn gatna§m agynda kaliy
h lo raty siirtiilen d e w e u rlan d a p artlay ar. § o n u n Ogin k aliy h lo ra ty n y
m arganes(IV ) oksidi bilen gary§dyranynyzdan son sokujykda ow ratm an.
G aryndyny abzala yerle§dirm ezd^n ozal, atiyaglyk ugin ayratyn probirkada
azajyk m u kdaryny gyzdyryp (goriift) O nun iigin probirkany yorite tutgug
bilen ya-da kagyzy birnage gezek eple§dirip edilen tutgug bilen tutup, onun
agzyny o zunden w e yolda§laryndan sow a saklap, spirt gyrasynyn yalnyna
tutup g y zd y rm aly.^iger tasirle§m e birden giiygli gegm an, asuda yagdayda
g eg se , o n d a te jrib e g e g irm a g e b a § la b e rm e li. K a liy h lo ra ty d a rg a p
ba§lanyndan son, gaz gegiriji turbajygyn agzyna korap duran gopjagazy
eltin. Eger gopjagaz yansa, onda gaz gegiriji turbajygyn ujuny suw ly jam d a
ba§a§ak d tin d erilen suw ly silin d rin ag zyna eltin . T ejribe gidip d u rk a
pro b irkanyn gyzdyryly§yny sazlap durun we kislorodyn giiygli boliinip
g yk m ag y n a yol b erm an, sebabi bu y ag d a y d a h lo ru n az-kem boliinip
gykm agy m tim kin. §onun iigin boliinip gykyan gaz duw m ejiklerini sanap
bolar yaly tizlikde kislorod gykmaly. Silindr kisloroddan dolandan son, onun
agzyny tek iz ayna bilen yapyp, suw dan gykaryn w e korap duran gopjagaz
bilen barlan.

89
 40-njy surat. Kaliy hloratyndan kislorodyn alny§y
Soraglar we yumu§
a. Kaliy hloratynyn marganes (IV) oksidinin gatnajmagynda ge?yan dargama
tasirle§mesinin denlemesini yazyn.
b. Marganes (IV) oksidini go§man, kaliy hloratyndan kislorod alyp bolarmy?
5. Name flpin gyzdyrmany sazlap, kislorodyn giiygli bolunip ?ykmagyna yol
bermeli dal we bu tasirle§mede kislorod nahili tizlik bilen bolunip 9ykmaly?
d. Name iigin kaliy hloraty bilen i§ sal§ylanda oran seresap bolmaly?

3. W o d orod yn p erok sid in d en k islo ro d yn alny$y

G e re k li e n ja m la r w e m a d d a la r : te k iz diiypli k olba, §ar §ekilli
dam jalayjy guygug, yon ek ey guygug, agzy tekiz aynaly silindr, ayna jam ,
gapjaw agly iki sany m etal §tatiw, otlugop, gopjagaz, 10% -li w odorod
p ero k sid in in ergini (ya-da perg id ro ld an peydalanm aly), m arganes (IV )
oksidi, suw.
I§in y e rin e y e tirili§ l
W odorod peroksidi durnuksyz m adda. O l otag tem peraturasynda w e
has giiygli yagtyda m arganes (IV) oksidinin, kobalt (III) oksidinin, dem ir (III)
ok sid in in , ganyri, tuykiiligin gatna§m agynda suw a w e kisloroda dargayar.
B iz §u tejrib ed e m arg an es (IV ) o k sid in in gatna§m agynda w odorodyn
peroksidinden kislorodyn alny§yna serederis. O nun iigin 41-nji suratdaky
yaly abzaly gum an.
S ilin d ri su w d a n d o ld u ry n w e s u w ly a y n a ja m d a ba§a§ak edip
yerle§ d irin . K olba b ir gay gem gesi m arg an es (IV ) o k sid in i salyn we
dam jalayjy guyguja w odorodyn peroksidini guyun hem -de dam ja bilen kolba
90
 41-nji surat. Wodorodyh peroksidinden kislorodyn alny$y

akdyryn. A b zaldan how a gysylyp gykarylandan son, korap duran gopjagaz

bilen boliinip gykyan kislorody barlan. K islorodyn boliinip gykyandygyna
goz y etiren in izd en son, gaz gegiriji turbajygyn ujuny ayna jam y n iginde
ba§a§ak diiiiderilen suw ly silindrin agzyna eltin. Tejribe gutarandan son,
ilki bilen gaz gegiriji turbajygy suw dan gykaryn. S onra kisloroddan dolan
silindri suw ly jam d an gykaryn w e onda kislorodyn bardygyny ujy korap
duran gopjagaz bilen barlan.
Soraglar we yumu§
a. Wodorodyn peroksidinin katalizatoryn gatna§magynda dargama tasirle^mesinin
denlemesini yazyn.
b. Tasirle§me gutarandan son, kolbany ellap goriin. Nahili tiytge§mani duydunyz?
5. Wodorodyn peroksidinin dargamagyna marganes (IV) oksidiniii nahili tasiri bar?
d. Name iigin tejribe i§leri iigin ulanyljak wodorodyn peroksidini yagtydan gorayan
mami$i giiy$elerde saklayarlar?
e. Name iigin wodorodyn peroksidinin gow§ak ergini bilen gany suptirende
6zbolu§ly “gaynama” bolup perokis kopiirjikleyar?
a. Tasirle§meden son hem marganes (IV) oksidiniii katalizatorlyk ukybynyn doly
saklanyandygyna nahili goz yetirip bolar?

4. Selitradan kislorodyn alny§y

G e rek li e n ja m la r we m a d d a la r: gapjawagly m etal §tatiw, spirt 9yrasy,
probirka, gopjagaz, otlugop, gageli m etal gap, kaliy ya-da natriy nitraty.

91
 I$in v erin e yetirili^i

K aliy nitratyna, natriy nitratyna, kalsiy nitratyna selitra hem diyilyar.

O da gydam ly aynadan edilen probirkany §tatiwe dik yagdayda berkitm eli
w e igine 5 g selitra (kaliy n itraty ya-da natriy nitraty) atmaly. B u tejribe
gegirilende kaw agt ayna erap, gyzgyn ergin a§ak dokiilyar. $onun iigin
p ro b irk an y n a§agynda oda gydam ly gaby gageden dolduryp goym aly.
Selitra probirkada gyzdyrylanda ilki ereyar, sonra bolsa gaz diiwm ejiklerinin
boliinip gykyandygyny gorm ek bolyar. B olunip gykyan gazyn kislorod-
dygyny korap duran gopjagaz bilen barlan.

Sorag we yumu§
a. Natriy ya-da kaliy nitraty gyzdyrylanda gegyan dargama tasirle§mesinin
denlemesini yazyn.
b. Name iigin selitralary oda gydamly aynadan edilen probirkada gyzdyrmaly we
nahili howpsuzlyk garelerini gormeli?

92
 Beyik S a p a r m y ra t T U R K M E N B A § Y :

T iirkm enistanyn gagini 7 sany

iri gazly topara bolm ek miimkin.
M ukaddes R uhnam adan

III BAP

WODOROD. GAZ HALYNDAKY MADDALAR

t W odorodyn atom ynyn him iki belgisi - H, m olekulyar form ulasy - H 2,

otnositel atom m a ssa sy - 1, otnositel molekulyar m a s s a s y - 2. Walentliligi - 14
E rkin gornii§indaki w odorody ilkinji bolup inlis alym y G. K aw endi?
1799-njy y y lda aldy w e ona “yanyjy how a” diyip at berdi. §ol w agt gaz
h a ly n d a k y m a d d a la ra h o w a h o k m iin d e g a ra ly a rd y . F ra n s u z a ly m y
A. L aw uazye 1787-nji yylda how anyn diiztim ini ow rendi w e w odorody
him iki elem ent hokm iinde kesgitlediifO l bu elem ente H ydrogenium diyip
at berdi. “H ydrogenium ” sozi tiirkm enga gegirilende “suw em ele g etiriji”
diym ekligi anladyar. Bu elem entin rusga ady w odorod bolup, ol hem §onun
y a ly jn a n y n y anladyar. \
(jYer gabygynda w odorodyn m assa payy 1%-e den. Beyleki him iki
e le m e n tle r b ilen d en e§ d irilen d e Y e r g ab y g y n d a k y m u k d ary boyunga
w odorod dokuzynjy om y eyeleyar. Em m a A lem de w odorod kop yayran
elem ent. Ol Gtiniin, yyldyzlaryn w e olaryn arasyndaky gini§liklerin esasy
diiziim bolegi. Gtiniin w e yyldyzlaryn iistiinde tem peratura oran yokary.
G iiniin u stiin d e g y z g y n ly g y n d erejesi 6000°S -a yetyar. § ey le y o k ary
tem peraturada we kosm os §ohlelerinin tasirinde w odorod atom ar g 6mti§de
bolyar. W odorodyn em ele getiryan kabir m ohum birle§m eleri tebigatda
ginden yayran. O lara suwy, tebigy gazy, nebiti w e §.m. m ysal
bolar. B u birle§m eler am aly taydan m ohiim ahm iyete eyedirler. Saaa m aaaa
gom ti§inde w odorod oran u jypsyz m ukdarda atm osferanyn diiziim inde
(gowrum i boyunga 0,00005% ) du§ gelyar. Y one yerden yokaryk galdygynga
w odorodyn m ukdary kopelyar. M ysal iigin, 100 km belentlikde w odorodyn
tu ty a n g o w ru m i 9 5 % -e y e ty a r. M u n u n se b a b i, e sa sa n , w o d o ro d y n
m assasynyn how anynkydan oran yenildigi bilen baglany§ykly.

93
 G e n ri K aw en d i§
(1731-1810)
Inlis alym y, ol 1766-njy yylda w odorody
arassa gornu§de aldy.

§ 1 3 . W o d o r o d y n fizik i h a s iy e tle r i

f W odorod - renksiz, yssyz w e tagam syz gaz.fW odorod how adan 14,5
e sse y e n il. W o d o ro d y n ere m e te m p e ra tu ra s y - 2 1 9 ,l° S - a , g a y n a m a
tem p eratu rasy -2 5 2 ,6 °S -a den. |W odorod suw da oran yaram az ereyar.
Suw un 100 gow riim inde w odorodyn 2 gow riim i (20°S-da) ereyar. Gaz
halyndaky m addalaryn arasynda wodorod in yenili. $onun iigin w odoroddan
doldurylan yukajyk b ardalar (§arlar, sabyn kopiirjikleri w e §.m.) yenillik
bilen yokaryk galyarlar.
W odorodyn m ohiim ayratynlygy onun m etallarda gow y ereyanligidir.
M ysal iigin, palladinin bir gow riim inde w odorodyn 850 gow riim i ereyar.
W odorodyn m etallarda erem egi gyl§yrym ly fiziki-him iki hadysadyr.
Beyleki gazlaryn arasynda w odorod in yokary yylylyk gegirijilige eye.
H ow a bilen dene§dirilende w odorodyn yylylyk gegirijiligi 7 esse yokary.
M u n u n se b a b i g az h a ly n d a k y m a d d a la ry n m o le k u la la ry n y n k in e tik
energiyasy tem peratura bagly. §ol bir tem peraturada m olekulanyn m assasy
n a g e k ig i b o ls a , o n u n t i z l ig i §o n g a y o k a r y d y r . I s le n d ik g a z y n
m o lekulasyndan yenil bolany iigin, w odorodyn m olekulalarynyn tizligi
yokary. N etijed e, beyleki g azlaryn m o lek u lalary bilen dene§dirilende
w odorodyn m olekulalary yylylygy bir jisim den ba§ga jisim e gait gegiryarler.
W odorodyn bu hasiyeti oniim gilikde uly ahm iyete eye.

Soraglar
1. Wodorodyn latynga ady name we onun nahili manysy bar?
2. Wodorody erkin gomiijde ilkinji gezek kim we hagan aldy? Erkin gomu§inde
alnan wodorod nahili atlandyryldy?
3. Wodorody himiki element gomiijinde kim we hagan kesgitledi?
4. Yer gabygynda wodorodyn yayray§y nahili?
5. Alemde wodorodyn yayray§y nahili?
94
 6. Wodorod haysy mohum birle§meleri emele getiryar we olaryn tebigatda
yayray§y nahili?
7. Wodorod beyleki gazlardan nahili tapawutlanyar?
8. Name iigin beyleki gazlar bilen dene§dirilende wodorodyn yylylyk gegirijiligi
yokary?

§ 1 4 . W o d o r o d y n h im ik i h a s iy e tle r i

A daty §ertlerde w odorod dine dran i§jen m etallar w e ftor bilen tasirle§-
yar. B eyleki m etallar w e m etal daller bilen tasirle§m a kesgitli §ertlerde
(tem peratura, yagtylyk w e §.m.) gatna§yar.
| 1. W odorodyn metallar bilen dzara tasiri
W odorod m etallar bilen tasirle§ip, MH„ (bu yerde M - m etal) dtiztimli
birle^m eleri em ele getiryar. T asirle§m elerin denlem eleri:

Ca + H 2 -> C aH 2
2N a + H 2 - » 2N aH
2Li + H 2 —» 2L iH ,
W odorodyn m etallar bilen birle§m eleri g id rid le r diylip atlandyrylyar.
M eselem , C aH 2- kalsinin gidridi, N a H - natrinin gidridi w e §.m.
2. W odorodyn metal daller bilen ozara tasiri
B u tasirle§m elerin netijesinde m etal dallerin w odorodly birle§m eleri
em ele gelyarler. O lar am aly taydan m ohiim ahm iyete eye.
2.1. W odorodyn ftor we hlor bilen oz^ra tasiri
A daty §ertlerde w odorod m etal dallerden dine ftor bilen tasirle§m a
gatna§yar. Bu tasirle§m e islendik tem p eratu rad a partlam a bilen bolup
gegyar. T asirle§m anin denlem esi:
H 2 + F2 —> 2H F (ftorw odorod)
O tag tem peraturasynda, yagtylygyn yok yerinde w odorodyn hlor
bilen tasirle§m esi gegm eyar. Y agtylygyn tasirinde bu tasirle§m e oran gait,
partlam a bilen bolup gegyar. Tasirle§m anin denlem esi:
H 2 + C l2 —> 2HC1 (hlorw odorod)
H lorw odorod suw da gow y ereyar. H lorw odorodyii suw daky erginine
duz kislotasy diyilyar.
2.2. W odorodyn kislorod bilen ozara tasiri
W odorod gyzdyrylanda kislorod bilen yenil tasirle§ip, suw y em ele
getiryar. T asirle§m anin denlem esi:
 2Н 2 + 0 2 -> 2Н 20
B u tasirle§m anin n etijesinde кор m ukdarda yylylyk boliinip gykyar.
T asirle§m e yokary tizlik b ilen gegyar. T em peratura barha y okarlanyp,
2025°S-a yetyar. Tehnikada bu tasirle§m e yokary tem peraturalary alm ak
iigin ulanylyar.
W odorod arassa yagdayynda kislorodda partlam an yanyar. W odo­
ro d y n k islo ro d y a-d a h ow a bilen g ary n d y sy g y z d y ry la n d a partlayar.
W odorodyn iki gow rum inden we kislorodyn bir gow rtim inden ybarat bolan
garyndy has partlaw ukdyr. $onun iigin §eyle garyndy “partlaw uk gaz"
diylip atlandyrylyar. D iym ek, w odorod bilen i§e ba§lam azdan oniirti onun
arassalygyny barlam ak zerur. W odorodyn arassalygyny barlam agyn usuly
bilen “W odorodyn alny§y” atly tem ada tan§arys.
2.3. W odorodyn azot bilen ozara tasiri
W odorod bilen azodyn birle§m egi netijesinde am m iak N H 3 em ele
gelyar. Bu tasirle§m e yorite §ertlerde, yagny yokary tem peraturada we
basy$da gegyar. A m m iak him iya senagaty w e oba hojalygy iigin m ohum
ahm iyetli m addadyr. Tasirle§m anin denlem esi:
N 2 + ЗН 2 2N H 3
2.4. W odorodyn kiikiirt bilen ozara tasiri
G yzdyrylyp eredilen kiiktirdin iistunden w odorodyn akym y goyberilse,
dow len palak yum urtganyn ysy geler. M unun ozi w odorodyn kiikurt bilen
b irle§ m esin in , yag n y k iik iirtw o d o ro d y n em ele g ele n d ig in i anladyar.
Tasirle§m anin denlem esi:
H 2 + S —> H2S (kiikiirtw odorod)
K iik lirtw odorod g az h aly n d ak y m adda. O nun suw daky erg in in e
kiikiirtw odorod kislotasy diyilyar.
3. Wodorodyn kabir metallaryn oksidleri bilen ozara tasiri
K abir m etallaryn oksidleri (C uO , A g20 w e §.m.) bilen w odorodyn
ozara tasirle§m esinin n etijesin d e m etal boliinip gykyar. T asirle§m anin
denlem esi:
C uO + H 2— ■—» Cu + H 20
A g20 + H2— — > 2A g + H 20
Tasirle§m ani gegirm ek iigin degi^li m etalyn oksidi guylan probirkany
yapgyt yagdayda §tatiwe berkitm eli. M etal bilen kislotany tasirle§dirip,
w odorody alm ak iigin niyetlenen gapdaly turbajykly ikinji probirkany ba§ga
96
§tatiwe berkitm eli. Ikinji probirkada em ele gelen w odorodyn barm agy iigin
turbajygyn ujuny birinji probirkadaky m etalyn oksidine go lay eltm eli (42-nji
su ra t). M e ta ly n o k sid in i g y z d y ry p , iistu n d e n w o d o ro d y n ak y m y n y
goyberm eli. T asirle§m anin netijesinde iki sany m adda, yagny m etal we
suw em ele geler. Senagatda k ab ir m etallary alm ak iigin w odorodyn bu

42-nji surat. Wodorodyn tasiri bilen mis (II) oksidinden misin gaytarylysy
Soraglar we yumu§
1. Wodorod adaty §ertlerde haysy sada maddalar bilen tasirle§ma gatna$yar?
2. Wodorodyn metallar bilen birle§meleri nahili atlandyrylyar?
3. Wodorod haysy metal daller bilen mohum birlejmeleri emele getiryar?
4. “Partlawuk gaz” diyip nama aydylyar?
5. W odorodyn kabir ?yl§yrym ly m addalar bilen ozara tasirle§m elerinin
denlemelerini yazmaly.

§ 1 5 . W o d o r o d y n aln y§ y

W o d o ro d te h n ik a d a w e h im iy a n y n te jrib e h a n a la ry n d a g in d e n
ulanylyar. § onuniigin w odorody alm agyiibirnage usullary i§lenilip diiziildi.
T ejribehanada w e senagatda w odorodyn alny§ynyn esasy usullary a§ak-
dakylardyr:
T e jrib e h a n a d a w o d o ro d y n alny§v

1. K is lo ta la rd a n w o d o ro d y n alny§y

M etallary n kopiisi k islo ta la r bilen ozara tasirle§m a gatna§yarlar.

T asirle§m anin n etijesinde m etallar kislotalaryn diizum inden w odorody

7. Sargyt № 1250 97
gysyp gykaryarlar. T ejribehanada bu usul b ilen w odorody alm ak iigin
ad atg a sin k b ilen duz y a-d a kiikiirt k islo ta n y n o zara tasiri ulanylyar.
Tasirle§m elerin denlem eleri:
2HC1 + Zn -> Z n C h + H 2t
H 2SO4 + Zn —> ZnSC>4 + H 2T
2. S u w d a n w o d o ro d y n alny§y
2.1. Suw bilen k a b ir h im ik i ta v d a n i§jen m e ta lla ry n o z a ra ta siri
H im ik i taydan i§jen m etallara N a, K, C a w e §.m. degi§lidir. Bu
tasirle§m elerde m etalyn kigi bolejigini ulanm aly w e seresaplylygy pugta
berjay etm eli. Ciinki tasirle§m e oran giiygli gegyar, partlam anyn bolm agy
m iim kindir. Tasirle§m ede suw un m olekulasynyn diiziim indaki w odorodyn
b ir atom yny m etal gysyp gykaryar. Em ele gelen OH - gidroksil topar
d iylip atlandyrylyar. G idroksil to p arlar m etallar bilen birle§ip, him iki
birle§m elerin ayratyn to p ary n y - esaslary em ele getiryarler. E saslaryn
ozba§dak ag zalary g id r o k s id le r d iy lip atlan d y ry ly ar. T asirle§ m elerin
denlem eleri:
2N a + 2H O H -> 2N aO H + H 2T
Ca + 2H O H C a(O H )2 + H 2T
W odorody alm ak we yygnam ak iigin K ippin abzaly we b eyleki yorite
ab zallar u lanylyar (47-nji surata seret).
2.2. S uw y hem i§elik e le k tr ik a k v m y n y n ta s irin d e d a r g a tm a k
H em i§elik elek trik akym ynyn tasirin d e suw un dargadyly§y bilen
“K islorodyn alnysy” diyen tem ada tan§ypdyk. Bu usul senagatda w odorody
alm ak iigin hem ulanylyar.
S e n a g a td a w o d o ro d y n alny§y
Senagatda w odorody alm ak iigin onun tebigy birle§m eleri (tebigy gaz,
ugurda§ gazlar, nebit gaytadan i§lenende em ele gelyan gazlar, suw we
§.m.) ulanylyar.
1. M e ta n d a n w o d o ro d y n alny$y
Y o k ary te m p e ra tu ra d a m etan b ilen suw b u g la ry n y n arasy n d ak y
tasirle§m anin netijesinde w odorod alynyar:
CH 4 + 2H 20 -> C O 2T + 4H 2T
2. llg le ro d b ilen su w u n ta s irle ^ m e sin d e n w o d o ro d y n alny§y
Bu usulda ilki bilen suw gazy alynyar. O nun iigin giiygli gyzdyrylan
koksun iistiinden 1000 °S-da suw buglary goyberilyar:
С + H 20 — ^ C O t + H 2T
98
 Sonra em ele gelen gazyn suw bugy bilen garyndysy 400-450 °S-a
genii g yzdyrylan k atalizatoryn F e 203 iistiinden goyberilyar. N etijede, CO
bilen suw b u g lary n arasynda ozara tasirle§m e gegyar:

CO + H 20 + H 2- ^ - > C O 2 + 2H 2T
U g lero d b ile n suw un arasy n d ak y tasirle§m ani um um y gornti§de
yazm ak hem bolar:
С + 2H 20 — 1—> C 0 2 + 2 H 2
Bu y agdayda w odorod arassa gornu§de dal-de, eysem , C 0 2 (kom ilr-
tur§y gazy) bilen garyndy gornii^inde alynyar. W odorody arassalam ak iigin
garyndy suw un kop m ukdarynyn iginden gegirilyar. Suw da ereyandigi
sebapli, C 0 2 garyndynyn duztim inden ayrylyar.
3 . G id rid le rd e n w o d o ro d y n alny$y
G eljekde w odorody aw tom obillerin yangyjy hokm tinde ulanm ak goz
oniinde tutulyar. M unun iigin alynyan w odorodyn arassa bolm agy zerur.
G id rid le ri d a rg a tm a k a rassa w o d o ro d y alm ag y n u su llary n y n b irid ir.
Tasirle§m anin denlem esi:
T iH 2 — 1—> Ti + H 2T
G id ridlerin suw bilen ozara tasiri netijesinde hem w odorod alynyar.
M eselem :
NaH + H O H — *-> N aO H + H 2T

43-nji surat. Wodorodyn arassalygynyn barlanyly$y

99
 W odorod alnanda onun arassa bolm agy oran w ajyp. D iirli u su llar
bilen alnan w odorod how a bilen hapalanyp biler. B ellenilip gegili$i yaly,
w odorod how a bilen partlaw u k garyndyny em ele getiryar. $onun tigin
w odorod bilen i§e ba§lam azdan on onun arassalygyny barlam ak hokm an.
A rassalygyny barlam ak tigin probirkany w odoroddan dolduryp, yakyp
gorm eli (43-nji surat). A rassa w odorod kadaly yanyar, arassa bolm adyk
w odorod yakylanda partlayar.

Soraglar
1. Tejribehanada wodorod haysy usullar bilen alynyar?
2. Senagatda wodorod haysy usullar bilen alynyar?
3. Wodorody almak we saklamak iigin haysy abzal ulanylyar?
4. Has arassa wodorod haysy usul bilen alynyar?
5. Name tigin wodorody ulanmazdan on onun arassalygyny barlamak zerur?

§ 1 6 . W o d o r o d y n u la n y ly $ y

W odorod te h n ik a d a w e o n u m g ilig in diirli p u d a k la ry n d a g in d en

ulanylyar. W odorodyn ulanyly§y onun hasiyetlerine esaslanyar. W odorod
y ananda kop m ukdarda yylylyk boliinip gykyar. M etallary kesm ekde we
keb§irlem ekde onun bu hasiyeti ulanylyar. S uw uklandyrylan w odorod
raketa yangyjy hokm iinde ulanylyar. W odorod yokary yylylyk gegirijilige
eye. $ o n u n tigin w o d o ro d k u w w a tly m a§ynlarda artykm ag y y ly ly g y
gegirm ek tigin ulanylyar. W odorodyn gaynam a tem peraturasy oran pes.
M unun ozi suw uk w odorody a§a pes tem peraturany alm ak tigin ulanm aga
m tim kingilik beryar.
Y okarda belley?im iz yaly, geljekde w odorody aw tom obil yangyjy
hokm iinde ulanm ak goz ontinde tutulyar. O nun tigin w odorodyn alny§ynyn
yk d y sad y taydan am atly u su ly yola goyulm alydyr. W odorod yananda
yangyjyn beyleki gom ti§lerinden tapaw utlylykda atm osferany hapalam ayan
m adda, yagny suw buglary em ele gelyar. §onun tigin yangyjyn beyleki
g6rnti§Ieri bilen dene§dirilende w odorod ekologik taydan arassa.
H im iya senagatynda kabir m ohtim m addalary alm ak tigin w odorod
ginden ulanylyar. O lara hlorw odorod, am m iak, kabir renkleyji m addalar
we §.m. degi§lidir. A m m iak doktin ontim giligi tigin zerur m adda.
W odorod kabir m etallary oksidlerinin dtizum inden gaytaryjy hasiyete
eye. W odorodyn bu hasiyeti m etallurgiya senagatynda kop sanly renkli
m etallary alm ak iigin ulv ahm iyete eye.
100
 A zyk senagatynda w odorod suw uk ostim lik yaglaryndan gaty yaglary
alm ak iigin ulanylyar. M una m argarinin oniim giligini m ysal getirm ek bolar.

Soraglar we yumu§lar
1. Wodorodyn kop mukdarda yylylyk boliip gykarmak bilen yanma hasiyeti
nirelerde ulanylyar?
2. Suwuklandyrylan wodorod nirede ulanylyar?
3. Wodorodyn yylylygy gegirmage oran ukyplylygy nirede ulanylyar?
4. Yangyjyn beyleki gomu^lerinden wodorod nahili tapawutlanyar?
5. Himiya senagatynda wodorodyn ulanyly§yny aydyp berin.
6. Metallurgiya senagatynda wodorodyn ulanyly§yny aydyp berin.
7. Azyk senagatynda wodorodyn ulanyly§yny aydyp berin.

T e jrib e i§i
T e jrib e h a n a d a w o d o ro d y n alny$y
1-nji te jr ib e
K is lo ta d a n w o d o ro d y n alny$y
G e r e k li e n j a m l a r we m a d d a l a r : g azy y y g n a m a k tigin a b z a l,
gysgyg, iki sany probirka, ayna jam , m etal §tatiw, otlugop, duz kislotasynyn
(1:3) ya-da kiikiirt kislotasynyn (1 :5) gow §adylan ergini.
I§in y e r in e y etirili§ i
W odorody alm ak iigin ab zaly yyg n am aly (44-nji surat) w e onun
jeb islig in i barlam aly. Rezin halkanyn iistiinde (2) sinkin bim age bolejigini
y e r le § d irm e li. G y s g y jy (3 ) ag y k y a g d a y y n d a g o y u p , g u y g u g d a n
p robirkadaky (1) m etaly gow y ortyanga kislotany guym aly. Tasirle§m e
gegip ba^layar. Tasirle§m ani saklam ak gerek bolsa, onda gysgyjyn kom egi
bilen gaz gegiriji turbajygy gysm ak yeterlik. E m ele gelen w odorod da§yna
gykyp bilm an, erginin iistiinden basyar we ony guyguja gysyp gykaryar.
N etijede, kislotanyn sink bilen galta§ygy ayrylyar w e tasirle§m e gegmeyar.
W odorod gazyny suw y gysyp gykarm ak bilen hem yygnam ak bolar.
A rassa w odorod asuda yanyar. W odorodyn how a ya-da kislorod bilen
garyndysy p artlayjy hasiyete eye. $onun ugin yakm azdan on w odorodyn
arassalygyny barlam ak zerurdyr. W odorodyn arassalygyny barlam ak iigin
p robirkany w odoroddan dolduryp, agzyny ba§am barm ak bilen yapyp,
ba?a§ak tutup, yalna eltm eli (43-nji surata seret). Y alna yakyn baranda
p robirkanyn agzyny aginaly. W odorodyn yanm asy yiti sykylykly ses bilen

101
gegse, onda abzaldan w odorod bilen how anyn garyndysy boliinip gykyar.
Bu yagdayda abzaldan how a doly gysylyp gykarylyanga gara§maly. Sonra
w odorodyn arassalygyny tazeden barlap gorm eli.
Soraglar we yumu§lar
1. Duz kislotasy bilen sinkin ozara tasirle^mesinin denlemesini yazyn.
2. Wodorody nahili usullar bilen almak we yygnamak bolar?
3. Wodorodyn arassalygyny nahili barlamaly?
4. Demir ya-da alyuminiy metallaryny duz kislotasy bilen tasirle§dirip, wodorody
alyp bolarmy? Tasirle§melerin denlemelerini yazyn.

2 -n ji te jrib e
S u w d a n w o d o ro d y n alny§y
2.1. Suw y hem i$elik e le k tn k ak y m y n y n ta s iri bilen d a r g a tm a k
G e re k li e n ja m la r w e m a d d a la r: abzal, 6-12 W -lyk akkum ulyator,
spirt gyrasy, iki sany rezin turbajyk, probirkalar, kukiirt kislotasynyn 2-
4% -li ergini, natriy gidroksidinin 5-7% -li ergini.
l$in v e rin e y e tirili^ i
A rassa suw elektrik akym yny oran yaram az gegiryar. E ger kislota
go§ulsa, onda suwun elektrik gegirijiligi yokarlanyar. §onun iigin ?u tejribede
kukiirt kislotasynyn gow §adylan ergini ulanylyar.
102
 K u k i i r t k is lo ta s y b ile n su w g a r y $ d y r y l a n d a h o w p s u z ly g y n
d u z g iin i b e r k b e r ja y e d ilm e li. K is lo ta n y n iis tu n e suvvy d a l- d e ,
su w u n iistiin e k islo ta n y az m u k d a rd a n , a y n a ta y a jy g y bilen gary§-
d v rv p d u rm a k bilen go§m aly.
Kiikiirt kislotasynyn gow §adylan erginini yeterlik m ukdarda abzala
(45-nji surat) guymaly. Abzalyn elektrodlaryny hemi§elik elektrik akym ynyn
ge^m esine birle§dirm eli. B oliinip gykyan w odorod w e kislorod gazlary
abzalyn turbalarynyn yokarky boleginde yygnanyar. Bu gazlary hil taydan
kesgitlem ek bolar. O nun iigin abzalyn turbalarynyn yokarky ujuny agyp,
pro b irk an y dim derip saklam aly. H ow any gysyp gykarm ak bilen gazlar
p ro b irk a la rd a y y g nanyarlar. P ro b irk an y n agzyny ba$am barm ak bilen
y a p m aly w e sp irt g y rasy n y n y a ln y n a eltm eli. M un u n ozi w o d o ro d y
kesg itlem ag e m iim kingilik berer. K orap duran gopjagazy probirkanyn
agzyna eltm eli. M unun ozi k islorody tanam aga m iim kingilik berer. Tejribe
gutarandan son abzaldaky gazlary doly gykarm aly.
H em i§elik elektrik akym ynyn tasiri bilen suw y dargatm ak iigin elde
yasalan abzallary (45-nji surat) ulanm ak hem bolar. B u abzallarda elektrod
hokm tinde d em ir sim , arassa suw un deregine natriy gidroksidinin 5-7% -li
ergini ulanylyar.

45-nji surat. Suwy ИетЦеИк elektrik akymynyn komegi bilen dargatmak

tic;in abzallar
103
 Soraglar we yumu§
1. Hemi§elik elektrik akymynyn tasirinde suwy dargatmak iigin arassa suwa derek
kislotanyn ya-da gidroksidin ergini ulanylyar. Munun sebabini du§i'mdirin.
2. Igi wodorodly probirka spirt gyrasynyii yalnyna eltilse, nahili hadysa bolup
geger?
3. Igi kislorodly probirkanyii agzyna korap duran gopjagaz eltilse, nahili hadysa
bolup geger?

2.2. Suw b u g la ry b ilen d e m rin o z a ra ta s iri

G e re k li e n ja m la r we m a d d a la r: diiybi tekiz kolba, iki sany spirt
gyrasy, m etal §tatiw, asbest tor, 2 sany probirka, iki de§ikli w e b ir de§ikli
dykylar, iki sany gaz gegiriji ayna turbajyk, ayna jam , dem rin gyryndysy,
suw.
I§in y e rin e v etirili§ i
Tejribani gegirm ek iigin abzaly yygnam aly (46-njy surat). D em rin
gyryndysyny probirkada (1) yerle§dirm eli. A bzalyn kolbasyna (3) suw
g u y m aly . K o lb an y y u w a§ ly k b ile n g y zd y rm a ly . S uw b u g a ry p ay n a
turbajykdan (2) probirka (1) gegyar. Suw buglary probirkadaky how any

46-njy surat. Suw buglarynyn demir bilen ozara tasiri: 1-demir gyryndvly
probirka; 2 we 4-gaz gegiriji ayna turbajyklar; 3-kolba
104
gysyp gykaryar. H ow a beyleki turbajykdan (4) gykyp, igi suw ly probirka
baryar. P robirkadaky (1) suw buglarynyn suw uklyga ow rulm ezligi iigin
spirt gyrasynyn kom egi bilen probirkanyn hem m e yerini yuw a§lyk bilen
gyzdyrm aly. M etalyn yerle§en yerini guygli gyzdyrm aly dal. Probirkadaky
( 1) how a doly gysylyp gykarylandan son (gaz gegiriji turbajykdan how anyn
igi suw ly probirka barm agy bilen dtiw m ejiklerin gykm agy kesilenden son),
m etaly n yerle§ en y erin i guygli gyzdyrm aly. D em rin suw bugy bilen
tasirle§m esi netijesinde em ele gelen w odorod gazy ayna turbajyk arkaly
igi suw ly p ro birka tarap akyar. P robirkanyn iginden suw y gysyp gykaryp
yygnanyar. T asirle§m anin denlem esi:
3Fe + 4H O H -> F e30 4 (F e2Cb • FeO ) + 4H 2
P ro b irk ad a yygnanan w odorodyn arassalygyny barlam aly.

Sorag we yumu§
a. Demrin suw bugy bilen tasirle§mesinin denlemesini depderinize yazyn.
b. 3 mol wodorodyn emele gelmegi iigin nage gram demir suw buglary bilen
tasirle§ma gatna§maly?
A m aly i§
W odorody almak we onun kabir hasiyetlerini ow renm ek

1. K is lo ta la ry n e rg in le rin e m e ta lla rv t a s ir e td irm e k bilen

w o d o ro d y a lm a k
G e re k li e n ja m la r we m a d d a la r: 8 sany probirka, probirkalar iigin
tutguglar, probirkalary yerle§dirm ek iigin §tatiw, alyum iniy, sink bolejikleri,
m agniy kulkesi, dem ir gyryndysy, duz kislotasynyn ergini (1:3), kukiirt
kislotasynyn ergini (1:5).
I§in y e r in e y e tirili§ i
8 sany p robirkany san bilen belgilan. 1 we 2-nji probirkalara azajyk
m agniy k tilkesini, 3 w e 4-nji prob irk alary n hersine 2 sany alyum iniy
bolejigini, 5 w e 6-njy probirkalaryn hersine 2 sany sink bolejigini, 7 we 8-nji
p ro birkalaryn hersine dem rin gyryndysynyn az m ukdaryny yerle§dirin.
Sonra 1, 3, 5, 7-nji probirkalaryn hersine 1 ml duz kislotasynyn erginini, 2,
4, 6 , 8-nji probirkalaryn hersine ktiktirt kislotasynyn 1 ml erginini (1:5)
guymaly.
Yumu§iar
a. $u tejribede metallaryn kislotalar bilen ozara tasirlerinin gegi§ini dene§dirin.
b. Tejriba degi§li tasirle^melerin denlemelerini yazyn.
105
 2. W o d o ro d y n m is (II) o k sid i b ilen o z a ra ta s iri
G e r e k li e n j a m l a r w e m a d d a l a r : w o d o ro d alm ak iigin a b z al,
probirka, ayna jam , $tatiw, spirt gyrasy, sink bolejikleri, duz kislotasynyn
ergini (1:3), m is (II) oksidi, suw.
l§in y e rin e y etirili$ i
A bzaly (42-nji surata seret) yygnam aly we onun jeb islig in i barla-
maly. D ikligine yerle§en probirkadaky rezin dykynyii iistiinde 7-8 bolejik
sinki yerle§dirm eli. Probirka guygujyn kom egi bilen rezin halkadan gegyan-
ga duz kislotasynyn erginini guym aly. M is (II) oksidini saklayan probirka-
dan h ow a gysylyp gykarylyanga gara§m aly. Ilki bilen mis (II) oksidini
saklayan p robirkanyn hem m e yerini yuw a§lyk bilen gyzdyryn. S onra mis
(II) oksidinin duran yerini giiygli gyzdyryn. Gyzyl renkli ownujak bolejikleri
goren badynyza gyzdyrm aklygy bes edin. P robirkany sow ayanga w odorod
akym y gelyan turbajykdan ayyrm an.
Soraglar we yumu§
a. Mis (II) oksidinde nahili iiytge§me boldy?
b. Mis (II) oksidi bilen wodorodyn ozara tasirinin denlemesini yazyn.
?. Tejribanin netijesinde mis (II) oksidini saklayan probirkanyn diwarynda haysy
maddanyn boliinip gykyandygyny gordiiniz?

3. W o d o ro d y n yan§y
G e re k li e n ja m la r w e m a d d a la r: K ippin abzaly, yuw ujy giiy§e gap,
§tatiw, him iki bulgur, sink bolejikleri, kiikiirt kislotasynyn ergini (1:5),
suw suz m is (II) sulfaty.
I$in y e rin e y etirili§ i
A bzaly yygnam aly (47-nji surat). Y uw ujy giiy§e gabyn igine kiikurt
k islo tasy n y n kon sen trirlen en erginini guym aly. A rassalygyny barlany-
n y zd an son K ippin abzalyndan w odorodyn aram akym yny goyberin we
tu rb ajy g y n uju n d a yakyn. W odorodyn yan§yna syn edin. W odorodyn
yalnyna him iki bulgury tutun. Y alnyn ustiinde yapgyt yagdayda saklanylan
him iki bulguryn igki diw arynda w odorod yananda em ele gelen suw bug
halyndan suw uklyga ow m lyar. Suw un damj alary yeterlik m ukdarda em ele
gelenden son, him iki bulgura ak renkli m is (II) sulfatynyn azrak m ukdaryny
salyn. D uzun renki goge owriiler. W odorod yananda suw un em ele gelyan-
digini duzun renkinin gok reiike ow riilm egi tassyklayar.

106
 Soraglar we yumu§
a. Wodorodyn yalnynyn renki nahili?
b. Name iigin wodorod yananda suwun emele gelendigini barlamak iigin suwsuz
mis (II) sulfaty ulanyldy?
g. Tejriba degi§li tasirle§melerin denlemelerini yazyn.

4. K ip p a b z a ly n y n g u rlu § y n y w e u lanyly§yny o w re n m e k
" i G e r e k li enjam iar we maddalar: K ipp abzaly, Ti§enkonyn yuw ujy
gtiy§esi, probirka, rezin dykyly gaz krany, gaz gegiriji turbajyk, otlugop,
ayna jam , spirt gyrasy, gorayjy guygug, ayna guygug, sink bolejikleri, duz
kislotasy (HC1 1:3)
)I§in y e r in e y etirili$ i
Tejribe otagynda w odorod alm ak iigin K ipp abzaly ulanylyar (47-nji
surata seret). K ipp abzalynyn ayratynlygy onun i§e tayyar edilip goylandan
son i?e girizip w e togtadyp bolyanlygydyr. K ipp abzaly ortaky §ar gornii^li
(8) w e a§akdaky yarym §ar (9) gom u§li gatna§ykly gaplardan w e uzyn
turbajykly §ar gom u§li uly guygugdan (7) ybarat. O rtaky §ar bilen a§akdaky
yarym §aryn arasyny kislota akyp geger yaly galaja kesigi bolan tegelek
gaty rezin (4) bilen yapm aly.(O rtaky §aryn gaz gykarm ak iigin niyetlenen
gapdal de§igine ( 10) gaz kranyny (6) oturdyn w e guygujyn yokarsyndaky
hem -de i§lenen suw uklygy da§ary dokm ek iigin niyetlenen a§akdaky de§ik-
leri (5) dyky bilen yapyn. K ipp abzalynyn jeb islig in i barlan. O nun iigin
abzalyn boleklerinin birle§yan yerlerine sabyn erginini galyn we gaz krany­
ny agyp iiflan. A bzalyn boleklerinin jebis birle§m edik yerlerinde sabyn
kopurjikleri emele geler. Jebis bolm adyk Kipp abzalynda i§lemek gadagandyr. |
K ipp abzalyny i§e tayyarlam ak tigin m etal sinki gaz gykarm ak tigin
niyetlenen gapdal de§ikden (10) salm aly. M unun tigin dykyly gaz kranyny
ayyrm aly w e 100-150 g sink danejiklerini ortaky §aryn dtiybtinde endigan
ed ip y erle § d irm e li h em -d e a§akdaky y ary m §ara sin k b o le jik le rin in
gagm aziygyna esew an bolmaly. G uygujyn yokarsyndaky rezin dykyny ayna
g u y g u g b ile n g aly§m aly w e g az g y k ary jy k ra n y agm aly. K is lo ta n y
guygugdan sink m etalynyn tisttini yapyanga guym aly. Duz kislotasynyn
sink bilen ozara tasirle§m esi netijesinde ortaky gapda w odorod gazy em ele
gelyar w e gapdaky how a bilen garyndysy K ipp abzalynyn gaz gykaryjy
de§igindaki gaz kranynyn tisti bilen da§ary gykyar. B im age w agtdan son
gaz gykaryjy k ran y yapm aly. G az gykaryjy kran yapylandan son hem
w o d o ro d y n b o ltin ip g y km asy dov/am ed y a r w e da§ary gykm aga y er
107
 tapm an, k islota ergininin iistiinden basyar hem -de ony yarym sara. sonra
§ar g 6rnii§Ii gu y g u ja gysyp gykaryar. N e tijed e, k islo tan y n sink bilen
gatna§ygy ayrylyar w e olaryn arasyndaky tasirle§m e kesilyar. Sonra ayna
guygujy ayryp, suwdan doldurylan gorayjy guygujy (1) geydirm eli. Boliinip
gykyan gazyn arassalygyny barlan. O nun iigin gaz kranyna gaz gegiriji
turbajygy geydirm eli w e probirkany K ipp abzalyndan gykyan gaz bilen
doldurm aly hem -de spirt gyrasynyn yalnyna tutm aly. Eger-de probirkada
w odorodyn how a bilen garyndysy bolsa, onda ol sykylyk y aly yiti ses
g y k a ry p , p a rtla p y an ar. Bu y a g d a y d a a b z a ld a k y g az g a ry n d y s y n y
gykarm aly w e w o dorodyn arassalygyny yen e-d e barlam aly. A bzaldan
gykyan w odorody otlugop ya-da gaz yandyryjy bilen otlam ak gadagan.
W odorody dine yanyp duran w odorod bilen otlam aly. Onun iigin abzaldaky
w odoroddan priborkany doldurm aly we yakm aly hem -de §onun yalny bilen
ab z ald an gykyan w o d o ro d y otlam aly. K ipp ab z aly n d a hem i§e arassa
w odorod bolm aly. W odorody guratm ak iigin K ipp abzalyna iginde goyy
kiikiirt kislotasy bolan yuw ujy ayna gaby birikdirm eli. Partlayjy gazyn emele
g e lm e z lig i iigin hig w a g t w o d o ro d y h o w a sy b o lan g ab a y y g n am an .
W odorody gazom etre yygnam ak duypgoter gadagan.
Kipp abzaly i§lap bolandan son, ony sokmek iigin elinize rezin ellik geymeli
we goziinize gorayjy aynek dakmaly. A bzaldaky gorayjy guygujy w e gaz
gegiriji turbajygy ayyrmaly. I$lenen suwuklygy da§ar)' dokmek iigin niyetlenen
de§ikdaki dykyny ayyrm aly we i§lenen suw uklygy farfor ya-da ayna jam a
guymaly. §ar §ekilli guygujy ayyrm aly we ortadaky §ar §ekilli gapdaky sinki
suw bilen yuwmaly. Sinki farfor ya-da ayna jam d a yerle§dirip, ortadaky
§ar §ekilli jam yn diiybiindaki rezin halkany ayyrm aly. A bzalyn her bolegini
sabyn ergini bilen yuw m aly w e arassa suw da gaykam aly hem -de da§ky
tarapyny siipiirmeli. Eger-de gerek bolsa, abzaly i§e tayyar edip goym aly.
Soraglar
a. Kipp abzalynyn gurlu§y nahili we ol nahili i§)eyar?
b. Kipp abzaly bilen gazometrin gurlu§ynda nahili umumylyklar bar?
9. Wodorod almak tigin ulanylyan beyleki abzallardan Kipp abzalynyn nahili
artykmaglygy bar?
№
T ejrib e m e s eleleri g o zm ek

1-nji mesele. N atriy w e kalsiy m etal larynyn suw bilen tasirle§m esini
gegirin w e her m etaldan lg alnanda haysy yagdayda m assa hasabynda
kop w odorod boliinip gykjakdygyny hasaplan.
108
 2-nji mesele. M agniy m etalynyn bolejikleri salnan suw ly probirkany
spirt gyrasynda gyzdyryn we w odorodyn ?yky§yna syn edin. Tasirle§m anin
denlem esini yazyn.
3-nji mesele. A§akdaky ow riilm eleri am ala a§yryn:
C 11SO 4 —> C u —> CuO —> Cu
4-nji mesele. a. D em ir (III) hloridinin ergininin iistiine duz kislotasy-
ny guyun w e sink m etalynyn bolejiklerini taslan. Erginin renki nahili tiytgedi?
b. D em ir (III) hlorid in in igine K ipp abzalyndan w odorod gazyny
goyberin. E rginin renki iiytgedim i? Tasirle§m anin denlem esini yazyn.
§u iki tejrib e w odorodyn h aysy hasiyetini gorkezyar?

47-nji surat. Yapyk we agyk kranly Kipp abzaly: I-suwly gorayjy guygug;
2-duz kislotasy; 3-sink bolejikleri; 4-tegelek gaty rezin; 5-iflenen suwuklygy
da$yna dokmek iigin niyetlenen d^igin dykysy; 6-gaz krany; 7-$ar gdrnii.yli
guygug; 8-ortaky far gdrnii$li ayna jam; 9-a^aky yarym §ar gornii.sli ayna
jam; 10-gapdal de$igih dykysy

§ 1 7 . G a z la r

Fizika dersinden m alim bol§y yaly, him iki m addalar ii<; agregat halda,
yagny gaz, suw uklyk we gaty halda bolyarlar. §ol bir him iki m adda kesgitli
§ertlerde (tem peratura, basys) diirli agregat hallarda, yagny gaz, suw uklyk
w e gaty h allard a bolup biler. M eselem , suw adaty §ertlerde suw uklyk
109
 h aly n d a bolyar. 100°S-da suw gaynayar w e gaz halyna gegyar. 0°S-da
suw d o n y ar w e g a ty h a ly n a g eg y a r. K is lo ro d a d a ty § e rtle rd e g az
h a ly n d a b o lu p , -1 8 3 °S -d an pes tem peraturada suw uklyk halda bolyar.
M etallar hem kesgitli tem peraturalarda erap, suw uklyga owriilyarler.
A daty §ertlerde gaz halyndaky m addalara gazlar diyilyar. G azlaryn
kopiisi bilen biz eyyam tany§dyk. O lara azot, kislorod, kom urtur§y gazy,
w odorod, m etan w e §.m. degi§lidir.
D iirli agregat halyndaky m addalaryn dtiziim bolejiklerinin yerle§i§i
birm enze§ dal. G aty w e suw uklyk halyndaky m addalaryn m olekulalary
biri-birine golay yerle§yar. O laryn arasynda bo§luklar yok. G az halyndaky
m addalary duzyan m olekulalar biri-birine golay yerle§en daldir. O laryn
arasy n d a bo§luklar bar. § onun iigin gazlar g aty w e suw uk halyndaky
m addalardan dtiypli tapaw utlanyarlar. M eselem , gazlar yenil gysylyarlar,
yenil g in elyarler w e §.m.
G a zlary n m o le k u la la ry n y n a rasy n d ak y b o § lu k lar m o le k u la la ry n
ol^eglerinden onlar^a esse uly. M olekulalaryn arasyndaky uzaklyk iki sany
§erte bagly. O lara basy§ w e m olekulalaryn kinetik energiyasy degi§lidir.
Basy§yn ulalm agy bilen m olekulalar biri-birine golayla§yarlar, netijede
gazyn gowriim i ki^elyar. Tersine, basy§yn peselm egi bilen gazyn gow rum i
ulalyar. M olekulalaryn hereket edi§ energiyasy olaryn tebigatyna, 61?egine
w e m assasyna bagly dal-de, dine tem peratura bagly. Jisim in tem pera-
turasyny yokarlandyrm ak iigin go^maga energiyanyn berilm egi zerur. Berlen
g o ^ m ag a e n e rg iy a m o le k u la la ry n k in e tik e n e rg iy a s y n a o w riily ar.
M olekulalaryn kinetik energiyasynyn yokarlanm agy bilen olaryn tizligi
artyar. 01 hem m olekulalaryn arasyndaky uzaklygyn artm agyna, netijede
gazyn tutyan gow rum inin ulalm agyna getiryar. D iym ek, gaz halyndaky
m addalaryn yagdayy iki sany §erte, yagny basy§a w e tem peratura bagly
iiytgeyar. §onun iigin gazlar bim age um um y kanunlara boyun egyarler.
O laryn biri A w ogadro kanunydyr.
Soraglar we yumu§lar
1. Maddalaryn nage sany agregat haly bar?
2. Gazlar diyip nama aydylyar?
3. Gaz halyndaky maddalaryn bimagesini sanap berin.
4. Suwuklyk halyndaky maddalaryn bimagesini sanap berin.
5. Gaty halyndaky maddalaryn bimagesini sanap berin.
6. Diirli agregat hallardaky maddalar diiziim bolejiklerinin yerle?i§i boyunga biri-
-birinden nahili tapawutlanyarlar?
7. Name iigin gaty we suwuklyk hallaryndaky maddalardan tapawutlylykda gazlar
yenillik bilen gysylyarlar we ginelyarler.

§18. Awogadro kanuny

B ellenilip gegili§i yaly, gaz halyndaky m addalaryn m olekulalarynyn

arasyndaky uzaklyk da§ky §ertlere (tem peratura, basy§) bagly. § ertle r
birm enze§ y agdayda ahli gazlarda m olekulalaryn arasyndaky uzaklyk,
takm ynan, den. Italyan alym y A. A w ogadro gaz kanunlaryna w e oziinin
gozeggiliklerine esaslanyp, 1811-nji yylda §eyle ylm y gaklam any one siirdi:
B i r m e n z e $ $ e r t l e r d e i s l e n d i k g a z y n d en g o w r i i m l e r i n d e
saklanyan m olekulalaryn sany dendir.
Bu ylm y gaklam a tejribanin iisti bilen subut edildi w e ona A w ogadro
kanuny diylip at berildi.
A w ogadro kanunyndan iki sany m ohiim n etije gelip gykyar.
1. M enze§ §ertlerde diirli gazlary n m o lek u la la r y n y n §ol bir
sany den gowriimi tutyar.
B il§im iz yaly, islendik m addanyn bir m oly m olekulalaryn kesgitli
sanyny, yagny 6,02 • 1023 (A w ogadro sany) m olekulany saklayar. D iym ek,
islendik gazyn 1 m oly tebigatyna garam azdan, yone §erte baglylykda den
gowriim i tutmaly.
K adaly §ertlerde (t = 0°S, p - 101,325 kPa) islendik gazyn 1 m oly
22,4 / gow riim i tutyar. G azyn gow rtim inin (V ) m uk d ary n a (n) bo lan
g atn a§ y g y n a o nun m o ly a r g o w r iim i ( Vm) d iy ily a r. G azlary n m o ly a r
gow riim ini §eyle anlatm ak bolar:

K adaly §ertlerde gazlaryn m olyar gow riim inin san bahasy a§akdaka
den:
22 4 I
V = 2 2 ,4 1/m ol. ( 2)
m 1 m ol 1 ’
Bu form ula gazyn m ukdary berlen bolsa, onun gow riim ini, gow riim i
berlen bolsa, m ukdaryny kesgitlem age m iim kingilik beryar.
F iz ik a d e rs in d e n m a lim bo l§ y y aly , m a ss a n y n , g o w rtim in w e
dykyzlygyn arasynda a§akdaky baglany§yk bar:
111
 р=~. (3)
V ^
M assan y n w e gow rtim in b ah a la ry n y (m = M n w e V = F J 3-nji
form ulada goyup alarys:
Мл M
p^ n <4 >
K adaly §ertlerde g az la r iigin Fm = 22,4 //m ol. D iym ek, gazlaryn
dykyzlygyny §eyle aiilatm ak bolar:
M
p = -------------- . (5)
22,4 l/m ol ' '
B u gatna§yk kadaly §ertlerde gazyn m olyar m assasy belli bolsa, onun
dyky zly g yny, d y k y zly g y b elli b o lsa, m o ly ar m assasy n y h asap lam ag a
m um kingilik beryar. M eselem , azodyn w e hlorun dykyzlygyny hasaplalyn:
( ) = _2 8 » W =
V 2/ 22,4 l/m ol
( )=j i | W
V 2' 22,4 l/mol
G azyn d y k y zly g y boyunga m o ly ar m assasy n y h asa p la ly n . G oy,
te jrib a n in iisti b ile n n a b e lli g azy n d y k y z ly g y n y n 1,43 g/l-e d en d ig i
an y klanylypdyr diyelin. B u gazyn m olyar m assasyny hasaplayarys:
M = p V m= 1,43 g /l ■22,4 l/m ol = 32 g/m ol.
N a b e lli gazyn m o ly a r m assasy 32 g /m o l. M unun ozi §ol g azyn
kisloroddygyny anladyar.
2. A w o g a d ro k a n u n y n d a n g elip g y k y a n 2 -n ji n e tije g a z la ry n
o tn o s ite l d y k y zly g y (Z>) b ile n b a g la n y § y k ly d y r. .
G azlaryn otnositel dykyzlygy b ir gazyn beyleki gazdan nage esse
a g y rd y g y n y (y e n ild ig in i), y a g n y b ir g a z y n d y k y z ly g y n y n b e y le k i
gazynkydan nage esse uludygyny (kigidigini) gorkezyan ululykdyr. O nda
gazlaryn otnositel dykyzlygyny §eyle anlatm ak bolar:

D - —

D ykyzlygyn bahasyny (5-nji form ula) yerinde goyup alarys:

Вш M
Ы / £2 2Ь,44 . D~ —
M 2/ 2 2 ,4 ' ~ M

112
 Bu y erde M t - berlen gazyn m olyar m assasy, M 2 - dene§dirm ek
iigin alnan gazyn m olyar m assasy. Sonky form uladan gomii§i yaly, gazyn
otnositel dykyzlygy berlen gazyn m olyar m assasynyn dene§dirilyan gazyn
m olyar m assasy n a gatna§ygyna den. M addanyn m o ly ar m assasy san
taydan onun o tn o sitel m o lek u ly ar m assasy n a d en d ir (M = M r). O nda
gazlary n o tn o sitel dykyzlygyny hasap lam ag y n form ulasyny a§akdaky
gornii§de anlatm ak bolar:
n _ Mr (1)
M r (2) (8)
D iym ek, iki gazyn otnositel m olekulyar m assalary belli bolsa, onda
olaryn birinin beylekisine gora otnositel dykyzlygyny hasaplam ak miimkin.
Dene§dirmek iigin alnan gazyn form ulasy D harpyn indeksinde gorkezilyar.
Meselem: D H - wodoroda gora otnositel dykyzlyk, D 0г - kisloroda gora
o tn o s ite l d y k y z ly k , Dhowa - h o w a g o ra o tn o s ite l d y k y z ly k w e §.m.
Kislorodyn we azodyn w odoroda gora otnositel dykyzlyklaryny hasaplalyn:

нЛ 2> M r( H 2> 2

, \ MAN,) 28
DH (N2)= r — = — = 14.
НЛ 2 M r { H 2) 2

A w o g a d r o k a n u n y n a degi§li m c s e l e l e r

1-nji mesele. Kadaly §ertlerde 128 g kislorod nage gowriimi tutar?

Berlen: Coziili§i:

т(Ог) = 1 2 8 g 1-nji form ula boyunga alarys:

m
Vm = 22,4 l/m ol V = nVm; n=
M
mV„
Mr{02) = 32 V =
M
v{ ) = .2 8 ,- П 4 И 1
M {O i) = 32 g /m o l
32 g/m ol
v m
J o g a b y : 89,6 /.

8. Sargyt №1250 113

 A m ed e o A w o g a d ro

(1776-1856)

Italyan alym y, ol gazlar baradaky kanuny

esaslandyrdy we bu kanun hazirki w agtda onun
adyny goteryar.

2-nji mesele. U glerod (IV) oksidinin how a gora otnositel dykyzlygyny

hasaplam aly. G abyn igindaki how any gysyp gykarm ak bilen kom iirtur^y
gazyny yygnam ak m iim kinm i?
B erlen: C6ztili§i:

Mr (how a) = 29
M r(C O i) = 12 + 16 • 2 = 12 + 32 = 44 Jogaby: 1,52.
D iym ek, kom iirtur§y gazy howa-
dan 1,52 esse agyr. G abyn igine
C O 2 goyberilende, ol how any
gysyp gykaryar. $onun ugin
how any gysyp gykarm ak bilen uglerod (IV ) oksidini yygnam ak bolar.

Soraglar we yumu§lar
1. Gaz halyndaky maddalaryn yagdayy haysy §ertlere bagly,iiytgeyar?
2. Awogadro kanuny hagan we kim tarapyndan agyldy?
3. Awogadro kanunynyn manysyny dii§undirin.
4. Awogadro kanunyndan nahili netijeler gelip gykyar?
5. Gazlaryn molyar gowriimi diyip nama aydylyar?
6. Kadaly §ertlerde islendik gazyn 1 moly nage gowriimi tutyar?
7. Gazlaryn otnositel dykyzlygy diyip nama aydylyar?
8. Bir agag osii§ dowriinin dowamynda orta hasap bilen 175 / kukurtli gazy (SO2)
zyyansyzlandyryp bilyar. Kukurtli gazyn bu gowriimini massa hasabynda anladyn.
Jogaby: 500 g.
9. 0,1 mol kaliy hloratyndan kislorodyn nage gowriimini (k.5.) alyp bolar?
Jogaby: 3,36 /.
 §19. Himiki tasirle§melerde gazlaryn gowriim
gatna§yklary

M alim bol§y yaly, tasirle§m a gatna§yan w e em ele gelyan m addalaryn

arasynda steh io m etrik gatna§yk bar. H im iki tasirle§m elerde m addalaryn
form ulalarynyn ontinde goylan sanlar (k oeffisiyentler) degi§li m addanyn
atom larynyn, m olekulalarynyn w e m ollarynyn sanlaryny anladyar. E ger
tasirle§m e gaz halyndaky m addalaryn arasynda gegyiin bolsa, onda olaryn
m ukdaryna (m ollarynyn sanyna) baglylykda gow rtim lerini kesgitlem ek
bolar. M eselem :
2H 2 + 0 2 -> 2H 20
N 2 + 3H 2 <=^ 2N H 3

T asirle§m elerin ikisinde hem 2 m ol, yagny 2 • 22,4 / = 44,8 I gaz

em ele gelyar. B irinji tasirle§m ede ona gatna§yan w e em ele gelyan gazlar,
yagny w od o ro d : kislorod : suw 2:1:2 gatna§ykdadyr. Ikinji tasirle§m ede
a z o t : w odorod : am m iak 1:3:2 gatna§ykdadyr. B u m ukdar gatna§yklar §ol
bir w agtda gazlaryn gowriim gatna§yklaryny hem anladyar. Gor§um iz yaly,
em ele gelyan gazlaryn gow riim gatna§yklary b itin sanlara den. D iym ek,
gaz h a ly n d ak y m ad d ala ry n a rasy n d ak y gegyan tasirle§ m elerd e §eyle
kanunaiayyklyk bar:
H e m i§ e lik b a s y s d a ta s ir le § m a g a tn a $ y a n w e e m e le g e ly a n
gazlaryn gowriim gatna§yklary uly bolm adyk bitin sanlara dendir.
B u k an u n aiay y k ly k tasirle§m a gatna§an w e em ele gelen gazlaryn
gowrtim lerini kesgitlem ek tigin dtirli hasaplam alary gegirm age m timkingilik
beryar.

115
 Beyik S a p a r m y ra t T U R K M E N B A §Y :

Y edinji hazyna - suw.

M ukaddes Ruhnumadan

IV BAP

SUW. E R G IN L E R

§20. Suw. Suw tebigatda

| B eyik Saparm yrat Ttirkm enba§ynyn M ukaddes R uhnam ada belley§i

yaly hem -de tebigat baradaky beyleki derslerden, §eyle hem giindelik
durm u§dan bil§im iz yaly, suw tebigatda ayratyn o m a eyedirj Tiirkm enin
dordunji eyyam ynyn ruhy yolba§gysy M agtym guly Pyragy: “ U? essesi
dali d e r y a ...” diym ek bilen, suw un teb ig atd ak y ornuny aydyn beyan
edyar. H akykatdan-da,tY er togalagynda in kop yayran m addalaryn biri
suw. §eyle-de osum liklerdir jan ly -jan d arlary n hem 70% -e golayy suw,
hyyarda, garpyzda bolsa suw un m ukdary hatda 90% -e yetyar. §eylelikde,
ene yerim izden ba§lap, osum liklerdir janly-jandarlaryn tutu? sunnuni gur§ap
alan m addalaryn biri suw bolup, soztin doly m anysynda ol d irilikdir,
ya§ayy§dyr. M unun §eyledigini B eyik S aparm yrat Tiirkm enba§y “ Menin
ruhubelentlik b aharym ” atly §ygyrlar diw anyndaky “Yag, yagy§” diyen
§ygrynda §eyle beyan edyar:
Yag, yagy§!
Yag, y a g m y r!
K o n e d iin y a n i
Q agajyk d e y m elhem su w a yuw undyr.
Z em inde - dirili§,
ze m in d e - barlyk,
Z em in d e - ya$ayy§ -
g tila p su w u n d y r!

116
 Ya-da

Yag, y a g y s !
S en ya g sa n , Yer ja n a geler,
M a y s a la r o w su n y p h e y ja n a geler.

U m um an, B eyik Serdar bu go§gusynda suw un tebigatdaky om uny,

ya§ay§y iipjiin edyandigini agyp gorkezyar.
Y eryuzim in ahli ummanlaryny, denizdir derya, kollerini dolduryp duran
suw lar, o lary n hayw anat, osiim likler diinyasi, oziinde saklayan kop diirli
m ad d alary dur§y b ilen hazynadyr. $eyle h az y n alary n biri hem B eyik
Saparmyrat Tiirkmenba§ynyn hut oz teklibi bilen gurulyan Turkm en koliidir.
' Suw un dOziiminde w odorodyn iki atom ynyn, kislorodyn bolsa bir
atom ynyn bard y gyny bilyaris. Ony elektrik akym ynyn tasir etm egi bilen
su w d a r g a d y la n d a h e m g o rm e k b o ly a r. Y a g n y su w u n d a r g a m a
tasirle§ m esin d e w o d o ro d y n w e k islo ro d y n em ele g ely an d ig in i b ellap
gegipdik. B olunip gykyan w odorodyn w e kislorodyn gow rum gatna§yklary
2:1 bolup, k adaly §ertlerde gazlaryn §ol b ir gow riim inde den m ukdardaky
bolejikleri (atom lary, m olekulalary w e beyl.) saklayandygy u^in, olaryn
atom gatna§ygy hem 2:1 bolar. Seylelikde, suw un form ulasy on bellap
ge?i§im iz y aly H 2O.
F iziki h asiy etleri./A rassa suw renksiz, tagam syz we yssyz suwuk-
lykdyr. O nun gaynam a tem peraturasy (101,3 кРа basy§da) 100°S, donm a
tem peraturasy bolsa 0°S, dykyzlygy (4°S-da) 1,0 g/sm 3.
Buzun dykyzlygy suwunkydan kigi. $onun iigin hem buz bolejigi suwun
yiiziinde durar. Suw un yylylyk sygym ynyn uludygy sebapli, ol hayallyk
b ilen gy zy ar w e hayallyk bilen hem sowayar.
H im ik i h a siy e tle ri. Suw un kabir him iki hasiyetleri size m alim dir.
W odorodyn alny§yny gegenim izde suw un i§jen m etallar bilen ozara tasir-
le§yandigini ow renensiniz. U m um an, suw oran kop him iki tasirle§m elere
gatna§yar.
1. Suw i§jen m etallar bilen tasirle§ip, gidroksidleri (a§garlary) w e
w o d o ro d y em ele getiryar. M eselem :

2K + 2H 20 2K O H + H 2T

kaliy gidroksidi

117
 2. Suw orta i§jen m etallar bilen gyzdyrylanda tasirle§ip, m etallaryn
oksidini w e w odorody em ele getiryar. M eselem :

Zn + H 20 —^ ZnO + H 2T
sink oksidi
3. Suw k abir m etal d aller bilen hem ozara tasirle§yar (em ele gelyan
m addalar dtirli gom u§dedir). M eselem :

С + H 20 — GO + H 2T
uglerod (II)
oksidi
4. Suw i§jen m etallaryn oksidleri bilen ozara tasirle§ip, gidroksidleri
(a§garlary) em ele getiryar. M eselem :
K 20 + H 20 -> 2K O H
kaliy gidroksidi
5. Suw ahli m etal dallerin oksidleri bilen diyen yaly ozara tasirle§ip,
k islotalary em ele getiryarler. M eselem :

S03 + H 20 -> H 2S 0 4
kiikiirt (VI) oksidi kiikiirt kislotasy
6. H em i§elikelektrik akym ynyn tasirinde ya-da oran yokary tempe-
raturada (2000°S) suw dargap, w odorody we kislorody em ele getiryar
2 H 20 - hemi* el aky>ny > 2H 2T + 0 2T

Soraglar we yumu§lar
1. Yer togalagynda osumliklerdir janly-jandarlaryn bedenlerinde nagerak suwun
bardygyny aydyn.
2. Beyik Saparmyrat Ttirkmenba§ynyn “Menin ruhubelentlik baharym” atly
Sygyriar diwanynda suwun tebigatdaky omy barada nameler aydylyar?
3. Suwun diiziimini aydyn.
4. Suwun fiziki hasiyetleri barada nameler bilyarsiniz?
5. Suw metallar bilen nahili tasirle§yar?
6. Suw metal daller bilen nahili tasirle§yar?
7. Suw i?jefi metallaryn oksidleri bilen nahili tasirle?yar?
8. Suw metal dallerin oksidleri bilen nahili tasirle§yar?
9. Beyik Saparmyrat Tiirkmenba§ynyn “Menin ruhubelentlik baharym” atly
§ygyrlar diwanyndaky “Yag, yagy§” atly go§gusyny yatdan owrenin.

118
 § 21. Maddalaryn suwda ereyjiligi we olaryn dtirli
§ertlere baglylygy

T ebigaty ow reni§ d ersinden w e durm u§da gtindelik bolup gegyan

h ad ysalardan gor§um iz yaly, suw da dtirli gornii^daki m addalar ereyarler.
M ysal iigin, kom tirtur§y gazy suw da eredilip, gazly suw alynyar. U ksus
kislotasy suw da eredilip, sirke alynyar. N ahar duzy suw da eredilip, duzly
suw aly n y ar w e §. m.
G aryndylary ow renenim izde olary bir jy n sly we bir jy n sly dal toparlara
boltipdik. Erginlere bir jy n sly ly k alam aty hasiyetlidir.
G tindelik hadysalardan belli bol§y yaly, ahli m addalar suw da den
erem eyarler. O laryn suw da ereyjiligi diirli §ertlere bagly. H aysydyr bir
gaty m addanyn (suw da ereyji m addalar) bir tokga bolegini suw a atsan,
onun yuw a§-yuw a§dan ereyandigine, eger-de §ol m addany ow radyp suw a
atsan , o n u n g ait erey an d ig in e g o ze g g ilik e tm ek bolar. D iy m ek , gaty
m addanyn suw bilen galta§m asy nage yokary boldugyga, ol §onga-da gait
ereyar.
M addanyn suw da ereyjiligini has-da galtlandyrm ak iigin suw uklygy
gary§dyrm ak w e tem peraturasyny yokarlandyrm ak gerek. M unun sebabini
dii^iindirm age synany§alyn. Siz fizika dersinden diffuziya hadysasyny
ow rendiniz. M addalaryn suw da ereyjiligi hem diffuziya hadysasy bilen
utga§yklydyr. $onun iigin suw uklygy gary§dyrm ak hem -de tem peraturany
yokarlandyrm ak m addalaryn ereyjiligini galtlandyryar.
Suw uk m addalaryn suw da ereyjiligi hem dtirli §ertlere bagly. K abir
suw uk m ad d alar suw da gaksiz ereyarler. O lara spirti, azot kislotasyny,
ktiktirt k islo tasy n y w e §.m. m ysal getirm ek bolar. Bu m addalary suw a
nage m ukdarda go§sak-da, §ol b ir jy n sly ergin alynyar. Suwda gakli ereyan
suw uk m addalaryn ereyjiligi tem peratura bagly. Y agny tem peraturanyn
yokarlanm agy olaryn ereyjiligini artdyryar.
G a zlary n suw da erey jilig i, adatga, tem p eratu ra w e basy§a bagly.
T em peratura nage pes, basy§ bolsa nage yokary boldugyga, gazlaryn suwda
ereyjiligi hem §onga yokary. M ysal tigin, gazlandyrylyp yapylan gapdaky
suw agylan b ad y n a gaz boltinip gykyar. S ebabi gabyn igindaki basy§
p e s e lip , da§ky basy§ b ile n d enle§yar. E g e r-d e §ol su w y g y z d y rsa n
(g a y n a tsa n ), o n d ak y eran ah li g a z la r gykar. S eb ab i te m p e ra tu ra n y n
yokarlanm agy gazlaryn ereyjiligini peseldyar.

119
 §22. S u w y a y a w ly sa k la m a k w e o n y a ra ssala m a k

Suw Y erin yiiziinde in kop yayran m addalaryn biridigine garam azdan,

ony ayawly, tygsytly saklam ak in w ajyp m eselelerin biridir. Sebabi haysydyr
b ir yerde suw un artykm ag bolm agy ya-da yetm ezgiligi ol ya-da beyleki
n a s a z l y k l a r a g e tir y a r . H u t § o n u n iig in h e m B e y ik S a p a r m y r a t
Ttirkmenbas>y oba hojaly k i§garleri bilen du§u§yklarynda ekinlere suw y
w agtynda gerek m u k d ard a berip , suw y ayaw ly saklam aly d y g y n y ow ran-
-ow ran nygtayar. A ta-babalarym yzyn suw y nahili ayaw ly saklandygyny
B eyik S aparm yrat Tiirkm enba§y M ukaddes R uhnam ada §eyle belleyar:
“Coliin jtiinmii§inde gabat gelyan takyrlarda toplanan suwy yorite
guyy gazyp, arly gy$ yygnap, arly tomus §ol suw bilen mydar
edipdirler. Olara sardobalar diyilyar. £olde du^yan sansyz oytak
takyrlara gawun-garpyz, ktinji, ma§ yaly ekinler ekipdirler. Dtime
bugday ekip, galla hasylyny alvpdvrlar. Uly-uly gardanlar gazyp, gy$
gar yaganynda garlary tokgalap-tokgalap gardanlara basyp,
demrikdirip-demrikdirip iistiini gop-galam, onun iistiinem bir-iki
metr galynlykda gum bilen basyryp, tomusda gar suwuny ya$ayy$
§erbeti hokmiinde igipdirler”. Suw y ayaw ly saklam ak hazirki w agtda
hem orboyuna galan m eselelerin biri. Suw y ayaw ly saklam agy her bir
adam oztinin giindelik i$inde, oyunde, hojalygynda am al etm elidir. Suw
k ra n la ry gerek dal w agty agyk durm aly dal. Suw y d o k an-sagan edip
ulanm aly dal. Suwy gereginden artyk sarp etm eli dal. Suw kranlarynyn
yapykdygyny yzygider barlap durm aly. O ba yerlerinde ekin m eydanlary
suw arylanda gozeggilikde saklanylm aly. E kinleri suw a basdyrm akdan aga
bolm aly ya-da suw un ekin m eydanlaryndan sow a gitm eginin oniini almaly.
Suw akyan ene yaplar w e beyleki yaplar yzygiderli arassalanyp durulm aly.
Suw un ayaw ly saklanylm agy baradaky islendik m eseleler giindelik iins
m erkezinde bolm aly.

I T ebigy suw oziinde ereyan we erem eyan m addalary, §eyle-de diirli

bakteriyalary saklayar. $onun iigin hem deryalardan, akabalardan, yaplar-
d an g ely an suw y arassalam ak zerur. 01 suw lary arassalam ak , esasan,
arassalayjy desgalarda am al edilyar (48-nji surat).
Suw daky erem eyan bolejikler, ow unjak gaty m addalaryn bolejikleri
bolup, olary adatga gokdiirip ayyryarlar. O nun ugin deryadan, akabadan

I ya-da akar yapdan gelyan suw y how za yygnap, §ol bolejikleri gokdtiryarler.
120
 48-nji surat. Suwun arassalanylysy

Sonra erem edik bolejiklerden arassalam ak iigin suw y stizgiigden gegiryar-

ler. Hazirki w agtda diiziimindaki eran m addalaryn hem kopiisini alyp galyan
siiziiji enjam lar ulanylyar. Suw duzlardan arassalanandan sonra hlorlam ak
bilen bakteriyalardan arassalanylyar. $u yzygiderlilikde arassalanylan suwy
igm ek iigin u lan m ak bolar.
B eyik S aparm yrat Tiirkm enba§y ata-babalarym yzyn dine igm ek iigin
dal, eysem , ekin m eydanlaryny hem arassa suw bilen suw arandygyny
M ukaddes R u h nam ada §eyle belley ar: “Y alanag, kose, tisti ygalsyz,
gay-ge$mesi az bolan da glardan ata -b a b a la ry m y z d u rn a goz suwy
ekin m e y d a n v n a a k d y r y p d y r la r ” . B ol su w u n , bal su w u n y e n e -d e
tiirkm en h alky iigin akdyryljakdygyny B eyik S aparm yrat Tiirkm enba§y
M ukaddes R uhnam ada nygtap §eyle diyyar: “Gara$ Uzboyum, gara§,
nesip bolsa, sen taze gorke gelersin, bu m ekanda T urkm en koliini
d ored ip ba§Iadyk. E rtir onun a n y rsy -b a rsi g oriin m eyan s u w u n y
suyjediji en jam laryn k om egi bilen siiyjedip, bol suw y akdyrarys.
T urkm en halky ata-baba yoluny yoredip, yanadan Uzboyun boyunda
ya§ay§yn tuguny, Ya§yl tuguny parladar”.
) Suwy garyndylardan doly arassalam ak iigin, ony gaynadyp buga owiir-
m ek bilen arassalayan enjam ulanylyar. Bu yagdayda d istillirlenen suw
alynyar. 01 igm ek iigin ulanylm ayar. Sebabi onun diiziim inden beden iigin
zerur bolan d u zlar ayrylyar. Igilyan suw un diiziim iinde ju d a az m ukdarda
b olsa-da, k ab ir duzlaryn bolm agy zerur. §onun iigin hem igilyan suw dan
edilyan talap lara layyklykda, arassalananda onun diiziim indaki duzlaryn

121
(zerur m addalaryn) hem m esi doly ayrylm an, talap edilyan m ukdaryna genii
azaldylyar. Y one dtiziim inde saklanyan duzlaryn ahlisinin je m i suw un 1
litrin d e 1 gram d an kop b o lm aly dal. S uw y arassalam ak d an otri onun
h ap alanm agynyn oniini alm ak zerur. § onun iigin hem , akar suw lary, suw
h o w d a n la ry n y h a p a la n m a k d a n g o ra m a k esa sy m e se le le rin b irid ir.jA ta-
-babalarym yzyn arassa suw alm ak iigin n ah ili je p a gekendiklerini B eyik
S ap arm y rat T iirkm enba§y M u k ad d es R u h n am ad a §eyle b ey a n edyar:
«Uzynlygy birnage kilometre yetyan kariz gazyp, gara dagyn astyna
nagvm-tunnel gekip, dag astynda yatan bal yaly suwy ekin meydan-
laryna akdyrypdyrlar».
K opleng y ag d ay lard a ed aralard y r karhanalar, ho jaly k lar ozlerinin
galy n d y laryny y a-da oniim gilikde ulanylyp hapalanan suw lary akar suwa,
ho w d an lara goyberyarler. Y a-da adam lar akar suw a hig zat bolm az diyip,
zy n y ndyny ona ta§layarlar. §eyle-de, kopleng, §or suw lar akar suw lara
goyberilyar. Sonun iigin h em h er b ir adam suw un hap alan m ag y n a yol
b e rm e z lik iigin gore§m elidir. Y en e-d e b ir b e lle m e li za t, d e ry a la rd y r
akabalaryn, yagny akar yaplaryn, §eyle hem suw how danlarynyn gapda-
lynda kow gazyp, ona yygnanan gyrm angalary w agtly-w agtynda arassalap
durm alydyr.

Soraglar we yumu§lar
1. Erginlere haysy alamat hasiyetli?
2. Gaty maddalaryn suwda ereyjiligi haysy §ertlere bagly?
3. Suwuk maddalaryn suwda ereyjiligi nahili?
4. Gazlaryn suwda ereyjiligi barada nameler bilyarsiniz?
5. Mukaddes Ruhnamadan suwy ayawly saklamak baradaky jiimleleri okap,
manysyny dii§iindirin.
6. Suwy ayawly saklamak iigin nameler etmeli?
7. Tebigy suwun arassalygy barada nameler aydyp bilersiniz?
8. Tebigy suw nahili arassalanyar?
9. Igimlik iigin arassalanan suwun diiziiminden eran maddalaiy'n ahlisi doly
ayrylyarmy?
10. Mukaddes Ruhnamadan arassa suw baradaky jumleleri okan we manysyny
du§iindirin.
11. Akabalardaky ya-da akar yaplardaky gyrmangalary nahili arassalamaly?

122
 § 23. E r g in b a r a d a d ti§un je

Erginler. M addalar suw da erande dine b ir olaryn ozara gary§m agy,

yagny fiziki h ad y sa bolm an, eysem , bolejik lerin ozara tasirle§m esi hem
bolup gegyar. M una k abir m addalar (m ysal iigin, kiikiirt kislotasy) erande
boliinip gykan y y ly ly k §ayatlyk edyar.
Aralarynda fiziki we himiki tasirle§melcr bolup gegyan, eredi-
jinin we eran maddanyn bolejiklerinden diiziilen bir jynsly garynda
ergin diyilyar.
Fiziki w e him iki hadysalaryn oran koptisiniii gontiden-goni erginlerde
gegyandigini bilyaris. O yde ulanyan suw unyzyn donsjuny, gaynay§yny ya-
-da bugary§yny giindelik goryarsiniz. O yde u lanyan suw unyzyn arassa
suw dal-de, eysem , onun dtiziim inde eran m addalaryn bardygyny bellapdik.
D iym ek, y o k ard aky aydan fiziki hadysalarym yz erginde bolup gegyar.
Denizler, d ery alar w e beyleki tebigy suw lar dtiziim inde dtirli m addalary
saklap, o lard a bo lup gegyan fiziki hadysalar hem erginlerde gegyar. Edil
§olar y aly o ran kop him iki h ad y salar erginlerde gegyandir. $onun iigin
duzlarda gegyan orun tutm a y a-da orun galy§m a tasirle§m eleri dine olaryn
erg inlerinde gegyar. M eselem :
Fe + C u C l2 Fe + F eC b
ergin ergin

• Zn + C u C h —> Cu + Z n fb
ergin ergin

N aC l + A g N 0 3N a N 0 3 + A gC l I
ergin ergin ergin
G eljekde-de ol y a-da beyleki fiziki w e him iki hadysalaryn erginlerde
bolup gegyanligini ow renersiniz.
hE rginlerih konsentrcisiyasy. M addalar suw da dtirli m ukdarda erap,
ergin em ele getiryarler. B erlen m addalaryn nage m ukdarda erandigi erginin
konsentrasiyasy bilen anladylyar^E rgindak^ eran m addanyn m ukdaryny
gorkezyan ulu ly g a erginin konsentrasiyasy diyilyar. (
E rg in in k o n sentrasiyasy dtirli gom ti§de aiiladylyp, §ona layyklykda
olara m assa payy, m olyar w e kadaly kon sen trasiy aly erginler diyilyar.
Kopleng halatlarda ergindaki eran m addanyn m ukdary onun m assa payynyn
tisti bilen anladylyar.

123
 E ran m addanyn m assasynyn erginin m assasy n a gatna§ygyna eran
m addanyn massa p ayy diyilyar. Adatga, m assa payy til§tin birliginde ya-
-da goterim de anladylyar (0,2 ya-da 20% ). Ul§tin birliginde anladylanda

massa payy С = Wgra'1madda 5goterimde anladylanda bolsa C% = eran madda ■100

m erK,n Wergin
bolar. E rginde eran m addanyn m assa p ayyny anladyan ululyga, kopleng,
erginin goterim konsentrasiyasy hem diyilyar.
I Eran m addanyn m ol m ukdarynyii/erginin gow rum ine gatna?ygyna
erginin m olyar konsentrasiyasy diyilyar.

n m ( m \
Cm = — ya-da С = n = —
MV { M
Bu yerde C m - erginin m olyar konsentrasiyasy, m - eran m addanyn
m a ssa sy (g ra m d a ), n - eran m a d d an y n m u k d ary (m o l), V - erg in in
g ow rim i (litrde). E rginin m olyar konsentrasiyasynyn birligi:
g _ m ol

m ol
E ran m addanyn gram ekw iw alent m ukdarynyn erginin gow rum ine
gatna§ygyna erginin kadaly konsentrasiyasy diyilyar.

Bu yerde CN - erginin kadaly konsentrasiyasy, n - eran m addanyn

g ram ek w iw alen t m u k d ary (g -ek w ), V - erg in in gow riim i (litrd e ), m -
- eran m addanyn m assasy (gram da), E - eran m addanyn ek w iw alen t
m assasy. $eylelikde, erginin kadaly konsentrasiyasy g-ekw //-de anladylyar.
O ran kop h im ik i tasirle§ m elerin e rg in le rd e g eg y a n d ig in i b ellap
g egipdik. § onun tigin b erle n k o n sen tra siy a ly erg in d e eran m addanyn
m ukdaryny kesgitlem ek ya-da tasirle§m a gatna§yan m addanyn m ukdaryna
layyklykdaky k onsentrasiyaly ergini tayyarlam ak zerur bolyar. $una m en-
ze§ yiize gykyan m eseleleri erginin k onsentrasiyasy baradaky dti§tinjani
kam ille§dirip am al edip bolar.
Ahli m addalaryn suwda ereyjiligi den dal. §onun tigin hem suw da erey-
jilik ukyplary boyunga olar a§akdaky yaly bolunyar (tem peratura 20°S).

124
 1. G ow y ereyan m addalar. M ysal iigin, 1 litr suw da 2000 g s?eker
ereyar.
2. A z erey an m addalar. M ysal iigin, 1 litr suw da 2 g gips ereyar.
3. E rem eyan m addalar. M ysal iigin, 1 litr suw da 0,0015 g kiimii§
hloridi (A gC l) ereyar (erem eyar diyen yaly). Ereyjiligi ju d a pes bolan m ad­
dalar erem eyan m addalar hokm iinde kabul edilyar (hig hili erem eyan m adda
yok).
Ol ya-da beyleki m addany oz erap bilayjek m ukdaryndan kop go§sak,
onun arty k m ajy suw da erem eyar. § onun iigin berlen m addanyn berlen
tem p eratu rad a artykm ag erap bilm eyan yagdayyndaky erginine doygun
ergin diyilyar. M addanyn berlen tem p eratu rad a entek hem erap bilyan
yagday y n d ak y erginine doygun da l ergin diyilyar.
D o y g u n w e d o y g u n d al e rg in le rin k o n se n tra s iy a la ry n y n b e rle n
m addanyn ereyjiligine baglydygyna tins berin.

§24. Suwun we erginlerin senagatda, oba hojalygynda we

durmu§da ahmiyeti

Suw un w e suw erginleriniii senagatda, oba hojalygynda we durm u§da

ahm iyeti oran uly we kop taraply. Sebabi ekerangylykda-da, m aldargylykda-
-da, energetikada-da, onum giligin diirli g6mii§lerinde-de, galyberse, adam yn
giindelik durm u§ynda-da suw un we suw erginlerinin zerurlygy yiize gykyp
dur. Ol zeru rly k lary §eyle anlatm ak bolar.

Wodorody, kislotalary, Ekerangylykda, Yylady§ we sowady§

esaslary, dokiinleri, maldargylykda we oba ulgamy iigin zerur.
organiki maddalary hojalygynyn beyleki
almak iigin zerur. ugurlarynda zerur.

Suw we suw ergini

1 "
Erediji hokmiinde Energiyanyn diirli Giindelik durmu§
zerur gomii§lerini almak ugin zerur.
ugin zerur.

125
 Suw, onun ahm iyeti, gudraty hem -de zerurlygy barada B eyik Sapar-
m yrat Tiirkm enba§y M ukaddes R uhnam ada §eyle belleyar:
“ Y o k a r d a n s e r e t s e n , d iin y a e k in m e y d a n la r y b o lu p yatyr.
Nirane garasan nobur, now h ana, ene yap, yap. Biz hazir tiirkmen
topragynyn iki million gektaryna golayyny ozle§dirip ekin ekyaris.
E m m a a ta - b a b a la r y m y z ol to p r a g y n ahli y e r in i ozle§d irip , ekin
ekipdir. K esearkayd a, B alkan degresin d e, D eh istan d a , M isserian -
d a, H a w a r a n d iiz liig in d e , M e r w d e , A m u l d a , U r g e n f d e , E tr e k -
-G iirgende... ^ekilen noburlar, nowhanalar, ene yaplar, uly yaplar
tutu§ yu rd u m y zyn gan d a m a rla ry yaly y u rd u n en d am -ja n y n d a eri$-
-arga?. Ol ene y ap lar ttirkm enin ya§ay$a bolan soygusi, tiirkm en
jepake$liginin alam atydyr.
T u r k m e n t o p r a g y n d a - D e h i s t a n d a , M i s s e r ia n d a , A h a ld a ,
G a ragu m d a, L eb ap y a k asy n yn gollerinde gunlugy iki yiiz, ii? yiiz
metre baryan gunnur gu yular bar. O laryn hem m esi diyen yaly §u
giin hem bol suw uny ilatym yza bagy§ edip durlar. Hazirki dowtirdaki
yaly m iim kin^ iliklerin y ok m a h aly a ta -b a b a la r y m y z ak yp d u ran
iirgiin g a g a n in g o w s i i n d e n g u y y g a z y p , o j a r d a n , g a n d y m d a n ,
sozenden ^owliik oriip, Yeriii fe§m esine baryp bilipdirler. Ol gu yu ­
lar $eyle bir ?un, $eyle bir ?un, olar hut Yerin yiiregine baryp yetyar-
ler. T urkm en ol guyulara yyldyzboyly gu yular diyip at beryar. Ynha,
tiirkm en m illetinin ya$ay$a bolan soygiisi!” .
M ukaddes R uhnam adan b u jiim leleri okanynda B eyik S aparm yrat
T urkm enba§ynyn suw un ahm iyetini ya§ay§a bolan soygi bilen dene§dirip,
oran yerlik li m ysallaryn iisti bilen beyan edendigine goz yetirm ek bolyar.
B ey ik S a p a rm y ra t T u rk m en b a§ y M u k ad d e s R u h n am an y n ik in ji
kitabynda “Yedinji hazyna - suw ” diyip, suw un oziinin gozba§yny B eyik
T an ry d an aly p g a y d y a n d y g y n y §eyle b e lle y a r: “ B ey ik T anry A lem i
yaratjak bolanda, ilki bir diir yasayar. D urden suw, suw dan Alem i,
Yeri yaradyar. Tanry ilkinji derya doredende suw H udayyn yiiziini
goriipdir. §onun iigin ol mydama: «Н акуй yiiziini yene bir gorsem »
d iyip , asm an §eki)ini b a g ry n a b a syp , §ol ak ar d urarm y§. S uw un
k eram at sayylandygy «G ork ut ata» kitabynda $eyle beyan edilyar:
«G azanyn onunden bir suw gykdy: «Suw H akyn didaryny gorendir,
m en suw bilen habarla$ayyn» diyip, ona yiizlendi».
126
 D essa n ia ry m y z d a -d a su w dan salam ib erm ek , suw dan yary n y
soram ak yaly yagdaylar beyan edilyar.
S uw y k era m a t say m ak y n a n jy il a rasyn d a en tegem saklanyp
galypdyr. K abir yerlerde «S u w almaga bim ahal b arm aly dal» diyen
dii$tinje bar. Eger barlaysa-da: «E ssalaw m aleyk im , suw aga!» diyip,
suwa yiizlenilyar.
Y ag§yn y a g m a g y b ilen gtiygli toz a n yn y a ty a n d y g y n y goriip,
gadym y ata-babalarym yz suw a gara guyjiin ontini alyp bilyan gudrat
hokm iinde garapdyriar.”
Seyle hem , B eyik S aparm yrat Tiirkm enba§y “T iirkm en ilim aman
b olsu n ” , “ M enin ruhubelentlik b a h a r y m ” §ygyrlar diw anlaryndaky:
“Y ag, yagy§” , “T urkm en gy§y” , “Y az yag§y” , “ S uw lap gel”, “C e§m eler” ,
“O m riim in m an y sy ” w e “ D e n z im ” atly § y g y rlary n d a suw un gudraty,
ahm iyeti, ya§ayy§ bilen berk arabaglany§ygy barada tasirli giirriin beryar.
B eyik Saparm yrat Turkm enba§y “Omriimin m anysy” atly §ygrynda:

T iirkm en k o li g a y ка п уp , ko n iil o y n a r to lku n d a ,

K oliih su w u n b a l edip, bal o n d iris h e r kentde,
K iilli tiirkm en diizliig i to ka y b o lu p g a lk a r -d a !
Watan - om riim in m anysy, sa n a barym bag £ etdim .

Y a-da “ D e n z im ” §ygrynda:

G ulaglap a yla n d ym um m an §alygyn,

D iyen im eqildi tylla balygym .
H a za r d enzim - sen sih b e y ik baylygym ,
H a lky m yh b a g tyn a egilgin, d en zim ,

diyip, taze T iirkm en koliinin-de, H azar denzinin-de dur§una baylykdygyny

w e o lary n eziz D iyarym yzyn p ajarlap osm eginde, halkym yzyn e§retli
ya§am agynda uly ahm iyetinin bardygyny nygtayar.

E r g i n l e r e d eg i$ li m e s e le le ri g o z m e k

1-nji mysal. E ger-de 40g suw da lOg nah ar duzy eran bolsa, onda
erg in d e eran m addanyn m assa payyny kesg itlem eli w e ony goterim de
anlatm aly.

127
 C oziilisi: Eran m addanyn m assa payyny goterim de an latm ak iigin
a§akdaky form ula ulanylyar:

■ 100 ,
m

bu yerde m ^ = mmdiji+ merSnmadJa, onda m ^ n = 40 + 10 = 50g. m

eriin maddar !0&
M assa payyny alarys:

• 100 = 20% .

Jogaby: E ran m addanyn m assa payy 20% .

2-nji mysal. 500 ml 0,2 m olyar konsentrasiyaly ergin alm ak iigin

nage gram nahar duzunyn gerekdigini kesgitlem eli.
£ozuli$i: E rginin m olyar konsentrasiyasy a§akdaky form ula bilen
kesgitlenyar:

bu yerden alarys:

m = СM • M ■ V = 0,2 • 58,5 • o,5 = 5,85g.

Jogaby: 5,85g nahar duzy gerek.

3-nji mysai. 10% -li ergin alm ak iigin 4,0g nahar duzuny nage gram
suw da eretm eli?
C ozulisi: Ilki bilen erginin m assasyny kesgitleyaris:

til
eran m adda 4
С% ■ 100, m ergin 100 = — • 100 = 40g.

m erediji
.... = m ergin eran maddaГ 40 - 4 = 36g.

Jogaby: 36g suw da eretmeli.

128
 \ у

Soraglar we yumu§lar
1. Ergin diyip nama aydylyar?
2. Erginlerde gegyan hadysalary aydyn.
3. Erginlerin konsentrasiyasy diyip nama aydylyar?
4. Massa payy name?
5. Erginin molyar konsentrasiyasy name?
6. Erginin kadaly konsentrasiyasy name?
7. Doygun ergin diyip nama aydylyar?
8. Suwun we suw erginleriniii zerurlyklary barada nameler bilyarsiniz?
9. Mukaddes Ruhnamadan suwun ahmiyeti baradaky jtimleleri okan we manysyny
du§undirin.
10. Beyik Saparmyrat Tiirkmenba§ynyn “Turkmen ilim aman bolsun” §ygyrlar
diwanyndan “Omriimin manysy” we “Deiizim” go§gularyny okan we manysyny
du§undirin.
11. Beyik Saparmyrat Turkmenba§ynyn “Menin ruhubelentlik baharym”
§ygyrlar diwanyndan “Yag, yagy§”, “Ttirkmen gysy”, “Yaz yagsy”, “Suwlap
gel” we “(^e§meler” go§gularyny okan we manysyny dti§iindirin.

H a s a p la m a m e s e le le ri

1. 10 m ol suw da 20g n ah a r duzy eredildi. E ran m addanyn m assa

payyny k esgitlem eli w e ony goterim de anlatm aly.
2. 160g suw da lm o l natriy gidroksidi eran bolsa, onda eran m addanyn
m assa p ayyny kesgitlem eli.
3 .2 0 0 0 m l erginin dtiziim inde 58,5g nahar duzy bar bolsa, onda erginin
m o ly ar kon sen trasiyasyny kesgitlem eli.
4. Kiikiirt kislotasynyn 0,1 m ol/l konsentrasiyaly ergininde onun 49 g-y
b ar bolsa, on d a erg inin gow rtim ini kesgitlem eli.
5. Iki sany ergin berlen. B irinjisinde 450g suw da 50g nahar duzy
eredilen. Ik in jisin d e 441,5g suw da 1 mol nahar duzy eredilen. O laryn
h ay sy sy n y n k o n sentrasiyasy yokary?
6 . 3 0 g e rg in b u g a rd y la n d a , l ,5 g d u z a ly n d y . E rg in in g o te rim
k o n sentrasiyasyny kesgitlem eli.
7. 4 0 0 g 10% k o n sen tra siy a ly erginde eran m addanyn m assasy n y
kesgitlem eli.
8. 50g 15% k onsentrasiyaly ergine 25g suw go§uldy. E rginde eran
m addanyn m assa payyny kesgitlem eli.

9. Sargyt №1250
 9. E ger-de 200 m l erginde natriy g idroksidinin 4,0 g-y b ar bolsa,
o n d a erginin m olyar k o n sentrasiyasyny kesgitlem eli.
10. 200 ml 0,5 m o l/l N aO H ergininin ustiine 50 m l suw go§uldy.
E m ele gelen erginin m olyar konsentrasiyasyny kesgitlem eli.
11.437g suw da 23g duz eredildi. E rginin goterim konsentrasiyasyny
kesgitlem eli.
12. 150 m l 0,3 m ol/l konsentrasiyaly ergini alm ak iigin natriy gidroksi­
d inin nage gram ynyn gerekdigini hasaplam aly.
13. 150 m l 0,3 m o l/l N aO H ergininin tisttine 150 m l suw go§uldy.
E m ele gelen erginin m o ly ar konsentrasiyasyny kesgitlem eli.
14. N atriy g idroksidinin 1,0 m ol/l w e 10% k onsentrasiyaly erginleri
berlipdir. O laryn h ay sysynyn k onsentrasiyasy yokary?
15. K iiktirt k islotasynyn 0,1 m ol-у suw da eredildi. E rginin gow rum i
50 0 m illilitr e y e ty a n g a su w go§uldy. E m e le g e le n e rg in in m o ly a r
konsen trasiyasyny kesgitlem eli.
16. 500 m l 0,2 m o l/l H 2S 0 4 e rg in i b u g a rd y ly p , o n u n diiziim inden
25 0 m l suw ayryldy. E m ele g elen e rg in in m o ly ar k o n se n tra siy a sy n y
kesgitlem eli.

T e jrib e i§i
S u w u n h im ik i h a s iy e tle r in e degi§li t e j r i b e l e r i g e g irm e k we
ta s irle § m e n e tije s in d e e m e le g elen m a d d a la r y n h a s iy e tle r in i
iiw r e n m e k
Gerekli enjam lar we maddalar: probirkalar, dykyly gaz gegiriji
ayna turbajyk, 2 sany ayna jam , m etal §tatiw, spirt gyrasy, silindr, farfor
jam jagazy, ayna turbajyk, dam dyryjy, plastm assadan yasalan gem gejik,
otlugop, probirka tutgujy, him iki bulgur, derya gagesi, m agniy kulkesi, kalsiy
m etaly, kalsiy oksidi, fo sfo r (V ) oksidi, suw.

1. M a g n in in suw b ile n ta sirle § m e s i

a. Probirkanyn diw aryny ollem ezlik iigin dam dyryjynyn kom egi bilen
2 ml d istillirlenen suw y probirka guyun. O nun ustiine probirkadaky ahli
suw y sindirip biljek m ukdardaky derya gagesini sepin. P robirkany dik
yagdayda saklap, plastm assa gem gejigin kom egi bilen gyg gaganin yanyna
m ag n iy kiilkesini salyn. 49-njy suratdaky yaly abzaly yygnaii. Ilki spirt
gyrasy bilen probirkanyn m agnili yerini giiygli gyzdyrm aly w e kaw agt yalny
Vyg Qageli y erin e eltm eli. ?yg ?age
M a g n iy tu ta § a n d a n so n
d in e ? y g <;ageli y e r in i
gyzdyrm aly. §ol w agt gaz
gegiriji tu rb a jy g y n u ju n y
suwdan doldurylan silindrin
ya-da p ro b irk an y n agzyna
eltm eli. W odoroddan dolan
silindrin ag zy n y a§ak edip,
s p irt 9y ra s y n y n y a ln y n a
tutmaly.
b. M agniy kiilkesinin
azajygyny p ro b irkanyn i?i-
49-njy surat. Magninin suw bilen
ne saly n w e o n u n iistiine
ozara tasiri
2-3 ml suw guyun. Tutgujyn
kom egi bilen probirkany spirt gyrasynyn yaln y n a tutun we w odorodyn
boliinip ?yky§yna syn edin.

Soraglar we yumu§
a. Magninin suw bilen tasirle§mesi nahili §ertde gegyar?
b. Magninin suw bilen tasirle§mesinin denlemesini yazyn.
9. Silindre yygnanan gazyn wodoroddygyny nahili bilip bolyar?

2. Kalsinin suw bilen ozara tasiri

A rassalan an k alsinin kigirak bolegini ayna

gapdaky suw un igine atyn. K alsinin ustuni suw ly
probirka y a-da silindr bilen yapyn (50-nji surat).
Probirka (silin d r) w odoroddan dolandan son ony
yakyp goriin.

Yumu§lar
a. Kalsinin suw bilen tasirle$mesinin denlemesini
yazyn.
b. W odorodyn yany§ tasirle§m esinin denlem esini
yazyn. 50-nji surat. Kalsinin
suw bilen ozara tasiri
131
 3. K a lsiy o k sid in in suw b ilen o z a ra ta s iri

F arfor jam jag az a azajy k k alsiy oksidini salyn w e onun ustiine boltip-
-boltip azajykdan suw guyun. E m ele gelen m addanyn birazrak m ukdaryny
p ro b irk a boliip alyn w e suw bilen gow y gaykap gary jd y ry n . E rgini azrak
w a g t sak lap durian. D u rla n an d an son em ele gelen dury e rg in i - hek
suw uny ba§ga bir p ro b irk a guyun. A yna turb ajy k bilen h ek suw ly erginin
igine tiflan.

Soraglar we yumu§lar
a. Kalsiy oksidinin gowriimi suw guylandan son nahili iiytgedi?
b. Kalsiy oksidine suw guylanda yylylyk bolunip gykdymy ya-da sindirildi?
Kalsiy oksidinin suw bilen tasirle§mesinin denlemesini yazyn.
d. Hek suwy name iigin uflenende bulanyar? Tasirle§manin denlemesini yazyn.

4. F o s fo r (V ) o k sid in in suw b ilen o z a ra ta s iri

H im ik i b u lg u ry n g o w rtim in in XU b o le g in e g e n ii su w g u y u n .
P lastm assadan yasalan him iki gem gejikden peydalanyp, gapdan fosfor
angidridini alyn. S onra him iki bulgury oztinden b irazrak da§rakda saklap,
ona p lastm as gem gejikdaki fosfor angidridini guyun.

Yumu§
Metafosfor kislotasynyn (HPO}) emele geli§ tasirle§mesinin denlemesini yazyn.

A m aly i§
M a ssa payly, m o ly a r w e k a d a ly k o n s e n tra s iy a ly e rg in le ri
ta y y a r la m a g y o w re n m e k

G e re k li e n ja m la r we m a d d a la r: te re z i, d e re je le re b o lu n m e d ik
silindr, olgeg silindri, olgeg kolbalary, damdyryjy, areometr, giiy§e jam , himiki
bulgur, ayna tayajyk, N aC l, C u S 0 4 • 5H 20 , 92% -li H 2S 0 4, distillirlenen
suw.

I§in y e rin e y e tirili§ i

E rginleri tayyarlam ak iigin birnage gapdan w e olgeyji abzallardan
p eydalanylyar. D erm anhana w e tehniki terezilerin d e ( 5 1-nji surat) ergin
tay y arlam ak tigin gerek bolan duzun m assasy gekilyar.
132
 а Ь
51-nji surat. Tereziler: a-dermanhana terezisi, b-tehniki terezi

D erejelere boltinm edik gtinkluje silindr erginleri diirli gaplara guym ak

iigin gerek. D erejelere boltinm edik gunkstiz silindr erginlerin dykyzlygyny
kesgitlem ek tigin gerek. M unun tigin silindrin gow rtim inin 3/4 bolegine
genii ergin guym aly w e u sullyk bilen ona areom etri goyberm eli (52, 53-nji

4 .

52-nji surat. Areometrler: a-suwdan yenil 53-nji surat. Areometr bilen

suwuklyklar iigin areometr, dykyzlygyn dlgenili§i
b-suwdan agyr suwuklyklar iigin areometr

133
 / 25\

54-nji surat. Ergin tayyarlamak iigin gerek bolan gaplar: a-derejelere

boliinmedik giinkliije silindr, b-areometr iigin silindr, g-olgeg silindri,
d-olgeg kolbasy, e-damdyryjy

suratlar). Olgeg silindrlerinin 1 0 ,1 5 ,5 0 ,1 0 0 ,2 5 0 , 500 we 1000 m l gowrumli

g 6m ti§leri bar. B ular suw uklyklary ol^em ek iujin gerek.
Olfjeg k o lb alary (5 4 -n ji surat) m o ly ar w e k ad aly k o n sen tra siy a ly
erginleri tayyarlam ak iisin ulanylyar. Suw uklygy nira <;enli guym alydygyny
g orkezyan b ellik kolbanyn bokurdajygyndadyr. D am dyryjylaryn 1-25 m l

II H. O. M E K D E P № 1 2

HNO
Konsentrasiyasy: 10%. Dykyzlygy: 1,054

55-nji surat. Yarlyk

134
gow riim daki gornii§leri bar. D am dyryjynyn ginelen yerinde onun gow rum i
gorkezilendir.
B elli b ir konsentrasiyadaky ergin tayyarlanandan son, erginli giiy§anin
da§yna h okm an yarlyk y elim lenm eli. Y arlygy adaty yuka ak kagyzdan
yasam aly w e ona tayyarlanan ergindaki m addanyn form ulasyny yazm aly.
Form ulanyn a§agynda konsentrasiyasyny, dykyzlygyny gorkezm eli. Y arly-
gyn gep b urgunda goyuljak §kafyn tertibi (II, III gornd?de), sag burgunda
bolsa §kafyn nagenji gatyndadygyny (3, 4 gom ii§de) gorkezm elidir. In
yokarsynda b o lsa gysgajyk gom ii§de him iya otagy w e m ekdebi yazyl-
malydyr.
(H .O . m ek. № 12) (55-nji surat).

1. B erlen m a ssa p a y y b o y u n g a g a ty m a d d a la ry n s u w d a k y
e r g in le rin i ta y y a r la m a k
a. K r is ta lla § a n su w y s a k la m a y a n g a ty m a d d a la ry n e rg in le rin i
ta y y a r la m a k .
M esele. N a h a r d u zu n yh 1 0 % -li 250 g e rg in in i tayyarlan.
O nun iigin g erek b o lan du zu n w e su w u n m assasy n y §u fo rm u la
boyunga hasaplalyn:

m (ergin) ' C% (NaCl) 250g ■10%

m (N aC l) = ------------------------------ = ---------- —----- - 2 d g.
v ; 100% 100%
m (H 2O ) = m {ergin) - w (N aC l) = 250g - 2 5 g = 225g.

25 g n ah a r duzuny terezide gekip, gtiy§a guyun. Suw un 1 gram y 1ml

bolany iigin ( p = 1 g /m l) suw y terezide gekm an, olgeg silindri bilen 225 ml
suw y olgap alyn. Suw y duzly giiy§a guyun w e ayna tayajyk bilen duz doly
ereyanga gary§dyryn. Sonra duzun form ulasy w e konsentrasiyasy yazylan
yarlyk (etik etk a) tayyarlan w e ony giiy§a yelim lan.

b. K r is ta llo g id ra td a n erg in ta y y a rla m a k

M esele. M is (II) sulfatynyn 16% -li 200 g erginini m is kuporosyndan
tayyarlan.
Ilki 16% -li 200 g ergin tayyarlam ak iigin gerek bolan suw suz duzun
m assasyny hasaplam aly:

135
 т , m(ergin)-C%(C«SOJ = 200^ 16% _
100% 100%
Sonra 32 g m is (II) sulfatynyn nage gram m is kuporosynda bardygyny
hasaplayarys:

A /(C u S 0 4) = 160 g/m ol

M (C u S 0 4 • 5H 20 ) = 250 g/m ol

160 g C u S 0 4- 250 g C u S 0 4 • 5H 20
32g C u S 0 4- * g C u S 0 4 • 5H 20

32g • 250%
x = — - ------------ = 50 g C u S 0 4 • 5H 20
160%
m (H 20 ) = m (ergin) - m (C u S 0 4 • 5H 20 ) = 200 g - 50 g = 150 g.

50 g m is kuporosyny terezide gekip, gtiy§a guym aly w e onun ustiine

olgeg silindrinde olgap 150 m l suw guym aly. D uz doly ereyanga ayna
tayajyk bilen gary§dyrm aly.

2. Y o k a ry k o n s e n tra s iy a ly e rg in d e n p es k o n s e n tra s iv a ly e rg in
ta y y a rla m a k
M esele. H im iya otagynda b ar bolan yokary konsentrasiyaly kukiirt
kislotasyndan 10% -li 250 g ergin tayyarlan. Ilki bilen berlen kislotanyn
areom etr bilen dykyzlygyny kesgitlem eli. E ger dykyzlyk 1,824 g/m l bolsa,
onda jed w e l boyunga onun konsentrasiyasyny tapm aly. Ol 92% -e den.
O nda arassa (100% ) ktiktirt kislotasyndan 10% -li 250 g ergin tayyarlam ak
iigin onun 25 g-y gerek bolar. 92% -li kiikiirt kislotasyndan ona seredende
koprak alm aly bolar:

/TI v 2 5 g -100%
m ( H 2S 0 4 ) = — ------------ = 27,2 g.
v 2 4' 92%
S u w u k ly g y g e k m e k a m a ts y z , § o n u n u g in m a s s a n y g o w rtim e
gegiryaris:

m 27,2 g
V (H 2S 0 4) = — = -------- = 14,9 ml.
p 1,824g / ml

136
 Sonra suw y hasaplayarys:
m (H2O) = m (ergin) - m (92% H2SO4) = 250 g - 27,2 g = 222,8 g.
V (H2O) = m (H 20 ) • p (H 20 ) = 222,8 g • 1 g /m l = 222,8 ml.
O nda 222,8 m l suw un iistiine 14,9 m l 92% -li kiikiirt k islo tasy n y
guymaly.
E rg in in d o g ry tay y arlan an d y g y n y areo m etr b ilen barlan. E rginin
dykyzlygy 1,066 g/m l bolm aly.

3. B e rle n m o ly a r k o n s e n tra s iy a lv e rg in ta y y a r la m a k
M esele. N ah ar duzunyn 0,4 Л/e rg in in d e n 250 m l ergin tayyarlam aly.
Ilki §ol ergini tayyarlam ak iigin gerek bolan nahar duzunyn m assasyny
h a s a p l a y a r y s : M ( N a C l) = 5 8 ,5 g / m o l . m ( N a C l ) = C mM V =
= 0,4 m o l/l ■ 5 S ,5 g /m ol ■0,2 5 / = 5,85g.
5,85 g n ah ar duzuny terezide gekip, ony gow rtim i 250 m l bolan 61?eg
kolbasyna guym aly. S onra ko lb a azajyk suw guym aly w e gaykap duzy
eretm eli. D uz doly eranden son, erginin um um y gow rum ini 250 m l-e
yetirm eli.

4. B e rle n k a d a ly k o n s e n tra s iy a lv e rg in ta y y a r la m a k
M esele. M is k uporosynyn 50 m l 0,4 N erginini tayyarlam aly.
Ilki duzun ekw iw alentini kesgitlem eli.
M (C u S 0 4 • 5H 20 ) = 250 g /m l

M (C u S O , • 5 H .O ) 250 л
E (C u S 0 4 ■ 5H 20 ) = — --------- ^ --------— = — = 125 g/(ekw ■I)

Sonra duzun m assasyny hasaplayarys:

m (C u S 0 4 • 5H 20 ) = C nE V = 0,4 • 125 • 0,05 I = 2,5 g.
2,5 g m is k u porosyny terezide Qekip, gow riim i 50 m l bolan olgeg
kolbasyna guyun. K olba azajyk distillirlenen suw guym aly we duzy gaykap
eretm eli. D uz eranden son erginin um um y gow riim ini 50 m l-e yetirin.
Yumu§lar
1.200 g 7%-li NaCl erginini tayyarlan.
2. 500 ml 0,1 M Na2SC>4erginini tayyarlan.
3.400 ml 2 N KC1 erginini tayyarlan.
4. Yetmeyan maglumatlary doldurmak bilen jedweldaki meseleleri (joziin.

137
Mesele Erginin massasy Eran maddanyn Ergindaki suwun Eran maddanyn
№ (g hasabynda) massasy massasy massa payy
(g hasabynda) (g hasabynda) (% hasabynda)
1 a= 25 225 z=
2 600 x= 7= 30%
3 400 jc= 300 z=
4 a= 45 255 z=
5 600 JC= 20%
6 350 X= 280 z=
7 a= 220 330 z=
8 30 5%
9 170 JC= 35,7 z-
10 a= 60 540 z=
11 440 x= 7= 25%
12 150 X= JV= 129 z=
 B ey ik S a p a r m y r a t T U R K M E N B A § Y :

Tiirkm enistanyii ijaginde m ineral duzlaryn

ahli gom u§leri diyen y aly du§ gelyar.
M ukaddes R uhnam adan

VBAP

ORGANIKI DAL BIRLE$MELERIN ESASY

TOPARLARY

§25. Oksidler. Oksidlerin gornti§leri

O rganiki dal birle§m eler oksidler, gidroksidler, kislotalar w e duzlar

diyen d ort sany esasy topara bolunyarler.
E lem entlerin kislorodly birle§m elerine o ksid ler diyilyar. O ksidlerin
um um y form ulasy: ExOy. B u yerde E - him iki elem entin belgisi, x w e у -
- indeksler.
O k s id le r ik i to p a ra , y a g n y d u z e m e le g e tiry a n w e d u z e m ele
getirm eyan o k sidlere bolunyarler. D uz em ele getirm eyan oksidler oran az
sanlydyr. O lara N 20 , N O , CO w e §.m. m ysal getirm ek bolar. D uz em ele
getirm eyan oksidler kislotalar w e esaslar bilen tasirle§m a gatna§m ayarlar.
D uz em ele g etiryan oksidler ii? topara, yagny esas, kislota w e am foter
oksidlere bolunyarler.
^ K is lo ta la r b ile n o z a r a ta s irle § ip , d u z w e su w em ele g e tiry a n
o k s id le re esa s o k sid le r diyilyar.
Esas oksid lerinin k islo talar bilen ozara tasiri:
3N a20 + 2 H 2P 0 4 -> 2N a3P 0 4 + 3H 20
CaO + H2SO4 C a S 0 4 + H 20 / J j
E sas o k s id le rin e L i20 , N a 20 , K 2O , C aO , M g O , C uO w e §.m.
degi§lidir.
139
 Esas oksidlerin degi§li esaslary bar (M gO —>M g(OH)2, CaO —> Са(ОН)г
w e §.m.). E sas oksidlerine duziim inden suw y ayrylan esaslar hokm iinde
g aram ak bolar. E reyan esas oksidleri suw y birle§dirip, degi§li esaslary
em ele getiryarler. M eselem :
1 N a 20 + H O H -> 2N aO H
C aO + H O H -> C a(O H )2]
[ E saslar y a-d a esas o k sid leri b ilen tasirle§ip, duz em ele getiryan
oksidlere kislota o ksid ler diyilyar.^
r K islota oksidleriniii esaslar bilen ozara tasiri:
1 S 0 3 + 2K O H -> K 2SO 4 + H 20
P2O5 + 6N aO H -> 2 N a3P 0 4 + ЗН2О
C 0 2 + C aO -> СаСОз |?
K islota oksidlerine SO3, C 0 2, S i0 2, CI2O7, P2O5 we §.m. degi§lidir.
Kislota oksidlerinin degi§li kislotalary bar (SO3 —>H2SO4, P205 —> НзР0 4
w e §.m.). Bu oksidlere duziim inden suw y ayrylan kislo talar hokm iinde
garam ak bolar. E reyan kislota oksidleri suw y birle§dirip, degi§li kislotalary
em ele getiryarler. M eselem :
I P20 5 + HO H -> 2 H P 0 3
SO 3 + H O H -> H 2S O J
K islota oksidlerine ba§ga?a kislota angidridler hem diyilyar. Suw
b ilen tasirle§ip, b ir w ag ty n oztinde iki sany k islo ta n y em ele getiryan
an g id ridler hem bardyr. O lara gary§yk angidridler diyilyar. M eselem :
\ 2 N 0 2 + HOH -> H N O 3 + H N O 2'
D iym ek, N O 2 azot w e azotly kislotalaryn angidrididir.
^ K i s l o t a l a r w e k is lo ta o k s id le ri h e m -d e e s a s la r w e esas o k s id ­
le ri b ilen ta sirle § ip , d u z em ele g e tiry a n o k s id le re a m fo te r o ksid ler
diyilyar.' |-
£T§eyle oksidlere Z nO , A I2O 3, Сг20 з, P b 0 2, SnO , S n 0 2, F e203 we
§.m. degi§lidirler. M eselem , ZnO kislo talar w e a§garlar bilen tasirle§ip,
duz w e suw em ele getiryar:
1 ZnO + 2HC1 -> Z nC l2 + H 20
ZnO + 2N aO H —» N a2Z n02 + H 20
Z nO + N a20 —> N a2Z n 0 2
ZnO + S 0 3 —> Z nS 04 <(7
140
 D iym ek, am foter oksidler hem esas, hem kislota oksidlerinin hasiyetini
yiize 9y k a ry a rla r. Y o n e o la ry n e sa s ly ly k w e k is lo ta ly k h a s iy e tle ri
birm enze§ dal. M ysal iigin, ZnO , АЬОз esaslylyk w e kislotalyk h asiy e­
tini birm enzeij yiize ?ykaryarlar. B u oksidler kislo talar w e esaslar bilen
birmenze§ i§jenlikde tasirle§yarler. Demrin (III) oksidinde (Ре20 з) esaslylyk
hasiyeti artykm aglyk edyar. M unun §eyledigini onun kislotalar bilen yenil
tasirle§ip, esaslar bilen dine giiy9li gyzdyrylanda tasirle§yandigi gorkezyar.
H a z irk i w a g td a o k s id le rin h a lk a ra w e ru s 9a n o m e n k la tu ra la ry
ulanylyar.
H alkara nom enklaturasy b oyun9a elem entin oksidinin ady ony em ele
getiren elem entin adynyn sonuna “o k s id i” sozi go§ulyp yasalyar. Eger
oksidi em ele getiren elem ent uytgeyan w alentlilige eye bolsa, onda onun
w alen tlilig i y ay y n i9inde gorkezilyar. M eselem : NazO - natriy oksidi,
ИегОз - d em ir (III) oksidi, S O 2 - kiikurt (IV ) oksidi we §.m. K ahalat-
larda w alentlilik gorkezilm an, onun deregine elem entin b ir atom yna gabat
gelyan kislorodyn atom larynyn sany grek sanlaryn kom egi bilen gorkezilyar.
M eselem : S O 2 - kiikiirdin dioksidi, S O 3 - ktikurdin trioksidi, СгОз - hro-
mun trioksidi w e §.m.
R u s9a n o m enklaturasy b o y u n 9a o ksid ler o k iseller diylip atlandy-
rylyar. E lem entin yiize 9ykaryan w alentliligi hem i§elik bolsa, onda onun
kislorodly birle§m esi okis diylip atlandyrylyar. E ger elem entin w alentliligi
uytgeyan b o lsa, onda onun pes w alentli oksidi zakis diylip atlandyrylyar.
M eselem : N2O - azodyn zakisi, CoO - kobaltyn zakisi, C02O3 - kobaltyn
okisi w e §.m. K ahalatlarda oksidin ady onun diiziim indaki elem entin bir
atom yna gabat gelyan kislorodyn sanyny gorkezm ek bilen hem aydylyar.
M eselem : CO - uglerodyn okisi, CO2 - uglerodyn ikiokisi, СгОз - hrom un
ii9okisi w e §.m.
§ol b ir elem ent kop w alentliligi yuze 9ykaryan bolsa, onda onun
kislotalara degi§li kislorodly birle§m eleri angidridler diylip atlandyrylyar.
M eselem : N2O - azodyn zakisi, NO - azodyn okisi, N2O3 - azotly angidrid,
NO2 - azodyn ikiokisi, N2O5 - azot angidridi.
Soraglar и/е yumu§lar
1. Oksid diyip nama aydylyar?
2. Oksidler пафе topara boliinyarler?
3. Duz emele getiryan oksidler nage topara boliinyarler?
4. Esas oksidler diyip nama aydylyar? Mysallar getirin.
141
5. Kislota oksidler diyip nama aydylyar? Mysallar getirin.
6. Amfoter oksidler diyip nama aydylyar? Mysallar getirin.
7. SO3, CO2, AI2O3, FeO, C112O oksidleri halkara nomenklaturasy boyunga atlandyryn.
8. Kislota angidridi diyip nama aydylyar?

§ 2 6 . O k s i d l e r i n aln y § y

O ksidleri alm agyn bim age usullary bar. O laryn esasylary a§akdaky-
lardyr:

1. S a d a m a d d a la ry n k islo ro d b ilen o z a ra ta s iri

Sada m addalar gyzdyrylanda kislorod bilen tasirle§m a gatna§yarlar.
Bu tasirle§m eler, kopleng, yagtylygy we yylylygy boliip gykarm ak, yagny
y anm ak bilen gegyarler. M eselem :

2C a + 0 2 -> 2C aO
S + O 2 —> SO 2

2 .C y l?y ry m ly m a d d a la ry n k islo ro d bilen o z a ra ta s iri

K abir gyl§yrym ly m addalar kislorod bilen tasirle§m a gatna§yarlar.
Tasile^m anin netijesinde gyl§yrym ly m addanyn duztim indaki elem entlerin
oksidleri em ele gelyar. M eselem :

2H 2S + ЗО 2 -> 2 S 0 2 + 2H 20
1 f
[f\ 3 . D u z la rd a n o k sid le rin alny§y
N itratlar ya-da karbonatlar gyzdyrylanda dargayarlar. D argam anyn
n etijesin de oksidler em ele gelyarler. M eselem :

СаСОз — *-> CaO + C O 2

2 C u (N 0 3)2 — 2 Cu O + 4 N 0 2 + 0 2

/] J4. G id r o k s id le r d e n o k s id le rin alny§y

E re m e y an g id ro k sid le r g y z d y ry la n d a d a rg a y a rla r. D a rg am an y n
n etijesin de oksidler alynyar. M eselem :

C u(O H )2 — 1—> CuO + H 20

2F e(O H )3 — Fe 20 3 + 3H 20 \
 5. k islo ta la r d a n oksidlerin alny$v
K ab ir kislotalaryn dargam agy n etijesin de oksidler em ele gelyarler.
M eselem :
H2CO3 -> C 0 2 + H 20
H 2 Si 0 3 -> S i 0 2 + H 20
6. K abir m etallaryn we m etal d allerin kislotalar bilen ozara
tasiri
Tasirle§m anin netijesinde oksidler em ele gelyarler. M eselem :

C u + 4 H N 0 3 -> C u ( N 0 3)2 + 2 N 0 2 + 2H 20
С + 2H 2S 0 4 -» C 0 2 + 2 S 0 2 + 2H 20 ,
Soraglar we yumu§lar
1. Gidroksidlerden oksidleri nahili almaly?
2. Duzlardan oksidleri nahili almaly?
3. Kislotalardan oksidleri haysy tasirle?melerin komegi bilen alyp bolar?
4. CuO, SO2, CO2, АЬОз, P2O5, MgO, CaO oksidlerin birnape usullar bilen
alny§ynyn denlemelerini yazmaly.

§ 2 7 . O k s id le r in fizik i w e h im ik i h a s iy e tle r i

F iziki h asiyetleri. O k sid ler adaty §ertlerde gaty, suw uk w e gaz

hallarda du§ gelyarler. G aty halyndaky oksidlere C aO , F e20 3 , C uO we
§.m. d egi§lidirler. K iikiirt (V I) ok sid i su w u k ly k h alynda bolyar. G az
halyndaky o k sid lere S 0 2, C 0 2, N 0 2 w e §.m. degi§li. O k sid lerin ren k le ri
diirli-diirli bolyar. M ysal iigin, F e203 - gonur, C uO - gara, C aO - ak we
§.m. O ksidlerin suw da ereyjiligi hem diirli-diirliidir. M eselem, Li20 , N a20 ,
C aO w e 5 .m . s u w d a e r e y a r le r. C u O , S i 0 2, F e 20 3 w e §.m . su w d a
erem ey arler.
H im ik i h asiyetleri
1. O ksidlerin suw bilen ozara tasiri
E reyan esas oksidleri suw bilen tasirle§ip, degi§li gidroksidleri em ele
getiryarler. E reyan kislota oksidleri suw bilen tasirle§ip, degi§li kislotalary
em ele getiryarler. M eselem :
N a20 + H O H 2N aO H
P20 5 + 3H O H -> 2H 3P O 4

143
 2. O k s id le rin k is lo ta la r bilen o z a ra ta s ir i
E sas w e am foter o k sid ler k islo talar bilen ozara tasirle§ip duz we
suw em ele getiryarler. M eselem :

K 20 + H2SO4 -» K2SO4 + H 20
АЬОз + 3H2SO4 -> A12( S 0 4)3 + 3 H 20

3. O k s id le rin g id ro k s id le r b ilen o z a ra ta s ir i
K islota we am foter oksidler gidroksidler bilen ozara tasirle§ip, duz
w e suw em ele getiryarler. M eselem :

S 0 2 + 2N aO H -> N a2S 0 3 + H 20
ZnO + 2N aO H -> N a2Z n 0 2 + H 20

4. E s a s w e a m f o te r o k s id le r in k is lo ta o k s id le r i b ile n o z a r a
ta s ir i
Esas w e am foter oksidleri kislo ta oksidleri bilen ozara tasirle§ip,
duzlary em ele getiryarler. M eselem :

ЗС аО + P2O5 — !-> C a3( P 0 4)2

АЬОз + P2O5 — 1— » 2 A 1P 0 4

5. K a b ir o k sid le rin i$jen m e ta lia r bilen o z a ra ta s iri

Himiki taydan i§jenligi pes m etallaryn oksidleri i$jenligi yokary m etallar
bilen ozara tasirle§m a gatna§yarlar. T asirle§m anin n etijesin d e i§jenligi
y okary m etal oksidin diiziim inden i§jenligi pes m etaly gysyp 9ykaryar.
M eselem :

СГ2О3 + 2A1 -> АЬОз + 2C r

O ksidlerin bu hasiyeti senagatda m etallary alm ak iigin ulanylyar.

6. O k s id le rin d a rg a m a g v
K abir oksidler kesgitli §ertlerde dargayarlar. D argam anyn netijesinde
m etal w e kislorod em ele gelyar. M eselem :

2A g20 —> 4A g + O 2
2HgO ^ 2H g + O 2
 Soraglar we yumu§lar
1. Adaty §ertlerde gaty, suwuk we gaz hallaryndaky oksidlere mysallar getirin.
2. Suwda ereyan oksidlere mysallar getirin.
Л. Suwda eremeyan oksidlere mysallar getirin.
4. Ereyan esas oksidleri suw bilen ozara tasirle§ende nahili maddalar emele gelyar?
l asirle^melerin denlemelerini yazyn.
5. Ereyan kislota oksidleri suw bilen ozara tasirle§ende nahili maddalar emele
gelyar? Tasirle§melerin denlemelerini yazyn.
6. Kislota oksidleri gidroksidler bilen ozara tasirle§ende nahili maddalar emele
gelyar? Tasirlesjinelerin denlemelerini yazyn.
7. Kabir oksidlerin himiki taydan iyen metallar bilen ozara tasirle§meleri nirede
ulanylyar?
S. Esas oksidleri kislota oksidleri bilen ozara tasirle§ende nahili maddalar emele
gelyar? Tasirle§melerin denlemelerini yazyn.
9. Oksidlerin himiki hasiyetlerine degi§li tasirlejmelerin doly denlemelerini yazyn:
1) CaO + ? -> Ca(OH)2; 2) K20 + H2S 0 4 -> ? + H.O;
3) A120 3 + HC1 -> ? + ?; 4) ? + P ,0 5 -> Mg3(P 0 4)2;
5) CaO + ? ->■CaSiOy

§ 2 8 . O k s i d l e r i n u la n y ly § y

J^O ksidler oran ginden ulanylyan him iki birle§m elerdir. Suw hern orga-
niki dal birle§m elerin §u toparyna degi§lidir. Suw un durm u§da ulanyly§y
we ahm iyeti du§ntiklidir.
f (T ebigatda orta i§jenlikdaki m etallaryn oksidleri m agdan gom ii§inde
du§ gelyarler. M agdanlar senagatda m etallary ondiirm ek iigin ulanylyar.
T eb ig atd a du§ g ely an d em ir m ag d an lary diiziim inde F e203 w e Рез04
oksidleri saklayarlar. D em ir m agdanlary goyun we polat ondiirm ek iigin
u la n y ly a r^
K alsiy oksidi sonm edik hekin esasy diiziim bolegidir. Sonm edik hek
sonen heki C a(O H )2 alm ak iigin ulanylyar. Sonen hek gurlu§ykda m ohiim
ahm iyetli birle§m elerin biridir. Sonen hek suw bilen gary^dyrylyp hek stiydi
alynyar. H ek siiydi osiim likleri zyyanke§lerden goram ak iigin ulanylyar.
If/ Diirli renkleri ondiirm ek iigin m etallaryn oksidleri ulanylyar. M ysal
iigin, ak renki ondiirm ek iigin sink oksidi, ya§yl renki ondiirm ek iigin hrom
(III) oksidi u lan y lyar we §.m.4
I K rem niy (IV ) oksidi tebigatda ginden yayrandyr. 01 ayna oniimgi-
liginde esasy gig m al bolup hyzm at edyar. A ynanyn duziim ine krem niy

10. Sargyt№1250 145

 (IV ) oksidinden ba§ga-da natrinin oksidi, kalinin oksidi, hrom un oksidi,
kalsinin oksidi, alyum ininin oksidi w e §.m. g iry arle r.!
K rem niy (IV) oksidi ayna ontimgiliginden ba§ga-da gurlu§yk m aterial-
laryny, esasan hem , betonyn diirli gom u§lerini ondurm ek iigin ulanylyar.

Soraglar we yumu§lar
1. Tebigatda du§ gelyan oksidleri sanap berin.
2. Tebigatda demrin oksidleri nirelerde du§ gelyarler we olar haysy maksatlar
iigin ulanylyar?
3. Kalsiy oksidi nirede ulanylyar?
4. Renk ondtirmek iigin haysy oksidler ulanylyar?
5. Ayna ontimgiliginde haysy oksidler ulanylyar?
6. Kremniy oksidi nirelerde ulanylyar?

§ 2 9 . E s a s la r . E s a s la r y n g o r n u § le r i

^ E saslaryn diiziimi m etalyii atom yndan w e OH - ionlardan ybarat^

'jL E saslaryn um um y form ulasy: M e(O H )n. Bu yerde Me - m etalyn atom y,
n - gidroksid ionlaryn sany. и-in bahasy esasyn diizum indaki m etalyn
w alentliligine dendir^-
D iiziim i m e taly n a to m y n d a n we b ir y a -d a b irn a g e g id ro k s id io n ­
la rd a n y b a r a t b o lan gyl§yrym ly m a d d a la r a g id ro k s id le r diyilyar.
H alkara nom enklaturasy boyunga esaslar “gidroksid” diylip atlan-
dyrylyar. E sasyn ady ony em ele getiryan m etalyn adynyn sonuna “gidrok-
sid i” sozi go§ulyp aydylyar. M eselem , N aO H - natriy gidroksidi, Са(ОН)г
- k alsiy gidroksidi, Ва(О Н)г - b ariy gidroksidi w e §.m. E g er gidroksidin
diizum indaki m etal iiytgeyan w alentliligi yuze gykaryan bolsa, onda yayyn
iginde rim sany bilen onufi w alentliligi gorkezilyar. M eselem : F e(O H )2 -
- d em ir (II) gidroksidi, F e(O H )3 - dem ir (III) gidroksidi w e §.m.
Rus nom enklaturasy boyunga esasyn ady “gidrat” sozi go§ulyp, degi§li
o k sid in in ady bilen ay d y ly ar ^ M e se le m : N aO H - n atriy g id ra t okisi,
Са(ОН)г - kalsiy gidrat okisi, А1(ОН)з - alyum iniy gidrat okisi w e §.m. l;
E ger esasyn diiziim indaki m etalyn w 'alentliligi iiytgeyan bolsa, onda
onun pes walentli gidroksidinin ady eyelik dii§umde m etalyn adynyn sonuna
“gidrat zakisi” sozler go§ulyp aydylyar^M eselem , F e(O H )2 - d em ir gidrat
zakisi,|Fe(O H )3 - dem ir gidrat okisi. "S

146

I
 l ( Suw da ereyan gidroksidlere a§garlar diyiyar.7A §garlara a§gar we
kiibir a§gar-yer m etallaryn gidroksidleri, m eselem , N aO H , KOH , LiO H ,
C a(O H )2 w e §.m. degi§lidir.
K abir gidroksidler hem esaslaryn, hem kislotalaryn hasiyetlerini yiize
gykaryarlar. Esas hokm tinde kislotalar bilen tasirle§ip, duz w e suw em ele
getiryarler. K islota hokm tinde esaslar bilen tasirle§ip, duz w e suw em ele
getiryarler.
^ H e m e s a s la ry n , h em k is lo ta la ry n h a s iy e tle rin i yiize g y k a ry a n
•~y
g id ro k s id le re a m fo te r g id ro k s id le r diyilyar.
A m fo te r g id ro k s id le re Z n (O H )2, А 1(О Н )з, С г(О Н )з, P b (O H )2,
M n(O H )4 w e §.m. m y sal g e tirm e k b olar. A m fo te r g id ro k s id le r hem
kislotalar, h em esa sla r b ilen tasirle§m a gatna§yp, duz w e suw em ele
getiryarler. M eselem :

Z n(O H )2 + 2HC1 -> Z nC b + 2H O H

Z n(O H ) 2 + 2N aO H -> N a2Z n 0 2 + 2H O H

Soraglar we yumu§lar
1. Esaslar diyip nama aydylyar?
2. Esaslaryn umumy formulasyny nahili yazmak bolar?
3. Esaslaryn gomii^lerini sanap berin.
4. A§garlar diyip nama aydylyar?
5. Amfoter gidroksidler diyip nama aydylyar?
6. Berlen> esaslaryn arasyndan a§garlary gorkezin:
I Cr(OH)^fe(QH)3VKOH^aQH.

§ 3 0 . G i d r o k s i d le r i n aln y $ y

G id roksidleri alm agyn esasy usullary a§akdakylardyr:

1. E re y a n e sa s o k s id le rin su w b ile n ta sirle $ m e s i
Tasirle§m anin netijesinde ona gatna§an oksidin degi§li esasy em ele
gelyar. M eselem :

N a20 + HO H -> 2N aO H
C aO + H O H -> C a(O H ) 2

Bu usul, esasan, ereyan esaslary, yagny a§garlary alm ak tigin ulanylyar.

147
 2. D egisli d u z la r y n a § g a rla r b ilen ta sirle § m e si
T asirle§m anin netijesinde ba§ga esas w e ba§ga duz em ele gelyar.

C u C h + 2N aO H -> C u(O H )2 I + 2NaCl

F e (N 0 3)3 + 3 K 0 H -» F e(O H )3 I + 3 K N 0 3

Bu usul, esasan, erem eyan esaslary alm ak ticjin ulanylyar.

3 . I§ jen m e ta lla ry n suw b ilen ta sirle § m e si
Him iki taydan i§jen m etal suwun duziim inden w odorody gysyp ?ykar-
yar. T asirlejm an in netijesinde gidroksid em ele gelyar. M eselem :

2N a + 2H O H - » 2N aO H + H 2T
Ca + 2H O H -> C a(O H )2 + H 2T

/
G idroksidleri alm agyn ba§ga u sullary hem bar. S enagatda a§garlary
alm ak ii?in a§gar m etallaryn duzlary elektrik akym ynyn tasiri bilen darga-
dylyar. Bu hadysanyn gegi§i bilen biz son tan§arys.

Sorag we yumu§lar
1. NaOH, LiOH, KOH, Ca(OH)2 gidroksidleri iki usul bilen almaga degi§li
tasirle§melerin denlemelerini yazyn.
2. Gidroksidleri almagyn esasy usullaryny sanap berin.
3. Eremeyan esaslara mysallar getirin.
4. Gidroksidlerin alny§ynda suwun gatna§magy bilen gegyan tasirle§melerin
denlemelerini ya^yn. >, n
5. LiOH, Cu(OH^2, KOH, Fe(OH)3 esaslaryn haysylary suwda eremeyar?

§ 3 1 . G id r o k s id le r in fizik i w e h im ik i
h a s iy e tle r i

Fiziki hasiyetleri. G idroksidler gaty halyndaky m addalardyr. O laryn

suw da ereyjiligi dtirli-diirliidir. A§gar we a§gar-yer m etallaryn gidroksidleri
g ow y ereyarler. O lara LiO H , N aO H , K O H , C sO H , F rO H , C a(O H )2,
Sr(O H )2 w e B a(O H )2 degi§lidir. Beyleki gidroksidlerin suw da ereyjiligi
pesdir. G id ro k sid le rin kopiisi ak re n k li. O lary n k a b irin in ren k i bar.
M eselem , C u (O H )2 - m aw y ren k li, F e (O H )2 - gonur~ renkli w e §.m.
148
A§garlaryn suw daky erginleri iyiji hasiyete eyedirler. §onun u?in olara
iyiji a§garlar hem diyilyar.
H im iki h asiyetleri
G idroksidlerin esasy him iki hasiyetleri a§akdakylardyr:
1. G id ro k s id le r in m e ta l d a lle r b ile n ta s irle § m e s i
B u h asiy ete a§garlar eyedirler. M eselem :

2KO H + C h -> K C 1 + К С Ю + H 2 0
2 K O H + Si +H O H -> K 2 Si 0 3 + 2 H 2T

2. G id r o k s id le r in k is lo ta o k s id le ri b ile n ta s irle $ m e s i
2,\
E reyan esaslar, yagny a§garlar k islota oksidleri bilen ozara tasirle§ip,
duz w e suw em ele getiryarler. M eselem :

C a(O H )2 + C 0 2 -> C a C 0 34 + HOH

2K O H + S 0 2 - » K 2S 0 3 + HOH

3. G id r o k s id le r in k is lo ta la r b ile n ta s irle $ m e si
Bu hasiyet gidroksidlerin ahli gom u§lerine, yagny a§garlara, erem eyan
gidroksidlere w e am foter gidroksidlere degi§lidir. M eselem :

2KOH + H 2SO4 -» K 2SO4 + 2H O H

C a(O H )2 + 2 H N 0 3 -> C a (N 0 3)2 + 2H O H

4. G id ro k s id le rin k a b ir d u z la r b ilen ta sirle $ m e si

If f A §garlar erem eyan gidroksidleri em ele getiryan m etallaryn duzlary
bilen tasirle§m a gatna§yarlar. M eselem :

2N aO H + C u (N 0 3)2 -> C u(O H )2l + 2 N a N 0 3

3KOH + F eC b -> F e(O H )3i + 3KC1

5. G id ro k s id le rin g y z d y ry la n d a d a rg a m a g y
E re m e y an g id ro k sid le r g y z d y ry la n d a d a rg a y a rla r. D a rg am ag y n
netijesinde degi§li oksid we suw em ele gelyar. M eselem :

C u(O H )2 — —> CuO + H :0

2F e(O H )3 — Fe 20 3 + 3H 20

149
 6. G id ro o k s id le rin in d ik a to r la r a ta s ir i
J, A§garlaryn ya-da kislotalaryn erginlerinde renkini iiytgedyan m adda-
lara in dikatorlar diyilyar. Indikatorlaryn sany oran kopdiir. H im iyanyn
tejribehanasynda olaryn iigiisi has ginden ulanylyar (4-nji jedw el).

I n d ik a to r la r w e o la ry n re n k in in u y tg ey si
4 -n ji je d w e l

Indikatorlaryn renki
Indikatorlar
a§garlarda bitarap erginde kislotalarda
L akm us gok m elew §e gyzyl
Fenolftalein gulgiine renksiz renksiz
M etil mami§i sary mami§i bagiil

Soraglar we yumu§lar
1. Gidroksidlerin suwda ereyjiligi nahili?
2. G idroksidlerin haysy gornu^i gyzdyrylanda dargayar? Tasirle§m elerin
denlemelerini yazyn.
3. Haysy gidroksidler kislota oksidleri bilen tasirle$ma gatna§yarlar? Tasirle§-
melerin denlemelerini yazyn.
4. Haysy gidroksidler duzlar bilen tasirle§ma gatna§yarlar? Tasirle§melerin
denlemelerini yazyn.
5. Indikatorlar diyip nama aydylyar?
6. A?garlarda lakmus, fenolftalein we metil mami§i nahili reiiki beryarler?
7. A§akdaky 6wruli§ikleri amala a§yrmak iigin tasirle§melerin denlemelerini yazyn:
a) Fe - » FeCh —>Fe(OH)2 -» FeO; b) A1 -» AlCb -> А1(ОН)з - » АЬОз.

§32. G i d r o k s i d le r i n u la n y ly § y

E saslar senagatda w e durm u§da ginden ulanylyar. D okm a senaga-

tynda, sabyn onum giliginde natriy gidroksidi (N aO H ) ginden ulanylyar.
Sabyn w e beyleki yuw ujy seri§deler, esasan, yokary karbon kislotalarynyn
n atriy ya-da kaliy duzlarydyr. O lar degi§li a§garlar bilen yokary karbon
k islotalarynyn ozara tasiri netijesinde alynyar. N ebit gaytadan i§lenilende
N aO H zerur m addalaryn biridir.
 L itiy gidroksidinin we kaliy gidroksidinin erginleri elektrik akym yny
gowy gegirijilerdir. B u a§garlaryn erginleri akkum ulyatorlar iigin yorite
suw uklyklary tayyarlam ak iigin ulanylyar.
K alsiy gidroksidi Са(О Н)г hem ginden u lanylyan esaslaryn biridir.
Ona, ba§gaga, sonen hek diyilyar. Sonen h ek suw bilen gary§dyrylanda
bulanyk ergin em ele gelyar. O na hek siiydi diyilyar. H ek siiydi osiim liklere
zyyan beriji m or-m ojeklere gar§y gore§mek iigin seri§de hokm iinde ulanyl­
yar. H ek siiydi him iya senagatynda, §eker, soda w e §.m. oniim giliginde
hem ginden ulanylyar.
K alsiy gidroksidi suw da az-kem ereyar. §onun iigin hek siiydi siizgiig-
den gegirilende dury ergin alynyar. O na hek suw y diyilyar. H ek suw unyn
iginden u g lero d (IV ) oksidi goyberilende ergin bulanyar. T asirle^m anin
denlem esi:

C a(O H )2 + C 0 2 C a C 0 4 + H 20

H ek suw unyn bu hasiyeti kom iirtur§y gazyny hil taydan kesgitlem ek

iigin ulanylyar.

Soraglar we yumu§
1. Mohiim ahmiyetli gidroksidleri sanap beriii.
2. Natriy gidroksidi nirelerde ulanylyar?
3. Akkumulyatora guyulyan suwuklyk hokmiinde haysy gidroksidler ulanylyar?
4. Hek siiydi diyip nama aydylyar? £
5. Hek siiydi nirelerde ulanylyar?
6. Hek suwy diyip nama aydylyar we ol nirede ulanylyar?

§33. K is lo ta la r . K is lo t a la r y n g d rn ii§ leri

j Diiziimi orhuny m etallaryn atom lary bilen yenil galy§yan bir ya-da
bim age w odorodyn atom laryndan w e kislota galyndysyndan ybarat bolan
gylsyrym ly m addalara kislo ta la r diyilyar.
^.D iiziim i boyunga kislotalar iki topara boliinyarler. O lara kislorodsyz
we k islo ro d ly kislotalar degi$lidir. K islorodsyz kislotalara HC1, HF, HBr,
H2S, w e §.m., k islo ro d ly k islo ta la ra HNO3, H2SO4, H2CO3, H3PO4 we
§.m. degi§lidir. D d z d m in d ak i w o d o ro d y n ato m lary n y n sany boyunga
kislotalaryn esaslylygy kesgitlenilyar. Diiziim inde w odorodyn bir atom yny
saklayan k islo tan y n esaslylygy bire, w odorodyn iki atom yny saklayan
151
kislotanyn esaslylygy ika dendir w e §.m. B ir esasly kislo talara HNO3,
H C 1 , H B r w e §.m., iki esasly kislotalara H2S, H2SO4, H2CO3, FbSiCh we
§.m., iig esasly kislotalara H 3PC>4, H 3ASO4 w e §.m. degi§lidir.
K islo talary n esa sy w e k illeri w e o lara degi§li m ag lu m atlar 5-nji
jed w e ld e berlendir.
K islotalar, kopleng, rus n o m en k latu ra sy boyunga atlandyrylyar.
K islorodsyz kislotalaryn atlary k islota em ele getiriji eiem entin adynyn
sonuna “ ly w odorod kislota” go§ulm asy go§ulyp yasalyar. M eselem, HF -
- ftorw odorod kislota, F IC 1- hlorw odorod kislota, H N 3- azotw odorod
kislota, H C N - sianw odorod kislota we ?.m. K islorodly kislotalaryn atlary
olaryn diizum indaki kislota em ele getiriji eiem entin w alent yagdayyna gora
diirli g o § u lm alar go§ulyp y asaly ar. E g e r ele m e n t b irn ag e o k islen m e
derejeleri yiize gykaryp, berlen kislotanyn diiziim inde in pes okislenm e
derejeli yagdayynda bolsa, onda eiem entin adynyn sonuna “lyja” go§ulmasy
go§ulyar. M eselem , H C IO - hlorlyja kislota, H B rO - brom lyja kislota,
H4PO2 - fosforlyja k islota w e §.m. K islota em ele getiriji elem ent in pes
okislenm e derejesinden yokarky yagdayda bolsa, onda kislota em ele getiriji
eiem entin adynyn sonuna “ly” ya-da “ li” go§ulm a go§ulyar, M eselem ,
Н СЮ 2 - hlorly kislota, H2SO3 - kiikiirtli kislota, H3PO3 - fosforly kislota,
HNO2 - azotly k islota w e §.m. K islota em ele getiriji elem ent in yokarky
okislenm e derejesinden pes okislenm e derejeli yagdayynda bolsa, onda
“j a ” go§ulm a go§ulyar. M eselem , Н С Ю з - hlorja kislota, НВЮ з - brom ja
kislota, Н Ю з - yodja k islota w e §.m. E ger k islotany em ele getiriji elem ent
in yokary okislenm e derejeli yagdayynda bolsa, onda kislotanyn ady ony
em ele getiriji eiem entin adynyn sonuna k islo ta sozi go§ulyp aydylyar.
M eselem , Н С Ю 4 - h lo r k islo ta , H M n 0 4 - m arg a n es k islo ta , H2SO4 -
- ktikiirt k islota w e §.m.
K ahalatlarda kislo talar atlandyrylanda “m eta” , “orta” go§ulm alary
hem ulanylyar. K abir kislota oksidleri suw un m olekulalarynyn diirli sanyny
birleijdirip, diiziimi birm enze§ dal kislotalary em ele getiryarler. K islota
oksidinin suwun m olekulasynyn az sanyny birie^dirmegi bilen em ele getiren
kislotasynyn ady “ m eta” , suwun m olekulasynyn kop sanyny birle§dirm egi
bilen em ele getiren kislotasynyn ady “o rto ” go§ulm asy go§ulyp aydylyar.
M eselem :
P20 5 + H O H —> 2 H P 0 3 m etafosfor kislota
P 2,0 .э + 3H O H —> H_PO.
3 4
orto fo sfo r kislota

152
 K islo r o d s y z w e k is lo ro d ly k is lo ta la ry n g u rlu § y b irm en ze§ dal.
M addanyn gurlu§ form ulasy yazylanda onun m olekulasynyn diiziim indaki
ntom lar b elli b ir y zygiderlik boyunga yazylyar. A tom laryn w alentliligi
yyzyjak arkaly anladylyar. K islorodsyz kislotalarda w odorod atom y m erkezi
atom bilen goni baglanysjandyr. M eselem :

H— Cl, H — Br, H — S— H,

K is lo ta la r w e o la ry n d u z la ry
5 -n ji je d w e l

Kislo­ Kislota- Kislota Duzlary-

ta eme­ nyn for­ Ady galyndysy nyn Mysallar
le geti- mulasy we onun W atlary
riji ele­
ment
F HF ftorw odorod -F ftoridler NaF, KF, C aF 2 ...
HC1 hlorw odorod -C l hloridler N aCl, AICI3
нею hlorlyja -C IO gipohlo- N aCIO , C a(C lO ).
kislota ritler
Cl H C102 hlorly kislota -c io 2 hloritler K C 102,C a(C 1 0 2) 2
НСЮ 3 hloija kislota -С Ю 3 hloratlar K C 103,
M g (C 1 0 ,)2
н е ю ,4 hlor kislota -C IO ,4 perhlo- N aC IO 4’
,, К С Ю ,4
ra tla r
HBr brom w odorod -B r bromidler NaBr, C aB r, ...
Br H B rO brom lyja kislo­ -B rO gipobro- N aB rO ,
ta mid M g (B rO ) 2
H B r 0 3 brom j a kislota -B r0 3 bromatlar N a B r 0 3,
C a ( B r 0 3) 2
HI yodw odorod -I yodidler N al, C a l2,
M gl, ...
153
 H IO yodlyja kislo­ -1 0 gipoyo- N aJO ,
ta ditler M g(JO ), ...
I H I0 3 yodja kislota -Ю з yodatlar N a J 0 3,
C a (JO ,) 7 ...
H I0 4 yod kislota -Ю 4 peryo- N a J 0 4, M g (J 0 4) 2
d atlar
H 2s kiikurtwodorod =s sulfidler N a2S, ZnS,
A 1?S,
s H 2s o 3 kiikurtli kislo­ = so3 sulfltler N a 2S 0 3,
ta C a (S O ,) 7
h 2s o 4 kiikurt kislo­ =S04 sulfatlar K 2S 0 4, A12( S 0 4) 3
ta
HN3 azotw odorod -N 3 azidler N aN 3, C a(N 3) 2 ...
kislota
N h n o 2 azotly kislota -n o 2 nitritler N a N 0 2,
M g ( N 0 7) 7
H N 03 azot k islota -N 0 4 nitratlar K N 0 3, C a(N O ,),
H P03 m etafo sfo r -P O 3 m etafos- N a P 0 3,
kislota fa tla r M g ( P 0 3) 7
H 3P 0 3 fosforly SP0 3 fosfitler k 3p o 3,
kislota B a ,( P O ,) ,
P H 3P 0 2 fosforlyj a k is­ “ P0 2 gipofos- N a 3P 0 2,
lota fitler C a 3( P 0 7) 7
H 3P 0 4 ortofosfor k is­ -P 0 4 ortofos- N a 3P 0 4,
lota fatlar M g 3( P 0 4) 7
h 4p 2o 7 difosfor p 2o 7 difosfat- N a 4P 20 7,
kislota lar C a 2P 20 7
HCN sianw odorod -C N sianidler N aC N ,
kislota C a (C N ) ,...
С
H 2C 0 3 komiir kislota =co3 karbo- N a 2C 0 3,
n atlar a i 2( c o 3) 3
Si H 2S i 0 3 krem niy = S i0 3 silikatlar N a2S i0 3, M g S i0 3
ч
kislota

154
 hbo2 m etabor -b o 2 m etabo- N a B 0 2,
kislota ra tla r M g (B O ,), ...
В H 3B 0 3 ortobor hB 0 3 ortobo- N a 3B 0 3,
kislota ra tla r C a 3( B 0 3) 2 ...
h 2b 4o 7 tetrabor = B 40 7 tetrabo- k 2b 4o 7,
kislota ra tla r M gB 40 7 ...
h a i o 2 m etalyum iniy -a io 2 m etaal- N a A 1 0 2,
kislota yum inat C a(A 1 0 ,),
A1
H 3A 1 0 3
ortoalyum iniy = A 10 3 ortoal- N a3A 103, K 3A 10,
kislota yum inat
Zn H 2Z n 0 2 sink kislota =Zn02 sinkatlar N a 2Z n O „
M gZnO , ...
Н С Ю 2 metahromlyja -C r0 2 hromitler N a C r 0 2,
kislota C a(C rO ,),
Cr H 2C r 0 4 hrom kislota = C rO ,4 hromatlar N a2C r 0 4,
M g C r0 4 ...
H 2C r20 7 dihrom = C r20 7 dihro- K 2C r20 7,
kislota m atlar C a C r,0 7 ...
H M nO , m arganes -M n O ,4 perm an- K M n 0 4,
kislota ganatlar M g (M n 0 4),
Mn
H,M
2
nO,4 m arganesje =M nO ,4 m anga- K 2M n 0 4
kislota natlar C a (M n 0 4)2

K islorodly kislotalarda w odorod atom lary m erkezi atom (kislota emele

getiriji elem ent) bilen k islorodyn iisti bilen baglany§andyrlar. K islorodly
kislotanyn gurlu§ fo rm u lasyny yazm ak iigin ilki bilen m erkezi atom y
yazmaly. Sonra onun da§ynda w alentliligini anladyan gyzyjaklary goymaly.
M erkezi ato m y n da§yny gur§ap alan ato m lary w a le n tlilig in esasynda
yerle§dirm eli. M eselem , kiikiirt kislotanyn (H ,S 0 4) gurlu§ form ulasyny
yazalyn:
 K o m tir w e o r t o f o s f o r k is lo ta la r y n g u r lu § fo r m u la la r y :

H -0

H— О

komur kislotasy ortofosfor kislotasy

Soraglar we yumu§
1. Kislota diyip nama aydylyar?
2. Diiziimi boyunga kislotalar nage topara boltinyarler?
3. Esaslylygy boyunga kislotalar nage topara boliinyarler?
4. H2S i0 3, H2SO, kislotalaryn gurlu§ formulalaryny yazyn.

§34.' Kislotalaryn alny§y

K islotalary alm agyn esasy usullary a§akdakylardyr:

1. S a d a m a d d a la ry n o z a ra ta siri. Bu usul bilen kislorodsyz kislo
alynyar. M eselem :

H 2 + C l2 2HC1
H2 + S -> H : S

2. E re y a n k islo ta o k sid le rin in suw b ilen o z a ra ta s iri. K islorodly

k islo talaryn kopiisi §u usul bilen alynyar. M eselem :

S 0 2 + HOH - » h 2s o 3
P 2,0 5Д 3H O H -> 2H 3,P O ,4

3. Degi§li d u z ia r y n d a n k a b ir k is lo ta la ry n alny$y. B u usul bilen

k islo rodly w e kislorodsyz kislotalary alm ak bolar. M eselem :

N a 2S i 0 3 + 2HC1 H 2S i 0 3 + 2N aCl
2N aC l + H 2,S O 4, -» 2HC1 + N a.S 2
O 4,

S en ag a td a k is lo ta la ry w e e sa sla ry a lm a g y n ba§ga u su lla ry hem

ulanylyar. M ysal iigin, a§garlary olaryn duzlaryny elektrolizlem ek, azot
kislotasyny am m iagy okislendirm ek, kiikiirt kislotasyny piriti okislendirm ek
bilen alyarlar.

156
 §35. K islo ta la ry n fizik i w e h im iki h asiyetleri

Fiziki hasiyetleri. K islo ta la r adaty §ertlerde suw uk y a-d a gaty

halyndaky m addalardyr. Suw uklyk halyndaky kislotalara H N 0 3, H 2S 0 4,
l l ,S 0 3, H 2C 0 3 w e §.m., gaty halyndaky kislotalara H 3P 0 4, H 2S i0 3 we
$.m. d eg i§ lid ir. K islo ta la ry n kopiisi suw b ile n isle n d ik g atn a§ y k d a
g a ry § y arlar. K is lo ta la ry n e rg in le ri tur§y w e iy iji h a siy e te ey e d ir.
K islotalaryn erginleri indikatorlaryn renkini iiytgedyarler (4-nji jedw ele
seret).
H im iki h asiyetleri
1. K is lo ta la ry n m e ta lla r bilen o z a ra ta s iri. K islotalaryn m etallar
bilen tasirle§m esinin ge?i§i m etalyn i§jenligine w e kislotanyn tebigatyna
baglydyr. Dine i§jenligi wodorodynkydan yokary bolan m etallar kislotalaryn
diiziim inden w odorody (H 2) gysyp gykaryp bilerler. M eselem :

2HC1 + Zn -» ZnC l2 + H 2 T
3H 2S 0 4 + 2A1 -> A12( S 0 4)3 + 3 H 2T

A zot k islotasynyn m etallar bilen tasirle§m esinin hasiyetli ayratyn-

lyklary bar. I§jen m etallar (Zn, Ca, M g) bilen gow §adylan azot kislotasy
tasirle§ en d e N 20 y a-d a N ,, has gow §adylan H N 0 3 tasirle§ en d e N H 3
(am m oniy duzlary) boliinip gykyar. M eselem :

1 2 H N 0 3 + 5Zn 5 Z n (N 0 3)2 + N 2 + 6H 20
1 0 H N 0 3 + 4Zn 4 Z n (N 0 3)2 + N 20 + 5H 20
9 H N 0 3 + 4Z n -> 4 Z n (N 0 3)2 + N H 3 + 3H 20

O rta i§jen m etallar (F e, Cr, N i)gow §adylan azot k islo ta sy bilen

tasirle§ende N 0 2, N O , N 20 boliinip 9ykyar. M eselem :

6 H N 0 3 + Fe -> F e (N 0 3)3 + 3 N 0 2 + 3H 20
4H N O , + Fe -> F e (N 0 3)3 + NO + 2 H26
3 0 H N 0 3 + 8Fe -» 8 F e (N 0 3)3 + 3N 20 + 15H20

I§jenligi pes m etallar (Cu, Pb, Hg, Ad) bilen gow§adylan azot kislotasy
tasirle§ende N O boliinip gykyar. M eselem :

8H N O , + 3C u -> 3 C u (N 0 3)2 + 2NO + 4 H ,0

157
 K o nsentrirlenen H N 0 3 i§jen m etallar bilen tasirle§ende N 0 2 bolunip
gykyar. M eselem :

4 H N 0 3 + C a - » C a (N 0 3) 2 + 2 N 0 2 + 2 H ,0

K onsentrirlenen azot kislotasy orta i§jen m etallar bilen tasirle§m eyar.

I§jenligi pes m etallar konsentrirlenen H N 0 3 bilen tasirle§ende N 0 2 bolunip
gykyar. M eselem :

4 H N 0 3 + C u - » C u (N 0 3) 2 + 2 N 0 2 + 2H 20

A zot kislotasy asylly m etallar (A u, Pt, O s, Ir) bilen tasirle§m eyar.

2. K islo ta la ry n m e ta l d a lle r b ilen o z a ra ta s iri. K islo talar bilen
m etal daller ozara tasirle§ende m etal dal elem entin degi§li kislotasy em ele
gelyar. M eselem :

5 H N 0 3 + 3P + 2H O H -> 3H 3P 0 4 + 5N O
5 H N 0 3 + P -> H 3P 0 4 + 5 N 0 2 + H 20
6 H N 0 3 + S -* H 2S 0 4 + 6 N 0 2 + 2H 30

3 . K islo ta la ry n esas o k sid le ri b ilen o z a ra ta s iri. E sas oksidlerin

kislotalar bilen ozara tasiri netijesinde duz w e suw em ele gelyar. M eselem :

H 2S 0 4 + M gO -> M g S 0 4 + H 20
2HC1 + BaO -> B aC l2 + H 20

4. K is lo ta la r y n a m f o te r o k s id le r b ile n o z a r a t a s i r i . A m fo ter
oksidlerin kislotalar bilen ozara tasiri netijesinde duz w e suw em ele gelyar.
M eselem :

3 H 2S 0 4 + A120 3 -> A12( S 0 4) 3 + 3H 20

' 2HC1 + ZnO Z nC l2 + H 20

5. K is lo ta la ry n e s a s la r b ilen o z a r a ta s ir i. K islo ta la ry n esaslar

b ilen ozara tasiri netijesinde bitarapla§m a bolup gegyar. B itarapla§m anyn
n etijesinde duz w e suw em ele gelyar. M eselem :

H 2S 0 4 + C a(O H )2 -> C a S 0 4 + 2H 20
 H 3 PCX
4
+ З К О Н -> К 3 РО 4д + зн ,о
2

K islotalar bilen esaslaryn arasynda duz w e suw un em ele gelm egi

bilen gegyan tasirle§m elere bitarapla§m a diyilyar.
6 . K is lo ta la ry n d u z la r b ilen o z a ra ta s iri. K islotalar bilen duzlaryn
iizara tasiri n etijesinde taze duz w e taze k islota em ele gelyar. M eselem :

HC1 + A g N 0 3 -» A g C li+ H N 0 3
H 2.SO ,4 + B aC l,2 -> B a S O4,i+ 2HC1

7. E re m e y a n k is lo ta la ry n g y z d y ry la n d a d a rg a m a g y . E rem eyan
kislotalar gyzdyrylanda dargayarlar. D argam anyn netijesinde degi§li kislota
oksidi w e suw em ele gelyar. M eselem :

H 2S i0 3 — ^ S i0 2 + H 20

Soraglar we yumu§lar
1. Suwuklyk halyndaky kislotalara mysallar getirin.
2. Gaty halyndaky kislotalara mysallar getirin.
3. Haysy metallar kislotalaryn diiztiminden metallary gysyp gykaryar?
4. Azot kislotasynyn metallara gatna§ygynyn nahili ayratynlygy bar?
5. Kislotalar metal daller bilen tasirle§ende nahili maddalar emele gelyar?
6. Bitarapla§ma diyip nama aydylyar?
7. Eremeyan kislotalar gyzdyrylanda nahili hadysa bolup gegyar?

§36. Kislotalaryn ulanyly$y

K islotalar durm u§da we senagatda ginden ulanylyar. K islotalaryn ahli

ulanylyan y erlerini jik m e -jik sanap gegm ek m iim kin dal.
Kiikiirt kislotasy m ineral dokiinlerin onum giliginde kop m ukdarda sarp
edilyar. O ba hojalygy iigin zeru r bolan am m oniy sulfaty, superfosfat yaly
dokiinleri ondiirm ek kiikiirt kislotasynyn gatna§m agynda am ala a§yrylyar.
Kiikiirt kislotasy beyleki kislotalaryn duzlaryny alm ak, organiki birle§meleri,
em eli siiytimi sintezlem ek we §.m. iigin zerur bolan him iki m addadyr. K abir
renkli w e gara m etallary ondiirm ek, nebit yaglaryny, kerosini w e §.m.
a ra ssa la m a k iigin k u k iirt k is lo ta sy u lan y ly ar. K iikiirt k islo ta sy renk
oniim giliginde, yuw ujy seri§deleri w e derm anlyk m addalary alm ak iigin

159
hem zerurdyr. K iikiirt k islo ta sy n y n ergini ak k u m u ly ato rlara guyulyan
suw uklyk hokm iinde hem ulanylyar. K iikiirt kislotasynyn guradyjy (suw y
o ziin e g e k iji) h a s iy e ti bar. § o n u n u g in ol h im iy a s e n a g a ty n d a w e
tejrib ehanalarda g uradyjy m adda hokm iinde hem ulanylyar.
A zot kislo tasy ( H N 0 3) him iya senagatynyn m ohiim organiki dal
birle§m elerinin biridir. Ol kop sanly organiki dal we organiki birle§m elerin
oniimgiliginde ulanylyar. Oba hojalygy ugin zerur bolan dokiinlerin bimagesi,
polim erler, siiyiim ler, partlayjy m addalar, renkler, derm anlyk m addalaryn
bir topary azot kislotasyny ulanm ak bilen ondurilyar.
D u z k is lo ta s y h im iy a n y n te jr ib e h a n a la r y n d a , m e ta lla ry i§lap
bejerm ekde, m ata oniim giliginde ginden ulanylyar. Sabyn, yelim , glynakoza
w e §.m. oniim giligi iigin hem duz k islo tasy m ohiim him iki m addadyr.

Soraglar we yumu§lar
1. Kiikiirt kislotasynyn ulanylyjyny aydyp berm.
2. Doktin oniimgiliginde haysy kislotalar ulanylyar?
3. Azot kislotasynyn ulanyly§yny aydyp berin.
4. Guradyjy madda hokmiinde haysy kislota ulanylyar?
5. Duz kislotasy nirelerde ulanylyar?

§ 3 7 . D u zla r. D u z l a r y n g orn ii§leri

■\ V jC islo talary n m o le k u la la ry n d a k y w o d o ro d a to m la ry n y n o rn u n y
m etallary n doly y a-d a bo lek ley in galy§m agy netijesinde em ele gelyan
gyl^yrym ly m addalara duzlar diyilyar.
D uzlar esasy dort topara, yagny orta, tur§y, esas w e ikili duzlara
boliinyarler. ^
^ ,f K is lo ta la r y n m o le k u la la ry n d a k y w o d o ro d a to m la ry n y n o rn u n y
m etallaryn doly galy§m agy netijesinde alynyan gyl§yrym ly m addalara orta
d u zla r diyilyar.
M e se le m , H 2S 0 4 -> N a 2S 0 4; H 3P 0 4 ^ C a 3( P 0 4) 2; H 2S i 0 3 ->
-4 N a2S i0 3 w e §.m. orta dyzlardyr.
D uzlary atlandyrm ak iigin halkara nom enklaturasy ginden ulanylyar.
K islorodsyz kislotalaryn duzlary m etalyn adyndan son kislota galyndysyny
em ele getiryan elem entin latynga adynyn sonuna “ id” go§ulm asyny go§up
atlandyrylyar. M eselem , N aCl - n atriy hloridi, KF - kaliy ftoridi, N a2S -
- n atriy sulfidi w e §.m. O rta duzlaryn atlary m etalyn adyndan son k islota
emele getiriji elem entin latynga adynyn koktine “at” ya-da “ it” go§ulm alary
go^ulyp yasalyar. K islota em ele getiriji elem ent pes okislenm e derejeli
yagdayynda bolsa “ it” , yokary okislenm e derejeli yagdayynda bolsa “at”
go§ulm a go§ulyar. M eselem , N a 2S 0 3 - natriy sulfiti, N a ,S 0 4 - natriy
sulfaty, K C 102 - kaliy hloriti, K C 103 - kaliy hloraty we §.m.
K islotalaryn m olekulalarynyn dtiztim indaki w odorod atom larynyn
o rn u n y m e ta lla ry n b o le k le y in g aly § m ag y n e tije s in d e em ele g e ly a n
Vylsyrymly m addalara tur$v d u zla r diyilyar. M eselem :

H ,S 0 4 -> N a H S 0 4; H 3P 0 4 -> C a H P 0 4
A
Tur§y d uzlaryn atlary orta duzlarynka m enze§likde, yone w odorodyn
latynga ad y n y n “g id ro ” bolegi ulanylyp, onun sany grekge gorkezilip
yasalyar. M eselem , N a H C 0 3 - natriy gidrokarbonaty, K H ,P 0 4 - kaliy
dig id ro o rto fo sfaty w e §.m.
;/ E saslary n m o lek u lalary n d ak y gidroksil to p arlary n ornuny kislota
galyndylarynyn bolekleyin galy§m agy netijesinde em ele gelyan gyl§yrymly
m addalara esas d u zla r diyilyar.
H a lk a ra n o m e n k la tu r a s y b o y u n g a e s a s d u z la r y n a tla r y o rta
duzlarynka m enze§likde, yone grek sanlarynyn kom egi bilen gidroksil
toparlaryn m ukdary gorkezilip, “gidrokso” go§ulm asy go$ulyp yasalyar.
M eselem , C u O H C l-m is g id ro k s o h lo rid i, A 1 (0 H )2N 0 3 - a ly u m in iy
digid ro k so n itraty w e §.m.
Esas duzlaryn diiziim inden suw un ayrylm agy netijesinde em ele gelyan
gyl§yrym ly m ad d alara okso d u zlar diyilyar. M eselem :

' A l(O H )2C l -> A10C1 + H ;0

O ksoduzlaryn m olekulalarynyn dtiziim inde gidroksil toparlar yok,

em m a m una garam azdan olar esas duzlaryn hasiyetlerini yiize gykaryarlar,
yagny k islo talar bilen tasirle§ip, duz w e suw em ele getiryarler. M eselem :

A10C1 + 2HC1 -> A1C1, + H ,0

J V 3 2

3 | M olekulalarynyn diiziimi dtirli iki m etalyn atom laryndan we kislota

galyndysyndan ybarat bolan gyl§yrym ly m addalara ikili duzlar diyilyar.
Degi§li duzlaryn kislotalar bilen tasirle§m egi netijesinde ikili d uzlar
em ele gelyar. M eselem : K N a S 0 4 - kaliy-natriy sulfaty, C a N a P 0 4- kalsiy-
-natriy o rto fo sfaty w e §.m:

161
11. Sargyt №1250
 КС1 + N aC l + H2S 0 4 -> K N a S 0 4 + 2HC1
kaliy-natriy sulfaty
C aC l 2 + N aC l + H 3 PO 4, -» C aN aPO 4, + 3HC1
kalsiy-natriy

S oraglar w e yum u§lar

1. Duzlar nage topara boliinyar?
2. Orta duzlar diyip nama aydylyar?
3. Tur§y duzlar diyip nama aydylyar?
4. Esas duzlar diyip nama aydylyar?
5. Ikili duzlar diyip nama aydylyar?
6. NaCl, K ,S04, NaHCOj, CaO, H2S 0 4, Ca(HS04)2, KOH birle?melerin arasyndan
tur§y duzlary gorkezin.
7. Na3P 0 4, Na2H P 0 4, MgOHCl, A 10HS04, K N aS04duzlary atlandyryn.

§ 3 8 . D u z l a r y n a ln y s y

t Orta duzlaryn alnys usullary

\ 1. K i s l o t a l a r y n m e t a l l a r b ile n o z a r a t a s i r i . T a s irle § m a n in
n etijesinde kislotanyn diiziim indaki w odorody m etal gysyp gykaryar w e
duz em ele gelyar. M eselem :

H 2,S O 4, + Zn -> Z nS O 4. + H 2, t >1

2. K is lo ta la r y n esa s w e a m f o te r o k s id le ri b ile n o z a r a ta s i
T asirle§m anin n etijesinde duz w e suw em ele gelyar. M eselem :
A
I H 2,S 0 4 + CaO -> C aS O , + H2 ,0 N\
4 4

3H 2S 0 4 + a i 2o 3 -> A 12(S 0 4) 3 + з н 2о \^

3. E s a s o k s i d l e r i n i n k i s l o t a o k s i d l e r i liile n o z a r a t a s i
T asirle§m anin n etijesinde duz em ele gelyar. M eselem :

CaO + C 0 2 -> C a C 0 3

4. K i s l o ta l a r y n e s a s la r b ile n o z a r a t a s i r i . K is lo ta la r b il
esaslaryn arasyndaky bitarapla§m a tasirle§m esinin netijesinde duz w e suw
em ele gelyar. M eselem :
162
 H2S 0 4 + 2NaOH -> Na2S 0 4 + H20

5. D u z la ry n k a b ir m e ta lla r bilen o z a ra ta s iri. Tasirle§m a gatna§an

metal i§jenligi boyunga oziinden pes m etaly duzunyn dtizum inden gysyp
V'ykaryar w e ba§ga duz em ele gelyar. M eselem :

C u S 0 4 + Zn -» Z n S 0 4 + C u \

6 . T u r$ y d u z l a r y n e s a s la r b ile n o z a r t a s i r i . T a sirle § m a n in
netijesinde orta duz w e suw em ele gelyar. M eselem :

N a H C 0 3 + N aO H -» N a2C 0 3 + H 20 j

7. T u r$ y d u z la r y n g y z d y r y la n d a d a r g a m a g y . Tur§y d u z la r
gyzdyrylanda dargayarlar. D argam anyn netijesinde orta duz em ele gelyar.
M eselem :

C a (H C 0 3)2 ------ » C a C 0 3 + C 0 2 + H 20 I

. T ur$y d u z la ry n alny$ u s u lla ry

1. K i s l o t a l a r b ile n e s a s l a r y n o z a r a t a s i r i . T a s irle § m a n in
n etijesin d e o rta y a-d a tur§y d u z em ele gelyar. E g er k islo ta artykm ag
m ukdarda alynsa, onda tur§y duz em ele gelyar. M eselem :

H 2S 0 4 + K O H -> k h s o 4 + h 2o
H 3P 0 4 + N aO H -> N aH 2P 0 4 + H 20

2. K is lo ta la r b ilen esas o k sid le rin in o z a ra ta s iri. K islotalar bilen

esas o k sid lerin in ozara tasiri netijesinde orta ya-da tur§y duzlar em ele
gelyar. Tur§y duzy em ele g etirm ek iigin kislotany artykm ag m ukdarda
almaly. M eselem :

2 H .S 0 4 + M gO -> M g (H S 0 4), + H ,0
H 3P 0 4 + C aO -» C a H P 0 4 + H 20~

....
2H PO, + CaO -» Ca(H,PO,) + H2i>
Г '
3. O r t a d u z la r y n k is lo ta la r b ilen o z a ra ta s ir i. T asirle§m anin
netijesinde tur§y duz em ele gelyar. M eselem :
163
 . D u z la ry n a $ g a rla r b ilen o z a ra tasiri. ^ i z esaslaryn him iki hasi-
y etlerini w e duzlaryn alny§yny ow renenim izde §eyle tasirle§m elerin gegi-
§ine seretdik. T asirle§m a gatna§an duzun we a§garyn g a tn ajy g y n a bagly-
lykda orta, tur§y w e esas d uzlar em ele gelip bilerler.
^ 3 . D u z la ry n k is lo ta la r b ilen o z a ra ta s iri.^ K islo talary n alny§yny,
hasiyetlerini we duzlaryn alny§yny owrenenim izde biz §eyle tasirle§m elere
seretdik. T asirle§m anin n etijesin d e ba§ga duz w e ba§ga k islo ta em ele
gelyar. D uzun w e k islo tan y n gatna§ygyna baglylykda orta ya-da tur§y
d uz em ele gelip biler.
4. D u z la ry n d u z la r b ilen o z a ra ta siri. &u tasirle§m eler kyn ereya
ya-da erem eyan duzlaryn em ele gelm egi bilen gegyarler. M eselem :

| N aC l + A g N 0 3 -> A g C li + N a N 0 3
“ K 2S 0 4 + B aC l2 -> B a S 0 4i + 2KC1 ^

D uzlaryn bu hasiyeti kyn ereyan ya-da erem eyan duzlary alm ak tigin
u ar.
5. D u zlary fi m e ta lla r bilen o z a ra ta siri. $eyle tasirle§m anin gegi-
§ine duzlaryn alny§yny ow renenim izde seretdik. Tasirle§m a i§jenligi oran
y okary m etallar, m eselem , a§gar w e a§gar-yer m etallary (Li, N a, K, Ca,
B a) gatna§yp b ilm ez. S ebabi bu m etallar suw b ilen o z a ra tasirle§m a
gatna§yarlar.
6 . D u z la ry n suw bilen o z a ra ta s iri. K abir duzlar suw bilen tasirle§-
m a gatna§yarlar. T asirle§m anin n etijesin ae duz suw un m o lekulalaryny
birle?diryar. Em ele gelen m addalara kristallogidratlar diyilyar. M is sulfa-
tynyn kristallogidratynyn em ele gel§ine seredelin. M is sulfatynyn ak renki
bar. 01 suw da eredilende m aw y renki beryar w e y y lylyk bolu n ip gykyar.
Tasirle§m anin denlem esi:

S oraglar w e yum u§lar

1. Suwda ereyjiligi boyunga duzlar haysy toparlara bolunyarler?
2. Orta duzlar dargadylanda haysy m addalar emele gelyar? Tasirle$melerin
denlemelerini yazyn.
166
3. Tur§y duzlar dargadylanda haysy maddalar emele gelyar? Tasirle§melerin
denlemelerini yazyn.
4. Duzlaryii duzlar bilen ozara tasiri haysy maksat iigin ulanylyar?
5. Duzlaryii a§garlar bilen ozara tasiri netijesinde haysy maddalar emele gelyarler?
Tasirle§melerin denlemelerini yazyn.
6. Duzlaryii kislotalar bilen ozara tasiri netijesinde haysy m addalar emele
gelyarler? Tasirle§melerin denlemelerini yazyn.
7. Duzlar bilen metallaryn tasirle§mesi nahili yagdayda gegyar? Tasirle§melerin
denlemelerini yazyn.
8. Duzlar bilen suwun tasirle?mesi nahili yagdayda gegyar? Tasirle§melerin
denlemelerini yazyn.

§ 4 0 . D u z l a r y i i u la n y ly § y

D urm u§da w e senagatda duzlaryii oran kop sany ulanylyar. D uzlaryii

ahli ulan y ly an y erlerini jik m e -jik sanap gykm ak m iim kin dal.
N ah ar du zy (N aC l) ya§ayy§ iigin zerur bolan him iki m addalaryn biri-
dir. S enagatda n atriy hloridi (N aC l) beyleki bim age m ohiim m addalary
(soda, hlor, natriy gidroksidi, natriy w e §.m.) alm ak iigin gig mal bolup hyzm at
edyar.
Oba hojalygynda topragy gurplandyrm ak, netijede, osiimliklerin hasyl-
lylygyny yokarlandyrm ak iigin ulanylyan yokum ly m addalar, esasan, duzlara
degi§lidir. M ysal iigin, azot dokiinleri w e fosfor dokiinleri, degi§lilikde azot
we orto fo sfo r kislo talaryn duzlarydyr.
L ukm angylykda u lanylyan m elhem beriji m addalaryn kopiisi duzlara
degi§lidir. O lar duzlaryii alny§ u sullarynyn esasynda sintetik usul bilen
ondiirilyar.

§ 4 1 . O r g a n i k i d a l m a d d a la r y n e s a s y to p a r la r y n y n
a r a s y n d a k y b a g la n y § y k

O rganiki dal birle§m elerin esasy toparlary bilen tany§dyk. O rganiki

dal birle§m elerin §ol toparlarynyn, yagny oksidlerin, esaslaryn, kislotalaryn
we duzlaryii arasynda baglany§yk bar. Tasirle^m elerin netijesinde bir topara
degi§li m addalar beyleki toparyn m addalaryna owriilyarler. Bu owrulm eleri
um um y gom ii§de a§akdaky y aly aiilatm ak bolar:

167
 M etal —» esas oksid esas
/ M etal dal —> k islo ta oksid —» kislo ta
d uz

$eyle 6wrtili§igi a§akdaky m ysalyn esasynda am ala a§yralyn:

H C a -> C aO - » C a(O H )
C a (PO 4 )'2
P -» P 2,0 ,5 -> H 3 PO .4

1) 2C a + 0 2 -> 2C aO
2) C aO + H O H -> C a(O H )2
3) 3C a(O H ) 2 + 2H 3P 0 4 -> C a3( P 0 4) 2 + 6H 20

1) 4P + 5 0 2 -> 2P 20 3
2) P 20 5 + 3H O H -> 2H 3P 0 4
3 ) 2H 3P 0 4 + 3 C a(O H )2 -> C a3( P 0 4) 2 + 6H 20 | f

Soraglar w e yum u§lar

1. Berlen tasirle§melerin doly denlemelerini yazmaly:
a) ? + 0 2 -> S 0 2; b) Na + ? -> NaOH; g) Cu(OH)2 — -—> ? + H20 ;
d) S 0 3 + ? -> H2S 0 4; e) Mg + ? —> M gS 04 + H2T;
a) NaCl + H2S 0 4 - » ? + ? ; f) C a(H C03)2 — -—> C aC 03 + ? + ?.
^ 2. Berlen duzlaryn emele gelmegi bilen gegyan bitarapla§ma tasirle§melerinin
denlem elerini yazyn: a) C a S 0 4, b) C a(H S 0 4)2, g) (C a0 H )2S 0 4, d) N a3P 0 4,
, e)N a2H P 04, a) NaH2P 0 4.
^ 3. Berlen owriili^ikleri amala a§yrmak iigin tasirle§melerin denlemelerini yazyn:
v a) Mg -> MgO -» MgCl2 -> Mg(OH)2 -> M gS 04;
b) CuO -> CuCl2-> Cu(OH)2-» CuO -> CuCl2-> Cu(OH)2;
g) A1C13 -» Al(OH)3 -> A120 3 -> A12(S 04)3 -4 Al(OH)3 -» Al(OH),Cl;
V d) С -> C 0 2-> K2C 0 3 -» C 0 2-> M gC 03;
e) P -> P20 5 -» H3P 0 4 Mg3(P 0 4)2 -4 H3P 0 4 -> Mg(H2P 0 4)2;
a) S -> SO, -> S 0 3 -» M gS04 -» Mg(OH)2 -> MgCl2;
f) Fe -> Fe20 3 -» Fe2(S 0 4)3 -> Fe(OH)3 Fe20 3 -> Fe2(S 0 4)3.

168
 Tejribe i$i

1-nji tejribe
■

O k sid lerin alny§y

1.1. Sada m addalaryn ozara tasiri
Kiikiirdin az m ukdaryny dem ir gemgejikde yerle§dirip, spirt gyrasynyn
kom egi b ilen gyzdyrm aly. K iikiirt ilki bilen erap, sonra yanyp ba§landa
dem ir gem gejigi konus §ekilli kolbanyn igine goyberm eli. K iikiirt yanyp
gutarandan son, d em ir gem gejigi kolbanyn iginden gykaryp, kolbanyn
agzyny yapm aly. A lnan kukiirtli angidridi indiki tejrib eler iigin saklam aly.
T asirle§m anin denlem esini yazm aly.
1.2. G yzd yrylan da gidroksidin dargam agv
P ro b irk a 1-2 m l m is sulfatynyn erginini guyup, gokiindi em ele gel-
yiinga iisttine dam ja bilen a§garyn erginini go§maly. E m ele gelen gokiindi-
nin ren k in i bellem eli. P ro b irk an y gara renkli gokiindi em ele gelyanga
seresaplylyk bilen gyzdyrm aly. P robirkada ergin gyzdyrm agyn diizgunini
berjay etm eli. G yzdyrylan w agtynda a§garyn ergininin probirkanyn da§yna
sygram agy m iim kin. T asirle§m anin denlem esini yazm aly.

2-nji tejribe

G idro ksid lerin alny$y

2.1. Esas oksidlerinin suw bilen ozara tasiri
Iki sany probirka alyp, yarysyna genii distillirlenen suw guymaly. Birinji
probirka kalsiy oksidinin az m ukdaryny (0,1 g), ikinji probirka m is oksidinin
§onga m ukdaryny go§maly. P robirkalaryn hersine 2-3 dam ja fenolftaleinin
erginini go§maly. Ikinji probirkada indikatoryn renkinin uytgem ezliginin
sebabini dii§iindirm eli. Tasirle§m anin denlem esini yazm aly.
2.2. D uzlar bilen a§gariaryn ozara tasiri
P robirka dem ir (III) hloridinin ergininin az m ukdaryny guyup, gokiindi
em ele gelyanga dam ja bilen iistiine iyiji natrinin erginini go?m aly. Em ele
gelen gokundinin renkini bellem eli we tasirle§m anin denlem esini yazm aly.

169
 3 -n ji te jr ib e

K islotalaryn alny$y
3.1. K islo ta a n g id rid in in suw b ilen o z a ra ta s iri
1 . 1-n ji te jrib e d e a ln a n k tik tirtli a n g id rid in tisttin e b irn a g e m l
d is tillir le n e n s.uw g u y u p , k o lb a n y n a g z y n y g ait y a p m a ly w e o n a t
gary§dyrm aly. A lnan ergine 2-3 dam ja m etil m am i§inin erginini go§maly.
Indikatoryn renkinin tiytgey§ini bellem eli. Islendik angidrid suw bilen ozara
tasirle§ip, k islo ta em ele g etirip b ile rm i? M uny b ilm e k tigin k rem n iy
angidridinin az m ukdaryny suw da eredip, m etil m am i§inin az m ukdary bilen
ergini barlam aly.

4 -n ji te jr ib e

D u z la ry n alny$y
4 .1. E sas o k s id in in k is lo ta b ile n o z a ra ta s iri
M is (II) oksidinin az m ukdaryny probirkada yerle§dirip, tisttine 1-2 ml
d uz kislotasynyn erginini go§maly. T asirle§m anin gegi§ini galtlandyrm ak
tigin p robirkany yuw a§lyk bilen gyzdyrm aly. D uzun renkini b ellem eli w e
onun alny§ tasirle^m esinin denlem esini yazm aly.
4 .2. E sas b ilen k is lo ta n y n o z a ra ta s ir i
P robirka n atriy g idroksidinin erg in in in az m ukdaryny guyup, tisttine
§onga m ukdarda kislotanyn erginini go$maly. B itarapla§m anyn gegendigini
indikatoryn kom egi bilen barlam aly we tasirle§m anin denlem esini yazmaly.
4.3. D u zu n w e k islo ta n y n o z a ra ta s iri
Probirka 2-3m l bariy hloridinin erginini guyup, tisttine §onga m ukdarda
ktiktirt kislotasynyn gow §adylan erginini go§maly. Tasirle§m anin denlem e­
sini yazm aly.
4.4. M etaly n d u z u n e rg in i bilen o z a ra ta s iri
M is sulfatynyn 2-3m l erginini probirka guyup, igine sinkin bolejigini
atm aly w e yuw a§lyk bilen gyzdyrm aly. E rginin renksizleni§ine gozeggilik
etm eli w e onun sebabini dti^tindirmeli. T asirlejm anin denlem esini yazmaly.

A m aly i§

1 -nji mesele. Ug sany probirkada erginler berlipdir. P robirkalaryii

b irin d e N aO H ergini, beylekisinde H2SO4 ergini, tigtinjisinde suw bar.
H aysy probirkada haysy m addanyn bardygyny kesgitlem eli.
170
 2-nji mesele. U 9 sany p ro b irk ad a ayratynlykda bariy hloridinin,
natriy hlo rid in in w e duz k islotasynyn erginleri berlipdir. P robirkalaryn
liersinde h ay sy m addanyn berlen d ig in i kesgitlem eli.
3-nji mesele. A lyum iniy gidroksidini almaly we onun am foter
liasiyetini su b u t etm eli
P robirka 2-3 m l alyum iniy duzunyn erginini guyup, gokiindi em ele
nelyanfa ustiine dam ja bilen natriy gidroksidinin erginini go§maly. A lnan
V'dkiindili ergini iki probirka bolm eli. B irinji probirkadaky erginin iistiine az
mukdarda azot kislotasynyn erginini, ikinja iyiji natriy erginini go§maly. Iki

171
 Beyik S a p a r m y ra t T U R K M E N B A § Y :

O sm ek, ozgerm ek - diinyanin

kanuny, alem in kanuny.
M ukaddes R uhnam adan

VI BAP

D .I. MENDELEYEW IN PERIODIK KANUNY

W E PERIODIK ULGAM Y

§42. Periodik kanunyn a^yly§y

B ey lek i teb ig y y ly m la r yaly h im iy a hem adam yn g o ze g g ilig in in

esasynda doredi w e osdi. G ozeggiligin esasynda m aglum atlaryn toplanyl-
m agy, o laryn ow renilm egi w e um um yla§dyrylm agy kanunlaryn, kanuna-
lay yklyklaryn agylm agyna getiryar.
H azirki w agtda 118 sany him iki elem ent belli. E lbetde, bu elem entler
b ird en dal-de, eysem , kem -kem den agyldy. W agtyii gegm egi b ilen agylan
him iki elem en tlerin sany w e olaryn h asiy etlerin e degi§li m aglum atlar
kopeldi. H asiyetleri boyunga biri-birine m enze§ w e dtiypli tapaw utlanyan
him iki elem entlerin bardygy m alim boldy. M unun ozi him iki elem entleri
ulgam la§dyrm agyn zerurlygyny yiize gykardy.
A lym lar ba§da him iki elem entleri hasiyetleri boyunga diiypli tap a­
w u tlan y an iki topara boldiiler. O lara m etallar w e m etal d aller degi§lidir
(6-njy jedw el).

172
 M etallaryn we m etal dallerin k abir hasiyetleri
6-n jy je d w e l

H asiyetleri H im iki elem entler

M etallar M etal daller

1. Agregat haly gaty (simapdan ba§gasy) gaty, suwuk, gaz

2. Metal yylpyldysy bar yok (yoddan ba§gasy)
3. Elektrikgegirijiligi bar yok
4. Yylylykgegirijiligi bar yok
5. Sozulmaga ukyplylygy bar yok (port)

Sonra k ab ir him iki elem entlerin (Zn, A l, Pb w e §.m.) w e olaryn birle§-

melerinin am foter hasiyetleri yiize gykaryldy. M unun ozi him iki elem entleri
iki topara, y ag n y m etallara w e m etal dallere bolm egin yeterlik daldigini
gorkezdi.
M etallaryn w e m etal dallerin arasynda hem hasiyetleri boyunga golay,
yagny kow um da§ elem entlerin toparlarynyn bardygy kesgitlenildi. §onun
yaly m enze§ elem entlerin to p arlary n a tebigy to p a rla r diylip at berildi.
M etallaryn arasy n d ak y teb ig y to p arla ra a§gar w e a§gar-yer m etallary
degi§li. A §gar m etallaryna litiy (L i), natriy (N a), kaliy (K ), rubidiy (Rb)
we seziy (C s) degi§li. O lar yum §ak, hem i§elik I w alentli, him iki taydan
i?jen, degi§li birle§m elerinin hasiyetleri menze? we §.m. um um y hasiyetlere
eyedirler. B u m etallar suw bilen yenil tasirle§ip, degi§li a§garlary em ele
getiryarler. $ onun iigin olar a§gar m etallary diylip atlandyrylyar.
A §gar-yer m etallarynyn toparyna m agniy (M g), kalsiy (C a), stronsiy
(Sr), b ariy (B a) degi§li. O rta asyrlarda duziim inde m etallaryn oksidlerini
saklayan teb ig y m in erallar “y er” diylip atlandyrylypdyr. Bu m etallaryn
oksidleri suw bilen tasirle§ip, a§garlary em ele getiryarler. B irle^m elerinde
hem i§elik II w alentliligi yiize gykaryarlar. $onun iigin olaryn oksidlerinin,
gidroksidlerinin w e duzlarynyn diiziim i birm enze§.
M etal d allerin tebigy toparyna galogenleri (ftor, hlor, brom w e yod)
m ysal g etirm ek bolar. “G alogen” - duz em ele getirji diym ekligi anladyar.
G alogenler m etallar bilen yenil tasirle§ip, duzlary em ele getiryarler. O lar
w odorod bilen gaz g6m ii§li ugujy birle§m eleri em ele getiryarler. G alogen-
w o d oro d lard a g alo g en ler I w alentliligi yiize gykaryarlar.

173
 G6r§iimiz yaly, him iki elem entler kop diirli w e olaryn arasynda tebigy
to p arlar bar. H im iki elem entlerin w e olaryn tebigy toparlarynyn arasynda
nahili baglany§yk bar? B u soragyn iistiinde btitin diinyanin alym lary i§ledi-
ler. O lar him iki elem entlerin jed w elin in 50-den gov/rak gom ii§ini hodtirle-
diler. Inlis alym y J. N yulends perio d ik k an u n a golay him iki elem entlerin
jed w e lin i hodiirledi. E m m a alym lar tarapyndan hodurlenen i§lerin hi? biri
perio d ik k anuny agyp bilm edi.
R us alym y D. I. M endeleyew 1869-njy yylda tebigatyn k anuny bolan
him iki elem entlerin periodik kanunyny agdy. P eriodik kanuny D. I. M ende-
ley ew in agm agynyn birnage sebapleri bar. B irinjiden, b ey lek i alym lar
dine kow um da§ elem entlerin arasyndaky baglany§ygy gozlediler. O lardan
tap aw u tlylykda D. I. M endeleyew ahli elem en tlerin arasyndaky baglany-
§ygy k esg itlem ag e galy§dy. Ikinjiden, elem en tin esasy h asiy etn a m a sy
hokm iinde olaryn atom m assalary ulanylyardy. A tom m assalary takyk dal
e le m e n tle r du§ g e ly a rd i. B u b o lsa h im ik i e le m e n tle r o tn o site l atom
m assalarynyn artyan tertib in d e hatar boyunga yerle§dirilende yalny§lyk
do red y ard i. D. I. M en d eley ew k ab ir elem e n tlerin atom m assalary n y n
takyk daldigi baradaky gaklam any aytdy. B u gaklam any aytm ak iigin §ol
elem en tleri h asiy etlerin e esaslanyp, h im ik i elem en tlerin h atary n d a oz
orunlarynda dogry yerle§dirm ek gerekdi. Ugunjiden, §ol dow iirde jem i
63 sany him iki elem ent agylypdy. A ly m lar heniz agylm adyk elem entleri
goz ontinde tutm ayardylar. D. I. M endeleyew indi agylm aly elem entlerin
bardygyny gaklady. H atarda agylm adyk elem entlerin orunlaryny bo§ goydy.
D. I. M endeleyew him iki elem entleri dene§dirm ek iigin olaryn atom
m assalaryna w e w alentliligine esaslandy. H im iki elem entleri otnositel atom
m assalarynyn artyan tertibinde yerle§dirdi. E m ele gelen hatarda elem ent­
lerin hasiyetlerinin iiytgey§inde belli bir kanunalayyklygyn bardygyny yiize
gykardy. O na dii§iinm ek iigin elem entleri otnositel atom m assalarynyn
artyan tertibinde yerle$direlin.

Tertip belgi l 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Himiki elementler H He Li Be В С N 0 F Ne
Otnositel atom massa 1 4 7 9 11 12 14 16 19 20

Tertip belgi 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Himiki elementler Na M g A1 Si P s a Ar К Ca
Otnositel atom massa 23 24 27 28 31 32 35,5 10 39 40
 Icrtip belgi 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
Himiki elementler Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn...
( Mnositel atom massa 45 48 51 52 55 56 58,9 58,7 64 65

Bu h atar boyunga a§akdaky k an u n alayyklyklara goz yetirm ek bolar:

1. H atarda belli bir aralykdan son kowum da§ elem entler (tebigy topar-
laryft elem entleri) yerle§yar. M eselem , bu hatarda iigiinji elem ent a§gar
m etaly b o lan litid ir. Y edi elem e n td e n son ik in ji a§gar m etaly n atriy
yerle§yar. Y e n e-d e y edi elem e n td e n son iigiinji a§gar m etaly - k aliy
yerle§yar. Inert elem enti - geliy ikinji orunda yerle§yar. Y edi elem entden
soft yerle§en neon, yene-de yedi elem entden son yerle§en argon §ol topara,
yagny inert elem entlere degi§li. G alogenlerin b irinji w ekili bu hataryft
dokuzynjy o rn u n d a yerle§endir. Y edi elem entden son, galogenlerin ikinji
w ekili h lor yerle§yar w e §.m.
2. O tnositel atom m assalarynyft artyan tertibinde litiden ftora ya-da
natriden hlora genii yerle§en elem entlerin hasiyetleri b irden dal-de, eysem ,
k e m -k e m d e n iiy tg e y a r. M e ta l h a s iy e t g o w § a p , m e ta l d a l h a s iy e t
guyglenyar. M ysal iigin, L i - F hatarda yerle§en elem entlerift hasiyetlerinift
iiytgey§ine seredelin. L i - giiygli m etal. Be - hem m etal, hem m etal dal
(a m fo te r) h a s iy e tli elem e n t. B o ru n m etal h a s iy e tle rin d e n m etal dal
hasiyetleri artykm aglyk edyar. U gleroddan ba§lap, elem entlerift m etal dal
hasiyeti guyglenip, ftorda ift yokary dereja yetyar. Na - Cl hatarda hem
elem entlerift hasiyetlerinift iiytgey§i oftki hatara {Li - F ) meftze§. H lordan
soft yerle§en inert elem ent - argon bilen hatar tam am lanyar.
3 . O tnositel atom m assalarynyft artyan tertibinde yerle§en h atarda
i n
litiden ugleroda genii elem entlerift kislorodly birle§m elerinde ( L i20 , B eO ,
III IV
Be20 3 , C 0 2 ) w alentlilik I-den IV -e genii yzygider yokarlanyar. U glerod-
IV ш
dan ftora genii elem en tlerin w od o ro d ly birle§m elerinde (C H 4 , N H 3,

u I
H 20 , H F ) elem entlerift w alentliligi IV -den I-e genii yzygider peselyar.
Indiki hatarda, yagny natriden hlora genii yerle§en elem entlerde hem $eyle
yagday yiize gykyar. N a-den Si-e genii yerle§en elem entlerin kislorodly
I II in IV
birle§m elerinde ( N a 20 , M g O , A120 3 , S i 0 2 ) w alentlilik I-den IV -e
9en li y z y g id e r y o k a rla n y a r. S i-d en C l-e 9en li yerle§en e le m e n tle rin
IV Ш II I
w odorodly birle§m elerinde ( S iH 4 , P H 3 , H 2S , H C 1 ) w alentlilik IV-den
I-e g en ii p e s e ly a r. E le m e n tle rin b e y le k i h a ta r la ry n d a h e m o la ry n
h a siy e tle rin in iiytgey§inde §eyle k a n u n a la y y k ly k bar. A h li h atarlard a
elem entlerin sany birm enze? dal. M eselem , 1-nji hatarda iki elem ent (H,
He), 2-nji hatarda (Li - N e) 8 element, 3-nji hatarda (Na - Ar) 8 element, 4-nji
hatarda (K -K r) 18 elem ent w e §.m. yerle§yar. Y one otnositel atom m as-
salarynyn artyan tertib in d e yerle§en elem entlerin hatarynda hem i§e belli
b ir aralykdan son ondaki elem entin hasiyeti gaytalanyar. Ba§ga9a aydylan-
da, ele m e n tle rin h a siy e tle ri p erio d ik iiytgeyar. D .I. M e n d e le y e w bu
kanunalayyklygy periodik kanun diyip atlandyrdy w e ony §eyle beyan etdi:
H im iki elem entlerin sada w e gyl§yrym ly m addalarynyn hasiyetleri
elem entlerin atom m assalaryna baglylykda periodik iiytgeyar.
E lem entlerin hatarynda otnositel atom m assanyn artyan tertibi 119
yerde, yagny A r w e K , Co w e N i, Те w e I elem entleri yerle§dirilende
bozulyar. Bu yagda>yn we otnositel atom m assalaryna baglylykda elem ent­
lerin hasiyetlerinin periodik uytgem eginin sebabini atom yn gurlu§y nazary-
yeti dii§iindirdi.
Soraglar we yum u§lar
1. Name u?in himiki elementleri ulgamlajdyrmagyn zerurlygy ytize ?ykdy?
2. Ba§da himiki elementleri na?e topara boldiiler?
3. Metallar u?in haysy fiziki hasiyetler mahsus?
4. Metal daller iigin haysy fiziki hasiyetler mahsus?
5. Elementlerin tebigy toparlary diyip nama aydylyar?
6. Metallaryn arasyndaky tebigy toparlara mysallar getirin.
7. Metal dallerin arasyndaky tebigy toparlara mysallar getirin.
8. Periodik kanun hagan we kim tarapyndan agyldy?
9. D. 1. Mendeleyew nama esaslanyp himiki elementleri hatar boyunga yerle$dirdi?
.
10 Name iigin beyleki alymlardan tapawutlylykda D. I. Mendeleyewe periodik
kanuny agmak bajartdy?
.
11 D. I. Mendeleyew periodik kanuna nahili kesgitleme berdi?

§ 4 3 . H i m i k i e le m e n t l e r i n p e r i o d i k u lg a m y

H im iki elem entlerin periodik ulgam y D. I. M endeleyew in periodik

k an u nynyn beyanydyr. H im iki elem entlerin otnositel atom m assalarynyn
artyan w e m etal hasiyetinin gow§ap, m etal dal hasiyetinin giiy9lenyan
176
lortibinde yerle§dirilen hataryny goz oniine getirelin. B u hatarda giiygli
metal dal bilen guygli m etalyn arasyny inert elem enti bolyar. E ger §ol
boleklerin hersi ay ratynlykda yerle§dirilse, onda elem entlerin hatarlary
emele gelyar.
^ H im ik i hasiy etleri guygli m etaldan guygli m etal dale genii kanuna-
layyk iiytgap, inert elem entlerinde tam am lanyan elem entlerin keseleyin
liatarlaryna p erio d lar diylip at berildi.
P eriodik u lg am d a je m i 7 sany p erio d bar. P erio d lard a yerle§en ele­
m entlerin sany diirliidir. 1-nji p erio d d a iki elem ent (H w e H e), 2 w e 3-nji
periodlaryn h ersin d e sekiz elem ent, 4 w e 5-nji perio d lary n hersinde on
sekiz elem ent, 6-njy p eriodda otuz iki elem ent yerle§yar. 7-nji periodda
hiizirlikge y igrim i iig sany elem ent bar. Bu period tam am lanm adykdyr.
I iize agylyan elem entlerin go§ulm agy bilen bu periodda yerle§yan elem ent-
lerin sany artyar
^ P e r i o d l a r iki to para b oliinyar./Q lara kigi w e uly periodlar degi§li.
Periodlaryn ahlisi hem a§gar m etallaryndan ba§lap, inert elem entlerinde
lam am lanyar.(K igi w e uly p erio d lard a elem entlerin k abir hasiyetlerinin
iiytgey§ine seredelin.^C igi 2 we 3-nji periodlar 8 elem ent bilen tam am - 3
lanyar. §u araly k d ^ elem entlerin giiygli m etal hasiyeti guygli m etal dal
hasiyete u y tg ey an |lJly periodlar 18-den 32-a genii elem entleri saklayarlar. 4 .
O lard a elem e n tlerin h a siy e tle rin in guygli m etald an giiygli m etal dale
gegm egi kigi p erio d lar bilen dene§dirilende uzak aralykda bolup gegyar. | <7
f>onun iigin kigi p erio d larda elem entlerin hasiyetleri m etaldan m etal dale
gait iiytgeyar. U ly p erio d la rd a b o lsa elem entlerin m etal h asiy etlerin in
gow§ap, m etal dal hasiyetinin giiyglenm egi hayal gegyar. Kigi periodlaryn
elem entlerinin kislorodly birle§m elerinde elem entlerin yokary w alentliligi
I-den V III-е genii birsydyrgyn yokarlanyar. U ly periodlaryn elem entlerinin
kislorodly birle§m elerinde elem entlerin yokary walentliligi ba§da I-den VH-a
genii b irsy d y rg y n y o k arlanyar. 4-nji p erio d d a K -den N i-e genii, 5-nji
periodda R b-den P d-e genii w e §.m. §eyle yagday yiize gykyar. Sonra
eiem entin y o k ary w alentliligi b ird en peselip, I-e y a-d a II-а den b o ly ar we
yene-de V III-е genii birsydyrgyn yokarlanyar. M eselem , 4-nji periodda
N i-den C u-e, 5-nji p erio d d a P d-den A g-e gegilende w e §.m. §eyle yagday
yiize gykyar. U ly perio d larda yokary w alentliligin birden peselyan yerinde
elem entlerin h atarlary ika bolunendir. §onun iigin uly p erio d lary n h er biri
iki hatardan ybarat. E ger elem entlerin kigi periodlaryndan son uly periodlar
iki hatara boliinip yerle§dirilse, onda D. I. M endeleyew in diizen periodik
ulgam y em ele geler.

12. Sargyt №1250 177

 5" H im iki elem entlerin jed w elin in has ginden yayran gysga gom u§inde
7 sany period, 10 sany keseligine w e 8 sany dikligine yerle§en hatar bar.^
D ikligine yerle§en elem en tlerin hatarlaryna ba§gaga to p a rla r diyilyar. '
Periodik jed w eld e elem entlerin jem i 8 sany topary bar. O lar rim sanlary
bilen belgilenen. E lem entlerin her bir topary ikii, yagny ba§ w e go$maga
topargalara bolunyar. $onun iigin perodik jed w e ld e ba§ topargalaryn sany
hem 8-e den. I-V II toparlaryn hersinde 1, V III toparda bolsa tig go§maga
to p arg a bar. § ey lelik d e, go§m aga to p arg alary n sany 10-a d en bolyar.
H a s iy e tle ri g o la y , y a g n y kow um da§ e le m e n tle r (te b ig y to p a rla ry n
elem entleri) bir topargada yerle§endirler. M eselem , a§gar m etallary I ba§
toparganyn, a§gar-yer m etallary II ba§ toparganyn, g alogenler V II ba§
toparganyn elem entleridir w e §.m.
Ba§ w e go§m aga topargalaryn elem entleri tigin birnage m ahsus ha-
siyetler bar. Olar, esasan, a§akdakylardyr:
1. Bas> topargalaryn elem entleri 1-nji ya-da 2-nji periodlarda yerle§ip
ba§layarlar. Go§m aga topargalaryn elem entleri 4-nji uly perioddan ba§la-
yarlar.
2. Ba§ to p arg alard a y o k ard an a§ak o tn o site l atom m assalary n y ii
yokarlanm agy bilen elem entlerin m etal dal hasiyeti gow§ap, m etal hasiyeti
gtiyglenyar. M eselem , I ba§ toparganyn elem entleri bolan litiy bilen dene§-
dirilende natrinin, N a bilen dene§dirilende kalinin m etal hasiyeti gtiyglenyar.
IV ba§ toparganyn ba§ynda yerle§en elem ent С - m etal dal, toparganyn
so n u n d a yerle§en gur§un elem en ti (P b) - m etal. V II ba§ top arg an y n
ba§ynda yerle§en ftor elem enti (F) - gtiygli m etal dal, toparganyn ahyrynda
yerle§en yod elem e n tin in (I) m etal y y lp y ld y sy b ar w e §.m. Go§m aga
to p arg a lary n e le m e n tle rin d e b u k a n u n a la y y k ly k d a n gy § arm alar ytize
gykyar.
3. Ba§ topargalarda elem entlerin yokary w alentliligi (kabir yagdaylar
hasab a alynm asa) toparyn belgisine gabat gelyar. M eselem , I ba§ toparga­
nyn elem entleri I w alentliligi, II ba? toparganyn elem entleri II w alentliligi,
III ba§ toparganyn elem entleri III w alentliligi w e §.m. ytize gykaryarlar.
G o?m aga topargalaryn elem entlerinde b u kan u n alay y k ly g y n bozulyan
yerleri bar. M eselem , I go§m aga toparganyn elem enti Си I we II w alen tli­
ligi, A u I w e III w alentliligi ytize gykaryar w e §.m.
4. E lem entin yerle§yan toparyna, um um an, periodik ulgam da yerle-
§i§ine gora atom larynyn gurlu§yna degi§li kanunalayyklyklar bar. O lary
biz “A tom yn gurlu§y” diyen bapda ow reneris.
178
 Soraglar we yumu§lar
1. Period diyip nama aydylyar?
.
2 Periodlar nage topara boliinyarler?
3. Haysy periodlar kigi periodlara degi§li?
.
4 Haysy periodlar uly periodlara degi§li?
.
5 Periodik ulgamda nage sany hatar bar?
.
6 Kigi we uly periodlarda elementlerin hasiyetleri metaldan metal dale nahili
(tytgeyar?
7. Kigi we uly periodlarda elementlerin yokary walentliligi nahili uytgeyar?
N. Himiki elementlerin jedwelinin nahili gornii§leri has ginden ulanylyar?
l>. Periodik ulgamda topar diyip nama aydylyar?
10. Ba§ we go§maga topargalara nahili hasiyetler mahsus?
11. Periodik ulgamdan yurdun ady bilen baglany§ykly atlandyrylan elementleri
lapyn.
12. Periodik ulgamdan alymyn ady bilen baglanyjykly atlandyrylan elementleri
tupyii.

§44. P erio d ik k a n u n y n a h m iy eti

r-A
^P eriodik kanun tebigatyn kanunydyr. 01 tebigatdaky elem entlerin
arasyridaky teb ig y arabaglany§ygy agyp g o rk e z y a r/D . I. M endeleyew e
bu kanuny agm aga, onun da§ym yzy gur§ap alan tebigatyn hadysalaryna
ilogry dii§unyandigi w e ondengoriijiligi m um kingilik berd f^§ o l dow urde
periodik k an u n y n ag y lm agyna p asg e lg ilik ler do red y an bim ag e §ertler
bardy.jH im iki elem entlerin koptisi entek agylm andy. Tutu§ topary bilen
agylm adyk elem entler hem bardy. Jem i 63 sany him iki elem ent agylypdy.|
Agylan him iki elem entlerin bim agesinin otnositel atom m assalary nadogry
kesgitlenipdi. M ysal iigin, berillinin otnositel atom m assasy 13,5 (hakykatda
9), osm ininki 199 (h akykatda 190), uranynky 116 (hakykatda 238) we
$.m. d iyip h a s a p la n y ly a rd y ^ § u n a m enze§ p asg e lg ilik ler elem e n tlerin
liatarynda olaryn hasiyetlerim n uytgey§indaki periodikligi yuze gykarm aga
m um kingilik berm eyardi.
j D. I. M endeleyew elem entleri hatara yerle§dirm ek iigin olaryn otno-
b site! atom m assalary bilen bilelikde m ahsus hasiyetlerine hem esaslandy.
' O tnositel atom m assasynyn bahasy boyunga B e u g lero d b ilen azodyn
arasynda yerle§m eli. Em m a bu yagdayda periodiklik bozulyar. §onun iigin
D. I. M endeleyew B e elem entinin him iki hasiyetlerine esaslanyp, berillini
litiy bilen bo m n arasynda y e rle § d ird i^ u yagdayda elem entlerin hasiyetle-
rinin iiytgey§indaki k an unaiayyklyk bozulm ayardy. Em ele gelen yagdaya

179
esaslanyp, D. I. M endeleyew berillinin otnositel atom m assasynyn nadogry
kesgitlenendigi, onun bahasynyn 9 bolm alydygy baradaky gaklam any aytdy.
$ondan kop w agt gegm ankii bu gaklam anyn dogrudygyny, yagny berillinin
otnositel atom m assasynyn 9-a dendigini alym lar subut etdiler.
^ D . I. M endeleyew h asiy etlerin in iiytgey§indaki k an u n a la y y k ly g a
esaslanyp, elem entlerin hatarynda bim age oyjiikleri bo§ goydy3 $ol bo§
oyjiiklerde ycrle§jek elem entlerin indi agylm alydygyny gak etdi hem -de
olaryn esasy hasiyetlerini onunden aytdy|(7-nji jedw el).

D.I. M e n d e le y e w in k abir a gy lm ad y k elem en tlere degi$li

gaklamalary
7-nji jed w e l

H ?
1
и Be В С N О F ?
7 13,5? 11 12 14 16 19
Na Mg A1 Si P s Cl ?
23 24 27 28 31 31 35,5
К Ca ? Ti V Cr Mn ? Fe Co M
39 40 45 50 51 52 55 56 59 58
Cu Zn ? 9 As Se Br ?
64 65 70 73 75 79 80

^ D . I. M en d eley ew k alsid en sonda yerle§en apylm adyk elem enti

“екаБог” , sinkden sonky elem entleri “ekaalyum iniy” we “ekasilisiy” diyip
atlan d y rd y & E lem e n tle rin h atary n d a tu tja k o ru n la ry n a e sa sla n y p , bu
elem entlerin her birinin otnositel atom massasy, him iki hasiyetleri baradaky
g a k la m a la ry o n u n d e n a y td ^ " D . I. M e n d e le y e w in o n iin d e n a y d a n
gaklamalaryna esaslanyp, beyleki yurtlaryn alymlary §ol elementleri kesgitle­
mek iigin barlaglary gegirdiler. Olaryn gegiren barlaglary D. I. M endeleyewin
gaklam alarynyn dogrudygyny subut etd i?H asiy etleri onunden aydylan
elem en tlerin iigiisi hem agyldy. O lar elem entlerin h atarynda onunden
kesgitlenilen orunlarynda yerle?diler. A lym lar agan him iki elem entlerini
oz W atanlarynyn horm atyna atlandyrdylar. O nki "ekabor —skandiy (Sc),
“ e k a a ly u m in iy ” - g a lliy (G a ), “ e k a s ilis iy ” - g e rm a n iy (G e) d iy lip
atlandyryldy.
180
 ’|D . I. M endeleyew periodik kanuna esaslanyp, tebigatda bar bolan,
a^ylm adyk onlar^a elem entleri oniinden kesgitledi. O laryn hasiyetlerini,
otnositel atom m assalaryny oniinden aytdy. D. I. M endeleyew in a^ylm adyk
elem entlere degi§li aydan 9aklam alary hakykata oran gow y gabat geldi.j
Munun §eyledigine germ aninin (ekasilisinin) m ysalynda goz yetirm ek bolar.
Periodik kanunyn esasynda 1871-nji yylda D. I. M endeleyew a?ylm adyk
germ aniy elem entinin esasy hasiyetlerine 9aklam alary aytdy (8-nji jedw el).
G erm aniy (ekasilisiy) nem es alym y W inkler tarapyndan 1886-njy yylda
a9yldy w e ona alym yn W atanynyn ady dakyldy.

I). I. M e n d eley ew in germ a n iy elem en tin e degi§li gak lam alary we

olaryn dogrulygy
8 - n ji je d w e l

T/b Es - esasy hasiyetleri Ge - esasy hasiyetleri

(D. I. Mendeleyewin gaklamalary) (Winkler tarapyndan kesgitlenen)

1. Ekasilisiy (Es) - ereyan, giiy?li gyz­ Germaniy (Ge) -960 °S-da ereyan,
dyrylanda ugmaga ukyply metal. 9al renkli metal, has yokary tem-
peraturada u?yar.
2. Es - atom agyrlygy 72 Ge - atom agyrlygy 72,6
3. Es - dykyzlygy 5,5 g/sm3 Ge - dykyzlygy 5,35 g/sm3
4. Metal Es kislotalardan wodorody Ge metaly duz kislotasynda
gysyp Qykarmaga ukyply dal. eremeyar.
5. Oksidinin formulasy - EsCh Oksidinin formulasy - GeCh
6. Es02 - dykyzlygy 4,7 g/sm3-e golay GeCh - dykyzlydy 4,70 g/sm3
bolmaly.
7. EsCh yenillik bilen metala gaytaryl- GeCh komriin ya-da wodorodyn
maga ukyply. tasirinde metala yenil gaytarylyar.
8. Gidroksidinin esas hasiyeti gow§ak Ge(OH)4 u?in esas hasiyet mah­
bolmaly. sus dal.
9. Degi§li duzlary suwun tasirinde Ge duzlary suwun tasirinde
yenillik bilen dargayarlar. yenillik bilen dargayarlar.
10. EsCU —gaynama temperaturasy GeCU - gaynama temperaturasy
90 °S toweregi we dykyzlygy 83 °S we dykyzlygy 1,887 g/sm3
1,9 g/sm3 bolan suwuklyk halyndaky bolan suwuklyk halyndaky
madda. madda.
181
 D. I. M endeleyew in periodik kanunyna esaslanyp, btitin dtinyanin
alym lary agylm adyk him iki elem entlerin gozleglerini dow am etdirdiler.
M unun ozi taze him iki elem entlerin agylm agyna yardam etdi.
1894-nji yyldan ba§lap, 1900-nji yyla 9enli dowiirde inert elem entlerin
tutu§ topary agyldy£lnert elem entleri agm akda bitiren uly isleri iigin inlis
alym y U ilyam R am zay N obel bayragy bilen sylaglanyldy.
I j G 6r§iimiz yaly, periodik kanunyn agylm agynyn him iya ylm ynyn osm e-
ginde ahm iyeti oran uly. P eriodik kanundan ugur alnyp onunden edilen
gaklam alaryn esasynda him iyada kop sanly uly agy§lar am ala a§yryldy.
H im iya ylm ynda edilen agy^lar bu kanunyn dogrudygyny subut etdiler we
onun iistiini y etird ilerfc). I. M endeleyew oziinin periodik kanuna bolan
<?un ynam yny w e onun m izem ezligini §eyle beyan etdi: “P eriodik kanuna
geljekde bozulm ak how p salanok, dine onun iisti y etiriler w e o sduriler.’^
P eriodik kanun dine tebigy toparlaryn (jagindaki elem entlerin dal-de,
eysem , olaryn ahlisinin, hatda hasiyetleri boyunga diiypli tapaw utlanyan
elem entlerin arasynda hem baglany§ygyn bardygyny agyp gorkezdi. Himiki
elem entlerin hem m esinin hasiyetlerinin iiytgey§i biitewi bir kanuna, yagny
p erio d ik kanuna boyun egyar.

Soraglar
1. Periodik kanunyn agylmagyna nahili yagdaylar pasgelgilik doretdi?
2. D. I. Mendeleyew nama esaslanyp Be-nin atom massasy nadogry diyip gaklady?
3. D. I. Mendeleyew name iigin elementlerin hatarynda birnage oyjiikleri bo§
goydy?
4. D. I. Mendeleyew periodik kanuna esaslanyp, agylmadyk elementler barada
nahili gaklamalary aytdy?
5. D. I. Mendeleyewin agylmadyk elementler baradaky gaklamalary nahili tassyk
boldy?
6. Inert elementleri hagan we kim tarapyndan agyldy?
7. Periodik kanunyn agylmagy himiya ylmynyn 6sti$ine nahili tasir etdi?
8. D.I. Mendeleyew oziinin periodik kanuna bolan gun ynamyny nahili beyan
etdi?

182
 D m itriy Iw an o w ig M en d e le y ew

(1 8 3 4 -1 9 0 7 )

Rus him igi, ol 1869-njy yylda elem entlerin

periodik kanunyny agdy. O nun diizen periodik
ulgam y ylym da uly ahm iyete eye boldy.

§ 4 5 . D. I. M e n d e le y e w ift o m r i w e d o r e d ijilig i

D unya belli alym laryn biri D. I. M endeleyew 1834-nji yylda Sibirde

y erle§yan T o b o lsk §aherinde doguldy. O nun k a k a sy Iw an P aw low ig
M endeleyew Sank-Peterburgdaky m ugallym gylyk institutyny tam am landan
son, Penzanyn, Tam bow yn w e Saratow yn gim naziyalarynda m ugallym
bolup i§ledi. 01 Sibire gogiip barandan son, M ariya D m itriyew na K om i-
lyew a bilen m a§gala gurdy. K o m ily ew lerin m a§galasy S ibirin m edeni
durm u§ynda m ohiim orny eyeleyardi. O laryn gaphanasy bardy, onda zum al
gap edilyardi. K o m ily ew lerin oyiinde §ol w agtyn gow y hasaplanylyan
kitaphanasy bardy.
D. I. M endeleyew gaga w agtynda onun kakasy yaraw syzlygy sebapli
pensiya gykdy. 1887-nji yylda Iw an Paw low ig aradan gykdy. D. I. M ende­
leyew orta bilim i Tobolsk §aherindaki gim naziyada aldy. G im naziyada okan
dowriinde D m itriy taryh, geografiya, edebiyat, m atem atika we fizika bilen
gyzyklandy. 1849-njy yylda ol gim naziyany tam am lady. $ondan kop w agt
gegm anka M ariya D m itriyew na gagalary bilen S ankt-P eterburga gogup
geldi. M ariya D m itriyew na in kigi ogluny yokary bilim li etm egi m aksat
edindi. O nun gynlakay aladalanm agy bilen D. I. M endeleyew Sankt-Peter-
burgyii m u g ally m g y ly k in stitu ty n a okuw a girdi. 0 1 in stitu td a okayan
dow runde ylym bilen gyzyklanyp ba§lady. Institutda him iyadan belli alym
A. W oskresenkiy sapak beryardi. B u yokary okuw m ekdebinde okayan
w agtynda D. I. M endeleyew de him iya ylm yna uly gyzyklanm a doredi. 01
oziine hiinar hokm iinde bu ylm y saylap aldy. §ol dow iirde oziinin ilkinji
y lm y m a k a la la ry n y gap etdi. D. I. M en d eley ew 1857-nji y ylda S ankt-
-P eterb u rg d ak y m ugallym gylyk institutyny tapaw utlanan diplom bilen
tam am lady.
183
 D. I. M endeleyew instituty iistiinlikli tam am landan son kop w agt
gegm anka, 1859-njy yylda m agistrlik d issertasiyasyny gorady. Y lm y i§ini
gorandan son, iki y ylly k i§ sapary bilen da§ary y urda gitdi. 1863-nji yylda
i§ sap ary ndan O rsyede dolanyp g elenden son D. I. M endeleyew S ankt-
-Peterburgyn tehnologiya institutynyn professory bolup i§e baslady. 1866-njy
y y ld an ba§lap S an k t-P eterb u rg u n iw ersitetin in pro fesso ry bolup i§lap
ba§lady. B u yokary okuw m ekdebinde D. I. M endeleyew 23 yylyn dow a-
m ynda ylm y w e m ugallym gylyk i§leri alyp bardy.
1865-nji yylda D. I. M endeleyew “ S pirtin suw bilen birle§m eleri
b arad a” diyen tem adan doktorlyk d issertasiy asy n y gorady. O nun i§lap
dtizen erginleriii gidrat nazaryyeti him iya ylm ynda uly ahm iyete eyedir.
B ulardan ba§ga-da him iki tehnologiya, fizika, m etrologiya, oba hojalygyna,
ykdysadyyete w e ylm yn beyleki ugurlaryna degi§li kop ylm y barlaglary
g eg ird i. T ebigatyn b eren b a y ly k lary n y k o p tara p lay y n u lan m ak bilen
baglany^ykly m eselelerin tistiinde i§ledi. K op sanly diirli him iki oniim leri
alm agyn ?e§mesi hokm unde nebiti gayiadan i§lem ek m eselesine ayratyn
tins berdi. D. 1. M endeleyew nebitin dtiztim ini w e h asiyetlerini ow renm ek
iigin diiypli barlaglary gegirdi. Bu i§lerin esasynda nebiti gaytadan i§lemegin
taze u sullaryny hodtirledi.
D. I. M endeleyew in agan periodik kanuny w e dtizen periodik ulgam y
him iya ylm ynda oran uly ahm iyete eye boldy. Bu agy§ D. I. M endeleyew in
doredijiliginin in uly tisttinligidir.
D. I. M endeleyew in gom tikli i§Ierinin biri hem “H im iyanyn esaslary”
atly kitabydyr. Bu kitapda ilkinji bolup organiki dal him iya periodik kanunyn
esasynda beyan edildi.
Y lym da gorniikli orny eyelandigi tigin D. I. M endeleyew da§ary
yu rtlaryn koptisinin y ly m lar akadem iyasynyn horm atly agzalygyna w e
u n iw e r s ite tle r in d o k to rly g y n a s a y la n d y . 1 8 7 6 -n jy y y ld a n b a § la p ,
D. I. M endeleyew S ankt-P eterburgyn y ly m lar akadem iyasynyn habargy
agzasy boldy.
D. I. M endeleyew takyk olgeglerin tehnikasyny i§lap dtizm ek bilen
baglany§ykly kop i§ler etdi. O nun teklibi b ilen 1893-nji yylda olgeglerin
w e te re zilerin Ba§ p alatasy doredildi. D. I. M endeleyew onun ilkinji
direktory boldy. 01 om riinin sonky yyllarynda §u yerde i§ledi.
1907-nji yylda 73 ya§ynda D. I. M endeleyew aradan gykdy.
 Y lym da bitiren agirt uly i§leri iigin D. I. M endeleyew in horm aty belent
lutulyar. O rsyetde D. I. M endeleyew in horm atyna altyn m edal doredildi.
Iiu m edal him iyadan ayratyn tapaw utlanan i§ler iigin berilyar. O rsyetde
1). I. M endeleyew in adyny goteryan §aher, zaw odlar, okuw m ekdepleri,
ylm y-barlag in stitu tlar bar. P eriodik kanuny agm ak bilen him iya ylm ynda
bitiren i§inin horm atyna tertip belgisi 101-nji elem ente M endelew iy diylip
at berildi.
Soraglar
1. D. I. Mendeleyew hagan we nirede doguldy?
2. D. I. Mendeleyew orta bilimi nirede aldy? 01 okan dowrunde haysy dersler
bilen has iggin gyzyklandy?
3. D. I. Mendeleyew yokary bilimi nirede aldy? 01 yokary mekdepde okan
dowrtinde himiya ylmy bilen nahili gyzyklandy?
4. D. I. Mendeleyew zahmet yoluna hagan we nirede ba?lady?
5. D. 1. Mendeleyew erginler bilen baglany§ykly nahili i§leri amala a§yrdy?
6. D. I. Mendeleyew tebigy baylyklary kop taraplayyn ulanmak bilen baglany§ykly
nahili i§leri bitirdi?
7. Name tigin periodik ulgamyn 101-nji elementi Mendelewiy diylip atlandyryldy?

M e s e l e l e r w e g o n iik m e le r

1. Suw bilen tasirle§yan birnage oksidlerin form ulasyny yazyn. B u oksid­

leri em ele g etiryan elem entler haysy toparda yerle§yar?
2. 2E + 2H 20 -> 2 EO H + H 2T denlem e boyunga 2,25 gram suw tasir-
le§m a girip, 7 gram EO H em ele gelyan bolsa, onda E -nin otnositel
atom m assasyny w e onun haysy him iki elem entdigini kesgitlan.
(J o g a b y : 39, K aliy)
3. Ug w alentli m etalyn oksidinde 47,1% kislorod bar. O ksiddaki m etalyn
adyny aydyn. (J o g a b y : A lyum iniy)
4. 1,6 gram X m adda m agniy bilen tasirle§ende 2,8 gram M gX em ele
geldi. X -in otnositel atom m assasy nage? (J o g a b y : 32)
5. 1 topardaky litiy w e kaliy elem entlerinin haysy birinde m etal hasiyet
has giiygli? (J o g a b y : K aliy)
6 . 0,4 m ol Е 2С О з birle§m esinin m assasy 42,4 gram . E -nin otnositel atom
m assasyny w e onun haysy him iki elem entdigini kesgitlan. (Jogaby: 23,
N atriy)
7. 0,5 m ol k islo ro d gazy ( 0 2) tigin a§akdaky m aglum atlar berilyar:
185
a) m assasy 16 gram.
b) 6,02 ■ 1023 atom dan duryar.
5) 6,02 • 1023 m olekuladan duryar.
d) kadaly §ertlerde 11,2 / gow riim i tutyar. B erlen m aglum atlaryn
haysylary dogry? (Jo g a b y : a, b, d.)
M endeleyewin entek a^ylm anka hasiyetlerini oniinden aydan elem ent-
lerinin biri IV periodda yerle§yar w e ol 34,78% kislorod saklayan
oksidi emele getiryar. Ol haysy elem ent? (Jo g a b y : S kandiy.)
 B e y ik S a p a r m y r a t T U R K M E N B A § Y :

... uly zatlardan kigi zatlar doreyandir.

M ukaddes R uhnam adan

VII BAP

ATOMYN GURLU§Y

§ 4 6 . A to m y n o l^ e g i

! A tom lar oran kigi bolejiklerdir. O lary ulaldyjy abzallaryn (m ikroskop-

laryn) kom egi bilen hem gorm ek m iim kin dal. A tom laryn olgeglerinin §eyle
kigidigini a§akdaky dene§dirm anin iisti bilen anlatm ak bolar:
Y er togalagy gaga pokgiisi
gaga pokgiisi atom
A tom lar nage kigi w e yenil b o lsalar hem olaryn olgegleri we agram -
lary kesgitlenilendir. Fizika dersinden bil§imiz yaly, atom yn ortaga diam etri
10-8 sm .^A tom yn m assasy ortaga 10 24 - 10 22 g dendir. H asaplam alaryn
iisti b ile n ele m e n tle rin ato m lary n y n m a ssa la ry n y k e sg itle m e k bolar.
M eselem , in yenil elem ent bolan w odorodyn b ir atom ynyn m assasyny
hasaplalyn. O nun iigin w odorodyn 1 m olunyn m assasyny ondaky atom laryn
sanyna bolm eli. Awogadro sany (Na) boyunga 1 mol m olekulada 6,02 • 1023
sany atom yn b ard y g y bellidir. O nda alarys:

/TJ4 M (H 2) 2 ,0 1 6 g /m o l
m a (H ) = ^ ; v = ------------- — — i = l,6 7 4 10-24g.
2 'Na 2 -6,02 10 23

187
 2_Atom yn tutyan gowriim ini hem hasaplam ak arkaly kesgitlem ek bolar.
M ysal iigin, litinin atom ynyn tutyan g 6w ru m in jj|asap laly n . Li m etallaryn
arasynda in yenili. O nun dykyzlygy 0,534 g/sm 3, m olyar m assasy 7-a den.
Diym ek, Ism 3 gowriim de litinin 0,534/7 m ol m ukdary bar. Bu gowriim daki
atom laryn sany (0,534/7) • 6,02 • 1023 = 4,6 • 1022. Onda litinin 1 atom ynyn
tutyan gowriimi:

1
Va(Li) = — ----- ~ = 2,2 ■ 10“23 sm 3 = 0,022 nm 3; ,
4 ,6 10 с

N anom etr (nm ) - m etrin m illiarddan bir bolegi.

^G o m iik li inlis alym y E. R ezerford 1911-nji yylda atom yn m erkezinde
“+ ” zaryadlanan yadronyn bardygyny tejrib an in iisti b ilen subut etdi.
A tom yn m assasynyn esasy bolegi yadroda jem lenendir. b
R ezerford atom yn gurlu^yny du§iindirm ek u^in m erkezinde yadrosy
bolan atom yn §ekilini hodiirledi. Ona ba§gaga atom yn planetar §ekili diyip
at berildi.
A tom laryn boltinm eyan in kigi bolejiklerdigi baradaky dii§iinje X IX
asyryn ahyryna genii giiyjiini yitirm edi. $onun iigin Z. K urkskinin (1832-
-1918) agan katod §6hlelenm esine dii§iinmek kyndy. M una garam azdan
katod §ohlelenmesinin zaryadlanan bolejiklerin toplum ydygy tejribanin
iisti bilen subut edilipdi.
*) Fransuz alym y A. B ekkerel 1896-njy< rylda uranyn oztinden goze
goriinm eyan §ohleleri goyberyandigini agdy/O l §ohle how any ionla§dyryp
bilyar, fotoplastinka tasir edyar, y§yk gegirm eyan kagyzdan w e yuka m etal
boleginin iistunden gegyar we §.m. A. B ekkerel §ol w agtda Parizde i§leyan,
asly pol§aly alym M ariya Sklodow skaya - K yurinin ylm y i§lerine yokary
baha beryar. §onun iigin oziinin agan hadysasyny gini§leyin barlam agy
ona teklip etdi. §eylelikde, M ariya adanjsy P yer K yuri bilen bu hadysany
dtiypli ow renip ba§ladylar. B u alym lar uran -metaly w e onun birle§m esi
b ile n d e n e § d irile n d e k a b ir u ra n m a g d a n la ry n y n §ohlani h as giiygli
goyberyandiklerini yiize gykardylar. O lar bu hadysa esaslanyp, m agdanyn
diiziim inde urandan ba§ga nabelli elem ent bolm aly diyen gaklam any one
siirdiiler. Yzygiderli gozleglerin netijesinde olar 1898-nji yylda poloniy (Po)
w e radiy (Ra) elem entlerini agdylar.
^ Him iki elem entlerin oziinden iizniiksiz §6hleleri goyberm ek hadysa-
syna radioi§jenlik (radioaktiw lilik) diyip at berildi. Ц
188
 O ziinden §ohle goyberyan elem entler radioi§jen elem entler diylip
a tla n d y ry ld y . T e h n e siy (T c), p ro m e tiy (P m ) w e p e rio d ik u lg a m d a
w ism utdan (B i) sonda yerle§en elem entlerin ahlisi ra d io iy e n elem entlere
degi§lidirler.
R ad io i§ jen lig in agylm agy b ilen ato m lary n h im ik i taydan boliin-
m eyandigi, em m a fiziki taydan boliinyandigi yiize gykaryldy. R adioi§jen
$ohlelerin ow renilm egi elektronyn agylm agyna g etird£ Elektron zarya­
dynyn ululygy 1,602 • 10‘28 K1 bolan atom yn yenil bolejigidiriO nun zaryady
- 1 - e den d iy ip k ab u l ed ilen d ir. E lek tro n y n m assasy 9,1095 • 10 28g.
M assasy boyunga atom bilen dene§dirilende elektron oran yenildir. M ysal
iigin, elektronyn m assasy bilen in yenil w odorod atom ynyn m assasyny
dene§dirip gorelin:

m q n = 1 . 6 7 4 . 1 0 " . , |8 4 0
m(e) 9,1110 g
H asaplam adan gomti§i yaly, elektronyn m assasy w odorod atom ynyn
m assasyndan 1840 esse yenil. E lektron e belgi bilen belgilenyar.
R ezerfordyn hodtirlan atom yn §ekilini §eyle du$iindirmek bolar. A tom
$ar go rnu§li b o lu p , o n u n m e rk e z in d e y ad ro yerle§ en d ir. Y ad ro “ + ”
zaryadlanandyr. Onun ululygy elem entin tertip belgisine gabat gelyar. Onun
da§yndan zaryadly elektronlar aylanyarlar. M unun ozi Giiniin da§yndan
p la n e ta la ry n ay lan y § y n y y a d a salyar. A to m e le k trik tay d an b itarap .
Diym ek, yadronyn “+ ” zaryadynyn ululygyna onun da$yndan aylanyan
elektronlaryn zaryadlarynyn jem i dendir. O nda atom daky elektronlaryn
sany elem entin tertip belgisine den bolm aly.
H im iki elem entin tertip sany onun atom ynyn yadrosynyn polozitel
zaryadynyn ululygyna we yadrosynyn tow ereginde hereket edyan elektron­
laryn sanyna gabat gelyar.
M eselem , Fe periodik ulgam da 26-njy elem ent. O nun atom ynyn
yadro sy n y n zary ad y +26. D em rin atom y ad ro sy n y n da§ynda 26 sany
elektron h ereket edyar.

Soraglar
1. Atomyn massasyny nahili hasaplamak bolar?
2. Atomyn gowrumini nahili hasaplamak bolar?
3. Atomyn merkezinde yadronyn bardygyny kim we hagan agdy?
4. Radioiyenlik diyip nama aydylyar?
189
 E rn est R ezerford
(1 8 7 1 -1 9 3 7 )

Inlis alym y, ol 1911-nji yylda atom da polozitel

zaryadlanan yadronyn bardygyny
tejribanin iisti bilen subut etdi.

5. Radioi§jenlik hagan we kim tarapyndan agyldy?

6. Elektronyn zaryadynyn ululygy naga den?
7. Elektronyn massasy naga den?
8. Name tigin dtiziiminde zaryadlanan bolejiklerin bardygyna garamazdan atom
zaryadsyz?
9. Elementin atom yadrosynyn zaryadynyn ululygyny nahili kesgitlemeli?
10. Elementin atomyndaky elektronlaryn sanyny nahili kesgitlemeli?
11. Li, B, N, Cl, Na, Al, P elementlerin atom yadrolarynyn zaryadynyn ululygy
naga den?
12. Be, C, O, F, Ca, Fe, Zn elementlerin atomlarynda nage elektron bar?

§ 4 7 . A to m y a d r o s y n y n d iiz u m i

A tom ozara tasirde bolan yadrodan w e elektronlardan ybarat. A tom yn

yadrosy onun m erkezinde yerle§yar. Y adronyn olgegi atom ynkydan ytiz
m tinlerge esse kigi. E ger atom Y er togalagynyn olgegine genii ulaldylsa,
onda yadronyn radiusy 30 m tow eregi bolar.
A tom yn yadrosynyn duztim ine protonlar w e neytronlar giryarler.
[Proton - polozitel zaryadly bolejik. O nun zaryadynyn ululygy elektronyn
zaryadynyn ululygyna den^Neytron - zaryadsyz bolejik.
P rotonyn we neytronyn m assalary biri-birine golay w e 1 m .a.b. den
diyip kabul edilen. E lektronyn m assasy b ilen dene§dirilende protonyn w e
neytronyn m assasy, takm ynan, 1840 esse uly^ M unun ozi atom yn m assa­
synyn tutu§lygyna diyen yaly m erkezindaki yadrosynda jem lenendigini
anladyar. E lem entlerin atom larynyn yadrolarynyn dtiztim i birm enze§ dal.
§ o n u n tigin hem o la r o tn o site l atom m a ssa sy b o y u n g a b iri-b irin d e n
tapaw utlanyarlar.lA tom yn yadrosynyn “+ ” zaryadly bolm agynyn sebabi
onun dtiztim ine p olozitel zaryadlanan b o lejik le r bo lan protonlar giryarler.
190
 A lym lar ylm y barlaglaryii esasynda yadronyn diiziim indaki protonlaryn
sanynyn elem entin periodik ulgam daky tertip belgisine gabat gelyandigini
kesgitlediler. M eselem , periodik ulgam da 3-nji orun da Li yerle§yar. O nun
3 sany p ro to n y bar. A tom y ad ro sy n y n zaryady +3. L itin in atom ynyn
elektron gabygynda 3 sany elektron bar. D em ir 26-njy orunda yerle§yar.
| O nun 26 san y p ro to n y bar. A to m y ad ro sy n y n za ry a d y +26. D em rin
atom ynyn elektron gabygynda 26 sany elektron b ar w e §.m.
E ger elem entin tertip belgisi w e otnositel atom m assasy (tegelekle-
nen) b elli bolsa, onda neytronlaryn sanyny a§akdaky form ula boyunga
hasaplam ak bolar:
N = A Г- Z .
B u y erde N - n ey tro n la ry n sany, A r - elem e n tin o tn o sitel atom
m assasy, Z - elem entin tertip belgisi.
M y sal iigin, B e, В w e С e le m e n tle rin n e y tro n la ry n y n san y n y
hasaplalyn: N (B e) = 9 - 4 = 5; N (B ) = 1 1 - 5 = 6 ; N (C ) = 12 - 6 = 6 .
D iym ek, berillin in (B e) 4 protony w e 5 neytrony, borun (B) 5 protony we
6 neytrony, u glerodyn (C) 6 protony we 6 neytrony bar.
Soraglar
1. Proton diyip nama aydylyar?
2. Protonyn massasy naga den?
3. Protonyn zaryady naga den?
4. Atomdaky protonlaryn sanyny nahili kesgitlemek bolar?
5. Neytron diyip nama aydylyar?
6. Neytronyn massasy naga den?
7. Atomdaky neytronlaryn sanyny nahili kesgitlemek bolar?
8. Haysy elementin atomynda neytron yok?

§48. Izotoplar

T eb ig atd a §ol b ir elem entin m assasy boyunga tap aw u tly bim age
gom ii§lerinin b ardygy tejribelerin kom egi bilen yiize gykaryldy. M unun
sebabini b ir elem entin m assasy boyunga tapaw utlanyan diirli yadrolary
em ele getiryandigi bilen dii§undirm ek bolar. B erlen elem entin yadrosynyn
m assasy diiziim indaki neytronlaryn sanyna baglylykda iiytgeyar. M ysal
ugin, w odorod, kislorod w e hlor elem entlerinin du§ gelyan diirli gom u?lerine
seredelin (9-njy jedw el).
 W odorod, kislorod we hlor elem entlerinin du$ gelyan diirli
gornu§leri

9 -n jy je d w e l

T/b H im iki elem entlerin protonyn neytronyn otnositel

atlary sany sany atom m assasy
1. W odorod 1 — 1
2. W odorod 1 1 2
3. W odorod 1 2 3
4. Kislorod 8 8 16
5. Kislorod 8 9 17
6. Kislorod 8 10 18
7. H lor 17 18 35
8. Hlor 17 20 37

fGor§um iz yaly, yadrosynyn diiziim indaki neytronlarynyn sany bilen

tapaw utlanyan w odorod 3, kislorod 3, hlor 2 gomii§i em ele getiryar^B erlen
elem entin bir gornu§i beylekisinden atom m assasy boyunga tapaw utlanyar.
§ol bir elem entin diirli gornu§lerinde p ro to n lary n sany birm enze§dir.
£ / Yadrosynyn diiziim indaki protonlarynyn sany menze§, neytronlarynyn
sany m enze§ dal w e m assasy boyunga tap aw u tla n y an §ol b ir him iki
elem entin diirli g6m ii$lerine izotoplar diyilyar.
1 H zo to p ” grek^eden terjim e edilende “§ol bir yeri eyeleyan” diym ekligi
anladyar. Berlen elem entin izotoplary periodik ulgam da §ol elem ente degi§li
orny eyeleyarler.
Izotoplary him iki elem entin gapdalyndan tertip belgisini w e atom
m assasyny gorkezip, \ E gom ii§de belgilem ek kabul edilendir. Bu yerde
E - him iki elem entin belgisi, Z - elem entin tertip belgisi, A r - elem entin
otnositel atom m assasy.
W odorodyn izotoplary \ н , ]Н , \H , kislorodyn izotoplary 'gO, ’gO,

lgO, hlorun izotoplary ,375C7, \]Cl gdrnii§lerde belgilenyar. W odorodyn in

yenil izotopyna \H - protiy H, ]H izotopyna - deyteriy D, in agyr j H

izotopyna - tritiy T diyilyar.
192
 P erio d ik je d w e ld e him iki elem e n tlerin kop iisin in otnositel atom
m assasy drob sanlar arkaly berlendir. M eselem , A r(B) = 10,81, ЛДС1) =
■35,453 w e §.m. T ebigatda §eyle atom m assaly borun ya-da hlorun atom y
yok. Borun iki sany izotopy bar. O laryn birinin otnositel atom m assasy 10,
heylekisininki 11. Hlorun hem iki izotopy bar. Olaryn birinin otnositel atom

m assasy 35, b ey lek isininki 37. Tebigy garyndyda izotopyn m ukdary

19,57% -e, l5'B iz o to p y n m u k d a ry 8 0 ,4 3 % -e den. O nda b o r h im ik i

elem entinin ortaga otnositel atom m assasy a§akdaka den bolar:

A(B)=l»J«Z +im « = ,o ,8 1.
100 100
H lorun tebigy garyndysynda f f c i izotopyn m ukdary 75% -e, ” Cl
iz o to p y n m u k d a ry 2 5 % -e d en . O n d a h lo ru n o rta g a o tn o site l ato m
m assasyny a§akdaky gornu§de hasaplam ak bolar:

A (C l) = 3 5 ' 75 + 3 7 j j 5 = 3 5 5
100 100
P eriodik ulgam da elem entlerin otnositel atom m assalarynyn artyan
tertibi A r w e K, C o w e N i, Те w e I, elem en tlerin yerle§yan y erin d e
bozulyar. Izotoplaryn agylmagy m unun sebabini dii§undirmage miimkingilik
berdi. E lem entlerin diiziim inde agyr ya-da yenil izotoplarynyn m ukdary
birm en ze§ dal. К w e A r e le m e n tle rin a g y r w e y en il iz o to p la ry n y n
mukdaryna seredelin. Argonyn diiziiminde onun in agyr izotopynyn m ukdary

artykm aglyk edyar: ?gAr (99,60% ), ™ A r(0,06% ), ,^A r(0 ,3 4 % ); K alinin

diiziim in d e o n u n in y en il iz o to p y n y n m u k d ary arty k m a g ly k ed y ar:

(6,88% ), (0,02% ), ^ K (93,10% ). N etijede, argon bilen dene§diri-

lende kalinin o tn o sitel atom m assasy az-kem yenil bolyar. Co w e N i, Те
we I elem entlerinde hem §eyle yagday yiize gykyar.
K ahalatlarda diirli him iki elem entlerin izotoplarynyn m assalary biri-
-birine den bolyar. M eselem :

40 a 4 0 i/- 40 54 -г? 54 /-ч

18^» 19 ’ 19^а’ 26 ’ 24 ‘

193
13. Sargyt №1250
 O tnositel atom m assalary birm enze§, yone yadrosynyn zaryady we
elektron gurlu§y bilen tapaw utlanyan atom laryn diirli gom ii^lerine izobarlar
diyilyar.
Izobarlaryn agylm agy bilen him iki elem entin hasiyetlerini onun atom
m assasy dal-de, eysem , yadrosynyn zaryadynyn kesgitleyandigi m alim
b o ld y . § o n u n u g in h im ik i e le m e n t dii§ im jesin e a§ ak d ak y gornii§de
kesgitlem e berildi:
Y adrosynyn zaryadynyn ululygy birmenze§ bolan atom laryn gomii§ine
him iki elem ent diyilyar.
Soraglar
1. “Izotop” sozi namani anladyar?
2. “Izotoplar” diyip nama aydylyar?
3. Kislorodyn nage sany izotopy bar?
4. Wodorodyn nage sany izotopy bar?
5. Wodorodyn in yenil izotopyna name diyilyar?
6. Wodorodyn in agyr izotopyna name diyilyar?
7. Name iigin himiki elementlerin kopiisinin atomynyn massasy drob sanlara den?
8. Izobarlar diyip nama aydylyar?

§ 4 9 . Y a d r o ta s ir lc ^ m e lc r i

Inlis alym y R eze rfo rd radioi§jen §ohlelerin teb ig aty n y ow rendi.

E lektrik w e m agnit m eydanynyn tasirinde b u §ohleler ii?e boliindi (56-njy
surat). O laryn bir bolegi beyleki bolegi “+ ” zaryada tarap ugruny
iiytgetdi. $ohlelerin ugiinji bolegine elektrik m eydany tasir etm edi, yagny
olar ugruny uytgetm ediler. Sonky ge?irilen i§lerin netijesinde bu §ohleler
barad a has doly m aglum atlar alyndy. zaryada tarap hereket edyan
§ohlelerin m assasy 4 m .a.b. w e zaryadynyn ululygy + 2-a den bolan uly
tizlik bilen (20 000 km /s) atom dan ugup gykyan bolejiklerin toplum ydygy
anyklanyldy. O lar a -b o le jik le rd ir. “+” zaryada tarap hereket eden §ohleler
elek tro n la ry n toplum ydyr. O lar [3 - b o lejik le rd ir. § o h le le rin m agnit
m ey d an y ta s ir e tm ed ik b o le g i fo to n la ry n to p lu m y d y r (e n e rg iy a n y n
kw antlarydyr). O lar y - bolejiklerdir.
^.|Radioi§jen elem entler ozlerinden a, p we у §6hleleri goyberm ek
arkaly ba§ga him iki elem entlerin atom laryna owriilyarler." a §ohlelenm ede
atom yn yadrosy 4 m.a.b. den bolan m assasyny yitiryarJ Atom yn yadrosynyn
zaryady iki b irlik peselyar. M ysal iigin, ra d in in atom y a - b olejikleri
§ohlelendirip, radona owriilyar:

194
56-njy surat. Radioi§jen §ohlelere elektrik (a) we magnit (b) meydanlarynyn
tasiri

226 D „ . 4 . 222 t >

88 2a 86^ °
/3 §ohlelenm ede atom yn yadrosy m assasyny yitirm eyar, yone onun
zaryady b ir b irlik artyar, B u had y san y n gegi§ini k alin in /3 radioi§jen

izotopynyn ( ,°K ) dargam agynyn m ysalynda gorkezm ek bolar:

£ К -> Э + £С а
! у §ohlelenm e atom un oyandyrylan yagdayyndan energetiki taydan
has am atly yagdaya gegm eginin netijesinde bolup gegyar.^ a ya-da /3 §ohle-
leri goyberenden son, yadro oyandyrylan yagdayda bolyar. /3 dargam a
diizgiin boyunga у §ohlelenm e bilen bolup gegyar. у §6hlelenm ede atom un
yadrosy m assasyny w e zaryadyny yitirm eyar.
E lem entar bo lejikler ya-da yadrolar bilen ozara tasirin netijesinde bir
elem entin atom laryndan ba§ga elem entin atom larynyn em ele gelm egi bilen
gegyan hadysalara yadro tasirle§m eleri diyilyar.
Y adro tasirle§m eleri has agyr yadrolary yenil yadrolar ya-da elem en­
tar bolejikler bilen giiygli gakny§dyrm ak arkaly am ala a§yrylyar. B erillinin
195
w e azodyn gatna§m agynda gegyan yadro tasirle§m elerin denlem elerini
a§akdaky gom ii^de yazm ak bolar:

’ Be + *He - » “ C + 'n

“ N + jHe -» ” o + |p

I 4\ T , 1 . 14 ГЛ . 1
7 0 6^-' "*‘ l P

H azirki w agtda yadro tasirle§m eleri ginden ulanylyar. B u tasirle?-

m elerin netijesinde k ab ir him iki elem entlerin tebigatda seyrek du§ gelyan
izotoplary alynyar. T aze him iki elem entleri sintezlem ek iigin hem yadro
tasirle§m eleri ulanylyar.
Soraglar
1. Radioiyen §ohlelerin diiziimi nahili kesgitlenildi?
2. Radioi?jen elementler ozlerinden a , P we у §ohlelerigoyberendenahili hadysa
bolup gegyar?
3. a §6hlelenmede nahilihadysa bolup gegyar?
4. P §ohlelenmede nahilihadysa bolup gegyar?
5. у §ohlelenmede nahilihadysa bolup gegyar?
6. Yadro tasirle§meleri diyip nama aydylyar?
7. Yadro tasirle§meleri haysy maksatlar iigin ulanylyar?
'ч.,
§ 5 0 . A t o m d a e le k tr o n la r y n h ere k e ti

^A tom bilen dene§dirilende elektronyn olgeginin oran kigidigine goz

yetirdik. Elektronlar atom yadrolarynyn da§ynda oran uly tizlik bilen tertip-
siz hereket edyarler. M ysal iigin, w odorodyn atom yndaky elektronyn ortaga
tizligi 2000 km /s den. $eyle tizlik bilen yadronyn da§yndan elektronyn bir
aylaw etm egi iigin 1-10 5 s w agt g e re k /O ra n kigi olgegli we uly tizlik
bilen tertipsiz hereket edyandigi iigin, eleRtrony we onun hereketini ulaldyjy
a b z a lla ry n kom egi b ile n hem g o rm ek m iim kin d a lj\D in e y ad ro n y n
tow ereginde elektronyn ol ya-da beyleki yerde yerle§mek ahtim allygyny
aytm ak bolar. M una w odorodyn m ysalynda seredelin^W odorodyn atom y
yeke-tak elektronly in sada a to m d y ^ Iy y a ly m y z d a §eyle pikiri yoredelin.
H aysydyr bir usul bilen w odorodyn atom ynyn yadrosynyn tow ereginde

196
 0,053пт

57-nji surat. Wodorod atomyndaky elektron buludy nyn gdrniifi

hereket edyan elektrony gorm ek ba§artdy diyelin. G oren elektronym yzy

nokatjyk bilen belgiledik diyip du§iinelin. Bu gozeggiligim izi kop, yagny
miinlerge gezek gaytaladyk we her sapar elektrony nokatjyk bilen belgiledik
diyip pikir edeliij, N etijede, buludy yada salyan §ekil alnar. O na elektron
buludy diyilyar»5^-nji surat). N okatjyklaryn dykyzlygy nage yokary bolsa,
§ol yerde elektronyn bolm ak ahtim allygy hem §onga yokarydyr.
E lektron bilen yadronyn arasynda darty§m a guyji bar. Zaryadynyn
alam aty menze§ bolanson elektronlar biri-biri bilen itekle§yarler. Atom daky
elektronlar energiyalary boyunga biri-birinden tapaw utlanyarlar. $onun
iigin y ad ro n y n e le k tro n la ry darty § y birm en ze§ dal. E n e rg iy a sy pes
elektronlary yadro ozune giiygli dartyar. O lar w agtyn kop bolegini yadro
golay gini§likde gegiryarler. E nergiyasy yokary elektronlary yadro oziine
gow §ak dartyar. O lar w ag ty n kop b o leg in i y ad ro d an da§da yerle§en
gini§likde gegiryarler.^lektronyn hereket edyan gini§ligine orbital diyilyar. ^
E lektron o rb itallary olgegleri w e §ekilleri boyunga b iri-b irin d en
tapaw utlanyarlar. Yadro elektrony nage giiygli dartyan bolsa, onun orbitaly
(buludy) §onga hem kigidir. Y adrodan da§la§dygyga elektron orbitallaryn
olgegleri ulalyar. /q
£ § e k ili §ara menze§ orbitallara s - orbitallar diyilyar?$ekili keseligine
yazylan “ sekizlige” menze§ orbitallarap - orbitallar d iy ily a £ $ ek ili atanak
gomu§inde yazylan iki sany “sekizligi” yada salyan orbitallara d -o r b ita lla r
diyilyar^58-nji surat). O rbitallaryn §ekili has gyl§yrym ly yene bir gomti§i
bar. O lara / - orbitallar diyilyar. J
197
 58-nji surat. s-, p- we d- elektron bulutlarynyh $ekilleri

A to m d a k y e le k tr o n la r e n e rg iy a n y k e s g itli m u k d a rd a tilti§ ler -

- kw antlar boyunga kabul edyarler ya-da boliip gykaryarlarf’E iektronlaryn
yagdayyny hasiyetlendirm ek iigin dort sany kw ant sanlary u lan y ly ar.^
1. Ba$ kwant sany. E nergiyasy golay elektronlaryn toparlary yad
dan, takm ynan menze§ da§lykda yerle§yarler. N etijede, elektron gatlaklar
em ele gelyarler. E lektron gatlaklara ba§gaga energetiki derejeler diyilyar.
E lektronlary energetiki taydan ba§ kw ant sany hasiyetlendiryar. 01 n harpy
bilen belg ilenyar w e bitin san bahalary alyar. Ba§ kw ant sanyn bahalary
energetiki derejeleri anladyar. Ba§ kw ant sanynyn bahasy m enze§ elek­
tronlar §ol b ir energetiki derejede yerle§yarler. K ahalatlarda n kw ant sanyn
bahalary latyn elipbiyinin ba§ Ь а ф 1агу bilen hem anladylyar:

n 1 2 3 4 5 ...

n = 1 (ya-da K ) b irinji energetiki derejani, n = 2 (ya-da L ) ikinji

energetiki derejani, n = 3 (ya-da M ) iigiinji energetiki derejani w e §.m.
anladyar.
Ba§ kw ant sanyn bahasy elektron buludynyn olgegini hem kesgitleyar.
E lektron tigin я -in bahasy nage uly bolsa, onun buludynyn olgegi hem
§onga uludyr. M eselem , atom daky и-in bahasy m enze§ dal iki elektrony
alyp gorelin. Goy, birinji elektron tigin n = 1, beyleki elektron tigin n = 3
bolsun. B irinji elektronyn energiyasy pes, ol yadro in golay energetiki
d erejede yerle?yar. 01 elektron buludynyn olgegi kigi. Ikinji elektron
y ad ro d an da§la§an, §onun iigin en e rg iy asy e p -esli y o k ary en e rg etik i
derejede yerle§yar. 01 elektron buludynyn olgegi birinji elektronynky bilen
dene§dirilende ep-esli uly.
2. Orbital kwant sany. A tom daky elektron orbitallaryn kesgitli ?ekil-
leri bar. Elektron orbitalynyn §ekilini orbital kw ant sany hasiyetlendiryar.
Bu kw ant sany / harpy bilen belg ilen y ar we ol O-dan ba§lap (n - l)-e
genii b ah a la ry alyar. O rb ital k w a n t sanyn h e r b ir b ah a sy n a elek tro n
orbitallaryn ayratyn §ekili degi§li. O lar degi§li h arplar bilen belgilenyar:

/ О 1 2 3 ... (л - 1)
s p d f

O rbital kw ant sanyn О-a den bolan bahasy s, 1-e den bolan bahasy p ,
2-a den bolan bahasy d, 3-e den bolan bahasy / orbitala degi§li.
O rbital kw ant sanyn bahasy ba§ kw ant sanyn bahasyna bagly tiytge-
yar ( 10-njy jed w el).

Ba§ we orbital kw ant sanlaryn bahalary

we atom orbitallary

10-n jy je d w e l

Ba§ kw ant sany, n O rbital kw ant sany, / A tom orbitallary

1 0 Is
2 0 ,1 2s, 2p
3 0, 1 ,2 3s, 3p , 3d

4 0, 1, 2 ,3 4s, 4p, 4 d, 4f

E nergetiki derejedaki (elektron gatlakdaky) orbital kw ant sanynyn

bahasy m enze§ elektronlar kigi energetiki derejeleri em ele getiryarler. Ba§
kw ant sany en ergetiki derejani aiiladyan bolsa, orbital kw ant sany kigi
en ergetiki derejani anladyar. H er b ir energetiki dereje kigi energetiki
d erejelerd en duryar. M eselem , 1-nji energetiki dereje s kigi energetiki
derejeden, 2-nji energetiki dereje iki sany s w e p kigi energetiki dereje­
lerden, 3-nji energetiki dereje tig sany s ,p w e d kigi energetiki derejelerden
du ry ar w e §.m. Ba§gaga ay d y lan d a elektron b u lu d y n y n §ekili m enze§
elek tro n lar energetiki derejelerde kigi energetiki derejeleri em ele g etir­
yarler.
3. M agnit kw ant sany. E lektronyn gini§likde yerle§i§ini m ag
kw ant sany kesgitleyar. 01 m harpy bilen b elgilenyar we -/-d e n O-un tisti
bilen +/-e genii bahalary alyar. Elektron orbitaly dortburgluk □ gomti$inde
belgilenyar.
M ag n it kw ant san y n y n b ah alary o rb ital k w an t sana b ag ly ly k d a
iiytgeyar (11 -nji jedw el).

Orbital we magnit kwant sanlarynyn bahalary we atom

orbitallarynyn sany

11-n ji jed w e l

O rbital kw ant A tom orbitallarynyn

M agnit kw ant sany, m
sany, / sany
0 (s) 0 1 □
1 (P) - 1, 0 ,+ 1 з I I TI
2 (d) - 2, - 1, 0, + 1, +2 5 1 Г7 7 Т1
3 (f) - 3 , - 2 , - 1 , 0, +1, +2, +3 7 1 1 1 1 1 1 I!

O rbital kw ant sanynyn bahasy О-a den bolanda (5 orbital) m agnit

k w a n t s a n y h e m О-a d en w e o n u n b ir b a h a s y bar. § o n u n iigin s
orbitallarynyn gini§likde dine bir yagdayy bar. / = 1 bolanda (p orbital)

0.
7 V 59-njy surat. p-orbitallarynyn gini§likdaki yagdaylary
200
m agnit k w an t san y n y n ug sany b a h a sy bar. N e tije d e , p o rb ita lla ry n
gini§likde tig sany yagdayy bardyr w e §.m. (59-njy surat).
4. S p in k w a n t sany. E lektronyn hususy hereketini, yagny oz okunyn
da§yndan edyan hereketini spin kw ant sany hasiyetlendiryar. 01 s harpy
bilen belgilenyar. Elektron oz okunyn da§yndan iki ugur, yagny sagat dili-
nin ugruna we gar§ysyna hereket edip biler. §onun iigin spin kw ant sanynyn
iki sany bahasy bolup biler: s = + 1/2 , s = - 1/2 .
H er bir orbitalda ikiden kop elektron yerle§enok. Eger berlen orbitalda
iki elektron bar bolsa, onda olaryn spin kw ant sanlarynyn bahasy menze§
daldir. M unun ozi b ir orbitalda yerlejen iki elektronyn oz oklarynyn da§yn-
dan gar§ylykly u gurlar boyunga aylanyandyklaryny anladyar. Bu yagdayy
yazgyda anlatm ak iigin elektron peykam jyk bilen belgilenilyar. M eselem :

n u u u

s p

Soraglar we yumu§lar
1. Name tigin elektronlary we olaryn edyan hereketlerini gormek mtimkin dal?
2. Haysy elementin atomynda yeke-tak elektron bar?
3. Elektron buludy name?
4. Orbital diyip nama aydylyar?
5. s orbital diyip nama aydylyar? Onun §ekilini gekin.
6. p orbital diyip nama aydylyar? Onun §ekilini gekin.
7. d orbital diyip nama aydylyar? Onun jekilini gekin.
8. Jemi nage kwant sanlary bar?
9. Ba§ kwant sany name we ol nahili bahalary alyar?
10. Orbital kwant sany name we ol nahili bahalary alyar?
11. Magnit kwant sany name we ol nahili bahalary alyar?
12. Spin kwant sany name we ol nahili bahalary alyar?
13. 2-nji energetiki derejede nage sany kigi energetiki dereje bar?
14. 3-nji energetiki derejede nage sany kigi energetiki dereje bar?
15. p kigi derejede nage sany orbital bar?
16. d kigi derejede nage sany orbital bar?
1 7 ./ kigi derejede nage sany orbital bar?

201
 § 5 1 . K i ? i p e r i o d l a r y n e le m e n t le r in in a t o m la r y n y n
e le k tr o n g u r lu § y

A tom yadrosynyn da§yndaky elektronlaryn ahlisi bilelikde elektron

g abygy em ele getiryarler. E lektron gabygynyn gurlu§y eiem entin kop
hasiyetlerini kesgitleyar.
A tom yn elektron gabygynyn gurlu§y elektron form ulanyn iisti bilen
anladylyar. A tom yn elektron form ulasy energetiki derejelerde we kigi ener-
getiki derejelerde elektronlaryn yerle§i§ini gorkezyar. Elektron form ulada
energetiki derejeler (ba§ kw ant sanlary) sanlaryn, kigi energetiki derejeler
(orbital kw ant sanlary) harplaryn iisti bilen anladylyar.jlCigi energetiki dere-
jedaki elektronlaryn sany degi§li harpyn sag tarapynyn yokarsynda gorkezil-
yar. M eselem : I s 1- 1-nji energetiki derejanin s kigi energetiki derejesinde
b ir elektronyn yerle§endigini anladyar. 2p 3- 2-nji energetiki derejanin p
kigi energetiki derejesinde iig elektronyn yerle§endigini anladyar.
H er bir orbitalda ikiden kop elektronyn yerle§ip bilm eyandigini biz bil-
yaris. M unun ozi kigi energetiki derejelerin hersinde elektronlaryn kesgitli
sanynyn yerle§ip biljekdigini anladyar. Diym ek, bir 5 orbitalda 2-den, iig sany
p orbitalda jem i 6-dan, ba§ sany d orbitalda jem i 10-dan, yedi sany/ orbitallarda
jem i 14-den artyk elektron yerle§ip b ilm e z/M u n u n ozi her bir energetiki
d erejan in kesgitli elektron sygym ynyn b ard y g y n y anladyar. E nergetiki
derejelerin elektron sygym yny a§akdaky form ula bilen hasaplam ak bolar:

N = 2 n 2.

Bu yerde N -e le k tro n la ry n sany, n - ba§ kw ant sany. D iym ek, birinji

energetiki derejede N = 2 ■ l 2 = 2, ikinjide jV = 2 • 2 2 = 8 ( 2 e s, 6 1 p kigi
energetiki derejelerde), iigiinjide A ^= 2 • 3 2 = 18 (2 e s, 6e p , lOe d kigi
energetiki derejelerde), dordunjide N = 2 ■42 = 32 (2 1 s, 6e p , 1 0 ? d, 14e /
kigi en e rg etik i d e re je le rd e ) sany e le k tro n y erle§ ip biler. 2 w e 3 -n ji
jed w ellerden peydalanyp, energetiki derejelerde kigi energetiki derejelerin
yerle§i§ini §eyle g o rk e zm ek bolar. B irin ji e n e rg e tik i d e rejed e b ir sany
s kigi energetiki dereje (5-orbital) bar. Ikinji energetikfi derejede s kigi
d e re je (b ir 5 -o rb ita l) w e p kigi d ereje (iig p -o r b ita lla r ) bar. U giinji
energetiki derejede 5 kigi dereje (bir j-orbital), p kigi dereje (iig p-orbitallar)

202
we d kigi dereje (ba§ */-orbitallar) bar. Dordiinji energetiki derejede s kigi
dereje (b ir 5-o rb ita l), p kigi d ereje (iig p -o rb ita lla r), d kigi dereje (ba§
J-o rb itallar) w e / k i g i dereje (yedi /-o rb ita lla r) yerle§endir. Ilkinji dort
energetiki derejelerde kigi derejelerin we olarda elektronlaryn yerle§i§ini
a§akdaky gom ti§de §ekillendirm ek bolar:

mm
n = 4 4s 4p 4 d 4 f (32 e ) t i t x n U Т Ш П Т Ш П Т Ш Т Ш П П
n = 3 3s 3p 3 d (18 ё ) Щ n n n Т Ш /
n = 2 2s 2p (8 e) it i w r n
II = 1 Is 14
(2 e ) |T| Pn

E lem entlerin atom larynyn elektron gurlu§y periodik ulgam bilen berk
bag lan y sy k ly d y r. A to m d ak y en e rg etik i d erejelerin sanyny elem entin
yerle§yan periody gorkezyar. Elem entin yerle§yan periodynyn belgisi onun
a to m y n d a k y e n e rg e tik i d e r e je le rin sa n y n y k e sg itle y a r. I p e rio d y n
elem entlerinin (H w e H e) atom larynda bir energetiki dereje, II periodyn
elem entlerinin (Li, B e, В ... N e) atom larynda iki energetiki dereje, III
periodyn elem entlerinin (N a, M g, Al ... A r) atom larynda iig energetiki
dereje b ar w e §.m.. A tom yn elektron gabygyndaky elektronlaryn sany
degi§li elem entin p erio d ik ulgam daky tertip belgisine den. E lektronlar pes
en ergiyaly, y ag n y y ad ro n y n g o lay y n d ak y o rb itallard a n ba§lap, tertip
boyunga yerle§yarler. P eriodik ulgam yn kigi periodlaryndaky ( 1 ,2 , 3-nji
periodlar) elem entlerin atom larynyn gurlu§laryna seredelin. 1-nji periodda
iki elem ent - w odorod (H ) we geliy (H e) yerle§yar. O laryn atom larynyn
elektron gurlu§y:

Is
,H VS Is1
2H e 22 \s 2

Birinji energetiki dereje (elektron gatlak) elektronlardan doldy. $onun

iigin ikinji periodyn elem entlerinin atom larynda elektronlar 2-nji energetiki
derejede yerle§ip ba§layarlar. 4-nji elem ent bolan berillide (B e) 2s kigi
energetiki dereje dolup, 5-nji elem ent bolan borda (B) nobatdaky elektronlar

203
2p kigi energetiki derejede yerle§ip ba§layarlar. 10-njy elem ent bolan Ne-de
2 -nji en ergetiki dereje elek tro n lard an d o ly ar w e ikinji elektron gatlak
tam am lanyar:

Is 2s 2p

3Li 27 Ye - I s 2 2-5 1 2p°

4B e * 27? 2e - Is 2 2s 2 2p°
5B 2e 2e 1 Is 2 2s 2 2p '
бС 2e 2e 2 Is 2 2s 2 2p 2
7n 27 2e 3 Is 2 2s 2 2р ъ
80 2e 2e 4 Is 2 2s 1 2p 4
9f 2e 2e 5 Is 2 2s 2 2p 5
loNe 2e 2F 6 Is 2 2s 2 2p 6

A tom orbitallarynda elektronlar iki basgangakda, yagny ilki bir-birden,

sonra jtibiitle§ip yerle§yarler. A tom orbitallary bir elektrondan dolandan son
ikinji elektron yerle§ip ba§layar. Ba§gaga aydylanda, elektronlar orbitallarda
m iim kin boldugyga jubiitle?m edik gornii^de, yagny bir-birden yerle§m age
galy§yarlar. M eselem , azodyn atom ynyn elektron gurlu§yna seredeliii:

I II
n = 2n T t T n = 2 TI n T
n = 1 ti p n = 1 n p
s s

B u y erd e 2 /?-o rb ita llard a e le k tro n la ry n y erle § i§ in in ik i gornu§i

gorkezilendir. II gornii§de elektronlary yerle§dirm ek nadogrydyr.
U g tinji p e rio d y n e le m e n tle rin in a to m la ry n d a e le k tr o n la r 3 -n ji
energetiki derejede yerle§ip ba§layarlar. 12-nji elem ent bolan M g-de 3s
kigi energetiki dereje dolup, 13-nji elem ent b olan A l-den ba§lap nobatdaky
elek tro n lar 3p kigi energetiki derejede yerle§ip ba§layarlar. 18-nji elem ent
bolan A r-de 3-nji energetiki dereje elektronlardan dolyar we'ugiinji elektron
gatlak tam am lanyar:

204
 Is 2s 2р 3s 3р 3d

,Na 2ё 2e 6ё \ё - - Is 2 2s 2 2p 6 3s1 3p° 3d°

uM g 2ё 2ё 6ё 2ё - - I s 2 2s 2 2p 6 3s2 3p° 3 d°
,зА1 2ё 2ё 6ё 2ё 1ё - Is 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p' 3 d°
nSi 2ё 2ё 6ё 2ё 2ё - Is 2 2s 2 2p b 3s 2 3p 2 3d°
.5P 27 2~ё 6ё Не Зё - Is 2 2s 2 2p 6 3s2 3p> 3d°
16S 2ё 2ё 6ё 2ё 4ё - Is 2 2s 2 2p b 3s2 3p* 3d°
17CI 2e 2ё 6ё 2ё 5ё - Is 2 2s 2 2p b 3s 2 3p* 3 d°
isAr 2e 2ё 6ё 2ё 6ё - Is 2 2s 2 2p 6 3s 2 3 j f 3 d°

P eriodik ulgam yn III periodynyn elem entlerinin elektron form ulalary

w e elektron gurlu§lary:

iiNa Is 2 2s 2 2p 6 3 s1 3p° 3d° 2M g I s 2 2 s2 2p 6 3s 2 3p° 3t f

3 t 3 и
2 п п ti п d 2 ti ti и ti d
1 ti р 1 п р

зА1 Is 2 2s 1 2p b 3s2 3p ' 3<f iSi Is 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 2 3d°

3 ti т 3 ti t t
2 п ti ti ti d 2 ti ti ti ti d
1 ti р 1 ti p

15P I s 2 2s2 2p 6 3s 2 3p i 3d° ieS I s 2 2s 2 2pb 3 s2 3p* 3d°

3 ti t t t 3 ti ti t t
2 ti ti ti ti d 2 ti ti ti ti d
1 ti P 1 ti P
s s
205
 7C1 1.S'2 2s2 2 р ь 3s2 Зр5 3d° isAr Is2 2s2 2p b 3s2 3p6 3d°
3 n ti n T Tl t i Tl Tl
2 Tl Tl t i ti d Ti Tl Tl Ti d
1n p Tl p
s

Soraglar we yumu§
1. Elektron gabyk name?
2. Atomyn elektron formulasy name?
3. Her bir orbitalda jem i nage elektrona genii yerle§ip biler?
4. s, p , d w e/ orbitallaryn hersinde nage elektrona genii yerlejip biler?
5. 1-nji energetiki derejede jemi nage elektron yerle?ip biler?
6. 2-nji energetiki derejede jemi nage elektron yerle§ip biler?
7. 3-nji energetiki derejede jem i nage elektron yerle§ip biler?
8. 4-nji energetiki derejede jem i nage elektron yerle§ip biler?
9. Mg, S we Ar atomlarynyn hersinde jem i nage elektron bar?
10. Na, Al, P we Cl atomlarynyn elektron gurlu§yny yazmaly.

§ 5 2 . U ly p e r io d la r y n e le m e n tle r in in a t o m la r y n y n
e le k tr o n g u r lu § y

U ly periodlaryn elem entlerinin atom larynyn energetiki derejelerinde

elektronlaryn yerle§i§inin tertibi kigi periodlaryn elem entlerininka menze§dir.
Y o n e u ly p e rio d la ry n ele m e n tle rin in ato m la ry n d a 3d kigi e n e rg etik i
derejeden ba§lap, energiyanyn arty§ tertibi u y tg ey ar (60-njy surat).
D iym ek, ilkinji d o rt energetiki derejedaki kigi energetiki derejeleri
(elektron orbitallary) energiyalarynyn artyan tertib in d e a§akdaky hatar
boyunga yerle§dirm ek bolar:

Is —> 25 —> 2p —> 35 —» 3p —> 4^ —» 3 d —» 4p —> ...

§ onun iigin uly periodlaryn elem entlerinin atom larynda orbitallaryn

elektronlar bilen dolduryly§ynyn tertibi kigi periodlaryn elem entlerininkiden
tapaw utlanyar. M unun §eyledigine 4-nji p erio d y n m ysalyntia seredelin.
3 -n ji p e r io d a rg o n b ile n ta m a m la n y a r. O n u n e le k tro n fo rm u la s y :
l s 22s22 p 63 s 23 p 63d°. 4-nji period kaliy bilen ba§lanyar. O nun nobatdaky
19-njy elektrony 3d orbitallarda yerle$aym eli yaly. Em m a bu elektron 3d
206
 4р М
__________________3 d_

4* П
S3 3/> 1 | |

■& 35
<L>
G
Щ 2р IN
2s
1s

60-njy surat. Atomlardaky kigi energetiki derejelerih energiyalarynyir

artysynyh tertibi

o rb ita lla rd a d al-d e, eysem , 4s o rb itald a yerle§yar. K alin in atom ynyn

e le k tro n g u rlu § y : l s 22 s22pt3 s23 p t3d°4sl4p°4d№ . M u n u n s e b a b in i 4s
o rb italy n en erg iy asy nyn 3d o rbitallarynkydan pesdigi bilen dti§tindirm ek
bolar. B erlen elektron tigin 3d o rb itallar bilen dene§dirilende 4s o rbitalda
yerle§m ek energetiki taydan am atly bolyar. 4-nji p eriodyn ikinji elem enti
b o lan k alsin in n o b atdaky elektronynyn yerle§m egi b ilen 4s orbital dolyar.
K a lsin in ato m y n y n ele k tro n fo rm u la sy : l s 22s22p63s23pe3d°4s24p04d°.
4-nji perio d y n ugtinji elem enti (periodik ulgam yn 21-nji elem enti) bolan
sk an d id e (S c) n o b a td a k y e le k tro n 4p o rb ita lla rd a d al-d e , eysem , 3 d
o rb ita lla rd a yerle§yar: 1s22s22p63s23p63 d ,4s24p04d° . M unun sebabi 3d
o rb itallary n en erg iy asy 4p o rb itallary n k y d an pesdir. E lek tro n tigin 4p
o rbitallar bilen dene§dirilende 3 d orbitallarda yerle§m ek energetiki taydan
am atly. S k an d in in w e o n d an so n d a yerle§en e le m e n tle rin n o b atd ak y
e le k tro n la ry ilk i b ir-b ird e n , so n ra jtibtitle§ip yerle§ip, 3 d o rb ita lla ry
dolduryarlar. P eriodik ulgam yn 30-njy elem enti - sinkin atom ynda (Zn)
3 d o rb itallar elek tro n lard an dolyar. Z n atom ynyn elektron form ulasy:
l s 22s22p63s23p63 d I04 s24p04 d 0. 3 1-nji e le m e n t b o lan g a llid e n ba§lap

207
 elek tro n la r 4p o rb ita lla rd a yerle§ip ba§layarlar. 36-njy elem e n t b o lan
kriptonyn (K r) atom ynda 4p orbitallar elektronlardan dolyar.
P eriodik ulgam yn IV periodynyn elem entlerinin elektron form ula-
lary w e elektron gurlu§lary:

,oK Is 22s22p63.r 3pb 3d' 4 s14p" 4 d ] MCa \s 22s22pb3s23pb3d°4s 24p 04d°

T u
n u u Tl n ti u n
n n n n d n tl n n d
n p T4 p
If
'IX
2iSc \s 22s 22p 63s23pb3d'4s 24p°4cf> 22Ti l.r 2s22p 63s23/>63d 24s 24pa4d'

4 n 4 Tl
3 n n n Tl T 3 Tl Tl Tl Tl T T
2 u n Ti Tl d 2 Tl Tl Tl Tl d
1 n p 1 Tl p

23V Is 22s22p63s23pb3d*4s 24p° 4d° 24СГ ls 22s 22p 63s23pi 3ds4s'4p°4d°

4 Tl 4 T
3 Tl Tl Tl Tl T T T 3 Tl Tl Tl Tl T T T T T
2 Tl Tl Tl Tl d 2 Tl Tl Tl Tl d
1 Tl p 1 Tl p
s s

25МП 1s 22s22p 63s23p 63d 54s 24p° 4d° 26Fe ls 22s22pe3s23p63df’4s 24p04d°

4 Tl 4 Tl
3 Tl Tl Tl Tl T T T T T 3 Tl Tl Tl Tl Tl T T T T
2 Tl Tl Tl Tl d 2 Tl Tl Tl Tl d
1 Tl p 1 Tl p
s s

208
27С 0 ii'22s22ph 3s23p b3d ‘4.r 4p° 4cf 2eNi Is2 2s22p6 3s2 3p63d84s24p° 4d°

4 n 4 Tl
3 Tl Tl Tl Tl Tl Tl T T T 3 T l T l T l T l T l T l IT T T
2 Tl Tl Tl Tl d 2 Tl Tl Tl Tl d
1n p 1 Tl p
0

29C11 1s 2 2s22pb 3s -3p< 3d °4i- 4p° 4d° 3oZn Is22s22pb 3s2 3pf 3d °4s24p° 4<P

4 T 4 Tl
3 n Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl 3 Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl
2 Ti Tl Tl Tl d 2 Tl Tl Tl Tl d
1 n p 1 Tl p
s s

iiGa \s 22s22p(’3s23p(’ 3dm4s24p 4 d° 3;Ge Is22s22p63s23p< 3d'04i24p 24d'

4 u T 4 Tl T T
3 Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl 3 Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl
2 t l n Tl Tl d 2 Tl Tl Tl Tl d
1 Tl p 1 Tl p
s s

33 A S I s 2 2s2 2p b 3.v2 3 p 6 3 d'° 4s24 /r 1 Ad' 34Se I s 2 2.S'2 2 p 6 3s2 3pb 3d'° 4.v2 4p44 d"

4 Tl T T T 4 Tl Tl T T
3 Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl 3 Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl
2 Tl Tl Tl Tl d 2 Tl Tl Tl Tl d
1 Tl p 1 Tl p
s s

35ВГ 1.v2 2s22pe З .г 3pe 3dm4 s2 4pi 4 d ] збКх Is22s22p63s2Зрь 3d'° 4s24pe4cP

4 Tl Tl Tl T 4 Tl Tl Tl Tl
3 Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl 3 Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl Tl
2 Tl Tl Tl Tl d 2 Tl Tl Tl Tl d
1 Tl p 1 Tl p
s s

14. Sargyt №1250 209

 B u y erde 1, 2, 3, 4 sanlar energetiki derejeleri, 5, p w e d h arplar kigi
energetiki derejeleri anladyar.
H rom un we m isin atom larynyn elektron gurlu§yna seredelin. H rom un
atom ynda 4s orbitaldan b ir elektron 3d orb itala gegyar. $ol b ir elektronyn
gegm egi bilen ba§ sany 3 d orbitallar b ir elektrondan dolyarlar. B u yagday
elektron iigin energetiki taydan am atly bolyar. M isin atom ynda hem 4s
o rbitaldan b ir elektron 3d orbitallara gegyar. $ol elektronyn gegm egi bilen
3d o rb itallar elektronlardan dolyarlar. B u yagday elektron iigin energetiki
taydan am atly bolyar. E lektronyn §eyle gegi§ine ba§gaga “elektron bokii§”
d iy ily ar. B u h ad y san y n n etije sin d e atom e n e rg etik i taydan d u rn u k ly
y ag d ay a gegyar.
A tom yn gurlu§y baradaky dii§iinjeler him iki elem entin esasy h asiyet­
lerini onun yadrosynyn zaryadynyn kesgitleyandigini gorkezdi. Elem entin
perio d ik ulgam da yerle§en tertibi onun y adrosynyn zaryadynyn ululygyna
san tay d an gabat gelyar. E lem entlerin hatarynda atom yadrosynyn zarya­
d ynyn b ir b irlik y okarlanm agy bilen nobatdaky elektron peyda bolyar. 01
elektron atom yn da§ky energetiki derejesinde yerle§yar. A tom yn da§ky
energetiki derejesindaki elektronlar hereketjeii bolyarlar. M unun sebabini
da§ky gatlagyii elektronlaryna yadronyn tasirinin gow§akdygy bilen dii§iin-
dirm ek bolar. E lem entlerin w alentliligi da§ky gatlagyii elektron diiziim ine
baglylykda yiize gykyar. §onun iigin atom yn da§ky energetiki derejesindaki
elek tro n lara w alent elektro n la r diyilyar. P erio d lard a ato m lary n da§ky
energetiki derejelerinin elektron diiziimi (w alent elektronlarynyn sany)
gaytalanyar. M eselem , Li (..2 s1), N a (...3 s1), К (...4 s 1) ya-da B e (...2s 2),
M g ( . . . 3 s 2) y a - d a В ( . . . 2 s 22 p ') , A1 ( , . . 3 s 23 p ‘) w e §.m . § e y le
kanunalayyklyk indiki periodlarda hem beijay edilyar. B u kanunalayyklygyn
esasynda elem entlerin w e olaryn birle§m elerinin hasiyetlerinin periodik
g ay tala n m a g y yiize gykyar. § o n u n iigin ato m y n gurlu§ n a z a ry y e tin e
esaslanyp, hazirki w agtda periodik kanuna a§akdaky gornii^de kesgitlem e
berildi:
H im iki elem entlerin w e olaryn em ele getiryan sada hem -de gylsyrym -
ly m addalarynyn hasiye3tleri atom yadrolarynyn zaryadlarynyn ululygyna
b ag ly ly k d a periodik iiytgeyar.
P eriodik kanun agylanda periodiklik b ilen bagly kabir soraglar yiize
gykypdy. O lara A r w e K, Co w e N i, Те w e I elem e n tlerin yerle§yan
y erinde elem entlerin otnositel atom m assalarynyn artyan tertibinin bozul-

210
m agyny we §.m. m ysal getirm ek bolar. A tom yn gurlu§y baradaky nazaryyet
periodik kanunyn dogrudygyny tassyklady w e ytize gykan §ol soraglara
dti§tinmage m tim kingilik berdi.
Periodikligin ytize gykm agynyn atom laryn w alent gatlaklarynyn gurlu-
§ynyn gaytalanm agy bilen baglany§yklydygyna biz eyyam seretdik.
K alinin atom ynyn yadrosynyn zaryady argonynkydan bir birlik uludyr.
§ o nun tigin otnositel atom m assasy kigi bolsa-da, kaliy argondan sonda
yerle§m elidir. Co w e N i, Те w e I elem entlerinde hem §eyle yagday ytize
gykyar.
P eriodik kanunyn agylan dow riinde atom yn gurlu§y barada m aglum at
yokdy. D. I. M endeleyew him iki elem entleri hatar boyunga yerle§dirm ek
tigin olaryn otnositel atom m assalaryna esaslandy. K abir yagdaylar hasaba
alynm asa, onda him iki elem entlerin atom yadrolarynyn zaryadynyn ulalm a-
gy bilen otnositel atom m assalary hem artyar. Bu yagday D. I. M endeleyewe
p eriodik kanuny agm aga m tim kingilik berdi.
Soraglar we уити§1ёг
1. Ilkinji dort energetiki derejedaki kigi energetiki derejelerin energiyalarynyn
arty§ tertibini gorkezin.
2. IV periodyn elementlerinin atomlarynyn elektron gurlu§ynyn nahili ayratynlygy
bar?
3. Cr-un atomynyn elektron gurlu§yny dii§undirin.
4. Cu-in atomynyn elektron gurlu§yny du§tindirin.
5. Haysy elementin atomynda 3 d orbitallarda elektronlar yerle§ip ba?layarlar?
6. Haysy elementin atomynda d orbitallar elektronlardan dolyar?
7. Atomyn gurlu§y nazaryyetinin nukday nazaryndan periodik kanuna nahili kes-
gitleme berildi?

211
 B eyik S a p arm yrat T U R K M E N B A §Y :

.. .tebigat sana indi jisim e ow riilm eli

bary-yogy m addany berendir.
M ukaddes R uhnam adan

VIII BAP

HIMIKI ВA G L A N Y $YKLAR. M ADDALARYN

G U R LU§Y

§53. Himiki elementlerin atomlarynyn

elektrootrisatellikleri

• A to m y n gurlu§y b arad ak y o w ren en du § iin jelerin ize lay y k ly k d a,

elem entler m etallara w e m etal dallere degi?li bolup, him iki tasirle§m ede
olaryn atom lary elektronlary berm ek ya-da dztine birikdirm ek hasiyetine
eyedir. Y agny atom y ansatlyk bilen elektrony beryan elem entler, m etal
hasiyetini has giiygli yiize gykaryan elem entlerdir. Tersine, atom y elektron­
lary oztine gekmiige ukyply elem entler bolsa, metal dal hasiyetini giiygli
yiize gykaryan elem entlerdir.
JD. I. M endeleyew in periodik ulgam ynda periodlarda gepden saga
m etal dal hasiyet giiyglenyar. Y agny periodyn ba§yndaky elem entlerin
atomlary, ozlerinin walent elektronlaryny ansatlyk bilen berip, metal hasiyeti
giiygli yiize gykaryarlar.fPeriodyn orta gagindaki elem entlerin atom lary
ozlerinin w alent elektronlaryny kynlyk bilen berip, olaryn oksidleri we
g id ro k sid leri am foter hasiyeti yiize gykaryarlar. P eriodyn ahyryndaky
elem entlerin atom lary bolsa, elektronlary giiygli birle§dirip (oziine gekip),
m etal dal hasiyeti giiygli yiize gykaryarlar. H im iki elem entlerin atom larynyn
elek tro n lary berm ek ya-da birle§dirm ek hasiyeti elektrootrisatellik diyen
dii§iinje bilen anladylyar. $eylelikde, ol ya-da beyleki birle§m ede berlen

212
elem entin atom ynyn beyleki elem entlerin atom laryndan elektronlary oztine
cekip (birlesdirip) bilijilik hiisiyetine elektrootrisatellik diyilyar. .
ц !P eriodik ulgam da litinin elektrootrisatelligi §ertleyin bire den diylip
kabul edilendir. Beyleki elem entlerinki §ona gora hasaplanylyar we otnositel
elek tro o trisa te llik d iylip atlandyrylyar.] E lem en tlerin o tn o sitel elek tro ­
otrisatelligi 12-nji jed w eld e gorkezilendir.
E lem entlerin elektrootrisatelliginin san bahasyny bilip, olaryn m etal-
lara y a-da m etal dallere degi§lidigini kesgitlem ek bolar. Y agny m etallar
iigin elektrootrisatellik dtizgtin bol§y yaly, ikiden kigidir. M etal daller iigin
bolsa ikiden uludyr.
gj P eriodik u lg am daky elem entlerin yerle§i§i boyunga kesgitlenilende,
perio d lard a gepden saga elektrootrisatellik artyar. Ba§ toparlarda bolsa,
yokardan a§ak peselyar. D iym ek, perio d ik ulgam boyunga islendik iki
sany elem entin, haysysynyn elektrootrisatelliginin uludygyny aytm ak bolar'

K a b ir h im ik i e lem en tlerin o tn o sitel ele k tr o o tr isa te llig i

1 2 -n ji je d w e l

ARTYAR

Peri- Hatar- Toparlar

odlar lar VII vn i P
I II III IV V VI
E
1 1 H S
2,1 E
2 2 Li Be В С N 0 F L
1,0 1,5 4,0 Y
2,0 2,5 3,0 3,5
A
3 3 Na Mg A1 Si p S a R
0,9 1,2 1,6 1,8 2,2 2,6 3,0
4 4 К Ca Cr Br Fe
0,8 1,0 1,7 2,8 1,8
5 Zn
1,6
5 6 Pb Sr I
0,8 0,9 2,5
7 Cs Ba
0,7 0,8
 Soraglar
1. Metal we metal dal elementler barada nameler bilyarsiniz?
2. D.I. Mendeleyewm periodik ulgamynda elementlerin metal we metal dal hasiyet-
leri nahili iiytgeyar?
3. Elektrootrisatellik diyip nama aydylyar?
4. Haysy elementin otnositel elektrootrisatelligi bire den?
5. Elementlerin elektrootrisatelligi olaryn metal we metal dal hasiyetine nahili bagly?
6. Elementlerin elektrootrisatelligi periodik ulgamda nahili iiytgeyar?

§ 5 4 . K o w a le n t b a g la n y $ y g y w e o n u n e m e le
geli§ y o lla r y

Sada we gyl§yrymly maddalar, olaryn fiziki w e him iki hasiyetleri bara-

daky gegilenleri yatlap, berlen m adda bilen onun hasiyetlerinin arasyndaky
arabaglany§ygy tapm aga synany§alyn. O nun iigin m addalaryn gurlu§y
baradaky dii$imja seretm ek zerurdyr. M addalaryn gurlu§yny ow renm ek
iigin bolsa, olary diizyan elem entlerin atom larynyn arasyndaky him iki
baglany§yklaiyn em ele gel§ine dii§unmek gerek. H im iki baglany§yklary
ow renm age giri§m ezden oninga atom yn gurlu§y w e elem entlerin elek tro ­
otrisatelligi baradaky dti§iinjeleri yatlan.
H im iki baglany§ygyn gornu§lerinin b iri, baglany§yga gatna§yan
elem entlerin atom larynyn elektron jubiitlerinin em ele getiryan baglany§ygy,
yagny kow alent baglany§ykdyr. §eylelikde, um um y elektron jubiitlerinin
em ele gelm egi netijesinde yiize gykyan him iki baglany§yga kow alent
baglany§yk diyilyar.
M ysal iigin, w odorodyn atom laryndan onun m olekulasynyn em ele
gel§i:
H • + • H -> H : H
K ow alent baglany?ygyn, esasan, iki gornii§ini tapaw utlandyrm ak
bolar:
1. E lektrootrisatelligi den bolan elem entlerin atom larynyn arasynda
em ele gelen baglany§yk.
2. Elektrootrisatellikleri diirli, yone uly tapaw ut etm eyan elem entlerin
atom larynyn arasynda em ele gelen baglany§yk.
Elem entlerin elektrootrisatelligi ozara baglany§yan atom laryn arasyn­
daky elektronlaryn yerle§i§ine tasir edyar. Haganda elektrootrisatelligi den
elem entlerin arasynda baglany§yk em ele gelende um um y jtibiit elektronlar
iki atom tarapyndan hem den dartylyp, den aralykda yerle§er. W odorodyn
m olekulasynyn em ele gel§inin m ysalynda ony gorm ek bolar. Elektrootrisa-
tellik le ri diirli, yo ne uly tap aw u t etm ey an e le m e n tle rin ato m lary n y n
arasynda baglany§yk em ele gelende, baglany§ygy em ele getiren jtibiit
elek tro n lar elek tro o trisatelligi uly elem ente tarap dartylyar. M ysal iigin,
h lorw odorodyii em ele gel§inde ona dii§unm ek bolar:

H • + -Q
••
: —> H- * : •Q• :

Iki y ag d ay d a-da jubiitle§en e lek tro n la r elem en tlerin atom larynyn

ikisine-de degi§li bolup, birinji yagdayda iki elem entin aralygynda den
derejede, ikinji yagdayda bolsa, elektrootrisatelligi uly bolan elem ente yakyn
yerle§endir. _
$ e y le lik d e , k o w a le n t b ag lan y § y g y o n a g atn a§ y a n e le m e n tle rin
elek tro o trisatellig in e baglylykda iki hili bolyandyr. O lar barada sonrak
gurriin ederis.
K ow alent baglany§ygyn esasy h asivetnam alary: ugry, uzynlygy,
p olyarlylygy. K ow alent baglany§yk, esasan, baglany§ygyn gini§likdaki
ugry, baglany§ygyn uzynlygy w e polyarlylygy bilen hasiyetlendirilyar.
A to m y n g u rlu § y b a ra d a y a tla p , o n d a k y e le k tro n la ry n g in i§ lik d a k i
hereketlerinin (s , p , d - elektronlar) iiytge§ik gom ii$lerinin (ugurlarynyn)
b a rd y g y n y b ily a rs in iz . Jiibtit b a g la n y § y g a ba§gaga, o n a g atn a§ y a n
elem entlerin atom larynyn w alent elektronlarynyn bulutlarynyn (gini§likdaki
gom u§inin) ortulm egi hokm iinde dii§unmek bolar. O rttilm ek belli b ir ugur
boyunga bolup, ona kow alent baglany§ygyn ugry diyilyar.
Jiibiitle§en elektronlaryn nokat bilen bellenilm egi §ertli bolup, her bir
nokat (elektron) kesgitli gornii§li elektron buludyny anladyar. Elektron
oyjagazlardaky gar§ylykly ugrukdyrylan elektronlaryn bulutlary ortiilip,
b ag lan y § y k em ele g etiry a rler. E le k tro n la ry n ju b u tle § m e g in i S -S (H 2),
S-P(H C l), P -P (C l2)-elektron bulutlarynyn ortiilm egi gom ti§inde anlatm ak
bo lar ( 6 1-nji surat).
Eger-de him iki baglany§yk p-elektronlaryn bim agesinin jiibiitle§m egi
b ile n e m ele g e ly a n b o ls a , (m y sal iigin, a z o t (N 2) m o le k u la ), on d a
atom lardaky p -elek tronlaryn bulutlarynyn ozara yerle§i§ine gora, ondaky
b a g la n y § y g y n d in e b iri < 7 -b ag lan y § y k d y r. E l e k t r o n b u l u t l a r y
i b ir e § d ir y a n g o n i c y z y g y n u g ry b o y u n g a o r tiilv a n
la e m e le g elen k o w a le n t b a g la n y s y g a <7-baglany$yk
215
 н С1 С1 С1
О
61-nji surat. Elektron bulutlarynyn ortiilmegi netijesinde jiibtit
baglanysyklaryn emele gelmegi
diyilyar. B eyleki p-elektron bulutlar goni gyzyk boyunga iki taraplayyn
ortiilyarler (62-nji surat). Elektron bulutlaryn m erkezlerini birle§diryan goni
gyzyga perpendikulyar tekizlik boyunga ortiilm egi netijesinde em ele gelen
k o w alen t baglany§yga 7l-baglany§yk diyilyar. s-e le k tro n b u lu tla ry dine
O-, ^ -e le k tro n b u lu tla ry b o lsa <7- w e 7T-baglany§yklary em ele getirip
bilerler. A zodyn m olekulasyndaky baglany§yklaryn biri-(7, ikisi 7t-baglany-
§yklardyr.

62-nji surat. K-baglanytjygyn emele gelmegi

216
 K o w alen t baglany§ygy h asiy etlen d iry an u lu ly k lary n yene-de biri
baglany§ygyn uzynlygydyr. Him iki baglany§ygy em ele getiren atom laryn
yadrolarynyn arasyndaky uzaklyga baglany§ygyn uzynlygy diyilyar.
Suwun (H 2O) m olekulasynda kislorod bilen w odorodyn ara uzaklygy-
0
-baglany§ygyn uzy n ly g y 0,96 A (angstrem ) den.
K ow alent baglany§yk elektrootrisatellikleri diirli bolan elem entlerin
atom larynyn arasynda em ele gelende jiibiitle§en elektronlaryn elem entlerin
elektrootrisatelligi ulusyna tarap suy§yandigini bilyarif.|$eylelikde, baglany-
sygyn elektron bulutlarynyn stiy§megine polyarlylyk|diyilyar.(-Polyarlylyk
him iki baglany§yga gatna§yan elem entlerin elektrootrisatelliklerinin aratapa-
w udy nage uly boldugyga ^onga-da yokarydyr. Elektrootrisatelligi den bolan
atom laryn arasyndaky baglany§ykda polyarlylyk nola dendir. Diym ek, bular
yaly m olekulalar p o ly ar daldir. O trisatel we polozitel m erkezleri gabat
gelm eyan m olekulalar bolsa polyar m olekulalardyr. Elektrootrisatelligi uly
bolan elem ent tarapda otrisatel zaryad, elektrootrisatelligi pes bolan elem ent
tarapda bolsa polozitel zaryad toplanyar. Sonun iigin hem polyar m olekula-
lara d ipollar hem d iyilyar (63-nji surat).
P olyar dal w e p o ly ar kow alent baglany^yklar. P olyar w e polyar dal
m o le k u la la rd a k y b ag lan y § y k lara p o ly a r dal h em -d e p o ly a r k o w a le n t
baglany§yklar diyilyar. O lar baglany$ygyn em ele geli§ yollaryna layyklykda
yiize gykyar. Y agny elektrootrisatelligi den bolan elem entlerin atom larynyn
elektron bulutlarynyn orttilm egi netijesinde polyar dal kow alent baglany§yk
em ele gelyar. M ysal iigin, H 2, С Ь, F 2, O 2 w e §.m.

217
 Tersine, elektrootrisatelligi diirli, yone uly tapaw utly dal bolan elem ent­
lerin atom larynyn elektron bulutlarynyn ortiilm egi netijesinde p o ly ar jiibiit
baglany§ygy em ele gelyar. M ysal iigin, H C 1 , H2O, NH3 we beyl.
E lek tro otrisatelligi den bolan atom laryn arasynda um um y elektron
jtib titin in em ele gelm eginin hasabyna y iize gykyan him iki baglany§yga
po ly ar dal k o w alent baglany§yk diyilyar.
E lek tro otrisatelligi boyunga b iri-birinden tapaw utlanyan atom laryn
arasynda em ele gelyan him iki baglany§yga po ly ar kow alent baglany§yk
diyilyar.
Jtibtitle§en elek tro n lary n b ir elem ente tarap siiy§m egi n etijesin d e
m o lek u lad a b olekleyin zaryad yiize gykyar. Y agny elektronlaryn siiy§en
tarapy bo lek leyin otrisatel, beyleki tarapy bo lsa polozitel zaryadlanyar.

H • + • C l : —> H - * : C l: ya-da H 5 + C ls ~,
•• ••

bu yerde S + we 8~ (delta diyip okalyar) - hakyky bahasy birden kigi

bolan bo lek leyin zaryadlar.
A to m lardaky tak elektronlaryn jtibtitle§m egi bilen kow alent bagla-
ny§ygyii em ele gel§ini ow rendik. K ow alent baglany§yk ba§ga usul bilen
h em em ele g elip biler. A m m iag y n h lo rw o d o ro d b ilen o z a ra ta sirin e
seredelin. T asirle§m anin denlem esi:
N H 3, + HC1 -> NH 4 Cl
A z o d y n w a le n t g a tla g y n d a ba§ sa n y e le k tro n bar. A m m ia g y n
m olekulasy em ele gelende azodyn atom ynda bir jiibiit elektron baglany§yga
gatna§m an galyar:

+7N Is2 2 s2 2p3 n u T T T

Is 2s 2p
H H
I
H :N : y a-d a H— N :
I
H H

W o d o ro d y n a to m y n d a y e k e -ta k e le k tro n y n b e rilm e g i (b e rle n

yag d ay d a h lora tarap suy§m egi) bilen bo§ Is orbitaly bolan H +-ion em ele
g ely ar. A m m iag y n m o le k u la sy n d a k y a z o d y n a to m y n y n b ag lan y § y g a
218
gatna§m adyk jiib tit elektronyny berm age, bo§ Is orbitaly bolan IT -io n y n
ony k abul etm age m iim kingiligi bar. E lektron jiibiitini berm age ukyply
bolejik donor, kabul etm age ukyply b o lejik a kseptor diylip atlandyrylyar.
N etijed e, d o n o r-ak septor usuly bilen kow alent baglany§yk em ele gelyar:
H H

H— N — H
' akseptor
H H
donor ammoniy юпу
A m m oniy ionynda diirli u sullar bilen em ele gelen N — H baglany§yk-
lar h asiyetleri boyunga m enze§, y ag n y b iri-b irin d en tapaw utlanm ayarlar.
Ion baglany§yk. E le k tro o trisa te llik le ri has giiygli tap aw u tla n y an
elem entlerin ato m lary ozara tasirle§ende ba§ga gornii§li baglany§yk em ele
gelyar. Sebabi bu yagdayda baglany§yga gatna§yan elektronlaryn elek tro ­
otrisatelligi pes atom dan elektrootrisatelligi yokary atom a tarap doly siiy§-
m egi bolup gegyar. Oziinin w alent elektronlaryny doly diyen yaly beryan
atom polozitel zaryadly iona, §ol elektronlary birikdiryan atom bolsa otrisatel
zaryadly iona owriilyar. D iym ek, ionlar elektronlaryny berip ya-da kabul
edip, atom laryn ow riilyan zaryadly bolejikleridir.
Fizika dersinden belli bol§y yaly, gar§ylykly zaryadly bolejikler ozara
darty§yarlar. O nda w alent elektronlarynyn berilm egi w e kabul edilm egi
netijesin d e em ele g elyan gar§ylykly zaryadly bolejikler, yagny polozitel
w e o trisatel io n lar hem ozara darty§yp, ion gom ii^li him iki baglany§ygy
em ele getirerler. § ey lelik d e, elektrostatik darty§ giiyjiinin tasirinin n etije­
sinde gar§ylykly zaryadlanan ionlaryn arasyndaky em ele gelyan him iki
baglanysyga ion baglany§yk diyilyar. Ion baglany§ygyii n etijesinde em ele
g ely an b irle§ m elere ion birle$m eler diyilyar. Ion baglany§ygy adatga,
m etallar bilen galogenlerin, m etallar bilen kislorodyn arasynda, §eyle hem
kislorody saklayan duzlarda bolup biler. M etallar bilen galogenlerin (NaCl)
arasy n d a io n lary n em ele gel§inin m y saly n a seredelin. N a trin in da§ky
elektron gatlag y n d a b ir elektron, hlorunkyda bolsa yedi elektron bolup,
ozara tasirle§ m ed e elek tro o trisa te llig i y o k ary bo lan h lo r atom y n atriy
atom ynyn da§yndaky b ir elektrony ozune dartyar:

1l e? - ->» 7 5ё ••
N a - + -C l: -> N a + : Cl

219
 N etijede, ozara darty§yp him iki baglany§ygy em ele getiryan gar§y-
lykly zaryadly ionlar em ele gelyar.
W odorod we metal baglany§yklar. W odorod elektrootrisatelligi yokary
atom bilen ozara baglany§yp m olekulany em ele getirm ekden ba§ga-da,
beyleki m olekulanyn §ol atom y bilen baglany§m aga hem ukyplydyr. M ysal
iigin, suw un m olekulasynda w odorod bilen kislorodyn (H -O ) arasyndaky
k o w alen t baglany§ykda, elek tro n ju b iitlerin in k islo ro d atom yna tarap
siiy§megi netijesinde olar bolekleyin zaryadlanyarlar. Yagny w odorod S +-
- p olozitel, kislorod S ~ - otrisatel zaryadlydyr. N etijede, <5+- polozitel
zaryadlanan w odorod atom y bilen 5~ - otrisatel zaryadlanan kislorodyn
beyleki m olekuladaky atom ynyn arasynda ozara darty?m a yiize gykyp, ol
a§akdaky yaly anladylyar.

8+ 8— 8+ 8— 8+ 8—
— H - 0- - - H - O -H - o —
I I I
H H H
W odorod baglany§ygy kow alent baglanysykdan gow§akdyr. Sebabi
w odorod baglany§ygy m olekulalaryn arasyndaky baglany§ykdyr. K ow alent
baglanysygy bolsa m olekulanyn igindaki atom laryn arasyndaky baglany-
§ykdyr. Elektrootrisatelligi yokary bolan atom lar (kislorod, hlor, ftor, kukurt)
bilen w o d o rodyn em ele getiry an m o lek u lalary n y n arasynda, kopleng,
w odorod baglany§ygy em ele gelyar. /
Suw un m olekulalarynyn arasynda w odorod baglany§ygy yiize gykyar,
ol kop nokat bilen belgilenendir.
B ir m o le k u la n y n w o d o ro d a to m y b ile n b a § g a m o le k u la n y n
e le k tro o tris a te llig i y o k a ry e ie m e n tin in (O . N, F) ? to m y n y n a ra s y n d a
yiize g y k y an bag lan y $ y g a w o d o ro d b ag lan y $ y k diyilyar.
W odorodyn ayratyn him iki baglany§ygy em ele getirm eginin sebabini
§eyle dii§iindirm ek bolar. W odorodyn atom ynyn radiusy oran kigi w e onun
yeke-tak elektrony bar. $ol elektronyn siiy§megi y a-d a berilm egi bilen
giiygli polozitel zaryadlanan ion em ele gelyar. Em ele gelen ion m addalaryn
m o lekulalaryndaky elektrootrisatel elem ente ta sir edyar.
W odorod baglany§ygyn yiize gykm agy bilen kop sanly m olekulalar
baglany§yarlar. $onun iigin suw un form ulasyny (H 20 ) n gom ii§de anlatm ak
has takyk bolar. Em m a ol yonekeyle§dirilip, dine bir m olekula, yagny
H ,0 g6m ii§inde anladylyar.
220
 M etallary n atom lary him iki tasirle§m elerde da§ky g atlag y n d ak y
elektronlary yenillik bilen beryarler. A tom lardan ayrylan elektronlar em ele
gelen polozitel zaryadly metal ionlarynyn arasynda erkin hereket edyarler.
Bu bolejiklerin arasynda metal baglany§ygy yiize gykyar. E lektronlar bir

zaryadly ionlary baglany§dyryarlar.

M etaly n k ris ta l gozeneginde p olozitel z a ry a d la n a n io n la r bilen
e le k tro n la ry n a ra s y n d a yiize gykyan bag!any$yga m etal bag lan y $ y k
diyilyar.
M etallara m ahsus fiziki h asiy etler (e le k trik , y y ly ly k g eg irijilik ,
so z u lm a g a u k y p ly ly k w e §.m.) m etal b ag lan y § y g y n e m ele gelm eg i
netijesinde yiize gykyar.

Soraglar w e yum u§lar

1. Kowalent baglany§yk diyip nahili baglanysyga aydylyar?
2. Kowalent baglany$ygynyn emele geli§ yollaryny du?imdirin.
3. Kowalent baglanysyk emele geli§ yollaryna layyklykda. nahili atlandyrylyar?
4. a- we к- baglany§yk diyip nahili baglany§yklara aydylyar?
5. Baglany^ygyn uzynlygy diyip nama du§unyarsiniz?
6. Polyarlylyk name?
7. Polyar we polyar dal molekulalara mysallar getirin.
8. Nahili bolejiklere ionlar diyilyar?
9. Ion baglany§yk diyip nahili baglany§yga dii?tinyarsiniz?
10. Ion baglany§ygy bolan maddalara mysallar getirin.
11. Wodorod baglanysyk diyip nahili baglany§yga aydylyar we onun beyleki
baglany§yklardan tapawudy name?
12. Metal baglany?yk diyip nahili baglany$yga aydylyar?

§55. Kristal gozenekler we olaryn gornu§lcri

M olekulyar gurlu§ly m addalar gegilende m olekulyar dal gurlu§ly m ad­

dalaryn hem bardygy yatlanylypdy. $ol m addalaryn gurlu?yna seredelin.
Eger-de m in erallar ya-da kop sanly beyleki gaty m addalar ow radylsa,
kesgitli gom ii§daki ow nujak bolejikler alynyar. O lar yaly m addalara kristal
m addalar diyilyar./ л
гл ^ K abir gaty m addalar (m ysal iigin, ayna) ow radylanda kesgitli gornii§i
b o lm ad y k o w u n ty k lar alynyar. O lar y aly m ad d alara a m o r f m ad d alar
diyilyar. ^
221
 64-nji surat. Grafitin kristallarynda uglerod atomlarynyn уег1ещ1
G aty m addalaryn b u lar yaly hasiyetleri olaryn gurlu§yna baglydyr.
Y agny kristal m addalardaky atom lar diirli gatlarda bolup, olar bir tekizlik-
de yakyn, beyleki tekizlikde bolsa da§ aralykda yerle§endirler. M ysal iigin,
g rafitin gurlu§y 64-nji suratda gorkezilendir.
K ristal m addalarda ionlar, atom lar ya-da m olekulalar kesgitli aralykda,
b erk tertipde yerle§endirler. B olejiklerin k ristallard a §olar yaly yzygider
yerle§m egi gozenegi yada salyar. §onun iigin hem olara kristal gozenekler
diyilyar.
K r is ta l g o z e n e k le r in b irn a g e
^ | g o rn ti§ le ri b o lu p , o la r g o z e n e g in
I | / | d iiw iin le r in d e hay sy b o l e ji g in
$ j yerle§endigine baglydyr. Y agny olar
io n , a to m w e m o le k u ly a r k r i s t a l
g o z e n e k le rd ir. K rista l m a d d a la rd a n
ta p a w u tly ly k d a a m o rf m a d d a la rd a
bolejiklerin yzygider yerle§i§ine gozeg-
gilik edip bolm ayar.
ИI Ion kristal gozenekler ion birle§-
m e le r iigin h a s iy e tlid ir. G o z e n e g in
diiw iinlerinde gar§ylykly zaryadlanan
65-nji surat. Nahar duzunyn ionlar boluP ’ ойа nahar duzunyn kristal
kristal gurlusy g o z e n e g in i m y s a l g e tir m e k b o la r
Ф - Na+ iony (65-nji surat). Gornii§i yaly, gozenegin
| - Cl iony diiw iinlerinde natriy w e hlorid ionlary
222
 66-njy surat. Almazyn kristallarynda uglerod atomlarynyn уег1ещ1

yerle§endir. Bu io nlar b iri-birinden den da§lykda yerle§ip, kub gom ti§li

kristallary em ele getiryarler. §eylelikde, nahar duzunda natriy hloridinin
ayratyn m olekulasy ytize gykm ayar, kristalyn ozi apet m olekula hokm iinde
kabul edilyar. B eyleki duzlaryn hem koptisi §uiia m e n z e § d ir./;y
A /A to m kristal gozenekler dtiw tinlerinde ozara kow alent baglany§ykly
ayratyn atom lar yerle§en kristal gozeneklerdir. Ozi hem atom lar gini§likde
diirli yagdayda yerle§ip, diirli gomti§daki kristallary em ele getirip bilyarler. j /
M ysal tigin, alm azda (66-njy surat) hem -de grafitde (64-nji surata seret)
g o zenegin dtiw tinlerinde uglerod atom y bolup, diirli gornti§de yerle§eni
tigin, alm azyn k ristaly oktaedr, grafitinki b o lsa prizm a gom ti§indedir.
M olekulyar kristal gozenekler dtiw tinlerinde p o ly ar w e polyar dal
m o le k u la la r y erle§ en k rista l g o z e n e k le rd ir. M y sal tigin, te m p e ra tu ra
-2 1 9 °S -d an pes y agdayda kislorodyn kristal gozeneklerinin dtiw tinlerinde
k islo ro d y n (O 2) p o ly a r dal m o lek u lasy yerle§yar. T em p eratu ra -1 4 4 °S -
-dan p es b o lan d a, g aty h lo rw o d o ro d y n (HC1) k rista l g o ze n e k le rin in
dtiw tinlerinde p o ly ar m olekula yerle§yar. M olekulalar hem atom lar yaly,
gini§likde diirli gom ti§de yerle§ip, diirli gornti§li k ristallary em ele getirip
bilerler.
M addanyn w e onun hasiyetlerinin arasyndaky arabaglany§ygy, berlen
m addanyn gurlu§ynyn tisti bilen kesgitlem egin m tim kindigini bellapdik.
H akykatda hem , §eyle kanunalayyklyk bar. Y agny m addalaryn gurlu§y
belli bolsa, onda olaryn hasiyetini oiitinden kesgitlem ek bolar. E ger-de
m addalaryn hasiyeti belli bolsa, onda olaryn gurlu§yny kesgitlem ek bolar.
M ysal tigin, N aC l-yn w e H C l-yn kristal gozeneklerini yatlalyn. N atriy
223
hloridinin kristal gozeneklerinde natriy (N a+) w e hlor (CL) ionlary yerle§en.
O laryn arasynda elektrostatik gartylm a guyji tasir edyar. N ahar duzuny
eretm ek iigin §ol uly giiyji yenip gegm eli. O nda nahar duzunyn erem e
tem p eratu rasy yokary bolm alydyr. H lorw odorodyn kristallarynda bolsa
H C l-yn p o ly ar m olekulasy yerle§ip, olaryn arasyndaky darty§m a guyji
ionlarynkydan kigidir. $onun iigin hem onun erem e tem peraturasy nahar
duzunynkydan has pesdir.

Soraglar w e yum u§lar

1. Nahili maddalara kristal maddalar diyilyar?
2. Amorf maddalar diyip nahili maddalara du§iinyarsiniz?
3. Kristal gozenekler diyip nama du§unyarsiniz?
4. Ion kristal gozenekler name?
5. Atom kristal gozenekler name?
6. Molekulyar kristal gozenekler name?
7. Ion, atom we molekulyar kristal gozeneklere mysallar getirin.
8. Maddalaryn gurlu§y bilen olaryn hasiyetinm arasynda nahili arabaglany§yk
bar?
9. Maddalaryn gurlu§y bilen olaryn hasiyetinin arasyndaky arabaglany§ygy
mysallaryn usti bilen dti§undirin.

§56. Okislenme derejesi

H im iki birle§m elerde atom lar elektrootrisatelligine gora w alent elek-

tro n lary siiy§tirip, dartyp ya-da den aralykda saklap bilyandigini him iki
baglany§yklar bilen tany§ bolanynyzda owrendiniz. M olekuladaky atom lary
aydylanlar boyunga hasiyetlendirm ek iigin atom yn okislenm e derejesi diyen
§ertli dii^iinje girizilyar. Y agny m olekulada bcrlcn elem entin atom yndan
ya-da berlen elem entin atom yna tarap stiy§en elektronlaryn sanyna ele­
m entin okislenm e derejesi diyilyar.
A tom yn okislenm e derejesi polozitel, otrisatel baha hem -de n ola den
bolup biler. B erlen elem entin atom yndan elek tro n lar da§la§sa, onda ol
polozitel bahany alar. B erlen elem entin atom yna tarap elektronlar gekilyan
bolsa, onda ol otrisatel bahany alar. Bu yagdaylarda okislenm e derejesinin
san bahasy da§la§an ya-da gekilyan elektronlaryn sany bilen kesgitlenilyar.
M ysal tigin, HC1 - hlorw odorodyn m olekulasynda w odorodyn atom ynyn
b ir w a le n t elek tro n y h lo ra tarap gekilip, w o d o ro d +1, h lo r b o lsa -1
okislenm e derejelidirler. Suw da bolsa H 2O, w odorod +1 okislenm e dereja,

224
k islorod - 2 okislenm e dereja eyedir. B erlen eiem entin okislenm e derejesi
diirli m ad d alard a uytge§ik bolup biler. M ysal iigin, suw da kislorod - 2
+i -l -i +i

okislenm e derejeli bolsa, w odorodyn peroksidinde (H2O2): H - О - О - H

onun okislenm e derejesi -1 - e dendir.
Sada m addalaryn m olekulalarynda (H 2, O 2, С Ь, N 2 w e beyl.), §eyle
hem elem entlerin atom larynda (Na, Fe, N we beyl.) okislenm e dereje nola
dendir. B u yag d ay lard a okislenm e derejesinin nola dendigi elektronlaryn
stiy§m eyanligi bilen du§undirilyar. O nun hem sebabi atom laryn elektro-
otrisatellikleri dendir.
Birle§m elerde okislenm e derejelerinin bahalarynyn jem i nola dendir.
B erlen birle§m ede haysydyr bir eiem entin okislenm e derejesi nabelli bolup,
beylekiler belli bolsa, onda bu duzgiine layyklykda §ol eiem entin okislenm e
dereje,sini h asaplam ak bolar. M ysal iigin, kiikiirt kislotasynda ( H j1S 0 42)
w o dorod +1, k islorod bolsa - 2 okislenm e derejeli bolup, klikiirdin okis-
lenm e derejesini kesgitlem eli. M olekuladaky elem entlerin atom larynyn
okislenm e derejelerinin jem in in nola dendiginden alarys:

(+1) • 2 + x + (-2 ) *4 = 0 ya-da 2 + x - 8 = 0

2 + x = +8 ya-da * = + 8 - 2 = 6; x = +6.

§eylelikde, kiikiirt kislotasynda ktikurdin okislenm e derejesi +6-a den.

O k islen m e derejesini elem entlerin w alen tlilig i bilen dene§dirm ek
W alentlilik w e him iki baglanysyk baradaky dii§iinjeleri yatlap, berlen
eiem en tin b ag lany§yga gatna§yan w alen t elektronlarynyn sanynyn §ol
eiem entin w alentliligine layyk gelyandigini gorm ek bolar. O nda eiem entin
w alentliligi onun erkin atom ynyn um um y elektron jiibiitini em ele getirm ek
iigin g atn a§ d y ry an ju b u tle § m e d ik e le k tro n la ry n y n san y n a dendir. B u
y ag dayda em ele gelyan baglany§ygyn polyarlylygy hasaba alynm ayar.
§ onun iigin hem w alentliligin alam aty yokdur. W alentlilik baglany§ygyn
sanyny kesgitleyar, ol otrisatel ya-da nol san bolup bilmeyar. A ydylanlardan
ugur alyp, okislenm e dereje bilen elem entlerin w alentliligini dene§dirip
goreliii. 01 ululyklar kop yagdaylarda san taydan gabat gelyan hem bolsalar,
hem i§e beyle daldir. M ysal iigin, kislorodyn sada m addasynda (O 2), suw da
H 2O we w odorodyn peroksidinde (H 2O 2) kislorodyn okislenm e derejesini
w e w alentliligini dene§direlin. B u m addalaryn tigiisinde-de kislorod iki
№ Cb
15. Sargyt № 1250 225
 walentlidir. Okislenm e derejeleri bolsa hersinde bir hilidir. Yagny kislorodyn
sada m addasynda (O 2) nola, suw da (H 20 ) - 2 - a , w odorodyn peroksidinde
(H 2O 2) bolsa - 1 - e dendir.
§eylelikde, okislenm e dereje §ertli kabul edilen ululykdygyna garam az-
dan, kop soraglary gozm ekde am atly bolup, him iyada w alentlilik dii§iinjesi
yaly ginden ulanylyar.

§ 5 7 . O k is le n m e -g a y ta r y lm a ta s ir le $ m e le r i

O k islenm e-gaytarylm a tasirle§m e barada kislorodyn we w odorodyn

him iki hasiyetleri ow renilende tany§ bolupdynyz. Y agny

С + O 2 —■» C O 2 ya-da 2H 2 + O 2 —» 2H 20

ta sirle ? m e le rd e , m ad d ala ry n o k isle n y a n d ig in i g o ru p d in iz . O k islen m e-

-g aytarylm a tasirle§m eleri baradaky ow renenlerinizi elektrootrisatellik,
o k isle n m e d e re je d ti§iinjeleri b ile n b ay la ^ d y ra ly n . Y o k a rk y m y sa la
yiizlenelin:
0 0 +1-2
2 H 2+ 0 2 —> 2 H 2 О

Tasirle§m eden on w odorodyn hem -de kislorodyn okislenm e derejeleri

n o la d en b o lu p , tasirle§ m ed e n son, d e g i§ lilik d e + l - e w e - 2 - a den.
T asirle§m ede elem entlerin okislenm e derejesinin iiytgeyandigi ba§ga-da
kop m ysallardan bellidir. M eselem :
0 + 2 0 + 2
Fe + C u C l2 —> Cu + F e C l2

0 0 +2 - 2
I Fe + S —> Fe S

§eylelikde, elem entlerin okislenm e derejelerinin iiytgemegi bilen bolup

gegyan tasirle§m elere okislenm e-gaytarylm a tasirle^m eleri diyilyar.
E lem entlerin okislenm e derejesinin iiytgem egi, olaryn elektrootri-
satelliklerine layyklykda, elektronlary berm egi ya-da kabul etm egi bilen
dii§iindirilyar (elektronlaryn berilm egi we kabul edilm egi §ertli ulanylyar).
§eylelikde, elektrony beryan elem ent oziinin okislenm e derejesini
ulaldar, alyan elem ent bolsa peselder. Onda okislenm e-gaytarylm a tasirle§-
m anin denlem esini a§akdaky y aly yazm ak bolar:
226
 2 е-

/Г 1О 10 +2-2
Fe + S -> F eS
Fe - g aytaryjy (okislenyar)
S - o kislendiriji (gaytarylyar)
ya-da
2 e-
I-------- 1
0 + 2 0 + 2
v Fe + C u C l2 —> Cu + F eC l2
Fe - gaytaryjy (okislenyar)
C u - o kislendiriji (gaytarylyar)
J
b
d iy m e k , tasirle§m ede elektronlary beryan elem ent okislenyar, alyan
e le m e n t b o ls a g a y ta ry ly a r. B ag g ag a e le k tr o n y o ztin e b irle § d iry a n
okislendiriji, elektron beryan bolsa gaytaryjydyr. Y okarky m ysalda gor§iiniz
yaly, ikisinde-de d em ir gaytaryjy - okislenyar. K iikiirt hem -de m is bolsa
okislendiriji - gaytarylyar.
O k islen m e - g a y ta ry lm a ta sirle$ m elerin d en le m ele rin in
diiziili$i
O k islenm e-gaytarylm a tasirle§m esinde gaytaryjy tarapyndan berlen
w e okislendiriji tarapyndan kabul edilen elektronlaryn sany den bolmalydyr.
§onun iigin o k islenm e-gaytarylm a tasirle§m elerin denlem eleri diiziilende
gaytaryjynyn b eren w e okislendirijinin kabul eden elektronlarynyn sanyny
dene§dirm ek (elektron-balans) usuly ulanylyar. O kislenm a w e gaytarylm a
gatna§an elektronlaryn sanyny denlem ek kesgitli yzygiderlilik bilen yerine
yetirilyar. B u usul boyunga gow^adylan azot kislotasy bilen m isin arasynda
geg y an o k islen m e-g a y ta ry lm a tasirle§ m an in d en lem e sin in diiziili§ine
seredelin:
1) tasirle§m anin denlem esini yazm aly:

' H N 0 3 + Cu -» C u( N 0 3)2 + NO + H 20

2) o k is le n m a w e g a y ta ry lm a g atn a§ an e le m e n tle rin o k isle n m e

derejelerini olaryn depesinde gorkezm eli:

HNO3 + Cu -> C u(N 0 3)2 + N 0 + H 20

227
 3) o k is le n e n w e g a y ta ry la n e le m e n tle rin b e lg ile rin i o k is le n m e
derejelerini gorkezip, ayratynlykda yazm aly:

Cu° -> C u+2

N +5 -> N +2

4 ) o k is le n m e d e w e g a y ta ry lm a d a b e rle n h e m -d e k a b u l e d ile n
elektronlaryn sanyny kesgitlem eli:

С и ° - 2 ё -> C u+2

N +5 + Ъё -> N +2

5) berlen w e kabul edilen elektronlaryn sanyny denlem eli. O nun iigin

b erlen w e kabul edilen elektronlaryn sanlaryna galyndysyz boltinyan in
kigi sany tapm aly. §ol sana gaytaryjynyn beren w e okislendirijinin alan
elektronlarynyn sanlaryny denlem eli. D enlem ek iigin kopeldijileri girizm eli:

Cu° - 2 e —> CiT 3Cu° - 6ё

N +5 + Ъё 2N +5 + 6ё -4 2N"

6) g iriz ile n k o p e ld ijile ri o k is le n m e -g a y ta ry lm a ta s irle § m a n in

denlem esinin sag tarapynda goym aly:

H N 0 3 + Cu 3C u(N O ) + 2N O + H ,0

7) denlem anin sag tarapynda goylan sanlara esaslanyp, ahli beyleki

m addalaryn form ulalaryna degi§li sanlary tapm aly. D enlem anin sag w e
gep taraplarynda degi§li atom laryn sanlaryny dene§dirm eli:

8HNO + 3C u -> 3C u(N O ) + 2N O 4H 20

Soraglar we yumu§lar
1.Elementinokislenmederejesidiyipnamadii§iinyarsiniz?
2.Okislenmederejenahilibahalaryalypbiler?
3.Sadamaddalarynmolekulalaryndakyelementinokislenmederejesinagaden?
4.Birle§melerdeelementlerinokislenmederejelerininjeminagaden?
5.Birle§medehaysydyrbirelementinokislenmederejesinabellibolsa,onynahili
tapmakbolar?Mysallarbilendiijtindirin.
228
6.Okislenmederejesinielementinwalentliligibilendene§dirin.
7.Nahilitasirle§maokislenme-gaytarylmatasirle§mesidiyilyar?
8.Okislenme-gaytarylmatasirlejmedehaysyelementokislenyar?Haysyelement
gaytarylyar?
9.Okislenme-gaytarylmatasirle$mesinemysalargetirin.
T ejrib e i§i
v O kislen m e-g ay tarylm a tasirle§m elerine degi§li tejribeler
^ G erekli en ja m la r we m addalar: probirkalar, tigel, farfor jam jag az,
ayna tayajyk, ayna ja n , tigel ati?giri, gaz yanyjysy, otlugop, m etal §tatiw,
m agnit, gtiy, C u S 0 4 - 5H 20 , C u S 0 4, H2S04-in konsentrirlenen ergini, sink
b o lejigi, sink tozany, FeS, Al, C H 3OH, H 20 .
I§in y erin e yetirili$i
1. P ro b irk a 2 m l kiikiirt kislotasynyn k onsentrirlenen erginini guyun
w e ona bir b o lejik sink atyn.
Y um u§lar: a) tasirle§m anin denlem esini yazyn.
b) elektron denlem esini yazm ak arkaly haysy elem entin okis-
lenyandigini w e haysysynyn gaytarylyandygyny gorkezin.
2. P robirka m is (II) hloridini guyun w e onun igine nazdak bilen aras-
salanan d em ir guy salyn. B irnage w agtdan son giiyiin ergine degen yeri
m is bilen orttilip ba§lanyar.
Yum u§lar: a) tasirle^m anin denlem esini yazyn.
b) elektron denlem esini yazm ak arkaly haysy elem entin okis-
le n y a n d ig in i w e h a y s y e le m e n tin g a y ta ry ly a n d y g y n y
gorkezin. V\
3. M is k u p orosyny gyzdyrm ak arkaly alnan m is (II) sulfatyna azrak
sink tozanyny go§un. Alnan garyndyny ika boliin. Bir bolegini suwda eredin.
Tasirle§m e n etijesin d e erginin m aw y renki yiter.
Ikinji bolegi tigele salyp gyzdyryn. Tasirle§me netijesinde em ele gelen
m isin gyzyl renkli ow untyklary tigelde gorner.
Yum u$lar: a) tasirle§m anin denlem esini yazyn.
b) elektron denlem esini yazm ak arkaly haysy elem entin okis-
lenyandigini we haysy elem entin gaytarylyandygyny gorkezin.
4. D em ir (II) sulfidi bilen alyum iniy kiilkesini gary§dyryn we tigele
salyn. Sonra yzygiderli gary§dyrm ak bilen gyzdyryn.
B iraz w agtdan son m agniti tigele eltin. 01 em ele gelen dem ri oziine
geker. T igelde A 12S3 galar.
229
Yumu§: T asirle§m anin d en lem esin i y azyn w e elek tro n d en lem e le rin i
yazm ak arkaly denlan.
5. Farfor jam jagazda alyum iniy kiilkesini w e siirttip ow radylan yodun
kiilkesini den gowriim de gary§dyryn. G aryndyny konus gom u§inde uy§urip,
ortasy n y ayna tayajyk bilen gunla§dyrm aly. K atalizator hokm tinde suw y
dam dyrm aly w e tasirle§m e ba§lanan dessine ustiine ayna ja n y yapm aly.
Yumu§: Tasirle§m anin denlem esini yazyn w e elektron denlem elerini
yazm ak arkaly denlan.
6. A rassa m isin yasy bolegini tigel ati§giri bilen tutup, gaz yanyjy-
synyn yalnynda garalyanga gyzdyrm aly. E m ele gelen m is (II) oksidinden
m isi gaytarm ak iigin yasy m is boleginin garalan tarapyny bulgurdaky m etil
spirtine batyrm aly.

CuO + С НзОН - » C u + H 20 + C H 20

Yumu§: M is (II) oksidinin em ele geli§ tasirle§m esinin denlem esini yazyn
w e elektron denlem elerini yazm ak arkaly denlan.

230
 B ey ik S a p a r m y r a t T U R K M E N B A § Y :
A lem de hig zat totanleyin b o la n o k ,...
M ukaddes Ruhnam adan

IX BAP

HIMIKI TA SIRLE§M ELERIN KANUI4ALAYYKLYGY

§58. Himiki tasirle§melerin yylylyk

netijeliligi

H im iki tasirle§m eler energiyanyn sindirilm egi ya-da boliinip gykm agy
bilen gegyarler. A datga, energiya yylylyk gom u§inde sindirilyar ya-da
boliinip gykyar. M ysal iigin, komiir, tebigy gaz ya-da benzin yananda yylylyk
boliinip gykyar. Tersine, azodyn (II) oksidi em ele gelende w e hek da§y
dargadylandayylylyk sindirilyar.J§eylelikde, himiki tasirle§mede sindirilyan
ya-da boliinip gykyan yylylygyn mukdaryna, tasirle§manin yylylyk netijeliligi
(effekti) diyilyar. {
^ y l y l y g y b o lu p c y k a r y jy we s in d ir iji (e k z o te r m ik w e e n d o -
te rm ik ) tasirle§ m eler. Y okarda bellenip gegili§i yaly, ol ya-da beyleki
him iki tasirle§m eler yylylygyn sindirilm egi ya-da boliinip gykm agy bilen
gegip, §ona layyklykda olar iki topara boliinyarler.
I. Y ylylygyn boliinip gykm agy bilen geqydn h im iki tasirle§m elere
ek zo te rm ik ta sirle § m eler d iyilya r:
С + 02= C 02+ Q.
B u yerde Q - yylylyk.
B oliinip gykyan y ylylyk him iki tasirle§m anin denlem esinin sonunda
(+) alam aty bilen goyulyar}

231
 ( II. Y y ly ly g y n s in d ir ilm e g i b ile n g e g y a n h im ik i ta s irle § m e le re
e n d o te rm ik ta sirle § m eler diyilyar.

N 2 + 0 2= 2 N 0 - Q.
S indirilyan yylylyk, him iki tasirle§m anin denlem esinin sonunda (- )
alam aty bilen goyulyar. |
H im ik i ta s irle $ m e le r d e e n e rg iy a n y ii o w riili§ i w e s a k la n y § y >
H em i§elik elektrik akym ynyn tasiri netijesinde suw w odoroda w e
kisloroda darganda, ona energiyanyii belli bir m ukdarynyn sindirilyandigini
a§akdaky y aly gorkezm ek bolar:

~ 2H 20 ,'l ',tv,ny > 2H 2T + 0 2T - 5 7 2 kJ. -

Islendik hadysada bol§y yaly, bu tasirle§m ede hem sindirilyan energiya
yitip gitm eyar-de, ba§ga gornu^e gegyar. Y agny boliinip gykyan w odorodda
(H 2) w e k is lo ro d d a (O 2) je m le n y a r. B u a ln a n w o d o ro d y n (H 2) w e
k is lo ro d y n ( 0 2) e n e rg iy a la ry o la ry a lm a k Ugin sarp b o la n su w u n
energiyasyndan 572 kJ kop diym ekdir. O nun §eyledigine alnan w odorod
(H 2) k islo ro d d a ( 0 2) y ak y lan d a , suw un em ele g elm eg i b ilen g ecyan
tasirle§m ede boliinip gykyan energiyanyii m ukdary arkaly goz yetirm ek
bolar:

t 2H 2 + 0 2 = 2H 20 + 572 kJ. v

B u y ag dayda boliinip gykyan energiya hem yitip gitm eyar-de, n ahili

m ak sat b ilen ulanylyandygyna baglylykda energiyanyii ba§ga gornii§ine
ow riilyar. M ysal iigin, aw to m o b ilin m oto ry n d a b en zin in yan m ag y n y n
netijesin d e boliinip gykyan yylylyk m ehaniki energiya ow riilyar w e §. m.
U m um an, gegyan hem m e him iki tasirle§m eler energiyanyii saklanm a we
ow riilm e kanunyna layyklykda bolup gegyarler. Y agny energiya hig yerden
dorem eyar, yitip hem gitm eyar. 01 b ir gornii§den ba§ga gornii§e owriilyar.
T e rm o h im ik i d e n le m e le r.\Him iki tasirle§m elerin yylylyk netijelili-
gini olaryn deiilem elerinde gorkezip bolyandygyny kabir m ysallarda bellap
gegdik. A datga, sindirilyan ya-da bolunip gykyan yylylyk denlem anin sag
tarapynda bellenilyar (olaryn haysy alam at bilen bellenilyandigini yatlan).
M ysal iigin:

1 С + 0 2 = C 0 2 + 393 kJ
2H gO = 2H g + 0 2 - 180 kJ g

232
 У
H im iki tasirle§m anin yylylyk netijeliligini gorkezm ek bilen yazylyan
him iki denlem elere term ohim iki denlem eler diyilyar. J
Term ohim iki denlem ede tasirle§m a gatna§yan m addalar bilen em ele
gelyan m addalaryn arasynda “= ” alam aty goyulyar.
T erm ohim iki denlem eleri ulanm ak bilen ol ya-da beyleki i§ler iigin
zeru r b o lan diirli hasaplam alar gegirip bolar.

T e rm o h im ik i d en lem eler boyunga h asap lam alar

1-nji m esele. С + O 2 = C O 2 + 393 kJ term ohim iki denlem e boyunga

lk g kom tir y ak y lan d a nage m ukdarda yylylyk boliinip gykyandygyny
hasaplam aly.
Qozilli§i. Term ohim iki denlem e boyunga alarys:
12 g kom tir y akylanda 393 k j yylylyk boliinip gykyar.
1000 g kom tir y akylanda x k j yylylyk boliinip gykyar.

O nda jt = 3 9 3 - 1 - QQ- = 3 2 7 5 0 kJ.

12
Jo g a b y: 1 kg kom tir yakylanda 32750 kJ yylylyk boliinip gykyar.

2-nji m esele. K adaly §ertlerde 6720 / w odorod azot bilen tasirle§ende

9200 kJ yylylyk boliinip gykyar. H im iki tasirle§m anin term ohim iki d enle­
m esini yazm aly.
Qdztili$i. H im iki tasirle§m anin

N 2 + 3H 2 -» 2N H 3
denlem esi boyunga 3 m ol, yagny kadaly §ertlerde 67,2 I w odorod azot
bilen tasirle§ende boliinip gykyan yylylygy kesgitleyaris:
6720 / w odorod tasirle§ende 9200 k j yylylyk boliinip gykyar.
67,2 / w odorod tasirle§ende x kJ yylylyk boliinip gykyar.

л , 67,2-9200
O nda x = ---------------- = 9 2 kJ.
6720
Jogaby: H im iki tasirle§m iinin term ohim iki denlem esi

N 2 + 3H 2 = 2N H 3 + 92k J.

233
 ' 3 -n ji m esele. 1,8 I suw y bugartm ak tigin 4400 kJ yylylyk sarp edilyar.
$onga yylylyk alm ak tigin kad aly §ertlerde nage litr w odorody yakm aly?
Qozuli^i. W odorodyn k islorodda yanm a tasirle§m esinin term ohim iki
denlem esine, yagny
2 H 2 + 0 2 = 2H 20 + 572 kJ
gora, 44,8 / w o dorod y ak ylanda 572 kJ yyly ly k boltinip gykyar.
x / w o d o rod yananda 4400 kJ yylylyk bolunip gykyar.

O nda x —
572

Jo g a b y: 1,8 / suw y b u gartm ak tigin 344,6 / w odorody yakm aly. ^

Soraglar w e yum u§lar

1. Himiki tasirle^melcrin yylylyk netijeliligi name?
2. Ekzotermik we endotermik tasirle§meler name? Mysallar getirin.
3. Himiki tasirle§melerde energiyanyn 6wrali§ini we saklany§yny mysallaryn iisti
bilen du§undirin.
4. Energiyanyn bir gorntijden ba$ga gornu^e owruli^i barada mysallar getirin.
5. Nahili himiki denlemelere termohimiki denlemeler diyilyar?
6. Termohimiki denlemelere mysallar getirin.

§ 5 9 . H im ik i ta s ir le § m e le r in tiz lig i

Tebigatda, ontimgilikde, §eyle hem gtindelik durm u§ym yzda bolup geg-
yan him iki tasirle§m eler dtirli tizlik bilen gegyarler. M ysal tigin, partlam a
bilen gegyan tasirle§m eler ya-da erginlerdaki bitarapla§m a tasirle^m eleri
goz agyp yum asy salym da gegyan bolsa, kop ontim lerin guyrem egi, zaya-
lanm agy gtinlerin, dem rin poslam agy bolsa yyllaryn dow am ynda gegyar.
B olup gegyan ol y a-d a b ey lek i h a d y sa la r h im ik i tasirle§ m elerin
tizligine bagly. Y agny ontimgilik enjam larynyn ondtirijiligi, alynyan ontimin
m u k d ary , ja n ly b e d e n d e g eg y a n h a d y s a la r, d a r i-d e rm a n la ry n ja n ly
b e d e n le re ed yan ta sirin in n e tije lilig i w e b ey l. g o n tid en -g o n i h im ik i
tasirle§m elerin tizligine bagly. H ut §onun tigin hem , him iki tasirle§m elerin
tizligini sazlam agy ya§ay§yn ozi talap edyar. M ysal tigin, dersin gtiyremegini
galtlandyrm aly, iym it w e beyleki ontim lerin gtiyrem eginin ontini alm aly,
ktiktirt k islo ta sy n y n ontim g ilig in d e ktiktirt (IV ) o k sid in d en ktiktirdin
234
angidridini alm agyn tizligini artdyrm aly, m etallaryn poslam agynyn tizligini
h ay allatm aly b o lsa k atalizatordan peydalanylyar.
) H im iki tasirle$m a gatna§yan ya-da em ele gelyan m addalaryn haysy
hem bo lsa b irin in m u k d arynyn w ag t b irlig in d ak i uytgernegine him iki
tasirle§m anin tizligi diyilyar.jA datga, him iki tasirle§m elerin aglabasynyn
erg in lerd e gegyandigini goz oniinde tutup, o lary n tizlig in i, w agtyn b ir
b irlig in d e b erlen m addanyn, ergindaki m olyar konsentrasiyasynyn tiytge-
m egi bilen an latm ak bolar:

f,- t 0 At ’

bu yerde 1?" - him iki tasirle§m anin tizligi;

Co - b erlen m addanyn ergindaki ba§langyg m olyar konsentra-
siyasy;
Ci - berlen m addanyn ergindaki t w agtdan sonky m olyar
konsentrasiyasy;
t0 - ba§langyg w agt;
t { - ahyrky w agt;
A (delta) - aratapaw ut.
T asirle§m anin gegm egi iigin sarp edilen w agt sekuntda ya-da m inutda
aiiladylyar.
H im iki tasirle§m ede ona gatna§yan m addalaryn ko n sen trasiy alary
peselip, em ele gelyan m addalarynky yokarlanyar. §onun iigin tasirle§m anin
tizlig in in fo rm u lasynda drobun oniinde “ ± ” goyulyar. E ger tasirle§m anin
tizligi ona gatna§yan m addalaryn birinin konsentrasiyasynyn w agt birliginde
peselm egi bilen kesgitlenilyan bolsa, onda form ulanyn oniinde goyulyar.
E ger em ele gelyan m addalaryn b irinin konsentrasiyasynyn w agt birliginde
yokarlanm agy bilen tasirle§m anin tizligi kesgitlenilyan bolsa, onda form u-
lada drobun oniinde “+ ” goyulyar.
H im iki tasirle§m anin tizligi m o l/l • s ya-da m o l/l • m in-da aiiladylyar.
H im ik i ta sirle § m e le rin tizlig in in d iirli § e rtle re baglylygy. H im iki
tasirle$m anin tizligi diirli §ertlere bagly bolup, olar §ol tizlige tasir edip
duran yagdaylardyr. O lar, esasan, a§akdakylardyr:
1. T a s irle § m a g a tn a s v a n m a d d a n y n te b ig a ty . M ad d an y n
tebigatyna b ag lylykda him iki tasirle?m elerin tizliklerinin diirliidigi m alim .
H a td a §ol b ir g o rn ii§ d a k i ta s irle § m e le r h em m a d d a n y n te b ig a ty n a

235
 bag ly ly k d a, yagny nahili m ad d an y n gatna§yandygyna layyklykda diirli
tizlik d e gegip bilerler. M ysal iigin, w o d o ro d y n fto r bilen tasirle$m esi
p artlam a genii baryp yetyan bolsa, §ol $ertde k islo ro d bilen tasirle§m esi
oran kop yy llara gekyar.
2. H im ik i b a g la n y § y g y n g d rn ti$ le ri. A datga, ion b ag lan y § y k ly
m ad d ala ry n erg in d e gegyan h im ik i tasirle§ m elerin in tizlig i, k o w a le n t
baglany§ykly m addalarynkydan yokary.
3. M a d d a la ry n a g r e g a t haly. A datga, gaz halyndaky m addalaryn
o z a ra ta sirle§ m eleri su w u k ly k la ry n k y d a n w e g a ty m a d d a la ry n k y d a n
yokary tizlik bilen gegyar. S uw uklyklaryn arasyndaky birle§m elerin tizligi
gaty m addalarynkydan yokary. M ysal iigin, bug gom ii§indaki benzin, suwuk
benzinden, suw uk benzin bolsa kom iirden gait yanyar.
4. M a d d a n y n e rg in d iik i k o n s e n tra s iy a s v . T asirle§m a gatna§yan
m addanyn m ukdary kop boldugyga, yagny erginin konsentrasiyasy yokary
boldugyga, tasirle§m anin tizligi hem §onga yokary bolyar. O nun §eyledigi
tejrib elerin iisti bilen kesgitlenildi w e ol a§akdaky yaly anladylyar:
I T = kC,C2,
bu yerde i f - tasirle§m anin tizligi;
к - tasirle§m anin tizliginin hem i§eligi;
Ci, Сг - tasirle§m a gatna§yan m addalaryn konsentrasiyalary.
Form uladan gomti§i yaly, him iki tasirle§m elerin tizligi, ona gatna§yan
m addalaryn konsentrasiyasyna goni baglydyr.
Him iki tasirle$m anin denlem esinde, ona gatna§yan m addanyn ontin-
daki koeffisiyent, tizligin form ulasynda degi§li konsentrasiyanyn derejesi
bolup gelyar. M ysal iigin, w odorod bilen azodyn ozara tasirle§m esinin
denlemesini yazalyn:
N 2 + 3H 2 <=> 2N H 3
O nda, him iki tasirle§m anin tizligi a§akdaky yaly anladylar:

ТУ = k C N C l 2 ya-da V '= *[W 2] [ t f 2]3

5 .M a d d a la r y n iist m e y d a n v . G aty m a d d ala ry n gatna§m agynda

g eg y an tasirle§ m an in tiz lig in e tist m ey d a n y n y n u lu ly g y ta s ir edyar.
T asirle§yan m addalaryn bolejiklerinin galta§yan iistlerinin m eydany nage
uly bolsa, hadysanyn tizligi §onga yokary bolyar. M ysal iigin, d em ir bilen
kiikiirdin iri b o le jik le rin in arasy n d ak y tasirle§ m e hayal gegyar. E g er

236
tasirle§m a dem rin w e kiikiirdin kiilkesi gatna§dyrylsa, onun gegi? tizligi
onkiiden ep-esli yokarlanyar. Komriin iri bolejigi bilen dene§dirilende ow nuk
b o lejig in in yanm a tasirle§m esi gait geg y ar w e §.m.
6 .T e m p e r a tu r a . T em p eratu ran y n y o k a rla n m a g y b ilen tasirle§m a
gatna§yan m addalaryn bolejiklerinin h ereket edi§ tizligi ulalyar. B olejiklerin
hereketinin tizliginin ulalm agy bilen olaryn arasyndaky gakny§m alaryn sany
artyar. M unun ozi h im ik i tasirle§m anin gegi§ini galtlandyryar. H im iki
tasirle§m elerin tizlig in e tem p eratu ran y n tasirin i W ant-G off ow rendi w e
ona §eyle k esg itlem e berdi:
T em peratura her 10°S yokarlandyrylanda, him iki tasirle§m anin tizligi
2-4 esse artyar.
H im iki tasirle§m elerin tiz lig in e te m p e ra tu ra n y n tasirin i a§akdaky
form ula bilen an latm ak bolar:

h h'
B u yerde ^ - ba§langyg tem p eratu rad a tasirle§m anin tizligi,
rl

XT - ahyrky tem p eratu rad a tasirle§m anin tizligi,

t2 ., .
у - tem peratura k o effisiy en ti,
T\ - ba§langyg tem p eratu ra,
Г, - ahyrky tem peratura.
T asirle§m anin tizligine ona gatna§yan m addalaryn kow alent baglany-
Sygynyn gom ii§i tasir edyar. K ow alent p o ly ar dal gurlu§ly m addalar bilen
den e§ d irilen d e, k o w a le n t p o ly a r gurlu§ly m ad d ala ry n gatna§m agynda
gegyan tasirle§m elerin tizligi yokary. M unun §eyledigine bitarapla§m a
tasirle§m elerin y okary tizlik bilen gegyandigi §ayatlyk edyar.
7. K a ta liz a to r. H im iki tasirle§m elere k ab ir go§m aga m addanyn az
m ukdarynyn go§ulmagy olaryn tizligini yokarlandyryar. Bil§imiz yaly, himiki
tasirle§m a gatna§yp, onun tizligini galtlandyryan, ozi bolsa tasirle§m anin
ahyrynda iiytgem an galyan m addalara k a ta liz a to r la r diyilyar.
8. B asy$. E g er-de him iki tasirle? m e g az h aly n d ak y m ad d alary n
arasy n d a gegyan b olsa, onda onun tizlig in e basy§yn tasiri uly. Y agny
basy?yn y o k arlan m agy bilen gow riim kigelip, §ol gow riim daki m addanyn
m u k d ary artyar. M addanyn m u k d ary n y n artm ag y b o lsa tasirle§m anin
tizligini yokarlandyryar.

237
 §60. Himiki d e na g r a m lv ly k

O ran kop h im ik i tasirle§ m elerd e tasirle§ m a gatna§yan m a d d a la r

degi§li m u k d ar gatna§yklarda alynyandygyna garam azdan, oniim in em ele
gelm egi iigin doly sarp bolm ayarlar. M ysal iigin, azodyn hem -de w o d o ­
ro d y n degi§li m u k d ar gatna§yklarynda 500°S-da w e 300 atm . basy§da
am m iagyn alny§ tasirle§m esi a§akdaky denlem e boyunga gegyar:
N 2 + 3H 2 -> 2N H 3
Y one berlen §ertde em ele gelen am m iak azoda w e w odoroda dargap
ba§layar:
2N H 3 -> N 2 + 3H 2
§ ey lelik de, bu him iki tasirle§m e owriili§ikli bolup, onun denlem esi
a§akdaky yaly anladylyar:
N 2 + 3H 2 ЗЫНз
Tasirle§m anin ba§ynda azodyn w e w odorodyn m ukdary azalyp, sonra
am m iagyn m ukdary artyp ba§lar. B elli b ir w agtdan son olaryn, yagny
tasirle§m a gatna§yan w e em ele gelyan m addalaryn m ukdary kesgitli gatna-
§ykda b o lu p , ol g atn a§ y k iiy tg em ey ar. B u g atn a§ y g y n iiy tg e m e zlig i
tasirle§m anin gegm eyandigini dal-de, eysem , goni hem -de tersine gegyan
tasirle§m elerin tizliklerinin denle§yandigini anladyar. §eylelikde, goni we
tersine gegyan tasirle^m elerin tizliklerinin denle§en we m addalaryn m ukdar
gatna§yklarynyn iiytgem eyan yagdayyna him iki denagram lylyk diyilyar.
D enagram lylygyn siiy§m egi, L e-§atelyen in diizguni. H im iki d en ­
ag ram ly ly g y n goni hem -de tersine gegyan tasirle§m elerin tizlik lerin in
denle§en yagdayynda em ele gelyandiginden ugur alynsa, onda §ol tizliklere
tasir edyan yagdaylaryn, him iki denagram lylygyn suy§m egine getiryandigi
dii§nuklidir. H im iki tasirle$m anin tizligine tasir edyan §ertlerin (m addalaryn
m ukdary-konsentrasiya, tem peratura, basy§) haysy hem bolsa biri tiytgese,
denagram lylygyn yagdayy hem iiytgeyar. $onun iigin hem §ertlerin iiytge-
megi bilen denagram lylygyn bir yagdaydan ba§ga yagdaya gegm egine
himiki denagram lylygyn siiy^megi diyilyar.
Da§ky §ertlerin uytgem eginin him iki denagram lylyga edyan tasiri Le-
-§atelyenin diizgiini bilen hasiyetlendirilyar. Y agny himiki denagram lylyga
d a§ y n d an ta s ir e d ilse (k o n s e n tra s iy a n y n , te m p e ra tu ra n y n , basy§yn
iiytgem egi bilen), onda denagram lylygyn oz iginde §ol tasiri sazlayan yag-
daylar bolup gegyar.
238
 H im iki den agram lylyk tizlik lerin denle§m eginde ytize gykyp, da§ky
§ertlerin iiytgem egi §ol tizliklerin ikisine-de den tasir edyan daldir. Y okarda
seredilen him iki tasirle§m ede tig sany yagdayyn, yagny m addanyn m ukda-
rynyn - konsen trasiyasynyn, tem p eratu ran y n w e basy§yn iiytgem egine
baglylykda denagram lylygyn stiy§m egine seredelin:
1 . T e m p e r a tu r a n y f l ta s ir i. A z o t b ile n w o d o ro d y n o z a ra ta s iri
n e tijesin d e am m iag y n alny§ tasirle§ m esin in term o h im ik i denlem esini
a§akdaky yaly yazm ak bolar:
N 2 + 3H 2 <=> 2N H 3 + Q.
A m m iagyn alynm agy ekzoterm ik tasirle$m e, onun dargam agy bolsa
en doterm ik bolup, tem peraturanyn yokarlanm agy him iki denagram lylygy
gepe, p eselm eg i b o lsa saga tarap stiy§tirer. N e tijed e, tizlik le r tazeden
denle§ip, him iki denagram lylyk em ele geler.
2. M a d d a n y n rn u k d a ry n y n - k o n s e n tra s iy a s y n y n ta s iri. H aysy
hem bo lsa b ir m addanyn rnukdarynyn azalm agy, him iki denagram lylygy
§ol m addanyn em ele gelyan tarapyna stiy§tirer. A m m iagyn rnukdarynyn
azalm agy, him iki denagram lylygy onun em ele gelm egine tarap stiy§iirer.
3. B asy$yn ta s iri. Basy§yn iiytgem egi gow rtim in iiytgem egine getir-
yar. Basy§ y o k arla n sa, gow riim kigeler. £ e p tarap d ak y b o lejik le rin sany
4 m ol, sag tarap d ak y d an 2 m ol kop. §onun iigin hem basy§ ulaldylsa,
gow riim kigeler, him iki denagram lylyk saga tarap stiy§er.
K a ta li/ w e o n u n gorniis'.eri K atalizatoryn gatna$m agynda him i­
ki ta sirle$ m elerin tizlig in in iiytgem ek h ad ysasyn a k ataliz diyilyar.
H im iki tasirle§m elerin tizliginin iiytgem ek hadysasy, olara katalizator hok-
m tinde gatna§yan m addalaryn, tasirle§yan m addalar bilen bir jy n sly ya-da
b ir jy n sly dal u lg am y em ele getiry an d ig in e g o ra iki gornti§de bolyar.
Katalizator bilen tasirle§yan maddalar bir jynsly ulgam y emele getiryan bolsa,
onda oiia gom ogen kataliz diyilyar. N O 2gazynyn gatna§magynda kiikiirt (IV)
oksidinin kiikiirt angidridine okislenmegi m una m ysal bolup biler.
K atalizator bilen tasirle§yan m addalar bir jy n sly dal ulgam y em ele
getiryan bolsa, onda ona geterogen kataliz diyilyar. Bu yagdayda, kopleng,
k a ta liz a to r g aty m adda bolup, tasirle§yan m ad d alar gaz y a-d a suw uk
hallaryndadyr. M arganesin oksidinin МпОг gatna§m agynda w odorodyn
p e r o k s id in in d a rg a m a g y y a -d a p la tin a m e ta ly n y n g a tn a § m a g y n d a
am m iagyn okislenm egi w e beyl. m unun aydyn m ysallarydyr.

239
 H im ik i ta s irle $ m e le rin tiz lig i w e h im ik i d e n a g ra m ly ly k
b o y u n g a h a s a p la m a la r
W
1-nji m esele. A §akdaky denlem e boyunga gegyan him iki tasirle§-
m ede gaz garyndysynyn gow riim i 2 esse kigelende, onun tizlig in in nahili
iiytgeyandigini kesgitlan:

2 CO + 0 2 -» 2 C 0 2

Qdztili§i. G ow riim iiytgem anka tasirle§m anin tizligi §eyle anladylyar:

7Г1= к с 2
с о - c 02

G o w riim in 2 esse kigelm egi k o n sen tra siy a n y n 2 esse artm ag y n a

getirer. O nda tasirle§m anin tizligini §eyle anlatm ak bolar:

1T2= K [ 2 ( C 2C0) J 2С0г ya-da 1T2= K S C c

2dC02

B u yerden gom ii§i yaly 1^, -den 8 esse uly, diym ek gow riim in 2
esse kigelm egi, him iki tasirle§m anin tizligini 8 esse artdyryar.
2-nji m esele. Ba§langyg yagdayda 2 m o l/lnatriy gidroksidinin ergini
bilen 2 m ol/l duz k islotasynyn ergini tasirle§yar. S onra erginlerin hersi
o lary go§m azdan dninga iki esse gow §adylsa, onda tasirle§m anin tizliginin
hahili iiytgejekdigini kesgitlem eli.
Qdzuli$i. Basjlangyg yagdayda erginler go§ulanda olaryn gow riim i
iki esse ulalyp, erginin konsentrasiyasy ikisi iigin hem 1 m ol/l bolar. O nda
ba§langyg yagdayda N aO H + HC1 —» N aC l + H 20 tasirle§m anin tizligi:

Ч = к с МаОНс НС1= к л - 1= к .
Suw go§ulandan son um um y gowriim 4 esse ulalyp, erginin konsentra­
siyasy ikisi iigin hem 0,5 m ol/l bolar.
O nda tasirle§m anin tizligi:

К • 0,5 • 0,5 = 0,25 К.

§eylelikde, berlen yagdayda erginlerin konsentrasiyalary iki esse gow-

§adylsa, onda tasirle§m anin tizligi 4 esse peseler.

240
 ■ у]

3-n ji m esele. Eger-de basy§ 3 esse artdyrylsa, onda a§akdaky yapyk

g apd a gegyan tasirle§m anin tizligi nahili iiytgar?

N 2 + ЗН 2^- 2N H 3

Q6zuli§i. Basy§ iiytgem anka, tasirle§m anin tizligini a§akdaky yaly

kesgitlem ek bolar:

B asy§yn 3 esse artm agy tasirle§m a giryan g a z la ry n k o n se n tra si­

y asynyn §onga esse artyandygyny anladyar. O nda onun tizligini a§akdaky
gornu§de h asaplam ak bolar:

Ъ = к - ъ с Н1( ъ - с и$ =% \КСМС Ъ
И1

D iym ek, basy§yn 3 esse artm agy bilen, bu tasirle§m anin tizligi 81
esse y o karlanyar.
4 -n ji m esele. E ger basy§ 3 esse artd y ry lsa, N 2 + 3H ; ^ 2NH3
tasirle§m ede denagram lylyk nahili iiytgar?
Q oziilisi. 3-nji m eseleden gornii$i yaly, goni ugur boyunga gegyan
lasirle$m anin tizligi 81 esse yokarlanyar. O nda tersine gegyan tasirle§-
m anin tizliginin nahili uytgeyandigini kesgitlalin:

% = ^ ( з С ш _ )г = 9 Л Г С ^ .

T ersin e gegyan tasirle§m anin tizlig i 9 esse yok arlan y ar. D enag-
ram ly ly k goni w e ters ugurlar boyunga gegyan tasirle§m anin tizliklerinin
denle§m eginde yiize gykyar. Bu yagdayda denagram lylyk am m iagyn em ele
g elm eg in e tarap stiy§er.

M e s e le le r

I. 5 0 0 g k o m iir y ak y lan d a 16375 kJ yyly ly k bolu n ip gykyar. H im iki

tasirle§m anin term ohim iki denlem esini yazmaly.

16. Sargyt№1250 241

2. K adaly §ertlerde 224 / w odorod yak y lan d a 2860 kJ yylylyk boliinip
gykyar. H im iki tasirle§m anin term ohim iki denlem esini yazm aly.
3 . Fe + S = FeS + 97,2 kJ term ohim iki denlem e boyunga 1,6 kg kiikiirt
d em ir bilen tasirle§ende nage m ukdarda yylylyk boliinip gykyandygyny
hasaplam aly.
4 . Fe + S = FeS + 97,2 kJ term ohim iki denlem e bojoinga 3,0 m ol dem ir
kiikiirt bilen tasirle§ende boliinip gykyan yylylygyn m ukdaryny hasaplamaly.
5. N 2 + ЗН 2 = 2N H 3 + 92 kJ term o h im ik i d en lem e b o y u n g a k ad a ly
§ertlerde 4,5 / am m iak alnanda nage m ukdarda yylylyk boliinip gykar?
6 . 0,9 / suw y bugartm ak iigin 22000 kJ yyly ly k sarp edilyar.
S + O 2 = SO 2 + 297 kJ term o h im ik i den lem e boyunga 2,4 kg kiikiirt
y ak y lan d a boliinip gykan yylylyk nage litr suw y bugartm aga yeter?
7 .8 g kalsiy kislorodda yakylanda 127,1 kJ yylylyk boliinip gykyar. H im iki
tasirle§m anin term ohim iki denlem esini yazm aly.
8. 3Fe + 2 O 2 = F e3C>4 + 1117 kJ term ohim iki denlem e boyunga 4468 kJ
y y ly ly g y n boliinip gykm agy iigin nage gram dem rin kislorod bilen birle§-
m elidigini kesgitlem eli.
9. 4P + 5 0 г = 2P 2O 5 + 2984 kJ term ohim iki denlem e boyunga kadaly
§ertlerde 5 6 / k islo ro d tasirle? m a gatna§anda nage y y ly ly g y n boliinip
gykyandygyny kesgitlem eli.
1 0 .3 2 0 g kiikiirt w odorod bilen tasirle$ende 210 kJ yylylyk boliinip gykyar.
H im iki tasirle§m anin term ohim iki denlem esini yazm aly.
11. Y apyk gapda gegyan N 2 + ЗН 2 2N H 3 tasirle§m ede basy§ 2 esse
ulaldylsa, tizlik nahili iiytgar?
1 2 . Duz kislotasynyn ergini kaliy gidroksidinin ergini bilen bitarapla§dyryldy.
E rg in lerin konsentrasiyasy 1 m ol//. E ger-de erginlerin k onsentrasiyasy 2
esse peseldilse, tasirle?m anin tizliginin nahili iiytgeyandigini kesgitlem eli.
1 3 . 2H 2 + O 2 —> 2H 20 tasirle§m ede gow rnm 3 esse kigeldilende, onun
tizliginin nahili iiytgeyandigini kesgitlem eli.
1 4 . 2 SO2 + O 2 2 S 0 3 + Q tasirle§m anin denagram lylygy tem peratura
p eseldilende haysy tarapa siiy§er?
15. C aC 0 3 C aO + C O 2 - Q tasirle§m ede tem peratura yokarlandy-
ry lan d a d enagram lylyk haysy tarapa suy§er?
1 6 . 2H 2 + S2 2H 2S tasirle§m ede basy§yn artdyrylm agy d en ag ram ­
ly ly g y h aysy tarapa siiy§iirer?
242
1 7 . 2Н 2 + S2 2H 2S tasirle§m ede basy§ 2 esse artdyrylanda, onun
tizliginin nahili uytgeyandigini kesgitlem eli.
1 8 . H 2 +C12 —> 2HC1 tasirle§m ede gow riim 4 esse peseldilende, onun
tizliginin nahili uytgeyandigini kesgitlem eli.
Soraglar w e yum u§lar
.
1 Himiki tasirle§melerin tizligi diyip nama aydylyar?
2. Himiki tasirle§melerin tizligini yokarlandyrmak we hayallatmak zerurlyklary
name iigin yiize gykyar? Mysallar getirin.
3. Himiki tasirle§melerin tizligi haysy §ertlere bagly?
4. Himiki tasirle§m anin tizliginin m addanyn ergindaki konsentrasiyasyna
baglylygy nahili formula bilen anladylyar?
5. Himiki deiiagramlylyk name?
6. Himiki denagramlylygyn siiy§megi barada aydyn.
7. Himiki denagramlylyga temperaturanyn tasirini mysallaryn iisti bilen dti§imdirin.
8. Himiki denagramlylyga konsentrasiyanyii we basy^yn tasiri nahili?
9. Kataliz, gomogen we geterogen kataliz name?

T ejribe i$i
H im iki ta sirle§ m elerin tiz lik le r in e tasir ed yan ^ertlere degisli
te jr ib e le r
G erekli en ja m lar w e m addalar: probirkalar, 6 sany him iki bulgur,
olgeg silindri, spirt gyrasy, gyzdyrm ak ugin suw ly jam , probirka goyulyan
§tatiw, otlugop, H C l-yii ergini, Zn, dem ir bolejigi w e gyryndysy, N a2S203,
giiy, СНзСООН, H 2S04-in ergini, 0,5 M B aC l2-in ergini, distillirlenen suw.

/уш y e r in e y e tir ilisi

.
1 M addalaryn tebigatynyn tasirle?m anin tizligin e edyan tasiri
1.1. Iki probirka den m ukdarda duz kislotasyny guym aly. Probirkala-
ryn b irine sink, beylekisine dem ir bolejigini atmaly.

S o ra g we yumu§
a. Tasirle§melerin denlemesini yazyn. у
b. Tasirle§me haysy probirkada gait gegdi?

1.2. Iki probirkanyn birine duz kislotasyny, beylekisine uksus kislota­

syny guyun. P robirkalaryn hersine b ir bolejik sink atyn.

243
 Sorag we yumu§
a. Tasirle§melerin denlemesini yazyn.
b. Tasirle^me haysy probirkada gait gegdi?
2. M ad d alaryn list m eyd an yn yn tasirle$m anin tizligin e edyan
ta siri
Iki probirkanyn birine dem ir guy, beylekisine dem ir gyryndysyny atyn.
Iki pro b irk a den m ukdarda duz k islotasyny guyun.
Sorag
a. Tasirle§me haysy probirkada gait gegdi?
3. M a d d a la r y n k o n se n tr a s iy a s y n y n ta sir le § m a n in tiz lig in e
edyan ta siri
T asirle§m elerin tizlig in in ona gatna§yan m addalaryn konsentrasiya-
syna b ag ly dygyny natriy tiosulfaty bilen kiikiirt kislotasynyn arasyndaky
tasirle§m ede gorm ek bolyar.

Na2S203 + H2S 04 -» Na2S 0 4 + H2S20 3

H2S20 3 -> S i + H20 + S 0 2T

B irinji tasirle§m e gait gegyar.

Ikinji tasirle§m anin tizligi ona gatna§yan m addalaryn konsentrasiyasy-
n a bagly. B u y agdayda erginler guylandan ba§lap kiikiirt suspenziyasynyn
em ele gelm egi iigin sarp edilen w agt tizlik hokm iinde olgenilyar.
D istillirlenen suw da natriy tiosulfatynyn taze erginini tayyarlan. A lty
sany him iki b ulgura 75 m l-den bellik edin. Ug bulgury 1, 2, 3 san lar bilen
beyleki iig bulgury I, II, III sanlar bilen belgilan. O lgeg silindrinin kom egi
bilen natriy tiosulfatyndan him iki bulgurlaryn 1-njisine 10 ml, 2-njisine 20 ml,
3 -njisine 40 m l guyun w e distillirlenen suw guyup bellige yetirin. B eyleki
bu lg u rlara-d a (I, II, III), degi§lilikde 10, 20 w e 40 m l kiikiirt kislotasyny
g uym aly w e d istillirlenen suw guyup bellige yetirm eli. E rginleri galtlyk
bilen jubiit-jiibutden (I w e 1) bulgurlara guym aly. Tem peratura den bolanda
k o n sentrasiyasy yokary b olan erginlerde tasirle§m e tiz geger.
Y u m uslar
a. Tasirle§manin denlemesini yazyn.
b. Iki probirkanyn birine 0,5 M bariy hloridinin erginini, beylekisine 0,5 M natriy
tiosulfatynyn erginini guyun. Iki probirka-da kiikiirt kislotasyny den mukdarda
guyun. Probirkalaryn haysysynda gokundi gait emele geler?
244
4. T em p eratu ran yn tasirle$m anin tizligin e edyan tasiri
4.1. Iki p ro birkanyn birine suw ly gapda gyzdyrylan natriy tiosulfaty
bilen ktikiirt kislotasynyn erginini guyuii. B eyleki probirka yanky
m ad d alaryn gyzdyrylm adyk erginlerini den w agtda guyuii.
Sorag
a. Haysy probirkada tasirlejm e gait gegdi?

4.2. Iki pro birkanyn hersine birazrak d em ir gyryndysyny guyuii. O la­

ryn tistune den m ukdarda ktikiirt kislotasyny guyuii. B ir probirkany
spirt gyrasynyn yalnynda gyzdyryn.
Sorag we yumu§
a. Tasirle§melerin denlemesini yazyn.
b. Haysy probirkada tasirle§me gait gegdi?
 B eyik S a p a rm y ra t T U R K M E N B A §Y :

B itarap T urkm enistan yerasty hem

yeriisti tebigy gym m atlyklara,
baylyklara ju d a baydyr.
... B ize ata-babalarym yzdan tebigy
baylyklary boyunga dtinyade in
bay ulke m iras galypdyr.

M ukaddes R uhnam adan

X BAP

KARHANALARA GEZELENC

§61. M inerallar we iilkani owreni§ muzeyleri. Gazylyp

alynyan peydaly magdanlaryn ^ykyan yerleri

B eyik S aparm yrat Ttirkm enba§ynyn M ukaddes R uhnam ada belley§i

yaly, eziz D iyarym yz yerasty hem yeriisti b aylyklara ju d a bay bolup, ol
bize ata-babalarym yzdan galan m irasdyr. 01 m irasyn agirt uludygyny we
oran kopdtigini B eyik Serdarym yz M ukaddes R uhnam anyn ikinji kitabynda
§eyle beyan edyar:
“ ...B u yerde nebitin, tebigy gazyn, yodun, brom un, bentonitin,
nahar duzun yn , natriy sulfatynyn, gipsin, d iirli gurlu§yk m aterial-
larynyn w e beyleki kabir gazylyp alynyan baylyklaryn uly gorlary bar.
...T iirk m en ista n y n gaginde T u w ergyrd a, U ly B alkan d a, K oy-
tend agd a da§kom riin gykyan yerleri bar.
...T u w erg y rd a , K dytendagda w e b eyleki k abir yerlerd e p aleo-
gen g o k iin d ile r in in a ra sy n d a m a rg a n esin b irle$ m esi du§ gelyar.
K oytendagda yura dow riinin hek da§larynyn arasyn d a linza w e $tok
gdrnu$inde gur§unyn we sinkin gorlary bar. K oyten d agda m ezozoy
gok un d ilerinin a rasyn d a m is m agd an y hem du§ gelyar. G iin b atar
K oytendagda kop sanly barit m agdanynyn gykyan yerleri m alim dir.
§olaryii kabirin d e baritin d iizum inde gur§un w e sink hem bar.
Sonky gegirilen b arlaglar n etijesin d e sim ap alm ak iigin gig m al
bolan k inow aryn gykyan 200-e golay yerleri anyklanyldy. Sim aply
m inerallar K oyten d agd a, Uly B alkan d aglarynd a hem du§yar. K 6-
petdagda w iteritin , flyu oritin gykyan yerleri hem bar.
Y er gabygynd a kop yayran h im iki elem en tlerin biri alyum inidir.
O l, esasan , b o k sit m agd an yn d an alynyar. B o k sit T iirk m en istan d a
T iiw ergyrda tapyldy. Ol yura dow riinin gage-toyun gokundilerinin
d iizum in d e du§ gelyar.
T iirkm en istan kiikiirde, nahar w e kaliy d uzlaryna, n atriy sulfa-
tyna (m ira b ilite), m agn iy d u zlaryn a, n eb itd ak yla (ozok erit), yod a,
brom a baydyr.
T iir k m e n ista n y n g a g in d e m in e r a l d u z la r y n a h li g o rn ti§ leri
<liyen yaly du§ gelyar. G arab ogazk olde natriy su lfatyn yn, bi^ofitin,
c p so m itin a g ir t u ly m u k d a r y bar. M u n d a n b a § g a -d a , bu y e r d e
m agniy, stro n siy , ru b id iy, bor, brom w e ba§ga seyrek du§ gelyan
elem en tler h em g a b a t gelyar. H a zirk i w agtd a « G a ra b o g a zsu lfa t»
on iim gilik birle§igi yyld a bir m illion ton n a golay n atriy su lfatyn y
ondtiryar.
T urkm en istan n ahar duzuna baydyr.”
Gor§iimiz yaly, yurdum yzda kop tebigy m inerallar dine b ir gig m al
gom ii§inde dal, eysem , oniim gom ii§inde hem du§ gelyar. D iyarym yzyn
kop m ekdeplerinde, m edeni yerlerde, karhanalarda w e beyleki yerlerde
m uzeyler bar. Y a-d a bolm asa h er m ekdebin kigirak hem bolsa, m inerallar
we m a g d a n la r b o y u n g a §eyle m u z e y i d o re tm a g e m iim k in g ilig i bar.
tfeylelikde, §ol m u zey lere gezeleng edip, ondaky m inerallar, gazylyp
alynyan m ag d an lar M ukaddes R uhnam a layyklykda gagalara ow redil-
melidir. §eyle hem §ol m inerallaryii diirli hasiyetleri gegilenlere layyklykda
gaytalansa, olaryn ahm iyeti w e ulanylyan yerleri aydylsa, talabalayyk bolar.
M inerallaryii ulanyly§ yollaryny, m ukdaryny anyk gorkezip, ondan iiytgese
lebigatyn kanunlarynyn bozulyp, onun tam izligine zyyan yetiryandigini hem
hokm any b ellem elidir. O ny m y sallary n iisti b ilen dii?iindirm ek has-da
yerlikli bolar.
 § 6 2 . H im iy a k a r h a n a l a r y . S e n a g a t w e o b a h o j a l y k
o n iim g ilik le r in in h im iy a t e j r i b e o ta g la r y . D e r m a n h a n a l a r

H im iya, §eyle hem senagat w e oba hojalyk ontim gilikleri yurdum yzyii
ahli yerlerinde ginden yola goylup, olar ykdysady 6sii$lere badalga bolup
duryar. H im iya senagatynyii G ara§syz w e baky B itarap T tirkm enistanyn
■pajarlap o sm eg in d e esa sy o rn y ey e le y an d ig i, h im iy a k arh an alary n y n
ondiiryan onum leri, olaryii hasiyetleri, onum gilikde bolup gegyan fiziki we
him iki h ad ysalar barada gozeggiligin usti bilen dii§tinjeler berilse, talaba
w e m aksada layyk bolar. B eyleki senagat hem -de oba hojalyk karhana-
larynda him iya tejribe otaglary bolup, olarda alnyp barylyan i§ler him iyanyn
k a n u n la ry n a w e k a n u n a la y y k ly k la ry n a esa sla n y ar. $ e y le -d e sag ly g y
gorayy§ pudagyna degi§li bolan derm anhanalarda derm anlaryii tayyar-
lanyly§y, olaryn diiztimi w e hasiyetleri him iya ylm ynyn esasynda owrenilyar.
H ut §onun iigin hem k a rh a n a la ra gezeleng oku w g y lary n alan h im ik i
dii§iinjelerini gunla§dyrmaga yardam eder. H im iya oniimgilikli karhanalaryii
tow eregindaki m ekdepler gonuden-goni §ol karhanalara gezeleng gurnasa
talab alay y k bolar. B eyle m iim kingilikler yok yagdayynda senagat w e oba
h o jaly k k arhanalarynyn him iya tejribe otaglaryna, derm anhanalara geze­
leng g u m alsa yerlikli bolar. G urnalyan gezelenjin m aksady okuw gylaryn
him iyadan alan dii§unjeierini gunla§dyrm ak, am aly endikleri oyarm ak we
k em ala getirm ek hem -de b u ugurdan alan b ilim lerini durm u§a gegirm egin
yollaryny gorkezm ek bolup duryar. M ugallym karhanalara gezelenji okuw
y y lynyn ba§ynda m eyille§dirip, onun n etijeli am al edilm egini gazanm aly.
O nun iigin gezeleng gurnaljak karhana hem -de okuw gylara gorkeziljek i§
o taglary ya-da ontim gilik yerleri bilen m ugallym onunden tany§ bolup,
g u m alan gezelenjin m aksada layyk bolm agyny yola goym aly. M unun iigin
m ugallym J ^ k d a k y la ra iins berm eli:
1. M e) ie§dirilen karhananyn taryhy.
2. G o rk e ziljek ontim gilik y erle ri w e i§ o ta g la ry h em -d e o lary n
ayratynlyklary.
3. §ol yerde bolup gegyan fiziki w e him iki hadysalar, olaryn him iyanyn
n ukdaynazaryndan beyleki dersler bilen arabaglany§ykda dti§tindirili§i.
4. §ol yerde ulanylyan ya-da em ele g elyan m addalar, olaryn gurlu§y
w e hasiyetleri.

248
 5. §ol yerde am al edilyan i§lerin ahyrky m aksady, olaryn yerine yetiri-
li§i we netijeliligi.
6. U lanylyan i$ enjam lary, tilsim atlar w e olaryn diinya tejribesindaki
omy.
7. I§in gidi§inde em ele gelyan zyyanly galyndylar, olaryn dniinin
alny§y we yok edili§i.
8. I§in gidi§inde bolup bilayjek nasazlyklar, olaryn oniini alm agyn
ugurlary w e dikeltm egin tarleri.
9. I§in gidi§ine onayly w e ters tasir edyan yagdaylar hem -de olaryn
hasaba alny§y.
10. E m ele gelyan oniim in ya-da ahyrky netijanin ulanyly§y, ahm iyeti
w e gelejegi.
11. B eyik S aparm yrat Tiirkm enba§ynyn “Taze bilim ” syyasatyndan,
M ukaddes R uhnam asyndan w e A talyk kitaplaryndan ugur alyp gum alan
gezelenjin terbiyegilik tarapy.
Bu i§e karh an a tarapyndan hem okde h u n arm enlerin gatna§m agy
zerur bolup, m ugallym oniinden ony yola goym alydyr. Um um an, gurnalyan
gezelenjin guram agylyk tarapy w e saylanyp alnan yeri m ugallym ta ra ­
pyndan dogry kesgitlenilm elidir, onun netijeliligi, esasan, §ona baglydyr.
M ugallym gezelenji talabalayyk gum ap, i§i doly am al edenden son,
bu i§in n etijesin i barlam ak iigin okuw gylara yum u§lar tab§yrm alydyr.
B erily an y u m u § lar yazm aga b o lsa m a k sa d a la y y k bolar. H as takygy,
gum alan gezelenjin yazm aga beyany talap edilse we degi§li baha gykarylsa,
m ugallym edilen i§e seljerm e gegirip biler. O kuw gylara yazm aga yum§y
a?akdaky yzygiderlilikde yerine yetirm ekligi tab§yrm ak m aslahat berilyar:
1. Saylanylyp alnan karhananyn oniimgiliginin ya-da alyp baryan i§inin
ahm iyeti, derw ayyslygy we gelejegi.
2. K arhanada gozeggilik eden yerlerindaki yagdaylaryn him iya dersi
bilen arabaglany§ygy.
3. B olup gegyan yagdaylaryn nahili kanunlaryn we kanunalayyklyk-
laryn esasynda bolyandygynyn agylyp gorkezili§i.
4. §ol kan u n lar w e kanunalayyklyklar bozulanda yiize gykyan nasaz­
lyklar, olaryn ontini alm agyn hem -de dikeltm egin yollary.
5. U lanylyan enjam laryn ya-da tilsim atlaryn w ezipeleri.
6. I§in n etijeliligini yokarlandyrm ak barada teklipler.
249
 B u yurnu? okuw gylaryn alan bilim lerini, ony durm u§a gegiri$lerini,
bolup gegyan tebigy hadysalar bilen baglany§dyryp bilijilik ukybyny hem -
-de um um y gozyetim ini kesgitlap, dogry netije gykarm aga m ugallym a
m iim kingilik berer.

§ 6 3 . S u w a r a s s a la y jy d e s g a la r

D eryalardan, kanallardan, yaplardan gelyan suw y arassalam ak zerur

bolup, onyn suw arassalay jy d esg alard a arassalan y an d y g y n y b ellap d ik
(48-nji surata seret). H azirki w agtda suw arassalayjy enjam lar kop u lan y l­
yar, m unun iigin taze-taze desgalar gurulyar. B u barada B eyik S aparm yrat
T iirkm enba§y M ukaddes R uhnam ada $eyle belleyar: “Gara§ U zboyum ,
gara§, nesip bolsa, sen taze gorke gelersin , bu m ekanda T iirkm en
k o liin i d o red ip b a $ la d y k . E rtir on u n a n y r sy -b a r s i g o ru n m ey a n
su w u n y s iiy je d iji e n ja m la r y n k o m eg i b ile n siiy je d ip , b o l su w y
a k d y ra ry s.”
E lbetde, suw y siiyjediji enjam lardan ybarat b olan arassalayjy desga-
lary okuw gylara gorkezm ek, olaryn suw b arad a ow renenlerini yokary
d e re je d e o z le ^ d irm e g in e y a rd a m eder. S o n u n iigin hem m u g a lly m
g olaydaky suw arassalayjy desgalara gezelenji okuw yylynyn ba§ynda
m eyille§dirip, ol barada doly m aglum atlary yygnam alydyr. G ezelengden
oninga okuw gylara a§akdaky m aglum atlar y etirilse m aksadalayyk bolar:
- Suw y arassalam agyn m aksady;
- A rassalanyan suw un diiziim i, onun kadadan nage artykdygy we
sebapleri;
- B ir jy n sly w e bir jy n sly dal garyndylardan m addalary boliip alm ak
w e suw y arassalam ak iigin ulanylyan usullar;
- A rassalanandan sonra suw un diiziim indaki m addalaryn m ukdary;
- Suw y bakteriyalardan arassalam agyn zerurlygynyn b iologiya dersi
bilen baglany§dyrylyp du§iindirili§i;
- Suw y bakteriyalardan arassalam ak iigin ulanylyan usullar w e olaryn
ulanyly§y;
- A rassalanm adyk suw un zyyany w e arassalanan suw un peydasy,
tebigatyn tam izligi;
- Suw arassalayjy enjam lary ulanm agyn ugurlary;
- Suw y arassalam akda ulanylyan m addalar w e olaryn hasiyetleri;
- Suw arassalananda em ele gelyan galyndylar w e olary yoklam agyn
usullary.
250
 §u m ag lum atlaryn esasynda suw y arassalayjy desgalaryn i§ley§ini,
ondiirij iligini we gelejegini degi§li hunarm enlerin okuwgylara dii^undirmegi
g az a n y lsa ta la b a la y y k bolar. § e y le lik d e , m u g ally m suw b a ra d a ahli
gegilenleri okuw gylaryn yazm a^a i§ bilen jem lem eli w e degi§li bahalar
bilen bahalandyrm aly. Y azm a^a i§i “A rassa suw tebigatyn tam izliginin
g o z b a § y d y r ” , “ A r a ssa su w ya§ay§yn g o z b a § y d y r ” w e §.m. y a ly
atlan d y rm ak bolar. Y azm a9a i§ler B eyik S aparm yrat T urkm enba§ynyn
M ukaddes R uhnam asyndan, beyleki A talyk kitaplaryndan, him iya dersinde
g e9ilen lerd en w e suw arassalayjy desgalar barada galan tasirlerden ugur
alnyp am al edilm elidir.

251
 MAZMUNY

Sozba§y.................................................................................................................. 11
IBAP.Himiyadanilkiba$langyfdii§unjeler....................... 13
§1.Himiyadersi............................................ 13
§2.Himikielementler......................................... 19
^T^Himiyanynmukdargatnajyklary............................ 30
§4k]Himikitasirle^meleringomu§leri............................. 40
Himiyaotagyndai§lenilendehowpsuzlyktehnikasynyndiizgimleri.... 43
Himiyaotagyndatejribei§leri ge9irilendeulanylyangurallarbilen
tany§makweolaryftulanyly§usullarynyowrenmek................ 47
Tejribei§i.................................................. 56
II BAP.Kislorod.Howa.Yanmak............................... 63
§5. Kislorodynumumyhasiyetnamasy........................... 63
§6. Kislorodynalny§y........................................ 63
§7.Kislorodynfizikihasiyetleri................................. 68
§8.Kislorodynhimikihasiyetleri................................ 69
§9.Ozon................................................... 73
§10. Kislorodynulanyly§y.................................... 75
§11.Howaweonundiizumi.................................... 77
§12. Maddalarynyanmagy. Yangynysondtirmeginusullary.......... 81
Tejribei§i.................................................. 84
Amalyi§.................................................. 87
III BAP.Wodorod.Gazhalvndakvmaddalar....................... 93
§13.Wodorodynfizikihasiyetleri............................... 94
§14.Wodorodynhimikihasiyetleri.............................. 95
§15. Wodorodynalny§y...................................... 97
§16. Wodorodynulanyly§y.................................... 100
Tejribei§i.................................................. 101
Amalyi§........ .........................>................. 105
Tejribemeseleleri^ozmek..................................... 108
252
 §17.Gazlar................................................. 109
§18.Awogadrokanuny....................................... Ill
§19.Himikitasirle$melerdegazlaryngowriimgatna§yklary........... 115
IVBAP.Suw.Erginler....................................... 116
§20.Suw.Suwtebigatda...................................... 116
§21.Maddalarynsuwdaereyjiligiweolaryndiirli §ertlere
baglylygy...................-............................. 119
§22.Suwyayawlysaklamakweonyarassalamak................... 120
§23. Erginbaradadu§iinje.................................... 123
§24. Suwunweerginlerinsenagatda,obahojalygyndawe
durmu^daahmiyeti.......................................... 125
Erginleredegi§limeseleleripozmek.............................. 127
Hasaplamameseleleri......................................... 129
Tejribei?i.................................................. 130
Amalyi$.................................................. 132
VBAP.Organikidalbirle$melerinesasytoparlary............... 139
§25.Oksidler.Oksidlering6mu§leri............................. 139
§26.Oksidlerinalny§y....................................... 142
§27.Oksidlerinfizikiwehimikihasiyetleri......................... 143
§28.Oksidlerinulanyly§y..................................... 145
§29.Esaslar.Esaslaryngomtijleri............................... 146
§30.Gidroksidlerinalny§y.................................... 147
§31.Gidroksidlerinfizikiwehimikihasiyetleri...................... 148
§32.Gidroksidlerinulanyly§y.................................. 150
§33.Kislotalar. Kislotalaryngomujleri.......................... 151
§34.Kislotalarynalny§y............................... ....... 156
§35.Kislotalarynfizikiwehimikihasiyetleri....................... 157
§36.Kislotalarynulanyly§y.................................... 159
§37.Duzlar.Duzlaryngomu?leri................................ 160
§38.Duzlarynalnysy...!....................................... 162
§39.Duzlarynfizikiwehimikihasiyetleri.......................... 165
§40.Duzlarynulanyly§y...................................... 167
§41. Organiki dal maddalarynesasytoparlarynynarasyndaky
baglany§yk................................................. 167
Tejribei§i..................................... ............. 169
Amalyi?............................................. ..... 170
VIBAP.D.I.Mendeleyewinperiodikkanunywe
periodikulgamy............................................ 172
§42. Periodikkanunyna?yly$y................................. 172
253
 §43.Himikielementlerinperodikulgamy.......................... 176
§44.Periodikkanunynahmiyeti................................. 179
§45.D.I.Mendeleyewinomriwedoredijiligi....................... 183
Meselelerwegonukmeler...................................... 185
VIIBAP.AtomynGurlu$y.................................... 187
§46.Atomynolfegi.......................................... 187
§47.Atomyadrosynyndtiztimi.................................. 190
§48.Izotoplar......................................... ...... 191
§49.Yadrotasirle§meleri...................................... 194
§50.Atomdaelektronlarynhereketi.............................. 196
§51.Ki?iperiodlarynelementlerininatomlarynynelektrongurlu§y.... . 202
§52.Ulyperiodlarynelementlerininatomlarynynelektrongurlu§y..... 206
VIIIBAP.Himiki baglany$yklar. Maddalaryngurlu$y............ 212
§53.Himikielementlerinatomlarynynelektrootrisatellikleri.......... 212
§54. Kowalentbaglany§ygyweonunemelegeli§yollary............ 214
§55.Kristalgozeneklerweolaryilg6mti§leri....................... 221
§56.Okislenmederejesi....................................... 224
§57.Okislenme-gaytarylmatasirle§meleri......................... 226
Tejribei§i.................................................. 229
IX BAP.Himiki tasirle$melerifl kanunalayyklygy............... 231
§58.Himiki tasirle§melerinyylylyknetijeliligi..................... 231
§59.Himiki tasirle§melerintizligi............................... 234
§60.Himikidenagramlylyk..................................... 238
Himikitasirle§melerintizligiwehimikidenagramlylykboyun9a
hasaplamalar........................................ ...... 240
Tejribei§i.................................................. 243
XBAP.Karhanalaragezelen^................................. 246
§61.Minerallarwetilkani6wreni§muzeyleri.Gazylypalynyanpeydaly
magdanlarynpykyanyerleri..................... .............. 246
§62.Himiyakarhanalary.Senagatweobahojalykoniimgiliklerinin
himiyatejribeotaglary.Dermanhanalar.......................... 248
§63. Suwarassalayjydesgalar.................................. 250

254
 R. Nurberdiyew, M. Amangulyyew, A. $emekow

Himiya
Tiirkmenistanyn orta mekdeplerinin VII synpy iigin synag okuw kitaby

R edaktor E. B e rd iy e w a
S urat redaktory G. O ra zn tyra d o w
Teh. redaktory O. B a b a ye w a
S uratgy G. O ra zn tyra d o w
N e§ir iigin jo g ap k ar D. G adam ow

Yygnamaga berildi 2.05.06. £ap etmage rugsat edildi 2.10.2006. Mofberi 60x84 Vi6.
Ofset kagyzy. Edebi gamiturasy. Ofset gap edili§ usuly. Fiz. pap listi 14.88.
§ertli renkli ottiski 59.81. Hasap-ne§ir listi 14.29. Cap listi 16.
Sargyt 1250. Sany 128,8.

Turkmen dowlet ne$iryat gullugy.

744004, A$gabat, 1995-nji ko?e, 20.

Turkmen dowlet nejiryat gullugynyn M etbugat merkezi.

744004, A$gabat, 1995-nji ko?e, 20.

255
§43.1
§44.1
§45.1
Mese
VIIВ
§46. i
§47. i
§48.1
§49.1
§50. i
§51-1
§52.1
VIII
§53.1
§54.
§55.]
§56. (
§57. (
Tejril
IX B,
§58.1
§59.1
§60.1
Himi
hasaj: O k u w kitab y n y n peydalanyly§y b a ra d a m ag lu m at
Tejril
XBA № Okuwgynyn ady Okuw
Kitabyn saklany§ yagdayv
Okuw yylynyn Okuw yylynyn
§6i.: we atasynyn ady yyiy
mage ba§ynda ahyrynda
§62.:
himi} 1 -Й е
c4uaui llc td ri I 'lJ O O # * . 4 -0 )4 4 ,
'

§63.' 2 *
С
P

3 » a « '

4
5

256
Periodlar I Himiki elem entlerin periodik VII VIII
Tori ip sa n y
H 1 ulgamy (H) 2 He
1,00794 4,0026
WoUo.ro d ’ II III IV VI Geliy /■
47 J d
Li 3
6,941
Be 9,01218
4 5
10,81
В 6
12,011
с 7
14,0067
8
ГЧ 15,999 О 9
18,998
p III
20,17
N e I07,K(>8 I
Litiyc Berilliy Uglerod Л /ot Kislorod Ftor Neon kiimiiv
is Ar i
Na 11 M ge 13
12 26,981 A1 28,085
14 Si 15
31,974
p
32,064
S 17
35,453
C l
39,948 Eg
22,989 24,305 A dy
Natriy Magniy Alyuminiy Kremniv Fosfor Kukiirt Hlor Argon

К 19 C a 20 Sc 44,956
21 Ti 22
47,90
Y 23
50.94
Cr 24
51,996
Mn 54,938
2* Fe 55,847
26 Co 2 Ni 28
58,70
39,098 40,078 58,933
Kaliy Kalsiy Skandiy T itan^k. Wanadiy Hrom Marganes Demir Kobalt INikel

29 CU 30 Zn Ga 32 Ge 33 As З4 Se 35 ВГ 36 Kr
65,546 65,^8 69,72 72,59 74,922 78,96 79,904 83,80 E —s elementler
Mis Sii^k Galliy G erm aniy Mysyak Selen _________Bofruc Kripton

Rb 37 S r 38
87,62
Y 39
88,906
Zr 40
91,22
Nb 41
92.906
Mo 42
95,94
Тс
98,906
4з Ru 101,07
44 R h 102,905
4* Pd 46
106,4
85,468
Rubidiy Stronsiy Ittriy Sirkoniy Niobiy Molibden Tehnesiy Ruteniy Rodiy Pal(adiy

48 Cd 49 In 50 Sn 51 Sb 52 Те 53 *4 Xe
47
107,868
A ge 112,41 114,82 118,71 121,76 127,60 126,904 131,30 E —p el ‘ntler
Kiimiis Kadmiy Indiy Galayy Surma Tellur Yod Ksen^

Cs 55 Ba 56 La* 57 H f 72 Та 73 W 74 Re 75 OS 76 7 78
132,905 137,33 138,905 178,49 180,947 183,85 186,207 190,23 1 ,22 I 195,08
Seziy Bariy Lantan Gafniy Tantal Wolfram Reniy Osmiy Iri» I ia

79 AU 80 Hg 81 T l 82 p b 83 Bi 84 Po 85 At 86 Rn
196.966 200,59 e 204,38 207,2 208,980 (209) (210) ( 222) E —d eh itler
Altyn Simap Talliy Gur§un Wisimit Poloniy Astat Radon
т
87 Ra 88 A c** 89 R f 104 Db 105 106 Bh 107 Hs 108 Mt 110
Fr (223) 226,025 (227) (267) (268)
Sg (271) (267) (278) (282)
Fransiy Radiy Aktiniy Rezerfordiy Dubniy Siborgiy Boriy Hassiy Mev’ rm sta d tiy
111 112 Uub 113 U ut 114 U ug 115 Uup 116 Uuh 117 Uus 118 Uuo
(280) R g (286) (284) (290) (287) (293) (?) (293) E —1 elementler
Rentgeniy Ununbiv Ununtriv IJnunkwadiy L Jn u n p c 'iliiy Unungeksiy (Ununseptiy)r Ununoktiy
* Lantanoidler
58 Pr140,908
Ce 140,12 60 Pm (145)
59 Nd 144,24 62 Eu151,96
61 Sm 150,4 63 G d157,25 65 D yJ 162,50
64 Tb158,925 66 Ho 67 Er
164,93
68 Tm168,934
167,26
69 Yb 173,0a Lu174,967
71
Seriy Prazeodim Neodim Prometiy Samariy Yewropiy Gadoliniy lerbiy Disproziy Golmiy Erbiy Tuliy ltterbiy \ Lyutesiy
** Aktinoid )ei
90 Pa231,036
Th232,08 91 u 238,029
92 Npz37,048
93 Pu (244)
94 Am(243) 96 Bk 247
95 Cm 247 97 C f 98 Es
251
99 Fm mo
254 257
M d i°' (N o )102 rLr)'«3
258 v y 255 " ' ' 256
Toriy Protaktiniy Uran Neptuniy Plutoniv Amerisiy Kyuriy lierkliy Kaliforniy Eyn§teyniy Fermiy Mendelewiy Nobeliy Lourensiy

Bellik: 112-118 elementlere degi§li maglumatlar gutarnykly dal