Вы находитесь на странице: 1из 648

LIRICA LATINA

MEDIEVAL
I
P oesía pro fa n a
E D IC IO N B IL IN G Ü E P R E P A R A D A P O R

JOSE OROZ RETA


Y
MANUEL-A. MARCOS CASQUERO
La BAC
A Biblioteca de Autores Cristianos reúne orgá­
L nicamente, en las diversas secciones que la
integran, el principal acervo de la sabiduría cristiana
perenne y seleccionados estudios de la investigación
moderna. Al lado de las fuentes tradicionales del pen­
samiento cristiano ha ido incorporando obras funda­
mentales de teólogos y pensadores de nuestra época.
La BAC no es de escuela, de institución determina­
da ni de un grupo particular. Es de todos y para todos
y, atenta a los signos de la época, quiere servir de
instrumento para canalizar la respuesta del pensamien­
to cristiano a los problemas de hoy.
Nuestra obra no es oficial ni de mecenazgo; descan­
sa únicamente en la confianza, estímulo y apoyo de
sus lectores. Es una comunidad moral de autores,
editores y lectores. Antepone al provecho propio el
servicio general. Por eso procura conjugar el criterio
de mayor perfección con la máxima baratura. En esta
línea de superación, la BAC ha ido mejorando sensi­
blemente tanto la calidad interna de sus textos como
el cuidado tipográfico de sus ediciones.
La BAC está patrocinada por la Pontificia Univer­
sidad de Salamanca, que ayuda y asesora eficazmente
a los editores. Se ve respaldada por centenares de
juicios elogiosos en revistas científicas nacionales y
extranjeras, y en repetidas ocasiones ha recibido de la
Santa Sede palabras de bendición y aliento, que cons­
tituyen nuevo motivo para continuar la obra comenza­
da hace más de cuatro decenios.

Abril 1995

El pan de nuestra cultura cristiana

Pida toda clase de informes a la


BIBLIOTECA DE AUTORES CRISTIANOS
DON RAMON DE LA CRUZ, 57. 28001 MADRID
L íric a L a tin a
M e d ie v a l
I

Aunque no siempre apreciados por los cultivadores del


latín clásico, los poemas latinos medievales cuentan
con la estima y la consideración de un grupo cada vez
más amplio que admira y cultiva la belleza de toda obra
literaria. Los Carmina Burana, a cuyo conocimiento y
difusión contribuyó no poco la música de Carl Orff,
seguido de otros músicos más recientes, han despertado
el interés de muchos aficionados a la música y a los
poemas medievales. Otras colecciones de Carmina me­
dievales: los Rivipulliensia, Cantabrigensia, Arundellia-
na, etc., constituyen la fuente de otros estudios sobre la
poesía latina medieval. Las ediciones de estos Carmina
medievales se multiplican sin cesar, tanto en sus origina­
les latinos como en sus traducciones a las lenguas moder­
nas. La bibliografía sobre los temas medievales es inmen­
sa y muy difícil de abarcar, sin sentirse agobiado por su
variedad.
La B i b l io t e c a d e A u t o r e s C r i s t i a n o s no podría estar
ajena a este movimiento cultural, y con un criterio digno
de toda alabanza encargó a los profesores Oroz Reta y
Marcos Casquero la edición de dos volúmenes de la lírica
latina medieval. Y fruto de la labor incansable y la
reconocida competencia de ambos autores en el campo
de la filología latina, tanto clásica como tardía, en este
primer volumen que recoge la poesía lírica profana, desde
el siglo vu hasta el xn, en una muy cuidada antología.
Al lado de los textos latinos presentan una muy acer­
tada traducción rítmica, que permite saborear el sentido
profundo del original. Una amplia introducción ayuda al
lector a colocarse en el ambiente en que aparecieron esos
poemas, al tiempo que le informa de las principales
características de la lírica latina medieval. Junto a poetas
tan conocidos como Alcuino de York, Pedro Abelardo,
Venancio Fortunado, Gotescalco, Alfano de Salemo, Hil­
deberto de Lavardín, el Archipoeta de Colonia y Gualtero
de Châtillon, pasan ante nuestros ojos los anónimos de
Beuron, de Ripoll, o de Cambridge, o de París, o de
Módena, etc. Y todos ellos precedidos de breves intro­
ducciones que hacen conocer su personalidad más íntima.
Las notas y la bibliografía general constituyen una garan­
tía del valor de esta sustanciosa antología de poemas
profanos a la que seguirá un segundo volumen de himno-
día religiosa de la misma época.
LIRICA LATINA
MEDIEVAL
E D IC IO N B IL IN G Ü E

I
P oesía p ro fa n a
INTRODUCCION, EDICION, TRADUCCION
Y NOTAS POR

MANUEL A. MARCOS CASQUERO


C atedrático de U niversidad
y
JOSE OROZ RETA
C atedrático de U niversidad

B IB L IO T E C A DE AUTORES C R IS T IA N O S
M AD RID · MCMXCV
© de la presente edición: Biblioteca de Autores Cristianos,
Madrid 1995. D o n Ram ón de la Cruz, 57.
D epósito legal M. 9.251-1995
ISBN: 84-7914-170-0 (Tomo I)
ISBN: 84-7914-172-7 (Obra completa)
Im preso en España. Printed in Spain.
I N D I C E G EN E RA L

Págs.

B ib l io g r a f ía ............................................................................................ x iii
B i b l i o g r a f í a d e l a s n o t a s .............................................................. xix
P r i n c i p a l e s s i g l a s e m p l e a d a s ........................................................ xxi
I n t r o d u c c ió n g e n e r a l .................................................................... 1

1. D e la p o e sía m é tric a a la r í t m i c a ..................................... 3


La versificación medieval.............................................................. 10
2. C a ra c te rístic a s d e la p o e sía la tin a m e d i e v a l ................ 14
3. L a p o e sía d e los g o l i a r d o .................................................... 28
E l nombre de goliardo ................................................................. 28
E l espíritu goliardo ....................................................................... 37
E l «Ordo» o «Secta vagorum» ..................................................... 41
Clérigos y escolares giróvagos ..................................................... 42
De «clerici vagantes» a «clericicuriales» ..................................... 50

4. P rin c ip a le s c o leccio n es d e la p o e sía g o liá rd ic a . . . . 55


Carmina Burana .......................................................................... 55
Carmina Cantabrigensia .............................................................. 62
Carmina Arundelliana ................................................................. 65
Carmina R ivipullensia ................................................................. 68
Razones de nuestra edición ........................................................ 71
I. S ig lo V I I
Venancio F ortunato ....................................................................... 77
1. T e m p o r a si solito m ih i c a n d id a lilia fe rre n t . 80
2. Q u o sine m e m e a lu x oculis [se] e rra n tib u s
a b d i t ................................................................................... 80
3. O m n e b o n u m velox fu g itiv aq u e g a u d ia m u n ­
d i ......................................................................................... 82
4. S tr a ta so lo re c u b o la c rim a n s n e q u e c e rn o
q u o d o p t o ....................................................................... 82
San Colum bano ............................................................................. 87
5. A ccip e, q u a e so ............................................................ 88
Eugenio I I I de T o led o .................... ................................ ........... 93
6. V o x , p h ilo m e la , tu a c a n tu s e d ic e re co g it . . . 94
VIII Indice general

Págs-

Saii Aldhelmo . . . .......................................................... 97


7. Quando profectus fu e ra m ................................ 98
II. Siglo V III
Paulo Diácono ................................................................. 103
8. Verba tui famuli, rex summe, adtende se­
renus..................................................................... 104
9. V er tibi semper inest, viridi dum cespite
polles ................................................................. 106
Alcuino Flaco o de York ................................................... 109
10. Quae te dextra mihi rapuit, luscinia, ruscis . 110
11. Plangamus cuculum, Dafnin dulcissime, nos­
trum .................................................................... 112
Paulino de Aquileya ........................................................ 115
12. Mecum Timavi saxa, novem flumina ........... 116
III. Siglo IX
Godescalco ...................................................................... 125
13. Aethiopum terras iam fervida torruit aestas . 126
Walaftido Estrabón.......................................................... 131
14. Iam nisi me fessum via longior indupediret . 132
Paulo Albaro .................................................................... 137
15. Vox, philom ela, tu a m etrorum carm ina
vincit..................................................................... 138
Carmina anónima ............................................................. 141
16. A solis ortu usque ad occidua......................... 142
17. Hug dulce nomen. Hug propago nobilis . . . 146
18. Nobilibus quondam fueras constructa patronis . 148
19. Clangam, filii .................................................... 150
20. Andecavis abbas esse d ic itu r........................... 154
21. Conveniunt subito cuncti de montibus altis. . 156
IV. Siglo X
Rosvita de Gandersheim ................................................... 165
22. Ut res facta probat, turmas ducendo praeibat. 166
Eugenio Vulgario ............................................................. 171
23. Anacreunti c a rm in e .......................................... 172
V. Siglos X-X I
Fulberto de Chartres ........................................................ 181
24. Sanctum simpliciter patrem c o l e .................... 182
Fromundo de Tegernsee..................................................... 185
25. Hoc silicum tumulo iacet Ilisa corpore functa. 186
Alfano de Salerno .............................................................. 189
26. Urbana potius nobilitate................................... 190
Indice general IX

Págs.

27. Q uanta gloria p u b lic a m ................................. 192


28. Transmundum metrica laude, sorores ......... 196
Wido de Ivrea ................................................................. 201
29. Siste, puella, gradum per amoenum postulo
Padum ............................................................... 202
Radujfo o Raúl de La Tourte ......................................... 207
30. Versibus heroicis si carmen scribere gliscis . . 208
Carmina Cantabrigensia................................................... 213
31. O admirabile Veneris id o lu m ........................ 214
32. Aurea personet lira clara m odulam ina......... 216
33. Advertite, omnes p o p u li................................. 220
34. Omnis sonus candlene trifariam f i t .............. 224
35. Mendosam quam cantilenam ago ................ 228
36. Vestiunt silve tenera ramorum ..................... 232
37. Iam, dulcis amica, v e n it o ............................... 234
38. Levis exsurgit z e p h iru s .................................... 236
39. Phebi claro nondum orto iu b a r e ................... 238
VI. Siglo X II
Marbodo de Rennes o de Angers ....................................... 245
40. Lingua nequit fari, mens nulla valet meditari . 246
41. Moribus esse feris prohibet me gratia veris. . 248
Baudri de Bourguàl o de Meung .................................... 251
42. Invenies nullos flores in carmine nostro . . . . 252
43. Obstupui, fateor, substans in limine primo . . . 254
Hildeberto de Lavardin o de Le M a n s ............................. 259
44. Pergama flere volo, fato Danais data solo . . 260
45. Nuper eram locuples multisque beatus amicis. 260
46. a) Par tibi, Roma, nihil, cum sis prope tota
ru in a ............................................................. 264
b) Dum simulacra mihi, dum numina vana
p la c e re n t.......................... .......................... 266
Pedro Abelardo ............................................................... 273
47. Parce continuis ................................................. 276
Teodorico de San Trond ................................................... 287
48. Flete, canes, si flere vacat, si flere valetis . . . 288
Hugo, Primado de Orleáns .............................................. 291
49. Dives eram et dilectus .................................... 292
50. Idibus his Mai miser exemplo Menelai . . . . 302
EI Archipoeta de Colonia . .............................................. 307
51. Estuans intrinsecus ira vehementi ................. 308
52. Archicancellarie, vir discrete m e n tis.............. 312
53. Omnia tempus habent, et ego breve postulo
tempus ............................................................... 318
X Indice general

Págs.

Marco Valerio .................................................................. 323


54. Cidne, sub algenti recubas dum molliter um­
bra ...................................................................... 324
Mateo de Vendóme ......................................................... 329
55. Pauperat artificis Nature dona venustas . . . . 330
Gualtero de Châtillon........................................................ 335
56. Verna redit temperies ........... ....................... 336
57. Importuna Veneri .......................................... 338
58. Sole regente l o r a ............................................. 340
59. Declinante frigore .......................................... 342
60. Versa est in lu c tu m ........................................ 346
61. Missus sum in vineam circa horam nonam . . 352
Enrique de Septimello ..................................................... 361
62. Temporibus cunctis ieiunus prosperitatis . . . 362
Pedro de Corbeil............................................................... 367
63. Orientis p a r tib u s ............................................. 368
Amulfo de Lisieux .......................................................... 373
64. Occurrunt blando sibi lumina vestra favore . . 374
Poemas anónimos ............................................................ 377
65. Sole post Arietem Taurum subintrante . . . . 378
66. Surgens Manerius summo diluculo ............. 380
67. Hyemale tempus, vale ................................... 382
68. Rosam et candens lilium .............................. 386
69. Plangit nonna fletibus ................................... 390
70. Dulcis amor .................................................... 390
71. Gregis pastor T ity ru s ...................................... 392
72. Dum grandem materiam mente meditarer . . 394
73. Forte nemus lustrabat homo, fera forte redi­
bat ...................................................................... 396
74. Vinum bonum et suave ................................ 398
Carmina Burana ............................................................. 401
75. a) Anni parte florida, celo p u rio re ............. 402
b) Mel pro feile deseris et pro falso verum . . 406
c) Inter hec aspicitur Cytheree n a t u s ......... 408
76. Victime novali «çinke ses» ............................ 412
77. Exui ego clericus ad laborem n a tu s ............. 414
78. Ecce torpet p ro b ita s........................................ 414
79. Olim lacus colueram ...................................... 418
80. In taberna quando su m u s.............................. 420
81. O Fortuna levis! Cui vis das munera que vis . 424
82. Postquam nobilitas cum servis degenerare . . 424
83. In terra summus rex est hoc tempore Num­
mus ................................................................... 426
84. Cur suspectum me tènet d o m in a? ................ 428
Indice general XI

Págs.

85. Floret tellus floribus .................................... 430


86. Si linguis angelicis loquar et humanis . . . . 432
87. O comes amoris, d o l o r ..................... .. 440
88. Sic mea fata canendo s o l o r ........................ 444
89. Dum Diane v itre a ......................................... 446
90. Estas in exilium ........................................... 450
91. Letabundus r e d i i t ......................................... 454
92. Omittamus s tu d ia ......................................... 458
93. Veris dulcis in te m p o re ............................... 460
94. Lucis orto sid e re ........................................... 462
95. Vere dulci m e d ia n te .................................... 464
96. Stetit puella rufa tu n ic a ............................... 466
97. Exiit diluculo ................................................ 468
98. Dulce solum natalis p a tr ie .......................... 468
99. Rumor le ta lis ................................................ 470
100. Huc usque, me m iseram !............................. 474
101. Congaudentes ludite .................................... 476
102. Egre fero, quod egroto ............................... 478
103. Quis furor est in amore! ............................. 480
104. Nobilis, mei miserere, precor!..................... 480
105. Ver redit o p ta tu m ......................................... 482
106. O c o n so c ii..................................................... 484
107. Laboris rem edium ......................................... 486
108. Si puer cum puellula.................................... 488
109. Vacillantis tr u t i n e ................................. .. 490
110. Tempus transit g elidum ............................... 494
111. Olim sudor H e rc u lis .................................... 498
112. O decus, O Libye regnum ........................ 506
113. Anna soror, ut quid mori ...............: . . . . 512
Carmina Arundelliana .................................................... 521
114. Plaudit humus, Boree ................................. 522
115. Dum rutilans Pegasei ................................. 524
116. Dionei s id e ris ................................................ 528
Camina Rivifiulknsia .................................................... 535
117. Aprilis tempore, quo nemus frondibus . . . 536.
118. Maio mense dum per pratum ................... 538
119. Sidus clarum ............................................... 540
120. Si vera somnia forent, que so m n io ............ 546
121. Redit estas cunctis grata ............................ 548
VII. Siglos X II-X III
Alán de L i l k .................................................................... 555
122. O Dei proles, genetrixque r e r u m .............. 556
123. Omnis mundi creatura ............................... 558
124. Est locus a nostro secretus climate tractu . 560
XII Indice general

Págs.

Pedro de B lo is ................................................................. 567


125. Dum iuventus flo ru it.................................... 568
Pedro R ig a ...................................................................... 571
126. Uxor Thyresie dum pleno ventre tumeret . 572
Godofredo de Vinsauf........................................................ 575
127. Unius astringit duo corpora nodus amoris . 576
128. Preformet capiti nature circinus orbem . . . 576
Giraldo Cambrense .......................................................... 581
129. Nature secreta videt, rerumque tenores . . . 582
130. Fons erat irriguus, cui fecerat arbutus um­
bram ............................................................... 582
Felipe el Canciller............................................................ 587
131. Bulla fulm inante........................................ .. 588
132. Quisquis cordis et o c u li............................... 590
133. Nitimur in vetitum ...................................... 594
Juan Peckam o Peckham ................................................. 599
134. Philomena, previa temporis a m e n i ............ 600
Flor de anónimos ............................................................. 607
135. De ramis cadunt f o l i a ................................. 608
136. Vinum dulce, gloriosum ............................ 610
137. Iam lucis orto s id e re .................................... 612
138. Cum anim adverterem ................................. 614
139. Veris ad im p e ria ........................................... 616
140. Luxuriant a n i m i ........................................... 618
141. Veneris prosperis ........................................ 618
142. N ature thalamos intrans reseransque poe­
ta ....................................................................... 620
I n d ic e d e p r im e r o s v e r s o s ................................................... 625
BIBLIOGRAFIA

A d a m s, J. N., The Latin Sexual Vocabulary (Londres 1982).


A l l e n , P. S., Medieval Latin Lyrics (Chicago 1931).
A r i a s y A r i a s , R., La poesía de los goliardos (Madrid 1970).
A s t e l l , W., The «Song o f Songs» in the Middle Ages (Ithaca y Londres
1990).
B a te , K., «Ovid, Medieval Latin and the Pastourelle», en Reading
Medieval Studies LX (1983) 16-33.
B e a r e , W., Latin Verse and European Song (Londres 1969).
BÉDIER, J., Les fabliaux (Pans 1925).
B e ic h n e r , P. E., Petri Rigae Aurora, ed. de... (Notre Dame 1965).
B e n t o n , J . F., Clio and Venus: A historical View o f Medieval Love, en The
Meaning of Courtly Love, ed. de F. X. Newman (Albany 1968).
B e r n t , G., Carmina Burana: Die Gedichte des Codex Buranus lateinisch und
deutsch (Zurich 1974).
B e r t o n i , G., Poesía, leggende, costumanze del Medioevo (Módena 1927).
B e z z o la , R. R., Les origines de la formation de la littérature courtoise en
Occident (Paris 1963).
B i e l l a , A., «Considerazioni sull’origine e sulla diffusione della pasto-
relia», en Cultura Neolatina XXV 1-2 (1965) 236-67.
B i s c h o f f , B., Carmina Burana: Einführung zur Fakdmile-Ausgabe der Bene-
diktbeurer Liederhandschrift (Nueva York 1967).
BO.ASE, R., The Origin and Meaning o f Courtly Love (Manchester 1977).
B o l g a r , R. R., The classical heritage and its beneficiaries (C a m b rid g e
1954).
B r e u l, Κ., The Cambridge songs. A Goliard’s song-book of the eleventh
century (Cambridge 1915).
B r e w e r , J. S., Giraldi Cambrensis Opera (Londres 1861).
B r in k m a n n , H ., Geschichte der lateinischen Liebesdichtung im Mittelalter, 2 .a
ed. (Tubinga 1979).
B ritta in , F., The Medieval Latin and romance lyric to A.D. 1300, 2 .a ed.
(Cambridge 1953).
B r o s t , E ., Carmina Burana: Lieder der Vaganten (Heidelberg 1961).
BrüCKMANN, J., y C o u c h m a n , J., «Du Cantique des Cantiques aux
Carmina Burana: amour sacré et amour érotique», en L ’érotisme au
Moyen Age. Études présentées au Troisième Colloque de l’Institut
d’Etudes Médiévales (Paris 1977), 35-49.
B r u y n e , E. DE, L ’esthétique du Moyen Age (Lovaina 1947). Hay traduc­
ción española (Madrid 1963, 2 vols.).
B u l s t , W., Carmina Leodiensia (Heidelberg 1975).
XIV Bibliografía

B u r g e r , M ., Recherches sur la structure et l’origine des vers romans (G in e ­


bra-París 1957).
C a ir n s ,F., «The Archpoet’s Confession: Sources, Interpretation and
Historical Context», en Mittellateinisches Jahrbuch 15 (1980) 87-103.
C l e m e n c ie , R., Carmina Burana: Gesamtausgabe der mittelalterlichen Melo­
dien mit den dazuhehörigen Texten (Munich 1979).
C o r r a d in o , C ., I canti dei Goliardi, 2.a ed. (Milán 1928).
C u r t iu s , E. R., Literatura Europea y Edad Media Latina, 2 vols, con
única paginación (México 1955).
C h ir i , G., Poesía córtese latina (Roma 1954).
D e G h e l u n c k , J o s e p h , Littérature latine au Moyen Âge, 2 vols. (P aris
1939).
— L ’essor de la littérature latine au X I I e siècle, 2 vols. (Paris 1946).
D i e h l , S., The medieval european religious lyric: An ars poetica (Berkeley-
Londres 1985).
D o b i a c h e R o j d e s v e n s k y , O ., Les poésies des goliards (P arís 1931).
D r e v e s , G. M., B l u m e , C., y B a n n is t e r , H. M., Analecta hymnica
medii aevi, 55 vols. (Leipzig 1886-1922). Hay edición anastática
reciente.
D ro n k e , P., «La lirica d’amore in latino nel secolo XIII», en Aspetti
délia ktteratura latina nel secolo X III (Perusa-Florencia 1983), 29-56.
— Medieval latin and the rise of European Love-Lyric. I: Problems and Inter­
pretations. II: Medieval latin Love-poetry, 2.a ed. (Oxford 1968).
— «Peter of Blois and Poetry at the Court of Henri II», en Medieval
Studies 38 (1976) 185-235.
— «Poetic Meaning in the Carmina Burana», en Mittellateinisches Jahr­
buch 10 (1974-75) 116-37.
— «The Archpoet and the Classics», en Latin Poetry and the Classical
Tradition, ed. de P. Godman and O. Murray, chap. 4 (Oxford
1965), 57-72.
— The Medieval poet and his World (Roma 1984).
— The medieval Lyric (Cambridge 1977).
— Intellectuals and poets in medieval Europe (Roma 1992).
D u b y , G., The Knight, the Lady and the Priest (Londres 1984).
D u r e l , J., Les recherches sur la doctrine, la langue et le vocabulaire du poète.
Instructions de Commodien (Paris 1912).
E l l io t , A . G ., «The art of the Inept Exemplum: Ovidian Deception
in CB 117 and 178», en Sandalion 5 (1982) 353-68.
E n g l e r , W., «Beitrag zur Pastourellen Forschung (Literaturbericht
und ergänzende Deutungen)», en Zeitschrift fü r französische Sprache
und Literatur LXXTV (1964) 22-39.
E r m in i , F., II Golia dei goliardi (Módena 1938).
F aral , E., Les arts poétiques du X I I e ei du X IIIe siècle: Recherches et documents
sur la technique littéraire du Moyen Age (Paris 1924, reimpr. 1971).
G a r c îa -V il l o s l a d a , R., La poesía rítmica de los goliardos medievales (Ma­
drid 1975).
G il e s , J. A., Amulfi Lexoviensis Epistulae (Oxford 1844).
Bibliografía XV

— Peter de Blois, Opera, ed. de . . 4 vols. (Oxford 1846).


G o d m a n , P., y M u r r a y , O., Latin Poetry and the Classical Tradition
(Oxford 1990).
— Poetry of the Carolinian renaissance (Londres 1985).
G r e m a s c h i , G ., Guida alio studio del latino medievale (Padua 1959).
— «La lingua latina del medioevo», en Aevum (1957) 415-437.
G u a l a z z in i , Ü., Ricerche sulk scuole preuniversitarie nel Medioevo (Milán
1943).
H a n f o r d , J. H ., «The progenitors of Golias», en Speculum 1 (1926)
38-58.
H a n s s e n , F., De arte metrica Commodiani (Estrasburgo 1881).
H a s k i n s , C. H ., Studies in Medieval Culture (Oxford 1929).
— La rinascita del dodicesimo secolo (Bolonia 1972).
H e u n , M., La littérature latine au Moyen Age (París 1972).
H e l l e g o u a r c ’H, J., «Un poète latin du X IIe siècle, Gautier de Lille,
dit Gautier de Châtillon», en Bulletin de l’Association Guillaume Budé
(1967) 95-117.
H i g h e t , G ., The classical tradition (N u e v a Y o r k 1957). H a y tra d u c c ió n
e sp a ñ o la , 2 vols. (M éx ico 1954).
H i l k a , A., S c h u m a n n , O ., y B i s c h o f f , B ., Carmina Burana, 2 vols.
(Heidelberg 1930-1970).
H la w its c h k a , E., Studien zur Abtissinen von Remiremont (Saarbrücken
1963).
J a k s o n , J. H., The interpretation of medieval lyric poetry (Columbia U.P.,
1980).
J a k s o n , W., «The medieval Pastourelle as a satirical genre», en
Philological Quarterly XXXI 4 (1952) 156-70.
J e a n r o y , A., Les origines de la poésie lyrique en France au Moyen Age, 4.a
ed. (París 1965).
J o n e s , W. P., The Pastourelle. A Study of the origins and tradition o f a lyric
type (Harvard-Oxford 1931).
L a c h m a n n , K ., y H a u p t , M ., Des Minnesangs frühling, ed. p o r..., 3.a
ed. de C. V. Kraus, Leipzig 1940.
L a is t n e r , L., B r o s t , E., y B u l s t , W., Carmina Burana. Leider der
Vaganten, 5.a ed. (Heidelberg 1974).
L a n g l o i s , V ., « L a litté r a tu r e g o lia rd iq u e » , e n Revue Bleue 50-51
(1982).
L a n g o s c h , K., Lyrische Anthologie der Lateinischen Mittelalters mit deutschen
Versen (Darmstadt 1968).
— (ed.) Mittellateinische Dichtung. Auseewählte Beiträge zu ihrer Erfoschune
(Darmstadt 1969).
— Lateinisches Mittelalter. Einleitung in Sprache und Literatur (Darmstadt
1969).
— Hymnen und Vagantenlieder, 3.a ed. (Darmstadt 1972).
L a t z k e , T., «Die Carmina erotica der Ripollsammlung», M L J 10
(1975) 138-201.
L e G o f f , J., Kultur des europäischen Mittelalters (Munich-Zurich 1970).
XVI Bibliografía

L e h m a n n , P., Pseudo-Antike Literatur des Mitteialters (Leipzig 1927).


L id a DE M a l k ie l , M . R., La tradición clásica en España (B a rce lo n a
1975).
L in d sa y , J., Medieval Latin Poets (L o n d res 1934).
L ip p h a r d t , W., «Unbekannte Weisen z u den Carmina Burana», en
Archiv f i r Musikwissenschaft 12 (1955) 122-142.
L ö f s t e d t , E ., Late Latin (Oslo 1959).
L ü e RS, F ., Die deutschen Lieder der Carmina Burana (Bonn 1922).
M a n i t i u s , M ., Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters, 3 vols.
(Munich 1 9 1 1 -1 9 3 1 : reimp. Munich 1964).
M ann; J., «Satiric subject and satiric object in goliardic literature»,
en Mittellateinische Jahrbuch 15 (1980) 63-86.
M a p , W., Poems of Walter Mapes, ed. de T. Wright (Londres 1841).
M a r i , G., I trattati medievali di rítmica latina (B o lo n ia 1980: re e d ic ió n
a n a s tá tic a d e la e d ic ió n d e M ilá n d e 1899).
M a s s a , E ., Carmina Burana e altri canti della goliardica medievale (Roma
1979).
M c D o n o u g h , G . J,, The Oxford poems of Hugh Primas and the Arundel
lyrics (Toronto 1984).
M e n é n d e z P i d a l , R ., Poesía juglaresca y juglares (M a d rid 1924).
M e y e r , W., Fragmenta Burana (B erlín 1901).
— Die Arundel Sammlung mittdlateinischer Lieder (Berlín 1908, Darmstadt
1970).
M o n f r i n , J., Abélard: Historia calamitatum (P arís 1967).
M o r a l e j o , J. L., Cancionero de Ripoll (Anónimo). Texto, trad., intr. y
notas de... (Barcelona 1986). Amplia bibliografía, p .129-143.
M u n a r i , F., Ovid im Mittelalter (Zurich-Stuttgart 1960).
N ic o l a u D ’O l w e r , L., «L’escola poética de Ripoll en eis segles
X-XIII», Anuari de l’lstitut d’Estudis Catalans VI (1915-1919) 3-84.
N o r b e r g , D., Manuel pratique de latin médiéval (Paris 1968).
— Introduction à l’étude de ta verification médiévale (Estocolmo 1958).
N o r d e n , E ., Die antike Kunstprosa (Leipzig-Berlin 1918). Hay traduc­
ción italiana de Β. Heinemann Campana (Roma 1986), con bi­
bliografía «aggiomata», p .l 164-1185.
N o v a t i , F., Carmina Medii Aevi (Florencia 1883: reimpresión Turin
1961).
O u l m o n t , L .^ Les débats du clerc et du chevalier dans la littérature poétique
du Moyen Age (Paris 1911).
P aden, J r ., W. D., «The Literary Background of the Pastourelle»,
en Acta Conventus Molatini Looaniensis (Lovaina 1973), 467-473.
P a r a v ic in i , A., Carmina Ratisponensia (Heidelberg 1979).
P a r é , G.; .B r u n e t , A.; T r e m b l a y , P ., La résistance du X I I e siècle. Les
écoles et l’enseignement (Paris-Ottawa 1993).
P a r l e t t , D ., Selections from the Carmina Burana (Harmondsworth
1986).
P a s c a l , C., Poesía latina medievale (Catania 1907).
— Letteratura latina medievale. Nuovi saggi e note criliche (C a ta n ia 1909).
Bibliografia XVII

Raby, F. J. E., A history of secular latin poetry in the Middle Ages, 2 vols.,
2.a ed. (Oxford 1957). Amplia bibliografia en el vol.II, 361-399.
R ico, F., «Un poema de Gautier de Chátillon: fuente, forma y
sentido de Versa est in luctum», en Etudes de Philologie Romane et
d’Histoire Littéraire offertes à Jules Horrent (Iieja 1980), 365-78.
R ic h e , P., Écoles et enseignement dans le Haut Moyen Age, 3.a ed. (Paris 1989).
— Éducation et culture dans l’Occident barbare, V Ie-V IIIe siècles (Paris
1973).
Rigg, A. G., «Golias and the other pseudonyms», en Studi medievali
18 (1977) 65-109.
Rossi, P. (ed.), Carmina Burana (Milán 1989).
S a n t a n g e l o , S., Studio sulla poesía goliardica (Palermo 1902).
S ayce , O., The Mediaeval German lyric (Oxford 1982).
S c h il s , L., «Commodien poète rythmique», en Neophilologus 15
(1929) 51-56.
S c h m e id l e r , B., Die Gedichte des Archipoeta (Leipzig 1911).
S c h m e l l e r , J . A., Carmina Burana (S tu ttg a rt 1847. Reediciones en
1883, 1894, 1904, 1928, 1960).
S e s in i , V., Poesía e musica nella latinità cristiana dal I I I al X secolo (T u rin
.1949).
S ik es , J. G., Peter Abailard (Cambridge 1932).
S pies , A., Militat omnis amans, Diss. (Tubinga 1930).
S p it z m u l l e r , H., Poésie latine chrétienne du Moyen Âge (Brujas 1971).
Amplísima bibliografía, p. 1891-1979; es la quinta parte, que lleva
por título «Eléments de Bibliographie».
S t r e c k e r , K., Die Cantadbridger Lieder: Carmina Cantabrigiensa (Monu­
menta Germaniae Historica. Scriptores rerum Germanicarum in usum scho­
larum separatim editi 40 (Berlín 1926 = 1979).
— «Walter von Chatillon und seine Schule», en Zeitschrift fiir deutsches
Altertum und deutsche Literatur 64 (1927) 97-125, 161-189.
— Die Apocalypse des Golias (Roma-Leipzig 1928).
— Die Cambridge lieder (Berlin 1926).
— Die Apocalypse des Golias (Roma-Leipzig 1941).
— Introduction to Medieval latin, trad. ing. de R. B. Palmer (Berlin
1957).
Symonds, J. A., Wine, Women and Songs, 2.a ed. (Londres 1925). .
— Moralisch-Satirische Gedichte Walters von Chatillon (Heidelberg 1929).
SzöVERFFY, J., Die Annalen der lateinischen Hymnendichtung, 2 vols. (Ber­
lin 1964-65).
— Peter Abelard’s Hymnarius Paraelitenäs. An annoted edition with introduc­
tion, 2 vols. (Albany 1975).
— Weltliche Dichtungen des Lateinischen Mittelalters. Ein Handbuch. I. Von
den Anfängen bis zum Ende der Karolingerzeit (Berlin 1970).
T a v a n i , G., «Il debattito sui clerico e il cavaliere nella tradizione
mediolatina e volgare», en Romanistiches Jahrbuch 15 (1964) 51-84.
U n g e r , H., De Ovidiana in carminibus buranis... imitatione. Diss. (Berlin,
Estrasburgo 1914).
χ ν ιη Bibliografía

V a lo us, G. DE, Divertissements de clercs: la poésie amoureuse (Copenhague


1956).
V e r n ie r , 'L., «Notes sur Commodien», en Revue de Philologie 15
(1891) 117-130.
V o l l m a n , B. K. (ed.), Carmina Burana (Francfort 1987).
V u o l o , E. P., «Iam, dulcis arnica, venito»; en Cultura Neolatina X 1
(1950) 5-25.
W a d d e l l , H., Medieval latin lyrics (Londres 1929).
— The Wandering Scholars, 6.a ed. (Londres 1932).
WALSH, P. G., «Golias and goliardic poetry», en Medium aevum 52
(1983) 1-9.
— Andreas Capellanus, On Love, ed. by... (Londres 1982).
— Love lyrics from Carmina Burana. Ed. and transi, with a commentary
by... (Chapel Hill-Londres 1993).
— Thirty poems from the Carmina Burana (Bristol Classical Press, 1993).
— «Amor Clericalis», en Author and Audience in Latin Literature, ed. de
T. Woodman and J. Powell (Cambridge 1992) 189-203.
— Courtly love in the Carmina Burana. Inaugural lecture (Edimburgo
1971).
W alter o f C h â t il l o n , Die Lieder Walters von Châtillon in der Hand­
schrift 351 von St Omer. Ed. de K. Strecker (Berlín 1925).
— Carmina. Ed. de K. Strecker, como Moralisch-satirische Gedichte Wal­
ters von Châtillon aus deutschen, englischen, französischen und ita-
lianischen Handschriften (Heidelberg 1929).
— Alexandreis. Ed. de M. L. Colker, como Galten de Castellione,
Alexandreis (Padua 1978).
W a l t h e r , H., Das Stretigedicht in der lateinischen Literatur des Mittelalters
(Munich 1920).
W a t e n p h u l , H., y K r e f e l d , H., Die Gedichte des Archipoeta (Heidel­
berg 1958).
W a t s o n , P., «Puella and V irg o » , en Glotta L X I (1983) 119-43.
W h ic h e r , G., The Goliard Poets (Cambridge, Mass. 1949).
W il m a r t , A., «Poèmes de Gautier de Châtillon dans un manuscrit
de Charleville», en Revue Bénédictine 49 (1937) 121-69 y 322-65.
W r ig h t , F. A., y S in c l a ir , T. A., A History o f later latin literature from
the Middle o f the Fourth to the End of the Seventh Century (Londres
1931-1969).
W T h ., The latin poems commonly attributed to Walter Mapes (Lon­
r ig h t ,
dres 1841: reimpr. Hildesheim 1968).
Z ey d e l , E. H., Vagabond Verse: Secular Latin Poems of the Middle Ages
(Detroit 1966).
J. M., Alan o f Lille’s Grammar o f Sex. The Meaning o f
Z io l k o w s k i ,
Grammar to a Twelfth-Centuy Intellectual (Cambridge, Mass. 1985).
— «Avatars of ugliness in Medieval Literature», en The Modem Lan­
guage Review 79 (1984) 1-20.
— «Classical influences on Medieval latin views of poetic inspira­
tion», en Latin Poetry and the Classical tradition.
B I B L I O G R A F I A DE LAS N O T A S

A b r a h a m s , P., le s oeuvres poétiques de Baudri de Bourgueil (Pans 1927).


B a r d o n , H., La littérature latine inconnue, 2 vols. (Paris 1956).
B a r t h o l o m a e i s , V., Rime giullaresche e popolari d’Italia (B olonia 1926).
B o h m e , Y ., Orpheus der Sänger und sane £ 'eit (B erlín 1979).
B ö MER, A., «Das Vagantenlied von Phyllis und Flora nach einer
Niederschrift des ausgehenden 12. Jahrhunderts», en ^eitschr. für
deutsches Alt 56 (N.S. 1919) 217ss.
B o s s u a t , R ., Anticlaudianus (Paris 1955).
B u l s t , W., «Liebesbriefgedichte Marbords», en Liber Floridus. Hom­
mages P. Lehmann (Saint Ottilien 1950).
C h a m b e r s , E. K., The medieval stage, 2 vols. (Oxford 1963).
C h e v a l ie r , V., Poésie liturgique traditionnelle de l’Eglise Catholique en Oc­
cident (Tournai 1894).
F o e r s t e r , W., y K o s c h w i t z , E., Altfranzösisches Übungsbuch (Leipzig
1915).
G a s e l e e , S., The Oxford Book of medieval latin verse (Oxford 1928).
G r e m a s c h i , G ., Orbis Christianus (Bérgamo 1949).
G u t h r i e , W. K. C., Orpheus and the Greek religion (Londres 1952).
H a u r É a u , B., Les mélanges poétiques d’Hildebert de Lavardin (Paris 1982).
— Notices et extraits de quelques manuscrits latins de la Bibliothèque Nationale,
6 vols. (Paris 1890ss).
L e h m a n n , P., Parodistiches Texte. Beispiele zur lateinische Parodie im Mittel­
alter (M u n ic h 1923).
L e s k y , A., Historia de la literatura griega, trad, española (Madrid 1968).
L ew is, C. S., The allegory of love (Oxford 1936).
M a n i t i u s , M ., Die Gedicht des Archipoeta (M u n ic h 1913).
— «Zur poetische Literatur aus Bruxell», en Neues Archiv 39 (1914)
161ss.
M a r c o s C a s q u e r o , M . A., «Repertorio de verbos latinos para ex­
presar voces de animales», en Estudios humanísticos Filología 11
(1989) 117-29.
M e r i l , E. d u , Poésies inédites du Moyen Âge (Paris 1854).
— Poésies populaires latines antérieures au X I I e siècle (Paris 1843).
— Poésies populaires latines du Moyen Age (Paris 1847).
M e y e r , W ., Gesammelte Abhandlungen zur mittellateinischen Rhythmik,
2 vols. (Berlín 1905).
M i c h e l , A., In hymnis et canticis. Culture et beauté dans l’hymnique chrétien­
ne latine (Lovaina 1978).
M o n e , F. J., Lateinische Hymnen des Mittelalters, 3 vols. (Friburgo en Br.
1853-1855).
XX Bibliografia de las notas

M oos, V o n P., Hildebert von Lavardin, 1056-1113 (S tu ttg a rt 1965).


M u n a r i , F., Marci Valerii Bucolica (Florencia 1855).
O g l e , M. B., Rodolfi Tortam Carmina (Roma 1933).
O r o z R e t a , J . , «E l g e n io p a re m io ló g ic o d e S a n A g u stín » , e n San
Agustín. Meditación de un Centenario (S a la m a n c a 1987), 93-125.
OsTERNACHER, J., TheoduU Ecloga (Urfahr 1902).
Pow iCK E, F. M., Gerald o f Wales (Londres 1928).
R aby , F. J. E., «Turris Aiicie», en Speculum 7 (1932) 394.
— «Surgens Manerius summo diluculo», en Speculum 8 (1933) 204-208.
— «Philomela praevia temporis amoeni», en Mélanges de Ghellink
(Gembloux 1951), vol.II, p.436ss.
— The Oxford book of medieval Latin verse (Oxford 1961).
S c o t t , A. Β., Hildeberti Cenomanensis episcopi Carmina minora (Leipzig
1969).
S p a n k e , H., «St Martial-Studien», en Zeitschrift fü r französische Sprache
und Literatur 54-55 (1932).
S t r e c k e r , K., Die Lieder Walters von Chatilion in der Handschrift 351 von
St. Omer (Berlín 1925).
— Moralisch-Satirische Gedichte Walters von Chatillon (Heidelberg 1929).
— Die Tegernsees Briefsammung (Berlin 1925).
— «Leoninische Hexameter und Pentameter in 9. Jahrh.», en M us
Archiv der Gesellschaft fü r ältere deutsche Geschichtskunde 44 (1922)
p.213ss.
T o b l e r , A., «Streit zwischen Veilchen und Rose», en Archiv fü r das
Studium der neueren Sprachen und Literaturen 90 (1983) 152ss.
V a t a s s o , M., «Contributto alia storia della poesía rítmica latina
medievale», en Studi medievali 1 (1904) 124ss.
V e c c h i , G., «Sequenza e lai: A proposito di un ritmo di Abelardo»,
en Studi medievali 16 (1943-1950) 86ss.
— Pietro Abelardo: L Planctus (Módena 1951).
— «Osservazioni ritmico-meliche sull’Alba bilingue del cod. Vat.
Reg. 1462», en Studi medievali 18 (1952).
— Poesía latina medievale (Parma 1958).
VlNAY, G., «Ugo Primate e l’Archipoeta: Ricerche», en Cultura Neo­
latina 9 (1949) 5ss.
V r o o m , H., Le psaume abécédaire de saint Augustin et la poésie latine
rhythmique (Nimega 1933).
W a t t e n b a c h , W „ «Parodies des Doctrinale», en Anzeiger fü r Kunde
der deutschen Vorzeit 22 (1875) 150ss.
W il m a r t , A., «L’art poétique de Geoffroi de Vinsaug et les commen­
taires de Barthélémy de Pise», en Revue Bénédictine 41. (1929) 271ss.
— «Le Florilège mixte de Thomas Bekynton», en Medieval and Renais­
sance Studies 4 (1956).
W r ig h t , T., Anglo-latin Satirical Poets (Londres 1872).
Y a r z a , G.y Carmina Burana (Barcelona 1978).
Z e n g h e l s , C., «Le feu grégeois et les armes à feu des Byzantins», en
Byzantion 7 (1932) 265ss.
P R I N C I P A L E S S I GLAS E M P L E A D A S

CB Carmina Burana, ed. Deutscher Taschenbuch Verlag,


5.a ed. (Munich 1991).
Auct. Ant. Auctores Antiquissimi, de MGH.
M GH Monumenta Germaniae Historica.
p paroxítona, por extensión, palabra grave o llana,
pp proparoxítona, por extensión, palabra esdrújula.
PL Patrología Latina, d e M ig n e .
PLAC Poetae Latini Aevi Carolini, de MGH.
AH Analecta Hymnica Medii Aevi.
INTRODUCCION GENERAL
1. D E LA P O E S IA M E T R IC A A LA R IT M IC A

D u ran te los grandes siglos de la poesía clásica, la poesía


era m étrica, es decir, se fu n d ab a en la alternancia de sílabas
largas y breves, efectiva en la fonología de la lengua, ya que
la cantidad de las vocales diferencia p alabras escritas de la
m ism a m anera: mälus, mala (malo, males) frente a mälus, mala
(m anzano, m anzana), kpores (gracejos) frente a lepores (liebres).
U n verso latino estaba constituido p o r cierto núm ero de pies,
cada uno de éstos form ado de u n tiem po fuerte y u n tiem po
débil. El lugar de las largas y las breves caracterizaba cad a
tipo de pies. La v ariedad de com binaciones de pies en el
interior del verso, y de versos en el interior de las estrofas, con
las sustituciones posibles y el ju eg o de las cesuras, com unicaba
a este sistem a poético su riqueza y su diversidad.
Pero a p a rtir del siglo I de n uestra era, el acento de la
p alab ra — que no tenía im portancia alguna en u n verso lati­
no— , de m usical que era, se convirtió cada vez m ás claram ente
en un acento de intensidad. Y al m ism o tiem po la distinción
de las sílabas largas o breves se debilitó en la lengua hablada,
y con ello el sistem a poético se vio am enazado en su esencia
misma. L a corrección prosódica, incluso p a ra los lectores c a­
paces de percibirla, p erd ía su valor estético y se reducía a u n a
simple norm ativa, que se ap ren d ía en las escuelas. Poco a poco
se fue creando u n sistem a conform e con la irresistible evolución
de la lengua. L a desaparición del sistem a m étrico d a lugar al
sistema rítm ico, que se funda, en vez del acento cuantitativo
de las palabras, en el nú m ero de sílabas y no en su cuantidad.
Poco a poco adquiere im portancia la asonancia y la rim a,
aunque éstas no sean exclusivas del verso rítm ico *.
¿C uándo se puede hab lar realm ente de la poesía latina
medieval? R a b y h a pensado que la poesía latin a m edieval
com ienza a m ediados del siglo III con C om odiano de G aza,
cuyos extraños versos p reten d ían la instrucción de oyentes
carentes de cultura 2. Agustín constata u n hecho q u e afecta a

1 C h . B o u r g a in , Poésie Lyrique Latine du Moyen Age, textes présentés et


traduits par... (Paris 1989).
2 F. J. E. R aby , The Oxford Book of Medieval Latin verse (Oxford 1961), p.X .
Sobre C om odiano, cf. F. J. E. R aby , A Histoy of Christian-Latin Poetry (Oxford
1953), p. 11 ss.
4 Introducción general

los habitantes de Africa, que no distinguen las sílabas largas y


las breves 3. Y el obispo de H ipona, p a ra p o d er ed ucar a los
cristianos faltos de instrucción, les ofreció el Psalmus abecedarius
contra partem Donati, con el que los prevenía contra los errores
de los donatistas 4.
L a prim itiva poesía latina m edieval, tan to la cristiana
com o la p ag an a, es o b ra de escritores form ados en las escuelas
de gram ática y de retórica, escuelas cuya tradición continuará,
con cam bios y modificaciones, a lo largo de to d a la E dad
M edia. C om o h a señalado R aby, p a ra los poetas de la an ti­
güedad clásica latina, com o p a ra sus sucesores m edievales, la
poesía era u n a ra m a de la retórica. Sus norm as estaban bien
definidas y eran aprendidas m ediante u n a larga p ráctica y la
im itación de los m ejores m odelos 5.
Al sirio C om odiano, según h a observado A lain M ichel,
m uchos le echan en cara las num erosas faltas de prosodia que
com ete, sin d u d a voluntariam ente, y el afán p o r reem plazar
de form a sistem ática el hexám etro clásico p o r u n esqueleto
rítm ico en el que no q u ed a sino u n a repartición aproxim ativa
de los acentos, cosa que se rep etirá en la poesía m edieval,
aunque en este caso de u n a m a n e ra inconsciente p o rq u e se h a
ido perdiendo el dom inio de la prosodia la tin a 6. A cam bio del
em pleo exacto de las cantidades latinas tradicionales, los a u ­
tores medievales utilizarán otras form as de poesía, com o vere­
mos m ás adelante. D a rá n paso al virtuosism o de la com posi­
ción: los acrósticos, telésticos y otros artificios con que logran
com pensar las «faltas» de prosodia.
Y a desde tiem pos de san Agustín, la poesía tiende a olvidar
el carácter cuantitativo de las p alabras p a ra convertirse en algo
rítm ico. C om o ya lo hem os indicado p a ra C om odiano, el
pueblo africano n o d a espontáneam ente la cu an tid ad exacta a
las diferentes sílabas, y se equivoca consciente o inconsciente­
m ente. C om o se p u ede deducir de unas frases de san Agustín,
las personas cultas siguen estando atentas a la disposición
general de las palabras en el verso, a la repartición de los

3 De doctr. christ. 4,10,24: «Los oídos africanos no distinguen entre sílabas


breves y largas».
4 Cf. H . V r o o m , Le psaume abécédaire de saint Augustin et la poésie latine
rhythmique (Nimega 1933). Se observa generalm ente la elisión. C ada verso
tiene 16 sílabas, divididas p o r igual por la cesura.
5 Cf. R aby , The Oxford Book, p.X -X I.
6 Cf. A. M ic h e l , In hymnis et canticis. Culture et beauté dans l’hymnique
chrétienne latine (Lovaina 1978), p.55.
1. De la poesía métrica a la rítmica 5

acentos, hasta el p u n to de que u n ritm o fundado esencialm en­


te sobre el núm ero de las palabras y sobre la repartición de
las sílabas sustituye a la m étrica clásica 1.
Es el m ism o A gustín quien nos lo dice en su obra De
musica. El m aestro pregunta: «Dim e, ah o ra, en lo que respecta
al sonido del verso, qué diferencia h ay cuando digo Árma
mmmqüe cano, Tröiäe qui pñm üs ab örts y cuando digo qui pñ m ls
ab oñs» {Aeri. 1,1). A lo que responde el discípulo: «A mí, en
realidad, p o r lo que se refiere a esa m edida, m e suena lo
mismo» 8. Y la explicación es que el m aestro ha pronunciado
las palabras primus y primis de la m ism a m an era, com o se hacía
norm alm ente, cuando en realidad la p a la b ra pnm us consta de
sílaba larga y breve, m ientras que primis tiene las dos sílabas
largas.
Es u n fenóm eno evidente a todas luces la p érd ida de la
conciencia cuantitativa del verso latino. P o r ejemplo, en su
Carmen Apologeticum, del citado G om odiano, escrito en hexám e­
tros, de los 1.066 versos, tan sólo 26 son cuantitativam ente
perfectos 9. P o r lo general, G om odiano observa y m antiene las
distinciones cuantitativas en las sílabas acentuadas, pero las
descuida conscientem ente en las sílabas n o acentuadas. T ra ta
de term in ar sus versos con u n espondeo precedido de u n
dáctilo, pero esos finales, cuando son correctos, lo son sola­
m ente desde el principio acentual. Introduce, adem ás, el p rin ­
cipio de la rim a, apenas conocido en el verso latino. E ntre los
escritores clásicos y preclásicos, la rim a h ab ía sido más bien
rara, y cuando aparece es accidental, aunque en algunos casos
se debe a efectos retóricos. La rim a de C om odiano es m uy
rudim entaria y se reduce a -e y -ae, p ero es evidente que el
poeta la em plea voluntariam ente y com o u n adorno de estilo.
Sus versos contienen dos de las características del verso latino
medieval: el acento y la rima.
H em os aludido antes a u n a o b ra de san A gustín que es
indispensable p a ra la historia de la versificación latina. Nos
referimos al Psalmus contra partem Donati o Psalmus abecedarius 10

7 Cf. A. M ic h e l , o .e ., p .6 9 .
8 De musica 2,2,2.
9 Sobre la m étrica de Com odiano puede verse L. V e r n ie r , «Notes sur
Com m odien», en Revue de Philologie 15 (1891) 117-130; F. H a n ssen , De arte
metrica Commodiani (E strasburgo 1881); L. ScHiLS, «C om m odien, poète
rhythm ique», en Heophihlogus 15 (1929) 51-56.
10 V er H . V r o o m , Le psaume abécédaire, que ofrece un estudio m uy
acertado sobre la obra de san Agustín.
6 Introducción general

Se tra ta de u n p o e m a en veinte estrofas, e n las que el prim er


verso com ienza con u n a letra del alfabeto, de la A h asta la V,
com o tenem os en los salmos alfabéticos de la Biblia. A estas
veinte estrofas sigue u n a serie de treinta versos, que constitu­
yen el epílogo. C a d a estrofa v a p reced id a de .u n verso de
«ritornello» que A gustín llam a hypopsalma u . N o es posible
reducir los versos del salm o agustiniano a las reglas clásicas
del tetrám etro trocaico. Al contrario, no h a y que olvidar que
el m ism o A gustín señaló que no se quiso som eter a ninguna
de las reglas de la prosodia clásica 12.
E l Salmo abecedario no señala ningún rasgo de m etro ni de
prosodia; sólo en apariencia se pued e considerar com o tetrá­
m etro trocaico. Se tra ta de u n verso nuevo, con u n núm ero
constante de sílabas, u n a cesura regular, dos acentos fijos y la
rim a o asonancia com ún p a ra todos los versos del p oem a. A
veces el segundo hem istiquio rim a con el prim ero. L a penúl­
tim a sílaba de cada hem istiquio lleva siem pre el acento tónico,
es decir, es proparo x íto n a. A unque los diferentes elem entos ya
existían antes de san A gustín, nuestro a u to r h a logrado fundir
arm ónicam ente estos elem entos disem inados y co n ellos h a
conseguido u n verso nuevo, construido según u n a técnica
especial y constante, extraña a todo principio de m étrica
cuantitativa o prosódica. Este fenóm eno abre u n a vía nueva
al arte de la versificación que, a través de u n a larg a tradición
m edieval, acab ará en nuestra versificación m od ern a 13.
A ntes de ex poner los tipos de versos que encontram os en
la poesía m edieval — algunos de cuyos ejemplos recogem os en
nuestra antología— querem os señalar, com o de pasada, algu­
nas producciones curiosas de los llam ados «versos recu rren ­
tes», es decir, que se p u e d e n leer en am bas direcciones, del
tipo de éstos de Sedulio:

R o m a tibi subito m otibus ibit am o r 14


Sole m edere pedes, ede perede melos.

11 Retract. 1,20. Cf. U. M o r ic c a , S. Agostino: L ’uomo e lo scrittore (Turin


1930), p.252-253.
12 Así lo afirm a el mismo Agustín: «Quise com poner esta obra sin
som eterm e a ningún género de poesía, no fuera que la necesidad m étrica me
obligara a em plear algunas palabras que no se em plean vulgarm ente» (Retract.
1, 20 ).
13 Así observa el citado M oricca, o.e., p.254.
14 Em plea el prim er verso el autor anónim o de los Carmina mutinensia. V er
n.18, 12 de nuestra antología, p. 148.
I. De la poesía métrica a la rítmica 7

Sedulio escribe o tra clase de versos recurrentes, en los que


ya no sólo las letras, sino las p alabras se p u ed en leer en am bos
sentidos. H e aquí u n ejemplo:

Praecipiti m odo quod decurrit tram ite flum en


tem pore consum ptum iam cito deficiet.

Leído al revés, este dístico conserva su m etro y el m ism o


sentido:

Deficiet cito iam consum ptum tem pore flum en


tram ite d ecurrit q u o d m odo praecipiti.

U n ejem plo curioso de estos versos recurrentes o reciproci lo


tenem os en unas canciones que corrían de b o ca en b o ca
después de la elección del p a p a C lem ente IV (1265-1268).
A quí las palabras son las mismas, p ero el sentido es totalm ente
diferente. El hom enaje al P ap a de los prim eros versos se
convierte en lo contrario, con el correspondiente cam bio en la
puntuación:

Laus tua, n o n tu a fraus, uirtus, n o n copia rerum


scandere te fecit hoc decus exim ium .
P auperibus tu a das, n u m q u am stat ian u a clausa,
fundere res quaeris nec tu a multiplicas.
C onditio tu a sit stabilis. N o n tem pore p aru o
uiuere te faciat hic D eus om nipotens.

Si a h o ra leemos ese elogioso hom enaje al P apa com enzan­


do p o r el final, cam biando la puntuación, p ero conservando
los dísticos, tenem os que el resultado es totalm ente contrario
en lo que se refiere a los buenos deseos de los rom anos:

O m nipotens D eus hic faciat te uiuere paru o


tempore! N o n stabilis sit tu a conditio!
M ultiplicas tu a nec quaeris res fundere; clausa
ian u a stat, n u m q u a m das tu a pauperibus.
Exim ium decus hoc fecit te scandere rerum
copia, n o n uirtus, fraus tua, non tu a laus 15

15 Estos versos se han impreso varias veces, por ejemplo en Wiener Blätter
f i r die Fremde der Antike 3 (1925) 114.
8 Introducción general

Los estudiantes form ados en las escuelas de los rétores


aprendieron todos esos artificios de versificación, com o si de
literatura seria se tratara, U n alum no de A lcuino, llam ado
R á b a n o M a u ro (776/84-856), es au to r de u n libro D e laudibus
sanctae Crucis 16, u n a de las cum bres del llam ad a carmen figura­
tum, que quizás no tiene parecido en toda la literatu ra univer­
sal, si exceptuam os el Panegírico de Constantino de Publilio O p-
taciano Porfirio 17, que podem os ad m irar en el tom o 19 d e la
Patrología latina de M igne. Si, com o obras literarias, tanto el De
laudibus sanctae Crucis com o el Panegírico de Constantino no tienen
valor alguno, con todo, no podem os p o r m enos de ad m irar la
paciencia y los aciertos de estos dos autores, a los que ten d ría­
mos que añ ad ir tam bién a V enancio F ortunato, au n que bas­
tante m enos im portante. Los tres, Publilio O p tacian o Porfirio,
V enancio F o rtu n ato y R áb an o M au ro , com ponen la cadena
de autores de Carmina figurata, que va del siglo IV al siglo IX.
D entro de este tipo de versos, recordem os tam bién entre
otros, p a ra term inar, a u n p o eta llam ado Félix, au to r de unos
epigram as sobre los baños de A liana, construidos p o r orden
del rey T rasam undo. El últim o de esos epigram as consta de
doce hexám etros, cada uno de los cuales consta de 36 letras,
y entre todos constituyen u n acróstico, u n m esóstico y un
teléstico, que form an la frase: Thrasamundus cunta innovat Vota
serenans. H e aquí el texto 18:

16 D e esta famosa obra de R ábano M auro tenemos u n a edición muy


reciente, realizada sobre el m anuscrito 223 de Amiens, por M ichel Perrin
(Paris-Amiens 1988). El ms. de R ábano M auro de Amiens, al decir del editor,
«il est avant tout u n très bel objet», p.7. Digamos tam bién que su edición es
realm ente «una obra de arte».
17 Además de la edición de la Patrología Latina, el Panegírico de Optaciano
Porfirio fue editado por Elsa Kluge (Leipzig 1926). Se h a observado que el
poem a 2 de Porfirio es u n género de poem a figurado, que no es imitado por
R ábano M auro, el cual, al parecer, tam poco hace alusión alguna a los carmina
figurata de Venancio Fortunato. Estos carmina de Venancio Fortunato se
encuentran en PL 88.
18 Lo tomam os de F. J . E. R aby , A history ojsecular latin poetry in the middle
ages, I, 2.a ed. (Oxford 1957), p. 114.
I. De la poesía métrica a la rítmica 9

T ranq u illo n y m phae d e C u r r ite flu m in is , o rtV


H u c p r o b a fla g ra n ti sVccedite n u m in a P h o eb O
R u p ib u s excelsis u b i N u n c f a s tid ia s u rg u n T
A e q u a n tu r q u e p o lo tö T is p r a e c e l s a la v a c rA
Sedibus, hic m agnis exA rdent m a r m o r a signiS,
A rd u a s u b lim e s p r a e v ln c u n t c u lm in a te rm a E
M u n e ra q u e exim ius ta N ti d a t lim in is a u c to R
V n ic a c o n tin u a e p ra e N o sc e n s p ra e m ia fam aE
N on hic flam ma nocet. V O tu m dinoscite carm eN ,
D isc ite v e l q u a n to v iV at sub gurgite LymphA.
V a n d a lic u m h ic ren o v A t caro de sem ine nom eN ,
S ub c u iu s titu lo m e riT is stat gratia factiS.

C on la decadencia de la literatu ra clásica, y con la desa­


p arición de las form as cuantitativas del verso con el p red o m i­
nio de las form as acentuales, a que nos hem os referido an te­
riorm ente, y de la que es m áxim o exponente C om odiano, v a
a aparecer o tra clase de verso latino, fundado en el acento y
acom pañado de nuevas características. Las secuencias m edie­
vales, de m an era especial, prod u jero n u n a nueva extraña
form a de verso, u n a especie de p ro sa rítm ica, que en algunos
casos pudiera ser considerada com o el antecedente del «verso
libre» de nuestros días. El lector p o d rá ver en esta o bra u n a
v ariedad ex trañ a de tipos, clásicos y n o clásicos, que coexisten
ju n to s al través de todo el período del latín m e d ie v a l19.
lie m o s querido exponer en esta introducción lo que será
p arte de la enseñanza en las escuelas de los rétores y que
continuará en las escuelas m edievales, donde se va a cultivar
con sum o interés la lírica latina con preferencia sobre la épica,
que sólo aparece en algunos casos aislados. Las fuentes p rin ­
cipales en que se form an los estudiosos m edievales son los
autores que acabam os de señalar, aunque no descartem os
otros de la época clásica.
Los m onasterios y las escuelas palatinas serán los lugares
de donde saldrán los autores de los poem as m edievales. C on
Pipino e l Breve y su hijo C arlom agno se va a iniciar la
renovación intelectual y m oral del clero y, con ésta, la del

19 El «problem a del renacim iento carolingio» se resuelve en el sentido de


que ese m ovim iento tiene en cuenta la restauración del hum anism o cristiano
de los siglos IV-V y, sobre todo, según el ejem plo y direcciones de Casiodoro.
C on la reform a carolingia se h a conseguido una restauración de los aspectos
clásicos, pero con form as y dentro del espíritu cristiano, como h a observado
G. G r e m a s c h i , «La lingua latina del medioevo», en Aevum (1957) p.430, n .l.
10 Introducción general

pueblo, com o base indispensable p a ra la reform a general y


p a ra la elevación espiritual de todo el pueblo. E n el famoso
capítulo De scholis, de C arlom agno, que podem os considerar
com o la charta magna de la reform a carolingia, se afirm a que
«un clero sin instrucción es incapaz de conocer la ley de Dios
y predicarla al pueblo» 20. L a intuición genial de C arlom agno
se lim ita a esto: a u n p ro g ram a de enseñanza p rim aria, de
base gram atical.
D entro de la denom inación de «lírica latina m edieval»,
hem os incluido los autores que van desde el siglo V I-V il, com o
V enancio F o rtu n ato o san C olum bano, h a sta el siglo XIII, con
A lan de Lille o Felipe el C anciller, incluyendo los num erosos
autores anónim os de los Carmina Burana o de los Carmina
Riuipullensia y similares. C reem os que se tra ta de u n a selección
bien representativa de esta lírica latina m edieval, en su aspecto
profano, aunque algunos de los poetas sean igualm ente autores
de poem as sagrados y, com o tales, ap arecerán tam b ién en el
volum en II.

La versificación m e d ie v a l

Q uerem os recoger en este a p artad o u n resum en de los


ejemplos que nos ofrece la poesía m edieval, que hem os re u n i­
do en este volum en. H a y que n o ta r que, pese al a b an d o n o de
la poesía m étrica p a ra d a r paso a la poesía rítm ica, los autores
siguen escribiendo a veces poem as al «estilo antiguo», es decir,
siguen com poniendo hexám etros o dísticos elegiacos, sujetos a
las m ism as norm as de los autores clásicos.

Hexámetros. T enem os hexám etros, a veces con algunas


licencias, en los núm eros siguientes: 13, 14, 21, 54, 82, 125,
128, 129, 142. E n todos ellos se m antiene el esquem a conoci­
do: - U U - u u - U U - u u - U U - u
Algunas veces encontram os lo que se h a llam ado hexám e­
tro leonino, es decir, h exám etro con rim a in te rn a entre el
prim er hem istiquio y el final, y a veces con triple rim a interna.

20 Véase Capitularia regum Francorum, en M G H , ed. de A. Boredus, t.l.


Römische Literatur, vol.4, pars 2, 166-170, donde se
S c h a n z - H o s iu s - K r ü g e r ,
ocupan de la fortuna de la obra de M arciano Capella. Cf. E. DE B r u y n e ,
Historia de la Estética, trad, de A. Suárez (M adrid 1963), t.l, p.447-486.
1. De la poesía métrica a la rítmica 11

Ejemplos: 40, 41, 50, 81, 83. V olverem os m ás abajo, p . 13-14,


a este tipo de verso leonino.

Dísticos elegiacos. Se llam an así p o r em plearse frecuente­


m ente entre los autores de elegías. C on stan de u n hexám etro
y de u n p en tám etro , con este esquem a:

- uu - uu - uu - uu - uu u

- u u - u u - // - u u - u u u

Son abundantísim os en n uestra antología, sin que hayam os


de darles n inguna preferencia. H e aquí algunos ejemplos: 1,
2, 3, 4, 6, 8, 9, 10, 11, 15, 18, 22, 25, 29, 30, 42, 43, 45, 46,
48, 55, 62, 64, 73, 127, 130, 131.
Incluso no falta tam poco u n ejem plo de dísticos elegiacos
leoninos. Lo tenem os en el n.44.

Dimetros yámbicos. Acentuales, con este esquema:

u - u - u - u - (acataléctico)
u - u - u - u (cataléctico)

Es el núm . 38 y el 23.

Estrofas métricas. Im itan en casi todo alguna de las estrofas


m étricas de los autores clásicos. Es el n.24.

Adónico. Se le d a ese nom bre p o r poseer el esquem a del


lam ento p o r la m uerte p re m a tu ra de Adonis. R esponde al
esquema: - u u - u . A unque en la poesía clásica se solía
em plear com o cuarto verso de los sáficos, aquí lo encontram os
en serie m onóstica en el n.5.

Glicónico. Se em plea en series m onósticas, em pleado p o r


Gliconio, p o eta helenístico de época no precisa, y de él
conserva el nom bre. Su esquem a es éste: - u - u u - u u. El
n.27 nos ofrece u n ejemplo.

Asclepiadeo. D ebe su nom bre a Asclepiades de Samos, que


vivió al principio del siglo III a. C. El asclepiadeo m en o r sigue
este esquem a: - -, - u u, - | - u u, - u u. T enem os u n ejem plo
en el n.120.
12 Introducción general

Estrofa sàfica. Esta estrofa h a sido im itada en lenguas


rom ances, tanto español com o italiano. C onsta de tres sálicos
endecasílabos y un adónico. El sáfico se em pleó d u ran te toda
la E d ad M edia, especialm ente en com posiciones de carácter
religioso.

Estrofas seamciales. Llam am os de esta m an era a las estro­


fas de m uy variado nú m ero de versos, con rim a m uy variada,
a veces con rim a, y a veces sin ella, que im itab an las secuen­
cias litúrgicas o religiosas em pleadas en el servicio de la Iglesia
o en las funciones litúrgicas. Son varios los casos que encon­
tram os en n uestra antología: 19, 33, 35, 47, 75, 109, 111, 112.

Estrofas vanas. Llam am os así a las que no en tran en


esquem a ñjo, sino que ofrecen v ariedad de núm ero de versos,
de núm ero de sílabas, de rim as, etc. P o r eso no se pued en
catalogar d entro de u n esquem a. Son m uy abundantes en los
ejemplos que hem os recogido en nuestra obra: 34, 37, 49, 67,
70, 88, 89, 90, 96, 99, 102, 103, 105, 106, 109, 110, 113, 114,
116, 119, 124, 132, 136, 139, 141.

P o r lo que se refiere al núm ero de sílabas, los poem as


recogidos ofrecen u n a variedad m uy am plia, y v an desde
versos de 6 sílabas hasta versos de 15. A veces, versos de 8
sílabas form an estrofas con otros versos de 4 sílabas. Siem pre
con u n a variedad en cuanto a la sucesión de los diferentes
versos. V am os a recoger aquí algunos ejemplos, según el
núm ero de las sílabas de los versos.

Hexasílabos: 60, 107.

Heptasüabos: 57, 58, 59, 63, 69, 71, 85, 94, 97, 100, 101,
126, 134, 138, 140.

Octosílabos: 7, 56, 68, 74, 79, 80, 92, 93, 95, 108, 115, 118,
122, 137.

Eneasílabos: 87.

Decasílabos: 84, 98, 117.

Endecasílabos: Algunos aparecen más o m enos sujetos a la


cu antidad prosódica, otros siguen solam ente los acentos de las
sílabas: 26, 28, 39, 104.
1. De la poena métrica a la rítmica 13

Dodecasílabos: 12, 16, 17, 20, 31, 66. Algunos están fo rm a­


dos p o r dos hem istiquios de 5 + 7, y otros de 6 + 6.

Versos goliardos: Se aplica este nom bre a los versos de 13


sílabas, form ados p o r dos hem istiquios de 7 + 6 sílabas. Son
m uy abundantes. A lguna vez aparecen form ando u n a estrofa
m onorrim a. H e aquí los ejemplos más claros: 51, 52, 61, 65,
72, 75, 77, 78, 86, 91, 135.

Pentadecasílabo, form ado p o r dos hem istiquios de 8 + 7


sílabas. Ejem plo, el 32.

Rim a leonina: A parece p o r doquier, en la poesía medieval


de los siglos X -X I, la rim a leonina, cuyo nom bre se debe a un
canónigo de San V íctor, de París, llam ado León. La rim a
simple, en aquella época, invade los m etros clásicos, y los
m aestros enseñan a sus alum nos los artificios m ediante los
cuales la rim a p o d ía ser insertada en los hexám etros y en los
pentám etros. Al sentir del g ran estudioso de la poesía latina
de la E dad M edia, F.J.E. R a b y 21, el inventor de la riña
leonina difícilm ente puede ser considerado com o u n bienhe­
chor de la poesía medieval. E sta rim a, en líneas generales, es
uno de los artificios m enos brillantes en m anos de los poetas.
E n la poesía del siglo X I, la rim a constituye u n a constante
b arrera con tra la sim plicidad y la claridad de expresión. N o
hay n ad a más inelegante, afirm a el m ism o R aby, que un largo
poem a con rim as leoninas de u n a sílaba que sólo varía con la
aparición de m eras asonancias.
L a rim a leonina, aunque de m an era esporádica, aparece
en los autores clásicos, y es m uy frecuente entre los poetas de
la baja latinidad. P o r ejemplo, Sedulio la em plea constante­
m ente en su Carmen Pascale. D esaparece en las obras de los
poetas neoclásicos de la época carolingia, aunque se m antiene
en Reim s y en los alrededores de esta ciudad, p a ra volver a
aparecer de nuevo en el siglo IX , e im ponerse a finales del
mismo. E n el transcurso del siglo X , algunos autores, com o
Rosvita, la usan con frecuencia 22. O tros no hacen tanto caso
de esta rim a. El siglo X II, caracterizado p o r u n a vuelta a los
m odelos clásicos, no le d a im portancia, y algunos poetas, com o

21 A history o f secular Latin poetr)/ in the middle ages (Oxford 1957), vol. II, p .l.
22 K. S t r e c k e r , «Leoninische H exam eter und Pentam eter in 9. Jahrh.»,
p.213ss.
14 Introducción general

G ualtero de C hatillón, la evitan sistem áticam ente, tendencia a


la que se opone vigorosam ente M ateo de V endóm e 23.
P a ra algunos poetas, la rim a era u n ad o rn o del hexám etro,
y así aparecen rim as diversas, que d an origen a los hexám etros
caudati, constituidos p o r dos o varios hexám etros seguidos que
rim an entre sí, los hexám etros cruciferi, o hexám etros de rim as
c ru z a d a s 24. E n nuestra antología p o d rá en co n trar el lector
ejem plos variados de estos hexám etros.
G om o pued e ap reciar el curioso lector, la v aried ad de las
com binaciones que nos ofrece la poesía lírica m edieval es
enorm e. Se ve que los poetas se h a n ap artad o , consciente o
inconscientem ente, de los m odelos que ofrecía la m étrica
clásica. A falta de las exigencias prosódicas, los poetas m edie­
vales h a n inventado otras form as rítm icas que luego, al a p a­
recer las lenguas rom ances, ofrecerán el m odelo p a ra los
versos y las estrofas de estas lenguas.

2. C A R A C T E R IS T IC A S D E LA P O E S IA
L A T IN A M E D IE V A L

Antes de com enzar la exposición de este capítulo, creem os


que se hace necesario u n intento de clasificación de la poesía
lírica m edieval en lo que se refiere a los vocablos m ás im por­
tantes que em plean los autores. C ontam os p a ra ello con u n
notable artículo de W arem an que puede servirnos p a ra esta
clasificación 1.
Podem os establecer estas categorías:
1.a Poesía «erótica», invitatio, elegías am orosas, salutatio,
panegíricos.
2.a Poesía personal, de amigos, o rientada social o políti­
cam ente; canciones de saludo (salutatio), panegíricos, versos de
circunstancias, sátiras o invectivas personales, sociales y políti­
cas; poesías dedicatorias y epigram as epigráficos: dedicatio, tituli,
epithalam ium 2, epitaphium; canciones de danza y de taberna;
conflictus y altercatio.

Cf. E. F a ra l , Les arts poétiques, p. 166ss.


24 Cf. W. M eyer, Gesammelte Abhandlungen, I, p.75ss.
1 P. W a r e m a n , «Les débuts du lyrisme profane au M oyen Age», en
Neophilologus 42 (1958) 89-107. V er p.102-106.
2 Lo encontram os en los estadios primeros; m ás tarde ya resulta difícil
dar con este tipo de poesía.
2. Características de la poesía latina medieval 15

3.a Poesía varia: de la naturaleza, anécdotas y pequeñas


narraciones: balada, fábula, ridiculum, enigm a, epigram as. A
estas m uestras h a b ría que a ñ a d ir las églogas, pastorales
— pastourelle— y epístolas, etc.
D ronke h a pensado en u n a doble división de la poesía
medieval: culta y p o p u lar 3. A unque realm ente interesante, en
la m ayoría de los casos es difícil precisar su sentido concreto.
La clasificación de cada uno de los poem as individuales es más
com plicada, ya que m uchos poem as com prenden ingredientes
de las diferentes categorías, y los poetas no se p reocupan, en
general, de las teorías literarias ni de las clasificaciones que
ahora establecen los estudiosos 4.
Nos vam os a lim itar a la exposición de las características
puram ente externas de la poesía m edieval, que son com unes
a la poesía p ro fan a y a la religiosa. V am os a seguir en esto
los trabajos que h a llevado a cabo el gran especialista de la
versificación latina m edieval, D ag N o rb e rg 5, y otros que se
h a n ocupado del tem a 6.
P or lo que se refiere a la prosodia y acentuación latina, ya
hem os aludido a la p érd id a de la cuantidad entre el pueblo.
A esto tenem os que añad ir que sílabas que, en la época
clásica, eran largas o breves, en la poesía m edieval presentan
la cuantidad contraria, con las confusiones correspondientes.
Sílabas breves en consonante seguida de -h pod ían aparecer
com o largas, y así serán utilizadas p o r poetas com o D raconcio,
F ortunato y Rosvita. O tras veces reaparece el uso de conside­
ra r la -s final com o m u d a después de vocal breve, y con ello
no h a lugar la regla general de vocal seguida de dos conso­
nantes es larga. Form as com o quésumus, égrotum, adhérebo, coéter-
nus, que tienen la sílaba señalada com o larga p o r ser diptongo

3 P. D r o n k e , «Learned Lyric and Popular ballad in the Early M iddle


Ages», en Studi medieiiali 17 (1976) Iss. Más tarde fue incorporado en el
volumen The Medieval poet and his World (Roma 1984), p. 167-208.
* Cf. J. S z Ov é r f f y , Secular latin lyrics and minor poetic forms o f the Middle ages:
A Historical survey and literary repertory from the tenth to the late fifteenth century, vol.I
(Concord 1992), p. 7.
5 Ver, sobre todo, La poésie latine rythmique du Haut Moyen Age (Estocolmo
1954), 120 pp.; Introduction à l’étude de la versification latine médiévale (Estocolmo
1958), 218 pp.
6 N orberg trae una muy buena bibliografía en la obra últimamente
citada, p .191-197. Es im portante la obra de E. N o r d e n , Die antike Kunstprosa
(Leipzig-Berlin 1918). H ay ediciones posteriores, y muy reciente una traduc­
ción italiana: La prosa d ’arte antica, dal VI secóla a. C. all'etá delta Rinascenza
(Roma 1986). T iene una «nota di aggiom am ento», p.971-1186.
16 Introducción general

y com o tales ap arecen en la poesía clásica, son em pleadas


com o breves en la poesía medieval. Lo m ism o sucede con
sílabas finales, n orm alm ente largas, que se em plean com o
breves. Y al revés, sílabas breves aparecen com o largas. Nos
encontram os con lo que se h a calificado com o «Scheinproso-
die» o prosodia aparente.
Según esta «Scheinprosodie», casi todos los cam bios entre
sílabas largas y breves son posibles y así las em plean realm ente
los poetas m edievales, com o aparece en los ejem plos que
recoge D ag N o rb erg 1. Según este m ism o autor, en la poesía
m edieval ju e g a u n p ap el m uy im p o rtan te la sinéresis o sinece-
sis y tam bién la diéresis, lo m ism o que el hiato y la elisión,
que no observan las norm as establecidas y seguidas fielm ente
en la m étrica de la época clásica. Así, n o es raro en co n trar
casos en que el p o eta em plea p alabras del tipo nescio, gladium,
bestiis, fieri, petiit com o bisílabas, en vez de trisílabas. R em itim os
al m ism o N o rb erg en lo que se refiere a este aspecto de la
m étrica m e d ie v a l8, que difiere tan to de las norm as de la
m étrica clásica.
Lo que en realidad corresponde y es verd ad eram ente
típico de la poesía m edieval es la asonancia, la rim a y la
aliteración. Es cierto que la rim a se dab a, aunque excepcio­
nalm ente, entre los poetas clásicos. Así, p o r ejem plo, C icerón
nos h a conservado estos versos de Ennio:

C aelum mitescere, arbores ïmnâescere


vites laetificae pam pinis pubescere
ram i b acaru m u b ertate incurracere9.

Y en la m ism a o b ra ciceroniana encontram os estos otros


versos de el m ism o Ennio:

haec om nia vidi inflammen,


P riam o vi vitam evitari
lovis a ra m sanguine tu rp a ñ 10.

El m ism o C iceró n no d u d a rá en em plear la rim a o el


homoioteleuton retórico en u n pasaje en que hace subrayar a las
m usas las profecías de los libros sibilinos:

7 Cf. Introduction à l'étude de h versification, p .7-28.


8 Cf. ibid., p.29-37.
9 Tuscul. 1,69.
10 Tuscul. 3,45.
2. Características de la poesía latina medieval 17

Ingentem cladem pestem que monebant,


vel legum exitium constanti voce fer ebant,
tem pla deum que adeo flammis urbem que iu b ebant,
eripere et stragem horribilem caedem que vereri,
atque haec fixa gravi fato ac fundata teneri n .

L a rim a o asonancia aparece tam bién, en algunas ocasio­


nes, en la Eneida de Virgilio, aunque m uy raras veces, ya que,
al igual que otros poetas, el de M a n tu a no le concedía la
im portancia que ten d rá entre los poetas medievales. E n las
fórm ulas m ágicas, en los encantam ientos, en las invocaciones,
en los proverbios, epitafios, dedicatorias, etc., la rim a consti­
tuye uno de los elem entos esenciales. E n la o b ra de Virgilio
podem os en co n trar ejemplos bien claros de rim a, aunque no
sabem os si el poeta h a pretendido realm ente algún efecto
concreto. H e aquí algunos ejem plos tom ados de la Eneida:

Ipse hostis T eucros insigni laude fer ebat


seque ortum an tiq u a T eu cro ru m stirpe vo leb a t 12.

Ipsu m inter pecudes vasta se mole moventem


pastorem Polyphem um et litora n o ta p et entem 13.

H a u d aliter terras inter caelum que volabat


litus harenosum ad Libyae, ventosque secabat 14.

H aec tam multiplici populos serm one replebat


gaudens, et p ariter facta atque infecta canebat 15.

L uderet Aeneas, qui te tam en ore rcïerret,


non equidem om nino capta ac deserta videret,
dixerat. Ille Iovis m onitis im m ota ten ebat
lum ina et obnixus cu ram sub corde prem eb a t ,6.

E t si continuo victorem ea cura sub isset


ultim us ille dies bello gentique fu isset 17.

11 Cit. por N o r d e n , La prosa d’arte, p.845-46,


12 Aen. 1, 625-26.
13 Aen. 3, 656-57.
14 Aen. 4, 256-57.
15 Aen. 4, 189-90.
16 Aen. 4, 329-32.
17 Aen. 9, 757-58.
18 Introducción general

Casos com o los que acabam os de señalar h ay unos 35. Si


tenem os en cuenta que la Eneida com prende unos 9.500 versos,
es decir, 4.750 pares de versos, la prop o rció n en que se
encuentran los versos rim ados no es m uy grande: m enos del
0,7 p o r 100. N o faltan otros casos de rim a im perfecta, del tipo:
dolore / sororem. Pero siem pre resulta difícil establecer la inten­
ción artística del p o eta al em plear la asonancia y rim a e
incluso algunos casos de hexám etros leoninos, com o h a obser­
vado N o rd en 18.
Podem os pensar, con fundam ento, que en la evolución de
la rim a en la poesía medieval tuvo gran influencia san Agus­
tín 19, que em pleó la rim a con gran profusión p a ra llegar a
com poner u n a especie de dísticos o refranes m ediante los
cuales sus fieles pod ían reten er m ás fácilm ente en la m em oria
la doctrina expuesta p o r el obispo de H ip o n a 20.
N orden, en su citada o b ra L a prosa d’arte antica, dal V I secolo
a. C. all’etá della Rinascenza, reproduce u n texto de A. O za-
n am 21, que tam bién nosotros querem os recoger aquí, com o
uno de tantos ejemplos de asonancia en la E d ad M edia.
A unque la Vita está escrita en prosa, se h a logrado entresacar
este pasaje que ofrece u n ejem plo de pro sa rim ada: -erunt; -ate;
-atis; -erba; -uis; -atar; -alus; -endi. Se trata de u n pasaje de la
Vita sancti Donati, que nos cuenta que u n irlandés, llam ado
D onato, llega a Fiésole, donde a la sazón estaban buscando
u n obispo p a ra la ciudad. Los ciudadanos le p reg u n tan cóm o
se llama:

N om ine (sic) cum audierunt,


letabundo sic pectore dixerunt:
«Eia, D onate,
p a te r a D eo date,
pontificale reside cathedra,
u t nos perducere valeas ad astra».
T unc sanctus pectore p u ro verba dixit in unum :
«Parcite,

18 N o r d e n , La prosa d ’arte, p.846, n.48.


19 N o r d e n , La prosa d’arte, p .626-28.
20 G f. nuestra obra La retórica en tos sermones de san Agustín (M adrid 1963),
p.285-304. V er tam bién mi artículo «El genio paremiológico de san Agustín»,
en O r o z R e ta , J . , San Agustín. Meditación de un Centenario (Salam anca 1987),
p.93-125.
21 G f. La prosa d ’arte, p.872-73. A . O za n a m , Des écoles en Italie aux temps
barbares (Oeuvres Complètes, 2.a ed., vol. II, Paris 1862, p.400ss).
2. Características de la poesía latina medieoal 19

o fratres, quod ista profertis inane...


m ea crim ina lugere sciatis,
no n in plebe docere credatis».
A d haec sonantia verba
cuncta cepit dicere caterva:
«Sicut visitavit nos oriens ex alto,
sic agam us in viro sancto:
Christus eum adduxit ex occiduis,
eligamus nos in Fesulis.
Et esse D eo dignus
a C hristo dem onstratur
dom ino D onatus;
ad sedem nunc p roducatur,
u t nobis a D eo datus
sit p a te r D onatus.
Si est voluntas resistendi,
fiat vis eligendi».

C om o se ve, el au to r sabe escribir en pro sa rim ada, y


el tono de esa pro sa se m anifiesta de tal m an era en los
discursos que n o se p u ede distinguir con facilidad cada uno
de los cola de los versos rim ados, que hem os de ver m ás
adelante.
E n la antología que ofrecemos no faltan los ejemplos de
rim a. Así, en el n.6, de Eugenio de T oledo, encontram os:

C antibus ecce tuis recrepant arbusta canoris


consonant ipsa mis fronde silva comis.

Y en el n.7, anónim o, observam os que la rim a y la


aliteración se d a n en todos los versos: D o m m o n iam / C ornu-
biam ; Cespitibus / gram inibus; Ino rm ia / inform ia; A ethera
/ C am era; T em pestas / vastitas; Federe / aethere; R etinaculo
/ saeculo.
Los artificios de la rim a llegan hasta em plear en la segunda
parte del verso siguiente el hem istiquio con que com ienza un
verso, com o vem os en el n.9, de Paulo D iácono:

Ver tibí semper inest, viridi dum cespite polles;


frigora dum superat, ver tibi semper inest.
Cinctus oliviferis utroque es m argine silvis
n u m q u am fronte cares cinctus olivferis...
20 Introducción general

O tras veces, la rim a de la cesura se repite al final del verso;


incluso la rim a de todos los versos es idéntica, com o vemos
en esta estrofa sáfica cuantitativa de G odescalco de F ulda o
de O rbais:

Christe, rex reg um, dom inans in aevum,


lum en aeternw« patris atque Verbi//«
qui regis cunctam pietate m undam
factor agentm/m 22.

La rim a, a m edida que se va haciendo m ás rica, va


aum entando tam bién el núm ero de letras sem ejantes, com o
vemos en el n.31, anónim o, donde leemos:

O adm irabile V eneris id olurn


cuius m ateriae nihil est frivolum
archos te p rotegat, qui stellas et polum
fecit, et m aria condidit et solum,
furis ingenio n o n sentias dolum
C lotho te diligat, quae baiulat colum.

O tras veces no aparece la rim a al final de dos versos, sino


que tenem os u n a especial entre la cesura heptem ím era y el
final del verso respectivo, com o en el núm ero 29, de W ido:

Siste puella, gradum p e r am en u m postulo Vadum


et p e r aq uas alias tan cito ne salias
siste, puella, precor per terram , quaeso, p e r equor
si loqueris s oli, nihil patiere d o li23.

N o faltan rim as curiosas — rim as plenas— , com o en este


:aso que recogen los autores de AH:

T u th alamus pudoris
tu b alsamus odoris
tu libanus candoris
tu clibanus ardoris 24.

22 N o r b e r g , Introduction, p.42. M G H , Poetae Aevi Carolini 3, p.727ss.


23 Cf. núm . 39, de M arbodo de Rennes.
24 Anakcta Hymnica (AH), 10, 110 7b.
2. Características de la poesía latina medieval 21

U n a m an era especial y m uy artificiosa consiste en acum u­


lar en u n m ism o verso palabras que rim an entre sí, com o lo
h a hecho un au to r desconocido en u n him no en h o n o r de
santa Brígida, donde encontram os estos versos:

Spes, res es pulcherrim a,


cos, ros, dos gratissima,
lux, nux, dux prudentiae,
ius, tus, rus fragrantiae 25.

N orberg, que h a estudiado exhaustivam ente la versifica­


ción latina m edieval, h ab la de los versos serpentini' o decisi. La
rim a de estos versos consiste en h acer rim ar, en cad a m iem bro
m étrico, la últim a p alab ra con la p rim era del m iem bro si­
guiente. H e aquí uno de los ejemplos de este tipo de rim a:

Ave, p o rta poli, noli te claudere m ota,


vota tibi grata data suscipe, dirige mentem
entem sinceram, veram n o n terreat ater,
M ater virtutum, scutum, via sem ita clara,
ara D ei, p er te certe d a tu r hostia vite,
rite defl enti genti fert gaudia m ira
¿raque cessatur, datur et pax, carm ina 1audis
audis, n o n sp emis, cernis, pia, labe g ra v a to s26.

El m ism o N o rb erg h a recogido de A H u n a estrofa todavía


más com plicada, escrita p o r u n au to r nórdico de finales de la
E dad M edia:

O lla m ortis patescit


q u am vidit Ierem ias,
cleri status vilescit
spernendo scholae vias,
schola n o ta virtutis
tutis clangescit m oribus.
Q u i spernunt, cernunt luctum ,
fructum p e rd u n t cum floribus 27.

25 A H 33, 69, 20.


26 A H 32, 26. Los versos de este poem a form an el acróstico: «Aue M aria,
gratia plena, D om inus tecum , benedicta tu in m ulieribus et benedictus fructus
uentris tui».
27 A H 45, 205.
22 Introducción general

A parte de las rim as finales ababcded, en la segunda parte


de la estrofa las rim as son todavía m ás com plicadas, y así
vemos rim as serpentinas entre las palabras finales de un verso y
las iniciales del siguiente: virtutis / tutis; luctum / fr udum. Y
adem ás se advierte la rim a interior en los versos scho/α / n ota;
spernunt / cernunt / perdunt.

E ntre otros artificios m étricos que encontram os en la


poesía latina m edieval, tenem os que m en cio n ar el acróstico,
que es de los m ás em pleados p o r los poetas, sea cual fuere
su estado. A veces, en los epitafios, las p rim eras letras de
los versos o cola nos d a n el no m b re del difunto; en la poesía
litúrgica, el n o m b re del santo cuya fiesta se celebra. Las
diferentes antologías de poem as medievales nos h an conser­
vado acrósticos realm ente notables p o r la extensión de la
frase que el p o eta quería conservar en las iniciales de sus
versos 28,
E ntre los poem as que recogem os en este p rim e r volum en
de nuestra Poesía Linca Medieval no h ay ningún acróstico, que
en la poesía religiosa ap arecerá m uy frecuentem ente. Así, los
poetas religiosos m edievales se las ingenian de los m odos más
extraños p a ra fo rm ar ya el no m b re de M ana, o la salutación
angélica Ave, M aría, o saludos devotos a la V irgen. Son a b u n ­
dantísim os los ejem plos que h a n recogido los autores de la
tantas veces citada Analecta Hymnica M edii A e u i 29. E n la in tro ­
ducción hem os hecho alusión a unos versos que un poeta

28 L. M üller ofrece un resum en de los artificios poéticos que se han


empleado hacia finales de la Antigüedad, cf. De re metrica {Jena 1894), p.576ss,
citado por N o r b e r g , Introduction, p.54. E n la A H encontram os m uchos casos
de acrósticos, por ejemplo'. Achacius (4, 95); Agnes (4, 115); Barbara (4, 171 y
172); Luduilla (4, 343); Martha (4, 31, 318); Liborius (11, 314). C om o ejemplo
de acrósticos m uy extensos que podem os señalar por ser realm ente extraor­
dinarios por su am plitud, en la Revue Bénédictine 36 (1924) p. 19 se ha dado
entrada a un acróstico de un poeta visigodo que introduce la frase: Aeximinus
hoc misellus scribsit era nonagentesima septuagesima, cursu nono decimo, kalende aprili, lo
que supone 84 versos. O este otro, de 110 versos, de J u a n Francón: I. Franco
scolaster Meschedensis, seruitor aime uirginis Marie humilis et deuotus ista collegit et ea
domino Iolianni pape X X I I misit, en A H 29, p,185s. Gf. N o r b e r g , Introduction,
p.54.
29 V er el prefacio de Blume en A H 29, 5-16. Véanse algunos acrósticos
en A H 3, 1; 15, 94; 32, 5, 15, 17; 31, 153, 125, 127; 48, 346, 347. Frases
como Aue Maria (8, 48); Maria (8, 63); lesus, Alaria, Amen (9,8); Mater D a Maria
(9, 81); Natiuitas Mariae (9, 56); Virgo Maria (10, 123); Salue, regina misericordiae
( 10 , 112 ).
2. Características- de la poesía latina medieval 23

llam ado Félix dedicó a los baños de A liana, construidos por


T rasam undo: en ellos encontram os u n acróstico, un mesóstico
y un teléstico 30.
O tro tipo de m anierism o form al fue ya conocido y p rac ­
ticado p o r los poetas antiguos. C om o h a observado C urtius 31,
el m ás antiguo artificio sistemático de que se tiene noticia se
debe al m aestro de Píndaro, el p oeta y m úsico Laso 32, que
escribió poem as en que no aparecía u n a sola vez la letra sigma.
E n la A ntigüedad tard ía volvió de m o d a el artificio, y N éstor
de L aran d a (s.lll) escribió u n a Ilíada en verso, notable y curiosa
porque en cada uno de sus libros se prescindía de u n a de las
letras del alfabeto. T u v o gran trascendencia el hecho de que
Fabio Plancíades Fulgencio (s.V) em pleara el ju eg o lipogramático,
en su bosquejo de historia u n iv ersal33.
Este m ism o artificio lipogramático reap arece siete siglos
después en P edro de R iga, canónigo y chan tre de Santa
M aría de R eim s y luego canónigo regular de la O rd e n de
San Agustín, en San D ionisio de R eim s (1160-1200). Según
T ritem io 34, escribió u n a obra insigne en verso sobre la Bi­
blia que tituló Aurora o Bibliotheca. Se nos conservan tan sólo
algunos fra g m e n to s35. E n Recapitulationes utnusque Testamenti,
tenem os 23 trozos o poem as breves, de diferente n úm ero de
versos hexám etros. A dvertim os que deja de em plear a posta
una letra del alfabeto, aunque en algunas ocasiones se ha
descuidado el autor, o más bien el copista, pues los editores
de la Patrología Latina indican cóm o se h ab ría evitado ese
error.
A nálogo al an terio r artificio lipogramático es el contrario,
pangramático, que consiste en hacer que el m ayor núm ero
posible de palabras consecutivas com iencen p o r la m ism a
letra. D ado que es m ucho m ás fácil q u e su opuesto, llegó a
tener m ayor difusión. D e todos es conocido el fam oso verso

30 Cf. L. M üller, De re métrica, p.579, habla de telésticos y mesósticos.


Véase tam bién Lexikon fü r Antike und Christentum, s. v. «Achrostica, C arm ina
figurata». M G H , PLAC, índices del vol.III y IV , s.v. «Acrostichides».
31 Literatura europea, p.398.
32 «Como es difícil im aginar que Laso de H erm ione perm aneciera en
Atenas después de la caída de los Pisistrátidas, la tradición de que fue el
maestro de Píndaro sólo puede tener un valor relativo», A. L esk y , Historia de
la literatura griega, trad, española (M adrid 1968), p. 219.
33 De aetatibus mundi et hominis, ed. H elm (Teubneriana 1898), p. 130.
34 De scriptoribus ecclesiasticis, η.388.
35 PL 212, 17-42.
24 Introducción general

de Ennio, que citan innum erables veces los gram áticos y


retóricos hasta m uy e n tra d a la E d ad M edia:

O T ite, tute, T ati, tibi tanta, tyranne tulisti.

M ás que ante u n ejem plo de aliteración, estamos frente a un


artificio b árb aro e ingenuo, que en la época de C icerón fue
m uy m al visto.
Este artificio aparece a veces con el nom bre de parómoion.
U n o de los ejem plos m ás curiosos y conocidos es el que nos
ofrece la Ecloga de caluis, de H ucbaldo de Saint-A m and. Se
trata de u n p o em a de 146 hexám etros, cada uno de los cuales
com ienza p o r la letra c, p o r estar el p o em a dedicado a Carlos
el Calvo 36. C om o observa el citado Curtius, el juego pasó m uy
p ronto a las lenguas vulgares. E n el siglo XV lo cultivaron los
Grands rhétonqueurs, y de éstos pasó a los p oetas del siglo XVI.
E n España lo encontram os todavía en el siglo XV II 37.
Después de los juegos de palabras que los poetas em plean
m ediante las sílabas iniciales, m ediales o finales, no hay más
que u n paso p a ra llegar a lo que se h a llam ado carmenfiguratum,
o poem as de figuras — technopaígnia— . Se tra ta de u n artificio
de versificación antiguo, que consiste en la com posición de un
dibujo gracias al em pleo de versos irregulares en cuanto a su
extensión. Son bien conocidas las figuras de un ala, u n huevo,
u n hacha, u n altar, u n caram illo, etc. Se nos conservan varios
de esos dibujos entre las obras de los bucólicos griegos y en
la Anthologia Graeca. Se recu erd an los nom bres de Simias,
T eócrito, D osiados y Besantinos: los im itadores latinos fueron
m uy num erosos. R ecordem os los nom bres de Publilio O p ta ­
ciano, Teodulfo de O rleáns, Alcuino, M ilón de Saint-A m and,
H íncm aro de Reim s, con su Ferculum Salomonis, Jo sep h Scot (m.
h acia 795), R á b a n o M au ro , con su fam oso De laudibus sanctae
Crucis, etc.
El prim ero de los latinos conocidos au to r de carmina figurata
es Publilio O p tacian o Porfirio (s.iv), que dirigió a C onstantino
26 odas, en estilo alam bicado, donde encontram os las súplicas
y las quejas de u n desterrado que trata de conseguir la gracia

36 M G H , Poetae I p .267-68. Cf. A H 19, 215, donde todas las palabras


com ienzan por f , y A H 15, 63 y 64, donde todas las palabras com ienzan por
p. En A H 43, 371, donde, en las cinco estrofas, las palabras com ienzan por
l, m, c , f y p, respectivamente. V er tam bién A H 48, 358.
37 Cf. Literatura europea, p.399.
2, Características de la poesía latina medieval 25

del em perador. Estos poem as constituyen u n verdadero techno-


paígnion, com o suena u n a de las secciones de la obra de
Ausonio, y m uestra u n a fuerza especial versificatoria, si no
poética. L a form a de sus versos representa u n altar, u n órgano,
u n a plum a, u n a flauta.
Este virtuoso de u n juego sin el m en o r valor poético, y a
veces sin sentido, h a com puesto acrósticos de palabras o de
frases a m enudo dobles y, a veces, triples: mesósticos y telés-
ticos, y tam bién palíndrom os o versos que conservan la m ism a
significación leídos en am bos sentidos, y que leídos de izquier­
da a derecha, son hexám etros, y de d erecha a izquierda
resultan pentám etros. H e aquí uno de esos curiosos poem as
de O ptaciano Porfirio:

1 5 10 15 20 25 30 35
S A N C T E - T V r V A T I S- C A E S A R - M I S E R E R E · S E R E N U S
A V G V S Τ Ε Ό Μ Ν I P O T E N S· A L Μ Ο·Μ O R T A L I A· C V N C T A
N V M I N E - L A E T I F I C A N S · N O B î S· A D- G A V D I A- N O M E N
C O N S T A N T I N E - T V VM- F E C V N D I · C A R M I N I S- EX- H O C
T E - D V C E - D E T - M V S A S - N AM- T R I S T I S - C V R A - R E C V S A T
E G R E G I O S - A C T V S · I A M -S E D E N T- C R I M I N A· P A R C A E
T V N C ' M E L I V S ' D O M I N VM- T E ' V O X ' S E C V R A · S O N A B I T
V I R T V T VM· R E C T O R - P O T V I T· V I X* P A N G E R E - V E R S V
I S T A -M O D O · E T · M A E S T O - S I C - S A L T I M - D I C E R E ' V A T I
V I X' M I H I' C A L i I O P E * P A V I T A N T I - C O N S C I A ' N V T Y
A D N V I T - A V S A - P R E C E M -V A T I S Q .V E· E D I C E R E- F A T A
T R I S T I A - S I G N A T O ' P A R T E S- V T- L I M I T E - C L A V D A T
I V R E * P A R I · C A R M E N * M E D I I S· V T· C O N S O N A - I N - O M N I
S I T- N O T A· P R I M A· S V I· E T- S I T- P A R S· E X T I M A- T A L I S
C E V· M E D I A· E· P R I M I S - O C C V R R E N S ' A P T I V S· I S T I C
A D- L A T E R VM- F I N E S - E T- P A R S· Q V A E- D I V I D I T· O R S A
E ' M E D I O' C A P V T· E S S E - Q V E A T - V E R S V Q V E ' R E F E R R E
S A N C T E - T V I· V A T I S C A E S A R · M I S E R E R E - S E R E N V S
A L M E ' S A L V S O R B I S-ROMAE-DECVS· I N C L Y T E - F A M A
R E - M E L I O R - P I E T A T E· P A R E N S- AD· M A R T I A - V I C T O R
M I T I O R - A D V E N I AM- P E R M V L C E N S - A S P E R A L E G V M
I V S T I T l A ' A E T E R N A E ' V I R E S ' E T ' G L O R I A' S A E C L ï
S P E S ' D A T A ' P L E N A ' B O N I S ' E T ' F E L I X· C O P I A ' R E B V S
E X I M I V M 'C O L V M E N ' V E T E R V M 'V I R T V T E ' F I D E Q. V E
R O M A E· M A G N E · P A R E N S- A R M I S- G I V I L I B V S - V L T O R
ET -SVM MI'LAVS'GRATA'DEI'MENS'CLARA'SVPERNE
R E B V S - M I S S A S A L V S - P E R· T E· P A X· O P T I M E D V C T O R
ET· B E L L I S· S E C V R A· Q, V I E S' S A N C Τ Α Ό Μ Ν I A- P E R - T E
S O L I S - I V R A ' S V I S ' F I D I S S I M A- D E X T R A · M A R I T I S
ET· S O C I A L E· I V G VM· P R A E B E T · C O N S O R T l A V I T A E
R E S P I C E ' M E ' F A L S O* D E* C H I M I NE· M A X I ME· R E C T O R
E X V L I S- A F F L I C T VM· P O E N A- N AM* C E T E R A- C A V S A E
N V N C O B I E C T A ' M I HI · V E N I A ' V E N E R A B I L E - N V M E N
V I N C E ' P I A- E T- S O L I T O S V P E R A N S · F A T A L I A N V T V
S A N C T E T V I V A T I S- C A E S A R M I S E R E R E S E R E N V S
26 Introducción general

E n el cuadro precedente 38 encontram os 35 versos con 35


letras cada uno. T a n to horizontal com o verticalm ente, tenem os
un acróstico, u n mesóstico y un teléstico donde podem os leer:

Sancte, tui vatis, C aesar, m iserere serenus.

D escubrim os tam bién este otro hexám etro, que aparece


sim étricam ente dispuesto en cada uno de los rectángulos:

A urea sic / m undo d is/p o n as sa e /c u la toto.

Este poem a, pese a su com plicado artificio, es uno de los


sencillos de Porfirio, quien escribió otros m ucho m ás artificio­
sos, que p u ed en verse en la edición de Elsa K luge y en la
Patrología de M igne 39. A unque carentes en absoluto de valor
literario, estas poesías representan u n trabajo de paciencia
benedictina. Este artificio requiere a veces construcciones que
violentan la lengua, lo que p resenta u n a g ran dificultad p ara
la perfecta com prensión de los poem as 40.
A nteriorm ente hem os señalado a R áb an o M au ro com o
autor de unos poem as o carmina figurata, titulados De laudibus
sanctae Crucis. Pese a sus m uchos escritos de teología 41, todavía
encontró tiem po p a ra ofrecernos u n a o b ra de poesía, con
frecuencia m ediocre. El D e laudibus sanctae Crucis consta de 28
figuras en hexám etros, que tienen todos el m ism o núm ero de
letras. E n los rectángulos que a veces se form an, R áb an o ha
dibujado a m enudo figuras complejas que ad o rn an el cuadro.
Son figuras form adas p o r letras que constituyen u n segundo
poem a encastrado en el prim ero 42.
C a d a uno de los autores m edievales trata de e n co n trar un
nuevo artificio. Así, Eugenio V ulgario ofrece u n p o em a com ­
puesto de 10 hexám etros, el prim ero de los cuales com pren­
de 27 letras, el siguiente 28, el siguiente 29, etc., hasta el

38 El poem a form a parte del llamado Panegírico de Constantino Augusto.


Según nos refiere Beda (De arte metrica), este Panegírico le m ereció que
Constantino le librara del destierro.
39 PL 19, 395-432. Las poesías de P. O ptaciano Porfirio las h a editado
hace casi setenta años Elsa Kluge (Leipzig 1926). El que recogemos aquí es
el poem a 6: PL 19, 401-402.
40 Cf. V e n . F o r t ., Cam . 2, 4, 5; Carm. spur. 2. M G H , Poetae I, p. 17;
153ss; 225ss; 482; 622.
41 Las obras de R ábano M auro com prenden los vols. 107-112 de la PL.
42 Tenem os una edición reciente del ms. 223 de Amiens, realizada por
M. Perrin (Paris-Amiens 1988).
2. Características de la poesía latina medieval 27

últim o, con 36 letras. E n u n a explicación que nos ofrece el


m ism o Eugenio acerca de los diversos secretos de su poem a,
afirm a que «la fórm ula de estos versos aparece a m an era de
u n psalterio orgánico» 43. O tro poeta, llam ado E nrique E gher
de K alkar (s.xiv), se entretuvo en com poner en h o nor de la
V irgen M aría u n p o em a con 150 palabras, p a ra lo que tom ó
esta cifra de las 150 estrofas del psalterio r im a d o 44.
Algunos poetas tra ta n de term in ar sus versos con u n a
palabra m onosílaba 45; otros com ienzan y term inan el hexám e­
tro con el m ism o m onosílabo 46. El ya citado Eugenio V ulga­
rio, m etido especialm ente en to d a clase de artificios poéticos,
logró escribir versos com puestos enteram ente p o r m onosíla­
bos 47. C om o advierte N orberg, en la poesía rítm ica de la Baja
E dad M edia este ju eg o con m onosílabos finales es corriente 41i.
M üller nos ofrece ejemplos de versos rhopálicos, del tipo Mars,
pater annorum, fortissime belligerator, com puestos p o r 1, 2, 3, 4, 5,
sílabas 49.
E n la tantas veces citada Analecta Hymnica podem os descu­
b rir toda clase de artificios poéticos. C urtius nos h abla de los
versus rapportait, tal com o se den o m in ab an en la term inología
técnica medieval. T enem os u n m odelo de la tard ía latinidad
en el llam ado «epitafio de Virgilio» 50:

P astor a ra to r eques p aui colui superaui


capras rus hostes fronde ligone m anu.

lite ra lm e n te , y en el m ism o orden de las palabras latinas,


dice así: «Pastor, lab rad o r, caballero, apacenté, aré, vencí /
cabras, cam po, enem igos, con la ram a, la azada, la m ano».
La construcción norm al, al m argen de todo artificio y ya fuera
del verso, h ab ría sido: Pastor paui capras fronde; arator colui rus
ligone; eques superaui hostes manu. Es decir, se h a n reordenado tres
frases, de cuatro m iem bros cada una, con idéntica estructura
g ram a tic a l51.

43 A H 36, p.5ss.
44 Cf. N o r b e r g , Introduction, p.58.
45 Cf. N o r b e r g , ibid.
46 A sí, por ejemplo, A n g il b e r t o , M G H , Poetae I, p.420.
47 Cf. M G H , Poetae IV, p.426.
48 V er A H 20, 251, 2.
49 Cf. L. M ü l l e r , De re metrica, p.579ss.
50 Anthologia latina, n.800.
51 C f. C u r t k js , Literatura europea, p.403. En esta antología, el lector puede
encontrar otros ejemplos en los poemas 45, 46, 73, etc.
28 Introducción general

En los tratados de versificación de la E d ad M edia se habla


de los llam ados versos lanuaúi. E n éstos, cualquier frase m ira
directe et tfansuerse, a la m an era de Ja n o , el dios con doble faz.
H e aquí u n ejem plo tom ado de la Analecta H ym nica 52:
V irgineum lum en te d itat nectare n u m en
L um en solare genitor te com it honore
Te genitor p e ra m a t plasm ator culm ine sacrat
D itat te plasm ator am o r prom it p o pulorum
N ectare com it culm ine pro m it caelica tu rb a
N um en honore sacrat p opulorum turba salutat

E n la introducción hem os hablad o de los versus recunentes o


palíndrom os, en los que se p u ed en leer las letras en los dos
sentidos. Existen tam bién los versus retrogradi o reciproci, donde
son las palabras las que se p u ed en leer en am bos sentidos;
com o el verso 53:

Alm e pater, m esto pugili palm e d a to r esto

que leído al revés d a este otro hexám etro, igualm ente leonino:

Esto d a to r palme pugili mesto, p a te r alme.

G om o se ve, los artificios poéticos alcanzaron cotas insu­


perables. Es evidente que, en m uchos de los ejem plos que nos
h a n llegado h asta nosotros, las cualidades artísticas h a n cedido
el cam po ante el m anierism o artificioso p u ram en te form al. Y
es que en las escuelas no se podía com unicar a los estudiantes
la inspiración poética, que era sustituida p o r esos otros artifi­
cios tan característicos de la poesía latina m edieval.

3. LA P O E S IA D E L O S G O L IA R D O S

El n o m b r e d e g o lia rd o

E n el léxico de la poesía goliárdica encontram os diferentes


nom bres con que son conocidos los autores, m uchas veces
anónim os, de dicha poesía. Este léxico h a recogido calificativos

52 Cf. D r e v e s , Analecta Hymnica, 18, p .7 . O tr o e je m p lo e n A H 4 6 , 120.


53 Cf. D r e v e s , ibid., p .6 .
3. La poesía de los goliardos 29

que van desde vagantes y goliardos hasta truttani y trifatores, parasiti


y leccatores, ioculatores y buffones, pasando p o r el colectivo ordo
vagorum o secta deciorum, sin olvidar otros nom bres com o episcopi
Guliae, o filii y discipuli o monachi de fam ilia Goliae. D en tro de u n a
de esas apelaciones e n tran los clerici vagantes o clerici irregulares,
o vagi scholares. H ay que observar que la p a la b ra clericus en esa
época, com o hem os de v er más adelante, n o indica sólo el que
h a sido ordenado, sino cualquiera entregado al estudio, com o
sucede con el térm ino inglés «clerk». El térm ino clericus p re ­
senta un am plio espectro de significado: «escribiente», «secre­
tario», «actuario», «sacristán», «clérigo», «docto», «erudito»,
entre otros. N o es raro que estos poetas goliardos aparezcan
tam bién com o bibuli o borrachínes, Cucanienses. E n todo caso,
en cada u no de estos nom bres se hace alusión a u n a costum ­
bre o profesión. Pese a no aparecer én los Carmina Burana,
prevaleció entre todos el nom bre de goliardos.
P ero ¿cuál es el significado real de ese nom bre? ¿Por qué
a los autores, en su m ayoría anónim os, de aquellos cantos y
poem as se les aplicó el nom bre de goliardos? Se h a intentado
llegar a la raíz de la p alab ra p a ra su explicación. Según el
Glossarium de D u C ange, goliardus en latín m edieval p odría ser
equivalente de histrión o juglar, aunque todavía se sigue
discutiendo su etim ología. Se trataría, en térm inos generales,
de clerici que se h acían p asar p o r histriones, bufones o goliar­
dos.
Según unos, goliardo se derivaría de gula, y de aquí el
francés «gouliard», en latín goliardus, que designaría el hom bre
dado a la gula, goloso, entregado tam bién a los placeres de la
mesa, de b u en gaznate y excelentes tragaderas. H ay quien
afirm a que h u b o u n curioso personaje llam ado Golias, p o eta
famoso p o r su glotonería, su libertinaje y su espíritu satírico:
sus im itadores o seguidores se llam arían goliardos '.
P ara otros, el origen del concepto h ay que buscarlo en el
nom bre del gigante filisteo de que nos habla la Sagrada
Escritura 2, llam ado G oliat, latinizado com o Golias, -ae, con el
significado de «el enem igo y el rebelde» 3. El gigante filisteo

1 Cf. R. G a r c Ia -V ill o sla d a , La poesía rítmica de los goliardos medievales


(M adrid 1975), p.44.
2 1 Sam 17.
3 C om o observa G. Bartoni, Goliat representa al diablo y al adversario
de Cristo ya en los escritores de la época patrística, como san Agustín, y en
la época medieval, como san Beda, Poesía, kggende, costumanze del Medioevo
(M ódena 1927), p.6s.
30 Introducción general

era considerado com o el símbolo y personificación del hom bre


soberbio y envanecido, según se expresa san B ernardo en uno
de sus sermones: «V am os a considerar quién es este G oliat,
soberbio e hinchado p o r el espíritu de su carne. C reo que aquí
se insinúa m uy claram ente la soberbia del hom b re orgullo­
so» 4. El a b ad de Glaraval, al personificar en el nom bre de
Golias el vicio de la soberbia, pensaba seguram ente en su gran
adversario Pedro A belardo. P ara nuestro santo, la arrogancia
y la soberbia del g ran dialéctico parisino era la m ism a que la
del gigante G o lia t5. N o parece que sea A belardo el prim er
p o eta calificado bajo el no m b re de goliardo, y m ucho m enos
el iniciador de u n a poesía de profundas y múltiples raíces, que
no se pued en explicar con exactitud.
C om o h a señalado el P. G arcía-V illoslada6, cuando san
B ernardo lo apellida Golias no se está refiriendo a sus versos
y canciones, sino a la arrogancia y soberbia dialéctica que
caracterizaba a A belardo. R ealm ente resulta difícil y, m ás aún,
injurioso clasificar entre los goliardos y constituir com o tipo,
m aestro y p rototipo de los cleúci vagantes o vagi scholares a un
au to r de tan alta categoría intelectual com o el filósofo y
teólogo A belardo. Sus planctus e him nos latinos, escritos p a ra
el m onasterio en donde era abadesa su am iga Eloísa, se deben
a u n a inspiración religiosa auténticam ente espiritual y perso­
nal, que h ay que saber ap reciar debidam ente. D e sus Carmina
amatoúa o poesías de tipo goliardesco, com puestos en su ju v en ­
tud, cuando enseñaba dialéctica en la colina de S an ta G eno­
veva y cuando estaba locam ente enam orado de su discipula
Eloísa, apenas sabem os nad a, pues se nos h a n p erd ido en su
m ayor parte.
H a b rá que acudir a lo que él m ism o nos dice en su Historia
calamitatum 7 y en las cartas que él finge escritas p o r la m ism a
Eloísa desde el m onasterio en donde era abadesa. «C om o tú
m ism o sabes, la m ayor p arte de esas poesías se siguen can tan ­

4 Serm ón 4 dom. post Pent. 1: PL 183, 334. El sermon en la edición de


la BAC lleva como subtítulo «De David et Golia et quinque lapidibus».
5 En una carfa al papa Inocencio II — Epist. 189, 3 A d dominum Papam
Innocentium— escribé san Bernardo: «Avanza Golias, de cuerpo distinguido,
rodeado de su noble atuendo bélico, precedido p o r su escudero Arnaldo de
Brescia... Estando, pues, Golias de pie... me incita a un singular com bate a
mí que soy el más pequeño de todos».
6 Cf. La poesía rítmica, p.45.
7 La Historia calamitatum es la Epist, 1 ad amicum scripta: PL 178, 113-182.
3. La poesía de los goliardos 31

do en m uchas regiones» 8. «Dos cosas, poseías especialm ente,


con las que podías despertar y a tra e r la sensibilidad de algunas
m ujeres, es decir: el arte de com poner y la habilidad p a ra
cantar... N os dejaste m uchas poesías com puestas en m etro o
ritm o am oroso. E n m uchas ocasiones ponías en b o ca de todos
el nom bre de tu q uerida Eloísa, y m i nom b re resonaba en
todas las plazas y en todas las casas» 9. Pero de todas aquellas
cantilenas, n a d a o casi n a d a se nos h a conservado.
Algunos autores m odernos h a n ensayado otras raíces p a ra
explicar la p a la b ra goliardo, y así h a n pensado en «gualiar»
= engañar, y en «galam» = cantar, que hace el pretérito
«gol» 10. E n este caso se nos antoja que no tiene dem asiada
im portancia saber con exactitud la etim ología cientíñca. C u e n ­
ta m ucho m ás el concepto y contenido real y la intencionali­
dad histórica. Los autores medievales relacionan los goliardos
con Golias o Goliat. Y su personaje, adem ás de una risa
diabólica, posee el vientre satisfecho de u n E picuro. E n este
caso se d a u n a relación com prensible, ya que p o r entonces el
m aterialista, el escéptico y el ateo p asab an p o r u n epicúreo,
com o vemos en Salim bene n .
Sim ón de T o u rn ai, en la Summa, nos ofrece la figura de
u n clérigo pantagruélico, y lo llam a Golias, com o si en la
glotonería alentase algo de diabólico: «Aquel p relado Golias,
que en u n a sola noche devoró mil panes et venalia et fora, y
adem ás aquella m ism a noche consum ió m ás pescado que san
M artín en toda su vida» 12. G iraldo C am brense, «con u n a
genial irresponsabilidad», com o observa R a b y 13, nos ofrece la
p in tu ra o descripción de «un parásito, de no m b re Golias,
famosísimo en nuestros días p o r su gula y glotonería, qiie m uy
bien po d ría llam arse Gulias, cautivo com o estaba de la gula y
de la crápula en todo m om ento, pese a ser b astante b u en
literato, pero no bien m origerado ni bien inform ado en las
buenas costum bres. Este en m uchas ocasiones vom itó contra

8 Epist. 2 quae est Heloissae ad Petrum deprecatoria: PL 178, 188.


9 Epist, 2: PL 178, 185 y 188.
10 H. S p it z m u l l e r , Poésie latine chrétienne du moyen âge (Brujas 1971), p.l739.
11 Cf. S a lim ben e d e A d a m , Crónica, ed. G. S c a lia , 2 vols. (Bari 1966), I
p .512.
12 Cf. H . W a d d e l l , The wandering Scholars (Londres 1932),p .183. Es
evidente que se trata de una auténtica hipérbole. «Venalia et fora» indica
cuanto se expone en los diferentes escaparates o mostradores de una tienda
de comestibles.
13 F. J. E. R aby , A history o f secular latin poetry in the middle ages (Oxford
1957), vol.II, p .340.
32 Introducción general

el P a p a y la curia ro m an a poesías famosas en g ran núm ero,


tanto m étricas com o rítm icas, con no m enos vergüenza que
im pudencia» 14.
C om o vem os en este texto de G iraldo de C am brai, el
au to r m ezcla las dos etimologías: Guitas de gula, y Golias de
G oliat, poniendo de relieve los dos aspectos principales de la
vida de los goliardos: la crápula y la sátira religiosa. Y p a ra
ilustrar su Golias reproduce dos poem as: u no el Carm. Bura­
na 191, esto es, la Confessio Goliae, del A rchipoeta, y el otro el
Carm. Burana 42, que es u n a invectiva de la escuela de G ual­
tero de C hatillón contra la curia rom ana. E n los m anuscritos
ingleses ap arecen esos dos poem as bajo el título de Golias,
aunque el n o m b re de sus autores sea, com o señalam os, G ual­
tero de C hatillón y el A rchipoeta, o Vates vatum, com o se
gustaba llam ar él mismo.
Si G iraldo acep tab a esa autoría, estaba en u n error, p o r­
que Golias es u n m ito, «una grotesca creación de la m entali­
d ad medieval» 15, y es inútil atribuirle las com posiciones de
carácter diverso a las que aparece adscrito su n o m b re en los
m anuscritos. L a creación de este m ito ya es o tra historia.
H ugo de O rleáns y el A rchipoeta p u d iero n m uy bien h ab e r
enriquecido el contenido de lo que se h a llam ado «idea
goliárdica», p ero Golias vivió sencillam ente com o u n a ficción
histórica, pese a que Surianus, en 1209, le atribuyó la burlesca
calificación de praesul et archipñmas vagorum scholaúum, esto es,
«prelado y archiprim ate de los escolares vagantes» 16. Pero hay
que tener en cu enta que Surianus no fue sino u n simple
trovador de la casa del arzobispo E b e rh a rd de Salzburgo.
A unque el m ito de Golias se h a podido considerar com o
u n a creación inglesa, y su espíritu no h a cesado n u n ca total­
m ente de p e n e tra r en la literatura de aquellas islas, lo encon­
tram os igualm ente en todas las m anifestaciones de los otros
países.
Son m uy pocos los poetas goliardos conocidos p o r sus
nom bres. E ntre estos pocos podem os reco rd ar aquí al belicoso
dialéctico A belardo; al famoso ab ad Serlon de W ilton; al
conocido dignatario de la Iglesia Pedro de Blois; al fam oso y
d esafo rtu n ad o ’literato G ualtero de C hatillón. P ero m ás esti-

14 V er Opera, ed. Brewer, vol.IV, p . 291s.


15 Cf. J . H . H a n f o r d , «The progenitors o f Golias», en Speculum 1 (1926)
p.38s.
16 Cf. H . W a d d e ll , The wandering Scholars, p .2 3 9 s.
3. La poesía de los goliardos 33

m ados y adm irados entre todos p o r los vagantes que frecuen­


taban sus escuelas, fueron el m aestro H u g o de O rleáns, co n o ­
cido con el so brenom bre de P rim ado o P rim ate, p o r su pericia
en la versificación, y el anónim o A rchipoeta de Colonia.
A m bos can taro n , con desconcertante y sugestiva franqueza, las
alegrías y las pen as de los que tienen com o único recurso p a ra
vivir el ingenio de su espíritu y convierten su arte poética en
finalidad y p o rtaestan d arte de su vida.
D en tro de la literatu ra goliárdica, se h a llegado a h ab lar
de u n ordo vagorum scholarium, com o algo constituido y estableci­
do según unas norm as. Sea de esto lo que fuere, no cabe d u d a
de que, si todos los autores de poesías goliárdicas no e ran
vagantes, tam poco todos los vagantes fueron poetas. E n m uchos
casos, resulta m uy difícil y casi im posible h acer la. distinción
entre los verdaderos intelectuales, en ru p tu ra de su profesión o
no, y los histriones, o farsantes, o juglares, que e ra n tam bién
las bestias negras de la Iglesia. Q u e ellos tuvieran la conciencia
en paz o sintieran el rem ordim iento de su condición, R o m a
tenía efectivam ente pocas razones p a ra serles favorable.
E n el De officiis ecclesiasticis de san Isidoro tenem os u n a
descripción clarísim a de los clerici vagantes «ante litteram ». A
com ienzos del siglo VII, el obispo de Sevilla nos dice que en
la E spaña visigótica m uchos clérigos no se p reo cu p ab an de la
clericatura. Figuras anorm ales, llevan la señal de la religión sin
ejercer los m inisterios, y el fenóm eno adquiere u n nivel in quie­
tante: folla sordida et infame. Pero nuestro obispo no se lim ita a
describir las proporciones y el escándalo consiguiente, sino que
expone las causas: «Dos son los géneros de los clérigos. U n o
es el de los eclesiásticos que viven bajo la au to rid ad de un
obispo; el otro es el de los acéfalos, los cuales, faltos de u n a
cabeza, no saben a quién seguir. Estos últim os no entran ni
en la clase de los seglares, p o r el cuidado de los asuntos
m undanos, ni d entro de la categoría de los religiosos. Libres
e inestables, no h acen o tra cosa que a b ra z a r u n a vida torpe y
vagabunda. C o n tal de conseguir la posibilidad de satisfacer
sus placeres, sin tem o r a nadie, se dejan arrastrar p o r la
libertad y sus deseos com o brutos anim ales, portadores del
signo de la religión p ero sin ejercer m inisterio alguno, sem e­
jan tes a los hipocentauros, ni hom bres ni caballos... E n nuestra
región occidental está m uy floreciente esa m uchedum bre sór­
dida e infam e» 17. E n los reinos rom ano-bárbaros, como en la

17 De officiis ecclesiasticis 2, 3: PL 83, 779.


34 Introducción general

zam bra de los Cam ina Burana, el vagabundeo de los clerici


recapitula com o en u n tronco la tríad a disolutoria: la m unda-
nización, la perversión y la profanación.
L a óptica p astoral de san Isidoro tenía precedentes elo­
cuentes en la historia del m onaquism o. C enobitas y anacoretas
aspiraban a la perfección, y de ello se nos h a n conservado
leyendas m aravillosas y ejem plares en el O rien te cristiano. Y,
sin em bargo, escritores eclesiásticos y autores de R eglas m o ­
násticas consideraban nefandos a los m onjes Sarabaiti, faltos de
la au to rid ad de los pastores, y m ás todavía a los anacoretas
giróvagos, quienes p racticab an la vida p eregrinante, no cesa­
b an en su continuo vagabundeo y no so portaban la estabilidad
m onacal, dueños de su p ro p ia voluntad y víctim as de los
placeres de la gula 18. Así escribía el p ad re del m onacato
occidental hacia m ediados del siglo VI, p ero h ereda el pesimis­
m o de un Jeró n im o o de u n J u a n Casiano 19.
E n la E d a d M edia, los clérigos inestables e inquietos se
«realizaban» gracias a los viajes y peregrinaciones, de las que
no pocas veces desconfiaban sus pastores. Libres y errabundos,
debían, en todo caso, buscarse los medios de subsistencia. Lo
m ás cóm odo era dedicarse al canto, ejercicio típicam ente
clerical. N ace así la figura del clérigo que canta en los b a n ­
quetes: claim s inter epulas cantans. Estam os ya a u n paso de los
clerici ioculatores o juglares, burlones y bufones que v a n de casa
en casa y an im an con sus cantos las tabernas. Y no se
lim itaban a estos oficios, sino que tam b ién se convertían en
verdaderos histriones, que sabían d an zar y se exhibían com o
perfectos acróbatas. E n tre estos juglares y acróbatas en co n tra­
mos no sólo estudiantes jóvenes, sin dinero, sino clerici irregulares
y m onjes que h a n escapado de sus m onasterios. C om o h a
señalado Haskins 20, representan grosso modo el p unto de vista
del bajo clero que com prendía los elem entos m ás libres,
vagabundos e indisciplinados que frecuentaban las escuelas y
las plazas públicas; en otras palabras, los goliardos del m undo
clerical.
P ara la Iglesia, la stabilitas de los m onjes, m ás que u n a
cualidad o distintivo fundam ental, era considerada com o una
necesidad jurídica. D e aquí su aversión y rechazo de la

l8- S a n B e n it o , Regula, 1 ,6 - 1 0 .
19 Epist. 2 2 , 34: PL 2 2 , 4 1 9 . Collationes 18, 7: PL 4 9 , 1 0 0 2 -1 1 0 8 : «De
Sarabaitarum principio et conversatione».
20 Origini delVUniversità, a cura di G. A m aldi (Bolonia 1976), p.81.
3. La poesía de los goliardos 35

circulación no justificada de los m onjes y de todos los giróva­


gos en general. Se distinguían bastante m al los clerici vagi
regulares, podríam os llam arlos así, en viaje o de paso, de los
otros clerici que tenían tendencia a no establecerse en ninguna
parte, convirtiendo la inestabilidad h ab itu al com o la base y
fundam ento de su existencia, y m ás todavía de los que se
entregaban sin escrúpulo al relajo y la crápula. N o hay que
olvidar, sin em bargo, que algunos, como G odescalco de Fulda,
Pedro A belardo y A rnaldo de Brescia, entre otros, h an sido
tam bién vagantes o giróvagos en alguna época de su agitada
existencia.
Gom o h a observado H en ry S p itzm u ller21, la fórm ula Vbi
stabilitas, ibi religio, se rem o n ta hasta los orígenes mismos del
Cristianism o y se h a im puesto siem pre com o u n a regla ab so ­
luta p ara los clerici religiosi. T a n sólo los clerici saeculares estaban
dispensados de esa ley. P or eso, sin contar con las in n u m e ra­
bles Reglas, Decretales y Cartas, m ás de setenta Concilios o
Sínodos h a n condenado, a veces con frases m uy severas, los
tratos y am istad con los ioculatores, bufones, truhanes, bandidos
y crim inales que a veces m an ten ían los clerici vagi, p o r el
peligro de que tam b ién éstos los im itaran. E n 1231 y 1239 los
Concilios de R u á n , de C h âteau -G o n th ier y Sens o rd enaron
ra p a r p o r com pleto la tonsura en la cabeza de los clerici
vagantes. Al tra ta r de arrojarlos de su seno, la Iglesia intentaba
hacer desaparecer la tonsura, m arca de la clericatura.
Ÿ es que la tonsura hacía a los clérigos m iem bros del ordo
clericalis, que suponía u n a serie de privilegios n ad a desprecia­
bles. C o m p o rtab a la exención del servicio m ilitar, la exención
de ser juzgados ante los tribunales civiles, la exención de tasas
y de toda clase de im puestos de la autoridad escolar. L a
tonsura se d ab a independientem ente de cargas y obligaciones
religiosas. El clericus era un homo liber litterarum, y p o d ía a b razar
la carrera eclesiástica o la política, y podía dedicarse al estudio
de los clásicos com o al de la teología. L a estructura de la
Iglesia se extendía plenam ente a toda la vida civil, y de tal
m anera la influenciaba y m odelaba, que actividades que en
siglos posteriores se creyeron contrarias o sim plem ente ex tra­
ñas al ám bito eclesiástico, se desarrollaban entonces en tera­
m ente en veste clerical.
Este am biente explica tal vez p o r qué en la poesía de los
clerici asistimos a la aparición de u n a m u n d an id ad abierta y

21 H . S pi tzm u ller , Poésie latine, p .1 7 4 0 .


36 Introducción general

briosa, de preocupaciones culturales, de revueltas proletarias,


de críticas anticlericales que a nosotros, los m odernos, educa­
dos y habituados a sep arar el m undo político y cultural del
m undo religioso, aparecen com o alboradas del hum anism o, de
la reform a, de n uestra civilización laica, p ero que no eran
sentidas o im aginadas realm ente com o tales p o r sus autores,
quizás celosos y orgullosos de su postu ra de clerici. Su poesía,
entrem ezclada graciosam ente de cultura escolástica y de alegre
espontaneidad p o p u la r y popularesca, es esencialm ente la in ­
surrección festiva de la alegre sensualidad juvenil, que tiene
sus propias razones p eren n em en te h u m an as y naturales y
enfrente de las cuales las im plicaciones antiascéticas o antije­
rárquicas eran secundarias. L a Iglesia, pese a todo, m irab a a
aquella exuberancia juvenil en indulgente espera.
A parte de los textos form ales de los principales concilios
ecum énicos y provinciales co n tra los clérigos libertinos o sim­
plem ente vagantes22, podem os indicar aquí algunos otros textos
que, desde el siglo IV, v an dirigidos a los clerici vagi. Y a san
Agustín dirige u n a obra, De opere monachorum, co n tra unos
m onjes que no q u erían trab ajar ni estar quietos en sus m onas­
terios. L a Regula de san B enito, fundam ento de la vida m onás­
tica; los cánones irlandeses; la Regula Magristri; la C onstitución
de C hildaberto de 555; la Admonitio generalis y las C apitulares
de C arlom agno, de 789 y 797; el R eglam ento del obispo
G autier de O rleáns, c. 858; hasta u n a D ecretal de Bonifa­
cio V III, c. 1298; todo esto indica la preocupación de la
Iglesia p a ra que los clérigos se instalaran en sus diócesis o en
sus m onasterios, en vez de entregarse a u n a vida licenciosa y
disoluta, com o verdaderos aventureros y juglares. Pero la
existencia de los goliardos — claro que no todos los goliardos
eran m onjes o clerici vagantes— dem uestra que esas leyes, com o
tantas otras, no consiguieron sus efectos deseados.
L a Iglesia, sus obispos y otros responsables ju z g a ro n seve­
ram ente, com o vem os, y co n d en aro n a los goliardos discurrentes
et scurriles, maledicos et blasphemas, es decir, «giróvagos y truhanes,
m urm urad o res y blasfemos», y F ra Salim bene tratab a indistin­
tam ente a este tipo de clero vagabundo o ju g lar, incluido el
clero religioso, de trutannus et magnus trufator, es decir, «bufón y

22 H . W a d d e l l (The wandering Scholars) n o s o fre c e u n a lista d e 8 8 co n cilio s


q u e h a n tr a ta d o d e ese p r o b le m a , y e n los q u e se d e c r e ta n p ro h ib ic io n e s
fo r m a le s c o n tr a lo s c lé rig o s lib e rtin o s o s im p le m e n te c o n tr a los c lé rig o s
v a g a n te s .
3. La poesía de los goliardos 37

gran cam orrista». Y sin d u d a así debe ser estigm atizado, en la


idea del escultor, el m onje que, ab an d o n an d o su convento,
aparece en el pórtico del últim o juicio de N otre D am e de
París. L a constante reiteración de estas llam adas al orden y la
insistencia en las prohibiciones a que nos hem os referido antes
indican que, au n q u e la Iglesia continuaba en la m ism a línea,
el efecto real de sus decisiones era bastante m ediocre.

E l e sp ír itu g o lia rd o

La poesía goliárdica, que florece entre los m edios escolares


y universitarios au n q u e em p aren tad a con u n fondo extraño a
la escuela de carácter m ás bien popu lar, la poesía latina de
los goliardos nos p erm ite apreciar m ás de cerca el fondo de
los espíritus y de las alm as de los m aestros de la E d a d M edia
y de sus discípulos, es decir, de la p arte de la sociedad m ás
im portante de aquella época. Sus aficiones p o r la ironía acerba
o pintoresca, su carácter a la vez espontáneo y calculador, su
crítica inclinación, los juegos de palabras m ás o m enos finos
y logrados, su gusto p o r las brom as de escuela, su afición p o r
la parodia, su crudeza ocasional, su reivindicación de la lib er­
tad exagerada h asta la apología de la vida bohem ia, el tono
popular, a veces entrem ezclado de pedan tería, el p resentim ien­
to y aspiración de u n m undo m ejor, todo esto presenta la
poesía goliárdica com o la revolución de u n a ju v e n tu d sensual
y ávida de placeres y aventuras, rebelde e im paciente, gozosa
y ebria de independencia con tra las cadenas de una vida
ordenada, co n tra la austeridad de u n a existencia norm al de
los clérigos, co n tra el peso y exigencias del estudio, el rigor de
la disciplina y los cuadros excesivam ente estrechos dentro de
los cuales la form ación escolástica p reten d ía en cerrar su p e n ­
sam iento y toda su actividad intelectual.
Pero, al m ism o tiem po, dicha poesía es tam bién la expre­
sión de unas brom as o del h um or, bueno o m alo, de los
estudiantes y de sus m aestros, en el cuadro cerrado donde
ciertos tem as, ciertos ritos, ciertos problem as constituían el
fondo m aterial y m oral de la vida universitaria. Los tem as
gnómicos, satíricos, am orosos, báquicos, cómicos, líricos, de
esperanza o desesperanza, populares, religiosos, retóricos, filo­
sóficos, teológicos, todos h a n sido tratados con m ayor o m enor
éxito o acierto p o r los goliardos. Algunos de los goliardos
38 Introducción general

m anifiestan u n a excelente cultura clásica, m ientras otros no


preten d en sino expresar los placeres de la vida fácil. P ara los
autores goliardos no existen fronteras fijas entre los géneros,
que van desde la lírica graciosa hasta el acto de contrición,
hasta la confesión hum ilde de los errores, y desde la poesía
satírica virulenta h asta el más p u ro y simple ejercicio de
escuela.
El contenido de la poesía de estos scholares vagantes, clérigos
o no, es de lo m ás diverso. Proletarios a la deriva, inteligencias
m arginadas o escolares de u n m undo m ejor, los goliardos
reclam an la verd ad era nobleza 23 y se p ro n u n cian contra la
inm oralidad galopante: Omnes iura ledunt, «todos q u e b ran ta n las
leyes» 2+. Se alzan contra los jueces venales, contra la tiranía
del p o d er M. C o n u n ím petu m ás tenso e íntim o, atacan a los
ujieres y a los oficiales de la curia r o m a n a 26. C om o h a
observado H askins 27, p arte de esta literatura antieclesiástica y
anticurial se enlaza con los libelos de la lucha p o r las investi­
duras, y p arte continúa hasta la reform a protestante. Se h a
afirm ado con razón q u e no fueron los goliardos los que
inventaron esos tem as, sino que fueron los clérigos los que los
adquirieron com o algo propio cuando ib an vagando en busca
de algún beneficio o de algún oficio.
E n boca de estos clérigos descontentos, que sabían ad o rn a r
con la veste m étrica refinada y com pleja y al m ism o tiem po

23 Así aparece la queja en uno de los Cam. Bur.: «Postquam nobilitas


seruilia cepit am are, / cepit nobilitas cum seruis degenerare» (7 I), es decir,
«Después que la nobleza comenzó a gustar las costumbres de los siervos, /
comenzó la nobleza a degenerar con los siervos». Ejemplos de hexám etros
rimados, de este tipo y de formas m uy curiosas, abundan m uchísimo en la
poesía goliárdica. Así encontram os los hexám etros cmciferi, los collatérales, los
trinini salientes, los trifiertiti dactylici, etc. García-Villoslada recoge algunos ejem ­
plos, La poesía rítmica, p.27. Cf. D. N o r b e r g , Manuel pratique de latin médiéval,
p .77-79. V er lo que hemos expuesto en el capítulo anterior.
24 Se trata de un estribillo que se va repitiendo al final de cada estrofa,
con diferentes añadiduras: Omnes iura ledunt / et ad res illicitas / licite
recedunt. Omnes iura ledunt / et ad praua quelibet / impie recedunt. Omnes
iura ledunt / et in rerum num eris / num eros excedunt. Omnes iura ledunt / et
ad m ala devia / licite recedunt. Omnes iura ledunt / et fidem in opere /
quolibet excedunt, Carrn. Bur. 3. V er poemas 78, 82 de esta antología.
25 Cf. Carm. Bur. 39.
26 «Curia R om ana non curat ovem sine lana» (Cami. Bur. 45 II); «Rom a
m anus rodit; quos rodere non valet, odit» (Cami. Bur. 45 III). Para todas las
referencias a Carmina Burana empleamos la edición reciente: Carmina Burana.
Die Lieder der Benediktbeurer Handschrift, preparada por C. Fischer, H . K uhn y
G. Bernt, 5.a ed. (Munich 1991).
27 C. H . H a s k in s , Im rinascita del dodicesimo secolo (Bolonia 1972), p.159.
3. I m poesía de los goliardos 39

ágil y deslizante sus com posiciones, éstas, m uchas veces a d o r­


nadas del canto, ap arecían ingeniosas, rebeldes, sensuales y
provocativam ente actuales. Las adulaciones eran bien calcula­
das, y terribles las invectivas. Así, p o r ejem plo, el Prim ado,
U go de O rleáns, m ientras cubre de injurias al obispo de
Beauvais, se d a m a ñ a p a ra can tar el elogio del arzobispo de
Sens, con la esperanza de conseguir de él, al m enos, la
recom pensa de u n banquete. Los prelados mismos eran los
instigadores, si no los autores, de estos ataques envenenados
que eran, caballerosam ente, aceptados y devueltos.
La m aledicencia goliárdica, que p o r supuesto disponía de
m ateria p a ra sus expresiones públicas, atacab a a los monjes,
a los abades, a los canónigos, a los obispos, a los archidiáco­
nos, sin detenerse ni ante el P ap a ni ante la curia rom ana.
V iviendo a la ventura, al m argen de la sociedad, los vagantes
censuraban gustosos las altas jerarq u ías eclesiásticas, la injusti­
cia de la p lutocracia que les hacía p asar estrecheces p a ra vivir,
en vez de p re m ia r sus talentos. T a n sólo el simple sacerdote,
si a veces era invitado en u n verso con intransigente violencia
a u n a absoluta inocencia de vida, otras veces era tratado con
indulgencia y fratern a solidaridad, y se b ro m eab a de sus
am ores dom ésticos, y se to m ab a su defensa con tra el Papa:
Non est Innocentius, immo nocens vere.
EI fervor m oral, alim entado p o r la pobreza, encontraba
pronto el m odelo de los ejercicios de la escuela p a ra lam entar
la corrupción y lo absurdo del m undo, la caducidad de la
fortuna, la pob reza de los hom bres, y p a ra reco rd ar al mismo
tiem po los sufrim ientos de Cristo y el día del Juicio ñnal. Pero
incluso p a ra el pob re escolar vagabundo, la vida p o d ía tener
sus encantos y ser considerada digna de ser vivida, y la divisa
paulina omnia probate no ib a dirigida solam ente a los cam pos
serenos del pensam iento, sin relación con la realidad m aterial.
El vino ayuda a d espertar el estro poético: Poculis accenditur
animi lucerna / cor imbutum nectare volat ad superna, esto es, «Se
enciende con las copas la lám p ara del ánim o, / y vuela hasta
el cielo el corazó n henchido de vino», com o canta el A rchi­
p o eta (CB 191, 13). Y los riesgos del juego com unican fuego
al espíritu, com o can ta el m ism o poeta: Sed cum ludus corpore me
dimittit nudo / fúgidus exterius, mentis estu sudo; / tunc versus et
carmina meliora cudo», es decir, «Y cuando el juego m e h a dejado
sin nada, / au nque helado al exterior, no dejo de sudar en
m i interior, / y es entonces cuando com pongo mis mejores
versos y poem as» (CB 191, 10).
40 Introducción general

V iviendo en u n m undo dom inado p o r el dinero, p o r la


voracidad, el servilismo, la deshonestidad, las recom endaciones
y la ileg alid ad 28, atribuían su m iseria a la corrupción de las
clases dirigentes. E ch ab an m ano de la sátira, co n dim entada
con la sal de su hum orism o y la p im ienta de sus parodias. La
can tab an en todos los tonos de la p u ra invectiva o la encu­
b rían bajo el m isterio bufo, suspirando p o r el am or que
cam ina p o r el cam ino de Jericó: «Vengo de Jericó , y lloro con
el herido, al que dos levitas que p asaro n cerca no ayudaron
en su desgracia» 29.
El estilo de estas sátiras o parodias aparece en ocasiones
elevado, a m enudo insolente en u n a p aro d ia de u n him no
célebre, a veces delicadam ente lírico, con frecuencia pesada­
m ente escolar y, en la m ayoría de los casos, fam iliar, grosero
y vulgar. Lo m ism o se p aro d ia la enseñanza de las escuelas y
de la universidad com o, con u n a gran libertad de porte, con
falta total de arte o, p o r el contrario, con u n a habilidad
poética consum ada, los goliardos con rudeza o refinam iento
expresan el lirism o real, sincero e im itad o r de los m edios m ás
o m enos escolares y, en su m ayoría, m odestos a los que ellos
mismos pertenecen. Sin duda, gracias a ellos en g ran p arte, la
influencia de la literatu ra p ro fan a y religiosa latin a de los
clérigos se h a dejado sentir, al través de las corrientes poéticas
populares, sobre las nuevas literaturas vulgares que entonces
v an apareciendo en el O ccidente europeo.
E ntre la erudición pedante, los ejercicios de escuela y la
fraseología bíblica, la poesía goliárdica ataca a R o m a y al
clero, a las costum bres de entonces y a la p rep o ten cia de los
poderosos. E ntrem ezcla los impulsos del corazón y las fórm u­
las librescas y, en algunas ocasiones, ora y h ab la con Dios con
u n a sencillez realm ente em ocionante. C a n ta la p rim avera, el
am or, las m ujeres, el vino, el juego, las escenas de las tabernas
y del cabaret. Sabe m ezclar lo religioso y lo profano con u n a
despreocupación y cinism o que nos sorprende, p ero que al
m ism o tiem po constituye u n testim onio psicológico, social,
histórico y artístico del m ás alto interés.
C om o alguien h a señalado 30, es m uy posible que la lírica
goliárdica h ay a influido en la poesía cortesana p o rque la

28 Pueden verse al respecto Carm. Bur. 11; 2; 45 I; 3; 189; 131a.


29 Véase Carm. Bur. 131, con este curioso comienzo: «Die, Christi veritas,
/ dic, cara raritas, / dic, ra ra Caritas: / ubi nunc habitas?».
30 Cf. H . S pitzm uller , Poésie latine, p. 1736.
3. La poesía de los goliardos 41

fusión entre el amor y la caritas — eros y agape griegos— occita-


nos entre los clérigos, en cierta m edida hum anistas de los
países d ’O c, h a debido facilitar el paso de m uchos conceptos
y de fórm ulas que d u ran te m uchos siglos vemos oscilar entre
Cristo, la V irgen y la D am a ideal de los trovadores. P or el
contrario, y en sentido inverso, la relación entre los poetas
vagantes y la poesía popular, sobre todo satírica y burlesca,
am orosa al m ism o tiem po, no es contestable. Y en el terreno
erótico, la concepción carnal y sensual que los goliardos tienen
de la m ujer es u n a reacción a la vez con tra la misoginia
frenética de tantos autores religiosos y con tra la insipidez
evanescente y la abstracción descarnada de la D a m a de la
poesía provenzal, de los Minnesinger, o del «dulce estilo nuevo».
O tro carácter particu lar de la poesía goliárdica es que a
m enudo es m acarrónica, a veces bilingüe, y a veces vaciada
con u n a constante irreverencia sobre textos litúrgicos.

El « O rd o » o « S ecta va g o ru m »

H em os señalado m ás arriba que si, en realidad, nunca


existió u n personaje llam ado Golias, cabeza y fun d ad or de los
goliardos, en cam bio sí que se dio u n m ovim iento especial
m uy extendido de poesía goliárdica. Los autores de esta clase
de ptíesía ¿eran m iem bros de u n a secta o de u n a ord en o de
un a cofradía que cobijaba a todos los autores de poesía
goliárdica? A veces, y siem pre d entro de u n am biente h u m o ­
rístico, encontram os alusiones a u n a institución sem ejante a las
órdenes religiosas: «A hora, herm anos carísimos, p ro c u rad des­
cribirm e cuál es vuestra orden y cuál vuestro m odo de vida: si
es lícito com er carne cocida en el puchero, o pececillos cogidos
en la red... Si se os p erm ite gozar de R osa o de Inés... ¡No
me obliguéis n u n ca a vivir en castidad! Indicadm e cóm o debo
com portarm e p a ra vivir discretam ente en vuestra O rden» 31.
Y en uno de los poem as de los Carmina Burana, que
pretende ser la carta fundacional y la canción p ro p ia de los
vagabundos adeptos al goüardism o, se dice: «N uestra secta
recoge a los justos e injustos, a los cojos y a los débiles y a
los consum idos p o r los años... a los belicosos y a los pacíficos,

31 T. W r ig h t , The later poems commonly attributed to W. Mapes, 6 9 , citado


por García-Villoslada, La poesía rítmica, p.50.
42 Introducción general

a los m ansos y a los locos, a los bohem ios y teutones, a los


esclavos y rom anos, a los gigantes y a los enanos y a los de
m edia estatura, a los hum ildes y a los soberbios... O s expondré
los derechos de la O rd e n de los vagos, cuya vida es noble y
dulce p o r naturaleza, que gustan m ás de u n ab u n d an te asado
que de u n a sobria m edida de pan . N uestra O rd e n p rohíbe los
rezos de m aitines, pues p o r la m a ñ an a an d a n flotando m uchos
fantasm as que nos pro du cen alucinaciones» 32.
A unque en esos dos textos se alude claram ente a una
O rd en de los vagantes, o secta, que p o d ría cobijar bajo sus
norm as o sus costum bres a todos los p oetas goliárdicos, hay
que ten er en cuenta que ni todos los goliardos o clerici vagantes
eran poetas, ni todos los autores de este tipo de poesías
goliárdicas e ra n realm ente goliardos en el p eo r sentido de la
p alab ra, tal com o hem os expuesto m ás arrib a, ni eran vulgares
histriones o juglares errantes de conducta no siem pre edifican­
te y digna de im itación. E ntre los poetas que hem os recogido
en nuestra antología no faltan personas de alta categoría
social, cultural y eclesiástica, que vivían de u n a m a n e ra estable
en m onasterios o en catedrales, escuelas o universidades. A u n ­
que totalm ente diferentes en cuanto al espíritu, com pusieron
sus poem as, algunos de ellos, siguiendo la m an era y estilo de
los goliardos.

C lér ig o s y e s c o la r e s g iróvagos

L a m ayoría de los poetas goliardos eran realm ente clerici,


pertenecientes al estado eclesiástico o m onástico, aunque no
aspiraran al sacerdocio. Se form aba p arte del clero en virtud
de la tonsura, que era com o la p u erta que les ab ría la en trada
a u n a vida especial, que les aseguraba, com o hem os señalado
m ás arriba, u n a existencia m ás o m enos fácil, pero más
cóm oda que la ordinaria. H em os dicho tam bién q u e cleúcus,
en la E dad M edia, equivalía a scholaris, y no poseía la conno­
tación específica que dicha p a la b ra tiene en la actualidad.
D esde los principios, la Iglesia elevó el lectorado a uno de
los órdenes o m inisterios sagrados. P ara an u n ciar u n a religión
de la P alab ra y del L ibro — Verbum Dei y Biblia bibliorum— se

32 Cf. Carm. Bur. 219.


3. La poesía de los goliardos 43

exigía la posesión de u n a cultura, que la Iglesia prom ovía de


acuerdo con las condiciones y las necesidades de los tiempos.
E n la época de las invasiones de los b árbaros, cuando las
escuelas laicas de origen ro m an o iban decayendo sin dejar
apenas huellas 33, la Iglesia tom ó a su costa la instrucción del
pueblo, tan to en su estadio prim ario com o en el superior.
A parece entonces la categoría de los clerici parochiarum o clerici
scholares. C a d a u n o de los presbíteros debía ten er u n o de esos
clerici, cuyas funciones o m inisterios estaban taxativam ente
determ inados. E n la m isa el clericus respondía al celebrante,
hacía la lectura de la epístola y en to n ab a los cantos. F uera de
la iglesia dirigía la escuela parroquial, y allí enseñaba el canto
y exponía los rudim entos de la instrucción religiosa. M ás tarde
fueron apareciendo escuelas de cultura m ás elevada en los
m onasterios, donde se disponía de elem entos hum anos m ás
preparados; lo m ism o sucedía en las catedrales y en las cole­
giatas. Las iglesias p re p a ra n en sus escuelas a los candidatos
a las sagradas órdenes, así com o a los m aestros de las escuelas
y a los funcionarios de sus adm inistraciones. Las escuelas
m onásticas acogen en sus claustros a los jóvenes que desean
adquirir u n a cultura especial, au n sin asp irar a la carrera
eclesiástica, en ninguno de sus grados.
T a n to a los que se p re p a ra n al sacerdocio com o a los que
buscan ta n sólo u n a cultura h u m a n a especial, la Iglesia los
confía a la responsabilidad doctrinal, m o ral y ju ríd ica de los
m aestros, extendiendo a todos los privilegios clericales recono­
cidos y respetados p o r el p o d er civil. Así, los que frecuentan
esas escuelas aparecen calificados com o clerici siue scholares,
com o es el caso de Eloísa 34. L a equivalencia entre esos dos
térm inos aparece continuam ente en los GB, y expresa u n a
situación canónica. Al m atricularse e insertarse en u n a escuela
catedralicia o m onástica, el alum no — scholaris— form a p arte
de un organism o eclesiástico, p o r el simple hecho de que las
escuelas, com prendidas las universidades, se desarrollan dentro
de la sociedad eclesiástica, y q u ed an incluidas en su jurisdic­
ción, au n cuando los poderes del E stado intervienen p a ra
regular los derechos y p rom over las instituciones. T enem os en
esto un cruce de com petencias típicam ente medievales. Ese

33 Cf. P. R ic h é , Education et culture dans l’Occident barbare, VI'- Ή Ι ΐ siècles


(París 1973). Del mismo autor: Ecoles et enseignement dans le Haut Moyen Age
(Paris 1989). U. G u a l a zz in i , Ricerche sulk scuole preuniversitarie nel Medioevo
(Milán 1943).
34 Cf. J . M o n k r in , Abelard: Historia calamitatum (Paris 1967), app.I, 87.
44 Introducción general

estado jurídico se continúa en el siglo X II y en el XIII. Y


entonces, m aestros de las artes y de las leyes, m édicos y
abogados figuran tam bién com o «clérigos» p o r h a b e r realizado
sus estudios en las escuelas de la Iglesia 35.
¿ Q ué significaba y qué funciones específicas desem peñaba
en realidad el clericus? Los antiguos cristianos llam aban clérigo
al que, participando de la potestas ordinis, ejercía los m inisterios
de las órdenes m enores o mayores. L a p a la b ra cleros designaba
el carism a de los hom bres entregados al servicio de Dios. El
térm ino griego kleros, com o el latino sors, quiere decir suerte,
parte, heredad. P or lo tanto, los clerici se llam an así porque
«pertenecen a Dios o p orque Dios es la suerte de su heredad»,
según señala san Jeró n im o 36.
D esde los tiem pos m ás antiguos, p a ra expresar la «m uerte
al m undo», los m onjes tom aron la costum bre de cortarse los
cabellos de u n m odo especial: la tonsura. Los clérigos ad o p ta­
ron la m ism a costum bre, que poco a poco se fue extendiendo
y adquiriendo especial im p o rta n c ia 37. Al principio, la tonsura
y la pertenencia al clero, aunque se d ieran en la m ism a
persona, no se confundían. M ientras u n a expresaba u n senti­
m iento de ren u n cia al m undo, la otra acreditaba el carism a
de un ministerio. M ás tarde las cosas cam biaron.
A p a rtir de u n cierto período, la clericatura se desentendió
de la potestas ordinis, y la tonsura se convirtió en su señal
distintiva, hasta tal p u n to que los simples tonsurados form aban
p arte del ordo clericalis, a u n sin h a b e r recibido n in g u na orden
sagrada. C on esta mezcla, el concepto de clérigo acabó p o r
resultar equívoco, y se introduce la necesidad de establecer
u n a diferencia en la denom inación: simples clérigos y «clérigos
constituidos en órdenes sagradas». Estos últim os co n tinuaban

35 Cf. G. P a r é , A. B r u n e t , P . T rem blay , La résistance du X II' siècle. Les


écoles et l’enseignement (Paris-Ottawa 1993), p.63s.
36 Epist, 52, 5: PL 22, 531. Puede verse el artículo de Francis M ugnier
«Clericature», en D S 2, 963-972. Dedica un apartado al tem a de la «consé­
cration à Dieu». Nos dice: «La consagración del clérigo al servicio divino es
al mismo tiempo su consagración al servicio de la Iglesia» (966). «El clérigo
es el servidor de la Iglesia», dice san Jerónim o.
37 En el mismo artículo, el autor dedica un amplio apartado (966-968)
al tem a de la separación del m undo y de los negocios seculares, que incluía
la tonsura y el hábito eclesiástico. «Si el hábito no hace al m onje ni al
clérigo..., le recuerda su propia dignidad» (968). Véase tam bién el artículo de
F. Claeys B onnaert «Clerc», en Diet, de Droit canonique 3, 827-872. En 828
explica la etimología de la palabra, que significa «suerte», «parte obtenida
por suerte», y luego «heredad». Desde el siglo m designa a los que han sido
encargados de realizar los ritos del culto.
3. La poesía de los goliardos 45

la tradición originaria, y p articipaban de la potestas ordinis,


m ientras que los simples clérigos se reducen a u n pacto o
resultado de las instituciones o de las costum bres medievales.
Excluidos de la potestas ordinis y privados del carism a, poseen
tan sólo privilegios eclesiásticos, cuyo título y condición se
basan en la tonsura: el pnvilegium fori, que los exime de los
tribunales civiles, y el pnvilegium canonis, que excom ulga a
quienes les infieran alguna injuria física.
C on el paso del tiem po, los clerici de este tipo p redom inan
en las escuelas, aunque no fueran ellos solos. M uchos recibían
la tonsura, p o r simple devoción o p o r iniciativa de sus padres,
desde pequeños. Así eran m uy num erosos los que, au n llevan­
do una vida totalm ente laica, h ab ían recibido la tonsura y, con
la tonsura, el derecho a unos privilegios y las capacidades
canónicas. El núm ero de estos clérigos o tonsurados fue c re ­
ciendo cada vez más. E n R u á n fueron tonsurados 737 niños
en la fiesta de Pentecostés de 1397; entre el 3 de diciem bre
de 1390 y el 24 de ju n io de 1392 fueron 1.642 los que
recibieron la tonsura 38.
D ado el extraordinario núm ero de clérigos, unos simples
tonsurados y otros clérigos ordenados, y teniendo en cuenta la
tendencia de algunos m onjes y clérigos — poco im porta el
tipo— a la vida licenciosa o facilona, no es extraño en co n trar­
se con estos clerici vagantes o scholares que van de escuela en
escuela o de ciudad en ciudad en busca de u n a aventura. Y,
p a ta ello, u n a solución consiste en alistarse en la familia de
Golias, que les perm itía llevar u n a vida v ag abunda y disoluta,
lejos de las prescripciones del m onasterio o de su presbítero.
El calificativo de clerici vagantes los re tra ta b a m uy bien, pues
con frecuencia em igraban de u n a ciudad a otra, ya p a ra
escuchar a los m ás ilustres m aestros del m om ento, o p o r el
gusto y placer de u n a vida andariega y de libertad.
Al m argen de las condiciones de sus autores, se considera­
ba n cantos goliárdicos o goliardescos las composiciones deb i­
das a poetas y cantores del llam ado Ordo vagorum, de la Familia
o Secta Goliae, que seguían siem pre unas norm as y u n a tem ática
y técnica propias. Y a hem os indicado m ás arrib a que se
tra tab a casi siem pre de cantos satíricos, eróticos, tabernarios,
m oralizantes a su estilo, en p arte religiosos, jocosos, parodísti­
cos y desengañados, escritos en u n latín fluido y arm onioso,

38 Cf. R. G é n est a l , Le «privilegium fori» en France, du Décret de Gratien à la


fin du X IV ' siècle, 2 vols. (Paris 1921 y 1924), I p.40s.
46 Introducción general

p o r lo general en verso rítm ico y desligado de la prosodia


cuantitativa clásica. L a v ariedad de estrofas o p o lim etría es
o tra de sus características. C om o lo es el canto que n orm al­
m ente les acom paña, sin no m b re de a u to r y con variantes y
m odificaciones en las escuelas y universidades, en las plazas y
en las tabernas.
O rgulloso de su instrucción escolar, el clérigo ofrecía can­
tos caprichosam ente entrem ezclados de rem iniscencias bíbli­
cas, de recuerdos mitológicos, de contraposiciones dialectales
y de term inologías gram aticales. Los versos estaban elaborados
estilística y m étrica o rítm icam ente. E ra n ritm os que repetían
o reco rd ab an los m etros clásicos, entrem ezclados de asonan­
cias y de rim as, agrupados en dísticos o en estrofas. E ran
versilios entrecortados, rim ados, entrelazados que fo rm aban
guirnaldas de estrofas arm ónicas y diversas, cuyo origen se
rem o n tab a a las secuencias notkerianas y a los tropos carolin-
gios. E ran , en g ran p arte, ecos de canciones populares p a ra el
baile.
E l cisterciense H elinando (1160-1230), ju g la r antes de
m onje en el m onasterio de F roidm ont, nos h a dejado u n a
interesante descripción de los clérigos vagantes q u e él hab ía
conocido: «Estos escolares suelen reco rrer urbes et orbem, y con
tantas letras se vuelven locos... Estos clérigos b u scan en París
las artes liberales; los autores clásicos en O rleáns; los códices
de derecho en Bolonia; las redom as de m edicina en Salerno,
y en T oledo los m aestros de nigrom ancia. Pero en ninguna
p arte aprenden buenas costum bres» 39.
Pero si no ap ren d iero n n u n ca las b u enas costum bres, no
podem os afirm ar lo m ism o de los ejercicios escolares, que los
goliardos conocían y p racticab an a la perfección. M uchas de
las poesías goliárdicas se deben al ingenio de m aestros célebres
y venerados de los que h a n sido calificados com o «la flor
intelectual de A lem ania, de F rancia y de Inglaterra». El A r­
chipoeta de C olonia, a u to r de la fam osa Confessio Goliae, que
com ienza: Estuans intrinsecus ira uehementi (CB 191), H u g o el
P rim ado de O rleáns, G ualtero de C hatillón, P edro de Blois,
A belardo, M ateo de V endóm e, son, entre otros m uchos, a u ­
tores de poesías de tipo o tono goliárdico. O tras poesías,
recogidas en las, grandes colecciones, de las que tratarem os
m ás adelante, los autores de las cuales son en la m ayor p a rte
desconocidos, son sin d u d a alguna la o b ra de espíritus tan

39 H e lin a n d u s F r ig id i M o n t is , Sermo 15, In Ascensione Domini II: PL 212.


3. La poesía de los goliardos 47

cultos y a veces tan originales, que nos h a n transm itido, a


través del anonim ato de u n a válvula de seguridad goliárdica,
ideas políticas o sátiras m ordaces que h ab ría resultado m uy
peligroso exponer en sus obras serias. L a inspiración de m u ­
chos «poètes m audits» en lengua vulgar es p u ram en te goliár­
dica, desde el anónim o «C redo des R ibauds», o desde R ute-
b e u fy de C olin M uset hasta Rústico Filippo o C ecco A ngioleri
o Villon, el m ás grande de todos ello s40.
Sea com o consecuencia del aum ento de la población estu­
diantil, o com o resultado de las revueltas locales, o efecto de
la m ediocridad de u n m aestro o del atractivo y la fam a de
algún otro profesor, sea quizás p o r el interés de u n a enseñanza
diferente, o m ás especializada, o de m ejor cualidad, eran m uy
num erosos los scholares o clerici que a n d ab an de u n a universidad
a otra, y esto n o sólo en su propio país, sino en el extranjero,
como hem os visto en la descripción del cisterciense H elinando.
Algunos de carácter débil, inquieto, inestable o indom able
cam biaban de ciudad o de convento «por cam biar», o p a ra
hu ir de sí mismos y de su inconstancia personal. O tros se
encontrab an libres de sus votos, ya com o secuela de algún
exceso, infracción o crim en, ya a causa de su vida irregular,
que no era acep tad a o tolerada en la com unidad: pereza,
libertinaje, crápula, juego, abuso de la b ebida o interés des­
m edido p o r las mujeres.
Nos encontram os con unos poetas que gustan de los viajes,
con otros con vocación de bohem ios, y a su lado no faltan
otros de espíritu vagabundo, o desgraciados y miserables, ju n to
con otros fracasados, resignados o revolucionarios, incluso
algunos llam ados a u n brillante porvenir. Y al lado de todo
este tipo de espíritus inconstantes, no faltan los truhanes y los
individuos de conducta m ás que dudosa. Y podem os co n tar
tam bién estudiantes serios y responsables que, sin ab andonar
los estudios, en co n trab an en la fórm ula del p o em a goliárdico
un exutorio elocuente y p ru d en tem en te anónim o p a ra sus
sentimientos.
M uchos de ellos se reúnen en bandas de alegres vividores,
a veces p o r naciones, com o en la universidad misma, a m e­
nudo pilares de cabaret, preocupados ante todo en divertirse,
pero confiando al m ism o tiem po plenam ente a las m usas
latinas sus esperanzas y sus pesares, sus sueños y sus am ores,
sus sarcasmos, sus ásperas críticas en sus sátiras, a veces feroces

40 H . S pitzm u ller, Poésie latine, p.1737.


48 Introducción general

y violentas, las audacias de su pensam iento poco conform ista,


su gusto y aficiones p o r la m ujer y p o r el am or, opuestas al
odio y al desprecio h u ra ñ o expresados p o r la literatu ra reli­
giosa tradicional de la época; su burla de todo, sus brom as,
sus ejercicios retóricos, sus pesares, a veces su filosofía am arga,
pesim ista o hedonista; las poesías a sus am adas, al vicio o al
juego, sus canciones báquicas, sus ataques obstinados y viru­
lentos contra la Iglesia, pero no contra el sentido religioso 41.
Los testim onios literarios de que disponem os se refieren,
com o hem os visto antes, tan to a la vida de poetas m enestero­
sos com o a la con d u cta de varones de alto valor intelectual,
o al queh acer de m ediocres escolares o de m iserables que
sufren «el h am b re del p o b re clérigo» 42. H a y verdaderos his­
triones al lado de m aestros célebres que desean conservar, p o r
necesidad, u n anon im ato que era la razó n de su fantasía o de
su audacia. H a y que reco rd ar aquí que no todos los clérigos
que frecuentaban de cerca o de lejos la vida universitaria eran
necesariam ente verdaderos religiosos. A busando del privilegio
de la clericatura, en virtud de la tonsura — pues todo estu­
diante, liberado de la jurisdicción eclesiástica que reinaba
absoluta y exclusivam ente en las escuelas, era considerado

41 D e entre la inm ensa bibliografía sobre el tem a, señalamos tan sólo los
de m ás fácil acceso p a ra nuestros lectores españoles. R. G a r c ía -V il l o sla d a ,
L a poesía rítmica. E. R. C u r t iu s , Literatura europea y Edad Media latina, trad, de
M . F. Alatorre, 2 vols. (México 1945). J . L. M o r a l e jo , Cancionero de Ripoll
(Anónimo), texto, trad., introd. y notas de... (Barcelona 1986): Exhaustiva
bibliografía, p .127-143. E. M a ssa , Carmina Burana e altri canti della goliardia
medievale (Rom a 1979): Selecta bibliografía, p.175-182. En los Carmina Burana
puede encontrar el lector confirm ación con ejemplos bien elocuentes.
42 Eugenio M assa recoge esta expresión, «famine de povre clerc», tom a­
da de J . B é d ie r , Les fabliaux (París 1925), p.391; cf. C am ina Burana e altri canti
della goliardia medievale (Rom a 1979), p.X L. C om o dice este autor, esa ham bre,
llam ada tam bién «Parisiana fames», era como la m adrina que recibía al
estudiante desde el comienzo de su destierro. «Las costumbres de las escuelas
m e concedió esta durísim a m adrina que m e acom pañaba siempre, que
sum ergía a los nobles en el lago profundo de la miseria y les obligaba a
m endigar de puerta en puerta». Antes o después, los estudiantes se veían
obligados a m order el triste lam ento de los C am . Bur.: «O ars dialectica /
num quam esses cognita / que tot facis clericos / exules et miseros» (127, 15),
«Ojalá nunca te hubiera conocido, arte dialéctica, a ti que haces desgraciados
desterrados a tantos clérigos». El destierro, por lo general, llevaba consigo el
sufrimiento, y con frecuencia arrastraba, ju n to con los necesitados, incluso al
clérigo m enos desgraciado. U n a im prudencia, o una locura am orosa, o una
enferm edad, o un robo, o el simple aum ento del precio de las cosas
ordinarias, o u n retraso en los estudios, bastaba para desestabilizar el
presupuesto de los estudiantes que, por lo general, no era m uy desahogado.
3. La poesía de los goliardos 49

clérigo— , m iem bros sim plem ente tonsurados de órdenes m e ­


nores, herm anos conversos que no h ab ían p ro n u n ciado sus
votos e incluso simples escolarcas, m ás o m enos libertinos,
po d ían p asar fácilm ente p o r religiosos regulares, y tam bién
com o sacerdotes o m onjes en ru p tu ra con su com unidad. P or
otra p arte, sucedía que clérigos regulares, privados de sus
prebendas p o r alguna razón, se hicieron clerici vagantes o incluso
saltim banquis o titiriteros que ab razab an perfectam ente la vida
de la Secta Goliae 43.
Estos clerici vagantes, estos irregulares, estos vagi scholares h an
recibido el nom b re de goliardos, cuyo origen, com o hem os
señalado m ás arriba, no h a p odido ser establecido con to d a
certeza: clerici qui se ioculatores seu goliardos faciunt aut buffones, esto
es, «clérigos que se convierten en juglares o goliardos o
bufones» 44. Sea de u n personaje mítico, llam ado Golias, o del
bíblico G oliat, o em paren tad o con el provenzal «gualiar», que
significa engañar, el goliardo encierra en sí m ism o la síntesis
y el resultado de todo eso.
Al lado de la Confessio Goliae, a que nos hem os referido
antes, tenem os u n a Metamorphosis y u n a Apocalypsis Goliae, o
u n Sermo Goliae ad prelatos impios 45. E ncontram os igualm ente
m enciones a los pueri o discipuli Goliae, a u n a fam ilia o secta
Goliae. A parece tam bién el nom b re de Decios, com o p e rte ­
necientes a la secta Decii, no m b re según parece de u n tal San
Decio, que sería el p a tró n de los ju g ad o res de dados. C u a n ­
do se habla de m iem bros de u n a o rd en o secta, hay que
entender que no se tra ta de ordo vagorum scholarium, en sen­
tido estricto, constituida en cuerpo jurídico. Sencillam ente
estamos ante u n grupo bajo cuya enseña se acogen todos
esos poetas goliardos, provenientes y pertenecientes a las más
variadas capas sociales. E n efecto, unos son vagantes, m ientras
que otros no lo son, aunque quizás lo fueron p o r u n tiem po
determ inado y pasajero.

43 Las dificultades económicas de algunas familias hicieron que sus hijos


tuvieran que someterse y aceptar esa vida errante, que tam poco tenía nada
de envidiable.
44 El ansia de libertad, el cambio de las condiciones de vida, el ejemplo
de los amigos jugaron, por otra parte, un papel muy im portante en el
desarrollo de los poetas goliardos.
45 Cf. H . S p it z m u l l e r , Poésie latine, p. 1738-39. La Confessio Goliae está en
Carm. Bur. 191. El Apocalypsis Goliae es de autor desconocido, y se atribuye a
Alan de Lille, a G ualtero de Chátillón o a H ugo el Prim ado de O rleáns, y
no falta quien piensa en W alter M apes como autor del poem a.
50 Introducción general

H ay que ten er en cuenta que no todos los com prendidos


bajo el calificativo de clerici o scholares vagantes lo son p o r gusto
o p o r vocación y ansias de libertad. A unque en u n principio
la Iglesia g arantizaba la g ratuidad de los estudios en sus
escuelas, al paso del tiem po esto se hace m ás difícil. Las cosas
h a n cam biado totalm ente, al au m en tar desm esuradam ente los
escolares que buscab an u n título p a ra p o d e r colocarse. Los
estudiantes ricos se las arreglaban p a ra seguir sus estudios,
m ientras que los m ás pobres a veces se veían obligados a p asar
al grem io de los vagantes. L a m entalidad de estos «globetrot­
ters» se en carn ab a en los clérigos m edievales p o r la fuerza de
las circunstancias.
Las escuelas realm ente famosas eran m uy pocas, y se
reducían casi a las que señala el citado cisterciense H elinando:
París, O rleáns, Bolonia, Salerno, T oledo. Y p a ra asistir a esas
clases hab ía que e m ig ra r46. Es la fam a de las escuelas y el
renom bre de sus m aestros lo que atrae a los alum nos de otros
países. Así J u a n de Salisbury pasa doce años fuera de su
patria, a la som bra de escuelas y de m aestros diferentes 47. A
veces los buenos estudiantes — y otros que lo eran m enos—
se enfrentab an con el destierro a los quince o dieciséis años,
cuando acab ab an de estudiar los rudim entos de las artes, con
algunas nociones de teología, de derecho, etc., en las escuelas
de sus ciudades. N o siem pre, com o fácilm ente se puede com ­
p render, el destierro era tan agradable com o p a ra h acer de él
u n a profesión d uradera.

D e « c le r ic i v a g a n te s» a « c le r ic i c u r ia le s»

G om o h a observado Eugenio M a s s a 48, en el período


m ás florido y m ás evolucionado de la E d a d M edia, las
chancillerías reales y los señores feudales sintieron la necesi­
d ad de personas doctas y de literatos, p ero no los tenían a
su disposición p o rq u e las autoridades civiles no se hab ían
preocupado de su form ación en sus propias escuelas. P o r eso

46 Cf. C. H . H a sk in s , La nnascita del dodicesimo secolo; G. P a r é , La


renaissance du X II' siècle; E. M. S a n f o r d , «The twelfth Century-renaissance or
proto-renaissance», en Speculum 26 (1951) p.635s.
47 Cf. P h . D elh a y e , «L’organisation scolaire au X IIe siècle», en Traditio
5 (1947) p .261.
48 E. M assa , Cam ina Burana, p.XLI.
3. La poesía de los goliardos 51

se veían obligados a reclutar los clérigos form ados en las


catedrales. C o n esto los clérigos se m u n d an izaro n en la cul­
tu ra y en las costum bres. El «papa am oroso» de los clérigos
era O vidio y de él se deriva 49 el tem a ta n frecuente en la
poesía goliárdica: Clerus scit diligere virginem plus milite, es decir,
«el clérigo sabe am ar m ejor que el caballero». M ás aún,
entre las dam as y los caballeros figuran con todo derecho
com o los m ediadores y prom otores de las nuevas teorías,
que refm an las experiencias am orosas, aunque sea com pli­
cándolas 50. V éase un buen ejemplo en el poem a n.72 de
este volum en.
E n estas circunstancias nacen los clerici cuñales, que, huyen­
do de la severidad eclesiástica, se van entregando poco a poco
a las vanidades de la corte p a ra aspirar a las riquezas. Se acaba,
p o r fin, la época de los clerici mendicantes y se inau g u ra la de los
ricos clerici curiales. C onsiderados la ciencia y el saber como un
don de Dios, la Iglesia in terp reta su utilización económ ica
com o u n a especie de sacrilegio y de simonía. Y esta sim onía o
sacrilegio no se d ab a ta n sólo en la en trad a de los clérigos en
las cortes de los poderosos, sino en la intención de quienes
estudiaban p a ra vender m ás tard e su ciencia p o r dinero.
C on la m undanización de los estudios, los clérigos em ­
prendedores lograro n no sólo vivir, sino vivir con holgura.
Y esta perspectiva de los clérigos que h a b ía n conseguido u n a
b u ena posición económ ica en la sociedad incitó a otros a
em prender el m ism o cam ino. M uchos jóvenes ten d rán que
ab an d o n ar los estudios p orque carecen de m edios p ara p ro ­
seguirlos, y otros m uchos p o r am o r de las riquezas y de los
honores que esperan conseguir gracias a la p reparación es­
colar que h a n com enzado. Estos ju zg an m ás feliz p o der glo­
riarse del éxito económ ico que encerrarse en la fatiga diaria
y en la p o b reza p o r am o r a la ciencia. P a ra éstos la ciencia
tiene u n valor solam ente cuando conduce a los honores y a
las riquezas te m p o ra le s51.

49 A este respecto es paradigm ático el poema 7 del libro III del Liber
amorum de Ovidio, que comienza: «At non formosa est, at non bene culta
puella».
50 Cf. E. F a r a l , Recherches sur les sources latines des contes et romans courtois du
Moyen Age (Paris 1913), p. 194. Sobre estos temas véase tam bién R. B e z z o l a ,
Les origines et la formation de la littérature courtoise en Occident, 2 vols. (Paris
1945-1960).
51 P h ilippu s d e H a r v e n g , De scientia clericorum 28-29: P L 203, 700-702.
En esta antología el lector encuentra un poem a, el n.92, en que se desprecian
los estudios.
52 Introducción general

El sentido laico del valor económ ico los extrapolaba de la


vida espiritual de la Iglesia m ucho más de lo que los atraía a
las estructuras eclesiásticas u n a tonsura o u n a o rd en m enor.
G om o se h a notad o 52, esta laicización era m enos vistosa pero
m ás p ro fu n d a que la llam ada «ovidiana», ta n q u erid a de la
historiografía rom ance, y que en últim o térm ino conducía a
la contestación general conocida bajo el n o m b re precisam ente
de los Cornificianos y a la apostasia burguesa de u n G ualtero
de C hatillón.
Este au to r la m e n ta los estudios que u n día florecían men­
te pura y critica a los que los envilecen atraídos p o r el di­
nero 53, au n q u e m ás tarde, cediendo a las sugestiones b u r­
guesas del b ienestar y recordando am argas experiencias, re ­
conoce la inutilidad o im productividad de las artes, y escribe
lam entaciones sobre la m iseria de los artistas que qu ed an
m arginados en la so c ie d a d 54. H u b o u n tiem po en que las
artes recom pensaban los esfuerzos de los estudiantes, m ien­
tras que a h o ra las m usas de París h acen llorar a las azadas
de los cam p esin o s55. El que tem e la hum illación y el h a m ­
bre no tiene o tra solución que a b a n d o n a r las artes y las
letras. E l m ism o G ualtero se decide p o r la apostasia y, pese
a ser un m aestro de fam a, se encam ina a B olonia p a ra
estudiar derecho civil y canónico 56.
Se tra ta in d udablem ente de u n a p a rte de la sociedad que
se h a dado cuen ta de la utilidad o inutilidad de los estudios y
de las ventajas del ejercicio de poetas goliárdicos. Pero, pese
a todo, todavía siguen existiendo, au n q u e ya m u ch o m enos
num erosos, los verdaderos clerici vagantes, a que nos referimos
anteriorm ente y que siguen m anteniendo las m ism as costum ­
bres y form a de vivir.
¿C óm o se p o rta b a n aquellos inquietos escolares, sobre todo
los vagantes? A diferencia de los clerici curiales, que ya h a n
encontrado u n modus vivendi digno y estable, que los h a con­

52 Cf. E. M assa , Carmina Burana, p.X LII-X LIIL


53 Cf. A. W il m a r t , «Poèmes de G autier de Châtillon dans un m anuscrit
de Charleville», en Reuue Bénédictine 49 (1937) 121-69, 322-65, cit. por E.
M assa , Carmina Burana, p . 179.
54 Cf. E. M assa , Carmina Burana, p.X LIII.
55 Cf. A. W il m a r t , «Poèmes de G autier de Châtillon», 4, 20, 1: «Flore­
bant antiquitus artium doctores». «Profuit antiquitus litteratum esse / cum
floreret studium copiosa messe, / sed m odernis fodere magis est necesse /
quam vatum Parisius scolis interesse» (13, 13).
56 Cf. A. W il m a r t , «Poèmes de G autier de Châtillon», p .X y 35. D om
W ilm art se ocupa de los estudios realizados en Bolonia.
3. La poesía de los goliardos 53

vertido en poetas cortesanos, entregados al culto de palacio y


a otras ocupaciones no del todo reco m en d ab les57, aquellos
inquietos escolares, «m ejor que las siete artes del trivio y del
cuadrivio, com o dice el P. G arcía-V illoslada58, conocían las
artes del am o r y del juego; m ás que el Organon aristotélico,
estudiaban los versos lúbricos de Ovidio». P o r eso en el
Concilio del m onasterio fem enino de R em irem ont, donde se
discute sobre el am or, interviene u n a m o n ja «para leer los
preceptos del egregio d octor Ovidio». D e lo que nos dice el
ya citado m onje cisterciense H elinando, podem os sospechar
algo acerca de sus inveterados vicios.
Pero serán ellos mism os los que confiesen con toda n a tu ­
ralidad sus inm oralidades: las tabernas y los garitos son sus
tem plos m ás frecuentados, y repiten continuam ente que resistir
a los impulsos de V enus y sus encantos les resulta imposible.
El encanto y atractivos del am o r son cantados p o r doquier:
«Todos los cam inos conducen al tálam o de V enus», nos dice
el A rchipoeta en su Confessio Goliae (CB 191, 9,3). «El a m o r lo
ocupa todo»; «El am o r m antiene a los jóvenes en la alegría»;
«El am o r vuela p o r doquier», can tan tam b ién con frecuencia
los Carmina Burana. M as no es el am o r espiritual lo que cantan,
sino el am o r carnal.
Algunos, m enos viciosos, aspiran tan sólo al am or de las
doncellas y jovencitas, desechando con h o rro r el am o r de las
m eretrices y de las casadas, com o se expresa u no de los
Carmina Burana: «R etozo con Cecilia, n o temáis: soy com o el
guardián de su tierna edad, p a ra que no se m ustien los lirios
de su castidad... El reto zar con u n a virgen es lo m ás agradable
de todo... Y o retozo con las vírgenes, y aborrezco a las
corrom pidas, y ju n to con las m eretrices aborrezco a las casa­
das, pues en éstas el placer es in fa m ia » 59. P o r lo general,

57 Sobre la vida de estos clerici curiales hay una am plia bibliografía.


Señalaremos, entre otros, J . d e G h e l l i n c k , L ’essor de la littérature latine au X II'
siècle (Brujas 1954); E. F a r a l , Les arts poétiques (París 1971); C. H . H a s k in s ,
La rinascita del dodicesimo secolo (Bolonia 1972); L. Le G off , Les intellectuels au
moyen âge (París 1957); M . M a n i t i u s , Geschichte der lateinischen Literatur des
Mittelalters, 3 vols. (M unich 1911, 1923, 1931).
58 La poesía rítmica de los goliardos, p.58.
59 Carm. Bur. 88, 5 y 7. Pero no todos los goliardos pensaban de la m ism a
m anera, pues nos consta que m uchos frecuentaban los burdeles o «templos
de Venus», como se expresa el autor de este carmen:
D um caupona verterem vino debacchatus,
secus tem plum Veneris eram hospitatus...
Almi templi ianua servuabatur plene;
54 Introducción general

rechazan toda sospecha de hom osexualidad, com o advertim os


en otro de los Carmina B urana 60.
P ero no hem os de creer que todas las poesías goliardicas
trata n de tem as eróticos, ni de la afición y excesos de la gula,
y de la devoción al vino y a los placeres de la m esa. La
llam ada «m edida goliárdica» m antiene su p o p u larid ad durante
m ucho tiem po, y se m anifiesta en los tem as m ás variados. L a
bien conocida colección Analecta Hymnica M edii Aeui nos h a
recogido poem as m orales que llevan p o r título: D e statu sacer­
dotali 61, D e pastore et mercenaño 62, De vita religiosa 63, De forma
vivendi monachorum 64, Speculum claustralium 65. N o olvidemos tam ­
poco uno de los poem as goliárdicos m ás famosos, de cuyo
au to r no están seguros los críticos, titulado Apocalypsis Goliae,
que se atribuye a G ualtero de G hatillón o a u n im itador
suyo 66. T am b ién tendríam os que reco rd ar otro, co n el título
de Metamorphosis Goliae. V a dirigido contra los m onjes que, con
B ernardo a la cabeza, están tratan d o de im p o n er restricciones
a la libertad de la especulación filosófica. El p o em a es obra
de u n devoto p artid ario de A belardo, perfecto conocedor de
las especulaciones cosmológicas de la escuela de C hartres, y
u n consum ado h u m a n is ta 67.

ingredi non poteram , ut optavi bene.


Intus erat sonitus dulcis cantilene;
estimabam, plurim e quod essent Sirene.
(CB 76, 1-2).
60 H e aquí lo que dice el am ante a su am ada, que había sospechado de
él:
N aturali contentus V enere
non didici pati, sed agere.
M alo m undus et p auper vivere
quam pollutus dives existere.
(CB 95, 16-19).
61 Anal. Hymn. 33, 193s.
62 Ibid., 195s.
63 Ibid., 198s.
64 Ibid., 201s.
65 Ibid., 211s.
66 Cf. K. S t r e c k e r , Die Apocalypse des Golias (Roma-Leipzig 1928).
67 T. W r ig h t , Latin poems attributed to Walter Mapes (Londres 1941), p .21s.
4. Principales colecciones de la poesía goliardica 55

4. P R IN C IP A L E S C O L E C C IO N E S D E LA P O E S IA
G O L IA R D IC A

C arm in a Burana

La m ás fam osa y am plia colección de canciones y poesías


latinas m edievales se nos h a conservado en el Codex L ati­
nus 4660, que perteneció a la biblioteca del m onasterio b en e­
dictino de B euron y que, com o consecuencia de la seculariza­
ción de las casas m onásticas bávaras, del año 1803, fue
adquirido p o r la Biblioteca de M unich, en donde pe encuentra
en la actualidad. El Codex Buranus, llam ado así p e r su origen,
hizo que los poem as en él contenidos recibieran el nom bre de
Carmina Burana, con el que son conocidos en todo el m undo.
Fue descubierto ese m ism o año de 1803 p o r el b aró n von
A retin. Y desde entonces el interés p o r el Codex Buranus no ha
cesado de crecer, y las ediciones y traducciones — desde la
prim era, el año 1847, realizada p o r J . A. Schm eller— conti­
n ú a n satisfaciendo la curiosidad de los aficionados a la lírica
latina m edieval.
L a aparición de los Carmina Burana proyectó u n a luz nueva
sobre la cultura europea. H asta entonces, la opinión com ún
suponía que el M edioevo, santo y som brío, evocaba sólo
cortejos de flagelantes y fantasm as del dies irae, y de p ro n to
clérigos vagantes y goliardos audaces revelaban la exaltación
coral de otra E d a d M edia, despreocupada y m u n d an a, b o h e ­
m ia y desacralizadora, libre y anárquica. El cam bio no p o d ía
ser m ayor en la m en talid ad de los m odernos.
C om o h a reconocido M assa ', en la segunda m itad del
siglo X IX la poesía goliárdica desbordó el nivel de la divulga­
ción gracias a las antologías que se fueron publicando. N o h a n
faltado quienes h a n preten d id o explicar el hecho p o r el fen ó ­
m eno social que h a ido apareciendo a lo largo de los últim os
cien años con la aparición de los bohémiens y fauves, los globetrot­
ters y los hippies, los descamisados y los contestatarios, los capelloni y
los punkies. T odos estos tipos, goliardos de las universidades
burguesas, descubren en los autores de los Carmina Burana a
los únicos «escolares» que h a n cantado, recogido y transm itido
una especial alegría del cuerpo, sirviéndose de la m úsica y de
la literatu ra culta.

1 Carmina Burana, p.V II. Véase tam bién H a s k in s , C. H ., La rinascita del


dodicesimo secolo, trad. ital. (Bolonia 1972) (Nueva Y ork 1964).
56 Introducción general

D espués del descubrim iento del famoso Codex Buranus, a


p artir de la m itad del siglo XIX los estudios sobre la poesía
goliárdica alcanzaron u n nivel m uy am plio con la publicación
de selecciones y antologías de los Carmina Burana. A ello
contribuyeron principalm ente H ubatsch, G ro b er y Peiper, cu­
yas ediciones conocieron gran éxito 2. Las traducciones alem a­
nas, inglesas e ita lia n a s3 contribuyeron igualm ente, a que se
fuera difundiendo la poesía de los goliardos, que se fue abrien­
do cam ino p o r doquier. Gom o acabam os de señalar, tal vez
p a ra explicar la difusión y la cordial aceptación de la poesía
goliárdica de los Carmina Burana y de otras colecciones sem e­
jan tes haya que ten er en cuenta ese fenóm eno contestatario
de nuestros días que, p o r afinidades electivas o p o r cierta
sem ejanza y paralelism o, p o r sintonía o p o r asonancia social 4,
nos recuerd a la vida y la concepción de la existencia h u m an a
de los vagantes. A lgunos de los m ovim ientos de nuestros días
hacen de caja de resonancia a los cantica sonora de u n a felicidad
anárquica o de u n a desesperación errab u n d a. Y los que no
sim patizan con la in q uietu d de los vagabundos de la E dad
M edia sienten nostalgia a la vista del espíritu despreocupado
y descuidado de los goliardos.
L a p rim era edición de Schm eller, en 1847, despertó u n
vivo interés entre los estudiosos de la poesía latina m edieval.
C om o en casos particulares — recordem os la em oción al des­
cubrim iento del Itinerarium Egeriae— , la edición de Schm eller
conoció m uchas reim presiones: 1883, 1894, 1904, 1928, 1960,
a la espera de la edición crítica definitiva. Y es que las
dificultades del texto, adem ás de las scriptiones continuae, hicieron
que los sucesivos escribas confundieran o desfiguraran los
cantos que en m uchos casos aco m p añ ab an al texto latino. T al
cual apareció éste, carente de u n a fiel y correcta separación
de los versos, llevó al p rim er editor a u n callejón sin salida,
preñ ad o de dificultades y enigm as de no siem pre fácil solución.
Se im ponía u n nuevo exam en de todos los problem as,
aunque n o se p o d ían asegurar resultados estables y definitivos.
Se sentía la necesidad de u n a nueva edición. E n este sentido
trabajó Peiper, que revisó en teram ente el texto de Schm eller,
aunque no llegó a la publicación de sus resultados. M ás tarde
fue M eyer el que intentó d ep u rar u n a edición crítica: logró la

2 Cf. S p it z m u l l e r , H ., Poésie latine chrétienne, p. 1936-38.


3 Ibid., p. 1936-37.
4 M assa , E., o.e., p.VII-V III.
4. Principales colecciones de la poesía goliardica 57

edición de los Fragmenta Burana, tom ados de los folios dispersos


del antiguo códice Buranus5. L a em presa de la edición crítica
se reveló m ás com plicada y difícil de lo que en u n principio
pensaron los estudiosos, y el trabajo fue pasando de m ano en
m ano: de M eyer a H ilka, de éste a S chum ann, y de éste a
B ischoíf6. L a lentitud de los trabajos m uestra bien a las claras
la dificultad de los mismos: en la serie de los textos, el prim er
volum en apareció el año 1930; el segundo, el 1941; y el
tercero vio la luz el año 1970. G om o en nuestra edición no
hem os tratad o de ofrecer u n texto crítico, nos hem os conten­
tado con utilizar u n a edición m oderna, m uy reciente y al
alcance de los estudiosos7.
P artiendo del Codex Buranus, los autores trataro n de exam i­
n a r gran p arte de la literatura y de los archivos medievales.
M uchos de los poem as, con canto, ap arecían en otras colec­
ciones y a n d a b a n dispersos entre decenas de códices. Se
esperaba restau rar auténticam ente los textos gracias a los
testim onios descubiertos, pero en realidad resultaba cada vez
m ás difícil y com plicado, ya que las poesías aparecían com o
cantos vivos, en la tradición oral y coral, com o m odelos de
uso privado o p articular, libre y propio de algunos grupos,
antes de llegar a cristalizar sin cam bio alguno en form as
escritas. M ás aú n , el que copiaba esas poesías las a d ap tab a a
sus gustos personales o a las exigencias de sus amigos o a las
necesidades del am biente. N o era raro que se a p a rta ra del
arquetipo de las tabernas o de los cam inos y de las plazas en
donde hab ían tenido lugar p o r p rim era vez. Se cam biaban los
antropónim os y los topónim os; se reto cab a la dosis de sal en
el lenguaje; se au m en tab a o dism inuía, según las circunstan­
cias, el n ú m ero de las estrofas, y se m odificaba el orden y la
sucesión lógica de las partes o estrofas del poem a. A la vista

5 M e y e r , W ., Fragmenta Burana (Gotinga 1901).


6 E. M assa nos ofrece una muy buena introducción sobre la historia de
los Carmina Burana en su obra citada, p.V II-X X I, de donde hemos tom ado
algunos datos de interés para los no especialistas del tema, como son los
lectores a los que va dedicada nuestra obra.
7 Carmina Burana. Die Lieder der Benediktbeurer Handschrift. Zweisprachige A us­
gabe. Vollständige Ausgabe des Originaltextes nach der von B. Bischojf abgeschlossenen
kritischen Ausgabe von A . Hilka und 0 . Schumann, Heidelberg 1930-1970. Übersetzung
der lateinischen Texte von Carl Fischer, der mittelhaochdeutschen Texte von Hugo Kuhn.
Ammerkungen und Nachwort von Günter Bemt. Se trata de la 5.a ed. (Munich 1991).
El título completo es m uy largo — un poco al estilo alem án— , pero indica
los nom bres de los editores y la edición original de donde han tom ado la
suya, que no es otra que la de Hilka-Schumann-Bischoff.
58 Introducción general

de todo esto, los editores experim entaban cóm o el estudioso


de los textos m edievales debe m edirse con la m ateria plástica
y viva, corriendo la aventura de la exploración eru d ita y de
ia fantasía crítica 8.
L a colección original com prendía 229 poem as y estaba
escrita p o r tres m anos diferentes, en torno al año 1230. M ás
tarde se fue au m en tan d o con u n a m iscelánea, en la que
en trab an poem as latinos de M a m e r, p o eta alem án q u e floreció
a m ediados del siglo XIII, con him nos y versos breves sobre
tem as bíblicos 9. P arece que el copista principal es del siglo
XIII, aunque m anos posteriores corrigieron a veces la escritura,
con criterios propios, e ilum inaron el texto, añ adiendo ta m ­
bién, en algunos casos, notaciones musicales que servían p a ra
los clerici vagantes, que las c an tab an en los palacios o en sus
correrías. A unque no se sabe con exactitud la fecha en que
fue escrito el Codex Buranus, se pued e afirm ar que va desde el
1225 hasta finales del siglo X lii.
T a l com o ap arecen en la edición de H ilka, S ch u m ann y
BischofF, los poem as 1-55, que son otras tan tas poesías m ora-
lizadoras y satíricas, form an el p rim e r volum en. E n el volum en
tercero se recogen los poem as 187-228, u n curioso conjunto
de poem as «de taberna» y otras com posiciones, añadidas en
época m ás tardía. E n tre estos dos bloques, los poem as 56-186
com prenden el volum en segundo, convencionalm ente califica­
dos com o «poem as amorosos». Pero en realidad las piezas
122-134 no p erten ecen a este género de love lyúcs y p ro b ab le­
m ente fueron insertadas en el códice en ese lugar ap resu rad a­
m ente, tom adas de u n m anuscrito conocido casualm ente p o r
el escriba. Si quitam os dichas poesías de esta clasificación, nos
queda u n a colección de unos 120 love lyrics, que es la más
notable antología de poesía am orosa de la lírica latin a m edie­
val que h a llegado hasta nosotros 10.

8 E. M assa pone bien de relieve la enorm e dificultad que encierra una


edición crítica de los CB. L a abundancia de las colecciones en que aparecen
los carmina, las diferencias del texto según las mismas colecciones, la facilidad
con que pueden interpretarse unos mismos textos en diferentes antologías, el
ambiente y la ocasión en que se dan los textos, todo esto hace aum entar los
resultados, a veces aventurados, de los diferentes editores.
9 E n la edición de Fischer-Kuhn-Bernt, que empleamos, se advierte todo
eso.
10 Cf. W a l sh , P. G., Love Lyrics from the Camina Burana (Chapel Hill 1993),
p.X III. Esto no es sino un sum ario sencillo, según los detalles que nos ofrecen
las diferentes ediciones y colecciones. Puede verse p a ra m ás detalles la
introducción de Bischoff a su edición facsimilar (Nueva York 1967).
4. Principales colecciones de la poesía goliárdica 59

Se cree que m uchas de las poesías líricas de la colección


fueron com puestas p a ra ser cantadas, au nque n o se puede
afirm ar que el Codex Buranus sea sencillam ente u n m anual de
canciones escolares, ya que hay u n b uen núm ero de poem as
que no puede som eterse al canto. E ntre éstos notam os co m ­
posiciones en hexám etros clásicos y otros poem as dem asiado
técnicos en el contenido o dem asiado com plejos en sus esque­
m as métricos. Algunos de los poem as v an acom pañados de
neum as o notaciones musicales en canto llano, colocadas p o r
el m ism o escriba que h a copiado las palabras, m ientras que
otras m elodías h a n sido tom adas de poem as que se en cuentran
en otros códices u .
R esulta im posible establecer el origen de estos poem as.
M uchos ap arecen y a en otros m anuscritos m ás perfectos,
m ientras que otros p u ed en considerarse copiados de antologías
privadas ap resuradam ente y sin gran cuidado. Se h a observa­
do que unos pocos poem as aparecen en otros m anuscritos en
idéntica form a. E n algunos se h a n añadido estrofas o refranes
en alem án, algunos de cuyos autores h a n podido ser identifi­
cados 12, au nque no se h a llegado a d eterm in ar la relación
precisa entre las com posiciones latinas y alem anas. Se h a
podido pen sar que las estrofas alem anas h a n sido añadidas
p a ra p erm itir que p u d ie ra n unirse al canto latino los que, en
am bientes alem anes, ig n o rab an el latín. ¿Se tra ta b a de unos
misinos autores del texto latino y del texto alem án? N o parece
probable, ni tam poco que fu eran com puestos al m ismo tiem ­
po. Los especialistas h a n podido llegar a la conclusión de que
la m ayoría de los textos de los poem as am orosos proceden de
am biente francés, y los textos latinos deb en ser diferenciados
p o r com pleto de los suplem entos alem anes, con los que a p a ­
recen ju n to s en algunos casos, y h a n evolucionado de u n a
m anera independiente com o creaciones autónom as.
A unque M eyer asignó al m anuscrito la fecha en tom o
al 1225, se h a observado que la m ayoría de los versos en
alem án dejan ver los signos del Minnesang algo m ás tardío,
incluso algunos de ellos se basan en la o b ra de los Minnesinger,
de finales del siglo XIII. A unque paleográficam ente se h a p o d i­
do p ensar siem pre en u n a fecha anterior, cabe afirm ar que la

11 Cf. W a l sh , o.e., p.X III.


12 Entre los autores identificados tenemos a D ietm ar de Aist, Heinrich
de M orungen, N eidhardt de Reuental, H einm aro de Alte, Gualtero de
Vogelweide.
60 Introducción general

colección, tal com o ah o ra aparece, pertenece a los últim os años


del siglo ΧΠΙ. Es cierto que m uchos de los poem as latinos son de
época anterior. Así encontram os poem as de Pedro de Blois, de
G ualtero de C hatillón, de Felipe el Canciller, del A rchipoeta.
P a ra S ch u m an n resulta evidente que la colección p erten e­
ce a u n a época en que la m em oria de estos famosos escritores
estaba relativam ente fresca. R ab y h a explicado la corrupción
de los textos: en p arte se debe a la fecha de la colección, y
no hay que d ejar a u n lado la posibilidad de la tradición oral
e n algunos c a s o s 13. Los editores ya h a b ía n puesto de relieve
que m uchos de los poem as son de la m ás p o b re calidad, tanto
en la form a com o en el contenido, y h ay casos en que fallan
la num eració n de las sílabas, el com pás de la m úsica, la rim a
y las reglas del hiato. L a explicación de estas faltas hay que
buscarla en la época en que se copian los poem as, los últim os
años del siglo XIII, cuando se advierte u n a m uy clara deca­
dencia.
L a m ayoría de los Carmina Burana se deben a autores
anónim os. Se h a tratad o de identificar algunos de los autores
de estos love lyrics, au n q u e con éxito b astante p obre. Así se h a
pensado en A belardo com o au to r del CB 169: Habet sidus leti
visus H, y de algunos otros, pero no h ay argum entos válidos
p a ra ello. T am b ién algunos autores de poesías satíricas y
m oralizadoras de la colección h a n sido identificados, pero
m uchos de ellos no tienen conexión p arecid a con los love lyrics.
Felipe el Canciller, a u to r de los CB 21, 27, 34, 131, 189, es
considerado dem asiado cristiano y sobrio com o p a ra haberse
ocupado de esas diversiones am orosas. H u g o P rim ado de
O rleáns, al que se concede la p atern id ad de los epigram as
reunidos en el CB 194, y el A rchipoeta, au to r de la fam osa
Confessio Goliae del CB 191, p u ed en ser considerados com o
posibles autores de otros poem as am orosos, dadas sus eviden­
tes aficiones a la b ebida y a las m ujeres, p ero las técnicas
m étricas distintivas de H ugo no aparecen en la colección, y
las obras del A rchipoeta recogidas de otros m anuscritos no
tienen co n trap artid a en los Carmina Burana 15.

13 Cf. Raby, F. J . E., A history o f secular latin poetry in the middle ages (Oxford
1957), II, p.257-258.
14 Camina Burana, p.944.
15_ Cf. W a l sh , P. G., Love lyrics, p.X V II. Sobre Felipe el Canciller, véase
R aby , o.e., vol.ü, p.227-235. M cD onough, C. J., nos ofrece u n resumido
estudio sobre H ugo en su obra The Oxford poems o f Hugh Primas and the Arundel
Lyrics (Toronto 1984).
4. Principales colecciones de la poesía goliardica 61

G ualtero de C hatillón, au to r de cuatro poem as satíricos y


m oralizantes: CB 3, 8, 41, 123, consiguió fam a com o au to r de
poem as am orosos y gracias a su poesía satírica y su obra épica,
la Alexandreis. D e sus poesías am orosas se nos h a n conservado
algunas. Sus éxitos en las pastorelas son v erdaderam ente in te­
resantes p o r la sem ejanza en la estructura y com posición entre
sus poem as y los que encontram os en los Carmina Burana. La
fam a de G ualtero com o p o eta lírico atrajo a m uchos im itado­
res que pusieron de relieve su «escuela». P or eso, observa
W alsh, no sería extraño que él o alguno de su escuela fueran
identificados com o autores de algunos love lyrics cuya autoría
se desconoce h asta hoy 16.
El único candidato que pued e con to d a certeza ser p ro ­
puesto com o au to r de poem as am orosos es P edro de Blois, al
que corresponden seis poem as m oralizadores con técnicas
distintivas de com posición m étrica. S chum ann dem ostró que
los CB 29-31 son sorprendentem ente sem ejantes y se parecen
m uchísim o al GB 63: Olim sudor Herculis. El estudio de los
Arundel lyrics — el ms. Arundel 384 de la British L ibrary— h a
establecido otras conexiones. C uriosam ente se h a señalado que
las letras iniciales de las estrofas del Arundel 7 form an el
acróstico P E T R I. Los estudiosos h a n llegado a la conclusión
de que p o r lo m enos siete de estas poesías am orosas se pueden
atribuir a Pedro de Blois 17.
A la vista de la variedad de tem as cantados en los Car­
mina Burana, se p u ede afirm ar que el coleccionador de los
poem as, sea cual fuere — tal vez u n p relado o u n abad de
alta alcurnia, que se com placía en los trovadores de c a b a ­
llería y en la poesía de los clerici— , escogió p a ra su codex
finam ente ad o rn ad o versos de to d a clase, sin aten d er m ucho
a lo que p u d iera ser su m érito interno. Sus escribas tuvieron
que tra b a ja r con grandes dificultades, y no sabem os si el
colector quedó p lenam ente satisfecho con el resultado. Pese
al desorden en que aparecen los poem as en la edición de
Schm eller, parece claro que el que o rdenó la antología de
los carmina la planeó cuidadosam ente. L a antología contiene
unos pocos ejem plos en prosa y dram as religiosos. L a p arte
principal está form ada p o r poem as rítm icos y, en núm ero
m enor, p o r poesías métricas. L a edición m o d ern a que noso­

16 Por lo que se refiere a Gualtero y a sus poemas eróticos véase


S t r e c k e r , K., Die Lieder Walters von Chatillon (Berlin 1979).
17 Cf. W a l sh , Love lyrics, p.XVII.
62 Introducción general

tros seguimos, en p a rte p o r ser la últim a y en p arte p o r


estar al alcance de cualquiera 18, difiere en cuanto al orden
de los poem as tal cual apareció en la p rim era edición de
Schm eller, 1847, cuyo orden no siguieron los editores Hilka,
S chum ann, BischofF. P o r eso estos editores h a n añadido u n a
Konkordanztabelle, p a ra ayuda del lector que disponga de la
edición de Schm eller.

C arm in a C an t a b r ig e n sia

L a antología lírica latin a conocida, u n tan to erróneam ente,


com o Carmina Cantabrigensia form a p arte del ms. de la Biblio­
teca de la U niversidad de C am bridge: Gg. 5, 35, s.xi. U n a
parte del códice contiene u n a colección de poesía cristiana,
que com prende los Aenigmata y el De virginitate de A ldhelm o, y
unos versos de Bonifacio, M ilón y Esm aragdo. P ero es la
colección de «cantos» lo que hace del m anuscrito u n docu­
m ento cultural de p rim e r orden, según h a puesto de relieve
K . Strecker 19. L a im portancia de esta colección p a ra la histo­
ria de la lírica latina en la E d a d M edia aparece al analizar su
contenido y al exam inar los diferentes tipos de versos que
escogió p a ra fo rm ar este volum en, a m ediados del siglo XI, u n
alem án culto y m uy aficionado a la música.
L a im portancia que el m anuscrito de la Biblioteca de la
U niversidad de C am bridge tiene p a ra los estudiosos de la
literatura m edieval se deja n o ta r p o r el contenido del mismo
ms. que nos h a conservado u n a extraordinaria antología de
textos, sobre todo poéticos, que v an desde el cristianism o
prim itivo h asta los períodos carolingio y anglo-norm ando. El
m anuscrito, de acuerdo con la últim a en trad a del siglo X II, es
conocido com o Liber sancti Augustini Cantabñgensis. C om o h a
notado Rigg, la últim a en trad a fechada en la sección de los
«C antos cantabrigenses» es del año 1039, año de la m uerte
del em perad o r C o n rad o II, y las últimas adiciones al m anus­
crito fueron realizadas antes del 1100. Los críticos h a n llegado
a la conclusión de que fueron prep arad o s tres libros separados
p o r los escribas A y B, com o ejercicios de escuela. Los Carmina

18 Hem os indicado todos los detalles de la edición en la nota 7.


19 Cf. S t r e c k e r , K., Die Cambridger Lieder: Carmina Cantabrigensia (ed.
Berlin 1926), p.V.
4. Principales colecciones de la poesía goliardica 63

Cantabngensia, o b ra del escriba A, tal vez no fueron pensados


p a ra su em pleo en las escuelas 20.
Los Carmina Cantabngensia — que en su origen n ad a tenían
que ver con C am bridge— constituyen el libro o p a rte cuarta,
con cuaren ta y nueve piezas, casi todas poesías. L a últim a de
las cuales es casi indescifrable, p o r h a b e r sido rasp ad a a causa
de su contenido atrevido. L a colección consta de poesías
am orosas, poem as históricos, fábulas, poesías m acarrónicas en
alem án-latín, y adem ás poem as alem anes, de tem a lírico o
filosófico, him nos, extractos de poetas clásicos y algunas piezas
sobre música. L a colección parece h a b e r sido copiada de u n a
antología com puesta en la p arte b aja del R hin. Los Carmina
Cantabngensia, copiados de u n ejem plar alem án, fueron in cor­
porados al libro debido a su interés com o colección lírica o
p orque fueron copiados p o r el escriba A 21.
Según el com pletísim o y cuidadoso análisis de la colección
realizado p o r S tre c k e r22, se ve que consta de dos partes
principales. L a p rim era pieza es sencillam ente u n extracto de
u n m uy conocido him no de la N a tiv id a d 23. Los núm eros 2 al
15 son, con la sola excepción del nú m ero 10, que es el poem a
del ruiseñor, atribuido generalm ente a F ulberto de C hartres,
escritos en form a de secuencia, ya traten de tem a religioso o
de tem a profano. A hora, cuatro de esos mism os poem as se nos
h a n conservado ju n to s en u n a p eq u eñ a colección parecida, en
el Cod. 3610 August. 56, 16 de la Biblioteca de W olfenbüttel,
del siglo XI. Estas piezas son los núm eros 5, 15, 14, 11, en
este orden. L a p rim era es u n a secuencia religiosa: M odus qui et
Carelmanninc, que com ienza: Inclito celorum. Los dos siguientes
son piezas profanas, el Modus florum y el M odus Liebinc. L a
últim a es el M odus Ottinc, y com ienza: Magnus Cesar Otto. Es
evidente que h ay alguna relación entre las dos colecciones.
Strecker piensa que hay que im aginar u n prim itivo «Urse-
quenzsam m lung», del que copiaro n am bos com piladores.
C oncorde con la opinión de Strecker, el com pilador de los
Carmina Cantabngensia tom ó los núm eros 2 al 15 de esa prim i­

20 Cf. S z Ovérffy , J., Secular latín lyrics and minor poetic form o f the middle ages
(Concord, N. H ., 1992), p.236-37. V er R ig g , A. G., y W ie l a n d , G. R .,
«A Canterbury Classbook of the Mid-eleventh Century», en Anglo-Saxon
England 4 (1975) 113-130.
21 Cf. R ig g -W ie l a n d , o .e ., p .1 2 8 -1 3 0 .
22 La obra de Strecker de la nota 19 ha sido reeditada en 1955.
23 Se trata del him no Gratuletur omnis caro (AH 1, 195), que se atribuye a
R ábano M auro.
64 Introducción general

tiva colección. A parte del p o em a del ruiseñor, podem os llam ar


a esta p rim era sección del cancionero de C am bridge u n a
colección de canciones a le m a n a s24.
Según el análisis del m ism o R a b y 25, del resto de las
composiciones, los núm eros 16-49 son sencillos extractos de
los autores clásicos: el 31 y 32 de Estacio; el 34 de Virgilio;
el 46 de H oracio; a esto hay que a ñ ad ir algunas piezas
religiosas. Y de nuevo aparece el elem ento alem án, aunque la
sección rep resen tad a p o r los núm eros 35-47, según conjeturas
de K arl Strecker, p u ede ser considerada, con algunas reservas,
com o francesa. El núm . 48: 0 admirabile Veneris idolum, es
italiano.
Se h a observado que, aunque el m anuscrito m ism o es del
siglo X I, algunos poem as son con to d a prob ab ilid ad del siglo X ,
y otros son m ucho m ás antiguos: p arcialm ente de la época
carolingia y parcialm en te de la literatu ra ro m an a, com o aca­
bam os de indicar. L a existencia de esta colección es u n válido
fundam ento p a ra la hipótesis de que la poesía lírica h abía
conquistado u n puesto notable en la pro d u cció n p oética p ri­
m itiva m edieval y algunos de los carmina de la época hab ían
conocido u n elevado valor poético. C o m p arad a con el am plio
surtido de los poem as en los Carmina Burana, la selección de
los poem as de los Carmina Cantabrigensia ofrece u n a m uestra
m ucho m ás peq u eñ a, aunque no hay que despreciar su im ­
p o rtancia 26.
L a exposición de los diferentes aspectos o secciones de los
Cam ina Cantabrigensia nos llevaría m uy lejos y sería m eternos
en cam pos que son extraños a nuestros intereses actuales.
Bástenos, p a ra te rm in a r este ap artad o , in d icar las principales
secciones del m anuscrito Gg. 5, 35: Poemas históricos y personales;
Poesía amorosa; Lírica de la naturaleza; Lírica narrativa; Poesías
religiosas; Poesía varia 27.
A la vista de los tem as líricos encerrados en los Carmina
Cantabrigensia, se p u ede afirm ar que la lírica latina m edieval
creció p o r p rim era vez en suelo «rom ance», italiano o francés.
E n Italia, com o h a señalado R a b y 28, los poetas latinos eran
explicados y leídos en las escuelas p o r los gram áticos en el

24 Cf. R aby, o.e., p.293.


25 Ibid.
26 Cf. S zôvérffy , o.e., p.237-38.
27 Cf. S zôvérffy , o.e., p.238-56.
28 V e r R aby, o.e., p.305.
4. Principales colecciones de la poesía goliardica 65

fondo de cuya p ed an tería todavía q u ed ab a algo de la pasión


de su juven tu d . A quí, m ás que en otros países, era no rm al que
los que p o d ían enviaran a sus hijos a la escuela, y así, siem pre
hab ía u n público num eroso que h abía adquirido la práctica
de h acer versos y p a ra el que el latín era su segunda lengua.
El clero secular p articip ab a del mismo grado de e d u c a c ió n 29,
ya que m uchos en realidad h ab ían p asado p o r las mismas
escuelas, y conocían perfectam ente los tem as profanos, y h a ­
blaban de las M usas, au n cuando el O lim po y los antiguos
dioses se h a b ía n reducido a algo confuso y oscuro.
E n F rancia se estaban creando tam bién unas condiciones
sociales e intelectuales sem ejantes. D esde finales del siglo x se
com ienza a h ab lar decisivam ente de «Francia», aunque la
unificación del país es todavía bastante superficial. Pero y a el
elem ento gálico, con sus más variadas m ixturas, se iba debili­
tando y la lengua franca y los diversos idiom as derivados del
latín vulgar co m enzaban a realizar su cam ino en la literatura.
París era en aquel tiem po u n a ciudad m u y notable, y en las
ciudades rom ano-gálicas se construían grandes catedrales, y
dentro de sus m uros aparecían los principios de u n a nueva
clase m edia. Sim ultáneam ente, la antigua cultura m onástica
iba declinando, y la reform a de Gluny m irab a con desdén los
estudios excesivam ente seculares de las escuelas, de las que
bro tará la poesía latina de la F rancia de los siglos X y X I. El
hum anism o de las escuelas catedralicias h a rá más p a ra Francia
qué las escuelas laicas p a ra Italia. Ahí estará la explicación de
los elem entos franceses e italianos que advertim os en los
Carmina Cantabrigensia 30.

C a rm in a A ru n d ellia n a ( m s . 384)

El m anuscrito Arundel 3 8 4 de la British Library contiene


principalm ente obras en prosa, com o algunos serm ones o
pasajes tom ados del A ntiguo y del N uevo T estam ento y las
Moralitates de R o b erto H olcot. Sigue a todo esto u n a versión
de la pseudo-ovidiana Vetula y los poem as que se refieren de
una m an era o de o tra a la lírica o carmina Arundel. L a colección

29 Sobre la enseñanza en la Edad M edia es interesante la obra de R ic h é ,


P., Ecoles et enseignement dans le Haut Moyen Age. Fin du V' siècle-milieu du X I ‘ siècle
(Paris 1989) (amplia bibliografía, p .4 18-442).
30 R aby, F. J . E., Christian-Latin Poety, 2.a ed. (Oxford 1953), p.257-64.
66 Introducción general

term ina con unos extractos del De officiis de C icerón, un


tratad o sobre el em pleo del astrolabio y u n índice alfabético
del D e consolatione philosophiae de B o ecio 31.
El total de los poem as Arundel 3 8 4 lo podem os leer ahora
en la edición p u blicada p o r W . M eyer a principios de siglo.
C om o el editor señaló, no fueron pocas las dificultades que
tuvo que vencer, y no fue la m en o r la relativa a la letra cursiva
del siglo XIV, com o si fuera prosa, au n q u e en algunos lugares
la puntuació n señala las rim as de las poesías. Los espacios p a ra
u n a inicial ilum inada señalan claram ente el com ienzo de cada
poem a, salvo en algún raro caso. Se h a podido fechar la
aparición de esta colección poco antes del 1250, y se cree más
precisam ente que pertenece al g ran m ovim iento lírico de la
últim a m itad del siglo XII. P or lo que hem os indicado más
arriba, se advierte que se tra ta de u n a colección en la que se
d an la m ano poesías religiosas y poem as satíricos y love songs
de lo m ás libres 32.
Según indicó su editor, W ilhelm M e y e r33, las canciones
am orosas poseen su acostum brado adorno m itológico, que sus
autores aplican casi inconscientem ente. Es u n hecho evidente
que en la poesía profana, tanto m étrica com o rítm ica, aparece
m anifiesta la fortaleza del renacim iento clásico. Pero la descrip­
tio puellae en los elegiacos, tal com o aparece en G iraldo C am ­
brense, p o r ejem plo, perm an ece siendo lo que h a sido antes,
es decir, u n ejercicio escolar. E n la lírica, en cam bio, nos
encontram os con la frescura y la lib ertad de u n a nueva
creación. E n cuanto a la form a, no cabe d u d a de que los
poetas litúrgicos h a n m ostrado el cam ino, p ero la m ayoría de
los autores de la lírica p ro fan a no parece h a b e r to m ado sus
construcciones poéticas de la poesía religiosa de su tiem po. P or
el contrario, la llam ada «m edida goliárdica» o la Vagantenstrophe
parece h a b e r p asado de los versos profanos a la poesía reli­
giosa.
Se h a afirm ado en diferentes ocasiones que la poesía
profana no h a im itado las form as de la versificación litúrgica,
sino que, p o r el co ntrario, en los cantos religiosos, en los
m otetes, en los conducti y en las piae cantiones, que llenan
tantísim as páginas de la Analecta Hymnica, podem os ver la

31 Cf. M c D o n o u g h , C. J ., The Oxford poems o f Hugh Primas and the Arundel


lyrics (Toronto 1984), p.9.
32 M c D o n o u g h ,
o.e., p. 10. Cf. R a b y , Secular Latin Poetry, νοΙ.Π, p.247.
33 Cf. M eyer , W ., «Die Arundel Sammlung».
4. Principales colecciones de la poesía goliardica 67

presencia o el influjo de los versos profanos. E n este sentido,


la lírica religiosa y la lírica p ro fan a vivieron ju n ta s en los siglos
X II y XIII. Y así vemos que u n m ismo p o e ta puede encontrarse
a gusto y com o en casa p ro p ia tan to al tra ta r u n tem a religioso
com o al ensalzar los encantos de u n tópico profano. N o faltan
casos evidentes que p o n e n bien de relieve las relaciones entre
la lírica p u ram en te pro fan a y la lírica sem irreligiosa34. U n
mismo p o eta p o d ía escribir u n inspirado p o em a a la V irgen,
p a ra can tar m ás tarde el atractivo y excelencias del am or
terreno, com o vem os m uy claram ente en G ualtero de C hati-
llón. Los Carmina Arundel nos ofrecen u n b u e n ejem plo de esto:
carm en 10: Grates ago Venen, y 21: Patebat in scriptura 35.
Los poem as del ms. Arundel 3 8 4 p u e d e n ser clasificados en
tres categorías o secciones: los núm eros 1-16 y el 25 son
poem as am orosos; los 17-23 son poesías de N avidad. Los otros
restantes tra ta n del estado de la Iglesia y de sus funcionarios.
El 24 y el 26 contienen ataques con tra la corrupción eclesiás­
tica en general, m ientras que el 25 y el 27 ofrecen respectiva­
m ente u n ataque contra u n obispo concreto, que B. Bischoff
identificó con M anasés, obispo de O rleáns de 1146 a 1185, y
u n elogio de las virtudes de un prelado inglés, que n o h a sido
identificado hasta la fecha. D e las 28 com posiciones, no m enos
de doce se nos h a n conservado solam ente en el ms. Arundel
3 8 4 36.
¿.Quiénes son los autores de estos Carmina? Gom o en
otros casos parecidos, tal vez no se h a n podido exponer sino
simples hipótesis, ya que no h a sido posible descubrir testi­
monios explícitos sobre la au to ría de los poem as. Se h a n
b arajad o los nom bres de Pedro A belardo y G ualtero de
Chatillón, el p rim ero con m ás p ro b a b ilid a d e s37. T am bién se
h a querido ver com o a u to r de algún p o em a — precisam ente
el A rundel 7 ofrece u n acróstico con las iniciales de las
estrofas P E T R I— a P edro de Blois (1130/35-1200), que es­
cribió a finales del siglo XII y que pudo ten er alguna rela­
ción con C hartres. El au to r del Vat. 5 alude a u n a visita
que el p o eta hizo a esa ciudad. Y sabem os que Pedro de
Blois estuvo viviendo en C hartres y en su ju v e n tu d com puso
algunos poem as am orosos.

34 A H 21, p.15; 123; 20, p.64.


35 Es el poem a 21 de la edición de M cD onough, p. 105.
36 Cf. M c D o n o u g h , o.e., p. 10.
37 Cf. ibid., p. 10, 27-28.
68 Introducción general

T odos los poem as A rundel están com puestos en verso


rítm ico, y vem os u n a com binación regular de sílabas acentua­
das y sin acentuar: se observa la n o rm a actual, es decir, si la
p enúltim a sílaba de u n a p alab ra final es larga, el acento va
sobre ella, y si es breve, el acento retrocede a la antepenúl­
tima.

C a r m in a RivipuUensia

Estos carmina están contenidos en el ms. 74 Rivipullensis,


procedente, com o indica su m ism o nom bre, del m onasterio de
Ripoll, y actualm ente en el Archivo de la C o ro n a de A ragón,
de Barcelona. P o r ser la única colección de carmina amatoria
que aparece en E spaña, tiene u n a especial im portancia en la
historia de la lírica latin a m edieval, pues es la ú nica contribu­
ción del lado m ás acá del Pirineo al brillante florecer de la
lírica am orosa latina en la E u ro p a de entre los siglos X I y XIII,
época en que surgen colecciones com o los ju stam en te famosos
Carmina Burana 38.
C om o n o ta R a b y 39, el m onasterio benedictino de Santa
M aría de R ipoll, fundado p o r W ifredo el Velloso, duque de
Barcelona, poco antes del año 888, se convirtió en u n notable
centro de cultura y de actividad literaria. A caballo entre el
dom inio cultural franco y la civilización árab e de la E spaña
m eridional, ya desde m ediados del siglo X tenem os noticias de
las producciones de su scriptorium, que, entre otras cosas, p ro ­
duce u n a copia del codex de Eugipio, a h o ra perdido. El siglo
X I es el siglo de oro del m onasterio p o r la abundosa pro d u c­
ción de su scriptorium.40.
E n la europeización de la cultura y la Iglesia hispánica
desem peña u n pap el m uy im portante el abad-obispo O liba
(1002-1046). U n discípulo de O liba, J u a n de Fleury, desde su
m onasterio de Fleury m antiene relaciones personales y litera­
rias con su antigua casa: p o r su correspondencia sabem os que
entre el m onasterio de Fleury y el de R ipoll m edió u n ab u n ­

38 Disponemos de una buena edición realizada por Moralejo, J . L., con


el título: Cancionero de Ripoll (Anónimo). Texto, trad., introd. y notas (Barcelona
1986).
39 Secular Latin Poetry, vol.II, p.236.
40 Cf. R a by , o.e., vol.II, p.236. V er M oralejo , o.e., p .20-30.
4. Principales colecciones de la poesía goliardica 69

dante intercam bio de m anuscritos, lo que explicará alguna de


las conexiones literarias que aparecen.
El Codex Rivipullensis 74 nos h a conservado varios textos en
prosa y u n total de 20 carmina, en versos m étricos y rítmicos,
cuya editio púnceps nos ofreció 12. N icolau d ’O lw er 41. Com o en
las otras colecciones que hem os indicado hasta ahora, en los
Carmina Rivipullensia se h a n recogido obras de autores en su
m ayoría anónim os, y cuya actividad aparece del siglo X al XIII.
Los tem as de los carmina son los com unes que aparecen en la
poesía latina m edieval, es decir: no faltan com posiciones reli­
giosas, hím nicas y secuencias, a veces con anotaciones m usi­
cales, y en el cam po profano nos encontram os con piezas
encom iásticas, didácticas y, n aturalm ente, poem as am orosos o
eróticos.
El profesor M oralejo h a descrito am pliam ente las caracte­
rísticas del m anuscrito 74. C om o nos dice el autor, «su c o n ­
tenido fundam en tal lo constituyen textos escolares glosemáti-
cos, m étricos y gram aticales, au n q u e tam b ién se encuentran
en él piezas en verso de distinta procedencia y épocas» 42. P ara
m ás detalles de las características y contenido del ms. 74
rem itim os al lector a la o b ra de M oralejo. T am b ién puede
consultar el atento lector la descripción m inuciosa del conte­
nido de lo que se conoce com o el Anónimo Enamorado, que está
form ado p o r los 20 poem as editados p o r N icolau d ’O lw er con
los núm eros 20 a 39, y p o r Latzke con los núm eros 1 a 20.
M oralejo describe con todo detalle cada uno de estos p o e ­
m as 43.
Al igual que en las otras colecciones de Camina, los
poem as no son o b ra del m ism o poeta, ni h a n sido copiados
p o r el m ism o escriba. C om o es norm al en la E d ad M edia, el
m anuscrito 74 nos ofrece u n a m iscelánea en lo que se refiere
a la procedencia de sus textos versificados. P a ra lo que a
nosotros interesa ahora, no tiene m ayor im portancia que haya
sido u n a m ism a m ano la que los h a copiado. C om o era
norm al en las colecciones medievales, los poem as eran to m a ­
dos de otras colecciones y a existentes, o a veces de diferentes
autores que estaban de m o d a en el m om ento en que el escriba
cum plía con su encargo.

41 «L’escola poética de Ripoll en els segles x - x ii i» , en Institut d’Estudis


Catalans 6, 1915-1919 (Barcelona 1923).
42 M o r a l e jo , J . L., o .e., p .2 7 .
43 Obra citada, p.31-58.
70 Introducción general

E n cuanto a la fecha del m anuscrito, se h a pensado casi


unánim em ente en el últim o tercio del siglo X ii p a ra los carmina,
aunque el grueso del códice es del siglo X 44. T am poco los
estudiosos h a n llegado a u n a opinión acep tad a p o r todos en
cuanto al autor, com o suele ocurrir en todas las colecciones
que h a n llegado h asta nosotros. Los estudiosos están de acuer­
do en adm itir que la p a tria del Anónimo Enamorado — sea el que
fuere— no era F rancia, cuyo alcance exacto h a b ría que p re ­
cisar. ¿Podem os p en sar en Ripoll, en L orena? ¿C abe la posi­
bilidad de u no de aquellos clerici vagantes? Al igual que hem os
visto a J u a n de R ipoll que se traslada a Fleury, cabe la
hipótesis de algún otro m onje que, con todos los perm isos de
su abad, o sin ellos, h u b iera cam biado de residencia y hubiera
traído a Ripoll esos carmina que constituyen el Anónimo Enamo­
rado.
E n cuanto a la form a externa, nos encontram os con piezas
en versos m étricos y otras en versos rítmicos. N o es raro
en co n trar ju n ta s esas dos expresiones de la poesía lírica m e­
dieval. Este aspecto es tam bién am pliam ente expuesto p o r el
profesor M oralejo; p o r eso vam os a prescindir nosotros de m ás
explicaciones y rem itim os al curioso lector a la o b ra del editor
m ás re c ie n te 45.
L a colección nos ofrece estos tipos de versos: hexám etros
(18:37) — em pleam os la doble num eració n del profesor M o ra ­
lejo— con rim as internas o con rim a externa (19:38), (8:27),
(9:28); o hexám etros y pentám etros, form ando el tradicional
dístico elegiaco (20:39), (13:32), (11:30), (6,25), (4:23). E n lo
que se refiere a los versos rítm icos, no faltan los que tienen su
origen en el verso trocaico o en el verso yám bico. Y así
encontram os versos de ocho, de siete y seis sílabas. Sencilla­
m ente, com o en otros ejemplos de la lírica latina m edieval, los
autores h a n sabido aco m o d ar a la nueva versificación rítm ica
los acentos de las sílabas largas o breves, p ero ya h a n olvidado
la sucesión de sílabas largas y breves que los oídos h a n dejado
de percibir con facilidad, aunque en la escuela, con los ejer­
cicios a que se veían som etidos los escolares, todavía seguían
estudiando la prosodia teórica.
La lectura de los Carmina Rivipullensia nos afirm a en la
opinión de que el p o e ta de Ripoll, com o otros m uchos poetas
líricos, era algo m ás que u n simple p o eta de form ación escolar.

44 M o r a l e jo , o .e ., p .6 0 , n .1 8 3 .
45 O.e., p.74-98.
4, Principales colecciones de la poesía goliárdica 71

Al igual que aquéllos, sin olvidar a O vidio, h a logrado descu­


b rir los tem as corrientes de su tiem po y de su am biente y los
h a adaptad o a sus canciones. Eso lo hem os visto m ás de u n a
vez en G ualtero de C hátillón y se puede co m p ro b ar en otros
m uchos de los famosos poetas líricos latinos de la E d ad
M edia 46.

R a z o n e s d e n u e str a ed ic ió n

Q uerem os term in ar este capítulo con la exposición o ex­


plicación de las norm as que hem os em pleado en la presen ta­
ción del texto. D ejam os de lado la justificación de la existencia
de un latín m edieval, en vez de h ab lar de la evolución del
latín en la E dad M edia, y podem os adm itir que el latín del
O ccidente cristiano aparece com o la com binación de tres
principios: el p u ro latín de los autores clásicos, el continuo
desarrollo de la lengua coloquial, y el latín eclesiástico, en el
que se h a n fusionado m odos expresivos del griego y del
hebreo. Es u n a m a n e ra simplista de u n a explicación m ás
com plicada que, a nuestro entender, pued e valer p a ra el lector
n o especializado.
Según aparece el texto latino en algunos códices m edieva­
les, tenem os u n a simplificación de ae y oe en e, tan to en sílabas
final'es com o m ediales o iniciales: merorem — maerorem; sphera =
sphaera. Esto lleva a algunas confusiones: cepi = coepi, equis =
aequis, y los genitivos caste = castae, frente al adverbio caste. M ih i
y nihil aparecen com o michi y nichil, p a ra facilitar el canto. Se
d a u n intercam bio entre varias letras: infronita = infrunita;
fraglant — fragant; orado = oratio; etc. A veces aparece la h-
cuando no es etim ológica: hosculum = osculum; y otras veces
desaparece cuando debería estar: abilis = habilis. H a y tenden­
cia a sim plificar la consonante doble: imo = immo. A veces se
encuentra algún cam bio curioso com o en philomena = philomela.
Este cam bio tal vez p u d iera explicarse p o r la rim a frecuente
con palabras com o amena, cantilena, etc.
C om o se ve p o r los casos indicados, la ortografía en la
E dad M edia se a p a rta notablem ente de la que em plean los
editores de textos clásicos. Las ediciones que hem os m anejado
no son uniform es en cuanto a la ortografía de la poesía

46 R a b y , Secular Latin Poetry, vol.II, p.247.


72 Introducción general

m edieval. Nos hem os decidido p o r u n a uniform idad constante,


sobre todo d en tro de los poem as de la m ism a época, unifor­
m idad que a m uchos p o d rá chocar.
Pensam os que m uchas de las cosas que a h o ra chocan
desaparecerán cuando se editen todos los textos m edievales
con la ortografía que les es propia. H ay que reconocer que la
grafía clásica es causa de errores continuos y p roduce im áge­
nes falseadas, sobre todo en lo que se refiere a la rim a. Pero,
com o advierte K arl S tre c k e r47, la ortografía m edieval no es
aceptada unánim em ente p o r todos los editores de textos m e­
dievales. Estam os frente a u n a cuestión sobre la que hay que
ad o p tar u n a unanime convention.
C reem os que, con estas sencillas observaciones, el lector
puede adentrarse sin dificultad alguna en la lectura de los
textos latinos que hem os recogido en las páginas siguientes de
n uestra antología.
Somos conscientes de que u n a traducción en prosa, lim i­
ta d a a verter significados e ideas, m arginando la m usicalidad
y el ritm o del original latino, traicionaba inm isericordem ente
ia belleza de estos poem as, sin que nos consolara el fácil
recurso de rem itir al lector al texto latino, aduciendo la
sencillez (!) conceptual y la asequible inm ediatez de las form as
rítm icas em pleadas. Al m ism o tiem po no ignoram os que u n a
versión en verso p lan tea espinosos inconvenientes: la h o rm a
del verso o de la estrofa, que fuerza a sacrificar unos aspectos
originales que m enoscabarían la realidad del texto prim igenio,
en aras de u n a poesía que p o d ría ser correcta en la preceptiva
de nuestra literatura, pero cuya literalidad respecto al texto
latino h ab ría sufrido m erm a. P o r eso hem os em prendido un
cam ino interm edio: trad u cir lo m ás fielm ente posible el texto
latino, pero esforzándonos, al m ism o tiem po, en presentarlo
de m an era rítm ica y sonora, que de algún m odo evoque
— aunque no reproduzca— el virtuosism o m étrico original.
E xactitud y fidelidad a la letra y acercam iento sonoro a u n
ritm o poético o a u n a sensación rítm ica, es lo que alienta en
nuestra versión de estos poem as medievales. El lector ju zg ará
h asta qué p u n to lo hem os conseguido. Pues si toda traducción
es, com o reza -el adagio italiano — traduttore, traditore— , u n a
traición, el riesgo de ser traid o r se acen tú a cuando de una
obra poética se trata.

47 Introduction à l’étude du latin médiéval, p.43.


LIRICA LATINA MEDIEVAL
I
TEX TO BILINGÜE
SIGLO VII
VENANCIO FOR TUNA TO

Venancio Fortunato (Ηοηοήο Clemenciano Venancio Fortunato) nació


en Cenada (a. Valdobiadene), en el Treviso ( 5 3 0 /4 0 -6 0 0 /6 1 0 ). Reci­
bió una educación muy sólida, según los métodos de la antigua escuela
latina, en una Italia gobernada todavía por el emperador romano de
Constantinopla. Realizó sus estudios en Ravena, que a la sazón era la
capital de Italia, y donde escribió sus primeras poesías impregnadas de
reminiscencias clásicas. Hacia 5 6 2 /5 6 5 emprendió un viaje a Tours
para dar gracias a san Martín, por cuya intercesión había sido curado
de una oftalmía, mediante la unción de los ojos con el aceite de una
lámpara que se encontraba sobre un altar del santo en Ravena. Nuestro
peregrino no escogió el camino más corto, sino que primero pasó por
Maguncia, Colonia, Tréveris, donde mostró sus talentos poéticos por medio
de pequeños poemas en los que rendía su homenaje a los obispos de estas
ciudades. E n M etz ju e recibido en la corte de Sigeberto, rey de Austrasia.
A llí tuvo ocasión de celebrar en un epitalamio las bodas del rey con la
princesa Brunehilda o Brunequilda, y fu e muy apreciado por los digna­
tarios seglares y eclesiásticos y por algunos miembros de la aristocracia
franca — Gogón, Munmoleno— y los duques Lope y Bodegiselo, que
admiraban sin duda las poesías laudatorias que les dedicaba.
De M etz continuó su peregrinación a Soissons, donde parece que
encontró al rey Chilperico, y más tarde a Tours. Pese a sus deseos de
regresar a su patria, no los pudo realizar, pues los lombardos, invasores
del norte de Italia, se lo impedían. Se detuvo en Poitiers, en 567, donde
encontró a la reina Radegunda, que había huido de su esposo Clotario
tras el asesinato de su padre y había buscado refugio en el monasterio de
la Santa Cruz, que ella había fundado, y en donde era abadesa su hija
adoptiva Inés. Seducido por el valor moral y espiritual y por el encanto
de esas dos mujeres, Fortunato estableció con ellas una estrecha amistad.
Fortunato admiraba mucho la vida de estas dos religiosas, y en muchos
de sus poemitas les presenta sus saludos respetuosos y les expresa su
agradecimiento por las flores, frutas y otros pequeños regalos recibidos. Les
dedica también un canto más amplio, D e virginitate. E n una biografía
en prosa describe la vida santa de la reina que renunció a sus privilegios
para ayudar a los pobres y menesterosos. E n esa ciudad fu e ordenado
sacerdotey hacia el 5 9 9 consagrado obispo. Ya no abandonó Poitiers. Su
muerte tiene lugar entre el 600 y el 610.
78 Siglo V II

Literato empedernido, en Poitiers continuó escribiendo poemas en los


que se aprecia una gracia a veces preciosa y el encanto real, junto con
procedimientos retóricos que caracterizan sus obras del primer período,
cuando llevaba la vida de poeta cortesano ambulante. H ay que destacar
en sus obras religiosas un cierto toque de piedad profunda y calurosa,
adornada también de los halagos un poco afectados de la poesía clásica.
Fortunato era un hombre amable, que se ganaba muy fácilmente la
amistad de todos. Mantuvo una estrecha relación con muchos de los
eclesiásticos galos, sobre todo con Gregorio, arzobispo de Tours de 5 7 7
a 584. Podemos seguir su amistad al través de numerosas cartas escritas
en verso.
Además de unas cuantas V idas de santos, se nos han conservado
once libros de C arm in a, reunidos y publicados por el mismo autor, a
excepción de dos que son postumos. Contienen un total de 3 0 0 poemas,
la mayor parte de circunstancias. E l poeta se divierte y entretiene a un
público sensible a los encantos superficiales de su espíritu. A veces se trata
de una conespondencia a los favores de sus protectores, a los que entretiene
con sus poesías. Encontramos también en su conespondencia algunos
poemas a Dinamio, patricio de Marsella, perteneciente a una viga fam ilia
romana, donde él había aprendido el arte de componer versos. Pero para
Fortunato y su evolución espiritual no hubo nada tan importante como su
amistad con Radegunda, a la que antes nos hemos referido.
Encontramos epigramas de lo más variados, descripciones muy con­
seguidas que traducen un sentimiento real de la naturaleza; elegías,
dedicatorias, inscripciones o descripciones de iglesias. No faltan epitalamios
como el que hemos señalado para las bodas de Sigeberto y Brunequilda,
donde aparecen Venusy Cupido. Otras veces se trata de poemas nanativos,
poemas para la celebración de grandes trabajos públicos, o alusivos a los
pequeños incidentes de la vida cotidiana. No faltan tampoco algunos
panegíricos de reyes, o de la Virgen o de santos o de diferentes persona­
lidades. A petición de la reina Radegunda compuso el D e excidio
T huringiae, en 1 72 versos.
La obra literaria de Fortunato consiste en algunas vidas de santos en
prosa o en verso y un canto en hexámetros sobre la vida de San M artín
de Tours, en cuatro libros, que contiene 2 2 4 5 hexámetros. Se trata de
una obra superficial, redactada en dos meses, a petición de Gregorio de
Tours, según una noticia de Sulpicio Severo y Paulino de Periguex. E n
sus poemas en dísticos dactilicos, en form a de carta en verso, el poeta
testimonia su amistad con el destinatario; agradece los regalos, deplora la
desaparición de un amigo, recomienda a alguna persona, etc.
A veces se ha discutido si la poesía de Fortunato pertenece a la
Antigüedad o a la Edad Media, comparándola con las declamaciones
estériles en la poesía de un Avito de Viena, en el Definado, o de un
Venancio Fortunato 79

Enodio de Pavía. Las cartas en verso de Fortunato hay que compararlas


con las cartas en prosa de la baja Antigüedad, donde Sidonio Apolinar,
R undo de Limoges o Gogón, D inam ioy otros contemporáneos de Fortu­
nato han tratado de enmascarar el contenido común y superficial mediante
una form a elegante y la finura en la expresión. H ay que confesar que la
poesía de Fortunato, expresada con una facilidad extraordinaria, con
frecuencia aparece vacía de contenido y de sustancia. Toma sus frases de
Virgilio, de Ovidio, de Juvencio, de Sedulio y otros, a quienes plagia e
imita con un virtuosismo notable.
No olvidemos que Fortunato es también autor de dos de los más
hermosos himnos de la liturgia procesional: Vexilla regis p ro d e u n t y
Pange, lingua, gloriosi, entre otros.
E l metro preferido por Fortunato es el dístico elegiaco y el senario
yámbico acataléctico. No es raro el empleo de la rima. Pese a sus defectos
y a veces el abuso del empleo retórico, Fortunato posee un cierto encanto,
una sensibilidad especial, un sentido del realismo a veces cómico, un
sentimiento de ternura, una gracia sutil y amanerada que no por eso
descartan la profundidad.
80 Siglo VII

1. T em p o ra s i s o lito *

T e m p o ra si solito m ih i c a n d id a lilia fe rre n t


a u t speciosa fo re t suave ru b o re rosa,
h a e c ego ru re legens a u t caespite p a u p e ris h o rti,
m isissem m ag n is m u n e ra p a rv a libens.
5 S ed q u ia p rim a m ih i desunt, vel solvo secu n da:
p ro fe rt q u i violas, fe rt e t a m o re rosas.
In te r o d o riferas ta m e n h a s q u as m isim us h e rb a s
p u rp u re a e violae nobile g e rm e n h a b e n t
re sp ira n t p a rite r regali m u rice tin c ta e
10 et sa tu ra t foliis h in c o d o r, in d e color.
H a e c , q u o d u tru m q u e g e rit p a rite r, h a b e a tis u tra q u e ,
et sit m ercis o d o r flore p e re n n e decus.

2. Q uo sin e m e m e a lux**

Q u o sine m e m e a lu x oculis [se] e rra n tib u s a b d it


n e c p a titu r visu se re se ra re m eo?
O m n ia conspicio sim ul: a e th e ra flu m in a te rra m ;
c u m te n o n video, su n t m ih i c u n c ta p a ru m .
5 Q u am v is sit c a e lu m n e b u la fugiente seren u m ,
te celan te m ih i stat sine sole dies.
Sed, p re c o r, h o ra ru m d u c a t ro ta co n c ita cu rsus
et b re v ita te velin t se celerare dies.
C o n su ltu m n o b is sanctisq u e soro rib u s h o c sit,
10 u t v u ltu releves quos in a m o re tenes.

* Monumenta Germaniae Historia (MGH) Auctores antiqui (Auct. ant.) 4, 1, 193.


EI poem a está dedicado a R adegunda, la reina m adre del rey de los francos.
El poem a está escrito en dísticos elegiacos, es decir, un hexám etro y
pentám etro, cuyo esquem a es el siguiente:
- UU - UU - LAJ - UU - UU - U
- u u - u u - // - UU - UU Ó

** M G H , Auct. ant. 4 = Carm. 11, 2, p.258. El poem a está tam bién


dedicado a la reina R adegunda, que se había retirado al m onasterio de Santa
Cruz. Dísticos elegiacos.
Venancio Fortunato 81

1. Si, c u a l su e le

Si, cu al suele, la estación b lan co s lirios m e ap o rtase


o b ro ta ra n las rosas, espléndidas p o r su ru b o r suave,
cogiéndolas del cam po o del césped de u n hum ilde
[jardín,
cu al h u m ild e o fre n d a a ta n g ra n p e rs o n a te las
[h a b ría co n gusto enviado.
5 P ero d a d o q u e m e faltan los p rim e ro s, al m enos te
[envío las segundas:
q u ie n te o fre n d a violetas, las rosas ta m b ié n te ofrece
[con afecto.
E n el ra m o de h ie rb a s olorosas q u e te h e m o s
[enviado
las p ú rp u ra s violetas c o n tie n e n n o b le sem illa.
O lo r ex h alan , al tie m p o q u e teñ id as se m u e s tra n de
[regia p ú rp u ra ,
10 y ta n to el p e rfu m e co m o el co lo r lo p ro p o rc io n a n en
[a b u n d a n c ia sus hojas.
Q u e am b a s cosas q u e a u n tiem p o o sten tan , ta m -
[bién las tengáis vos,
y q u e el p e rfu m e im p e re c e d ero sea el p e re n n e o r n a ­
d o de la flor.

2. ¿A d ó n d e s in m í?
¿A dó n d e sin m í a los ojos inquietos m i luz se esconde
y n o p e rm ite q u e m i v ista la d escu b ra?
L o m iro to d o a u n tiem p o : cielos, ríos, tierra;
m as c u a n d o n o te veo, to d o m e p a re c e nim io.
5 A u n q u e el cielo se m u estre sereno, al h u ir las nu b es,
si tú o c u lta p e rm a n e c es, de sol carece el día.
Q u e la ru e d a de las horas — lo suplico— gire con curso
[veloz
y los días, ab rev ián d o se, aceleren su m a rc h a .
Q u e m i a c u e rd o y el de las santas h e rm a n a s éste sea:
10 q u e c o n tu p re se n c ia con fo rtes a quien es de a m o r
[m an tien es presos.
82 Siglo VII

3. O m n e b o n u m velo x *

O m n e b o n u m velox fu gitivaque g a u d ia m u n d i;
m o n s tra n tu r terris et cito lap sa ru u n t.
U t d o lo r a d q u ira t vires c u m p e rd it a m a n te m ,
an te p la c e re facit, durius in d e p rem it.
5 H e u la c rim a e 1 re ru m , h e u sors in im ica virorum !
c u r p la c itu ra facis, q u a e d o litu ra rapis?

4. S tra ta so lo recu b o **

S tra ta solo re c u b o lacrim an s n e q u e cern o q u o d opto,


tristis in a m p lex u p e c to re saxa p rem o .
S ponso ab sen te m a n e n s ta m d u ra cub ilia servo,
nec m e a q u e m cu p iu n t m e m b ra te n e re q u e u n t.
5 D ic ubi sis q u e m ex pecto gem ens, q u a te u rb e requi-
[ram ,
qu ave seq u ar, nullis fem in a n o ta locis.
Ip sa v en ire velim , p ro p e ra n s si possit in astris
p e n d u la sid eream p la n ta te n e re viam .
N u n c sine te fuscis g rav iter n o x o c c u p a t alis,
10 ipsaq u e sole m ican s est m ih i caeca dies.
Lilia narcissus violae ro sa n a rd u s a m o m u m *,
o b le c ta n t anim os g e rm in a n u lla m eos.
U t te conspiciam , p e r singula n u b ila p e n d o
et vaga p e r neb u las lu m in a d u cit am or.

* M G H , Auct. ant. 4 = Carm. 4, 26, 1-6, p.95. Recogemos aquí los seis
prim eros versos del Epitaphium Vilithutae, dedicado a una joven noble m uerta
al dar a luz. Ecos bíblicos lejanos sobre la brevedad de la vida. Dísticos
elegiacos.
1 Eco de Enáda 1, 462.
** M G H , Auct, ant. 4 = Carm. 8, 3. El poema, inspirado en el Cantar de
los Cantares, celebra la entrega de la joven doncella consagrada a su esposo
divino. El tem a bíblico inicia u n lirismo místico-simbólico que hallará abun­
dantes seguidores en todo el m undo medieval. Dísticos elegiacos.
1 Amomum, flos est Assyrius (S e r v io , A d Buc. 3, 89). Es u n a p la n ta d e la
q u e se e x tra ía u n b á ls a m o m u y a p re c ia d o .
Venancio Fortunato 83

3. T odo bien e s p a s a je r o

T o d o b ie n es p asajero y el p la c e r del m u n d o resu lta


[fugitivo,
a las tierras se m u e stra n y, al m o m e n to , se deslizan,
[huyendo.
G uand o pierde al am ante, el dolor, p o r co b rar fuerzas,
de e n tra d a lo vuelve p la c e n te ro , y lo o p rim e m ás
[d u ra m e n te luego.
5 ¡Ay, lág rim as de las cosas! ¡Ay suerte, de los h o m b res
[enem iga!,
¿p o r q u é to rn a s deleitoso lo que m ás ta rd e con d o lo r
nos a rreb atas?

4. P o stra d a en e l su elo

P o stra d a en el suelo, llo ra n d o yazgo, y n o sé lo q u e


[deseo;
triste, en m i a b ra z o o p rim o las rocas co n m i p echo.
A u sen te m i esposo, g u a rd a n d o m e hallo ta n d u ro
[aposento,
y m is m iem bros n o p u ed en estrechar a quien desean.
5 ' D im e dónde estás tú, a quien gim iendo espero; en qué
[ciu d ad buscarte;
p o r d ó n d e seg u irte, yo, m u je r en lu g a r alg u n o
[conocida.
A c u d ir yo m ism a d esearía p re su ro sa , si tra s los astros
el pie vacilan te seguir p u d ie ra d el cielo los cam inos.
A h o ra , sin ti, la n o c h e d u ra m e n te m e envuelve con sus
[negras alas
10 y el p ro p io día, resp lan d ecien te de sol, m e resulta
[tenebroso.
N i lirios, narcisos, violetas, rosas, n ard o s, am o m o,
n i flor alg u n a a m i espíritu deleita.
P a ra c o n te m p la rte , re p a ro e n c a d a n u b e,
y a trav és de las nieblas a m o r lleva m is ojos v a g a ­
ro s o s .
84 Siglo ni

15 E cce p rocellosos susp ecta in te rro g o ventos,


q u id m ih i de d o m in o n u n tie t a u ra m eo.
P ro q u e tuis p e d ib u s cu p io c a e m e n ta lav are,
e t tu a te m p la m ih i terg ere crin e libet.
Q u id q u id e rit to lerem , su n t o m n ia d u lcia d u ra:
20 d o n ec te v id eam , h a e c m ih i p o e n a placet.
T u ta m e n esto m e m o r, q u o n ia m tu a v o ta req u iro ;
est m ih i c u ra tui, sit tib i c u ra m ei.
Venancio Fortunato 85

15 V e d cóm o, alzando la m irada, a los vientos procelosos


[les p re g u n to
q u é es lo q u e el aire m e a n u n c ia de m i dueño.
P a ra tus pies ansio lav ar los suelos
y gustosa co n m is cabellos tus tem plos lim piaría.
T o le ra ré c u a lq u ie r cosa, p u es q u e to d a d u lz u ra es
[sufrim iento:
20 c o n ta l de lleg ar a verte, esta p e n a m e com place.
T e n m e p re se n te tú , pues cu m p lir tu deseo es lo q u e
[busco;
igual q u e p o r ti yo m e co n su m o , tú p o r m í m u e stra
[desvelo.
S A N COLUMBANO

Este monje irlandés (5 4 0 /4 3 -6 1 5 ) desarrolló una intensa actividad


creadora y fu e uno de los principales actores de la «reconquista» de
Occidente por los monjes celtas de Gran Bretaña. Pasó al continente con
algunos monjes el año 590. Fundó diferentes monasterios a los que impuso
una regla particularmente severa para revivificar la espiritualidad de los
países francos donde los scoti o irlandeses fundaron más de 5 0 monas­
terios. M ezcla asombrosa de audacia y de sensibilidad, el ardor de su J e
y su afición por la acción hicieron que no se limitara tan sólo a la vida
ascética, sino que estuvo mezclado, a veces muy de cerca, con la vida
pública de su tiempo, lo que le llevó a tomar posiciones a veces de mucho
riesgo, en las que resultó víctima.
Dada su múltiple actividad, nos preguntamos hoy si el nombre de
Columbano no encima, gracias a asimilaciones defectuosas, no un solo
personaje, sino dos. A l margen de sus obras específicamente religiosas,
debemos indicar, entre sus obras poéticas: C an to del destierro; Soli­
loquio espiritual; C a rm e n navale; Epistolas: «A Hunald, sobre el
desprecio del mundo», doble acróstico de los nombres del autor y del
destinatario; «A Stho, sobre la veje&>, en 77 hexámetros; «A Fedolis»,
en 1 5 9 adónkos y seis hexámetros, compuesta a los 72 años, contra el
oro y la riqueza; «A un amigo», en versos rítmicos. Se atribuye a
Columbano una colección de 2 0 5 máximas y sentencias relativas a la
vida de los monasterios, titulada P raecep ta vivendi, apotegmas morales
sacados de fuentes tanto cristianas como paganas. A diferencia de la
mayoría de los poetas medievales, Columbano se refiere raras veces a la
Biblia; por el contrario, cita mucho a Horacio, Ovidio, Estado, Juvenal,
Prudencio, Fortunato, Ausonio, al pseudo-Séneca, y los D icta Catonis.
No se ha probado definitivamente la paternidad de Columbano de toda
esta producción literaria.
88 Siglo V II

5. A cc ip e q u a eso *

A ccipe quaeso,
n u n c b ip ed ali
co n d ita versu
c a rm in u lo ru m
5 m u n e ra p a rv a
tu q u e fre q u e n te r
m u tu a n obis
o b se q u io ru m
d e b ita red d e.
10 N a m v elu t aestu
flantibus austris
a rid a g a u d e n t
im b rib u s arva,
sic tu a nostras
15 m issa fre q u e n te r
laetificab at
p a g in a m en tes.
N o n ego posco
n u n c p e ritu ra e
20 m u n e ra gazae,
n o n q u o d avarus
se m p e r eg en d o
c o n g re g a t a u ru m ,
q u o d sa p ie n tu m
25 lu m in a c a ecat
et v elu t ignis
fla m m a p e ru rit
im p ro b a co rd a.
S aep e n e fa n d a
30 c rim in a m ultis
suggerit au ri
d ira cupido,
e q u ib u s ista
n u n c tib i p a u c a

* M G H , Epist. 3, 186. Poem a monóstico en versos adónicos, formados


p or un dáctilo y u n troqueo: - u u J u.
San Columbano 89

5. R ecib e, p o r f a v o r , ah ora

R ecib e, p o r favor, a h o ra
de estos poem illas
el reg alo h u m ild e
c o n feccio n ad o
5 co n versos de dos pies,
y a tu vez, frec u e n tem e n te ,
m u é stra te ag rad ecid o
cu al se n os debe
p o r n u e stro obsequio.
10 P u es al ig u al q u e en v e ra n o
c u a n d o el au stro resopla
g o z a n los áridos cam p o s
co n las lluvias,
así las p ág in as tuyas
15 q u e env iab as a m e n u d o
a le g ra b a n
n u e stro espíritu.
N o te solicito a h o ra
el reg alo de u n tesoro
20 d estin ad o a p ere c e r,
n i el o ro q u e el avaro ,
codicioso de co n tin u o ,
se esfuerza en a m o n to n a r;
ese o ro q u e a los ojos
25 de los sabios d eja ciegos
y qu e, cru el lla m a de fuego,
a c a b a p o r a b ra sa r
los c o razo n es m alvados.
A crím en es nefandos, c o n frecu en cia,
30 d el o ro el ansia cru el
a m u ch o s h a in citad o .
D e aquéllos a h o ra
a esb o zarte voy ap en as
u n o s pocos
90 Siglo VII

35 te m p o re prisco
gesta re te x a m
E x titit ingens
cau sa m a lo ru m
a u re a pellis.
40 C o rru it a u ri
m u n e re p a rv o
c e n a d e o ru m ,
et trib u s illis
m a x im a lis est
45 o rta deab u s;
h in c p o p u la v it
T ro iu g e n a ru m
d itia re g n a
D o ric a pu b es.

1 El térm ino latino em pleado es retexam, que significa en realidad «des­


hacer la urdim bre de un tejido». El poeta quiere decir que va a exponer los
hechos presentando su entram ado.
San Columbano 91

35 realizad o s
en tiem p o s antiguos.
U n vellocino de o ro
fo n d a m e n ta l cau sa fue
de desgracias.
40 U n b a n q u e te de los dioses
fuese al tra ste p o r m otivo
d e u n p e q u e ñ o reg alo de oro ,
y p a r a aquellas tres diosas
fue el o rig en
45 de u n a in g en te co ntroversia.
D e a h í q u e la d o ria ju v e n tu d
devastase
los ricos reinos
de los troyanos.
E U G E N I O I I I D E TOLEDO

Sabemos muy poco de este obispo de Toledo. Desconocemos la fecha


de su nacimiento, y la de su muerte se coloca en el año 657. Nació en
Toledo de padres cristianos. Deseoso de perfección, muy joven huyó
secretamente de Toledo y fu e a taragoza, donde se retiró en un monasterio
para darse de lleno al estudio y a la práctica de las virtudes. San Braulio,
arzobispo de taragoza, lo nombró su archidiácono y sobre él descargó
todo el cuidado de su sede cesaraugustana. Su fa m a llegó a todos los
rincones de España, y al morir el arzobispo de Toledo, Eugenio II, el
rey Chindasvinto escribió una carta al arzobispo Braulio: era deseo
unánime de los toledanos que fuera elegido para ser su arzobispo el
archidiácono Eugenio, por lo que le rogaba encarecidamente que se dignase
enviárselo. Pese a su avanzada edad y al auxilio que recibía de Eugenio,
Braulio envió a la corte de Chindasvinto a su archidiácono para quefuera
consagrado arzobispo de Toledo, cargo que desempeñó con celo apostólico.
Nos queda muy poco de su producción poética, que parece haber sido
muy estimada. Comprende sobre todo piezas ligeras y de circunstancia:
poemitas sobre las pulgas, el verano, los vientos, su enfermedad, las diez
plagas de Egipto, el ruiseñor, la invención del alfabeto, algunos acrósticos
y enigmas perdidos. Su obra más importante fu e un tratado D e T rinitate
que, según san Ildefonso, mereció ser leído entre las obras de los padres
del Africa y del Oriente. Por encargo del rey Chindasvinto, emprendió la
corrección del H ex ám ero n de Draconcio. Se ha dicho de él: «Es un
hombre ardiente y amable, dotado de sentimientos poéticos, pero que está
y a demasiado alijado de los modelos clásicos antiguos para poder imitarlos
en la belleza de la forma, aunque en esto posee todavía un inestimable
caudal». Sus obras están publicadas en P L 87; Lorenzana, P atru m
T o letan o ru m O p e ra (Madrid 1782). A pesar de las obras del
cardenal Lorenzana, no sabemos exactamente cuál fu e su papel en la
reforma del canto litúrgico de la Iglesia española y todo lo relacionado
con este aspecto, por el que tanto se interesó.
94 Siglo V II

6. Vox, p h ilo m e la , tua*

V o x , p h ilo m ela, tu a can tu s edicere cogit,


in d e tu i la u d e m ru stica lin g u a canit.
V o x , p h ilo m ela, tu a c ith aras in c a rm in e vin cit
et su peras m iris m u sica flab ra m odis.
5 V o x , p h ilo m ela, tu a c u ra ru m sem in a pellit,
re c re a t e t b lan d is an x ia c o rd a sonis.
F lo re a r u r a colis, h e rb o so caespite gaudes,
fro n d ib u s arb o reis p ig n e ra p a rv a foves.
C a n tib u s ecce tuis re c re p a n t a rb u sta canoris,
10 co n so n a t ipsa suis fro n d e a silva com is.
Iu d ice m e cygnus et g a rru la c e d a t h iru n d o ,
c e d a t e t inlu stri p sittacus o re tibi.
N u lla tu o s u m q u a m can tu s im ita b itu r ales,
m u rm u re n a m q u e tu o d u lcia m e lla fluunt.
15 D ic ergo trem u lo s lin g u a v ib ra n te susurros
et suavi liq u id u m g u ttu re p a n g e m elos.
P o rrig e dulcisonas a tten tis au rib u s escas;
nolo ta c e re velis, nolo tacere velis.
G lo ria su m m a tibi, laus et b en e d ic tio , C h riste,
20 q u i p ra e sta s fam ulis h a e c b o n a g ra ta tuis.

* M G H , Auct. ant. 14, 254. PLAC 3, p.126. Dísticos elegiacos, con


algunas rimas finales. Notem os la triple anáfora en los versos 1, 3, 5: Vox
philomela.
Eugenio I I I de Toledo 95

6. Tu v o z, r u ise ñ o r

T u voz, ru ise ñ o r ', in c ita a e n to n a r canciones;


p o r ello m i le n g u a rú stica de ti c a n ta alabanzas.
T u voz, ru iseñ o r, en el c a n to a las cítaras su p era
y co n tus a d m irab les m elodías aven tajas a las au ras
[m usicales.
5 T u voz, ruiseñor, expulsa lejos la sim iente de las cuitas
y co n sus b lan d o s sones a te m p e ra el co ra z ó n angus-
[tiado.
Los cam p o s en flor h ab itas, del h e rb o so césp ed gozas,
y en la fro n d a de los árboles a tus reto ñ o s incubas.
A tus c a n o ro s trin o s re sp o n d e n los arbustos
10 y el m ism o b o sq u e frondoso tu can to co n sus ram as
[aco m p añ a.
C e d a n su p u esto , b ajo arb itraje m ío , el cisne y la
[p a rle ra g o lo n d rin a,
y céd alo ta m b ié n a ti el lo ro d e exim ia boca.
J a m á s ave n in g u n a im ita rá tus cantos,
p u es dulce m iel de tu gorjeo fluye.
15 E n to n a , p ues, co n tu v ib ra n te le n g u a tus trém ulos
[susurros
y c o n tu g a rg a n ta suave m o d u la el fluido canto.
/ O frece g ra to susten to a los oídos solícitos.
N o q u iero q u e te calles, n o q u iero q u e te calles.
T o d a g loria, a la b a n z a y b e n d ic ió n a ti, o h C risto,
20 q u e a tus siervos p ro p o rc io n a s estos agrad ab les bie-
[nes.

1 Sobre el tem a del ruiseñor en la E dad M edia, cf. F. J . E. R aby,


«Philomela praevia tem poris amoeni», en Mélanges de Ghellink (Gembloux 1951 ),
vol.II, p.435ss.
SAN ALDHELMO

Aldhelmo (c. 6 5 0 /7 1 0 ), de origen noble, hizo sus estudios en la


escuela de Canterbury, donde aprendió, además del latín, el griego y el
hebreo. M u y joven entró en el monasterio de Malmesbury, donde fu e abad,
y más tarde fu e nombrado obispo de Sherborne. Nos ha dejado vanas
obras en prosa y en verso. De entre estas últimas recordemos: D e
laudibus virginum , en 2 9 0 0 hexámetros; D e Basilica; D e aris
virginis et X II Apostolis; D e die iudicii versus in h onorem
A postolorum ; Enigm as, en los que imita a Sinfosio, el maestro clásico
del género. Emplea en sus obrasformas muy diferentes de versos. Bastantes
de sus poesías rítmicas son objeto de dudas en cuanto a su autoría, y
algunos se inclinan en favor de su discípulo Ethelvaldo.
Su poesía es un tanto oscura, ruda, alambicada, fruto de un espíritu
bastante mediocre, al menos en el plano literario; hace gran empleo de la
aliteración y de la rima. A l margen de esto, se admite unánimemente el
papel principal de Aldhelmo en su país y en su época.
98 Siglo VII

7. Q u an do p r o fe c tu s f u e r a m *

Q u a n d o p ro fectu s fu e ra m
u sq u e d ira m D o m n o n ia m
p e r c a re n te m G o rn u b ia m
florulentis cespitibus
5 et foecundis gram in ib u s,
e le m e n ta in o rm ia
a tq u e fa c ta in fo rm ia
q u a ssa n tu r sub a e th e re a
convexi caeli c a m e ra ,
10 d u m tre m e t m u n d i m a c h in a
sub v e n to ru m m o n a rc h ia .
E cce, n o c tu rn o te m p o re ,
o rto b ru m a li tu rb in e ,
q u a tie n s te rra m tem p estas
15 tu r b a b a t a tq u e vastitas,
c u m fracto v e n ti federe
b a c h a re n tu r in aeth e re
e t ru p to retin a c u lo
d esev iren t in saeculo.

* M G H , A m t. ant. 15, 524. Versos octosílabos, rimados de dos en dos,


8 pp. Notem os los tres prim eros versos rimados entre sí. El verso 14 ofrece
la palabra tempestas como si fuera proparoxítona: témpestas.
San Aldhelmo 99

7. Un d ía q u e h a b ía p a r tid o

U n d ía q u e h a b ía p a rtid o
cam in o de la in h ó sp ita D ev o n ,
a través de la C o rn u alles in d ig en te
— se h a lla b a n e n flor los pastos
5 y g ran ad o s los sem b rad o s— ,
form id ab les elem entos
e in cid en tes h o rrib les
e n tre c h o c a ro n b a jo la b ó v ed a
e té re a d el convexo cielo,
10 m ie n tra s la m á q u in a del m u n d o se estrem ece
som etid a al im p e rio de los vientos.
E n el curso de la n o ch e,
d esa ta d o u n te m p o ra l p ro p io de inv iern o ,
la te m p e sta d y la d evastación,
15 las tierras a z o ta n d o , p e rtu rb a b a n .
Los vientos e n tre ta n to , q u e b ra n d o la co n co rd ia,
furiosos en el é te r se m o stra b a n ,
y, ro m p ie n d o sus am a rra s,
d e sa ta b a n sus iras en la tierra.
SIGLO VIII
PAULO DIACONO

Paulo Wamefrido, llamado más tarde Paulo Diácono, nace en Forum


Iulii, hoy Friuli (7 2 0 /2 5 -7 9 7 /8 0 1 ). Recibió una cultura latina y
griega en Pavía, en la corte de los reyes lombardos Anchis y Didier.
Parece que luego siguió en Benevento a su antigua alumna la princesa
Adelperga, casada con el duque Arichis. A petición de la princesa, escribió
antes del 774 un apéndice a la H istoria R o m a n a de Eutropio,
tomando las noticias de una docena de autores: desde Jerónimo y Orosio
hasta Isidoro y Beda, reunidas sin excesiva preocupación y un tanto de
prisa. Hecho monje en Civate, cerca de M onza, a orillas del lago de
Como, cuya belleza se complace en describir, como lo había hecho
Casiodoro, compone la Expositio in regulam sancti Benedicti, que
tiene una nota personal. M ás tarde, hacia el 779, entra en Montecasino.
Hacia el 782, Paulo se dirige a Carlomagno suplicándole interceda por
su hermano, comprometido en una sedición nacional. E l emperador lo
llama a Aquisgrán, donde, seducido por la cultura de la corte, permanece
seis años. Paulo participa con Alcuino, Teodulfo, Paulino deA quileyay
Pedro de Pisa en la renovación de los estudios.
No satisfecho con la vida de la corte, pide el permiso para volver a
su rrtonasterio, donde se consagra a la redacción de su H istoria de los
L om bardos, de una V ida de san G regorio, y de su Gesta de
episcopis M ettensibus, en prosa y en verso, en honor de san Amoldo,
abuelo de Pepino de Heristal. Escribe también un importante compendio
de Festo, que es casi todo lo que nos queda hoy de este importante
lexicógrafo de Virgilio, dedicado a Carlomagno «para aumentar algo sus
bibliotecas». En el campo de la didáctica, Paulo Diácono es autor de un
C om pendium de festis, en 2 3 estrofas abecedarias; D e verborum
significatione; D e speciebus praeteriti perfecti; de un C om enta­
rio de D o n ato y de un H om iliario. Las poesías de Paulo Diácono
son, en general, obras de circunstancias, alabanzas de los príncipes
lombardos, epitafios, cartas, versos íntimos a los miembros de su familia,
poemas llenos de una noble serenidad religiosa, descripciones de la belleza
de la naturaleza, fábulas, etc. Encontramos en estas obras una cierta
originalidad para la época, una muestra de la cultura clásica muy amplia
bajo la forma de reminiscencias o de imitaciones, junto a un manierismo
y un gusto de refinamiento artificial, y también una sensibilidad bastante
viva y una notable inspiración en las obras de carácter personal.
104 Siglo V III

8. Verba tu i f a m u li*

V e rb a tu i fam uli, re x sum m e, a d te n d e serenus,


respice et a d fletum c u m p ie ta te m eu m .
S u m m iser, u t m e re o r, q u a n tu m vix ullus in o rb e est;
sem p er in est luctus tristis e t h o ra m ihi.
5 S eptim u s a n n u s adest, ex q u o n o v a cau sa dolores
m ultiplices g e n e ra t et m e a c o rd a quatit.
C ap tiv u s vestris ex tu n c g e rm a n u s in oris
est m eu s afflictus p e c to re , n u d u s, egens.
Illius in p a tria c o n iu n x m ise ra n d a p e r om n es
10 m e n d ic a t p lateas o re tre m e n te cibos;
q u a ttu o r h a c tu rp i n ato s su ste n ta t ab arte,
qu o s vix p a n n u n c iis p ra e v a le t illa tegi.
E st m ihi, q u a e p rim is C h risto sa c ra ta sub an nis
ex cu b at, egregia sim plicitate soror.
15 H a e c sub sorte p a r i lu c tu m sine fine re te n ta n s
p riv a ta est oculis ia m p ro p e flendo suis.
Q u a n tu la c u m q u e fuit, d ire p ta est n o stra suppellex,
n e c est h e u m iseris qui fe ra t ullus opem .
C o n iu n x est fratris reb u s exclusa p atern is,
20 ia m q u e sum us servis rusticitate pares.
N ob ilitas p e riit, m iseris accessit egestas;
d eb u im u s, fateo r, asp erio ra p ati.
S ed m iserere, p o te n s re c to r, m iserere p re c a m u r
et ta n d e m fin em his p ie p o n e m alis.
25 C a p tiv u m p a tria e re d d e e t civilibus arvis,

* M G H , Poetae Latini Aevi Carolini (PLAC) 1, 10, p.47. Dísticos elegiacos.


Paulo Diácono 105

8 . S eren o escu ch a3 re y s u p r e m o

S eren o escucha, rey suprem o, las súplicas de tu siervo,


y, piad o so , a m i llan to dirige tu atención.
M ísero soy, co m o m erezco , cual e n el m u n d o no es
[otro n in g u n o .
L a p e sa d u m b re m e e m b a rg a de co n tin u o y triste m e
[resulta c a d a h o ra .
5 Y a h a n p a sa d o siete años desde q u e u n n u ev o m otivo
in co n tab les dolores m e suscita y el co ra z ó n m e
[a to rm e n ta.
C autiv o desde en to n ces se h a lla m i h e rm a n o en vues­
t r a s tierras,
afligido en su co razó n , d esn u d o e in digente.
E n su p a tria , su esposa m a lh a d a d a m e n d ig a n d o va
10 con labios tem b lo ro so s alim en to p o r to d as las p la ­
z u e la s.
C o n ta n in d ig n a fo rm a su sten ta a c u a tro hijos
a los q u e a d u ras p en as cap az es de vestirlos co n
[harapos.
T e n g o u n a h e rm a n a q u e desde sus tiern o s años
fue co n sa g ra d a a C risto y d estaca p o r su inocencia.
15 Ella, b a jo d esg racia igual, sufriendo sin cesar ta m a ñ o
[sino,
a fu erza de llo rar, p riv a d a casi se h alla de la vista.
A pesar de ser hum ilde, n u estra h acien d a fue expoliada,
y n a d ie existe ya, ¡ay!, q u e a los desdichados preste
[ayuda.
D e la h e re n c ia p a te rn a la esposa de m i h e rm a n o se h a
[visto se p a rad a,
20 y en la m iseria n u e stra eq u ip arab les a los esclavos
[somos.
Se nos p riv ó de la nob leza; la in d ig en cia alcan zó a los
[desdichados.
M ereced o res som os, lo confieso, de sufrir m ales p eo -
fres;
m as, poderoso señor, apiádate, apiádate, te lo pedim os,
y c o n clem en cia p o n p u n to final a estas desdichas.
25 A su p a tria y a tie rra de sus ancestros devuelve al
[prisionero,
106 Siglo V III

cu m m odicis reb u s cu lm in a re d d e sim ul,


m en s n o stra u t C h risto lau d es in saecla fre q u en tet,
re d d e re q u i solus p ra e m ia d ig n a potest.

9. Ver tib i s e m p e r in e s t *

V e r tib i se m p e r inest, v irid i d u m cespite polles;


frig o ra d u m superas, v e r tib i sem p er inest.
C in ctu s oliviferis u tro q u e es m a rg in e silvis;
n u m q u a m fro n d e cares cinctus oliviferis.
5 P u n ic a m a la ru b e n t laetos h in c in d e p e r hortos;
m ix ta sim ul lauris P u n ic a m a la ru b e n t.
M irte a v irg a suis re d o le t de m o re co rim bis,
a p ta est e t foliis m irte a virga suis.
V in cit o d o re suo d e la tu m P ersid e m a lu m ',
10 citreo n h a s om n es vin cit o d o re suo.
C e d a t e t ipsi tibi m e iudice furvus A vern us
E p y riq u e lacu s c e d a t et ipse tibi.
C e d a t et ipse tib i v itre a q u i F u cin u s u n d a est,
L u crin u sq u e p o ten s c e d a t et ipse tibi.

* M G H , PLAC. Dísticos elegiacos.


1 Perdum o malum persicum, el melocotón.
Paulo Diácono 107

y co n sus h u m ild es p erten en cias re tó rn a le al m ism o


[tiem po sus albergues,
p a r a q u e u n a y o tra vez, en este m u n d o , n u estro
[co razó n alab e a C risto,
el único que p u ed e conceder u n a digna recom pensa.

9. P eren n e v iv e en ti la p r im a v e r a

P e ren n e vive en ti la p rim av era, pues q u e ab u n d as en


[césped v e rd ea n te;
pu es q u e su peras los fríos, p e re n n e vive en ti la
[p rim avera.
C e ñ id o p o r olivares estás e n am b as orillas;
n u n c a careces de fro n d a , ceñ id o p o r olivares.
5 B erm ejean los g ran ad o s, a c á y allá, p o r los am enos
[huertos;
m ezclad o s c o n los laureles, b e rm e je a n los granados.
L as v aras de m irto , co n sus ram illetes, h u e le n de
[continuo;
c o n sus hojas se visten h erm o sas las v aras de m irto.
S obresale co n su o lo r la fru ta d ^ -P ersia p ro c e d en te;
10 m as sobre to d a s las fru tas elfcffidiïo sobresale con su
[olor.
C e d a su p u esto an te ti, en m i o p in ió n , el n eg ro lago
[de A verno;
y q u e el lago d el E p iro ce d a su p u esto a n te ti.
C e d a su p u esto a n te ti el Ficino, cuya a g u a es de
[cristal;
y el p o d ero so L u c rin o ce d a su p u esto a n te ti.
A L C U I N O FLACO O D E YORK

Alcuino ( 7 3 0 /3 5 -8 0 4 /8 0 6 ) — Alcuinus (Alcwin) Flaccus A lbi­


nus— nació probablemente en York y recibió una formación bastante
clásica. Se le puede considerar como el personaje más importante del grupo
literario que actúa en tomo a Carlomagno, cuya obra literaria está
marcada por el diácono Alcuino. H a sido considerado como «el primer
ministro de instrucción pública», cuya actividad organizadora supera el
dominio de la escuela, que dirigió en York, donde le conoció Carlomagno,
que, el año 782, le llamó a Aquisgrán para hacerse cargo de la Escuela
Palatina. Nombrado abad de Ferneres y luego de San Lope de Troyes,
Alcuino se consagró a esta nueva misión, rodeado de un brillante equipo,
dondefiguraban Paulo Diácono, Agobardo, Clemente de Irlanda, Teodulfo
de Orleáns, Paulino de Aquileya, Dungal y Pedro de Pisa. Su amplia
cultura literaria le permite desempeñar en el «Renacimiento carolingio» un
papel decisivo como maestro, como educador, como organizador y como
administrador, aunque sus cualidades de pedagogo superan con mucho su
talento poético. E n 7 9 6 es nombrado abad del monasterio de San M artin,
de Tours, donde murió en olor de santidad. Beda ha sido el único que
le ha dado título de santo.
Además de una importante correspondencia, es probable su participa­
ción en la elaboración de los Libri G arolini, de los tratados didácticos
y de vulgarización sobre la gramática, la retórica — que a menudo no
paian de ser simples compilaciones— , sobre la dialéctica, la música, la
ortografía, la liturgia, etc. Su D e T rinitate no es más que un centón
de los Padres. Tenemos que señalar, en la obra abundante de Alcuino,
sus poemas en hexámetros, como la V ida de san W ilibrordo o el D e
patribus, regibus et sanctis Euboricensis ecclesiae, obras monóto­
nas y trabajosas. No hay que olvidar sus C arm in a y sus versos de
circunstancia, epigramas, epitafios, inscripciones, enigmas, fábulas, cartas.
Se le atribuyen también una elegía en 120 dísticos, el Sobre el em pleo
de los salmos; D e clade Lindisfarnensis m onasterii; D ebate
entre el invierno y la prim avera, de atribución contestada; Diálogo
de la R etórica y las V irtudes; un poema D e anim ae ratione; D e
T rinitate et D e C hristo D eo et H om ine; D e virtutibus et vitiis;
D isputatio Pippini cum Albino, etc.
Alcuino poseía sin duda una buena cultura clásica, como se ve en
sus definiciones de las virtudes teologales, donde sigue de cerca el De
officiis, de Cicerón. A pesar del abuso de una fría retórica, de la
debilidad de su inspiración y de muchos defectos de forma, sobre todo
como organizador y pedagogo demuestra una excelente elevación de pensa­
miento y una f e ardiente.
110 siglo m i

10. Q uae te d e x tra m ih i r a p u it *

Q u a e te d e x tra m ih i ra p u it, luscinia, ruscis,


illa m e a e fu e ra t in v id a laetitiae.
T u m e a dulcisonis im plesti p e c to ra m usis,
atq u e a n im u m m o e stu m c a rm in e m ellifluo.
5 Q u a p r o p te r v e n ia n t v o lu c ru m sim ul u n d iq u e coetus,
ca rm in e te m e c u m p la n g e re P ierio ‘.
S p re ta colo re ta m e n fu eras n o n sp re ta can en d o ;
la ta sub an g u sto g u ttu re v ox sonuit,
d ulce m elos ite ra n s v ario m o d u la m in e M u sae,
10 a tq u e c re a to re m se m p e r in o re can en s.
N o ctib u s in furvis n u s q u a m cessavit ab odis
vox v e n e ra n d a sacris, o decus a tq u e d eco r.
Q u id m iru m c h e ru b im , se ra p h im si voce to n a n te m
p e rp e tu a la u d e n t, d u m tu a sic p o tu it?
15 F elix o n im iu m , D o m in u m n o c te m q u e d ie m q u e
q u i stu d io tali sem p er in o re canit.
N o n cibus a tq u e p o tu s fu e ra t tib i d u lcio r odis,
alterius v o lu c ru m n ec sociale iu g u m .
FIoc n a tu ra ded it, n a tu ra e e t c o n d ito r alm us,
20 q u e m tu la u d a sti vocibus assiduis,
u t nos in stru e re s v in o so m n o q u e sepultos
so m n ig e ra m m en tis ru m p e re segnitiem .
Q u o d tu fecisti, ratio n is e t inscia sensus,
in d ice n a tu ra n o b ilio re satis,
25 sensibus h o c o m n es m a g n a e t ra tio n e vigentes
gessissent aliq u o d te m p u s in o re suo.

* M G H , PLAC 1, 61, p.274. Ofrecemos aquí u n fragm ento del llanto


elegiaco por un ruiseñor. Dísticos elegiacos.
1 Con un canto propio de las Piérides, es decir, de las Musas.
Alcuino Flaco o de York 111

10. La m a n o 5 ru ise ñ o r·, q u e d e l z a r z a l

L a m a n o , ru iseñ o r, q u e d el zarzal te m e h a ro b a d o
de m i felicidad envidiosa se m o strab a.
E l c o ra z ó n co n tus trin o s arm o n io so s tú m e h en ch ías
y m i espíritu afligido co n tu c a n to m eloso m e c o l­
im abas.
5 A cu d a n , p o r ello, de d o q u ie r b a n d a d a s de aves
a llo rarte con m ig o co n u n can to pierio.
P o d ía d esp reciarse tu color, m as n o tu canto:
de tu g a rg a n ta estrech a u n a p o te n te voz se d e sp re n ­
d ía ,
co n trin o s v a ria d o s e n to n a n d o la d ulce m elo d ía de la
[M usa
10 y a la b a n d o de co n tin u o al C re a d o r co n su canto.
N i en la o b sc u rid a d n o c tu rn a cesó ja m á s tu voz pia-
[dosa
de e n to n a r h im n o s sagrados, ¡oh d o n aire y galanura!
¿C óm o ad m iram o s de que p erp etu am en te Q ueru bines y
[Serafines
al O m n ip o ten te alaben, cuando tu voz p u d o hacerlo
[de tal form a?
15 ¡Feliz, ay, en ex trem o aq u e l que n o ch e y d ía
al S e ñ o r c o n ta l celo de co n tin u o en salza c o n su
[canto!
C o m id a n i b e b id a h a b ía n sido p a r a ti m ás dulces que
[tus h im nos,
n i el lazo co nyugal co n o tra ave.
E sto te dio N a tu ra le z a y el gen ero so C re a d o r d e esa
[N atu ra,
20 al q u e tú co n tu voz in can sab le loaste siem pre,
p a ra en señ arn o s a nosotros, sum idos en el vino y en
[el sueño,
a ro m p e r la in d o len cia a le ta rg a n te del espíritu.
L o q u e tú , c a re n te de ra z ó n y de in telecto , hiciste
con u n a m u e stra b a sta n te m ás n o to ria que la n a tu ­
r a le z a
25 es algo q u e todos los d o tad o s de talen to y g ra n in te li­
g e n c ia
h a b ría n m a n te n id o en sus labios alg ú n tiem po.
112 Siglo V III

M a x im a la u d a n ti m erces in saecla m a n e b it
a e te rn u m reg em p erp es in arce poli.

11. P la n g a m u s cm cnlum *

« P lan g am u s cu c u lu m , D a fn in dulcissim e, n o stru m ,


q u e m subito ra p u it saeva n o v e rc a 1 suis.
P lan g am u s p a rite r q uerulosis v ocibus illum ;
in cip e tu senior, qu aeso , M e n a lc a 2 prio r» .
5 « H eu , cuculus 3, nobis fueras c a n ta re suetus,
q u a e te n u n c ra p u it h o ra n e fa n d a tuis?
H e u , cuculus, cuculus, q u a te reg io n e reliqui,
infelix nobis illa dies fuerat...
N o n p e re a t cuculus, v en iet sub te m p o re veris,
10 et nobis ven ien s c a rm in a la e ta ciet...
H e u m ih i, si c u c u lu m B acch u s d im ersit in undis,
q u i ra p ie t iuvenes vórtice pestifero.
S i vivat, re d e a t, n id o sq u e re c u rra t a d alm os,
nec corvus c u cu lu m dissecet u n g u e fero».

* M G H , PLAC 1, p.269. Se trata de un poem a dirigido a un discipulo


de Alcuino, a quien éste denom ina Dafnis, nom bre de uno de los pastores
virgilianos. En el poem a se refiere a otro discípulo, llam ado D odo, que se
esconde bajo el apelativo de «cuclillo». Dísticos elegiacos.
1 La m adrastra es el m undo laico, con todos sus peligros, pasiones y
atractivos.
2 M enalcas es el propio Alcuino. N om bre tom ado tam bién de la obra
virgiliana, al igual que el de Dafnis. Buc. 2, 15-16; 5,4; 7,1.
3 El cuco incuba huevos ajenos. D e ahí que su nom bre se aplique
m aliciosamente tam bién a los adúlteros.
Alcitino Flaco o de York 113

S ubsistirá p o r los siglos la su m a re c o m p e n sa


a q u ie n p e rp e tu a m e n te a la b a al R e y e te rn o en lo
[alto de los cielos.

11. L lo re m o s, d u lc ísim o D afn is

«L lorem os, dulcísim o D afnis, p o r n u e stro cuclillo,


q u e la cru el m a d ra s tra de im p ro v iso se h a llevado
[con los suyos.
L lorém osle a la p a r co n voces q u eju m b ro sas.
C o m ien za tú, M enalcas, el prim ero, p o r ser m ayor».
5 «¡Ay, cuclillo! A c o stu m b ra d o estabas a c a n ta m o s.
¿Q u é n efando m o m en to te nos h a a h o ra arrebatado?
¡CucGllo, ay, cuclillo! ¿Por q u é p araje te h e extraviado?
D e sd ic h a d o resu ltó n o s ese día...
N o p erecerá el cuclillo. T o m a rá al llegar la prim avera,
10 y, u n a vez reg resad o , n os e n to n a rá alegres cantos.
M as, ¡ay, si a m i cuclillo h u n d id o lo h u b ie ra en tre sus
[ondas B aco,
q u e a rra s tra rá a los jó v en es a su p estífera vorágine!
R e to rn e , si es q u e vive, y v uelva de n u ev o a sus
[am ables nidos
y q u e el cuervo n o lacere co n sus g a rra s fieras al
[cuclillo».
P AULI NO D E A QU I LEYA

Paulino de Aquileya (7 3 0 /4 0 -8 0 2 ) nació probablemente en F orum


Iulii, Friuli. Llamado a la corte de Carlomagno en 777, participó con
inteligencia y dedicación al «Renacimiento carolingio», y fue, con Alcuino,
Paulo Diácono y Teodulfo, uno de los exponentes del círculo de sabios y
letrados de que supo rodearse el emperador. Abandonó el palacio diez años
más tarde para ocuparse del patriarcado de Aquileya. Tomó parte en los
concilios de Ratisbona y de Francfort. Además del tratado Libellus
sacrosyllabus y el L iber exhortationis, dedicado a Eurico, duque de
Friuli, ambos en prosa, Paulino es autor de muchas poesías, unas en
forma clasicizante según las reglas académicas de la poesía métrica, y
otras de carácter popular, fundadas sobre el acento, de una extraordinaria
frescura. E s autor también de una R egula fidei, en 151 hexámetros;
una célebre L am entación sobre la muerte del duque de Friuli, Eurico,
en 14 estrofas de cinco trímetros yámbicos; una R esurrectio Lazari,
de la que no nos quedan más que 2 8 estrofas de cuatro versos; un poema
abecedario en 2 3 estrofas sobre la destrucción de Aquileya por Atila
(atribuido a veces a Paulo Diácono); un Himno de la Natividad de Jesús
en 42 estrofas; una Confessio peccatorum en 2 3 estrofas, de atribu­
ción dudosa, que algunos manuscritos atribuyen a Hilario de Poitiers.
Paulino de Aquileya se muestra como uno de los primeros maestros del
verso rítmico y acentual. Se siente también demasiado atraído por las
flores dictionum , de lo que abusa con gusto.
116 Siglo V III

12* M e c u m T im a v i sa x a *

M e c u m T im a v i 1 saxa, n o v em flum ina,


flete p e r n o v e m fontes re d u n d a n tia ,
q u a e salsa g lu ttit u n d a P o n ti Ionici:
H istris 2 S ausque, T issa, C u lp a 3, M a ru a 4,
5 N a tis s a 5, C o re a , gurgites Isoncii.
H e ric u m , m ih i dulce n o m e n , p lan g ite,
S y rm iu m 6, P o lla 7, tellus A q u üegiae 8,
Iulii F o ru m 9, C o rm o n is ru ralia,
ru p e s O so p i, iu g a C e te n e n siu m ,
10 A btensis 10 h u m u s p lo re t et A lb en g an u s n .
N e c tu cessare, de cuius confinio
est o riu n d u s, u rb s dives A rg e n te a '2,
lu g ere m u lto g rav iq u e c u m g em itu;
civem fa m o su m p erd id isti, n o b ili
15 g e rm in e n a tu m c la ro q u e de sanguine.
B a rb a ra lin g u a S tratisb u rg u s diceris;
olim q u o d n o m e n am isisti celebre,
h o c ego tib i re d d id i m elliso n u m ,
am ici dulcis o b a m o re m , q u i fu it
20 lacte n u tritu s iu x ta flu m en Q u irn e a .
E cclesiaru m larg u s in donariis,

* M G H , PLAC 1, 2, p. 131. Se trata de u n planto dedicado a la m uerte


del duque Eurico. Com puesto en 799, cuando el duque m urió com batiendo
contra los avaros. Versos dodecasílabos (5 + 7) sin rim a uniforme, con final
proparoxítono, que no siempre es un dáctilo, sino en cuanto al ritmo.
1 T im a v o , río d e V e n e c ia . P linio , N H 2, 229. C o m p á r e se el pasaje de
P a u lin o d e A q u iley a c o n V irgilio , Aen. 1, 243-245.
2 Histris era el nom bre que se daba al D anubio en su curso inferior.
P l in io , N H 4, 79. Istria era la costa este del Adriático.
3 Culpa o Colapis, río de Panonia. P l in io , N H 3,148.
4 Marua, río de G erm ania. P l in io , N H 4,18.
5 Natissa, río de Venecia. P l in io , N H 4,126.
6 Syrmium, ciudad de Panonia. P l in io , N H 3,148.
7 Polla, ciudad de Istria. P l in io , N H 3,129.
8 Aquilegia, ciudad de Istria. P l in io , N H 3,127.
9 Cividale de Friuli, ciudad italiana cercana a Udine, en la provincia de
Friuli-Venezia Iulia. N o confundir con el Forum Iulii, hoy Fréjus, de la
Narbonense.
10 El río Adige.
11 Albenga, ciudad en el golfo de Genova.
12 Estrasburgo.
Paulino de Aquileja 117

12. L lo ra d co n m ig o , ro q u e d o s d e l T im a v o

L lo ra d co n m ig o , ro q u e d o s del T im a v o , n u ev e ríos
que b ro ta n p o r n u ev e m a n a n tia le s
y a los q u e engulle la ola salad a d el m a r Jo n io :
D a n u b io , Savo, T heiss, C u lp a , M a ru a ,
5 N atiso, G u rc k y torbellinos del Isonzo.
L lo ra d a E u rico , dulce n o m b re p a r a m í,
vosotras, S irm io n e, Pola, tie rra de A qu ilea,
C ividale, ca m p iñ a s de C o rm o n s,
riscales de O so p p o , m o n ta ñ a s cetenenses;
10 que llore la tie rra del A dige y de A lbenga.
Y tú , ric a c iu d a d de A rg e n to ra to ,
de cuyos aled añ o s o riu n d o era, n o ceses d e llo rarlo
co n g em idos a b u n d a n te s y p ro fu n d o s:
p e rd id o h as u n hijo ilustre,
15 n a cid o de ra ig a m b re n o b le y de p re c la ra sangre.
E stra sb u rg o te lla m a n en e x tra n je ra lengua:
ese n o m b re , célebre a n ta ñ o , h o y p e rd id o ,
u n n o m b re m elodioso q u e yo te restituyo
co m o p r e n d a de a m o r del dulce am igo,
20 a orillas del Q u irn c a a m a m a n ta d o .
- G en e ro so en d o n a r a las iglesias;
118 Siglo V IH

p a u p e ru m p a te r, m iseris subsidium ,
hic v id u a ru m su m m a consolatio
erat: q u a m m itis, caru s sacerdotibus,
25 p o ten s in arm is, subtilis ingenio.
B a rb a ra s gentes d o m u it saevissim as,
cingit quas D ra u v a 13, reclu d it D an u b iu s;
celan t quas iu n co P aludes M aeo tid es 14,
P o n t i 15 c o a rta t q u as u n d a salsiflui,
30 D a lm a tia ru m q u ib u s o b stat term in u s.
T u rre s S trato n is 16, lim itis p rin cip iu m ,
Scythiae m etas, T h ra c ia e q u i c a rd in e m ,
a se se q u e stra t u tra q u e confinia;
h a e c A u stro 17 red d it, h a e c re fu n d it B o rea 1B,
35 te n d it a d P ortas, q u a e d ic u n tu r C asp iae 19.
L ib u rn u m litus 20, q u o re d u n d a n t m a ria ,
m o n s inim ice, L a u r e n tu s 21 q u i diceris,

13 Rio de P a n o n ia . P linio , N H 3,147.


14 El m ar de Azof. P u n i o , N H 10,24; 4,76 y 84.
15 EI Ponto Euxino o m ar Negro.
16 Parece evidente que Paulino (o su copista) confunde dos localidades.
Las torres de E stratón (Stratonis turris) es en realidad el antiguo nom bre de
Cesarea, ciudad de Palestina y, por tanto, m uy lejos de los lugares a los
se está aludiendo en el pasaje que nos ocupa (cf. P lin io , N H 5,69). D e
m ás bien tratarse de Stratoclea (o Stratoclia), ciudad del Bosforo Cimerio (mar
de Azof), de la que nos habla P linio , N H 6,18.
17 Se trata de las tierras tracias.
18 En este caso aludiría a las tierras escitas.
19 Las Caspiae Portae (Plinio, N H 6,45), tam bién denom inadas Caspiae
Pylae (M ela 1,81), Caspiarum claustra (T ác ito , Hist., 1,6) o Caspia Claustra
(Lucano, 8,222), eran el desfiladero del m onte T auro. Téngase en cuenta
que los M ontes Caspios servían de frontera entre la A rm enia y la M edia.
(En cualquier caso, no confundir con otro m onte T auro, cuyo desfiladero,
Tauri pylae, com unicaba Capadocia y Cilicia. Cf. C ice ró n , Att. 5,20,2.) Lo
que en realidad dice Paulino en esta estrofa es que Eurico, a través del m ar
de M árm ara, penetra en el m ar Negro cruzando el estrecho del Bosforo
tracio (los goznes de la T racia, que quedan por tanto al sur, «al Austro»);
surca el m ar Negro y, p o r el estrecho de K erch (los mojones de la Escitia,
que quedan así al norte, «al Bóreas»), entra en el m ar de Azof. Las «Torres
de Estratón» (el estrecho de Kerch) son el confin últim o del m undo civilizado,
«el inicio de la frontera». Por tierra, sigue su avance hacia el este, hasta las
Puertas Caspias, el desfiladero del m onte T auro, en los M ontes Caspios,
frontera de la A rm enia y de la Media.
20 Liburnia: provincia entre Istria y Dalmacia. P linio , N H ' 3,139-141.
21 Laurentum o Laurens (hoy Tor-de-Paterna), ciudad a 25 km. al sur de
R om a, en la costa.
Paulino de Aquileja 119

de los p o b res, u n p a d re ; de los tristes, auxilio;


consuelo in g en te de las v iudas era.
P a ra los sacerd o tes, ¡qué sencillo y am able!
25 ¡Q ué fu erte co n las arm as! ¡De q u é sutil ingenio!
S om etió p u eb lo s in tré p id o s y b á rb a ro s
a los q u e c irc u n d a el D ra v a y el D a n u b io ciñe;
a q u ien es o cu lta el m a r de A zo f c o n sus ju n cales;
a quien es las olas del salado P o n to p o n e n freno;
30 a quien es p o n e n b a rre ra los confines de los dálm atas.
L as to rre s de E stra tó n , inicio de la fro n te ra ,
m o jo n es de la E scitia y goznes de la T ra c ia ,
son confines a m b o s q u e él sobrepasa:
u n o s los d e ja al A ustro; con fía los otros al B óreas,
35 y se d irig e a las P u e rta s co n o cid as co m o C aspias.
¡Ay, litoral liburnio, a do v a n los m ares a encresparse;
nefasto m o n te , q u e L a u re n to serás den o m in ad o !
¡Q ue sobre vosotros n u n c a d escarg u en ag uaceros, ro-
[cío ni lluvia!
120 siglo m i

vos su p er u n q u a m im b e r, ros n e c p lu v ia
d escen d an t; flores n ec tellus p u rp u re o s
40 g erm in et, h u m u s n ec fructus triticeos!
U lm u s n ec v item g e m m a to c u m p a m p in o
su stentet, u v a n e c in ra m is p e n d e a t,
fro n d e a t ficus sicco se m p e r stipite,
fe ra t n e c ru b u s m a la g ran is p ú n ic a ,
45 p ro m a t hirsu tu s n ec g lo b u s 22 castaneas,
u b i cecidit v ir fortis in proelio ,
clipeo fracto , c ru e n ta ta ro m p h e a ;
la n ceae su m m o re tu n so n a m iacu lo ,
sagittis fossum , fundis sax a fo rtia
50 co rp u s in ie c ta contrivisse dicitur.
H e u m e, q u a m d u ru m q u a m q u e triste n u n tiu m
illa sub die d eflen d a percrep u it!
N a m c la m o r in d e h o rre n d u s p e r p lateas
lacrim is d ignus so n u it q u u m tristia
55 eius p e r v e rb a m o rs esset exposita.
M a tre s, m a riti, p u e ri, iuv en cu lae,
d o m in i, servi, sexus o m nis, te n e ra
aetas, p e rv a ld e se c e rd o tu m in clita
caterv a, p u g n is sau ciata p e c to ra ,
60 crin ib u s vulsis, u lu la b a n t p a rite r.
D eu s a e te rn e , lim i q u i de p u lv ere
p lasm asti tu a m p rim o s a d im a g in e m
p a re n te s n ostros, p e r q u o s o m n es m o rim u r,
m isisti tu u m sed d ilectu m filium ,
65 vivim us o m nes p e r q u e m m irab iliter;
san g u in e cuius re d e m p ti p u rp u re o
sum us, sa c ra ta cuius c a rn e p ascim u r,
H e ric o tu o servulo m elliflua
co n ced e, q u aeso , p a ra d isi g a u d ia
70 e t n u n c et u ltra p e r in m e n sa saecula.

22 Es decir, la cúpula espinosa de las castañas y de otros frutos.


Paulino de Aquikya 121

¡Q ue la tie rra n o p ro d u z c a p u rp ú re a s flores,


40 n i los cam p o s fértiles trigales!
¡Q ue el olm o n o soporte la v id con su p á m p a n o
[yem oso,
n i de las ra m a s cuelg u en los racim os!
¡Q ue la h ig u e ra eche sus ram as co n el fru to siem pre
[seco!
¡Q ue el g ra n a d o n o p ro d u z c a m ás granadas!
45 ¡Y q u e el espinoso erizo n o p ro p o rc io n e castañas
d o n d e d icen q u e m u rió lu c h a n d o el h é ro e in tré p id o ,
ro to el escudo, c o n la e sp a d a tin ta en sangre,
e m b o ta d a la p u n ta de su lan za,
atra v e sa d o de flechas, y el c u erp o d estro zad o
50 p o r las en o rm es p ied ras a rro ja d a s c o n las hondas!
¡Ay, q u é d o lo ro sa y q u é triste la n o ticia
reson ó aq u el d ía deplorable!
U n h o rre n d o clam o r, de lágrim as colm ado,
p o r las p lazas se elevó, cu a n d o la m u e rte
55 fue d a d a a co n o c e r co n tristes nuevas.
M a d re s, m arid o s, m u c h a c h o s y m u c h a c h a s,
am os, criados, gentes de to d o sexo, los de ed ad
a ú n incipiente, y de los sacerdotes las m ás altas esferas,
/ g o lp eán d o se el p e c h o co n sus p u ñ o s,
60 desgreñados los cabellos, a la p a r elevaban sus la m e n ­
to s .
¡O h e te rn o D ios, q u e del lim o y d el polvo
a tu im a g e n p lasm aste a n u estro s p a d re s p rim eros,
p o r cu lp a de los cuales tod o s m orim os,
p e ro q u e ta m b ié n enviaste a tu H ijo predilecto,
65 gracias al cu al p ro d ig io sam en te vivim os todos,
co n c u y a p u rp ú re a sangre fuim os redim idos
y cuy a sa g ra d a c a rn e nos sirve de alim ento!
¡C onced e a E u rico , tu siervo — te lo ru eg o — ,
ios dulces gozos del paraíso ,
70 a h o ra y siem p re p o r los etern o s siglos!
SIGLO IX
GODESCALCO

No hay que confundir los dos Godescalcos de Fulda, casi coetáneos.


H ay uno, notable miniaturista de la Escuela de Fulda, y el que ahora
nos ocupa, que aparece como Godescalco de Fulda o de Orbais, por el
nombre del monasterio en que fu e encerrado tras su negación a abandonar
las doctrinas de que le acusaron en la reunión de Maguncia. Nació
en 8 0 5 y murió el 869, en el monasterio de Hautuilliers. D e joven, entró
como oblato en Fulda, donde conquistó preciosas amistades, entre otras la
de Walafrido Estrabón, su compañero de estudios. No pudo librarse de
la obligación de sus votos, pronunciados, a lo que parece, bajo presión de
Rábano Mauro. Encenado en Orbais, se dedicó a los estudios teológicos,
que le condujeron a elaborar, partiendo de las teorías de san Agustín, una
doctrina muy cercana a la herejía sobre la doble predestinación de los
elegidos y de los reprobos que se obstinó en propagar de palabra y en sus
escritos. Realizó muchos viajes: a Reims, donde se ordenó sacerdote; a
Roma, Dalmacia, Estiria, Pannonia, Alemania. Murió en el monasterio
de Hautvilliers, sin abjurar de sus doctrinas cuasi heréticas.
Godescalco demuestra una amplia y sólida cultura y una extraordi­
naria viveza intelectual en la elaboración y defensa de su sistema. Nos
han llegado pocas cosas de sus poesías, que se distinguen por su profunda
sinceridad, su sentido musical y el sufrimiento de que son testigos y que
agravan una sensibilidad viva y un temperamento exaltado. Son muy
interesantes por el sentido real del ritmoi Aparte de la Ecloga T heoduli,
debate dialogado entre la Verdady la Mentira, cuya atribución es dudosa,
hemos de señalar algunas poedas emotivas, y una Epístola, en verso, a
Walafrido Estrabón, en contestación a su amigo. Enamorado, como
muchos de sus contemporáneos, de unos juegos retóricos que hoy se nos
antojan ridículos, militó también en el pangramatismo con una obra de
140 versos, que terminan todos por la i. Tenemos también una corres­
pondencia poética con Ratramno de Corbie.
126 Siglo I X

13. A e th io p u m te rra s*

A e th io p u m te rra s ia m ferv id a to rru it aestas,


in C a n c ro solis d u m v o lv itu r a u re u s axis;
c o m p u le ra tq u e suas tiliae sub a m o e n a capellas
n a tu s ab A th en is p a s to r co g n o m in e Pseustis:
5 pellis p a n th e ra e co rp u s cu i tex it u trim q u e
discolor e t rigidas p erflav it fistula b u ccas
em itten s so n itu m p e r m ille fo ra m in a vocum .
A d fo n te m iu x ta p a sc e b a t oves A lithia,
virgo d e c o ra nim is D a v id de sem ine regis
10 cuius h a b e n s c ith a ra m fluvii p ercu ssit a d u n d a m .
S u b stite ra t fluvius ta n ta d u lced in e cap tu s
au sc u lta n d o q u asi m o d u la n tis c a rm in a p le c tri
ipseq u e b a la n tu m g rex obliviscitur esum .
N o n tu le ra t Pseustis, sed m o tu s feile doloris
15 litoris alterius p ro c la m a t a b aggere tutus:
« C u r, A lithia, canis reb u s stultissim a m utis?
si iuv at, u t v incas, m e c u m c e rta re potestas:
fistula n o s tra tu u m cedet, si vincis, in usum ;
v icta d abis c ith a ra m ; leg em co e a m u s in a e q u am » .
20 Illa refert: «nec d ic ta m o v e n t n ec p ra e m ia m u lc e n t
m e tu a n u n c ad eo , q u ia v u ln ere m o rd e o r uno:
q u o res c u m q u e cad it, testis nisi sedulus assit,

* Theoduli Ecloga, ed. de J . O ste rnach er (Urfahr 1902), p.30ss. La égloga


se presenta como un diálogo entre Alithia (la verdad) y Pseustis (la falsedad),
al que pone punto final Frónesis (la prudencia). L a atribución a Godescalco,
incierta, se basa en que Gottschalk o Godescalco es equivalente a Theodulus,
Theoû doülos, «el siervo de Dios». Versos hexám etros dactilicos.
Godescalco 127

13. L a s tie rr a s de lo s e tio p e s

Las tierras de los etíopes el tó rrid o v e ra n o ya h a


[agostado,
en ta n to q u e del sol el áu reo eje su curso gira en
[C áncer.
D e A ten as o riu n d o , u n p a s to r llam ad o Pseustis
reu n id o h a b ía sus cabrillas b ajo la a m e n a so m b ra de
[un tilo.
5 D esco lo rid a p o r u n o y o tro lad o , u n a piel de p a n te ra
[su c u e rp o re c u b ría ,
y u n a flau ta de P a n llev ab a el aire p o r sus rígidos
[conductos
p o r m il agujeros em itien d o de sus voces el sonido.
C a b e u n m a n a n tia l se h a lla b a a p a c e n ta n d o A lithia sus
[ovejas,
asaz h e rm o sa doncella, de la estirpe del re y D avid,
10 y que, p o rta n d o u n a cítara, a p u lsarla em p ezó en la
[rib era del río.
P o r d u lz u ra ta n g ra n d e cau tiv ad o , el río su curso h a
[suspendido,
com o escuchando las tonadas que m o d u lab a el plectro,
y la grey m ism a del re b a ñ o de c o m e r se olvida.
/ Pseustis n o lo so p o rta, y estim ulado p o r la hiel del
[dolor
15 al ab rig o de u n m o n tícu lo desde la o tra o rilla grita:
«A lithia, ¿p o r q u é a cosas sin v alo r canciones necias
[entonas?
L a ocasión se te p re se n ta de riv alizar conm igo, p o r si
[vencerm e p u d ieras.
T u y a será n u e stra flauta, si eres tú q u ien logra el
[triunfo;
tu cíta ra m e d arás, si te d erro to . C o n v en g am os u n
[acu erd o equitativo».
20 E lla dice: «N o m e m u ev en tus p a la b ra s, n i tus p rem ios
[m e estim ulan,
a h o ra p re c isa m e n te q u e u n a p e n a m e está d a n d o
[dentelladas.
S ea de ello lo q u e fuere, si n o está p re se n te u n solícito
[testigo,
128 Siglo I X

si victus fueris, n o n m e vicisse fateris.


S ed q u ia m u ta ri n escit se n te n tia coepti,
25 en a d a q u a re greg em , sim ul et relev are c alo rem
n o stra v e n it Fronesis; sed eat p ro iu d ice nobis».
Pseustis a d h aec: «video, q u o d e a m sors o b tu lit ultro.
H u c ades, o Fronesi! N a m sufficit h o ra diei,
u t tu a ia m n o stro p o stp o n a s seria ludo».
30 T u n c m a te r 1 Fronesis: « a d a q u a to m e grege q uam vis
accelerare d o m u m iussisset u te rq u e p a re n tu m
n e c d u b ite m p o e n a s, si q u ic q u a m ta rd o , p a ra ta s,
la e ta fe ra m talis p ra e su m e n s g a u d ia litis 2.
P erg e p rio r, Pseusti, q u ia m asculus; illa seq u aci
35 a e q u a b it studio. Sit tetras in o rd in e vestro 3,
P itag o re n u m e ru s. Sol au g eat, obsecro , tem pus».

1 P o r lo que a continuación dice la propia Frónesis, ésta es tan joven


como sus dos interlocutores. El calificativo de mater intenta presentarla como
persona circunspecta, seria y con la gravedad propia de una m atrona. Esa
«sensatez» es la que pone de manifiesto su nom bre.
2 N aturalm ente, «justas poéticas».
3 L a intervención de Pseustis y de Alithia que seguirá luego se desarrolla
en grupos alternantes de cuatro versos.
Godescalco 129

si v en cid o resu ltaras, n u n c a reco n o cerías q u e yo fui la


[vencedora.
M as co m o la decisión to m a d a c a m b ia r de p a re c e r no
[sabe,
25 ve q u e a a b re v a r su re b a ñ o , y a aliviarle del calor,
Frónesis, n u e stra am iga, se p re se n ta . A siento to m e y
[sea n u e stro ju ez » .
A esto Frónesis contesta: «Y a veo q u e el a z a r de
[m a n e ra e sp o n tá n e a nos la ofrece.
¡Frónesis, v e n aquí! Q u e del d ía a ú n q u e d a tiem po:
d eja a u n la d o tus serias ocup acio n es y atien d e a
[nuestro ju eg o » .
30 L a sen sata F rónesis les resp o n d e: « A u n q u e m is p a d re s
[m e tie n e n o rd e n a d o
q u e al p u n to re to m e a casa tras de q u e abreve el
[rebaño,
n o d u d a ré en s o p o rta r el castigo q u e m e espera, si
[tard e llego,
y alegre lo sufriré co n tal de sen tir el gozo q u e v uestras
[justas suponen.
C o m ie n z a tú , Pseustis, el p rim e ro , p u es eres el v a ró n ,
[que luego ella
35 in te n ta rá ig u alarte en entusiasm o. Q p e v u estra in te r­
v e n c ió n sea e n cu artetas,
de P itág o ras el n ú m e ro dilecto. Q u e el sol alarg u e el
[tiem po, es m i p legaria».
WA LA FR I DO E S T R A B O N

Walafrido Estrabón, a diferencia de Eginardo de Fulda o Híncmaro


de Reims, es de fam ilia pobre, pero posee un gran talento. Nace
en 8 0 8 /8 0 9 , a finales del reinado de Carlomagno, entra en el reciente­
mente fundado monasterio de Ráchenau, en la extremidad septentrional
del lago de Constanza, que pronto adquirirá una gran celebridad por el
renombre de sus maestros, la riqueza de su biblioteca y la habilidad de
su copista Regimberto. Su instrucción se termina en Fulda con Rábano
Mauro, su maestro en teología y en las siete artes liberales. A los veinte
años es preceptor de Carlos, el hijo de Ludovico Pío y de Judit. E l 8 3 8
es nombrado abad de Ráchenau y muere prematuramente a los cuarenta
años, en 849, ahogado al atravesar el Loira en una misión diplomática.
Walafrido es el mejor poeta de su época. Cuando cuenta dieciocho
años comienza a componer sus poemas: la V ida de san M am m as de
C esárea, de unos 650 versos; la Visio W ettini, famoso poema, escrito
según la narración en prosa del abad Hatton, que más tarde fu e obispo
de Basilea. Contrariamente a la mayoría de los escritores de su tiempo,
no escribió nada sobre la gramática ni sobre la prosodia: tal vez por esto
su poesía tiene un carácter. menos artificial. E s autor también de un
Libellus de exordiis et increm entis q u aru m d am in rebus eccle­
siasticis rerum : de una Glossa ordinaria, que seguirá teniendo
vigenda afínales del siglo X V I. Se le deben también a 'Walafrido unos
cuantos H im nos, entre los que son notables uno sobre la Natividad y
otro sobre la Legión Tebana, en los que muestra un gusto exquisito.
Manejando con imaginación y facilidad los metros más variados, y a pesar
de las influencias perceptibles de Reodulfo, de Alcuino y de Rábano
Mauro, la poesía de Walafrido deja sentir una frescura y un sentimiento
de la naturaleza muy raramente expresados entre los poetas de su tiempo.
E s notable su H ortulus, encantadora poesía en 14 4 hexámetros, dedi­
cado a la emperatriz Judit, donde describe su jardín con tanta precisión
como elegancia y expresión.
14 . I a m n is i m s f e s s u m *

Ia m nisi m e fessum v ia lo n g io r in d u p e d ire t,


scrupeus a tq u e n o v i te rre re t carm in is o rd o ,
d e b u e ra m v ib u rn a 1 ro sae p re tio sa m etallo
P a c to li2 e t niveis A ra b u m c irc u m d a re gem m is.
5 H a e c q u ia n o n T y rio G e rm a n ia tin g u itu r ostro,
la ta n ec a rd e n ti se G allia m u rice 3 lactat,
lu te a p u rp u re i re p a ra t c re m e n ta q u o ta n n is
u b e rtim floris, ta n tu m q u i p ro tin u s o m nes
h e rb a ru m vicisse com as v irtu te et o d o re
10 d icitu r, u t m e rito flo ru m flos esse fe ra tu r.
Inficit h ic o leu m p ro p rio de n o m in e d ictu m ,
q u o d q u a m saepe fiat m o rta lib u s u tile curis,
n ec m em inisse p o te st h o m in u m n e c d icere q u isq u am .
H ic fam o sa suos o p p o n u n t lilia flores,
15 longius h o ru m e tia m spiran s o d o r im b u it au ra s,
sed si quis nivei c a n d e n tia g e rm in a fructus
triverit, aspersi m ira b itu r ilicet o m n e m
nectaris ille fid em celeri periisse m e a tu ,
h o c q u ia virginitas fa m a su b n ix a b e a ta
20 flore n ite t, q u a m si nullus la b o r e x a g ita rit
sordis et illiciti n o n freg erit a rd o r am oris,
flag rat o d o re suo. P o rro si g loria p essu m
integ ritatis eat, fo e to r m u ta b it o d o rem .
H a e c d u o n a m q u e p ro b a b iliu m g e n e ra in cly ta florum
25 ecclesiae su m m as sig n an t p e r saecu la p alm as,
sangu in e m a rty rii c a rp it q u a e d o n a ro sa ru m ,
liliaque in fidei g estat c a n d o re nitentis.

* M G H , PLAC 2, p.335. EI fragm ento que ofrecemos pertenece al


poem a Hortulus. D e una form a barroca, las rosas simbolizan la sangre de los
m ártires; y los lirios, su recom pensa en el cielo. H exám etros dactilicos.
1 Viburno, arbusto caprifoliáceo de flores blanquecinas y olorosas. Su
identificación entraña num erosos problem as. D e ahí que, a m enudo, se
interprete con un genérico «arbusto» o «m im brera».
2 Pactolo, rio de Lidia, cuyas aguas arrastraban arenas auríferas. P l in io ,
N H 5,110.
3 Múrice, molusco gasterópodo que segrega un líquido usado antiguam en­
te en tintorería.
Walqfrido Estrabón 133

14. S i ah ora a m í , ca n sa d o
Si a h o ra a m í, can sad o , tra b a s n o m e p u sie ra el asaz
[largo cam ino,
ni m ied o m e infundiese el a rd u o desarrollo de u n
[p o em a novedoso,
e n g a rz a r d e b e ría los preciosos v ib u rn o s de la rosa
con oro del Pactolo y con niveas gem as de los árabes.
5 Y, pues G e rm a n ia n o los tiñ e co n la p ú rp u ra tiría,
ni del m ú ric e a rd ie n te la espaciosa G alia se env anece,
añ o tras a ñ o re n u e v a en a b u n d a n c ia las am arillas
[sim ientes
de la p u rp ú re a flor, al ex tre m o d e decirse q u e su p e ra
con sus v irtu d es y o lo r a las e n ra m a d a s to d as de las
[hierbas,
10 h a sta el p u n to de ser c o n sid erad a, co n ju sticia, de las
[flores la flor.
Se im p re g n a de u n aceite cuyo n o m b re d el suyo es
[derivado,
y que m u y a m en u d o es efectivo co n tra cuitas m ortales,
las que h o m b re n in g u n o d e re c o rd a r es cap az, ni de
[decirlas.
C o n la rosa rivalizan los afam ados lirios con sus flores,
15 , cuyo olor, al tra n sp ira r, los aires d eja larg am en te sa ­
tu r a d o s .
Si alguien los b lan co s tallos del niveo b ro te tritu rase,
se e x tra ñ a rá de q u e al p u n to en ra u d o soplo p ereciera
to d a la a u te n tic id a d del n é c ta r esparcido.
Y ello p o rq u e la v irg in id ad , b a s a d a en feliz fam a,
20 rep o sa en esa flor: si desvelo n in g u n o la p e rtu rb a ,
ni el fuego de u n a m o r sórdido y disoluto la m archita,
su olor sigue ex h alan d o . M as si d e su in te g rid a d el
[tim bre
se m a rc h a a p iq u e , en h e d o r tra n sfo rm a rá su a ro m a .
E stas dos especies ínclitas d e flores descollantes
25 sim bolizan p o r los siglos las m ás insignes palm as de la
[Iglesia:
co n la san g re del m a rtirio se consiguen los dones de
las rosas;
en el c a n d o r de la p ro m e sa m a n te n id a se ostenta el
[lirio.
134 Siglo I X

O m a te r virgo, fecu n d o g erm in e m a t e r 4,


virg a fide in ta c ta , sponsi de n o m in e sponsa,
30 sponsa, co lu m b a , d o m u s reg in a, fidelis am ica,
bello c a rp e rosas, la e ta a rrip e lilia pace.
Flos tibi sceptrigero v en it g e n e ra m in e Iesse 5,
u n icu s a n tiq u a e re p a ra to r stirpis e t au cto r,
lilia q u i verbis v ita q u e dicavit a m o e n a ,
35 m o rte rosas tin g u en s, p a c e m q u e e t p ro e lia m em b ris
liq u it in o rb e suis, v irtu te m am p lex u s u tra m q u e ,
p ra e m ia q u e a m b o b u s servans a e te rn a triu m p his.

4 EI poeta utiliza epítetos que a m enudo los fieles utilizaban al hablar de


la V irgen M aría.
5 Jessé o Isaí, padre de David.
Walafrido Estrabón 135

¡O h m a d re virgen! M a d re , p o r tu sem illa fecunda;


virgen, p o r tu p ro m e s a inviolada. E sposa, del n o m b re
[del esposo;
30 esposa; p a lo m a ; de la casa, reina; am ig a fiel:
co rta, en la g u e rra , las rosas; los alegres lirios llévate
[en la p a z.
L a flor p ro c e d e del linaje d e Jessé, de cetro p o rta d o r,
el ú n ic o q u e re p a ró y m a n tu v o la a n tig u a estirpe;
el q u e los lirios cuidó co n sus p a la b ra s y su apacible
[vida,
35 tiñ e n d o las rosas co n su m u e rte , la p a z y las b atallas
dejó co n sus m ie m b ro s en el m u n d o , m érito s am bos
[a b a rc an d o ,
y co nserv an d o los eternos p rem ios co n am bos triunfos.
PAULO A L B ARO

Paulo Albaro, llamado E l Cordobés por haber nacido en Córdoba,


fu e un judío convertido, descendiente de una antiquísima estirpe judaica.
Desde joven se ejercitó en arduas discusiones literarias. Paulo, en unión
con san Eulogio, trabajó con celo para alentar a los cristianos acosados
durante las persecuciones contra los católicos. Su labor literaria demuestra
la época de decadencia que atravesaban las letras de su tiempo. Escnbió
una obra sobre la Passio sancti Eulogii, en honor del cual compuso
también el himno In diem sancti Eulogii, además de un E pita­
phium . E s autor también de un Indiculus lum inosus, que dejó
probablemente inconcluso, pues no ha llegado hasta nosotros el libro I I
que pensaba añadir. Entre sus poesías recordamos: Ephem erides a e ­
gritudinis propriae, L am entum m edicum proprium , In biblio­
thecam Leovigildi, V ersus laudis vel precis, In lau d em crucis,
Versus in laudem sancti H ieronym i, y el L iber Scintillarum ,
basado en las Sagradas Escnturas, y que, transmitido con las obras
pseudoepigráficas de Beda, parece que no es de él.
Por lo que se refiere a la literatura latina en España, no carece de
interés notar que, entre los autores utilizados, encontramos en sus obras
los nombres del gramático Donato, Claudiano Mamerto, Arator, Eugenio
de Toledo, del que depende con frecuencia, Aldhelmo, Marcial, etc. A
pesar'de sus conocimientos reales y su preocupación por el estilo, nuestro
autor se declara contra la formación de las siete artes liberales, errores
sordesve, lo que resulta raro para su época. Hemos escogido este poemita
sobre el ruiseñor, cuyo tema encontramos a veces en la poesía medieval.
138 Siglo I X

15. Vox, p h ilo m e la , tu a *

V o x , p h ilo m ela, tu a m e tro ru m c a rm in a v in cit


et su p e ra t m iris flam in a m a g n a m odis.
V ox, p h ilo m ela, tu a dulcis su p e r o rg a n a p erg it,
ca n tic a n a m suab e 1 fulgide m a g n a canit.
5 V o x , p h ilo m ela, tu a su p e ra t sic g u ttu re M usas,
u t cith aras v in c a t sivila « ter tu a , ter» 2.
S icque liras dulce c o rd a ru m pollice d u ctas
excellis m u lcen s, c o rd a fobens h o m in u m .
C e d a t o m n ig e n a , tivi v o x q u o q u e g a rru la ced at,
10 iudice m e c a rm e m fulgeat o m n e tu u m .
N u lla certe tivi e q u e te r n u n c c a n tib u s ales:
et victrix h o m in u m voce feras su p eru m .
D ic erg o v arias b la n d e m o d u la m in e voces
et fu n d e solite g u ttu re sepe m elos.
15 P o rrig e d u lcisso n um g a u d e n ti p e c to re p le c tru m
et dulce tibias g u ttu re clange sonans.
G lo ria s u m m a D e o dico p e r secula C h risto ,
q u i nob is fam ulis g a u d ia ta n ta dedit.

* M G H , PLAC 3, p.126. Este poem a, al igual que otros tres, viene a


ser una especie de variación sobre el tem a del ruiseñor, tratado p o r Eugenio
de Toledo; cf. M G H , Auct. ant. 14, 254. Dísticos elegiacos.
1 El texto latino m uestra clara influencia de la pronunciación hispana del
latín, de donde grafías com o suabe (= suave) [v,4], sivila = sibila fv.6], fobens
(= fovens) [v.8], tivi (= tibi) [v.9 y 11], sepe (= saepe) [v. 14], etc.
2 Ter tua, ter trata de reproducir onom atopéyicam ente el canto del
ruiseñor. C f. M . A . M a r c o s C a s q u e r o , «Repertorio de verbos latinos para
expresar voces de animales», en Estudios Humanísticos. Filología, 11 (1989),
117-129.
Paulo Albaro 139

15. Tu v o z , ru ise ñ o r

T u voz, ru iseñ o r, su p e ra los p o em as de versos a c o rd a ­


dos,
y con sus trinos adm irables las m odulaciones excelsas
[sobrepasa.
T u dulce voz, ru iseñ o r, p o r e n c im a de los ó rg anos se
[eleva,
p u e s suave y b rilla n te m e n te g orjea to n a d a s p rim o ro ­
sas.
5 L a voz, ru iseñ o r, d e tu g a rg a n ta a las M u sas a v e n taja
[de ta l m o d o ,
qu e tu «tres veces tuya, tres», c o n su silbo a las cí­
t a r a s d erro ta.
Los dulces tim b res de las cuerd as p u lsad as co n el
[pulgar
superas co n tu lisura, a c arician d o el co ra z ó n de los
[hom bres.
C e d a a n te ti c a n ta r de to d o tipo; to d a g á rru la voz a n te
[ti c e d a
10 y, a c tu a n d o y o de ju e z , to d o p o e m a tu y o resp lan ­
dezca.
E n v e rd a d q u e ave n in g u n a p o d rá , co n sus trinos,
[igualarte
y v en c e d o ra h a b rá de p ro c la m a r h a sta los cielos el
[veredicto h u m a n o .
C o n tu arm onía, pues, em ite suave tus goqeos variados,
y, cu al sueles, ex p an d e c o n frecuencia los trinos con
[tu g arg a n ta.
15 O frécen o s el p le c tro c a n ta rín co n p e c h o alegre,
y c a n ta d u lc e m e n te h a c ie n d o re so n a r el caram illo de
tu cuello.
S u m a a la b a n z a p o r los siglos elevo a C risto D ios, '
qu e a nosotros, sus siervos, ta n g ran d es gozos c o n ­
cede.
C ARMI NA A NO N I M A

Damos entrada en esta sección a una muestra de los tan frecuentes


poemas anónimos, que han constituido las diferentes colecciones, que han
llegado hasta nosotros. Los números 1 6 y 17 están tomados de un grupo
de composiciones, C arm in a Parisina, que figuran en el ms. de París,
Bibl. N at. 1154. E l núm. 16, Planctus de obitu K aroli, aparece
también en otras colecciones. La colección parisina tiene el gran mérito de
habernos conservado también la antigua veste melódica de los preciosos
monumentos.
E l núm. 1 8 se conserva, junto con otros anónimos, en un ms. de la
biblioteca capitular del Duomo de Módena, que contiene las D ecretales
del pseudo-Isidoro. Se conoce con el nombre de V ersus R om ae y es
«una de las composiciones poéticas más vigorosas del medioevo». Fue
escrito en los últimos decenios del siglo IX , cuando, en la ruina del imperio
carolingio, Roma se encontraba en misérrimas condiciones, mientras que
Constantinopla — llamada R o m a nova— aparecía fiuerte y aguerúda,
hasta el punto de ser invocada en Italia como la única esperanza de
salvación.
E l núm. 19 es una notable secuencia cuyo carácter lírico ha sido
acertadamente puesto de relieve. Se contiene en un ms. de San Marcial
del año 930. E l ms. de San Marcial explica el poema como una alegoría
de,la caída del hombre. E l núm. 2 0 se encuentra en un ms. de Verona,
y puede ser obra de un monje italiano, a menos que pensemos en un oúgen
francés. E l núm. 21 ha sido a veces atribuido a Alcuino, dado su origen
irlandés. E s una hermosa égloga con un debate poético entre el invierno y
la primavera.
142 Siglo I X

16. A s o lis o rtu u sq u e a d o ccid u a *

A solis o rtu u sq u e a d o ccid u a


litto ra m aris p lan ctu s p u lsa t p e c to ra .
H e u m ih i misero!
U ltra m a rin a a g m in a tristitia
5 tetigit ingens c u m m e ro re nim io.
H e u m ih i m isero!
F ran ci, R o m a n i a tq u e cu n cti cred u li
lu c tu p u n g u n tu r et m a g n a m olestia.
H e u m ih i m isero!
10 In fan tes, senes, gloriosi p raesules,
m a tro n a e p la n g u n t d e trim e n tu m C aesaris.
H e u m ih i misero!
Ia m ia m n o n cessant la c rim a ru m flu m in a,
n a m p la n g it orbis in te ritu m K aro li.
15 H e u m ih i misero!
P a te r co m m u n is o rfa n o ru m o m n iu m ,
p e re g rin o ru m , v id u a ru m , v irg in u m ,
H e u m ih i misero!
C h riste, c a e lo ru m q u i g u b e rn a s ag m in a,
20 tu o in re g n o d a re q u ie m K a ro lo .
H e u m ih i m isero!
H o c p o s c u n t om n es fideles e t creduli,
h o c san cti senes, v id u ae et virgines.
H e u m ih i misero!

* M G H , PLAC 1, p.435 = PL 106, 1257. El autor de este «Llanto» p o r


la m uerte de Carlom agno (814) fue tal vez un m onje del m onasterio de
Bobbio, fundado p o r san Colum bano y otros monjes irlandeses al principio
del siglo vn. El autor invoca al fundador del monasterio (v.49-54).
El duelo p o r la m uerte de Carlom agno no es, en verdad, u n gran poem a,
pero tiene su im portancia como precursor del planh provenzal y p o r el empleo
efectista del refrán Heu mihi misero. C ada estrofa está form ada por dos
trím etros yámbicos acentuados, con una pausa tras la quinta sílaba, a la
m anera clásica. Es el mismo m etro que se emplea en otros himnos, p.ej., en
el Aurea luce et decoro roseo, atribuido a Elpidia, esposa de Boecio. N o se observa
la sinalefa, como ocurre en los versos acentuales. T odos los finales ofrecen
una palabra proparoxítona. La rim a y la asonancia están ausentes casi del
todo en el poema.
Carmina anónima 143

16. D esd e e l o rto d e l s o l

D esd e el o rto del sol h a sta los occidentales


litorales de la m a r el lla n to b a te los pechos.
¡Ay m ísero de mí!,
A las u ltra m a rin a s huestes u n a in m e n sa tristeza
5 co n p ro fu n d a con g o ja las sacude.
¡Ay m ísero de mí!
F ran co s, R o m a n o s y tod o s los creyentes
se v e n in v ad id o s p o r el lu to y u n a aflicción inm ensa.
¡Ay m ísero de mí!
10 N iños, an cian o s, p relad o s em in en tes
y m a tro n a s llo ra n la m u e rte del C ésar.
¡Ay m ísero de mí!
N o cesan d e c o rre r ríos de lágrim as:
el o rb e e n te ro llo ra la m u e rte de C arlos,
15 ¡Ay m ísero de mí!
p a d re c o m ú n de los h u érfan o s todos,
de p ereg rin o s, viu d as y doncellas.
¡Ay m ísero de mí!
C risto , q u e g o b iern as las huestes celestiales,
20 " a C arlo s e n tu re in o concéd ele reposo.
¡Ay m ísero de mí!
Eso te p id e n to d o s los fieles y creyentes,
eso los viejos santos, viu d as y doncellas.
¡Ay m ísero de mí!
144 Siglo I X

25 Im p e ra to re m ia m se re n u m K a ro lu m
telluris teg it titu latu s tum u lu s.
H e u m ih i misero!
S p iritu s sanctus, q u i g u b e rn a t o m n ia ,
a n im a m su a m ex altet in re q u ie m .
30 H e u m ih i misero!
V a e tibi, R o m a , R o m a n o q u e p o p u lo ,
am isso su m m o glorioso K a ro lo .
H e u m ih i misero!
V a e tibi, sola fo rm o n sa Italia,
35 cu n ctisq u e tuis ta m honestis u rb ib u s.
H e u m ih i m isero!
F ra n c ia d iras p e rp e ssa iniu rias,
n u llu m ia m ta le m d o lo re m sustinuit,
h e u m ih i m isero!
40 q u a n d o au g u stu m fa c u n d u m q u e K a ro lu m
in A q u isg ran i glebis te rra e trad id it.
H e u m ih i m isero!
N o x m ih i d ira ia m re tu lit so m n ia,
diesq u e c la ra n o n a d d u x it lu m in a ,
45 H e u m ih i misero!
q u a e cu n c ti orbis ch ristian o p o p u lo
vexit a d m o rte m v e n e ra n d u m p rin c ip em .
H e u m ih i m isero!
O C o lu m b a n e , stringe tuas lacrim as,
50 p re c e sq u e fú n d e p ro illo a d d o m in u m ,
H e u m ih i misero!
p a te r c u n c to ru m , m isericors dom in u s,
u t illi d o n e t lo c u m splendidissim um .
H e u m ih i m iserum !
55 O D eu s c u n c ta e h u m a n a e m ilitiae
a tq u e c a e lo ru m , in fe rn o ru m d o m in e,
H e u m ih i misero!
in sa n c ta sede c u m tuis apostolis
suspice p iu m , o tu C h riste, K a ro lu m .
60 H e u m ih i misero!
Camina anónima

25 Y a c u b re a G arlos, el seren o e m p e ra d o r,
u n tú m u lo de tie rra y u n a inscripción.
¡Ay m ísero de mí!
El S an to E ápíritu, q u e to d o lo g o b iern a,
el alm a suya aco ja en el reposo.
30 ¡Ay m ísero de mí!
¡Ay de ti, R om a! ¡Ay del p u e b lo rom ano!
¡que h ab éis p e rd id o al g ra n G arlos glorioso!
¡Ay m ísero de mí!
¡Ay de ti, Italia, la ú n ica e n belleza,
35 y to d a s tus ciud ad es, ta n egregias!
¡Ay m ísero de mí!
F ra n c ia , q u e so p o rtó ta n d u ras cuitas,
n u n c a e x p e rim e n tó d o lo r ta n g ra n d e ,
¡Ay m ísero de mí!,
40 com o c u a n d o al au g u sto y elo cu en te G arlos
en A q u isg rán co n fiaro n al polvo d e la tierra.
¡Ay m ísero de mí!
P resen tó m e la n o c h e h o rre n d o s sueños
y el d ía n o m e tra jo c la ra luz,
45 ¡Ay m ísero de mí!,
la fech a en q u e p a r a los cristianos del o rb e en tero
a la m u e rte a rra stró al v en erab le p rín cip e.
¡Ay m ísero de mí!
¡O h C o lu m b an o ! T u s lágrim as re p rim e ,
50 y p o r él al S e ñ o r eleva tus p legarias,
¡Ay m ísero d e mí!,
al P a d re de to d o s y S e ñ o r clem ente,
p a r a q u e el m ás esp lén d id o lu g a r a él le co n ceda.
¡Ay m ísero de mí!
55 ¡O h D ios de to d a h u m a n a h ueste
y de los cielos, S e ñ o r de los infiernos!
¡Ay m ísero de mí!
E n la sa n ta m o ra d a ju n to co n tus apóstoles
al p iad o so G arlos acógelo T ú , C risto.
60 ¡Ay m ísero d e mí!
146 Siglo I X

17. H ug d u lce n o m en *

H u g dulce n o m e n . H u g p ro p a g o nobilis
K a rli p o te n tis ac seren i principis,
insons sub arm is ta m re p e n te saucius
occubuisti.
5 S ed c u r ad ire K a ro lu m p raesu m eres,
q u e m H lud o v icu s, im p e ra to r inclitus,
re g e m lib e n te r visus est ex filio
constituisse?
S ed n o n ob h o c tu p e rfo ra n d u s lanceis,
10 n ec m e m b ra tu a la n ia n d a fu e ra n t,
c u m plus pro d esse q u a m n o c e re cu iq u e
se m p e r am ares.
N a m re x P ip in u s lacrim asse dicitur,
c u m te vidisset ullis ab sq u e vestibus
15 n u d u m iacere tu rp ite r in m ed io
p u lv ere cam pi.
Q u in im m o de te subsecutus ad d id it:
« H u n c si vidissem sospitem [de] co rp o re,
ta le n ta c e n tu m n o n p la c e re n t a u re a
20 h o c m ih i q u an tu m !
K a r o if h o n e ste co llo cetu r tu m u lo ,
de q u o sacerdos ex titit ac m o n a c h u s
et ubi, vivens, p o stu lav it m o rtu u m
se sepeliri».
25 O q u a m v en u stam , q u a m q u e p u lc h ra m speciem
circu m fereb as o m n ib u s p ra e ceteris,
c u m plus p ro d esse q u a m n o c e re cu iq u e
sem p er am ares.

* M G H , PLAG 2, p.139. EI poem a es una elegía a la m uerte de Hugo,


hijo natural de C arlom agno y de Refina. H ugo fue abad de San Q uintín, y
m urió en un com bate m otivado por las rencillas entre los sucesores de
Ludovico Pío, en 841. Las estrofas están compuestas p o r tres versos dodeca­
sílabos y un adonio, lo que hace pensar en una especie de estrofa sáfica:

- - u - - // - u - - J u u
- - U - ~ // - U - - - u u
- - u - - / / - U - - ~ u u
- u u - u
Carmina anónima 147

17 . H ugo, d u lce n o m b re

H u g o , dulce n o m b re . H u g o , n o b le vástago
de C arlo s, p o d e ro so y seren o p rín cip e.
In o c e n te , ta n de p ro n to , h e rid o b a jo las arm as
sucum biste.
5 M a s ¿ p o r q u é osaste e n fre n ta rte a C arlos,
a q u ie n L udo v ico , el ínclito e m p e ra d o r,
p areció le o p o rtu n o de h ijo en m o n a rc a
constituirlo?
M as n o p o r ello d ebías tú ser tra sp a sa d o p o r las lanzas,
10 n i tus m ie m b ro s te n ía n q u e verse desg arrad o s,
p o rq u e siem p re preferías a y u d a r q u e d a ñ a r
a los dem ás.
C u e n ta n q u e el rey P ip in o se ech ó a llo ra r
c u a n d o te vio, d esp o jad o d e vestidos,
15 y a c e r d esn u d o ig n o m in io sam en te e n m ed io
del polv o del cam po.
Y q u e resp ecto a ti h a b ló de esta m a n e ra :
«Si lo h u b iese c o n te m p la d o sano y salvo,
cien talen to s de o ro n o m e h a b ría n
20 p lacid o ta n to .
Q u e sea h o n ro sa m e n te sep u ltad o e n K aro íf,
de d o n d e e ra sacerd o te y m o n je,
y en d o n d e , en v ida, deseó q u e a su m u e rte
se lo e n te rra ra» .
25 ¡Ay q u é h e rm o su ra y q u é bella a p a rie n c ia
m o stra b a s p o r e n c im a de la gen te to d a,
tú , q u e siem p re p referías a y u d a r q u e d a ñ a r
a los dem ás!
148 Siglo I X

N o n c rim e n ullu m , n o n ra p in a m q u a m lib e t


30 tu p e rp e tra s s e < s > , c u m flores m itissim us,
cu m plus p ro d esse, q u a m n o c e re cu iq u e
se m p e r am ares

18. N o b ilib u s q u o n d a m fu e r a s *
N ob ilib u s q u o n d a m fueras c o n stru c ta p atro n is;
su b d ita n u n c servis, h eu , m ale R o m a ruis!
D e se ru e re tu i ta n to te te m p o re reges,
cessit et a d G raeco s n o m e n h o n o sq u e tuus:
5 in te n o b iliu m re c to ru m n e m o rem an sit,
in g e n u iq u e tu i r u ra P elasga colunt.
V ulgus a b extrem is d istra c tu m p a rtib u s orbis,
serv o ru m servi n u n c tib i su n t dom ini.
C o n stan tin o p o lis florens N o v a R o m a v o catu r:
10 m o rib u s et m u ris R o m a v etu sta cadis.
H o c c a n ta n s p risco p ra e d ix it c a rm in e vates:
R om a , t ib i s u b it o m o t ib u s ib it a m o r .
N o n , si te P e tri m e ritu m P au liq u e foveret,
te m p o re ia m longo, R o m a , m isella fores.
15 M a n z irib u s su b iecta iacens m acu laris iniquis,
inclita q u a e fueras n o b ilitate nitens.
T ra n siit im p e riu m , m a n sitq u e su p e rb ia tecu m ;
cultus av aritiae te n im iu m su p erat.
N o n n e d eo p e rh ib e n te p a te t: « p ro crim in e m a g n o
20 servus av aritiae id o la co rd e colit»?
T ru n c a s ti vivos cred u li v u ln ere sanctos;
v e n d e re n u n c h o ru m m o rtu a m e m b ra soles.
S ed d u m te rra v o ra x a n im a m tu m ro se rit ossa,
tu poteris falsas v en d ere reliquias.

* M G H , PLAC 3, p.555. Se trata de dísticos elegiacos. EI verso 12 ofrece


un ejemplo típico de versos recurrentes. Se puede leer tam bién al revés.
Carmina anónima 149

N u n c a delito n i ra p iñ a a lg u n a com etiste,


30 pu es eras ap acib le en g ra d o sum o,
tú , q u e siem p re p referías a y u d a r q u e d a ñ a r
a los dem ás.

18. A n ta ñ o f u is te
A n ta ñ o fuiste p o r nobles señores erigida;
a esclavos a h o ra som etida, ay R o m a , sucum bes a la
[desdicha.
D esd e h a c e m u c h o tie m p o te a b a n d o n a ro n tus reyes,
y tu re n o m b re y tu gloria p a s a ro n a m a n o s griegas.
5 D e los nobles regidores en ti n in g u n o h a q u ed ad o ;
tus hijos cu ltiv an h o y los cam p o s pelasgos.
U n p u e b lo desgajado de los últim os confines de la
[tierra,
esclavos de o tro s esclavos, son a h o ra tus señores.
L a ric a G o n sta n tin o p la es lla m a d a N u e v a R o m a ,
10 m ien tras tú , v etu sta R o m a , vas p e rd ie n d o tus cos­
tu m b r e s y m urallas.
Y a can tan d o lo predijo el vate con u n antiguo poem a:
«E n tre tu m u lto s, R o m a , el a m o r h a c ia ti su cu m b irá
[súbitam ente».
Si los m érito s de P e d ro y d e P ab lo te a y u d a ra n ,
desde h a c e y a ta n to tiem p o , R o m a , n o serías ta n
[cuitada.
15 A las inicuas desverg ü en zas de M a n z e r te hallas som e-
[tida,
tú qu e, ínclita, b rillab as p o r tu nobleza.
P asó el im p erio , m a s la so b e rb ia se q u e d ó contigo;
te so b re p u ja en exceso el gusto p o r la avaricia.
¿N o resulta certera la p a la b ra de Dios: « P o r tu delito
[ingente
20 el esclavo de la avaricia h o n ra co n su co razó n a los
[ídolos?»
C o n h e rid a cru el a los santos p riv aste de la vida
y a h o ra acostum bras a v en d er sus m iem bros m uertos.
M as h a sta q u e la tie rra voraz c o rro a los huesos de los
[cuerpos,
tú p o d rá s seguir v e n d ie n d o falsas reliquias.
150 Siglo I X

19. C lan gam , f i l i i *

C la n g a m , filii,
p lo ra tio n e u n a
alitis cygni,
q u i tra n sfre ta v it a e q u o ra .
5 O q u a m a m a re
la m e n ta b a tu r, a rid a
se dereliquisse
florigera
et petisse alta
10 m a ria ;
A iens: «infelix sum
avicula,
h e u m ihi, q u id ag am
m isera?
15 P en n is soluta
in n iti
lu c id a n o n p o te ro
hic in stilla.
U n d is q u a tio r,
20 procellis
h in c in d e n u n c allidor
exsulata.
A n g o r in te r a rta
g u rg itu m c acu m in a.
25 G e m e n s alatizo
in tu en s m o rtifera,
n o n co n scen d en s su p era.
C e rn e n s copiosa
p isciu m leg u m in a,
30 n o n q u e o in denso
g u rg itu m assum ere
a lim e n ta o p tim a.

* Analecta Hymnica = A H 7, n.230, p.253. Se trata de u n a de las


secuencias carolingias, del siglo IX. La im agen es m ás bien exegética que
bíblica. El cisne perdido en el m ar es, para san Agustín y san Gregorio, el
símbolo del alm a desterrada en el m undo. D e todos modos, la asimilación
del cisne al alm a perdida en la noche del pecado no es evidente sino en la
aclam ación final, cuando los pájaros son invitados: «Acudid todas las ave§, y
entonad a coro: A l Rey supremo, gloria».
Camina anónima 151

19. L lo ra ré, h ijo s m ío s

L lo ra ré , hijos m íos,
co n u n la m e n to
p ro p io del cisne alad o
q u e em ig ró allen d e el m a r.
5 ¡Oh! Q u é am a rg a m e n te
se la m e n ta b a
de h a b e r a b a n d o n a d o
las floridas soledades,
y h a b e rse dirigido
10 h a c ia a lta m a r,
d iciendo: «Soy u n a d esd ich ad a
avecilla,
¡ay de mí! ¿ Q u é h a ré ,
d esv en tu rad a?
15 A l so b rev en ir la n o ch e
a p o y a rm e
e n m is alas n o p o d ré ,
aq u í, en m ed io de la lluvia.
L as olas m e g o lpean,
20 la to rm e n ta
o ra ac á o ra allá m e z a ra n d e a ,
a m í, exiliado.
A n g u stia siento e n tre las o p reso ras
crestas d e los rem olinos.
25 V u e lo gim iendo,
al p a r q u e in tu y o m o rtales peligros,
sin p o d e r re m o n ta rm e a las alturas.
O b se rv o la a b u n d a n te
p a rv a de peces,
30 m as n o p u e d o , e n la d e n sid ad
de las olas, e n c o n tra r
el a p ro p ia d o alim ento.
152 Siglo I X

O rtu s, occasus,
p lag ae poli,
35 ad m in istra te
lu c id a sidera.
S ufflagitate
O rio n a ‘,
effugitantes
40 tn u b e s occiduas».
D u m h a e c co g ita re t tacita,
v en it ru tila
ad m in icu la a u ro ra .
O p p itu la ta afflam ine
45 co ep it v iriu m
re c u p e ra re fortia.
O v atizan s
ia m a g e b a tu r
in te r alta
50 et co n su e ta n u b iu m
sidera.
H ila ra ta
ac iu c u n d a ta
n im is facta,
55 p e n e tra b a tu r m a riu m
flum ina.
D u lcim o d e c an titan s
volitavit a d a m o e n a
arid a.
60 C o n c u rrite o m n ia
a litu m e t c o n clam ate
agm ina:
«R eg i m a g n o
sit gloria».

1 O rion, cazador al que D iana transform ó en la constelación de su


nom bre (O v id io , Fast. 5, 4 9 3 -5 4 4 ).
Carmina anónima 153

¡O rto , ocaso,
regiones celestiales:
35 g o b e rn a d
los astros lum inosos!
S o p lad
h a c ia O rio n ,
p o n ie n d o en fuga
40 las n u b es de occidente».
M ie n tra s en silencio tales cosas cavilaba,
a p a re c ió , ro sad a,
la servicial a u ro ra .
A sistido p o r el viento,
45 co m en zó a re c u p e ra r
la in te g rid a d de sus fuerzas.
T riu n fa n te ,
y a se d eslizaba
e n tre los elevados
50 y fam iliares astros
de los cielos.
A legre
y gozoso
sintióse en ex trem o ,
55 y h e n d ía de los m ares
las co rrientes.
C o n a rm o n ía c a n ta n d o ,
voló h a c ia las am en as
soledades.
60 A c u d id to das
las aves, y e n to n a d
a coro:
«Al R e y su p rem o ,
¡gloria!»
154 Sigh I X

20. A n d e c a v is a b b a s *

A ndecavis abb as esse dicitur,


ille n o m e n p rim i te n e t h o m in u m ;
h u n c fa te n tu r v in u m vellet b ib ere
su p e r om nes A ndecavis hom ines.
5 eia eia eia laudes
eia lau d es d icam u s L ib e ro ‘.
Iste m a le t v in u m o m n i tem p o re;
q u e m n ec dies n o x n e c u lla p ra e te rit,
q u o d n o n vino satu ratu s titu b e t
10 v elu t a rb o r ag ita ta flatibus,
eia eia eia laudes,
eia lau d es d icam us L ib ero .
Iste g erit corpus in p u trib ile
v in u m to tu m co n d itu m u t alove,
15 et u t m ire 2 c o riu m conficitur,
cutis eius n u n c c u m vino tin g u itu r.
eia eia eia laudes,
eia lau d es d icam u s L ib ero .
Iste c u p a n o n c u ra t de calicem
20 v in u m b o n u m b ib e re suaviter,
set patellis atq u e m agnis cacabis
et in eis u ltra m o d u m g ran d ib u s,
eia eia eia laudes,
eia lau d es d icam us L ibero.
25 H u n c p e rp e rd e t A ndecavis civitas,
n u llu m ta le m u ltra sibi sociat,
q u i sic se m p e r v in u m possit sorbere;
cuius facta, cives, vobis pingite!
eia eia eia laudes,
30 eia laudes d icam us L ibero.

* M G H , PLAC 4, p.591. Se trata de unos versos acentuales rítmicos,


que no métricos, con este esquema:
ándecávis / / abas ésse dicitur.
1 Liber = Baco.
2 Mire por mynha.
Carmina anónima 155

20. Se d ice q u e en A n g ers

Se dice q u e e n A ngers h a y u n a b a d
q u e el n o m b re o ste n ta del p rim e ro de los h o m bres;
y c u e n ta n q u e le g u sta b e b e r vino
m ás q u e a los h a b ita n te s tod o s de A ngers ju n to s.
5 ¡Ea, ea, ea! ¡A labanzas,
ea, ala b a n z as a L íb e r entonem os!
E n to d o m o m e n to ansia el vino;
n o tra n s c u rre n i u n d ía n i u n a n o c h e
sin q u e, sa tu ra d o de vino, n o se b a m b o le e
10 co m o u n á rb o l ag itad o p o r los vientos.
¡Ea, ea, ea! ¡A labanzas,
ea, ala b a n z as a L íb e r entonem os!
E x h ib e él u n c u e rp o in c o rru p tib le ,
to d o vino, a d o b a d o igual q u e co n el áloe
15 y co n la m irra cu rtirse suele el cuero ;
su piel a h o ra p re s e n ta el color del vino.
¡Ea, ea, ea! ¡A labanzas,
ea, ala b a n z as a L íb e r entonem os!
C u b a ta l de b e b e r n o se p re o c u p a
20 en cáliz, c o n sosiego, el v in o b u e n o ,
' sino en p lato s y e n g ran d es m arm itas,
y e n tre ellas las de c a b id a especial.
¡Ea, ea, ea! ¡A labanzas,
ea, ala b a n z as a L íb e r entonem os!
25 V a a p e rd e rlo la c iu d a d de A ngers;
n o e n c o n tra rá co m o él a n in g ú n o tro
q u e p u e d a de c o n tin u o así engullir vino.
¡R egistrad, c iu d ad a n o s, sus hazañas!
¡Ea, ea, ea! A lab an zas,
30 ea, ala b a n z as a L íb e r entonem os!
156 Siglo I X

21. C o n ven iu n t su b ito *

C o n v e n iu n t subito c u n c ti de m o n tib u s altis


p asto res p e c u d u m v e rn a li luce sub u m b ra
a rb o re a p a rite r laetas c e le b ra re C a m e n a s.
A d fu it e t iuvenis D afnis sen io rq u e P alaem o n ;
5 o m nes h i cu cu lo laudes c a n ta re p a ra b a n t.
V e r q u o q u e florigero succintus stem m ate venit,
frigida v en it H iem s, rigidis h irsu ta capillis.
H is c e rta m e n e ra t cuculi de c a rm in e g ran d e.
V e r p riu s ad lu sit te rn o s m o d u la m in e versus:

VER

10 « O p to m eu s v e n ia t cuculus, carissim us ales.


O m n ib u s iste solet fieri gratissim us hospes
in tectis, m o d u la n s ru tilo b o n a c a rm in a rostro».

HIEM S

T u m glacialis h iem s re sp o n d it voce severa:


« n o n v e n ia t cuculus, nigris sed d o rm ia t antris;
15 iste fa m e m secu m se m p e r p o rta re suescit».

VER

« O p to m eu s v e n ia t cuculus c u m g e rm in e laeto,
frig o ra d ep ellat, P h o e b o com es alm us in aevum .
P h o eb u s a m a t c u c u lu m crescen ti luce serena».

* M G H , PLAC 1, p.270. Poemas en hexám etros dactilicos.


Este dialogus entre el invierno y la prim avera, más que una simple
imitación de los cantos am ebeos de las églogas griegas o latinas, puede no
ser más que un simple ejercicio de escuela: altercatio o controversia.
Camina anónima 157

21. L leg a d o s de lo s a lto s m o n te s

L legados de los altos m o n tes, se re ú n e n p ro n to todos


los pastores de ganado, u n día prim averal, a la som bra
de los árboles, p a ra c e le b ra r ju n to s a las alegres C a -
[m enas.
Presentóse tam b ién el jo v en D afnis y el viejo Palem ón.
5 Se disp o n ían todos a e n to n a r a lab an zas al cuclillo.
T a m b ié n acu d ió P rim a v e ra c eñ id a c o n u n a g u irn a ld a
[en flor,
e ig u alm en te llegó el frío In v iern o , h irsu to con sus
[cabellos atiesados.
G ra n d isp u ta e n tre ellos m a n te n ía n ac e rc a de u n
[p o em a sobre el cuco.
P rim a v e ra co m en zó rítm icam en te a e n to n a r estrofas
[de tres versos:

PRIMAVERA ■

10 «D eseo q u e a c u d a m i cuclillo, la m ás q u e rid a de las


[aves.
E l suele ser el m ás a g ra d a b le h u é sp e d en to d as
las m o ra d a s, h erm o sas to n a d a s m o d u la n d o co n su ro -
[jizo pico».

INVIERNO

E l glacial In v ie rn o ento n ces resp o n d ió co n voz severa:


« Q u e n o v e n g a el cuclillo; q u e e n n egras cavernas
[d uerm a,
15 pues a c o stu m b ra a tra e r el h a m b re siem p re consigo».

PRIMAVERA

«D eseo q u e a c u d a m i cuclillo con su alegre re to ñ o


y p o n g a en fuga al frío. S iem p re de F eb o fue e n tra ñ a ­
b l e c o m p a ñ e ro .
A F eb o le gusta el cuco cu a n d o la luz serena v a
[a u m en tan d o » .
158 Siglo I X

HIEMS

« N o n v e n ia t cuculus, g e n e ra t q u ia fo rte labores,


20 p ro e lia co n g e m in a t, re q u ie m disiu n g it a m a ta m ,
o m n ia d istu rb at: p elag i te rra e q u e la b o ra n t» .

V ER

« Q u id tu, ta r d a H iem s, cuculo con v icia cantas?


Q u i to rp o re gravi ten eb ro sis tectu s in an tris
p o st epulas V en eris, p o st stulti p o c u la B acchi».

HIEMS

25 « S u n t m ih i divitiae, su n t et convivia laeta,


est req u ies dulcis, calidus est ignis in aede.
H a e c cuculus nescit, sed p erfid u s ille lab o rat» .

VER

« O re fe re t flores cuculus e t m ella m in istrat,


aed ificatq u e d o m u s, p lacid as et n a v ig a t u n d as,
30 et g e n e ra t suboles, laetos et vestiet agros».

HIEM S

« H a e c in im ica m ih i sunt, q u a e tib i la e ta v id e n tu r,


sed p la c e t o p ta ta s gazas n u m e ra re p e r arcas
et g a u d e re cibis sim ul et req u iescere sem per».

VER

« Q u is tibi, ta r d a H iem s, se m p e r d o rm ire p a ra ta ,


35 divitias c u m u la t, gazas vel c o n g re g a t ullas,
si v e r vel aetas a n te tib i n u lla la b o ra n t? »
Carmina anónima 159

INVIERNO

« Q u e n o v en g a el cuclillo, p u es q u izás es c au san te de


[trabajos;
20 las g u erras m u ltiplica; aleja el a ñ o ra d o descanso;
lo alte ra todo: se a fa n a n las tierras y los m ares».

PRIMAVERA

«¿Por q u é tú , len to In v iern o , invectivas lan zas c o n tra


[el cuco?
T ú , con pesado to rp o r, te ocultas e n antros tenebrosos,
tras de V enus los festines, y del necio Baco las copas».

INVIERNO

25 « G rata s m e re su lta n las riq u ezas y b a n q u etes;


dulce el d escanso es; cálido es en el h o g a r el fuego.
Eso lo ig n o ra el cuclillo, que, p érfid o , al tra b ajo se
[dedica».

PRIMAVERA

' « E n su b o c a el cuco p o rta flores, y m ieles p ro p o rcio n a;


m o ra d a s edifica, sobre agrias p lácid as navega;
30 g e n e ra reto ñ o s y reviste los cam p o s alegres».

INVIERNO

« D esab rid o m e re su lta c u a n to alegre te p a re c e .


C o n ta r m e p lace p o r arcas las riq u ezas a ñ o ra d a s,
g o za r del a lim en to , al p a r q u e d escan sar c o n tin u a m e n ­
te » .

PRIMAVERA

«¿Q u ién , len to In v iern o , dispuesto siem pre a d o rm ir,


35 te a m o n to n a rá riq u ezas o te re u n irá tesoros,
si antes la P rim a v e ra o el V e ra n o p a r a ti n o h a n tra -
[bajado?»
160 Siglo I X

HIEMS

« N o n illis d o m in u s, sed p a u p e r in o p sq u e su p erbus,


n ec te ia m p o teris p e r te tu p ascere ta n tu m ,
ni tib i q u i v en iet cuculus alim o n ia p raestat» .

PALAEMON

40 T u m re sp o n d it ovans sublim e e sede P a la e m o n


et D afn is p a rite r, p a sto ru m et tu r b a p io ru m :
«D esine p lu ra , H iem s — re ru m tu p ro d ig u s, a tro x —
e t v e n ia t cuculus, p a sto ru m dulcis am icus.
C ollibus in nostris e ru m p a n t g e rm in a laeta,
45 p a sc u a sint p eco ri, req u ies et dulcis in arvis,
et virides ra m i p ra e s te n t u m b ra c u la fessis,
u b e rib u s plenis v e n ia n tq u e a d m u lc tra capellae,
e t volucres v a ria P h o e b u m sub voce salutent.
Q u a p ro p te r citius cuculus n u n c ecce venito!
50 T u ia m dulcis a m o r, cunctis gratissim us hospes:
om n es te e x p e c ta n t pelag u s tellusque p o lu sq u e,
salve, dulce decus, cuculus, p e r saecu la salve!»
Carmina anónima 161

INVIERNO

«N o eres su señor, sino u n p o b re e in digente soberbio.


P o r ti m ism o in c a p a z serías de e n c o n tra r sustento,
de n o ser p o rq u e el cuco que v en d rá te proporcione
[alim ento».

PALEMON

40 E n to n ces, ap la u d ie n d o , desde su alto asiento resp o n d e


[P alem ón,
al p a r q u e lo h a c e n D afnis y la m u c h e d u m b re de los
[piadosos pastores:
«D éjalo ya, In v ie rn o — d e sp ilfa rra d o r y v iolento— ,
y que v e n g a el cuclillo, de los p asto res e n tra ñ a b le
[am igo.
B ro te n e n n u e stra s colinas los alegres pastos;
45 sirvan de pastizales al g a n a d o y de dulce descanso en
[las cam piñas;
las verd es e n ra m a d a s p re ste n su so m b re z u e la al fatiga-
[do;
a c u d a n al o rd eñ o las cabrillas con ubres b ie n repletas;
y a F eb o las aves salu d en co n trin o s v ariados.
P o r ello, ¡aquí a c u d a al m o m e n to el cuclillo!
50 T ú , dulce a m o r, p a r a tod o s el m ás g rato de los hués-
[pedes:
te a g u a rd a n todos: el m a r, la tie rra y el cielo.
¡Te saludo, dulce gloria! ¡Cuclillo, p o r los siglos te sa­
cudo!»
SIGLO X
R O S V I TA D E G A N D E R S H E I M

La vida de esta monja sajona se desenvuelve toda ella en el convento


de Gandersheim (935-975). Sus primeras poesías son ocho leyendas de
vírgenes y de santos mártires, en versos épicos, salvo la tercera en dísticos
elegiacos: M aría o la Natividad; Ascensión; El m artirio de san
Gongolfo; El m artirio de santa Pelagia; C aíd a y conversión del
gran V icario Teófilo; C onversión de u n jo v en p o r san Basilio;
El m artirio de san Dionisio; El m artirio de santa Inés. Tras un
período de dudas y vacilación, Rosvita fu e animada a continuar su labor
literaria por su protectora la abadesa Gerberga, a la que había dedicado
varias de sus obras. Ya bien fortalecida y segura de sí misma, revisó y
compiló sus poesías hacia el 962, y las difundió ampliamente.
Si en sus comienzos no cesaba de exponer el topos de la humildad
tradicional, más tarde escribiría: «Me complazco en lo que hago». Sin
embargo, antes de abordar la composición de dos grandes poemas, de
cualidades notables — los G esta O ttonis, historia de la dinastía sajona,
y los P rim ordia C oenobii G andershem ensis, historia de su monas­
terio— , escribió siete dramas, en prosa rimada, en los que pretendía imitar
a Terencio, adaptándolo a sus fines de edificación religiosa, para cantar
las bellezas de la vida monástica y de la castidad. H e aquí los títulos:
Gallicanus; A gape; C alim aco y D rusiana; A braham : caída y
conversión de su sobrina M aría; Pafnucio; C onversión de
Thais; Sapiencia. Estas piezas, destinadas a la lectura, están compues­
tas con habilidad, aunque a veces la sencillez de la autora entraña réplicas
un tanto verdes, de un tono inesperado en una monja. Pero, si el diálogo
conciso aparece bien tratado, el papel excesivo del milagro, el simplismo
de la psicología, la ausencia de relieve y la vida de los personajes no
produce fuerza dramática. La obra de Rosvita se olvidó muy pronto
después de su muerte, hasta que Conrado Celtis descubrió sus manuscritos
el año 1501, en Ratisbona.
166 Siglo X

22. U t r e s f a c ta p r o b a t *
U t res facta p ro b a t, tu rm a s d u c e n d o p ra e ib a t,
ca p tu ru s p o p u lu m M a rte satis tu m id u m :
extitit et solito v ic to r m o x d e n iq u e bello,
eius n o n laeso sanguine p u rp u re o ,
5 gentibus adversis p ro p rio q u o q u e iu re subactis,
cen su m signavit; p a c e d a ta rediit.
C o n tig it e t d u c e n te via se p e rg e re iu x ta
cu iu sd am sa e p ta p a u p e ris opposita;
quis la tu it p ic tu m v e rn a n ti flore locellum ,
10 te c tu m m ultiplicis germ inis a tq u e com is,
n e c n o n fonticulus v itreo c a n d o re serenus
proflu x it rivo r u r a rigans stridulo.
H ic u b i p ra e c la ro s sen io r d ed u x it ocellos,
p erlu stran s liq u id a m fonticuli scateb ram ,
15 frig o reae cap tu s lim p h a e p a u lisp e r a m o re
substitit et placitis ta rd a t ite r m orulis;
et, m itten s p u e ru m , venisse ro g a b a t a d illum
d o m n u m florigeri ipsius ergo loci,
qui, p ra e c e p ta ducis com p len s ex tem p lo iu b entis,
20 q u o fu e ra t iussus, e g re d itu r citius.
H u n c d u x ipse q u id e m d u m resp ex it v en ien tem ,
a g g re d itu r b lan d is p ro tin u s alloquiis,
atq u e ro g a n s hum ilis to ta d u lced in e m entis
fo rm av it lin g u a talia v e rb a sua:
25 «D ulcis am ice, m eis p re c ib u s sis, p o stu lo , largus,

* M G H , Scriptores 4, 302. El pasaje pertenece al relato hagiográfico


titulado Congolfo, 83-136. Aunque enm arcado en u n contexto épico, lo
recogemos aquí por su profundo lirismo. Dísticos elegiacos.
Rosvita de Gandersheim 167

22. Según la h isto r ia d e m u e str a

S egún la h isto ria d e m u estra, c o n d u cien d o sus huestes


[av an zab a,
p a r a d o m e ñ a r a u n p u e b lo en exceso de espíritu b é ­
lic o in flam ad o .
A l c ab o de la g u e rra a c o stu m b ra d a alzóse v e n c ed o r
sin de su san g re p u rp ú re a h a b e r d e rra m a d o ni u n a
[gota.
5 D espu és de so m e te r b ajo sus leyes a las gentes enem i-
/ feas,
llevó a c ab o el censo, y, firm a d a la p az, to rn ó a la
[patria.
S ucedió q u e, siguiendo su cam in o , ib a m a rc h a n d o
al lad o de u n o s setos q u e c e rc a b a n los cam pos de
[un h u m ild e cam pesino,
en los q u e se o c u lta b a u n lu g arcillo de p rim av erales
[flores a d o rn a d o
10 y p ro te g id o p o r m ú ltiples p lan tas y en ram ad as.
S eren a, u n a fu en tecilla c o n cristalino c a n d o r
re g a n d o el cam p o fluía c o n c a n ta rín a corriente.
G u a n d o el se ñ o r h a c ia allá dirigió sus nobles ojos
o b se rv a n d o el claro m a n a n tia l de la p e q u e ñ a fuente,
15 lig eram e n te a tra íd o p o r el deseo de las frescas aguas,
se detuvo re tra sa n d o su m a rc h a c o n g ra ta d em o ra.
Y al d u e ñ o de aq u el lu g a r florido, en v ián d o le u n sir-
[viente,
le ro g a b a q u e a c u d ie ra a su presencia.
Al m o m e n to a c a ta n d o los m a n d a to s del caudillo que
[o rd en ab a,
20 ac u d e rá p id a m e n te a d o n d e se le h a b ía indicado.
Y c u a n d o el cau d illo o b serv a q u e a q u é l acu d e a su e n ­
c u e n tr o ,
le in te rp e la d e in m e d ia to co n m u y am ables razones,
y h u m ild e , su p lican d o con to d a d u lz u ra de c a rác ter,
dejó e scap ar de su le n g u a estas palab ras:
25 « Q u erid o am igo, p o r favor, m u é stra te b en ig n o a m is
[plegarias
168 Siglo X

u t v en d as p u ru m h u n c m ih i fonticulum ,
q u i clarus vitreis e t suave so n an tib u s und is
p ro la m b e n s a rv a irrig a t ista tua:
et m o x a rg e n ti tib i p ro m e rc e d e p ro b a ti
30 larg iter in fu n d o p o n d e ra n o n m odica».
A st u b i tin n itu m d a n d o p rom issio la e ta
au res p e rso n a e in tra t in exiguae,
la e ta n ite t facies, to ta e v o lita n t q u o q u e v e n a e
cordis, secreto q u a e la tu e re loco.
35 T u n c m iser in ta le m co ep it p ro ru m p e re vo cem ,
u ltra , q u a m cred as, sp em d u b ia m sciens:
« O n o stra te decus, nulli p ie ta te secundus,
q u e m colit eous m e n te fide p o p u lu s,
q u id tibi, q u id dig n i potis est m e a ligula fari?
40 N o n n e tuis m a n ib u s est sita n o s tra salus?
E t q u ic q u id m ih i p e r v e rb u m sancis facien d u m ,
quam v is difficile sit satis atq u e grave,
a tta m e n est a e q u u m tib i m e p a re re , b eate,
u t d u lu m su m m o exig u u m d o m in o ;
45 si p lacet, h in c v e tu lu m m e tra n sm ig ra re co lo n u m ,
n o n c o n tra lu c to r, sed tu a iussa sequor».
H a e c a it e t pressis fre n a t sua v e rb u la labris,
n e c p o st v erb o sa q u id seq u itu r ligula.
E t c o n tra v ir regalis p ie talia fantis
50 suscepit d icta p ro b o n ita te sua,
et citius dicto solvit p ro m issa m isello
illi cen ten o s attrib u en s solidos;
h a e c u b i perfecit, ra p tim re d e u n d o m ig rav it,
niten s a d p a tria m p e rg e re p o sth ab itam .
Rosvita de Gandersheim 169

a fin de q u e m e v endas esa p u ra fuentecilla,


que, clara y con aguas cristalinas y suavem ente sonoras,
se desliza y v a reg an d o estos tus cam pos.
Al p u n to te ofrezco en reco m p en sa, y co n largueza,
30 de p la ta c o n tra sta d a u n p eso n o p eq u eñ o » .
C u a n d o la alegre p ro m e sa , p ro d u c ie n d o u n tintineo,
p e n e tra p o r los oídos de aq u ella p o b re p erso n a,
gozosa su c a ra b rilla y del co ra z ó n se h in c h a n sus
[venas todas,
esas q u e están escondidas en recó n d ito lugar.
35 E nto n ces el d esd ich ad o ro m p ió a h a b la r de esta m a -
[ñera,
sabiendo q u e es d u d o sa la esp eran za m ás de lo q u e
[uno creería:
«¡O h gloria de n u e stra gente, a q u ien en p ie d a d n adie
[aventaja
y a q u ien el p u e b lo de o rien te, fiel, de co ra z ó n ve-
[nera!
¿Q u é p a la b ra digna dirigirte p o d rá m i hum ilde lengua?
40 ¿N uestra salvación n o la hem os puesto en tus m anos?
C u a lq u ie r cosa q u e tus labios o rd e n a ra n q u e yo cum -
[pla,
p o r difícil q u e sea o so b re m a n e ra gravosa,
és ju sto , sin e m b a rg o , q u e yo, señor, te o b ed ezca
com o h u m ild e esclavo a su so b eran o du eñ o .
45 Si grato te resulta q u e yo, viejo colono, em igre de este
[cam po,
n o m o stra ré resistencia, y cu m p liré tus m andatos».
D ijo así, y c e rra n d o sus labios, a sus pocas p alab ras
[pone freno,
y su lengüecilla p a rle ra n o añ ad ió cosa nin g u na.
P o r su p a rte , el reg io señor escuchó a te n ta m e n te ,
50 segú n su b o n d a d , las p a la b ra s q u e aq u él le decía,
y en m enos de lo q u e ta rd a en co n tarse d a cum pli-
[m ientó
a la p a la b ra e m p e ñ a d a al d esdichado, en treg án d o le
[cien sueldos.
A penas llevado a cab o , re e m p re n d e al p u n to el regreso
to rn a n d o al cam in o h a c ia su p a tria d e ja d a lejos.
E U G E N I O VULGARI O

La desgraciada historia del papa Formoso dio origen a una guerra


de panfletos. Y uno de los panfletistas fu e Eugenio Vulgario, sacerdote
napolitano que dejó una pequeña colección de poemas que muestran la
persistencia de viejas tradiciones. E l reinado de Formoso y de sus sucesores
Esteban VI, Juan I X y Sergio I I I constituye una de las páginas más
oscuras de la Iglesia. Hacia el 9 0 7 Eugenio publicó un panfleto, D e
causa F orm osiana libellus, en el que trataba de defenderse de su
destieno en el monasterio de Montecasino. E n su trato con el papa Sergio,
le dirigió unos versos que había compuesto en su honor. Uno de esos
poemas era un carm en ñ g u ratu m con un muy elaborado triple
acróstico, en que se leía: A eternum salve presul stans ordine Petri.
También dedicó al emperador León un poema en form a de pirámide, y
al papa otro con form a de órgano. E n eso seguía el ejemplo de Porfirio,
Rábano M auro y otros, y fu e uno de sus últimos cultivadores.
Escribió poemas en metros líricos, en los que se inspira en Prudencio
y Boecio. La poesía que recogemos aquí se ha atribuido a Eugenio
Vulgario. E l metro empleado es dímetro yámbico acataléctico, en estrofas
de cuatro versos. Los versos son cuantitativos, aunque a veces resultan
acentuales. La primera estrofa rima con la letra e, y el resto con la
letra a.
172 Siglo X

23. A n a creu n ti c a rm in e *

A n a c r e u n ti1 carm in e
telam libet co n tex ere 2,
p e d e m p e d í lentiscere 3
et tra m ite m tran sd u cere.
5 S u n t saecla p raeclarissim a,
su n t p ra ta v ern an tissim a,
fo rm o sa g a u d e n t o m n ia,
su n t g ra ta n o stri m o en ia.
10 L a e te n tu r ergo so m ata
e t rid e a n t p ra e c o rd ia,
a m o r p e te n s finitim a
sint c u n c ta vitu lan tia.
P h o e b u s ro ta t p e r te m p o ra
to rq u e n s p o lo ru m lu m in a;
15 so m n u m su su rra n t flum ina,
aves c a n u n t et dulcia.
T u r tu r p rio r dans o s c in a 4,
ra u c e so n at p o st ard ea;
sistem a m iscens m eru la,
20 olos im p let cro ëm ata.
M y rto sedens lusciola,
«vos c a ra — dicens— , p ig n o ra ,

* M G H , PLAC 4, p.430. Com o explica F. J. E. R aby (The Oxford Book


o f medieval Latin verse [Oxford 1961], p.471), «el poem a procede de u n
m anuscrito que contenía poem as de Eugenio Vulgario; aparece con otra
composición bajo el encabezam iento de species cornice».
1 Beda (De arte metrica 22) define el «anacreóntico» como un tetrám etro
yámbico acataléctico. Pero los poetas medievales em plean este térm ino en
esquemas métricos m uy diferentes. En el caso que nos ocupa, se trata de
dimetros yámbicos acatalécticos, equivalentes a versos de ocho sílabas; si bien
nos hallamos aún ante una m étrica cuantitativa, es evidente su tendencia a
d a r una gran im portancia al acento. Los finales son todos proparoxítonos, no
exentos de rim a en algunos casos. Excepto la prim era estrofa, todas las demás
term inan en -a.
2 M etafóricam ente, «el tem a de mis composiciones».
3 Se m antiene la imagen alusiva tanto al pie hum ano como al pie
métrico.
4 Oscina, dice el texto latino. En realidad, oseen era el ave de la que se
tom aban augurios a partir, sobre todo, de su canto. V a r r ó n , L L 6, 76;
S e r v io , A d Aen. 4, 462; C ic e r ó n , Dix. 1, 120.
Eugenio Vulgario 173

23. Con v e rso a n a creó n tico

C o n verso a n a c re ó n tico
m e g u sta u rd ir m i tela,
le n to e c h a r u n p ie tra s o tro
y re c o rre r el cam ino.
5 T ie m p o es éste lum inoso;
p rim av erales los p rad o s;
to d o g o za d e h erm o su ra;
g ratas son n u estras m o rad as.
Q u e se alegren, p ues, los cu erp o s
10 y ría n los corazones;
m ie n tra s a m o r b u sc a el colm o,
to d o sea p lacen tero .
P o r las estaciones F eb o c ru z a
h a c ie n d o g ira r los astros d e los cielos.
15 S u su rra n su eñ o los ríos
y e n to n a n las aves dulces trinos.
L a tó rto la , la p rim e ra , sus n o ta s em ite;
ro n c a m e n te , después la g a rz a suena;
m ie n tra s sus aco rd es m ezcla el m irlo,
20 el cisne sus gritos in c re m e n ta .
E l ruiseñorcillo, en u n m irto p o sad o ,
dice: «V osotras, m is p re n d a s en trañ ab les,
174 Siglo X

au d ite m atris fam in a,


d u m lu stra t a e th e r sidera.
25 C a n ta n s m e i sim ilia,
c a n o ra prolis g erm in a,
c a n tu D e o dignissim a
tra c tim refran g e g u ttu ra .
T u n a m q u e p leb s laetissim a,
30 ta n tu m D e i tu p saltria
d iv in a c a n ta n s c a n tic a
p e r b la n d a cordis viscera.
M a te r n a ia m n u n c fo rm u la
u t ro s tra v incas p lu m e a ,
35 fu tu ra vocis o rg a n a
c o n te m p e ra citissim a».
H o c dixit et m o x iu b ila
se c u n tu r subtilissim a;
m e lu m fit voce tin n u la
40 so p o ran s m en tis in tim a.
D e n s a n tu r h in c spectacu la,
a c c u rrit om nis b estia,
le a e n a , lynx et d a m m u la ,
c a u d a ta stans v u lp ecu la.
45 Pisces re lin q u u n t a e q u o ra
e t v a d a su n t re tro g ra d a ;
p u lsa n d o C o d ru s ilia 5
p ra e g n a s ad e st invidia.
A u ro sed et re x aq u ila,
50 circ u m co h o rs p e r ag m in a,
g e m m a ta p a v o te rg o ra ,
co rn ix sub est e t g a rru la .
C o rv in a q u in c e n tu ria ,
a rd e t p h a la n s et m ilvea;
55 de m a rte tr a c ta n t o m in a ,
v in c a tu r u t lusciola.

5 A parte de otros detalles sobre el personaje de Codro, poeta contem po­


ráneo de Virgilio, al que alude el poeta (Buc. 7, 26; 5, 11; 7, 22): incidía
rumpantur ut ilia Codro, lo que nos interesa ahora es que el autor del poem a
medieval conocía el pasaje virgiliano.
Eugenio Vulgario 175

las p a la b ra s escu ch ad de v u e stra m a d re ,


en ta n to q u e el cielo h ace b rilla r los astros.
25 C a n ta n d o co m o yo,
can o ro s reto ñ o s de m i prole,
e n to n a d p a r a D ios co n v u estro trin o
p a u sa d a m e n te las m ás dignas to n ad as.
P ues tú , tro p e l ju b ilo so ,
30 de D ios sólo citarista,
e n to n a can to s divinos, q u e b ro ta n
de las b la n d a s e n tra ñ a s de tu p echo.
Im ita n d o a h o ra a v u e stra m a d re ,
p a r a q u e superéis los can to s de otras aves,
35 de la voz los órgan o s futuros
a c o rd a d al p u n to de fo rm a conveniente».
Así dijo, y al m o m e n to siguen
sutilísim os can to s de alborozo;
la m e lo d ía q u e la a rg e n tin a voz p ro d u c e
40 los entresijos de las alm as ad o rm ece.
Se m u ltip lican las fiestas luego;
ac u d e n las bestias todas:
la leo n a, el lince, el gam o;
la z o rra ra b u d a está p resen te.
45 Los peces d e ja n los m ares;
h a c ia atrás c o rre n los ríos.
G o lp eán d o se C o d ro los ijares,
p re ñ a d o de env id ia se p resen ta.
E n tro n o de o ro se sienta el águila real;
50 en to rn o , e n fo rm ació n , se ve su corte;
al p a v o de en jo y ad a espalda
le sigue la c o rn e ja p a rla n c h ín a .
A l p a r q u e la c e n tu ria de los cuervos,
bulle, de los m ilanos, la falange.
55 D isc u te n los presagios de la liza
p a r a q u e el ruiseñorcillo sea vencido.
176 Siglo X

P a lu m b e s a t iu v en cu la
p ra e s u m it e victoria;
gallus p rio r c u m m e ru la
60 d isru m p ta p la n g u n t ilia;
C icad is inflans ieco ra
c a m p o c re p a t m isellula;
p a lm a m te n e t lusciola
versus tra h e n s p e r sibila.
65 T u r b a ta gens tu m ro stre a ,
exsanguis h in c e t aquila;
frigescit, in p ra e c o rd ia
v irtu sq u e ce d it ossea.
P ra e c o fugae fit u lu la
70 u rg en s g ra d i p e r a b d ita ,
p u d o re m en s n e co n scia
poenas lu a t p e r saecula.
T u n c v ersa c a stra p lu m e a
sp arsim leg u n t a u m a tia 6
75 a u ra e q u e fissa flam ina,
p e tu n tu r te c ta silvea.

6 Aumatia eran, según Fulgendo que cita a Petronio, las «letrinas públi­
cas», Sem o 61.
Eugenio Vulgario 177

L a p a lo m a , jo v e n c ita ,
p resu m e de la victoria;
el gallo, m ás q u e n ad ie, co m o el m irlo,
60 rev en tad o s de envidia, se la m e n ta n .
El h íg a d o se le h in c h a a la c ig a rra
y c h irría e n el c a m p o la cu itad a.
L a p a lm a se la lleva el ru iseñ o r,
q u e sus trin o s e n to n a co n sus silbos.
65 E l m u n d o de las aves se c o n tu rb a
y el ág u ila se q u e d a sin resuello:
siente frío, y en sus e n tra ñ a s
la fu e rz a de los huesos se aten ú a.
L a le c h u z a se h a c e h e ra ld o de la fuga,
70 a n im a n d o a m a rc h a r p o r re có n d ito s cam inos,
p a r a q u e el esp íritu , co nsciente de su v erg ü en za,
n o sufra el castigo p o r los siglos.
Los p lu m o so s vivaques tra n sto rn a d o s
b u sca n en d e s b a n d a d a sus espacios reservados
75 y los vientos h en c h id o re s del a u ra ,
y a las m o ra d a s boscosas se dirigen.
SIGLOS X X I
F U L B E R T 0 DE CHA R TRE S

Nacido, sin duda, en Italia de una fam ilia muy modesta (9 6 0 / 75-
1 0 2 8 /2 9 ), Fulberto, en 984, fu e en Reims alumno de Gerberto, elfuturo
papa Silvestre II. Después de estudiada la medicina, hacia 9 9 0 / 92, en
la escuela episcopal de Chartres, llegó a ser canciller y él mismo enseñó
allí con tales cualidades que aumentaron la fam a de la escuela. En 1 0 0 6
fu e nombrado obispo de Chartres. Exegeta, teólogo, hagiógrafo, poeta,
predicador, médico, muy sensible a la influencia platónica, emprendió en
1 0 2 0 la construcción de la catedral con la ayuda de Guillermo V de
Aquitania. Difundió en Francia la importante innovación musical de
Guido de Arezzo.
Escribió algunos himnos: P ara la Epifanía; Al Espíritu Santo.
E s autor de poesías, entre ellas un poema monorrimo D e luscinia o D e
Philom ela, y de otro más importante, D e sancta cruce. Fulberto era
apreciado por su dulzura y su modestia, y también por su elocuencia y
su talento dialéctico. Dotado de una sensibilidad profunda, es el primero
después de Fortunato que expresa un sentimiento sincero de la naturaleza.
A pesar del encanto de algunos pasajes, la rudeza de su form a deja entrever
a menudo que Fulberto, cuyo alto valor intelectual le valió el sobrenombre
de «Sócrates de los francos», era, más que poeta, profesor y hombre de
reflexión. Sus obras están recogidas en P L 141, 189-368.
182 Siglos X - X I

24. S a n ctu m s im p lic ite r p a tr e m cole *

S a n c tu m sim pliciter p a tre m cole,


p a u p e ru m caterva,
q u a n tu m q u e nosti, lau d ib u s h o n o ra ,
A d n o rm a m redigit q u i su b d ita
5 saecla prav itati,
p o te n s n o v a n d i sicut e t crean d i.
E t g rav e d a m n a te , longi tibi
sub v en it laboris
o p e m fe re n d o pacis e t quietis.
10 Ia m p ro c e re s leg u m ra tio n ib u s
a n te desueti,
q u a e re c ta d iscu n t stren u e capessunt.
P ra e d o m a n u m c o h ib e t fu rcae m e m o r,
et la tro n e c o ram
15 in erm is alte p ra e c in it viato r,
D e n te 1 S a tu rn a li restrin g itu r
ev ag ata vitis
c u ltu q u e tellus sen ta m ansuescit.
G a u d e t la n c e a falx, g a u d e t sp a ta
20 d ev en ire vo m er,
p a x d ita t im os, p a u p e ra t superbos.
Salve, su m m e p a te r, fer et o m n ib u s
in te g ra m salutem ,
q u ic u m q u e pacis d ilig u n t q u ietem .
25 A t q u i b ella v o lu n t, hos c o n te re
d e x te ra p o ten ti,
tra d e n s g eh e n n a e 2 filios m aligni.

* A H 50, n.220, p.288. El sistema métrico em pleado en este poem a


consta de una tetrapodia dactilica, una tripodia trocaica y un senario yámbico
cataléctico, cuyo esquem a sería éste:
' UU - LAJ - UU - UU
- U ' U - U - U
u - - - u- u- u
1 C on el arado, en cuanto que Saturno era dios de la agricultura.
2 Gehenna, etimológicamente, «valle de Ennom », donde los israelitas
sacrificaron sus hijos al dios M oloch. En el Nuevo T estam ento se emplea ese
nom bre para designar el infierno. Cf. M t 5,22; Le 12,5.
Fulberto de Chartres 183

24. Con s e n c ille z rin d e cu ito

C o n sencillez rin d e culto al P a d re S an to ,


tú, m u ltitu d de los pobres;
y en la m e d id a en q u e sabes, h ó n ra lo co n alabanzas.
A l recto c a m in o h a c e q u e to rn e el m u n d o
5 som etido al d esenfreno,
él, q u e p u e d e re n o v a rlo al igual q u e lo creó.
A ti, q u e sufres d u ra m e n te , te a y u d a
en tu a rd u o tra b a jo ,
y te ofrece el auxilio de la p a z y d el descanso.
10 Y a los g o b e rn a n te s, al d ic ta d o de las leyes
antes d esaco stu m b rad o s,
• a p re n d e n lo q u e es recto y en asu m irlo se afan an .
R e c o rd a n d o la h o rc a , re p rim e el la d ró n la m an o ,
y en p re se n c ia del b a n d id o
15 con fu erte voz c a n ta el v iajero in e rm e .
L ím ite se p o n e co n el d ien te de S a tu rn o
a la vid q u e se extien d e d em asiad o ,
y, gracias al cultivo, la tie rra agreste se som ete.
A légrase la la n z a de convertirse e n hoz; alégrase la es-
[p a d a
20 de tra n sfo rm a rse en arad o .
L a p a z e n riq u e c e a los h u m ild es y e m p o b re c e a los so-
[berbios.
Salve, P a d re S u p rem o : p a r a todos tra e ta m b ié n
la co m p le ta salvación,
a to d o el q u e a m a n te sea del descanso de la paz.
25 P e ro a aquellos q u e la g u e rra an sian , destrúyelos
co n tu p o te n te diestra,
arro ja n d o a la g e h e n a a los hijos del m aligno.
FR O MU N DO D E T E G E R N S E E

Fromundo de Tegernsee es una figura aparte entre los poetas germanos


de finales del siglo X, y nos da en sus cartas y poemas la impresión de
una figura viva. Inició sus estudios, como joven monje, en Tegernsee, que
completó en el monasterio de San Pantakón de Colonia, donde adquirió
la amplia cultura que le distinguió. Fue enviado, con otros monjes, para
hacer revivir el monasterio de San Salvador de Feuchtwangen. T aquí
empezó a compilar su producción poética y epistolar. Pero él y sus
compañeros regresaron a Tegernsee, donde pasó su vida enseñando, com­
poniendo y transcribiendo. E n un poema encantador, Fromundo nos ofrece
una pintura de sí mismo entre sus alumnos a los que enseñaba el arte de
la poesía. E s muy interesante este poema porque lo podemos considerar
como una muestra de un ejercicio escolar y al mismo tiempo aclara las
relaciones entre maestro y alumnos en la escuela monástica. E n este poema,
Fromundo no aparece como un versificador pedante, que puede imitar a
otros poetas, sino que en él descubrimos su viva imaginación para trabajar
con los materiales que ha elegido. No desconoce las rimas leoninas, que
emplea según los casos.
Fromundo no se distingue por su refinamiento, como algunos de los
poetas francos. E s más bien por el arte con que nos conduce hasta los
acontecimientos y la experiencia de cada día reflejada en sus poemas, que
a veces son una mezcla de humor y de invectivas. A veces emplea los
acrósticos, y en ocasiones no desconoce los mesósticos y telésticos, aunque
en esto nunca llegara a emular a su gran modelo Optaciano Porfirio. Sus
amplios conocimientos le permiten emplear algún verso en griego que sus
alumnos, maravillados, nunca podrían esperar emular con su maestro. A l
igual que Notker, antes de él, y a quien se parece en algunos detalles,
Fromundo fu e un maestro, y desde esa perspectiva hemos de estudiarlo a
él y sus versos.
186 Siglos X - X I

25c H oc s ilic u m tu m u lo *

H o c silicum tu m u lo ia c e t Ilisa c o rp o re fu n cta;


in v id a m o rs rap u it, q u o d sibi v ita fuit.
L ite ra si ab fu erit, q u a m sim m a m G ra e c ia dicit,
Ilia n o m e n erit, u t genus edocuit.
5 F u n eris o b se q u iu m p o st m u lto s h u ic facit a n n o s
filius ecce suus F ro u m u n d u s m o n a c h u s.
D u lic h iu m 1 g en u it p atres et T ro ia priores:
cu i locus h o c co rp u s h ic teg it exiguus.
N o m in is h a n c fo rm a m fecit gens esse secu n d am :
10 sic p o su it terris, q uas s u p e ra t re liq u is 2.
L itera, q u a m cernis, p e tit, u t p re c ib u s m e m o reris
corp o ris a tq u e a n im a e , q u o m a n e a t requie.
M e n te revolve sim ul, q u o d tu p e re g rin u s e t exui
hic iaceas terris expulsus propriis.
15 Q u a p ro p te r p a rite r, rogo, poscas c u m p re c e , frater,
u t sibi p e rp e tu a m n u n c trib u a t p a tria m .
E t nos c u m v en ia sim ili p e rd u c a t a d astra
q u i m o rte m su p e ra t et b o n a c u n c ta p a ra t.
T e rc ia n a m q u e dies O c to b ris a d u sq u e K a le n d a s
20 abstulit e saeclis re d d id it et superis.

* Ed. de K . S t r e c k e r , Die Tegernseer Briefsammung (Berlin 1925), 41. Se


trata del epitafio que el autor dedica a su m adre Ilisa, cuyo linaje hace
rem ontar a Duliquio y a T roya (v.7). Dísticos elegiacos.
1 Duliquio, isla del m ar Jonio, pertenecía al reino de Ulises. O v id io , Tr.
1, 5, 67; Met. 14, 226.
2 T am bién R aby (The Oxford Book o f Medieval Latin Verse [Oxford 1961],
p.479), llam ando la atención sobre la oscuridad de los versos 9 y 10,
considera que el significado de los mismos es el siguiente: «H er lineage m ade
her beauty a secondary thing; so she has deposited it in the earth that she
surpasses with the rem aining p a rt (her soul)».
From undo de Tegernsee 187

25. En e s te tú m u lo d e p ie d r a s

E n este tú m u lo de p ie d ra s rep o sa el c u e rp o de la di-


[funta Ilisa;
la m u e rte en vidiosa le ro b ó la v id a q u e disfrutaba.
Si quitam os la letra que «sigma» los griegos denom inan,
su n o m b re «Ilia» sería, según n os e n se ñ a la g ra m á ­
tic a .
5 A su m u erte, este h o m en aje, al c ab o de m uchos años,
su hijo, el m o n je F ro m u n d o , le dirige.
D u liq u io e n g e n d ró a sus p ad res; y a sus ancestros,
[T roya.
Este h u m ild e lu g a r le c u b re el cuerpo.
L a alc u rn ia de su n o m b re p asó a seg u n d o p la n o su b e-
pieza.
10 D ep o sitó la así en la tie rra , q u e c o n las p re n d a s re s­
ta n te s sobrepasa.
E l tex to q u e estás leyendo te suplica q u e en tus p le g a ­
r i a s te acuerdes
de su cu erp o y de su alm a, p a ra que repose en paz.
Y co n sid era de p a so q u e tú , p e re g rin o y exiliado,
p o d ría s y a c e r a q u í expulsado de tu tie rra p atria.
15 P o r ello ta m b ié n , h e rm a n o , te p id o q u e supliques co n
[tus ruegos
q u e le sea a ella c o n ced id a a h o ra la p a tria e tern a,
y con sim ilar m e rc e d a n osotros nos lleve h asta los
[cielos
A q u el q u e de la m u e rte triu n fa y o to rg a todos los
[bienes.
T re s días an tes de las calen d as de o ctu b re
20 el m u n d o a b a n d o n ó y re to rn ó a la gloria.
A LFA N O D E SA LER NO

Alfano de Salemo o de Monte Casino (1 0 1 5 /2 0 -1 0 8 5 ) era descen­


diente de una noble fam ilia lombarda. Realizó sus estudios de medicina
en la famosa Escuela de Salerno, aunque no por eso descuidó las letras.
M uy joven fu e ordenado sacerdote. E n 1056, tras un período agitado,
entró en la Orden benedictina. A l año siguiente fu e nombrado abad del
monasterio benedictino de Salemo y , un año después, arzobispo de esta
ciudad. Espíritu brillante, hábil y delicado, dotado de una extraordinaria
cultura poética y retórica, Alfano es un buen versificador. Alguien ha visto
en Alfano «el último soplo de la Antigüedad>, aunque en realidad
representa la continuación de la tradición escolar lombarda, que brilló
admirablemente en Paulo Diácono.
Alfano escogió para sus poemas la form a de odas. Tales son muchos
de sus himnos, en los que la expresión está teñida de gravedad y de
dignidad, y tales son los poemas que dirige a sus amigos cultos y
aristócratas.
Los temas más comunes de sus poemas son los que se refieren a la
gran abadía donde vivió. E n octubre del 1071 estuvo presente en la
dedicación de la nueva basílica construida por el abad Desiderio, que no
había ahorrado esfuerzo para aumentar su esplendor. Con ese motivo
dedicó una oda en la que aparece la basílica como símbolo de la Iglesia
revivificada. A fa n o escribió muchos poemas, odas, himnos, epitafios, la
mayor parte de los cuales demuestran una belleza extraordinaria, sobre
todo las O das de san M ateo, a S an M au ro , y a S anta Sabina,
al igual que los oficios para estos dos santos. La V ita et Passio sanctae
Christinae, de Bolzano, exhala un encanto clásico, de gran finura.
Tradujo el D e n a tu ra hom inis, obra en griego de Nemesio de Emesa.
Alfano es también autor de un poema en hexámetros sobre la V ida de
los doce herm anos de B enevento, de una O ratio seu Confessio
m etrica en 4 1 5 versos; de una O d a excitativa m ilitibus Christi.
Alfano empleó la form a más complicada, es decir, los metros de Horacio,
que logró mangar con la brevedad y la urbanidad del humanista. Alfano
supo mantenerse dentro de la corriente literaria de los clásicos latinos.
190 Siglos X - X I

26. U rbana p o tiu s n o b ilita te *

(Ad G isu lp h u m p rin c ip e m S alern itan u m ) 1

U r b a n a p o tiu s n o b ilitate
p ro certo n ih il est, sola, q u o d actus
m u n ito s p r o b a t e t c u n c ta refellit,
q u a e p ro d it levitas, m ax im e p rin cep s.
5 Q u id q u id n e m p e p ro b i p ossidet orbis,
h o c to tu m p ro b ita s fecerat U rb is,
q u a m serv are d o m i m ilitiaeq u e
d ecrev it stabili iu re senatus.
T u v irtu te an im i, corp o ris e t vi
10 A ugustos sequeris, n u lla C a to n is
te v in cit gravitas, solus h ab eris
ex m u n d i dom inis rite superstes.
Q u is ia m fro n d ife ra te m p o ra la u ro
m iles te relig at dignius u sq u am ?
15 Si C a rth a g in is h ic v icto r adesset
consul sp o n te tib i c e d e re t ipse.
T a rp e ia e solitae c e rn e re ru p es
victrices aquilas, p ro tin u s o m n i
p u lsa m aestitia, C aesaris a c ta
20 g a u d e n t p raesid e te posse n ovari.
G allos n a m q u e duces colla ligatos
a n tiq u o gravibus m o re catenis,
n ec vidisse iu v at, n i v id e a n t n u n c
hos a te re p rim i M a rte recenti.
25 P aulos et F abios C o rn elio sq u e
G racch o s, Fabricios, R o m a L ucullos,
te viso m e m o ra t, h isque decen ti,
q u e m v irtu te p a re m m o n s tra t et arm is.

* Ed. PL 147, 1256. EI poem a consta de versos endecasílabos, cuyo


esquema es: - - - ·- ú - - u u - u.
1 El poeta había acudido a Constantinopla en com pañía del príncipe
Gisulfo, quien tenía el encargo de firm ar un pacto con la capital del m undo
oriental del antiguo Im perio rom ano. La coalición iría dirigida a expulsar a
los invasores norm andos. Alfano ve en Gisulfo al último descendiente de la
grandeza rom ana, capaz de renovar las gestas de César, vencedor sobre los
galos, cuyo papel estarían desem peñando ahora los norm andos.
Alfano de Salerno 191

26. M e jo r qu e la n o b le za u rb a n a

(A G isulfo, p rín c ip e de Salerno)

M e jo r q u e la n o b le z a u rb a n a
n a d a h ay, cie rta m e n te. Es ella sola q u ie n a p ru e b a
los actos d esp ren d id o s, y q u ie n d e sd e ñ a
cu a n to la lig ereza ejecuta, ¡oh excelso príncipe!
5 C u a n to de ju sto posee el orb e,
to d o ello realizólo la ju stic ia de R o m a ,
que el S e n a d o d e cre tó c o n ley estable
m a n te n e r ta n to en p a z co m o en la g u erra.
P o r el v a lo r de tu án im o y la fu e rz a de tu cu erp o
10 seguid o r eres de A ugustos. E n n a d a te so b rep u ja
la g ra v e d a d de C a tó n . C o n ra z ó n eres ten id o
cual superviviente ú n ico de los señores del m u n d o .
¿ Q u é g u e rre ro m ás d ig n a m e n te q u e tú c e ñ ir p o d ría
sus sienes co n ra m a s de laurel?
15 Si a q u í se hallase de C a rta g o el cónsul ven cedor,
te ced e ría e s p o n tá n e a m e n te el puesto.
L as ro cas de T a rp e y a , a c o stu m b ra d a s a o b servar
las águilas victoriosas, dejando p o r com pleto la tristeza,
se a le g ra rá n de q u e las gestas de C é sa r
20 b ajo tu g u ía re n o v a rse p u t'd a n .
H a b e r visto a los caudillos galos con los cuellos atados
con p esad as c ad en as, a la m a n e ra an tig u a,
es algo q u e n o le satisface, si n o los ve de nuevo
ap lastad o s p o r ti e n la re c ie n te g u erra.
25 Los P aulos, los F abios, los C orneliós,
los G raco s, los F abricios, los L úculos,
los recu erd a R o m a al verte, y digno de ellos considera
a q u ie n e n a rm a s y en v a lo r igual a ellos se m uestra.
192 Siglos X - X l

H a e c m u c ro n e tu o fran g ere P y rrh i


30 ia m festin at opes, H a n n ib a lisq u e
fo rtu n a s veteres a tq u e furo res,
u t strin g at solitis legibus o rb em .

27. Q u an ta g lo ria p u b lic a m *

Q u a n ta g lo ria p u b lic a m
re m tu e n tib u s in d ita
saepe ia m fuerit, tu a m ,
H ild e b ra n d e , scientiam
5 n ec la te re p u tav im u s
N ec p u ta m u s. Id e n sacra
e t L a tin a re fe rt via,
illud et C ap ito lii
c u lm e n ex im iu m , th ro n u s
10 pollens im p erii, docet.
S ed q u id istius a rd u i
te lab o ris et invidae
fraudis a u t p ig et a u t p u d et?
id bonis eten im viris
15 peste p lu s su b ita n o cet.
V iru s invidiae latens
reb u s in m iseris su am
p o n it in v aletu d in em ,
h isque, n o n aliis, n ecem
20 et p e ric u la conferet.
Sic u t invid earis, et
n o n u t invideas, d ecet
te p eritia, q u e m p ro b i

* Ed. de F. J . E. R a by , A history o f secular poetry in the middle ages, 1, p. 381.


L a oda está dedicada al archidiácono H ildebrando. Los versos son gliconios,
cuyo esquem a es - u - u u - o j .
Se h a podido inspirar p a ra el m etro en Boecio, De consolatione philosophiae
Alfano de Salerno 193

Esa R o m a, con tu espada, y a a q u e b ra n ta r se dispone


30 el p o d e río de P irro ; y de A n íb al
las an tig u as fo rtu n a s y furores,
p a r a q u e el m u n d o se a te n g a a trad icio n ales leyes.

27. C u an ta g lo ria s e h ubo co n ced ido

G u a n ta g loria se h u b o co n ced id o
a los v aledores de la p a tria
y a a m e n u d o , n o creim os,
H ild e b ra n d o , q u e tu ciencia
5 o cu ltarla p u d ie ra
ni a h o ra lo creem os. Eso m ism o q u e tu sacra
sap ien cia al p a r q u e la la tin a m anifiestan,
es lo m ism o q u e ta m b ié n en señ a
del C ap ito lio la c u m b re exim ia,
10 p u ja n te tro n o del Im p erio .
M as ¿q u é p u d o del tra b a jo ard u o
o del envidioso d esco n ten to
c o n tra ria rte o v erg ü e n z a p ro d u cirte?
B ien se sabe q u e al v a ró n egregio
15 ' ta l lo d a ñ a co n la m ás súbita peste.
E l ocu lto virus de la envidia
en las circu n stan cias d esdichadas
b u sc a u n apoyo a su debilidad,
y es a ésas, y n o a otras,
20 a q u e la m u e rte a c a rre a o el peligro.
Así q u e, p a r a q u e seas envidiado,
y n o p a ra q u e envidies, la ciencia
te conv ien e a ti, a q u ie n de lo h o n ra d o
et b o n i facit unice
c o m p o te m m eriti sui.
O m n e iudicio tu o
ius favet, sine q u o m ih i
n e m o p ro p o siti m ei
vel favoris in ed iam
p re m iu m v e p o test d are.
C o rd is exim ius vigor,
v ita nobilis, o ptim as
res secuta, p r o b a n t q u id e m
iuris in g en iu m , m o d o
cuius artibus uteris.
E st q u ib u s c a p u t u rb iu m
R o m a , iu stio r et p ro p e
to tu s orbis, eos tim e t
saeva b a rb a rie s a d h u c ,
cla ra stem m ate regio.
H is et arch iap o sto li
fervido gladio P etri
fran g e ro b u r et im p etu s
illius, v etus u t iu g u m
usq u e sen tiat u ltim u m .
Q u a n ta vis anath em atis!
q u ic q u id et M a riu s prius
q u o d q u e Iulius e g e ra n t
m a x im a n ec m ilitum ,
voce tu m o d ic a facis.
R o m a q u id S cipionibus
ceterisque Q u iritib u s
d e b u it m ag e q u a m tibi,
cuius est studiis suae
n a c ta iu ra p o ten tiae?
Q u i p ro b e , q u o n ia m satis
m u lta c o n tu le ra n t b o n a
p a tria e , p e rh ib e n tu r et
p a c e p e rp e tu a frui
lucis et regionibus.
T e q u id e m , p o tio rib u s
p ra e d itu m m eritis, m a n e t
Alfano de Salerno 195

y de lo b u e n o ella h a c e ú n ic a m e n te
25 d u e ñ o de su p ro p io m érito .
M e rc e d a to d o tu criterio
la ju stic ia ap ro v ech a. Sin él a m í
de m i asp iració n o del favor
n a d ie ay u n o d e ja rm e p u e d e
30 o c o n ced erm e el p rem io .
D e tu c o ra z ó n el v ig o r excelso
y tu n o b le vida, de las m á s elevadas
em p resas seguidora, d e m u e stra n c ie rta m e n te
tu p ro fu n d a sap ien cia de las leyes,
35 cuyos recursos h o y d ía tú practicas.
A quien es p o r c a b e z a de to d a s las ciudades
a R o m a tie n e n — n o sólo la m ás ju sta , sino casi
co m p e n d io de la tierra— , a ésos los tem e
la cru el b a rb a rie to d av ía,
40 pu es es aq u élla ilustre p aís p o r su prosapia.
C o n recursos tales y co n la e sp a d a a rd ie n te
d e P ed ro , de los apóstoles cab eza,
su fu erza y sus ím p etu s ab ate,
p a r a q u e ex p erim en te
45 h a s ta el final el viejo yugo.
/¡C u án g ra n d e es el vigor del anatem a!
A quello q u e p rim e ro M a rio
y luego J u lio h icieran
co n m o rta n d a d in m e n sa de soldados,
50 c o n tu voz m o d e ra d a tú lo logras.
¿ Q u é fue lo q u e a los E scipiones
y a los d em ás Q u irites
R o m a debióles m ás q u e a ti,
gracias a cuyos desvelos se fra g u a ro n
55 las leyes q u e c im e n ta n su poder?
A quéllos, p o r h a b e r p ro p o rc io n a d o
beneficios a b u n d a n te s a la p a tria ,
h a n lo g rad o , co n razó n ,
g o zar ta m b ié n de p az e te rn a
60 y de las regiones de la luz.
E n v e rd a d q u e a ti, q u e estás d o ta d o
de las m ejo res p re n d a s, a g u a rd á n d o te está
196 Siglos X - X I

gloriosa p e re n n ite r
vita, civibus u t tuis
65 com p av eris apostolis.

28. T ran sm u n du vn m e tr ic a lau de*

T ra n s m u n d u m m e tric a lau d e, sorores *,


d ig n u m , dulce m elos fingere d o ctae,
u t vos voce q u id e m vultis acu ta ,
vel P h o e b i c ith a ra dicite dulci.
5 H ic A ristotelis philosophiae,
versu tas hereses a tq u e P latonis
fastus eloquii, m en se p e r a n n u m
u n o p a e n e studens, a rte refu tat.
Q u a n o n A ttica d a t vincere n o rm a ,
10 sed T e t i n a 2 palus, n o x ia se m p e r
crudis cardiacis utericisq u e
et splenis vitio vindice passis,
D e rid e t stu d iu m saepe d ecen n e,
et q u a n d o libet, h o c m o n te relicto,
15 laetu s te n d it eo te m p o re veris
cau sa ta m citius m u lta sciendi.
F e rtu r c o rd e ten u s sic hom ilías
q u a d ra g in ta legens scire, sed illic;
n a m p o st to to red itu s, m u n e ris huiu s
20 expers p ro rsu s adest, u tp o te p rid e m .
V ersus ta m b e n e scit V irgilianos
discens a p u e ro , q u a m b e n e n o v it

* Ed. de F. J . E. R aby , A history o f secular p oety in the middle ages, vol. 1,


p .382-83. Es una oda dedicada a su amigo, el joven T ransm undo, al que
censura por acudir a la abadía de C asauria para iniciarse en el aprendizaje
de la ciencia profana, abandonando por ello la vida de su m onasterio
benedictino. Poem a en versos endecasílabos, cuyo esquema es:
-- - - - ó - - UU - u
1 Las Musas.
2 Tetina: Chieti. Provincia italiana, en los Abruzzos y Molise, su capital
se llama tam bién Chieti. D e suelo montañoso, está regada por los ríos
Pescara y Ariglo. Su nom bre antiguo era Theate Marrucinorum.
Alfano de Salemo 197

u n a v id a e te rn a m e n te ven tu ro sa;
y p a r a tus co m p atrio tas
65 serás e q u ip a ra d o a los apóstoles.

28. D igno d e en c o m io p o é tic o

D ig n o de e n co m io p o ético , a T ra n sm u n d o ,
h e rm a n a s d o ctas, co m p o n e d le u n d u lce can to ;
y, com o q u e rá is vosotras, co n voz a g u d a en to n ad lo
o con la c íta ra del dulce Febo.
5 El, de la filosofía d e A ristóteles
las háb iles d o ctrin as, y de P lató n
la v a c u id a d d e las p a la b ra s, tras e stu d ia r ap en as
u n m es e n to d o el a ñ o , c o n a rte las refuta.
P ero c u a n d o la cien cia á tic a n o p e rm ite im p o nerse,
10 sino la la g u n a de C h ie ti (d añosa siem pre
a los estóm agos delicados y a los v ientres
y a los b azo s q u e sufren e n fe rm e d a d v engadora),
se b u rla de u n estudio q u e d u ra diez años a m e n u d o ,
y, c u a n d o le a p etece, a b a n d o n a n d o este m o n te ,
15 ' alegre, al lleg ar la p rim a v e ra , allá d irige sus pasos
p a r a a p re n d e r ta n rá p id a m e n te m u c h a s cosas.
Se dice qu e, sólo de m e m o ria , a p en as co n leerlas,
se sabe c u a re n ta hom ilías, p e ro allí.
M as después de tantas veces reto rn ar, de esa ganancia
20 se p re s e n ta to ta lm e n te desprovisto, co m o antes.
Se sabe ta n b ie n los versos virgilianos,
ap re n d id o s desd e n iñ o , c u a n to b ie n conoce
198 Siglos X - X l

qu o s ira ta libros igne Sibylla


com bussit, q u o d eos re n u it e m p to r 3.
25 T ales g ram m atico s m ittit A te m u s 4;
h ic oblivio sic iu n c ta p ero si
m oris p h ilo so p h o s p ra e b e t inertes:
felices, q u ib u s h a e c co g n ita n o n est!
Si, T ra n s m u n d e , m ih i credis am ice,
30 his u ti studiis desine ta n d e m ,
fac cures m o n a c h i scire pro fessu m ,
u t v ere sapiens esse puteris.

3 Alude a la narración de Aulo Gelio [Moches Aticas 1,19,1), que cuenta


cómo u n a vieja se presentó ante T arquino el Soberbio y se ofreció a venderle
nueve libros que, según ella, contenían oráculos divinos. El precio que exigía
era tan elevado, que el rey se echó a reír. Entonces la vieja arrojó al fuego
tres de los libros, y propuso venderle los seis restantes p o r el mismo precio
anterior. La M a rid ad del rey se acrecienta, y la vieja prende fuego a otros
tres libros, al tiem po que sigue m anteniendo el m ismo precio p a ra la venta
de los tres restantes. Ante tal insistencia, T arquino se quedó pensativo y
acabó por comprarlos. Serian los Libros Sibilinos, que tan destacado papel
tendrían luego en la religión rom ana.
4 Atemus (Casauria): Pescara.
Alfano de Salerno 199

los libros q u e la a ira d a S ibila a rro jó al fuego


p o rq u e su c o m p ra d o r se negó a adquirirlos.
25 C a sa u ria en v ía tales gram áticos.
Así, ese olvido co n ju n to de la odio sa
co stu m b re p ro p o rc io n a filósofos estériles.
¡Felices quien es ig n o ra n tales cosas!
Si confias e n m í, T ra n sm u n d o , am igo,
30 d eja al fin de d ed icarte a estudios sem ejantes.
O c ú p a te e n a p re n d e r la p ro fesió n del m o n je,
p a r a q u e seas, en v e rd a d , c o n sid erad o sabio.
WI DO DE I V R E A

Sabemos muy poco de este curioso personaje, cuyo nombre aparece en


un salterio latino, regalado por el obispo Warmundo a la iglesia de Ivrea,
como autor de versos amatorios en elegiacos leoninos. Wido fu e miembro
del capítulo catedralicio, en tomo al 1 0 7 5 /8 0 . No debe extrañamos de
que aparezca un clérigo italiano como autor de poemas de este tipo, es
decir, poemas amorosos, si tenemos en cuenta que los clérigos a menudo
vivían públicamente con sus esposas o con sus concubinas, y donde la
influencia de la educación seglar era muy fuerte. Pedro Damiano, el gran
reformador, se habría escandalizado sin duda de encontrar estos poemas
en un salterio, pero los amigos de Wido se admirarían simplemente y lo
considerarían como una hermosa manifestación de un hombre culto que
pudo componer tales versos.
Wido nos ofrece un ejemplo de pastorela y de ese otro género
practicado por los poetas clásicos, esto es, la descripción de la belleza
femenina, que es muy del gusto italiano. E n el poema descubrimos un
trasfondo de reminiscencias clásicas, pero, al margen de sus recursos
tradicionales, el poema está concebido como entonces se consideraba el
estilo moderno. Una prueba de esto son las rimas leoninas, y los motivos
pastoriles y eróticos que entonces estaban apareciendo en la literatura. La
aplicación de la rima a los dísticos elegiacos, un artificio no del todo feliz,
no puede privamos del encanto de esta interesante poesía■de amor.
202 Siglos X - X l

29. S iste, p u e lla , g ra d u m *

«Siste, p u ella, g ra d u m p e r a m o e n u m p o stu lo P a d u m


et p e r a q u a s alias ta m cito n e salias.
Siste, p u ella, p re c o r p e r te rra m , q u aeso , p e r eq u o r;
si loqueris soli, nil p a tie re doli.
5 V estitus, cultus, p u lc h e r su p er o m n ia vultus
te generis clari c o m p ro b a t ore p ari.
E x stellis frontis p ares g e rm a n a P h a e to n tis ',
lu n o tib i cedit, de lo v e q u a n d o redit.
D ic, dic p ru d e n te s q u i te g e n u e re p a re n te s
10 et generis ritu m dic p a tria e q u e situm ».
N o n stu p efacta p a ru m re p u ta n s n im is istu d a m a ru m
sic tim e t ipsa loqui sicut ab igne coqui.
S previt, v itavit, c a p u t in c lin a n d o negavit,
vix v o cem ru p it q u a m re tin e re cupit.
15 «Si de p ro le voles, d e c o ra t m e re g ia proles;
nobilis est m a te r, nobilis ipse p a te r.
Si p ro av o s q u aeris, dis v im fecisse videris,
san g u in e de q u o ru m m e sapit o m n e fo ru m .
N e su p e r h o c e rra , g e n u it m e T ro ic a te rra ,
20 te rra d ic a ta deo n o ta p a re n te m eo.
S ed fugiens q u e m d a m c u p ie n te m figere m e n d a m
h u n c circa fluvium floris am o studium ...».
«L ucifer 2 u t stellis, sic es p ra e la ta puellis;
in praelativis est tu a fo rm a nivis.
25 C o n sta t et est claru m : su p eras g enus o m n e ro sa ru m

* Ed. de F. J. E. R aby , o.e., vol.l, 383. Dísticos elegiacos, con rim a


leonina bien evidente. Ofrecemos sólo un fragm ento del extenso poem a que
n arra el encuentro entre el poeta y una doncella.
1 El Sol.
2 Lucifer, esto es, Venus, la estrella vespertina y m atutina.
Wido de Ivrea 203

29. D ete n e l p a s o , m u ch a ch a
« D etén el p aso, m u c h a c h a , cab e el a m e n o Po, te lo
[suplico,
y n o saltes ta n veloz p o r o tras aguas.
D e te n te , m u c h a c h a , p o r la tie rra te lo p id o y p o r el
[m ar te lo ruego:
si al solitario le hab las, n o sufrirás dolo alguno.
5 V estid o , p o rte , ro stro h e rm o so cu al n in g u n o
in d ic a n p o r igual q u e tú p ro c e d e s de esclarecido li­
n a je .
P o r las estrellas de tu sem b lan te h e rm a n a de F a e tó n
[pareces;
te cede J u n o el p a so c u a n d o del lad o de J ú p ite r re ­
to rn a .
D im e, d i q u é inteligentes p a d re s te en g e n d ra ro n ;
10 dim e ta m b ié n la alcu rn ia de tu estirpe y el lugar de
[tu p atria » .
E x tra ñ a d a n o p o co , co n sid e ra n d o esto b a sta n te d e sa ­
b r id o ,
te m e ta n to el h a b la r co m o el ser a b ra sa d a p o r el
[fuego.
M e d esd eñ ó , evitóm e e, in c lin a n d o la cab eza, negóse
[a co n testar;
m as a la p o stre d eja o ír la voz q u e re te n e r desea.
15 «Si p o r m i estirpe p re g u n ta s, estirpe reg ia es la q u e
[m e o rn a :
n o b le es m i m a d re ; m i p a d re , ta m b ié n noble.
Si in q u ieres p o r m is ancestros, v io le n ta r p a reces a los
[dioses,
de cuya sangre el m u n d o to d o co n o ce q u e p ro cedo.
P a ra q u e e n ello n o y erres, la tie rra tro y a n a m e e n g e n ­
d ró ,
20 tierra , sabido es, d e d ic a d a a u n dios p a rie n te mío."
P e ro h u y e n d o de alguien q u e a n sia b a m an cillarm e,
cab e este río m e en treg o al cu id a d o de las flores...».
« G om o V e n u s a v e n ta ja a las estrellas, así tú a las m u ­
chachas;
tu belleza de n ieve o c u p a lugares destacados.
25 Es ev id en te y p a lm a rio : a to d a clase de rosas so brepu-
Qas;
204 Siglos X - X I

sit iu d ex aeq u u s, tu geris o m n e decus.


D u m flavos h u m e ris crines sparsisse videris
et p ro velle iacis, m e sine m e n te facis.
C e rn i q u a n d o sinis fro n te m relig am in e crinis,
30 h a e c etiam cre b ra s luce fugat tenebras.
S u n t oculi digni gem in i ceu lu m in a signi;
n u lla supercilio p a rs d a tu r in vicio.
D o n a re fe rre g en ae n o stra e n e q u it usus aven ae;
lin g u a n e q u it v a tu m scribat u t o m n e d a tu m .
35 A d solis m o re m facies tu a n a c ta colorem ;
h a n c quo tien s v id eam , cogit u t astu p eam .
C u m species oris rosei d a tu r esse coloris,
n i d a tu r 3 os ori, tu n c d a tu r esse m o ri,
C u m g ula c a n d e sc a t su p er h a n c q u e m o n ile ru b escat,
40 h a e c ego d u m video, d u lciter invideo».

3 EI texto latino juega con la reiteración y diferente significado de datur,


lo que es difícil de m antener en la versión castellana. Literalm ente sería:
«dado que se permite que la apariencia de tu boca sea de color rosado, si no
se permite unir boca con boca, entonces se permite que me muera».
Wido de hrea 205

y si el ju e z se m u e stra ju sto , to d a la gloria te llevas.


C u a n d o ap areces co n los rubios cabellos esparcidos
[por los h o m b ro s
e indo len te te recuestas, m e a rre b a tas los sentidos.
H e visto c u a n d o liberas la fren te del lazo de tus tren -
izas:
30 ta m b ié n ella, co n su brillo, disipa las tinieblas m ás
[espesas.
T u s ojos son herm o so s, cu al resp lan d o res de u n astro,
y n o h a y en tus cejas p a rte alg u n a que m uestre algún
[defecto.
Incap az resulta el caram illo de hacerse eco de tu bello
[rostro;
in cap az la len g u a del p o e ta de c a n ta r tus cualidades
[todas.
35 A sem ejan za del sol, tu ro stro el co lo r en cu en tra;
y cu an tas veces lo veo, m e h ace q u e d a r aso m b rad o .
Pues q u e de tu b o c a la a p a rie n c ia es de ro sad o color,
si tus labios a los m íos n o se u n e n , a la m u erte m e
[entregan;
pu es q u e tu cuello de a lb u ra resp lan d ece y sobre él u n
[collar b erm ejea,
40 c a d a vez q u e lo veo, dulce envidia experim ento».
RADULFO O R A U L D E LA T O U R T E

Raúl o Radulfo de La Tourte (n. hacia el 1063, en Gien) era un


monje de Fleuiy, que escribió unos pocos poemas de ocasión, que muestran
en su autor un cuidadoso estudio y conocimiento de Horacio, Virgilio y
Ovidio. Su obra se reduce a Epístolas poéticas que van dirigidas, en
su mayor parte, a personajes desconocidos y ficticios. R aúl fiue maestro en
la escuela monástica y estaba encargado de la enseñanza de la versifica­
ción. Escribió largos poemas sobre la vida, el martirio y la traslación de
san Mauro, y sobre los milagros de san Benito, pero antes había empezado
el programa corriente de los poetas jóvenes, comenzando con composiciones
profanas antes de proceder a temas serios.
Nos encontramos en el mismo mundo literario de Marbodo de Rennes
y de Hildeberto de Lavardin. R aúl mantiene correspondencia epistolar en
verso con hombres que son poetas religiosos, divinos. Las alusiones a los
poetas clásicos, en especial a Virgilio, que encontramos más de una vez
en nuestro autor, son un tópico entre los poetas de los siglos X -X I. A veces
sus poemas nos transportan a una atmósfera de versos groseros e indecentes,
y esto lo mismo en las escuelas monásticas que en las escuelas de la
catedral.
La lectura de los poemas de R aúl nos permite considerarlo como uno
de los mejores poetas del siglo X I. Participa del humanismo que se
complacía en las escenas de cada día y en los acontecimientos cotidianos,
que nuestro autor sabe pintar con una gran frescura y naturalidad, pues
no está acostumbrado a vivir en los avatares del gran mundo y de la alta
sociedad.
208 Siglos X - X I

30. V ersibu s h ero ic is *

V ersibus h eroicis si c a rm e n scrib ere gliscis,


seu m avis elegis, m u n e ra n em o dabit;
nu lla fe re t iam b u s tibi p ra e m ia , n u lla tro ch eu s,
h ircu s 1 n ec tragicis iam d a tu r ipse m etris;
5 aspis u t obclu d it, q u a m M a r s u s 2 p raecin it, aures,
au res c la u d it et is q u i d are q u id p o terit.
Sin m in u s u rb a n i sc u rra e co n su e ta sequaris,
q u i n o n d electat sed te n e t a tq u e gravat,
si q u a e p ro tu le ris m in u s esse d e c e n tia sentis,
10 a u d ia t u t vulgus voce p etes tre m u la ,
nec ta m e n a d te n d e t re c ita n te m , n i feriato
p e c to re n u lla iecu r 3 e x te ra c u ra p re m a t.
E x im iu m v a te m si nasci forte M a ro n e m
h o c aevo d e d e ra t p ro sp e ra stella V enus,
15 eius io c u n d o si convenisse 4 in astro
to ta favens genesis, c u m Iove M ercu riu s,
ipse suis ad sit co m itatu s si M a ro M usis,
p allid a ieiunis faucibus o ra gerat,
n ec solum m a c ra q u a scrib at eg eb it aluta,
20 c aeru la vix m a n d e t cu i ru d e c a rm e n erit.
S crib ere m unificis im pulsos esse p a tro n is
c o n te n d u n t vates, de q u ib u s u n u s is est
M a n tu a de laetis q u e m R o m a m m ise ra t agris,
reg ia q u e m re c ip it cu ria ru re satum ,

* Ed. de M . B. O g l e y D. M. S c h u l l ia n , Rodolfi Tortarii Carmina (Rom a


1933), 252. Recogemos aquí una de esas Epístolas poéticas dirigida a personajes
supuestos o, al menos, desconocidos. Está escrita en dísticos elegiacos, con
algunos intentos de rim a leonina, no lograda del todo: versos .1; 4; 6; 8; 13;
19; etc.
1 T al era el prem io de los certám enes trágicos, según H o r a c io , Ars 220.
2 Domicio M arso, a quien O v id io [Pont. 4,16,5) y M a r c ia l (2,71,3) citan
como poeta de tiempos de Augusto. Perteneciente al círculo de M ésala, fue
considerado poeta épico (autor de una Amazonida), epigram ático (sus epigra­
mas, recogidos bajo el título genérico de Cicuta, parece que sirvieron de
modelo a Marcial), elegiaco (dedicó elegías a un tal Melenis) y autor tam bién
de nueve libros de fábulas y de un tratado De urbanitate. Cf. H . B a r d o n , La
littérature latine inconnue, vol.II (Paris 1956), p.52ss.
3 Cf. J uvenal, 1, 45; 6, 647; P ersio , 5, 129.
4 Conjunción de astros, naturalm ente.
Radulfo o Raúl de La Tourte 209

30. Si u n p o e m a a n sia s c o m p o n e r
Si u n p o e m a ansias c o m p o n e r en versos épicos
o prefieres u sa r los elegiacos, n a d ie se te m o stra rá
[agradecido;
n in g u n a re c o m p en sa te re p o rta rá el y am b o , com o tam -
[poco el tro q u e o ,
ni el m a c h o cab río será la re c o m p e n sa de tus trá g i­
c o s m etros.
5 Igual q u e el áspid al q u e e n c a n ta b a M arso c e rra b a sus
[oídos,
así ta m b ié n sus oídos c ierra el q u e p o d ría d a r algo;
a m en o s q u e te am o ld es a los usos del p e tim e tre u r b a ­
jo
qu e n o deleita, m as posee y goza de influencias,
a u n q u e c u e n ta te des de ser p o c o deco ro so lo que
[ofreces,
10 si b ie n la g en te escu ch a q u e co n tré m u la voz estás
[pidiendo,
a p e sa r de q u e n o a tie n d a al q u e recita, de n o ser
[p o rq u e, festivo el p e ch o ,
alg u n a e x tra ñ a p re o c u p a c ió n el h íg ad o le o p rim a.
Si V en u s, estrella favorable, p e rm itie ra tal vez q u e en
[nuestros días
naciese u n v ate exim io, M a ró n quizá;
15 si en su g ra ta co n ju n c ió n se co n v in iera
u n n a c im ie n to p ró sp e ro en to d o (M ercu rio que con
[Jú p iter coincide);
y si a c o m p a ñ a d o de sus M usas el p ro p io M a ró n se
[p resen tara,
m o stra ría su ro stro d e m a c ra d o a cau sa del ayuno;
no sólo a n d a ría n ecesitad o de seca piel sobre la que
[escribir,
20 sino q u e ap en as te n d ría u n a tablilla a la q u e confiar
[un rú stico p o e m a.
A escribir estim ulados p o r m ecen as fabulosos
se a fa n a n los p oetas, u n o de los cuales es aquel
a q u ie n M a n tu a envió a R o m a desde sus fértiles cam -
[pos>
y al q u e la c u ria reg ia acogió, a u n q u e de rústica
[cuna.
210 Siglos X - X I

25 factus et iste viris carissim us est generosis


et M ae c e n a ti, Pollio n ecn e tibi;
C a e sa r agros et opes et clari c u lm e n h o n o ris,
p a r fo ret illustri cuilibet ut, trib u it.
Q u id Flaccus lib ertin o 5 gen ito re creatus:
30 n u m rus irrig u u m B andusio 6 m eru it?

5 H o r a c io , Serm. 1, 6 , 62ss.
6 La fons Bandusia, motivo de la O d a (3,13) de Horacio.
Radulfo o Raúl de La Tourte 211

25 E n tra ñ a b le llegó a ser p a r a generosos varones.


¿A caso n o lo fue p a ra M ecen as y p a ra ti, Polión?
O to rg ó le el C é sa r cam pos, riq u e z a y la cim a del h o n o r
[m ás distinguido,
p a ra que fuera sem ejante a cualquier p ersona ilustre.
¿ Im p o rta acaso q u e F laco tuviese p o r p a d re a u n ple-
[beyo?
30 ¿N o m ereció acaso el ca m p o reg ad o p o r el B andu-
[sio?
C ARMI NA C A N T A B R I G E N S I A

E n la introducción hemos expuesto los detalles de la colección conocida


con el nombre de C arm in a C antabrigensia. E n ella se nos han
conservado poemas de autores, anónimos en su mayor parte, que han
empleado por lo general la form a de secuencia, tanto para sus temas
religiosos como para otros de contenido profano. Tal como se nos ha
conservado, el famoso códice — G g 5, 35, llamado C por Strecker— no
tiene ningún poema acerca de Goliat, aunque se puede suponer con toda
probabilidad que los tuvo en su origen, y se perdieron del manuscrito. No
es fá cil saber dónde se llevó a cabo la colección o antología. K. Strecker
se inclina a pensar en algún eclesiástico como destinatario de la mismá,
un hombre de gran cultura y buen católico, uno de los muchos que
abundaban en aquellos tiempos. No se puede pensar en algún seglar
alemán que se interesara en estas cosas. Esencialmente es un libro de
cantos, y a que incluso los poemas tomados de los autores clásicos se
adaptan perfectamente para ser cantados. En algunos casos se aprecia que
el autor de algunos poemas posee cualidades admirables para la form a
secuencial, en un tiempo en que dicha form a muestra una estructura
rítmica sin muchas mezclas de rima.
Ofrecemos algunos ejemplos tomados de los C arm in a C a n tab ri­
gensia.
214 Siglos X - X I

31. O a d m ir a b ile Veneris id o lu m *

O ad m ira b ile V en eris ido lu m ,


cuius m a te ria e n ih il est frivolum ;
arch o s te p ro te g a t, q u i stellas et p o lu m
fecit, e t m a ria c o n d id it et solum .
5 Furis, in g en io n o n sentias dolum :
C lo th o 1 te diligat, q u ae b a iu la t colum .
S alu to p u e ru m n o n p e r h y p o th esim ,
sed firm o p e c to re d e p re c o r L ach esim ,
so ro re m A tro p o s, n e c u re t h aeresim .
10 N e p tu n u m co m ite m h a b e a s e t T h e tim
cu m vectus fueris p e r fluvium A th esim 2.
Q u o fugis, a m a b o , c u m te dilexerim ?
m iser q u id faciam , c u m te n o n viderim ?
D u r a m ateries ex m atris ossibus
15 creavit h o m in es iactis lap id ib u s 3:
ex q u ib u s u n u s est iste p u e ru lu s,

* El poem a aparece, con notación musical, entre los Carmina Cantabrigen-


sia, en la edición de K . Strecker (Berlin 1926), 48, 105. Al igual que el
conocido O Roma nobilis, el poem a que publicamos fue compuesto en V erona,
probablem ente por el mismo autor, a finales del siglo IX o principios del x.
C ada verso es tetrám etro dactilico acentual, con u n a pausa tras el segundo
pie. Es decir, se trata de versos de 12 sílabas, con dos hemistiquios: 6 pp + 6
pp o 6 p, como en los cuatro últimos versos de la prim era estrofa. C ada
estrofa es m onorrim a. La estrofa 2.a tiene un verso de más. El poem a es un
paidikon de inspiración antigua: es el adiós de un m aestro de gram ática a su
discípulo predilecto.
1 El poeta alude a las tres parcas. La prim era, Atropos, hilaba el hilo
del que pendía la curación de la vida del hom bre. L a segunda, Cloto, lo
enrollaba y torcía con su rueca. La última, Láquesis, ¡o cortaba cuando la
existencia hum ana llegaba a su fin.
2 La lectura original, Tesim o Thesim, lue corregida por N iebuhr por
Athesim, corrección que se considera acertada. Siendo así, la m ención del
Athesis — el río Adige— corroboraría la opinión de que el poem a procede de
Verona.
3 Alusión a la leyenda de Deucalión y Pirra. Zeus, irritado contra la
degenerada raza hum ana, decide exterm inarla m ediante un diluvio, del que
sólo se salvaron D eucalión y Pirra gracias a flotar en un gran cofre que les
sirvió de «arca». Al retirarse las aguas, desem barcan en Tesalia. Zeus atiende
entonces al deseo de D eucalión de tener compañeros, y ordena que él y su
esposa Pirra arrojen por encim a de sus hom bros «los huesos de sus madres»,
es decir, piedras, pues no otra cosa son los huesos de la T ierra, la M adre
Universal. Así lo hacen: de las piedras arrojadas p o r Deucalión nacieron
hombres; de las de Pirra, mujeres.
Carmina Cantabúgensia 215

31. ¡Oh d e Venus la a d m ira b le im a gen !

¡O h de V e n u s la a d m ira b le im ag en ,
n a d a de cu y a m a te ria frívolo resulta!
P ro té ja te el A rq u ite c to q u e estrellas y cielo
hizo, el q u e creó los m a re s y la tie rra .
5 Q u e n o sufras el en g a ñ o p o r in g en io del lad ró n ,
y q u e C lo to te a m e , q u e es la q u e p o rta la rueca.
S alu d o al m u c h a c h u e lo , y n o de fo rm a fingida:
de to d o c o ra z ó n suplico a L áquesis,
de A tro p o s h e rm a n a , q u e cuide n o p e rd e rlo .
10 P o r c o m p a ñ e ro s ten g as a N e p tu n o y a T etis,
c u a n d o seas tra n s p o rta d o p o r el río A dige.
¿A d ó n d e m a rc h a s, p o r favor, a p e sa r de q u e te am o?
¿ Q u é h a ré , triste de m í, c u a n d o y a n o p u e d a verte?
U n a d u ra m a te ria , p ro c e d e n te d e los huesos d e la
[m adre,
15 creó a los h o m b re s al ser las p ie d ra s arro jad as.
U n a de ellas es este m u c h a c h ito ,
216 Siglos X - X I

q u i lacrim ab iles n o n c u ra t gem itus.


C u m tristis fuero, g a u d eb it aem ulus:
u t cerv a ru g io 4, c u m fugit hinnulus.

32. A u rea p e r s o n e t lira *

A u re a p e rso n e t lira cla ra m o d u la m in a ,


sim plex c h o rd a sit ex ten sa voce q u in d e n a ria ,
p rim u m so n u m m ese r e d d a t lege ypodorica!
P hilom elae 1 d em u s lau d es in voce org anica,
5 dulce m elos d ec a n ta n tes, sicut d o cet m usica,
sine cuius a rte v e ra n u lla v a le n t cantica.
C u m telluris v ere n o v o p ro d u c u n tu r g e rm in a
n e m o ro sa c ircu m circa fro n d e sc u n t et b ra c h ia ,
flag rat o d o r q u a m suavis flo rid a p e r g ram in a,
10 H ilarescit p h ilo m e la dulcis vocis conscia
e t ex ten d en s m o d u la n d o guttu ris sp iram in a
re d d it voces a d aestivi tem p o ris indicia.
In sta t n o cti e t diei voce sub dulcisona,
soporatis d a n s q u ie te m can tu s p e r d iscrim in a
15 n ec n o n p u lc h ra v iato ri laboris solatia.
V ocis eius p u lc h ritu d o , clario r q u a m cith ara,
vincit o m nes c a n tita n d o v o lu c ru m catervulas,
im p len s silvas a tq u e c u n c ta m o d u lis arbustula.
V o lita n d o scan d it alta a rb o ru m cacu m in a,
20 gloriosa v alde fa c ta veris p ro laetitia.

4 El original latino emplea el verbo rugire, lit. «rugir». Este verbo suele
aplicarse habitualm ente al león y circunstancialm ente al asno (A m ia n o M ar ­
c el in o , 27,3,1). Lo encontram os, igualm ente, relacionado con el ciervo y así
es glosado en la E dad M edia, cervi rugiunt, cervos rugire, en Gloss. I, 91-93. Es
una alusión a Prov 5,19.
* Ed. de K . S tr e c k er (Berlín 1926), 26. Versos de 15 sílabas, con dos
hemistiquios d e 8 y 7 : 8 p + 7 pp, con única rim a final en -a, reforzada a
Veces por -ia o por -ua.
1 Cf. F. J . E. R aby , «Philomela praevia temporis amoeni», en Mélanges
de Ghellinck (Gembloux 1951), vol.II, p.438.
Carmina Cantabrigensia 217

que p re o c u p a c ió n n o siente p o r m is llorosos gem idos.


M i rival se a le g ra rá de q u e yo m e sienta triste:
cual cierva b ra m o , c u a n d o h uye el cervatillo.

32. L a d o ra d a lira en ton e

¡La d o ra d a lira en to n e diáfanas m o dulaciones;


c a d a c u e rd a sea p u lsa d a a sus q u in c e registros aten -
[diendo;
la n o ta m e d ia dé el to n o p rin c ip a l al h ip o d ó rico
[modo!
A l ru ise ñ o r elevem os alab an zas co n voces arm o n io -
[sas,
5 c a n ta n d o dulces to n a d a s com o la m úsica enseña,
sin cuyo au tén tico arte de v alo r carece el canto.
C u an d o de la tierra al llegar; la p rim av eralas hierbas
[d esp u n tan
y en los b o sques circu n d an tes re to ñ a n ta m b ié n las
[ram as,
u n olor m u y suave se d esp ren d e de las p la n ta s flore­
c id a s .
10 Se aleg ra el ru iseñ o r, de su dulce voz consciente,
y a larg an d o , m ien tras can ta , los cond u cto s de su
[cuello,
la n za trin o s al an u n cio d e la estación estival.
N o ch e y d ía se a fan a en su c a n to m elodioso,
facilitando el rep o so al som n o lien to con la v aried ad
[de su trin o ,
15 al p a r q u e h e rm o so solaz al fatigado viajero.
L a belleza de su voz, m ás n e ta q u e la cítara,
c a n ta n d o su p era a todas las b a n d a d a s de las aves,
lle n an d o co n sus trinos los b o sques y arbolillos todos.
V o la n d o asciende a las altas cop as de los árboles,
20 lleno de g ra n entusiasm o p o r la alegría de la p rim a ­
v e ra ,
218 Siglos X - X I

ac festiva n atis gliscit sibilare carm in a.


F elix tem p u s, cui resu ltat talis consonantia!
u tin a m p e r d u o d e n a m en siu m c u rric u la
dulcis p h ilo m e la d a re t suae vocis organa!
25 O tu p a rv a , n u m q u a m cessa c a n e re , avicula!
tu a m d e c e t sy m p h o n ia m m o n o c h o rd i m usica,
q u a e tu as lau d es fre q u e n ta t voce diato n ica.
S onus tu o s vox n o n v alet im ita ri lirica,
q u ib u s n escit co n sen tire fistula clarisona,
30 m ira q u ia m o d u laris m e lo ru m trip u d ia.
N olo , nolo, u t quiescas tem p o ris a d otia,
sed u t laetos des co n cen tu s tu a volo ligula,
cuius la u d e m e m o re ris in re g u m p alatia.
C e d it aucep s a d fro n d o sa re so n a n s u m b ra c u la ,
35 c ed it cignus e t suavis ipsius m elo d ía,
ced it tib i tim p a n is tr a 2 et so n o ra tibia.
Q u am v is e n im videaris c o rp o re p ra e m o d ic a ,
ta m e n te cu n cti au scu ltan t, n e m o d a t iu v am in a,
nisi solus re x coelestis, q u i g u b e rn a t om nia.
40 Ia m p ra e c la ra tib i satis d ed im u s obsequia,
q u a e in voce su n t io c u n d a et in verbis rith m ica,
a d scholares et a d lud o s digne co n g ru en tia.
T e m p u s adest, u t solvatur n o stra v o x h a rm o n ic a ,
n e fatig en t p le c tru m lin g u ae c a n tio n u m taedia,

2 Tympanista, tocador de tam bor frigio. A pu ley o , Seer. 14; tympanistria,


tocadora de tam bor frigio. A unque en el texto dice timpanistra es m ás correcto
tympanista.
Carmina Cantabrigensia 219

y en h o n o r de sus p e q u e ñ o s a u m e n ta sus cantos fes­


tiv o s.
¡Feliz estación, q u e escu ch a co n cierto sem ejante!
¡O jalá q u e en el decurso de la d o c e n a d e m eses
el dulce ru ise ñ o r c a n ta ra de su voz la m elodía!
25 N u n c a ceses de trin a r, ¡oh tú, p e q u e ñ a avecilla!
A tu arm ó n ic o c a n to se a c o m o d a la m ú sica del m o -
[nocordo,
q u e re ite ra tus loores co n d iató n ico registro.
T u s trin o s es in c a p a z de im itarlos el sonido de la lira,
ni a ellos a co rd arse sabe la z a m p o ñ a de d iáfano so-
[nido,
30 p o rq u e lo q u e m odulas es u n a adm irable d a n z a de m e ­
lo d ía s.
N o q u iero , no, q u e te entreg u es al descanso ni u n
[m o m ento.
Q u e en to n es dulces conciertos co n tu lengüita, eso
[quiero:
p o r su gloria serás re c o rd a d o e n los palacios de los
[reyes.
T e ced e el p rim e r p u esto la avecilla q u e c a n ta a la
[so m b ra d el boscaje;
35 el cisne te lo cede, y su suave m elodía;
te lo cede el tim p an ista; y la flau ta sonora.
A u n q u e es cierto q u e p areces
m u y m e n u d ito de cu er-
[p °,
todos, en cam b io , te escu ch an , sin n ad ie p restarte
[ayuda,
sino sólo el R e y del cielo, aq u el q u e to d o lo rige.
40 Y a te h em o s d irigido b a sta n te s elogios y loores,
q u e alegres re su lta n en el can to y rítm icos son en las
¡p alabras,
p a r a escolares y fiestas o p o rtu n o s cual conviene.
T ie m p o es de d a r reposo a la a rm ó n ic a voz nuestra:
q u e al p lectro de la le n g u a n o fatigue el ted io de las
[canciones,
220 Siglos X - X I

45 e t p ig rescat auris p ro m p ta fidium a d crusm ata.


T rin is D eu s in personis, u n u s in essentia,
nos con serv et e t g u b e rn e t sua sub clem en tia
et re g n a re nos c o n c e d a t cu m ipso in gloria. A m en.

33. A d v e rtite , o m n e s p o p u li*

la . A dvertite, lb . C o n sta n tie


om n es p o p u li, civis Suevulus
rid ic u lu m tra n s e q u o ra
et a u d ite, q u o m o d o g a z a m p o rta n s navibus
S u ev u m m u lier d o m i co n iu g em
et ipse illam lascivam n im is
d e fra u d a ret. re lin q u e b a t.

2a. V ix rem ig e 2b. N ec in te rim


triste secat m a re , d o m i v a c a t coniux;
ecce subito m im i a d e ra n t,
o rta tem p estate iuvenes secu n tu r,
fu rit pelagus, q u o s et im m e m o r
c e rta n t flam ina, viri exulis
to llu n tu r fluctus, ex cep it g au d ens
p o st m u lta q u e exulem atq u e n o cte p ro x im a
v a g u m litto re p re g n a n s filium
lo n g in q u o n o th u s 1 in iu stu m fu d it
ex p o n eb at. iusto die 2.

* Ed. de K. S tre ck er , p.41. Se trata de u n tem a popular y del acervo


folclórico. El autor h a tom ado para su poem a la veste litúrgica de las
secuencias. La historia que nos cuenta el poem a está expuesta en una prosa
secuencial de finales del siglo x. C onsta de cinco estrofas y cinco antistrofas,
con una estrofa final. Las dos últimas estrofas son idénticas en cuanto a la
form a, m ientras que las otras son de formas diferentes, aunque cada estrofa
corresponde exactam ente en todo con su antistrofa, frase por frase. No hay
rim a ninguna.
1 El noto es el viento del sur.
2 Es decir, al cabo de los nueve meses norm ales de em barazo. T al vez
el giro «legitima fecha» es algo forzado en castellano, pero intenta reproducir
el juego de palabras del texto latino: filium iniustum... iusto die.
Carmina Cantabrigensia 221

45 y no se a b u rra el oído b ie n dispuesto al sonido m usí-


[cal de la lira.
Q u e D ios, T rin o en p erso n as, p e ro U n o en la esen-
[cia,
nos conserve y nos co n d u z c a co n su clem encia,
y nos co n c e d a re in a r ju n to c o n él e n la gloria. A m én.

33. A te n d ed , p u e b lo s to d o s

la . A ten d ed , Ib . U n suevecillo
p u eb lo s todos, c iu d a d a n o de
a u n sim pático suceso, C o n sta n z a ,
y esc u c h a d có m o e n g a­ p o r t a n d o a lle n d e los
s ó le [m ares
a u n suevo su m u je r m e rcan cías co n sus n a -
y có m o de ella él [ves,
burlóse luego. en su casa h a b ía deia-
[do
a u n a esposa
p o r d em ás lasciva.

2a. A p en as c o n el re m o 2b. P e ro en tre ta n to , en


' v a c o r ta n d o el triste [su casa
[m ar, su m u je r n o está inac-
h e a q u í q u e de re p e n ­ [tiva:
tie, la visitan co m ed ian tes,
surgiendo u n a tem p es­ v a n tra s ella los m ozue-
ta d , Pos;
el piélag o se enfurece, olv id ad a del m arid o ,
los v ien to s e n tra n en q u e se h a lla en lejanas
[liza [tierras,
y se le v a n ta n las olas. gozosa recib e a todos.
Al cabo de m il peligros, P e ro u n a noche, m u y
en u n a a p a rta d a costa, [pronto,
exiliado y v a g a b u n d o tra s ser p re ñ a d a , d io a
el n o to lo deposita. [luz
e n la leg ítim a fecha
u n ilegítim o hijo.
222 Siglos X - X I

3a. D uobus 3b. A t illa


volutis annis m a ritu m tim en s
exui dictus dolos versat
rev ertitu r; in o m n ia.
o cc u rrit «M i», ta n d e m ,
in fid a co n iu x «m i c o n iu x — in q u it—
secum tra h e n s u n a vice
p u e ru lu m . in A lpibus
D atis osculis nive sitiens
m a ritu s illi ex tin x i sitim.
«de q u o — in q u it— In d e ergo g rav id a
p u e ru m istu m p u e ru m
istu m h a b e a s, d a m n o so fetu
dic, a u t e x tre m a h e u gig n eb am ».
patieris».

4a. A n n i p o st h ec q u in q u e 4b. T ra n s fre ta to m a ri


tra n s ie ra n t a u t plus, p ro d u c e b a t n a tu m
et m e rc a to r vagus et p r o a rra b o n e
in sta u ra v it rem os: m e rc a to ri tra d e n s
ra tim q u assam re f ic it3, c e n tu m libras accipit
vela alligat a tq u e v en d ito
et nivis n a tu m in fa n te dives
du x it secum . re v e rtitu r.

5a. In g ressu sq u e d o m u m 5b. T e m p e sta te o rta


ad u x o re m ait: nos vento su s fu ro r
«C o n so lare, coniux, in vadosas sirtes 4
conso lare, cara: n im is fessos egit,
n a tu m tu u m p e rd id i, e t n os o m n es g rav iter
q u e m n o n ip sa tu to rre t sol, a t il­
m e m agis q u id e m le nivis n a tu s
dilexisti. liquescebat».

3 Cf. H o r a c io , Od. 1,1, 14-18.


4 C. S a l u s t io , Bellum lug. 7 8 , 2-3.
Carmina Cantabrigensia 223

3a. T ra n sc u rrid o s 3b. M as ella,


y a dos años, te m e ro sa del m arid o ,
el m e n c io n a d o au sen te u rd e m en tiras
re to rn a a casa. de to d o tipo.
A l e n c u e n tro le sale Y al fin le dice:
la esposa infiel, « Q u e rid o esposo,
llevan d o consigo q u erid o : u n d ía
a su niñ ito . en los A lpes,
D esp u és de besarse, sintiendo sed,
dice el m arid o : a p a g u é la co n nieve.
«¿D e q u ié n esta c ria tu ­ P re ñ a d a quedé p o r
ra [ello,
has tú tenido? y este niñ ito ,
C o n testa, o sufrirás tras d oloroso p a rto ,
p e n a s terribles». ¡ay!, tra je al m u n d o » .

4a. D espu és de estos suce­ 4b. C ru z a n d o el m a r,


sos, en v e n ta p o n e al hijo,
p a sa ro n cinco años (tal y entregándolo en p re n -
[vez más), [da
y el m e rc a d e r e rra n te a cierto m e rc a d e r,
ap are jó sus rem os: co b ró cien libras.
r e p a r a la n av e estro- U n a v ez v e n d id o el
[peada, [niño,
la rg a las velas re to rn a a su p a tria
y consigo llevóse enriq u ecid o .
al hijo de la nieve.

5a. A l e n tr a r e n su casa 5b. Se d esató u n a te m p e s­


le dice a la esposa: ta d ,
«consuélate, m u jer; el fu ro r de los vientos
consu élate, q u erid a. nos llevó, casi agotados,
H e p e rd id o a tu hijo, a unas arenosas playas;
a quien tú , ciertam ente, a to d o s te rrib le m e n te
m ás q u e yo ab rasó n o s el sol,
n o lo querías. y el hijo de la nieve
se derritió».
224 Siglos X - X I

6 Sic p erfid am
Suevus con iu g em
deluserat;
sic fraus fra u d e m vicerat:
n a m q u e m g enuit
nix, recte h u n c sol
liquefecit.

34. O m n is so n u s ca n tilen e *
O m n is sonus can tilen e 1 trifariam fit,
n a m a u t fid iu m c o n c e n tu sonus c o n sta t
p u lsu p le c tri m an u sv e,
u t su n t d iscrep an tie v o c u m variis
5 c h o rd a ru m generibus;
A u t tib ia ru m c a n o ru s re d d itu r flatus,
fistu laru m u t su n t discrim in a, q u e q u e
folle v en tris orisque
tu m id i flatu p e rstre p e n tia p u lc h re
10 m e n te m m u lciso n an t;
A u t m u ltim o d is g u ttere c a n o ro id e m sonus re d d itu r
p lu rim a ru m fau ciu m h o m in u m v o lu c ru m a n im a n tiu m -
[que,
sicque in p u lsu g u tte re q u e agitur.
H is m o d o s c a n a m u s c a ro ru m so tio ru m q u e actus,
15 q u o ru m in h o n o re m p re titu la tu r p ro h e m iu m hocce
[pulchre 2
L antifrid i G o b b o n isq u e p e rn o b ili stem m ate.
Q u am v is am icitiaru m
g e n e ra p lu ra leg an tu r,

* Ed. de K. S t r e c k er , p.13. El autor del poem a, para su comienzo, ha


tenido en cuenta a san Isidoro, Etimologías 3, 18, en lo que se refiere a la
naturaleza de los sonidos musicales: se trata de sonidos de instrum entos de
cuerda o de viento; o voces de hom bres, de pájaros o de animales. Cf. R aby ,
o.e., p.295.
1 Com o hemos indicado en la Introducción, p .71-72, dada la diversa
grafía -a e/~ e, - o e /- e de los editores, nos hemos decidido por la uniformidad
- a e = e, ~oe = —e en todos los casos. Puede chocar, pero hem os optado por
esta solución uniforme.
2 Lantfrido y Cobón, dos entrañables amigos, pertenecen al m undo de
los relatos populares y folclóricos.
Carmina Cantabrigensia 225

6. Así de la infiel
esposa burlóse
el suevo,
y u n en g añ o superó a o tro engaño,
p ues aq u el a q u ie n la nieve
h a b ía e n g e n d ra d o , ju sta m e n te
el sol v in o a licuarlo.

34. T odo m u s ic a l so n id o

T o d o m usical so n id o se p ro d u c e de tres form as,


p u es o el sonido q u e e m a n a de las liras
con el pulso se consigue, con el plectro o co n la m an o ,
según la d iferen cia de los ton o s
5 p o r las distintas clases de las cuerdas;
o b ie n en c a n o ro se tra n sfo rm a el aire de las flautas,
según los caram illo s sean distintos,
y co n el fuelle del v ien tre o de la b o ca,
re so n a n d o c o n h in c h a d o soplo,
10 h e rm o sa m e n te resu en en ;
o b ie n de m últiples m o d o s co n g a rg a n ta c a n ta rín a el
[sonido
de m u c h a s b o cas se em ite, de h o m b re s, d e aves, de
[anim ales,
y se p ro d u c e así co n el p ulso y la g arg a n ta .
C an te m o s de estos m o d o s las acciones de los qu erid o s
[am igos,
15 en cuyo h o n o r h e rm o sa m e n te este p ro e m io el título
[anticipa
con la estirpe n o b ilísim a de L a n tfrid o y de C o b ó n .
A u n q u e de am istades
se lean m u ch o s relatos,
n o n su n t ad eo p re c la ra
u t isto ru m sodalium ,
q u i co m m u n es e x tite ru n t
in ta n tu m , u t n e u te r h o ru m
su ap te q u id possid eret
n ec g a z a ru m n ec serv o ru m
n ec alicuius suppellectilis;
a lte r h o ru m q u ic q u id vellet,
a b altero ra tu m foret;
m o re a m b o coequales,
in nullo u m q u a m dissides,
q u asi d u o u n u s esset,
in o m n ib u s similes.
P o rro p rio r orsus G o b b o
dixit fratri sotio:
«diu m ih i h ic regale
in c u m b it servitium ,
q u o d fratres affinesque
visendo n o n ad eam ,
im m e m o r m e o ru m .
Id e o u ltra m a re rev ertar,
u n d e h u c adveni;
illo ru m affectui
v en ien d o a d illos
ibi satisfaciam ».
« T e d e t m e — L an tfrid u s in q u it— ,
vite p ro p rie ta m dire,
u t ab sq u e te solus hic d egam .
N a m arrip ien s co n iu g em
te c u m p e rg a m exui, tecu m ,
u t tu d iu factus m e c u m
v icem re p e n d e n s am ori».
Sicque p erg en tes lito ra m aris
a p p lic a ru n t p ariter.
T u m infit C o b b o sodali:
« h o rto r, frater, m an eas:
re d e a m visendo te
en v ita com ite;
u n u m m em o riale
fra te r fratri facias:
Carmina Cantabrigensia

n o h a y n in g u n o ta n p re c la ro
co m o el de estos am igos,
q u e u n id o s estuvieron
h a sta el p u n to de q u e n in g u n o de am bos
cosa a lg u n a p o sey era co m o p ro p ia,
n i riquezas, n i siervos,
n i cu alq u ier tip o de m u eb le.
L o q u e el u n o de ellos deseara,
sería p o r el o tro ejecutado.
A m bos, iguales de carácter,
ja m á s en cosa alg u n a disen tían
cu al si sólo u n o de los dos fuesen,
e n to d o sem ejantes.
U n a vez em p ezó G o b ó n el p rim e ro
a decirle a su fra te rn o am igo lo siguiente:
«El servicio h a c ia el rey, q u e y a h a c e tiem po
en estos lugares m e retien e,
h a h e c h o q u e, olvidado de los m íos,
n o h a y a ac u d id o a visitar
a h e rm a n o s n i a parien tes.
R e to m a ré , p o r ta n to , allende el m a r
h a sta el lu g a r de d o n d e vine;
re u n ié n d o m e co n ellos,
allí satisfaré
el afecto q u e les tengo».
« M i p ro p ia v id a aq u í ;— dice L a n tfrid o —
m e h a stia ría d e m o d o ta n severo,
q u e solo, lejos de ti, h a b ría de con su m irm e.
Así q u e, co n m i esposa,
exiliado contigo m a rc h a ré , contigo,
co m o co n m ig o hiciste tú h ace tiem po,
c o rre sp o n d ie n d o a m i a m o r de igual m an era» .
D irig ién d o se, p u es, h a c ia la orilla del m a r,
c a m in a n el u n o ju n to al otro.
G o b ó n en to n ces le dice a su am igo:
« H e rm a n o , te ruego q u e te quedes;
volveré a visitarte,
¡ay, am igo del alma!
H azle, h e rm a n o , a tu h e rm a n o
e n tre g a de u n recu erd o :
228 Siglos X - X I

U x o re m , q u a m tibi solam
60 ven d icasti p ro p ria m ,
m ih i d edas, u t licen ter
fru a r eius am plexu».
N ih il h esitan d o m a n u m
m a n u i eius trib u en s hilare:
65 «fruere u t libet, frater, ea,
n e d icatu r, q u o d sem o tim
nissus sim q u id possidere».
C lasse tu n c a p p a ra ta
d u cit secu m in equor.
70 S tans L an tfrid u s su p e r litus
can tib u s c h o rd a ru m ait:
« C o b b o frater, fidem ten e,
h a c te n u s u t feceras,
n a m in d ecen s est affectum
75 se q u en d o voti h o n o re m p erd ere:
d edecus fra te r fra tri ne fiat».
S icque diu c a n e n d o
p o st illum in tuitus,
longius e u m n o n cern en s
80 fregit ru p e tim p a n u m .
A t C o b b o collisum
fra tre m n o n ferens
m o x v e rte n d o m ulcet:
«en h ab es, p erd u lcis a m o r,
85 q u o d dedisti, in ta c tu m
an te am oris e x p erim en tu m .
Ia m n o n est, q u o d e x p e ria tu r u ltra;
cep tu m ite r relin q u am » .

35. M e n d o sa m q u a m c a n tile n a m ago *

M e n d o sa m q u a m c a n tile n a m ago,
p u eru lis c o m m e n d a ta m d ab o ,

* Ed. de K. S t r e c k e r , p.44. Poem a escrito en forma de las secuencias


medievales. Está compuesto p o r una estrofa inicial de cuatro versos decasíla­
bos, acentuales; dos estrofas con sus antistrofas respectivas: las dos prim eras
de cuatro versos de ocho sílabas, y las otras dos (8 y 10 versos) con variedad
de sílabas, para term inar con otra estrofa de 4 versos decasílabos.
Carmina Cantabrigensia 229

la esposa q u e sola p a ra ti
60 h as reiv in d icad o com o p ro p ia,
e n tré g a m e la a m í, p a r a q u e p lacen tero
de su ab ra z o disfrute».
Sin d u d a r u n m o m e n to , alarg an d o
su m a n o a la del otro, alegre dice:
65 «D isfruta de ella, h e rm a n o , co m o gustes,
n o se d iga que, sep a ra d a m en te ,
m e esforcé p o r p o seer alg u n a cosa».
A p a re ja d a y a la nave,
llevósela consigo h a c ia altam ar.
70 H allán d o se L an tfrid o e n la rib e ra ,
co n las n o tas de sus cu erd as dice así:
« G o b ó n , h e rm a n o , m a n te n te fiel
com o h a sta a q u í lo h a s h ech o ,
p u e s afecto in d eco ro so es
75 el p e rd e r el h o n o r cu m p lien d o u n a prom esa:
n o c o m e ta d esh o n o r u n h e rm a n o co n su h e rm a -
\no».
L arg o tie m p o así c a n ta n d o estuvo,
siguiendo tras de él co n la m ira d a .
G u a n d o a lo lejos lo p e rd ió de vista,
80 el a tab al ro m p ió sobre u n a roca.
P ero G o b ó n , in c a p a z d e so p o rta r
q u e su h e rm a n o se afectara,
al p u n to re to rn a n d o , le dice dulcem ente:
« H e ahí, dulcísim o a m o r,
85 in tacto lo q u e m e diste
antes, co m o p ru e b a de cariño.
Y a n o h a y n a d a q u e p ro b a r.
A b a n d o n o el viaje proyectad o » .

35. La m e n d a z can cio n cilla

L a m e n d a z can cio n cilla q u e in te rp re to


h a b ré de co n fiarla a los chicuelos,
230 Siglos X - X I

q u o m o d u lo s p e r m en d aces risu m
au d ito rib u s in g e n te m feran t.
5 L iberalis et d e c o ra
cu id a m reg i e ra t n a ta ,
q u a m sub lege h u iu s m o d i
p ro cis o b p o n it q u e re n d a m :
«Si quis m e n tie n d i g n aru s
10 u sq u e a d eo in stet fallendo,
d u m cesaris ore fallax
p re d ic itu r, is d u c a t filiam ».
Ο μ ο a u d ito Suevus
nil m o ra tu s infit:
15 « R ap tis arm is ego
d u m v e n a tu m solus irem ,
lepusculus in te r feras
telo tactu s o c c u m b eb at.
M o x effusis intestinis
20 c a p u t avu lsu m c u m cu te cedo.
C u m q u e cesu m m a n u
le v a ra tu r cap u t,
lesa a u re e ffu n d u n tu r
m ellis m o d ii cen ten i,
25 so tiaq u e auris ta c ta
to tid e m p isa ru m fudit.
Q u ib u s in tra p ellem strictis,
lepus ipse d u m secatur,
crep id in e su m m a cau d e
30 k a rta m re g ia m la te n te m cepi,
Ο μ ε serv u m te firm a t esse m eu m » .
« M e n titu r — c la m a t re x — k a rta et tu!»
Sic rege deluso Suevus falsa
g e n e r regius est a rte factus.
Carmina Cantabrigensia 231

a fin de q u e p ro v o q u e n g ra n risa a los oyentes


sirviéndose de m e n d a c e s tonadillas.
5 C ierto rey te n ía u n a hija
gentil y h erm o sa;
p ro m e tió la e n tre g a r al p re te n d ie n te
q u e cum pliese la siguiente cond ició n .
«Si alguien, e x p e rto m en tiro so ,
10 llevase la m e n tira h a sta el ex trem o
de ser calificado de falaz p o r la b o c a real,
ése se c a sa rá co n m i hija».
E n te ra d o u n suevo del asu n to ,
sin p é rd id a de tie m p o com enzó:
15 « A p a re ja n d o m is a rm as
y m a rc h á n d o m e de c aza y o solito,
en tre otros an im ales
cayó a lc a n z ad o p o r m is d a rd o s u n leb rato .
D esp u és de sacarle las en tra ñ a s,
20 le a rra n c o la c a b e z a al tie m p o q u e la piel.
A l le v a n ta r c o n la m a n o
la c a b e z a d e sp re n d id a ,
de u n a o re ja se d e rra m a n
u n o s cien m o d io s de m iel;
25 c u a n d o to co la o tra o re ja
salen de ella o tro s tan to s de guisantes.
T ra s g u a rd a rlo s en la p iel
y m ientras q u e la liebre estoy descuartizando,
al ex tre m o d e la cola
30 esco n d id o e n c u e n tro u n p e rg a m in o ,
qu e afirm a q u e tú eres siervo m ío».
«El d o c u m e n to y tú m entís» — ex clam a el rey.
Así b u rla d o el re y co n el a rte d el m e n tir,
el suevo se co n v ierte en y e rn o suyo.
232 Siglos X - X I

36. V estiu n t s tiv e *


V e stiu n t silve te n e ra ra m o ru m
virg u lta, suis o n e ra ta pom is,
c a n u n t de celsis sedibus p alu m b es
c a rm in a cunctis.
5 H ic tu rtu r gem it, re so n a t hic tu rd u s,
p a n g it h ic priscus m e ru lo ru m sonus;
p asser n ec tacet, arrid en s 1 g a rritu
a lta sub u lm o 2.
H ic le ta sedit p h ilo m e la frondis;
10 lo n g u m effundit sibilum p e r au ras
sollem pne, m ilvus tre m u la q u e voce
e th e ra pulsat.
A d a stra volans aqu ila, p e r agros
a la u d a c a n it m o d u lo s q u a m plures;
15 d esu rsu m v erg it dissim ili m o d o ,
d u m te rra m tangit.
V elo x im p u lit iu g iter h iru n d o ,
c lan g it co tu rn ix , g ra c u la resultat;
aves sic cu n cte c e le b ra n t estivum
20 u n d iq u e carm en .
N u lla in te r aves similis est a p i 3,
q u e talem g erit tip u m castitatis
nisi M a ria , q u e C h ristu m p o rta v it alvo
inviolata.

* Ed. de K . S trecker , p.63. Tenem os un ejemplo de estrofa sáfica con


esquem a rítmico, ya que no se ajusta a la m étrica cuantitativa. El esquema
sería, pues, éste:
-(3)

Además, el poeta se ha tom ado varias libertades, como en el verso 23


y 26, que no siguen el esquema señalado.
1 Preferimos leer arridens, en vez de anipens.
2 Preferimos alta sub ulino, frente a alta sub ubnis de Strecker.
3 Entre el núm ero de las aves se incluye tam bién a la abeja, como sucede
en los catálogos ornitológicos de la E dad M edia. En ocasiones aparece
tam bién incluida la cigarra. Cf. M . A. M arco s C a sq u e r o , «Repertorio de
verbos latinos que expresan voces de animales», en Estudios humanistkos,
Filología 11 (1989) 117-119.
Carmina Cantabrigensia 233

36. L os b o sq u e s v is te n

Los b o sques visten las tie rn a s varas


de las ra m a s, c a rg a d a s co n sus frutos.
C a n ta n en sus altos nidos las p alo m as
sus trin o s p a r a todos.
5 A q u í gim e la tó rto la; resp o n d e allí el tordillo;
se e x p a n d e p o r allá el c a n to co n o cid o de los m irlos.
N o calla el g o rrió n , rie n d o co n su gorjeo
b a jo el enhiesto olm o.
A legre e n tre las fro n d as se p o sa el ru iseñ o r;
10 esp arcien d o su la rg o silbo p o r los aires,
solem ne y co n voz tré m u la , el m ilan o
b a te los aires.
M ientras q u e hasta los cielos vuela el águila, la alondra
e n to n a p o r los cam p o s sus trin o s in co n tab les;
15 co n vuelo desigual se la n z a desde lo alto
h a sta q u e to c a tierra.
Se a fa n a la g o lo n d rin a veloz y sin descanso;
g ra z n a la co d o rn iz; re sp o n d e la corneja.
Así las aves to d as elev an p o r d o q u ie r
20 su can to al estío.
E n tre las aves n o h a y n in g u n a c o m o la ab eja,
que de ca stid a d ofrece u n m o d elo ta n p erfecto,
con excep ció n de M a ría , q u e, v irgen, p o rtó a C risto
en sus en trañ as.
234 Sighs X - X I

25 [Illa de celo co n c e p it salvatorem ,


ista de cam pis fingit n ato s p lures
re p le tq u e vasa m e i e t fav u m
C h risti sapore].

37. I a m d u lc is, a m ic a , v e n ito *

« Iam , dulcis am ica, v en ito


q u a m sicut co r m e u m diligo:
in tr a in c u b ic u lu m m e u m
o rn a m e n tis cunctis o n u stu m .
5 Ib i su n t sedilia s tra ta
a tq u e velis d o m u s o rn a ta ,
flo resq u e in d o m o sp a rg u n tu r
h e rb e q u e fra g ra n te s m iscen tu r.
E st ibi m e n sa ap p o sita
10 universis cibis onusta;
ibi c la ru m v in u m a b u n d a t
et q u ic q u id te, c a ra , delectat.
Ib i so n a n t dulces sy m p h o n ie,
in fla n tu r et altius tibie;
15 ibi p u e r et d o c ta p u ella
p a n g u n t tib i c a rm in a bella.
H ic c u m p le c tro c ith a ra m tan g it,
illa m elo s c u m ly ra p an g it;
p o rta n tq u e m in istri p a te ra s
20 p ig m en tatis poculis p len as» ‘.
« N o n m e iu v a t ta n tu m convivium
q u a n tu m p o st dulce co llo q u iu m ,

* Ed. de K. S tr e c k er , p.69. Cf. R aby , o.e., p.302-304. N o es fácil fijar


exactam ente el esquem a rítm ico del poem a. Son estrofas de cuatro versos de
nueve sílabas cada uno, con rim a aabb. Se puede hablar de cuatro pies
dáctilos o troqueos, acentuales; aunque se ha intentado ver en el poem a un
ritm o anapéstico. Recogemos las variantes del ms. de París (versos 29-36) y
las del ms. de V iena (versos 21-28 y 37-44). A parece evidente la inspiración
en el Cantar de los Cantares.
1 H asta aquí ha hablado el joven. La estrofa siguiente inicia un diálogo
entre la m uchacha y su enam orado.
Carmina Canlabrigensia

25 [A quélla del cielo al S alv ad o r concibió;


esta o tra e n g e n d ra de los cam p o s m u ch o s hijos,
la m iel co lm a las celdillas y el p a n a l
c o n el sab o r de C risto].

37. A cu d e, d u lce a m ig a

«A cude, dulce am iga,


a q u ien , co m o a m i p ro p io co razó n , y o am o:
p e n e tra e n m i ap o sen to ,
e n g a la n a d o co n tod o s los o rn ato s.
5 Allí están dispuestos los asientos
y a d o rn a d a s de lienzos las p ared es;
flores h a y esp arcid as p o r la casa,
m ezclad as co n h ie rb a s olorosas.
Allí está la m e sa a p a re ja d a ,
10 re b o sa n te de alim en to s variados:
a b u n d a en ella el vino tra n sp a re n te
y c u a n to a ti, a m a d a , te deleita.
A llí s u e n a n las dulces z a m p o ñ a s
y to c a n las flau tas m u y agudas;
15 u n m u c h a c h o y u n a d o c ta m u c h a c h u e la
e n to n a n en tu h o n o r h erm o so s cantos.
L a c íta ra él p u lsa co n el plectro ;
co n la lira ella d eja o ír sus m elodías.
Los sirvientes n os o frecen copas
20 co lm ad as de b eb id as especiadas».
«N o ta n to el b a n q u e te m e com p lace
c u a n to el d ulce colo q u io q u e lo sigue;
236 Siglos X - X I

n e c re ru m ta n ta ru m u b e rta s
u t d ilecta fam iliaritas».
25 « Iam n u n c veni, so ro r electa
et p re cunctis m ih i dilecta,
lu x m ee cla ra pupille
p a rsq u e m a io r an im e m ee».
«E go fui sola in silva
30 e t dilexi loca secreta;
fre q u e n te r effugi tu m u ltu m
e t vitavi p o p u lu m m u ltu m » .
« Ia m n ix glaciesque liquescit,
folium e t h e rb a virescit;
35 p h ilo m e la ia m c a n ta t in alto:
a rd e t a m o r cordis in a n tro .
K arissim a, noli ta rd a re ;
stu d eam u s nos n u n c am are:
sine te n o n p o te ro vivere;
40 ia m d ecet a m o re m perficere.
Q u id iu v a t diferre, electa,
q u e su n t ta m e n p o st facienda?
F a c cito q u o d eris factu ra,
in m e n o n est aliq u a m o ra» .

38. L e v is e x su rg it ze p h ir u s *

Levis exsurgit zeph iru s,


et sol p ro c e d it tep id u s,
ia m te rra sinus ap erit,
du lco re suo diffluit.
5 V e r p u rp u ra tu m exiit,
o rn a tu s suos in d u it,

* Ed. de K . S tr e c k er , p.95. EI poem a lleva p o r título «Verna feminae


suspiria», esto es, «Suspiros de una m ujer en primavera». Está compuesto en
dimetros yámbicos, con este esquema:
u - u ----- u u
El autor h a intentado tam bién cierta rim a del tipo aabb, a veces am a
como en la estrofa 5. No observa la sinalefa, v.5, 14, 22, com o sucede en
los versos acentuales.
Carmina Cantabrigensia 237

n i la a b u n d a n c ia de ta n to s alim entos
co m o la am o ro sa in tim id ad » .
25 «A cude ya, a m a d a h e rm a n a ,
de to d a s p a ra m í la m ás q u e rid a ,
cla ra luz de m is p upilas,
p ie z a esencial de m i alm a».
«E n los b o sq u es sola estuve
30 y los lu g ares a p a rta d o s p referí;
a m e n u d o escapé de los tu m u lto s
y evité la c o n c u rre n c ia de la gente».
«Y a la nieve y el hielo se d erriten ;
las h o jas y el p asto v erd ean ;
35 y a el ru ise ñ o r c a n ta en lo alto,
y en la o q u e d a d del c o ra z ó n el a m o r arde.
P ro c u ra n o ta rd a r, a m a d a m ía;
p o n g a m o s n u e stro a fá n a h o ra e n am arn o s;
sin ti vivir n o m e es posible;
40 h o ra es q u e co n su m em o s n u e stro am o r.
¿D e q u é sirve diferir, am ig a m ía,
aqu ello q u e a la p o stre h a de cum plirse?
H a z al p u n to lo q u e vas a h a c e r u n día;
d e m o ra p o r m i p a rte n o h a y n in g u n a» .

38. Se le v a n ta e l céfiro ligero

Se le v a n ta el céfiro ligero
y el sol tibio v a surgiendo;
y a la tie rra a b re su seno,
y so b re a b u n d a en d u lzu ra.
5 A p a re c e la p u rp ú re a p rim av era;
co n sus o rn a to s se viste;
238 Siglos X - X I

asp erg it te rra m floribus,


lig n a silvarum frond ib u s.
S tru u n t lu stra q u a d ru p e d e s
10 et dulces n idos volucres,
in te r lig n a flo ren tia
su a d e c a n ta n t g au d ia.
Q u o d oculis d u m video
et au rib u s d u m au d io ,
15 h e ü p ro tan tis gaudiis
tan tis in flo r suspiriis.
C u m m ih i sola sedeo
et h e c revolvens palleo ,
si forte c a p u d sublevo,
20 n ec au d io n ec video.
T u saltim , veris g ratia,
e x a u d i et co n sid era
fro n d es, flores et g ra m in a ,
n a m m e a la n g u e t a n im a.

39. P h e b i cla ro n o n d u m o rto *

P h e b i claro n o n d u m o rto iu b a re ,
fert a u ro ra lu m e n terris ten u e;
sp icu lato r pigris clam at: «Surgite!»
L ’alba p a r (t)umet mar
5 a t’ra sol po y pas:
a bigil! mira clar
tenebras!
E n in cau to s ostiu m insidie
to rp e n te sq u e gliscunt in tercip ere,
10 quos su a d e t p re c o , c la m a t surgere.

* E d. de W . F oer st er -E . K o sc h w it z , Altfranzösisches Uebungsbuch (Leipzig


1915), 5.a ed., p .266. E l poem a suele ser denom inado Alba bilingue. Cf. V. DE
B a rt ho l o m aeis , R im e giullaresche e popolari d ’Italia (Bolonia 1926), p.75.
G. V ec c hi , «Osservazioni ritmico-meliche sull’Alba bilingue del Cod. Vat.
Reg. 1462», en Studi Medieoali 18 (1952).
Carmina Cantabrigensia 239

rieg a de flores la tie rra


y de fro n d as los árboles del b o sque.
Los cu a d rú p e d o s p re p a ra n sus g u arid as
10 y los dulces p ájaro s sus nidos;
e n tre las ra m a s floridas
d e ja n o ír sus can to s de alegría.
C u a n d o esto lo observo c o n m is ojos
y lo escucho co n m is oídos,
15 ¡ay!, a cau sa de ta n to gozo
m e in flam o de h o n d o s suspiros.
Y cuando sola m e hallo,
al r e p a r a r en ello, p alidezco.
Y si acaso lev an to la cab eza,
20 n a d a oigo y n a d a veo.
E n h o n o r de la estació n p rim a v e ra l,
escú ch am e tú al m en o s y c o n te m p la
las h ierb as, las flores y los pastos,
p u e s m i a lm a languidece.

39. C uando aún no ha su rg id o

C u a n d o a ú n n o h a surgido el astro b rillan te de F eb o ,


la a u ro ra su te n u e c la rid a d e x p a n d e p o r las tierras.
E l cen tin ela g rita a los perezosos: «¡Levantaos!»
E l alba llega, se hincha el mar
5 bajo los rayos del Sol, que y a sale.
¡Centinela! ¡M ira iluminarse
las tinieblas!
¡C uidado! L as asech an zas del enem igo p re te n d e n
so rp re n d e r a los in cau to s y a to n ta d o s p o r el sueño,
10 m as los d isu ad e el h e ra ld o q u e g rita que se levanten.
240 Siglos X - X I

L ’alba p ar (t)umet mar


a t’ra sol po y pas:
a bigil! mira ciar
tenebras!
15 A b A rc tu ro d isg reg atu r A quilo,
p o li suos c o n d u n t a stra rad io s,
O rie n ti te n d itu r S ep ten trio .
L ’alba par (t)umet mar
a t’ra sol po y pas:
20 a bigil! mira clar
tenebras!
Carmina Cantabrigensia 241

E l alba llega, se hincha el mar


bajo los rayos del Sol, que y a sale.
¡Centinela! ¡M ira iluminarse
las tinieblas!
15 A rtu ro p o n e en fuga al A quilón;
los astros del firm a m e n to esco n d en sus rayos;
S e p te n trió n se d esp laza h a c ia el O rie n te .
E l alba llega, se hincha el mar
bajo los rayos del Sol, que y a sale.
20 ¡Centinela! ¡M ira iluminarse
las tinieblas!
SIGLO XII
MARBODO DE REN NES 0 DE ANGERS

Nacido en Angers (1035-1123), hizo sus estudios en la escuela de


la catedral de esta ciudad, en donde llegó a ser director en 1067.
Nombrado obispo de Rem es en 1096, tal vez por simonía, que luego él
atacó con todas sus fuerzas, se retiró poco antes de su muerte al monasterio
de los Benedictinos de Saint-Aubin, de su ciudad natal. Calificado de
«poeta divino», Marbodo gozó en los últimos siglos de la Edad Media
de una celebridad extraordinaria. Fue el maestro de Roberto de Arbrissel,
de Godofredo de Vendóme, de Baudri de Bourgueil, de Godofredo Babión,
entre otros. M ás que la apreciación de su buena cultura clásica, es el
gusto de la época por las enciclopedias lo que ha hecho considerar como
un monumento de ciencia su L iber lapidum , en 734 hexámetros, obra
que 'ha sido apreciada en toda Europa y que ha sido traducida e imitada
en varias ocasiones: nos han llegado más de 1 60 manuscritos. L a obra
fu e traducida al francés, al italiano, al danés, al irlandés, al occitano.
A l margen de este L iber lapidum , Marbodo escribió obras didác­
ticas o gnómicas: D e senectute, D e fato et genesi, D e tem pore
et aevo, D e voluptate, D e ornam entis verborum , Liber decem
capitulorum — tal vez su obra más interesante— . E s autor de seis
Epístolas, su obra más sincera y más personal, escritas en su vejez■ Se
le deben también unas V idas de santos; una V ita T heophili en 559
hexámetros rimados; igualmente escribió unas nanaciones en verso: R u th ,
D ona, Jo n ás, M acabeos, ésta en 6 25 hexámetros leoninos, tal vez la-
mejor. Escribió también unas Passiones: de San Lorenzo, en 2 3 5
mediocres hexámetros rimados; de S an V íctor de Angers, de San
Félix, de San M auricio de A gaune y de la Legión T eb an a.
También es autor de C arm in a varia, piezas de circunstancias, epigra­
mas, enigmas, adivinanzas, relatos bíblicos, epitafios, consolaciones, ora­
ciones, himnos, generalmente en hexámetros o en dísticos, y también en
versos rimados: una Laus vitae m onasticae, una O ratio ad sanc­
tam M ariam y una O ratio paenitentis saepe lapsi.
246 Siglo X I I

40. Lingua n eq u it f a r i*

L ing u a n e q u it fari, m en s n u lla v alet m e d ita ri,


q u an tu s m e n te fu ro r m ih i est, q u ib u s ignibus u ro r.
C o n fiteo r v e ru m tibi, dilectissim a reru m :
nescivi p la n e n u n c u sq u e, q u id esset a m a re.
5 N o n q u ia n u n c p rim a sit m en s m e a lesa sagitta,
sed q u ia n o n ta n ta m est m en s m e a p assa sagittam .
D ilexi p au cas, dilectus et ipse, puellas,
sed sic dilexi q u o d q u elib et a u d iit «exi»,
nec d o lo r oppressit m e, si d ilecta recessit,
10 nam que superbus eram, nec am ans p a r esse volebam.
A t n u n c in tro rsu s crudeles sencio m orsus
et vulnus sevum co n fla g ra n tem q u e V esev u m
et q u ic q u id d iri cred i v alet a u t reperiri.
In fe rio r ta n d e m , q u ia fla m m a m sencio g ran d em ,
15 supplico n e m ise ru m p e rd a s, p u lc h e rrim a reru m .
Perdis en im p lan e, si ta m cito vis re m e a re.
N o n p re c o r u t p a tria s sedes o m n in o relin q u as
— quam vis o u tin a m so rtem m ih i d e t d eus illam ,
sedibus u t p a trie possim tibi c a rio r esse— ,
20 sed p re c o r u t red itu s sit p ro lo n g ab ile tem p us,
u t redeas sero, m a g n o p ro m u n e re q uero.

* Cf. W. B u l st , «Liebesbriefgedichte M arbods», en Liber floridus·, H om ­


mages P. L ehm ann (St. Ottilien 1950), 287. El poem a está compuesto en
hexám etros dactilicos, leoninos, sin rim a final. Se trata de u n a epístola de
carácter am atorio.
Marbodo de Rennes o de Angers 247

40. In c a p a z e s la lengua d e d e c ir

In c a p a z es la le n g u a de d ecir y m e n te alg u n a es
[capaz de sopesar
c u á n ta es la p a sió n q u e siente m i án im o y cuáles
[son los fuegos q u e m e a b ra san .
T e confieso la v e rd a d , m ás a m a d a p a r a m í q u e
[cu alq u ier cosa:
ig n o ra b a p o r com pleto, h a sta hoy, q u é significaba
[am ar.
5 Y n o p o rq u e p o r vez p rim e ra a h o ra m i co raz ó n
[fuese h e rid o p o r la flecha,
sino p o rq u e m i co ra z ó n ja m á s h a b ía sufrido u n a
[flecha sem ejante.
. P ocas m u c h a c h a s h e a m a d o y m e h a n am ado
[pocas;
m as las am é de m a n e ra q u e alg u n a m e escuchó
[decirle «vete»
y tam p o c o el d o lo r m e destro zó si m e a b a n d o n ó la
[am ad a,
10 p u es m e m o stra b a soberbio y n o q u e ría , e n el
[am or, te n e r igual.
M a s a h o ra d e n tro de m í siento crueles dentelladas,
, u n a llaga en c a rn e viva y u n V esubio en erupción,
y todo aquel sufrim iento que im aginar es posible o
[descubrir.
H u m ild e al fin, p o rq u e u n fuego e n o rm e e x p eri­
m e n to ,
15 suplico q u e al d esd ich ad o n o lo arru in es, ¡oh tú , la
[m ás h e rm o sa del m undo!
Pues p o r co m p leto m e sum es, si quieres p a rtir ta n
[presto.
N o te pido q u e del todo tu suelo p atrio abandones,
— a u n q u e ¡ojalá suerte tal D ios q uisiera co n ceder-
K ,
de fo rm a q u e yo p u d ie ra p a ra ti ser m ás q u e rid o
[que tu patria!— .
20 L o qu e p id o es q u e tu m a rc h a p u e d a diferirse u n
[tiem po.
Q u e retrases tu p a rtid a es el g ra n favor que p id o .
248 Siglo X I I

A d tem p u s re m a n e , nisi m e vis p e rd e re plane.


V ive m e m o r m em oris, servans m ih i pignus am oris.

41. M o rib u s e s se f e r i s *

M o rib u s esse feris p ro h ib e t m e g ratia veris,


et fo rm a m m en tis m ih i m u tu o r ex elem entis;
ipsi n a tu re co n g ratu lo r, u t p u to , iure.
D istin g u n t flores diversi m ille colores.
5 G ra m in e u m vellus su p e rin d u it sibi tellus.
F ro n d e v irere n e m u s et fructificare videm us.
A urioli, m eru le, graculi, pici, p h ilo m e n e
c e rta n t lau d e p a ri v arios can tu s m o d u lari.
N idus n o nnullis stat in a rb o re , n o n sine pullis,
10 et la te t in dum is n o v a p rogenies sine plum is.
E g red ien te ro sa v irid a ria su n t speciosa;
adiu n g as istis c a m p u m qui c a n e t aristis,
adiu n g as vites, uvas q u o q u e , p o stm o d o nuces.
A n n u m e ra re q u e a s n u ru u m m a tru m q u e choreas,
15 et ludos iu v en u m , festu m q u e d ie m q u e serenum .
Q u i to t p u lc h ra videt, nisi flectitur, et nisi ridet,
in tractab ilis est, et in eius p e c to re lis est.
Q u i speciem te rre n o n v u lt c u m lau d e referre,
inv id et au cto ri, cuius subservit h o n o ri
20 b ru m a rigens, estas, a u tu m n u s, veris h onestas.

* PL 171, 1717. H exám etros dactilicos con rim a leonina.


Marbodo de Rennes o de Angers 249

Q u é d a te u n a te m p o ra d a , si n o quieres a rru in a rm e
[p o r co m pleto.
V ive re c o rd a n d o a q u ien de ti se a c u e rd a , y
[consérvam e la p re n d a del am or.

41. D e la p r im a v e r a la a legría
D e la p rim a v e ra la aleg ría m e im p id e te n e r fieras
[costum bres
y e n p réstam o to m o de los elem entos m i form a de
[pensar.
C o n la ley m ism a de la n atu raleza sim patizo, según
[creo.
M il colores v ariad o s d iferen cian a las flores.
5 D e u n h erb o so vellón la tie rra se reviste.
A l bosque vem os v erd ear de fro n d a y d a r su fruto.
D oradillas, m irlos, grajos, picoverdes, ruiseñores
con m érito igual rivalizan en m o d u lar trinos varios.
E n los árboles n o se halla nido alguno q u e polluelos
[no c o n ten g a,
10 y se o cu lta en los zarzales u n a n u e v a p o lla d a a ú n
[im plum e.
Vistosos se m u estran los vergeles al d espuntar de las
[rosas.
A ñ ad e a ellos el c a m p o q u e b la n q u e a co n las espi-
feas;
añ ád ele las vides, y las uvas ta m b ié n , así com o las
[nueces.
P o d rás c o n ta r los coros de n u eras y m atro n as,
15 los ju eg o s de los m ozos, la fiesta, el d ía sereno.
Q u ie n ve ta n ta h erm osura, si n o se conm ueve y no
[se ríe,
in tra ta b le resulta, y en su p e c h o esconde alg ún liti-
[gi°-
Q u ie n n o q u iere p o n d e ra r co n alab an zas la h e r-
[m o su ra de la tierra,
envidioso se m u e stra del C re a d o r, a cuyo h o n o r se
[pliegan
20 el helad o r invierno, el verano, el otoño y la belleza
[de la p rim av e ra.
BA U D R I DE B O U R G U E I L
0 D E MEUJVG

Nació en Meung-sur-Loire (1 0 4 6 /4 7 -1 1 3 0 ). Realizó sus estudios


superiores en Angers, dondefu e alumno de M arbodoy donde tal vez conoció
a Berenguer de Tours. Profesó en la Orden benedictina, llegó a ser abad
de Bourgueil en 1089. Después de haber sido elegido obispo de Dol, en
Bretaña, en el concilio de Troyes, el 1107, pasó algunas temporadas en
Worcester, en Normandía, en B e c y en Fecamp, y también en Roma. E l
año 1120, Baudri fu e suspendido por Gerardo de Angulema, legado del
papa, y probablemente entonces se retiró a San Samson-sur-Rille.
Fue tal vez el más atractivo de los hombres de letras que salieron de
las escuelas catedralicias francesas. Aunque no poseía la gravitas de
Hildeberto, o la curiosidad de Marbodo, estaba dotado de un fuerte amor
por las letras y un deseo por la soledad del poeta y estudioso que le apartó
de los literatos profesionales de la joven generación. Entregado desde joven
al culto de la poesía, Baudri supo mostrar sus dones excepcionales y y a
en vida gozó de una celebridad considerable. La poesía profana ocupa un
lugar especial en su obra. De temperamento lírico, aunque un tanto
superficial, sensible a la naturaleza y de carácter abierto y afable, haciendo
gala de una ironía ligera y «bon enfanb>, compuso con talento epigramas
sugestivos. Aunque él afirma que no está muy cultivado, se debe a modestia
o más bien por emplear un topos de humildad, pues sus obras dan
testimonio de conocimientos muy amplios. Muchas de sus obras son
composiciones de circunstancia. Con todo, encontramos textos más impor­
tantes, como el poema dirigdo a la condesa Adela de Blois, hija del
Conquistador, y que es una importante descripción de su palacio, bajo la
form a muy apreciada entonces de una visión, según las mejores recetas
retóricas de la descriptio. E n el plano religioso, nos ha dejado un largo
fragmento mitológico; una emocionante Confessio paenitentialis en
verso; algunos epitafios y algunas poesías litúrgicas, en honor de los santos.
Entre sus obras en prosa, muy marcadas por la retórica, citemos una
H istoria H ierosolym itana, relato de la primera cruzada; unas V idas
de santos: Hugo, obispo de Rouen; Roberto de Arbrissel; Sansón; un
Itinerarium sive Epistola ad Fiscannenses, etc. E s notable el poema
que dirige a Adela, la hija de Guillermo de Normandía, donde se dan
cita todos los recursos del arte. Se ha pretendido que Baudri tuvo presente
la fam osa tapicería de Bayeux para la descripción del palacio de Adela,
aunque no es del todo cierto.
252 Siglo X I I

42. In v e n ie s n u llo s f lo r e s *

Inven ies nullos flores in c a rm in e n o stro ,


flores u rb a n i scilicet eloquii,
rustica d ic ta m ih i q u ia rusticus iiicola ruris,
M a g d u n i n a tu s, incolo B urgulium ;
5 B urgulius locus est p ro c u l a C ic e ro n e rem o tu s,
cu i p lu s cepe p la c e t q u a m stilus e t tab u le.
A tta m e n iste locus fo ret olim v atib u s ap tu s,
d u m m u se silvas solivage colerent.
N a m p ro p e p r a ta v ire n t illim ibus h ú m id a rivis,
10 p ra ta q u e g ra m in e o flore fo v en t oculos,
et virides h e rb a s lucus vicinus a m e n a t,
q u e m co ncors av iu m g arru litas d eco rat.
H ic m e so latu r ta n tu m m o d o C a m b io 1 n o ste r
cuius sepe u n d a s in tu e o r vitreas.
15 S ed vates silvas ia m d u d u m d eseru ere
qu o s u rb is p e rim it deliciosus am o r,
e t d o lo r est ingens q u ia v a tu m p e c to ra frigent,
et q u ia d ig n a n tu r te c ta subire d u c u m .
E st d o lo r et d o leo q u ia g lo ria n u lla poetis,
20 q u o d q u ia d ita n tu r p ro m e ru e re sibi.
S u n t di, n o n h o m in es, q u o s la c ta t p h ilo so p h ia,
n e c d e b e re n t d i vivere sicut h o m o .
Presul, rex , consul, p rin cep s, p a tria rc h a , m o n a rc h u s,
litte ra desit eis, su n t p ecualis h o m o .
25 F u rn o s c o n d u c a t, frutices m e ta t, allia m a n d a t
q u i sap it a tq u e opibus in c u b a t im plicitus 2;
n a m si n e g lig e re n t sapientes p o n d u s h o n o ris,
invitis e tia m su b iceretu r h o n o r.
Leges, pontifices, n u n c e t de p leb e m in o res,

* Ed. de P. A bra ha m s , Les oeuvres poétiques de Baudri de Bourguàl (Paris


1927), p.27. Se trata de una epístola en verso — dísticos elegiacos— cuyo
destinatario es una m onja desconocida, de nom bre Emm a.
1 El río C hangeon o Autíon.
2 Cf. V irgilio , Georg. 2, 507: incubat auro.
Baudri de Bourgueil o de Meung 253

42. F lores en n u estro p o e m a


Flores en n u estro p o e m a n in g u n a e n c o n tra rás,
flores, co m o es n a tu ra l, del h a b la u rb a n a .
R ústicas son m is p a la b ra s, p ues soy rústico h a b ita n te
[de los cam pos,
n acid o e n M e u n g , a u n q u e en B ourgueil habito.
5 E l lu g a r de B ourgueil se h a lla de C iceró n m u y lejos;
m ás le p lace la cebolla q u e la p lu m a y las tablillas.
Sin em bargo, este lugar o tro ra h u b iera sido apropiado a
[los p o etas
en ta n to q u e sus bosques h a b ita b a n las M usas erra-
[bundas:
p ra d o s reg ad o s p o r lím pidos arro y o s v e rd e a n en su en-
[torno,
10 prad o s q u e acarician la m irad a co n su flor en agraz,
y verd es p astizales a los q u e el v ecino soto am en iza,
y el arm onioso concierto de las aves sirve de ornato.
M e solaza a q u í ta n sólo este C h a n g e o n n u estro ,
cuyas cristalinas aguas co n tem p lo co n frecuencia.
15 M a s h a c e lu en g o tiem p o los p o etas a b a n d o n a ro n los
[bosques:
subyugólos el delicioso atractiv o de la u rb e.
Es in m en so el do lo r, p u es d e los vates los p echos se
[h an h elad o
y sólo digno ju z g a n en trár, de quien gobierna, en los
[palacios.
P e n a es, y sufro p o rq u e n o tie n e n gloria alg u na los
[poetas,
20 cosa q u e, p u es se en riq u ecen , m ereciero n .
D ioses son, q u e n o h o m b re s, a los q u e la filosofía se-
[duce
y no d ebieran los dioses vivir com o h ace el hom bre.
P relad o , rey, cónsul, p rín cip e, p a tria rc a , m o n a rc a ,
si les falta la c u ltu ra, es u n h o m b re del reb añ o.
25 A tie n d a el h o rn o , reco ja frutas, m astiq u e ajos
el qu e es inteligente y g u a rd a c o n celo sus riquezas;
p u es si los sabios d e sd e ñ a ra n el p eso del h o n o r,
a u n sin q u ererlo , h o n o r recib irían .
Leyes, pontífices, a h o ra ta m b ié n d e la pleb e los m e n o ­
re s
254 Siglo X I I

30 a sp e rn a n tu r eos e t n ih ilu m re p u ta n t.
Q u id m o d o M a r b o d u s 3 v a tu m spectabile sidus?
eclipsim lu n a , sol p a titu r ten eb ras.
N u n c est deflendus, extin ctu s spiritus eius,
n a m n o n est lu x q u e lu c e a t in tenebris.
35 O u tin a m afflasset p le n o m ih i g u ttu re m u sa,
n a m m e nullus h o n o r a studiis raperet!
N u n c q u ia m u sa deest et ra u c o p e c tin e can to ,
E m m a m eis saltem versibus assideas.

43. O bstupui, f a te o r , s u b s ta n s *
O b stu p u i, fateo r, substans in lim in e p rim o ,
Elisios cam p o s esse ra tu s th alam o s.
N a m th a la m o s o p eris a u le a recen tis o b ib a n t,
q u e c u m m ateries tu m p re tia re t opus;
5 serica m ateries, opus est q u o d vivere credas,
q u o d nobis ite re t historias veteres.
H in c vides e le m e n ta n o v o m o d e ra m in e iu n c ta,
e t lib ra ta suis singula p o n d erib u s;
a n tiq u u m q u e chao s videas in p a rte sequestra;
10 aer, te rra m a n e n t insim ul, ignis, aq u a.
A stiterat dictan s o p e ra n tib u s ipsa 1 puellis,
sig n aratq u e suo q u id fa c e re n t rad io .
E ru m p it celum , tellus m a n e t, ignis e t a e r
ia m v elu t e v a d e n t m o b ilitate sua.
15 C o rp o ra iu n c ta sim ul fa c iu n t et c o rp o ra vivunt;
desu p er, u t decu it, est opifex operi.
P igras d ilab en s te rra s in te rlu it am nis,
u n d e co n crete co n ficiu n t m aria.
V iv u n t im p a rite r iu m e n ta , volatile, serpens;
20 o m n ib u s his superest, u t d o m in e tu r, h o m o .

3 M arbodo de Rennes (1035-1123), natural de Angers y obispo de


Rennes, era contem poráneo de Baudri (1047-1130). El lector encontrará en
esta Antología alguno de sus poemas.
* Ed. de P. A bra ha m s , Les oeuvres poétiques de Baudri de Bourguàl (Paris
1927), 199. Poem a en dísticos elegiacos, dirigido a Adela, condesa de Blois.
Describe un tapiz que representa escenas del A . Testam ento.
1 Es decir, Adela, condesa de Blois.
Baudñ de Bourgueil o de Meung 255

30 los d esp recian y e n n a d a los re p u ta n .


¿ Q u é d irem o s de M a rb o d o , astro ru tila n te d e poetas?
Eclipsado p o r la luna, el sol se en cu en tra en tinieblas.
Es h o y d ía llan to , p u es su esp íritu se h a m u e rto ,
y y a n o h a y luz q u e brille en esas tinieblas.
35 ¡O jalá q u e la m u sa m e soplase a b o c a llena:
n o h a b ría h o n o r q u e de m is aficiones m e arrancase!
M as a h o ra q u e m e falta in sp ira c ió n y co n ro n c o p le c ­
t r o c a n to ,
al m en o s tú , E m m a , c u id a m is versos.

43. E stu p efa c to q u e d é


E stupefacto q u ed é, lo reconozco, p a ra d o e n el um b ral,
crey en d o q u e tu c á m a ra e ra n los C a m p o s Elíseos,
p u es tapices de re c ie n te h e c h u ra o c u lta b a n la alcoba,
ta n valiosos p o r la tela co m o p o r la o b ra e n sí.
5 E ra la tela de seda; creerías q u e la o b ra e sta b a viva
y q u e nos re p e tía historias m u y antiguas.
V es allí los elem en to s co n ju n ta d o s c o n u n nuevo c ri­
te r io ,
c a d a cosa e q u ilib ra d a de ac u e rd o con su peso.
E n la p a rte c e n tra l o b serv arías el caos prim itivo:
10 - aire, tie rra , fuego y a g u a se nos m u e stra n todos j u n ­
to s .
P resen te estuvo ella d irigiendo a las m u c h a c h as q u e
[b o rd a b a n
y con su b a stó n fue señ alan d o lo q u e te n ía n q u e
[hacer.
E stalla el cielo; la tie rra p e rm a n e c e; el fuego, el aire
p are c e q u e y a escap an a su p ro p io m ovim iento.
15 Se c o n ju n ta n ios cu erp o s y los cu erp o s viven.
A rrib a , cu al conviene, el A rtífice del m u n d o .
F luyendo, u n río rie g a las tierras a ú n estériles;
las aguas q u e se re ú n e n fo rm a n m ares.
Sin distinción conviven c u a d rú p e d o s, aves y reptiles;
20 sobre todos se e n c u e n tra , p a ra ser su señor, el h o m -
[bre.
256 Siglo X I I

H in c a d dilu v iu m p ro te n d it lin ea p a tru m ;


n o m in a scrip ta legas, gesta recen sa notes.
A rb o re sub q u a d a m stetit an tiquissim us A d am ,
fructus c a rp e b a t E va, v iro q u e d a b a t.
25 ÇHiidam crudelis fra te r, cru d elio r hoste,
a tq u e h o m icid a, C h ain , p e rc u tie b a t Abel.
E cce lo cu m videas, q u e m tu rb a v o c a t P arad isu m :
h ic quasi p e rp e tu e t in v eteratu s E n o c h 2.
D ilu v iu m cam pis sup erest et m o n tib u s altis,
30 d u m q u e n a ta re licet, vivida q u e q u e n a ta n t:
et cervus et lu p u s e t bos e t tigris e t agnus
p a c e n o v a m ites ecce n a ta n t p a rite r.
M ira n tu r m o n te s in su m m o v ertice pisces,
e q u o ra m ira n tu r q u o d leo piscis erat.
35 H e c q u o q u e deficiunt, v ita sibi deficiente,
q u e m o d o v iv eb an t p u trid a ta b e fluunt.
H is in h ia re fuit h o r r o rq u e et g ra ta voluptas:
o m n ia sic videas u t q u asi v e ra putes.
A rc a fe re b a tu r, q u o se tu lit im p e tu s unde:
40 im b res d eficiun t e t m in u u n tu r aque;
a p p a re n t m o n tes, o ccu lta re n a sc itu r a rb o r
h in c p ro c e ra m agis q u o te n u a tu r aqu a.
E cce re fe rt o leam red ien s lu tu le n ta co lu m b a;
p u trib u s incum bis, corve, cadaveribus;
45 lim osi m o n tes lim o saq u e p a ru it arb o r;
lu rid a visa fuit q u e q u e superficies.
H o c opus, h o c v elu m th a la m i p rim o rd ia vestit
illa p a rte do m u s, q u a d o m u s est brevior.

2 Enoch, hijo de Caín. G én 4,17-18.


Baudri de Bourgueil o de Meung 257

D esde allí, la lista de los a n te p a sa d o s a lc a n z a h asta el


[diluvio:
leerás escritos sus n o m b re s y co n o cerás los hechos
[que se n a rra n .
E n pie, b a jo de u n árb o l, e stab a el viejo A d án ;
E v a to m a b a la fru ta y se la d a b a al m arid o .
25 U n h e rm a n o cruel, m ás c ru e l q u e u n enem igo,
el h o m ic id a C aín , g o lp eab a a A bel.
P odrías v e r a q u í el lu g a r q u e la g en te d e n o m in a P a-
[raíso.
Allí, co m o p e rp e tu á n d o se , E n o c h envejecido.
El diluvio sobrepasa los cam pos y los m ontes elevados,
30 y m ie n tra s p u e d e n n a d a r, algunos vivientes n ad a n :
el ciervo, el lob o , el b u ey , el tigre y el co rd ero ,
ap lacad o s p o r u n a a rm o n ía in u su al, n a d a n unidos.
Los m o n tes c o n te m p la n ad m ira d o s a peces en lo alto
[de sus cu m bres,
y los m ares se a d m ira n p o r su p a rte de q u e el le ó n
[resulte p ez.
35 P ero ta m b ié n aquéllos su cu m b en , extinguiéndose su
[vida.
Los q u e h a p o c o vivían, co n p ú trid a co rru p ció n flo­
r a n a h o ra .
C o n te m p la r to d o ello cau sa h o rro r y u n a g rad ab le
[placer:
to d o lo ves de ta l m o d o q u e lo creerías realidad.
El a rca e ra a rrastrad a do la lleva la fuerza de las olas.
40 A m en g u a el aguacero y las aguas co m ienzan a bajar.
A p a re c e n los m o n tes; re n a c e el árb o l, antes oculto,
allí d o n d e la a ltu ra del a g u a m ás decrece.
U n a en fa n g a d a p a lo m a , reg resan d o , p o rta u n a r a m a
[de olivo.
T ú te precipitas, cuervo, sobre putrefactos cadáveres.
45 Lim osos m o n tes y árboles lim osos d e ja n verse.
Y a se c o n te m p la la superficie q u e e ra am arillenta.
E sta o b ra , este tapiz re c u b re la p a rte p rim e ra de la
[cám ara,
en la p a rte de la casa en qüe ésta resu lta m ás p e-
[queña.
H I LD E B E R TO D E LA VARD I N
0 DE LE MANS
Hildeberto nació en Lavar din, cerca de Montoire (1 0 5 5 /5 6 -
1 1 3 3 /3 4 ). H izo sus estudios en la escuela catedralicia de Le Mans, y
más tarde pasó a la escuela de Chartres, en donde (1 0 9 6 o 1097) fu e
obispo. Tuvo que sufrir las desavenencias con Guillermo el Rojo, que lo
desterró a Inglaterra. JVo encontró la p a z hasta el 1100, cuando muere
su perseguidor. Encontró dificultades en su diócesis de Chartres antes de
ser nombrado arzobispo de Tours (1125). Hildeberto fu e calificado por
san Bernardo de excelsus in verbo gloria, mientras otros lo llaman
egregius versificator. E s una de las figuras de lo que se podría calificar
como el prehumanismo del siglo XII. La elevación de su pensamiento, la
amplitud y solidez de su cultura, la profundidad de su espíñtu, su talento
poético, su coraje y su fidelidad le permitieron desempeñar un gran papel
en circunstancias dificiles. E n el grupo de sus amigos hemos de señalar
a Anselmo de Cantorbery, Anselmo de Laon, Bernardo de Claraval,
Berengario de Tours, Odón de Cambrai, Godofredo de Vendóme, Gilberto
Crespín de Westminster, etc.
Se nos han conservado 1 0 7 C artas, de perfecto latín. Además de
obras teológicas o didácticas, tenemos muchos grandes poemas: una
S um m a sententiarum ; un M athem aticus, que es un relato de baja
astrologia, sumida en lo maravilloso; un debate prosímetro: D e queri­
m onia et conflictu carnis et anim ae; D e ordine m undi, en 5 5 9
hexámetros; D e o rn atu m undi, en 90 dísticos; unos cincuenta poemas
que parafrasean o comentan el Antiguo Testamento, en hexámetros o en
dísticos (Loci ex veteri Testam ento). Además, 5 0 0 hexámetros sobre
los M acabeos y unos 600 dísticos sobre el L ibro de los Reyes; In
expositionem missae o D e m ysterio missae, en 3 1 2 dísticos
alegóricosy místicos; D e q u atu o r virtutibus vitae honestae, conocido
también con el título de M oralis philosophia de honesto et utili,
en 2 1 2 dísticos; unos 600 dísticos en piezas alegóricas o morales; unas
V idas de santos: V icente, en 3 1 2 hexámetros leoninos; M aría Egip­
cíaca, en 8 99 hexámetros, con rima; un largo relato en verso, D e
excidio T roiae, muy apreciado en su época; una O ración a la
T rinidad, en 2 04 versos, justamente famosa; una Lam entaticy3ecca-
tricis anim ae, en 1 0 8 cuartetas, en el tono del Dies irae. Todo este
cúmulo de obras hace de Hildeberto, alimentado como está de las letras
clásicas y a pesar de los excesos de retórica en que cae con frecuencia,
uno de los buenos poetas cristianos y uno de los mejores poetas latinos de
la Edad Media. Entre otros poemas, su Elegía sobre Roma pagana y
Roma cristiana, que compuso después de su viaje a Roma en 1116, es
con todo derecho famosa por su poderosa belleza evocadora.
260 Siglo X I I

44. P e rg a m a f le r e v o lo *

P e rg a m a flere volo, fato D a n a is d a ta solo;


solo c a p ta dolo, c a p ta re d a c ta solo.
E x H elico n e sona, q u e p rim a ten es H elico n a,
et m e tra m e d o n a p ro m e re posse bona!
5 E st Paris ab sq u e p a re . Q u e rit, videt, a u d e t a m are ,
a u d e t te n ta re fu rta, pericla, m are;
v ad it e t acced it, clam tollit clam q u e recedit:
N a u ta solo cedit, fit fuga, p re d o redit.
T u ta libido m aris d a t th u ra libidinis aris,
10 civibus ignaris q u o d p a r a t a rm a Paris.
Post cursus H e le n e c u rru n t L arisssa, M y cen e,
m ille rates p le n e fortibus, ab sq u e sene.
E x su p e ra re ra tu s v id u a to re m v id u atu s,
fed ere n u d a tu s fe d e ra t ense latus.
15 G reco d u c to ri p ro h ib e t d o lo r esse tim o ri
p ro con so rte th o ri vivere sive m o ri.

45. N u p e r e r a m lo cu p les **

N u p e r e ra m locuples m u ltisq u e b e a tu s am icis,


et risere diu p ro sp e ra fata m ihi.
L a rg a G eres, deus A rcad ie 1 B acch u sq u e re p le b a n t
h o rre a , septa, p e n u m , farre, b id en te, m ero.

* Ed. de B. H au r é a u , Notices et extraits de quelques manuscrits latins de la


Bibliothèque Nationale, X X IX , 2, 438.
Dísticos elegiacos, con rimas leoninas, tanto en los hexám etros como en
los pentám etros, adem ás de la rim a final entre los dos dísticos, aa, bb, cc, dd,
etc., es decir, una sola rim a para los dísticos y sus hemistiquios. Ofrecemos
los dieciséis prim eros versos, que tienen p o r tem a un lam ento p o r la ciudad
de Troya. H auréau, basado en la autoridad de u n m anuscrito del siglo xiii
y apoyado en el testimonio de A. Neckham , creyó que este poem a era obra
de Hildeberto, aunque actualm ente se duda de la autoría del mismo.
** Ed. de A. B. S c o t i ’, Hildeberti Cenomanensis episcopi Carmina minora
(Leipzig 1969). Cf. el estudio biográfico y filológico en P et er v o n M o o s ,
Hildebert von Lavardin, 1056 -1 133 (Stuttgart 1965). M aestrescuela, obispo de Le
M ans y más tarde arzobispo de T ours, H ildeberto sufrió el destierro en
Inglaterra, bajo Guillerm o el Rojo, y durante el mismo, como Ovidio,
compuso un largo poem a elegiaco, del que ofrecemos los prim eros 38 versos.
Dísticos elegiacos.
1 Fauno o Pan, dios de los rebaños.
Hildeberto de Lavardin o de Le M ans 261

44. A P é rg a m o llo ra r q u iero

A P érg am o llo ra r q u iero , a los d á ñ a o s e n tre g a d a p o r


[el solo destino;
ta n sólo co n en g añ o co n q u istad a; c o n q u istad a y a
[ru in a red u cid a .
¡C an ta desde el H elicó n , tú q u e o cu p as el H elicó n la
[p rim era,
y co n céd em e q u e a c u ñ a r p u e d a versos de excelente
[hechura!
5 Es P arís sin igual. Busca, ve, se atrev e a e n am o rarse;
se atreve a a fro n ta r el ro b o , los peligros, y la m a r.
L lega allá y lo ejecuta: lo to m a a ocultas, a ocultas se
[retira.
El m a rin o se aleja de tierra; e m p re n d e la fuga; reto r-
[na lad ró n .
A salvo la p a sió n del h o m b re , a las aras de la p asió n
[ofrece incienso,
10 m ie n tra s los c iu d ad an o s d esco n o cen p o r qué sus
[arm as a p a re ja París.
T ra s de las huellas de H e le n a corren Larisa y M icenas,
m il naves co lm ad as de v aro n es ag u errid o s, n in g u n o
[de ellos ancian o .
-C o n fian d o el d e sp o jad o im p o n e rse a su d esp o jad o r,
priv ad o de alianzas, alianzas p a c ta al tiem p o que se
[arm a.
15 Al jefe griego im p íd ele el d o lo r m o strarse tem eroso,
con tal de vivir o d e m o rir p o r la co n so rte de su
[lecho.

45. H ace p o c o era rico

H a c e p o co e ra rico, y feliz p o r m is m últiples am igos;


y d u ra n te largo tiem p o los p ró sp ero s h ad o s m e son-
frieron.
L a dad iv o sa C eres, el dios de la A rc a d ia y B aco h e n ­
c h ía n
mis graneros, rediles y despensa co n h arin a, corderos,
[vino p u ro .
262 Siglo X I I

5 H o rtu s, apes, fam ule, p u lm e n to , m eile, tapetis


d ita b a n t large p ra n d ia , v asa d o m u m .
D e x tra la b o ra b a t gem m is, p o m a ria fructu;
p r a ta re d u n d a b a n t g ram in e, lacte greges.
A gger o p u m , tra n q u illa quies, n u m ero su s am icus
10 delicias, som nos co nsilium que d a b a n t.
S ingula q u id m e m o re m letos te sta n tia casus?
o m n ia captive p ro sp eritatis eran t.
Iu ra re s sup ero s in tr a m e a v o ta ten eri,
et res o ccasu m dedidicisse pati.
15 D e n iq u e m ira b a r sic te, F o rtu n a , fidelem ;
m ira b a r stabilem , q u e levis esse soles.
S epe m ih i dixi: q u o rsu m ta m p ro sp e ra re ru m ?
q u id sibi v u lt tan tu s, ta m citus ag g er o pum ?
H e i mihi! n u lla fides, n u lla est c o n sta n tia rebus!
20 res ipse q u id sint m ob ilitate d ocent.
R es h o m in u m et h o m in es levis a le a v ersat in auras,
e t v en it a su m m o su m m a ru in a gradu.
C u n c ta sub a n ticip iti p e n d e n t m o rta lia casu
e t sp o n d e n t p ro p ria m o b ilitate fugam .
25 Q u id q u id h a b e s h o d ie cras te fortasse relin q u e t,
a u t m o d o , d u m loqueris, desinit esse tu u m .
H a s lu d it F o rtu n a vices, regesque superbos
a u t servos h um iles n o n sinit esse diu.
Illa dolo sa com es, sola levitate fidelis,
30 n o n favet e te rn u m , n ec sine fine p rem it.
Illa m ih i q u o n d a m risu b la n d ita seren o
m u ta v it vultus, n u b ila facta, suos.
E t v elu t e te rn a m m isero c o n a ta ru in a m ,
Hildeberto de Laoardin o de Le M ans 263

5 H u e rto s, abejas, sirvientas, carn e, m iel, del m a n tel


en riq u ecían co n larg u eza los b an q u etes, la vajilla, la
[m orada.
M i m a n o d e re c h a c a rg a d a de gem as: los p o m a re s, de
[fruta.
Los p ra d o s re b o sa n de pasto: los reb añ o s, de leche.
E l c a m p o a b u n d o so , el dulce sosiego, los m u ch o s am i-
[gos
10 p la c e r m e ofrecían, sueño y reflexión.
¿A q u é re c o rd a r u n o a u n o testim o n io s de alegres m o -
[m entos?
T o d o re su lta b a p ro p io de la p ro sp e rid a d alcan zad a.
J u ra ría s q u e los dioses e n tre m is deseos se c o n ta b a n ,
y q u e m i estad o o lv id ab a q u e existe la d ecadencia.
15 E n fin, m e ad m irab a, F o rtu n a, de q u e tú te m antuvieras
[fiel;
m e ad m irab a de que estable fueses tú, q u e sueles ser
[voluble.
C o n frecu en cia m e dije: T a n ta p ro sp e rid a d ¿a d ó n d e
[apunta?
¿ Q u é p re te n d e riq u e z a ta n ta y este cam p o ta n p ro n -
[to e x u b eran te ?
¡Ay de m í, q u e n o h a y firm eza n i c o n sta n c ia en cosa
[alguna!
20 T o d o nos está e n se ñ a n d o cóm o es algo m ovedizo.
L a suerte lig era a rro ja h o m b re s y cosas al viento,
y desde la c u m b re su m a en la su m a ru in a p ara.
T o d o aqu ello q u e es m o rta l p e n d e d el a z a r in cierto
y p o r su p ro p ia m ov ilid ad g a ra n tiz a su h u id a.
25 L o q u e h o y posees, tal vez m a ñ a n a te ab an d o n e;
incluso a h o ra , m ien tras h ablas, y a deja de ser tuyo.
A estos tru e q u e s se e n tre g a la F o rtu n a : n i a los reyes
[soberbios
n i a los h u m ild es siervos largo tie m p o los d eja en tal
[estado.
Es ella engañosa com pañera, fiel sólo a su inconstancia:
30 n o le in teresa lo etern o , m as ta m p o c o sin cesar opri-
[m e.
T o d o c u a n to a n ta ñ o m e m im a b a c o n seren a sonrisa
cam b ió su rostro, carg án d o se de nubes.
Y co m o p re sa g ia n d o al d e sd ich ad o e te rn a ru in a,
264 Siglo X I I

sp em q u o q u e letitie d e tra h it ip sa m ihi.


35 Illa p ro fessa d o lu m , subm ersit, d iru it, ussit
culta, d om os, vites, im b rib u s, igne, gelu.
H e c e d e m fregit, concussit, d eb ilitavit
ho ste, n o th o , m o rb is, h o rre a , p o m a , g reg em 2.

46. P a r tib i, R o m a , n ih il *
E legia 1: Allocutio Romae

P a r tibi, R o m a , nihil, c u m sis p ro p e to ta ru in a;


q u a m m a g n i fueris in te g ra fra c ta doces.
L o n g a tu o s fastus etas d estru x it, e t arces
C esaris et su p e ru m te m p la p a lu d e iacent.
5 Ille lab o r, la b o r ille ru it q u e m dirus A raxes 1
et sta n te m tre m u it et cecidisse dolet;
q u e m gladii reg u m , q u e m p ro v id a c u ra senatus,
q u e m su p eri re ru m con stitu ere caput;
q u e m m agis o p ta v it c u m crim in e solus h a b e re
10 C esar, q u a m socius et pius esse socer;
qui, crescens studiis tribus, hostes, c rim en , am icos
vi d o m u it, secuit legibus, em it ope;
in q u em , d u m fieret, vigilavit c u ra p rio ru m :
iuvit opus p ietas hospitis, u n d a , locus.

2 Com o en otros m uchos ejemplos, aquí el poeta ha reunido las tres


frases en una sola. En realidad sería: «Fregit hoste horrea, concussit notho
pom a, debilitavit morbis gregem».
* Ed. de B. H a u r é a u , Les Mélanges poétiques d ’Hildebert de Lavardin (Paris
1882), p.60ss (para la elegia 1) y p.64ss (para la elegía 2). E n la prim era, el
poeta expresa los sentimientos que despierta en él su visita a la R om a de los
papas. Algunos han pretendido ver en la elegía fragm entos de una antigua
elegía sobre la caída de R om a, elegía que puede rem ontarse al siglo v. Este
poem a es verdaderam ente el m ás famoso entre los que se nos h a n conservado
bajo el nom bre de Hildeberto. Esta prim era parte sobre R om a se presenta,
con toda evidencia, como una allocutio, que precede a la segunda parte, y que
expresa los anhelos afanosos de R om a hacia su pasada grandeza. Las
alusiones a ese pasado glorioso pueden m uy bien ser ecos de poemas m uy
anteriores a Hildeberto. Adem ás el poem a está transido de sentimientos
paganos: el lenguaje, los temas y cosas recordadas son paganos, m ientras que
apenas si hay alusiones al cristianismo. Cf. C a r l o P ascal , Poesía latina
medievale, C atania 1907, p.19-37. C om puesta en dísticos elegiacos.
1 Araxes, nom bre de dos ríos, uno de A rm enia (V irgilio , Aen. 8, 728) y
otro de Persia (CuRCio, 4,5,4), p o r m etonim ia, designa a los bárbaros.
Hildeberto de Lmiardin o de Le M ans 265

a m i alegría p riv ó de la e sp eran za incluso.


35 Ella, d u c h a en en g añ o s, h u n d ió , a rru in ó , a cenizas r e ­
b u jo
cam p o s, casas, viñas co n to rm e n ta s, fuego y hielo.
E lla fue q u ie n q u e b ra n tó , z a ra n d e ó y volvió endebles
con enem igos, con vientos y con plagas mis graneros,
[pom ares y reb años.

46. N a d a te igu ala, oh R o m a


E legía 1: Alocución a Rom a

N a d a te iguala, o h R o m a , a u n q u e te halles en casi


[total ru in a ,
y, q u e b ra n ta d a , m uestres c u á n g ra n d e eras c u a n d o
[in tacta te en c o n tra b as.
E l largo paso del tiem p o tus fastos destruyó; y del
[C ésar
los alcázares y de los dioses los tem plos e n la la g u n a
[yacen.
5 A quella o b ra , la o b ra aq u ella q u e el cru el A raxes d io
[a la ru in a ,
te m b la r la hizo c u a n d o a ú n se erguía, y, ah o ra, d e ­
s a s ta d a , la lam en ta.
A ella la espada de los reyes, la atención previsora del
[senado
así com o los dioses en capital del m u n d o la erigieron.
R e c u rrie n d o incluso al crim en , C é sa r p refirió él solo
[poseerla
10 antes q u e m o strarse colega y suegro fiel.
(El, q u e se e n c u m b ró co n tres recursos: so m etiendo
[por la fu erza al enem igo,
c o m b a tie n d o c o n las leyes el delito y g an a n d o c o n
[favores los amigos).
H a c ia ella, m ie n tra s crecien d o ib a, se dirigió de sus g o ­
b e r n a n te s el desvelo;
del huésped la p iedad, el agua y el lugar le p restaron
[su concurso.
266 Siglo X I I

15 M a te rie m , fabros, expensas axis u te rq u e


m isit, se m u ris o b tu lit ipse locus.
E x p e n d e re duces th esau ro s, fa ta fav o rem ,
artifices stu d iu m , totus et orbis opes.
U rb s cecidit de q u a si q u ic q u a m d icere d ig n u m
20 m o liar, h o c p o te ro dicere: R o m a fuit!
N o n ta m e n a n n o ru m series, n o n flam m a, n e c ensis
a d p le n u m p o tu it h o c ab o lere decus.
C u ra h o m in u m p o tu it ta n ta m c o m p o n e re R o m a m
q u a n ta m n o n p o tu it solvere c u ra deu m .
25 C o n fe r opes m a rm o rq u e n o v u m s u p e ru m q u e favorem ,
artificum vigilent in n o v a facta m a n u s,
n o n ta m e n a u t fieri p a r stan ti m a c h in a m u ro ,
a u t re sta u ra ri sola ru in a potest.
T a n tu m re sta t a d h u c , ta n tu m ru it, u t n e q u e p a rs stans
30 e q u a ri possit, d iru ta n e c refici.
H ic s u p e ru m fo rm as su p eri m ira n tu r et ipsi,
et c u p iu n t fictis vultibus esse p a re s.
N o n p o tu it n a tu r a deos h o c o re cre a re
q u o m ira n d a d e u m signa creav it hom o.
35 V u ltu s ad e st his n u m in ib u s, p o tiu sq u e c o lu n tu r
artificu m studio q u a m d eitate sua.
U rb s felix, si vel dom inis u rb s illa c a re ret,
vel dom inis esset tu rp e c a re re fide!

E leg ia 2: Respondet Rom a *

D u m sim u lacra m ih i, d u m n u m in a v a n a p la c e ren t,


m ilitia, p o p u lo , m en ib u s alta fui;

* Esta segunda elegía fue muy conocida y se publicó en P L 171, 1409,


y más tarde en Les mélanges poétiques d’Hildebert, de B. H auréau, basado en los
mss. 561 y 14867 de la Bibl. N ationale de Paris. Com o en la prim era,
H ildeberto con toda probabilidad ha interpolado cuatro versos de un epigra­
m a antiguo. El citado C ario Pascal aprecia la diferencia entre los cuatro
versos y el resto;’ advierte m ás dignidad en el duelo, más fiereza en el
recuerdo, m ás gravedad en la forma. En cambio en el poem a de H ildeberto
se dejan ver las cualidades distintivas del escritor, las amplias enumeraciones,
los juegos frecuentes de antítesis, las débiles correspondencias simétricas. Los
cuatro versos estarían entre los versos 5-9 de la elegía. V er C arlo P ascal,
o.e., p .33-37.
Hildeberto de Lavardin o de Le M a m 267

15 U n o y o tro h em isferio en v iáro n le m a d e ra , o b rero s, d á-


[divas,
y el lu g a r e sp o n tán eo a las m u rallas se ofreció.
Los caudillos tesoros re g a la ro n ; los h ad o s, su favor;
los artistas, el ingenio; y el m u n d o e n te ro , riquezas.
Sucum bió u n a ciu d ad de la que, si ca n ta r digno elogio
[p re ten d ie ra,
20 esto p o d ría decir: « R o m a existió».
M a s el d ecu rso de los años, las llam as, las espadas
n o h a n p o d id o p o r co m p leto d e stru ir b elleza ta n ta .
T a n g ra n d e fue la R o m a q u e el desvelo de los h o m -
[bres lev an tó
q u e d estru irla n o p u d o el desvelo de los dioses.
25 A copie riq u ezas, m á rm o l n u ev o y fav o r celeste,
y esfuércense las m an o s del a rtista p o r h a c e r o b ras
[nuevas:
n o será la m á q u in a c ap az d e le v a n ta r u n m u ro sem e­
j a n t e al q u e a ú n subsiste
o re s ta u ra r n i u n a sola de las ru in as.
Es ta n to lo q u e re sta y lo a rra sa d o es ta n to , q u e lo
[que a ú n se m a n tie n e
30 n o p u e d e ser igu alad o , n i re p a ra rse sus ruinas.
A q u í los dioses a d m ira n las estatu as de los dioses,
y an sia n sem ejarse a los rostros esculpidos.
N a tu ra fue in c a p a z de c re a r dioses d o tad o s de aq u el
[rostro
con q u e el h o m b re creó las ad m irab les estatuas de
[esos dioses.
35 E stá p re se n te el ro stro en esos n ú m e n e s, y son m ás ve-
[nerados
p o r el genio del artista q u e p o r su div in a entidad.
¡Feliz c iu d a d , si ta l c iu d a d c a re c ie ra de señor,
y del señ o r to rp e sería el ca re c er de fe!

E legía 2: Responde Rom a

E n ta n to m e a g ra d a ro n las estatu as y los n ú m e n e s in a-


[nes,
egregia fui p o r m is ejércitos, m i p u e b lo y m is m u r a ­
d las.
268 Siglo X I I

at sim ul effigies ara sq u e superstitiosas


deiiciens, u n i sum fam u la ta D eo.
5 G esseru n t arces, cecidere p a la tia divum ,
servivit p o p u lu s, d eg en erav it eques.
V ix scio q u e fu erim , vix R o m e R o m a r e c o r d o r 2,
vix sinit occasus vel m em inisse m ei.
G ra tio r h ec ia c tu ra m ih i successibus illis;
10 m a io r sum p a u p e r divite, stante iacens.
Plus aquilis vexilla crucis, plus C esare P etrus,
plus cinctis d ucibus vulgus in e rm e dedit.
Stans d o m u i terras, in fe rn u m d iru ta pulso;
c o rp o ra stans, anim as fracta iacen sq u e rego.
15 T u n c m isere pleb i, m o d o p rin cip ib u s te n e b ra ru m
im p ero ; tu n c urbes, n u n c m e a re g n a polus.
Q u e n e C esarib u s v id ear d e b e re vel arm is,
et species re ru m m eq u e m eo sq u e tra h a t,
a rm o ru m vis illa p erit, ru it alta senatus
20 gloria, p ro c u m b u n t tem p la, th e a tra iacent,
ro stra v a c a n t, e d icta silent, sua p re m ia d e su n t
em eritis, p o p u lo iu ra, colonus agris;
duru s eques, iu d e x rigidus, plebs lib e ra q u o n d a m 3
q u erit, a m a t, p a titu r otia, lu cra, iugum .
25 Ista ia c e n t n e fo rte m eus sp em p o n a t in illis
civis et evacu et sp em que b o n u m q u e crucis.
G ru x edes alias, alios p ro m ittit h o n o res,

2 Evoquemos el soneto de J. d e B ellay , «Nouveau venu, qui cherches


Rom e en Rome...», y el de F. d e Q u e v e d o , «Buscas a R om a en R om a, oh
peregrino...».
3 Reproducim os en nuestra traducción la expresión trim em bre del dístico
latino. N aturalm ente, hay que entenderla así: «El jinete, antaño aguerrido,
busca ahora el ocio; al juez, antaño rígido, lo que ahora le im porta es la
ganancia; la plebe, antaño libre, soporta ahora el yugo».
Hildeberto de Lavardin o de Le M ans 269

M as ta n p ro n to co m o efigies y supersticiosas aras


se ab a tie ro n , sierva m e hice del D ios único.
5 Los alcázares se hundiero n , cayeron los palacios de los
[dioses,
el pueblo se hizo esclavo, degeneró la clase ecuestre.
A p en as sé q u ié n fui; a R o m a en R o m a a p en as la re ­
c u e rd o ;
y ap en as el ocaso m e p erm ite a c o rd a rm e de m í
[m ism a.
T a l q u eb ran to m e es m ás grato q u e los éxitos aquellos;
10 m ay o r soy p o b re que rica; abatida, que encum brada.
M ás q u e las águilas, ap o rtó m e la enseñ a de la cruz; y
[m ás q u e C ésar, P edro;
y m ás q u e los caudillos b ie n arm ad o s, la plebe in er-
[me.
M ien tra s e sta b a en pie, las tierras som etí; ah o ra, d e ­
r r u i d a , al infiern o co m bato.
M ie n tra s e stab a en pie, reg ía cuerpos; q u e b ra n ta d a
[y caíd a, rijo alm as.
15 A n ta ñ o g o b e rn a b a sobre m ísera p lebe; so b re los p rín ­
c ip e s de las tinieblas hoy;
sobre ciudades antes, m as a h o ra m i re in o es to d o el
[m undo.
P a ra q u e ello n o p a re z c a q u e a los C ésares se debe o
[a las arm as,
y q u e la sim ple ap arien cia m e a rrastra a m í o a los
[míos,
p ereció aq u ella fu e rz a de las arm as; p o r tie rra cayó del
[senado
20 la excelsa gloria; los tem plos se d e rru m b a n ; arru in a-
[dos se h allan los teatros;
vacías se e n c u e n tra n las trib u n as; silencio los edictos
[g u ard an ; sin re c o m p en sa
los soldados licenciados q u e d a n , sin ley el p u eb lo y
[los colonos sin cam p o .
El aguerrido jinete, el rígido juez, la plebe libre o trora
buscan , ap recian , so p o rta n el ocio, la g an ancia, el
[yugo.
25 T o d o ello se h a lla d em o lid o p a ra q u e m i c iu d a d a n o
[en ello n o base su esp eranza,
y destierre la e sp eran za y el b ie n de la cruz.
270 Siglo X I I

m ilitibus trib u e n s re g n a su p e rn a suis.


S u b c ru ce re x servit, sed liber; lege te n e tu r,
30 sed d ia d e m a gerens; iussa tre m it, sed am at.
F u n d it av arus opes, sed a b u n d a t; fe n e ra t idem ,
sed b e n e custo d it si su p er a stra locat.
Q u is gladio C esar, quis sollicitudine consul,
quis rh e to r lingua, q u e m e a c a stra m a n u
35 ta n ta d e d e re m ihi? studiis et legibus h o ru m
o b tin u i terras; cru x d e d it u n a p o lu m .
Hildeberto de Lavardin o de Le M ans 271

L a cru z o tras m o ra d a s p ro m e te , otros h o n o res,


conced ien d o a sus soldados los reinos celestiales.
Bajo la cru z sirve el rey, p e ro es libre; la ley lo tra b a ,
30 p e ro p o rta la d iad em a; tem e los m an d am ien to s,
[pero am a.
R e p a rte riq u ezas el av aro y n a d a en la ab u n d an c ia;
[presta a interés,
p e ro lo g u a rd a b ie n si a la vista de todos lo coloca.
¿ Q p é C ésar con su espada; con su desvelo, qué cónsul;
qu é ré to r co n su lengua; q u é c a m p a m e n to s m íos
35 en m is m an o s d ep o sitaro n tan to ? C o n los afanes y
[leyes de aquéllos
obtuve tierras; u n a sola cruz en treg ó m e el m u n d o
[entero.
PEDRO ABELARDO

Pedro Abelardo (1079-1142), nacido de una fam ilia distinguida de


Palleto o Palais — de donde le viene el sobrenombre de Palatinus— ,
cerca de Nantes, es uno de los más grandes espíritus de la Edad Media,
y ejerció una influencia extraordinaria, en especial, sobre la juventud
universitaria por el poder de sus ideas, el valor de sus enseñanzas, la
calidad de su dialéctica, su talento oratorio y poético, y su independencia
de espíritu. Tras el drama fulgurante que puso fin a sus relaciones
pasionales con Eloísa, en 1 1 1 8 ingresó en el monasterio de Saint-Denis.
Luego entró en el gran debate que le oponía a sus maestros Guillermo de
Champeaux y Anselmo de Laon. San Bernardo se pronunció en contra de
Abelardo, que se vio condenado, en veinte años de distancia, en los
concilios de Soissons (1 1 2 1 )y de Sens (1141). Abelardo, muy debilitado
por la enfermedad, no pudo defenderse ni tomar la palabra. Decidido a
apelar al papa, se encaminó a Roma, pero su agotamiento le obligó a
detenerse en Cluny, donde Pedro el Venerable le recibió con mucha caridad.
Abelardo enseñó en los lugares más diversos. Abrió sus propias
escuelas, adonde acudían multitudes de estudiantes de toda la cristiandad:
Melun, Corbeil, París, en la montaña de Santa Genoveva, antes de
encargarse de la cátedra de filosofía en la Escuela de Notre-Dame.
Refugiado en la abadía de Saint-Denis después de su mutilación, tuvo
que abandonarla tras la condena de su tratado sobre la Trinidad y fundó
un eremitorio cerca de Nogent-sur-Seine, que él llamó, del nombre
consolador y tutelar dado al Espíritu Santo, el Paráclito, que entregó a
Eloísa cuando él fu e llamado como abad por los monjes de San Gildas
de Rhuys, en Bretaña, en 1125. M á s tarde, cuando esos monjes quisieron
envenenarlo, regresó a París en 1136. Continuó enseñando hasta su muerte
en la abadía de Saint-Marcel, cerca de Chalon-sur-Saône.
Aunque Abelardo se distinguió sobre todo en el campo de la filosofía
y de la teología, su valor poético es realmente notable. Alimentado en los
clásicos latinos, Abelardo se muestra un extraordinario innovador tanto en
la forma como en la estructura estrófica y los modos rítmicos, como en
la prosodia y en el empleo de la rima. De su juventud conservó siempre
una sabrosa impronta de la poesía profana, que da un tono personal a
sus poemas religiosos. Se puede afirmar que domina su siglo tanto en el
campo de la poesía como en los dominios de la filosofía.
274 Siglo X I I

Sus tratados teológicos, filosóficos o polémicos han llegado hasta


nosotros con senas lagunas. Pese a todo poseemos lá integridad o la mayor
parte de los principales, como el T ractatu s de unitate et de trinitate,
quemado por orden del Concilio de Soissons, en 1121. A sí también sus
obras: Dialectica; Logica ingredientibus nobis; D e nostrorum
petitione sociorum ; D e generibus et speciebus; T heologia Chris­
tiana, de 1123, que escribió para defender el T ractatu s condenado por
el Concilio de Soissons; C orrespondencia espistolar con Eloísa; etc.
Dejando a un lado estas obras filosóficas y teológicas, recordemos que
Abelardo escribió en su juventud poemas de amor, ahora desaparecidos, y
que fueron muy famosos. Señalemos también sus H im nos y Secuencias,
compuestos para el convento del Paráclito, donde Eloísa era abadesa;
reunidos en el H ym narius paraclitensis, amplia construcción arquitec­
tural de tres libros de poemas y de cantos himnódicos, que describen sás
edades, la historia de la humanidad caída y redimida; luego la de la
Iglesia militante según el ciclo del año litúrgico; y finalmente la de la
Iglesia triunfante en la exaltación de los santos, de los mártires: las
alegrías del «gran sábado», es decir, de la gran festividad eterna. Pese a
que Abelardo es muy conocido en nuestros días como teólogo y filósofo,
sin excluir su figura romántica por sus relaciones amorosas con Eloísa,
su papel como himnodista es escasamente apreciado incluso para los
medievalistas. Hemos de reconocer que sus enigmáticas relaciones con
Eloísa, de las que y a se ocupó el autor de las M etam orphosis Goliae
episcopi, y a las que alude el autor del R o m an de la Rose, Jean
de Meung, que tradujo también la H istoria calam itatum de nuestro
autor, acapararon la atención de los autores y comentaristas de Abelardo.
A l margen del carácter autobiográfico de la C orrespondencia
epistolar entre A belardo y Eloísa, objeto de varios estudios, poseemos
el H ym narius Paraclitensis, que no ha contado con muy buena fortuna
entre los autores modernos, hasta el punto de ser una de las obras menos
apreciables del Abad de Gildas. La P atrología L atina publicó tan sólo
una parte del H im nario. Pero Dreves ofreció en el año 1891 una edición
completa: P etri A belardi Peripatetici P alatini H ym narius P a ra ­
clitensis sive H y m n o ru m libelli tres, París 1891, edición reprodu­
cida, sin notas en el vol. 4 8 de la A nalecta H ym nica M edii Aevi,
del mismo Dreves y Blume, Leipzig 1886-1922, junto con los Planctus
de Abelardo.
Hasta la edición de Dreves, tan sólo se utilizaron los mss. de
Bruselas que contenían unos pocos himnos, mientras que el editor-de la
A nalecta H ym nica recogió todos los himnos, distribuidos en tres libros,
precedidos cada uno de un prefacio de Abelardo a su amiga y a las monjas
del monasterio. Modernamente nos ha ofrecido una edición critica completa
el célebre medievalista Joseph Szovéiffy: Peter A belard’s H ym narius
Pedro Abelardo 275

Paraclitensis, A n an n o tated edition w ith introducction, Albany,


N . T., 1975, 2 vols. Vol. I: Intro d u ctio n to P eter A belard’s
H ym ns; vol. II: T h e H ym narius Paraclitensis, T ex t and notes.
Remitimos al lector a esta obra, que recoge una moderna bibliografia sobre
el tema.
Poseemos también 93 himnos, esto es, casi la mitad de una obra que
debía de contar 183. Tenemos también un C arm en exhortatorium
ad A strolabium , su hijo; y seis Planctus, inspirados en el Antiguo
Testamento, cantos muy emocionantes, en los que se ha pretendido ver una
transposición simbólica de la vida del autor, de sus combates, de sus
vicisitudes y de sus amores atorm entados: de D inah, la hija de Job;
de Jaco b , sobre su hijo; de las hijas de Israel, sobre la H ija de Jep h té;
de Israel, sobre Sansón; de David, sobre A bner, muerto por Joab; de
D avid sobre Saul et Jo n a th a n . E l lugar que ocupó el Abbas Gildensis
con el aprecio de sus contemporáneos y posteriores se puede medir por el
tono de su epitafio:
N ec m ors cuiusquam fit tan ta ru in a Latinis.
276 Siglo X I I

47. P arce c o n tin u is *


P a rc e continuis,
d e p re c o r, lam en tis
n ec, q u a v incularis,
leg em am oris
5 n im iu m qu eraris.
D u ris in cotibus
R o d o p e a u t Ism aru s
illum p ro g e n u it
n e q u e n o stri generis
10 p u e ru m a u t sanguinis.
N o n relu ctan tes
ced it u t rebelles,
sepe consilia
fallit exquisita,
g a u d e t querelis,
15 g a u d e t et lam entis;
rid e t et exan g u es
m iseros am an tes,
rid e t et p ré c o rd ia
20 tra h e re suspiria.
C u n c to s evasi
n exus infortunii,
q u i sola co m p ed e
strin g o r a d a m a n te .
25 P lacet h onestas,
u n it utilitas.
H e re n t et v e rb a
nobis ta n d e m u n ica.
N o n altis serm o n ib u s,
30 solis lo q u o r fidibus.
Q u a n to s p re te rita
g en u ere secula,

* Ed. de G. V e c c h i , Pietro Abelardo. I Planctus (M ódena 1951), p.55ss (con


análisis métricos y transcripción musical). Cf. G. V e c c h i , «Sequenza e lai. A
proposito di un ritm o di Abelardo», en Studi medievali 16 (1943-1950) 86. El
poem a está escrito en form a de las secuencias medievales, en las que
aparecen algunas rimas finales.
Pedro Abelardo 277

47. C esa, te lo p id o

C esa, te lo p id o ,
de tus co n tin u o s lam en to s,
y en exceso n o te quejes
de la ley del A m o r
5 q u e te tiene e n c a d e n ad o .
E n tre d u ro s ro q u ed o s
R ó d o p e o Ism a ro
lo en g en d ró ,
n iñ o q u e n o p e rte n e c e
10 a la ra z a o sangre h u m a n a .
A quien es n o se le o p o n e n
los ap lasta cu al rebeldes.
A m e n u d o h a c e engañosos
los consejos m ás sensatos.
15 C o n las risas se alegra;
se aleg ra co n los lam entos.
Se b u rla de los am an tes
exangües y desdichados;
se b u rla de ios suspiros
20 q u e b ro ta n d el co razó n .
E sc a p a r logré de todas
las tra m p a s del infortunio:
sólo m e tra b a este cepo
de d u re z a d ia m a n tin a .
25 Su g racia m e com place,
m e liga su interés.
A ferrad o , en fin, m e tie n e n
sus p a la b ra s, que son únicas.
N o c o n p ro fu n d o s discursos:
30 sólo co n la lira hablo.
¡A cu á n to s e n g e n d ra ro n
los y a p asad o s siglos,
278 Siglo X I I

q u o s insolubili
n e x u graciosa
35 iu n x it am icitia,
N isu m u t E urialo
P irith o u m T h eseo ,
P ollinicem Tideo!
Q u id D a v id e t Io n a th e
40 fedus v enerabile,
q u id am ici m e m o re m
p la n c tu m lacrim ab ilem
p o stq u a m S aul c e c id it2,
Io n a th a s occu b u it,
45 d u m sed eret Sichelec
ceso v icto r A m alech?
V ivit a d h u c P iram u s
T h isb e dilectissim us,
et am o ris conscia
50 parietis rim u la
p rim u m illis cognita,
q u a sibi colloquia
d iv id e b a n t in tim a;
o p tim u s colloquiis,
55 sed invidus osculis,
d isp a ra b a t c o rp o ra
p aries spiritibus
solis q u id e m pervius.
Sevus a m o r u ltim a
60 u rg e t in discrim ina.
N o n ignis in cen d ia,
Bosfori n o n asp e ra
p e rh o rre sc it eq u o ra.
Q u a s d u m sepe salebras
65 iuvenis tem eritas
superasset, v in citu r
ta n d e m m aris estibus.

1 EI poeta recoge aquí algunos de los casos de am istades. más notables


tanto de la A ntigüedad pagana como de la bíblica.
2 1 Sam 30,1-13. Jo n a tán era hijo de Saúl.
Pedro Abelardo 279

a quien es tu v o u n id o s
co n lazo indisoluble
35 u n a a m ista d gentil!
T a l, a N iso co n E u ríalo ,
a P irito o co n T eseo,
y, co n T id e o , a Polinice.
¿A q u é ev o c a r de D a v id y J o n a tá s
40 el v e n e ra b le p acto ?
¿ O p o r q u é re c o rd a r del am igo
el llan to lastim ero ,
tra s su c u m b ir Saúl,
c u a n d o J o n a tá s m u rió ,
45 y él se h a lla b a e n Sicelec,
a rra sa d a , v e n c e d o r sobre A m alech?
T o d a v ía P íra m o pervive,
d e T isb e el m ás a m a d o ,
y, de la p a re d , la g rieta
50 cóm plice de su am o r,
q u e ellos solos co n o cían ,
p o r d o n d e in te rc a m b ia b a n
los ín tim o s coloquios:
p a r e d q u e (a esos coloquios a p ro p ia d a ,
55 m as in a d e c u a d a a los besos)
m a n te n ía los cu erp o s separad o s,
d e ja n d o el c a m in o ab ierto
a los suspiros ta n sólo.
C ru e l, a m o r espolea
60 h a sta situaciones lím ites.
N i las llam as d e u n in cen d io ,
ni del Bosforo las aguas
p rocelosas lo am ilan an .
T a m a ñ a s dificultades a m e n u d o
65 la te m e rid a d d e u n jo v e n
su p e ra b a , y a la p o stre fue vencido
p o r las olas de la m ar.
280 Siglo X I I

O p e ritu r Sestias 3.
Sestias in speculis,
70 p o n to p e rit iu v e n is 4.
* * *
F o rm a voce lin g u a b o n u s
g ratus e ra t unice
solus T h ra c a s in te r om nes
O rp h e u s E u rid ice 5,
75 cuius cap to federe,
gestit om n es fugere.
D u m q u e p ro co s fugit illa,
d en te p e tit letifer,
calce pressus, coluber.
80 O rp h e u s illam m odulis
u rg e t insolabilis.

3 H abitante de Sestos (cf. E s t a c i o , Theb. 6,547). E n este caso se trata de


H ero, la enam orada del joven Leandro. V er la nota siguiente. Sestos, ciudad
de Tracia, estaba ubicada frente a Abidos, separadas ambas ciudades p o r el
estrecho del Bosforo.
4 El poeta resume de m anera concisa el argum ento de la leyenda de
L eandro y H ero. D e H ero, sacerdotisa de Afrodita y residente en Sestos, se
había enam orado Leandro, que vivía en Abidos. Todas las noches el joven
cruzaba a nado el m ar, guiado por la lám para que, en la atalaya, encendía
su enam orada. U n a noche, el viento tempestuoso apagó la linterna, y
L eandro, desorientado en la oscuridad, no pudo alcanzar la costa y m urió
ahogado. Al am anecer, el oleaje deposita su cadáver ju n to a la atalaya. Al
contem plarlo, H ero se arroja al m ar. Cf. O v id io , Her. 18 y 19.
5 Orfeo (a m enudo considerado hijo de Calíope, la m usa de la poesía
lírica; otras veces, de Polimnia, m usa de la danza e inventora de la lira;
menos frecuentem ente, de M enipe, la hija de Tám aris, el mítico músico) era
de origen tracio. Participante en la expedición de los Argonautas, dirige con
su música el compás de los remeros; y con sus cantos am aina las tempestades
y libera de los encantam ientos de las sirenas a los expedicionarios. Su esposa
era la dríade Eurídice, quien, huyendo en una ocasión del acoso de Aristeo,
que pretendía violarla, fue m ordida p o r u n a serpiente oculta entre la hierba,
y m urió. Orfeo desciende a los Infiernos para rescatarla, subyugando con su
música a los monstruos y a los dioses de ultratum ba. H ades y Perséfone
conceden a O rfeo, en recom pensa de su am or, la gracia de que Eurídice
retorne a la vida. La única condición que ponen es que Orfeo no se vuelva
a m irarla hasta haber salido del m undo del subsuelo. A punto de llegar al
final de su cam ino, Orfeo, desconfiado, se vuelve a com probar si Eurídice le
sigue. E n ese preciso instante ella se desvanece, retornando a los Infiernos.
O rfeo no tendrá u n a segunda oportunidad de recuperar a su esposa. H igino ,
Fab. 14 y 164. O vidio , Met. 10,8ss; ll,ls s . Cf. W . K. C. G uthrie , Orpheus
and the Greek Religion (Londres 1952), 2.a ed. Y. Bohme , Orpheus, der Sänger und
seine £eit (Berlin-Munich 1970).
Pedro Abelardo 281

Se le o c u lta la sestiada.
L a sestiada e n la atalaya,
70 en el m a r p erece el jo v en .
* * *
P o r su p o rte , su voz y su p a la b ra
ta n sólo b u e n o y g rato resu ltab a
en tre los tracio s tod o s
O rfe o p a ra E urídice.
75 E n sus redes cautivado,
de todos los d em ás h u ir p ro cu ra.
M ie n tra s d e o tros p re te n d ie n te s ella escapa,
u n a serp ien te letal
c o n su d ien te el calcañ al le m u e rd e .
80 O rfeo , co n sus cantos,
inco n so lab le la sigue.
282 Siglo X I I

Q u e rc u s illu m v a te m sequi
su b ig eb an t cith are
dulces m odi, quos vocalis
85 te m p e ra t C alliope,
sed n e c cu ras p e c to re
efficax est d em ere.
S o lam vates n o n adesse
q u e ritu r E u rid icen ,
90 in g e m it E u rid icen ,
a tq u e sem p er fidicen
re tu lit E u rid icen .
L in q u it a u ra s superiores,
p la c e t in an es visere sedes
95 fidibus in querulis
in c u m b e n d o m odulis.
M a n e s sistit, P e n a s fugit,
C e rb e ri d o m a n tu r ora;
d ire m a n a n t lacrim e
100 p riu s incontigue.
T a n d e m m itis c a rm in e vatis
su p e ru m te rro r in fe ru m recto r:
«T o llat, in q u it, O p h e u s
m e rita m m elodibus,
105 lege certa, n e re sp e c ta
sole g a u d e a t dilecta».
F allit a m o r O rp h e a :
respicit a d p rem ia.
R e p e tita lege,
110 la b itu r E uridice.
R u rsu s vates
p a r a t ire M an es;
v e c to r 6 Stigio 7
p ro h ib e t ab alveo.
115 L u rid u s ab inferis
re d d itu r auris
fa ta m e re n s coniugis.

6 C arente, encargado de transportar en su barca las almas hasta el


Hades.
7 El río de los Infiernos.
Pedro Abelardo

A seguir tras el p o e ta las encinas


se v eían obligadas de la cítara
p o r las dulces m elo d ías q u e, c a n o ra ,
85 G alíope m od u la;
p e ro del p e c h o las cuitas
es in cap az de ate n u a r.
E l p o e ta se la m e n ta de q u e sólo
sea E u ríd ice q u ie n falta;
90 se la m e n ta p o r E urídice;
y u n a y o tra vez el ta ñ e d o r de lira
el n o m b re de E u ríd ic e rep ite.
L as au ras terrestres a b a n d o n a ;
v isitar d esea los p a ra je s vanos,
95 e n to n a n d o c o n su lira
m elodías queju m b ro sas.
A los M anes detiene; p one en fuga a los Penates;
de C é rb e ro las b o cas re su lta n d o m eñ ad as;
ru d as lág rim as d e rra m a n ,
100 h a sta ento n ces intangibles.
A la p o stre, a p la c a d o p o r el can to del p o e ta ,
el te rro r de las d eid ad es y señor d e los Infiernos
dice: « O b te n g a O rfeo
a la q u e supo ganarse c o n su m úsica,
105' m as co n u n a condición: q u e disfrute del sol
sin volverse a m ira r h a c ia su am ada».
El A m o r e n g a ñ a a O rfeo,
qu e to rn a la vista h a c ia su p rem io .
Se cu m p le la condición:
110 E u ríd ice se desvanece.
El p o e ta n u e v a m e n te
se d ispone a d escen d er al H ad es;
el b a rq u e ro lo re c h a z a
lejos del cau ce del Estige.
115 Lívido, de los In fiernos
a las au ras re to m a ,
llo ran d o el destino de su esposa.
284 Siglo X I I

V in cit a m o r o m n ia 8,
reg it a m o r om nia,
120 fuga ta n tu m
fallitur am a n tu m .
F ra u d e su b d o la
su b n ecten d o m o d u la ,
m a n u s au res oculi
125 stre n u a p a ti
vix n e g a n t C u p id in i.
D o q u ie te m fidibus:
fin em queso luctibus,
tu , cu ras alentibus.

8 Claro eco del virgiliano omnia vincit amor, Eg. 10, 69.
Pedro Abelardo 285

T o d o lo vence A m o r;
A m o r lo rige todo.
120 T a n sólo se le e n g a ñ a
co n la fu g a de los en am o rad o s.
C o n fra u d e astuto,
ard id es m a q u in a n d o ,
m an o s, orejas y ojos
125 se su b straen a d u ras p en as
a las celadas de C u p id o .
R ep o so d o y a la lira.
T ú , p o r favor, p o n fin a tu s lam en to s,
q u e las cuitas a u m e n ta n .
T E ODO R I CO D E S A N TROND

E n los primeros años del siglo x a , Teodorico de San Trond, Lieja,


versificó una parte de la C ollectanea de Solino. A l parecer, el autor de
este poema no quedó satisfecho de sus versos y , como nos dice él mismo,
pensó quemar la obra o arrojarla al río. Habría realizado su pensamiento
a no ser porque su amigo Esteban le insistió repetidas veces a que
conservara su trabajo.
Advertimos su sensibilidad poética en el poema que recogemos aquí,
dedicado a la muerte de su peno llamado Pitulus. Este peno había
muerto en ausencia de Teodorico, y por eso su dueño no pudo dedicarle
una tumba ni los ritos funerales. Pero Catón y Pompeyo tuvieron que
contentarse con poco más. T, como dice el poeta, después de todo:

V irtu s n o n bustis in c lu d itu r a tq u e sepulchris,


sed co n v ex a p o li re p le t et a m p lia soli.

Por su parte, Ovidio había enterrado el papagayo de Corma, y el


Bucéfalo había tenido unos magníficos funerales. Virgilio había cantado
la muerte de un mosquito y le hizo inmortal:

A t titu lu m Pitu li n o lo cessisse M aro n i:


n o b ilitab o can em , V irgilius culicem .

A l lado de estos encantadores poemas, tenemos una versificación de


la descripción que nos dejó Vitruvio de un templo de Atenas.
288 Siglo X I I

48. Flete, ca n es, s i f le r e v a c a t*

«Flete, canes, si flere v acat, si flere valetis;


flete, canes: catulus m o rtu u s est Pitulus». 1
«M ortuus est Pitulus, Pitulus quis?» «Plus cane dignus»,
«quis Pitulus?» « d o m in i c u ra d o lo rq u e sui.
5 N o n canis A lb an u s n ec e ra t canis ille M olossus,
sed canis exiguus, sed brevis e t catulus.
Q u in q u e n n is fu erat; si bis fo ret ille decennis,
usq u e p u tes ca tu lu m , c u m v ideas, m o d icu m .
M u ri P a n n o n ic o vix eq u u s c o rp o re to to
10 q u i n o n ta m m u ri q u a m similis lepori.
A lbicolor nigris faciem g e m m a b a t ocellis».
« U n d e genus?» « m a te r F resia, F reso p ater» .
« Q u e vires?» « p arv e, satis illo c o rp o re digne,
ingentes a n im i ro b o re dissimili».
15 « Q u id fu it officium ? n u m q u id fu it utile vel n on?»
«ut p a rv u m m ag n u s diligeret dom inus.
H o c fuit officium , d o m in o p re lu d e re ta n tu m » .
«que fuit utilitas?» « n o n nisi risus erat».
Hî * *

Q ualis eras, dilecte canis, rid e n d e d o len d e,


20 risus eras vivens, m o rtu u s ecce dolor.
Q uisq u is te vidit, quisquis te novit, am av it
et d o let exitio n u n c , m iseran d e, tuo.

* Ed. de M . M a n it iu s , «Zur poetische L iteratur aus Bruxell. 10 6 1 5 -


10729», Neues Archio 39 (1914), 161 ss. Planto p o r la m uerte de su perrito
Pítulo. Poem a en dísticos elegiacos.
1 Pitulum era tam bién el nom bre de dos ciudades de U m bría. P l in io , N H
3, 114.
Teodorico de San Trond 289

48. C anes, llo ra d


«C anes, llo rad , si llo rar resu lta g ra to y de llo rar sois
[capaces;
canes, llorad: se h a m u e rto P ítulo, m i p errito».
«Se h a m u e rto P ítulo, ¿ q u é Pítulo?» «A lguien m ás dig-
[no q u e u n perro » .
« ¿Q u é Pítulo?» « P reo cu p ació n y d o lo r d e su am o».
5 E l n o e ra p e rro alb an o ; n o e ra él p e rro m oloso,
sino u n p e rro p e q u e ñ o y dim inuto: u n cachorrillo.
A p en as te n ía cinco años, p e ro a u n q u e h u b ie ra cum pli-
[do dos decenas,
seguirías pensando, si lo vieses, q u e era u n cachorro
[chiquitín.
A u n ra tó n de P a n o n ia p o r el g ro so r de su c u erp o se
[igualaba,
10 a u n q u e m ás q u e a u n ra tó n se p a re c ía a u n a liebre.
El co lo r b la n c o h e rm o se a b a su c a ra de ojillos negros.
«¿De qué raza?» «Su m ad re, Fresia; Freso, su padre».
«¿Q ué fuerzas tenía?» «M inúsculas, en ra z ó n de su
[cuerpo;
las de su espíritu, eno rm es, de diferente vigor»
15 «¿Q ué com etido cum plió? ¿Resultó o no provechoso?»
«El q u e lo a m a ra , a u n q u e p e q u e ñ o , su am o , que e ra
[grande.
E sa fue su m isión: la de e n tre te n e r ta n sólo al am o».
«¿C uál fue su utilidad?» «N o m ás q u e la de servir
[de esparcim iento».
* * *
¡C óm o eras, p e rro a m a d o , digno de risa y dolor!
20 de risa, m ie n tra s vivías; de do lo r, a h o ra q ue has
[m uerto.
Q u ie n q u ie ra q u e te vio y llegó a co n o certe, te am ó ,
y a h o ra tu p é rd id a la m e n ta , in fo rtu n ad o .
HUGO, P RI MA D O D E ORLEANS

De este poeta, que conocemos con el nombre de Hugo de Orleans, el


Primado, o Hugo, Primado de Orleáns, sabemos muy poco. Casi todo lo
que de él sabemos lo debemos a alusiones del mismo poeta, que vivió a
mediados del siglo X II, y que a veces se ha confundido con el famoso
Archipoeta, aunque sabemos que él Prim as Aurelianensis fuit. Alguno
le ha hecho canónigo de Orleáns, pero al mismo tiempo nos ofrece algunas
anécdotas imposibles acerca del poeta. Los elogios de este poeta misterioso
son muy abundantes. Lo muestran como autor de obras admirables.
Aparece comparado con Casiodoro y Virgilio, cada uno en su género
propio: prosaico Casiodoro; métrico Virgilio; y rítmico Hugo. Ricardo de
Poitiers, que escribió a mediados del siglo X II, nos lo presenta como una
persona vil, deforme de cara, de ingenio agudo y conocido por diferentes
países. Descolló entre todos por su fá c il improvisación y versificación, que
arrancaba la risa de todos. Los poemas que se le atribuyen nos muestran
a este poeta como un verdadero goliardo que ejerció una misteriosa
fascinación entre sus contemporáneos. E l encanto de su poesía es suficiente
para mostramos la obra de un hombre fuera de lo normal. La lectura de
sus poesías nos deja ver al estudiante que ha pasado por los mejores
maestros, que ha sabido componer los ejercicios exigidos por los programas,
que hace uso de los juegos de la retórica de su tiempo, que ha leído y
asimilado a los poetas latinos·. H a conseguido pleno dominio de la rima,
tanto en sus poemas métricos como en los rítmicos. Nos deja entrever, en
sus obras, una personalidad especial inconfundible.
Vivió como parásito y tuvo que llenarse el vientre con las migajas que
caían de la mesa de los canónigos o de los señores. Supo criticary alabar,
según los casos, a los que lo alimentaban a costa de sus chistes. A l fin a l
de su vida, cuando y a no servía para entretener las mesas de los canónigos,
éstos decidieron ofrecerle un lugar en el hospitium , donde tuvo que
convivir con los pobres y los enfermos, y donde se vio obligado a soportar
el trato áspero e inhumano del capellán y de un asistente, llamado
Palamedes o Ganimedes, de conducta muy poco edificante. E n sus poesías
deja muy clara su afición al vino, al juego y a las mujeres. Emplea lo
mismo los hexámetros leoninos que los metros antiguos; logra el mismo
éxito en los dísticos rimados que en las formas de la secuencia. No faltan
en sus poesías los temas clásicos: Orfeo y Eurídice, la caída de Troya,
el regreso de Ulises. Todo esto le conquistó una fa m a extraordinaria entre
sus contemporáneos, que supieron apreciar en él la mezcla de la erudición
y el empleo de las escenas obscenas.
292 Siglo X I I

49. D iv e s e r a m e t d ile c tu s *

D ives e ra m et dilectus
in te r p a re s preelectu s,
m o d o cu rv at m e senectus
e t e ta te sum confectus.
5 U n d e vilis et neglectus
a deiectis su m deiectus,
q u ib u s ra u c e so n at pectu s,
m e n sa gravis, p a u p e r lectus,
quis n ec a m o r n ec affectus,
10 sed h o rre n d u s est aspectus.
H o m o m e n d a x a tq u e v an u s
infidelis e t p ro fa n u s
m e d eiecit capellanus
plus avaru s q u a m R o m a n u s
15 v e te ra n u m v eteran u s
et in iecit in m e m an u s
dignus dici D a c ia n u s *.
P rius q u id e m m e dilexit
fra u d u le n te r et illexit.
20 P o stq u a m m eas res transvexit,
fra u d e m su am tu n c detexit.
P rim as sibi n o n p ro sp ex it
n e q u e dolos intellexit,
d o n ec d o m o pulsus exit.
25 Satis e ra t b o n u s an te
b u rs a m e a so n u m d a n te
et d ic e b a t m ih i sancte:
«frater, m u ltu m dilig am te».

* Ed. de K. L angosch, Hymnem und Vagantenlied (Basilea 1954), p.l70ss


Después de haber sido m aestro en O rleáns y Paris, y de haber vivido una
vida disipada, en su vejez, arruinado y enfermo, es acogido por los canónigos
de O rleáns en un asilo (hospitium), del que es expulsado más tarde. A raíz de
ello com pone esté poem a lleno de lam entos y escrito en estrofas de diferente
núm ero de versos: 4; 5; 6; 7;'8; 9; 10; 11. T odas ellas m onorrim as, de ocho
sílabas.
1 Daciano, prefecto rom ano en la Hispania del siglo v, fue un persegui
dor de cristianos. T am bién se daba este nom bre al raptor de niños, a los que
lisiaba y explotaba luego dedicándolos a la m endicidad.
Hugo, Primado de Orkáns

49. R ico era y b ie n a m a d o

R ic o e ra y b ie n a m a d o ,
p re fe rid o e n tre m is pares.
L a vejez m e en c o rv a a h o ra
y la e d a d m e h a consum ido.
5 Así, p o b re y desvalido,
m e d e sd e ñ a el d e sd eñ ad o ,
cuyo p e c h o su en a ro n co ,
m a g ra es su m esa, p o b re la cam a ,
c a re n te de a m o r y afecto
10 y h o rre n d a su ap arien cia.
E x p u lsó m e u n cap ellán ,
h o m b re m e n tiro so y v an o ,
irre v e re n te e infiel,
m ás a v a ro q u e u n ro m an o :
15 ta l tra tó u n viejo a o tro viejo.
S o b re m í p u so sus m anos.
D a c ia n o m ereció llam arse.
P rim e ro , fin g id am en te,
m o stró c a riñ o y afecto.
20 T ra s de llevarse m is cosas,
sacó a la luz su m e n tira .
P o r sí n o m iró el P rim a d o ,
n i c o m p re n d ió los engaños,
h a sta ser de casa ech ad o .
25 E ra m u y b u e n o al principio,
m ie n tra s m i b o lsa sonaba.
M e d ecía san tam en te:
«¡M ucho, h e rm a n o , te querré!»
294 Siglo X I I

H o c d ecep tu s b la n d im e n to ,
30 u t em u n ctu s sum arg en to ,
c u m do lo re, c u m to rm e n to
su m d eiectus in m o m e n to ,
ro ri d a tu s a tq u e vento.
V e n to d atu s a tq u e ro ri,
35 vite p rim a tu rp io ri
re d o n a n d u s e t erro ri;
p e n a d ignus grav io ri
et u t lu d a s d ignus m o ri,
q u i m e tra d e n s tra d ito ri
40 d ig n itatem v estri ch o ri
ta m ho n esti, ta m d eco ri
p e rm u ta b a m viliori.
T ra d ito ri d u m m e tra d o ,
q u i de n o cte n o n est spado,
45 m e de lib ro vite ra d o
et, d u m sp o n te ru e n s cad o ,
est d o le n d u m , q u o d evado.
In co n su lte n im is egi,
in h o c m a lu m m e inpegi.
50 Ip si m ih i co llu m fregi,
q u i vos lin q u en s preelegí,
u t serv irem egro gregi,
vili m alen s veste tegi,
q u a m servire su m m o regi,
55 u b i lu stra to t peregi.
A b errav i, sed p ro D e o
in d ú lg ete m ih i reo!
In c essa n te r e n im fleo,
p ro p e c c a to gem en s m eo .
60 Fleo gem en s p ro peccatis,
iuste ta m e n e t n o n gratis;
et n o n p o ssu m flere satis,
vestre m e m o r h o n estatis
et fra te rn e caritatis.
65 O q u a m d u ra sors Prim atis,
q u a m adversis fe ro r fatis!
S eg reg atu s a b eatis,
Hugo, Pnmado de Orleáns

B u rlad o p o r tal zalam ería,


30 c u a n d o q u e d é sin d inero,
lleno de d o lo r y de to rm e n to ,
sin p e rd e r u n in stan te fui expulsado
a m e rc e d de la lluvia y de los vientos.
A los vientos ex puesto y a la lluvia,
35 vine a re c a e r en el e rro r
y en u n a v id a m ás to rp e q u e antes,
dig n o de u n castigo a ú n m ás grave
y de sufrir la m u e rte d e J u d a s:
cay en d o en las m a n o s de u n tra id o r,
40 la d ig n id a d de v u e stra co m p añ ía,
ta n h o n o ra b le y ta n d ecorosa,
p o r o tra ra s tre ra la c am b iab a.
A l c o n fiarm e a u n tra id o r,
q u e de n o c h e n o e ra eu n u co ,
45 m e b o rra b a del libro d e la vida;
y, p u es caigo ro d a n d o p o r m i gusto,
ten g o q u e la m e n ta r lo q u e a h o ra p ierd o .
O b ré co n d e m a sia d a insensatez;
en ta l c a la m id a d p recip itém e;
50 m e ro m p í a m í m ism o el cuello
c u a n d o , a b a n d o n á n d o o s, elegí
sirviente h a c e rm e de u n re b a ñ o en ferm o ,
p refirien d o v estirm e ro p a vil
antes q u e al S u m o R e y p re s ta r servicio,
55 en lo cu al h e e m p lead o tan to s años.
M e eq u iv o q u é, m as ¡por D ios,
sentid p ie d a d de este reo,
p o rq u e lloro sin descanso,
g im ien d o p o r m i pecado!
60 L loro y gim o m is p ecados
co n ju stic ia y co n m otivo.
L lo ra r n o p u e d o b astan te,
si evoco v u e stra n o b leza
y fra te rn a carid ad .
65 ¡Ay, c u á n d u ra la suerte del P rim ado!
¡C u án adversos los h a d o s q u e soporto!
D e e n tre los v en erab les segregado
296 Siglo X I I

sociatus segregatis,
vestris ta n tu m fidens datis,
70 p o n d u s fero p au p ertatis.
P a u p e rta tis fero p o n d u s;
m eu s ager, m eu s fundus,
d o m u s m e a to tu s m u n d u s,
q u e m p e re rro v ag a b u n d u s.
75 Q u o n d a m felix et fecu n d u s
et facetus et facundus,
m ovens iocos e t io cu n d u s,
q u o n d a m p rim u s, n u n c secundus
v ic tu m q u e ro v erecu n d u s.
80 V e re c u n d u s v ictu m q u ero .
S u m m en d icu s. U b i v ero
v ictu m q u e ra m nisi clero 2,
en u tritu s in P iero 3,
e ru d itu s sub H o m e ro ?
85 S ed d u m m a n e v ictu m q u ero
et re v e rti co g o r sero,
ia m in b re v i (n am despero)
o n ero su s vobis ero.
O n e ro su s et q u o ibo?
90 A d laicos n o n tran sib o .
P a ru m ed o , p a r u m b ib o .
V e n te r m eu s sine gibbo
et co n ten tu s p a u c o cibo
p len u s e rit p a rv o libo;
95 et, si fam e d ep erib o ,
c u lp a m vobis h a n c ascribo.
V ultis m o d o c au sam scire,
ca u sa m litis, c au sam ire,
q u e coegit n os exire?
100 B revi p o ssu m expedire,
si n o n te d e t vos au d ire.

2 Ckius, sinónimo de «culto», del mismo m odo que en el verso 90 laicus


lo será de «ignorante».
3 El m onte Piero, en los confines de T esalia y M acedonia, estaba
consagrado a las Musas. H o r a c io , Od. 3,4,40; P r o p e r c io , 2,10,5. Piero era
tam bién el nom bre del padre de las Musas, denom inadas p o r ello «Piérides».
Hugo, Primado de Orleáns 297

y e n tre los segregados incluido,


sólo en v u e stra clem en cia confiando,
70 de la p o b re z a a rra stro el peso.
E l peso de la p o b re z a a rrastro :
m i cam p o , m i h e re d a d ,
m i casa, el m u n d o to d o es
p o r d o n d e , v a g a b u n d o , voy e rra n te .
75 E ra a n ta ñ o feliz y e ra fecu n d o ,
alegre y d ic h a ra c h ero ,
presto a la b u rla y guasón.
Sin rival en o tro tiem p o , p o sterg ad o ,
busco a h o ra , a v e rg o n z a d o , m i sustento.
80 A v erg o n zad o , m i sustento b u sco aho ra.
M en d ig o soy. M a s ¿d ó n d e iré a b u sc a r
ese sustento sino en la clerecía,
pues m e crié en el P iero , y m e ed u q u é
b a jo la égida d e H o m e ro ?
85 P e ro si de m a ñ a n a ac u d o p o r co m id a
y ten g o q u e to rn a r d e n u ev o p o r la n o ch e,
a n o m u c h o ta r d a r (m e lo m alicio)
a c a b a ré p o r resu ltaro s u n pesad o .
Pesad o , sí, m as ¿d ó n d e acudiré?
90 N o re c u rriré a los laicos.
P o co co m o , p o c o b eb o .
M i v ien tre n o tien e cavidades:
co n p o c a c o m id a se c o n te n ta
y co n b e b id a p o c a e sta rá lleno;
95 y si p erezco de h a m b re ,
os im p u ta ré esa culpa.
¿Q u eréis c o n o c e r a h o ra la causa,
el m o tiv o d el litigio y d e la ira,
qu e a m a rc h a r nos obligó?
100 C o n b re v e d a d p u e d o explicarlo,
si el oírlo n o os a b u rre .
298 Siglo X I I

«N os o p ta m u s h o c a u d ire
plus q u a m so n u m dulcis lyre».
Q u id a m fra te r clau d o p ed e
105 est e a d e m p ulsus ede
v io len ter a tq u e fede;
u t captivus e t p a rs p re d e
alligatus loris red e
a W illelm o P a la m e d e
110 vel p e r n o c te m G a n im e d e 4.
F ra te r m e m b ris dissolutus,
q u i d e b e re t esse tu tu s
(nam p es e ra t p reacu tu s),
nichil m ali p relo cu tu s,
115 sed m a n d a ta n o n secutus,
calciatus et in d u tu s,
est in lu to p ro v o lu tu s:
p ro v o lu tu s et pollutus.
P ro v o lu tu s est in lu to
120 fra te r p e d e p re a c u to .
Q u e m c la m a n te m d u m a d iu to
et p u ta b a m satis tu to ,
fui com es p ro v o lu to
et p o llu tu s c u m polluto.
125 P ro v o lu to com es fui
et in lu to p ulsus rui.
D u m p ro b o n o p e n a s lui,
nullus m eus, om n es sui.
A d iu v a b a n t o m n es eu m ,
130 Iesu b ei Iesu b e u m ,
C hananei G hananeum ,
F erezei F e re z e u m
et m e n e m o p re te r d eu m ,
d u m a d iu to fra tre m m e u m
135 nil m e re n te m n e q u e reu m .

4 Ganimedes fue u n h erm o so jo v e n del que Zeus quedó prendado.


Después de raptarlo m ediante un águila, lo convirtió en copero de los dioses.
Hugo, el Prim ado, insinúa aquí que su enemigo era homosexual.
Hugo, Pñmado de Orleáns 299

« P referim os e scu c h a r ese relato


m ás q u e el so n id o de la dulce lira».
C ie rto h e rm a n o , q u e e ra cojo,
105 de aq u ella m ism a casa fue expulsado
de m a n e ra v io le n ta e ignom iniosa.
C o m o u n esclavo o p a rte de u n b o tín ,
co n co rreas a u n c a rro fue tra b a d o
p o r G u ille rm o P alam ed es,
110 G a n im e d e s p o r la n o ch e.
E ste h e rm a n o , m in u sv álid o e n sus m iem b ro s,
a q u ie n d e b ie ra p re sta rse p ro te c c ió n
(pues u n p ie te n ía atrofiado),
n o h a b ía h e c h o n in g u n a cosa m ala,
115 sino sólo n o ate n d id o alg ú n m a n d a to .
C a lz a d o y vestido co m o estaba,
fue a rro ja d o ro d a n d o p o r el lodo:
a rro ja d o ro d a n d o y en fan g ad o .
P o r el lo d o fue a rro ja d o
120 el h e rm a n o q u e a tro fia d o el p ie tenía.
A l p re s ta r m i so co rro a q u ie n c la m a b a
— crey en d o q u e m e h a lla b a b ie n a salvo—
resu lté c o m p a ñ e ro del caído,
u n en fa n g a d o c o n o tro en fan g ad o .
125 C o m p a ñ e ro resu lté del caído
y, e m p u ja d o , ro d é p o r el lodo.
P o r m i b u e n a acció n sufrí el castigo.
Le a p o y a ro n todos, a m í n in g u n o .
T o d o s p re stá b a n le apoyo:
130 a j e b u s e o , los jeb u seo s;
los c an an eo s, al C a n a n e o ;
al F ereceo , los fereceos;
a m í n a d ie m ás q u e D ios,
m ie n tra s so co rro a m i h e rm a n o ,
135 q u e en n a d a h a b ía faltad o y e ra inocente.
300 Siglo X I I

Solus ego m o tu s flevi,


fletu genas adin p lev i
ob m ag istri scelus sevi
e t d o lo rem ia m gran d ev i.
140 Q u is h a b e re t lu m e n siccum ,
cern en s opus ta m in iq u u m ?
S a c e rd o te m in p u d ic u m ,
c o rru p to re m m e re tric u m ,
m a tro n a ru m et altricu m ,
145 serv ien tem in m e n d ic u m ,
c la u d u m sen em et a n tiq u u m ,
d u m distractu s p e r p o sticu m
a p e lla re t rep len s v icum
a d iu to re m et am icu m .
150 N ec a d iu to r est re p e rtu s,
n ec sacerdos est m isertus:
ita solus est desertus,
to tu s lu to co o p ertu s
n ec, q u o p e d e m ferret, certus.
155 A ccu sab am tu rp e m a c tu m
p ro p te r fra tre m sic c o n fractu m ,
cla u d u m sen em et c o n tra c tu m :
et d u m dico «M alefactum »,
accu satu s d edi saltum .
160 A ccusatus saltu m dedi.
P ost h ec intus n o n resed i
n e q u e b ib i n e c co m ed i
cap ellam iussu fedi,
q u i, q u o d sacre d a tu r edi,
165 a u t in p e rtit P alam ed i
a u t la rg itu r G a n im e d i
a u t fra te rn o d a t h e re d i,
a u t a sp o rta n t c y th a re d i
u t a d q u ira t b o n u s credi.
170 M o d o , fratres, iud icate
n e q u e v estro p ro P rim a te
a b e rra n te s declin ate
a sin cera v eritate:
a n sit dignus dig n itate
Hugo, Pnmado de Orleáns

A solas, co n m o v id o , ro m p í en llan to ,
de lág rim as lle n a n d o m is m ejillas,
p o r el c rim e n de aq u e l m a e stro cru el
y el d o lo r de a q u e l p o b re viejecillo.
140 ¿ Q u ié n secos los ojos m a n te n d ría
al v e r ta n in icu a acción?
E n ta n to q u e a la calle lo a rro ja b a n ,
el viejo q u e b ra d o y ach acoso
lle n a n d o co n sus gritos to d o el b a rrio
145 im p lo ra b a a y u d a y co m p asió n
a aq u el sacerd o te im p ú d ico ,
c o rru p to r de m eretrices,
de m a tro n a s y nodrizas,
¡servidor d e los m endigos!
150 P e ro a y u d a n o e n co n tró ,
n i se a p ia d ó el sacerdote.
Así, solo se qu ed ó ,
to d o cu b ie rto de b a rro ,
sin sa b e r a d ó n d e ir.
155 C e n s u ra b a acto ta n to rp e
c o n tra el h e rm a n o lisiado,
viejo cojo y c o n tra h e c h o ,
y m ie n tra s g rito «¡injusticia!»,
ce n su ra d o , di e n la calle.
160 D i e n la calle, cen su rad o .
D esp u és d e ello n o he m o ra d o ,
n i b e b id o , n i co m id o en esa casa,
p o r m a n d a to del m a lv ad o capellán,
q u ie n c u a n to se d a a la Iglesia
165 él se lo d a a P alam edes,
o a G a n im e d e s lo en treg a,
o a su h e rm a n o el h e re d e ro ,
o b ie n las citaristas lo a p a ñ a n ,
y se g a n a la fa m a de ser b u en o .
170 A h o ra , h e rm a n o s, ju z g a d ,
y n o os ap artéis, equivocados,
de la sin cera v e rd a d
en p ro d e vuestro P rim ad o .
¿M erece ta l d ig n id ad
302 Siglo X I I

175 vel p riv a n d u s p o te sta te


sen ex caren s castitate
et sacerdos h o n e sta te ,
carita te , p ie ta te ,
p len u s o m n i fed itate,
180 q u i, exclusa c a rita te
n os in ta n ta vilitate,
q u o ru m fa m a p a te t late,
sic tractav it. Iudicate!

50. Id ib u s h is M a i*

Id ib u s his M a i m iser ex em p lo M e n e la i
fleb am n e c n o ra m , quis su stu lerat m ih i F lo ram .
T e m p u s e ra t flo ru m , c u m flos m eu s, o p tim u s h o ru m ,
liquit F lo ra to ru m , fons fletus, ca u sa d o lo ru m .
5 N a m d u m , F lo ra, fugis, re m a n e t d o lo r ira q u e iugis,
et d o lo r et cu re, nisi v eneris, h a u d ab itu re.
C u r n o n te p ro m is, dulcis com es e t b e n e com is,
u t re d e u n te p a ri com ites p e lla n tu r am ari?
T e rris a tq u e fretis v ag o r, expers lu ce quietis,
10 p e r n o c te m so m n i c a p to c a p tiv io r om ni.
O m n i cap tiv o vel p a u p e re vel fugitivo
p a u p e rio r vivo; m a d e t e t iugi g e n a rivo
n e c fiet sicca, m a n u s h a n c nisi te rg a t am ica.
Si re m e a re velis, tu n c lib er, tu n c ero felix,
15 m a io r ero v ates q u a m C y ru s sive P h ra a te s,
v in ca m p rim a te s e t re g u m p ro sp eritates.
Q p o d si fo rte lates, aliquos in g ressa p e n a te s,

* Ed. de K. L a n g o s c h , o.e., p.190. Versos hexám etros leoninos, con


algunas rimas finales, tal vez no intencionadas por el poeta.
Hugo, Primado de Orleáns 303

175 o h a y q u e p riv a r de su carg o


a u n viejo sin castid ad ,
sacerd o te desh o n esto ,
sin afecto y sin p ie d a d ,
lleno de to d a m alicia,
180 q u e , sin m o stra r c a rid a d ,
nos tra tó c o n ta l vileza,
siendo n u e s tra fa m a tan ta?
Eso, ju z g a d lo vosotros.

50. En lo s id u s d e m a y o

E n los idus de m ay o , triste d e m í, a ejem p lo de M e n e -


[lao
llo rab a, p u es n o sabía q u ié n a F lo ra m e h a b ía a r re b a ­
ta d o .
E ra el tiem p o de las flores, c u a n d o F lo ra, m i flor, de
[todas la m ejo r,
a b a n d o n ó m i lecho, fuen te de llan to y cau sa de m is
[penas.
5 E n tanto, Flora, ausente te hallas, se m an tien e el dolor
[y la ira p e rm a n e n te ;
el dolor y el cuidado, si n o regresas, de m í n o partirán.
¿Por qu é no te presentas, dulce am iga y h erm osam ente
[afable,
p a ra co n tu regreso re c h a z a r mis am arg as com pañías?
P o r tierras y p o r m ares v o y v ag an d o , p riv a d o de la luz
[del reposo,
10 d e n o ch e soy m ás cautivo q u e del sueño lo es cautivo
[alguno.
V ivo m ás p o b re q u e c u a lq u ie r cautivo o p o b re o fugi-
[tivo.
M is m ejillas se h u m e d e c e n co n u n río in te rm in a b le
y secarse n o p o d rá n si n o las lim p ia alg u n a m a n o am i-
f e a ·

Si quisieras volver, libre sería, sería feliz entonces,


15 y sería u n p o e ta su p erio r a G iro o a F raates;
a v en taja ría a p ro c e re s y a p ro sp e rid a d e s d e los reyes.
Si tal vez estás o cu lta o e n o tra casa has e n tra d o ,
304 Siglo X I I

exi, ru m p e m o ra m , m o ra sit brevis hic et a d horam !


A lter fortassis p re tio te tra n stu lit assis,
20 vilis e t e x trem u s n e q u e noscens, u n d e dolem us.
U t solet ab sq u e m a re tu r tu r g e m e b u n d a volare,
que sem el o rb a p a ri n ec a m a t n e q u e c u ra t am ari,
sic v ag o r et rovolo re c u b a n s m iser in lare solo,
q u i m u ta re dolo latu s assu etu m m ih i nolo
25 tu rtu ris in m o re m , cu i d a t n a tu ra p u d o re m ,
q u o d , sim ul u x o re m tu le rit m o re seva p rio re m ,
n o n sit iu c u n d u m th a la m u m te m p ta re secu n d um .
S ed tu m en d o sas rides m e fíente dolosa,
sola n e c accu m b is levibus p a r fa c ta colum bis,
30 quas calo r in lu m b is m u ta re facit th a la m u m bis ‘.

1 En cualquier caso, poco duró el dolor del poeta, que m uy pronto


escribió, en otro poem a, versos como éstos: «¿Por qué lloras en tonos líricos?
¿Por qué estás triste p o r una meretriz?»
Hugo, Primado de Orleáns 305

sal, m as n o te tardes: que la ta rd a n z a sea breve e inm e-


[diata.
Q u iz á te llevó o tro p o r el v a lo r d e u n as,
20 vil, v u lg a r e ig n o ra n te , y siento d o lo r p o r ello.
G om o suele v o la r desde la m a r la g e m e b u n d a tó rto la
q u e, p riv a d a de su p a re ja , n i a m a ni de ser a m a d a
[cuida,
así vago yo y revoloteo, a c o stán d o m e triste en m i
[h o g ar solitario:
p o r la m e n tira e m p u ja d o , c a m b ia r n o q u ie ro la h a b i­
t u a l c o m p añ ía ,
25 cual a c o stu m b ra la tó rto la , a q u ie n la n a tu ra le z a d o ta
[de m odestia,
p u es u n a vez q u e h a p e rd id o de m o d o cru el a su p ri-
[m era esposa,
n o le resu lta g rato el in te n ta r u n segundo m atrim onio.
Pero tú, m entirosa, taim ad a ríes en tan to q u e yo lloro,
y n o d u e rm e s a solas, p a re c ié n d o te a las ligeras p a lo ­
m as,
30 a las q u e el c a lo r e n los lom os h a c e c a m b ia r de tá la m o
[dos veces.
EL A R C H I P O E T A D E COLONIA

Desconocemos el nombre del Archipoeta. De su abundante producción,


sólo se han conservado diez poemas, pródigos en detalles autobiográficos.
Por ellos sabemos que f i e de noble cuna y que, abandonando las armas,
se dedicó a las letras. Su conocimiento de las formas rítmicas francesas
hacen sospechar que pudo estudiar en París. Se muestra también fam ilia­
rizado con los poetas latinos más leídos en su tiempo: Horacio, Virgilio,
Ovidio y Persio. Se debatió en la pobreza — quizá por su desmedida
afición al vino y a las mujeres—, y subsistió a duras penas halagando
a los poderosos. E n este sentido hay que entender los poemas que dirige
a su valedor, Reinaldo de Dassel, archicanciller de Federico Barbanojay
arzobispo de Colonia. E n uno de ellos le pide que le regale algunas ropas
para abrigarse en el duro invierno. E s un poema en que todos los
hexámetros terminan con un monosílabo, técnica que nuestro poeta domina
a la perfección. E n otro poema le da gracias por el manto que ha recibido
del arzobispo y espera que otros sigan su ejemplo.
Su más famosa composición es la llamada Confesión de Golias,
cuya sinceridad desvergonzada no encuentra paralelo. M u y pronto se hizo
famosa en toda Europa y la encontramos en muchos manuscritos. La
escena tiene lugar en Italia, entre las tentaciones de Pavía, aunque no
sabemos la ocasión real que provocó tal confesión. En este poema aparece
el dominio de la admirable «medida goliárdica»y el éxito absoluto con
que logró emplear sus dotes poéticas para llevar a cabo algo que nunca
se había intentado en el verso latino antes de él. Las referencias a la
Sagrada Escritura son muy abundantes, empleadas casi siempre de una
manera paródica e impudente. En parte, sorprende que haya dirigido esos
versos a un arzobispo, aunque, por supuesto, el Archipoeta conocía muy
bien la mentalidad de su patrón.
No se sabe por qué el poeta perdió el favor del arzobispo, que luego
logró recuperar. E n su último poema, el autor intervino ante el arzobispo
en favor de los monjes del monasterio de San M artín, en Colonia. Como
dice el autor, el abad del monasterio le recibió con mucha generosidad:
vinum habundavit, et m e bene pavit. Todo el poema es una obra
maestra de humor, y en sus versos aparece la inventiva brillante de este
extraordinario poeta. A l fin a l de su vida lo encontramos en Salemo, pobre
y enfermo de fiebre. T aunque logra salvar la vida, sigue estando enfermo,
su poco dinero ha desaparecido y ha tenido que empeñar sus vestidos para
poder comer. Así, al fin a l de su vida, al igual que Hugo de Orkáns,
aparece destinado a la miseria, esclavo de su incapacidad para mantenerse
en algo fijo, a no ser en el camino que conduce inevitablemente a la
pobreza más absoluta.
308 Siglo X I I

51. E stu a n s in trin se c u s *


E stu an s intrinsecus 1 ira v e h e m e n ti
in a m a ritu d in e lo q u o r m ee m en ti:
factus de m a te ria levis elem en ti
folio su m similis de q u o lu d u n t venti.
5 C u m sit en im p ro p riu m viro s a p ie n ti2
su p ra p e tra m p o n e re sed em fu n d a m e n ti,
stultus ego c o m p a ro r fluvio la b e n ti
sub e o d e m a ëre n u n q u a m p e r m a n e n ti3.
F e ro r ego veluti sine n a u ta navis,
10 u t p e r vias aëris v ag a fe rtu r avis.
N o n m e te n e n t vincu la, n o n m e te n e t clavis,
q u e ro m ei similes e t a d iu n g o r pravis.
M ih i cordis gravitas res v id e tu r gravis,
iocus est am abilis d u lcio rq u e favis.
15 Q u id q u id V e n u s im p e ra t, la b o r est suavis,
q u e n u n q u a m in co rd ib u s h a b ita t ignavis.
V ia la ta g ra d io r m o re iu ventutis,
im plico m e vitiis, im m e m o r virtutis,
voluptatis avidus m agis q u a m salutis,
20 m o rtu u s in a n im a c u ra m g ero cutis.
P resu l discretissim e, v e n ia m te p reco r:
m o rte b o n a m o rio r, d ulci n ece neco r,
m e u m p ectu s sau ciat p u e lla ru m decor,
et q u as ta c tu n e q u e o , saltem co rd e m ech o r.
25 R es est ard u issim a vincere n a tu ra m ,
in asp ectu virginis m e n te m esse p u ra m ;
iuvenes n o n possu m u s legem seq u i d u ra m
leviu m q u e c o rp o ru m n o n h a b e re cu ram .

* Ed. de C armina B urana (Munich 1991), 564-571, CB 191. El anónim o


Archipoeta de Colonia, en su pobreza, dirige en este poem a su confesión a
su patrono Reinaldo de Dassel, arzobispo elector de Colonia y archicanciller
de Federico Barbarroja. Estrofas m onorrimas: 7 p + 6 p. Poem a satírico en
que abundan las ilusiones clásicas y bíblicas.
1 Cf. J o b 10,1.
2 Cf. M t 7,24-27.
3 Lit., «nunca perm anece bajo la misma atmósfera». Expresión del
aforismo filosófico, de Heráclito, pánta rhm. El río es el mismo, pero jam ás en
el mismo punto su agua es la misma.
E l Archipoeta de Colonia 309

51. A rd ien d o en m i in te rio r

A rd ie n d o en m i in te rio r p o r a p a sio n a d a ira,


co n to d a la a m a rg u ra de m i a lm a hablo:
h ech o co n la m a te ria de u n elem en to liviano,
soy p arecido a u n a hoja con la que el viento juega.
5 S iend o p ro p io del h o m b re inteligente
el p o n e r los cim ientos sobre la ro ca firm e,
estúpido de m í, soy com parable al río q u e se desliza
y ja m á s en u n p u n to id én tico se halla.
A rra stra d o m e veo cu al n av e sin piloto;
10 soy llevado co m o ave v a g a b u n d a p o r los cam inos
[del aire.
N in g ú n lazo m e re tie n e , n i m e d etien e u n a llave.
V o y b u sc a n d o a m is iguales, y a los d ep rav ad o s m e
[uno.
L a seried ad del c o ra z ó n m e p ai'ece co sa seria.
Es am ab le la aleg ría y m ás d ulce q u e u n p a n al.
15 Las exigencias de V en u s re su lta n suave tarea:
en los co razo n es indolentes ja m á s p o n e su m o rad a .
P o r el an c h o c a m in o voy a n d a n d o ,co m o h a c e la
[juventud;
- en los vicios m e su m eijo , de la v irtu d olvidado,
ansioso d e los placeres, m ás q u e de la salvación:
20 m u e rto e n el alm a, m e p re o c u p o b ie n del cu erp o .
D iscretísim o p re la d o , im p lo ro tu p e rd ó n ;
es b u e n a la m u e rte q u e m e m a ta y dulce la ira q u e
[me h iere;
m i p e c h o lo d e sg a rra la b elleza de las jóvenes,
y, p u es n o p u e d o tocarlas, las gozo co n el co ra zó n
[al m enos.
25 V e n c e r al p ro p io c a rá c te r a rd u a ta re a resulta,
m a n te n e r p u ra la m e n te c o n te m p la n d o a u n a d o n ­
c e lla .
A c a ta r ta n d u ra ley los jó v en es n o p odem os,
c o m o el n o p re s ta r cu id a d o a n u estro s cu erpos vo­
lu b le s.
310 Siglo X I I

Q u is in igne positus igne n o n u ratu r?


30 quis P ap ie d e m o ra n s castus h a b e a tu r,
u b i V e n u s digito iuvenes v e n a tu r,
oculis illaq u eat, facie p re d a tu r?
Si p o n a s H ip p o ly tu m h o d ie P ap ie,
n o n erit H ip p o ly tu s in seq u en ti die:
35 V en eris in th alam o s d u c u n t o m n es vie,
n o n est in to t tu rrib u s tu rris A ricie 4.
S ecu n d o re d a rg u o r etiam de lu d o ,
sed c u m lud u s co rp o re m e d im itta t n u d o ,
frigidus exterius, m en tis estu sudo,
40 tu n c versus et c a rm in a m e lio ra cudo.
T e rtio cap itu lo m e m o ro ta b e rn a m ,
illam nullo te m p o re sprevi n eq u e sp ern am ,
d o nec sanctos angelos v enientes cern a m ,
can tan tes p ro m o rtu is « req u iem e te rn a m » 5.
45 M eu m est p ro p o situ m in ta b e rn a m o ri,
u t sint v in a p ro x im a m orientis ori.
T u n c c a n ta b u n t letius a n g e lo ru m chori:
«sit D eu s p ro p itiu s h u ic potatori!»
Poculis a c c e n d itu r an im i lu cern a,
50 c o r im b u tu m n e c ta re volat a d su p ern a.
M ih i sapit dulcius v in u m de ta b e rn a ,
q u a m q u o d a q u a m iscuit presulis p in c e r n a 6

4 Ariciae. Aceptamos la corrección propuesta p o r F. J . E. R aby , «Turris


Aricie», Speculum 7 (1932) 394, a pesar de que los m anuscritos dicen alethiae.
Para ello se basa en el buen sentido de la lectura, avalada p o r V i r g il io , Aen.
7,761ss. Aricia era el nom bre de la m ujer de Hipólito, cuando éste obtuvo
de los dioses la oportunidad de vivir de nuevo.
5 C lara alusión al canto gregoriano de la misa de requiem.
6 E n la edición de Carmina Burana se recogen seis estrofas que nosotros
omitimos, siguiendo a M. M a n i t i u s , Die Gedichte des Archipoeta (M unich 1913),
p.23-26.
E l Archipoeta de Colonia 311

¿Q u ié n , co lo cad o en el fuego, p o r el fuego n o es


[q u em ado?
30 ¿Puede m an ten erse casto alguien que viva en Pavía,
d onde V enus caza jóvenes con u n gesto de su dedo,
los en la z a co n sus ojos, los cau tiv a co n su rostro?
Si en el d ía de h o y a H ip ó lito en P avía lo dejaras,
ta n sólo u n d ía después H ip ó lito y a n o sería:
35 to d o s los cam in o s c o n d u c e n h a sta el tá la m o de V e-
[nus;
en m edio de tan tas torres n o está la to rre de Aricia.
E n seg u n d o lu g ar, m e acu san de ju g a d o r;
m as c u a n d o el ju e g o m e d eja d esn u d o el cuerpo,
au n q u e esté frío p o r fuera, sudo p o r el calor de mi-
[espíritu,
40 ' y es ento n ces c u a n d o escribo m is m ejo res versos y
[canciones.
E n u n te rc e r a p a rta d o m e n c io n o la tab ern a:
ja m á s la h e d esp reciad o n i h a b ré de d esp reciarla,
h a sta q u e v ea llegar a los ángeles del cielo
e n to n a n d o p o r los m u e rto s el « req u iem aetern am » .
45 M o rir en la ta b e rn a es m i pro p ó sito ,
p o r te n e r el vino c e rc a de la b o c a del m o rib u n d o .
' Los coros de los ángeles aleg rem en te c a n ta rá n en-
[tonces:
« Q u e D ios resu lte p ro p icio p a r a este b ebedor».
C o n las cop as se m e en cien d e la lu c e rn a del espí-
[ritu;
50 el co razó n , en n é c ta r e m p a p a d o , a lo alto e m p ren -
[de el vuelo.
E l vino de la ta b e rn a m e sabe m u c h o m ás dulce
q u e aq u el q u e m ezcla co n a g u a el c o p ero del p r e ­
g ad o .
312 Siglo X I I

E cce m ee p ro d ito r prav itatis fui,


d e q u a m e re d a rg u u n t servientes tui
55 sed e o ru m nullus est ac c u sa to r sui,
q uam vis velint lu d e re seculoque frui.
Ia m n u n c in p re se n tía presulis b e a ti
sec u n d u m d o m in ici re g u la m m a n d a ti
m itta t in m e lap id em , n e q u e p a rc a t vati,
60 cuius n o n est an im u s conscius peccati.
S u m lo cu tu s c o n tra m e, q u ic q u id de m e novi,
et virus evom ui, q u o d ta m d iu fovi.
V ita vetus displicet, m o res p la c e n t novi;
h o m o v id e t faciem , sed c o r p a te t Iovi.
65 Ia m virtutes diligo, vitiis irascor,
ren o v atu s a n im o sp iritu ren asco r,
q u a sim o d o genitus n o v o lacte p asco r,
n e sit m e u m am p liu s v an itatis vas cor.
E lecte C o lo n ie, p a rc e p en iten ti,
70 fac m iserico rd iam v e n ia m p e te n ti
et d a p e n ite n tia m c u lp a m confitenti!
fera m q u ic q u id iusseris a n im o libenti.
P a rc it e n im subditis leo re x fe ra ru m
et est erg a subditos im m e m o r ira ru m :
75 et vos id e m facite, p rin cip es terraru m !
q u o d c a re t d u lced in e nim is est a m a ru m .

52. A rch ica n cella rie *


A rch ican cellarie, v ir discrete m entis,
cuius c o r n o n a g itu r levitatis ventis

* Ed. de M . M a n itiu s , Die Gedichte des Archipoeta (Munich 1913), p.30. AI


igual que la poesía anterior, se trata de estrofas m onorrim as, de versos de 13
sílabas: 7 p + 6 p. Com o en la anterior, las alusiones clásicas y bíblicas son
m uy abundantes.
E l Archipoeta de Colonia 313

V e d q u e m i d e p rav ació n yo m ism o estoy d e n u n ­


c ia n d o ,
aq u ella de q u e m e acu san vuestros p ro p io s servido-
fres.
55 N in g u n o de ellos, en cam bio, a sí m ism o se d e n u n
[cia,
a u n q u e an sia n divertirse y disfru tar de la vida.
A h o ra q u e d elan te m e hallo del v enerable prelado,
atenién d o se a la reg la del m a n d a to del Señor,
sobre m í la p ie d ra a rro je y n o p e rd o n e al p o e ta
60 cuyo á n im o n o es consciente de su p ecad o .
H e h a b la d o e n c o n tra m ía lo q u e sabía de m í,
y vom ité la p o n z o ñ a q u e alim en té ta n to tiem po.
L a vida siente d esag rad o de lo viejo; costum bres
[nuevas a g rad an ;
el h o m b re c o n te m p la el ro stro , m as el co raz ó n lo
[conoce sólo J ú p ite r.
65 A hora aprecio las virtudes; los vicios m e encolerizan;
reg e n e rad o de án im o , re n azco p o r el espíritu;
y com o a u n recién n acid o , lech e n u e v a m e a m a ­
m a n ta :
q u e m i co ra z ó n y a n u n c a de v a n id a d sea vasija.
¡O h, E lector d e Colonia! P e rd o n a a este penitente;
70 m u e stra tu m iserico rd ia al q u e p e rd ó n te suplica;
e im p o n le la p e n ite n c ia a q u ie n confiesa su culpa.
D e bu en grado cum pliré lo que quieras o rdenarm e.
E l león, re y de las fieras, el p e rd ó n a sus súbditos
[otorga,
y se olvida d e la ira q u e h a c ia los súbditos siente.
75 H a c e d vosotros lo m ism o, príncipes de las naciones.
L o qu e de d u lzo r carece es am arg o e n dem asía.

52. A rch ica n ciller

A rchicanciller, v a ró n de espíritu discreto,


cuyo co ra z ó n n o es a rra stra d o p o r los vientos d e la
[ligereza,
314 Siglo X I I

a u t m o re m tra n sg re d itu r viri sapientis,


n o n est in m e fo rsitan id q u o d de m e sentis
5 A u d i preces, d o m in e, v e n ia m peten tis,
ex au d i suspiria g em itu sq u e flentis
et opus im p o situ m fe rre n o n valentis;
q u o d p ro b a re p o te ro m ultis arg u m en tis.
T u u s in p e rp e tu u m servus e t p o e ta
10 ibo, si p recep eris, e tia m tra n s fre ta
et, q u o d c u m q u e iusseris, scrib am m e n te leta,
sed an g u sti tem p o ris m e c o a rta t m eta.
Iu b es angustissim o spatio d ie ru m
m e tra c ta re seriem a u g u sta ru m re ru m ,
15 q u as n e q u e V irg iliu m posse n e c H o m e ru m
annis q u in q u e scribere c o n sta t esse v eru m .
V is, u t in fra circu lu m p a rv e sep tim an e
b e lla scrib am fo rtia b re v ite r e t n a n e ,
q u e vix in q u in q u e n n io scriberes, L u c a n e,
20 vel tu , v a tu m m ax im e, M a ro 2 M a n tu a n e .
V ir v iro ru m o p tim e, p a rc e tu o vati,
q u i se to tu m subicit tu e voluntati!
p re c o r, c u m n o n a u d e a m o p u s ta n tu m p ati,
u t rig o rem tem p eres a rd u i m a n d a ti.
25 N osti q u o d in h o m in e n o n sit eius via:
p ro p h e tie spiritus fugit a b H e ly a 3,
H ely seu m d eserit sepe p ro p h e tia ,
n ec m e se m p e r seq u itu r m e a p o etria.

1 EI poeta se disculpa ante su patrono R einaldo de Dassel, el Archican-


ciller, p o r no escribir u n poem a épico cuyo tem a sean las hazañas llevadas
a cabo por Federico B arbarroja en su cam paña contra M ilán. Cf. G. V in a y ,
«Ugo Prim ate e l’A rchipoeta. Ricerche», en Cultura neolatina 9 (1949) 5ss,
2 Virgilio M arón, nacido cerca de M antua.
3 Alusión a 4 Re, 2,1-14.
E l Archipoeta de Colonia 315

n i se a p a rta de la n o rm a que es p ro p ia del h o m b re


[sabio:
tal vez yo n o estoy d o ta d o de aq u ella cu a lid ad que
[m e supones.
5 E scu c h a las súplicas, señor, y atien d e a q u ie n te
[im plora;
p re sta oído a los suspiros y gem idos d el que llora,
in ca p a z de so p o rta r la la b o r e n c o m e n d a d a.
D em o strá rte lo p o d ré c o n m ú ltiples arg u m entos.
Siervo y p o e ta p a ra siem pre tuyo,
10 iré, si así lo o rd en as, incluso allende los m ares;
co n espíritu alegre escribiré to d o aquello q ue m e
[m andes,
p e ro el lím ite d e u n tiem p o ta n escaso m e constri-
[ñe.
Q u ieres q u e e n el a p re ta d o espacio de pocos días
ab ord e el ciclo com pleto de extraordinarias hazañas,
15 q u e n i V irgilio p o d ría , n i ta m p o c o el p ro p io H o -
[m ero,
escribir en cinco años, y esto co n sta q u e es verdad.
D eseas que en el transcurso de apenas u n a sem ana
describa recias cam p añ as de fo rm a breve y concisa,
- lo q u e difícilm ente en cin co años tú , L u can o , escri-
[birías,
20 o tú, el m ás excelso de los vates, M a ró n , el m a n -
[tuano.
V a ró n , el m e jo r de los v aro n es, d ispensa de ello a
[tu p o e ta ,
q u e p o r co m p leto se atien e a tu e n te ra v o lu ntad.
P uesto q u e n o ten g o a u d a c ia p a r a a fro n ta r tal em -
[presa,
te ruego q u e atem p eres el rigor de u n encargo tan
[difícil.
25 Sabes q u e d e n tro del h o m b re n o se h a lla su cam i-
[no:
el espíritu profético h u y ó de Elias;
a Elíseo c o n frecu en cia lo a b a n d o n ó la profecía;
a m í ta m p o c o m e a c o m p a ñ a siem pre m i in sp ira­
t i o n poética.
316 Siglo X I I

A liq u an d o facio versus m ille cito


30 e t tu n c nulli c e d e re m v e rsu u m perito;
sed p o st tem p u s m o d ic u m c e re b ro sopito
versus a m e fu g iu n t carm inis oblito.
Q,ue sem el e m ittitu r n escit v ox reverti;
scrip ta sua co rrig u n t e tia m diserti;
35 versus v o lu n t co rrigi d e n u o q u e verti,
n e risu m segnities p e ria t inerti.
L o ca v itan t p u b lic a q u id a m p o e ta ru m +
et secretas eligunt sedes la te b ra ru m ,
stu d en t, in stan t, v igilant n ec la b o ra n t p a ru m
40 et vix ta n d e m re d d e re p o ssu n t o p u s claru m .
le iu n a n t e t a b stin e n t p o e ta ru m chori,
v ita n t rixas p u b licas e t tu m u ltu s fori
et, u t o p u s facian t q u o d n o n p ossit m o ri,
m o riu n tu r studio sub d iti labori.
45 U n ic u iq u e p ro p riu m d a t n a tu ra m unus:
ego n u n q u a m p o tu i scribere ieiunus;
m e ie iu n u m vincere posset p u e r unus:
sitim et ieiu n iu m o d i q u asi funus.
U n ic u iq u e p ro p riu m d a t n a tu ra d o n u m :
50 ego versus faciens b ib o v in u m b o n u m
e t q u o d h a b e n t p u riu s d o lia cau p o n u m :
tale v in u m g e n e ra t co p iam serm o n u m .
T ales versus facio q uale v in u m bibo,
nihil p o ssu m facere nisi su m p to cibo,

4 Las seis estrofas que integran los versos 37-60 que ahora siguen
aparecen en algunas ediciones incorporadas al poem a anterior (que comienza
Aestuans intrinsecus ira... y es generalm ente conocido com o Confessio) detrás del
verso 52, como hemos indicado en su lugar.
E l Archipoeta de Colonia 317

A veces, e n u n in stan te ac u ñ o m il versos:


30 no m e in clin aría ento n ces an te n in g ú n versificador
[perito.
M as, p a sa d o p o c o tiem p o , ad o rm ecid o el cerebro,
los versos h u y e n de m í, y de la p o esía m e olvido.
L a voz, al p u n to q u e escapa, n o sabe to rn a r de
[nuevo.
Incluso los eru d ito s p u le n sus com posiciones.
35 Los versos reclam an ser corregidos y ser com puestos
[de nuevo,
n o sea q u e la p e re z a p ro d u z c a risa al ocioso.
Existen ciertos poetas q u e evitan los sitios públicos,
y eligen de los lugares aquellos m ás retirados;
se esfuerzan, se afan an , se desvelan, tra b a ja n sin
[descanso,
40 e incap aces son, em p ero , de ofrecer u n a o b ra escla­
re c id a .
H a y n u m ero so s p o e ta s q u e p ra c tic a n el ayuno y la
[abstinencia,
evitan los p úblicos bullicios y los tu m u lto s de la
[plaza;
p a r a lo g ra r u n a o b ra q u e n u n c a p u e d a m o rir,
m u e re n ellos en treg ad o s al afanoso trab ajo .
45 L a N a tu ra h a d o ta d o a c a d a u n o de su p ecu liar ta ­
le n to ;
yo n u n c a he sido capaz de escribir n a d a en ayunas.
C u a n d o e n ay u n as m e hallo, p u ed e d errotarm e u n
[niño:
odio la sed y el ay u n o co m o si fu eran la m u erte.
L a N a tu ra h a d a d o a c a d a u n o su d o n p articu la r:
50 yo, c u a n d o co m p o n g o versos, b e b o vino de lo b u e -
[no,
el m ás p u ro que contienen las cubas del tabernero.
Ese vino es el q u e e n g e n d ra a b u n d a n c ia de p a la ­
b ra s.
T ales son los versos q u e h ag o , cu al es el vino q u e
[bebo.
Incapaz soy de h a c e r n ad a, sin h a b e r com ido antes.
318 Siglo X I I

55 nihil v a le n t p e n itu s q u e ieiunus scribo:


N a so n e m 5 p o st calices c a rm in e preib o .
M ih i n u n q u a m spiritus p ro p h e tie d atu r,
nisi p riu s fu erit v e n te r b e n e satur;
d u m in arce ce re b ri B acchus d o m in a tu r,
60 in m e P h eb u s irru it e t m ira n d a fatur.
S crib ere n o n valeo p a u p e r et m end icu s,
q u e gessit in L atio C e sa r F ridericus,
q u a lite r su b actu s est T u scu s inim icus,
p re te r te, q u i C esaris in teg er am icus.
65 P o e ta p a u p e rio r o m n ib u s poetis,
nihil p ro rsu s h a b e o nisi q u o d videtis:
u n d e sepe lugeo, q u a n d o vos ridetis,
n ec m e m e o vitio p a u p e re m putetis!

53. O m n ia tem p u s h a b en t*

« O m n ia tem pus h ab en t» *, e t ego breve postulo tem pus.


U t possim p a u c o s p resen s tib i re d d e re versus,
E lecto sacro, p resen s in teg m in e m a c ro ,
virgineo m o re n o n h ec lo q u o r ab sq u e ru b o re .
5 V ive, v ir im m ense! tib i co n ced it reg im en se,
consilio cuius re g itu r v alid a q u e m a n u ius;
p o n tific u m flos es, e t m ax im u s in te r eos es:
incolum is vivas, p lu r N esto re consilii v a s !2.

5 Publio Ovidio Nasón.


* Ed. de M . M a n it iu s , Die Gedichte des Archipoeta (Munich 1913), p.14.
Poem a en hexám etros dactilicos, dedicado a R einaldo de Dassel con motivo
de su nom bram iento com o arzobispo elector de Colonia, en 1159, aunque
no fue consagrado hasta 1165. El poeta aprovecha la ocasión p a ra pedirle
como regalo ropa de abrigo. Son versos leoninos «especiales».
1 Cf. Eclo 3,1.
2 Deseamos m antener en la traducción la m isma am bigüedad anfiboló­
gica que puede verse en el texto latino. T eniendo en cuenta que Néstor, rey
de Pilos, era famoso p o r su gran longevidad al p a r que p o r su prudente
sabiduría, el texto puede interpretarse com o «que vivas sano y salvo m ás que
Néstor, tú, que eres vaso de sabiduría», pero tam bién como «que vivas sano
y salvo, tú, vaso de sabiduría m ayor que Néstor».
E l Archipoeta de Colonia 319

55 C a re c e p o r co m p leto de v a lo r lo q u e en ayunas es-


[cribo;
p e ro al cab o de u n as copas, a N a só n supero co n
[mis versos.
J a m á s se m e co n ced e la in sp iració n profética,
si de a n te m a n o m i p a n z a n o se h a lla b ie n repleta.
M ie n tra s e n el a lc á z ar del ce re b ro B aco ostenta el
[señorío,
60 F eb o en m í se p re c ip ita y h a b la cosas adm irables.
In c a p a z soy de escribir — yo, u n p o b re y u n m e n -
[digo—
las h a z a ñ a s realizad as en el L acio p o r el C ésar F e ­
d e r ic o ,
el m o d o en q u e som etió al enem igo toscano,
sin ti, que eres del C ésar el m ás fiel de los amigos.
65 Y o, el p o e ta m ás p o b re de los p o e ta s q u e existen,
n a d a en absoluto tengo m ás que esto q u e aquí veis.
P o r ello lloro a m e n u d o , m ien tras os reís vosotros.
¡No creáis q u e m i p o b re z a es d e b id a a cu lp a m ía!

53. T odo tien e su tie m p o

« T o d o tiene su tiem p o » , y yo sólo reclam o unos in s­


ta n te s
p a r a p o d e r en p e rso n a re c ita rte algunos versos.
Al e n tra r co n ra la veste en este sacro palacio ,
h ab lo co m o u n a d o n cella in v a d id a de ru b o r.
5 ¡Salud, excelso varón! El p o d e r se te confia:
con tu criterio y vigorosa m a n o el derecho se ejercita.
E res flor de los p relad o s, y e n tre ellos el m ay o r.
Q u e vivas sano y salvo, vaso de sab id u ría, m ás q u e
[N éstor.
320 Siglo X I I

V ir pie, v ir iuste, p re c o r, u t m o v e a m p re c ib u s te,


10 v ir ra tio n e vigens, d a t h o n o re m to ta tib i gens;
am p lecti m in im o s m a g n i solet esse viri m os:
co r m iseris flecte, q u o n ia m p ro b ita s d ecet h ec te!
P au p e rie p len o s solita p ie ta te fove nos
e t T ra n sm o n ta n o s, v ir T ra n s m o n ta n e 3, iu v a nos!
15 n u lla m ih i certe de v ita spes nisi p e r te 4.
F rig o re sive fam e to lletu r spiritus a m e,
asperitas b ru m e n e c a t h o rrife ru m q u e gelu m e,
c o n tin u a m tussim p a tio r, ta n q u a m phtisicus sim,
sentio p e r p u lsu m q u o d n o n a m o rte p ro c u l sum .
20 Esse p r o b a n t in o p es n o s co rp o re c u m re liq u o pes;
u n d e v e re c u n d o v u ltu tib i v e rb a p re c u m do,
in tali veste n o n sto sine fro n te p e n e s te:
lib er ab in te ritu sis et m e m o r esto m ei tu!

3 Los únicos datos biográficos del poeta son los que se desprenden de
sus poemas. Según este verso, dirigido al arzobispo de Colonia, parece que
el poeta era com patriota suyo, «transm ontano», de algún lugar al norte de
los Alpes, tal vez de C olonia mismo.
4 M ientras el resto de las estrofas presentan cuatro versos, ésta sólo tiene
tres.
5 Pes, en singular, por la exigencia de la rim a leonina, concierta con inopes
«por el sentido».
E l Archipoeta de Colonia 321

¡O h p iad o so varón! ¡O h v a ró n justo! P e rm ite que te


[ofrezca m i consejo,
10 ¡oh varón, em inente p o r su ingenio, y a quien el m u n d o
[en tero rin d e honores!:
p ro p io es del m a g n á n im o v a ró n d e los m ás h um ildes
[p reo cuparse.
¡T o m a tu c o ra z ó n a los in fo rtu n ad o s, pues h id alg u ía
[tal c u a d ra contigo!
S o có rrem e co n tu p ie d a d h a b itu a l, pues co lm ad o de
[p o b reza estoy;
tú, q u e tra n s m o n ta n o eres, a y u d a a q u ie n ta m b ié n es
[tran sm o ntano!
15 L a ú n ic a e sp e ra n z a de m i v id a, e n ti rad ica.
E l frío y el h a m b re m e a rre b a ta rá n la vida:
la crudeza del invierno y el hielo h o rre n d o m e m atan;
p a d ez c o u n a tos c o n tin u a , y m ed io tísico estoy;
y p o r m i pulso colijo q u e lejos d e la m u e rte no m e
[hallo.
20 M is pies descalzos, lo m ism o q u e m i cu erp o , in d ica n
[que soy p o b re .
P o r ello co n ro stro a v e rg o n zad o te dirijo p a la b ras de
[súplica;
vestido de esta fo rm a n o m e hallo sin p u d o r en tu p r e ­
se n c ia :
¡ojalá q u e estés libre de la m u e rte y q u e te acuerdes
[de mí!
M A R C O VALERIO

Apenas tenemos noticias sobre la vida y la persona de este poeta,


realmente extraordinario, cuyas obras editó F. Munari, con el titulo
M arci V alerii Bucolica, Florencia 1955. Se trata de una colección
de Eglogas o Bucólicas en estilo virgiliano, que se nos han conservado
bajo el nombre de Marcus Valerius, que puede muy bien ser un
pseudónimo adoptado por el extraordinario poeta, que tal vez sea un autor
de origen francés. Parece pertenecer a la segunda mitad del siglo XII.
Nuestro poeta, sin las referencias obvias a su ambiente medieval, canta
los amores y las aventuras de su pastores. Ofrecemos aquí la apertura de
una extensa égloga, en la que los pastores L a d ó n y Cidno expresan sus
sentimientos. La presencia de Virgilio en este poema de Marco Valerio es
evidente, tanto por el tema tratado y los interlocutores como por el metro
hexámetro empleado.
324 Siglo X I I

54. C idne, su b a lg en ti re c u b a s *
LADON

C id n e , sub algenti re c u b a s d u m m o lliter u m b ra


nec n o v a m u ta to p e rq u iris p a sc u a colle,
segnis et exesis m ise ru m p ecu s afficis herb is,
nos p a tim u r solem e t nullo req u iescim u s a n tro
5 d u m fastiditi m u ta m u s g ra m in a cam p i,
et p u d e t h as satu ras n o n se m p e r c e rn e re fetas;
a t tu lascivis victus d u m pasceris u m b ris,
h e u m acie siccan tu r oves, h e u decipis agnos.

CIDNUS

N o n , u t re re , L a d o n , m ih i p a rc e n s o tia capto:
10 n o n ita sum felix u t sim m ih i caru s, et istam ,
q u a m m a la d ila c e ra n t, cu p io p a lp a re iu v en cam .
N a m m ih i si q u a m ei, cred as, m o d o c u ra m a n e re t,
esset p rim a gregis: scis tu, n ec fallere possum ,
u t fu erim solitus ra b id o sub sole p e r agros
15 c u rre re et irrig u i frigus p e rq u ire re fontis,
qu o p ecu s a u t to tas p o ssem re c re a re capellas,
scis b en e, tu q u e m e o req u iesti sepe lab o re.

* Ed. de F . M u n a r i , Marci Valerii Bucolica (Florencia 19 55), p.61. Poem a


bucólico, en hexám etros dactilicos, en que dialogan dos pastores, Ladón y
Cidno. Los ecos de la prim era Egloga de Virgilio suenan por doquier.
Marco Valerio 325

54. C idno, m ie n tr a s qu e r e p o sa s

LADON

C id n o , m ien tras q u e tú reposas b la n d a m e n te bajo la


[fresca so m b ra,
y n o tra ta s de e n c o n tra r forrajes nuevos c a m b ia n d o de
[colina,
y haces qu e, co n h ierb as ag ostadas, el g a n a d o se to rn e
[perezoso y m ísero,
nosotros so p o rtam o s el sol y en n in g u n a g ru ta d escan ­
sam os,
5 m ien tras cam b iam o s de pastizales si el cam p o está
[consum ido,
y son ro jo cau sa las p ra d e ra s n o v e r co lm ad as de c o n ­
tin u o .
E n cam b io tú, p o r p la c e n te ras som bras subyugado,
[m ien tras las ap acien tas,
se v a n ¡ay! de fla c u ra secan d o tus ovejas y ¡ay! los c o r­
d e r o s se m alo g ran .

C ID N O

N o com o piensas, L ad ó n , el ocio busco p e n sa n d o en


[m i p rovecho:
10 no soy ta n feliz co m o p a r a sen tir ap recio p o r m í
[m ism o. L o q u e deseo
es ac a ric iar aq u ella te rn e rilla a la q u e la cala m id a d h a
[d escarnado.
Si p o r m i p e rso n a algún c u id ad o a ú n se m an tu v iera,
[créelo,
el p rim e ro sería el del reb añ o : tú sabes b ie n — y n o
[puedo e n g a ñ a rte —
cóm o a c o stu m b ra b a , b a jo u n rab io so sol, re c o rre r
15 los cam p o s y b u sc a r el frescor de u n a fuen te refrescan ­
te
en que p u d iera rean im ar a m i g an ad o y a mis cabrillas
[todas.
Lo sabes b ie n y tú a m e n u d o descansaste m e rc e d a m i
[trabajo.
326 Siglo X I I

LADON

N ovi eq u id e m , ta n to q u e m agis n u n c m iro r, in erti


q u o d sub fro n d e iaces, socios d u m c u rre re cernas
20 p asto res, p eco risq u e tu i nos c u ra re m o rd e t.
E n ego p re te rie n s m iseros h a c , h e u scelus, h o ra
inclusos q u eru lis dim isi m a trib u s agnos;
h u n c q u o q u e , q u e m cernis, te n u e m ex h a u stu m q u e nec
[ipsos
e d ere b alatu s c o n su m p ta voce v alen tem
25 ipse feren s m a n ib u s, m o d o vivat, a d u b e ra duco.

CIDNUS

O u tin a m , u t credis, solite m e a m e m b ra d o m a re t


co m m u n is de sole calo r q u a m q u e arguis esset
v e ra quies estusque m eos h ec p e lle re t u m b ra!
S ed ferit in te rn o n o n sim plex fla m m a calo re,
30 (heu nescis) to to q u e o b sed it p e c to re m e n te m ,
n ec m ih i c u ra gregis su p erest n e c c u ra salutis.
Marco Valerio 327

LADON

C ie rta m e n te lo sé, y p o r ello ta n to m á s a h o ra m e ad -


[m iro
de q u e tu m b a d o estés b a jo la p ere z o sa so m b ra, en
[tan to q u e a fan arse ves a tus am igos
20 pastores, y la preocupación p o r el reb añ o rem ordim iento
[no te causa.
A hí tienes cóm o yo, que h a b ía ab an d o n ad o ¡ay dolor! a
[los corderos
ce rrad o s en el aprisco, se los h e co n fiad o h a c e u n m o -
[m en to a sus m a d re s q u eju m b ro sas.
A este ta m b ié n qu e a q u í estás viendo, ag o tad o y
[exhausto,
e in c a p a z de e m itir u n b a lid o co n su voz e x te n u a d a ,
25 p o rtán d o lo en m is brazos, a las u b re s lo llevo p o r q u e
[viva.

CIDNO

¡O jalá, ay — co m o tú crees— , cu al de co stu m b re m is


[m iem bros estu v ieran som etidos
p o r el c o m ú n c a lo r del sol, y v e rd a d e ro resultase ese
[descanso
qu e tú m e echas en cara, y esta so m b ra alejara m is
[colores!
P e ro lo q u e m e h ie re n o es u n a sim ple lla m a con u n
[calor in te rn o
30 — lo ignoras, ay— , y de m i espíritu con to d o su vigor
[se h a a p o d e ra d o ,
y no m e q u e d a y a p re o c u p a c ió n p o r el re b a ñ o ni p r e ­
o c u p a c ió n p o r m i salud.
M A T E O D E VENDÔME

Mateo de Vendôme (1100-1185) en sus obras nos dice algo de su


vida. Fue educado en Tours, en la escuela de Bernardo Silvestre, para
continuar sus estudios en Orleáns, en tiempo de Hugo el Primado. E n
Orleans enseñó gramática, y compuso su famosa Ars versificatoria, para
uso de las escuelas. M á s tarde, en 1175, lo encontramos en Paris, y en
1185, en Tours. A quí compuso su extensa paráfrasis métrica del libro
de Tobías, que dedicó al arzobispo Bartolomé y al deán de San Martín,
hermano del prelado. E s también autor de P iram o et Tisbe; de D e
Aiace et Ulisse, cuyo tema es la disputa de los dos protagonistas respecto
a las armas de Aquiles, donde abundan las mismas frivolidades métricas
que en otras de sus obras. Se le ha atribuido también un epigrama sobre
el H erm aphroditus. Y ciertamente es el autor de una comedia, titulada
M ilo, y de otra titulada D e glorioso milite. Parece que murió en
Vendóme y no hay que confundirlo con su contemporáneo homónimo, que
fue abad de Saint-Denis, regente de Francia y secretario de Estado de
Felipe III.
Mateo presenta el aspecto contrario del movimiento humanístico.
Estaba relacionado con el platonismo, con el estudio serio de los historia­
dores antiguos y con un decidido intento de comprender lo que la
antigüedad nos había transmitido acerca del mundo de la naturaleza. Con
Mateo, la poesía no es otra cosa que un ejercicio de escuela, junto con el
ars poetica y el ars dictam inis sobre un mismo nivel. Por eso los
mejores éxitos se dan con las nuevas medidas rítmicas. A quí se da una
libertad respecto a la esclavitud de las reglas de los libros de texto y a
la autoridad de los clásicos. E n los versos rítmicos se da la única
esperanza para escapar de la tiranía de los ejercicios escolares.
330 Siglo X I I

55. P a u p e ra t a r tific is N a tu re *

P a u p e ra t artificis N a tu re d o n a v enustas
T y n d a rid is fo rm e flosculus, oris h o n o r.
H u m a n a m faciem fastidit fo rm a, decoris,
p ro d ig a, sid erea g ra tu ita te nitens.
5 N escia fo rm a p aris, odii p re c o n ia , laudes
iudicis invidie p ro m eru isse potest.
A u ro re p o n d e t co m a, n o n re p lic a ta m ag istro
n o d o , d escensu lib erio re iacet;
disp en sare iu b a r h u m e ris p e rm issa d e c o re m
10 explicat e t m elius d isp a tia ta placet.
P a g in a frontis h a b e t q u asi v e rb a faventis, in escat
visus, n eq u itie nescia, la b e carens.
N ig ra su p ercilia v ia la c te a se p a ra t, arcus
dividui p ro h ib e n t lu x u ria re pilos.
15 Stellis p re ra d ia n t oculi V e n e risq u e m in istri
esse favorali sim plicitate m o n e n t.
C a n d o ri socio r u b o r interfu su s in o re
m ilitat, a roseo flore trib u ta peten s.
N o n hospes colit o ra color, n ec p u r p u r a v ultus
20 languescit, niveo d isp u ta t o re ru b o r.
L in e a p ro c e d it n a ris n o n a u sa iacere
a u t in co n su lto lu x u ria re g rad u .
O ris h o n o r rosei su sp irat a d oscula, risu
su ccin cta m o d ico lege lab ella tu m e n t.

* Ed. de E. F a r a l , Les arts poétiques du X l t et du X III' siècle (Paris 1924


p. 129. El poem a, escrito en dísticos elegiacos, ensalza la belleza de H elena
de Troya, ajustándose a los cánones estéticos de la época y poniendo en
práctica las teorías literarias de la escuela.
1H elena, hija de Tindáreo.
Mateo de Vendôme 331

55. L o s d o n es d e la s a b ia N a tu ra le za
Los dones de la sab ia N a tu ra le z a los a m e n g u a el en-
[canto
de la T in d á ric a , la b e ld a d de su h e rm o s u ra y la g ra-
[cia de su ro stro .
S u belleza d e sd e ñ a la a p a rie n c ia h u m a n a , p ró d ig a
de su lindura, resplandeciente con regalados destellos.
5 N o h a y n a d ie q u e la iguale. E lla p u e d e p ro m o v e r del
[odio
las alab an zas, y d e la env id ia ju z g a d o ra los elogios.
C o n el o ro sus cabellos rivalizan, n o tren zad o s p o r
[experto
n u d o , sino suelto y c a y en d o lib rem en te.
E sp arcid a p o r sus h o m b ro s, su cab ellera p e rm ite la
[h e rm o su ra resaltar,
10 y se a c re c ien ta el p la c e r al v erla d e sp a rra m a d a.
L a lisu ra de su fren te nos ofrece com o p a la b ras de
[halago:
las m ira d a s atrae; carece de defectos, d e m a n c h a s
[carece.
U n tra z o b la n q u e c in o se p a ra sus negras cejas; y los
[arcos,
a la p erfecció n tra z a d o s, n o p e rm ite n q u e el vello
[los afee.
15 C o m o estrellas sus ojos re sp la n d e c en y, de V en u s auxi-
[liares,
adv ierten q u e son de u n a sencillez acogedora.
M ez cla d o co n la b la n c u ra , esp arcid o p o r su ro stro , el
[ru b o r
c am p e a , a la ro sa d a flor su trib u to reclam an d o .
N o extrañ a es la color que p in ta el labio; n i languidece
[la p ú rp u ra
20 del rostro : c o m p ite su r u b o r co n el b la n c o de lá
[cara.
L a lín ea de su n a riz n o se p ro lo n g a de u n a atrev id a
[m an era
n i co n u n a g ro su ra e x a g e ra d a re b a sa sus m edidas.
L a belleza de su b o ca sonrosada suspira p o r los besos,
y sus labios gord ezu elo s se so m eten a co n te n id a son-
frisa;
332 Siglo X I I

25 P e n d u la ne fluitent, m o d ico su ccin cta tu m o re


p le n a D io n e o 2 m eile labella ru b e n t.
D en te s c o n te n d u n t ebori, serieque re te n ta
ordinis esse p a re s in statione student.
C o lla p o lita n iv em c e rta n t su p erare, tu m o re m
30 in c re p a t et la te ri p a rc a m am illa sedet.

2 M adre de Venus; a m enudo, la misma Venus, y, p o r ende, el amor.


Mateo de Vendôme 333

25 m óviles, sin ser colgantes, aju stad o s a u n m ó d ico gro-


[sor,
labios son q u e b e rm e je a n colm ad o s a las m ieles de
[D ione.
C o n el m arfil los dientes rivalizan; su o rd e n m a n te ­
n ien d o ,
se a fa n a n p o r g u a rd a r e m p arejad o s su u b icació n co-
[rrecta.
L a lisura de su cuello co m p ite c o n la nieve; y su seno
[dim inuto
30 hace n o ta r su h in c h a z ó n y resalta sobre el busto.
GUALTERO DE CHA TILLO N

Gualtero de Chátillón o de Lille (1 1 3 5 -1 1 9 0 /1 2 0 1 ) nació en


Ronchin, cerca de Lille — Insula m e genuit, rap u it Castellio
nom en— . H izo sus estudios en París, con Esteban de Beauvais, y luego
en Reims. Después de haber estado al frente de la escuela de Laon, y
más tarde en la de Chátillón, lo encontramos el año 1 1 6 5 en Angers en
la chancillería de Enrique I I Plantagenet, que le envió con una misión a
Inglaterra. A llí entabló relaciones con Juan de Salisbury, y parece haber
abandonado el servicio del rey tras el asesinato de Tomás Becket. Luego
regresa a Chátillón, y vuelve a la enseñanza. Tras un viaje a Bolonia y
a Roma, que relata en un pequeño poema, fu e llamado a Reims en 1 1 7 6
por Guillermo I I de Champagne, el de las blancas manos, que había sido
nombrado arzobispo. Después de haber sido elevado al cardenalato,
Guillermo proveyó a Gualtero de una canonjía en Amiens o en Tournai,
que ocupó hasta su muerte, por lo que parece, debida a la lepra.
Gualtero de Chátillón o de Lille fu e uno de los poetas más conside­
rados de su tiempo. Su producción poética es muy importante: la
A lexandreida (entre 1 1 7 8 y 1182), dedicada al arzobispo de Reims,
que podemos considerar como una de las mejores obras latinas de la E dad
Media, y que es un gran poema épico sobre la historia de Alejandro en
diez libros, con 5 4 6 4 hexámetros, que conoció un extraordinario éxito,
del que su autor estaba orgulloso: P restrepuit m odulis Gallia to ta
meis. Pero si sus poesías lincas, satíneos y ligeras, en muchas de las
cuales podemos descubrir el espíritu goliardesco, son muy numerosas y
demuestran un talento incontestable y una viva libertad de espíritu, no nos
quedan de él más que unas pocas poesías de tono hímnico o de inspiración
religiosa. La colección de poesías que Dom Wilmart descubrió en un
manuscrito de Charleville nos muestra la misma maestría de Gualtero
para las poesías rítmicas y las rimadas. Descubrimos en esa colección
todos los elementos característicos de la pastourelle, que vemos en otros
poetas. Gualtero conquistó una fa m a muy notable en virtud de sus
atrevidas sátiras, dirigidas directamente contra los príncipes de la Iglesia
y los príncipes seglares que habían promovido el cisma. Ataca los vicios
y las licencias de la Iglesia, la degradación de los estudios y la simonía,
cada vez más dominante.
336 Siglo X I I

56. V em a r e d it te m p e r ie s *

V e rn a re d it tem p eries
p r a ta d ep in g en s floribus,
telluris superficies
n o stris a rrid e t m o rib u s,
5 q u ib u s a m o r est requies,
cybus esurientibus.
D u o q u asi c o n tra ria
m iscen t vires effectuum :
a u g e n d o se m in a ria
10 re d d it n a tu ra m u tu u m ,
ex d iscordi c o n c o rd ia
p ro d it fe tu ra fetu u m .
L e te n tu r ergo ceteri,
q u ib u s C u p id o faverit,
15 sed c u m de p la g a v e te ri
m a le m ich i co n tig erit,
v ita solius m iseri
a m o re q u assa d ep erit.
Ille nefastus m e rito
20 dies 1 v o cari d eb u it,
q u i sub n a tu re d eb ito
n a ta m m ic h i constituit,
dies, q u i m e ta m subito
re la tiv u m instituit.
25 C resce ta m e n , puellu la,
p a tris fu tu ra baculus;
in sen ectu te q u e ru la ,

* Ed. de K. S t r e c k er , D ie Heder Walters von Chatilion in der Handschrift 351


von St. Omer (Berlin 1925), p.33. Estrofas de seis versos de ocho sílabas, con
rim a ababab.
Las alusiones, más o menos veladas, del poem a nos perm iten pensar que
G ualtero de Chatillón tuvo una hija, un día de prim avera. El poeta, que sabe
por su profesión tratar de cualquier tem a, tanto religioso com o satírico y
amoroso, ha escogido en esta ocasión el tem a de la paternidad. No se trata
de u n canto de alegría para un hom bre que desconfía de sus apetitos ilusos
del am or. ¿Existió, en realidad, la puellula, patris futura baculus?
1 Cf. H o r a c io , Od. 2, 13,1: Ille et nefasto te posuit die...
Gualtero de Chátillón 337

56. R e to m a la e sta c ió n

R e to rn a la estació n p rim a v e ra l
en g a la n a n d o de flores los p rad o s;
la faz de la tie rra
sonríe a n u estras querencias:
5 solaz es el a m o r p a r a nosotros,
y a n ta r p a r a el h a m b rie n to .
D os cosas casi co n trarias
m e z c la n el p o d e r de sus efectos:
a u m e n ta n d o las cosechas,
10 sus d eu d as satisface la N a tu ra ;
de la c o n c o rd ia de lo d isco rd an te
re su lta el e m b a ra z o de los fetos.
A légrense, p ues, to d o s aquellos
a quien es C u p id o favorece.
15 A m í, q u e de la vieja d o len cia
salí m u y m a l p a ra d o ,
m i vida, d e u n m ísero soltero,
p o r el a m o r d estro zad a, se consum e.
C o n ra z ó n debí lla m a r
20 nefasto el d ía
qu e, p o r la d e u d a de N a tu ra ,
m e p ro p o rc io n ó u n a hija:
d ía q u e, de ta n sú b ita m a n e ra ,
en p a d re m e convirtió.
25 C rece, n o o b stan te, n iñ ita,
b ác u lo fu tu ro de tu p a d re ;
en la q u ejo sa vejez,
338 Siglo X I I

d u m caligabit oculus,
m e n te m in istran s sedula
30 plus p ro d e ris q u a m m asculus.

57. Im p o rtu n a Veneri*

I m p o rtu n a V e n e ri
re d it b ru m e glacies,
re d it eq u o celeri
Iovis intem peries:
5 cicatrice veteri
sq u alet m e a facies:
amor est in pectore,
nullo frigens frigore.
Ia m cutis c o n tra h itu r,
10 d u m flam m is ex erceor;
n o x in som nis ag itu r
e t in die to rq u e o r;
si sic d iu vivitur,
g ra v io ra vereor:
15 amor est in pectore,
nullo frigens frigore
T u q u i colla su p eru m ,
C u p id o , suppeditas,
c u r tuis m e m ise ru m
20 facibus sollicitas?
n o n te fu g at a sp e ru m
frigoris asperitas:
amor est in pectore,
nullo frigens frigore.
25 E le m e n ta vicibus
q u alitates v a ria n t,
d u m n u n c p ig ra n t nivibus,

* Ed. de K. S tre c k er , o.e., p .3 1. EI poem a consta de estrofas de seis


versos, con un refrán de dos. Son versos de 7 pp, rim adas ababab. El refrán
tiene dos versos de 7 pp rim adas aa. El tem a es el canto del am or en invierno,
que es una variante bastante tardía, una espléndida paradoja, que se basa en
el efecto del contraste.
Gualtero de Châtillén 339

c u a n d o m i vista se nuble,
c u id á n d o lo con solícito desvelo,
30 le serás de m ás a y u d a q u e u n v aró n ,

57. E n ojoso p a r a Venus

E no jo so p a r a V en u s
re to m a el frío invernal;
en el veloz corcel d e J ú p ite r
vuelve de n u ev o el m a l tiem p o .
5 C o n la vieja cicatriz
em p alid ece m i rostro:
dentro del pecho hay amor,
y ningún frío lo enfría.
Se e n tu m e c e y a m i piel,
10 m ie n tra s m e afligen las llam as.
T ra n s c u rre in so m n e la n o ch e,
y el to rm e n to m e aflige p o r el día.
Si así sigo viviendo larg o tiem p o ,
cosas m ás graves m e tem o:
15 dentro del pecho hay amor,
y ningún frío lo enfría.
T ú , C u p id o , q u e som etes
de los dioses la cerviz,
¿ p o r q u é a m í, m iserable,
20 m e a to rm e n ta s co n tus teas?
N o te a h u y e n ta a ti, ta n recio,
la asp e re z a d el invierno:
dentro del pecho hay amor,
y ningún frío lo enfría.
25 A c a d a estació n los elem entos
a ju sta n sus p ro p ied ad es:
340 Siglo X I I

n u n c c a lo re m sentian t;
sed m e a singultibus
30 colla se m p e r in h ia n t:
amor est in pectore,
nullo frigens frigore.

58. Sole reg en te lora *

Sole reg en te lo ra
p o li p e r altio ra,
q u e d a m satis d e c o ra
v irg u n cu la
5 sub u lm o p a tu la
c o n sed erat, n a m d e d e ra t
a rb o r u m b ra c u la .
Q u a m solam u t a tte n d i
sub a rb o re , d escen d i
10 e t V en eris o sten d i
m o x iacu la,
d u m n o to singula,
cesariem e t faciem ,
p ectu s e t oscula.
15 « Q u id — in q u a m — ab sq u e p a ri
p la c e t h ic spaciari,
D y o n es a p ta lari
p uellula?
N os n u lla v incula,
20 si p ateris, a V en eris
d isiu n g en t copula».
V irg o d e c e n te r satis
su b in tu lit illatis:
«hec, p re c o r, o b m ittatis
25 ridicula;
su m a d h u c p a rv u la ,

* E d . d e K , S t r e c k e r , o .e., p .5 9 ss. S e tr a ta d e u n a p a s to r e la : e n c u e n tr o
d e u n c a b a lle ro c o n u n a p a s to r c illa a la q u e r e q u ie r e d e a m o re s . E s tro fa s
h e p ta s íla b a s , r im a aaabbcb.
Gualtem de ChátiUón 341

o ra se a d o rm e c e n co n las nieves,
o ra sensibles al c a lo r se vuelven.
E n cam b io , m i g a rg a n ta de co n tin u o
30 d eja e sc a p a r sus suspiros:
dentro del pecho hay amor,
y ningún frío lo enfría.

58. M ie n tra s g o b e rn a b a e l s o l

M ie n tra s g o b e rn a b a el sol sus rien d as


p o r las regio n es m ás altas de los cielos,
e sta b a u n a m u c h a c h ita
asaz h e rm o sa
5 b ajo u n fro n d o so olm o
se n ta d a , p u es b rin d á b a le
su so m b re c ita el árbol.
D esq u e sola la vi
al p ie d el árb o l, d escab alg u é
10 y de V e n u s m ostréle
los d a rd o s en seguida,
m ie n tra s p u n to p o r p u n to v o y m ira n d o
su cabello, su faz,
su p e c h o y su b o q u ita .
15 « ¿P o r q u é — le digo y o — sin c o m p a ñ ía
te a g ra d a a q u í p asear,
tú , d ig n a de la casa d e D io n e,
m u c h a c h ita ?
N in g ú n im p e d im e n to ,
20 si te avienes, h a b r á d e d esu n ir
n u e stra a m o ro sa u n ió n .»
L a d o n cella, de fo rm a m u y graciosa,
así rep licó m e a m is p ro p u estas:
«D esistid, os lo ru eg o ,
25 de b ro m a s sem ejantes.
A ú n soy p e q u e ñ ita ;
342 Siglo X I I

n o n nubilis n ec habilis
a d h ec opuscula.
H o r a m e rid ia n a
30 tran sit, vide T y ta n a .
M a te r est in h u m a n a ,
ia m p a b u la
sp ern it ovicula.
R e g re d ia r, n e fe ria r
35 m a te rn a virgula».
«Signa, p u ella, p o li
c o n sid erare noli.
R e sta n t im m e n sa soli
curricu la;
40 p la c e b it m o ru la ,
n i te m e re vis sp e rn e re
m e a m u n u scu la» .
« M u n e rib u s oblatis
m e flecti n e credatis,
45 n o n fra n g a m castitatis
rep ag u la.
N o n h ec m e fistula
d ecip iet n e c exiet
a nobis fabula».
50 Q u a m m ire sim u lan tem
ovesque co n g re g a n te m
p ressi n il re lu c ta n te m
sub p e n n u la ,
flores et h e rb u la

55 p re b e n t cubicula.

59. D eclin a n te fr ig o r e *

D e c lin a n te frigore,
p icto te rre c o rp o re

* E d . d e K . S t r e c k e r , o .e ., p .2 9 . S e tr a ta d e u n a p a s to r e la , e n e stro fa
d e siete v e rso s: 7 p p , r im a aabaaba.
Gualtero de Chátillón

c a sa d e ra n o soy, e in e x p e rta
p a r a tales m enesteres.
D el m e d io d ía la h o ra
30 p a sa d o h a , y a h í llega T ita n a .
Es d e sp ia d a d a m i m a d re .
E l p a sto y a
d esp recia el reb añ ito .
V olveré p a r a n o ser a z o ta d a
35 p o r el látigo m a te rn o .»
«A los astros del cielo, m u c h a c h ita ,
n o p restes aten ció n .
T o d a v ía al sol le resta
re c o rre r u n larg o trech o .
40 L a d ilació n será g ra ta
si de fo rm a lig era n o desprecias
estos regalitos m íos.»
« A u n q u e m e ofrezcas regalos,
n o esperes d o b leg arm e.
45 N o q u e b ra n ta ré el cerrojo
de m i p u d o r.
T u flau ta e n c a n ta rm e
n o p o d rá , n i c irc u la rá n p o r ahí
hablillas sob re nosotros.»
50 M ie n tra s ta n a d m ira b le m e n te sim u lab a
y sus ovejas ib a reco g ien d o ,
sin resisten cia a lg u n a poseíla
d e b a jo de u n a e n ra m a d a ,
y las flores y las h ie rb a s
55 y ...................... ...............................

lech o n os p ro p o rc io n a ro n .

59. C uando lo s f r í o s r e m ite n

G u a n d o los fríos re m ite n


y el c u e rp o de la tie rra colorea,
344 Siglo X I I

tellus sibi cred ita


m u lto re d d it fenore.
5 E o surgens te m p o re
n o cte ia m e m e rita
resed i sub arb o re.
D e su b u lm o p a tu la
m a n a t u n d a g arru la,
10 v e r m in istra t g ram in e
fontib u s u m b ra c u la ,
q u i p e r lo ca singula
p ro flu u n t asperg in e
v irg u lto ru m p e n d u la .
15 D u m co n cen tu s av iu m
e t susu rri fo n tiu m
g a rrie n te rivulo
p e r co n v ex a m o n tiu m
re m o v e re n t te d iu m ,
20 vidi sinu p a tu lo
v en ire G ly ceriu m .
C lam is m u ltip h a rio
n iten s artificio
d e p e n d e b a t vertice
25 c o tu la ta vario.
V estis e ra t T y rio
co lo ra ta m u ric e
o p e re p lu m a rio .
F ro n s illius a d z im a ',
30 la b ia te n e rrim a .
«A des — in q u a m — o m n iu m
m ich i dilectissim a,
c o r m e u m et an im a,
cuius fo rm e lilium
35 m e a p a sc it in tim a.
I n te sem p er oscito,
vix a rd o re m d o m ito ;
a m e q u ic q u id ag itu r,
lego sive scriptito,

1 Adzima = ázima, pura.


Gualtero de Chátillón 345

el c a m p o p a g a sus d eu d as
c o n m u y crecid o interés.
5 L ev an tém e p o r entonces,
y a tra n s c u rrid a la n oche,
y m e senté b a jo u n árbol.
A l p ie de u n olm o c o p u d o
u n c a n ta rín m a n a n tia l b ro ta .
10 L a p rim a v e ra reviste de h ie rb a
las u m b ría s vecinas a las fuentes,
q u e p o r allá p o r d o fluyen
v a n h u m e d e c ie n d o de rocío
las h o jas d e los retoños.
15 M ie n tra s q u e de las aves el con cierto
y de las fuentes los susurros
— al p a r q u e el ru m o ro so riach u elo —
p o r las h o n d o n a d a s de los m o n tes
a h u y e n ta b a n el hastío,
20 vi q u e G liceria v en ía
m o stra n d o d esn u d o el p ech o .
U n m a n to resp lan d ecien te
de v a rio p in ta la b o r
co lg ab a desde sus h o m b ro s
25 b ro c a d o de m il m an eras.
E l vestido e ra de p ú rp u ra ,
te ñ id o d e carm esí
y tra b a ja d o al b o rd a d o .
Su fren te, sin defectos;
30 tiernísim os sus labios.
«D e to d a s — dije yo— a h í ap arece
p a r a m í. la m ás q u e rid a ,
m i c o ra z ó n y m i alm a:
el lirio d e tu belleza
35 a lim e n ta m is m ás ín tim o s rincones.
P o r ti a b ro m i b o c a de co n tin u o ;
a d u ra s p en as d o m in o m i pasión;
to d o c u a n to llevo a cabo,
c u a n to leo o c u a n to escribo,
346 Siglo X I I

40 c ru c io r e t m e rito ,
n i fru i c o n ced itu r,
q u o d c o n sta n te r o p tito».
A d h e c illa fra n g itu r,
h u m i sedit igitur.
45 E t sub fro n d e te n e ra ,
d u m vix m o ra m p a titu r,
subici com pellitur,
sed quis n escit cetera?
P red icatu s vin citu r.

60. Versa e s t in lu c tu m *

V e rsa est in lu c tu m
c y th a ra W a lth e ri,
n o n q u ia se d u c tu m
e x tra g reg em cleri
5 vel eiectu m d o leat
a u t ab iecti lu g e a t
v ilitatem m o rb i,
sed q u ia co n sid erat,
q u o d finis a c celerat
10 im provisus orbi.
L ib e t in tu e ri
iudices ecclesie,
q u o ru m status h o d ie
p e io r est q u a m heri.
15 U m b ra c u m vid em u s
valles o p eriri,
p ro x im o d eb em u s
n o c te m ex periri;
sed c u m m o n tes videris
20 et colles c u m ceteris
reb u s o b scu rari,
n ec fallis n ec falleris,

* Ed. de K . S t r e c k e r , Moralisch-Satirische Gedichte Walters von Chatillon


(Heidelberg 1929), p. 148. Estrofas de 10 versos: 6 (6 p) + 4 (6 pp); rima:
ababccdeed.
Gualtero de Chátillón 347

40 u n to rm e n to m e resu lta, y c o n ra z ó n ,
a m en o s q u e g o z a r se m e p e rm ita
de aqu ello qu e c o n sta n te m e n te ansio.»
A n te tales p a la b ra s, doblegóse,
to m ó asien to en el suelo,
45 y b a jo la tie rn a fro n d a ,
sin a p e n a s a d m itir d e m o ra ,
o b lig a d a se vio a ser to m a d a .
¿ Q u ié n ig n o ra lo dem ás?
C u a lq u ie r explicació n re su lta p o b re.

60. L u ctu o sa s e ha tro ca d o

L u c tu o sa se h a tro c a d o
la c íta ra de G u a lte ro ,
p e ro n o p o rq u e la m e n te
el h a b e r sido excluido o a rro ja d o
5 de la g rey clerical,
o p o rq u e llore la in fam ia
de u n a e n fe rm e d a d abyecta,
m as p o r e sta r con v en cid o
de q u e y a se a c e rc a el fin del o rb e
10 de u n a fo rm a re p e n tin a .
P o n g am o s n u e stra aten ció n
e n los ju eces de la Iglesia,
cuyo estado el d ía de h o y
es p e o r q u e e ra el de ayer.
15 G u a n d o vem os q u e las som bras
están c u b rie n d o los valles,
p e n s a r d eb em o s q u e p ro n to
la n o c h e so b rev en d rá;
m as c u a n d o se v e a q u e m o n tes
20 y colinas o b scu recen
al p a r q u e el u niverso to d o ,
n o te en g añ as n i e n g a ñ a d o te verás
348 Siglo X I I

si m u n d o tu n c asseris
n o c te m d o m in ari.
25 L ib et in tu e ri
iudices ecclesie,
q u o ru m status h o d ie
p e io r est q u a m heri.
P e r convalles n o ta
30 laicos exleges ',
n o to s tu rp i, n o ta
p rin cip es et reges,
q u o s p a ri iudicio
luxus et am b itio
35 q u asi n o x o b scu rat,
q u o s celestis ulcio
b isacu to gladio
p e rd e re m a tu ra t.
L ib e t in tu e ri
40 iudices ecclesie,
q u o ru m status h o d ie
p e io r est q u a m heri.
R e sta t, u t p e r m o n tes
fig u rate notes
45 sc rip tu ra ru m fontes:
C h risti sacerdotes
colles d icti m ystice,
eo q u o d in vertice
S yon co n stitu ti
50 m u n d o su n t p ro speculo,
si legis o racu lo
v ellen t n o n ab u ti.
L ib et in tu e ri
iudices ecclesie,
55 q u o ru m status h o d ie
p e io r est q u a m h e ri
I u b e n t n o stri colles
d a ri cunctis fe n u m

1 Es decir, fuera de la ley, no sometidos a las reglas y cánones de la vida


m onástica o sacerdotal.
Gualtero de Chátillón 349

si afirm as q u e en ese entonces


la n o ch e d o m in a al m u n d o .
25 P o n g am o s n u e stra aten ció n
en los ju eces de la Iglesia,
cuyo estado el d ía de h o y
es p e o r q u e e ra el de ayer.
P o r valles en ten d em o s
30 los laicos sin disciplina,
los p rín cip es y los reyes
fam osos p o r su v id a d e p ra v a d a ,
a quien es d e igual m a n e ra
el lujo y la am b ició n ,
35 co m o la n o ch e, obscu recen ;
m as la v e n g a n z a divina,
co n e sp a d a de dos filos,
se a p re s u ra a destruirlos,
P o n g am o s n u e stra aten ció n
40 en los ju eces de la Iglesia,
cuyo estado el d ía de h o y
es p e o r q u e e ra el de ayer.
R e sta q u e , en los m on tes, tú
fig u ra d a m e n te veas
45 u n a alu sió n to m a d a de la Biblia:
los sacerdotes de p r i s t o ,
m ísticam en te d e n o m in a d o s «colinas»,
p o rq u e h a n sido colocados
en la c u m b re de S ión
50 co m o espejo p a r a el m u n d o ,
si n o tra ta n de a b u sa r
de o rácu lo s de la Ley.
P o n g am o s n u e stra aten ció n
en los ju eces de la Iglesia,
55 cuyo estado el d ía de h o y
es p e o r q u e e ra el de ayer.
N u estras colinas o rd e n a n
q u e se e n tre g u e a todos h en o ,
350 Siglo X U

et p re fe rri m olles
60 san ctitati senum ;
fit h e re d ita riu m
D e i sa n c tu a riu m ,
e t a d C h risti dotes
p re p o n u n tu r h o d ie
65 expertes scientie
p re su lu m nepotes.
Si re m b e n e notes,
su cced u n t in vicium
e t in ben eficiu m
70 te rre n i nepotes.
V e n ia t in brevi,
Iesu b o n e D eu s,
finis h u iu s evi,
a n n u s iubileus!
75 M o ria r, n e v id eam
A n tich risti fra m e a m 2,
cuius p recessores
ia m n o n sani d o g m atis
s ta n t in m o n te erism atis
80 cen su u m c e n s o re s 3.
L ib et in tu e ri
iudices ecclesie,
q u o ru m status h o d ie
p e io r est q u a m heri.

2 Framea: según TA cito (Germ. 6), era una especie de lanza propia de los
germanos. En cam bio, san I sid o r o (.Etim , 18,6,3) la define así: «Framea es una
espada larga de doble filo, a la que se conoce vulgarm ente con el nom bre
de spatha. Se la denom ina tam bién romphea». C om o sinónimo de espada la
em plea tam bién san A g u st ín , Enarr. in ps. 149,12.
3 Lit., «censores de los censos».
Gualtero de Chátillón 351

y se p re fie ra la m olicie
60 a la a u ste ra v id a an tig u a.
E l sa n tu a rio de D ios
se h a to rn a d o h e re d ita rio ,
y a n te las dotes d e C risto
h o y re su lta n preferid o s,
65 caren tes de to d a ciencia,
los sobrinos de prelados.
O b sérv alo co n cuidado:
esos sobrinos c a m ales
en el vicio los su ceden
70 a l p a r q u e en el beneficio.
¡O jalá q u e v e n g a e n brev e,
o h Je sú s, D ios de b o n d a d ,
el final d e este m u n d o ,
n u e stro a ñ o jub ilar!
75 M u e ra y o p a r a n o v er
la fra m e a del A nticristo,
cuyos p red eceso res,
c o n c o rro m p id a d o c trin a ,
se y e rg u e n en el m o n te de la u n c ió n
80 a ten to s ta n sólo a los trib u to s.
P o n g am o s n u e stra aten ció n
en los ju e c e s de la Iglesia,
cuyo estad o el d ía de h o y
es p e o r q u e e ra el de ayer.
352 Siglo X I I

61. M is s u m s u m in v in e a m *
M issus su m in v in eam circa h o ra m n o n a m ,
su am q u isq u e n ititu r v en d ere p e rso n a m ;
ergo q u ia c u rsita n t o m nes ad co ro n am :
sem p er ego a u d ito r ta n tu m , n u n q u a m n e re p o n a m ? 1
5 R ith m is d u m lascivio, versus d u m p ro p in o ,
ro d it forsan aliquis d en te m e can in o ,
q u ia n ec afflatus sum p n e u m a te divino
n e q u e la b ra p ro lu i fon te caballino 2.
L icet a u te m p ro fe ra m v e rb a p a ru m culta
10 et a m e n te p ro d e a n t satis inconsulta,
licet en ig m ática n o n sint vel o cculta,
est q u o d a m p ro d ire ten u s, si n o n d a tu r u l t r a 3.
C u r sequi vestigia v e te ru m refu tem ,
adipisci rim ulis corp o ris salutem ,
15 im p le ri divitiis et c u ra re cutem ?
q u o d d ecu it m ag n o s, c u r m ich i tu rp e p u te m ? 4.
Q u i v irtu tes ap p etit, la b itu r in im u m ,
q u eren s sap ien tiam irru it in lim um ;
im ite m u r ig itu r h e c d ic e n te m m im u m :
20 o cives, cives, q u e re n d a p e c u n ia p rim u m 5.
H e c est, q u e in sinodis co n fid en d o to n at,
in electionibus p rim a g ra n d e sonat;
in tro n iz a t presides, dites im p erso n at:
et genus e t fo rm a m re g in a p e c u n ia d o n a t 6.

* Ed. de K. S t r e c k e r , Moralisch-Satirisch Gedichte Walters von Chatilion


(Heidelberg 1929), p.82. Estrofas de cuatro versos de 7 pp + 6 p, m onorrim as.
Obsérvese el virtuosismo métrico del poeta: m ientras los versos de cada
estrofa son monorrim os, de 13 sílabas (7 + 6), el cuarto es, por lo general,
hexám etro — a veces pentám etro— , tom ado de un autor clásico, como
indicamos en las notas.
1 J uv en a l 1 „ 1.
2 P e r s io , prol. 1 .’ Fons caballinus: la fuente Hipocrene, que, según se decía,
brotó por la p atada que el caballo Pegaso dio sobre la Tierra.
3 H o r a c io , Epist. 1, 1, 32.
4 O v id io , Am. 2, 8, 14.
5 H o r a c io , Epist. 1, 1, 53.
6 H o r a c io , Epist. 1, 6, 37.
Gualtero de Chátillón 353

61. H e s id o e n v ia d o a la v iñ a

H e sido en v iad o a la v iñ a a eso de la h o ra n o n a;


c a d a u n o p o n e su esfuerzo e n v e n d e r su p ro p ia
[persona.
P ues q u e todos c o rre r suelen p a r a alzarse con el
[triunfo,
¿voy ta n sólo a ser siem p re u n o y en te y a n o re sp o n d er
[nunca?
5 M ie n tra s d isfru to co n los ritm o s, m ie n tra s q u e
[b rin d o versos,
o tro quizá m e está royendo co n u n diente canino,
p o rq u e n o estoy in sp irad o p o r el divino soplo,
n i h u m e d e c í m is labios e n la fu en te del caballo.
Sin em b arg o , a u n q u e p ro n u n c ie p a la b ra s p oco cul-
[tas
10 y b ro te n de u n a m e n te b a sta n te irreflexiva,
a u n q u e n o sean enigm áticas n i ta m p o c o sean se­
c r e ta s ,
puéd ese a v a n z a r u n p u n to , si n o se le p e rm ite el ir
[m ás lejos.
¿P o r q u é voy a re h u s a r seguir de los antiguos las
[huellas,
alc a n z ar la salud p a ra las llagas del cu erp o ,
15 co lm a rm e de riq u ezas y c u ra r m i pellejo?
L o qu e a los g ra n d e s conviene, ¿p o r q u é p e n sa r q u e
[es p a r a m í vergonzoso?
E l q u e v irtudes an h ela, se p re c ip ita al abism o;
el que b u sc a la sapiencia, ru e d a en el b a rro .
Im item o s, p o r lo ta n to , a aq u el acto r q u e decía:
20 « C iu d a d a n o s, ciudadanos! B uscad p rim e ro el dinero.
E l es el q u e en los sínodos a tru e n a co n confianza,
el prim ero q u e co n fuerza resu en a en las elecciones,
el q u e e n tro n iz a p relad o s,el q u e a los ricos encum -
[bra.
E stirpe y belleza d o n a la re in a P ecunia.
354 Siglo X I I

25 A d o ra p e c u n ia m , q u i deos adoras:
c u r struis a rm a ria , c u r libros h o n o ras?
L ongas fac Parisius vel A thenis m oras:
si nichil attuleris, ibis, H o m e re , foras 7.
D isp u te t p h ilo so p h u s v acu o cratere,
30 sciat, q u ia m in u s est scire q u a m h ab ere;
n a m si p a u p e r fueris, foras expellere,
ipse licet v enias m usis com itatus, H o m e re 8.
Sciat artes aliquis, sit a u c to ru m plenus,
q u id p ro d e st si v ix erit p a u p e r e t egenus?
35 Illinc cogit n u d itas v a c u u m q u e pen u s,
h in c u su ra v o rax av id u m q u e in te m p o re f e n u s 9.
Si Io sep h in vinculis C h ristu m p réfig u rât,
si to t plagis P h a ra o d u ru m co r in d u ra t,
si filiis Israel exitus o b tu rat:
40 q u id v alet h ec genesis, si p a u p e rta s ie c u r u ra t? 10
Q u id a d re m , si p o p u lu s sitit a n te flum en,
si m o n tis a scen d erit M oses c a cu m em
et si a rc h a m federis o b u m b ra v it n u m en ?
M a lo saginatas carn es q u a m triste le g u m en n .
45 Illu d est, c u r odiens stu d iu m rep ellam
p a u p e rta te m fugiens v ita m q u e m isellam ;
quis fe rre t vigilias frig id am q u e cellam ?
T u tiu s est iacuisse th o ro , tenuisse p u e lla m '2.
Q u id a m de scientia ta n tu m g lo ria n tu r
50 et de p e d e Socratis se m p e r c o rn ic a n tu r
et d icu n t, q u o d opes his q u i p h ilo so p h a n tu r
n o n b e n e c o n v e n iu n t n e c in u n a sede m o ra n tu r 13.

7 O v id io , Ars am. 2, 280.


8 O v id io , Ars am. 2, 279. Gualtero utiliza en este poem a dos versos (28
y 32) ovidianos (Ars am. 279-280) con el orden invertido.
9 L u c a n o , Phar. 1, 181.
10 Verso inspirado en H o r a c io , Sat. 1, 9, 66: ...meum iecur urere bilis.
11 K. S tre c k er , Moralisch-Satirisch Gedichte Walter von Chatilbn (Heidelberg
1929), nota ad loe., considera este verso como propio de Gualtero.
12 O v id io , Her. 3, 117.
13^ O v id io , Met. 2, 846. El hexám etro ovidiano se com pleta con el verso
siguiente; así que lo que en realidad se dice es: non bene conveniunt nec in una
sede morantur maiestas et amor, esto es, «la m ajestad y el am or no resultan
compatibles, ni residen en u n mismo domicilio».
Gualtero de Chátillón 355

25 A d o ra al d in ero , tú , q u e ad o ras a los dioses.


¿P or qué ordenas anaqueles y tus códices respetas?
H a z p ro lo n g ad as estancias en A ten as o e n París:
com o n a d a , H o m e ro , ap o rtes, te m a rc h a rá s a la calle.
Q u e el filósofo dispute co n su c ra te ra vacía,
30 y q u e sepa q u e el sab er vale m en o s q u e el tener.
Pues si p o b re resultares, a la calle te ech arán ,
a u n q u e a c o m p a ñ a d o , H o m e ro , de las M u sas te p r e ­
s e n te s en p erso n a.
Q u e esté u n o im b u id o de las artes y a fondo co-
[nozca a los autores:
¿de q u é v a a ap ro v ech arle si p o b re es y es m en es­
te ro s o ?
35 A quí, la desn u d ez lo o p rim e y su desp en sa vacía;
allá, la u su ra v o raz y el p re sta m ista av aro en to d o
[tiem po.
Si en la cárcel J o s é a C risto p refigura,
si el F a ra ó n co n las p lagas su d u ro co ra z ó n m ás
[endurece,
si a los hijos de Israel la salida les im p id e,
40 ¿de q u é vale ese linaje, si la p o b re z a el h íg a d o te q u e-
[m a?
¿Q u é im p o rta si el p u eb lo an te el río siente sed,
si M oisés llegó a ascender hasta la cim a del m onte,
y al a rca de la a lian za la p ro teg ió la deidad?
P refiero gruesos filetes antes q u e triste legum bre.
45 H e ah í p o r q u é co n odio re c h a z aré los estudios,
re h u y e n d o la p o b re z a y la vida m iserable.
¿Q u ié n so p o rtaría vigilias y alg u n a h e la d o ra celda?
R e su lta m ás seguro h a b e r y acid o e n d iv án y h a b e r p o ­
s e íd o a u n a m u c h a c h a .
H a y quienes ta n sólo se glorían de su ciencia,
50 y, basados en la au to rid ad de Sócrates, de continuo
[están g ra z n a n d o ,
y afirm an q u e las riquezas, p a r a quienes filosofan,
no resu lta n com p atib les n i resid en e n u n m ism o d o m i­
c ilio .
356 Siglo X I I

Id circo divitias forsan n o n am atis,


u t e te rn a m p o stm o d u m v itam capiatis.
55 H e ü m en tes perdite! N u m q u id ignoratis,
q u o d sem p er m u ltu m n o c u it differre p aratis? 1+.
Si p a u p e r D iogenes fuit h uius sortis,
si S ocrates leg itu r sic fuisse fortis,
Iuvenalis ex titit m ag ister cohortis 15
60 m arm o re isq u e sa tu r iacu it L u c a n u s in h o rtis 16.
H e u q u id c o n fert p a u p e ri nobilis p ro p ag o ?
Q u id T ity ru s p a tu la re c u b a n s sub fago? 17
E go m agis a p p ro b o re m de q u a n u n c ago;
n a m sine divitiis vita est q u asi m o rtis im ag o 18.
65 S em p e r h a b e t co m ite m p a u p e rta s m e ro re m ,
p e rd it fru c tu m V en eris et am o ris florem ,
q u ia iu x ta n o b ilem versificatorem
n o n h a b e t u n d e su u m p a u p e rta s p a sc a t a m o re m 19.
A dd e q u o d su p e rb ia seq u itu r doctores:
70 inflati scientia re sp u u n t m in o res;
ergo sic im p le tu m est q u o d d ic u n t auctores:
in q u in a t egregios a d iu n c ta su p erb ia m o r e s 20.
Sit p a u p e r de n o b ili g en ere g ig an tu m ,
sciat q u a n tu m c u rra t sol et S a tu rn u s q u a n tu m ,
75 p e r se solus h a b e a t to tu m fam e can tu m :
gloria q u a n ta lib e t q u id erit si g lo ria ta n tu m ? 21

14 L u c a n o , Phar. I, 281. EI verso completo dice: (olle moras: semper nocuit


diffère paratis.
15 En la Iuvenalis vita de Suetonio se nos dice del poeta: missusque ad
praefecturam cohortis.
16 EI verso está rehecho sobre J uvenal 7, 79-80: Contentus fam a iaceat
Lucanus in hortis / marmoreis..,: «T um bado en m edio de los m árm oles de sus
jardines, Lucano puede sentirse contento de su gloria».
17 V ir g i l i o , B uc. 1, 1 : Tityre, tu patulae recubans sub tegmine fagi.
18 Distica Catonis 3, praef. 6: nam sine doctrina vita est quasi mortis imago.
19 O v id io , Rem. am. 749.
20 C l a u d ia n o , De quarto consul. 3 0 5 .
21 J u ve nal 7, 81. El verso com pleta la idea expresada en el verso 60, en
donde h a citado, alterado, ' el pasaje de Juvenal, que se com pleta así:
...marmoreis, at Serrano tenuique Saleio / gloria quantalibet quid erit, si gloria tantum
est?: T um bado en m edio de los m árm oles de sus jardines, Lucano puede
sentirse contento de su gloria; «pero p a ra Serrano y para el pobre Saleyo
¿qué es la gloria, p o r m uy grande que ésta sea, si no tienen m ás que esto?».
Gualtero de Chátillón 357

P o r eso tal vez n o am áis las riquezas,


p a ra p o d e r alg ú n d ía a lc a n z ar la v ida etern a.
55 ¡Ay, m en tes obtusas! ¿A caso ignoráis
qu e siem pre p e iju d ic a la ta rd a n z a c u a n d o y a se está
[dispuesto?
Si p o b re fue D iogenes d e sem ejan te suerte,
si se lee q u e S ócrates fu erte fue de tal m a n e ra ,
Ju v e n a l sobresalió co m o jefe de co h o rte,
60 y b ie n rep leto se tu m b ó L u c a n o e n tre los m árm o les de
[sus ja rd in e s.
¡Ay! ¿ Q u é p u e d e o to rg arle al p o b re la p ro g en ie e n ­
n o b le c id a ?
¿ Q u é lo q u e T ítiro tu m b a d o b a jo u n a c o p u d a
[haya?
M ás con v en cid o estoy de d ía en d ía de lo q u e
[a h o ra estoy tra ta n d o ;
pu es sin riq u e z a es la v id a u n a im a g e n de la m u erte.
65 L a p o b re z a siem p re tiene p o r c o m p a ñ e ra a la tris­
te z a ;
p ie rd e los frutos de V en u s y las flores d el am or,
y a qu e, según las p a la b ra s de u n a fa m a d o p o eta,
«la p o b re z a n o tie n e co n q u é a lim e n ta r su pasión».
A ñ ad e el q u e la so b e rb ia siem p re sigue a los m ás
[sabios:
70 h in ch ad o s p o r su sapiencia, d e sd e ñ a n a los hum il-
[des;
así que siem pre se cum ple lo q u e dicen los autores:
«la so b erb ia a c u m u la d a c o rro m p e las co stum bres
[m ás excelsas».
S ea el p o b re d e la n o b le estirpe d e los gigantes;
sepa cuánto corre el Sol y cu án to lo hace Saturno;
75 posea, gracias a él m ism o, todo el canto de la fam a:
la gloria, p o r m u y g ra n d e q u e sea, ¿qué es, sino ta n
[sólo gloria?
358 Siglo X I I

A udi, q u i de S o crate disputas et scribis:


m iser, v aca p otius p o tib u s et cibis;
q u o d si dives fieri noles vel n equibis,
80 in te r u tru m q u e ten e, m ed io tutissim us ibis 22.

22 Verso acuñado a partir de dos versos ovidianos: Met. 2, 140 Inter


utrumque tene! Fortunae cetera mando— y M et. 2, 137 — inferius tenas: medio tutissimus
ibis— . Son consejos que le da Faetón a su hijo Icaro a punto de em prender
el vuelo.
Gualtero de ChâtilUn 359

E scu ch a tú, q u e sobre S ócrates disputas y c o m p o ­


s e s libros:
infeliz, m e jo r h arías d ed icán d o te a la b e b id a o a
[los y antares;
y si en rico es q u e n o q uieres o n o p u e d e s co n v er­
tirte
m a n té n te e n tre u n ex trem o y otro: p o r el m ed io irás
[seguro.
ENRIQUE DE SEPTIMELLO

Enrique de Septimello pertenece a un grupo de poetas italianos


compuesto por hombres cuyas obras conocieron una gran difusión y
alcanzaron un puesto importante en el mundo de la cultura. Enrique de
Septimello, localidad cerca de Florencia, es el autor de una notable elegía,
titulada D e diversitate fortunae et philosophiae consolatione.
Parece que fu e sacerdote, y que había realizado sus estudios en Bolonia.
Parece igualmente que las calamidades que, según describe él mismo,
habían caído sobre él no fueron totalmente imaginarias, aunque Enrique
cuando las describe intenta, sin detenerse en ningún detalle concreto,
superar los oscuros ejercicios retóricos de Maximino, el famoso autor de
unas elegías. Siguiendo a este extraño poeta como modelo y a Mateo de
Vendóme como ideal, Enrique se lanza en invectivas contra la Fortuna,
contra Júpiter, contra su madre y contra el día en que nació. Con una
ingenuidad sin límites se detiene en sus molestias: no puede dormir por la
noche. Pero si por casualidad llegara a dormir, se vería atemorizado por
los sueños. T de nuevo la culpa es de la Fortuna. Tan sólo en el tercer
libro de la obra desaparece la oscuridad con la aparición de la Frônçsis
y de las Siete artes liberales. Con eso comienza la consolación del poeta,
que es conducido por la razón al camino de la filosofía y a la
reconciliación con la vida.
Como poeta y como retórico, Enrique no está libre 'de los vicios de
moda en su tiempo. Gusta de lo que entonces era la manera moderna de
emplear palabras como platonior, codrior, neronior, salom onior,
etc. Encontramos verbos como: pro th eare, helenare, philom enare.
Falto de originalidad, sus poemas, no pueden por menos de emplear la
sátira cuyo tema es la riqueza, num m us, ni puede abandonar los ataques
contra la Curia. Acude por igual a los poetas antiguos y a los modernos,
siguiendo en ello la moda de su tiempo.
362 Siglo X I I

62. T e m p o rib u s c u n ctis*

T e m p o rib u s cunctis ieiu n u s p ro sp eritatis,


m o rte m in a n te , m inis a sp e rio ra gem o.
V e r d ed it in d itiu m , fe b re m m a la c o n tu lit estas,
n u triit a u tu m p n u s, frigida p ascit hiem s;
5 n o cte d ieq u e m a lu m m e sciphis p o ta t am aris,
u t vig ean t in m e g a u d ia n u lla m ei.
L u ce q u e ro r, lacrim as fu n d o , su sp iria ru cto ,
scindo genas, p lan g o p e c to ra , ru m p o com as.
C o llo q u iu m tu rb e ta m e n est solatia luce,
10 et m in u it p e n a s lectio c re b a m eas.
N o c tu rn a lo n g e m in o r est a n g u stia lucis,
q u e m e a m u ltim o d o c o rd a d o lo re ligat.
N o cte fu rit Furiis n im iu m F u ro r im p iu s in m e,
q u i m e a m aio ri v u ln ere c o rd a forat.
15 N o cte gem o , g em in o g em itus cu m u lu sq u e d o lo ru m
crescit, c o rq u e c o q u it c re b a g e h e n n a m eu m .
V e michi! S erm o m eu s m e a fa b u la c re b ra d olenti,
d u m tali m e c u m voce d o len d o loquor.
Sevit et in n u m e ris c o r la n c e a t ira sagittis
20 p e n a ru m q u e fero tu rb in e tu rb a furit.
V o lv o r et evolvor; lectus, b e n e m ollis, acutis
u rtic a t spinis tristia m e m b ra m eus.
N u n c nim is est altu m , n im iu m n u n c decidit, u n q u a m
p u lv in a r m e d iu m n escit h a b e re m o d u m .

* Ed. de G . G r em asch i, Orbis Christianus (Bérgamo 1949). Recogemos los


versos 167-208 del libro I. Poem a en dísticos elegiacos.
Enrique de SeptimeUo 363

62. En to d o tie m p o y o
E n to d o tie m p o yo, de la p ro s p e rid a d ay u n o ,
p o r la m u e rte am en azad o , cosas m ás duras lam ento
[que tales am en azas.
M arcó la p a u ta la prim avera; el perverso veran o fiebre
[aportó:
la alim entó el otoño; y ap acentóla el h elado invierno.
5 A m arg as copas a b e b e r m e d a n las n o ches y los días,
a fin de q u e p la c e r n in g u n o en m í ten g a vigencia.
M e qu ejo de la luz, d e rra m o llan to , rego ld o m is sus­
p ir o s ,
a ra ñ o m is m ejillas, el p e c h o m e golpeo y a rra n c o
[m is cabellos.
M e sirven de solaz d u ra n te el d ía las h ab las de la g en te
10 y su p a rla r c o n tin u o m e n g u a m is tristezas.
L a an g u stia del d ía es, co n m u c h o , m e n o r que la
[n o c tu rn a ,
que el corazó n m e aten aza con d o lo r de to d a suerte.
El im p ío F u ro r sus furias d esatad as en fu rece d e n o c h e
[co n tra m í
y co n h e rid a m a y o r el co ra z ó n m e va h o ra d a n d o .
15 D e n o c h e gim o, duplico los gem idos, y el cúm ulo de
[los dolores
se a crecien ta, y el a b u n d a n te fuego a b ra sa m i co ra-
[zón.
¡Ay de mí! M is p a la b ra s, m is c o n tin u a s expresiones m e
[conduelen,
m ien tras h a b lo d o lién d o m e co n m ig o co n voces se-
[m ejantes.
L a ira se en fu rece y con saetas in co n tab les m e h ie re
[el co razó n ,
20 y la tu rb a de las p en as c o n fiero to rb ellin o se e n fu ­
rece.·
M e vuelvo y m e revuelvo; m i lecho, b ie n m ullido, m e
[lacera
co n ag u d as espinas los m iem b ro s desdichados.
O r a se h a lla d e m a sia d o alta, o ra se a b a ja en exceso:
m i a lm o h a d a n o sabe n i u n m o m e n to g u a rd a r el
[justo m edio.
364 Siglo X I I

25 N u n c c a p u t inclino, n u n c elevo, p a rte sinistra


n u n c ru o , n u n c destra, n u n c c a d o n u n c q u e levor,
n u n c h a c , n u n c illae, n u n c sursum , n u n c ro to r infra,
et m o d o volvo c a p u t q u a m ich i p a rte pedes.
N o n ita stare queo: surgo le c tu m q u e revolvo;
30 sic m o d o volvo p ed es q u a m ich i p a rte cap u t.
N ec sic esse queo: p ro p rio m aled ico clienti
q u o d m ale c u m lecto m e facit esse m eo.
V ocib u s iratis in so n tem clam o m in istru m :
« H u c, m iser U g o , m iser, h u c, m aled icte, veni.
35 Q u id facis, U go? laces? L ectus m eu s iste q u id est hoc
q u o d m ale cotidie sternitur? U n d e locus?»
T u n c ip su m colaphis et p u g n is v e rb e ro duris
et sibi q u o d p a tio r v erb ere v en d o m alu m .
V olvit et evolvit p lu m a m q u e re v e rb e ra t ulnis
40 et m o d o q u e tu le ra t v in d icat a c ta p u er.
T u n c ite ru m iaceo. D o rm ire p u to . N ichil est q u o d
u n o m o m e n to firm iter esse qu eam .
Enrique de Septimello 365

25 O ra la c a b eza inclino, o ra la levanto, h a c ia la p a rte


[izquierda
o ra la vuelvo, o ra a la d erech a, o ra la b ajo , o ra la
[subo,
o ra acá, o ra allá, o ra a rrib a , o ra la to rn o abajo,
ora sitúo m i cabeza en la p a rte q u e se destina a los
[pies.
Así re p o sa r n o p u ed o : m e lev an to y m ullo el lecho;
30 así vuelvo la p a rte de los pies h a c ia la co rre sp o n d i­
e n t e a la cabeza.
T a m p o c o así re p o sa r p u e d o : m ald ig o a m i criado
p o r h a c e rm e estar a m a l siem pre co n m i lecho.
C o n irrita d a s voces llam o a m i in o c e n te fám ulo:
«¡M iserable H u g o , m iserable! ¡A cude aq u í, m aldito!
35 ¿Q u é haces, H ugo? ¿Reposas? ¿Q u é lecho es este m ío?
¿P o r q u é m otivo a d iario se h a lla ta n m a l a d ere za ­
do?»
E n to n ces co n d u ro s b ofetones y p u ñ a d a s lo castigo
y el m a l q u e yo p ad e z c o a golpes se lo vendo.
V uelve y revuelve y b a te co n sus b razo s el colchón,
40 y el m u c h a c h o de este m o d o se v enga d e la p a liza
[recibida.
M e acuesto de n u ev o y p ienso d o rm ir; m as n o es posi-
[ble
p o d e r h a lla r firm e reposo ni u n m o m en to .
PEDRO D E CORBEIL

Pedro de Corbeil — Petrus de Corbolio— , a quien los escolásticos


llamaron doctor opinatissim us y en su epitafio es conocido como flos
et h o n o r cleri, desempeñó una cañera muy variada. Como canónigo de
Notre-Dame y profesor en la escuela de teología de París contó entre sus
alumnos nada menos que al futuro papa Inocencio III. Llegó a ser
archidiácono de Evreux, coadjutor de Lincoln, obispo de Cambrai y ,
finalmente, arzobispo de Sens, donde murió el 1222. Su persona está
íntimamente relacionada con el llamado Officium Circum cisionis in
usum urbis Senonensis, conocido también con el nombre de M isal de
los locos, que no es, en realidad, un misal. E n tiempos de Pedro de
Corbeil estaban de moda oficios muy elaborados, a veces interpolados, y
el arzobispo de Sens gozaba de gran renombre como literato y persona
culta. No faltan indicios de que en su juventud colaboró en las canciones
goliárdicas. No cabe duda de que recogió o revisó el Officium C ircum ­
cisionis para su catedral, para evitar los abusos que solían darse en esas
fiestas.
368 Siglo X I I

63. O rie n tis p a r tib u s *


O rie n tis p a rtib u s
a d v e n ta v it A sinus,
p u lc h e r et fortissim us,
sarcinis aptissim us.
5 hez, Sire A snes, c a r ch an tez,
belle b o u c h e rech ig n ez,
vous au re z d u foin assez
et de l’avoine a p lan tez.
L e n tu s e ra t p ed ib u s,
10 nisi fo re t bacu lu s
et e u m in clu n ib u s
p u n g e re t aculeus,
hez, Sire A snes, etc.
H ic in collibus S ich en
15 ia m n u tritu s sub R u b e n ,
tra n siit p e r Io rd a n e m ,
saliit in B eth leem .
h ez, Sire A snes, etc.
E cce m ag n is au rib u s
20 subiugalis filius
asinus egregius
asin o ru m d o m in u s,
h ez, Sire A snes, etc.

* Ed. de E. K. C ham bers , The medieval stage (Oxford 1963), vol.2,


p .280-82. Estrofas de cuatro versos: 7 pp, con rim a aaaa o aabb, con refrán
en francés, cuatro versos de siete sílabas, m onorrim os.
Se trata de u n poem a paródico que se cantaba, sobre todo en el norte
de Francia, en las llam adas fiestas de los niños o de los locos, o tam bién en
la llam ada fiesta del asno. T enía lugar, según las zonas, en los últimos o en
los prim eros días del año, con ocasión de la Natividad del Señor, de los
santos Inocentes o de la Circuncisión. D urante uno o varios días, los niños
de coro o el coro de los canónigos jóvenes, y más tarde los estudiantes, según
u n a tradición análoga a las Saturnales antiguas, eran los protagonistas de una
fiesta m undana. C elebraban los oficios de una m anera burlesca: llevaban
hasta el coro de la iglesia un asno, com o recuerdo del asno de N avidad o
del de la huida a Egipto. El asno iba ataviado de ornam entos sagrados, y en
su honor se entonaban himnos que parodiaban los oficios litúrgicos. El
poem a que recogemos aquí era uno de los cantos de procesión o «conduits».
El asno representaba el símbolo del vigor sexual y del jum ento m arcado por
el recuerdo de su papel bíblico, con u n a connotación especial burlesca que
lo predispone para servir de señal en los disfraces irreverentes.
Pedro de Corbeil 369

63. D e la s reg io n es d e O rien te

D e las reg io n es de O rie n te


u n asno nos h a llegado,
h e rm o so y m u y fo rzu d o ,
p a r a la c a rg a m u y apto.
5 E a , sir asno, ca n ta d ,
re b u z n a d c o n b ella boca;
h e n o h a b ré is en a b u n d a n c ia ,
y av e n a c u a n ta queráis.
E ra le n to de a n d a d u ra
10 de n o existir la cay ad a,
y de n o ser q u e en la g ru p a
ie p in c h a ra el aguijón.
E a , sir asno, can tad ...
D e S iq u é n en las colinas
15 p o r R u b é n a p a c e n ta d o ,
el J o r d á n atrav esó
y dio h a sta B elén el salto.
E a, sir asno, can tad ...
V ed le, de en o rm e s orejas,
20 hijo de a n im a l de carg a,
asn o egregio,
se ñ o r de todos los asnos.
E a, sir asno, can tad ...
370 Siglo X I I

Saltu vincit hinnulos,


25 d am m as et capreolos,
su p er d ro m ed ario s
velox M ad ian eo s.
hez, Sire A snes, etc.
A u ru m de A rab ia,
30 th u s e t m y rrh a m de S a b a
tulit in ecclesia
virtus asin aria
hez, Sire A snes, etc.
D u m tra h it v eh icu la
35 m u lta c u m sarcinula,
illius m a n d ib u la
d u ra te rit p a b u la ,
hez, Sire A snes, etc.
C u m aristis h o rd e u m
40 co m ed it et ca rd u u m ;
tritic u m e p a le a
segregat in area,
hez, Sire A snes, etc.
A m e n dicas, A sine,
45 ia m sa tu r de g ram in e,
am en , am en , itera,
a sp e rn a re vetera.
h ez va, h e z va! h ez va hez!
bialx Sire A snes, c a r allez:
50 belle b o u c h e , c a r ch an tez.
Pedro de Corbeil 371

E n el salto su p e ra a los cervatos,


25 a gam o s y cabritillos,
y en ra p id e z av en taja
a los d ro m e d a rio s de M a d iá n .
E a, sir asno, can tad ...
O ro de A rab ia,
30 incienso y m irra de S aba,
a la iglesia tra n sp o rtó
la fu e rz a de n u e stro asno.
E a, sir asno, can tad ...
M ie n tra s q u e del c a rro tira
35 c a rg a d o de m u ch o s fardos,
sus m a n d íb u la s tritu ra n
d u ro fo rraje.
E a, sir asno, can tad ...
G o m e rasp as de c e b a d a
40 al m ism o tie m p o q u e cardos;
p e ro en la e ra se p a ra
de la p a ja el trigo.
E a, sir asno, can tad ...
«A m én» exclam a, o h asno,
45 de h ie rb a b ie n repleto ;
« am én » «am én » repite,
y d esp recia lo pasad o .
Y ia, j a , yia, ja , yia ja ,
alegre cam in ad , sir asno:
50 re b u z n a d co n bella boca.
ARJVULFO D E L I SI E U X

Amulfo de Lisieux se educó en la escuela de la catedral de Sêez; mas


tarde estudió cánones en Roma y llegó a ser archidiácono. E n 1141, con
la ayuda de san Bernardo de Claraval, fu e nombrado obispo de Lisieux.
Fue a la segunda cruzada con Luis VII, y después de cuarenta años de
obispo se retiró a San Víctor de París, donde muñó en 1184. Absorbido
como estuvo durante toda su vida en la política de la Iglesia y del Estado,
Amulfo apenas tuvo tiempo para escribir poesía. Lo que se nos ha
conservado no es, en general, producto de su juventud, aunque algunas
poesías reflejan el gusto por los ejercicios de escuela. T a l es un poema
elegiaco titulado D e innovatione vernali, y otro D e alterna tem p o ­
rum successione. Ambos poemas son tratados medio filosóficos, como
se practicaban en las escuelas. Recordemos otro: A d iuvenem et
puellam affectiosius se invicem intuentes; un epigrama Ad Sce-
vam de an u n on reform anda, y otro A d lascivos sodales. Parece
que fu e muy popular en su juventud. E n todo caso, no pasa de ser un
poeta sin mayor importancia.
374 Siglo X I I

64. O ccu rru n t b la n d o s ib i lu m in a *

O c c u rru n t b la n d o sibi lu m in a v e stra favore,


et voto a rrid e n t in tim a c o rd a pari:
altern o facies sibi d a n t re sp o n sa ru b o re:
et te n e r affectum p ro d it u trin q u e p u d o r.
5 M u tu a discurrens u ltro citro q u e v oluntas
lascivum m en tes fedus inire facit.
A lternis radiis o c u lo ru m fla m m a refulget,
p e rp lex u sq u e oculos fed erat intuitus.
Ipse a n im e p ro p ria s q u a si p e rm u ta sse v id e n tu r
10 sedes, in q u e novis d eg ere corp o rib u s.
C o m p lex u s tacito s a n im o ru m g ra tia n ectit,
co rp o reisq u e p a r a t n exibus auspicium :
p ro c e d e t felix d u p licato co p u la n ex u ,
c o n c u rre n tq u e suis c o rp o ra spiritibus.
15 U tilis o p tato s d a b it ex p e c ta tio fructus,
et letos p a rie n t an x ia v o ta dies.

* Ed. de J . A. G iles, A m ulfi Lexoviensis Epistulae (Oxford 1844), p.38.


Poem a en dísticos elegiacos, que es sin duda un m ero ejercicio escolar de los
años juveniles del autor. Se describen las apasionadas m iradas que se dirigen
m utuam ente un joven y una m uchacha.
Amulfo de Lisieux 375

64. A cu d en a l en cu en tro

A c u d en al e n c u e n tro v uestros ojos en se d u c to r afecto


y los co razo n es íntim os co n ig u al deseo sonríen.
Los rostros, ru b o rizad o s, m an ifiestan sus respuestas
y el tie rn o p u d o r m u e stra el afecto d e u n o y otro.
L a m u tu a v o lu n ta d q u e circu la d el u n o al otro la d o
hace que las m entes se entreguen a u n lascivo pacto.
R efulge co n destellos a lte rn a n te s la llam a de los ojos,
ojos a los q u e coaliga u n a m ira d a perp leja.
P arec e co m o si las alm as m ism as p e rm u ta se n
sus m o ra d a s y e n otros cu erpos vivieran.
E l d o n a ire de las alm as ab ra z o s silenciosos e n tre laza
y hace p re sa g ia r los ab razo s corporales.
C o n duplicado n u d o el enlace feliz prosigue su cam ino
y los cu erp o s re sp o n d e n de c o n su n o a los espíritus.
L a p ro v e c h o sa c o n te m p la c ió n c o sech ará los frutos a n ­
g e la d o s
y los a to rm e n ta d o s deseos d a rá n a luz alegres días.
POEMAS ANONIMOS

Recogemos en este apartado diez poemas anónimos, todos ellos del


siglo X II, de diferentes procedencias. E l núm. 65 se ha atribuido a Walter
Mapes. E l autor anónimo de esta sátira, en estilo goliardico, fu e un
partidario de Abelardo y ataca a los monjes que, como San Bernardo,
querían imponer restricciones a sus especulaciones filosóficas. E l núm. 6 6
es un misterioso poema que tiene como tema una aventura amorosa, basada
en la leyenda del joven personificado en un cisne. Del núm. 67 sólo
sabemos que se trata de un poema anónimo del siglo X II, con unas
hermosas alusiones a la descripción del invierno. E l anónimo núm. 6 8 es
algo más que un poema amoroso convencional sobre el tema del amor en
invierno. La firm a fin a l indica el envío del amante a su dama. E l núm.
69, anónimo de la colección vaticana, refleja el lamentarse de la <m ala-
monja», de la «mal-casada», tema que encontraremos con frecuencia en los
poemas populares de Alemania y de Francia. E n el anónimo del núm.
70 volvemos a encontrar el tema del amor, del dulcis am or, que el
amante canta a su amada. E l núm. 71 pertenece a los poemas que se
cantaban en las fiestas de los locos: un clérigo — asinorum dom inus—
es elegido obispo y con ese motivo invita al clero a la fiesta. Está tomado
de A H 20, n. 133, p.100.
378 Siglo X I I

65. Sole p o s t A r ie te m *

Sole p o st A rie te m T a u r u m su b in tra n te ,


novo te rra e faciem flore p ic tu ra n te ,
p in u sub flo rig era n u p e r p u llu lan te,
m e m b ra so m p n o fo v eram , p a u llo fessus ante.
5 N em u s q u o d d a m v id e o r m ih i su b in tra re ,
cui ra m u s c e p e ra t o m nis p u llu lare,
q u o d n e q u iv it hyem is alg o r d e tu rp a re ,
n ec a sui decoris statu d eclin are.
C irc a im a n em o ris a u ra su su rra b a t,
10 cuius c re b ro flam in e n e m u s co n so n a b a t;
et ib id e m g ravitas r a u c a p e rso n a b a t,
sed a p u lsu m ellico to ta resu ltab at.
C irc a p a rtis m ed ie m e d iu m ra m o ru m ,
q u asi m u ltitu d in e m fingens ty m p a n o ru m
15 p e rso n a b a t m ellicu m q u id d a m e t d e c o ru m ,
e t ex tre m o c arm in e dulcius olo ru m .
E p itrita ', sextupla, d u p la iu n ctio n e
fit co n cen tu s, c o n so n a m o d u la tio n e ,
et, u t a ca n e n tib u s fit in E lycone 2,
20 to tu m n e m u s re so n a t in p ro p o rtio n e .
N a m ra m o ru m m e d iu m v en to q u a tie n te ,
et p u lsu c o n tin u o ra m o s im p elien te,
m ix tu m sem ito n io in te rv e n ie n te ,
so n a t d iatessaro n , so n at d iap en te.
25 S ed in p a rte n em o ris e m in e n tio re
re so n a b a t so nitu v ox acu tio re,
u t p a rs su m m a m ed ie c u m in ferio re
re sp o n d e re t m u tu o c o n c o rd i te n o re .

* Ed. de T . W r ig h t , Latin Poems attributed to Walter Mapes (Lon


1841), p .21. Estrofas de versos de 13 sílabas: 7 pp + 6 p, m onorrim as.
1 Se denom ina epitritus al núm ero que contiene el todo y una tercera
parte del otro, como el 4 con respecto al 3. En m étrica, el epitritus pes es el
pie m étrico compuesto de cuatro sílabas, una de las cuales es breve y las
otras tres largas.
2 Las Musas, habitantes del m onte Helicón, en Beocia.
Poemas anónimos 379

65. E n tra n d o e l s o l

E n tra n d o el sol en T a u ro después de hacerlo en Aries,


m ien tra s la n u e v a flor v a de la tie rra la faz e n g a la n a n ­
t e
b ajo u n florido p in o n o h a m u ch o de pim pollos lleno,
can sad o p o c o antes, h a b ía co n el su eñ o m is m iem b ro s
[rep arad o .
5 P a re c ía m e q u e e n tra b a en cierto b osque
cuyas ra m a s c o m e n z a b a n a p u lu la r p o r d o q u ier,
po rq u e el rigor del invierno fue incapaz de m architarlo,
ni de h acerle a m e n g u a r su d o n o su ra.
E n las e n tra ñ a s d el b o sq u e el v ien to su su rrab a,
10 y re so n a b a el soto co n la c o n tin u a brisa;
d ejáb ase esc u c h a r al m ism o tiem p o u n sonido grave y
[ronco,
m as to d o él re su lta b a de u n m elodioso te n o r.
P o r la p a rte c e n tra l y m e d ia de las ram as,
com o si se tra ta se de u n co n ju n to de atabales,
15 u n algo m elodioso y bello re so n a b a
m ás dulce q u e el p o stre r la m e n to de los cisnes.
E l ac o rd e se p ro d u c e co n c o n ju n c ió n ep itrita, séxtupla
' y doble, co n m o d u la c ió n arm ó n ic a ,
y, al ig u al q u e en el H e lic ó n lo h a c e n las can to ras,
20 to d o el b o sq u e re su e n a p ro p o rc io n a d a m e n te .
Pues al b a tir el v ien to en m ed io d e las ram as,
y al im p u lsa r los ra m o s co n u n pulso co n tin u o,
al p a r q u e c o n el m ixto se fu n d e el sem itono,
re su e n a la c u a rta y la q u in ta resu en a.
25 M as en la p a rte m ás elev ad a del b o sq u e
re so n a b a la voz co n m u y ag u d o to n o ,
com o si la z o n a su m a a la m e d ia re sp o n d ie ra
con u n to n o m e n o r en m u tu a c o n co rd an cia.
H ic a u d itu r av iu m v o x d u lc ic a n a ru m ,
30 q u a ru m n em u s so n u it voce q u e re la ru m ;
sed illa diversitas c o n so n a n tia ru m
p ré fig u râ t o rd in e m sep tem p la n e ta ru m .
N em o ris in m ed io ca m p u s p a te t latus,
violis et alio flore p u rp u ra tu s,
35 q u o ru m a d fra g ra n tia m et a d a d o ra tu s
visu m ih i v id e o r esse bis ren atu s.
S tat ib id e m reg ia co lu m p n is elata,
cuius su b stat iasp id e basis solidata;
p aries iacin ctin u s, te c ta d e a u ra ta ,
40 in tu s et exterius to ta p ic tu ra ta .
C o n ie c ta re c e p e ra m ex visa p ic tu ra
q u o d d iv in a fu e ra t illa celatu ra;
h ec V u lc a n u s fe c e rat speciali cu ra,
to tu m sub in v o lu cro , to tu m sub figura.
45 H ic sorores p in x e ra t n o v e m Elyconis,
et celestis circulos o m n es regionis,
et c u m his et aliis e v e n tu m A donis,
et G rad iv i v in cu la e t sue D io n is 3.
Ista d o m u s locus est u n iversitatis,
50 res et re ru m co n tin en s, fo rm a m c u m form atis,
q u a m c re a to r o p tim u s q u i p re e st creatis
fecit e t d isposuit n u tu bo n itatis.

66. Sur gens M a n e riu s *

S urgens M a n e riu s su m m o diluculo 1


assum sit p h a re tra m c u m a rc u a u re o ,

3 Esto es, M arte y Venus.


* Ed. de F. J. E. R a b y , «Surgens M anerius sum m o diluculo», en Speculum
8 (1933) p.204-208. Versos: 6 pp + 6 pp. R im a aabbccccddddeeffgg. EI poeta
nos cuenta una aventura en u n bosque, narrada de m odo alusivo, que
recuerda un cuento bien conocido. El bosque solitario; la bestia de caza que
sirve de cebo entre dos mundos; la princesa — herilis filia — desconocida, todo
ello nos conduce al universo de cuentos maravillosos.
1 Cf. H . B r i n k m a n n , «Maniros», Zeitschr.fir deutsches Alt. (Nos) 48 (1923)
p.l94ss.; P. L e h m a n , «Manemos», ^eitschr. fiir deutsches A lt (Nos) 49 (1924)
Poemas anónimos 381

A llá se oye la voz de las d u lciean o ras aves;


30 del sonido de sus q uejas se llen a el soto;
m as sem ejan te d iv ersid ad d e acordes
p refig u ra el o rd e n de los siete p lan etas.
E n m ed io del b o sq u e se ex tien d e u n an c h o cam p o
p o r las violetas y o tras flores de p ú rp u ra teñ ido,
35 an te cu y a fra g a n c ia, an te cuyos aro m as
m e p a re c e q u e h e dos veces ren acid o .
Se le v a n ta allí u n p alacio alzad o so b re colum nas,
cuya b ase se h a lla sobre ja s p e susten tad a;
su p a re d es de ja c in to ; en o ro re c a m a d o s son sus te-
[chos,
40 y p o r d e n tro y p o r fu e ra to d o él está p in ta d o .
H a b ía yo em p ezad o a m ed itar ante la p in tu ra que veía,
lo q u e p u d ie ra ser aq u el d ivino g ra b a d o .
H a b ía lo V u lc a n o realizad o co n cu id a d o especial,
to d o b a jo celaje, to d o b ajo figura.
45 H a b ía allí p in ta d o a las n u ev e h e rm a n a s d el H elicón,
los círculos tod o s de la re g ió n celeste,
y co n éstas y o tra s cosas, la h isto ria de A donis,
los vínculos de G ra d iv o y de su a m a d a D io n e.
M o ra d a es ésta lu g a r del universo,
50 ' cosa y de cosas co n tin e n te , la fo rm a co n lo fo rm ad o ,
aq u ella q u e el S u p re m o G re a d o r, q u e p resid e lo crea-
[do,
llevó a c ab o y dispuso c o n u n gesto de b o n d a d .

66. Levantándose Mamerto


L ev a n tá n d o se M a n e rio a p e n a s ro m p e el alb a,
echó m a n o de la a lja b a y d e su a rc o de oro,
382 Siglo X I I

c a n esq u e co p u lan s n e x u b in a rio


silvas a g g re d itu r v e n a n d i studio.
5 T ra n s c u rrit n e m o ra saltusque p e ra g ra t,
ra m o ru m sexdecim g au d en s cerv u m levat;
q u e m c u m p e rse q u itu r dies tra n sie ra t,
n ec sevam b e stia m co n seq u i p o te ra t.
Fessis consociis lassisque can ib u s
10 dispersos re v o c a t illos clam o rib u s
su m en sq u e b u c c in a m resu m p tis viribus
to n o s em iserat totis n e m o rib u s.
A d cuius so n itu m herilis filia
to ta c o n tre m u it itu ra p a tria ,
15 q u a m cern en s iuvenis ad iit p ro p e ra n s.
V id it et lo q u itu r, sensit os osculans,
et sibi consulens et regis filie
e x tre m u m V en eris concessit linee.

67. H y e m a le tem p u s, vale*


H y em ale tem p u s, vale,
estas re d it c u m leticia,
c u m calo re c u m decore:
h ec estatis su n t indicia.
5 T e r r a floret, sicut solet;
rev irescu n t lilia,
rose flores d a n t odores,
c a n u n t alitilia.
D e te rre grem io
10 re ru m p reg n acio

p.237ss.; B. H a u r é a u , Notices et extraits des mss. extins de la Bibliothèque Nacional,


Paris 1939, vol. II, p .325, lee Uranius en vez de Manerius y añade en nota:
«O n peut lire anssi Niannius», F. J . E. R a b y , A History o f seculan latin poetiy in
the Middle Ages, O xford 1957, vol. II, p .310, nota 2, dice: «Actually the
reading o f the m anuscript is man<er>ius. I have dealt in detail withe this
poem in», Specukmi 8, (1933) p.204ss. y 10 (1935) p.68ss. Remitim os en
especial al últim o artículo de R a b y , «The Manerius poem and the legend o f
the swan-children», Speculum 10 (1935) p.68ss.
* Ed. de A. W i l m a r t , «Le Florilège mixte de T hom as Bekynton» II, en
Medieval and Renaissance Studies 4 (1956) p .81. Poem a en estrofas desiguales.
Las de cinco versos tienen el verso quinto m onorrim o, y los otros rim an abab.
N o resulta sencillo reducir a un esquema el poem a.
Poemas anónimos 383

y a ta n d o los p e rro s en g ru p o s de a dos,


m arc h ó se a las selvas de c a z a r ansioso.
5 A traviesa b osques, re c o rre florestas y alegre levanta
u n ciervo q u e e n la c u e rn a dieciséis ram as ostenta.
E n su p ersecu ció n p a sa d o h a b ía el d ía
y c a z a r n o h a b ía lo g ra d o a la b estia b rav ia.
C an sad o s sus c o m p a ñ e ro s y fatigados sus canes,
10 se h a lla b a n d esp erd ig ad o s y los lla m a co n sus gritos.
Y haciendo sonar la trom pa, tras recu p erar sus fuerzas,
v a la n z a n d o sus n o tas p o r todos los bosques.
A n te ta m a ñ o sonido, la h ija del señor,
to d a asu stad a, se d isp o n e a refugiarse en casa.
15 O b se rv á n d o la el jo v e n , a lleg ar a ella se ap resura;
la ve y le h ab la. B esán d o la, disfru ta de su boca;
y m ira n d o p o r sí y p o r la h ija del rey,
trasp asó la b a r r e r a ú ltim a de V en u s.

67. A d ió s, tie m p o in v e rn a l
A diós, tiem p o invernal;
co n su alegría re to rn a ya el v eran o ,
co n su calor, co n su encan to :
éstos son d el v e ra n o los indicios.
5 Florece la tie rra cp m o suele,
los lirios re n a c e n de nuevo,
las rosas, las flores e x p a n d e n perfum es,
trin a n las aves.
D e l seno de la tie rra
10 la p re ñ e z de las cosas
384 Siglo X I I

p ro g re d itu r
e t in p a rtu m solvitur
vivifico calore.
N a ta recentius
15 lenis Favonius
sic re c re at,
n e flos novus p e re a t
T h re ic io rigore.
H e rb is a d h u c teneris
20 e b la n d itu r etheris
tem peries;
rid e t te rre facies
m ultiplici colore.
O m n is a rb o r foliis
25 d e c o ra tu r aliis,
et m eru la,
p en n is fulgens, a u ru la
d ulci g a u d e t can o re.
H e r b a florem , flos h u m o re m ,
30 h u m o r floris, ros h u m o ris
g e n e ra t m a te ria m
sem en tiv am , redivivam ;
re d d u n t cu lta fruge m u lta
e t p ro m ittu n t copiam .
35 F ro n d e sub a rb o re a
F ilo m en a, T e re a
d u m m em in it, n o n desinit,
— sic im p e ra t n a tu ra —
re c e n te r c o n q u e ri
40 d e v eteri ia c tu ra '.

1 Procne, herm ana de Filomela, estaba casada con Tereo. Este, enam o­
rado de su cuñada, la violó y la encerró en una torre, después de cortarle la
lengua para que n o pudiera contar lo sucedido. Filomela logró hacer llegar
a su herm ana el relato de su desgracia, bordado en una tela. Proene se vengó
de su m arido m atando a su propio hijo Atis, cuyas carnes le sirvió en la
comida. Luego huyen las dos herm anas. Enterado T ereo del crim en, sale en
persecución de las fugitivas, dándoles alcance en la fócense Dáulide. C uando
se disponía a m atarlas, los dioses m etam orfosean a todos en pájaros: Filomela,
en ruiseñor; Proene, en golondrina; T ereo, en abubilla.
Poemas anónimos 385

su curso sigue
y en p a rto d esem b o ca
gracias al vivífico calor.
Los n acim ien to s recientes
el suave F avonio
de ta l m o d o los re a n im a
q u e la n u e v a flor n o m u e ra
p o r el rig o r del frío tracio.
C o n las h ierb as a ú n tiern as
se suaviza del é te r
el tem p ero ;
ríe la faz de la tie rra
p o r el m ú ltip le color.
T o d o árb o l se e n g alan a
co n otras hojas,
y el m irlo,
co n fúlgidas p lu m as, al vientecillo
se aleg ra co n dulce canto.
L a h ie rb a , flor; la flor g e n e ra h u m e d a d ,
y la h u m e d a d de la flor y el rocío de la h u m e d a d
g e n e ra n m a te ria
se m b ra d o ra , ren o v ad a;
vuelven m u ch o s cultivos a sazón
y p ro m e te n a b u n d a n c ia .
B ajo la fro n d a arb ó rea,
F ilo m en a, al re c o rd a r
a T e re o , n o d escan sa
— p ues así N a tu r a lo h a dispuesto— .
de la m e n ta rse de n u ev o
p o r la p a sa d a desgracia.
386 Siglo X I I

M e n s effertur letior,
o b le c ta tu glorior,
d u m iaceo g ra m in e o
sub a rb o re fro n d o sa
45 rip a rú m m arg in e
c u m virgine form osa.
V e re suo
adolescens m u tu o
re sp o n d e a t am ori;
50 c re b e r erit,
n e defessus cesserit
V e n e re o lab o ri.
V en eris in asperis
castris nolo m ilitem ,
q u i iu v en te lim item
55 tran sierit, p e rd id e rit
calorem .
R id e o , d u m video
v iru m longi tem poris,
60 q u i a d an n o s N estoris 2
p ro g re d itu r et seq u itu r
am o rem .

68. R o s a m e t c a n d en s liliu m *

R o sa m e t can d en s lilium
ia m clausit te rre g re m iu m
aq u ilo n e spirante:
q u i tu rb in o so flam in e
5 p riv av it aves carm in e

2 C uando Hércules m ató a todos los hijos de Neleo, sólo se salvó Néstor,
el más joven de todos. Su m adre, Cloris, hija de Níobe, fue tam bién la única
que escapó de la m atanza a que Apolo y Artemis som etieron a su m adre y
a sus herm anos y herm anas. P ara rep arar tam aña desgracia, Apolo concedió
a N éstor la gracia de vivir la sum a de todos los años que les habría
correspondido a todos sus tíos y tías. Por ello vivió m ás de tres generaciones.
* Ed. de W . W a i t e n b a c h , «Parodies des Doctrinale.», en Anzeiger fü r Kunde
der deutschen Vorzeit 22 (1875) 150. Su tem a es el am or en época invernal.
Estrofas de 10 versos: 5 (7 p) + 5 (8 pp); rim a aabccbdefe.
Poemas anónimos 387

Se m u e stra alegre la m en te,


co n el deleite m e u fan o
m ien tras, b a jo u n á rb o l fro n d o so
en la h e rb o sa rib e ra
45 de u n arroyo,
yazgo co n u n a h e rm o sa m u c h a c h ita .
E n v e rd a d
re sp o n d a el jo v e n
a su a m o r co rresp o n d id o ;
50 re ite ra d o será
si can sad o n o cesara
del a m o ro so trab ajo .
D e V e n u s en la d u ra
m ilicia, n o q u iero a u n soldado
q u e, al o rd e n a rle atrav esar
55 las líneas enem igas, h a y a p e rd id o
su calor.
M e río c u a n d o veo
a u n h o m b re de m u c h a ed ad ,
60 q u e a los años de N é sto r
se a p ro x im a , m a rc h a r detrás
del am o r.

68. Ya r o s a s y b la n co s lirio s

Y a rosas y b lan co s lirios


el seno d e la tie rra n o p ro d u c e
al so p lar del aquilón.
E ste, c o n su v ien to e n to rb ellin o ,
5 privó del c a n to a las aves
388 Siglo X I I

n im b o co o p eran te;
q u o ru m v ig o r et rig o r
in s ta u ra t m e tristari;
n o n in flore set a m o re
10 io c u n d o r p uellari.
N u lla te sta tu r racio
q u o d d e tu r c o m p a ra c io
virginibus a d florem .
N a m quos C u p id o vicerit,
15 c u ra re flos n o n p o te rit,
set virgo p e r a m o rem .
U n d e q u ia tu p ia
m e a m p o rta s salutem ,
tib i digne d o b en ig n e
20 p a ra ta m servitutem .
N a m solam te desidero,
spem p u r a m a te d efero,
q u a m n o llem devitare.
T e diligo p re ceteris;
25 a n n e x u p ie V en eris
m e solvere d ignare.
C ith a re a q u e d ea
ia m agit in m e cu ram ;
ex h a c cau sa sine p a u s a
30 len i m e a m lesuram .
D eco ris tu i claritas,
sim ul tu a b en ig n itas,
flos est m ich i vernalis.
S im ul tu a b en ig n itas
35 p e rd u c it a d solacia:
n o x p e rit yiem alis.
Speciose ia m rose
rid e b u n t in rosetis,
n a m e t aves can tu s suaves
40 d ic ta b u n t in tiletis.
Q u is m e scrib eb at
C h . n o m e n h a b e b a t '.

1 Suele interpretarse como Christophori.


Pom as anónimos 389

co n ay u d a de la lluvia.
S u v ig o r y su rig o r
a e n tristecerm e m e llevan.
N o ta n to co n las flores m e recreo
10 cu a n to co n el a m o r de u n a m u ch ach a.
N o se ad u c e n in g ú n ra z o n a m ie n to
p a r a h a c e r co m p a ra c io n es
en tre u n a m u c h a c h ita y u n a flor.
A quien es C u p id o h a d e rro ta d o ,
15 sanarlo s la flor n o p u e d e ,
p e ro sí co n su a m o r u n a doncella.
D e m o d o q u e — p u es, p iad o sa,
m e p ro p o rc io n a s salu d — ,
co n ra z ó n , de b u e n a g a n a ,
20 m e som eto a tu servicio.
A ti sola te deseo,
de ti d erivo m i e sp e ra n z a sim ple
q u e fru stra r n o quisiera.
M á s q u e a n in g u n a te am o.
25 C o n a y u d a de la a m a b le V e n u s
d íg n ate a te n d e r m is ruegos.
L a d io sa d el m o n te C ite ró n
y a m e insufla su cu idado;
p o r sem ejan te m otivo, sin descanso,
30 alivia tú m i h erid a.
E l brillo de tu belleza,
al tie m p o q u e tu d u lzu ra,
flor p rim a v e ra l es p a r a mí.
T u d u lz u ra al m ism o tiem p o
35 consuelo m e p ro p o rc io n a :
la n o c h e in v e rn a l se desvanece.
Y a las rosas m ás g alan as
so n reirán en los rosales,
y las aves sus can to s delicados
40 e n to n a rá n en los tilos.
Q u ie n m e escribía,
el n o m b re de C h . tenía.
390 Siglo X I I

69. P la n g it n on n a f le tib u s *
P lan g it n o n n a fletibus
in e n a rra b ilib u s,
co n d o len s gem itibus,
dicens consocialibus:
5 « h eu misella!
n ih il est deteriu s
tali vita;
c u m en im sim p e tu la n s
et lasciva,
10 S o n o tin tin n a b u lu m ,
re p e to p salteriu m ,
g ra tu m lin q u o so m n iu m
c u m d o rm ire c u p e re m ,
h e u misella!
15 p e rn o c ta n d o vigilo
c u m n o n vellem :
iu v e n e m a m p le c te re r
q u a m libenter!»

70. D u lc is a m o r * *

D ulcis a m o r,
cuius c la m o r
re so n a t p e r e th era,
cuius can tu s
5 m ih i p lan ctu s
d e p e n e tra t viscera;
p a rc e , p re c o r,
decens deco r,
n e m e vellis perdere!

* Ed. de M . V a t a s s o , «Contributto alia storia della poesía rítm ica latina


medievale», en Studi medievali 1 (1904) 124. Versos de 7 pp los cuatro prim eros
de cada estrofa; los otros: 3 (4 p) + 2 (7 pp).
Lam ento de una m onja deseosa de abandonar su estado monástico.
Idéntico tono al de los poem as de las m alm aridadas, que dejaban oír sus
quejas de m odo análogo. Recogemos los prim eros dieciocho versos.
** Ed. de S. G a s e l e e , The Oxford Book o f Medieval Latin Verse (Oxford
1928), p.110.
Poemas anónimos 391

69. L lo ra la m o n ja

L lo ra la m o n ja co n lágrim as
indescriptibles,
d esh acién d o se en gem idos
y d icien d o a sus h erm a n a s:
5 «¡Ay, d esd ich ad a de mí!
N a d a h a y m ás la m e n ta b le
q u e esta vida,
p u es q u e licenciosa soy
y u n a lasciva.
10 T o c o la c a m p a n a ,
el salterio en to n o ,
dejo el dulce sueño
an sia n d o d o rm ir.
¡Ay de m í, cuitada!
15 V elo p o r la n o ch e,
b ie n q u e n o q u erien d o .
¡C on c u á n to p la c e r
a b ra z a ría a u n m uchacho!»

70. Dulce a m or
D u lce am o r,
cuyo clam o r
p o r los espacios resuena.
T u to n a d a ,
5 q u e es u n llan to p a ra m í,
las e n tra ñ a s m e p e n e tra .
T e suplico, te n p ied ad ,
h e rm o s u ra in c o m p a ra b le :
¡no p re te n d a s q u e m e pierda!
392 Siglo X I I

10 D u m ro g a tu r,
c o n v e rta tu r
etas tu a florida;
n a m m arcescet
et vilescet,
15 c u m fu erit m arcid a.
O ta m grave
crim e n cave!
(dixi, dico denuo).
N o n sum id em ,
20 cu i fidem
prom isisti m u tu o ?
Q u e rc u s cesa,
fides lesa
p ro p e su n t sim ilia,
25 q u e tru n c a ta
et p la n ta ta
n o n em ittit folia.

71. G regis p a s to r T ity ru s *

G regis p a s to r T ity ru s,
a sin o ru m do m in u s,
n o ste r est episcopus.
E ia, eia, eia,
5 v o c a n t nos a d g au d ia
T ity ri cibaria.
A d h o n o re m T ity ri
festu m c o la n t b a c u li
satrap e 1 et asini.

* A H 20, p.100. Estrofas de tres versos, con el refrán, tam bién de tres
versos: 7 pp, m onorrim os; y 7 pp, igualmente m onorrim os. Al igual que el
poem a n.63 de esta antología, el poem a pertenece a las celebraciones que
parodiaban los oficios litúrgicos en la «fiesta de los tontos». En esa ocasión
se nom braba burlescam ente un obispo al que se conocía como asinorum
dominus, y al que aquí se llam a Titiro, nom bre conocido en la bucólica griega
γ latina.
1 El término sátrapa alude literalmente al gobernador de una provincia
entre los persas.
Poemas anónimos 393

10 Al tie m p o q u e te im p lo ro ,
deseo q u e resulte
tu e d a d siem pre florida,
p u es se deslu cirá
y a ja d a h a de to rn a rse
15 ta n p ro n to se m arch ite.
P recau cio n es to m a , ¡ay!
de delito ta n culpable.
(T e lo h e dicho, y lo repito.)
¿A caso n o soy el m ism o
20 q u e al q u e h a b ía s p ro m e tid o
u n a m u tu a lealtad?
L a e n c in a ta la d a
y la p ro m e sa in c u m p lid a
u n a m ism a co sa son:
25 u n a vez q u e está tro n c h a d a ,
a u n q u e de n u ev o se p la n te
n u n c a m ás p ro d u c e hojas.

71. T ítiro , p a s to r de n u e stra g re y

T ítiro , p a s to r de n u e stra grey,


y de los asnos señor,
es n u e stro obispo.
E a, ea, ea,
5 nos con v o ca a la aleg ría
el agasajo de T ítiro .
E n h o n o r d e n u e stro T ítiro
cele b re n fiesta los bácu lo s
del o bispo y del b o rrico .
394 Siglo X I I

10 E ia, eia, eia,


v o c a n t n os a d g au d ia
T ity ri cibaria.
A p p la u d a m u s T ity ro
c u m m elodis, o rg an o ,
15 cu m chordis e t ty m p a n o .
E ia, eia, eia,
v o c a n t n os a d g a u d ia
T ity ri cibaria.
V e n e re m u r T ity ru m ,
20 q u i n os p ro p te r b a c u lu m
in v ita t a d ep u lu m .
E ia, eia, eia,
v o c a n t n os a d g a u d ia
T ity ri cibaria.

72. D u m g r a n d e m m a te r ia m *

D u m g ra n d e m m a te ria m m e n te m e d ita re r
ru m in a n d o sepius h a n c et te d ia re r,
surgens h o rtu m subii, u t solaciarer,
sationes virides ce rn e n s re c re a re r.
5 D u o cordis oculi a stite ru n t flores
floribus p re ceteris visu p u lch rio res,
c u m d e c o re d ispares n ec u n icolores,
p a re s a t m irab iles sp ira b a n t odores.
D u m c e rta tim re d o le n t, c e rta n t red o lentes,
10 c o m m e n d a re m e rita su a cupientes,
de v irtu te p ro p ria m u lta disserentes,
e ra n t a lte r a lte ri sese p referen tes.
H o ru m c u m subsisterem ra p tu s ex o d o re,
est lo c u ta viola p ro n o p re c a n s ore,

* Ed. de A. T obler, «Streit zwischen Veilchen und Rose», en Archiv fü


das Studium der neueren Sprachen und Literaturen 90 (1983), 152ss.
Poem a compuesto por estrofas de cuatro versos de 7 pp + 6 p. C ada
estrofa es m onorrim a. El poeta canta la disputa entre una rosa y una violeta,
en las cuatro prim eras estrofas; y las dos últim as dirim en la discusión. El
poeta, cuyo juicio han aceptado, las reconcilia com o iguales en belleza y en
amor: non senas sed sorores.
Poemas anónimos 395

10 E a , ea, ea,
n os co n v o ca a la alegría
el agasajo de T ítiro .
A T ítiro festejem os
co n m elo d ías y órgan o s,
15 con cítaras y p a n d e ro s.
E a, ea, ea,
n os co n v o ca a la alegría
el agasajo d e T ítiro.
A T ítiro v en erem o s,
20 p u es a cau sa de su b ácu lo
a u n b a n q u e te nos invita.
E a , ea, ea,
n os co n v o ca a la alegría
el agasajo de T ítiro .

72. M ie n tr a s m e d ita n d o e s ta b a

M ien tra s m e d ita n d o e stab a yo u n te m a m u y im p o rta n -


[te,
q u e tie m p o h a cav ilab a y can sad o m e ten ía,
m e levanté y dirigím e al ja rd ín con el fin de solazarm e
y d esc a n sa r c o n te m p la n d o los v e rd e a n te s p a rte rres.
5 Los ojos del c o ra z ó n se p o sa ro n en dos flores,
de todas las otras flores las m ás herm osas q u e he visto,
a p e sa r de q u e e n p re sta n c ia y en el color diferían,
m as am b as iguales e ra n e n el a ro m a ad m irab le q u e
[ex h alab an .
E n ta n to q u e a p o rfía e x p a n d e n su p erfu m e, p o rfía n
[m ientras h u elen ,
10 ansiosas d e p o n e r en ev id en cia sus valores,
discu tien d o sin descan so p o r sus p ro p ia s excelencias,
in te n ta n d o d e m o s tra r q u e c a d a u n a e ra m e jo r que la
[otra.
G om o m e h u b ie ra p a ra d o atra íd o p o r su olor,
in c lin a n d o la c a b e z a oí q u e m e d ecía la v io leta supli­
c a n te :
396 Siglo X I I

15 « su p er sed em sedeas iu d ican tis m o re,


litem n o stra m d irim as iu d e x in h o n o re» .
Estis flores nobiles, flores generosi,
am abiles om n ib u s, cunctis pretiosi;
n o n debetis fieri contum eliosi,
20 esse n ec a d invicem velitis exosi.
In te r flores alios estis m eliores,
dign itate p ro p ria cunctis digniores
et c u m p u lc ritu d in e m u lto pulcriores:
n o n vocetis socias servas, sed sorores.

73. Forte n e m u s lu s tr a b a t h o m o *

F o rte n em u s lu stra b a t h o m o , fera fo rte re d ib a t


p le n a , latens anguis forte ia c e b a t hum i.
In p e c u d e m p a rite r iacu lu m cu m cuspide m isit
rusticus, agnovit m issa sagitta m a n u m .
5 H a s ta fe ra m sternit, an g u e m fera co m p rim it; anguis
ta b e m fundit; e a tab e n e c a tu r h o m o .
O ssa v o ra n d o , lo cu m calcan d o , v o m e n d o v e n en u m ,
vir iaculo, p e d e sus, vip era ta b e nocet.
S aucia, co n trita, sparsus, telo, p e d e , viru
10 bestia, vipera, vir, stern itu r, are t, obit '.

* Ed. PL 171, 446. Dísticos elegiacos.


1 Obsérvese la distribución tripartita de los elementos que, literalmente
traducidos, se presentarían así: «herida, aplastada, em ponzoñado, por el
venablo, por la pata, por el veneno, / / la bestia, la víbora, el hom bre,
sucumbe, expira, muere». Cf. Introducción, p.27.
Poemas anónimos 397

15 « T o m a asiento en ese estra d o a la m a n e ra de ju e z ,


y, ju e z h o n ra d o , d irim e n u e stra p resen te disputa».
«Flores nobles sois las dos; gen ero sas flores sois;
ag radab les p a r a todos; p a r a todos apreciables.
M o straro s litigantes n o debéis;
20 ta m p o c o q u eráis m o straro s envidiosas m u tu a m e n te .
E n tre las diversas flores, las m ejo res sois vosotras;
p o r vuestra p ro p ia nobleza, las m ás dignas entre todas,
al p a r q u e las m ás h erm o sas p o r v u estra g ra n h e rm o ­
su ra:
no os p o rtéis co m o siervas enem igas, sino m ás b ien
[com o h e rm an a s» .

73. C a su a lm en te un h o m b re

C asualm ente u n h o m b re recorría u n bosque; regresaba


[casu alm en te u n a fiera
saciad a de com ida; y c asu alm en te esco n d id a en tie-
[rra y acía u n a serpiente.
E l ald ean o lan zó c o n tra la bestia u n ag u zado venablo,
y el proyectil d isp arad o alejóse d e su m a n o .
5 , L a la n z a tu m b ó a la fiera; ésta ap lastó a la serpiente;
[y la serpiente
escupió su v en en o ; y p o r ese v en en o el h o m b re re-
[sultó m u erto .
E l h o m b re , atrav esán d o le los huesos con su lanza; el
[jabalí, h o lla n d o co n su p a ta el suelo;
la víbora, vom itando veneno ponzoñoso, provocaron
[la m u erte.
P o r el v en ab lo h e rid a , su cu m b e la bestia; p o r la p a ta
[aplastada,
10 expira la víbora; e m p o n z o ñ a d o p o r el veneno, m u e -
[re el h o m b re.
398 Siglo X U

74. V inum b o n u m e t su a v e **
V in u m b o n u m et suave,
bon is b o n u m , p ravis p rav e,
cunctis dulcis sap o r, ave,
m u n d a n a letitia!
5 Ave! felix c re a tu ra,
q u a m p ro d u x it vitis p u ra ;
o m nis m e n sa fit secu ra
in tu a p resen tía.
A ve, co lo r v in i clari;
10 ave, sa p o r sine p ari;
tu a n o s in e b ria ri
digneris potentia!
A ve, p lacen s in colore;
ave, fra g ra n s in o dore;
15 ave, sa p id u m in ore,
dulcis lin g u e vinculum !
A ve, sospes in m odestis,
in gulosis m a la pestis!
P ost am issio n em vestis
20 se q u itu r p a tib u lu m .
M o n a c h o ru m g rex devotus,
o m nis o rd o , m u n d u s totus,
b ib u n t a d eq u ales p o tu s
e t n u n c e t in seculum .
25 Felix v e n te r q u e m in tra b is,
felix lin g u a q u a m rigabis,
felix os q u o d tu lavabis,
et b e a ta labia!
S u p p licam u s, h ic a b u n d a
30 p e r te m e n sa fit fe c u n d a ,
et nos, c u m voce iu c u n d a ,
ed d u c a m u s gaudia!
** Ed. de P. L eh m a n n , Parodistische Texte. Beispiele zur lateinische Parodie im
Mittelalter (M unich 1923). Estrofas de cuatro versos: 3 (8 p) + 1 (7 pp),
rim ados aaa; las tres prim eras estrofas y las dos últimas rim an entre sí, y lo
m ismo las tres centrales. El him no ofrece una parodia del célebre him no
Verbum bonum et suave. Es un ejemplo de lo que se puede conseguir cuando se
saca de su contexto una frase cualquiera.
Poemas anónimos 399

74. Vino bueno y su a v e


V in o b u e n o y suave,
b u e n o a los b u en o s, a los tristes triste,
dulce sa b o r p a r a todos, ¡te saludo,
gozo del m undo!
5 ¡Salud! Feliz c riatu ra,
q u e la v id p u r a p ro d u ce.
T o d a m esa está ab astecid a
en tu presencia.
¡Salud! C o lo r del vino claro.
10 ¡Salud! S a b o r sin p a r.
D íg n a te em b ria g a rn o s
co n tu vigor.
¡Salud! P lacen tero en el color.
¡Salud! E n el o lo r frag an te.
15 ¡Salud! S ab ro so en la b o ca, dulce
de la len g u a lazo.
¡Salud! S ostén de los parcos;
de los glotones p este ruinosa.
T ra s p e rd e r p o r ti la ro p a,
20 sigue el patíb u lo .
D e los m o n jes la d ev o ta grey,
to d a clase social, el m u n d o todo
b eb e co n tragos iguales
a h o ra y p o r siem pre.
25 V ie n tre feliz al q u e entres;
feliz le n g u a la q u e riegues;
b o c a feliz la que laves,
labios dichosos.
A b u n d a aqu í, te rogam os;
30 fe c u n d a p o r ti la m esa sea.
N o so tro s co n alegres cantos
v am os gozosos.
C A R MI NA B U RANA

E l bloque de poemas, del número 75 al 113, pertenece a los


C arm in a B urana, que podríamos calificar, al igual que el C ancio­
nero de Ripoll, como C ancionero de B euron. Se nos ha antojado
— una de entre tantas soluciones— que los lectores agradecerían una
selección, aunque cone el peligro de ser subjetiva, como en otros casos, de
poemas que les frieran del todo conocidos. Por un lado hemos querido dejar
fuera de nuestra antologa muchos de los poemas bien conocidos por la
versión musical de Carl Orff, al alcance de todos los aficionados a este
tipo de música y de poemas, aunque, por otra, no los hemos excluido
todos. Baste ver los números 79, 80, 108, etc. Los poemas que recogemos
del C ancionero de B euron son exponentes claros de los temas
preferidos por el compilador o compiladores: el amor de la mujer (85);
la afición a las tabernas (80); la parodia de textos sagrados o litúrgicos
(76), (86), (94); la preocupación moralizante de la vida de la sociedad
(82); la importancia del dinero (83); la vida enante de los clérigos (77);
etc. Los poemas escogidos muestran el delirio de sus autores ante la vista
de una hermosa doncella (97); aunque no siempre se complacen en
describir las formas anatómicas (103). E n la antigua poesía, Júpiter
alimenta el modelo goliardico, consumando empresas galantes. Los C a r­
m ina B uran a registran esas empresas con entusiasta diligencia, y
mediante ellas los escolares descubren el camino fá c il y seguro para
divinizar la carne (108), y esto no con afán de ascesis, sino con la
natural fluidez del abandono ante las exigencias de la naturaleza. Véase
lo que hemos dicho en la Introducción general, p .55-62.
402 Siglo X I I

75. A n n i p a r te f lo r id a *
a) EL DEBATE

A n n i p a rte florida, celo p u rio re,


p icto te rre grem io v ario colore,
d u m fu g aret sid era n u n tiu s A u ro re ',
liquit som nus oculos Phyllidis et Flore.
5 P lacu it virginibus ire spatiatum ,
n a m so p o rem reicit p ectu s sauciatum ;
equis ergo passibus ex e u n t in p ra tu m ,
u t et locus faciat lu d u m esse g ratu m .
E u n t am b e virgines e t a m b e regine:
10 Phyllis co m a libera, F lo ra to rto crine.
n o n su n t form e virg in u m , sed fo rm e divine,
e t resp o n d e n t facies luci m a tu tin e .
N ec stirpe n ec facie n ec o rn a tu viles
e t an n o s et an im o s h a b e n t iuveniles;
15 sed su n t p a ru m im p ares et p a ru m hostiles,
n a m h u ic p lacet clericus, et h u ic p la c e t m iles.
N o n eis distan tia corp o ris a u t oris,
o m n ia c o m m u n ia su n t intus et foris;
su n t uniu s h ab itu s et unius m oris:
20 sola differentia m o d u s est am oris.
S u su rra b a t m o d icu m ven tu s tem pestivus,
locus e ra t viridi g ra m in e fe stiv u s2,
et in ipso g ram in e d eflu eb at rivus
vivus atq u e g arru lo m u rm u re lascivus.

* Ed. en CB, n.92, p.310. Cf. A. B ö m e r , «Das Vagantenlied von Phyllis


und Flora nach einer Niederschrift des ausgehenden 12. Jahrhunderts», en
Zeitschr. fü r deutsches Alt. 56 (N.S. 1919), 217ss. En la edición de Carmina Burana,
el poem a es m ucho más extenso: 316 versos en total. C onsta de estrofas,
monorrim as, con versos de trece sílabas: 7 pp + 6 p, el clásico verso de los
goliardos. Por supufesto, como suele suceder, no se da ni elisión ni sinalefa.
1 Venus, estrella de la m añana.
2 El locus amoenus es una de las condiciones que los poetas medievales
describen al tratar del amor: la prim avera, la luz, la tem peratura agradable,
la hierba verde del prado. Escogen tam bién los nom bres de los personajes:
Flora, Florula, Phyllis, Cecilia, Coronis, Clycerium, Theoclea, etc.
Carmina Burana 403

75. D isp u ta d e F ilis y Flora

a) EL DEBATE

D el añ o en la estación florida, tran sp aren te el cielo


y la faz de la tierra eng alan ad a de m últiples colores,
al tiem po que el nuncio de la A u ro ra en fuga po n ía
[a las estrellas,
el sueño a b a n d o n ó los ojos de Filis y de Flora.
5 A las doncellas plúgoles salir a pasear,
pues u n corazón herido m antiene alejado el sueño.
C o n u n paso conjuntado hacia u n p ra d o se dirigen,
p a ra q u e el lu g a r ta m b ié n m ás grato h iciera el
[solaz.
A m bas doncellas c a m in a n com o si fuesen dos rei-
[nas:
10 con la cab ellera suelta, Filis; F lora, co n el pelo re ­
c o g id o .
M ás q u e aspecto de m u c h ach as, tien en u n p o rte
[divino,
y sus rostros se e q u ip a ra n a la luz de la alb o rad a.
P o r su alcu rn ia, belleza y atavío m u e stra n n o ser
[plebeyas.
T ie n e n juv en iles años y espíritu juvenil.
15 P ero en algo se distin g u en y en algo son rivales,
pues le gusta a u n a u n clérigo, y u n caballero a la
[otra.
E n e sta tu ra y e n ro stro n o h a y d iferencia e n tre
[ellas;
to d o lo tie n e n c o m ú n p o r a d e n tro y p o r fuera;
son sus h áb ito s los m ism os y las m ism as sus cos­
tu m b re s :
20 ta n sólo se d iferen cian en el m o d o de su am or.
U n apacible v ien to a p en as susurraba;
o rn a d o e stab a el lu g a r de p asto verde,
y p o r el p ra d o fluía u n arro y u elo
vivaz y v o lu p tu o so p o r su p a rla n c h ín m urm ullo.
404 Siglo X I I

25 A d a u g m e n tu m docoris et caloris m in u s
fuit secus riv u lu m spatiosa pinus,
v e n u sta ta folio, late p a n d e n s sinus;
n e c in tra re p o te ra t c a lo r p ereg rin u s.
C o n se d e re virgines; h e rb a sed em dedit,
30 Phyllis iu x ta riv u lu m , F lo ra lo n g e sedit;
et d u m sedit u tra q u e e t in sese redit,
a m o r c o rd a v u ln e ra t e t u tra m q u e ledit.
A m o r est in teriu s laten s et occultus
et corde certissim os elicit singultus;
35 p a llo r gen as inficit, a lte rn a n tu r vultus,
e t in v e re c u n d ia p u d o r est sepultus.
Phyllis in suspirio F lo ra m d e p re h e n d it,
et h a n c d e consim ili F lo ra re p re h e n d it;
a lte ra sic alteri m u tu o re p e n d it,
40 ta n d e m m o rb u m d eteg it et v u ln u s ostendit.
Ille serm o m u tu u s m u ltu m h a b e t m o re,
e t est q u id em series to ta de am o re;
a m o r est in anim is, a m o r est in ore:
ta n d e m Phyllis in c ip it et a rrid e t Flore.
45 «M iles — in q u it— inclite, m e a c u ra , P a r is 3,
u b i m o d o m ilitas e t u b i m oraris?
o v ita m ilitie, v ita singularis,
sola d ig n a gaudiis D io n e i laris!» 4.
D u m p u e lla m ilitem reco lit am icu m ,
50 F lo ra rid en s oculos iacit in o b liq u u m
e t in risu lo q u itu r v e rb u m in im icu m :
« am as — in q u it— , p o te ra s d icere, m e n d icu m .
S ed q u id A lc ib ia d e s5 agit, m e a cura,
res c re a ta d ig n io r o m n i c re a tu ra ,
55 q u e m b eav it o m n ib u s gratiis n a tu ra ?
o sola felicia clerico ru m iura!»

3 Paris.
4 Dione = Venus.
5 Alcibiades.
Carmina Burana 405

25 P a ra a u m e n ta r la b elleza y a m in o ra r el calor,
cab e el a rro y o se alzab a u n p in o de ingente copa,
h erm o so p o r su ra m a je y p o r su copiosa fronda:
n o p o d ía e n tra r en él el calo r del exterior.
Se se n ta ro n las doncellas; prestóles la h ie rb a su
[acom odo.
30 J u n to al riach u elo colocóse Filis; y algo m ás lejos,
[Flora.
U n a y o tra se sien tan y q u e d a n ensim ism adas.
Sus corazones el am o r lacera, y a am bas atorm enta.
A m o r está, en su in terio r, oculto y escondido,
y a rra n c a del co ra zó n suspiros inconfundibles.
35 L a palid ez c u b re sus m ejillas; m u d a n de color los
[rostros
y el p u d o r b u sc a refugio en la verg ü en za.
S o rp re n d e Filis a F lo ra su spirando;
descubre F lora a su am iga o b ran d o de igual m odo.
Así am b as se d esq u itan m u tu a m e n te ,
40 h a sta d escu b rir su m a l y m an ifestar su h erida.
L a rg a se vuelve la conv ersació n que tra b a n ,
y su co n ten id o to d o g ira en to rn o del am or;
el a m o r está en sus m e n te s, el a m o r está e n su
[boca.
Al cab o Filis co m ien za, al p a r q u e sonríe a Flora.
45 «A fam ado cab allero , desvelo m ío» — dice— , «¡oh
[Paris!
¿d ó n d e co m b ates a h o ra , d ó n d e tienes tu m o ra d a ?
¡Ay, v id a de la milicia! V id a eres singular,
sola d ig n a de los gozos de los lares de D ione!»
M ie n tra s re c u e rd a la n iñ a a su am igo el caballero,
50 F lora, rien d o , dirige u n a m ira d a de soslayo,
y, b ro m e a n d o , co n testa en son de réplica:
« E n a m o ra d a estás, d ecir p u d ieras, de u n m endigo.
M as, ¿qué es de m i A lcibiades, m i desvelo,
la c ria tu ra m ás d ig n a de todas las creadas,
55 a q u ie n N a tu ra d o tó de to d a gracia?
¡O h, v e n tu ra s de los clérigos, las únicas cabales!»
406 Siglo X I I

F lo ra m Phyllis a rg u it de serm o n e d u ro
et serm o n e lo q u itu r F lo ra m c o m m o tu ro ;
n a m «ecce v irg u n cu lam » , — in q u it— co rd e p u ro
60 cuius p ectu s nob ile servit E picuro!
Surge, surge, m isera de fu ro re fedo!
solum esse clericum E p ic u ru m credo;
nich il elegantie clerico concedo,
cuius im p le t la te ra m oles et p in g u ed o .
65 A castris C u p id in is c o r h a b e t re m o tu m ,
q u i so m n u m d esid erat e t c ib u m e t p o tu m .
O p u e lla nobilis, o m n ib u s est n o tu m ,
q u o d est longe militis ab h o c v o to votum ».

b) FLO RA DEFIENDE AL CLERIGO

«M el p ro feile deseris e t p ro falso v eru m ,


70 q u e p ro b a s m ilitiam re p ro b a n d o clerum ,
facit a m o r m ilitem s tre n u u m et ferum ?
non! im m o p au p eries e t defectus reru m .
P u lc h ra Phyllis, u tin a m sap ien ter am es
n ec veris sententiis am plius reclam es!
75 T u u m d o m a t m ilitem et sitis et fam es,
q uib u s m o rtis p e titu r et in fern i tram es.
M u ltu m est calam itas m ilitis attrita ,
sors illius d u ra est et in a rto sita,
cuiuis est in p e n d u lo d u b io q u e vita,
80 u t h a b e re v aleat vite requisita.
N o n dicas o p p ro b riu m , si cognoscas m o re m ,
vestem n ig ram clerici, c o m a m b reviorem :
h a b e t ista clericus a d su m m u m h o n o re m ,
u t sese significet o m n ib u s m aio rem .
Camina Burana 407

Filis le re p ro c h a a F lo ra p o r sus acerbas p a lab ras,


y c o n p a la b ra s a su vez im p etu o sas así le dice a
[Flora:
«¡V ed a h í a la m u c h a c h ita , la d e p u ro co razón,
60 cuyo en n o b lecid o p ech o está sirviendo a E picuro!
¡D eja, deja, desd ich ad a, ta n v erg o n zo sa locura!
C o n E picuro al único al que equiparo es al clérigo;
al clérigo n o le co n ced o la m ás m ín im a elegancia:
la g o rd u ra y las grasas le re lle n a n los costados.
65 D e los reales de C up id o tiene el corazón m u y lejos:
d o rm ir, c o m e r y b e b e r es lo ú n ico q u e ansia,
¡Noble m u ch ach a! D e todos es b ie n sabido
q u e el a m o r del caballero m u y distinto es de esté
[am or».

b) FLO RA DEFIENDE AL CLERIGO

«D ejas la m iel p o r la hiel, la v e rd a d p o r la m e n tira,


70 al d efe n d e r la m ilicia c o n tus re p ro c h e s al clero.
¿Es el a m o r lo q u e h ace esforzado y valien te al ca-
[ballero?
E n m o d o alguno; an tes b ien , la p o b re z a y la p e n u ­
ria .
Bella Filis, ¡ojalá q u e te e n a m o re s sab iam en te
y n o sigas p ro te sta n d o c o n tra juicios atinados!
75 T a n to la sed co m o el h a m b re a tu cab allero opri-
[m en;
p o r ellas sigue el atajo m ás co rto a la m u e rte y al
[infierno.
D e l cab allero resu lta m a n id a la adversidad,
d u ra es su suerte y en estrechez colocada.
D e inestable b a la n z a p e n d e su vida,
80 de fo rm a q u e a d u ra s p en as es cap az de subsistir.
N o lan zarías denuesto s, si conocieras del clérigo
las costum bres, su háb ito negro y su corta cabellera.
T o d o el clérigo lo tiene p a r a m a y o r d ignidad,
de m a n e ra q u e se m u estre su p e rio r a los dem ás.
40 8 Siglo X I I

85 U n iv ersa clerico c o n sta t esse p ro n a ,


et signum im p e rii p o rta t in co ro n a,
im p e ra t m ilitibus et la rg itu r dona:
fam u lan te m a io r est im p e ra n s p ersona.
O tio su m clericum se m p e r esse iuras:
90 viles sp ern it operas, fateo r, et duras;
sed c u m eius an im u s evolat a d curas,
celi vias devidit et re ru m n atu ras.
M eu s est in p u rp u ra , tuus in lorica;
tu u s est in proelio , m eu s in lectica,
95 u b i gesta p rin c ip u m relegit an tiq u a,
scribit, q u erit, co g itat to tu m d e am ica.
Q u id D io n e v aleat et am oris deus,
p rim u s novit clericus et in stru x it m eus;
factus est p e r clericu m m iles C y th e re u s 6.
100 H is est e t h u iu sm o d i tuus serm o reus».
L iq u it F lo ra p a rite r v o cem e t c e rta m e n
et sibi C u p id in is exigit ex am en .
Phyllis p rim u m o b strepit, acquiescit tam en ,
et p ro b a to iudice, re d e u n t p e r g ram en.

c) SENTENCIA D E CUPIDO

105 I n te r h e c asp icitu r C y th e re e natus:


vultus est sidereus, v ertex est p e n n a tu s;
a rc u m leva p ossidet e t sagittas latus:
satis p o test conici p o ten s e t elatus.

6 C iterea = Venus.
Carmina Burana 409

85 S abido es q u e to d o está som etido al clérigo


y q u e o ste n ta en su c o ro n a el sím bolo del po d er;
tien e a u to rid a d sobre los caballeros, y m ercedes
[otorga:
u n a p e rso n a q u e m a n d a es su p e rio r a q u ien sirve.
A firm as q u e el clérigo está siem p re ocioso:
90 confieso q u e las labo res viles y d uras desprecia;
m as c u a n d o v u ela su espíritu a tem as q u e le p re o ­
cupan,

an aliza los cam inos del cielo y la n a tu ra le z a de las


[cosas.
M i a m a d o de p ú rp u ra viste; d e loriga el tuyo;
el tuyo en co m b ates an d a; en litera el mío:
95 en ella relee antiguas h a z a ñ a s de príncipes,
escribe, m e d ita y en to d o m o m e n to re c u e rd a a su
[am ada.
C u á l es el p o d e r de D io n e y del dios A m or,
fue m i clérigo el p rim e ro q u e supo conocerlo y e n ­
s e ñ a rlo .
M erce d al clérigo, el caballero sabe lo p e rtin e n te a
[C iterea.
100 P o r esta y o tras razo n es tus p a la b ra s resu ltan in ­
se n sa ta s» .
P uso F lo ra final a su voz y a su d isp u ta a u n tiem -
[p °,
y reclam ó p a r a sí la sen ten cia de C u p id o .
Negóse al principio Filis, p ero se avino a la postre.
Puestas de a c u e rd o en el ju e z , re to m a n p o r la
p ra d e ra .

c) SENTENCIA DE CUPIDO

105 E n tales circu n stan cias se co n te m p la al hijo de Ci-


[terea:
es su ro stro celestial; sus h o m b ro s están alados;
el a rc o p o rta en la iz q u ie rd a y a la espalda las
[saetas.
es fácil de d iscern ir su p o d e r y su arrogancia.
410 Siglo X I I

S cep tro p u e r n ititu r floribus perplexo;


110 stillat o d o r n ectaris de capillo pexo.
T re s assistunt G ratie digito co n n ex o
et A m o ris calicem te n e n t g e n u flexo.
A p p ro p in q u a n t virgines et a d o ra n t tute
d e u m v en erab ili c in c tu m iuventute;
115 g lo ria n tu r n u m in is in ta n ta virtute:
q u as d eus co n sid eran s p re v e n it salute.
C a u sa m vie p o stu lat; a p e ritu r causa;
et la u d a tu r u tra q u e ta n tu m p o n d u s ausa.
A d u tra m q u e lo q u itu r: « M o d o p a r u m p au sa,
120 d o n ec res iudicio re se re tu r clausa!»
D eu s erat; virgines n o ru n t d e u m esse.
R e tra c ta ri singula n o n fuit necesse.
E quos suos d e se ru n t et q u iescu n t fesse.
A m o r suis im p e ra t, iu d ic e n t expresse.
125 A m o r h a b e t iudices, A m o r h a b e t iura:
su n t A m oris iudices U sus et N a tu ra .
Illis to ta d a ta est cu rie censu ra,
q u o n ia m p re té rita sciu n t et futura.
E u n t e t iusticie v e n tila n t vigorem ,
130 v e n tila tu m re tra h u n t cu rie rigorem :
se c u n d u m scien tiam et se c u n d u m m o re m
a d a m o re m clericu m d ic u n t ap tio rem .
C o m p ro b a v it c u ria d ic tio n e m iuris
et te n e ri v oluit etiam futuris.
135 P a ru m ergo p re c a v e n t reb u s nocituris,
q u e se q u u n tu r m ilitem et fa te n tu r pluris.
Carmina Burana 411

Se apoya el niño en u n cetro entrelazado de flores;


110 de sus p e in ad o s cabellos exh ala u n o lor a néctar.
E strech án d o se los dedos, las tres G racias lo acom -
[p añ an ,
y con la ro d illa en tie rra el cáliz del A m o r sostie-
[nen.
Se a p ro x im a n las doncellas y a d o ra n respetuosas
al dios de v en e ra b le ju v e n tu d d otado.
115 Se aleg ran en p re se n c ia de aq u el n u m e n de ta n
[excelso p o d er;
y al observarlas, el dios se a p re su ra a saludarlas.

D e su v e n id a el m otivo les p re g u n ta , y queda


[abierto el pleito;
a la b a en am b as el h ab erse atrev id o a tal em presa.
Y dícele a las dos: «A guardad a h o ra unos instantes,
120 h a sta q u e la cau sa sea co n v eredicto resuelta».

E l e ra u n dios; y q u e u n dios es, lo sab en las d o n ­


ce lla s.
N e cesid ad n o h u b o de re p e tir c a d a arg u m en to .
D e sus caballos d e sm o n ta n y, cansadas, to m a n re-
[poso.
A m o r o rd e n a a los suyos q u e d icten cla ra se n te n ­
c ia .

125 E l A m o r tien e ju eces; tien e leyes el A m or:


ju ece s son del A m o r el U so y la N a tu ra .
A ellos otorgóse de la c u ria la decisión su p rem a,
p u es q u e sab ed o res son del p a sa d o y del futuro.

M arch an , pues, y deliberan la fuerza de la justicia,


130 y p re se n ta n a la c u ria la decisión ad o p tad a:
de a c u e rd o co n la ciencia y la costum bre,
declaran al clérigo p a ra el am o r el m ás cualificado.

L a cu ria ratificó el vered icto legal


y otorgóle validez p a ra casos venideros.
135 D e circu n stan cias dañosas se p re v ie n e n poco
las que a u n caballero a m a n y h ab lan e n dem asía.
412 Siglo X I I

76. V ictim e n o v a li « çin ke s e s» *

V ictim e nov ali çinke ses


im m o le n t D ecian i
Ses çinke ab stra x it vestes;
e q u u m , c a p p a m e t pelles
5 ab strax it confestim
a possesore.
«Sors» est so rtita, duello
conflixere m ira n d o ,
ta n d e m tres D e c ii2
10 v ic e ru n t illum .
N u n c clam at: « O fo rtu n a ,
q u id fecisti pessim a?
v estitu m cito nu d asti,
et d ivitem egen o coequasti!
15 P e r tres falsos testes
ab strax isti vestes.
Ses çinke su rg an t, spes m ea,
p ré c é d a n t cito in tu b u lea» .
C re d e n d u m est
20 m agis soli
ses çinke quatter v eraci,
q u a m tris tus es ictu fallaci.
S cim us istos
abstraxisse
25 vestes lusoribus vere.
T u nobis, v icto r
ses, m iserere.

* Ed. CB n.215, VII, p.630. Se trata de una parodia religiosa conocida


com o «Officium lusorum». Según el texto de CB, que utilizamos, esta
secuencia forma parte de este oficio, que riene: Introitus con su versus; Oratio;
Epistola: Lectio actuum apopholomm; Gradúale: lacta cogitatum tuum, con su versus:
Dum clamarem ad Dominum; Alleluia y su versus; Evangelium: Initium fa lsi euangelii
secundum marcam argenti; Offertorium; Oratio y Communio. EI texto es u n a parodia
de la secuencia bien conocida, Victime paschali laudes.
' Los jugadores de dados.
2 Los dados.
Camina Burana 413

76. A la n u eva v íc tim a

A la n u e v a v íctim a del cinco y del seis


a p o rte n su o fre n d a los decíanos.
E l seis y el cinco se llev aro n los vestidos;
el caballo, la c a p a y las pieles
5 le a rre b a ta ro n a l p u n to
a q u ie n los poseía.
Se tiró la suerte, y en u n duelo
ad m ira b le se tra b a ro n ,
m as al c ab o los tres D ecios
10 lo v encieron.
C la m a a h o ra : « ¡O h F ortuna!
¿ Q u é m e h as h e c h o , perversísim a?
V estido antes, desnudo al p u n to m e has dejado.
Y , siendo rico, h a s v en id o a ig u alarm e c o n el p o b re .
15 C o n tres testigos falsarios
te h a s llevado m is vestidos.
S algan el seis y el cinco, m i esp eran za;
caig an al p u n to en la m esa».
Es necesario c re e r
20 m u c h o m ás e n la tira d a
del seis, del cinco y del cuatro v erd ad ero s,
q u e del tres, del dos y del a s q u e son falaces.
Sabem o s q u e estas tirad as
de su ro p a h a n d esp o jad o
25 c ierta m e n te al ju g a d o r.
P e ro tú, seis victorioso,
ap iá d a te de n osotros.
414 Siglo X I I

77. E xu i ego c le ric u s *

E xui ego clericus a d la b o re m natus,


trib u lo r m ultociens p a u p e rta ti datus.
L itte ra ru m studiis vellem in su d a re
nisi q u o d in o p ia cogit m e cessare.
Ille m eu s tenuis nim is est am ictus;
sepe frigus p a tio r calore relictus.
Interesse lau d ib u s n o n p o ssu m divinis,
n ec m isse n ec vespere d u m c a n te tu r finis.
D ecu s N ... d u m sitis insigne,
10 p o stu lo suffragia de vobis ia m digne.
E rgo m e n te m cap ite sim ilem M a rtin i
vestibus in d u ite co rp u s p ereg rin i,
U t vos deus tra n sfe ra t a d re g n a p o lo ru m
u b i d o n a co n ferat vobis b e a to ru m .

78. E cce to r p e t p r o b ita s **

E cce to rp e t p ro b itas,
v irtus sepelitur;
fit ia m p a rc a largitas,
p arcitas largitur;
5 v e ru m dicit falsitas,
veritas m en titu r.
Refr. O m n e s iu ra le d u n t
e t ad res illicitas
licite reced u n t.

* Ed. CB, n.129, p.432. Es una de tantas canciones de los clerici vagantes,
en estrofas de dos versos de 13 sílabas: 7 pp + 6 p, rimados dos a dos.
1 De todos es conocido el ejemplo de san M artín de Tours, que divide
su m anto en dos p a ra regalárselo a un mendigo.
** Ed. CB, n.3, p.10. C onsta el poem a de tres de los llamados versos
goliárdicos, de 13 sílabas: 7 pp + 6 p, rim ando entre sí cada hemistiquio aaa
bbb. El refrán consta de tres versos: 1 y 3 (6 p aa); el 2, siete sílabas. La
últim a palabra de los versos 1 y 3 es siempre la misma.
Camina Burana 415

77. Soy u n clérigo ex ilia d o

Soy u n clérigo exiliado p a ra el trab ajo n acido,


sujeto a m il tribulaciones, som etido a la p o b reza.
Al estudio de las letras q u isiera d ed icarm e co n
[ard o r,
p e ro m i p ro p ia in d ig en cia m e fu erza a cesar en el
[intento.
5 Es dem asiad o lig era esta cap a q u e m e cubre;
co n frecu en cia sufro el frío y carezco de calor.
N o p u e d o p a rtic ip a r en los oficios divinos;
de la m isa y de las vísperas n o alcan zo el c an to
[final.
H o n o ra b le señor..., p u esto q u e ta n n o b le sois,
10 os suplico u n a lim o sn a co n la m a y o r hu m ild ad.
E vocad en v u estra m e n te el ejem plo de M artín :
cubrid con vuestro vestido el cuerp o del peregrino.
Q u e Dios llegue a conduciros a los reinos celestiales,
y allí os o to rg u e los dones de los b ien av en tu rad o s.

- 78. Ved qu e lan gu idece la h o n ra d ez

V e d q u e lan g u id ece la h o n ra d e z
y la v irtu d se ve d esterrad a;
a v a ra se vuelve la la rg u e z a
y la avaricia se to rn a g enerosa;
5 cosas veraces la falsedad m anifiesta
y la v e rd a d dice m en tiras.
Estr. T o d o s d esp recian las leyes
y a m en esteres ilícitos
co n licitud se dedican.
416 Siglo X I I

10 R e g n a t av aritia,
re g n a n t et avari;
m e n te quivis an x ia
n ititu r d itari,
c u m sit su m m a g loria
15 censu gloriari.
Refr. O m n e s iu ra le d u n t
et a d p ra v a q u elib et
im pie reced u n t.
M u ltu m h a b e t oneris
20 «do das d ed i d are» ';
v e rb u m h o c p re ceteris
n o ru n t ig n o ra re
divites, quos p o teris
m a ri c o m p a ra re.
25 Refr. O m n e s iu ra le d u n t
et in re ru m n u m eris
n u m e ro s ex ced u n t.
C u n ctis est e q u a lite r
insita cupido;
30 p e rit fides tu rp ite r,
nullus fidus fido,
n ec Iu n o n i I u p i t e r 2
nec E n e e D id o .
Refr. O m n e s iu ra le d u n t
35 e t a d m a la devia
licite rec e d u n t.
Si re c te d iscern ere
velis, n o n est vita,
q u o d sic vivit te m e re

1 Do, das... es uno de los ejemplos empleados por los gramáticos y que
encontram os en otros lugares de los Carmina Burana:

«Est m odus in verbis, duo sunt contraria verba


“D o das” et “teneo” contendunt lite superba.
Per “do das” largi conantur sem per amari,
set “teneo tenui” miseri potiuntur avari» (CB 20, I).

2 Recuérdese la vida de Ju n o y Júpiter, y la actitud de Eneas con Dido.


Carmina Burana 417

10 L a av aricia rein a,
re in a n ta m b ié n los avaros;
c a d a cu al an sio sam en te
se esfuerza en h acerse rico,
p u es la g lo ria m ás excelsa
15 es gloriarse co n el censo.
Esir. T o d o s d e sp recian las leyes
y a m en esteres ilícitos
c o n licitu d se dedican.
R e su lta p o r d em ás p esad o
20 el do, das, dedi, dare,
p a la b ra esta q u e m ás q u e to d a s o tras
a p re n d e n a ig n o ra r
los q u e son ricos, a quien es b ien p o d rías
co n el m a r c o m p a ra r.
25 Estr. T o d o s d e sp recian las leyes
y a m en esteres ilícitos
co n licitud se dedican.
E n todos de igual m a n e ra
la av aricia tiene asiento;
30 p e re c e to rp e m e n te la lealtad ,
n ad ie fiel se m a n tie n e a q u ie n es fiel,
n i J ú p ite r co n J u n o ,
n i D id o co n E neas.
Estr. T o d o s d e sp recian las leyes
35 y a m en esteres ilícitos
co n licitud se dedican.
Si ju z g a r co n re c titu d
deseas, n o es v id a
el q u e así viva te m e ra ria
418 Siglo X I I

40 gens h ec im p erita;
n o n est e n im vivere,
si quis vivit ita.
Refr. O m n e s iu ra le d u n t
et fid em in o p ere
45 q u o lib et excedunt.

79. O lim la cu s c o lu e ra m *

O lim lacus co lu eram ,


olim p u lc h e r ex titeram ,
d u m cygnus ego fu eram .
Refr. M iser, miser!
5 M o d o n ig er
et ustus fortiter!
E ra m nive can d id io r,
quavis ave form osior;
m o d o su m corv o nigrior.
10 Refr. M iser, miser!
M o d o n ig er
et ustus fortiter!
M e ro g u s u rit fo rtiter,
gyrat, re g y ra t garcifer;
15 p ro p in a t m e n u n c dapifer.
Refr. M iser, miser!
M o d o n ig er
et ustus fortiter!

* Ed. CB, n.130, p.432. Estrofas de tres versos (8 pp) rimados aaa y
refrán de tres versos (2 de 4 p) + 1 (6 p) con única rim a. El poeta ha escogido
el símbolo del cisne p a ra representar el esfuerzo del alm a hacia lo divino.
H a escogido al cisne en el asador, no porque esta ave fuera corriente en los
banquetes medievales, sino por contraste con el valor simbólico que su
blancura le había asegurado y, probablem ente, p o r el recuerdo de la secuen­
cia del cisne: Clangam, filii, ploratione m a, u otros análogos. Los lam entos del
ave mística desterrada tienen com o contrapartida los sentimientos desespera­
dos del cisne asado, que los invitados van a reducir a un silencio definitivo.
Carmina Burana 419

40 esa estú p id a gente;


p ues re a lm e n te n o vive
el q u e vive de ese m odo.
Esir. T o d o s d e sp recian las leyes
y a m en esteres ilícitos
45 co n licitu d se ded ican .

79. En u n lago n o ha m u ch o

E n u n lago n o h a m u c h o q u e vivía,
h e rm o so n o h a m u c h o m e m o strab a,
m ien tras e ra to d a v ía u n cisne.
Estr. ¡D esdichado, desdichado!
5 ¡A hora n eg ro
y c o m p le ta m e n te asado!
M á s b la n c o q u e la n ieve era;
m ás bello q u e c u a lq u ie ra ave;
p e ro a h o ra soy m ás n e g ro q u e los cuervos.
10 Estr. ¡D esdichado, desdichado!
¡A hora n egro
y c o m p le ta m e n te asado!
El fuego m e q u e m a d u ra m e n te ;
el co cin ero m e d a vueltas y revueltas;
15 en la m esa el sirviente m e p re se n ta ah o ra.
Estr. ¡D esdichado, desdichado!
¡A hora n eg ro
y c o m p le ta m e n te asado!
420 Siglo X I I

M allem in aquis vivere,


20 n u d o sem p er sub aere,
q u a m in h o c m e rg i p ip ere.
Refr. M iser, miser!
M o d o n ig er
et ustus fortiter!
25 N u n c in scutella iaceo
et volitare n eq u eo ;
den tes fre n d e n te s video.
Refr. M iser, miser!
M o d o n ig er
30 ct ustus fortiter!

80. In ta b ern a q u a n d o s u m u s *

In ta b e rn a q u a n d o sum us,
n o n c u ra m u s q u id sit h u m u s,
sed a d lu d u m p ro p e ra m u s,
cui se m p e r in su d am u s.
5 Q u id a g a tu r in ta b e rn a ,
u b i n u m m u s est p in c e rn a ,
h o c est opus u t q u e ra tu r:
si q u id lo q u a r a u d ia tu r.
Q u id a m lu d u n t, q u id a m b ib u n t,
10 q u id a m in d iscrete vivunt.
S ed in lu d o q u i m o ra n tu r,
ex his q u id a m d e n u d a n tu r,
q u id a m ibi v estiu n tu r,
q u id a m saccis in d u u n tu r.
15 Ib i nullus tim e t m o rte m ,
sed p ro B ach o m ittu n t sortem .
P rim u m p ro n u m m a ta vini:
ex h a c b ib u n t libertini.

* Ed. de CB, n.196, p.592. Estrofas de ocho versos (8 p) rimados de dos


en dos. Es una canción em plèada en las tabernas y en ocasiones en que el
vino corre en abundancia. Puede ser una parodia de la secuencia Lauda, Sion,
Sahatorem, de santo Tom ás de Aquino, com puesta en 1264 (AH 50, n.385,
p.584). E n todo caso resuenan los ecos de las letanías im petratorias del
Viernes Santo.
Camina Burana

E n el a g u a vivir p referiría,
20 b a jo el aire siem p re libre,
an tes q u e su m erg id o en esta salsa.
Estr. ¡D esdichado, desdichado!
¡A hora neg ro
y c o m p le ta m e n te asado!
25 A h o ra yazg o d ep o sitad o en u n p la to
y soy in c a p a z de volar.
E stoy v ien d o unos dientes ch irrian tes.
Estr. ¡D esdichado, desdichado!
¡A hora neg ro
30 y c o m p le ta m e n te asado!

80. C uando en la ta b ern a e s ta m o s

C u a n d o en la ta b e rn a estam os
la m u e rte n o nos p re o c u p a :
n os e n tre g a m o s al ju e g o ,
al q u e siem p re d ed icam o s n u e stro afán.
5 Q u é se h a c e en la ta b e rn a ,
d o n d e el e sc a n c ia d o r es el d in ero ,
es cosa n e c e sa ria de aclarar:
e scu ch a lo q u e a h o ra digo.
U n o s ju e g a n , b e b e n otros,
10 otros viven sin m esu ra.
D e los q u e se d a n al ju eg o ,
h a y q u ien es q u e d a n desnudos,
m ien tras se tra je a n otros
y algunos v isten de saco.
15 N a d ie allí te m e la m u erte:
p o r B aco tira n los dados.
Se b rin d a p rim e ro p o r q u ien p a g a el vino;
b e b e n a c o n tin u a c ió n los libertinos.
422 Siglo X I I

S em el b ib u n t p ro captivis,
20 p o st h e c b ib u n t te r p ro vivis,
q u a te r p ro christianis cunctis,
q u in q u ie s p ro fidelibus defunctis,
sexies p ro soro rib u s vanis,
septies p ro m ilitibus silvanis,
25 octies p ro fra trib u s perversis,
novies p ro m o n a c h is dispersis,
dicies p ro n av ig an tib u s,
u nd ecies p ro d isco rd an tib u s,
d u o d ecies p ro p e n ite n tib u s,
30 tred ecies p ro ite r agentibus.
T a m p ro p a p a q u a m p ro rege
b ib u n t om n es sine lege.
B ibit h e ra , b ib it herus,
b ib it m iles, b ib it clerus,
35 b ib it ille, b ib it illa,
b ib it servus c u m ancilla,
b ib it velox, b ib it piger,
b ib it albus, b ib it niger,
b ib it co n stan s, b ib it vagus,
40 b ib it ru d is, b ib it m agus,
B ibit p a u p e r et egrotus,
b ib it exui et ignotus,
b ib it p u e r, b ib it canus,
b ib it p re su l et d ecan u s,
45 b ib it so ro r, b ib it frater,
b ib it anus, b ib it m a te r,
b ib it ista, b ib it ille,
b ib u n t c e n tu m , b ib u n t mille.
P a ru m sexcente n u m m a te
50 d u ra n t, c u m im m o d e ra te
b ib u n t o m n es sine m e ta
q uam v is b ib a n t m e n te leta.
Sic nos ro d u n t om n es gentes,
et sic erim u s egentes.
55 Q u i nos ro d u n t, c o n fu n d a n tu r
e t c u m iustis n o n s c rib a n tu r!1

1 Sal 68,29: Deleantur de libro viventium et cum iustis non scribantur.


Carmina Burana 423

P o r los cautivos se b eb e u n a ro n d a ;
20 tra s ello b e b e n tres p o r quien es viven;
cu a tro , p o r tod o s los cristianos;
p o r los fieles difuntos, b e b e n cinco;
seis, p o r las h e rm a n a s livianas;
siete, p o r los e rra n te s caballeros;
25 ocho, p o r los h e rm a n o s p ervertidos;
nueve, p o r los m o n jes d escarriados;
diez, p o r los navegantes;
once, p o r los litigantes;
doce, p o r los p en iten tes;
30 trece, p o r quien es v a n de viaje.
S ea p o r el p a p a , sea p o r el rey,
todos b e b e n sin m esu ra.
B ebe el a m a , b eb e el am o,
bebe el cab allero , b e b e el clérigo,
35 bebe él, b e b e ella,
bebe el siervo y la c riad a,
bebe el activo, b eb e el flojo,
bebe el b lan co , b e b e el n eg ro ,
b eb e el co n stan te, b e b e el vago,
40 bebe el zo te, b eb e el m ago.
B ebe el p o b re y el en ferm o ,
b e b e el d e ste rra d o y el desconocido,
b e b e el m u c h a c h o , b e b e el an cian o ,
b e b e el p re la d o , b e b e el d ecan o ,
45 b eb e la h e rm a n a , b e b e el h e rm a n o ,
b eb e el viejo, b eb e la m a d re ,
b eb e ésta, b e b e aquél,
b e b e n ciento, b e b e n m il.
Seiscientas ro n d a s p o c o d u ra n
50 c u a n d o se b e b e sin m o d e ra c ió n
y tod o s sin descanso b eb en ,
a u n q u e lo h a g a n c o n alegre espíritu.
Así, to d a la g en te nos critica
y serem os siem p re pob res.
55 ¡Q uienes nos critican , con fu n d id o s sean
y su n o m b re n o se escrib a e n tre los justos!
424 Siglo X I I

81. O F ortuna le v is! *

O F o rtu n a levis!C u i vis das m u n e ra q u e vis


et cui q u e vis au feret h o ra brevis.
* * *
Passibus am biguis F o rtu n a volubilis e rra t
e t m a n e t in nullo c e rta te n a x q u e loco;
5 sed m o d o le ta m a n e t, m o d o vultus su m it acerbos,
et ta n tu m co nstans in levitate m an et.
* * *
D a t F o rtu n a b o n u m , sed n o n d u ra b ile d o n u m ;
attollit p ro n u m , faciens de rege colonum .
* * Hi

Q uos vult Sors ditat, quos n o n vult sub p ed e tritat.


* * *
10 Q u i p e tit alta nim is, re tro lap tu s p o n itu r imis.

82. P o s tq u a m n o b ilita s **
P o stq u a m nobilitas cu m servis d eg en erare
cepit, nobilitas servilia ce p it a m are.
* * *
N obilitas, q u a m n o n probitas regit atque tuetur,
lap sa iacet nulliq u e p lacet, q u ia n u lla videtur.
* * *

* Ed. GB, n.18, p.46. Se recogen aquí unos dísticos elegiacos y unos
hexám etros. En el 1 y 3, adem ás de versos que rim an entre sí, tenemos rimas
leoninas, lo mismo que en los 4 y 5. E n las cinco breves composiciones
encontram os el tem a de la caducidad de la vida, que se resume en un
hexám etro leonino de los mismos Camina Burana: Regnabo; regno; regnavi'; sum
sine regno, m ediante el juego de la m ism a palabra en diferentes tiempos
gramaticales y reales.
** Ed. de CB, n.7, p.20. Son versos hexám etros más acentuales que
cuantitativos con rim a final de dos en dos. T rata de poner de relieve la
verdadera nobleza, que sabe evitar todo lo torpe, no sólo en sentido religioso,
sino en la acepción natural del término.
Carmina Burana 425

81. ¡O h b re ve F ortuna!
¡O h F ortuna! A q u ie n quieres, le regalas lo que
[quieres;
m as a aquel a q u ien n o quieres, en u n a h o ra se lo
[quitas.
* * *
C o n pasos am b ig u o s la voluble F o rtu n a erra n te
[m arch a
y en lugar alguno p erm an ece estable y constante;
5 o ra se m u e stra risu eñ a, o ra a d o p ta ro stro airado:
co n stan te se m a n tie n e ú n ic a m e n te en su in cons­
ta n c ia .
* * *
L a F o rtu n a d a los bienes, p e ro el d o n n o es p e r ­
d u ra b le ;
to d o lo ec h a a ro d a r, y a u n re y en colono lo c o n ­
c e rte .
* * *
A q u ie n ella desea, la suerte lo vuelve rico; y a
[quien n o , lo tritu ra co n sus pies.
* * *
10 Q u ie n asp ira a cosas d e m asiad o altas, re sb alan d o ,
[se h u n d e en el abism o.

82. D e sp u é s q u e la n o b leza
D espu és q u e la n o b leza co m en zó a a p re c iar h e ­
c h o s serviles,
la nobleza, co n los siervos, co m en zó a d eg en erar.
* sK *

L a nobleza a la que la h o n rad ez n o la rige o la de-


[fiende,
en tie rra cae, a n ad ie a g ra d a , p ues se la ve sin
[valor.
* * *
426 Siglo X I I

N obilitas hom inis m en s est, deitatis im ago,


N obilitas hom inis v irtu tu m c la ra p ro p ag o ,
N obilitas hom inis m e n te m fre n a re furentem ,
N obilitas hom inis h u m ile m relev are iacen tem .
N obilitas hom inis n a tu re iu ra te n e re
10 N ob ilitas hom inis nisi tu rp ia n u lla tim ere.
* * *
N obilis est ille q u e m virtus n o bilitavit
D e g e n e r est ille, q u e m virtus n u lla beavit.

83. In terra su m m u s rex *


I n te rra sum m us re x est h o c te m p o re N u m m u s.
N u m m u m m ira n tu r reges et ei fam u la n tu r.
N u m m o venalis favet o rd o pontificalis.
N u m m u s in a b b a tu m cam eris re tin e t d o m in atu m .
5 N u m m u s b ella g erit, n ec si v u lt p a x sibi deerit.
N u m m u s agit lites, q u ia v u lt d e p o n e re dites.
E rigit a d p le n u m de sterco re N u m m u s eg enum .
O m n ia N u m m u s em it venditque, d a t e t d a ta dem it.
N u m m u s a d u la tu r, N u m m u s p o st b la n d a m in atu r.
10 N u m m u s m e n titu r, ra ro v erax re p e n tu r.
N u m m u s a v a ro ru m deus est et spes c u p id o ru m .

* Ed. CB, n . l l , p.30. H exám etros leoninos. L a mayoría son monósticos,


esto es, cada uno form a una sentencia, independientem ente de los otros.
C anta la im portancia del dinero en este m undo, gobernado p o r él en todos
sus estamentos. T a n sólo la ciencia desprecia la im portancia del dinero. El
prim ero de los Carmina Burana había ya expuesto el papel desem peñado por
el dinero en los estados, en los tribunales, en los palacios, en la iglesia: Date,
vobis dabitur; talis est auctoritas (CB 1, 41-42), dice parodiando u n texto de
Le 5,38.
Carmina Bur ana 427

5 L a n o b leza del h o m b re ra d ic a en el espíritu, im a-


[gen de la deidad;
la n o b leza del h o m b re , de las v irtudes es espléndi­
d o re to ñ o .
N o b leza del h o m b re es el re fre n a r la m e n te en fu ­
re c id a ;
n o b leza d el h o m b re es el lev an tar al hum ilde y
[abatido.
N o b le z a del h o m b re es de la N a tu ra le z a a las leyes
[atenerse;
10 n o b leza del h o m b re es n o te m e r m ás q u e lo to rp e.
* * *

N oble es aquel a q u ien confiere su nobleza la virtud;


y es in n o b le a q u e l q u e n o está d o ta d o de v irtu d
[alguna.

83. E s en la tie rr a s u p r e m o re y

E n los tiem p o s actuales es e n la tie rra su p rem o re y


[el D in ero .
A d m ira n los reyes al D in e ro y se m u e stra n sus sir-
[vientes.
Al ven al D in e ro se d o b leg a la c u ria pontificia.
E n la celda del a b a d el D in ero se m uestra soberano.
5 E l D in e ro dirige las g u erras; y si quiere, consigue
ßa p a z .
El D in ero enciende litigios, p o rq u e q u iere a rru in a r
[a los ricos.
E l D in e ro al p o b re lo lev a n ta del estiércol a la
[cum bre.
E l D in e ro lo c o m p ra y lo v e n d e to d o ; d a y re c u p e ­
r a lo d ad o .
E l D in e ro h a c e halagos; m as después de acariciar,
[am en aza.
10 El D inero es m entiroso, y raram en te se le descubre
[veraz.
E l D in ero es, de los avaros, Dios; y de los ansiosos,
[esperanza.
428 Siglo X I I

N u m m u s in e rro re m m u lie ru m d u cit a m o rem .


N u m m u s venales d o m in as facit im periales.
N u m m u s h a b e t p lures q u a m celu m sid era fures.
15 N u m m u s c o rd a n e c a t sap ien tu m , lu m in a cecat.
N u m m u s, u t est certu m , stu ltu m d o cet esse diser-
[tum .

N ullus h o n o ra tu r sine N u m m o , nullus a m a tu r.


Q u e m genus infam at, N um m us: «Probus est hom o!»
[clam at.
E cce p a te t cuique, q u o d N u m m u s re g n a t u b ique.
20 S ed q u ia co n su m i p o te rit cito g loria N u m m i,
ex h a c esse schola n o n v u lt S ap ien tia sola.

84. C ur s u s p e c tu m *

C u r su sp ectu m m e te n e t d o m in a?
c u r ta m to rv a su n t in m e lu m in a?
testo r celu m celique n u m in a ,
qu e v e re tu r n o n n o v i crim in a.
5 tort a vers mei ma dama.
C e lu m p riu s c a n d e b it m essibus,
fe re t a e r ulm os c u m vitibus,
d a b it m a re feras v en an tib u s,
q u a m S od o m e 1 m e iu n g a m civibus!
10 tort a vers mei ma dama.
l i c e t m u lta ty ra n n u s sp o n d eat,
et m e gravis p a u p e rta s u rg eat,
N o n su m ta m e n , cui plus p la c e a t
id q u o d prosit, q u a m q u o d conveniat.
15 tort a vers mei ma dama.

* Ed. CB, n.95, p.332. Estrofas de cuatro versos: 4 p + 6 pp, m onorri-


mos. Las estrofas term inan con un refrán, que puede ser un eco del poem a
de Hilario, de la escuela de Abelardo: Lingua semi, lingua perfidie, que term ina
«T ort a vers nos li mestre».
1 Es bien conocida la historia de los habitantes de Sodoma y G om orra,
y el castigo que por su pecado recibieron. H a n entrado en el lenguaje
corriente los vocablos sodomita, sodomismo, etc., con la connotación de
homosexual. Cf. G én 19, 1-29.
Carmina Burana 429

E n d año p a ra las m ujeres, el D in ero conduce hasta


[el a m o r.
A las m ujeres venales, el D in e ro las h a c e e m p e ra ­
tric e s .
M ás lad ro n es el D in e ro tien e q u e estrellas h ay en
[el cielo.
15 E l D in ero m a ta el co ra z ó n de los sabios y vuelve
[ciegos sus ojos.
El D inero (y es cosa probada) en señ a a u n to n to a
[resultar elocuente.

Sin D inero, a nadie se reverencia, a nadie se am a.


A q u ien su linaje n o le h o n ra , el D in e ro grita: «¡Es
[un excelente hom bre!»
U n a cosa es evidente p a ra todos: q u e el D in e ro es
[el rey en to d as partes.
20 G om o q u ie ra q u e la gloria del D in e ro p o d ría c o n ­
s u m irs e en u n in stan te,
la S ab id u ría es la ú n ic a q u e n o desea p e rte n e c er a
[escuela sem ejante.

84. ¿Por q u é de m í...?


¿P o r q u é de m í m i d a m a sospecha?
¿P o r q u é ta n torvos sus ojos m e m iran?
A l cielo y a sus dioses p o r testigos p o n g o
q u e ign o ro los delitos q u e de m í recela.
5 Injusta conmigo es m i dama.
Se in fla m a rá el cielo co n sus mieses,
el aire p o rta rá olm os co n vides,
el m a r p ro p o rc io n a rá fieras a los cazadores,
antes de u n irm e y o a los h a b itan tes de S odom a.
10 Injusta conmigo es m i dama.
A u n q u e el tira n o form ule m il p rom esas,
y la d u ra p o b re z a m e acongoje,
n o soy p e rso n a a la q u e ag rad e
m ás lo q u e lu c ra que lo q u e es acorde.
15 Injusta conmigo es m i dama.
430 Siglo X I I

N a tu ra li c o n te n tu s V e n e re
n o n didici p a ti sed agere;
m a lo m u n d u s et p a u p e r vivere
q u a m p o llu tu s dives existere.
20 tort a vers m d ma dama.
P u ra se m p e r ab h a c in fam ia
n o stra fu it m in o r B r ita n n ia 2.
H a p e re a m , q u a m p e r m e p a tria
sordis h u iu s su m a t inicia!
25 tort a vers mei ma dama.

85. F lo ret te llu s f lo r ib u s ’

F lo re t tellus floribus,
variis coloribus,
flo ret e t c u m g ram in e.
F a v e a n t a m o rib u s
5 iuvenes c u m m o rib u s
v ario solam ine.
V e n u s assit o m n ib u s
a d e am clam an tib u s,
assit c u m C upidine!
10 A ssit ia m iuvenibus
iu v a m e n p o scen tib u s,
u t p ro sin t his d o m in e.
V e n u s q u e est e t era t,
te la sua p ro fe ra t
15 in a m a n te s puellas!
Q u e a m a n te s m u n e ra t,
iuvenes n o n c o n te ra t
n ec p u lc h ra s dom icellas!

2 C on la edición de C arl Fischer, que utilizamos, preferimos Minor


Britannia frente a Briciavvia, de otros editores.
* Ed. CB, n.148, p.474. Estrofas de tres versos (7 pp). Las cuatro
prim eras rim an aab entre sí; las dos últimas, la m ism a rim a entre ellas.
Carmina Burana 431

E l a m o r n a tu ra l m e satisface,
y n o sé ser pasivo, sino activo.
P refiero vivir p o b re e im p o lu to
antes q u e ser u n rico in m u n d o .
20 Injusta conmigo es m i dama.
S iem p re al m a rg e n d e esa in fam ia
h a estad o n u e stra B retañ a.
¡Ay, antes m o rir q u e el q u e p o r cu lp a m ía
m i p a tria e m p e z a ra a co n o cer ta l sordidez!
25 Injusta conmigo es m i dama.

85. L a tie rra florece

L a tie rra florece co n flores,


con v ariad o s colores;
florece ta m b ié n co n la h ie rb a .
Q u e a los am o re s a tie n d a n
5 los jó v en es, c o n sus co stum bres
de v a ria d o solaz.
A sista V e n u s a todos
cu an to s c la m a n a n te ella;
asístalos co n C u p id o ;
10 y a a los jó v e n e s asista
q u e le suplican ay u d a
p a ra q u e sus d u e ñ a s les sean propicias.
V en u s, la q u e es y la q u e era,
dirija sus d a rd o s
15 c o n tra las e n a m o ra d a s m u ch ach as.
L a q u e re c o m p e n sa a los am a n te s
n o co n su m a a los jó v en es
ni a las h erm o sas m u ch ach itas.
432 Siglo X I I

SS. Si Unguis a n g elicis *


Si linguis a n g e lic is 1 lo q u a r e t h u m an is,
n o n v a le re t ex p rim i p a lm a n e c inanis,
p e r q u a m recte p re fe ro r cunctis C h ris tia n is 2
ta m e n in v id en tib u s em ulis p ro p h a n is.
5 P an g e lin g u a 3 ig itu r causas et cau satu m ;
n o m e n ta m e n d o m in e serva p alliatu m ,
u t n o n sit in p o p u lo illud d ivulgatum ,
q u o d secretu m gentib u s ex ta t et celatu m .
In v irg u ltu florido sta b a m et am e n o
10 v ertens h ec in p ecto re q u id factu ru s ero;
dub ito , q u o d sem in a in a re n a sero +
m u n d i florem diligens ecce ia m despero.
Si d esp ero m e rito nullus a d m ire tu r,
n a m p e r q u a n d a m v etu lam ro sa p ro h ib e tu r,
15 u t n o n a m e t a liq u em a tq u e n o n a m e tu r,
q u a m P lu to 5 su b rip ere flagito dig n etu r.
C u m q u e m eo a n im o v e rte re m p re d ic ta ,
optans, a n u m ra p e re t fulm inis sagitta,
ecce retrospiciens, v etu la p o st relicta,
20 audias q u id viderim , d u m m o ra re t icta.
V id i flo rem floridum , vidi flo ru m florem ,
vidi ro sa m M ad ii, cunctis p u lc h rio re m ,
vidi stellam sp len d id am cunctis clario rem ,
p e r q u a m ego d e g e ra m sem p er in am o re m .

* Ed. CB, n.77, p.250. Son estrofas de cuatro versos en eltradicional


verso goliárdico de 13 sílabas: 7 pp + 6 p, con u n a rim a p o r estrofa.
1 Cf. 1 C or 13,1.
2 Cunctis christianis = cunctis hominibus.
3 Eco del conocido him no de Venancio Fortunato.
4 Cf. O v id io , Heroides 5, 115.
5 Plutón, dios de los infiernos.
Carmina Bur ana 433

86. A u n qu e de án g eles y h o m b re s

A u n q u e de ángeles y h o m b re s el len g u aje h a b la r


[supiera,
in c ap a z sería de ex p resar la g loria n a d a v a n a
p o r la que con razó n se considera que soy superior
[a to d o el m u n d o ,
au n q u e m e envidian aquellos ignorantes que tra tan
[de im itarm e.
5 Explica, p o r tan to , lengua m ía, los m otivos y efectos
[subsiguientes,
p e ro el n o m b re de m i d u e ñ a m a n té n velado,
a fin de que e n tre la g en te n o se v ea divulgado:
que se conserve en secreto y oculto p a ra el pueblo.
E n u n a e n ra m a d a flo rid a y a m e n a m e h alla b a
10 d a n d o vueltas a tales p en sam ien to s: « ¿Q u é es lo
q u e h a c e r p o d ría?
M e asalta la d u d a de q u e siem b ro m is sem illas en
[la a re n a .
A m a n d o a la flor del m u n d o , m e e n c u e n tro deses­
p e ra d o .
- P e ro q u e n ad ie se e x tra ñ e si c o n ra z ó n desespero,
pu es el a lc a n z ar la rosa m e lo im p id e u n a viejuca,
15 v ed án d o le q u e a alg u n o am e y que a su vez sea
[am ad a.
¡O jalá q u e P lu tó n (mi p etició n es ésta) se digne
[llevársela consigo!».
E n ta n to q u e m i m e n te cav ilab a los dichos p e n sa ­
m ie n to s ,
d esean d o q u e u n ray o a la vieja fulm inase,
he aquí que to rn o la vista. Y, olvidando lo anterior,
20 escu ch a lo q u e vi m ie n tra s así m e en co n trab a.
V i la flor florida; la flo r de las flores vi;
vi la ro sa de M ay o , m ás h e rm o sa q u e n in guna;
vi u n a estrella esp len d o ro sa, la m ás b rillante de
[todas,
aq u ella p o r la q u e siem p re desfallecía d e am o r.
434 Siglo X I I

25 C u m vidissem ita q u e q u o d se m p e r optavi,


tu n c ineffabiliter m e c u m exultavi,
su rgensque velo citer a d h a n c p ro p e ra v i,
h isq u e re tro p o p lite flexo salutavi:
«Ave fo rm o sissim a 6, g e m m a p retio sa,
30 ave decus virg in u m , virgo gloriosa,
ave m u n d i lu m in ar, ave m u n d i rosa,
B lanziflor et H e le n a , V e n u s generosa».
T u n c ré p o n d it in q u ien s stella m a tu tin a 7:
«Ille q u i te rre stria regit et divina,
35 d an s in h e rb a violas et rosas in spina,
tib i salus, g loria sit e t m edicina».
C u i dixi: «D ulcissim a, c o r m ih i fatetu r,
q u o d m eus fert anim us, u t p e r te salvetur,
n a m ego q u o n d a m didici, sicut p e rh ib e tu r,
40 q u o d ille q u i p e rc u tit m elius m e d e tu r.
M e a sic le d e n tia ia m fuisse tela,
dicis; nego; sed ta m e n p o sita q u erela,
v ulnus atq u e vulneris causas n u n c revela,
vis, te san em p o stm o d u m gracili m ed ela.
45 V u ln e ra c u r d eteg am , q u e su n t m anifesta?
estas q u in ta periit, p ro p e ra t en sexta,
q u o d te in trip u d io q u a d a m die festa
vidi; cunctis sp ecu lu m eras e t fenestra.
C u m vidissem ita q u e , cepi tu n c m irari,
50 dicens: “Eccc m u lie r d ig n a v en erari,
h ec ex scendit virgines cu n ctas ab sq u e p ari,
h ec est cla ra facie, h e c est v ultus c la ri” .
V isus tu u s splendidus e ra t e t am en u s,
ta n q u a m a e r lucidus, nitens et serenus;

6 Son saludos que corrientem ente se dirigían a la V irgen M aria, pero


que los am antes em pleaban para sus amadas. M undi rosa se convierte en el
lenguaje amoroso en R osam unda, la am ada de E nrique II de Inglaterra.
Blanziflor aparece en la lírica francesa.
7 Stella matutina = Venus.
Carmina Burana 435

25 D e m odo que al con tem p lar lo q u e siem pre h a b ía


[añ o rad o ,
invadió m e u n a alegría im posible de n a rra r.
L ev a n tá n d o m e al m o m e n to h a c ia ella dirigím e
e, hincando rodilla en tierra, la saludé de este m odo:
«Salud, la m ás bella de e n tre todas, jo y a preciosa.
30 S alud, de las doncellas o rn a to , gloriosa doncella.
S alud, luz de las luces. Salud, ro sa del m u n d o ,
B lan c a ñ o r y H e le n a y V en u s generosa».
E ntonces la estrella m atu tin a respondióm e diciendo:
«A quel q u e rige las cosas terrestres y celestiales,
35 q u e h a c e b ro ta r violetas e n los p ra d o s y rosas en
[los espinos,
te sirva de salvación, gloria y rem edio».
Y o le dije: «¡O h dulcísim a! M i c o ra z ó n m e revela
algo q u e m i espíritu m e advierte: q u e tú p u ed e s
[sanarm e;
p u es tiem p o h a q u e a p re n d í aq u el re frá n que dice
40 q u e el q u e h iere el p rim e ro , se c u ra m ás fácilm en­
te » .
«D ices q u e m is d ard o s te h a n herido.
Y yo lo niego. M as u n a vez p la n te a d a la d isputa,
en séñ am e tu h e rid a y las causas de la m ism a,
que, si quieres, y o te san aré después c o n suave m e-
[dicina».
45 «¿P ara q u é voy a en se ñ a rte h erid as q u e son p a te n ­
te s ?
C in co v eran o s p a s a ro n y se a p ro x im a y a el sexto,
desde q u e d a n z a r te v ie ra u n d ía de fiesta:
espejo resu ltab as p a r a tod o s y v en tan a.
T a n p ro n to co m o te vi, a a d m ira rte em pecé,
50 diciéndom e: “H e a q u í u n a m u je r d ig n a de ser ve-
[n erad a.
A todas las doncellas sobrep asa. N in g u n a se le
[iguala.
Es su faz resp lan d ecien te y lum in o so su ro stro ” .
B rillante tu m ira d a e ra y agradable,
tra n sp a re n te co m o el aire, esplen d o ro sa y serena.
436 Siglo X I I

55 u n d e dixi sepius: “D eus, deus m eus,


estne illa H e le n a , vel est d e a V en u s?”
A u re a m irifice c o m a d e p e n d e b a t,
ta n q u a m m assa n ivea g u la can d esceb at,
pectu s e ra t gracile, cunctis in n u e b a t,
60 q u o d su p er a ro m a ta c u n c ta red o leb at.
In io c u n d a facie stelle ra d ia b a n t,
eboris m a te ria m d en tes v e n d ic a b a n t,
plus q u a m d icem speciem m e m b ra g em in a b an t:
q u id n i si h e c o m n iu m m e n te m alligabant?»
65 F o rm a tu a fulgida tu n c m e caten av it,
m ih i m e n te m , a n im u m e t co r in m u tav it,
tibi lo q u i spiritus illico speravit;
posse sp em v e ru n ta m e n n u n q u a m ro b o rav it.
E rg o m eu s a n im u s 8 re c te v u ln e ra tu r
70 ecce m ih i g ra v ite r fo rtu n a n o v e rc a tu r,
n e c quis u m q u a m aliq u o ta n tu m m o lestatu r,
q u a m q u i sp e ra t a liq u id e t spe d e fra u d a tu r.
T e lu m se m p e r p e c to re c lau su m p o rtitav i,
millies et m illies in d e suspiravi,
75 dicens: “R e ru m co n d ito r, q u id in te peccavi?
o m n iu m a m a n tiu m p o n d e ra p o rta v i”.
F u g it a m e b ib ere, cibus e t d o rm ire,
m ed ic in a m n e q u e o m alis invenire.
C h riste, n o n m e desinas ta lite r p erire,
80 sed d ig n are m isero digne subvenire.
H a s e t p lu res n u m e ro p e rtu li iactu ras,
n e c u llu m solatium m in u it m eas curas,

8 Cf. C a n t 4,9.
Carmina Burana 437

55 U n a y o tra vez p o r ello m e decía: “ ¡Dios m ío, D ios


[mío!
¿N o será la p ro p ia H elen a o quizá la diosa V enus?”.
C a ía tu d o ra d a cab ellera a d m ira b le m e n te suelta;
y b la n c a co m o la nieve resp lan d ecía tu garg anta.
E ra grácil tu p ech o , y todos te lo ad m ira b a n :
60 e x h ala b a u n a ro m a su p erio r a c u a lq u ie r otro.
E n tu alegre ro stro irra d ia b a n estrellas.
T u s dientes s u p e ra b a n del m arfil la b lan cu ra.
Im posib le m e re su lta d escrib ir la g ra c ia q ue tus
[m iem bros d e sp ren d ía n .
¿C ó m o e x tra ñ a rse de q u e ello la a d m ira c ió n de
to d o s cautivase?
6 5 . T u lu m in o sa h e rm o s u ra en to n ces m e en c a d e n ó
y alteró to d a m i m e n te , m i á n im o y m i co razón.
E sp eran zas al p u n to m i esp íritu d e h a b la rte concibió,
p e ro tales esp eran zas n u n c a se h ic ie ro n reales.
C o n to d a ra z ó n m i á n im o se e n c u e n tra herido:
70 es claro q u e la fo rtu n a se p o rta co m o m a d ra stra.
J a m á s h o m b re a lg u n o ta n d olido se siente
com o c u a n d o esp era algo y ve d e fra u d a d a su esp e­
ra n z a .
Siem pre en m i p echo llevé oculto el d ard o clavado,
y m il y m il veces desd e en to n ces suspiré
75 diciendo: “ ¡C re a d o r del m undo! ¿E n q u é te he
[ofendido?
S obre m is h o m b ro s p o rto las desdichas de los en a-
[m orados todos!” .
Soy in cap az de b e b e r, y y a n i com o n i d u erm o ;
y n o atin o a e n c o n tra r re m e d io p a ra m is m ales.
Jesucristo, n o m e dejes que m u e ra de esta m an era,
80 m as d íg n ate so c o rre r cual conviene al desdichado!
Estas a m a rg u ra s y otras in co n tab les son las que
[padecí,
y solaz nin g u n o h u b o q u e am en g u ara m is cuidados,
[ni siq uiera
438 Siglo X I I

n i q u o d sepe sepius p e r n octes obscuras


p e r im ag in arias te c u m su m figuras.
85 R o sa, videns igitur, q u a m sim v u ln eratu s,
q u o t e t q u a n ta s tu lerim p e r te cruciatus,
tu, si placet, ita q u e fac, u t sim san atu s,
p e r te sim incolum is e t vivificatus.
Q u o d q u id e m si feceris, in te glo riab o r,
90 ta n q u a m ced ru s L i b a n 9 florens exaltab o r.
S ed si, q u o d n o n v ereo r, in te d e fra u d a b o r,
p a tia r n au frag iu m et periclitab o r» .
I n q u it R o sa fulgida: « M u lta subpo rtasti,
n ec ig n o ta p en itu s m ih i revelasti,
95 sed q u e p e r te tu le rim n u n q u a m som pniasti;
p lu ra su n t q u e sustuli q u a m q u e recitasti.
S ed o m itto p e n itu s recitatio n em ,
volens talem su m ere satisfactionem ,
q u e p re sta b it g a u d iu m et san atio n em ,
100 e t m e d e la m co n feret m eile dulciorem .
D icas ergo, iuvenis, q u o d in m e n te geris,
a n a rg e n tu m postu las, p e r q u o d tu diteris,
pretiosos lapides, a n q u o d tu am eris;
n a m si esse p o te rit, d a b o q u ic q u id queris».
105 « N o n est id q u o d p o stu lo lapis n e c arg e n tu m ,
im m o p re b e n s o m n ib u s m aiu s n u trim e n tu m ,
d an s inpossibilibus facilem ev en tu m ,
e t q u o d m estis g a u d iu m d o n a t lu cu len tu m » .
« Q u ic q u id velis, talia n e q u e o prescire,
110 tuis ta m e n p recib u s o p to consentire;
ergo q u ic q u id h a b e o , sedulus in q u ire ,

9 Cf. Eclo 24,17.


Carmina Burana 439

el que con h a rta frecuencia im aginase la q u im érica


[ilusión
de qu e ju n to a ti p a s a b a las n o ch es obscuras.
85 Así qu e, ro sa m ía, v ien d o có m o h e rid o m e hallo,
y c u á n ta s y c u á n g ran d es aflicciones p o r ti h e sufri-
[do,
h az — si a bien lo tienes— lo posible p o r san arm e,
[y q u e gracias a ti
reco b re la salu d y q u e reviva.
Si así lo hicieras, e n ti m e gloriaré;
90 m e sen tiré en altecid o co m o fro n d o so ced ro del Lí-
[bano.
M as si, p o r el co ntrario (desecho este tem or) llegara
[a d e fra u d a rm e ,
p a r a m í significará el n au frag io y la m u erte.»
R ep licó m e la ra d ia n te R o sa: «N u m ero so s dolores
[soportaste,
m as n o m e h as rev elad o secreto alguno:
95 im aginar n u n c a podrías lo q u e p o r ti yo h e sufrido.
H e p a d e c id o to rtu ra s q u e su p e ra n las q u e acab as
[de c o n tarm e.
M as v oy a p a s a r p o r alto su relato,
pu es deseo a d m in istra rte u n rem ed io
q u e te c a u sa rá aleg ría y salud.
100 F acilitarte h e u n a m e d ic in a m á s dulce q u e la m iel.
R evélam e, pues, jo v en , lo que e n tu m en te guardas:
si es p la ta lo q u e p id es co n la q u e en riq u ecerte;
o si son p ie d ra s preciosas; o q u é o tra cosa ansias,
pues, si posible m e fuera, te d aré lo q u e tú buscas».
105 «A quello q u e yo b u sco n o son g em as n i plata,
sino algo q u e alim en ta m ás q u e n in g u n a otra cosa;
q u e a em p resas im posibles confiere éxito fácil;
y q u e a los afligidos gen til gozo p roduce».
«N o p u e d o sa b e r a ciencia c ie rta q u é es lo que
[deseas,
110 m as a esas tus p reten sio n es q u ie ro aten d er.
R eg istra, p o r ta n to , co n cu id ad o c u a n to tengo,
440 Siglo X I I

sum ens id q u o d appetis p otes invenire».


Q u id plus? C ollo virginis b ra c h ia iactavi,
m ille d ed i b asia, m ille rep o rtav i,
115 a tq u e sepe sepius dicens affirm avi:
« C erte, certe illud est id q u o d anhelavi».
Q u is ig n o ra t a m o d o c u n c ta q u e secuntur?
D o lo r et suspiria p ro c u l rep ellu n tu r,
p a ra d isi g a u d ia nobis in d u c u n tu r,
120 c u n c te q u e delicie sim ul a p p o n u n tu r.
H ic am p lex us g a u d iu m est cen tu p licatu m ,
hic m e u m e t d o m in e p u llu la t o p ta tu m ,
h ic a m a n tu m b ra v iu m est a m e p o rta tu m ,
hic est m e u m igitu r n o m e n e x a lta tu m 10.
125 Q u isq u is a m a t ita q u e m e i re c o rd a tu r,
nec diffidat illico licet n o n am etu r;
illi n e m p n e a liq u a dies o sten d etu r,
q u a p e n a ru m g lo riam p o st ad ipiscetur.
E x am aris e q u id e m a m a ra g e n e ra n tu r,
130 n o n sine lab o rib u s m a x im a p a ra n tu r,
dulce m ei q u i a p p e tu n t sepe stim u lan tu m ,
sp e re n t ergo m elius q u i p lu s a m a ra n tu r.

87. O c o m e s a m o r is , d o lo r *

O com es am o ris, do lo r,
cuius m a la m ale solor,
a n h a b e s rem ed iu m ?
d o lo r u rg e t m e, n ec m iru m ,

10 Sal 148 13.


* Ed. CB, n . l l l , p.388. Estrofas de nueve versos: 6 (8 p) + 3 (7 pp),
rim ados aabccbddb. EI poeta se encuentra aquí entre las dos venas de
inspiración: el am or sagrado, sensual, hum ano que se alia con la mística, al
menos en cuanto a las palabras. Los recuerdos de la invocación de la V irgen
se ju n ta n con las alusiones a Paris y Helena.
Carmina Burana 441

to m a n d o lo q u e an h elas, si es q u e en co n trarlo p u e-
[des.»
¿P a ra q u é m ás? A l cuello de la m u c h a c h a eché m is
[brazos;
m il besos yo le di, y recibí otros tantos,
115 al p a r q u e sin descanso diciéndole afirm aba:
«Esto es, e n v e rd a d , lo q u e a n h e la b a tanto».
¿ Q m é n ig n o ra to d o aquello q u e siguió a c o n tin u a ­
tio n ?
E l do lo r y los suspiros son rech azad o s m u y lejos,
en ta n to q u e nos in v ad en los gozos del p araíso,
120 al tiem p o q u e nos a b o rd a to d o tipo de delicias.
Allí el ab ra z o su p o n e u n p la c e r centuplicado.
Allí se m ultiplica m i deseo al p a r q u e el de m i
[dueña.
Allí el p re m io lo g ré de la victo ria, p ro p io de los
[am antes.
Allí fue m i re n o m b re enaltecido.
125 Q u ien q u iera que se halle en am orado, acuérdese de
[mí,
y n o desespere d e in m ed iato , si su a m o r n o se ve
[corresp o ndido,
' p o rq u e lleg ará alg ú n d ía a m o strársele la gloria
qu e tra s las p e n a s se alcanza.
130 Pues, si bien de la a m arg u ra am arguras se generan,
n o sin trab ajo se logran los triunfos m ás resonantes.
S o p o rta n a m e n u d o el ag u ijó n aquellos que la
[dulce m iel desean;
quienes sufren m ay o res am a rg u ra s esperen ta m -
[bién u n m e jo r p rem io .

87. ¡Oh d o lo r, c o m p a ñ ero d e l a m o r!

¡O h dolor, co m p añ ero del am or, de cuyos males


hallo consuelo a d u ra s penas!
¿A caso tienes rem edio?
E l d o lo r m e o p rim e, y n o es de e x tra ñ a r:
442 Siglo X I I

5 q u e m a p re d ile c ta d iru m ,
en , v o cat exilium ,
cuius laus est singularis,
p ro q u a n o n cu rasset P aris 1
H e le n e co n so rtiu m .
10 S ed q u id q u e ro r m e re m o tu m
illi esse, q u e d ev o tu m
m e fastidit h o m in e m ,
cuius n o m e n ta m v e re n d u m ,
q u o d n ec m ich i p re s u m e n d u m
15 est, u t e a m n o m in em ? 2
O b q u a m c a u sa m m e i m a li
m e fre q u e n te r v u ltu tali
respicit, q u o n e m in e m .
E rg o solus solam a m o 3,
20 cuius cap tu s su m ab h a m o ,
n e c v icem recip ro cat.
Q u a m e n u trit vallis q u e d a m ,
q u a m u t p a ra d is u m c re d a m ,
in q u a pius collocat
25 h a n c c re a to r c re a tu ra m
v u ltu c la ra m m e n te p u ra m ,
q u a m c o r m e u m invocat.
G a u d e , vallis insignita,
vallis rosis re d im ita ,
30 vallis flos con v alliu m 4.
In te r valles vallis u n a ,
q u a m c o lla u d a t sol e t lu n a ,
dulcis can tu s avium .
T e c o lla u d a t p h ilo m e n a ,
35 vallis dulcis et a m e n a ,
m estis d an s solacium .

1 Las alusiones a H elena y Paris son bien conocidas en toda la poesía


clásica y en la medieval.
2 El m antener en secreto el nom bre de la am ada era un tópico del am or
cortés.
3 Tópico juego de palabras: am a!ab hamo.
4 Eco del Cantar de los Cantares 2,1.
Camina Burana 443

5 u n cru el exilio, ay,


se p a ra d o m e tien e de m i a m a d a .
S o n ta n exim ias sus dotes
q u e P arís p o r ella d e sp re c ia ra
la c o m p a ñ ía de H ele n a .
10 P ero , ¿ p o r q u é la m e n to el e sta r lejos
de a q u e lla q u e a m í m e m en o sp recia,
a m í, su d ev o to servidor,
y a q u ie n su n o m b re ta n to resp eto infu n d e
q u e n i siq u ie ra m e a trev o a p ro n u n c ia rlo
15 p a r a n o m b ra rla ?
P o r ello, y p a r a d esd ich a m ía,
a m e n u d o c o n u n a ex p resió n m e m ira
ta n c e ñ u d a co m o co n n a d ie la em plea.
Así soy sólo yo q u ie n am o a ella sola,
20 q u e a p re sa d o m e tie n e co n su an zu elo
y n o c o rre sp o n d e a m i cariñ o .
L a a lb e rg a u n valle
q u e a m í m e p a re c e u n p a ra íso
d o n d e el C re a d o r p iad o so
25 colocó a esta c ria tu ra ,
h e rm o sa d e ro stro , d e esp íritu p u ra ,
p o r q u ie n m i c o ra z ó n está clam an d o .
¡A légrate, valle esclarecido;
valle c o lm ad o de rosas;
30 de to d o s los valles flor;
ú n ico valle e n tre valles,
al q u e e n a lte c en el sol, la lu n a
y el d ulce trin o de las aves!
A ti el ru ise ñ o r te alab a,
35 ¡valle dulce y am en o ,
q u e a los tristes co nsuelo les ofreces!
444 Siglo X I I

88. Sic m e a f a ta ca n en d o s o lo r *

Sic m e a fa ta c a n e n d o solor,
u t n ece p ro x im a facit olor.
B lan d u s h e re t m eo c o rd e dolor,
roseus effugit o re color.
5 C u ra crescente,
lab o re vigente,
vigore lab en te,
m iser m o rio r;
ta n m ale p e c to ra m u lta t a m o r,
10 a m o rio r,
a m o rio r,
a m orior!
d u m q u o d a m e m co g o r e t n o n am or!
F elicitate Io v e m su p ero ,
15 si m e d ig n e tu r, q u a m desidero;
si su a la b ra sem el novero;
u n a c u m illa si d o rm iero ,
m o rte m subire,
p la c e n te r obire,
20 v itam q u e finire
statim p o te ro ,
ta n ta si g a u d ia n o n ru p e ro ;
a p o tero ,
a p o tero ,
25 a p o tero ,
p rim a si g a u d ia concepero!
U b e ra c u m a n im a d v e rte re m ,
o p tav i m a n u s u t involverem ,
sim plicibus m a m m is u t allu d erem .
30 Sic c o g ita n d o sensi V e n e re m ,
sedit in o re

* Ed. de CB, n.116, p.400. D onde el editor h a suprimido la últim a


estrofa. En otras ediciones, las estrofas 2 y 3 aparecen cambiadas. Las estrofas
m uestran una doble forma: cuantitativa y rítmica. Así, el prim er verso
presenta esta forma: Sic meafáta canéndo solór. Se trata de una estrofa curiosa,
de 13 versos: 4 (10 pp o 10 p); 1 (5 p); 2 (6 pp); 1 (5 pp); 1 (10 p o 10 pp);
3 (5 pp); 1 (10 p o 1 pp). Los versos riman: aaaabbbcaccca.
Camina Burana 445

88. A s í e s co m o tra to d e c o n so la r

Así es co m o tra to de co n so lar m i destino, c an tan d o ,·


igual q u e lo h a c e el cisne q u e siente la m u e rte cerca.
U n b la n d o d o lo r al co ra z ó n se m e a fe rra
y el ro sad o co lo r escap a d e m i rostro.
5 Las p reo cu p acio n es se a c recien tan ,
c o b ra vigor la fatiga,
se debilitan las fuerzas.
T riste de m í, m e m u ero .
¡T al es el m a l c o n q u e el a m o r m i p e c h o castiga!
10 ¡Ay, m e m uero!
¡Ay, m e m uero!
¡Ay, m e m uero!
p u e s m e veo o b lig ad o a a m a r sin ser a m ad o .
A J ú p ite r en felicid ad su p eraría,
15 si m i a m a d a ap recio p o r m í sintiera,
si al m en o s u n a vez sab o rease sus labios
y si co n ella d u rm ie ra .
A l p u n to cap az sería
de s o p o rta r la m u e rte ,
20 de la v id a a c a b a r
p o d ría al p u n to
si n o e c h a ra a p e rd e r gozo ta n g ran d e.
¡Ay, podría!
¡Ay, podría!
25 ¡Ay, podría!
si a a lc a n z a r lle g a ra los gozos prim ero s.
A l r e p a ra r en sus p ech o s deseé
u n a s m an o s co n q u e p o d e r acariciarlos
y ju g u e te a r co n sus in g en u as tetitas.
30 M ie n tra s así p e n sa b a , ap areció se V enus:
en su b o c a se m o stra b a ,
446 Siglo X I I

ro sa c u m p u d o re ,
p u lsatu s a m o re ,
q u o d os la m b e re m ,
35 ............................... .................

h e i la m b e re m ,
h e i la m b e re m ,
h e i la m b e re m ,
lu x u ria n d o p e r ch aracterem !

89. D u m D ia n e v itr e a *

D u m D ia n e 1 v itre a
sero la m p a s o ritu r,
e t a f r a tr is 2 ro sea
luce d u m su ccen d itu r,
5 dulcis a u ra Z ep h y ri
spirans o m n es e th e ri
n u b es tollit;
sic em ollit
vis c h o rd a ru m p e c to ra ,
10 e t im m u ta t
cor, q u o d n u ta t
a d am o ris p ig n o ra .
L e tu m iu b a r H e sp e ri
g ra tio re m
15 d a t h u m o re m
roris soporiferi
m o rta liu m generi.
O q u a m felix est a n tid o tu m soporis,
q u o d c u ra ru m tem p estates se d a t et doloris!
20 D u m su rre p it clausis o c u lo ru m poris,
ip su m gau d io e q u ip e ra t d u lced in i am oris.

1 Evidentem ente, falta un verso de 10 sílabas.


* Ed. CB, n.62, p.194. Poem a compuesto p o r estrofas de diferente
estructura y rim a. Así la prim era, de 12 versos: 8 de 7 pp, y 4 de 4 p, con
rim a ababccddeffe. La segunda: cinco versos: 3 de 7 pp, y 2 de 4 p, con rim a
abbaa.
1 La Luna.
2 Apolo, el Sol.
Carmina Burana 447

co n recato , u n a rosa.
P o r el a m o r im p u lsad o
ansias sentí d e b esarla

35 ¡ay, besarla!
¡ay, besarla!
¡ay, besarla!
a rre b a ta d o p o r su h erm o su ra.

89. A l p a r q u e la c r is ta lin a lá m p a ra

Al p a r q u e la cristalin a lá m p a ra de D ia n a
h a ce su a p a ric ió n al c a e r la ta rd e
y se en cien d e co n la ro sa d a
luz de su h e rm a n o ,
la dulce a u ra del C éfiro
con su soplo b a rre todas
las n u b es del cielo.
D e l m ism o m o d o el p e c h o se en tern ece
a instancias de la m úsica
y tru e c a el co razó n ,
q u e se doblega
a las p re n d a s del am o r.
E l alegre fulgor d e la estrella v esp ertin a
p ro p o rc io n a
g ra to rocío
a d o rm e c e d o r
al g én ero h u m a n o .
¡Ay, q u é co n fo rtab le m e d ic in a resu lta el sueño,
q u e de la trib u lació n y d el d o lo r a m a in a las tem p e s­
ta d e s!
C u a n d o b a jo los ce rra d o s p á rp a d o s de los ojos se des-
[liza
su p la c e r se e q u ip a ra a las d u lzu ras del am o r.
448 Siglo X I I

M o rp h e u s 3 in m e n te m
tra h it im p ellen tem
v e n tu m len en , segetes m a tu ra s,
25 m u rm u ra riv o ru m p e r h a re n a s p u ras,
circu lares am b itu s m o le n d in o ru m ,
q u i fu ra n tu r so m n o lu m e n o cu lo ru m .
P ost b la n d a V en eris c o m m e rc ia
lassatu r ce re b ri substantia.
30 H in c calig an t m ira novitate
oculi n a n te s in p a lp e b ra ru m rate!
H ei, q u a m felix tran situ s am o ris a d so p orem ,
sed suavior regressus ad am o rem .
E x alvo le ta fu m u s ev ap o rat,
35 qui capitis tres cellulas irro ra t.
H ic in fu m a t oculos
a d so p o rem p en d u lo s,
et p a lp e b ra s sua fu m ositate
replet, ne visus ex sp acietu r late.
40 U n d e lig an t oculos v irtu tes a n im a le s +,
q u e su n t m agis vise m in iste ria le s5.
F ro n d e sub a rb o ris a m e n a ,
d u m q u eren s c a n it p h ilo m e n a ,
suave est quiescere,
45 suavius lu d ere
in g ra m in e
c u m virgine
speciosa.
Si v a ria ru m
50 o d o r h e rb a ru m
spiraverit,
si d e d e rit

3 Los editores suelen escribir Morpheus, teniendo en cuenta que en la


estrofa anterior se está hablando del sueño. O tros escriben Orpheus.
4 Dice C. Yarza, Carmina Burana (Barcelona 1978), p. 117, en nota a este
verso: «En la Vita nuova, II, D ante define el espíritu o virtud anim al como
aquel “que m ora en la alta cám ara [del cerebro], a la cual todos los espíritus
sensitivos llevan sus percepciones” . Es concepto, com o otros en esta misma
estrofa, de la m edicina galénica».
5 El térm ino latino ministeriales significa literalmente «funcionarios impe­
riales».
Camina Burana 449

M o rfeo insufla a la m e n te
u n viento suave
que h a c e m o v e r las m ieses y a m a d u ra s,
25 m urm u llo s de arrolluelos p o r e n tre lím pidas arenas,
y giros circu lares de aspas de los m olinos,
q u e de la luz d e los ojos en el su eñ o se a p o d e ran .
G uan d o del am o r concluyen los gozosos intercam bios
el m eollo del c e re b ro q u e d a exhausto:
30 se ven, p o r novedosa m aravilla, invadidos p o r la niebla
los ojos, q u e n a v e g a n e n la b alsa de los p á rp ad o s.
¡Ay, q u é feliz tra n sp o rte el d el a m o r h a sta el sueño!
P ero , ¡cuánto m ás suave es el re to rn o al am or!
D e la g ozosa e n tra ñ a e m a n a u n v a p o r
35 q u e cu b re d e rocío las tres celdillas de la cabeza.
E m p a ñ a los ojos,
q u e se ad o rm ecen ,
y c o n su h u m a re d a co lm a los p á rp a d o s,
a fin de q u e la vista n o se e x p a n d a en dem asía.
40 Los espíritus an im ales los ojos así e n c a d e n a n ,
p o n ie n d o c la ra m e n te en ev id en cia q u e son siervos.
M ie n tra s sus q u ejas e n to n a el ru iseñ o r,
¡de u n á rb o l b a jo la so m b ra a m e n a
q u é g rato y a c e r resulta!
45 P e ro m ás ag ra d a b le es re to z a r
c o n u n a h e rm o sa
m uchacha
p o r el pasto.
Si de v ariad as h ierb as
50 el olor
se e x p an d e,
y si las rosas
450 Siglo X I I

th o ru m rosa,
d u lciter soporis alim o n ia
55 p o st V en eris defessa co m m ercia
ca p ta tu r,
d u m lassis instillatur.
O in q u an tis
an im u s am an tis
60 v a ria tu r vacillantis!
U t v ag a ratis p e r e q u o ra
d u m c a re t a n c h o ra ,
flu ctu at in te r sp em m e tu m q u e du b ia,
sic V en eris m ilic ia 6.

90. E s ta s in e x iliu m *

E stas in exilium
ia m p e re g rin a tu r,
leto n e m u s av iu m
c a n tu v id u a tu r,
5 p allet v iro r fro n d iu m ,
ca m p u s d eflo ratu r.
E x a ru it
q u o d floruit,
q u ia felicem sta tu m n em o ris
10 vis frigoris
sinistra d e n u d a v it
et e th e ra silentio
tu rb av it,
exilio
15 d u m aves relegavit.
S ed a m o re m ,
q u i calo rem
n u trit, n u lla vis

6 Esto es, la milicia de los enam orados.


*, Ed. CB, n.69, p .220. Poem a con estrofas de diferente núm ero de versos
y rima. La prim era, por ejemplo, tiene 15 versos: 1 (10 pp), 1 (8 pp), 4 (7
pp), 4 (6 pp), 4 (4 pp), 1 (3 p). La rim a de esta prim era estrofa es como sigue:
abababccddefefe.
Carmina Burana 451

sirven de lecho
du lcem en te, tras el can sad o ju e g o
55 del a m o r, el re p a ra d o r sueño
se logra,
q u e se filtra en los cansados m iem bros.
¡Ay, de cu án tas m a n e ra s
el espíritu
60 del a m a n te indeciso se m uda!
C o m o flota la b a rq u illa a la d eriv a p o r el m a r
c u a n d o carece de ancla,
así e n tre la e sp e ra n z a y el a m o r flu ctú a la inestable
m ilicia de V enus.

90. Ya e l vera n o a l ex ilio

Y a el v e ra n o al exilio
e m p re n d e su m a rc h a .
D e l c a n to alegre de las aves
el b o sq u e h u é rfa n o q u ed a.
5 E l v e rd o r de las hojas palidece.
M a rc h ito se to rn a el cam p o .
Y a se seca
lo q u e e sta b a florecido,
pu es del frío
10 el rig o r siniestro
h a d esp o jad o al b o sq u e
de su feliz estado,
y h a tra sto c a d o al cielo
co n su silencio,
15 al m a n d a r a las aves al destierro.
P e ro al am o r,
q u e p ro p o rc io n a
calor, rig o r alg u n o
452 Siglo X I I

frigoris
20 v alet a tte n u a re ,
sed e a re fo rm a re
stu d et, q u e c o rru p e ra t b ru m e to rp o r.
A m a re
cru cio r,
25 m o rio r
v u ln ere, q u o glorior.
E ia, si m e sa n a re
u n o vellet osculo,
q u e co r felici iaculo
30 g a u d e t v ulnerare!
L asciva, b la n d i risus,
o m n es in se tra h it visus;
la b ia
v e n e ria
35 tu m e n tia
— sed castigate— d a n t e rro re m
len io ren ,
d u m d u lco rem
instillant, fav u m m ellis, o scu lan d o ,
40 u t m e m o rta le m n e g e m a liq u a n d o .
L e ta frons ta m n iv era,
lu x o c u lo ru m a u re a ,
cesaries su b ru b e a ,
m a n u s v in cen tes lilia
45 m e tr a h u n t in suspiria:
rid eo
c u m video
c u n c ta ta m eleg an tia,
ta n regia,
50 ta m suavia,
ta m dulcia.
Carmina Burana 453

del frío
20 es cap a z de a te n u a rlo ,
pu es en re p a r a r se a fan a
cu a n to el to rp o r del in v iern o h a estropeado.
A m a rg a m e n te
sufro to rm e n to ,
25 y m u e ro
p o r la h e rid a m ism a de q u e m e ufano.
¡Ay, si q u isiera
sa n a rm e co n sólo u n beso
a q u ella q u e g o za h irie n d o
30 m i c o ra z ó n co n dulce dardo!
S ensual, de c a u tiv a d o ra sonrisa,
h a c ia ella a rra s tra las m ira d a s todas.
Los labios,
am orosos,
35 gordezuelos,
p e ro de co rte p erfecto , p ro d u c e n u n desvarío
m u y suave,
m ie n tra s d estilan
d u lz u ra — p an al de m iel— c u a n d o m e besan,
40 h a sta h a c e r m ás de u n a vez q u e yo m e olvidé
[de ser m ortal.
Su alegre fren te, ta n nivea;
de sus ojos, la d o ra d a luz;
su ta h e ñ a cabellera;
sus m an o s, q u e su p e ra n a los lirios,
45 p ro v o c a n m is suspiros.
S o n río
c u a n d o veo
ta n ta eleg an cia ju n ta ;
m a je sta d ta n ta ;
50 ta n ta suavidad;
ta n ta d u lzu ra.
454 Siglo X I I

91. L e ta b u n d u s r e d iit *

L e ta b u n d u s red iit
av iu m co n cen tu s,
v e r io c u n d u m p ro d iit...
G a u d e a t iuventus
5 n o v a ferens gaudia!
M o d o v e rn a n t o m n ia,
P h e b u s seren atu r,
re d o le n s te m p e rie m
n o v o flore faciem
10 F lo ra 1 re n o v a tu r.
R isu Iovis p ellitu r
to rp o r hiem alis,
altius ex to llitu r
cursus estivalis
15 solis, beneficio
[cuius o m n is regio]
recip it tep o rem .
Sic a d in sta r tem p o ris
n o stri V e n u s p ecto ris
20 reficit ard o re m .
E stu m v ita n t D ry a d e s 2
colle sub u m b ro so ,
p ro d eu n t O re a d e s 3
cetu glorioso,
25 S a ty ro ru m con tio
p sallit c u m trip u d io
T e m p e 4 p e r am en a;
his alludens co n cin it,
c u m io c u n d i m e m in it
30 veris, F ilom ena.

* Ed. CB, n.74, p.240. Estrofas con versos de 13 sílabas: 7 pp + 6 p.


R im a ababccdeed.
1 La diosa de la primavera.
2 Ninfas de los bosques cuyas vidas estaban ligadas a los árboles.
3 Ninfas de las montañas.
4 Valle de Tesalia, en los aledaños del Olimpo: V irgilio , Georg. 4, 317.
P or extensión, designa todo valle am eno y delicioso: V irgilio , Georg. 2, 469;
O v id io , Fast. 4, 477; E sta c io , Theb. 1, 487.
Camina Burana 455

91. L len o s d e g o z o r e to m a n

L lenos de gozo re to rn a n
de las aves los trin o s acord ad o s.
L a alegre p rim a v e ra está de vuelta...
¡Exulte la ju v e n tu d
tra y e n d o deleites nuevos!
5 T o d o resp lan d ece a h o ra .
F eb o se m u e s tra sereno,
y, p e rfu m a n d o los aires,
F lo ra re m o z a su ro stro
10 co n flores nuevas.
E l to rp o r del in v iern o es p u e sto en fu g a
p o r la sonrisa de Jo v e ;
m ás a lta m e n te se eleva
la ó rb ita estival
15 del sol, m e rc e d al cu al
[las tierras todas]
re c ib e n su tibieza.
A se m e ja n z a d el tiem p o ,
V e n u s ta m b ié n d esp ab ila
20 el a rd o r de n u e stro pecho.
D e la co lin a e n la fa ld a u m b ro sa
las h o ras estivales las D ríad es p asan;
en o stentoso cortejo
se p re s e n ta n las O réad es;
25 de los S átiros, la co rte
c a n ta y d a n z a al m ism o tie m p o
p o r los am en o s p a ra je s del T e m p e .
C o n ellos, b ro m e a n d o , sus can to s e n to rn a
el ru iseñ o r, a te n to sólo
30 a la alegre p rim a v e ra .
456 Siglo X I I

E stas ab exilio
re d it ex o p tata,
p icto rid e t grem io
tellus p u rp u ra ta .
35 M iti c u m susurrio
suo dom icilio
gryllus d electatu r.
H o c c a n o re , iubilo,
m u ltifo rm i sibilo
40 n e m u s gloriatur.
A p p la u d a m u s ig itu r
re ru m novitati!
Felix, q u i diligitur
v o ti com pos grati,
45 d o n o letus V en eris,
cuius a ra teneris
floribus o d o rat,
m iser e c o n tra rio ,
q u i su b lato b rav io
50 sine spe laborat!
Camina Burana 457

D e su d estierro re to rn a
el a n h e la d o v eran o .
R ev estid a de p ú rp u ra , la tie rra
de v a rio p in to seno, ríe.
35 C o n su su su rro b la n d o
se deleita
el grillo e n su m o ra d a .
Se enorg u llece el b o sq u e
co n esta m elo d ía, co n sem ejan te jú b ilo
40 y silbo m ultiform e.
O frezcam o s, p o r ta n to , n u e stro aplauso
a la n a tu ra le z a ren o v ad a.
Feliz aq u el q u e es a m a d o
y sus dulces deseos h a visto satisfechos,
45 y q u e se a le g ra co n el d o n d e V enus,
cuyo a lta r e x p a n d e el a ro m a
de tiern as flores.
E n cam b io , m ísero sea
el q u e, p riv a d o del p re m io ,
50 sin e sp e ra n z a se afana.
458 Siglo X I I

92. O m itta m u s s tu d ia *

O m itta m u s studia,
dulce est d esipere,
e t c a rp a m u s d u lcia
iu v en tu tis tenere!
5 R e s est a p ta sen ectu ti
seriis in te n d e re ,
[res est a p ta iu v e n tu ti
le ta m e n te lu d ere].
V elox etas p re te rit
10 studio d eten ta,
lascivire suggerit
te n e ra iuven ta.
V e r etatis la b itu r,
hiem s n o stra p ro p e ra t,
15 v ita d a m n u m p a titu r,
c u ra c a rn e m m a c e ra t.
Sanguis are t, h e b e t pectu s,
m in u u n tu r g au d ia,
n os d e te rre t ia m senectus
20 m o rb o ru m fam ilia.
V elo x etas p re te rit
studio d eten ta,
lascivire suggerit
te n e ra iuventa.
25 Im ite m u r superos!
D ig n a est sen ten tia,
et am oris ten ero s
ia m v e n a n tu r retia.
V o to n o stro serviam us!
30 M o s est iste n u m in u m .
A d p lateas d e scen d am u s
et ch o reas virginum !

* Ed. CB, n.75,p.242. Estrofas rítmicas, de ocho versos: 4 (7 pp), 2 (8


p + 7 pp); rima: abab y cdcd. Refrán: 2 (7 pp + 6 p), con rim a abab. El poeta
canta el placer en sí mismo, con gran júbilo, en su him no a la alegría,
sugestivo especialmente en su evocación del placer de la vida y del movi­
m iento de la m uchacha.
Carmina Burana 459

92. D e je m o s a un la d o lo s e s tu d io s

D ejem o s a u n lad o los estudios.


G ra to re su lta vivir de m o d o excéntrico.
¡G ocem os los dulces frutos
de la tie rn a ju v en tu d !
5 A p ro p ia d o resu lta a la vejez
d ed icarse a cosas serias.
[D e la ju v e n tu d es p ro p io
re to z a r aleg rem en te].
V elo z el tiem p o p a sa
10 em p le a d o en los estudios.
A l gozo nos invita
la tie rn a ju v e n tu d .
D e la e d a d , la p rim a v e ra se esfum a;
n u e stro in v iern o llega presto ;
15 la v id a sufre su d añ o ;
las cuitas la c e ra n la carn e.
Se seca la sangre; el p e c h o se em b o ta;
se a m e n g u a n las alegrías;
y a la vejez n os a te rra
20 co n su co rtejo de ach aq u es.
V eloz el tiem p o p a sa
em p le a d o en los estudios.
A l gozo nos inv ita
la tie rn a ju v e n tu d .
25 ¡Im item os a los dioses!
Es u n a n o rm a a tin a d a .
Y a las red es del a m o r
a tra p a n a los m ozuelos.
¡Sigam os n u e stro capricho!
30 C o stu m b re ta l es p ro p ia de los dioses.
A c u d am o s a las plazas
y a las d a n z a s de las m ozas.
4-60 Siglo X I I

V elo x etas p re te rit


studio d eten ta,
35 lascivire suggerit-
te n e ra iuventa.
Ib i, q u e fit facilis,
est vivendi copia,
ibi fulget m obilis
40 m e m b ro ru m lascivia.
D u m p uelle se m o v en d o
gestibus lasciviunt,
asto videns, e t v id en d o
m e m ich i su b rip iu n t.
45 V elo x etas p re te rit
studio d eten ta,
lascivire suggerit
te n e ra iuventa.

93. Veris d u lc is in te m p o re *

V eris dulcis in te m p o re
flo ren ti stat sub a rb o re
Iu lia n a 1 c u m sorore.
D ulcis am or!
5 Refr. Q u i te c a re t h o c tem p o re,
fit vilior.
E cce florescunt arb o res,
lascive c a n u n t volucres,
in d e tep escu n t virgines.
10 D ulcis am or!

* Ed. de CB, n.85, p.284. Estrofas de cuatro versos: 3 (8 pp) + 1 (4 p).


El refrán: 8 pp + 4 pp. Rima: aaabab. La simbiosis del am or y de la juventud
tiene lugar en la prim avera. Juventud del hom bre y renovación de la
naturaleza form an el acuerdo perfecto sobre el que se construye el canto del
am or. La prim avera aparece en la poesía amorosa con una fuerza irresistible
que le comunica un valor cósmico, con una fuerza que m uestra la ley rítm ica
del mundo.
1 Juliana. Aunque no aparece este nom bre en la literatura clásica, el
poeta lo relaciona sin duda con el sidus Iulium, la gens Iulia, y por eso
equivaldría a «la hermosa». O tros nom bres de la m ujer en la poesía am orosa
son: Flora, Florula, Phyllis, Cecilia, Coronis, Glycerium, Theoclea.
Carmina Burana 461

V eloz el tiem p o p asa


em p le a d o en los estudios.
35 A l gozo nos invita
la tie rn a ju v e n tu d .
Fácil nos re su lta allí
satisfacer n u e stra vista;
voluble allí resp lan d ece
40 la lascivia de los m iem b ro s.
M ie n tra s d a n z a n las m u ch ach as,
nos in c ita n co n sus gestos:
m e p a ro a m ira r; y v ien d o
m e h a c e n p e rd e r el sentido.
45 V eloz el tiem p o p asa
e m p lead o en los estudios.
A l gozo nos invita
la tie rn a ju v e n tu d .

En la e s ta c ió n d e la du lce p r im a v e r a

E n la estació n de la dulce p rim a v e ra


b ajo u n á rb o l en flor
J u lia n a co n su h e rm a n a se e n c o n tra b a .
¡D ulce am or!
5 Refr. Q u ie n de ti carece en este tiem po,
b ie n p o c o vale.
Y a los árb o les florecen.
C o n v o lu p tu o sid a d c a n ta n las aves.
Se in flam an , p o r en d e, las m ozuelas.
10 ¡D ulce am or!
462 Siglo X I I

R efr. Q u i te c a re t h o c te m p o re ,
fit vilior.
E cce flo rescu n t lilia,
et virgines d a n t g e m in a
15 su m m o d e o ru m c a rm in a .
D ulcis am or!
R efr. Q u i te c a re t h o c te m p o re ,
fit vilior.
Si te n e re m , q u a m cupio,
20 in n e m o re sub folio,
o sc u la re r c u m g audio.
D ulcis am or!
Refr. Q u i te c a re t h o c te m p o re ,
fit vilior.

94. L u cis o rto s id e r e *

L ucis o rto sidere


exit virgo p ro p e re
facie v ernali,
oves iussa reg ere
5 b a c u lo p asto rali.
Sol effundens ra d iu m
d a t c a lo re m n im iu m .
V irg o speciosa
solem v ita t n o x iu m
10 sub a rb o re fron d o sa.
D u m p ro c e d o p a u lu lu m ,
lingue solvo vin cu lu m :
«salve, rege digna!
A u di, queso, serv u lu m ,
15 esto m ih i benigna!»
« C u r salutas v irg in em ,
q u e n o n n o v it h o m in e m
ex q u o fuit n ata?

* Ed. CB, n. 157, p.492. Estrofas de cinco versos: 4 (7 pp + 7 p) + 1


(6 p). R im a aabab. Se trata de una «pastorela» m uy delicada. Eco del him no
litúrgico Iam lucis orto sidere.
Carmina Burana 463

Refr. Q u ie n de ti carece en este tiem p o ,


b ie n p o c o vale.
Los lirios, m ira d , está n en flor;
y en h o n o r del m ás alto de los dioses
15 canciones a lte rn a n te s e n to n a n las m u ch ach as.
¡D ulce am or!
R e fr Q u ie n d e ti carece en este tiem p o ,
b ie n p o c o vale.
Si a la q u e deseo a h o ra p o sey era
20 bajo la fro n d a , en el soto,
co n gozo la b esaría.
¡D ulce am or!
Refr. Q u ie n d e ti carece en este tiem p o ,
b ie n p o c o vale.

94. A l d e s p u n ta r la e stre lla

A l d e sp u n ta r la estrella m a tu tin a
salió la m u c h a c h u e la p re sta m e n te ,
co n faz p rim av eral,
a c o n d u cir, sum isa, su re b a ñ o
5 co n p asto ril cayado.
Sus rayos esp arcien d o ,
el sol d eja sen tir calo r extrem o.
L a h e rm o sa jo v e n
evita el sol nocivo
10 b ajo u n frondoso árbol.
Al p a r q u e m e ap ro x im o p aso a paso,
de m i len g u a d esato la a ta d u ra :
«¡D igna de u n rey, yo te saludo!
E scucha, p o r favor, a tu esclavillo.
15 ¡Sém e propicia!»
«¿P or q u é a u n a jo v e n saludas
q u e v a ró n ja m á s h a conocido
desde q u e fue nacida?
464 Siglo X I I

S ciat D eus! N e m in e m
20 in v en i p e r h ec p rata» .
F o rte lup u s a d e ra t,
q u e m fam es e x p u le ra t
g uttu ris avari.
O v e ra p ta p ro p e ra t,
25 cupien s satu rari.
D u m p u e lla c e rn e ret,
q u o d sic o v em p e rd e re t,
p le n o c la m a t ore:
«Siquis o v em re d d e re t,
30 m e g a u d e a t uxore!»
M o x u t v o c e m au d io ,
d e n u d a to gladio
lup u s im m o la tu r,
ovis ab exitio
35 re d e m p ta re p o rta tu r.

95. Vere d u lc i m e d ia n te *

V e re dulci m e d ia n te ,
n o n in M a io , p a u lo a n te ,
luce solis ra d ia n te ,
virgo v u ltu eleg an te
5 fro n d e sta b a t sub v e m a n te
can en s c u m cicuta.
Illuc v en i fato d an te.
N y m p h a n o n est fo rm e ta n te ,
equip o llen s eius plante!
10 Q u e m e viso festin an te
grege fugit c u m b a la n te ,
m e tu dissoluta.
C la m a n s te n d it a d ovile.
H a n c se q u e n d o p reco r: «Sile!

* Ed. CB, n.158, p.494. Estrofas de seis versos: 5 (8 p) + 1 (6 p). Rima:


aaaaab. El último verso de todas las estrofas, m onorrim o. El poem a pertenece
al género de la pastorela.
Carmina Burana

¡Sépalo Dios! A n ad ie
20 p o r estos pastizales h e e n c o n trad o .»
Q u iso el a z a r q u e u n lo b o allá llegase
p o r el h a m b re estim u lad o
de sus fauces insaciables,
y, c a p tu ra n d o u n a oveja, se afanase
25 en calm ar, a n h e la n te , su apetito.
G u a n d o la m u c h a c h a o b serv a
q u e p e rd ía de ta l m o d o aq u e lla oveja,
a g ran d es voces grita:
«¡Si alguien m i oveja m e to rn ase,
30 goce de m í cu al si su esposa fuera!»
A p en as su grito escucho,
d e se n v a in a d a la esp ad a,
el lo b o resu lta m u e rto .
L a oveja, de su ra p to lib erad a,
35 to rn a a su d u eñ a.

95. A m e d ia d o s d e la d u lce p r im a v e r a

A m e d ia d o s de la dulce p rim a v e ra ,
— en m a y o no, u n p o c o an tes— ,
c u a n d o la luz del sol b rilla ra d ia n te ,
u n a d o n cella de ro stro delicad o
5 b ajo u n a flo rid a fro n d a se e n c o n tra b a
to c a n d o u n caram illo.
H a s ta allá m e c o n d u jo m i destino.
¡No h a y n in fa de ta n g ra n b e ld a d
q u e la iguale en su figura!
10 V e rm e ap en as, e m p re n d ió veloz h u id a
co n su b a la d o r re b a ñ o
p e rtu rb a d a p o r el m iedo.
G rita n d o , se dirige c o rrie n d o a la m ajad a.
Y o, tras ella, le suplico: «¡Galla!
466 Siglo X I I

15 nihil tim eas hostile!»,


preces spernit, e t m onile,
q u o d ostendi, te n e t vile
virgo, sic locuta:
« M u n u s v estru m — in q u it— nolo,
20 q u ia p len i estis dolo!».
E t se sic d efen d it colo.
C o m p re h e n sa m ieci solo;
clario r n o n est sub polo
vilibus induta!
25 Satis illi fu it grave,
m ih i g ra tu m et suave.
« Q u id fecisti — in q u it— , prave!
ve, ve tibi! ta m e n ave!
n e reveles ulli cave,
30 u t sim d o m i tuta!
Si senserit m eu s p a te r
vel M a rtin u s m a io r fra te r,
e rit m ih i dies ater;
vel si sciret m e a m a te r,
35 c u m sit a n g u e p e io r q u a te r,
virgis sum tributa!»

96. S te tit puella *

S tetit p u e lla
ru fa tun ica;
si quis e a m tetigit,
tu n ic a crep u it,
5 eia.
S tetit p u e lla
ta m q u a m ro su la
facie splenduit,
e t os eius floruit,
10 eia.

* Ed. de CB, n.177, p.530. La edición de Carl Fischer contiene una estrofa
más. Estrofas de cuatro versos: 2 (5 pp) + 1 (7 pp) + 1 (6 pp). Rima: aabb.
Carmina Burana 467

15 N o tem as d a ñ o nin g u n o » .
M is súplicas desd eñ a; y u n collar
q u e le m o stra b a , desd eñ ó lo tam b ién .
Y así m e dijo:
«N o q u ie ro v u estro regalo,
20 p o rq u e sois u n em bustero».
Y al p a r se d efen d ía c o n su ru eca.
T ra b á n d o la , tu m b é la sob re el suelo.
¡N ada h a y b a jo el cielo m ás h erm o so
qu e lo q u e o cu lta b a la a n d ra jo sa in d u m en taria!
25 H a rto d u ro resultóle a ella;
en cam b io , p a r a m í fue cosa g ra ta y dulce.
«¡M alvado! ¿ Q u é has h ech o ? — dice— .
¡Ay, ay de ti! ¡M árch ate, ea!
Y ¡cuidado c o n decirle n a d a a n ad ie
30 p a ra q u e en m i casa m e halle a salvo!
Si se e n te ra ra m i p a d re ,
o M a rtín , el m a y o r d e m is h erm a n o s,
sería p a r a m í u n d ía aciago.
O si lo sabe m i m a d re ,
35 que es c u a tro veces p e o r q u e u n a serpiente,
m e tu n d iría a palos.»

96. Con tú n ica ro jiza

C o n tú n ic a ro jiza
e sta b a la m u c h a c h a .
C u a n d o alg u ien la to cab a,
la tú n ic a reso n ab a.
5 ¡Ay!
Ig u a l q u e u n a rosita
e sta b a la m u c h a c h a .
S u c a ra resp lan d ecía,
su b o c a se h a lla b a en flor.
10 ¡Ay!
468 Siglo X I I

97. E x iit d ilu cu lo *

E xiit diluculo
ru stic a p u ella
c u m grege, c u m b acu lo ,
c u m la n a novella.
5 S u n t in grege p a rv u lo
ovis et asella,
v itu la c u m vitulo,
c a p e r e t capella.
C o n sp e x it in cespite
10 sch o larem sedere:
Q u id tu facis, d o m in e?
V e n i m e c u m lu d ere.

98. D u lce solu m **

D u lce solum natalis p a trie ,


do m u s ioci, th a la m u s gratie,
vos re lin q u a m a u t cras a u t hod ie,
p e ritu ru s am oris rabie.
5 V ale tellus, valete socii,
quos b e n ig n o favore colui,
e t m e dulcis c o n so rte m studii
d ep lan g ite, q u i vobis perii!
Ig n e novo V en eris sau cia
10 m en s, q u e p riu s n o n n o v it talia,
n u n c fa te tu r v e ra p ro v erb ia:
« U b i a m o r, ibi m iseria».

* Ed. CB, n.90, p.302. Estrofa de cuatro versos: 2 (7 pp + 6 p), rimados


abab. U na nueva «pastorela», bien sencilla: una pastorcita lleva su dim inuto
rebaño, de dos en dos. Pero no piensa pasar la jo rn a d a sola. Parece que las
estrofas 1 y 2 son el comienzo de un cuento, del que se h a perdido una
parte, para term inar con la tercera estrofa. La invitación final de la m ucha-
chita es encantadora en su sencillez.
** Ed. CB, n.119, p.406. Estrofas rítm icas de cuatro versos: 4 p + 6 pp,
m onorrim as. El poeta em plea elementos convencionales.
Carmina Burana 469

97. S alió d e m a ñ a n ita

Salió de m a ñ a n ita
la rú stica m u c h a c h a ,
co n su re b a ñ o , c o n su cay ad a,
co n su vellón de la n a nuevecito.
5 E n su h u m ild e h ato ,
u n a oveja y u n a b o rriq u illa,
u n a te rn e ra co n su tern erillo ,
u n chivo y u n a cabrilla.
V io q u e en el p ra d o se halla
10 u n e stu d ian te sentado:
« ¿Q u é estás h a c ie n d o , señor?
V e n a re to z a r conm igo».

98. D u lce su e lo de la p a tr ia

D u lce suelo de la p a tria en q u e nací,


h o g a r de m i alegría, lecho del d onaire:
voy a dejaros m a ñ a n a , o ta l vez hoy;
de delirio de a m o r voy a m o rir.
•5 A diós, tierra; adiós, am igos míos
cuya am istad cultivé co n fav o r afectuoso.
L lo ra d al c a m a ra d a del dulce anhelo,
pues p a ra vosotros estoy m u e rto .
H e rid a p o r el descon o cid o fuego de V enus,
10 m i alm a, q u e antes ig n o ra b a tal experiencia,
confiesa q u e es v e rd a d aq u el proverbio:
«Allí d o n d e h a y am o r, está la p ena».
470 Siglo X I I

Q u o t su n t apes in H y b le 1 vallibus,
q u o t v estitu r D o d o n a 2 fro n d ib u s
15 e t q u o t n a ta n t pisces equorib u s,
to t a b u n d a t a m o r d o lo rib u s 3.

99. R u m o r le ta lis *

R u m o r letalis
m e c re b ro v u ln e ra t
m eisq u e m alis
dolo res aggerat;
5 m e m a le m u lta t
vox tu i crim inis,
q u e ia m re su lta t
in m u n d i term inis.
In v id a fa m a 1
10 tib i n o v e rc a tu r;
cau tiu s a m a
n e c o m p e ria tu r.
Q u o d agis, age ten eb ris;
p ro c u l a fam e palp eb ris.
15 L e ta tu r a m o r lateb ris
et d ulcibus illecebris
et m u rm u re iocoso.
N u lla n o ta v it
te turpis fa b u la
20 d u m nos ligavit
am o ris cop u la;

1 Hibla, m onte y ciudad de Sicilia, donde se producía una miel muy


apreciada, cf. V irgilio , fíuc. 1, 54; 7, 37.
2 Dodona, ciudad del Epiro, cf. P lin io , K N 2, 228.
3 La estrofa 4 recuerda sin dificultad Ars amandi 2, 517-519.
* Ed. CB, n .l2 0 , p.408. Estrofas de 17 versos: 12 (5 p + 6 pp), 4 (8 pp),
1 (7 p). Rim ados de esta m anera: ababcdcdtfefgggg. El ultim o verso de las tres
estrofas es monorrim o: -oso. Tenem os aquí una poesía que nos describe el
recuerdo del am or feliz y las acusaciones de infidelidad. Resentim iento y
pesar y am argura. El rum or que corre sobre la infidelidad se mezcla con el
am or que se enfría.
1 Fam a, personificación como en O v id io , Metamorfosis 12, 39ss. V er
tam bién V irgilio , Eneida 4, 173ss.
Carmina Burana 471

G u an tas son las abejas en los valles de H ibla,


cu an tas son las fro n d as c o n q u e se viste D o d o n a ,
cu anto s son los p eces q u e n a d a n p o r los m ares,
tan to s son los dolo res e n los q u e a b u n d a el A m o r.

99. Un m o rta l r u m o r
U n m o rta l ru m o r
m e h ie re a m e n u d o ,
y a m is m ales
dolores agrega.
5 D u ra m e n te m e d a ñ a tu delito
q u e c o rre de b o c a e n b o c a
y q u e es y a co n o cid o
en los confines d el m u n d o .
L a fa m a envidiosa
10 te tr a ta co n asp ereza:
sé d iscreta e n el a m o r,
p a r a q u e n o se d escu b ra.
C u a n to haces, h azlo a obscuras,
lejos de las p u p ilas de la fam a.
15 L e g u stan al a m o r los lu g ares solitarios,
las dulces seducciones
y el aleg re cu ch ich eo .

N in g u n a p a tr a ñ a
c o n o c ie ro n los chism osos
20 m ie n tra s n os tu v o u nidos
el lazo d el am o r.
472 Siglo X I I

sed frigescente
n o stro cu p id in e
sordes re p e n te
25 fu n e b ri crim ine.
F a m a letata
novis hym eneis,
irre v o c a ta
ru it in plateis.
30 P a te t lu p a n a r o m n iu m
p u d o ris, en, p a la tiu m ,
n a m virginale lilium
m a rc e t a ta c tu vilium
c o m m ercio p ro b ro so .

35 N u n c p la n g o florem
etatis ten ere,
n itid io rem
V en eris sidere...
tu n c c o lu m b in a m
40 m en tis d u lced in em ,
n u n c se rp e n tin a m
a m a ritu d in e m .
V e rb o ro g an tes
rem o v es hostili;
45 m u n e ra d an tes
foves in cubili.
Illos a b ire p recipis
a q u ib u s n ih il accipis;
cecos clau d o sq u e recipis;
50 viros illustres decipis
c u m m eile v enenoso.
Carmina Burana 473

P ero a p e n a s se enfrió
aq u ella p asió n n u estra,
al p u n to te m a n c h ó
25 u n delito h o rre n d o .
E l ru m o r, solazado
p o r los nuevos h im eneos,
im p a ra b le
ru e d a p o r las plazuelas.
30 Se m u e stra y a co m o p ú b lico pro stíb u lo
¡ay! el p alacio del p u d o r,
p u es el lirio virginal
es aja d o p o r m an o s despreciables
e n d esh o n ro so com ercio.

35 L lo ro a h o ra p o r la flor
d e la tie rn a ju v e n tu d ,
m ás fulgente
q u e la estrella de V en u s...
y aq u ella d u lz u ra de p a lo m a
40 q u e en to n ces tu espíritu ten ía,
se h a tro c a d o a h o ra
en a c íb a r de serpiente.
C ó n a g ria p a la b ra
rech azas a los suplicantes,
45 m as e n tu a lc o b a co n h alag o acoges
a los q u e te h a c e n regalos.
M a n d a s alejarse a aquellos
de quien es n a d a recibes,
p e ro ad m ites a ciegos y a cojos.
50 E n g añ as a h o m b re s ilustres
co n tu m iel venenosa.
474 Sigh X I I

100. H ue u sq u e } m e m ise r a m !*

H u c u sq u e, m e m iseram !
re m b e n e celev eram ,
et am a v i callide.
R es m e a ta n d e m p a tu it,
5 n a m v e n te r in tu m u it,
p a rtu s in sta t gravide.
H in c m a te r m e v e rb e ra t,
h in c p a te r im p ro p e ra t,
a m b o tr a c ta n t aspere.
10 Solo d o m i sedeo,
eg red i n o n a u d e o ,
nec in p a la m lu d ere.
C u m foris eg red io r,
a cunctis inspicior,
15 q u asi m o n s tru m fu erim .
C u m v id e n t h u n c u te ru m ,
a lte r p u lsa t a lte ru m ,
silent d a m tra n sie rim .
S e m p e r p u lsa n t cu b ito ,
20 m e d e sig n a n t digito,
ac si m iru m fecerim .
N u tib u s m e in d ic a n t,
d ig n a m ro g o iu d ic a n t,
q u o d sem el p eccav erim .
25 Q u id p e rc u rra m singula?
ego su m in fab u la,
et in o re o m n iu m .
E x eo v im p a tio r,
ia m d o lo re m o rio r,
30 se m p e r su m in lacrim is.

* Ed. CB, n.126, p.424. Estrofas rítmicas de tres versos: 7 pp, rimados
aab. El poeta nos describe a una m ujer que no puede ocultar p o r más tiempo
su aventura — res mea tándem patuit— y sus consecuencias, con frases sencillas,
sin reminiscencias clásicas.
Carmina Burana 475

100. H a sta h oy, tr is te de m í

H a s ta hoy, triste de m í,
lo h a b ía m a n te n id o b ie n oculto
y p ra c tiq u é el a m o r d iscretam en te.
P ero al fin m i situ ació n se hizo p a te n te :
5 m i v ien tre está a b u lta d o
y la h o ra d el p a rto se ap ro x im a.
M i m a d re p o r ello m e golpea;
m i p a d re p o r ello m e d en o sta,
y am b o s m e tra ta n d u ra m e n te .
10 Sola m e q u e d o en casa
sin a tre v e rm e a salir
n i a e n tre te n e rm e en p úblico.
C u a n d o salgo a la calle
to d a la g en te m e m ira
15 com o si yo fu e ra u n m o n stru o .
Y al re p a r a r en m i v ien tre
unos a o tro s se h a c e n señas
y g u a rd a n silencio m ie n tra s paso.
S iem p re se d a n c o n el codo,
20 y m e a p u n ta n co n el dedo,
co m o si h u b ie ra h e c h o algo excepcional.
C o n sus gestos m e señalan,
m e c o n sid e ra n d ig n a de la h o g u e ra ,
p o rq u e u n a vez p e q u é .
25 ¿ P a ra q u é voy a c o n ta r c a d a detalle?
A n d o de b o c a en b o c a
y estoy en labios de todos.
P o r ello sufro violencia,
m e m u e ro y a d e d o lo r
30 y c o n tin u a m e n te lloro.
476 Siglo X I I

H o c d o lo re m cu m u lat,
q u o d am icus ex u lat
p ro p te r illud p a u lu lu m .
O b p a tris sevitiam
35 recessit in F ra n c ia m
a finibus ultim is.
S u m in tristitia
d e eius ab sen tia
in doloris cu m u lu m .

101. C on gau den tes lu d ite *

C o n g a u d e n te s ludite,
ch o ro s sim ul ducite!
Iu v en es su n t lepidi,
senes su n t decrepiti!
5 A udi, bel’amia,
m ille m o d o s V eneris! hahi zevaleria!
M ilitem us V en eri,
nos q u i sum us teneri!
V en eris te n to ria
10 res est am atoria!
A u d i, bel’amia,
m ille m o d o s V eneris! hahi zevaleria!
Iu v en es am abiles,
igni com p arab iles;
15 senes su n t horrib iles,
frigori consimiles!
A udi, bel’amia,
m ille m o d o s V eneris! hahi zevaleria!

* Ed. CB, n.94, p.332. Estrofas rítmicas, con un refrán medio latín,
m edio rom ance. C uatro versos: 7 pp, rim ados aabb; en la últim a estrofa, aaaa.
Refrán: 6 p + 7 pp + 7 p.
Carmina Burana 477

Y h a y algo q u e a u m e n ta m i aflicción:
el q u e esté d e ste rra d o m i a m a d o
p o r u n a cosa ta n nim ia.
P o r la c ru e ld a d de su p a d re
35 a F ra n c ia se h a tra sla d a d o
desde lejanos confines.
S u m id a en la tristeza
p o r su ausencia,
m e h allo e n el co lm o d el dolor.

101. ¡R egocijaos, g o z a d ...!

¡R egocijaos, gozad,
d a n z a d co n ju n tam en te!
Festivos son los jóvenes;
decrépitos, los viejos.
5 ¡Escucha, b ella am iga,
los m il m o d o s de V enus! ¡H ete la caballería!
¡En las filas d e V e n u s m ilitem os
a h o ra q u e som os mozos!
¡El c a m p a m e n to de V e n u s
10 es el a rte del am or!
¡Escucha, b e lla am iga,
ios m il m o d o s de V enus! ¡H ete la caballería!
D e a m o r son dignos los m ozos,
y c o m p arab les al fuego;
15 h o rrib les los viejos son
y sem ejantes al frío.
¡Escucha, b e lla am ig a,
los m il m o d o s de V enus! ¡H ete la caballería!
478 Siglo X I I

102. E gre f e r o q u o d eg ro to *

E g re fero, q u o d egroto;
n a m ex to to
m e o voto
V e n u s obviat,
5 d u m m e sauciat,
n e c concedit,
d u m m e ledit,
m e a m m ic h i cedere.
Refr. M o ria r in V enere!
10 N u p e r senex, iuvenesco,
desenesco
nec com pesco
m o tu s anim i.
N a m c u m p ro x im i
15 m e castigant,
plus in stig an t
e t m e c o g u n t fu rere.
Refr. M o ria r in V enere!
U r o r igne consum ptivo;
20 ia m n o n vivo.
R ecidivo
m o rb o cru cio r,
vivens m o rio r.
Plus led itu r,
25 q u i p re m itu r
invitus sub on ere.
Refr. M o ria r in V enere!

* Ed. CB, n.104, p.370. Estrofas rítmicas de ocho versos: 8 p; 4 (4 p); 2


(5 pp); 7 pp. El refrán: 7 pp. Rim a: aaabbccdee. Observemos que el último
verso de las estrofas rim a con el refrán.
Camina Burana 479

P e n o sa m e n te m i e n fe rm e d a d so p o rto

P e n o sa m e n te m i e n fe rm e d a d soporto,
p u e s a todos
m is deseos
V en u s se o p o n e ,.
5 co n ta l de h erirm e,
e im p id e,
p a r a m i m al,
q u e m i a m a d a se m e en treg u e.
Refr. ¡M uera yo de am or!
10 V iejo an tes, reju v en ecid o m e siento,
m e rem o zo ,
y n o soy cap az de re fre n a r
del c o ra z ó n los im pulsos.
C u a n d o los allegados
15 m e lo re p ro c h a n ,
m ás m e estim u lan
y m ás a en lo q u e c e r m e em p u ja n .
Refr. ¡M u era yo de am or!
P o r fuego co n su m id o r soy ab rasad o .
20 N o vivo ya.
R e ite ra d a d o len cia
m e a to rm en ta :
viviendo, m u ero .
D a ñ o m a y o r e x p e rim e n ta
25 q u ien , en c o n tra de su v o lu n tad ,
a p lastad o se ve p o r u n a carga.
Refr. ¡M u era yo de am or!
480 Siglo X I I

103. Q u is f u r o r e s t in a m o re *

Q u is fu ro r est in am ore!
co rd e, sim ul ore
cog o r in novari;
cordis ag en te d olore
5 fluctuantis m o re
vid eo r m u ta ri
V en eris a d n u tu m ,
c o rq u e p riu s tu tu m ,
curis n o n im b u tu m ,
10 sentio
V en eris officio
tu rb ari.
A d D ry a d e s ego veni,
ia m q u e visuleni
15 cepi sp eculari
q u a sq u e d ecoris am en i;
sed u n a m inv en i
p u lc h ra m ab sq u e p a ri.
S u b ito p ro c e lla m
20 volv o r in n ovellam ,
cep itq u e p u e lla m
oculus
cordis h a n c p re a m b u lu s
venari.

104. N o b ilis, m e i m is e r e r e **

N obilis, m ei m iserere, precor!


T u a facies ensis est, q u o necor,
n a m m edullitus a m a t m e u m te cor:
subveni!

* Ed. CB, n. 110, p.388. Estrofas rítmicas, con algunas medidas dactilicas:
Quís fiiror ést in amére (1); córdis agénte dolóre (4); quásque decóris améni (16); etc.
Estrofas de 12 versos: 3 (8 p); 8 (6 p), 2 (1 pp + 1 p). Rima: aabaabcccddb.
** Ed. CB, n.115, p.398. Estrofas rítmicas de cuatro versos: 5 + 6 p; 3
pp. El refrán: 2 (11 pp + 3 pp). Rim a: aaabcb.
Camina Burana 481

103. ¡Q ué lo cu ra h a y en e l a m o r !

¡Q ué lo c u ra h a y en el am or!
E n el c o razó n , al tie m p o q u e en el rostro,
m e siento rem o zar.
P o r la p a sió n q u e m i p ech o ,
5 cu al n av e flu ctu an te, agita,
c a m b ia rm e veo
al c a p ric h o de V enus;
y el co razó n , antes seguro
y n o so m etid o a congojas,
10 n o to
q u e en el servicio de V en u s
se ve tu rb ad o .
M e ap ro x im é a las D ríad es
y co n p lá c id a m ira d a
15 a o b serv ar com encé
a las de m ás bella h e rm o su ra ;
m as e n c o n tré m e a u n a
e n c a n ta d o ra sin p a r.
A l p u n to soy a rra stra d o
20 a u n a to rm e n ta n u n c a sufrida,
y co m en zó la caza
d e la m u c h a c h a ,
siendo el ojo
h e ra ld o del corazón.

104. ¡N oble señ o ra , a p iá d a te d e m íi

¡N oble señ o ra, ap iá d a te de m í, te lo suplico!


T u ro stro es u n a e sp ad a q u e m e m a ta ,
pues h a sta el tu é ta n o m i co ra z ó n te am a.
¡Ayúdame!
482 Sigh X I I

5 R efr. A m o r im p ro b u s o m n ia superat:
subveni!
G om e sperulas tu e eliciunt,
cord i sedulas flam m as ad iciunt;
h e b e t an im u s, vires deficiunt:
10 subveni!
R efr. A m o r im p ro b u s o m n ia su p e ra t
subveni!
O d o r roseus sp irat a labiis;
speciosior p re cunctis filiis,
15 m eile dulcior, p u lc h rio r liliis,
subveni!
Refr. A m o r im p ro b u s o m n ia superat:
subveni!
D e c o r p re v a le t c a n d o ri etheris.
20 A d p re to riu m p re s e n ta r V eneris.
E cce p e re o , si n o n subveneris!
subveni!
R efr. A m o r im p ro b u s o m n ia superat:
subveni!

105. Ver r e d it o p ta tu m *

V e r re d it o p ta tu m
c u m g audio,
flore d e c o ra tu m
p u rp u re o .
5 A ves e d u n t can tu s
q u a m dulciter!
revirescit n em u s,
ca m p u s est am en u s
totaliter.
10 IuVenes, u t flores
accip ian t

1 El refrán nos recuerda evidentem ente el verso virgiliano: Labor omnia


vindt improbus (Georg. 1, 145).
* Ed. CB, η. 137, ρ.450. Estrofas rítmicas de nueve versos: 5 (6 p); 3
(4 pp); 1 (10 pp). Rima: ababacddc.
Camina Burana 483

5 Refr. E l a m o r au d a z lo v en ce todo.
¡Ayúdame!
C hisp as d e sp re n d e n tus cabellos
y en el c o ra z ó n suscitan activas llam as;
el espíritu se e m b o ta; las fu erzas a m e n g u an .
10 ¡Ayúdam e!
Refr. E l a m o r au d a z lo v en ce todo.
¡Ayúdame!
R o sa d o olor e m a n a de tus labios.
E res la m ás g racio sa de to d as las m u ch ach as;
15 m ás dulce q u e la m iel, m á s b e lla q u e los lirios.
¡Ayúdam e!
Refr. E l a m o r au d a z lo v en ce todo.
¡Ayúdam e!
T u belleza a v e n ta ja la h e rm o s u ra del cielo.
20 Soy re q u e rid o a n te el trib u n a l d e V enus.
¡V ed q u e p e re z c o si n o m e socorréis!
¡Ayúdame!
Refr. E l a m o r au d a z lo v en ce todo.
¡Ayúdame!

105. La d e se a d a p r im a v e r a

L a d e se a d a p rim a v e ra to rn a
co n gozo,
o rn a d a d e flores
p u rp ú re a s.
5 ¡C on q u é d u lz u ra
c a n ta n las aves!
E l b o sq u e reverdece;
la c a m p iñ a es a m e n a
p o r com pleto.
10 Q u e flores los jó v en es
reco jan
484 Siglo X I I

et se p e r o dores
reficiant,
virgines assu m an t
15 alacriter
et e a n t in p ra ta
floribus o rn a ta
com m uniter!

106. O c o n so cii *
O consocii,
q u id vobis v idetur?
q u id negotii
nobis ad o p te tu r? 1
5 L e ta V en u s a d nos iam in g re d ie tu r,
illam ch o ru s D ry a d u m seq u etu r.
O vos, socii!
te m p u s est io c u n d u m ,
dies otii
10 re d e u n t in m u n d u m ;
ergo c o n g au d ete, c e tu m le ta b u n d u m
tem p u s salu tan tes io cu n d u m .
V e n u s abdican s
co g n a tu m N e p tu n u m 2,
15 v en it applicans
B a c h u m o p o rtu n u m 3,
q u e m d e a p re cunctis a m p le x a tu r u n u m ,
q u ia tristem sp ern it e t ieiu n u m .
H is n u m in ib u s
20 volo fam ulari!
ius est o m nibus
q u i v o lu n t beari;

* Ed. CB, n.162, p.500. Estrofas de seis versos: 2 (5 pp), 2 (6 p), 1 (12 p),
1 (10 p). Rima: ababbb.
1 Se trata de las vacaciones escolares.
2 Neptuno, dios de las aguas.
3 En cuanto que el prim er dios lo era del agua y este segundo lo es del
vino, m ás apropiado p a ra los escarceos amorosos propiciados p o r la prim a-
Carmina Burana 485

y e n sus olores
se em b riag u en ;
p r e n d a n co n p asió n
15 a las m ozuelas;
y en su co m p añ ía,
m a rc h e n a las p ra d e ra s
de flores ad o rn a d a s.

106. ¡Ea, a m ig o s!

¡Ea, amigos!
¿ Q p é os p arece?
¿C u ál es la decisión
q u e a d o p tarem o s?
L a alegre V en u s y a se a c e rc a h a sta nosotros,
y la aco m p a ñ a rá el coro de las D ríades.
¡O h, cam aradas!
A legre ép o c a ésta.
D el ocio los días
re to rn a n al m u n d o .
Así q u e ¡disfrutadlos, c o m p a rsa divertida,
salu d an d o al ju b ilo so tiem po!
A b a n d o n a n d o V en u s
a N e p tu n o , su p a rie n te ,
viene cogida del b ra z o
de Baco, m ás ad ecu ad o .
D e entre todos es el único al q u e la diosa abraza,
p o rq u e a l triste y al q u e a y u n a los desprecia.
¡De estas divinidades
q u iero ser siervo!
Ley es ésta aplicable
a cu an to s g o z a r desea.
486 Sigh X I I

q u e d a n t excellenti p o p u lo scolari,
u t a m e t e t faciat am ari.
25 E rg o litteris
cetus h ic im b u tu s
signa V en eris
m ilitet secutus!
E x tu rb e tu r a u te m laicus u t b ru tu s,
30 n a m a d a rte m surdus est et m utus.

107. Laboris r e m e d iu m *
L abo ris re m e d iu m ,
ex ulantis g a u d iu m
m itig a t exilium
virginis m em o ria:
5 u n ic u m solatium
eius m ih i g ratia.
N il p ro p o n e n s te m e re
d ilig eb am ten ere,
q u a m scieb am d eg ere
10 sub e ta te te n e ra ,
n il au d en s exigere
p re te r m en tis fed era.
I n a b se n te m ard e o ,
V e n u s e n im a u re o
15 n e c tit cordis la q u e o
co rp o ris d istan tia,
m e re n s ta m e n g a u d e o
absentis p resen tía.
Ia m etas invaluit,
20 ia m a m o r in caluit,
ia m virgo m a tu ru it,

* Ed. CB, n.167, p.512. Recogemos las dos partes de este carmen 167.
E n la edic, de Fischer, las estrofas 2 y 3 están en distinto orden. Estrofas
rítmicas, de seis versos: 6 pp, rima: aaabab. El prim er verso de la estrofa 6
aparece así: Uvam dulcem premere.
Camina Burana 487

Leyes tales p e rm ite n a la sublim e grey escolar


a m a r y h acerse am ad a.
25 P o r ello n u e stra grey
de letras em b e b id a
de V en u s las b a n d e ra s
defien d a cu al soldado.
A l m a rg e n el lego, cu al b ru to , se m a n te n g a ,
30 pues sordo y m u d o se m an ifiesta en el arte.

107. En e l tra b a jo , s o la z

E n el tra b a jo , solaz;
del exiliado, alegría;
de la m u c h a c h a el re c u e rd o
el d estierro dulcifica:
5 el ú n ic o consuelo
es p a r a m í su gracia.
S in h ac e rle p ro p u e sta s atrev id as
la a m a b a tie rn a m e n te :
sab ía q u e a ú n e ra ella
10 de u n a tie rn a ed ad .
N o m e atrev ía a p ed irle
m ás q u e am istad.
M e a b ra so co n su ausencia:
co n u n lazo de o ro
15 el c o ra z ó n V e n u s m e tie n e atad o
a p e s a r de la distancia.
A u n q u e triste, m e alegro
co n la p re se n c ia de la ausente.
Y a h a crecid o la edad;
20 y a el a m o r se h a avivado;
y a h a m a d u ra d o la jo v en ;
488 Siglo X I I

ia m tu m e sc u n t u b e ra ,
ia m fru stra c o m p la c u it
nisi fia n t cetera.
25 E rg o iunctis m e n tib u s
iu n g a m u r op erib u s,
m ellitis am p lex ib u s
fru a m u r c u m gaudio:
flos p r e cunctis floribus
30 colludem us serio.
Q u a m dulce, vi p re m e re
m ei, de favo sugere!
Q u id h o c sit, ex p o n e re
tibi, virgo, cupio.
35 N o n v erb o sed o p ere
fiat expositio.

108. Si p u e r c u m p u e llu la *

Si p u e r c u m p u ellu la
m o ra re tu r in cellula
Refr. F elix co n iu n ctio ,
am o re succrescente
5 p a ri rem ed io
p ro p u lso p ro c u l tedio!
F it lu d u s ineffabilis
m e m b ris [lacertis, labiis...]
Refr. F elix co n iu n ctio ,
10 a m o re succrescente
p a ri rem ed io
p ro p u lso p ro c u l tedio!

* Ed. CB, η. 183, ρ.546. Estrofa rítmica: 2 (8 pp). Refrán: cuatro versos:
2 (6 pp), 1 (7 p), 1 (8 pp). El segundo verso de la segunda estrofa aparece
en la edic. de Fischer: membris desertis labilis. No consta de la verdadera lectura.
Camina Burana 489

y a sus p ech o s se h a n h in ch ad o ;
y a n o m e co m p lace n a d a
si n o alcan zo lo d em ás.
25 Si estam os, pues, u n id o s p o r los afectos,
u n á m o n o s ta m b ié n p o r n uestros hechos:
co n dulces ab razo s
disfrutem os co n gozo.
¡O h, flor, la m ás b e lla de las flores!
30 J u g u e m o s y a de veras!
¡Q ué dulce es el e x p rim ir la m iel
y c h u p a r el panal!
Q u é significa esto, en señ ártelo
deseo, m u c h a c h ita .
35 M as la e n se ñ a n z a sea
n o de p a la b ra , sino de p rá c tic a m a n e ra .

108. S i e l m o z o y la m u ch a ch a

Si el m o zo y la m u c h a c h a
a solas en el c u a rto se q u e d a ra n ,
Refr. ¡gozosa u n ió n ,
co n el a m o r creciente
5 m a n d a n d o , co n sim ilar rem ed io ,
b ie n lejos el hastío!
U n inefable ju e g o de m iem b ro s
[brazos, labios] se p ro d u c e ...
Refr. ¡gozosa u n ió n ,
10 co n el a m o r crecien te
m a n d a n d o , c o n sim ilar rem ed io ,
b ie n lejos el hastío!
490 Siglo X I I

109. V acillan tis tru tin e *

V acillantis tru tin e


lib ram in e
m en s su spensa flu ctu at
et estu at
5 in tu m u ltu s anxios,
d u m se v ertit
et b ip e rtit
m o tu s in con trario s.
Refr. O langueo!
10 C a u s a m lan g u o ris video
n ec caveo,
videns
et p ru d e n s
p ereo .
15 M e v a c a re studio
v u lt ratio;
sed d u m a m o r a lte ra m
v u lt o p e ra m ,
in d iversa rap io r.
20 R a tio n e
c u m D io n e 1
d im ican te crucio r.
Refr. O langueo!
C a u sa m lan g u o ris video
25 n ec caveo,
videns
et p ru d e n s
pereo .

* Ed. de CB, n.108, p.380. T am bién en la Col. Arundel, n .l4 , p.95 (ed.
M cDonough). Poem a en form a de las secuencias carolingias, en versos de
diferentes sílabas y núm ero. Su autor — ¿Pedro de Blois?— logra una
secuencia en la que se advierte el balanceo de los sentimientos del enam orado
que vacila en renunciar a sus amores o a sus estudios, dentro de un am biente
perfecto en sus sonidos. Son estrofas de diferente núm ero de versos: 2 de 14,
2 de 18 y 2 de 13. Los versos variados en sílabas, rim adas al arbitrio del
poeta, como puede apreciar el curioso lector.
1 Dione} ninfa m adre de Venus (— Afrodita). A veces su nom bre se emplea
como sinónimo de la propia Venus, como en el caso presente o en Ovidio,
Fast. 2, 461.
Carmina Burana 491

109. S u sp en d id a en e l p la tillo

S u sp e n d id a e n el platillo
de u n a v ersátil b alan za,
m i a lm a titu b e a
y se agita
5 en angustiosos vaivenes,
m ie n tra s se re tu e rc e
y d e sg a rra
en e n c o n tra d o s im pulsos.
R efr. ¡Ay, languidezco!
10 D e m i lan g u id ez v eo la cau sa,
y n o to m o p recau cio n es.
V ién d o lo estoy
y co n scien tem en te
m u ero .
15 Q u e a los estudios m e e n treg u e
p re te n d e m i razó n ;
en ta n to q u e el a m o r
m e im p ele a o tra s tareas:
en d ireccio n es o p u estas soy a rra stra d o .
20 E n el co m b a te
e n tre ra z ó n y D io n e,
soy y o q u ien sufre.
R efr. ¡Ay, languidezco!
D e m i lan g u id ez v eo la causa,
25 y n o to m o p recau cio n es.
V ién d o lo estoy
y co n scien tem en te
m u ero .
492 Siglo X I I

S icut in arb o re
30 frons trem u la,
nav icu la
levis in eq u o re,
d u m ca re t a n c h o re
subsidio,
35 co n trario
flatu concussa fluitat;
sic agitat,
sic tu rb in e sollicitat
m e d u b io
40 h in c a m o r, in d e ratio .
R tfr. O langueo!
C a u s a m lan g u o ris v id eo
n ec caveo,
videns
45 et p ru d e n s
p ereo .
S u b lib ra p o n d e ro ,
q u id m elius,
e t dubius
50 m e c u m delibero.
N u n c m e n ti refero
delicias
venerias;
q u e m e a m ic h i F lo r u la 2
55 d e t oscula;
q u i risus, q u e labellula,
q u e facies,
frons, n a ris a u t cesaries.
R efr. O langueo!
60 C a u sa m lan g u o ris video
n ec caveo,
videns
et p ru d e n s
pereo .

2 Florula, en su afectivo diminutivo, uno de los frecuentes nom bres de


m uchachas objeto de los amores juveniles.
Carmina B uram 493

C o m o en el árb o l
30 el trém u lo follaje;
cual la leve
b a rq u illa en alta m ar,
del a m p a ro del an cla
desprovista,
35 a la deriv a b o g a
p o r v ientos co n tra rio s a zo tad a,
así m e z a ra n d e a n
y a su in cierto to rb ellin o
m e so m eten
40 el a m o r y la ra z ó n de fo rm a altern a.
Refr. ¡Ay, languidezco!
D e m i lan g u id ez v eo la causa,
y n o to m o p recauciones.
V ién d o lo estoy
45 y co n scien tem en te
m u ero .
Sopeso en la b a la n z a
qu é es lo m ejo r,
e in m erso en d u d as
50 conm igo m ism o deb ato .
Así le expongo a m i m en te
las delicias
am orosas,
de m i P io lita,
55 los besos,
cuáles sus risas, sus labiecillos,
su cara,
su fren te, su n ariz y sus cabellos.
Refr. ¡Ay, languidezco!
60 D e m i lan g u id ez v e o la causa,
y n o to m o p recauciones.
V ién d o lo estoy
y co n scien tem en te
m u ero .
494 Siglo X I I

65 H is in v itat
et irrita t
a m o r m e blandiciis;
sed aliis
ra tio sollicitat
70 et ex citat
m e studiis.
Refr. O langueo!
C a u s a m lan g u o ris video
n ec caveo,
75 videns
e t p ru d e n s
p ereo .
N a m solari
m e scolari
80 c o g ita t exilio.
S ed, ratio ,
p ro c u l abi! V in ceris
sub V en eris
im p erio .
85 R eß. O langueo!
C a u sa m lan g u o ris video
n ec caveo,
videns
et p ru d e n s
90 p ereo .

110. T em pus tra n sit g elidum *


T e m p u s tra n sit g elidum ,
m u n d u s re n o v a tu r,
v e rq u e re d it flo rid u m ,
fo rm a reb u s d a tu r.
5 Avis m o d u la tu r,
m o d u la n s le ta tu r

* Ed. CB, n.153, p.482. Estrofa rítmica, de 14 versos desiguales: 4 (7 pp


o 7 p) + 6 (6 p) 4- 4 (4 pp). R im a ababbbbbccbddb.
Carmina Burana 495

65 C o n estos halag o s m e inv ita


e in cita
el am o r;
m as co n otros
tr a ta la ra z ó n d e co n v en cerm e
70 y m e a n im a
a los estudios.
R efr. ¡Ay, languidezco!
D e m i lan g u id ez veo la causa,
y n o to m o precau cio n es.
75 V ién d o lo estoy
y co n scien tem en te
m u ero .
Y es q u e p ie n sa q u e h a lla ría
co nsuelo en la soledad
80 d e los estudios.
¡Ea, razón!
¡Lejos de aquí! ¡V encida serás
p o r el p o d e r
de V enus!
85 Refr. ¡Ay, languidezco!
D e m i lan g u id ez veo la causa,
y n o to m o precau cio n es.
V ién d o lo estoy
y co n scien tem en te
90 m u ero .

110. E l tie m p o f r ío y a p a s a

E l tie m p o frío y a pasa,


el m u n d o se ren u ev a,
re to rn a la flo rid a p rim a v e ra ,
las cosas re c o b ra n su h e rm o su ra .
5 C a n ta el ave
y c a n ta n d o se deleita.
496 Siglo X I I

lu cid io r
10 et len io r
a e r ia m seren atu r;
ia m florea,
ia m fro n d e a
silva com is d en satu r.
15 L u d u n t su p e r g ra m in a
virgines decore,
q u a ru m n o v a c a rm in a
d ulci so n a n t ore.
A n n u u n t favore
20 volucres can o re,
favet e t o d o re
tellus p ic ta flore.
C o r ig itu r
e t cin g itu r
25 et ta n g itu r a m o re ,
virginibus
e t avibus
strep en tib u s sonore.
T e n d it m o d o re tia
30 p u e r p h a re tra tu s ';
cui d e o ru m c u ria
p re b e t fam u latu s,
cuius d o m in atu s
n im iu m est latus,
35 p e r h u n c triu m p h a tu s
su m et sauciatus:
p u g n a v e ra m
et fu e ra m
in p rim is relu ctatu s,
40 sed ite ru m
p e r p u e ru m
sum V e n e ri p ro stratu s.
U n a m , h u iu s v u ln ere
saucius, am avi,

1 Cupido, portador de la aljaba, del arco y de las flechas.


Cam ina Burana 497

m ás claro
10 y m ás suave
y a el aire se serena.
Y a florido
y frondoso
el ra m a je del b o sq u e se espesa.
15 J u e g a n p o r las p ra d e ra s,
co n g racia, las m u ch ach as.
Sus nuev o s can to s
co n dulce b o c a e n to n a n .
A ello rep lican
20 las aves co n sus trinos.
C o n su o lo r ta m b ié n co n cu rre
la tie rra de flores re c a m a d a .
Y es q u e el co ra z ó n resulta
en lazad o
25 y tu rb a d o p o r el am o r,
p o r las m u c h a c h a s
y p o r las aves
qu e a lb o ro ta n co n su canto.
A h o ra tien d e las redes
30 el n iñ o de la faretra.
L a a sa m b le a de los dioses
a él le m u e stra servidum bre.
Sus d om inios
son so b re m a n e ra dilatados.
35 D e rro ta d o p o r él,
ta m b ié n yo h e sido herid o :
co m b atí,
y al p rin cip io
opuse resistencia;
40 m as de n u ev o
p o r el m u c h a c h o
h e sido so m etid o a V enus.
E n a m o ra d o m e e n c u e n tro
de q u ie n m e cau só la herida.
498 Sigh X I I

45 q u a m sub firm o fed ere


m ich i copulavi.
F id em , q u a m iuravi,
n u m q u a m violavi;
rei ta m suavi
50 to tu m m e dicavi.
Q u a m d ulcia
su n t b asia
puelle! ia m gustavi;
n ec c in n a m u m
55 et b a lsa m u m
esset ta m dulce favi!

111. O lim s u d o r H e rc u lis *

O lim su d o r H ercu lis


m o n s tra la te co n teren s,
pestes orbis auferen s
claris lo n g e titulis
5 en ituit,
sed ta n d e m defloruit
fa m a p riu s celebris
cecis clausa ten eb ris
Ioles 1 illecebris
10 A lcide 2 captivato.
H y d ra d a m n o c a p itu m
fa c ta lo c u p le tio r3,

* Ed. de A. H ilk a -O . S c h u m a n n , Carmina Buram, I, p.23ss, CB 63,


p.198. En esta últim a edición, el refrán final se repite sistemáticamente
después de cada estrofa. Se trata de u n poem a en form a de secuencia, con
estrofas desiguales. Las cuatro prim eras tienen 10 versos: 8 (8 pp), 1 (7 p), 1
(4 pp), rimados: abbaccddde. Las cuatro últimas tienen 12 versos: 4 (6 pp), 5
(7 pp), 2 (4 pp) y 1 (3 p), rimados: ababbbcddeec. El refrán consta de 8 versos:
2 (7 pp), 3 (4 pp) y 3 (3 p), con rim a ababcccb.
1 Yole, hija de Em ito, rey de Eubea, raptada por Hércules, que se
enam oró de efia. O v id io , Met. 9, 140ss y 274ss. H ig in o , Fab. 35.
2 Alcides, patroním ico de Hércules, por su abuelo Alceo, padre de
Anfitrión (el padre putativo de Hércules).
3 La H idra de Lerna (segundo trabajo de Hércules) era una serpiente de
varias cabezas. Por cada u n a que el héroe le cortaba, surgía otra nueva.
O v id io , Met. 9, 69ss. A p o l o d o r o , Bibl. 2,5,2. H e s io d o , Teog. 313ss.
Camina Burana 499

45 C o n u n p a c to indesligable
h e q u e d a d o u n id o a ella.
L a le a lta d q u e le ju ré
n u n c a ja m á s la h e violado:
a p r e n d a ta n d elicad a
50 m e co nsagré p o r com pleto.
¡C u án dulces
son los besos
d e la m u ch ach a! ¡Los h e probado!
N i el cin am o m o ,
55 n i el bálsam o,
n i el p a n a l serían ta n dulces.

111. A n ta ñ o e l esfu erzo d e H ércu les

A n ta ñ o el esfuerzo de H ércu les,


m o n stru o s d estru y en d o p o r d o q u ier,
del m u n d o los m ales a p a rta n d o ,
p o r sus p re c la ro s m éritos
5 brilló,
p e ro a la p o stre m arch itó se
su fa m a an tes ilustre
en v u elta e n ciegas tinieblas
al ser p o r los en can to s d e Y ole
10 el A lcides cautivado.
L a H id ra , al ir p e rd ie n d o cabezas,
m ás p o d e ro sa se hacía,
500 Siglo X I I

o m n i p este sevior
re d d e re sollicitum
15 n o n p o tu it,
q u e m p u e lla d o m u it;
iugo cessit V en eris
vir, q u i m a io r superis
celu m tu lit h u m eris
20 A tlan te fatigato.
C aco 4 tristis h alitus
et fla m m a ru m v o m itu s
vel fuga N esso 5 duplici
n o n p ro fu it,
25 G ery o n H esp eriu s 6
ia n ito rq u e S ty g iu s 7
u te rq u e fo rm a triplici
n o n te rru it,
q u e m c a p tiv u m te n u it
30 p u e lla risu sim plici.
Iu g o cessit te n e ro ,
so m m o q u i letifero
h o rti cu sto d em 8 divitis
im p licuit,

4 Caco, hijo de Vulcanó, lanzaba llamas por su boca. Hércules lo m ató


a raíz de serle robados algunos bueyes que él había ganado a Geriones.
V ir g il io , A m . 8, 190ss. O v id io , Fast. 1, 543-586. L iv io 1, 7, 3ss.
5 Centauro que se enfrentó a Hércules en dos ocasiones. La prim era, en
que com batió contra Folo y Hércules, logró huir; la segunda tuvo lugar ju n to
al río Eveno: Neso quiso violar a D eyanira, esposa de Hércules, y éste lo
m ató con sus flechas. O v id io , Met. 9 , lOlss; Her. 9 , 141ss.
6 Geriones, gigante de tres cabezas y cuerpo triforme hasta las caderas.
H abitaba en E ritia (cerca de Gades), en la Hesperia. Hércules lo m ató y se
apoderó de su rebaño de bueyes. V ir g il io , A m . 8, 300ss. O v id io , Met. 4,
782ss.
7 Cérbero, guardián de los Infiernos, que vivía junto al Estige, el río
infernal. Estaba dotado de tres cabezas. Su m uerte fue el undécim o trabajo
de Hércules. H ig in o , Fab. 31.
8 El dragón de cien cabezas que custodiaba las m anzanas de oro del
Ja rd ín o H uerto de las Hespérides. E ncargado p o r Euristeo, Hércules se
apoderó de las m anzanas durm iendo al dragón. (Otras variantes legendarias
dicen que simplemente dándole m uerte.) H e s io d o , Teog. 215ss. O v id io , Met.
4, 637ss; 9, 190ss.
Carmina Burana 501

m ás cru el q u e to d a peste,
de h a c e r te m b la r
15 fue in cap az
a q u ie n u n a m u c h a c h a d o m eñ ó .
Al yugo de V en u s som etióse
el h é ro e q u e, m a y o r a ú n q u e los dioses,
el cielo so p o rtó sob re sus h o m b ro s
20 al fatigarse A tlan te.
A C a c o su h o rre n d o alien to
y el v ó m ito d e sus llam as,
o a N eso su doble h u id a ,
de n a d a les sirvieron;
25 n i el h e sp e rio G erio n es,
n i el estigio p o rte ro ,
am b o s de triples cabezas,
con sig u iero n a te rra r
a q u ie n c a u tiv a r lo g rara
30 u n a m u c h a c h a co n su sencilla sonrisa.
A u n tie rn o yugo som etióse
q u ie n co n u n su eñ o m o rta l
al g u a rd iá n del rico h u e rto
envolvió;
502 Siglo X I I

35 frontis A cheloie 9
c o rn u d e d it copie,
a p ro 10, leo n e 11 dom itis
en ituit,
T h ra c e s equos 12 im b u it
40 c ru e n ti cede hospitis.
A n th e i L ib y c i13
lu c ta m sustinuit,
casus sophistici
frau d es cohib u it,
45 c ad ere d u m vetui;
sed q u i sic explicuit
lu cte nodosos nexus,
v in citu r e t v in citu r 14,
d u m la b itu r
50 m a g n a Iovis soboles
a d Ioles
am plexus.
T a n tis flo ru e ra t
la b o ru m titulis,
55 q u e m b lan d is c a rc e ra t
p u e lla vinculis,
e t d u m la m b it osculis,
n e c ta r h u ic labellulis
v e n e re u m p ro p in a t;

9 Aqueloo, dios del río etolio del mismo nom bre. Se enfrentó a Hércules
adoptando la form a de un toro, al que el héroe derrotó después de arrancarle
u n cuerno, que algunos autores consideran que luego sería el «cuerno de la
abundancia». Otros, en cambio, vinculan la cornucopia a la cabra Amaltea.
O v id io , Met. 8 , 5 5 0 ss. H ig in o , Fab. 31.
10 El jabalí del E nm anto, tercer trabajo de Hércules. H i g i n o , Fab. 30.
11 El león de N em ea. H ig in o , Fab. 30. H e sío d o ,7 « > ¡j. 326 ss.
12 Los caballos (o yeguas) de Diomedes, rey de Tracia, se alim entaban
de carne hum ana. Hércules les dio a com er el cuerpo de su dueño. H ig in o ,
Fab. 3 0 . O v id io , Met. 11, 194ss.
13 Gigante, hijo de la Tierra. Su m orada se ubicaba en Libia (o, según
otros, en Marruecos). C on él se .enfrentó Hércules cuando se dirigía al Ja rd ín
de las Hespérides. C ada vez que, durante el com bate, Anteo caía a tierra,
su m adre le infundía nuevas fuerzas. Hércules logró darle m uerte levantán­
dolo en vilo y asfixiándolo. H i g i n o , Fab. 31. L u c a n o , Fars. 4, 590ss.
14 Juego de palabras: víndtur (de vinco, vencer) y vincitur (de vindo, atar).
Carmina Burana 503

35 el q u e de la fre n te de A q u elo o
el c u e rn o a rra n c ó d e la a b u n d a n c ia ;
el q u e, v en c ie n d o al ja b a lí y al león,
salió triu n fan te;
el q u e d o m a ra a los caballos tracios
40 tra s la m u e rte c ru e n ta de su du eñ o .
D e l libio A n te o
resistió el co m b ate,
y d e la falsa c a íd a
ab o rtó el en g añ o
45 al im p ed irle r o d a r p o r tierra.
M as a q u e l q u e así supo liberarse
de la estre c h a tra b a z ó n de la pelea,
es v en cid o y re su lta e n c a d e n a d o ,
al su c u m b ir
50 el g ra n re to ñ o de J ú p ite r
a los ab razo s
de Y ole.
Q u ie n de fa m a ta n en o rm e
p o r sus tra b a jo s gozab a,
55 p risio n ero lo tien e u n a m u c h a c h a
co n u n a s b la n d a s cadenas:
m ie n tra s lo cu b re de besos,
co n sus labiecillos a b e b e r le d a
el n é c ta r de V enus.
504 Siglo X I I

60 v ir solutus otiis
veneriis
la b o ru m m e m o ria m
et gloriam
inclinat.
65 S ed A lcide fo rtio r
ag g red io r
p u g n a m c o n tra V e n e re m ,
u t su p erem
h a n c , fugio,
70 in h o c e n im p relio
fugiendo fortius
et m elius
p u g n a tu r,
sicque V e n u s v in citu r,
75 d u m fugitur,
fugatur.
D ulces n o d o s V en eris
et carceris
b la n d i seras resero,
80 de cetero
a d alia
d u m tra d u c o r studia.
O L y c o r i15, valeas
et voveas
85 q u o d vovi,
ab a m o re sp iritu m
sollicitum
rem o v i
R efr. 16 A m o r fam e m e ritu m
90 deflorat;
am a n s te m p u s p e rd itu m
n o n plo rat;
sed te m e re
diffluere
95, sub V e n e re
la b o ra t.

15 Licoris, nom bre de una ninfa. Así se llam aba tam bién la am ada del
poeta Galo. V i r g i l i o , B uc. 10, 22. O v i d i o , Ars A , 3, 537.
16 Es el refrán final, que resum e el contenido de todo el poema.
Carmina Burana 505

60 El h é ro e , a los ocios v enéreos


en treg ad o ,
de sus trab ajo s olvida
el rec u e rd o
y la gloria.
65 M as yo, m ás fu erte q u e A lcides,
e m p re n d o
el c o m b a te c o n tra V enus.
Y, p a r a vencerla,
huyo,
70 p u es en lu c h a sem ejante
es la h u id a la m a n e ra m ás segura
y la m ás eficaz
de co m b atir.
Así se d e rro ta a V enus:
75 al h u ir,
es ah u y e n ta d a .
Los dulces n u d o s de V en u s
y d e su b la n d a
cárcel los cerrojos ab ro ,
80 al e n tre g a rm e,
sin m ás,
a o tras o cupaciones.
A y ú d am e, Licoris,
y h a z el voto
85 q u e yo ta m b ié n h e v otado.
D e l a m o r, m i espíritu
solícito
h e a p a rta d o .
R efr. E l m é rito de la fa m a , el a m o r
90 lo m a rc h ita .
E l a m a n te , el tie m p o p e rd id o
n o dep lo ra,
m as te m e ra ria m e n te
en p a s a r sus h o ras
95 a V en u s som etido
p o n e su em p eñ o .
506 Siglo X I I

112. O d ecu s, o L ib ye re g n u m *

O decus, o L ibye re g n u m , C a rth a g in is urbem !


O la c e ra n d as fratris 1 opes, o P u n ic a regna!
O duces P h ry g io s 2,
o dulces advenas,
5 q u o s ta n to te m p o re
dispersos e q u o re
ia m hiem s sep tim a
ia c ta v e rat
o b o d iu m
10 I u n o n is 3,
Scyllea r a b ie s 4,
C y clo p u m sanies,
C elen o p essim a
tra d u x e ra t
15 a d solium
D idonis;
Q u i m e cru d elib u s
ex ercen t odiis,
aren tis L ibye
20 p o st casu m P hrygie 5
q u o s re g n o n au frag o s
exceperam !
m e m iseram !
q u id feci,
25 q u e m eis em ulis,
ignotis populis
et g en ti b a rb a re ,
Sidonios

* Ed. de CB, n.100, p.346. Los dos primeros versos form an un dístico
elegiaco. EI resto está en form a de secuencia. El poeta canta el llanto de la
reina Dido.
1 El herm ano llam ado Pigmalión.
2 Eneas y sus compañeros.
3Recuérdese el papel de Ju n o en la historia de los troyanos y de Eneas.
4 Recuerda el poeta nom bres que tienen una im portancia en los viajes
de Eneas. Celeno es una de las arpías, cf. V ir g il io , A m . 3, 2 11.
5 Sinécdoque, el todo por la parte: T roya estaba en Frigia.
Carmina Burana 507

112. ¡Ay} h o n ra m ía !

¡Ay, h o n ra mía! ¡Ay, reino de lib ia , ciudad de Cartago!


¡Ay, riq u ezas del h e rm a n o am enazadas! ¡Ay, p ú n ico s
[reinos!
¡Ay, caudillos frigios!
¡Ay, afables ex tran jero s,
5 a quienes p o r ta n to tiem p o ,
dispersos p o r el m ar,
y a el sép tim o in viern o
lle v a b a de u n la d o a o tro
a cau sa d el odio
10 de J u n o ;
la ra b ia d e Escila,
la b a b a de los C íclopes,
y la p e rv e rsa C elen o
h a b ía n e m p u ja d o
15 h a sta el re in o
de D id o .
A quellos q u e co n odios crueles
m e p ersig u en
son los m ism os q u e acogí
20 en m i re in o d e L ibia,
n áu frag o s tra s la caíd a
de Frigia,
¡Ay, d e sd ic h a d a de mí!
¿ Q u é es lo q u e hice
25 yo, q u e p a r a m is enem igos,
ignotos p u eb lo s
y gente b á rb a ra ,
sidonios
508 Siglo X I I

ac T y r io s 6
30 subieci!
A c h i dolant!
ach i dolant!
ia m v o lan t
carbasa!
35 Ia m n u lla spes D idonis!
ve T yriis colonis!
plan g ite, S idonii \
q u o d in o re gladii
d ep erii
40 p e r a m o re m Phrygii
predonis!
E neas, hospes Phrygius,
Ia rb a s °, hostis T y riu s,
m u lto m e te m p ta n t crim ine,
45 sed v ario discrim ine,
n a m sitientis Libye
reg in a sp reta lin q u itu r,
et th alam o s L avinie 9
T ro ia n u s hospes sequitur!
50 Q u id ag am m isera?
D id o re g n a t altera!
h ai, vixi nim ium !
m o rs a g a t cetera!
D e se rta siti regio
55 m e gravi cin g it p relio,
fratris m e te rre t feritas
e t N u m a d u m crudelitas,
in su lta n t h o c pro v erb io :
«D ido se fecit H ele n a m :
60 reg in a n o stra grem io
T ro ia n u m fovit advenam !»
gravis conditio,
furiosa ratio,

6_Tirios, el pueblo de Dido, que con ella habían abandonado Tiro.


7 Sidonios = Fenicios, originarios de Sidón.
8 Yarbas, rey m auritano, pretendiente de Dido y rechazado p o r ésta.
9 Lavinia, hija del rey Latino, con la que acabaría casándose Eneas.
Carmina Burana 509

y tirios
30 h e co n v ertid o en vasallos?
¡Ay, tristeza!
¡Ay, tristeza!
Y a se h in c h a n
las velas!
35 ¡Ya n o q u e d a e sp eran za p a r a Dido!
¡Ay, colonos tirios!
¡Llorad, sidonios,
p o rq u e al filo de la e sp ad a
m u e ro
40 p o r a m o r de u n frigio
pirata!
E neas, el h u é sp e d frigio,
y Y arb as, h ostil p a r a los tirios,
m e a m e n a z a n co n la m u e rte ,
45 m as de fo rm a diferente.
D e la sed ien ta L ibia
la re in a , d esp reciad a, a b a n d o n a d a se ve.
Y el h u é sp e d tro y a n o a m b icio n a
casarse co n L avinia.
50 ¿ Q u é h a c e r, triste de mí?
¡U n a D id o d istin ta re in a ahora!
¡H e vivido, ay, y a dem asiado!
¡A c ab o lleve la m u e rte lo que resta!
U n país d esierto p o r la sed
55 m e ased ia co n d u ra g u erra;
m e a te rra n la fiereza de m i h e rm a n o
y la c ru e ld a d de los n ú m id as.
Y m e in su lta n de este m o d o :
«D ido se tru e c a en H elen a:
60 n u e stra re in a en su regazo
cobija al h u é sp e d tro y an o » .
¡D u ra condició n ,
c o n tra p a rtid a in a u d ita ,
510 Siglo X I I

si m a la p e rfe ra m
65 p ro b e n e fic io !10
A n n a vides,
q u e sit fides
decep to ris perfidi?
frau d e ficta
70 m e relicta
re g n a fugit Punica!
nil sorori
nisi m o ri,
soror, restat, u nica.
75 S evit Scylla,
n e c tra n q u illa
se p ro m ittu n t eq u o ra;
solvit ra te m
te m p e sta te m
80 n ec e x h o rre t Phrygius.
D ulcis soror,
u t q u id m o ro r,
a u t q u id cessat gladius?
F u lg et sidus O rio n is,
85 sevit hiem s A quilonis,
Scylla re g n a t eq u o re.
T em p estatis te m p o re ,
P a lin u re n ,
n o n secure
90 classem solvis litore!
Solvit ra te m d u x T ro ia n u s;
solvat en sem n o stra m a n u s
in ia c tu ra m sanguinis!
V ale, flos C arthaginis!
95 H ec, E n e a ,
fer tro p h e a ,
cau sa ta n ti criminis!
O dulcis a n im a ,
vite spes unica!

10 Ana, herm ana de Dido.


11 Palinuro, el timonel de Eneas.
Camina Burana 511

si a cab o de u n favor
65 recib o daño!
A na, ¿estás vien d o
cu ál es la fidelidad
del p érfid o seductor?
¡C on falsa excusa,
70 abandonándom e,
se aleja de los reinos púnicos!
N a d a a tu h e rm a n a ,
m á s q u e el m o rir,
¡mi ú n ic a h e rm a n a ! le q u ed a.
75 Escila se enfurece
y los m ares
n o p ro n o stic a n m o strarse tranquilos.
L eva anclas
sin q u e la te m p e sta d
80 espante al frigio.
D u lce h e rm a n a ,
¿qué m e detiene?
¿ P o r q u é en acción n o e n tra la espada?
B rilla la estrella d e O rio n ,
85 A qu iló n enfurece la to rm e n ta
y Escila re in a en el m ar.
M ien tras h a y tem p estad ,
P alin u ro,
n o es p ru d e n te
90 q u e a la flota la alejes de la costa.
E l caudillo tro y a n o al m a r saca su nave.
¡Q ue la e sp a d a n u e stra m a n o saque
p a ra h a c e r c o rre r la sangre!
¡Adiós, flor de C artago!
95 ¡T om a, E neas,
trofeos sem ejantes,
m otivo de ta n g ra n delito!
¡O h, dulce alm a,
el ú n ico deleite d e la vida!
512 Siglo X I I

100 P h le g e th o n tis 12,


A cherontis
lateb ras
ac ten eb ras
m o x adeas
105 h o rro ris,
n ec P y r o is 13
te circulus
m oretu r!
E n e a m sequ ere,
110 n ec desere
suaves illecebras
am oris,
n ec dulces n o d o s V en eris
p erd id eris;
115 sed n o stri conscia
sis n u n tia
doloris!

113. A n n a so ro r, u t q u id m o r i *

A n n a so ro r 1
u t q u id m o ri
ta n d e m m o ro r?
cu i d o lo ri
5 reserv o r m isera?
o h a n im is a sp e ra
vite conditio!

12 Flegetón, río de los Infiernos.


13 Pyrois = el sol. E ra el nom bre de uno de los caballos que arrastraban
el carro del sol, cf. O v id io , M et. 2, 153. En otros casos se emplea para
designar al planeta M arte, cf. A u s o n io , Idilios 8, 24.
* Ed. de A. W il m a r t , «Le Florilège mixte de T hom as Bekynton», en
Mediaeval and Renaissance Studies, 4 (1958), p .36-37. Poem a en estrofas desigua­
les en las que el poeta emplea curiosas rimas. El tem a, inspirado en la Eneida
virgiliana, es una vez más el lam ento de Dido, abandonada p o r Eneas. Esta
D ido medieval, frente a la dibujada p o r Virgilio, se nos m uestra m ucho
m enos segura en sí misma, m ás tem erosa de la m uerte.
1 Ana, herm ana y confidente de Dido. Cf. V ir g il io , Eneida, libro I V
passim.
Carmina Burana 513

100 D e F leg etó n


y A q u e ro n te
los rin co n es
y tinieblas
del h o rro r
105 c o n te m p la al punto!
¡Del Sol
el curso
n o se detenga!
Sigue a E neas,
110 no abandones
las dulces seducciones
del am o r,
n i los dulces vínculos de V e n u s
dejes p e rd e rte .
115 M á s b ien , co m o testigo,
sé m e n sa je ra
d e m i dolor.

113. A n a, h e rm a n a

A n a, h e rm a n a ,
¿p o r q u é m i m u e rte
al fin d em o ro ?
¿A q u é d o lo r
5 m e reservo, desdichada?
¡Ay, e n e x tre m o rig u ro sa
co n d ició n de la vida!
514 Siglo X I I

m o rtis dilatio
m ih i m o rs altera.
10 U t e x p o n a t
m e to rm en tis,
v ela d o n a t
ille ventis;
n o n h o rre t m a ria .
15 O h a fides P h ry g ia 2,
o fides hospitis,
q u e sic p ro m eritis
re p e n d it odia!
A b it ille,
20 q u eren s Scylle 3
se vel C h a ry b d i tra d e re .
A q u ilo n i
q u a m D id o n i
m agis elegit cred ere.
25 F estin at classem solvere 4
c u m federe;
n ec d ate m e m o r d ex tere 5
d a t te m e re
v ela fid em q u e ventis.
30 H o sp es abi:
q u id elabi
fu rtive fu g a m ra p e re ?
Q u id lab o ras?
D id o m o ra s

2 E ra proverbial la infidelidad de los frigios, del mismo m odo que


tam bién lo era la de los cartagineses (fides Punica). La tradición en Eneas,
pues, se enfatiza al ponerse el lam ento en labios de la cartaginesa Dido.
3 Escila y Caribdis eran dos abismales y peligrosos lugares del m ar
T irreno por los que debe cruzar la flota de Eneas, como tam bién lo hiciera
la de Ulises. Cf. V ir g il io , Eneida 3, 420ss.
4 El texto latino juega con el doble significado de solvere: solvere classem,
«zarpar, soltar am arras»; solvere-fedus, «rom per u n a alianza, quebrantar una
promesa».
5 Eneas ha llegado a las costas de C artago después de haber sufrido una
terrible tem pestad en la que h a n naufragado varios de sus barcos y la
escuadra se h a visto dispersada. Dido, rodeada de peligros y tem erosa de
todo, está construyendo la ciudad, pero no duda en acoger benévola a Eneas,
si bien a su afabilidad h a colaborado poderosam ente Venus. Cf. V ir g il io ,
Eneida, libro I.
Carmina Burana 515

E l d ila ta r la m u e rte
o tra m u e rte m e supo n e.
10 P a ra e n tre g a rm e
al to rm e n to
las velas a los vientos
él despliega.
Los m a re s n o lo asustan.
15 ¡Ay, p a la b ra frigia!
¡Ay, p a la b ra de m i h u é sp e d
q u e así p o r tales favores
m e re c o m p e n sa c o n odios!
Z a rp a él
20 b u sc a n d o a E scila
o a C a rib d is en treg arse.
P refiere confiarse
al A q u iló n
an tes q u e a D id o .
25 Se a p re su ra a so ltar a m a rra s
al p a r q u e su p ro m esa.
O lv id ad o de la d iestra p ro m e tid a ,
confía te m e ra rio
v ela y p ro m e s a a los vientos.
30 ¡M arch a, huésped!
¿ P o r q u é fu rtiv a m e n te
p re te n d e s e m p re n d e r la h u id a?
¿A q u é esforzarte?
N o se a p re s u ra D id o
516 Siglo X I I

35 nullas festinat nectere;


sub b ru m e ta m e n sidere
v u lt p a rc e re
tibi p ro liq u e te n e re 6
n ec tra d e re
40 vos N e re i to r m e n tis 7.
Q u id , E n e a ,
n a tu m d e a
te iactas C ypride? 8
h a perfide,
45 genus q u id iactitas?
V u ltu s quos astru it
illa re d a rg u it
m en tis atrocitas.
P a re n te m serenissim o
50 v u ltu p ro m ittis C y p rid em ;
sed m a tre m tib i tig rid e m
teste fateris anim o.
S ed querelis
his crudelis
55 hospes n o n flectitur.
Q u id igitur,
q u id restat, m isere?
q u id ag am , m isera?
M o rs a g a t cetera.
60 M o rs m ih i vivere.
M o rs vite c la u d a t o rb ita m ,
m o rs m ali to lla t cum ulos.
Insignes fe ra t titulos,
q u i sic delusit h o sp itam .
65 A n ex p ectem destru i
q u e statu i
urb is n ove m en ia?
nos o d ia
d ire c in g u n t Libies.

6 Ju lo Ascanio, hijo de Eneas y de Creúsa.


- 7 Es decir, «de los peligros del m ai». N ereo era una divinidad m arina.
8 Dea Cypris, esto es, Venus. Cypris, como sinónimo de Venus, lo encon­
tram os en A u s o n io , Epigr. 5 7 . Los poetas clásicos prefieren denom inarla
Cypria, «la chipriota» (p.ej., T ib u l o , 3, 3, 34). V enus = Afrodita recibía culto
especial en Chipre.
Carmina Burana 517

35 a cau sarte n in g ú n im p ed im en to .
Sin e m b a rg o , e n este tiem p o in v ern al
desea p re se rv a rte
a ti y a tu tie rn o d escen d ien te
y n o e n treg aro s
40 de N e re o a los peligros.
¿P o r q u é, E neas,
te ufan as
de ser el hijo de V enus?
¡Pérfido!
45 ¡Por q u é aireas tu linaje?
E l ro stro co n q u e aq u élla te d o tó
lo m u e stra co m o falaz
la fiereza de tu espíritu.
A firm as co n ro stro p la c e n te ro
50 q u e V en u s es tu m ad re;
m as tu espíritu rev ela
q u e tuviste p o r m a d re a u n a tigresa.
M a s co n quejas
sem ejantes
55 el h u é sp e d cru el n o se conm ueve.
¿ Q u é h a c e r, pues?
¿ Q u é le re sta a la infeliz?
¿ Q u é p u e d o h a c e r, d esd ich ad a?
Lleve a c a b o la m u e rte lo q u e falta.
60 M u e rte es p a r a m í seguir viviendo.
C ie rre la m u e rte el ciclo de la vida.
A rra stre la m u e rte este cú m u lo de m ales.
O ste n te insigne títulos de g lo ria
aq u el q u e se b u rló de su h o spedaje.
65 ¿ C o n te m p la ré tal vez cóm o d estru y en
las m u rallas q u e alcé
de la n u e v a ciudad?
D e la L ib ia cru el
los odios nos circ u n d a n .
518 Sigh X I I

70 H in c Y arb as em ulus 9
N u m a d u m q u e p o p u lu s,
in d e fratris rabies 10
n o s odiis
e t preliis infestat.
75 M eo s q u o q u e T yrios
ia m d ubios
ia m offensos video;
displiceo
m eis ipsis civibus.
80 U rb e to ta can itu r:
« D id o sp re ta lin q u itu r
suis a b hospitibus;
d e P hry g io
suffragio
85 n il restat».
Ip sa m e p erd id i:
q u id P h ry g es arguo?
M e ro ri su b d id i
v itam p e rp e tu o .
90 H e u m e m iseram :
igni c re d id e ram ;
n u n c u r i m e tu o .
Q u a n ta sit sentio
m ih i co n d itio
95 supplicii,
n i gladii
fru a r o bsequio.
O luce clario r,
A n n a p a rs a n im a e ,
100 his q u ib u s c ru c io r
m e m alis ad im e.
Q u o u sq u e p a tia r?
n e se m p e r m o ria r,
m e sem el p e rim e .

9 Yarbas, rey de la libia Getulia. Cf. V ir g il io , Eneida 4, 36ss y 196ss.


10 Pigmalión, que, deseoso de suplantar a D ido en el trono de Tiro, m ata
a Siqueo, esposo de su herm ana, y obliga a ésta a desterrarse. C f V ir g il io ,
Eneida 1, 335ss y 4, 325-326.
Carmina Buram 519

70 E l envidioso Y arb as, p o r u n lado,


y el p u e b lo de los N ú m id as;
y p o r o tro , la r a b ia de m i h e rm a n o
nos a c o san co n odios
y batallas.
75 V eo incluso a m is tirios
m o stra rse d u b ita n te s
sentirse y a ofendidos.
C a u sa soy de d e sag rad o
a m is p ro p io s ciu d ad an o s.
80 P o r to d a la ciu d a d ru e d a la copla:
«A D id o , d esp re c ia d a, la a b a n d o n a n
q u ien es so n h u ésp ed es suyos;
de la frigia
p ro m e sa
85 n a d a resta».
Y o m ism a m e h e p e rd id o .
¿P o r q u é acu so a los frigios?
H e su m erg id o m i v id a
e n u n a e te rn a tristeza.
90 ¡Ay, m íse ra de mí!
D ep o sité e n el fuego m i co n fian za
y ser a b ra s a d a te m o a h o ra .
C u e n ta m e d o y
de c u á n in g e n te es la co n d ició n
95 de m i suplicio,
a n o ser q u e disfrute
del fav o r d e u n a esp ad a.
¡O h, m ás c la ra q u e la luz,
A na, p a rte d el a lm a mía!
100 R e d ím e m e d e estas desgracias
q u e m e e stá n a to rm e n ta n d o .
¿ H a sta d ó n d e te n d ré q u e p a d ecer?
P a ra n o e sta r m u rie n d o e te rn a m e n te ,
d a m e la m u e rte de u n a vez p o r todas.
C ARMI NA A R U N D E L L I A N A

De los 2 8 poemas de la edición de Wilhelm M g e r (1909) — en


la edición más moderna de C. J . McDonoug son 2 7 — hemos seleccio­
nado tres. Esa famosa colección es una mezcla de piezas religiosas y de
sátiras y love-songs de lo más libre. Estas últimas poseen el habitual
adorno mitológico, que los autores emplean para sus poemas casi de una
manera inconsciente, cf. 116,41; 116,51; 114,5; 115,46. Como en
casos similares nos encontramos ante poemas cuya autoría resulta anónima
aunque modernamente se admite que Pedro de Blois puede ser el autor de
los primeros poemas de la colección Arundel. Un acróstico que se encuentra
en uno de los poemas, y que forma la palabra P E T R I, puede apoyar la
pretendida autoría de Pedro de Blois, aunque no faltan quienes creen que
la aparición del acróstico puede s a puramente casual. La descripción de
la doncella, en el poema 1 0 de la edición de C. J . McDonough, puede
muy bien no ser más que un ejercicio de escuela. Formalmente los poetas
litúrgicos han mostrado, sin duda, el camino, pero para la mayor parte
los autores de estos poemas líricos profanos no parecen ajustar sus
composiciones a la poesía religiosa de su tiempo. A veces emplean lo que
se ha calificado como «sequence-measure», como lo hizo Hugo el Primado.
E s un hecho que la «goliardic measure» o «Vagantenstrophe» ha pasado
del verso profano a la poesía religiosa.
522 Siglo X I I

114. P la u d it h u m u s, B oree *

P la u d it h u m u s, B oree
fu g am ridens exulis.
P u llu la n t a rb o re e
nod is co m e patulis.
5 G a u d e t R e a 1 c o ro n a ri
novis fro n te m flosculis,
olim gem en s c a rc e ra ri
nivis sevis vinculis.
Rejr. Felix m o rb u s, q u i sa n a ri
10 n escit sine m o rb o pari!
E th e ra Favonius
in d u it a vinculis.
O r n a t m u n d u m C y p riu s 2
sacris dive copulis.
15 C a stra V e n u s re n o v a ri
novis o v at populis
et tenellas c o p u la ri
b lan d is m en tes stim ulis.
Refi. F elix m o rb u s, q u i sa n a ri
20 n escit sine m o rb o pari!
T u u m , V en u s, h a u rio
venis ig n em bibulis.
T u is, F lo ra, sicio
fav u m de labellulis.
25 F lo ra, flore s in g u la ri3
p re m in e n s puellulis,
solum sola m e solari
soles in periculis.
Refr. F elix m o rb u s, q u i sa n a ri
30 n escit sine m o rb o pari!

* Ed. de W . M eyer , «Die Arundel Sam m lung mittellateinischer H eder»,


en Abh. d. kgl. Gesellsch. d. Wissen, zu Göttingen, 11 (1909) = F. J . E. R aby , A
History o f Secular Latin Poetry in the Middle Ages (Oxford 1934), II, p.250. Poem a
compuesto p o r estrofas de ocho versos: 6 (7 pp), 2 (8 p). Rima: ababcbcb.
Refrán: 2 (8 p) rimados aa.
1 La Tierra.
2 Cyprius, en cuanto que C upido era hijo de Cypria, nom bre con que
tam bién se conocía a Venus.
3 Esto es, p o r tu belleza.
Carmina Arundelliana 523

114. L a tie rra a p la u d e

L a tie rra ap lau d e, rien d o ,


la m a rc h a d el B óreas d esterrad o .
Se llen an de yem as a b u ltad as
las fro n d as de los árboles.
5 Siente R e a p la c e r en co ro n arse
la fren te co n flores nuevas,
c u a n d o h a p o c o g em ía a te n a z a d a
p o r las crueles c ad en as de la nieve.
Refr. ¡Feliz d o len cia, q u e sólo san arse p u ed e
10 co n u n a d o le n c ia igual!
L ib re de lazos, F av o n io
reviste el éter.
A d o rn a el m u n d o el a m o r
co n enlaces sagrados de la diosa.
15 G o z a V e n u s re n o v a n d o sus reales
co n nuevos p ueblos
y fu sio n an d o tiernecillos co razo n es
co n dulces estím ulos.
Refr. ¡Feliz dolencia, q u e sólo san arse p u e d e
20 co n u n a d o le n c ia igual!
T u fuego b eb o , V en u s,
en las ávidas venas.
Siento sed de la m iel, o h F lo ra,
de tus labiecillos.
25 F lo ra, q u e p o r tu flor sin g u lar
en tre to d as las m u c h a c h ita s destacas:
sólo tú sola c o n so larm e sueles
en los peligros.
Refr. ¡Feliz d o len cia, q u e sólo san arse p u ed e
30 c o n u n a d o le n c ia igual!
524 Siglo X I I

R a p it nobis lu d ere
dictis livor em ulis,
nos obliquis ledere
g au d en s lingue iaculis.
35 N o lo volens ab sen tari,
votis u ro r pendulis.
Fugi, tim en s te n o ta ri
nigris fam e titulis.
Refr. F elix m o rb u s, q u i san ari
40 nescit sine m o rb o pari!
In discessu dulcibus
n o n fru e b a r osculis;
salutabas nutib u s
p e n e loquens garrulis.
45 Fas n o n e ra t p a u c a fari:
fuere p ro verbulis,
quas, h eu , vidi d eriv ari
lacrim as ex oculis.
Refr. Felix m o rb u s, q u i san ari
50 nescit sine m o rb o pari!

115. D um rutilans Pegasei*


D u m ru tilan s Pegasei
ch o ru scat a u ru m velleris,
a u rico m i fav o r dei
risu m se re n a t etheris.
5 L eta suos D io n ei
salu tat a u ra syderis;
castra d e n sa n tu r V eneris,
v o lan t tela C ytherei.

* Ed. de W. M eyer , «Die Arundel Sammlung mittellateinischer Lieder»,


en Abh. d. kgl. Gesellsch. d. Wissen, zu Göttingen, 11 (1909); F. J . E. R aby , A
History o f Secular Latin Poetry in the Middle Ages (Oxford 1034), II, p.249. Estrofas
de ocho versos, de ocho sílabas: 4 p + 4 pp. Rima: abababba. R efrán de
cuatro versos tam bién de ocho sílabas: 4 (8 pp.). Rima: abab.
Carmina Arundelliana

G o zar, la envidia n os im p id e
co n celosas p alab ras,
sin tien d o p la c e r en ofendernos
co n los aviesos d a rd o s de la lengua.
35 Q u e rié n d o lo , n o q u ie ro p a r tir lejos,
y en deseos o puestos m e desgarro.
H u id o h e p o r te m o r a v erte ex p u esta
a los n egros b a ld o n es de la fam a.
Refr. ¡Feliz dolen cia, q u e sólo san arse p u ed e
40 co n u n a d o len cia igual!
E n m i m a rc h a n o gocé
de tus dulces besos;
m e despedías co n señas,
m as co n p o cas p alab ras,
45 que n o e ra perm itido pronunciar.
E n lu g a r de palabrillas
¡ay! lo q u e vi fue d esp ren d erse
las lágrim as de tus ojos.
Refr. ¡Feliz d o len cia, q u e sólo san arse p u ed e
50 co n u n a d o len cia igual!

115. M ie n tra s re sp la n d e c ie n te b rilla

M ie n tra s resp lan d ecien te b rilla


el o ro de la p iel de Pegaso,
el fav o r del dios de d o ra d a cab ellera
se re n a la risa d el éter.
5 L a alegre b risa de la estrella de D io n e
salu d a a los suyos;
de V e n u s los reales se acrecien tan ;
v u elan los d a rd o s d e la G iterea.
526 Siglo X I I

Refr. Felicibus stipendiis


10 suos V en u s re m u n e ra t,
d u m lusibus et basiis
m e d e tu r his, quos v u ln erat.
F astidiens re x 1 Iu n o n e m ,
n o n im p e ra t lascivie;
15 su a m Ian u s A rg io n em 2
b in a m ira tu r facie.
E t c a u sa tu r in P lu to n e m
G eres de ra p tu filie 3;
u su m M av o rs m ilicie
20 su a m v ertit a d D io n e m +.
Refr. Felicibus stipendiis
suos V e n u s re m u n e ra t,
d u m lusibus et basiis
m e d e tu r his, quos v u ln erat.
25 M iscet V e n u s v e n e n a ta
feile felici p o cu la,
m eile p u e r to x ic a ta
to rq u e t alatus iacula.
G o rd a sa n a n t sau ciata
30 lusus, am plexus, oscula,
his m e b earas, F lo r u la 5,
m ich i to tu m m e fu rata.
Refr. Felicibus stipendiis
suos V en u s re m u n e ra t,
35 d u m lusibus et basiis
m e d e tu r his, quos v u ln erat.

' Júpiter. L a mitología lo hace m arido de Juno.


2 Argio, -onis es el nom bre de una ninfa que no tiene nada que ver con
Jan o . El verso que nos ocupa está casi literalm ente copiado de M a r c ia n o
C apella , De nuptiis Mercurii et Philologiae 1 , 4 : Ianusque Argionam utraque miratur
effigie. Es evidente que el nom bre de la divinidad femenina está alterado: se
trata en realidad de Angerona, que el propio M arciano Capella relaciona con
Jano.
3 Plutón, enam orado de la joven Proserpina, hija de Ceres, la raptó en
Sicilia.
4 Dione, en cuanto considerada m adre de Venus-Afrodita, a m enudo
presta su nom bre a la propia Venus. El verso alude a los adúlteros amores
entre M arte y Afrodita, esposa de Vulcano.
5 N om bre que aparece a m enudo entre los de las jóvenes.
Carmina Arundeïliana 527

Refr. C o n felices reco m p en sas


10 V en u s a los suyos p re m ia ,
m ien tras co n ju eg o s y besos
san a a aquellos q u e hiere.
E l rey, m olesto c o n J u n o ,
n o co n tro la la lascivia.
15 C o n su doble ro stro , J a n o
a su A rgio ad m ira.
C eres acu sa a P lu tó n
p o r el ra p to de su hija.
M a rte dirige h a c ia D io n e
20 su e x p erien cia g u e rre ra .
Refr. C o n felices reco m p en sas
V e n u s a los suyos p re m ia ,
m ien tras co n ju e g o s y besos
san a a aquellos q u e hiere.
25 V e n u s sirve cop as en v en en ad as
co n g ra ta hiel.
E l n iñ o alad o d isp a ra d ard o s
em p o n zo ñ ad o s de m iel.
Ju e g o s, ab ra z o s y besos san an
30 los co razones heridos.
Feliz co n ellos, F lorita, m e h ab rías
a m í a rre b a ta d o p o r com pleto.
Refr. C o n felices recom pensas
V en u s a los suyos p rem ia,
35 m ien tras co n ju e g o s y besos
san a a aquellos q u e hiere.
528 Siglo X I I

N o b is yem p s v e r a m e n u m
nullo fuscata nu b ilo ,
d u m fa v e re t sors a d p le n u m ;
40 sed n obis n u n c flat aquilo.
D u m e ru m p it in v e n e n u m
sinistro livor sibilo,
fam e d a m p n a tu r iubilo
no stre sortis v e r seren u m .
45 Refr. Felicibus stipendiis
suos V en u s re m u n e ra t,
d u m lusibus e t basiis
m e d e tu r his, quos v u ln erat.
V iv a t a m o r in yd ea,
50 n e d iv u lg etu r opere,
viv am tu u s, vive m e a ,
n e c p ro p e re m u s tem ere!
d a b it a d h u c C y th e re a
v id ere, lo q u i, lu d ere:
55 nos p a ri iu n g a t fed ere
relacio D i o n e a 6.
Refr. Felicibus stipendiis
suos V eu s re m u n e ra t,
d u m lusibus e t basiis
60 m e d e tu r his, q u o v u ln erat.

116, D io n e i s id e r is *

D i o n e i 1 sideris
fav o r elucescit
et a m a n tu m ten eris
votis allubescit.

6 Lit., «la relación de Dione». Recuérdese que Dione = Venus es la diosa


del amor.
* Ed. de W. M e y e r , «Die Arundel Sam m lung m ittellateinischer Lieder»,
en Abh. d. kgl. Gesèllsch. d. Wissen, zu Göttingen, 11 (1909) = F. J. E. R aby , A
History o f Secutar Latin Poetty in the Middle Ages (Oxford 1934), II, p.251. Poem a
en tres estrofas, de 16 versos cada una: 5 (7 pp) + 5 (6 p) + 3 (8 p) + 2 (4
pp) + 1 (3 p). R im a ababcdcdefegghhf Nos hallamos, pues, ante una poesía
rítm ica bastante rebuscada.
1 Venus.
Carmina AmndeUiana 529

U n a a m e n a p rim a v e ra n os re su lta b a el invierno


n o en so m b recid o p o r n u b e alguna,
m ie n tra s la fo rtu n a en to d o se m o s tra b a favorable;
40 m as p a ra nosotros a h o ra sopla el aquilón.
G u a n d o , co n silbido siniestro, la envidia
en v en e n o se tran sfo rm a,
la seren a p rim a v e ra de n u e stra suerte
p erse g u id a se ve p o r el p la c e r de la m aled icencia.
45 Refr. C o n felices reco m p en sas
V en u s a los suyos p rem ia,
m ien tras co n ju e g o s y besos
san a a aquellos q u e hiere.
V iv a el a m o r o c u lta m e n te m a n te n id o
50 p a r a q u e n o se divulgue p o r los hechos.
¡Viva yo tuyo! ¡Vive tú mía!
N o ap resu rem o s el p aso de fo rm a irreflexiva.
A ú n nos p e rm itirá G itérea
vernos, h a b la r y ju g a r:
55 q u e con igual a rm o n ía nos u n a
la relació n am o ro sa.
Refr. C o n felices reco m p en sas
V e n u s a los suyos p re m ia ,
m ie n tra s co n ju e g o s y besos
60' san a a aquellos q u e hiere.

116. D e la e s tr e lla d e D ione

D e la estrella de D io n e
la in flu en cia brilla,
y a los tiern o s votos de los am an tes
d a cum plim iento.
530 Siglo X I I

5 D u m assistit n o n re m o ta
sibi stacione,
celsiore fulget ro ta
filius L a to n e 2,
cuius a u ra g ratiam
10 sp o n d et n o n m in o re m .
D u m salu tat M a ia m 3,
h i s 4 in tro ced en s m ed iu s
M ercu riu s
devotus o b te m p e ra t
15 e t a g g e ra t
favorem .
R e n ite n ti pallio
C ybele vestita
flore c o m a m vario
20 v e rn a t red im ita.
R id e t au la Iovialis,
e th e r expolitur;
senectutis S aturnalis
to rp o r sepelitur,
25 d u m re sp ira t te n e re
g ratus o d o r florum .
Florentis in u b e re
c a m p i c a n o ra resid et
n ec invidet
30 talia so roribus 5
n ec sedibus 6
so ro ru m .
E x u lat p a rs a c rio r
an n i renascentis;
35 sp irat a u ra g ra tio r
veris blandientis.
R o se ru b o r suis a u d e t
nodis explicari,
aq u ilo n e m sibi g a u d e t

2 Apolo, el Sol.
3 M aya, m adre de Mercurio.
4 Es decir, de Venus (= Dione) y de Apolo, el hijo de Latona.
5 Las Musas.
6 El Helicón, en el Parnaso.
Carmina Arundelliana 531

5 M ie n tra s asiste en n o re m o ta
m o ra d a ,
co n m u y refulgente ru e d a
b rilla el hijo d e L ato n a,
cuya a u ra es a u g u rio
10 de u n influjo n o m en o r.
M ie n tra s a M a y a saluda,
p o r e n tra m b o s av an zan d o ,
M ercu rio ,
b ie n dispuesto, se m u e stra co m placiente,
15 y a p o rta
su influencia.
C o n m a n to resp lan d ecien te
vestida C ibeles
y co n v ario p in tas flores sus cabellos
20 c o ro n a d a , reverdece.
R íe la co rte de J ú p ite r
y el é te r se eng alan a;
de la vejez p ro p ia de S atu rn o
la to rp e z a es e n te rra d a ,
25 m ie n tra s tie rn a m e n te se resp ira
el g rato o lo r de las flores.
E n la fertilid ad d el ca m p o florido
tien e su sede el ave c a n o ra
y n o envidia
30 a las h e rm a n a s,
n i las m o ra d a s
de las h e rm a n a s.
A l exilio m a rc h a la p a rte m ás d esab rida
del añ o q u e ren ace.
35 E x h a la o lo r el a u ra m ás a g rad ab le
d e la e n c a n ta d o ra p rim av era.
E l ru b o r d e la ro sa y a se atreve
a b ro ta r saliendo de sus yem as.
El aq u iló n n o siente y a p la c e r
532 Siglo X I I

40 ia m n o n nov ercari;
a n n i triste sen iu m
v e r infans excludit.
A quilonis ocium
te rre d ep in g it faciem ;
45 te m p e rie m
d a n s a u ra V en eriis
im periis
alludit.
Carmina AnindeUiana

en m o strarse violento.
A l triste a n c ia n o del añ o
la p rim a v e ra n iñ a lo desplaza.
D e l aq u iló n el reposo
p in ta la faz de la tierra.
P ro p o rc io n a n d o la brisa
u n tiem p o b o n an cib le, las ó rdenes
de V e n u s
a c e p ta com placida.
CAR MI NA R I V I P U L L E N S I A

Ta hemos hablado en la Introducción, p .6 8 -7 1 , del C ancionero


de Ripoll o A nónim o E n am o rad o , como una de las colecciones
importantes de poemas medievales que han llegado hasta nosotros. E l
monasterio de Santa M aría de Ripoll, fundado hacia el año 880-886,
se convirtió en un centro de cultura de capital importancia: y a a mediados
del siglo X cuenta con un famoso scriptorium . Las estrechas relaciones
entre el dominio cultural francés y las provincias españolas cristianas y
árabes hicieron que aparecieran en Ripoll poesías religiosas y profanas, la
mayoría de las cuales han conservado el anonimato de sus autores.
'Pese al renombre de los famosos escritores del monasterio, el Abad-
obispo Oliba, Juan de Fleury y el monje Oliba, el verdadero interés de
la escuela poética de Ripoll, por lo que a nosotros nos ocupa, se centra
en un grupo de poesías que algún monje copió en los blancos de un códice
dedicado a otros fines: se trata del ms. 74 del monasterio de Ripoll. Los
poemas — de autores conocidos y de anónimos— van escalonados entre
los siglos X y X III y muestran parecidas características a las de las
producciones eróticas de Serlo de Wilton y de Geraldo Cambrense.
Desconocemos los nombres de los copistas, aunque parece que estaban
influidos por la escuela francesa.
' Hemos recogido cinco poemas del C ancionero de Ripoll. E n ellos
— algunos, verdaderas pastorelas— advertimos ecos de la poesía popular:
la tiranía del amor, la descripción de la caza. T al vez en el poema 1 1 8
podamos apreciar una pastorela — ejercicio de escuela— en que se canta
el amor de la abadesa del monasterio de Remiremont (?), que mantenía
relaciones con el de Ripoll. Ese canto amoroso parece que no pasa de ser
imaginario, como ocune en el poema n.119. D e nuevo aparece la form a
de pastorela en el poema n.120: aquí la doncella no es una sencilla
pastora, sino una princesa, como la joven del poema de Wido de Ivrea,
o la heroína de un poema que nana las aventuras de un cazador. E l
último canta el amor en primavera, y las danzas que tienen lugar en
aquella estación, tema de muchas poesías populares, en las que la madre
previene a su hija de los peligros que encienan los bailes con su joven
(cf. Raby, a H istory o f Secular L atín Poetry, vol. II, p .236-47.
Ver también la edición de J . L. Moralejo, que hemos tenido siempre
presente).
536 Siglo X I I

117. A p r ilis te m p o re *

A prilis te m p o re , q u o n em u s fro n d ib u s
e t p ra tu m roseis o rn a tu r floribus,
iuven tu s te n e ra fervet am o rib u s.
F erv et am o rib u s iuv en tu s te n e ra ,
5 pie cu m co n cin it o m nis avicula
et c a n ta t d u lc ite r silvestris m eru la.
A m o r tu n c m i lita t1 cu m m a tre V e n e re ,
a rc u m e b u rn e u m n o n cessat flectere,
u t m atris v a le a t re g n u m ex ten d ere.
10 V e n a tu red ien s e o d e m te m p o re ,
sol c u m d e sc e n d e ret v e rg en te card in e,
e rra n te s catulos cepi re q u ire re .
Q u o s circum spiciens n u s q u a m rep erio ,
u n d e n o n m o d ic u m sed satis doleo
15 n o n cessans, ig itu r p erd ito s q u erito .
Illos d u m q u e rito , filius V en eris,
in a rc u 2 residens, a d in sta r num inis,
inquit: « Q u o p ro p e ra s, dilecte iuvenis?
D ia n e p h a re tre fracte su n t d en u o ,
20 arcus C u p id in is su m e tu r am o d o :
la b o re m 3, itaq u e, dim ittas m oneo.
D im ittas m o n e o la b o re m itaq u e;
n o n est conv en ien s h o c tali tem p o re:
V e n e ri p o tiu s d e b em u s lu d ere

* Ed. de F. J. E. R aby , A History o f Secular latin Poetry in the Middle Ages


(Oxford 1934), II, p.238ss. Cf. J . L. M o r a l e jo , Cancionero de Ripoll (Barcelona
1986), p.148-59. Versificación rítmica. Estrofas de tres versos: 6 pp + 6 pp.
1 El tópico de militia amoris o militia Veneris es una m etáfora ya em pleada
en la elegía latina clásica. Entre otros, véase F. P e je n a u t e , «La militia amoris
en algunas colecciones de poesía latina medieval», Helmántica 89 (1978)
195-203.
2 M o r a l e jo , p.154, prefiere leer: in arce residens, «sobre una fortaleza
sentado». (Véanse las razones que aduce en el lugar citado.)
3 Se refiere, naturalm ente, a la tarea de la caza, a la que está entregado
el joven. Las flechas empleadas para cazar (propias de Diana) serán trocadas
po r las flechas del A m or (que porta C upido, el hijo de Venus).
4 M o r a l e jo , p. 157, adopta esta otra lectura:
non est conveniens hoc tali tempore
venari; potius debemus ludere.
Carmina Rivipullensia 537

117 . En tie m p o d e a b r il

E n tie m p o de abril, c u a n d o se a d o rn a n
de fro n d a el b o sq u e y el p ra d o d e flores sonrosadas,
la tie rn a ju v e n tu d hierve d e am ores.
D e am o res h ierv e la tie rn a ju v e n tu d ,
5 c u a n d o c a n ta n a co ro tie rn a m e n te las avecillas todas
y trin a co n d u lz u ra el m irlo m o n ta ra z .
E ntonces A m o r en liza e n tra ju n to a su m a d re V en u s,
ten sa n d o sin cesar su e b ú rn e o arco
p a ra p o d e r d ila ta r el re in o de su m ad re.
10 E ra p o r ese tie m p o c u a n d o , to rn a n d o de caza,
m ie n tra s el sol y a caía tra s g ira r sobre su eje,
com en cé yo a b u sc a r m is ca c h o rro s errab u n d o s.
E n p a rte alg u n a los hallo tra s m ira r p o r todos lados,
p o r lo cual m e aflijo, n o p o co , sino m u ch o ,
15 de m o d o q u e sin rep o so b usco m is p e rro s perdidos.
M ie n tra s los a n d o b u sc a n d o , el h ijo de V en u s,
ap o y ad o sobre el arco, a la m a n e ra de u n dios,
m e dice: «¿A donde te ap resu ras, q u e rid o joven?
D e n u ev o se h a n q u e b ra d o las aljabas de D iana;
2 0 ' es el arco de C u p id o el q u e se u s a rá d esde ahora:
te aconsejo, p u es, q u e a b a n d o n e s tu tarea.
Ο μ ε ab a n d o n e s, pues, tu ta re a te aconsejo,
q u e n o re su lta a p ro p ia d a en u n tie m p o co m o éste:
deb em o s sobre to d o p ra c tic a r el ju e g o del am or.
538 Siglo X I I

25 Ig n o ras fo rsitan lud o s C upidinis?


sed v alde d e d e c e t si talis iuvenis
n o n lu d it sepius in au la V en eris.
Si sem el lud eris in eius c u ria
n o n e a m deseres ulla p e n u ria ,
30 illi sed servies m e n te co n tin u a» .
A d cuius m o n itu s to tu s c o n tre m u i,
v elu t ex territu s a d te rra m cecidi;
sic novis ignibus statim incalui.

118. M ato m en se d u m p e r p r a tu m *
M a io m en se d u m p e r p ra tu m
p u lch ris floribus o rn a tu m ,
ire m fo rte sp atiatu m ,
v id i q u id d a m m ih i g ra tu m .
5 V id i q u ip p e C y th e re a m
V e n e re m , am o ris d e a m ,
a tq u e v irg in u m c h o re a m ,
q u e tu n c se q u e b a tu r eam .
In te r q u as e ra t C u p id o ,
10 arcus cuius refo rm id o ,
sepe q u i d ic e b a t «io!»
v o cem q u a m a m a n tu m scio.
Ip sa flores colligebat,
q u ib u s calath o s rep le b a t;
15 ch o ru s v irg in u m c a n e b a t
m o d is m ille, q u o d d eceb at.
P o stq u a m v id i tales actus,
p e n itu s p e rte rre fa c tu s
ipsa d u lced in e can tu s
20 ab a m o re fui cap tu s.

* Ed. de F. J . E. R aby , A Histoiy o f Secular Latin Poetry in the Middle Ages


(Oxford 1934), II, p .239. Cf. J . L. M oralejo , Cancionero de Ripoll (Barcelona
1986), p. 160-69. Poem a en cuartetos de 8 sílabas. R im a única por cuarteto
que no se repite en estrofas posteriores. Algunos han atribuido el poem a a
Abelardo. La presencia de la lírica goliárdica es evidente.
Carmina RimpuUensia 539

25 ¿Ig n o ras tal vez los ju e g o s de C u p id o ?


S o b re m a n e ra d e sh o n ra el q u e u n jo v e n com o tú
n o ju e g u e m ás a m e n u d o en el p alacio de V enus.
Si en su co rte reto zas p o r lo m en o s u n a vez,
n o p o d rá s a b a n d o n a rla p o r e c h a r en falta algo,
30 sino q u e h a b rá s de servirla co n esp íritu constante».
A n te sus a d m o n icio n es m e estrem ecí to d o en tero,
y co m o a te m o riz a d o , a tie rra p recip itém e:
al p u n to m e vi in fla m a d o p o r fuegos desconocidos.

118. En el m e s de m ayo
E n el m es de m ay o , m ie n tra s ib a p asean d o ,
casu alm en te, p o r u n p ra d o
e n g a la n a d o de h e rm o sa s flores
vi algo q u e m e resultó m u y ag rad ab le.
5 Y es que vi a V e n u s C itérea,
la diosa del am o r,
y al co ro de doncellas
q u e en ese m o m e n to la seguía.
Ib a e n tre ellas C u p id o
10 cuyo arco ta n to tem o ,
y u n a y o tra vez d e c ía «¡lo!»,
q u e sé q u e es el g rito de los en am o rad o s.
E lla reco g ía flores
co n q u e lle n a b a cestillos.
15 E l co ro d e doncellas e n to n a b a
can cio n es m il, lo cu al e ra m u y bello.
D esp u és de v e r sucesos tales,
c o m p le ta m e n te a tu rd id o
p o r la d u lz u ra del can to ,
20 q u ed é cau tiv o de am o r.
540 Siglo X I I

Ib i v irg in em h o n e sta m ,
g en ero sam e t m o d e sta m
ad am av i, q u a m su sp ectam
nulli p u to n ec m o lestam .
25 O c u li su n t relu cen tes,
n ivei su n t eius d entes,
n e c p ap ille su n t tu m en tes
sed su n t q u asi n ix can d en tes.
F ro n s ipsius can d en s; gula,
30 m a n u s, p ed es a tq u e c ru ra
can d escen tes sicut lu n a,
c a re n t v etu statis ru g a.
H a n c am av i, h a n c a m a b o ,
d u lciter h a n c co n serv ab o ,
35 h u ic soli m e d ö n a b o
p ro q u a sepius d ictab o .
E ius n o m e n , si quis q u e rit,
d icam , q u ia p u lc h ru m erit:
I in o rd in e p re c e d it,
40 V p o st sibi iu n c tu m venit.
D p o st te rtiu m p o n e tu r,
q u a rtu s locus I d o n e tu r,
T in fine reserv etu r:
to tu m n o m e n sic h a b e tu r.
45 H u iu s lo n g a si sit v ita,
m e a erit, cred as ita;
fin ie tu r sed si cita,
m o ria r h a c p ro am ica.

119. Sidus clarum *

Sidus c la ru m
p u e lla ru m ,

*- Ed. de F. J . E. R aby, A History o f Secular Latin Poetry in the Middle Ages


(Oxford 1834), II, p.240ss. Cf. J . L. M o r a l e jo , Cancionero de Ripoll (Barcelona
1986), p. 170-81. Poem a en estrofas de seis versos: 4 (4 p) + 2 (7 pp). Rim a:
aabccb. Algunos han atribuido el poem a a Pedro Abelardo.
Carmina Rivipullensia 541

Allí m e e n a m o ré de u n a p ú d ic a m u c h a c h a ,
de b u e n lin aje y com ed id a;
n o creo q u e n a d ie sospechase de ella,
n i la ju z g a ra m olesta.
25 R elu cien tes son sus ojos;
niveos sus dientes son;
n o e ra n sus senos tu rg en tes,
sino b lan co s co m o nieve.
A lb a e ra ta m b ié n su fren te; su g arg a n ta ,
30 m an o s, pies, p ie rn a s ta m b ié n ,
e ra n b lan co s cu al la lu n a
y c a recían de a rru g a s de la vejez.
A ésta am é, a ésta a m a ré ,
la g u a rd a ré d u lcem en te;
35 m e e n tre g a ré sólo a ella;
p o r ella m il veces e n to n a ré m is versos.
S u n o m b re (si alg u ien m e lo p re g u n ta ra )
lo rev elaré, p u es será herm o so :
en o rd e n p re c e d e n te , la J ;
40 tras ella la U la sigue u n id a;
la D , después, se co lo c a rá e n te rc e r lugar;
el c u a rto se le a sig n a rá a la I;
a la T se le re se rv a rá el final:
así se te n d rá el n o m b re com pleto.
45 Si su v id a fu e ra larg a,
la rg a lo será la m ía, créem e;
m as si se extinguiese m u y p ro n to ,
m o riré p o r ta l am iga.

119. C lara e stre lla

C la ra estrella,
de las m u c h a c h a s to d as
542 Siglo X I I

flos e t decu s o m n iu m ,
ro sa veris,
5 q u e videris
c la rio r q u a m lilium ;

T u i fo rm a
m e de n o rm a
re g u la ri p roiicit.
10 T u u s visus
a tq u e risus
V e n e ri m e subicit.
P ro te dee
C y th e re e
15 libens p o rto v incula,
e t alati
sui n a ti
co rd e fero spicula.
U t in lignis
20 a rd e t ignis
siccis c u m su b d u c itu r,
sic m en s m e a
p ro te, d ea,
ferv et et c o m b u ritu r.
25 D ic, quis d u ru s,
quis ta m p u ru s,
caren s o m n i crim in e,
esse potest,
q u e m n o n dotes
30 tu e p o ssin t flectere?
V iv a t C a to ,
D e i d a to
q u i sic fu it rigidus,
in a m o re
35 tu o flore
cap tu s e rit fervidus.
F o re su u m
c rin e m tu u m
V e n u s ip sa c u p e re t,
40 si videret;
Carmina Rivipullensia 543

flor y gloria;
ro sa de la p rim a v e ra
5 q u e te m u estras
m ás fulgente q u e el lirio.
T u belleza
de la n o rm a re g u la r
m e desplaza.
10 T u m ira d a
y tu risa
m e so m eten a V en u s.
P o r ti co n gusto p o rto
de la diosa C ité re a
15 las cad en as;
y de su alad o hijo
en el c o ra z ó n
llevo los dard o s.
D el m o d o q u e el fuego
20 a rd e e n la m a d e ra
c u a n d o ella está seca,
así m i espíritu
p o r ti, diosa,
h ierv e y se co n su m e.
25 D im e , ¿q u ié n ta n d u ro ,
q u ié n ta n p u ro ,
c a re n te de to d a ta c h a
p u e d e ser,
q u e tus dotes
30 n o lo p u e d a n d oblegar?
Si p o r m e rc e d de D ios
C a tó n viviera
— él, q u e ta n rígido fue— ,
a rd ie n d o en tu a m o r,
35 p o r tu flor
sería cautivo.
V e n u s m ism a d esearía
q u e tu cab ellera
fu e ra suya,
40 si la viese;
544 Siglo X I I

et d o leret
su u m q u o d ex u p eret.
F ro n s e t gula
sine ruga.
45 et visus angelicus
te celestem ,
n o n te rre stre m ,
d e n o ta n t h o m in ib u s.
T ib i d entes
50 su n t can d en tes,
p u lc h re sed en t lab ia,
q u e siq u an d o
o re ta n g o
m ellea d a n t suavia.
55 E t tu a ru m
p a p illa ru m
fo rm a satis p a rv u la
n o n tu m escit,
sed albescit,
60 nive m agis ca n d id a .
Q u o d q u o d m an u s,
v e n te r p lan u s
et sta tu ra gracilis
te sic fo rm a n t
65 et c o o rn a n t
q u o d nim is es habilis.
N ite n t c ru ra ...
sed q u id p lu ra?
deas p u lc ritu d in e
70 et celestes
et terrestres
su p eras et g enere.
E t idcirco,
p ia virgo,
75 nulli sit m irab ile,
si m en s m e a
p ro te, d ea,
lesa sit a V en ere.
Carmina Rwipullensia 545

y sufriría
p o rq u e a la suya supera.
F re n te y cuello
sin arru g as,
45 y tu faz angelical,
te p re s e n ta n a n te los h o m b res
co m o ser celestial,
q u e n o terrestre.
T ien es los dientes
50 m u y blancos;
h erm o so s se m u e s tra n tus labios,
q u e si a lg u n a vez
ro zo co n m i b o c a
m e d a n besos de m iel.
55 D e tus senos
la fo rm a, m u y p e q u e ñ a ,
n o se h in c h a ,
sino q u e alb ea
y es m ás b la n c a
60 q u e la nieve.
E n c u a n to a tus m an o s,
a tu p la n o v ien tre
y a tu g racio sa estatu ra,
te fo rm a n de ta l m a n e ra
65 y te a d o rn a n ,
q u e resultas s o b re m a n e ra atractiva.
R e sp la n d e c e n tus p iern as...
P ero , ¿ p a ra q u é seguir?
E n belleza
70 y e n linaje
su p eras a las diosas celestiales
y terrestres.
P o r ello,
p ia d o sa m u c h a c h a ,
75 a n a d ie le e x tra ñ a rá
q u e m i espíritu
p o r ti, diosa,
h a y a sido h e rid o p o r V en u s.
546 Siglo X I I

Q u a re p re c o r,
80 m u n d i deco r,
te satis su m m o p ere,
u t am oris,
n o n doloris,
c a u sa sic h o c p e c to re .

120. . Si v e ra s o m n ia f o r e n t *
Si v e ra so m n ia fo ren t, q u e som nio,
m a g n o p e re n n ite r re p le re r gaudio.
A prilis te m p o re , d u m solus d o rm io ,
in p ra to viridi, ia m satis florido,
5 virgo p u lc h e rrim a , v u ltu sidereo,
et p ro les san g u in e p ro cessa regio,
an te m e visa est, q u e suo pallio
a u ra m m ih i facit c u m m a g n o studio.
A u ra m d u m v en tilat, in te rd u m d u lcia
10 ore m ellifluo iu n g e b a t b asia,
et latu s la te ri iunxisset p a rite r,
sed p rim u m tim u it n e fe rre m graviter.
T a n d e m sic lo q u itu r, m o n itu V eneris
«A d te devenio, dilecte iuvenis,
15 face C u p id in is succensa p ecto re;
m e n te te diligo c u m to to co rp o re.
N i m e dilexeris sicut te diligo,
cred as q u o d m o ria r d o lo re nim io.
Q u a re te d e p re c o r, o decus iu v en u m ,
20 u t n o n m e negligas, sed des solatium .
N ec iuste p o teris n u n c m e negligere,
q u ip p e su m regio p ro g re ssa sanguine.
A u ru m e t pallia, vestes p u rp u re a s,
re n o n e s gríseos et pelles v a r ia s 2

* Ed. de F. J . E. R aby , A History o f Secular Latin Poetry in the Middle Ages


(Oxford 1934), II, p.242ss. Cf. J . L. M oralejo , Cancionero de Ripoll (Barcelona
1986), p .202-13. Poesía rítm ica que sigue el ritm o del verso asclepiadeo, con
algunas libertades. Versos de 6pp + 6pp. Rim as irregulares.
L Traducim os ateniéndonos a la puntuación del texto de Raby. O tra
puntuación, y los motivos de la misma, en M oralejo , p.205, nota a 7, 13.
2 Para la traducción nos atenem os a la atinada explicación de M oralejo ,
p.209, nota a 7, 24.
Carmina Rim pulknsia 547

P o r ta n to , te suplico,
80 g lo ria del m u n d o ,
co n to d o e n carecim ien to
q u e en m i co ra z ó n
de a m o r seas m otivo,
n o de dolor.

120. Si v e r d a d e ro s fu e ra n

Si v e rd a d e ro s fu e ra n los sueños q u e yo sueño


m e co lm a ría de co n tin u o in m en so gozo.
F u e p o r abril. M ie n tra s yo d o rm ía a solas
en la p ra d e ra v erd e, asaz y a florecida,
5 u n a m u c h a c h a herm osísim a, de ro stro de estrella,
y vástago n ac id o de estirpe regia,
se ap areció a n te m í, y co n su m a n to
aire m e d a c o n e x tre m a d o celo.
E n ta n to m e a b a n ic a , su b o c a de m iel
10 de vez en c u a n d o m e d a b a dulces besos,
y al p a r de m í se h u b iese reco stad o
si n o tem iese antes q u e m a l m e p a re c ie ra .
• A co nsejad a p o r V en u s, al c ab o así m e h ab la:
« H asta ti, a m a d o jo v e n , m e h e a c ercad o
15 in fla m a d a en m i p e c h o p o r la te a de C u p id o .
C o n m i alm a te am o y co n to d o m i cu erp o ,
y si tú n o m e am as al ig u al q u e te am o,
m o riré, créem e, p o r el m u c h o dolor.
T e suplico p o r ello, a ti, p re z de los jóvenes,
20 que n o m e m enosprecies, m as m e ofrezcas consuelo.
N o p o d ría s a h o ra d e sd e ñ a rm e en justicia,
p ues de reg ia ra ig a m b re p ro ced o .
O ro , m an to s, p u rp ú re o s vestidos,
pellizas de gris, pieles de m a rta
548 Siglo X I I

25 p lu res tib i d a b o , si g ra tu s fueris,


et u t te diligo sic m e dilexeris.
Si p u lc h ra m faciem q u eris et sp lendidam ,
h ic sum , m e ten eas, q u ia te diligam :
cu m nullus p u lc rio r te sit in seculo,
30 u t p u lc ra m h a b e a s a m ic a m cupio».
H is v erbis virginis c o m m o tu s ilico,
ip sam am p lex ib u s d u ris circum ligo.
G en as deosculans, p ap illas p alp ito ,
p o st illud dulcius secretu m com pleo.
35 In fe rre ig itu r p o ssu m q u o d n im iu m
felix ipse fo re m et p lu s q u a m n im iu m ,
illam si v irg in em te n e re m vigilans,
q u a m p ra to te n u i d u m fui som nians.

121. R e d it e s ta s c u n c tis g r a ta *

R e d it estas cunctis g ra ta ,
v ire t h e rb a ia m p e r p ra ta ;
n e m u s fro n d ib u s o rn a tu r,
sic p e r fro n d es re n o v a tu r.
5 B ru m a vilis, n eb u lo sa,
e ra t nob is tediosa.
C u m A prilis re d it g ratu s
floribus circu m stip atu s,
P h ilo m e n a c a n tile n a
10 re p le t n em o ris a m e n a ,
et p u elle p e r p lateas
in tric a ta s d a n t choreas.
O m n is erg o adolescens
in a m o re sit fervescens,
15 q u e ra t c u m q u o d e le c te tu r
et, u t a m e t, sic a m e tu r.

* Ed. de F. J . E. R a b y , A History o f Secular Latin Poetry in the M id d k Ages


(Oxford 1934), II, p .245. Cf. J . L. M o r a l e j o , Cancionero de Ripoll (Barcelona
1986), p .280-87. El poem a se puede dividir en estrofas de cuatro versos.
T odos ellos son de 8 p, con rim a, en todas las estrofas, aabb. La estrofa 7 es
m onorrim a: -illam.
Carmina Rivipullensia 549

25 te lo d a ré e n a b u n d a n c ia si m e co rresp o n d ieras,
y si co m o te am o , así m e a m a ra s tú.
Si u n ro stro h e rm o so y e n c a n ta d o r es lo q u e buscas,
aq u í estoy yo: p o séem e, p u e s q u e te am o.
G om o m ás h erm oso que tú en el m u n d o no hay nadie,
30 m i deseo es q u e ten g as u n a am ig a h erm o sa» .
P o r estas p a la b ra s de la m u c h a c h a in flam ad o ,
la estrech o al p u n to e n a p re ta d o a b razo .
M ie n tra s beso sus m ejillas, p a lp o sus senos,
y luego colm o aq u el m ás d u lce secreto.
35 P u ed o , pues, su p o n e r q u e y o sería
en dem asía feliz y a ú n m ás q u e e n d em asía,
si p o sey era d esp ierto a a q u e lla m ism a m u c h a c h a
q u e p o seí en el p ra d o m ie n tra s e sta b a d o rm id o.

121. T orna e l vera n o

T o r n a el v e ra n o p a r a to d o s g rato ,
y p o r los p ra d o s y a v e rd e a la h ierb a.
D e fro n d as se a d o rn a el b o sq u e
y así, co n las fro n d as, se rem o za.
5 E l in v iern o repulsivo, con sus nieblas,
nos re su lta b a ab u rrid o .
G u a n d o ab ril r e to rn a a m en o ,
e n g a la n a d o de flores,
el ru ise ñ o r co n sus trinos
10 co lm a del b o sq u e los lugares gratos.
P o r las p lazas las m u c h a c h a s
a in trin c a d a s d a n zas se dedican.
Así, p ues, q u e to d o jo v e n
de a m o r se sien ta in flam ad o ,
15 b u sq u e co n q u ié n deleitarse
y, co m o am e, sea a m ad o .
550 Siglo X I I

E t a m ic u m virgo decens
ta le m q u e ra t, q u i sit recens
atq u e v elit m o d o p a ri
20 ta m a m a re q u a m a m a ri.
lu v en is et virgo p u lc ra
in o b scu ro p e rm a n t fulcra,
et vicissim p e r co n n ex u s
dulces sibi d e n t am plexus.
25 O sc u le tu r os, m ax illam ,
iuvenis d u m te n e t illam ;
ta n g a t p ectu s et p ap illa m
satis a p ta m e t pau x illam .
F e m u r fem o ri iu n g a tu r,
30 fructus V e n e ris su m a tu r,
tu n c o m n in o cesset clam o r:
a d im p le b itu r sic am o r.
Carmina Rivipullensia 551

B u sque la h e rm o sa d o n cella
am ig o a p ro p ia d o y jo v e n ,
y q u ie ra del m ism o m o d o
20 ta n to a m a r cu al ser a m a d a .
J o v e n y m u c h a c h a b ella
g rav en a o scuras la cam a,
y en lazad o s m u tu a m e n te
dulces ab ra z o s se den.
25 E l jo v e n , m ie n tra s la goza,
bese su b o c a y m ejilla;
to q u e sus p ech os, su p ezo n cito ,
ta n p ro p o rc io n a d o y p e q u e ñ o .
U n a se m u slo co n m uslo,
30 gócese el fru to de V en u s,
y los g em idos cesen p o r co m p leto entonces:
el a m o r será colm ado.
SIGLOS XII-XIII
ALAN DE LILLE

Nacido en Lille (1114-1203), fu e formado en Chartres por Bernardo


Silvestre, elfamoso maestro de Tours, y más tarde en París. Enseñó luego
en Lille, y llegó a ser rector de su Universidad y , años después, obispo
de Auxerre. Cuando estaba en la cima de su gloria, entró en el Císter, y
murió en Citeaux. Alón es uno de los grandes maestros del pensamiento
franciscano del siglo X II, y es conocido como D o cto r universalis y
considerado como uno de los hombres más notables del siglo X II. Pertenece
al primer período del escolasticismo.
Conocemos a Alán casi exclusivamente por sus obras, y a que, aparte
de algunas funciones y algunas fechas, sabemos muy poco de su vida.
Además de sus obras teológicas — D e arte predicatoria, Q uoniam
hom ines, L iber penitentialis, D e arte seu de articulis catholice
fidei, en verso— , el D o cto r universalis es au to r de tres obras
m aestras, las prim eras de las cuales h a n ejercido u n a influencia
considerable: el A nticlaudianus (1184), en 6 0 0 0 hexámetros, donde
el poeta desanolla, cuando viene a mano, los temas que constituían el
éxito de las novelas cortesanas. Muestra los cuatro artesanos del mundo:
Dios, Naturaleza, Fortuna, Vicio. Escribió además el D e planctu
nature, una mezcla de prosa y verso, según la manera de Marciano
Capella, imitando también la C onsolatio Philosophiae, de Boecio; y
el l i b e r P arabolarum . E n la segunda mitad del siglo X lll (en 1285),
el A nticlaudianus fu e transformado en cuartetos rítmicos por Alán de
la Bassée. Un tal Ellebaut adaptó al francés y deformó el A nticlaudia-
nus de Alán de Lille. La obra de Ellebaut nos ha llegado inconclusa.
556 Siglos X II -X I II

122. O D e i p r o le s *

O D ei proles, g en etrix q u e re ru m ,
v in cu lu m m u n d i, stabilisque nexus,
g e m m a terren is, specu lu m caducis,
lucifer orbis.
5 Pax, am o r, virtus, reg im en , potestas,
o rd o , lex, finis, via, lux, origo,
vita, laus, sp len d o r, species, figura,
regula m u n d i,
Q u e , tuis m u n d u m m o d e ra n s h ab en is,
10 c u n c ta co n c o rd i stab ilita n o d o
nectis, et pacis glutino m a rita s
célica terris.
Q u e n o y s 1 p u ra s recolens ideas,
singulas re ru m species m o n etas,
15 re m tog an s fo rm a, ch lam y d em q u e form e
pollice form as.
C u i favet celum , fa m u la tu r aer,
q u a m colit tellus, v e n e ra tu r u n d a ,
cui v elu t m u n d i d o m in e trib u tu m
20 singula solvunt.
Q u e d iem n o cti vicibus caten an s,
ce re u m solis tribuis diei,
lu cid o lu n e speculo so p o ran s
n u b ila noctis.

* Ed. de T . W r ig h t , Anglo-Latin Satirical Poets (Rolls Series) (1872), II,


p.457. Fragm ento de su De planctu Naturae en el que el poeta entona un canto
a la Naturaleza. Estrofa sáfica (3 sáficos y un adonio):
- u - u - uu - u - u
- u - U - UU - u - u
- u - u -· uu - u - u
- uu - u
1 Noys = Nous: la Razón, el Pensam iento del Creador, que se plasma en
la Creación de la N aturaleza. Se conjugan los tres principios neoplatónicos:
Dios (el Uno), Nous (Pensamiento divino), y N aturaleza (Alma del mundo).
Alan de Lille 557

122. H ija d e D io s

H ija de D ios, m a d re d e lo cread o ,


v ínculo del m u n d o y lazo indisoluble,
g e m a de lo te rre n o , espejo de lo cadu co ,
del o rb e estrella.
5 P az, am o r, v irtu d , guía, sostén,
o rd e n , ley, m e ta , cam in o , luz, origen,
vida, gloria, esp len d o r, fo rm a, figura,
reg la d el m u n d o .
T ú , co n tus rie n d a s g o b e rn a n d o al m u n d o ,
10 estable to d o co n co n c o rd e n u d o
a ta d o tienes, y co n el n ex o d e la p az desposas
cielo co n tierra.
T ú , Noús, las p u ra s ideas v e n e ra n d o ,
a cu ñ as c a d a aspecto de las cosas,
15 las celas co n la fo rm a, y de la fo rm a el m a n to
tu d e d o plasm a.
El cielo te h o n ra , te asiste el aire,
te enaltece la tie rra , el a g u a te venera:
com o a se ñ o ra del m u n d o , trib u to
20 todos te ofrecen.
D e altern o m o d o en la z a n d o d ía y n oche,
la a n to rc h a del Sol al d ía p ro p o rcio n as,
a d o rm e c ie n d o co n el lúcido espejo de la L u n a
la u m b ro sa noche.
558 Siglos X I I - X I I I

25 Q u e p o lu m stellis variis in a u ra s,
etheris n o stri solium 2 serenans;
sid eru m g em m is, v a rio q u e celu m
m ilite com p len s.
Q u e novis celi faciem figuris
30 p ro th e a n s m u ta s, a n im u m q u e vulgus
aeris n o stri reg io n e d o n a n s
leg eq u e s trin g is3;
C u iu s a d n u tu m iu v en escit orbis,
silva c rip a tu r folii capillo,
35 et su a flo ru m tu n ic a ta veste
te rra superbit.
Q u e m in as p o n ti sepelis et auges,
sy ncopans c u rsu m p elag i furoris,
n e soli tra c tu m tu m u la re possit
40 equ o ris e s tu s 4.
T u m ih i causas re s e ra p e te n ti,
cu r petis te rra s, p e re g rin a celis?
C u r tu e n o stris deitatis offers
m u n e ra terris?
45 O r a c u r fletus p lu v ia rig a n tu r?
Q u id tu i v ultus lacrim e p ro p h e ta n t?
F letus in te rn i satis est doloris
lin g u a fidelis.

123. O m n is m u n d i c re a tu ra *

O m n is m u n d i c re a tu ra
q u a si lib e r et p ic tu ra
nob is est in speculum ;
2 Lit., «el asiento de nuestro cielo», es decir, «el horizonte».
3 Referencia a la astronom ia y a la astrologia.
4 Lit., «la prolongación del suelo», es decir, p a ra que no pueda sumergir
la costa y, m ás particularm ente, las playas.
* Ed. PL 210, 579. Poem a en estrofas de seis versos: 4 (8 p) + 2 (7 pp).
Rim a: aabccb. Ofrecemos parte del poem a, atribuible a Alán de Lille. El
poem a entraña un pensam iento religioso, o com porta un m oralism o que
concuerda con ciertos aspectos de la filosofía antigua. El autor ha sabido
com binar recuerdos del Eclesiastés con rem iniscencias de H oracio y de Persio.
Podem os ver en ella, m ás bien, una m editación de fondo filosófico acerca de
la fragilidad hum ana y acerca de la om nipotencia de la m uerte.
Alán de Lille 559

25 G o n m ultiples estrellas el firm a m e n to doras,


se re n a n d o el sitial de n u e stro cielo;
co n u n diverso ejército de astrales gem as
el cielo llenas.
In te rv in ie n d o co n figuras nuevas, la faz
30 del cielo truecas; y al esp íritu del vulgo,
ate n d ie n d o a la reg ió n de n u e stro firm am en to
tú lo controlas.
Se reju v en ece el o rb e a u n a señal tuya;
se c u b re el b o sq u e co n la cab ellera de sus hojas;
35 y co n su m a n to de flores rev estid a
la tie rra rein a.
T ú aplacas o increm entas las am enazas del ponto,
alte ra n d o el curso del fu ro r m a rin o ,
p a ra q u e del m a r las olas re c u b rir n o p u e d a n
40 la lín e a costera.
P ero d a co n testació n a m is preg u n tas:
¿P or q u é a tie rra re to m a s a b a n d o n a n d o el cielo?
¿P o r q u é concedes a estas tierras n u estras
los dones de tu deidad?
45 ¿P o r q u é rieg a tu ro stro la lluvia de tu llanto?
¿ Q u é es lo q u e q u ie re n d ecir las lágrim as de tu cara?
Y es q u e el llan to es la voz m ás elocuente
de u n in ten so dolor.

123. T oda c ria tu ra d e l m u n d o

T o d a c ria tu ra del m u n d o ,
cu al u n libro, cu al u n cu ad ro ,
viene a servirnos de espejo;
560 Siglos X II -X I II

no stre vite, n o stre m o rtis,


5 n o stri status, n o stre sortis
fidele signaculum .
N o stru m sta tu m p in g it rosa,
n o stri status decens glosa,
n o stre vite lectio:
10 q u e d u m p rim o m a n e floret,
defloratus flos effloret,
vesp ertin o senio.
E rg o spirans flos e x p irât,
in p a llo re m d u m delirat,
15 o rie n d o m oriens.
S im u l vetus et novella,
sim ul sen ex et pu ella,
ro sa m a rc e t oriens.
Sic etatis v e r h u m a n e
20 iu v en tu tis p rim o m a n e
reflorescit p a u lu lu m .
M a n e ta m e n h o c ex clu d it
vite v e sp e r d u m co n clu d it
vitale crep u scu lu m .
25 C u iu s d e c o r d u m p e ro ra t
eius decus m o x d eflo rat
etas, in q u a defluit.
F it flos fen u m , g e m m a lu tu m ,
h o m o cinis, d u m trib u tu m
30 h u ic m o rti trib u it.

124. E s t lo c u s a n o str o s e c re tu s *

E st locus a n o stro secretus clim ate tra c tu


longo, n o s tro ru m rid en s fe rm e n ta lo co ru m .
Iste p o te st solus q u ic q u id lo ca c e te ra p ossunt;
q u o d m in u s in reliquis m elius su p p le tu r in uno;
5 q u id p re la rg a m a n u s N a tu re p ossit e t in q u o

* Ed. de R. B o ssu a t , Anticlaudianus (París 1955), p.58ss. Poem a en


hexám etros dactilicos.
Alan de Lille 561

de n u e stra v id a, de n u e stra m u e rte ,


5 de n u estro estado, de n u e stra suerte
testim onio fiel n os da.
L a ro sa p la sm a la im a g e n de n u e stro estado;
de n u e stro estad o a p u n ta c u m p lid a glosa;
y es de n u e stra v id a u n a lección:
15 florece al ra y a r el alba;
ap en as florecida, se vuelve m u stia,
m o strá n d o se m a rc h ita y a p o r la ta rd e .
Así la p rim a v e ra de la v id a h u m a n a ,
20 de la ju v e n tu d en el p rim e r alb o r,
florece u n in sta n te ap en as.
A m a n e c e r sem ejan te es d esp lazad o
p o r la ta rd e de la v id a, q u e cu lm in a
el crespúsculo vital.
25 A p en as h a te rm in a d o d e e x h ib ir su h e rm o su ra ,
su b elleza de in m e d ia to m a rc h ita d a resu lta
p o r el tiem p o , en el cu al se ve sum ida.
Se tru e c a la flor en h u m o , la g em a e n lodo,
y en cen iza el h o m b re , p u es q u e p a g a
30 a la m u e rte su trib u to .

124. H a y u n lu g a r aleja d o

H a y u n lu g ar alejado de n u estra región p o r u n espacio


extenso, a m e n o fe rm e n to de n u e stra s regiones.
C a p a z él solo es de lo q u e son cap aces los d em ás luga-
[res;
lo q u e en otros a p en as se consigue, m e jo r se o b tien e
[en éste;
5 lo que la extensa m a n o de N a tu ra p u ed a, y aquello en
[que d e rra m e
562 Siglos X II -X I II

gratius effu n d at dotes, la rg itu r in isto.


In q u o p u b escen s te n e ra la n u g in e florum ,
sideribus stellata suis, succensa ro sa ru m
m u rice te rra n o v u m c o n te n d it p in g e re celum .
10 N o n ibi nascentis ex p irât g ratia floris ‘,
n ascen d o m orien s: n e q u e en im ro s a m a n e p u e lla
vesp ere la n g u e t anus; sed v u ltu se m p e r eo d e m
gaudens, e te rn i iuvenescit m u n e re veris.
H u n c flo rem n o n u rit hiem s, n o n d e c o q u it estas:
15 n o n ibi b a c c h a n tis B oree fu rit ira , n e c illic
fulm in at a u ra N o ti, n e c spicula g ran d in is in stan t.
Q u ic q u id dep ascit oculos, vel in e b ria t aures,
seducit gustus, n a re s su sp en d it o d o re,
dem u lcet ta c tu m , re tin e t locus iste lo co ru m .
20 Iste p a rit, nullo vexatus v o m ere, q u ic q u id
m ilitat adversus m o rb o s, n o stra m q u e re n o d a t
instantis m o rb i p ro sc rip ta peste salutem .
N o n re ru m vulgus, v e ru m m ira c u la gignens
sponte, nec ex tern o tellus a d iu ta colono,
25 N a tu re c o n te n ta m a n u Z e p h y riq u e favore,
p a rtu rit, e t ta n ta n a to ru m p ro le su p erb it,
flore novo g au d ens, folio crin ita virenti.
N o n d e m o rsa situ, n o n ira m p assa securis,
n o n d eiecta solo, sparsis n o n dev ia ram is,
30 a m b it silva lo cu m , m u ri m e n tita fig u ram .
N o n flo ru m p re d a tu r opes foliique cap illu m

1 Com párese el contraste existente entre los versos que vienen a conti­
nuación y aquellos otros del propio Alán de Lille en el poem a 123, Omnis
mundi creatura, de esta antología.
Alán de Lille 563

sus dones de m ás g raciosa fo rm a, en este lu g a r se


[m u estra generosa.
E n él, cu briéndose co n la tie rn a pelusilla de las flores,
co n stelad a de sus astros, d e rosas e n cen d id a,
la tie rra in te n ta de p ú rp u r a p in ta r u n n u ev o cielo.
10 N o e x p ira allí la g racia de la flor q u e está b ro ta n d o ,
ni m u ere apenas nace; n i la rosa, n iñ a p o r la m añ an a,
languidece ya vieja p o r la tarde: goza del m ism o rostro
y, siem p re jo v e n , disfru ta del regalo de u n a e te rn a p ri-
[m avera.
A esta flor n o la q u e m a el in v iern o n i la agosta el ve-
[rano:
15 n o se en fu rece a q u í la ira del ira c u n d o B óreas, ni tam -
[poco
el a u ra del N o to la n z a rayos, n i ag u ijo n e a n las p u y as
[del g ranizo.
L o q u e a lim e n ta a los ojos, o e m b ria g a los oídos,
seduce el gusto, deja con su olor en suspenso las narices
y e n d u lz a el ta c to , to d o lo e n c ie rra este lu g a r de los
[lugares.
20 Sin que de arad o reja alguna lo atorm ente, él produce
aquello q u e co m b a te las dolencias y, d e ste rra n d o la
[peste,
lib era n u e stra salu d de la e n fe rm e d a d q u e la atribula.
N o cosas corrien tes, m as p ro d u c ie n d o en v e rd a d m a ra -
[villas
de m a n e ra esp o n tá n e a , la tie rra , sin ay u d a de colono
[extraño,
25 satisfecha co n la m a n o de N a tu ra y con el favor del
[C éfiro,
p ro d u c e frutos, y u fa n a se siente c o n la ex ten sa p ro le
[de sus hijos,
m o strán d o se alegre co n la n u ev a flor, y de v erd e
[ram aje e m p e n a c h ad a .
N o m o rd id o p o r la sed, sin sufrir d e la seg u r la ira ,
n o d isem in ad o p o r el suelo, n i d esco m p u esto con las
[ram as esparcidas,
30 u n bosque envuelve el lugar, a la m a n e ra de u n m uro.
E l in v iern o n o sa q u e a la riq u e z a d e las flores, ni tra s ­
q u ila
564 Siglos X I I - X I I I

to n d e t hiem s, te n e ra m flo ru m d e p a sta iu v en tam .


E xilium p a titu r a rb o r q u e c u m q u e trib u tu m
germ inis e t fru c tu m n a tu re solvere nescit,
35 cuius m e rc a ri fru c tu m elio re fav o rem
c o n ten d en s, aliasque suo p recellere d o n o ,
q u elib et e t se m p e r de p a r tu co g itat arbos.
Syrenes n e m o ru m , cy th ariste veris, in illum
c o n v en ere locum , m ellitaq u e c a rm in a sp arsim
40 c o m m e n ta n tu r aves, d u m g u ttu ris o rg a n a p u lsan t.
P a n g u n t o re ly ram , d u m can tu s im b ib it istos
au d itu s, dulces effert sonus a u rib u s escas.
In m ed io la c rim a tu r h u m u s, fletu q u e b e a to
p ro d u c e n s lacrim as, fo n te m su d o re p e re n n i
45 p a rtu rit, e t dulces p o tu s sin g u lat a q u a ru m .
E x u it in g en tes feces arg en teu s am nis,
a d p u ri re m e a n s e lem en ti iu ra , n ito re
fu lg u rat in p ro p rio , p e re g rin a fece solutus.
P reg n an tis g re m iu m telluris in e b ria t iste
50 p o tu s, et a d p a rtu s in v ita t v o ta p aren tis.
A rb o rib u s similes tellus n o n in v id a potu s
d o n a t, et affectum p a rie n d i suggerit illis.
Alán de Lille 565

la fro n d a de la en ram ad a, ni dev o ra la tiern a ju v en tu d


[de aquellas flores.
E l exilio p a d e c e c u a lq u ie r árb o l q u e n o sepa
a b o n a r a N a tu r a trib u to d e su sem illa d a n d o fruto,
35 afanándose p o r ganarse sus favores con u n fruto m ejo r
y e n a v e n ta ja r a los d e m á s m e rc e d a lo q u e rinde:
todo árbol está p en san d o siem pre en aquello que pued e
[p roducir.
Las Sirenas de los b osques, citaristas de la p rim a v era ,
[acudieron
a reu n irse en aq u el lu g ar, y ac á y allá las aves e sp a r­
c ía n
40 sus cántico s m elosos, p u lsa n d o los ó rg an o s de su g ar-
[ganta.
C o m p o n en u n a lira con su boca, en tan to que el oído
[absorbe
aquellos cantos, re su ltan d o a las orejas dulce m a n ja r
[aquel sonido.
E n la p a rte c e n tra l llo ra la tie rra , y co n llan to feliz
al a p o rta r sus lág rim as, a luz d a u n a fo n ta n a
45 de p e re n n e fluir, y b o rb o te a la dulce b e b id a de las
[aguas.
U n río de p la ta se d esp o ja de a b u n d a n te s residuos
y, to m a n d o a la esencia del elem ento puro, resplandece
con u n destello propio, libre ya de residuos peregrinos.
B ebida sem ejante e m p ap a el seno de la p re ñ a d a tierra
50 y al p a rto in v ita n los deseos de la m ad re.
L a tierra, no envidiosa, b eb id a sim ilar p a ra los árboles
p ro c u ra , al p a r q u e les in fu n d e ansias de p ro c re a r.
PEDRO DE BLOIS

Pedro de Blois nace en 1 1 3 0 /1 1 3 5 y muere hacia el 1200. Dotado


de una amplia cultura, desempeña importantes funciones: canciller del
arzobispo de Cantorbeiy, archidiácono de Bath y luego de Londres. Estuvo
al servicio de Guillermo I I de Sicilia, del que fu e tutor, y de Enrique I I
Plantagenet, de quien fu e canciller. Se ha conservado de él un número
abundante de C artas, de Serm ones, siete C arm ina, un C o m pen­
dium de los M orales de san G regorio en 3 3 3 6 octosílabos, que
fu e adaptado al fiancés con poco éxito afínales del siglo X I V o comienzo
del X V , con el título de H istoire de Jo b . E s también autor de opúsculos
teológicos, retóricos, de crítica más bien burlona: C o n tra clericos
voluptati dedicatos; C an tilen a de luctu carnis et spiritus; V e r­
sus de com m endatione vini; R esponsio ad quem dam co ntra
cervisiam; Libellus de arte dictandi. Aunque en alguna de sus obras
empka la forma convencional de un debate poético, y parece una sátira,
quizá es más acertado considerarla como una «confesión». Si tuviéramos
mas material para poder juzgar a Pedro de Blois más claramente y con
más fundamento, quizás tendríamos que colocarlo al lado de Gualtero de
Chátillóny de Felipe el Canciller.
568 Siglos X l h X l I I

125. D u m iu v e n tu s f lo r u it *
D u m iuven tu s floruit,
licuit e t lib u it
facere, q u o d p lacu it,
iu x ta v o lu n ta te m
5 c u rrere, p e ra g e re
carn is volu p tatem .
A m o d o sic agere,
vivere ta m libere,
ta le m v ita m d u cere
10 viri v e ta t etas:
p e rim it et exim it
leges assuetas.
E tas illa m o n u it,
docuit, consuluit,
15 sic et etas an n u it:
«N ihil est exclusum !».
O m n ia c u m v en ia
co n tu lit a d usum .
V o lo resipiscere,
20 lin q u ere, co rrig ere
q u o d com m isi tem ere;
d einceps in te n d a m
seriis p ro vitiis
v irtu tes re p e n d a m .

* Ed. CB, n.30, p.70. Estrofas rítmicas de seis versos: 4 (7 pp) + 2 (6 p).
Rim a: aaabcb.
Pedro de Blois 569

125. En ta n to flo r e c ió

E n ta n to floreció la ju v e n tu d ,
lícito fue y n o m en o s gustoso
h a c e r c u a n to placía;
siguiendo sus dictados,
5 co rre r y cu m p lir
los cap rich o s de la carne.
O b r a r e n el fu tu ro de este m odo,
vivir ta n lib re m e n te
y llev ar u n a v id a de este tip o
10 la m a d u re z al h o m b re se lo im pide:
ella destru y e y abóle
las leyes aco stu m b rad as.
L a e d a d ju v e n il aco n sejab a,
e n se ñ a b a y sugería
15 (y en ello e stab a d e acuerdo):
«N o h a y cosa alg u n a p ro h ib id a» ;
p erm isiv a m e n te to d o
en p rá c tic a lo po n ía.
Q u ie ro re c o b ra r el tino;
20 d e ja r a u n lad o y co rreg ir
las faltas q u e co m etí tem erario :
in te n ta ré en ad elan te
cosas serias; y aquellos vicios
h a b ré de com p en sarlo s co n virtudes.
PED R O RIGA

Pedro Riga (muere hacia 1209) es, como Mateo de Vendóme, un


producto de la educación literaria de las escuelas catedralicias. Nos
recuerda aquellos retóricos de la antigüedad tardía que hicieron que todos
sus conocimientos sirvieran al arte de la composición, y así no tuvieron
nada que decir una vez que hicieron todo lo que pudieron. Fue canónigo
de Notre-Dame de Reims, y después canónigo regular de San Dionisio,
en la misma ciudad. Su A u ro ra es una colección de versos sobre el
Antiguo Testamento. Realizó esa obra aceptando los ruegos insistentes de
los que habían sido sus amigos y colegas en los estudios desde su niñez-
E l gran triunfo de Pedro fu e la construcción de un poema que resume,
en veintitrés poemas, la historia del Antiguo Testamento, con esta curio­
sidad: en el primero no aparece la a, en el segundo la b, y así hasta el
fin a l del alfabeto. E s un verdadero maestro en el empleo de procedimientos
retóricos, como en estos versos del libro de Daniel:

H e re n t seu vanis, seu vinis, sive venenis


q u e ru n t v an a, co lu n t vina, v e n e n a spuunt.

A l igual que Mateo de Vendóme, Pedro Riga es, sobre todo, el


exponente de los ejercicios escolares de su época. Sabemos que la poesía
métrica del siglo X I I comenzó con los ejercicios de la escuela, y muy raras
veces superó aquel nivel de inspiración poética.
572 Siglos X I I - X lI I

126. U xor T h yresie d u m p le n o *

U x o r T h y resie 1 d u m p len o v e n tre tu m e re t,


n u m in a co n su lu it q u id velit esse tu m o r.
P h eb u s ait: «V ir erit»; V e n u s in q u it: « F em in a fiet»;
in q u it N ep tu n u s: « Im o p u ella p uer».
5 R e sp o n d it verbis res, co n cip it illa, p u e rq u e
fem ina, vir, n e u tru m , n a sc itu r o m n e sim ul.
Ille vel illa fuit, res nescio q u e d u o solus:
n e u te r, u te rq u e, p u e r, fem in a, p lu ra , nihil.
N e c d u m florentes p u e r iste re liq u e ra t an n o s
10 cu m de m o rte su a consulit ipse deos.
P red ix it V e n u s h u n c laqueis o ccu m b e re , telo
M ars, N e p tu n u s aquis; singula p o n d u s h a b e n t.
H osp es a q u e p in u s fuit, ascen d it p u e r, ensis
la b itu r in cau to , la b itu r ipse super.
15 R a m o p re d a fuit pes, p ectu s p e rfo d it ensis,
u n d a c a p u t m erg it, te r p e rit u n u s h o m o .
C a u sa necis tria sunt, et ra m u s, et ensis, et u n d a:
q u e m te n e t ille ligat, hic n ec a t, illa p rem it.
Pes p e n d e n s, latus effossum , m e rs u m c a p u t, h e re t
20 ra m o , m u c ro n e p u n g itu r, a m n e necat.
C orrig iam , pectu s, c a p u t, h a m o , cuspide, fluctu 2,
ram u s, m u c ro , lucus, alligat, in tra t, agit.

* Ed. de B. H aureau , Notices et extraits de quelques mss. latins de la Bibliothèque


Nationale (París 1890ss), vol.II, p.386. Cf. F. J . E. R aby , A History o f Secular
Latin Poetry in the Middle Ages (Oxford 1957), II, p.38. El contenido de este
poem a es el nacim iento y la m uerte de H erm afrodita. Com posición en
dísticos elegiacos.
1 N om bre de un célebre adivino tebano a quien Palas volvió ciego por
haberla visto casualmente desnuda. A rrepentida del castigo impuesto, le
concedió el don de la profecía.
2 Obsérvese el reparto trim em bre de los cuatro vocablos que, en su
agrupación lógica, se concatenan así: corrigiam hamo ramus alligat, pectus cuspide
mucro intrat, caput fluctus lacus agit.
Pedro Riga 573

126. S in tién d o se p r e ñ a d a la e sp o sa
Sintiéndose p re ñ a d a la esposa d e T iresias y con su
[vientre h in c h ad o ,
a los dioses con su ltó el significado de sem ejante hin-
[chazón.
« V aró n será», le dijo Febo: m as V e n u s contestó: « S erá
[m ujer»;
« N iñ a-n iñ o m ás bien » , te rc ia n d o afirm ó N e p tu n o .
5 L a realidad se atuvo a sus palabras, pues ella concibió,
[y su re to ñ o
m ujer, varón, n i lo u n o n i lo otro, a u n tiem po nació
[todo.
R esultó él o ella, u n solo n o sé q u é que era dos cosas,
ni lo u n o n i lo otro, u n o y o tra, niño, n iñ a, m u ch o ,
[nada.
A ú n n o h ab ía dejado tal criatu ra los años m ás floridos,
10 cuando consulta a los dioses lo relativo a su m uerte.
V en u s p red ijo q u e m o riría en u n lazo; q u e con u n
[arm a,
M arte; N ep tu n o , que en las aguas. C a d a contestación
[tiene su peso.
A la v e ra del a g u a h a b ía u n p in o , al q u e el jo v e tre p ó ;
[y la e sp ad a
se le resb ala al in c a u to , y sobre ella él resbala.
15 T ra b ó le u n a r a m a el pie; la e sp a d a hun d ió se e n su
[pecho;
su m erg id a en el a g u a su c ab eza quedó. E l h o m b re
[pereció tres veces.
Las causas de su m u erte fuero n tres: la ram a, la espada,
[el ag u a.
L o a h o rc a la p rim e ra al enlazarlo ; lo m a ta la segun-
[da; lo a h o g a la terce ra.
A l colg ar p o r el pie, q u e d a de la ra m a suspendido; al
[ser a trav esad o su costado,
20 es h erid o p o r la espada; al ser sum ergida su cabeza,
[el río le d a m u e rte.
L a ra m a enlazó co n su n u d o el cuerpo; la espada con
[su p u n ta
p e n e tró p o r su p ech o ; el lago co n su o n d a le a rre-
[bató la vida.
G ODO F RE D 0 D E VI N SA U F

No sabemos casi nada de este autor: vivió en la segunda mitad del


siglo Xll. Fue inglés y estuvo en Roma. E s autor de tres de los más
importantes tratados retóricos medievales: S um m a de coloribus rh eto ­
ricis, Poetria nova, y D o cu m en tu m de m odo et arte dictandi
et versificandi. De la P oetria nova es digna de conocerse una
Q u erela crucis, ejemplo de amplificación por prosopopeya, que no es
más que un puro ejercicio de escuela. Con más o menos fundamento se le
han atribuido: D e Ecclesie calam itatibus; un Tratado de enología y
de viticultura: D e vino et vitibus conservandis; D e statu curie
rom ane; un Ars' dictatoria, aunque no consta del todo la autoría de
Godofiedo. Además, una Súplica de 2 0 0 0 versos, dirigida a León I I I
en favor de Ricardo Corazón de León.
576 Siglos X II -X I II

127. U nius a s tr in g it d u o co rp o ra *

U n iu s astrin g it d u o c o rp o ra n o d u s am oris;
c o rp o ra d isiungit n o v a causa. S ed a n te recessum
oscula p refigit os ori; cin g it u tru m q u e
m u tu u s e t stingit am plexus; fons o c u lo ru m
5 in faciem lacrim as derivat; e t u ltim a v e rb a
singultus m ed iu s in tersecat. E stq u e doloris
calcar a m o r viresq u e d o lo r te s ta tu r am oris.
V e ri ced it hiem s. N e b u la s diffibulat a e r
et celu m b la n d itu r h u m o . L ascivit in illam
10 h u m id u s et calidus; et q u o d sit m ascu lu s a e r
fem in a sentit h u m u s. Flos, filius eius, in au ras
exit et a rrid e t m atri; c o m a p rim u la co m it
arb o reo s apices; p re m o rtu a sem in a su rg u n t
in v itam ; v e n tu ra seges p rev iv it in h e rb a .
15 H o c te m p u s titillat aves, h ec te m p o ris h o ra ,
quos n o n d u m divisit a m o r, divisit am an tes.

128. P re fo rm e t c a p iti n a tu re **

P re fo rm e t cap iti n a tu re circinus o rb em ;


crin ib u s irru tile t co lo r auri; lilia v e rn e n t
in specula frontis; v accin ia n ig ra c o e q u e t
fo rm a supercilii; gem in o s in te rse c e t arcus
5 la c te a fo rm a vie; castiget reg u la nasi

* Ed. de G. V ec c h i , Poesía Latina Medievale (Parma 1958), 2.a ed., p.366.


Cf. E. F aral , Les arts poétiques du X II ’ et du X III' siècle (Paris 1924), p. 194ss. A.
W ilm art , «L’art poétique de GeofFroi de V insauf et les com m entaires de
Barthélém y de Pisp», en Revue Bénédictine 41 (1929), 271 ss. Reproducim os los
v.538-553 de su Poetria nova. El tem a del pasaje es el de la separación de dos
amantes en el m om ento en que la llegada de la prim avera invita especial­
m ente al amor. Composición en hexám etros dactilicos.
** Ed. de E. F aral , Les arts poétiques du X II ' et X III' siècle (Paris 1924),
p.214ss. El poeta expone el canon de la belleza perfecta de una m ujer.
Composición en hexám etros dactilicos.
Godqfredo de Vinsanf 577

127. E l n u do d e u n ú n ico a m o r

El n u d o de u n ú n ico a m o r en la z a dos cuerpos,


cuerp o s a los q u e a h o ra se p a ra u n n uevo m otivo. M a s
[antes de separarse
u n a b o c a sus besos en o tra b o c a im p rim e; se fu n d e n
[en u n a b ra z o
m u tu o y entram bos se estrechan; de los ojos la fontana
5 lágrim as d e rra m a sobre el rostro; y las últim as palabras
q u e b ra d a s se v en p o r los sollozos rotos. Es el a m o r
espuela del dolo r, y ese d o lo r atestig u a las fuerzas del
[am or.
C ed e a la p rim a v e ra su p a so el in v ern ó . E l a u ra e sp a r­
c e las n u b es
y el cielo se m u e stra cariñ o so c o n la tie rra . T e rn u r a le
[m anifiesta,
10 a h o ra hú m ed o , cálido aho ra; y que el aire es m asculino,
la tie rra , h e m b ra , lo n o ta . L a flor, h ija suya, b ro ta
al a u ra , y le sonríe a la m a d re ; la p rim e ra fro n d a e m ­
penacha
la cúspide de los árboles; las sem illas, p rev iam en te
[sepultadas,
resu rg en a la vida; la v e n id e ra co sech a en la h ie rb a de
[an tem an o vive.
15 E sta estació n a las aves cosquillea; la lleg ad a de este
[tiem po
¡ay! sep aró a u n o s a m a n te s, a los q u e a ú n el a m o r no
[separó.

128. T race e l c o m p á s d e N a tu ra

T ra c e el co m p ás de N a tu ra el círculo a la cabeza.
D el o ro la color p o r sus cabellos se esparza. Lirios flo­
re z c a n
en la a ltu ra de su frente. E l tra z o de sus cejas se e q u i­
p a re
a los n egros a rá n d a n o s; am b o s arco s sean cortados
5 p o r la b la n c a fo rm a de u n a raya. D e la n ariz tra c e el
[rasgo
578 Siglos X II -X I II

d u c tu m , n e c itra sistat vel tra n s e a t eq u u m .


E x cu b ie frontis ra d ie n t u trim q u e gem elli
luce sm a ra g d in e a , vel sideris in sta r, ocelli.
E m u la sit facies a u ro re n e c ru b ic u n d e
10 n e c nitide; sed u tro q u e sim ul n e u tro q u e colore.
S p le n d e a t os fo rm a spatii brevis, et q u asi cycli
dim idii. T a m q u a m p re g n a n tia la b r a tu m o re
su rg an t, sed m od ico ; ru tile n t ig n ita, sed igne
m a n su e to ; d en tes niveos c o m p a g in e t ordo,
15 om n es uniu s statu re; th u ris et oris
sit p a rite r co n d itu s o d o r; m e n tu m q u e p o lito
m a rm o re plus p o lia t n a tu ra p o te n tio r arte.
S u c c u b a sit cap iti p re tio sa colore c o lu m n a
lactea, q u e sp ecu lu m vultus s u p p o rte t in altum .
20 E x cristallino p ro c e d a t g u ttu re q u id a m
splen d o r, q u i p ossit oculos referire videntis
et c o r fu rari. Q u a d a m se lege co ap ten t:
n e ia c e a n t q u asi d e sc e n d a n t, n e c ste n t q u asi surgant,
sed recti sed ean t h u m e ri p la c e a n tq u e lacerti
25 fo rm a ta m gracili q u a m lo n g a deliciosi.
C o n flu a t in ten u es digitos su b sta n tia m o llis
et m a c ra , fo rm a teres e t lactea, lin e a lo n g a
et directa: d e c o r m a n u u m se ia c te t in illis.
P ectus, im ag o nivis, q u a si q u a s d a m collatérales
30 gem m as virgineas p ro d u c a t u trim q u e papillas.
Godofiedo de Vinsauf 579

u n a lín e a q u e n i c o rta se d e te n g a n i reb ase lo no rm al.


D e la fren te cen tin ela, los dos ojos gem elos re sp la n d e z­
can
con luz esm erald in a o co n brillo p a re c id o al de u n a
[estrella.
E m u lo el ro stro sea de u n a a u ro ra n i ro jiza ni b la n ­
cuzca,
10 m as c o m p a rta am b o s colores sin ser n i el u n o n i el
[otro.
D esta q u e la b o c a de su fo rm a co m ed id a, cu al de u n
[círculo
de m e d ia d a s p ro p o rcio n es. C o m o tu rg e n te s los labios
resalten p o r la h in c h a z ó n , p e ro ligera; resp la n d ezcan
[encendidos,
m as co n u n fuego liviano. E l o rd e n alinee los niveos
[dientes
15 todos ellos de id é n tic a m ed id a . E l olor del incienso y
[de su aliento
h e rm á n e n se a la p a r. Y , m ás p u lid o q u e el m á rm o l,
[su m e n tó n
p ú lalo la n a tu ra le z a , m ás p o d e ro sa q u e el arte.
Sírvale de sostén a la c a b e z a u n a c o lu m n a preciosa
[p o r su color,
b lan q u ecin a: m a n te n g a en alto el espejo de su ro stro .
20 D esp ré n d a se cierto brillo d e su cristalino cuello,
que h erir p u d iera los ojos de aquel q u e lo contem plara
y el c o ra z ó n le ro b ase. P e ro atén g an se a u n a ley:
no estén caídos cu al si se c o m b a ra n , n i subidos co m o
[si se irg u ieran ,
sino q u e los h o m b ro s se m a n te n g a n rectos, y m u é s­
tr e n s e los b razos
25 ta n gráciles p o r su fo rm a c o m o deliciosos p o r su la r-
[gura.
C o nflu y a en sus te n u e s d ed o s u n a c a rn e suave
y m e n u d a , re d o n d a p o r su fo rm a y b lan q u ecin a, de
[línea la rg a
y derech a: la h e rm o s u ra de las m a n o s se p ro lo n g u e e n
[ellos.
E l p ech o , im a g e n de la nieve, a la rg u e am b a s tetitas
30 cual si de dos virginales g em as colaterales se tra ta ra .
GIRALDO C A M B R E N S E

Giraldo Cambrense o Geraldo de Barri nació el 1147, en Manorbier,


Pembrokeshire. Su tío, el obispo de San David, le animó en el camino
de la erudición, y marchó a París, donde estudió bajo Pedro Coméstor, y
luego llegó a ser maestro. Sus escritos nos informan bastante de su carácter,
de su vanidad, de su habilidad. Se presenta como poeta, sobre todo, gracias
a unos pocos ejercicios escolares, como indica él mismo. E l primero de
estos ejercicios de los años jóvenes de Giraldo es un poema elegiaco «sobre
la creación del mundo y de todo lo que hay en él». E n este poema
advertimos que su autor ha sido influenciado por alguna corriente platónica
que se daba en las escuelas catedralicias, que el poeta combina con
materiales del Génesis. Con esto describe los planetas y los signos del
zodíaco, y también el paraíso y la creación del hombre.
Giraldo se nos presenta como un habilidoso de los metros omdianos.
E n la D escriptio cuiusdam puelle, un p u ro y simple ejercicio escolar,
Giraldo nos describe con una minuciosa exactitud fisiológica la belleza de
una joven. E l poema nos da una buena idea de los ejercicios escolares, y
nos muestra cómo la antigua ordenación retórica para la descriptio se
ha conservado por entero en ellos. E n otro poema, D e subito am ore,
hay detalles que han podido ser tomados de la vida real, pero quizás es
más acertado considerarlo como un ejercicio más de la escuela. Aunque
puede parecer una descripción natural del amor, quizá sea más seguro
considerarlo como un ejercicio puramente retórico. Giraldo escribe siempre
en la form a que a él le agrada. Se le puede leer con agrado, y a que sus
versos muestran siempre la impresión de una mente fresca y viva, esto es,
de un hombre que ha contribuido a la alegría y al mismo tiempo al
progreso intelectual de su época.
582 Siglos X II -X I II

129. N a tu re s e c re ta v id e t *

N a tu re secreta vid et, re ru m q u e ten o res


co g itat e t causas ingeniosus h o m o :
a stro ru m cursus, solis lu n e q u e stu p en d o s
defectus, P h eb es 1 ignibus u n d e vices;
5 fu lm in a q u id p a ria t, q u e cau sa to n itru a gignat,
u n d e v ig o r p e n e tra n s ta n tu s, et u n d e fragor;
cu r flu at O c e a n u s e t reflu at, u n d e colore
ta m v ario pluvias Iris in o rb e n o tet;
u n d e tre m a t tellus, quis m o tu s in a ere v e n tu m
10 p ro c re e t, et varie tem p o ris u n d e vices.
Sic te rra s h a b ita t, sic celu m p e c to re gestat,
in co la te rra ru m c o rp o re , m e n te poli.
Q u o d tra h it ex te r r a c o rru p tio te rm in a t, e t q u o d
c o n tra h it a celi p a rte p e re n n e m a n e t.
15 V e rtitu r in te rra m q u o d te rre est, s p ir a t2 ad astra
spiritus, e t p ro p riu m q u e rit u tru m q u e suum .

130. Fons e r a t irrig u u s **

F ons e ra t irrig u u s, cu i fe c e rat a rb u tu s u m b ra m ,


florens fro n d e, virens cespite, clarus aquis.
V e n e ra t h u c v irgo v irid i sub teg m in e sola,
in g e n u u m te p id a tin g u e re co rp u s aq u a.

* Ed. de J . S. B rew er , Opera, Rolls Series (1861), I, p.34 8ss. Cf. F. M


Pow icK E , Gerald o f Wales: Jo h n R yland Library Bulletin 12 (1928), 389ss (con
revisiones en The Christian Life in the Middle Ages [Oxford 1935], p.l07ss). El
fragm ento qué reproducim os pertenece a un largo poem a sobre la creación
del m undo. Dísticos elegiacos.
1 De Febe, es decir, de D iana (= la Luna), herm ana de Febo (= Apolo,
el Sol). Cf. O v id io , Fast. 6, 235; Met. 1, 476.
2 El texto presenta un juego de palabras difícil de m antener en la
traducción: spirat... spiritus.
** Ed. de J . S. B rew er , Opera, Rolls Series (1861), I, p.352. Composición
en dísticos elegiacos.
Giraldo Cambrense 583

129. E l h o m b re in te lig e n te o b se rv a

El h o m b re in telig en te o b serv a de la N a tu ra le z a los se­


c re to s ;
m e d ita e n los p rocesos d e las cosas y e n las causas
[de los m ism os:
el curso de los astros; del sol y de la lu n a los asom -
[brosos
eclipses; el origen de la sucesión de las fases lunares;
5 q u é orig in a los rayos; q u é cau sa p ro d u c e los truenos;
de dónde energía ta n penetrante; de dónde tal fragor;
p o r q u é fluye el O c é a n o y refluye; p o r q u é en el o rb e
[del cielo
p in ta las lluvias Iris co n ta n v ariad o color;
p o r q u é tiem b la la tierra; q u é im pulso d a o rigen e n el
[aire
10 al viento; de d ó n d e la sucesión de las varias estaciones.
Así h a b ita las tierras, así e n su co ra z ó n tra n sp o rta el
[cielo:
con el cu erp o , de las tierras m o ra d o r; y del cielo,
[con la m en te.
A quello q u e p ro c e d e de la tie rra , la c o rru p c ió n lo a n i­
q u ila ;
cu a n to del cielo d im a n a , p e rm a n e c e e te rn a m e n te.
15 L o q u e de tie rra es, a tie rra to m a ; se eleva h asta los
[astros
el espíritu: ca d a cosa va e n pos de lo que propio le es.

130. H a b ía u n a fo n ta n a refresca n te

H a b ía u n a fo n ta n a refrescan te, a la q u e so m b ra d a b a
[un m a d ro ñ o :
h e rm o sa p o r la fro n d a, v erd o sa p o r el césped, b ri­
lla n te p o r las aguas.
A llá, b ajo el refugio verd e, h ab íase llegado solitaria
[u n a doncella
a b a ñ a r en las te m p lad as aguas su d elicado cu erpo.
584 Siglos X l b X l I I

5 N a m sol estivus terras to rre b a t, e t u n d a


n a tu ra m p o te ra t dedidicisse suam .
F ors assum cup ien s estu m v itare sub u m b ra ,
et d electari m u rm u re dulcis aq u e,
lu m in a p a u la tim virides p e n e tra n tia frondes
10 q u o cecidi casus in m e a d a m n a tulit.
H a n c video v isam q u e n o to ; co llau d o n o ta ta m ,
iu d icio q u e p la c e n t singula q u e q u e m eo.
N u d a sedet, niv eu sq u e n ito r rad io su s in undis
fulget, et u m b ro su m n o n sinit esse locum .
15 N o n alite r C ypris *, n o n lu d e re t ipsa D ia n a,
n o n N ais sacri fontis a m e n a colens.
S urgit u t Eois c u m sol em erg it a b und is 2;
u t p re m it a stra dies, sic p re m it illa diem .

1 Venus, «la chipriota».


2 Eos era el nom bre griego de la aurora.
Giraldo Cambrense 585

El sol estival las tierras a b ra sa b a , y las aguas


h a b e r o lvidado b ie n p o d ía n su n a tu ra le z a pro pia.
D esea n d o q u iz á ev itar b a jo la so m b ra el c a lo r abrasa-
[d o r
y deleitarm e co n el m u rm u llo d e las dulces aguas,
fu ero n m is ojos p e n e tra n d o p o c o a p o c o las verdes e n ­
cam adas
h a sta q u e v ine a d a r allí d o n d e el a z a r em p u jó m e a
[m i desgracia.
L a veo y, tras de verla, la observo; después de o b ser­
v a r la , la en altezco,
y en m i o p in ió n m e g u sta c a d a detalle.
E stá sentada desnuda. U n niveo y refulgente resplandor
brilla en el ag u a, im p id ien d o q u e el lu g a r se e n c u e n ­
t r e e n som bra.
N o ju g a b a n de fo rm a d iferen te n i C ypris, n i D ia n a,
n i la N áyade, a m en a m o ra d o ra de la sagrada fuente.
Surge co m o la A u ro ra c u a n d o el sol em erg e de las
[aguas:
igual q u e a las estrellas las a p a g a el día, así al d ía
[lo a p a g a ella.
F E L I P E EL CANCI LLER
Felipe el Canciller nace entre 1 1 6 0 /1 1 8 5 y muere en 1236, en
París. Fue hijo natural del archidiácono Felipe de París. Maestro
de 1 2 0 6 a 1218, archidiácono de Noyón en 1211, canciller de Notre-
Dame en 1217. E n virtud de ese cargo, se encuentra al frente de todos
los establecimientos de la enseñanza, con autoridad episcopal. Se hizo
famoso por sus intervenciones violentas, con las que luchó para mantener
la Universidad naciente bajo la jurisdicción de su escuela catedralicia.
Esta intención le condujo, antes de Guillermo de Saint-Amour, a la guerra
contra las órdenes mendicantes. Su actitud intransigente le produjo bas­
tantes disgustos, y en varias ocasiones se vio obligado a huir de París.
La crudeza de sus sátiras, sus expresiones polémicas, la virulencia de sus
críticas, su extraordinaria libertad de espíritu, el tono popular que
empleaba a menudo, la imitación o parecido de los autores de las canciones
de los goliardos, todo eso hace presumir que Felipe fu e uno de ellos.
Su producción literaria y poética es muy abundante. Aparte de sus
poesías de combate, algunas de las cuales, sobre todo contra los Albigenses,
son muy duras y de expresiones violentas; además de una Sum m a
theologicajy de tres colecciones de sermones, escribió himnos y secuencias,
cánticos de una gracia encantadora y rebosantes de una piedad profunda,
sin hablar de sus piezas en romance. Todo ello hace de él uno de los
poetas más interesantes de su siglo.
Aunque, según las noticias de Enrique de Andeli, escribió versos «et
en romans et en latin», de los primeros solamente se nos ha conservado
un poema. Sus numerosas poesías muestran un extraordinario grado de
habilidad poética, por la pureza de la rima y la precisión del pensamiento.
E n algunas de sus poesías puramente religiosas, Felipe alcanza la cima
de su maestría. Por ejemplo, sus tres himnos a santa María Magdalena
son composiciones admirables, en las que la regla de la cesura se observa
escrupulosamente y las rimas alcanzan su máxima perfección. E n uno de
sus poemas, especialmente digno de mención, tenemos un ejemplo extraor­
dinario de oda form al que pudo escribirse mediante el empleo de las formas
rítmicas modernas. Un ejemplo del estilo descriptivo de Felipe es el
Planctus C hristi de malis presulibus: ahí el poeta deja bien a las
claras su pasión contra los frailes predicadores que se estaban introducien­
do en el mundo. Felipe no duda en hacer oír su voz desde el púlpito
castigando a los maestros de París, a los que compara con las peleas de
gallos que no hacen otra cosa sino disputar en vano. Nuestro poeta se
alza en sus sátiras como el mantenedor severo y esforzado del orden y de
la decencia. E n sus himnos es el poeta y el místico que sabe cantar
admirablemente temas como el encuentro de M aría Magdalena con su
Maestro en la mañana de la resunección.
588 Siglos X II -X I II

131. B ulla fu lm in a n te *

B ulla fu lm in an te,
sub iudice to n a n te
reo ap p ellan te,
sen ten tiam g rav an te
5 veritas o p p rim itu r
d istra h itu r
et v en d itu r,
iustitia p ro sta n te ;
itu r e t re c u rritu r
10 a d c u riam , n ec a n te
q u id co n seq u itu r,
q u a m e x u itu r q u a d ra n te .

Si q u eris p re b e n d a s,
fru stra v itam c o m m en d as,
15 m o res n o n p re te n d a s,
ne iu d icem offendas,
fru stra tuis litteris
inniteris,
m o rab eris
20 p e r p lu rim a s calendas;
ta n d e m expectaveris
a ceteris feren d as,
p a ris p o n d e ris
p re tio nisi co n ten d as.

25 P a p e ian ito res


C e rb e ro 1 surdiores,
in spe v a n a p lores,
iam , etiam si fores
O rp h e u s 2, q u e m audiit,

* Ed. CB, n.l3 1 a, p.436. EI Codex Buranus tiene tan sólo tres estrofa
Composición rítmica, con estrofas de 12 versos. 1 (5 pp) + 2 (4 pp) + 2 (6
p) + 4 (7 p) + 2 (7 pp) + 1 (8 p). Rim a: aaaabbbababa. Esta poesía m uestra
el carácter polémico del autor, que tiene que emplearse a fondo en las luchas
entre los enseñantes y la adm inistración y contra el papado.
1 Monstruoso perro de tres cabezas, guardián de la entrada a los
Infiernos.
2 Orfeo, gracias a su música, consiguió de Plutón la gracia de descender
a los Infiernos para rescatar a su esposa Eurídice, m uerta por la m ordedura
de una serpiente.
Felipe el Canciller 589

131. M ie n tra s la bula fu lm in a

M ie n tra s la b u la fu lm in a
b ajo u n ju e z q u e la n z a tru en o s,
en ta n to q u e el re o ap ela
y se a g ra v a la sentencia,
5 la v e rd a d es o p rim id a,
a rra stra d a ,
p u e sta en v en ta,
h a c ie n d o p ro stitu irse a la justicia.
Se a c u d e y se re c u rre
10 an te la C u ria , p e ro n a d a
se consigue sin q u e antes
se suelte to d o el d inero.

Si a n d a s b u sc a n d o p re b e n d a s,
en v a n o gastas tu vida.
15 N o exhib as b u e n a s co stum bres,
n o sea q u e al ju e z ofendas.
Es in ú til q u e te apoyes
e n tu sapiencia:
te n d rá s que estar ag u a rd a n d o
20 p o r u n tie m p o in te rm in a b le .
Y tra s de m u c h o e sp erar
verás q u e otros se las llevan,
si e n la p u ja
n o los aven tajas co n tu oferta.

25 A los p o rte ro s d el P ap a,
m ás sórdidos q u e C e rb e ro ,
con v a n a e sp e ra n z a im p lo rarás,
n i a u n q u e fueses O rfeo ,
aq u el a q u ie n p restó oídos
590 Siglos X II -X I II

30 P lu to deus
T a rta re u s;
n o n id eo p ero res,
m alleus arg en teu s
n i feriat a d fores,
35 u b i P r o te u s 3
v a ria t m ille colores.

Iu p ite r d u m o ra t
D ä n e n , fru stra la b o ra t,
sed e a m d e f lo r a t4,
40 a u ro d u m se colo rat;
au ro n il p o ten tiu s,
nil gratius,
n ec T ulliu s 5
facu n d iu s p e ro ra t,
45 sed hos u rit acrius,
quos am p liu s h o n o ra t,
n ih il iustius,
calid u m C rassus d u m v o r a t 6.

132. Q u isq u is c o r d is e t o cu li *

Q u isq u is cordis et oculi


n o n sen tit in se iurgia,
n o n n o v it q u i sint stim uli
q ue culp e sem in aria,
5 c au sam nescit periculi,
c u r a lte rn e n t convicia,

3 Dios m arino capaz de adoptar cuantas apariencias deseaba.


4 Zeus (= Júpiter) se unió a D ánae adoptando la form a de una lluvia de
oro.
5 M arco Tulio Cicerón.
6 Alusión a la anécdota registrada por F l o r o , Epítome 3, 11. El triunviro
Craso, uno de los hom bres m ás ricos de su tiem po, m urió en la batalla de
Carras. Su enemigo, el rey de los partos, ordenó que se vertiera en la
garganta de Craso oro en fundición.
* Ed. A H 21, n.168, p. 114·. El tem a es la Altercatio cordis et oculi, la disputa
del corazón y del ojo. Poem a en estrofas rítm icas de ocho versos: 8 (8 pp).
R im a predom inante: abababab. L a rim a varía según las estrofas. Así, en la
segunda, la rim a es: aaaababa.
Felipe el Canciller

30 P lu tó n , el dios
del T á rta ro .
E n v a n o p e ro ra rá s
si tu m artillo de p la ta
n o d a golpes e n la p u e rta ,
35 d o n d e P ro te o
a d o p ta m il ap arien cias.

E n ta n to q u e J ú p ite r suplica
a D á n a e , to d o su esfuerzo es inútil;
p e ro e n c a m b io la seduce
40 ta n p ro n to co m o to m a del o ro la ap arien cia.
N a d a m ás p o d e ro so q u e el oro;
n a d a m ás grato.
N i siqu iera T u lio
p e ro ra ría c o n m a y o r facu n d ia.
45 P e ro a b ra sa c o n m a y o r violencia
a aquellos a quien es m ás h o n ra .
N a d a m ás ju s to h a existido
q u e el q u e C ra so lo trag ase hirvien d o .

132. Q u ien q u iera qu e d e l co ra zó n

Q u ie n q u ie ra q u e d el c o ra z ó n y el ojo
n o sien ta en sí el litigio,
ig n o ra q u é son los aguijones,
q u é cosas las sim ientes de la culpa;
5 la cau sa desconoce del peligro;
p o r q u é se re p ro c h a n m u tu a m e n te ;
592 Siglos X U -X U !

c u r p ro caces et em uli
resplicent in se vitia.
C o r sic affatu r oculum :
10 « T e p eccati p rin c ip iu m ,
te fom item , te stim u lu m ,
te voco m o rtis n u n tiu m ;
tu , d o m u s m ee ia n ito r,
hosti n o n claudis ostium ,
15 fam iliaris p ro d ito r
adm ittis ad v ersariu m .
N o n n e fe n e stra diceris,
q u a m o rs in tra t a d an im a m ? 1
N o n n e , q u o d vides, sequeris
20 u t bos d u ctu s a d victim am ?
G u r n o n saltem , q u as ingeris,
sordes lavas p e r lacrim am ?
A u t q u a re n o n erueris
m e n te m ferm e n ta n s azy m am ?» 2.
25 G o rd i re sp o n d e t oculus:
«Iniuste de m e q uereris,
servus su m tib i sedulus,
ex seq u o r q u id q u id iusseris;
n o n n e tu m ih i precip is
30 sicut et m e m b ris ceteris?
N o n ego, tu te decipis:
n u n tiu s sum , q u o m iseris.
C u r d a m n a tu r ap e rtio
co rp o ri necessaria,
35 sine cuius obseq u io
c u n c ta la n g u e n t officia?
Si q u e fiat irre p tio ,
cu m sim fen estra v itrea,
si, q u o d recep i, n u n tio ,
40 q u e p u ta tu r iniuria?

1 Cf. J e r 9,21: quia ascendit mors per fenestras nostras.


2 EI ferm ento era considerado una corrupción. Obsérvese la imagen del
pa n ázimo al que corrom pe el ferm ento. Cf. M t 13,33; Le 13,20-21.
Felipe el Canciller 593

p o r qu é, p ro c a c e s y ém ulos,
en c a ra se e c h a n los vicios.
El c o ra z ó n al ojo así le dice:
10 «Principio del p ec a d o ,
fo m en to , estím ulo,
y n u n c io de la m u e rte yo te llam o.
T ú , de m i casa p o rte ro ,
n o cierras la p u e rta al enem igo;
15 in filtrad o tra id o r,
das cobijo al adversario.
¿N o se te lla m a v e n ta n a
p o r d o al a lm a la m u e rte se intro d u ce?
¿N o m a rc h a s tra s lo q u e ves,
20 co m o b u e y c o n d u c id o al m a ta d e ro ?
¿ P o r q u é al m en o s c o n tus lág rim as n o lavas
las m a n c h a s q u e tú provocas?
¿ P o r q u é n o p o n e r e n evid en cia
q u e eres q u ien fe rm e n ta al alm a p u ra?»
25 R e sp ó n d e le el ojo al co razó n :
«Sin ra z ó n de m í te quejas,
a p e sa r de q u e te soy u n siervo diligente,
y cu m p lo c u a n to m e o rdenas.
¿A caso a m í n o m e m a n d a s
30 igual q u e a los otros m iem b ro s?
N o soy yo, sino tú el q u e te engañas:
de e m b a ja d o r ac u d o allá d o n d e m e envías.
¿ P o r q u é c o n d e n a r u n a a b e rtu ra
al c u e rp o necesaria,
35 y sin cuyo co n cu rso
los otros co m etid o s lan g u id ecen ?
Si h a y algo q u e p e n e tre
— pues q u e v e n ta n a cristalina soy—
y si de lo e n tra d o d o y aviso,
40 ¿Po r q u é im p u ta rm e la culpa?
594 Siglos X II -X I II

A d d o , q u o d nullo p u lv ere
q u e m im m itta m pollueris,
n u llu m m a lu m te led ere
potest, nisi consenseris.
45 D e co rd e m a la p ro d e u n t,
nihil in v itu m pateris;
virtutes n o n in te re u n t,
nisi c u lp a m com m iseris».
D u m sic u te rq u e d isp u ta t
50 soluto pacis osculo,
ra tio litem a m p u ta t
definitivo calculo;
re u m u tru m q u e re p u ta t,
sed n o n p a ri p ericu lo ,
55 n a m co rd i c a u sa m im p u ta t,
occasio n em oculo.

133. N itim u r in v e titu m *


N itim u r in v etitu m
et n e g a ta cup im u s,
c a rn e c o n tra sp iritu m 1
lu c ía n te su ccum bim us,
5 red im u s a d v o m itu m 2
et re tro respicim us,
q u o d e ra t ab o litu m ,
lib ro m o rtis scribim us,
in p e io re m ex itu m
10 e rro r est novissim us.
Q u i p la n g it n e c d eserit
m a io ri se subiicit,
15 u t qui, q u o d p ro m ise rit,
in solvendo deficit,

* Ed. de A H 21, n.157, p.106. Estrofas rítmicas de 10 versos: 10 (7 pp)


rim ados ababababab.
1 La lucha de la carne contra el espíritu aparece con frecuencia en san
Pablo. Cf. R om 8.
2 Cf. Prov 26,11: Sicut canis qui revertitur ad vomitum suum.
Felipe el Canciller 595

A ñ a d o q u e p o r polv o alg u n o
q u e p e n e tra serías m ancillado,
n i a d a ñ a rte m al n in g u n o
a lcan zaría, si n o lo consintieras.
45 D e l co ra z ó n b ro ta n los m ales,
q u e n o te afectarían si tú n o lo quisieses.
L as v irtu d es n o p e re c e n
si n o com etes delito».
M ie n tra s q u e e n tra m b o s d isp u tan ,
50 ro to d e la p a z el beso,
la R a z ó n c o rta el litigio
co n su v oto decisivo.
A u n o y o tro cu lp ab le considera,
a u n q u e en g rad o diferente:
55 im p u ta al c o ra z ó n la causa,
y al ojo la ocasión.

133. A n s ia m o s con em p eñ o
A nsiam os co n e m p e ñ o lo vedado;
deseam os lo p ro h ib id o ;
e n la lu c h a e n tre la c a rn e y el espíritu,
resu ltam os d erro tad o s.
5 A l vó m ito to rn a m o s
y la vista volvem os h a c ia atrás.
L o q u e y a e stab a abolido
lo escribim os en el libro d e la m u erte.
A u n d esastre a ú n m a y o r
10 nos lleva n u e stra ú ltim a locura.
El q u e llo ra y n o se aleja
se expone a cosas m ayores,
com o q u ie n h a c e p ro m esas
y falla en su cu m p lim ien to ,
15 co m o aq u el q u e sie m b ra p lan tas,
p e ro n o obtien e p rovecho.
596 Siglos Χ Π -Χ Π Ι

u t q u i p la n ta s inserit,
tran sferen s nil proficit,
sic, q u i m e n te co n te rit
et p ro m issu m abiicit,
u t m a te r, q u e p e p e rit,
20 et p a rtu m interficit.
S e ra p a rsim o n ia
est in fu n d o loculi,
sera p e n ite n tia ,
c u m c la u d u n tu r oculi,
25 talis est u t v itia
fatentis latru n cu li,
c u m in s ta n t stip en d ia
tim o re p atib u li,
q u e rit m a le co n scia
30 m en s fu g am latibuli.
V irgines in tro itu m 3
sero q u e ru n t fatu e,
c la u d u n tu r p o st p e rd itu m
e q u u m sero ian u e.
35 Festines a d ex itu m ,
p re v e n iri m etu e;
in in fe rn o p o situ m
ta m q u a m oves p ascu e
tritu m et c o m m o litu m
40 m o rs p ascet assidue.
Q u id erg o , m iserrim e,
q u id dices, q u id facies?
C e n se tu r, c u m u ltim e
v e n e rit illa dies,
45 c u m p asch alis victim e
v u ln e ra conspicies;
tu n c in an es lacrim e,
tu n c n ih il proficies,
passiones a n im e
50 fetor, ignis, glacies.

3 Parábola de las vírgenes necias y las vírgenes prudentes (Mt 25,1-13).


Felipe el Canciller 597

Q u ie n p ie rd e el tie m p o p e n sa n d o
y e c h a ab ajo sus p royectos,
es co m o m a d re q u e a lu m b ra
20 y d a m u e rte a su reto ñ o .
A h o rro ta rd ío h ay
al fo n d o d e la gaveta;
ta rd ía la p e n ite n c ia
cu a n d o se c ie rra n los ojos.
25 Es ig u al q u e los defectos
del soldado m e rc e n a rio ,
q u e c u m p le c o n su d e b e r
p o r el te m o r a la h o rca;
conscien te de su m a ld a d , el p e n sa m ie n to
30 b u sc a a m p a ro de u n refugio.
Las v írgenes necias
ta rd e a c u d e n a la e n tra d a .
T a rd e se c ie rra n las p u e rta s
después de q u e el caballo se h a p erd ido.
35 C o rre p re sto a la salida;
tem e el q u e c u a lq u ie ra te aventaje:
al a rro ja d o al in fiern o ,
tritu ra d o y b ie n m olido,
lo a p a c e n te rá la m u e rte sin descanso,
40 cu al ovejas p asto read as.
P o r lo ta n to , d esd ich ad o ,
¿qué es lo q u e dices?, ¿q u é haces?
J u z g a d o serás, c u a n d o p o r fin
llegue aq u el p o stre ro día;
45 c u a n d o de la V íc tim a P ascu al
co n tem p les las herid as.
V a n a s lág rim as entonces;
ento n ces n o h a b rá prov ech o ,
sino dolores del alm a,
50 h ed io n d ez, fuego, hielo.
J U A N PEC K A M O P E C K H A M

La vida de J m n Peckam se desanolla entre 1240 y 1292. Nació


en Patcham, cerca de Lewes, y estudió y enseñó en Oxford y en Paris,
después del 1250, siguió los cursos de san Buenaventura y participó con
él en la lucha de las órdenes mendicantes contra Guillermo de Saint-
Amour. E n 1 2 7 0 regresó a Oxford; poco después es nombrado maestro
en teología y provincial de los Franciscanos de Inglaterra en 1275. Fiel
a san Agustín, como toda la escuela franciscana, fu e adversam declarado
de santo Tomás y de su Orden, que él consideraba demasiado impregnada
de aristotelismo.
A l margen de sus obras teológicas, a nosotros nos interesa lo que se
refiere a la lírica latina, que es su obra principal. Como ocurre con su
contemporáneo Juan de Howeden, nuestro poeta es autor de un gran poema
sobre el alma en cuartetos monorrimos, que durante mucho tiempo se
atribuyó a san Buenaventura, cuyo pensamiento influyó profundamente en
el suyo. Bajo el nombre de Philom ena aparece el alma, que canta sin
cesar su amor infinito del Creador, identificado al canto de las noches
primaverales. Bajo la imagen de los Relojes de la Pasión, el himno estático
del alma va evolucionando a lo largo del ciclo de las horas canónicas del
día fa ta l de la muerte y de la salvación. Este simbolismo de un emotivo
lirismo se acompaña de una imagen análoga. D e Prima a Tertia, de
Sexta a Nona, el alma agoniza de una angustia extática y muere
anebatada. Prima es la encamación; Sexta, la crucifixión; Nona, la
muerte; Vísperas es la deposición en el sepulcro. P hilom ena es una de
las perlas del lirismo sagrado de todos los tiempos. Desgraciadamente, las
otras obras poéticas de Ju a n Peckam, como el D e deliciis Virginis
gloriose, están muy lejos de alcanzar el mismo lirismo. Tenemos además
tres tratados D e p au p ertate, un poema sobre las órdenes religiosas y
muchas cartas. Aparte del lirismo religioso que se advierte en Philom ena,
su autor ha sabido emplear instintivamente los modos goliárdicos, y los
artificios populares para la sátira o para el lenguaje grosero y obsceno de
los goliardos.
600 Siglos Χ ΙΙ -Χ Ι Π

134. P h ilo m en a , p r e v ia te m p o r is a m e n i *

P h ilo m en a, p re v ia tem p o ris am en i,


qu e recessum n u n tia s im b ris a tq u e ceni,
d u m d em ulces an im o s tu o c a n tu leni,
avis p ru d en tissim a, a d m e, queso, veni.
5 V eni, veni, m itta m te, q u o n o n p o ssu m ire,
u t a m ic u m valeas c a n tu delinire,
tollens eius te d ia voce dulcis lyre,
q u e m , h e u , m o d o n e q u e o v erb is convenire.
E rgo, p ia, suppleas m e u m im p e rfe c tu m
10 salu tan d o d u lciter u n ic u m d ilectu m
eique d en u n ties, q u a lite r affectum
sit co r m e u m iu g iter eius a d p ro sp e c tu m .
Q u o d si q u e ra t aliquis, q u a re te elegi
m e u m esse n u n c iu m , sciat, q u ia legi
15 de te q u e d a m p ro p ria , q u e divine legi
c o a p ta ta m ystice p la c e n t su m m o regi.
Ig itu r, carissim e, a u d i n u n c a tte n te ,
n a m si c a n tu m volucris h u iu s serves m e n te,
eius im itatio sp iritu d o cen te
20 te celestem m u sicu m faciet rep e n te .
D e h a c ave legitur, q u o d , c u m d e p re h e n d it
m o rte m sibi p ro x im a m , a rb o re m ascen d it
su m m o q u e d iluculo su rsu m ro s tru m te n d it
diversisque can tib u s to ta m se im p e n d it.
25 C an tilen is d ulcibus p re v e n it a u ro ra m ,
sed c u m dies ru tila t circ a p rim a m h o ra m ,
elev atu r altius v o c e m in so n o ra m ,
in c a n ta n d o nesciens p a u s a m sive m o ra m .
C irc a v ero te rtia m q u asi m o d u m nescit,
30 q u ia se m p e r g a u d iu m cordis eius crescit,

* Ed. de AH, 50, n.398, p.602. EI fragm ento que ofrecemos pertenece
al comienzo del poem a titulado Philomena. Poem a rítmico, en estrofas de
cuatro versos de 13 sílabas, verso tradicional de la poesía goliárdica. C ada
verso está dividido en dos hemistiquios: 7 pp + 6 p. Estrofas m onorrim as.
Juan Peckam o Peckham 601

134. R u iseñ o r, h era ld o d e l tie m p o

R u ise ñ o r, h e ra ld o del tiem p o a m en o ,


q u e an u n cias la re tira d a de las lluvias y del barro;
m ie n tra s deleitas las alm as co n tu can to p lacen tero ,
ave la m ás p ro v id e n te , te lo ru eg o , v en a m í.
5 V e n , ven , q u e te env iaré a d o n d e ir yo n o pu ed o ,
a fin de q u e logres co n tu can to tran q u ilizar a u n
[am igo,
alejan d o su tristeza co n la voz de tu suave lira,
¡ay!, p u es n o m e es posible a h o ra co n v ersar con él.
P o r ta n to , p iad o sa, suple m i defecto
10 salu d an d o co n d u lz u ra a aq u el m i ú n ico am ad o ,
y p o n le de m anifiesto de q u é m o d o está ligado
m i co razó n , de u n a m a n e ra e n tra ñ a b le , a su p ersona.
Si alguno p re g u n ta ra p o r q u é a ti te h e elegido
com o a m i m ensajero, sépalo: p o rq u e tengo leídas de ti
15 cosas m u y peculiares, q u e a las leyes divinas,
u n a vez a d a p ta d a s en m ística fo rm a, al R ey S u m o
[com placen.
P o r ta n to , am ig o m ío, escú ch am e a h o ra a te n ta m e n te ,
pues si en tu m e n te g u a rd a ra s el c a n to de esta ave,
la im itació n del m ism o — siendo el m aestro tu espíri­
tu —
20 e n m úsico celestial te co n v e rtiría d e p ro n to .
D e esta ave se lee qu e, c u a n d o llega a en terarse
de q u e está c e rc a su m u e rte , tre p a a u n á rb o l
y al d e sp u n ta r la m a ñ a n a alza su p ico a lo alto
y se e n tre g a to d a ella a los can to s m ás diversos.
25 C o n sus dulces can tilen as a n u n c ia la a u ro ra ,
p e ro c u a n d o el d ía luce a eso de la h o ra p rim a,
se v a elev an d o su to n o a u n a voz a ú n m ás sonora,
y en su trin o ig n o ra lo q u e es la p a u s a o el descanso.
A eso d e la o ra te rc ia es co m o si d esco n o ciera la m o ­
d e r a c ió n ,
30 y a que, en todo m om ento, de su c o ra z ó n la alegría se
[acrecienta;
602 Sighs X l b X l I I

fere g u ttu r ru m p itu r, sic v o x invalescit,


et q u o c a n ta t am plius, e t plus in ard escit.
E t c u m in m erid ie sol est in fervore,
tu n c d isru m p it viscera n im io clam o re,
35 Oci, oci c lam itat illa suo m o re 1
sicque sensim deficit ca n tu s p re lab o re.
Sic quassatis organis h u iu s p h ilo m e n e ,
ro stro ta n tu m p a lp ita n s fit exsanguis p e n e,
sed a d n o n a m veniens m o ritu r ia m p len e,
40 cu m totius co rp o ris d isru m p u n tu r vene.
E cce, dilectissim e, b re v ite r au d isti
fa c tu m h u iu s volucris, sed, si m em inisti,
dixim us ia m p rim itu s, q u ia can tu s isti
m ystice co n v e n iu n t legi Iesu C hristi.
45 R e sta t, u t intellegas esse p h ilo m e n a m
a n im a m v irtu tib u s et a m o re p le n a m ,
q ue, d u m m e n te co g itat p a tria m a m e n a m ,
satis fav o rab ilem tex it c a n tile n a n .
A d a u g m e n tu m e te n im sue san cte spei
50 q u e d a m dies m y stica d e m o n s tra tu r ei,
p o rro beneficia, q u e de m a n u D e i
h o m o co nsecutus est, h o re su n t diei.
M a n e vel d ilu cu lu m h o m in is est status,
in q u o m ira b ilite r A d a m est creatus;
55 h o ra p rim a , q u a n d o est C h ristu s in carn atu s;
te rtia m dic sp a tiu m eius incolatus;
S ex tam , c u m a p erfidis v o lu it ligari,
flagellari, co n sp u i, d ire cru ciari,
a Iu d eis perfidis n e q u ite r tra c ta ri,
60 crucifigi d en iq u e, clavis te re b ra ri.

1 Según F. J . E. R aby , «Philomela, praevia tem poris amoeni», en M élan­


ges J . de Ghellinck (Gembloux 1951), vol.II, p.443, se trata del im perativo del
antiguo verbo francés occir, «m atar», «que originariam ente debió de utilizarse
com o onom atopeya, y después como kill, k ilh , esto es, «mata, mata».
Efectivamente, J u a n Peckam em plea oci p a ra reproducir onom atopéyicam ente
el canto del ave. Sin embargo, el térm ino rem onta al latín occidere, que fue
alterado en *auccidere p o r el latín popular de la Galia. La form a ocire se
encuentra docum entada desde 1080 en la Chanson de Roland, verso 581:
Cumfaitement purrai Rollant odre?: «¿Cómo m e arreglaré para m ata r a Rolán?».
Juan Peckam o Peckham 603

su g a rg a n ta p a re c e q u e se ro m p e — ta n to la voz se
[en g ran d ece—
y c u a n to m ás c a n ta , se e n a rd e c e ta n to m ás.
C u a n d o el sol al m e d io d ía se e n c u e n tra en p leno apo-
[geo,
enton ces d e sg a rra sus e n tra ñ a s co n los m ás agudos tri-
[nos:
35 oci, oci, c lam a el ave, siguiendo su co stu m b re,
y así sensiblem ente su c a n to v a a m e n g u a n d o p o r el
[en o rm e esfuerzo.
Q u e b ra n ta d o s así del ru ise ñ o r los órganos,
su pico a p en as p a lp ita n te , se q u e d a casi exangüe;
pero al llegar la h o ra n ona, se m u ere ya p o r com pleto,
40 pues se ro m p e n las v enas de su c u e rp o to d o .
A m igo del alm a: de m a n e ra su cin ta has escu chado
la h isto ria de esta ave; p e ro re c u e rd as tal vez
q ue al p rin cip io dijim os q u e su can to
se a d a p ta m ísticam en te a la ley de Jesu cristo .
45 R e sta sólo q u e c o m p re n d a s q u e re su lta el ru iseñ o r
a lm a llen a de v irtu d es y d e am o r,
q u e m ien tras en su m e n te está p e n sa n d o en la p a tria
[deleitosa,
con p rim o r v a en tre te jie n d o su a g ra d a b le cantilena.
P a ra servir de in c re m e n to a la e sp e ra n z a santa,
50 u n m ístico sen tid o e n tra ñ a p a r a él u n d ía cu alq u iera:
beneficios q u e de la m a n o de D ios
el h o m b re o b tien e, las h o ra s del d ía son.
El a m a n e c e r o el a lb a es d el h o m b re aq u el in stan te
en el q u e A d á n m a rav illo sam en te fue cread o .
55 L a h o ra p rim a , aq u e lla en la q u e C risto se en carn ó ;
lla m a te rc ia al in terv alo e n q u e vivió en este m u n d o ;
la sexta, aquella en que quiso ser p o r bellacos prendido,
flagelado, escupido, c ru e lm e n te to rtu ra d o ,
in ju stam en te tra ta d o p o r los p érfidos ju d ío s,
60 crucificado a la p o stre, y p o r clavos h o ra d a d o .
604- Siglos Χ Π -Χ ΙΙΙ

N o n a m dic, c u m m o ritu r, q u a n d o co n su m m atu s


cursus est certam in is, q u a n d o su p eratu s
est o m n in o zabulus 2 et h in c ex tu rb atu s;
v esp eram , c u m C h ristu s est sep u ltu re datus.

2
fabulus = diabolus.
Juan Peckam o Peckham 605

L a n o n a co n sid era en la q u e m u e re , aq u ella en que


[culm inó
el curso de su c o m b a te , c u a n d o d e rro ta d o fue
el diablo p o r co m p leto , y fue exp u lsad o d e aquí;
la víspera, c u a n d o C risto fue d eja d o en el sepulcro.
FLOR D E A N O N I M O S

Recogemos en esta última sección unos poemas de la famosa colección


A nalecta H ym nica y otros tres anónimos: uno procedente del scripto­
rium de San Marcial de Limoges, otro que es una parodia del himno
litúrgico Iam lucis orto sidere, que ha sido imitado en multitud de
casos, y el último, que nos relata el sueño de un poeta que se ha
introducido en los secretos de la naturaleza. Se trata de unas piezas en
tomo al 1200. A l lado de los hexámetros dactilicos de la última pieza,
con la enseñanza juiciosa de los versos 37-38, tenemos las estrofas
rítmicas del Iam lucis orto sidere, o las otras estrofas mononimas del
C u m anim adverterem , cuyo primer versa se repite al fin a l de la
respectiva estrofa. Este último poema es de importancia fundamental para
el estudio del período de la música medieval, asociada con el· desarrollo
de la polifonía.
Como en multitud de casos, los autores de estos poemas han preferido
el anonimato, cual ha sido la norma de muchos de los autores que hemos
recogido en páginas precedentes. Los poemas formaban parte de antologías
o cantos que acompañaban las fiestas tanto privadas como públicas.
608 Siglos Χ ΙΙ -Χ Ι Π

135. D e r a m is c a d u n t f o lia *

D e ram is c a d u n t folia,
5 n a m v iro r totus periit;
ia m calo r liq u it o m n ia
et abiit;
n a m signa celi u ltim a
sol petiit
Ia m n o c e t frigus ten eris,
et avis b r u m a led itu r,
et p h ilo m e n a ceteris
10 c o n q u e ritu r,
q u o d illis ignis etheris
a d im itu r.
N e c ly m p h a c a re t alveus,
n e c p r a ta v ire n t h e rb id a ;
15 sol n o stra fugit au reu s
confinia;
est in d e dies niveus,
n o x frigida.
M o d o frigescit q u ic q u id est,
20 sed solus ego caleo;
im m o sic m ih i co rd i est
q u o d ard eo ;
h ic ignis ta m e n virgo est,
q u a lan g u eo .
25 N u tritu r ignis osculo
e t leni ta c tu virginis:
in suo lu c e t oculo
lu x lum inis,

* Ed. de E. d u M e r i l , Poésies populaires latines du Moyen Age (París 1847),


p.235ss. El poem a procede de u n a colección del scriptorium de San M arcial
de lim oges. Cf. H . S p a n k e , «St. M artial-Studien», en Zeitschrift fü r französische
Sprache und Literatur, 54 y 55 (1932). Estrofas de seis versos: 4 (8 pp) + 2 (4
pp), rimados ababab. M ientras con la llegada del invierno las hojas h a n
desaparecido y el frío reina p o r doquier, sólo el am or persiste; su calor
interior contrasta con el frío reinante. Este contraste acentúa la brillante
paradoja.
1 La últim a constelación es Piscis.
Flor de anónimos 609

135. D e la s r a m a s caen la s h ojas

D e las ra m a s c a e n las hojas,


pues to d o su v e rd o r h a p erecid o .
E l calo r lo a b a n d o n ó y a to d o
y se h a m a rc h a d o ,
5 p o rq u e h a c ia las últim as constelaciones del cielo
el sol em p re d ió su m a rc h a .
D a ñ a y a el frío los m ie m b ro s delicados.
Sus rigores el in v iern o h a c e sen tir a las aves,
y p o r to d as las d em ás el ru ise ñ o r
10 la n z a sus quejas,
p o rq u e a ellas de los cielos el calo r
les es a rre b a ta d o .
D e a g u a n o c a re c en los cauces de los ríos,
n i los p ra d o s v e rd e a n p o r la h ie rb a ,
15 y el d o ra d o sol se aleja h u y e n d o
de n u estras tierras.
D e a h í q u e los días sean nevosos
y las n o ch es h elad o ras.
T o d o c u a n to existe se e n fría a h o ra ,
20 m as sólo yo m e abraso;
ta n to , q u e está en m i c o ra z ó n aqu ello
p o r lo q u e ard o .
T a l fuego es, sin e m b a rg o , u n a d o n cella
p o r la q u e languidezco.
25 E l fuego se a lim e n ta de los besos
y de las suaves caricias d e la jo v e n .
E n sus ojos resp lan d ece
de las luces la luz,
610 Siglos X II -X I II

nec est in to to seculo


30 plus num inis.
Ignis g re c u s 2 ex tin g u itu r
c u m vino ia m acerrim o ;
sed iste n o n e x tin g u itu r
m iserrim o;
im m o fo m en to alitu r
u b errim o .

136. V inum d u lce, g lo r io s u m *

V in u m dulce, g loriosum
p in g u e facit et ca rn o su m
a tq u e p ectu s aperit.
5 E t m a tu ru m , gustu p le n u m ,
v ald e nobis est a m e n u m ,
q u ia sensus acuit.
V in u m forte, v in u m p u ru m
re d d it h o m in e m secu ru m
e t depellit frigora.
10 S ed a c e rb u m linguas m o rd e t,
in te stin a c u n c ta so rd et
c o rru m p e n d o co rp o ra.
V in u m v ero q u o d est g lau cu m
p o ta to re m facit ra u c u m
15 et fre q u e n te r m ingere.
V in u m v ero tu rb u le n tu m
solet d a re co rp u s le n tu m
et colo rem tingere.

2 C on respecto al «fuego griego» empleado p o r la m arina de Bizancio,


cf. C. Z e n g h e l is , «Le feu grégois et les armes à feu des Byzantins», en
Byzantion 7 (1932), 265ss.
* Ed. de M G H , Scriptores 32, 219. El poem a puede dividirse, por lo que
se refiere al aspecto externo, en estrofas de dos en dos. Los dos prim eros
versos de cada estrofa: 8 p, y el tercero: 7 pp. En cuanto a la rim a de cada
dos estrofas: aabccb. Se h a atribuido a M orando de Padua del que apenas
sabemos nada. T a n sólo lo que nos dicen, en el citado lugar, los M G H :
«M orando, m aestro de gram ática en Padua que, según su apetito, recom endó
el vino en esta poesía».
Flor de anónimos

y n o h a y en to d o el m u n d o
30 n a d a m ás divinal.
El fuego griego se a p a g a
co n vino y a av in ag rad o ;
p e ro éste n o se extingue
p a r a m í, desv en tu rad o ;
35 se ac re c ien ta , m ás b ie n , co n co m bustible
ab u n d an tísim o .

136. E l vin o d u lce

E l v in o dulce, glorioso,
vuelve g o rd o s y carnosos
y e n sa n c h a el p ech o .
E l m a d u ro , c o lm ad o de sabor,
5 e n ex trem o gustoso n os resulta,
p o rq u e ag u za los sentidos.
E l v in o fu erte, el v in o p u ro
d a se g u rid a d al h o m b re
y e sp a n ta el frío.
10 P u n z a el a m a rg o la len g u a,
en su cia los in testinos
el c u e rp o c o rro m p ien d o .
P e ro el vino q u e es clarete
vuelve ro n c o al b e b e d o r
15 y h a c e q u e m ee co n frecuencia.
E n cam b io , el v in o q u e es tu rb io
suele al c u e rp o h a c e rlo to rp e
y cam b iarle la color.
612 Siglos Χ ΙΙ-Χ ΙΠ

V in u m ru b e u m subtile
20 n o n est r e p u ta n d u m vile,
n a m co lo rem g en erat.
A u ro sim ile c itrin u m
v ald e fovet in te stin u m
e t lan g u o res suffocat.
25 A lb a lim p h a m a le d ic ta
sit a n obis in te rd ic ta ,
q u ia sp len em p ro v o cat.

137. J a m lu c is o rto s id e r e *

Ia m lucis o rto sidere


statim o p o rte t b ib e re *:
b ib a m u s n u n c egregie
et re b ib a m u s h o d ie.
5 Q u ic u m q u e v u lt esse frater,
b ib a t sem el, bis, te r, q u ater:
b ib a t sem el et secundo,
d o n ec n ih il sit in fu n d o .
B ib at ille, b ib a t illa
10 b ib a t servus et ancilla,
b ib a t h e ra , b ib a t h eru s:
a d b ib e n d u m n e m o serus.
P o ta to rib u s p ro cunctis,
p ro captivis e t defunctis,
15 p ro im p e ra to re e t p a p a ,
b ib o v in u m sine a q u a .

* Ed. de F. N o v a t i , Camina medii Aevi (Florenda 1883), p.66ss. Estrofas


rítmicas de cuatro versos: 2 (8 pp) + 2 (8 pp), rim ados entre sí.
1 El poem a se inicia parodiando el poem a anónim o del siglo vn cuya
prim era estrofa dice: Iam lucís orto sidere / deum precemur supplices, / ut in diumis
actibus / nos seniet a nocentibus, que era u n him no (heredero del dím etro
yámbico em pleado por san Ambrosio) que se cantaba a la hora de prim a.
Cf. F. J . M o n e , Lateinische Hymnen des Mittelalters (Friburgo en B. 1853-1855),
vol.I, p.327. V. C h e v a l ie r , Poésie liturgique traditionnelle de l’Eglise catholique en
Occident (Tournai 1894), p.6.
2 Alusión al him no goliárdico In taberna quando sumus. Cf. Camina Burana
n. 196.
Flor de anónimos 613

E l sutil v in o ro sa d o
20 n o d eb e ser d esp reciad o
p o rq u e colo r n o s confiere.
E l cetrin o , al o ro sem ejan te,
al in testin o ay u d a e n g ra n m a n e ra
y ex tingue las languideces.
25 E l a g u a b la n c a m a ld ita
sea p ro sc rita p o r noso tro s,
p o rq u e p e iju d ic a al bazo.

137. A p e n a s a p a recid a
A p en as a p a re c id a la estrella d e la m a ñ a n a ,
conviene b e b e r al p u n to .
B eb am o s a h o ra a lo g ra n d e
y to rn em o s de n u ev o a b e b e r hoy.
5 Q u ie n q u ie ra ser n u e stro h e rm a n o
b e b a u n a vez, dos, tres, cu atro ;
b e b a u n a vez y o tra m ás
h a sta n o d e ja r en el fo n d o n i u n a gota.
B eba éste, b e b a aquél,
10 beba el siervo y la c riad a,
beba el a m a , b e b a el am o:
n ad ie a b e b e r sea rem iso.
P o r tod o s los b e b e d o re s,
p o r cautivos y difuntos,
15 p o r el e m p e ra d o r y p o r el p a p a ,
a p u ro el vino sin agu a.
614 Siglos Χ ΙΙ -Χ Ι Π

H e c est fides p o ta tic a ,


so cio ru m spes u nica:
q u i b e n e n o n p o ta v e rit,
20 salvus esse n o n p o te rit.
L on g issim a p o ta tio
sit n obis salutatio:
e t d u re t ista ra tio J
p e r in fin ita secula.
25 A m en .

138. C u m a n im a d v e r te r e m *

C u m a n im a d v e rte re m ,
v e n e ra n d o V e n e re m 1
m e lav are la te re m 2,
sensi, q u o d su ccu m b erem ,
5 nisi c u lp a m v eterem
c u m a n im a d v e rte re m .
C u m a n im a d v e rte ro ,
q u e, q u a n ta , q u o t egero,
re c te flere p o te ro ,
10 nisi declin av ero ,
nisi m e d e cetero
c u m a n im a d v e rte ro .
C u m an im a d v e rte ris,
in q u ib u s d eliqueris,
15 b o n i nihil operis,
n ihil, in q u a m , rep eris,
erg o nisi falleris,
c u m an im ad v erteris.

* Ed. de A H 21, n.161, p.109. Estrofas m onorrim as de seis versos (7 pp):


el prim ero y el último versos son iguales en cada estrofa. Las cinco estrofas
com ienzan con la conjunción cum seguida del verbo animadvertere, pero en
distinto tiem po en cada u n a de las ocasiones.
1 Obsérvese el juego de palabras, que intentam os m antener en nuestra
traducción.
2 E n el texto latino, laterem lavare, lit. «lavar u n ladrillo» (cf. T e r e n c i o ,
Phorm. 186), esto es, «hacer un trabajo inútil», «perder el tiempo».
Flor (k anónimos 615

H e a q u í la fe de los b eb ed o res,
de los am igos la ú n ic a esperan za:
« Q u ie n n o b e b ie re b ien,
20 salvarse n o p o d rá » .
L ib a c ió n p ro lo n g a d ísim a
nos resu lte salutífera,
y q u e ta l n o rm a p e rd u re
p o r los siglos d e los siglos.
A m én .

138. A l d a r m e cu en ta
A l d a rm e c u e n ta
de q u e, a V e n u s v e n e ra n d o ,
e c h a b a a p e rd e r m i tiem p o ,
sentím e m o rir,
5 a n o ser de la a n tig u a cu lp a
al d a rm e cu en ta.
C u a n d o c u e n ta m e dé
de qu é, c u á n g ra n d e y c u á n to necesito,
con ra z ó n p o d ré llo ra r,
10 si n o c a m b io de ru m b o ,
a n o ser, resp ecto a to d o lo dem ás,
c u a n d o c u e n ta m e dé.
C u a n d o te h ay as d a d o c u e n ta
de las cosas e n q u e yerras,
15 n a d a b u e n o de p ro v ech o
— n a d a , re p ito — o b te n d rá s,
si n o cam b ias de o p in ió n ,
c u a n d o te h ay as d a d o cu en ta.
616 Sighs X I l- X lI I

G u m a n im a d v e rte re
20 te p o tes in scelere,
v e rte re , rev ertere,
d u m po tes, resu rg ere,
m en tis h o m o libere,
c u m an im a d v e rte re .
25 C u m a n im a d v e rtitu r,
d u m in c a rn e vivitur,
q u id a n o b is ag itu r,
n ih il si quis ig itu r
ra tio n e reg itu r,
30 c u m a n im a d v e rtitu r.

139. Veris a d im p e r ia *

V eris a d im p e ria
re n a s c u n tu r o m n ia,
am o ris p re m ia
c o rd a p re m u n t sau cia
5 q u e ru la m elo d ia
g ratia previa,
c o rd a m a rc e n tia
m ed ia.
Refr. V ite v e rn a t flos
10 in tra nos.
S u sp ira t luscinia,
n o stra sibi conscia
im p e tre n t suspiria
q u o d se q u a tu r v enia;
15 dirige, vite via,
g ratia previa,
vie d isp en d ia
gravia.
Refr. V ite v e rn a t flos
20 in tra nos.

* Ed. de A H 21, n.40, p.36. Estrofas de ocho versos: 5 (7 pp) + 2 (6 pp)


+ 1 (3 pp). Refrán: 2 versos: 1 (6 pp) + 1 (3 pp). Estrofas monorrim as; refrán:
aa. C anción amorosa de la primavera.
Flor de anónimos 617

G u a n d o d a rte c u e n ta p u ed es
20 de q u e vives en p ec a d o ,
to rn a y re to rn a de nuev o ,
m ie n tra s p u e d a s, a e n m e n d a rte ,
h o m b re de esp íritu libre,
c u a n d o d a rte c u e n ta puedes.
25 C u a n d o u n o se d a cu en ta,
m ie n tra s se vive en la carn e,
d e có m o nos c o m p o rta m o s,
n a d a — si u n o lo p ien sa—
lo g o b ie rn a la ra z ó n ,
30 c u a n d o u n o se d a cu en ta.

139. D e la p r im a v e r a a l m a n d a to

D e la p rim a v e ra al m a n d a to
re n a c e n to d a s las cosas.
L os p relu d io s d el a m o r
o p rim e n los h erid o s co razo n es
5 co n su can to q u eju m b ro so ,
siendo la g racia el h e ra ld o ,
esos co razo n es q u e lan g u id e c e n
en n u estro p echo.
Refr. R e v e rd e c e la flo r de la v id a
10 d e n tro de nosotros.
S u sp ira el ru iseñ o r.
C o n scien te de n u estras faltas,
o b te n g a n n u estro s suspiros
q u e se c o n c e d a el p e rd ó n .
15 D irig e n u estro s pasos, C a m in o de la V id a,
siendo la g racia el h e ra ld o ,
p o r estos d u ro s vericuetos
del sendero.
Refr, R e v e rd e c e la flor d e la v id a
d e n tro de nosotros.
618 Siglos X II -X I U

140. L u x u ria n t a n im i *

L u x u ria n t an im i
reb u s sepe pro sp eris,
vile ia c e n t infim i
casibus in asperis,
5 in g ra ti p ro g ra tia
g ra ti sub inopia;
in o p es su n t h um iles,
p ro p te r opes labiles
in flatu r superbia.
10 E xhaustis c o n c ip iu n t
viles virus viribus,
q u o d v o m e n d o p a riu n t
secundis successibus,
expost facto clarius
15 p a te t h o c e t plan iu s,
e x h a u sta p e c u n ia
m o n s tra t im p o te n tia
q u o d v o lu ere priu s.

141. V eneris p r o s p e r is **

V e n e ris p ro sp eris
u sa successibus,
tu rb a , n ascen tib u s
floribus ten eris,
5 exeq u aris
p risc u m m o re m ,
a d a m o re m
accingaris
sceleris
10 preterm issis ceteris.

* Ed. de A H 21, n.153, p.104. Estrofas de nueve versos: 7 pp. R im a:


ababccddc.
** Ed. de A H 21, n.225, p.158. Estrofa de 10 versos: 4 (6 pp) + 4 (4 p)
+ 1 (3 pp) + 1 (7 pp). Rima: abbacddcaa.
Flor de anónimos 619

140 . L o s á n im o s s e en so b erb ecen

Los án im o s se e n so b erb ecen


a m e n u d o en la p ro sp erid ad ;
vilm en te y a c e n ab atid o s
e n circu n stan cias adversas,
5 ingratos e n el ag rad ecim ien to ,
y e n la in d ig en cia obsequiosos.
L os p o b res son hum ildes;
e n m ed io de efím eras riquezas
se h in c h a la soberbia.
10 Los ab atid o s, ca re n te s d e recursos,
in c u b a n el v en en o
q u e luego, v o m ita n d o , m anifiestan
e n los sucesos p rósperos.
D espués de ello, m u y claro
15 y m u y n e to se revela
qu e, p e rd id a la riq u eza,
viene a m o stra r la im p o ten cia
aquello q u e al p rin cip io d esearon.

141. A ten d ie n d o a lo s p r ó s p e r o s

A te n d ie n d o a los p ró sp ero s
sucesos de V enus,
¡oh turb a! en el n acim ien to
de las delicadas flores
5 in te n ta im ita r
la a n tig u a costum bre:
al a m o r
en trég ate
d ejan d o a u n lado
10 o tro cu alq u ier afán.
620 Siglos X I I - X I I l

142. N a tu re th a la m o s*

N a tu re th alam o s in tra n s re se ra n sq u e p o e ta
cuilibet in te n tu s m e ru it re p e rire q u o d audis.
D o rm iv it visusque fuit sibi p e r n e m u s ire.
n o x su cced eb at claro te n e b ro sa diei;
5 solus e ra t n ig ru m q u e n e m u s to tu m q u e fre m e b a t
occu rsu sonitu v a ria c u m voce fe ra ru m .
T alib u s atto n itu s d u b iu sq u e q u id esset a g e n d u m ,
visa fo rte d o m o v eteri p e rv e n it a d illam .
In m e d io n em o ris p la n o c irc u m d a ta p a rv o
10 visa fuit vetus illa d o m u s q u a si sola relicta.
A d q u a m p erv e n ie n s m o d ic u m q u asi lum inis intus
v id it e t in m ed io q u asi n u d e virginis instar.
L etus in asp ectu recip i se p o stu la t intus.
A ltus e ra t p aries in e o q u e fo ra m in a p a rv a .
15 C la u se ra t ostio lu m m u lie r cla u su m q u e te n e b a t.
A dv en ere fere circu m v allare volentes
sep ta d o m u s sta n te m q u e foris ia m p e n e v o rantes.
H ic m agis ille tim en s p e tit u t q u e a t intus latere.
Illa ca re n s p a n n is d o rsu m v e rte b a t a d illum ,
20 crin ib u s e t p alm is n iten s v elare p u d e n d a ,
cu m q u e p reces o cu lo sq u e viri to le ra re n e q u ire t,
talia v e rb a d e d it vix in tellecta p re c a n ti:
«S ta p ro c u l et n o li m ih i p lu s in fe rre p u d o re m .
In m e a te secreta fui vix p assa v en ire,
25 d e b u e ra sq u e m ih i d eferre fid e m q u e p e re n n i

* Ed. de F. J. E. R aby , ' The Oxford Book o f Medieval Latin Verse (Oxford
1959), p.363ss. Gf. F. J . E. R a b y , A History o f secular Latin Poetry in the Middle
Ages (Oxford 1957), vol.II, p.28ss, C. S. L ew is , The Allegory o f Love (Oxford
1936), p . l l l . Poem a en hexám etros dactilicos.
Flor de anónimos 621

142. E n tra n d o y a b rien d o e l p o e ta

E n tra n d o y a b rie n d o el p o e ta los tálam o s de N a tu ra ,


in teresan te p a r a cu a lq u ie ra , o p o rtu n o creyó p o n e r de
[m anifiesto lo q u e oyes.
D o rm id o se h allab a y en sueños parecióle ir cam inando
[p o r u n bosque.
L a n o c h e te n e b ro sa ib a d esp lazan d o al claro día.
5 e sta b a solo y el n e g ro b o sq u e p o r d o q u ie r so n ab a
al m ezclarse los ruid o s c o n las distintas voces d e las
[fieras.
P o r ellas asu stad o e indeciso de q u é d e b ía h acer,
e n c o n tra n d o p o r suerte u n a vieja m o ra d a , h a sta ella
[se acercó.
E n m ed io del b o sq u e, p o r u n p e q u e ñ o claro ro d e a d a ,
10 aq u e lla vieja casa d a b a la im p re sió n de e sta r a b a n d o ­
nada.
A ella a p ro x im án d o se, vio co m o si d e n tro u n a tenue
[luz h u b ie ra
y, e n m e d io casi, u n a d o n cella q u e d e sn u d a p arecía.
Alegre an te el espectáculo, p id e q u e d entro se le acoja.
A lta e ra la p a re d ; y en ella, p e q u e ñ a s ab ertu ras.
15 H a b ía la m u je r c e rra d o la p u ertecilla y la m a n te n ía
[cerrada.
C o m e n z a ro n a v e n ir fieras dispuestas a ro d e a r
las cercas d e la casa, y a p u n to casi y a de d e v o ra r al
[que se h a lla b a fuera.
A u m en tan d o p o r ello su tem or, suplica que le perm ita
[refugiarse d en tro .
M as ella, de to d o vestido d esprovista, volvíale la espal-
[da,
20 al p a r q u e co n sus cabellos y sus m an o s in te n ta sus
[vergüenzas ocultar.
N egán d o se a a d m itir n i las súplicas n i las m irad as del
[varón,
dirigióle al suplicante estas p a la b ra s que apen as se e n ­
c e n d iero n :
«M anténte lejos, y h erirm e n o p retendas m ás el pudor.
C o n se n tir a p e n a s p u e d o q u e d escu b ras m is secretos.
25 F id elid ad h u b ie ra s d eb id o ju r a r m e y m a n te n e rla
622 Siglos Χ ΙΙ -Χ Ι ΙΙ

cu sto d ire p ie m a tri d o m in e q u e te n o re .


T u v ero q u a re m e vilem n o n tim u isti
re d d e re m e q u e , v elu d m eretricis n o m in e d ig n am ,
q u e de m e scisti diffundens prostituisti?
30 N o n ig itu r p a tia r q u o d de p ro p e ia m videas m e,
sed p ro c u l a b ie c tu m m o rtiq u e ferisque relin q u am » .
A nxius au ditis e t visis evigilavit
ille p o e ta tim en s d id icitq u e q u o d o m n ia n o n sint
o m n ib u s u t sciri p o ssin t p ro rsu s re fe re n d a,
35 q u o d q u e tegi n a tu r a iu b e t p a u c is e t h onestis
est e x p o n e n d u m n e vili so rd e a t au re.
Iu d ic iu m re p e rit d u ru m q u i iu d ic a t om nes.
In c re p e t os p ro p riu m m e rito m a le q u e m q u e lo cu tu m .
Flor de anónimos 623

in d eclin ab lem en te a fav o r de tu p ia d o sa m a d re y


[dueña.
¿P o r q u é n o h as sentido te m o r d e envilecerm e
y, com o h a c ié n d o m e d ig n a del n o m b re d e m e re triz,
m e pro stitu iste d ifu n d ie n d o c u a n to ap re n d iste de m í?
30 N o p e rm itiré p o r ello q u e d e c e rc a v e rm e p u ed as,
sino q u e te m a n te n d ré alejad o , a la m u e rte expuesto
[y a las fieras».
A n gustiad o p o r lo q u e o íd o y visto h a b ía , d espertóse
el p o e ta c o lm ad o d e te rro r, y a p re n d ió q u e n o to d as
■ [las cosas
d e b e n ser a to d o s e n señ ad as p a r a q u e p u e d a n ser sa­
b id a s ;
35 q u e lo q u e N a tu ra o rd e n a q u e se oculte, a pocos y h o ­
n o ra b le s
d eb e serles ex p u esto , p a r a q u e envilecido n o se v ea p o r
[u n oído ru in .
D u ro ju ic io recib e aq u el q u e a to d o s ju z g a .
In c re p e la p ro p ia b o c a c o n ra z ó n a c u a lq u ie ra q ue d a ­
ñ in a m e n te h able.
I N D I C E D E P R I M E R O S VERSOS

A solis o rtu usque a d o c c i d u a .............................................................. 142


Accipe, quaeso .......................................................................................... 88
A dvertite, om nes p o p u l i ......................................................................... 220
A ethiopum terras ia m fervida to rru it aestas .................................. 126
A n a cre u n ti c a r m i n e ................................................................................. 172
A ndecavis abbas esse d i c i t u r ................................................................ 154
A n n a soror, u t q u id m o r i ................................................................ 512
A nni p a rte florida, celo p u r i o r e ........................................................... 402
A prilis tem p o re, q u o nem us f r o n d i b u s ............................................. 536
A rchicancellarie, vir discrete m e n t i s .................................................. 312
A u re a p e rso n et lira c la ra m o d u la m in a ............................................. 216

B ulla fulm inante ....................................................................................... 588

C idne, sub algenti recubas d u m m olliter u m b ra ......................... 324


C langam , filii ............................................................................................ 150
C on g au d en tes ludite .............................................................................. 476
C o n v en iu n t subito c u n cti d e m o n tib u s altis .................................. 156
C u m an im ad v erterem ............................................................................ 614
C u r suspectum m e ten et d o m i n a ? ..................................................... 428

D e ram is cad u n t folia ............................................................................ 608


D eclinante frigore .................................................................................... 342
D ionei sideris ............................................................................................ 528
Dives e ra m et dilectus ............................................................................ 292
D ulce solum natalis p atrie ................................................................... 468
D ulcis am o r ............................................................................................... 390
D u m D ian e v i t r e a .................................................................................... 446
D u m g ran d em m ateriam m en te m e d i t a r e r .................................... 394
D u m iuventus floruit .............................................................................. 568
D u m rutilans P e g a s e i .............................................................................. 524
D u m sim ulacra m ihi, d u m n u m in a v a n a p l a c e r e n t ..................... 266

Ecce to rp et p r o b i t a s ................................................................................. 414


E gre fero, q u o d e g r o t o ........................................................................... 478
E st locus a nostro secretus clim ate trac tu ....................................... 560
626 Indice ele primeros versos

Págs.

E stas in e x iliu m ......................................................................................... 450


E stuans intrinsecus ira vehem enti ..................................................... 308
E xiit diluculo ............................................................................................ 468
E xui ego clericus a d lab o re m n a t u s .................................................. 414

Flete, canes, si flere vacat, si flere valetis ....................................... · 288


F lo ret tellus f l o r ib u s ................................................................................. 430
Fons e rat irriguus, cui fecerat a rb u tu s u m b r a m ............................ 582
F o rte nem us lu strab at h o m o , fera forte r e d i b a t ............................ 396

G regis p asto r T i t y r u s .............................................................................. 392

H o c silicum tum ulo iacet Ilisa co rp o re f u n c t a ............................... 186


H u c usque, m e m iseram ! ...................................................................... 474
H u g dulce n om en. H u g p ro p ag o nobilis ....................................... 146
H yem ale tem pus, vale ........................................................................... 382

Ia m , dulcis am ica, v e n i t o ...................................................................... 234


Ia m lucis orto sidere .............................................................................. 612
Ia m nisi m e fessum via longior in d u p ed iret .................................. 132
Idibus his M ai m iser exem plo M e n e la i............................................. 302
Im p o rtu n a V e n e r i .................................................................................... 338
In ta b e rn a q u an d o s u m u s ...................................................................... 420
In te rra sum m us rex est h o c tem p o re N u m m u s ......................... 426
Invenies nullos flores in carm ine nostro .......................................... 252

L aboris r e m e d i u m .................................................................................... 486


L etab u n d u s red iit .................................................................................... 454
Levis exsurgit z e p h i r u s ........................................................................... 236
L in g u a n eq u it fari, m ens n ulla valet m ed itari ............................... 246
Lucis orto sidere ...................................................................................... 462
L u x u ria n t anim i ...................................................................................... 618

M aio m ense d u m p e r p r a t u m .............................................................. 538


M ecu m T im av i saxa, novem f l u m in a ................................................ 116
M en d o sam q u a m cantilenam ago ..................................................... 228
M issum sum in vineam circa h o ra m n o n a m .................................. 352
M o rib u s esse feris p ro h ib et m e gratia veris ..................................... 248

N a tu re secreta videt, reru m q u e tenores .......................................... 582


N a tu re thalam os in tran s reseransque p o e ta ..................................... 620
N itim u r in v e ti t u m .................................................................................... 594
N obilibus q u o n d am fueras co n stru cta p atro n is ............................ 148
Indice de primeros versos 627

Págs.

N obilis, m ei m iserere, p r e c o r ! ............................................................. 480


N u p e r e ram locuples m ultisque b eatu s a m i c is ................... .. 260

O adm irabile V eneris i d o l u m ............................................................. 214


O com es am oris, d o l o r ........................................................................... 440
O consocii ................................................................................................. 484
O decus, o Libye r e g n u m ...................................................................... 506
O D ei proles, genetrixque r e r u m ........................................................ 556
O F o rtu n a levis! C u i vis d are das m u n e ra que v i s ...................... 424
O bstu p u i, fateor, substans in lim ine p r i m o .................................... 254
O c c u rru n t blan d o sibi lu m in a vestra favore ................................. 374
O lim lacus c olueram ................................................................ ............. 418
O lim sudor H erculis .............................................................................. 498
O m itta m u s studia .................................................................................... 458
O m n e b o n u m velox fugitivaque g au d ia m u n d i ............................ 82
O m n ia tem pus h a b en t, et ego breve postulo t e m p u s ................. 318
O m n is m u n d i c r e a t u r a ........................................................................... 558
O m nis sonus cantilene trifariam fit ................................................... 224
O rientis p a r t i b u s ...................................................................................... 368

P a r tibi, R o m a, nihil, cum sis p ro p e to ta ru in a ............................ 264


P arce continuis ......................................................................................... 276
P a u p e ra t artificis N a tu re d o n a venustas .......................................... 330
P e rg a m a flere volo, fato D a n ais d a ta s o l o ...................................... 260
P h e b i claro n o n d u m orto i u b a r e ........................................................ 238
Philom ena, p rev ia tem poris a m e n i .................................................. .. 600
P langam us cuculum , D a fn in dulcissim e, n o stru m ...................... 112
P langit n o n n a fle tib u s .............................................................................. 390
P laudit hum us, B o r e e .............................................................................. 522
P o stq u am nobilitas cum servis d e g en e rare .................................... 424
P refo rm et capiti n a tu re circinus o rb e m .......................................... 576

Q u a e te d ex tra m ihi ra p u it, luscinia, r u s c i s .................................... 110


Q u a n d o profectus f u e r a m ...................................................................... 98
Q u a n ta gloria p u b l i c a m ........................................................................ 192
Q uis fu ro r est in a m o r e ! ........................................................................ 480
Q uisquis cordis et oculi ........................................................................ 590
Q u o sine m e m ea lux oculis [se] erran tib u s a b d i t ...................................80

R ed it estas cunctis g r a t a ......................................................................... 548


R osam et candens lilium ...................................................................... 386
R u m o r letalis ........... ................................................................................ 470
628 Indice de pnm eros versos

Pâgs.

S a n c tu m sim pliciter p a tre m c o l e ........................................................ 182


Si linguis angelicis lo q u a r e t h u m a n i s ................................................ 432
Si p u e r cum p u e l l u l a .............................................................................. 488
Si v e ra som nia forent, que s o m n io ..................................................... 546
Sic m ea fata c an en d o s o l o r ................................................................... 444
Sidus c l a r u m ............................................................................................... 540
Siste, puella, g ra d u m p e r am o en u m postulo P a d u m ................. 202
Sole p o st A rietem T a u ru m su b in tran te .......................................... 378
Sole regente l o r a ....................................................................................... 340
S tetit p u ella ru fa tu n ica ......................................................................... 466
S trata solo recubo lacrim ans n eq u e cern o q u o d o p t o ................. 82
Surgens M an eriu s sum m o diluculo ................................................... 380

T e m p o ra si solito m ihi can d id a lilia ferre n t .................................. 80


T em p o rib u s cunctis ieiunus p rosperitatis ....................................... 362
T em p u s transit g e l i d u m ......................................................................... 494
T ra n sm u n d u m m etrica laud e, sorores ............................................. 196

U n iu s astringit d u o co rp o ra nod u s am oris .................................... 576


U rb a n a potius n o b i li t a t e ......................................................................... 190
U t res facta p ro b a t, tu rm a s d u c en d o p r a e i b a t ............................... 166
U x o r T hyresie d u m p len o ventre tu m e ret .................................... 572

V acillantis tru tin e .................................................................................... 490


V eneris p r o s p e r i s ....................................................................................... 618
V e r re d it o p t a t u m .................................................................................... 482
V e r tibi sem per inest, viridi d u m cespite p o l l e s ............................ 106
V e rb a tu i fam uli, re x sum m e, ad te n d e serenus ............................ 104
V ere dulci m ed ia n te .............................................................................. 464
V eris a d i m p e r i a ....................................................................................... 616
V eris dulcis in tem p o re ......................................................................... 460
V e rn a re d it tem peries ............................................................................ 336
V ersa est in lu ctu m ................................................................................. 346
V ersibus heroicis si c arm en scribere g l i s c i s .................................... 208
V estiu n t silve te n e ra ra m o ru m ...................... .................................... 232
V ictim e novali çinke s e s ..................................................... ................... 412
V in u m b o n u m e t suave ......................................................................... 398
V in u m dulce, g l o r io s u m ......................................................................... 610
V ox, philom ela, tu a cantus edicere cogit ....................................... 94
V ox, philom ela, tu a m e tro ru m c arm in a vin cit ............................ 138
ACABOSE D E IMPRIMIR ESTE VOLUMEN D E «LIRICA
LATINA MEDIEVAL», D E LA BIBLIOTECA D E AU­
TORES CRISTIANOS, EL D IA 17 D E MARZO
D E 1995, FESTIVIDAD D E SAN PATRI­
CIO, OBISPO, EN LOS TALLERES
D E S A . D E FOTOCOMPO-
SICION, TALISIO, 9.
MADRID

LA U S D EO V IR G IN IQ U E M ATR I

Вам также может понравиться