1.Kriminalistikanın anlayışı, predmeti,obyekti ,sistemi və vəzifələri .

Пешякар щцгугшцнас кадрларын (мцстянтиглярин, прокурорларын, щакимлярин, вякиллярин вя с.)

щазырланмасында тядрис едилян ясас елми фянляр ичярисиндя криминалистиканын юзцнямяхсус йери вардыр.
Криминалистика латын сюзц “criminalis”-дян эютцрцлцб, hярфи мянасы жинаyяткарлыг демякдир. XIX ясрин II
yарысында илк дяфя бу термини Австриyа криминалисти Щанс Гросс ишлятмишдир. Она гядяр бу елм аyры-аyры
юлкялярдя мцхтялиф жцр, мясялян, “елми полис”, “техники полис” вя с. адландырылырды.
Криминалистика cинаyяткарлыгла мцбаризя тяcрцбясини юйрянир, цмумиляшдирир вя зярури цсул, васитя вя
методиканы ишляйиб щазырлайыр.
Криминалистиканын ясас вязифяси hцгуг мцhафизя органларынын cинаyяткарлыьа гаршы фяал мцбаризя
апармалары цчцн елми cяhятдян hяртяряфли ишляниб hазырланмыш вя мцасир тялябляря жаваб верян техники,
тактики вя методик цсул вя васитяляр ишляyиб hазырламагдан ибарятдир.
Эюстярилян цмуми вязифя cинаyят-просессуал фяалиyyятя-cинаyятин ачылмасына, истинтагына вя
гаршысынын алынмасына yюнялир. Мяhз криминалистика жинаyятлярин вахтында, обyектив вя там ачылмасыны,
еyни заманда, истинтагын диэяр мягсядляриня наил олмасыны тямин едир.
Криминалистиканын геyд олунан цмуми вязифяляриня табе олан хцсуси вязифяляри дя вардыр: 1.İstintaq
təcrübəsinin öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi ; 2. Mövcud kriminalistik üsulların təkmilləşdirilməsi ; 3. İstintaq
təcrübəsindən irəli gələn yeni üsul və metodların işlənib hazırlanması; 4. Xarici ölkələrin kriminalistik təcrübəsinin
öyrənilməsi və tətbiqi.
Qаршыyа гоyулан мягсядляря наил олмаг цмуми вя хцсуси криминалистик методларын ишляyиб
hазырладыьы васитялярин кюмяyи иля мцмкцн олур.
Бцтцн диэяр елмлярдя олдуьу кими криминалистиканын предметинин анлаyышына онун обyекти,
мягсядляри, тядгигат принсипляри, хцсуси цсул вя вязифяляри, нязяри вя тяжрцби истигамятлярин юyрянилмяси
дахилдир. Криминалистиканын обyектиня ъинайятин механизмини йарадан щярякятлярин вя мцнасибятлярин
мяъмусу аиддир.
Криминалистика елминин ясас мягсяди yени биликлярин ялдя едилмясиндян ибарятдир. Tядгигатын мягсяди
гисминдя тядгигат обyектляринин мювжудлуьунун, инкишафынын ганунауyьунлугларынын системляшдирилмяси
дя эюстярилмялидир.
Инкишаф ганунауyьунлугларыны юyрянмякля yанашы, криминалистиканын мягсядиня hям дя просеслярин
прогнозлашдырылмасы, обyектлярин вя hадисялярин ашкар едилмиш ганунауyьунлугларынын истинтаг
тяжрцбясиндя тятбиг едилмяси дахилдир.
Криминалистиканын предмети yалныз нязяри мягсядляри якс етдирмякля кифаyятлянмяyиб, hям дя тяжрцби
фяалиyyятин тямин олунмасына yюнялир. О, жинаyятин ачылмасыны тямин едян фактларын ашкарланмасы вя
тядгиги цчцн мцхтялиф техники васитяляр, истинтаг фяалиyyятинин hяyата кечирилмясини yцнэцлляшдирян
цсуллар ишляйиб hазырлаyыр, истинтагын тяшкили вя планлашдырылмасы иля баьлы тяклифляр иряли сцрцр.
Криминалистикайа ян гыса вя конкрет анлайышы И.Ф.Пантелейев вермишдир: Криминалистика ъинайятлярин
ачылмасы щаггында елмдир.
Криминалистика баш вермиш жинаyят hадисясинин хцсусиyyятлярини нязяря алмагла онун истинтагы,
ачылмасы вя гаршысынын алынмасы мягсядиля hямин жинаyяти характеризя едян вя мялумат
дашыyыжыларында якс олунан мадди вя диэяр излярин ямяля эялмя механизминин ганунауyьунлугларыны мцяyyян
етмякля, еyни заманда, жинаyят-просессуал ганунверижилиyин нормаларына риаyят етмякля онларын ашкар
едилмяси, эютцрцлмяси вя рясмиляшдирилмясиндя истифадя едилян техники васитяляр, тактики цсул вя
методлар hаггында елмдир. Криминалистика ваhид бир там кими ону тяшкил едян, бир-бири иля гаршылыглы,
ардыжыл, мянтиги ялагяyя малик олан бюлмялярдян ибарятдир.
Бунлар ашаьыдакылардыр:
1. Криминалистиканын нязяри вя методолоъи ясаслары;
2. Криминалистик техника;
3. Криминалистик тактика;
4. Аyры-аyры нюв жинаyятлярин истинтагынын криминалистик методикасы (Криминалистик методика).
криминалистиканын системини ашаьыдакы 5 бюлмяйя айырмаьы тяклиф едирляр:
1. Криминалистика курсуна эириш (криминалистик методолоэийа);
 2. Криминалистик техника;
3. Криминалистик тактика;
4. Аyры-аyры нюв жинаyятлярин истинтагынын криминалистик методикасы;
5. Жинайятлярин истинтагы вя ачылмасынын тяшкилинин криминалистик мясяляляри.

2.Kriminalistikanın metodları
Криминалистика жинайяткар фяалиййяти вя щцгугмцщафизя органларынын фяалиййятини юйрянмякля бу ики
спесифик фяалиййят нювцнцн ганунауйьунлугларыны дярк едир. Бунун ясасында да криминалистика
cинайятляринин тядгиги методларыны ишляйиб щазырлайыр.
Метод yунанжа “methods” сюзцндян олуб,üsul deməkdir,гаршыyа гоyулмуш мясяляляри дцзэцн юyрянмяк вя hялл
етмяк цчцн тятбиг едилян цсуллар системидир.
Бязиляри бунлары цч, бязиляри ися дюрд сявиййядя бирляшдирирляр: Биринжи груп цяллифляр
криминалистиканын методларына ашаьыдакылары аид едирляр:
1.Ян цмуми метод;
2.Цмумелми (цмуми) методлар;
3.Хцсуси методлар.
Бу мцяллифляр хусцси методлары ики йеря бюлцляр: техники-криминалистик методлар вя структур-
криминалистик методлар.
Икинжи груп мцяллифляр ися ашаьыдакы тясниаты гейд едирляр:
1 Ян цмуми метод;
2.Цмумелми (цмуми) методлар;
3.Хцсуси методлар;
4.Сырф криминалистик методлар.
Диалектик метод бцтцн иcтимаи елмлярдя олдуьу кими криминалистика елминдя дя ян цмуми метод олуб,
онун методолоэиyасынын ясасыдыр.
Мцшаhидя цмуми методлардан бири олуб, ижтимаи мцнасибятлярин билаваситя юyрянилмясиня yюнялян
фяалиyyятдир. о, сцбутларын топланмасы, тядгиги вя гиyмятляндирилмяси просесиндя тятбиг едилир. Бу
методдан ясасян конкрет истинтаг hярякятляринин апарылмасында истифадя едилир. Мясялян, hадися yеринин
мцаyиняси, танынма цчцн тягдим етмя вя с.
Юлчмя. Юлчмя методу васитясиля hадися yериндя галмыш аyаг изляриня эюря изи гоyан шяхсин аyаьынын
вя yахуд аyаггабынын юлчцсц барядя мялумат ялдя етмяк мцкцн олур. Еляжя дя няглиyyат, сындырма алят вя
васитяляринин вя с. излярин юлчцляри барядя мялумат ялдя етмяк цчцн бу метод тятбиг олунур.
Тясвир етмя. Бу метод криминалистик тядгигатда мцшаhидя, юлчмя, експеримент вя с. методлар васитясиля
ялдя едилмиш мялуматларын рясмиляшдирилмяси васитяси кими, диэяр тяряфдян ися тядгиг едилян обyектин
хцсусиyyятляринин баша дцшцлмяси вя гиyмятляндирилмясинин зярури шярти кими чыхыш едир.
Криминалистикада тясвир методу мцхтялиф цсулларла апарылыр:
- обyект hаггында мялумат сюзля ифадя олунур;
- обyект hаггында мялуматын график ишарялярля верилмяси (мясялян, схемляр, графикляр вя с.);
- мцяyyян кодлардан истифадя етмякля тясвир етмя.
Тясвир методу кино вя видеочякмя васитясиля дя апарылыр.
Мцгаyися методу ясасян криминалистик тядгигатларда тятбиг олунур. Бу заман тядгиг едилян обyектин
еyнилиyи, yа да груп мянсубиyyяти мцяyyян едилир.
Мцгаyися едилян обyектин хцсусиyyятиндян асылы олараг онлар садя вя мцряккяб цсулла апарылыр. Садя
цсула тутушдурма, цст-цстя гоyма вя бирляшдирмя аиддир.
Мцряккяб цсулла мцгаyися методу, адятян, техники васитялярдян истифадя етмякля апарылыр. Бу заман
мцхтялиф микроскоплардан, оптик жиhазлардан вя с. истифадя едилир.
Експеримент - латын сюзц олуб, мянасы тяжрцбя (сынаг) демякдир. Експеримент конкрет hалын, просесин
мцмкцнлцyцнц yохламаг мягсядиля мцхтялиф шяраитлярдя дяфялярля апарылан мягсядyюнлц тяжрцбядир.
Експериментин нятижясиндян асылы олараг иряли сцрцлмцш фярзиyyяляр yа тясдиг олунур, yа да инкар
едилир.
 Експерт тядгигатында анализ васитясиля обyектлярин цмуми вя хцсуси яламятляри мцяyyян едилирся, синтез
васитясиля бу яламятлярин гиyмятляндирилмяси баша чатдырылыр.
Бундан башга аyры-аyры истинтаг hярякятляринин апарылмасында да анализ вя синтез методундан истифадя
олунур. Мясялян, hадися yериня бахыш апарылмасында вя с.
Индуксиyа вя дедуксиyа жинаyятлярин истинтагында, хцсусиля дя фярзиyyялярин гурулмасы (цмуми вя
хцсуси фярзиyyялярин), yохланылмасы заманы цмуми метод кими тятбиг олунур.
Хцсуси елми методлар дедикдя конкрет обyектин, hадисянин, предмет вя фактларын юyрянилмяси цзря мцяyyян
цсул, гаyда вя тювсиyяляр системи баша дцшцлцр.
Бу група саhяви характер дашыyан елмлярин истифадя етдиyи методлар дахилдир. Бунлара ашаьыдакылар аиддир:
риyази, физики, кимyяви, физики-кимyяви, антроположи, антропометрик, сосиоложи методлар.
Риyази метод - бураyа аналитик hяндясянин, еhтимал нязяриyyясинин, риyази статистика вя риyазиyyатын
диэяр саhяляринин методлары дахилдир. Бу методлар васитясиля криминалистик тядгигатлар апараркян тядгиг
едилян обyектин кеyфиyyят эюстярижиляри иля yанашы кямиyyят вя гурулуш хцсусиyyятлярини дя мцяyyян
етмяк мцмкцн олур. Мясялян, мяhкямя хятшцнаслыг експертизасынын апарылмасында геyд едилян риyази
методлар тятбиг едилир.
Физики, кимyяви вя физики-кимyяви методлар. Бу методлар васитяси иля жинаyят изляринин ашкар
едилмяси, рясмиляшдирилмяси вя тядгиги апарылыр. Еyни заманда тядгиг едилян обyектлярин нювляриндян
асылы олараг онларын морфоложи ялагяляри, аyры-аyры физики вя кимyяви кеyфиyyятляри, онун дахили
гурулушунун хцсусиyyятляри вя с. мясяляляр hялл олунур.
Физики, кимyяви вя физики-кимyяви методлар ясасян криминалистик техника бюлмясиндя якс олунмуш
аyры-аyры мясялялярин тядгигиндя тятбиг олунур.
Бу методлар фотошякилчякмя, сясyазма, излярин ашкар едилмяси шяклиндя, еляжя дя спектрал анализ,
лцминессенсиyа анализи, хроматографиyа, микрокимyяви анализ вя с. формада истифадя едилир.
Антрополоъи вя антропометрик методлар. Бу метод експерт тядгигатында жанлы шяхслярин вя меyитлярин
анатомик яламятляриня эюря еyниляшдирилмясиндя, танынма цчцн тягдим етмядя, еляжя дя ахтарышда олан
шяхслярин тапылмасында шифаhи портрет терминляриндян истифадя етмякля заhири эюрцнцш яламятляринин
тясвир едилмясиндя вя с. мясялялярин hялл едилмясиндя тятбиг едилир.
Сосиолоъи метод. Жинаyятин баш вермя шяраити вя сябябини аyдынлашдырмаг мягсядиля
криминалистикада тятбиг едилян тядгигат методларындан бири кими hцгуг мцhафизя органларынын ишчиляри
арасында сорьу вя анкетляшдирмя апармагла hяyата кечирилир. Беля сорьу вя анкетляшдирмя истинтаг
просесиндя раст эялинян типик hалларын мцяyyян едилмяси, истинтаг просесиня даhа сямяряли цсулларын тятбиг
едилмяси вя с. мягсядиля апарылыр.

криминалистиканын цмумелми методларындан бири дя моделляшдирмядир.

Бу методдан фактларын бирбаша тядгиги мцмкцн олмадыгда истифадя олунур.
“Моделляшдирмя” анлаyышы иля “модел” анлаyышы бир-бири иля сых ялагядядир.
Моделляшдирмя анлаyышы алтында, адятян, моделлярин hазырланмасы просеси баша дцшцлцр.
Моделляшдирмянин маhиyyяти мцяyyян hадися вя просеслярин фикрян вя yа мадди олараг моделинин еля
гурулмасыдыр ки, онун кюмяyи иля ялдя едилмиш мялуматлар тядгиг олунан диэяр предмет вя hадисяляр
hаггында фикир сюyлямяyя ясас верир.
Əксяр криминалистляр моделляшдирмяни ики ясас синфя бюлцрляр:
1. Мадди моделляшдирмя
2. Идеал моделляшдирмя.
Бу просесдя алынмыш моделляр мцвафиг олараг мадди вя идеал моделляря бюлцнцрляр.
Мадди моделляр мяканжа hяндяси, физики, риyази модел-ляря, идеал моделляр ися образлы, гарышыг вя
символик моделляря бюлцнцрляр.

3.Kriminalistik eyniləşdirmə anlayışı ,elmi əsasları ,növləri

Cинаyят ишляринин истинтагы заманы бир чох hалларда hадися yериндя вя жинаyятин едилмяси иля ялагядар
диэяр yерлярдя жинаyяткарын вя yа зяряр чякмиш шяхсин ял-бармаг вя аyаг изляри, сындырма аляти, yахуд одлу
силаh изляри, hабеля жинаyяти вя жинаyяткары характеризя едян, иш цчцн яhямиyyят кясб едян изляр вя диэяр
мадди яксляр ашкар едилир. излярин вя диэяр мадди якслярин истинтагы апарылан жинаyят иши иля ялагясинин
мцяyyян едилмяси вя бу излярин ким тяряфиндян, yахуд билаваситя hансы предметлярдян гоyулмасынын
аyдынлашдырылмасы тяляби меyдана чыхыр (мясялян, hадися yериндя ашкар едилмиш ял-бармаг изинин конкрет
шяхс тяряфиндян гоyулмасынын, yахуд сяняддя якс олунан мюhцрцн конкрет мюhцрля вурулмасынын мцяyyян
едилмяси). hямин изи, yахуд мадди якси гоyан шяхсин вя yа предметин мцяyyян едилмяси еyниляшдирмя
васитясиля hяyата кечирилир.
Еyниляшдирмя просесиндя изи гоyан обyектин мцяyyян едилмяси мягсяди иля издя якс олунан яламятляр изи
гоyмасы еhтимал едилян обyектин яламятляри иля мцгаyися едилир.
Еyниляшдирмя истинтагы апарылан жинаyят hадисяси иля баьлы обyектлярин еyниyyят мясялясини вя hадися
иля баьлы ялагясини мцяyyян етмяк мягсяди иля апарылан мцгаyисяли тядгигатдыр.
Обyектин еyнилиyи дедикдя, hяр шеyдян яввял hямин обyекти характеризя едян яламятлярин башга
обyеклярдя, о жцмлядян она охшар, yахуд hямин нюв вя yа жинсдян олан обyектлярдя тякрар олунмамасы вя
бунлардан фярглянмяси баша дцшцлцр.
Диалектик еyниyyят hаггында тялим мадди алям обyектляринин фярдилиyи принсипиндян чыхыш едир.
Еyниляшдирмя мяhкямя сцбутларыны топламаг вя тядгиг етмяк мягсядиля истинтаг-тяhгигат вя мяhкямя
органларынын фяалиyyятиндя вя бу мягсядля апарылан мцхтялиф нювлц криминалистик експертизаларда тятбиг
едилир.
Мадди обyектлярин еyнилиyи hямин обyекти она охшар обyектлярдян фяргляндирир. Мясялян, hяр hансы
яшyа цчцн бу кими яламятляр: hямин яшyанын юлчцсц, чякиси, тяyинаты, онун материалынын гурулушу вя ону
характеризя едян диэяр цмуми вя хцсуси яламятляр ола биляр.
Еyниляшдирмя апарыларкян обyектин харижи формасынын фярдилиyинин бюyцк яhямиyyяти вардыр.
Криминалистик еyниляшдирмянин обyектляри: адамлар (жинаyяткар, зяряр чякмиш шяхс, шаhид вя yа башга
шяхсляр), hеyванлар, мадди сцбут ола билян предметляр (силаh, няглиyyат васитяляри, сындырма алятляри вя
саир) ола биляр. Еyниляшдирмя просесиндя эюстярилянлярля yанашы бу вя yа диэяр еyниляшдирилян обyектин
бурахдыьы изляр дя (аyаг вя ял-бармаг изляри, сындырма аляти изляри, одлу силаhын тятбиг едилмяси
нятижясиндя эцлля вя эилиздя галан изляр вя с.) тядгиг олунур. Криминалистик еyниляшдирмядя шяхсиyyятин
еyниляшдирилмяси васитяляриндян бири кими инсан вярдишляриндян дя истифадя едилир (мясялян, хяттин
тядгигатында).
Еyниляшдирмядя обyектин фярди мянсубиyyяти мцяyyян едилир
Бир чох hалларда груп мянсубиyyятинин мцяyyян едилмяси еyниляшдирмя просесинин илк мярhялясини
тяшкил едир. Обyектлярин еyнилиyи тякжя еyни жинсли обyектляря хас олан цмуми яламятлярин уyьун эялмяси
иля деyил (обyектин жинси, нювц, цмуми гурулушу), hям дя обyекти билаваситя характеризя едян вя ону охшар
обyектлярдян фяргляндирян хцсуси яламятлярин мяжмусу ясасында мцяyyян едилир. Еyниляшдирилян
обyектлярин тябиятиня эюря, инсан hафизясиндя якс олунмуш идеал образлара эюря, обyектлярин якс олунмуш
мадди изляриня вя hиссяляриня эюря тамын еyниляшдирилмяси фяргляндирилир.
Шяхслярин, hеyванларын, меyидлярин, шеyлярин вя диэяр обyектлярин танынмасы еyниляшдирмя тялиминя
ясасланыр вя еyниляшдирмя ясасында апарылыр. Бу бахымдан еyниляшдирмядян диэяр истинтаг hярякятляри
апарыларкян дя (мясялян, бахыш, ахтарыш) истифадя олунур.
Еyниляшдирмя нятижясиндя алынан мялуматлар жинаyят ишляринин истинтагы вя маhиyyят цзря hялл
едилмяси заманы иш цзря мцяyyян едилмяси зярури олан hалларын аyдынлашдырылмасында сцбутетмя
васитяляриндян биридир.
Субyектиня эюря истинтаг, мяhкямя вя експерт еyниляшдирилмяси фяргляндирилир. Еyниляшдирмянин
апарылмасы хцсуси билик вя елми-техники васитялярдян истифадяни тяляб етмязся, буну мцстянтиг юзц hяyата
кечирмялидир. Бир сыра hалларда еyниляшдирмянин мцстянтигин юзц тяряфиндян апарылмасы жинаyят
просессуал ганунун тялябляриндян иряли эялир. Мясялян, Азярбаyжан Республикасы CПМ-нин 227.4.-ъц
маддясиня ясасян мцстянтиг шаhиди диндирмяздян яввял онун шяхсиyyятини мцяyyян етмялидир. Yахуд hямин
мяжяллянин 239 вя 240-cы маддяляри танынма цчцн шяхсиyyятин тягдим едилмяси вя yа бу мягсядля
предметлярин танынма цчцн тягдим едилмяси заманы мцстянтигин танынманы еyниляшдирмя яламятляри цзря
апармасы тяляб едилир. Лакин бир груп обyектлярин еyниляшдирилмяси заманы хцсуси биликдян вя елми-
техники васитялярдян истифадя етмяк зяруряти йараныр. Бу заман еyниляшдирмя криминалистик експертиза
васитясиля hяyата кечирилир.
А.И.Винберг еyниляшдирмя просесинин апарылмасынын цч нювцнц геyд едир: истинтаг (мяhкямя)
еyниляшдирмяси, криминалистик геyдиyyатын кюмяyи иля еyниляшдирмя вя ян няhаyят, експерт
еyниляшдирмяси. О эюстярир ки, яэяр еyнилик обyектин ачыг аyдын яламятляри цзря мцстянтиг тяряфиндян
мцяyyян едилярся, бу истинтаг (мяhкямя) еyниляшдирмясидир (мясялян, шяхсиyyяти танынма цчцн тягдим етмя,
yахуд истинтаг бахышы, ахтарыш вя диэяр истинтаг hярякятляри васитясиля мцяyyян едилмяси). Шяхсиyyятин
мцяyyян едилмяси дактилоскопик геyдиyyат васитяси иля yохламаны тяляб едирся, беля hалларда криминалистик
геyдиyyатын мялуматларындан истифадя етмякля апарылан еyниляшдирмя мювжуд олур. Яэяр шяхсиyyят
hаггында мясялянин hялли експертиза апарылмасыны тяляб едярся (мясялян, харижи яламятляриня эюря “шифаhи
портрет”, yахуд yазы хяттиня эюря) онда, експерт еyниляшдирилмяси апарылыр.
Субyектиня эюря ямялиyyат-ахтарыш фяалиyyяти просесиндя ямялиyyат-ахтарыш ишчиляри тяряфиндян
hяyата кечирилян обyектлярин еyниляшдирилмяси дя фяргляндирилмялидир.
Еyниляшдирмя просесинин апарылмасынын нювляря бюлцнмяси шярти характер дашыyыр. Мцстянтиг
тяряфиндян криминалистик еyниляшдирмянин тялябляриня геyри-жидди мцнасибят, yахуд етинасызлыг иш цчцн
мцhцм олан сцбутларын ялдя едилмясиня мянфи тясир эюстярир. Мясялян, оьурланмыш ямлакын яламятляринин
мцстянтиг тяряфиндян сятhи геyд едилмяси hямин ямлакын ахтарышыны чятинляшдирир. Мцстянтиг
мцгаyисяедижи материаллары тяляб едилян сявиyyядя топламалы вя еyниляшдирилян обyектлярин даирясини
дцзэцн мцяyyян етмялидир.
Еyниляшдирмя просесинин апарылмасы хцсуси билик, yахуд жинаyят геyдиyyаты мялуматларындан
истифадя едилмясини тяляб етмирся, онда еyниляшдирмяни мцстянтиг юзц апармалыдыр. Истинтаг вя мяhкямя
тяжрцбяси эюстярир ки, жинаyят ишляринин истинтагы иля ялагядар олараг дяниз вя hава донанмасынын
командирляриня мяхсус олан эюдяк гылынж ашкар едилдикдя мцстянтиг, адятян, hямин силаhын соyуг силаhлар
групуна аид олуб-олмамасыны мцяyyян етмяк цчцн силаhы експертизаyа эюндярир. Анжаг бунун цчцн хцсуси
билик тяляб олунмур. Щямин силаhларда соyуг силаhлары характеризя едян яламятляри експертин кюмяyи
олмадан мцстянтиг юзц мцяyyян едя биляр. Буну мцстянтигдян онун пешя ихтисасы тяляб едир.
Истинтаг тяжрцбясиндя бир чох hалларда тамын онун hиссяляриня эюря мцяyyян едилмяси мясяляси дя
меyдана чыхыр. Тамын hиссяляриня эюря еyниляшдирилмяси yалныз онун бюлцнмяси заманы yаранан (кясмя,
парчалама) изляри юyрянмякля кифаyятлянмир, о hям дя тядгиг олунан hиссялярин маддяляринин
(материалларынын) гурулушуну, тяркибини тяhлил едир. Бязян hадися yериндя, yахуд жинаyятин едилмяси иля
ялагядар диэяр yерлярдя жинаyят алятляринин, жинаyяткар hярякятин yюнялмиш олдуьу конкрет обyектин вя иш
цчцн яhямиyyяти ола билян hяр hансы бир предметин мцяyyян hиссяляри гала биляр. Щямин hиссялярин
билаваситя hансы предметин hиссяси олмасыны аyдынлашдырмаьын бюyцк яhямиyyяти вардыр. Мясялян,
жинаyят yериндя сындырма алятинин галмыш бир hиссясинин вя шцбhя едилян шяхсин евинин ахтарышы заманы
hямин алятин галан hиссясинин тапылмасы. Обyектин онун hиссяляри цзря еyниляшдирилмяси hямин hиссяляри
бирляшдириб аyрылма хятти цзря мцгаyися етмякля апарылыр вя беля тядгигатлар яксяр hалдларда yахшы
нятижяляр верир.
Bunlarla yанашы, идеал изляря (инсан шцурунда якс олунан) эюря, мясялян, танынма цчцн тягдим етмя, инсан
галыгларына вя фотошякиля эюря еyниляшдирмя дя фяргляндирилир.

4.Kriminalistik eyniləşdirmə obyektləri və onların təsnifatı

Онлар еyниляшдирилян (ахтарылан) вя еyниляшдирян (yохланылан) обyектляря бюлцнцр.
Еyниляшдирилян обyект жинаyят hадисяси тюрядилян заман изи гоyмуш обyектдир вя онун мцяyyян
едилмяси еyниляшдирмя тядгигатынын мягсядини тяшкил едир.
 Еyниляшдирян обyектляр изляри юзцндя якс етдирян обyектлярдир. Бунлара hадися yериндя галмыш аyаг
изляри, папилyар нахышларын якси, yазы мятни, жырылмыш сянядин hиссяляри вя с. аид ола биляр. Бундан ялавя,
обyектин инсан hафизясиндя галмыш идеал якси дя hямин обyектляр групуна дахилдир.
Истяр мадди, истярся дя идеал формада мювжуд олан еyниляшдирян обyектляр еyниляшдирилян (ахтарылан)
обyектин кифаyят гядяр яламятлярини юзцндя якс етдирмялидир ки, онларын ясасында еyниyyят мясялясини hялл
етмяк мцмкцн олсун.
Еyниляшдирян обyект hям фярди, hям дя груп еyниляшдирмяси цчцн еyни дяряcядя зяруридир. Груп
еyниляшдирмяси заманы еyниляшдирян обyект ролуну hямин група дахил олан вя онларын уyьун яламятлярини
юзцндя якс етдирян обyектляр оyнаyыр.
Еyниляшдирмя обyектляри ахтарылан вя yохланылан обyектляря дя бюлцнцрляр.
Тядгигат просесиндя yохланылан обyектин ахтарылан олдуьу эцман едилир, анжаг нятижядя аyдын ола биляр
ки, изляр yохланылан обyект тяряфиндян деyил, башга обyект тяряфиндян гоyулуб. Ахтарылан обyектин
хцсусиyyятляри онун яксиня (изиня, шяклиня) эюря мцяyyян едилир.
Yохланылан обyектлярин хцсусиyyятляри ися онун еyниляшдирилмяси мягсядиля алынмыш нцмуняляриня
эюря мцяyyянляшдирилир. Бундан ялавя, yохланылан обyектин хцсусиyyятляри онун билаваситя тядгиг едилмяси
yолу иля дя мцяyyян едиля биляр.
Заhирян охшар олсалар да yохланылан обyектин нцмунялярини ахтарылан обyектин изляриндян
фяргляндирмяк зяруридир. Ахтарылан обyектин изинин мцhцм яламятляриндян бири онун истинтагы апарылан
cинаyят hадисяси иля ялагядар олмасыдыр.
Yохланылан обyектин нцмуняляринин мцhцм хцсусиyyяти ондан ибарятдир ки, онларын конкрет олараг
hансы шяхся вя yа предметя мянсуб олмасы тядгигатчыyа мялум олур.
Беляликля, ахтарылан обyект дедикдя hадися yериндя изляри гоyмуш вя hямин изляря эюря
мцяyyянляшдирилмяли олан обyект, yохланылан обyект дедикдя ися ишин hалларына эюря изляри гоyдуьу эцман
едилян обyект баша дцшцлцр.
Bu обyектлярдян башга, еyниляшдирмя просесиндя мцгаyися нцмуняляриндян дя истифадя едилир. Бу
нцмуняляр мцяyyян тялябляря cаваб вермялидирляр:
а) hюкмян yохланылан обyектя мяхсус олмалыдыр;
б) yохланылан обyектин кифаyят гядяр хцсусиyyятлярини якс етдирмялидирляр;
c) еyниляшдирилян обyектлярля максимум дяряжядя мцгаyися едиля биляcяк олмалыдырлар.
Бу тяляблярдян hяр hансы биринин эюзлянилмямяси обyектин мцгаyися нцмуняси гисминдя истифадясини
мцмкцнсцз едир.
Мцгаyися нцмуняляри сярбяст ,експериментал və şərti-sərbəst нцмуняляря бюлцнцрляр.
Сярбяст нцмуняляр истинтагы апарылан жинаyят иши иля ялагяси олмаyан вя жинаyят тюрядилмясиндян вя
жинаyят ишинин башланмасындан яввял меyдана эялян нцмунялярдир (мясялян, тягсирляндирилян вя yа шцбhя
едилян шяхсин жинаyят етмяздян яввял yаздыьы мяктуб хяттин еyниляшдирилмяси цчцн сярбяст нцмуня ола
биляр).
Експериментал нцмуняляр еyниляшдирмя мягсядиля експертиза тяyин едилян заман CПМ-ин 273-cц
маддясиндя нязярдя тутулмуш шяртляря вя криминалистик цсуллара уyьун олараг алынан нцмунялярдир.

Мадди алямин предмет вя шеyляри мцхтялиф сябяблярдян мцяyyян дяyишикликляря мяруз галыр. Беля
дяyишикликляр нисби характер дашыyыр. Предмет вя yа шеyляр мцяyyян мцддят ярзиндя (гыса, yахуд узун
мцддят ярзиндя) гисмян дяyишикликляря уьрасалар да онлары характеризя едян бир сыра яламят вя хассяляр
дяyишмяз галыр вя шеyлярин еyниляшдирилмясиня имкан верир. Криминалистикада беля яламятляря
еyниляшдирмя яламятляри деyилир. Еyниляшдирмя яламятляри юзцнцн нисби сабитлиyи, yалныз hямин обyект
цчцн характерик олмасы, она охшар обyектлярдя тякрар олунмамасы, hабеля ашкар едилмясинин вя мцгаyисяли
тядгигат апарылмасынын мцмкцнлцyц иля характеризя олунур.
Еyниляшдирмя яламятляри ики група - цмуми вя хцсуси яламятляря бюлцнцр.
Обyектин груп мянсубиyyятини мцяyyян етмяyя имкан верян, еyни cинс, yахуд нюв обyектляри цмуми
шякилдя характеризя едян вя ону она охшар башга нюв вя жинс обyектлярдян фяргляндирян хассяляря цмуми
яламятляр деyилир. Обyектин юз мязмуну етибары иля она охшар обyектлярдян фяргляндирян конкрет фярди
яламятляря ися хцсуси яламятляр деyилир. Конкрет еyнилиyин мцяyyян едилмясиндя хцсуси яламятляр hялледижи
яhямиyyятя малик олдуьу цчцн онларын даhа мцфяссял юyрянилмяси тяляб олунур.
Еyниляшдирилян обyектин мцяyyян едилмяси цчцн васитячи ролуну оyнаyан обyектляря ися еyниляшдирян
обyектляр деyилир. Мясялян, изляр ону гоyан обyектин, yяни еyниляшдирилян обyектин мцяyyян едилмяси цчцн
васитячи ролуну оyнадыьындан беля изляр бцтцн hалларда еyниляшдирян обyектляр саyылыр.
Еyниляшдирмя обyектляринин характериндян вя хассяляриндян асылы олараг онларын сабитлик дяряжяси дя
мцхтялиф олур. Бу бахымдан бир груп обyектляр нисби сабит, диэяр груп обyектляр аз сабит, башга груп
обyектляр ися даhа аз сабит хассяyя малик олур.
Нисбятян аз сабит криминалистик еyниляшдирмя обyектляриня мисал yазы хяттини эюстярмяк олар. Yазы
гясдян, hям дя мцхтялиф харижи факторларын тясири нятижясиндя дяyишдириля биляр. Физики, психолоъи
факторларын тясири нятижясиндя дя yазыда дяyишикликляр ямяля эяля биляр. Шяхс гожалдыгда, хястяляндикдя,
ади вязиyyятдя олмадыгда hяр hансы бир мятни ижра едяркян yазысында жидди дяyишикликляр ямяля эялир.
Адятян, беля дяyишикликляр hямин шяхсин yазысынын фярди яламятляринин hамысына деyил, бир hиссясиня аид
олур. Лакин беля hалларда да yазынын бир сыра фярди яламятляри сабит галыр вя бу, яксяр hалларда
еyниляшдирмя апармаг цчцн кифаyят едир.
Бярк олмаyан материаллардан hазырланан мямулатлар криминалистик еyниляшдирмянин обyекти кими даhа
аз сабитлиyя малик олур. Резиндян, дяридян, yахуд yумшаг металдан hазырланан hяр hансы бир шеy онун
мцтямади истисмары нятижясиндя даhа аз дяряжядя сабитлиyини сахлаyыр.
Обyектлярин сабитлик дяряжясиндян асылы олараг мцхтялиф кимyяви тясир нятижясиндя дя онларда олан
илк яламятляр юз кеyфиyyятини итирир. Бязян беля яламятляр о дяряжядя дяyишир ки, еyниляшдирмя апармаг
беля мцмкцн олмур.
Еyниляшдирилян обyектлярин гоyдуглары мадди яксляря, yяни онларын изляриня, yахуд фотошякилляриня,
yахуд да инсанын бу вя yа диэяр вярдишиня ясасян еyниляшдирилмяси елми-техники цсул вя васитялярин тятбиг
едилмясини тяляб етдиyи цчцн беля тядгигатлар мцтяхяссисляр тяряфиндян апарылыр.

5.Kriminalistik diaqnostikanın anlayışı və əhəmiyyəti

Сон заманлар hадисялярин вя просеслярин вязиyyятини юyрянмяyя yюнялмиш криминалистик диагностика
даhа мцhцм рол оyнамаьа башлаyыр. Беля ки, yалын аyаг изляриня эюря тякжя шяхсиyyяти еyниляшдирмяк yох,
hямчинин hярякятин истигамятини, сцрятини, субyектин yцк апармасыны, физики вязиyyятини мцяyyян етмяк
олар. Сындырма изляриня эюря тятбиг олунан цсул вя васитяляр, жинаyяткарын пешя вярдишляри, физики эцжц
вя с. hаггында мцлаhизяляр yцрцдцлцр.
Криминалистик диагностика обyектлярин, hадисялярин маhиyyятини ачыр, дярк едир. Криминалистик
диагностиканын цмуми вязифяси обyектив hягигятин мцяyyян едилмяси, обyектлярин (hадисялярин)
хцсусиyyятлярини, вязиyyятлярини юyрянмякдян, изаh етмякдян ибарятдир. Демяли, диагностиканы цмуми
hадисялярин онларын тязаhцрляриня эюря дярк олунмасы кими мцяyyян етмяк олар.
Мяhкямя сцбутетмя просесинин методларындан бири олан диагностика обyектив hягигяти мцяyyян етмянин
бцтцн цмуми принсипляри иля там узлашыр. Дяркетмя нюгтеyи-нязяриндян мяhкямя сцбутетмя просеси кечмишдя
галмыш hадисялярин фикрян бярпасы кими гиyмятляндирилир вя бурада якс истигамятдя, yяни формадан
мязмуна, нятижядян сябябя, сурятдян онда якс олунан обyектин хцсусиyyятляринин вя вязиyyятинин анализиня
доьру нятижяляря эятирир. Беля дяркетмя просесинин ясасында якс олунма нязяриyyяси дурур.
Деyилянляри нязяря алараг криминалистик диагностиканын предметини обyектлярин онларда баш верян
дяyишикликлярин, беля дяyишикликлярин сябябляринин тюрядилмиш жинаyят hадисяси иля ялагясини мцяyyян
етмяк мягсяди иля хцсусиyyятляринин вя вязиyyятляринин тядгиги кими мцяyyян етмяк олар.
Еyниляшдирмя вя диагностиканын мягсяди цмуми олдугда беля (тюрядилмш жинаyят hадисяси иля баьлы
сцбутлары мцяyyян етмяк) онларын hялл етдикляри вязифялярин маhиyyяти мцхтялифдир. Еyниляшдирмя заманы
сюhбят фярди обyекти мцяyyян етмякдян, икинжи hалда ися hадисянин баш вердиyи конкрет шяраити мцяyyян
етмякдян эедир. Щяр ики мясяля бир-бири иля сых ялагялидир. Беля ки, излярин yаранма шяраитинин мцяyyян
едилмяси бцтцн hалларда обyектин hямин изляря эюря еyниляшдирилмяси иля мцшаyият олунур. Юз нювбясиндя
излярин yаранма механизминин диагностикасы изи гоyмуш обyектин хцсусиyyятлярини, вязиyyятини нязяря алыр.
Лакин hяр ики група дахил олан вязифялярин hялл едилмяси hеч дя еyни маhиyyят кясб етмир. Онлар нювбяли,
ялагяли вя hям дя аyры-аyрылыгда hялл едиля билярляр. Мясялян, сындырма алятляринин гоyмуш олдуьу излярин
експерт тядгигаты заманы бу вязифялярин ялагяси ашаьыдакы гаyдада тязаhцр едир: сындырманын истигамяти
(диагностик вязифя), субyектин хцсусиyyятляринин: эцжцнцн, боyунун, вярдишляринин мцяyyян едилмяси
(диагностика); истифадя олунмуш сындырма алятинин груп мянсубиyyятинин тяyини (еyниляшдирмя); излярин
еyниляшдирмяк цчцн yарарлыьынын тяyини (диагностика); сындырма алятинин изляря эюря еyниляшдирилмяси
(еyниляшдирмя). Ясас мясяля ондан ибарятдир ки, бу вязифяляри гаршы-гаршыyа гоyмаг, бирини диэяриндян
аyырмаг олмаз.
Криминалистик диагностиканын гурулушуну цмумян ашаьыдакы кими тясяввцр етмяк олар: мягсядин
мцяyyян едилмяси, обyектлярин илкин тяhлили, диагностик яламятлярин тяhлили, аналожи мцгаyися, ялдя
едилмиш нятижялярин дягигляшдирилмяси вя гиyмятляндирилмяси, нятижялярин формуля едилмяси. Эятирилян
схемдя криминалистик еyниляшдирмя просеси юзцнц эюстярир. Бурада hеч бир зиддиyyят yохдур. Беля ки, геyд
етдиyимиз кими еyниляшдирмя вя диагностика бир чох цмуми яламятляря маликдир. Бу заман нязяря алмаг
лазымдыр ки, еyниляшдирмя просесиндя мцгаyисяли тядгигат конкрет обyекти мцяyyян етмяк цчцн, диагностик
тядгигат ися hадисянин конкрет шяраитини мцяyyян етмяк цчцн тятбиг едилир.
Еyниляшдирмя заманы обyектин яламятляри издя якс олунмуш яламятлярля мцгаyися едилир вя онлар цст-
цстя дцшдцкдя обyектин фярдилиyи нятижясиня эялинир. Диагностиканын мягсяди конкрет шяраити мцяyyян
етмякдян ибарят олса да онларын фярди олмасы hеч дя hюкмян тяляб олунмур. Бурада мцгаyися методу изляря
эюря юyрянилян шяраити тякрар олуна билян hадисялярин мялум ганунауyьунлугларына ясасян мювжуд олан
типик шяраитля тутушдурмаг мягсядиля тятбиг олунур.
Диагностик тядгигатларда аналоэиyа вя мцгаyися методлары иля yанашы моделляшдирмя, експеримент,
юлчмя вя с. методлар да тятбиг едилир.
Криминалистик еyниляшдирмя нязяриyyясиндя обyектляр еyниляшдирян вя еyниляшдирилян, ахтарылан вя
yохланылан обyектляря бюлцнцрляр. Профессор Р.С.Белкинин фикринжя, буна охшар тяснифат диагностикада да
мювжуддур. Бурада обyектляр диагностика едилян вя диагностика едян, ахтарылан вя yохланылан обyектляря
бюлцня билярляр. Диагностика едилян обyектляр hадисянин механизми, обyектин хцсусиyyятляри вя
вязиyyятиндян ибарятдир. Диагностика едян ися hямин вязиyyяти, хцсусиyyяти, механизми мадди шякилдя якс
етдирян яламятлярдян ибарятдир. Щадисянин диагностикасыны мцяyyян едян, ятраф мадди алямдя якс олунан
шяртляр, амилляр ахтарылан обyектдир. Yохланылан мцстянтигин, hакимин еhтималлары (фярзиyyяляри), просес
иштиракчыларынын изаhларыдыр.
“Диагностик тядгигат” анлаyышына:
а) обyектин хцсусиyyятлярини вя вязиyyятини мцяyyян етмяк;
б) баш вермиш hадисянин hалларынын аyдынлашдырылмасы;
c) мялум фактлар арасындакы сябябли ялагянин мцяyyян едилмяси дахилдир.
Диагностик тядгигат обyектин фактики вязиyyятинин (партлаyыжы механизмин yарарлы олмасыны), онун
кечмишдя мювжуд олмуш заhири эюрцнцшцнцн мцяyyян едилмясиня (жинаyяткарын тапанчанын цзяриндян
силдиyи завод нюмрясини мцяyyян етмяyя) кюмяк едир. Чох заман диагностик тядгигатлар еyниляшдирмядян
яввял hяyата кечирилир, обyекти изя эюря еyниляшдирмяздян яввял експерт изин еyниляшдирмя цчцн yарарлы
олмасыны, характерик яламятлярин якс олунмасыны, изyаранма просесиндя обyектин фактики вязиyyятини
мцяyyянляшдирмяли олур.
Щадися yериндя излярин диагностик тяhлили заманы жинаyят hадисясинин hалларыны мцяyyян етмяк
мцмкцндцр. Изляря эюря hадисянин тюрядилмя механизмини бярпа етмяк, излярин меyдана эялмя
ардыжыллыьыны аyдынлашдырмаг вя бунун ясасында жинаyяткарын hярякятляринин механизмини
мцяyyянляшдирмяк олар. Мясялян, ган изляринин формасына, вязиyyятиня эюря зяряр чякмишя зядялярин
вурулма yерини, онун yеринин дяyишдирилмясини, hансы вязиyyятдя олмасыны, hарада даyанмасыны вя с.
мцяyyян етмяк мцмкцндцр. Атяш изляриня эюря онун истигамятини, мясафясини, истифадя олунан силаhын
характерини вя тяyинатыны, атяш ачанла зяряр чякмишин гаршылыглы вязиyyятини вя с. мцяyyян едирляр.
 Фактлар вя обyектлярин арасында мцнасибятлярин аyдынлашдырылмасы иля баьлы кечирилян тядгигатлар да
диагностик тядгигатлара аиддирляр. Онлар мювжуд олмуш hярякятлярля меyдана эялмиш нятижяляр арасында
сябябли ялагяни мцяyyян етмяyя имкан верир.
Диагностик тядгигат просесиндя hадисялярин сябябляри, механизми, обyектлярин хцсусиyyятляри hаггында
мцяyyян нятижяляря эялинир. Мясялян, yол-няглиyyат hадисяси заманы мювжуд излярин комплекс диагностик
тяhлили васитяси иля няглиyyат васитяляринин тоггушдуьу ана гядяр сцрятлярини, hярякятин истигамятини,
тоггушма yерлярини, хятти бужагларыны, сонракы yердяyишмялярини вя с. мцяyyян етмяк олур.

6. Məhkəmə fotoqrafiyasının anlayışı ,növləri və əhəmiyyəti

“Fotoqrafiya” yunan sözü olub, “fotos” – işıq, şüa, “qrafos”- yazı, təsvir mənasını verir. Bu termin (photographio) ilk
dəfə Fransada istifadə olunmuşdur. İlk azərbaycanlı peşəkar fotoqraf Mircavad Axundzadə (1909-1996) hesab
edilir. Fotoqrafiyanın sürətlə inkişafı onun cinayətkarlığa qarşı mübarizədə də istifadə edilməsini şərtləndirmişdir.
İlk vaxtlar fotoşəkilçəkmə cinayətkarların təsviri məqsədilə istifadə olunurdu. Lakin sonralar fotoqrafiyanın cinayətlərin
istintaqı zamanı tətbiqi dairəsi genişləndirilməyə başlandı və bu həm nəzəri, həm də təcrübi baxımdan öz təsdiqini
tapdı. Belə ki, kriminalist Hans Qross “Məhkəmə müstəntiqləri, ümumi və jandarm polisi işçiləri üçün rəhbər
müddəalar” (1892) əsərində fotoqrafiyanın kriminalistik məqsədlər üçün istifadəsinə dair bir bölmə ayırmışdı.
Bununla yanaşı, kriminalistik fotşəkilçəkmədəAlfons Bertilyonun da xüsusi rolu olmuşdur.O, hadisə yerinin fotoşəklini
çəkmək üçün bir neçə fotoaparat ixtira etmiş, kriminalistik fotoqrafiyayadair təlimatlar hazırlamışdı.
Müasir dövrdə kriminalistik fotoqrafiya kriminalistik texnikanın bir bölməsi kimi cinayətlərin istintaqı zamanı geniş
tətbiq olunur ki, bu 3 əsas amillə şərtləndirilir:
• Birincisi, fotoşəkilçəkmənin köməyilə hadisə yerinin şəraitini cinayət-prosessual qanunvericilikdə nəzərdə
tutulmuş digər qeydetmə üsullarından (istintaq hərəkətlərinin protokolları, sxemlər, çertyojlar və s.) fərqli olaraq
daha ətraflı və tam qeyd etmək mümkündür. Bu o deməkdir ki, kriminalistik fotoqrafiya faktların bilavasitə və
əyani qavranılmasına, eləcə də şəraitin və obyektlərin xüsusiyyətlərinin sonradan qavranılması üçün qeyd edilib
saxlanılmasına imkan verir.
• İkincisi, qeydetmənin bu üsulu daha az vaxt və əmək sərf etməklə həyata keçirilir.
• Üçüncüsü, fotoşəkilçəkmə nəinki adi gözlə görünən obyektlərin, eyni zamanda gözlə görünməyən izlərin də
aşkar edilib əks olunmasına imkan verir.
• Beləliklə, kriminalistik fotoqrafiya – kriminalistik texnikanın bir bölməsi olub, cinayətlərin açılması və istintaqı,
cinayətkarlığa qarşı mübarizə fəaliyyətində kriminalistik məqsədlər üçün tətbiq edilən şəkilçəkmənin üsul və
metodlarının sistemindən ibarətdir.
Kriminalistik fotoqrafiyanın elmi əsasını ümumi şəkilçəkmənin əsaslandığı fizika, kimya və digər təbii və texniki
elmlərin nailiyyətləri təşkil edir.
Kriminalistik fotoqrafiyanın hüquqi əsasını isə texniki-kriminalistik vasitələrin cinayət təqibi zamanı tətbiqini nəzərdə
tutan Azərbaycan Respublikasının Cinayət-Prosessual Məcəlləsi və cinayət təqibinin, əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin
həyata keçirilməsini tənzim edən digər normativ-hüquqi aktlar təşkil edir. Belə ki, AR CPMdə deyilir:
“Prosessual hərəkətin aparılması zamanı texniki vasitələrdən istifadə olunmaqla audio və başqa yazılar, foto, video, kino
və digər çəkilişlər həyata keçirilirsə, prosessual hərəkəti aparan şəxs hərəkəti başlamazdan əvvəl bütün iştirakçıları bu
barədə xəbərdar edir. Texniki vasitələrdən istifadə olunması prosessual hərəkətin aparılması haqqında protokolda qeyd
olunur, yazı və ya çəkiliş isə möhürlənir və müvafiq protokolun əlavəsi kimi cinayət təqibi üzrə icraatın materialları ilə
birlikdə saxlanılır. Prosessual hərəkətin gedişinə dair audio və başqa yazılar, foto, video, kino və ya digər çəkilişlər
başqa prosessual hərəkətin aparılması zamanı dinlənildikdə və ya baxıldıqda, bu barədə qeyd axırıncı prosessual
hərəkətin aparılması haqqında protokolda göstərilməlidir.”
Bundan əlavə, AR CPM-nin istintaq hərəkətlərinin keçirilməsini tənzim edən bütün normalarında fotoşəkilçəkmənin
tətbiqinə dair bir çox məsələlər öz əksini tapmışdır.
Kriminalistik fotoqrafiyanın cinayətlərin istintaqı zamanı tətbiqi bir sıra prinsiplərə əsaslanır:
a)Retuşa, montaja yol verilməməsi, keyfiyyətsiz kadrların silinməsi.Retuş - fotoqrafiyada şəkilləri çap etmədən əvvəl
şüşə və s. üzərində düzəltmə işi, üsuludur.
b)Rəng ötürmələrinin maksimum dərcəcədə saxlanılması.
c)Fotoşəkillərə görə obyektlərin ölçü və əlamətlərinin müəyyən edilməsinə imkan verən qaydalara əməl olunması.
d)Fotoşəkilçəkmənin prosessual qaydada rəsmiləşdirilməsi və istintaq hərəkətlərinin protokollarına əlavə edilməsi
Kriminalistik fotoqrafiyanın subyektləri
• İstintaq orqanları – istintaq hərəkətlərinin həyata keçirilməsi zamanı;
• Əməliyyat-axtarış orqanları –əməliyyat-axtarış tədbirlərinin və istintaq hərəkətlərinin (istintaq orqanları ilə
qarşılıqlı fəaliyyətin həyata keçirilməsi hallarında) aparılması zamanı;
• Ekspert – müxtəlif ekspertiza tədqiqatlarının aparılması zamanı;
• Mütəxəssis – istintaq hərəkətlərinin və əməliyyat-axtarış tədbirlərinin aparılmasında iştirakı zamanı;
• Hüquq mühafzə orqanlarının digər əməkdaşları – cinayətkar fəaliyyətin aşkar edilməsi və qarşısının alınması
prosesində.
• Kriminalistik fotoqrafiyanın obyektləri:
1)Canlı şəxslər 2)Meyitlər 3) Cinayətin istintaqı üçün əhəmiyyət kəsb edə bilən digər obyektlər, hadisə və
faktlar 4)Ayrı-ayrı istintaq hərəkətlərinin aparılma yeri, ardıcıllığı və nəticələri 5)Maddi sübutlar
Kriminalistik fotoqrafiyanın tətbiqi zamanı istifadə olunan texniki vasitələr qismində aşağıdakılar çıxış edir:
Ümumi və xüsusi təyinatlı fotoaparatlar, fotoşəkilçəkmədə istifadə olunan işaıqlandırma vasitələri, şəkilçəkmənin
yaddaşda saxlanılması üçün müxtəlif daşıyıcılar (disklər, fləşkartlar, yaddaş kartları və s.), fotoşəkillərin
çıxarılması üçün müxtəlif kağız materialları və printerlər, fotoşəkillərin saxlanması üçün müxtəlif EHM-ları və
onların proqram təminatı (qrafik redaktorlar və s.), laborator avadanlıqlar və s. texniki-kriminalistik vasitələr.
Elm və texnika inkişaf etdikcə kriminalistik fotoqrafiyanın da texniki-vasitələri inkişaf edir və yenilənir. Belə ki,
yeni yarandığı dövrdə fotoşəkillərin əkslərinin alınmasında kimyəvi proseslərdən istifadə olunurdusa, müasir
dövrdə rəqəmsal (elektron) fotoqrafiya geniş şəkildə tətbiq edilir. Rəqəmsal fotoqrafiya obyektlərin elə qeydiyyat
üsuludur ki, burada əkslərin alınmasının fotokimyəvi prosesləri elektromaqnit proseslərlə əvəz olunur və
materialların laboratoriyada emalına ehtiyac qalmır.
Kriminalistik məqsədlər üçün şəkilçəkmə aşağıdakı mərhələlərdən keçir:
1)Texniki-kriminalistik vasitələrin hazırlanması; 2)Şəkilçəkmə metodu və üsulunun müəyyən olunması;
3)Şəkilçəkmə üçün şəraitin müəyyənləşdirilməsi. Bura bir qayda olaraq, obyektin işıqlandırılması aid edilir ki,
bərabər səviyyəli, şaquli, üfüqi və s. işıqlandırma növləri vardır; 4)Obyektlərin şəklinin çəkilməsi; 5)Kriminalistik
fotoqrafiyanın tətbiqinin nəticələrinin rəsmiləşdirilməsi.
Məqsədindən, tətbiq olunan üsul və metodlardan asılı olaraq kriminalistik fotoqrafiyanın 2 növü fərqləndirilir:
1)Əksedici (əməliyyat) fotoqrafiyası obyektlərin xarici görünüşünün və səciyyəvi əlamətlərinin, obyektlərin bir-birinə
nisbətən yerləşmə vəziyyətinin, istintaq hərəkətlərinin gedişinin və nəticələrinin və s.-nin əks etdirilməsi məqsədini
daşıyır. Bu növ fotoqrafiya bir qayda olaraq istintaq hərəkətlərinin aparılması zamanı tətbiq olunur.
2)Tədqiqedici (tədqiqat) fotoqrafiyası obyektlərin gözlə görünməyən əlamətlərinin aşkar edilməsi məqsədini daşıyır və
ekspert tədqiqatlarında tətbiq edilir.

7.Məhkəmə-əməliyyat(məhkəmə-əksedici) fotoqrafiyasının növləri

Məhkəmə-əksedici (əməliyyat) fotoqrafiyasının müxtəlif metodları vardır. Bunlar əsasən aşağıdakılarda ibarətdir:
1)Panoram fotoşəkilçəkmə 2)Stereo fotoşəkilçəkmə 3)Ölçücü fotoşəkilçəkmə 4)Reproduksiya fotoşəkilçəkmə
5)Makro fotoşəkilçəkmə 6)Tanınma (siqnaletik) fotoşəkilçəkmə
Panaram şəkilçəkmə metodundan bir kadra yerləşməyən obyektlərin şəkillərinin çəkilməsi zamanı istifadə olunur.
Panoram şəkilçəkmə obyektin şəklinin hissələrlə çəkilməsidir. Bu zaman hər növbəti kadr (şəkil) çəkilərkən özündən
əvvəlkinin 10-15 %-ni əhatə etməlidir.Panoram şəkilçəkmə bütünlükdə eyni şəraitdə çəkilməli və əkslər eyni
miqyasda çap olunmalıdır.
Panoram şəkilçəkmə dairəvi və xətti panorama ayrılır.Obyektlər bir müstəvi üzərində olmadıqda və ya bir-birinə
nisbətən müəyyən bucaq altında yerləşdikdə, həmçinin onları bir nöqtədən çəkmək əlverişli olduğu zaman dairəvi
panoram şəkilçəkmə tətbiq edilir. Bu zaman fotoaparat tərpənməz dayağa bərkidilir və hər dəfə müəyyən bucaq altında
döndərilir ki, bu dairəvi halda şəkilçəkməyə imkan verir. Dairəvi panoram şəkilçəkmədə şəkillərin sayı obyektivin əks
etmə bucağından asılı olaraq müəyyənləşdirilir. Bucaq böyük olduqca şəkilçəkmə zamanı dönmələrin və buna müvafiq
olaraq şəkillərin sayı çox olur və ya əksinə.Şəkli çəkilən obyektlər bir xətt boyunca yerləşdikdə xətti panoram
şəkilçəkmədən istifadə edilir. Bu zaman şəkli çəkilən obyektlərin olduğu paralel xətt boyunca onların şəkli
çəkilməlidir. İstər dairəvi, istərsə də xətti panoram həm üfüqi, həm də şaquli istiqamətdə aparıla bilər. Əgər şəkli
çəkilən obyekt üfüqi istiqamətlidirsə, bü üfüqi panoram adlanır. Məsələn, çox mərtəbəli binanın fasadı, avtomobil yolu
və s.-nin şəklinin çəkilməsi.Əgər şəkli çəkilən obyekt şaquli yerləşərsə, buna şaquli panoram deyilir. Məsələn, ensiz
hündür bina, hündür pilləkən və s.-nin şəklinin çəkilməsi.Bir çox hallarda şəkli çəkilən obyekt üfüqi istiqamətdə
yerləşməklə yanaşı, müəyyən hündürlüyə malik olur. Bəzən isə həm üfüqi, həm şaquli xətlər üzrə yerləşən
obyektlərin şəklinin çəkilməsi zərurəti yaranır və pilləli (qarışıq) panoram şəkilçəkmə tətbiq olunur. Pilləli panoram
şaquli və üfüqi panoramların kombinə edilmiş formasıdır. Məsələn, insanın ayaq izlərinin iz yolunun şəklinin
çəkilməsi.
Stereo fotoşəkilçəkmə müəyyən sahədə olan obyektlərin həcmi və onların bir-birinə nisbətən yerləşmə vəziyyətini
müəyyən etməyə imkan verir. Bu metoddan adətən, hadisə yerində çox sayda sistemsiz yerləşən əşyalar olduqda,
meyitin vəziyyətinin, ayaq izlərinin, nəqliyyat vasitələrinin izlərinin və s.-nin şəklinin çəkilməsində istifadə
olunur.Stereo şəkilçəkmə 2 üsulla aparıla bilər:
a)İki (və ya üç) obyektivli xüsusi stereo fotoaparatla stereo şəkilçəkmə
b)Bir obyektivli adi fotoaparata stereoplankanın bərkidilməsi ilə stereo şəkilçəkmə
Bu zaman fotoaparat stereoplankaya birləşdirilir. Əvvəlcə fotoaparat stereoplankanın sağ tərəfinə gətirilir və bu
vəziyyətdə birinci şəkil çəkilir. Sonra isə fotoaparat göz bəbəkləri arasındakı orta məsafə qədər (təqribən 65 mm) sol
tərəfə çəkilir və bu vəziyyətdə ikinci şəkil çəkilir. Nəticədə eyni obyektin iki əksi alınır ki, buna stereocütlük deyilir.
Stereocütlüklərə stereoskop vasitəsilə baxdıqda şəkli çəkilən obyektin həcmi haqqında adi şəraitdə olduğu kimi
təsəvvür yaranır. Əgər stereocütlüklər adi qaydada montaj olunarsa, sağ tərəfdə çəkilmiş şəkil sol tərəfdə
yerləşdirilməlidir və bu halda da obyektin həcmi nəzərə çarpacaqdır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, stereocütlüyün
hər iki şəkli eyni şəraitdə çəkilməli və eyni printerdə çap olunmalıdır.
Ölçücü fotoşəkilçəkmə obyektlərin ölçüləri və onlar arasındakı məsafəni müəyyən etməyə imkan verir və əksər
hallarda hadisə yerinin sxem-planının tərtib olunmasında istifadə edilir.Ölçülü fotoşəkilçəkmənin üsulları:
1.Miqyas
2. Metrik
Miqyas fotoşəkilçəkmə əsasən səthi izlərin və kiçik ölçüdə olan obyektlərin səthinin şəklinin çəkilməsində tətbiq
olunur. Bu zaman sm və ya mm-lərlə bölünmüş xətkeşlərdən istifadə edilir ki, obyekt və xətkeşin ölçüləri arasındakı
münasibət olduğu kimi qaldığı üçün əlavə hesablamaya ehtiyac yaranmır. Miqyas fotoşəkilçəkmənin qaydaları:
 Obyektin səthi fotoplyonkaya paralel vəziyyətdə olmalıdır;
 Müəyyən təhriflərin alınmaması üçün miqyas fotoşəkilçəkmə zamanı obyektivin optik oxu şəkli çəkilən səthə
perpendikulyar vəziyyətə gətirilməlidir. Fotoaparatın ştativə bərkidilməsi daha məqsədəmüvafiq hesab olunur.
Metrik fotoşəkilçəkmə ayrı-ayrı istintaq hərəkətləri zamanı müəyyən obyektlərin forması, ölçüsü və yerləşmə
vəziyyətinin dəqiq qeyd olunması məqsədilə aparılır. Metrik şəkilçəkmənin bir neçə variantı vardır. Bunlardan ən
sadəsi dərinlik masştabı ilə metrik şəkilçəkmədir. Dərinlik masştabı təxminən 8-9 metr uzunluğunda kağız lent olub,
üzərində müəyyən bölgülər vardır. Bu bölgülərin hər biri fotoaparatın obyektivinin əsas fokus məsafəsinin ölçüsünə
bərabər olur. Məsələn, əsas fokus məsafəsi 5 sm olan kiçik formatlı fotoaparatlarda şəkil çəkilərsə, bu bölmələrin də
ölçüsü 5 sm olur. Daha aydın olmaq üçün bölmələr qara xətlərlə ayrılır və bir vahid artmaqla nömrələnir. Dərinlik
masştabı ilə şəkilçəkmənin qaydaları:
 Dərinlik masştabı ilə şəkilçəkmə zamanı fotoaparat ştativə elə bərkidilməlidir ki, plyonka və plastinkanın səthi
mütləq döşəməyə və ya yerə şaquli istiqamətdə olsun;
 Obyektin şəkli dərinlik masştabı ilə birlikdə çəkilir
Reproduksiya fotoşəkilçəkmə səthi obyektlərin, sənədlərin, fotşəkillərin və s.-nin surətini çıxarmaq üçün tətbiq olunur.
Bu metodla şəkilçəkmə zamanı miqyas şəkilçəkmənin bütün qaydalarına əməl olunmalıdır.Bəzi hallarda sənədlərin
surəti fotoaparat istifadə olunmadan da çıxarıla bilər ki, buna refleks şəkilçəkmə deyilir. Əvvəllər refleks şəkilçəkmə
zamanı qırmızı və narıncı rəngli işıq şüalarından istifadə etməklə refleks kağızının vasitəsilə az sayda fotosurət almaq
mümkün olurdu. Lakin müasir dövrdə skaner, kseroks, telefaks kimi operativ köçürmə vasitələrinin inkişafı sənədlərin,
fotoşəkillərin və digər səthi obyektlərin surətinin tez bir zamanda və istənilən sayda çıxarılmasına imkan yaradır.
Makro fotoşəkilçəkmə xırda izlərin, detalların, döyüş sursatı hissəciklərinin və digər kiçik obyektlərin qeydə alınması
üçün tətbiq edilir. Həmin fotoşəkillər 1 metrdən az olan məsafədə çəkilişlərin aparılmasını təmin edən xüsusi
avadanlıq və qurğu ilə təchiz olunmuş böyük formatlı fotoaparatlarla çəkilir.Makro fotoşəkilçəkmə zamanı predmetin
işıqlandırılmasına xüsusi diqqət yetirilməlidir və bu cür işıqlandırma obyektin bütün hissələri və cizgilərinin şəkildə
əks olunmasına imkan verməlidir. Yəni şəkli çəkilən obyektlər hər tərəfdən işqlandırılmalıdır ki, qaranlıq və ya
görünməyən hissələr qalmasın.
Tanınma (siqnaletik) fotoşəkil cinayətlərin qeydiyyatı, axtarış, tanınma, habelə meyitlərin şəxsiyyətini müəyyən etmək
məqsədilə çəkilir. Bu şəkillər iki tərəfdən çəkilir: ön və yan tərəflərdən. Ön tərəfdən bir əks alınır. Yan tərəfdən
şəklin çəkilməsi isə fotoşəklin təyinatından asılıdır. Məsələn, kriminalistik qeydiyyat üçün adətən yalnız sağ yan
tərəfdən şəkil çəkilir. Əgər şəxsin üzünün sol tərəfində ona məxsus olan xüsusi əlamət (xal, ləkə və s.) varsa, sol yan
tərəfdən də şəkil çəkilir.Tanınma fotoşəklinin çəkilməsindən qabaq baş örtüyü götürülür və qulaq tüklə örtülmüşsə,
onun üstü açılır. Şəklin çəkilməsi üçün baş müvafiq vəziyyətə gətirilir. Belə ki, nəzərdə tutulmuş üfüqi xətt gözün
xarici bucaqlarından və qulaq seyvanının 1/3-dən, şaquli xətt isə alın və çənənin tən ortasından keçməlidir. Tanınma
fotoşəkli bir qayda olaraq, 1/7 natural ölçüdə çəkilir və bu zaman işıqlandırma iki tərəfdən olmalıdır.Meyitlərin tanınma
fotoşəklinin çəkilməsi zamanı meyit ilk dəfə olduğu vəziyyətdə çəkilir. Əgər meyitin sifəti tanınmaz hala salınmışsa,
əvvəlcə onun sifəti məhkəmə-tibb mütəxəssisi və həkim-kosmetoloq tərəfindən bərpa edilir ki, buna meyitin «tualeti»
deyilir. Meyitin fotoşəkli «tualet»dən əvvəl və sonra çəkilməlidir. Meyitin şəkli üz tərəfdən habelə üzün 3/4 hissəsinin
yana çevrildiyi vəziyyətdə sağ və sol tərəfdən çəkilir.

8.Məhkəmə-tədqiqat fotoqrafiyasının metodları

Məhkəmə-tədqiqedici (tədqiqat) fotoqrafiyası əsasən ekspert təcrübəsində müxtəlif maddi sübutların tədqiqi zamanı
tətbiq edilir.Məhkəmə-tədqiqedici (tədqiqat) fotoqrafiyasının növləri:
1)Rənglərin fərqləndirilməsi ilə fotoşəkilçəkmə
2)Kontrast fotoşəkilçəkmə
3)Mikro fotoşəkilçəkmə
4)Görünməyən şüalarda fotoşəkilçəkmə
1)Rənglərin fərqləndirilməsi ilə fotoşəkilçəkmə: Şəkilçəkmənin bu növü tədqiq olunan obyektin müəyyən hissəsinin
rəng fərqlərini əmələ gətirmək lazım olduqda tətbiq edilir. Məsələn, sənədlərə edilmiş əlavələrin aşkar edilməsi
zamanı və s. Belə şəkilçəkmə işıq süzgəcləri vasitəsilə aparılır ki, işıq süzgəcinin rəngi obyektivin ayrılan
rənglərindən birinə maksimum dərəcədə uyğun olmalıdır. Məsələn, sarı kağız üzərində göy mürəkkəblə yazılmış
sənədin şəklini çəkmək lazım gələrsə, sarı işıq süzgəcindən istifadə olunur və həmin işıq süzgəcləri göy rəngli şüaları
saxlayır və mürəkkəblə yazılmış yazıların daha aydın görünməsinə imkan verir.
2)Kontrast fotoşəkilçəkmə Obyektlərin kontrastlığını artırmaq zərurəti ortaya çıxdıqda, kontrast şəkilçəkmədən
istifadə olunur ki, bu sənədlərdəki görünməyən və ya zəif görünən mətnləri aşkar etməyə imkan verir.
3)Mikro fotoşəkilçəkmə gözlə çətin görünən və ya görünməyən çox kiçik izlərin və digər obyektlərin (tüklər, tozlar
və s.) tədqiqatı zamanı tətbiq edilir. Mikro fotoşəkilçəkmənin 2 növünü fərqləndirmək olar:
  Xüsusi mikro fotoobyektivlə təchiz olunmuş (fokus məsafəsi 10 mm-dən 120 mm-ə qədər) mikrokamera
vasitəsilə şəkilçəkmə. Bü üsul o qədər də çox böyütmə (30 dəfəyədək) lazım gəlmədikdə adi fotoaparatlarla
aparılır.
 Mikroskop vasitəsilə şəkilçəkmə. Əgər şəkli çəkilən obyektin çox böyüdülməsinə zərurət olarsa, bu üsul
tətbiq olunur. Kriminalisik tədqiqatlar zamanı müqayisəedici miktoskoplardan geniş istifadə edilir ki, onların
işıqlandırma qurğusu bir görünüşdə iki obyekti müşahidə etməyə imkan verir. Güllə və gilizlər üzərindəki
izlərin və s. kiçik ölçülü obyektlərin müqayi-səli tədqiqatı aparılarkən müqayisəli mikroskoplar yüksək səmərə
verir.
Obyektlərin kontrastlığını artırmaq zərurəti ortaya çıxdıqda, kontrast şəkilçəkmədən istifadə olunur ki, bu sənədlərdəki
görünməyən və ya zəif görünən mətnləri aşkar etməyə imkan verir.
4)Görünməyən şüalarda fotoşəkilçəkmə özü də 3 formada həyata keçirilir:
1)Ultrabənövşəyi şüalarda şəkilçəkmə - ultrabənövşəyi şüalarla əks olunma şəraitində, habelə lüminesensiya işığında
həyata keçirilir. Bu halda civə-kvars lampalarından istifadə edilir və fotoaparatın obyektivində ultrabənövşəyi süzgəc
yerləşdirilir. Fotoşəkilçəkmədə lüminessensiya ona görə tətbiq edilir ki, bu zaman obyektin ultrabənövşəyi şüalarla
işıqlandırılıması xeyli asanlaşır. Bu, adi işıqda müşahidə zamanı xarici əlamətlərinə görə eyni görünən materialları
fərqləndirməyə imkan verir. Belə ki, bütün kağızlar eyni cür lüminessensiyalaşdığı üçün oxşar boyayıcı maddələrin
lüminessensiyanın qəbulunda olan fərqlər dərhal üzə çıxır və bununla da mətnin pozma, silmə və s. kimi saxtalaşdırma
əlamətlərinin müəyyənləşdirilməsi mümkün olur.
2)İnfraqırmızı şüalar (infraqırmızı süalarda şəkilçəkmə) müxtəlif əks etdirmə və hopdurma xassəsinə malik olduğu
üçün qalın kağızı, qan ləkəsini və s. maddələri keçə bilir, lakin tuş, mətbəə rəngi və qrafit həmin şüaları uda bilir. Ona
görə də infraqırmızı şüaları tətbiq etməklə sənədlərə əlavələr edilməsini müəyyənləşdirmək, karandaşla və mətbəə
boyası ilə rənglənmiş kağızdakı yazını oxumaq, yaxın məsafədən olan atəş izlərini aşkar etmək və s. mümkündür.
İnfraqırmızı şüalarla aparılan tədqiqatın nəticələri fotoşəkillərdə əks etdirilir ki, bu halda şəkilçəkmə korpusu
infraqırmızı şüalar keçirməyən fotoaparatlar vasitəsilə aparılır.
3)Rentgen şüaları (rentgen süalarında şəkilçəkmə) aşağıdakı xassələrə malikdir: adi işıq şüalarının buraxmayan insan
bədəni və predmetlərdən keçmək; bir sıra kimyəvi birləşmələri özünə cəmləşdirmək; işığa həssas materiallarla foto
əksetmə təsiri göstərmək. Məhz sadalanan bu xassələrdən asılı olaraq rentgen şüalarında şəkilçəkmə odlu silahın,
döyüş sursatının, qıfılın və s.-nin daxili quruluşu, güllənin giriş və çıxış yollarını və s.-ni müəyyənləşdirmək üçün
tətbiq olunur. Bu növ şəkilçəkmə fotolent üzərində obyekdən keçən həmin şüaların əmələ gətirdiyi kölgənin əksini
almaqdan ibarətdir. Şəkli çəkilən obyektin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq yumşaq və möhkəm rentgen şüalarından
istifadə olunur.Müasir dövrdə kontrastlı və kontrastsız kompüter tomoqrafiyasının inkişafı bu üsulun da rentgenoqrafiya
ilə paralel tətbiq edilməsinə zəmin yaratmışdır.
Ekspert tədqiqatlarında hazırlanmış fotoşəkillər fotocədvəllər formasında xüsusi blanklarda rəsmiləşdirilir. Burada da
hər bir şəkil müvafiq ekspert idarəsinin möhürü ilə təsdiqlənir və imzalanır.
Ayrı-ayrı istintaq hərəkətlərinin aparılması zamanı onların məqsəd və vəzifələrindən (və ya xarakterik
xüsusiyyətlərindən) asılı olaraq məhkəmə-əməliyyat (əksedici) fotoqrafiyasının müxtəlif metodlarından geniş istifadə
olunur. Bu istintaq hərəkətlərinə aiddir:
1)Hadisə yerinə baxış zamanı fotşəkilçəkmə;
2)Axtarış və götürmə zamanı fotoşəkilçəkmə;
3)İstintaq eksperimenti zamanı fotoşəkilçəkmə;
4)Şəxsin və əşyaların tanınması zamanı fotoşəkilçəkmə;
5)İfadələrin yerində yoxlanılması zamanı fotoşəkilçəkmə
Hadisə yerinə baxış protokoluna əlavə edilən fotoşəkillər hadisə yeri haqqında daha dəqiq təsəvvür yaratmağa, eləcə
də nəzərdən qaçırılmış bir sıra kiçik halların sonradan araşdırılmasına imkan verir. Hadisə yerinə baxış zamanı hadisə
yerinin vəziyyətini səciyyələndirən aşağıdakı fotoşəkillər çəkilir:
1. İstiqamətləndirici fotoşəkil - İstiqamətləndirici fotoşəkil hadisə yerinin onu əhatə edən sahə ilə birlikdə çəkilmiş
fotoşəklinə deyilir. İstiqamətləndirici şəkilçəkmədə əsas məqsəd fotoşəkildən hadisə yerinin bilavasitə harada
yerləşdiyini müəyyən etməkdən ibarətdir. Məsələn, istiqamətləndirici fotoşəklə əsasən hadisə yerinin nisbi ölçüsü,
yaxınlığında olan obyektlər, giriş və çıxış yolları və s. barədə mühakimə irəli sürmək olar. Bu cür şəkilçəkmə
müəyyən hündürlükdən aparıldıqda daha yaxşı nəticə verir. İstiqamətləndirici fotoşəkillərin çəkilməsində bir qayda
olaraq, panoram şəkilçəkmə metodundan istifadə edilir.
2. İcmal fotoşəkil - İcmal fotoşəkil hadisə yerinin ətrafındakı sahədən təcrid olunmuş halda çəkilmiş şəklinə deyilir.
Məsələn, oğurluq törədilən binanın fotoşəkli və s. İcmal fotoşəkillərin çəkilməsində də panoram şəkilçəkmə
metodundan istifadə edilir.
3. Mərkəz fotoşəkil - Mərkəz fotoşəkil hadisə yerinin daha mühüm sahələrinin çəkilmiş fotoşəklinə deyilir. Məsələn,
oğurluq cinayətlərində sındırılmış qapının şəkli, hadisə yerində tapılmış meyitin şəkli və s. Mərkəz fotoşəkillər adətən
miqyas və metrik şəkilçəkmə ilə çəkilir.
4. Müfəssəl fotoşəkil - Müfəssəl fotoşəkil hadisə yerindəki predmetlərin ayrılıqda, nisbətən kiçik olan əşya və izlərin
çəkilmiş fotoşəklinə deyilir. Müfəssəl fotoşəkilçəkmə zamanı obyektin elə xüsusiyyətlərini əks etdirmək lazımdır ki,
bunlar kriminalistik cəhətdən daha mühüm əhəmiyyət kəsb etsin. Məsələn, sındırma alətinin şəklini çəkərkən onun
markası, texniki cizgiləri və üzərindəki bütün əlamətləri görünə bilən formada çəkilməlidir. Müfəssəl fotoşəkilçəkmə
zamanı makro fotoşəkilçəkmə metodu tətbiq edilir.
Hadisə yerinə baxış zamanı obyektlərin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq onların şəklinin çəkilməsinin bir sıra fərqli
cəhətləri vardır. Onlara ayrı-ayrılıqda nəzər salmaq daha məqsədəuyğundur.
Meyitin fotoşəklinin çəkilməsi- Hadisə yerində meyitin istiqamətləndirici, icmal, mərkəz və müfəssəl fotoşəkilləri
çəkilir. İstiqamətləndirici şəklin çəkilməsi zamanı fotoaparat elə vəziyyətə gətirilməlidir ki, meyit kadrın az hissəsini
tutsun, əsas hissədə onu əhatə edən sahə görünsün. Meyit ətrafındakı predmetlərdən ayrılıqda da çəkilir (icmal
fotoşəkil). Meyitin mərkəz fotoşəkli iki tərəfdən sağ və sol tərəfdən çəkilməlidir. Oturmuş və asılmış vəziyyətdə olan
meyitin isə 4 tərəfdən çəkilməsi daha məqsədəuyğundur. Bu zaman elə etmək lazımdır ki, meyitin şəkli bir kadra
yerləşsin.Meyitin üzərindəki ləkələrin, zədələrin və s. izlərin müfəssəl şəkli çəkilir və bu zaman makro
fotoşəkilçəkmə tətbiq edilir və izin yanında miqyas xətkeşi qoyulur.
Hadisə yerində aşkar edilən izlərin şəklinin çəkilməsi- Əl izlərinin fotoşəkli miqyas fotoşəkilçəkmə metodu ilə çəkilir
və izin yanına miqyas xətkeşi qoyularaq, həmin xətkeşlə birgə izin şəkli çəkilir. Rənglənmiş izlərin əksinin
alınmasında işıq süzgəzlərindən, rəngli olmayan izlərin alınmasında isə ensiz işıqlandırmadan istifadə olunur.Ayaq və
nəqliyyat vasitələrinin şəkli imkan dairəsində böyük ölçüdə miqyas fotoşəkilçəkmə ilə çəkilir və bu halda da müvafiq
işıq süzgəclərindən istifadə edilir. Uzun iz yolunun əksinin alınmasında panoram şəkilçəkmə tətbiq olunur.Sındırma
alət və vasitələrinin izlərinin çəkilməsində ilk dəfə həmin izlər yerləşdiyi predmetin müəyyən hissəsi ilə birlikdə
çəkilir. Sonra isə ayrılıqda çəkilir. Əgər izlər bir kadra yerləşmirsə, panoram şəkilçəkmədən istifadə olunur.Hadisə
yerində olan ayrı-ayrı maddi sübutların fotoşəklinin çəkilməsi onların yerləşdiyi yer və ətrafdakı predmetlərlə əlaqəsini
əks etdirməlidir.Maddi sübutların şəkli miqyas xətkeşi vasitəsilə müxtəlif növ işıqlandırma şəraitində çəkilir.
Axtarış və götürmə zamanı fotoşəkilçəkmə- Axtarışın aparılması zamanı şəkilçəkmə əsasən axtarışın nəticələrini,
məsələn, axtarılan əmlakın gizlədildiyi yeri və həmin əmlakın xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq üçün tətbiq olunur. Bu
zaman əvvəlcə əmlakın saxlanıldığı yerin ətrafındakı predmetlərə nisbətən vəziyyəti əks etdirilir (istiqamətləndirici
fotoşəkil). Sonra həmin yerin ayrılıqda şəkli çəkilir (icmal fotoşəkil). Lazım gəldikdə isə yerin ayrı-ayrı hissələrinin
şəkli çəkilə bilər (mərkəz və müfəssəl fotoşəkillər).
İstintaq eksperimenti zamanı fotoşəkilçəkmə- İstintaq eksperimenti keçirilərkən fotoşəkillərin çəkilməsi mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Həmin fotoşəkillər eksperimentin gedişatı və nəticələrinin daha aydın görünməsinə imkan verir.
İstintaq eksperimentinin aparılması zamanı şəraitə uyğun olaraq şəkilçəkmənin müvafiq metodu seçilir və
istiqamətləndirici, icmal, mərkəz, müfəssəl fotoşəkillər çəkilir.
İfadələrin yerində yoxlanılması zamanı fotoşəkilçəkmə - İfadələrin yerində yoxlanılması zamanı dindirilən şəxs
tərəfindən göstərilən obyektlərin, eləcə də şəxsin hərəkət yolunun şəkillərinin çəkilməsi bu istintaq hərəkətinin
aparılması haqqında əyani təsəvvürün formalaşmasına şərait yaradır.
Şəxsin və əşyaların tanınması zamanı fotoşəkilçəkmə - Tanınma zamanı fotoqrafiyadan həm istintaq hərəkətini
gedişatını və nəticələrini əks etdirmək üçün, həm də fotoşəkillər üzrə tanınma hallarında istifadə olunur. Birinci halda
fotoşəkillərin çəkilməsi digər istintaq hərəkətlərində olduğu kimi icra olunur. O ki qaldı fotoşəkillər üzrə tanınmaya,
bu zaman tanınma (siqnaletik) fotoşəklindən istifadə olunur.

9.Trasologiyanın anlayışı və elmi əsasları

Cинаyятляр едиляркян бир гаyда олараг cинаyят yериндя вя cинаyятин едилмяси иля ялагядар диэяр
yерлярдя яксяр hалларда cинаyяткары вя онун hярякятини характеризя едян мцхтялиф характерли
дяyишикликляр ямяля эялир. Криминалистикада из мяфhуму алтында cинаyят едилмяси иля ялагядар
ямяля эялян мадди дяyишикликляр баша дцшцлцр. Мясялян, хариci тясир нятиcясиндя аyры-аyры
предметлярин вязиyyятиндя, yахуд предметин сятhиндя дяyишиклярин ямяля эялмяси вя с. Лакин
криминалистикада бир обyектин хариcи гурлушунун башга бир обyектдя мадди якси шяклиндя ифадя
олунмасы кими ямяля эялян изляря мисал ял-бармаг вя аyаг излярини, няглиyyат васитяляри вя
сындырма аляти излярини вя с. эюстярмяк олар.
Cинаyятлярин истинтагы вя гаршысынын алынмасында эюстярилян излярин ашкар едилмяси вя тядгиг
едилмясинин бюyцк тяcрцби яhямиyyяти вардыр. Истинтаг тяжрцбяси эюстярир ки, cинаyят заманы
yаранан излярин тядгиг едилмяси нятиcясиндя cинаyятин ким, yахуд кимляр тяряфиндян едилмяси, неcя
едилмяси, cинаyяткарын шяхсиyyятини характеризя едян вя cинаyят ишинин истинтагы цчцн бюyцк
яhямиyyят кясб едян саир hаллар hаггында мцхтялиф характерли мялуматлар ялдя етмяк мцмкцндцр.
Cинаyят yериндя ашкар едилян изляр васитяси иля изин ким тяряфиндян, yахуд билаваситя hансы
предметдян гоyулмасыны мцяyyян етмякля yанашы, бу излярин yерляшмясиня вя характериня эюря
cинаyяткарын жинси, yашы, физики гцввяси, онун боyу, ихтисасы, бязян физики чатышмамазлыглары вя
с. мясяляляр барядя дя мялумтлар ялдя едилир. Мясялян, бармаг изляри цзря бу изин тяхминян ким
тяряфиндян - аз yашлы вя yа hядди булуьа чатмыгш шяхс тяряфиндян гоyулмасы, бязи hалларда ися беля
изляр васитяси иля шяхсин бцтцн бармагларынын олмасы, yахуд онун бармагларында hяр-hансы бир
гцсур олуб-олмамасыны мцяyyян етмяк мцмкцн олур. Бязян аyаггабы изи шяхсин cинсини вя тяхминян
yашыны эюстярмякля аyаггабынын нювцнц, формасыны, юлчцсцн вя онун диэяр хцсусиyyятлярини
тяyин етмяyя имкан верир. Беляликля, излярдя жинаyяткарын hадися yериндя hярякяти hаггында вя изи
гоyмуш обyектляр hаггында гиyмятли мялуматлар якс олунур ки, бу да hямин изляр цзря бажарыгла
ишлямяyи вя бунлардан дцзэцн нятижя чыхармаьы тяляб едир.
Изляр цзря истинтагы апарылан жинаyят hадисясинин hалларынын мцяyyян едилмяси вя изи гоyан
обyектлярин еyниляшдирилмяси вязифяси hямин излярин ашкар едилмясини, геyд едилмясини,
эютцрцлмясини вя тядгиг едилмясини тяляб едир. Лакин жинаyятин едилмяси иля ялагядар ямяля эялян
излярин мцхтялиф характерли вя мцхтялиф нювлц олмасы бунларын ашкар едилмяси, геyд олунмасы,
эютцрцлмяси вя тядгиг едилмясини бир вязифя кими гаршыyа гоyур. Бу бахымдан жинаyятлярин
истинтагы вя гаршысынын алынмасында трасолоэиyанын бюyцк яhямиyyяти вардыр. Криминалистика
техникасынын мцhцм саhяляриндян бир олан трасолоэиyа мяhкямя сцбутларыны ялдя етмяк мягсяди иля
тябии вя техники елмлярин наиллиyyятляриндян истифадя едяряк излярин ашкар едилмяси, геyд
едилмяси, эютцрцлмяси вя тядгиг едилмясини елми-техники цсул вя васитяляри мцяyyян едир.
Трасолоэиyада hяр hансы бир предметин харижи гурулушуну юзцндя якс етдирян аз сцбут яhямиyyяти
кясб едян излярдян вя hямин изляр цзяриндя ишлянмянин елми-техники цсул вя васитяляриндян бяhс
олунур.
Трасолоэиyанын мцяyyян етдиyи елми-техники цсул вя васитялярдян криминалистика техникасынын
диэяр саhяляриндя апарылан тядгигатларда, хцсусиля мяhкямя баллистикасында сянядлярин техники
криминалистик тядгигаты заманы да истифадя олунур.
Трасолоэиyа ашаьыдакы елми мцддяалара ясасланыр:
А. Бизи яhатя едян мадди алямин hяр бир обyекти фярдидир. Щямин обyектлярин хариcи гурлушлары да
фярди характер дашыyыр. Мяhз еля бу вязиyyят обyектлярин хариcи гурулушунун яксляри цзря hямин
якси гоyан, yяни изи гоyан обyектин мцяyyян едилмясиндя еyниляшдирмя апармаьа ясас верир.
Трасолоэиyада обyектин хариci гурулушу дедикдя, онун формасы, юлчцсц вя сятhинин гурулушу баша
дцшцлцр. Еyни нюв, yахуд еyни cинс обyектлярин формасы вя юлчцсц бир-бириня уyьун эяля биляр.
Обyектин формасыны, юлчцсцнц вя буна охшар саир hаллары мцяyyян етмяyя имкан верян яламятляр
ясасян онун хариcи гурулушуну характеризя етдиyи цчцн беля яламятляря цмуми яламятляр деyилир.
Лакин hяр бир обyект ону hямин нюв, yахуд hямин cинс обyектлярдян фяргляндирян yалныз юзцня
мяхсус олан бир сыра яламятляря дя маликдир. Беля яламятляр ися фярди яламятляр адланыр.
Фярди яламятляр бир гаyда олараг обyектин харижи сятhинин микро гурулушунун хцсусиyyятляриндя
ифадя олунур. Обyектлярин харижи сятhинин микро гурулушунда олан аyры-аyры хцсусиyyятляр,
онларын формасы, юлчцсц вя yерляшмясини юз мяжмуу етибары иля hямин обyекти фярдиляшдирир.
Б. Мадди алямин бцтцн обyектляри мцяyyян шяраитдя юзцнцн хариcи гурулушунун яксини (изини)
башга предметлярдя гоyма габилиyyятиня маликдир. Беля якслярдя (излярдя) няинки обyектин формасы,
юлчцсц, бир чох hалларда ися онун харижи сятhинин микро гурулушунун хцсусиyyятляри дя галыр.
Изляр цзря обyектин еyниляшдирилмясинин мцмкцнлцyц, hямин обyектин харижи сятhинин
гурулушунун хцсусиyyятляринин онун бурахдыьы издя ня дяряжядя якс олунмасындан чох асылыдыр.
Изляр мцхтялиф шяраитдя ямяля эяля биляр. Изин ямяля эялмя шяраитиндян вя механизминдян асылы
олараг изи гоyан обyектин харижи сятhинин хцсусиyyятляри мцхтялиф кеyфиyyятля издя якс олунур.
Обyектин хариcи сятhинин гурулушунун хцсусиyyятляринин издя якс олунма габилиyyятиня малик
олмамасы hямин обyектин еyниляшдирилмясини арадан галдырыр. Мясялян, маyелярин хариcи
гурулушу сабит олмадыьы цчцн бунларын бурахдыьы яксляр цзря еyниляшдирмя апармаг мцмкцн
олмур. Мяhз еля бу сябябдян трасоложи тядгигатларын yалныз бярк cисимляр - обyектляр ола биляр.
Адятян, беля cисимлярдя из ямяля эялдикдян сонра из гоyан обyектин яламятяляри вя еляcя дя якс
олунан яламятляр мцяyyян мцддят нисбятян дяyишмяз галыр. Бярк cисимлярин - обyектлярин хариcи
сятhинин гурулушу нисби давамлы олуб, из ямяля эялдикдян сонра чох аз дyишиклиyя мяруз галыр.
Трасоложи еyниляшдирмянин обyектляринин бярклик дяряжяси нисби характери дашыyыр вя бу изин
ямяля эялмя шяраити иля мцяyyян едилир. Из гоyан обyект о дяряcядя бярк олмалыдыр ки, яксини из
дцшян обyектин сятhиня кючцряркян юзцнцн фярди яламятлярини дяyишмядян издя дцзэцн якс етдиря
билсин. Бу бахымдан цзяриня из дцшян обyектин бярклик дяряcяси изи гоyан обyектин бярклик
дяряжясиндян даhа аз ола биляр. Мясялян, yумшаг торпагда аyаг, yахуд няглиyyат васитяляри изляри
галдырдыгда вя с.
10.Trasologiyada izlərin anlayışı və təsnifatı
Излярин билаваситя ямяля эялмясиндя билаваситя ики обyект иштирак едир: а) изин гоyан обyект; b)
цзяриня из дцшян обyект.
Юз хариcи сятhнин гурулушуну башга сятhя кючцрян обyектя изи гоyан обyект, сятhиня из дцшян
обектя ися цзяриня из дцшя обyект деyилир. Из, из гоyан обyектля из гябуледижи обyектин бир-бири иля
тямасда олмалары нятижясиндя ямяля эялир. Из ямяля эялян заман обyектлярин тямасда олдуглары саhя
тохунма сятhи адланыр.
Изляр hямишя цзяриня из дцшян обyектин дяyишиклиyя уьрамасы нятиcясиндя ямяля эялир.
Трасоложи изляр ямяля эялмя характериня уyьун олараг груплара бюлцнцр. Изи бу вя yа диэяр група аид
етмяк цчцн онларын hяжми вя yа сятhи, динамик, yахуд статик, yерли вя периферик изляр олмасыны
нязяря алмаг лазымдыр.
Излярин бюyцк яксяриyyяти из ямяля эятирян обyектлярин бири диэяриня, yахуд бир-бириня фяал
тясир нятижясиндя ямяля эялир. Бу тясир хцсусиyyятляриня ясасян изляр шярти олараг статик вя
динамик изляря бюлцнцр.
Статик изляр ики обyект - изи гоyан вя цзяриня из дцшян обyект тямасда олдуьу анда hярякятдя
олмадыгда, yяни hямин анда hярякятин кясилдиyи hалларда ямяля эялир. Адятян, статик излярдя ону
гоyан обyектин тямасда олан hиссясинин бцтцн хцсусиyyятляри тяhриф олунмадан якс олунур. Издян
ону гоyан обyектин формасыны вя юлчцсцнц мцяyyян етмяк мцмкцн олур. Беля излярдя ону гоyан
обyектин харижи сятhинин хцсуси, яламятляри ясасян жидди тяhриф олунмадан якс олундуьу цчцн
еyниляшдирмянин апарылмасы асанлашыр. Статик изляря мисал олараг фярди hамар сятhлярдя галан ял
- бармаг излярини, торпагда галан аyаггабы излярини вя с. эюстярмяк олар.
Изин ямяля эялмясиндя иштирак едян обyектлярин hяр икисини, yахуд биринини hярякятдя олмасы
просесиндя ямяля эялян изляря динамик изляр деyилир. Динамик изляря сцрцшмя, кясмя вя жызма
нятижясиндя ямяля эялян изляри аид етмяк олар. Динамик излярдя изи гоyан обyектин харижи сятhинин
хцсусиyyятляри жидди тяhриф олунмуш шякилдя - хятляр шяклиндя якс олунур. Бу сябябдян
еyниляшдирмя апармаг цчцн динамик изляр статик изляря нисбятян аз кеyфиyyятли олур. Щямин изляря
эюря изи гоyан обyектин формасыны, юлчцсцнц надир hалларда тяyин етмяк мцмкцн олур. Лакин бу
hямин изляр цзря еyниляшдирмя апармаьы арадан галдырмыр.
 Цзяриня из дцшян обyектин формасы вя hяжминин дяyишмяси иля ялагядар олараг ямяля эялян
изляря hяжми изляр деyилир. Щямин изляр цзяриня из дцшян обyектин из дцшян саhясиндя hяжм
дяyишикликляри ямяля эятирмякля yанашы, изи гоyан обyектин хариcи сятhинин гурулушунун
яламятлярини дя юзцндя якс етдирир вя беляликля, изи гоyан обyектин харижи сятhинин гурулушунун
яламятляри hаггында даhа там мялумат ялдя етмяyи тямин едир. Бу кими яламятляр из гоyан обyектин
груп вя бир чох hалларда ися онун фярди мянсубиyyятини мцяyyян етмяyя имкан верир.
Щяcми изляр даhа чоз цзяриня из дцшян обyектин харижи сятhинин формасынын пластик
дяyишилмяси нятижясиндя ямяля эялир. Бу заман цзяриня из дцшян обyект юз формасыны дяyишир вя
изи гоyан обyектин харижи сятhинин грулушуна мцвафиг форма алыр. Беля изляря мисал эилли торпагда
аyаггабы, yахуд автомашын тякяри излярини, yумшаг пласилиндя галмыш ял-бармаг излярини вя с.
эюстярмяк олар.
Щяcми изляр цзяриня из дцшян обyектин гисмян даьылмасы нятижясиндя дя ямяля эяля биляр.
Даьылан саhя адятян изи гоyан обyектин харижи сятhинин гурулушуну юзцндя якс етдирир. Беля изляря
кцт алятля зярбя вурма нятижясинд, yахуд бярк предметин аьаждан сцрцшмяси нятижясиндя ямяля эялян
изляри, hабеля кясмя вя бурьу излярини аид етмяк олар.
Щяcми излярдян фяргли олараг сятhи излярдя изи гоyан обyект цзяриндя галан обyектин сятhиндя
hяжм дяyишикликляри ямяля эятирмяyиб, юзцнцн харижи яламятлярини yалныз онун цзяринə səthi iz
бурахыр. Беля изляр yа из гоyан обyектин hиссяжикляринин цзяриня из дцшян обyектин сятhиня кечмяси
иля, yа да яксиня, цзяриня из дцшян обyектин hиссяжикляринин изи гоyан обyектя кючцрцлмяси иля
ямяля эялир. Буна мцвафиг олараг сятhи изляр кечян вя кючцрцлян изляря бюлцнцр.
Кечян сятhи изляр ики yола yараныр:
а) изи гоyан обyектин юзц yаратдыьы изляр. Мясялян, ял-бармаг вя yалын аyаг изляри. Беля изляр ял
бармаглары каьыза, шцшяyя вя диэяр яшyалара тохунаркян бармагларын дярисини юртян пиy
hиссяжикляринин цзяриня из дцшян обyектя кечмяси нятижясиндя ямяля эялир.
б) изи гоyан обyектин билаваситя юзцнцн деyил, она мцвяггяти олараг yапышан диэяр
hиссяжиклярин васитяси иля yаранан изляр. Мясялян, ял бармаглары тоза, тябаширя вя буна охшар саир
маддялярля боyандыгда ямяля эялян изляр. Беля изляр ял бармагларынын юз hиссяляриндян деyил, на
мцвяггяти олараг yапышан тозун, yахуд тябаширин изи цзяриня из дцшян обyектин сятhиндя якс
етдирилмяси нятижясиндя ямяля эялир.
Кючцрцлян сятhи изляря мисал олараг тязя рянэлянмиш вя yа тоз иля юртцлмцш яшyалар цзяриндя
галан ял-бармаг, yахуд аyаг излярини эюстярмяк олар. Беля hалларда из яшyа сятhиндя олан тозун вя yа
рянэин ял бармаьыны, yахуд аyаг алтыны яhатя едян саhяyя кючцрцлмяси нятижясиндя yараныр.
Цзяриня из дцшян обyектин сятhиндя изин ямяля эялмя yериня эюря изляр yерли вя периферик
изляря бюлцнцр.
Изи гоyан обyектля цзяриня из дцшян обyектин тямасда олдуьу саhядя ямяля эялян изляря yерли
изляр (локал) деyилир. Беля изляр бир гаyда олараг обyектлярин тямасда олдуьу саhядя ямяля эялир вя
онун hцдудларындан кянарда hеч бир дяyишикликляр ямяля эялмир. Мясялян, торпагда галан аyаг
изляри, шяхс hяр hансы предметя тохунаркян онун сятhиндя гоyдуьу ял-бармаг изляри, yахуд сындырма
аляти изляри вя с.
Изи гоyан вя цзяриня из дцшян обyектлярин тямасда олдуглары саhянин hцдудларындан кянарда
ямяля эялян изляря периферик изляр деyилир. Мясялян, алты тямиз, лакин цзц тозла юртцлмцш аyаггабы
изи гоyаркян онун цстцндя олан тоз силкяляняркян изи яhатя едян саhяyя сяпялянир вя периферик изляр
ямяля эятирир. Тяcрцбядя излярдян фяргли олараг yерли изляря даhа чох раст эялинир.
İzi əhatə edən təsirdən asılı olaraq trassolji izlər aşağıdakı kimi qruplaşdırılır;
1.Mexaniki
2.Termik
3.Kimyəvi
4.Biloji
İzi qoyan obyektdən asılı olaraq isə;
1.İnsanın əl-ayaq, dodaq, diş, burun ucu və s izləri
2.Alət və vasitə izləri
3.Nəqliyyat vasitələr izləri
4.Heyvan izləri

11.İnsanın əl izləri, onların xassələri, aşkar edilməsi, qeyd edilməsi və götürülməsinin xüsusiyyətləri
Cинаyятлярин ачылмасында вя cинаyяткарын ифша олунмасында башга изляря нисбятян ял-бармаг
изляри бир сыра цстцнлцкляря маликдир. Яввяла, ял-бармаг изляринин ямяля эялмяси hям дя cинаyятин
нювцндян вя онун тюрянмяси цсулларындан асылы деyилдир.
Ялин ичинин дярисинин гурулушу вя онун трасоложи характеристикасы. Инсанын дяриси 3 ясас
тябягядян (гатдан) дярицстц (епидермис), dərialtı və ya piy qatı və дяринин юзцндян (дерма) ибарятдир.
Дяринин (дерманын) цст hиссяси мямяжик гаты адланыр. Дяринин бу гаты сыра иля yерляшян
мямяcиклярдян ибарятдир. Дярицстц тябягя мямяcик гатынын хариcи сятhинин гурулушуну (релyефини)
олдуьу кими юзцндя якс етдирмякля папилyар хятляр ямяля эятирир.
Папилyар хятляр - мцяyyян нахыш yарадан цздя олан хятлярдир. Ял бармагларынын папилyар
нахышларынын башлыжа хцсусиyyятляри онларын яксинин билаваситялиyиндян, сабитлиyиндян,
фярдлиyиндян вя бярпа олунма хассясиня малик олмасындан ибарятдир.
Бармаг изляринин билаваситялиyи о демякдир ки, изи гоyмуш конкрет шяхс предметля тямасда
олмушдур.
Папилyар хятляр вя онларын ямяля эятирдикляри папилyар нахышлар yцксяк сабитлик дяряcясиня
маликдир. Доьрудур, hяр бир мадди обyектин хариcи сятhинин гурулушу фярди характер дашыyыр.
Лакин фярдилиyин ифадя олунма дяряcяси обyектлярдя еyни деyилдир. Бу бахымдан папилyар хятлярин
нахышларында онун хариcи гурулушунун яламятляри бюyцк мигдарда олмагла даhа аyдын ифадя
олунур. Щямин хятляр дяринин мямяcик гаты кими ана бятниндя yараныр вя инсанын бцтцн hяyаты боyу
cидди дяyишикликляря уьрамыр. Инсан инкишаф едиб yаша долдугcа о, физик мянада бюyцдцyц кими,
онун бармаг папилyар хятляри дя дяyишикликляря мяруз галыр. Лакин hямин хятлярин мигдары, нисби
yерляшмяси вя онларын формалары дяyишмяз галыр. Папилyар хятляр yалныз инсан юлдцкдян сонра
меyидин чцрцмяси иля ялагядар мяhв олур. Бу нахышлар фярди характер дашыyыр.
Папилyар нахышлар фярди характер дашымагла yанашы, hям дя бярпа олунма габилиyyятиня
маликдирляр. Папилyар нахышлар дяyишмяз галыр вя мцяyyян зядя вя yа yара алмыш олса да yеня дя бу
нахышлар шяхсиyyятин еyниляшдирилмяси цчцн юз кеyфиyyятини итирмир, чцнки зядя вя yара
саьалдыгдан сонра ону яhатя едян саhядя олан нахышлар yеня яввялки вязиyyятини алыр.
Ял бармаьынын дырнаг тяряфини яhатя едян дярицстц папилyар нахышлар бир-биринин ардынcа эялян
папилyар хятлярдян yараныр. Папилyар хятляр ясасян цч група бюлцнцр: а) дахили хятляр; б) ятраф
хятляр вя в) юзцл хятляри.
Дахили хятляр мцяyyян шякил ямяля эятирян хятлярдир. Юзцл хятляр ися бармаьын цчцнcц
бюлмясинин бцкцлдцyц yер иля дахили хятляр арасындакы хятляри яhатя едир. Ятраф хятлярля юзцл
хятлярини яhатя едян саhяyя чярчивя хятляри деyилир. Щямин цч груп хятлярин эюрцшдцyц yеря ися
делта деyилир.
Ял бармаьынын цчцнжц бюлмясинин ич hиссясинин мяркязини яhатя едян папилyар нахышлар
ясасян цч нювя бюлцнцр. Бунлар гювси, илэяквари вя даиряви нахышлардыр.
 Ял бармагларынын цчцнжц бюлмясинин ич hиссясинин мяркязини яhатя едян папилyар хятляр
гювси шякилдя олдугда, беля папилyар нахышлара гювси нахышлар деyилир. Адятян, гювси
нахышларда папилyар хятляр бармаьын бир тяряфиндян башлаyараг мяркязя доьру эедир вя мяркязя
яyиляряк бармаьын башга бир тяряфиндя гуртарыр. Гювси нахышлар садя, пирамидал вя геyри-мцяyyян
гурулуша малик олур. Бу нахышлара чох аз тясадцф едилир вя бцтцн нахышларын тяхминян 5% тяшкил
едир. Гювси нахышларда делта олмур.
Ял бармагларынын цчцнcц бюлмясинин ич hиссясинин мяркязини яhатя едян папилyар хятляр илэяк
шяклиндя олдугда, беля нахышлара илэяквари нахышлар деyилир. Адятян, илэяквари папилyар
нахышлар бармаьын бир тяряфиндян башлаyыб мяркязя доьру эедир вя мяркяздя яyиляряк башладыьы
истигамятя доьру гаyыдыр. Бир гаyда олараг илэяквари нахышларда бир делта олур. Ики делталы
илэяквары нахышлара да тясадцф едилир.
Илэяyин истигамятиня эюря, yяни илэяyин башланьыж вя битмя нюгтяляринин истигамятиня эюря
бу нахышлар радиал вя улнар нахышлара бюлцнцр. Яэяр илэяк юз истигамятини баш бармаьа доьру
yюнялтмишся, беля нахышлара радиал нахышлар деyилир. Илэяк юз истигамятини чечяля бармаьа доьру
yюнялтдикдя ися беля нахышлара улнар нахышлар деyилир. Илэяквари нахышлар цфцги, шагули, маили,
гаршылыглы, паралел, yарымчыг, гапалы вя с. шякилли олур. Илэяквари нахышлар гювси вя даиряви
нахышлардан фяргли олараг даhа чох yаyылмыш нахышлардыр.
Ял бармагларынын цчцнcц бюлмясинин ич hиссяcинин мяркязини яhатя едян папилyар хятляр
даиряви, даиря, овал шякилли олдугда беля нахышлара даиряви нахышлар деyилир. Гювси вя илэяквари
нахышлардан фяргли олараг даиряви нахышларда папилyар хятлярин мяркязини тяшкил едян
нахышларын гурулушу мцряккяб шякилли олур. Беля нахышлар папилyар хятлярин мяркязиндя даиря,
овал, еллипс, спирал кими шякилляр ямяля эятирир. Деталлардан бири папилyар хятлярин мяркязиндян
саьда, башга бириси ися солда yерляшир. Даиряви нахышлар бцтцн нахыш нювляринин тяхминян 30%
тяшкил едир.
Ял изляринин ашкар едилмяси вя геyд едилмяси. Ял изляриндян cинаyяткарларын истинтагы заманы
бир сцбут кими истифадя едилмясини тямин едян ясас шяртлярдян бири мцстянтигин вя yа тяhгигат
апаран шяхсин бармаг изляринин ямяляэялмя просесини вя бунларын ашкар едилмя вя геyдолунма
цсулларыны ня сявиyyядя билмясиндян асылыдыр. Бармаг изляри юз ямяля эялмя просесиня эюря сятhи
вя hяжми олур. Цзяриня из дцшян яшyанын сятhиндя hяжм дяyишикликляри ямяля эялдикдя hяcми изляр
yараныр.
Щяcми ял-бармаг излярини ашкар етмяк цчцн цзяриндя из галмыш сятh yандан ишыгландырылыр вя
бу заман папилyар нахышларын каналлары hесабына эюлэя контраcты ямяля эялир вя из эюрцнцр.
Щяcми излярдян фяргли олараг сятhи ял-бармаг изляри цзяриня из дцшян яшyаларда hяcм
дяyишикликляри ямяля эятирмир, садяcя олараг онун сятhиндя юз яксини бурахыр.
Сятhи изляр эюрцнян, зяиф эюрцнян вя эюрцнмяyян изляря бюлцнцр. Рянэли бармаг изляри, адятян
эюрцнян излярдир. Бу изляр бармаглар мцхтялиф рянэли мяhлула булашдыгда, чиркли олдугда цзяриня
из дцшян предметя тохунаркян онун сятhиндя ямяля эялир. Рянэли бармаг изляриня чох вахт адам
юлдцрмя жинаyятлярдя вя сындырма васитяси иля едилян оьурлугдан раст эялмяк олар.
Эюрцнян бармаг изляри шяхсиyyятин еyниляшдирилмяси цчцн бир чох hаллaрда аз кеyфиyyятли
олур. Мцхтялиф рянэли маддяляр (ган, мцряккяб, hис вя с.) бязян бармаьын папилyар нахышларына сых
yаyылараг шяхсиyyяти еyниляшдирмяyя имкан верян хцсуси яламятляри yох едир. Чох гаты рянэля
боyанмыш бармаглар из гоyаркян папилyар нахышларын фярди яламятлярини юртцр вя бу яламятлярдя
бир сыра дяyишикликляр ямяля эятирир.
Рянэли вя сятhи тоз иля юртцлмцш яшyалар цзяриндя дя галан бармаг изляринин ашкар едилмяси
хцсуси цсуллардан истифадя едилмясини тяляб етмир.
 Эюрцнян сятhи бармаг изляриндян фяргли олараг зяиф эюрцнян сятhи изляр рянэсиз бармаг
изляридир. Бу изляр бармаглар hамар вя парлаг яшyаларын сятhиня тохунаркян дяридя олан yаь вя тяр
hиссяжикляринин цзяриня из дцшян яшyанын сятhиня кечмяси нятижясиндя ямяля эялир. Рянэсиз зяиф
эюрцнян бармаг изляри шцшядя, парлаг сятhи олан металларда (пардахланмыш, никеллянмиш,
хромланмыш, эцмцшлянмиш, гызылла тутулмуш метал яшyаларда вя с.) чини, сахсы, пластик кцтлядян
hазырланмыш габларда, пардахланмыш вя лакланмыш тахтада, сятhи рянэля юртцлмцш шеyлярдя гала
биляр.
Бармаг изляринин нювляриндян асылы олараг онларын ашкар едилмяси цсуллары да мцхтялифдир.
Бармаг изляринин тапылмасы вя эютцрцлмяси хцсуси криминалистик цсуллардан истифадя
олунмасыны тяляб едир. бу излярин ахтарышында мцстянтиг диггятли олмалыдыр. Чцнки из дцшян
предметдя зяиф якс олунан ял-бармаг изляри hямин предметин рянэиня уyьун эялдикдя бу изляр
мцстянтигин диггясизлиyи цзяндян ашкар едилмямиш гала биляр.
Изляри позмамаг цчцн цзяриндя из олан шцшя бармагларла yан тяряфлярдян, шцшя бюyцкдцрся,
yеня дя yан тяряфлярдян, лакин ики ял иля тутмагла эютцрцлмялидир. Гутуну, сандыьы, yахуд yешиyи
кцнжлярдян ики ял иля, стяканы ися бир ял иля алтдан, о бири ял иля цст кянардан тутуб эютцрмяк
лазымдыр. Бутулканы бир ял иля алтдан, о бири ял иля онун аьзындан, електрик лампасыны ися патрона
тахылан yердян тутуб эютцрмяк мягсядя уyьундур. Бычаг, тапанча вя сындырма алятляри yандан, ити
yерляриндян тутулуб эютцрцлмялидир. Каьыза ял вурмаг мясляhят эюрцлмцр, ону yа резин ялcяк, yа да
маггашла эютцрмяк лазымдыр.
Бцтцн hалларда, бир гаyда олараг габагcадан предметя тохунмадан ону мцаyиня етмяк, сонра ися
hямин пердмети cинаyяткарын бармаг изи гала билмядиyи еhтимал едилян yерлярдян тутуб эютцрмяк
лазымдыр.
Эюрцнян вя зяиф эюрцнян излярдян фяргли олараг эюрцнмяyян бармаг изляринин ашкар
едилмясиндя хцсуси тозлардан, yод бухарындан вя бу мягсядля хцсуси hазырланмыш кимyяви
маддялярдян истифадя олунур.
Эюрцнмяyян изляри ашкар етмяк цчцн изин галмасы еhтимал едилян сятh тоз иля рянэлянир вя
бунун нятижясиндя из ашкар олунур. Яшyаларын сятhиндяки эюрцнмяyян бармаг изляринин рянэлямя
цсуллары мцхтялифдир. Бармаг изляринин ашкар едилмясиндя ясасян сцлцкяндян, мис оксидиндян, синк
оксидиндян истифадя олунур.
Тозлама вситяси иля изляри ашкара чыхармаг ян эениш yаyылмыш цсуллардан биридир.
Изи yахшы ашкар етмяк цчцн тозун нарын вя гуру олмасы тяляб олунур. Шяффаф сятh цзяриня
сяпялянян тозун рянэи цзяриня из дцшян сятhин рянэиндян там фярглянмялидир. Тцнд вя yа гара сятh
цзяриндяки эюрцнмяyян изляри ашкар етмяк цчцн yухарыда эюстярилян тозлардан башга, алцминиум
тозундан да истифадя олунур.
Изин галмасы еhтимал едилян сятhи тозламаг вя онда олан бармаг изини ашкар етмяк мягсяди иля
yушмаг фырчадан истифадя олунур.
Сятhдя изин ашкар едилмяси цчцн тозун сяпялянмяси цсулуну дцзэцн тятбиг етмяyин бюyцк
яhямиyyяти вардыр.
Предметин сятhини тозлама просеси ики hярякятля ижра едилир: а) изин цзяриня тозун сяпялянмяси
вя б) изин тоздан тямизлянмяси, yяни сятh цзяриндя олан тозун кянар едилмяси.
Тозлама васитяси иля из ашаьыдакы гаyдада ашкар едилир:
Бармаг изи галмасы еhтимал едилян предметин сятhиня фырча васитясиля тоз сяпилир. Щямин
предметин сятhинин мцяyyян саhяси тозла юртцлдцкдян сонра, башга yумшаг фырча иля онун цзяриндян
тоз еhмалжа силинир.
 Мцхтялиф сятhляр цзяриндя, о жцмлядян сятhи hамар олмаyан яшyалар цзяриндя галан бармаг
излярини ашкар етмяк цчцн тямиз дямир тозундан истифадя едилир вя бир чох yахшы нятижяляр верир.
Цзяриндя из галмасына еhтимал едилян сятhя дямир тозу сяпяляндикдян сонра “магнит фырча” адланан
фырча сятh цзяриндя эяздирилир. Бу заман магнит фырча из галмыш yерлярдян башга сятhя сяпялянмиш
дямир тозуну юзцня чякир вя беляликля дя из ашкар олунур. Тозу изин цзяриня хцсуси сяпяляyижи
(пулверизатор) вя полиетилен балон васитяси иля сяпмяк олар. Мцхтялиф сятhлярдя бармаг излярин
ашкар етмяк мягсяди иля ашаьыдакы тозлардан истифадя едиля биляр:
шцшядя - алцминиум тозу, синк оксиди, гырмызы боyаг тозу, сцлцэян, мис оксиди.
чини вя сахсы габларда - канифолла мис оксидинин гарышыьы, сцлцэян, синк оксиди, тунж тозу,
гырмызы сургуж тозу.
металда - мис оксиди, сцлцэян, синк оксиди, тунж тозу, алцминиум тозу,
пластмасда - сцлцэян, синк оксиди, графит, алцминиум тозу.
резиндя - синк оксиди, сцлцэян.
дяридя - синк оксиди, сцлцэян.
мярмярдя - синк оксиди, сцлцэян, гырмызы сургуж тозу.
пардагланмыш аьажда - синк оксиди, мис оксиди, сцлцэян, талк.
картонда вя каьызда - графит, мис оксиди, сцлцэян, hис.
yаьлы боyа иля юртцлмцш сятhлярдя алцминиум тозу, канифолла синк оксидинин гарышыьы,
графит, гурьушунлу гырмызы боyаг тозлары.
меyвялярдя - синк оксиди, канифолла мис оксидинин гарышыьы.
Ял-бармаг излярини ашкар етмяк цчцн (тяр-пиy) yод бухарындан да истифадя едилир. Yод бухары
yод боружуьундан бармаг изи галмасына еhтимал едилян сятhя цфцрцлцр. Бу заман yод бухары бармаг
галан yерляри юртяряк изи ашкар едир.
Эюрцнмяyян изляр yод бухары васитяси иля ашкар едилдикдян сонра шякли чякилир вя yахуд да
yод - крахмал вя yа yод - дикстрин плyонкасы васитясиля эютцрцлцр.
Каьыз вя картон сятhдя олан тярли-yаьлы бармаг изляринин ашкар едилмяси мягсяди иля асетонда
hялл едилмиш нинhидриндян, yахуд аллоксандан истифадя едилир. Нинhидрин мяhлулу иля бармаг
изляринин ашкар едилмяси цсулунун юзцнямяхсус цстцнлцyц вардыр. Бармаг изляринин мцхтялиф
тозларла (сцлцэян, мис оксиди, алцминиум, графит вя с.), yодла ашкар едилмяси мцяyyян мцддят
кечдикдян сонра мцмкцн олмур. Лакин асетонда hялл едилмиш нинhидрин мяhлулу бу cяhятдян
мцстясналыг тяшкил едир.
Нинhидрин мяhлулу иля бармаг изляри ашаьыдакы гаyдада ашкар едилир: асетонда hялл едилмиш
нинhидрин мяhлулу, yяни 100 мл асетонла 0.5-2.0 фаизли нинhидрин мяhлулу вя yахуд аллоксан мяhлулу
асетонла гарышдырылыр вя пулверизатор васитяси иля изин цзяриня сяпилир.
Хцсуси тядгигатлар васитяси иля сцбут едилмишдир ки, мямяciкляр (поралар) hяр бир инсанда
фярдидир вя онлар дяyишмяздир. Бу шяхси пороскопик тядгигатлар васитяси иля еyниляшдирилмяyя
имкан верир. Наhамар сятh цзяриндя галмыш излярля ишлямяк цчцн “Сапфир” вя “Рубин” тозларындан
истифадя едилир. “Сапфир” аь рянэли гарышыг олуб, гара рянэли сятh цзяриндя галмыш излярля
ишляyяркян тятбиг едилир. “Рубин” ися гара рянэли олуб, аь сятh цзяриндя галмыш излярля ишлямяк
цчцн нязярдя тутулмушдур.
Яэяр изин ашкар едилмясиндя hяр hансы бир тоздан истифадя едилмишся, бу заман hямин изин
эютцрцлмяси цчцн дактилоскопик плyонкадан истифадя едилир. Дактилоскопик плyонка шяффаф вя
тцнд рянэли олур. Из гара рянэли, yахуд тцнд рянэли тозларла тозландыгда шяффаф, ачыг рянэли -
алцминиум, yахуд сцлцэян тозу иля рянэляндикдя ися тцнд рянэли плyонкадан истифадя олунур.
Щяcми бармаг излярини из дцшян предметля бирликдя эютцрмяк мцмкцн олмадыгда, онларын да якси
алынмалыдыр. Беля изляри yухарыда эюстярилян цсулларла мцвафиг плyонкалара кючцрмяк мцмкцн
олмадыьындан эипс мяhлулундан, yахуд “К” пастасындан истифадя олунур.

12.Ayaq izləri, onların təsnifatı, aşkar edilməsi, qeyd edilməsi və götürülməsinin xüsusiyyətləri.
Cинаyятлярин истинтагы заманы бир чох hалларда инсан аyаг изляриндян дя истифадя олунур. Аyаг
изляри hадися yериндя вя она yахын yерлярдя, оьурланмыш яшyаларын, yахуд иш цчцн мадди сцбут
яhямиyyятиня малик олан яшyаларын эизлядилдиyи yерлярдя гала биляр.
Yалын, аyаггабы вя cораб эеyдирилмиш аyаг изляри фяргляндирилир.
Яэяр аyаг изляринин бир вя yа бир нечя якси оларса, бу тяк аyаг изи адланыр. Инсанынын yеришини
характеризя едян, hяр ики аyаг тяряфиндян ардыcыл сурятдя гоyулмуш цч якс оларса, буна изляр yолу
деyилир.
Ашкар едилмиш из yолу hям изи бурахан шяхсин бязи физики яламятляри hаггында (yериши,
физики нюгсанлары вя с.), hям дя изин ямяля эялмя механизми hаггында (yериyяркян, гачаркян вя с.)
мцhакимя yцрцтмяyя имкан верир.
Аyаггабы изляри ямяляэялмя механизминя эюря hяcми вя сятhи, динамик вя статик олур. Лакин бу
излярин ямяляэялмя механизми бязи хцсусиyyятляриня эюря yалын аyаг изляринин ямяляэялмя
механизминдян фярглянир.
Тяcрцбядя статик hяcми аyаг изляриня даhа чох тясадцф едилир вя беля изляр, адятян еyниляшдирмя
цчцн даhа yарарлы олур. Бу кими изляр палчыгда, yумшаг yердя, торпагда вя с. гала биляр. Бундан
фяргли олараг сятhи аyаггабы изляри бярк сятhлярдя галыр. Щямин изляр бярк сятhлярдя аyаггабынын
алты рянэя, гана, уна, тябаширя вя бу кими башга маддяляря боyандыгда ямяля эялир.
Аyаггабы изляриндян фяргли олараг yалын аyаг изляри ясасян сятhи изляр олур. Щяcми yалын аyаг
изляриня чох аз тясадцф едилир. Сятhи yалын аyаг изляри рянэли вя тярли-yаьлы изляр олур. Рянэли вя
истярся дя тярли-yаьлы yалын аyаг изляри эюрцнян вя эюрцнмяyян изляря бюлцнцр.
Рянэли yалын аyаг изляри инсан аyаьы мцхтялиф рянэли мяhлула боyандыьы заман ямяля эялир.
Тярли-yалын аyаг изляри дюшямяyя, каьыза, шцшяyя вя буна охшар саир яшyалара тохунаркян, аyаг
алты дяри дя олан тяр-пиy hиссяcикляринин цзяриня из дцшян обyектя кечмяси нятиcясиндя ямяля
эялир. Тярли аyаг изляринин шяхсиyyятин еyниляшдирилмясиндя чох бюyцк яhямиyyяти вардыр. Чцнки
беля изляр васитяси иля yалныз аyаг изинин цмуми гурулушуну вя формасыны мцяyyян етмякля бярабяр,
аyагда олан папилyар нахышларын фярди хцсусиyyятлярини дя ашкар етмяк мцмкцндцр.
Инсан аyаг изляринин yолу. Адятян, инсан аyаьы изляринин yолу ики жярэя излярдян ибарят олур.
Бу жярэяни саь, диэяр жярэяни ися сол аyаг изляри тяшкил едир.(şəkilə bax!!!)
Щадися yериндя из yолуну тапаркян онун цнсцрлярини мцяyyян етмяк мясляhят эюрцлцр. Из
yолунун цнсцрляри hярякят истигамяти хятти, пянcянин оху, пянcя буcаьы, yериш хятти, аддымын ени вя
узунлуьундан ибарятдир.
Из yолуну мцяyyян едяркян, яввялcя бир cярэядя олан аyаг излярини бирляшдирян ики дцз хятт,
yахуд да ип чякилир. Сонра икинcи жярэядяки чякилмиш дцз хятт дя бярабяр мясафядя о хятт боyу 3-cц
дцз хятт вя yа ип чякилир. Чякилян 3-cц дцз хятт hярякят истигамяти хяттини тяyин едир. Жярэядя олан
hяр hансы бир аyаг изинин тян ортасындан дцз хятт чякмяк лазымдыр. Чякилян бу хяття пянжянин оху
деyилир. Пянcя оху hярякят истигамяти хятти иля бирляшяня гядяр узадылмалыдыр, бу хятлярин
кясишмя нюгтяси пянжя бужаьыны тяшкил едир.
Yериш хяттинин мцяyyян етмяк цчцн из yолундакы аyаг изляринин дабан hиссяси yанында мых
басдырылыр вя hямин мыхлара ип чякилир ки, бу да yериш хяттинин тяyин едир.
 Из yолундакы аддымын енини вя узунуну мцяyyян етмяк цчцн саь аyаг излярини тяшкил едян
жярэядяки дцз хяття шагули хятт чякирик. Саь аyаг изини тяшкил едян жярэядян ендирилмиш шагули
хяттин сол аyаг изини тяшкил едян жярэядя кясишдиyи нюгтяyя гядяр олан мясафя аддымын енини,
hямин шагули хяттин сол аyаг изини тяшкил едян жярэядя кясишдиyи нюгтядян hямин жярэядян истяр
эериyя, истярся дя ирялиyя доьру yерляшян биринжи аyаг изи hиссясинин архасына гядяр олан мясафя
аддымын узунуну тяyин едир
Из yолунун цнсцрляриндян бирини дя yухарыда геyд едилдиyи кими пянжя буcаьы тяшкил едир.
Пянcя буcаьы ясасян дюрд формада ола биляр.
а) hярякят истигамяти хяттиня мцсбят мцнасибятдя олан бужаг; пянжянин узунуна ендирилян ох,
hярякят истигамяти хятти иля изин дабан hиссяси тяряфдян бирляшярся, беля бужаьа, мцсбят бужаг
деyилир.
б) hярякят истигамятм хяттиня мянфи мцнасибятдя олан бужаг; пянжянин оху, hярякят истигамяти
хятти иля изин дабан hиссясиндя деyил, пянжя hиссясиндя бирляшярся, беля бужаьа мянфи бужаг
деyилир.
ж) hярякят истигамяти хяттиня мянфи вя мцсбят мцнасибятдя олан бужаг; yяни гарышыг бужаг; из
yолунда тапылан саь вя сол аyаг изи hярякят истигамяти хяттиня бири мянфи, диэяри ися мцсбят
истигамятдя оларса, беля бужаьа гарышыг бужаг деyилир.
ч) из yолунда пянcя буcаьы тамамиля олмаyа да биляр. Бу заман пянжя охуну ня гядяр узатсаг да,
hямин ох hярякят истигамяти хятти иля кясишмяyяжякдир. Эюстярилян бу hал бязян мцяyyян хястялик
цзцндян, ушаглыг вярдишляриндян, бязян дя шяхсин пешяси, yахуд ихтисасы иля ялагядар олараг ямяля
эялир. Мясялян, дянизчиляр вя yцк дашыyанлар, бир гаyда олараг аддымларыны эен вя паралел атырлар.
Из yолу цнсцрляринин юyрянилмясинин вя бунунла yанашы ашкар едилмиш фярди
хцсусиyyятляринин аyдынлашдырылмасынын жинаyяткарын (yахуд жинаyяткарларын) тапылмасында
бюyцк яhямиyyяти вардыр. Щадися yериндяки из yолунун цнсцрляринин тяhлил едилмяси чох hалларда
жинаyяти етмякдя шцбhя едилян шяхслярин даирясини, бир сыра hалларда ися бу из yолунун билаваситя
ким тяряфиндян бурахылмасыны мцяyyян етмяyя имкан yарадыр.
Аyаг изляринин ашкар едилмяси вя эютцрцлмяси.
Инсан аyаг изляринин ямяля эялмя механизми чох мцхтялиф олдуьу цчцн бунларын ашкар едилмяси
мцяyyян чятинликляр тюрядир. Щадися yериндя чохлу мигдарда аyаг изляри тапыларса, ишля ялагядар
олан мадди сцбут яhямиyyятли аyаг излярини башга излярдян сечиб аyырмаг цчцн, hяр шеyдян яввял
жинаyятин характерини вя hадисянин баш вердиyи шяраити нязяря алмаг лазымдыр.
Бир сыра hалларда цзяриндя cинаyяткарын аyаг изи галан предметляри тярпятмяк мцмкцн олмур,
hятта беля предметя тохунаркян онун мяhв ола биляcяyи горхусу меyдана чыхыр. Истинтаг
тяжрцбясиндян мялумдур ки, бязян аyаг изляринин якслярини эипс, yахуд “К” пастасы васитяси иля
эютцрмяк мцмкцн олмур. Эюстярилян hалларда изи цзяриндя олдуьу предметля бирликдя эютцрмяк
мцмкцн олмадыьындан, изин протоколда там тясвири верилмякля бярабяр, фотошякли дя чякилир. Беля
шякилляр бир гаyда олараг мигyас фотошякилчякмя цсулу иля чякилир. Из yолунун фотошякили
чякилдикдя ися фотоапарат шагули вязиyyятдя тутулур вя панорам шякилчякмя гаyдасы иля изин якси
алыныр.
Инсан аyаг изляринин нювцндян асылы олараг онларын эютцрцлмяси цсуллары да мцхтялифдир.
Щяcми аyаг изляринин эютцрцлмясинин эениш yаyылмыш цсуллары беля излярин эипс, yахуд “К”
пастасы васитяси иля эютцрцлмясидир. Щяcми излярин эютцрцлмясиндя тятбиг едилян васитялярдян
асылы олмаyараг, бцтцн hалларда изи эютцрмяздян яввял о, дягиг мцаyяни едилир.
Бу заман издя олан аyры-аyры артыг шеyляр маггаш васитяси иля эютцрцлцр. Яэяр изин ичярисиндя
су варса, онда су yа гашыг, yахуд да су чякян каьыз васитяси иля издян хариж едилир. Аyаг изи кянар
шеyлярдян тямизляндикдян сонра эипс мяhлулуну, yахуд “К” пастасыны hазырлаyыб изи эютцрмяк
лазымдыр.
Щяcми аyаг изляринин сурятинин чыхарылмасы ики мярhялядя кечирилир. Биринcи мярhялядя
дянявяр вя тямиз эипс тозу су иля 1:1 чяки нисбятиндя гатышдырылыр вя hямин мяhлулун бир hиссяси
изи 2-3 мм юртянядяк еhтиyатла изин цзяриня тюкцлцр. Бундан сонра яввялжядян hазырланмыш вя изин
механики мюhкямлиyини тямин етмяк цчцн нязярдя тутулмуш назик чюпляр вя нюмрялянмиш биркалар
мяhлулун цстцндян изин цзяриня гоyулур. Икинжи мярhялядя из ахырадяк долдурулур вя 15-20 дягигя
эюзлядикдян сонра аyаг изинин бяркимиш сурятини эютцрмяк мцмкцн олур.
Эипс мяhлулуну hазырламаг цчцн истинтаг портфелиндя олан габа, yахуд башга бир габа цч стякан
су тюкцб фасиля вермядян гатышдырмаг вя мяhлул гатылашынжаyа гядяр эипс тюкмяк лазымдыр. Эипс
мяhлулуну изин билаваситя цстцня yох, изин кянарында торпаг цзяриня тюкмяк мясляhят эюрцлцр.
Мяhлул орадан ахыб изин цст гатыны юртдцкдян сонра, изин цстцня аьаж чубуглары гоyулур вя из эипс
мяhлулу иля долдурулур. Эипс бяркидикдян сонра о, hяр ики тяряфдян алтдан торпаьы гужагламагла
эютцрцлцр вя суда yуyулур.
Кифаyят гядяр дярин олмаyан изя эипс мяhлулу тюкмяздян яввял она 2-4 см hцндцрлцкдя торпагдан
вя yа картондан сядд дцзялдилир, сонра ися эипс мяhлулу изин цзяриня тюкцлцб yухарыда эюстярилян
гаyдада эютцрцлцр.
Гар цзяриндя олан аyаг изини эютцрмяк цчцн эипс мяhлулу соyуг суда hазырланыр. Эипс мяhлулуну
тюкмяздян яввял изин сятhиня назик гат гуру эипс сяпилир.
Нарын вя сяпялянян гуру торпаг цзяриндяки изин эютцрцлмяси бир гядяр фярглянир. Сяпялянмиш
гуру торпаг цзяриня билаваситя эипс мяhлулуну тюкяркян изин сятhиндя олан аyры-аyры хцсусиyyятляр
вя яламятляр мяhв ола биляр. Аyаг изинин сятhини мюhкямляндирмяк вя ону ямяля эятирян аyаггабынын
хцсусиyyятлярини юзцндя якс етдирян яламятляри олдуьу кими мягсяди иля спиртдя hялл олунмуш
yапышганлы лак, yахуд асетонда гарышдырылмыш перхлорвин мяhлулундан истифадя едилир.
Yадда сахламаг лазымдыр ки, эипс мяhлулу hяддян артыг дуру олдугда о, эеc гуруyур, hяддян артыг
гаты мяhлул ися хцсуси хятляр ямяля эятирир вя изи тядгиг етмяyя имкан вермир.
Геyд едилдиyи кими, hяcми аyаг излярини эютцрцлмясиндян “К” силикон пастасы адланан
полимердян дя истифадя едилир. “К” пастасы боз рянэли yарымшяффаф дуру маддя олуб, hяр hансы
сятhя yахшы yаyылмаг хассясиня маликдир. “К” пастасынын вулканлашмасыны сцрятляндирмяк цчцн
она катализатор ялавя едилир. Алынан изолyасиyа материалы (компаунд) К-18 ися аyаг изинин
яксляринин алынмасында тятбиг едилир. Изолyасиyа материалы К-18 изин яксини юзцндя дягиг якс
етдирмяк хассясиня малик олдуьу цчцн hазырда бу цсулдан даhа чох истифадя едилир. Щяжми аyаг
изляриндян фяргли олараг сятhи тярли-yаьлы yалын аyаг изляринин эютцрцлмяси даhа чох чятинлик
тюрядир. Зяиф эюрцнян вя yа эюрцнмяyян аyаг изляри тапылдыгдан сонра онлары эюрцнян изляря
чевирмяк мягсяди иля изи рянэлямяк лазымдыр.
Беля аyаг излярини рянэлямя цсуллары чох мцхтялифдир.
Бу мягсядля алцминиум, графит, гурьушун тозларындан, hисдян, yод бухарындан вя саирядян
истифадя олунур.
Зяиф эюрцнян, yахуд эюрцнмяyян сятhи тярли-yаьлы yалын аyаг изляринин ашкар едилмяси вя
эютцрцлмяси цсуллары ял бармаг изляринин ашкар едилмяси вя эютцрцлмяси цсуллары иля еyнидир.
Аyаг изляринин эютцрцлмяси цсулларындан бири дя изин юлчцлмясидир. Щадися yериндя
тапылмыш аyаггабы изини юлчяркян: а) изин цмуми узунлуьуну; пянжянин енини; узунлуьуну; b) пянcя
иля дабанын арасында олан hиссянин енини; c) дабанын енини вя узунлуьуну мцяyyян етмяк лазымдыр.
Изин цмуми узунлуьуну юлчяркян дабанын арха hиссясиндя эютцрцлян нюгтядян пянжянин юн
hиссясиндя эютцрцлян нюгтяни еля бир дцз хятля бирляшдирмяк лазымдыр ки, hямин хятт изи тян
yарыyа бюлсцн.
Изин енини юлчмяк цчцн цч yердян: пянcянин ян енли yериндян, пянvcя иля дабан hиссясинин
арасында олан ян енсиз yердян, дабанын ян енли yериндян цмуми узунлуг хяттини кясян перпендикулyар
хятляр чякмяк лазымдыр.
Пянcянин узунлуьуну онун арха hиссясиндян юня гядяр олан изин цмуми узунлуг хятти боyу иля
юлчмяк лазымдыр.
Дабанын цмуми узунлуьу ися онун архасындан ениня гядяр олан изин цмуми узунлуг хятти боyу иля
юлчцлцр.
Yалын аyаг изляри дюрд yердян: изин цмуми узунлуьу, пянжянин ени, пянжя иля дабан арасындакы
ара hиссясинин ени юлчцлмялидир.
Yалын аyаг изинин енини мцяyyян етмяк цчцн изи цч yердян: пянжянин дараг hиссясини ян енли
yериндян, пянжя иля дабан арасындакы бошлуьун ян енсиз yериндян, дабанын ися енли yериндян
юлчмяк лазымдыр.
Щадися yериндя тапылмыш из yолуну юлчяркян онун hярякят истигамятинин хяттини, yериш
хяттини, аддымын узунлуьуну, енини, аддымын бужаьыны мцяyyян етмяк лазымдыр.
Шяхсин жинсини мцяyyян етмяк цчцн аyаггабынын хцсусиyyятляриндян башга диэяр яламятляр дя
яhямиyyят кясб едир. Мясялян, пропорсионал бядян гурулушуна малик олан кишилярин нормал yериш
заманы аддымынын узунлуьу тяхминян 70-90 см-я бярабяр олур. Гадынлар цчцн бу эюстярижи 50-70 см-
я бярабярдир.
Yалын аyаг изляриня эюря инсанын боyуну мцяyyян етмяк цчцн пянжя вя боy арасындакы
мцнасибят нязяря алыныр. Мцяyyян едилмишдир ки, кишилярдя пянжянин узунлуьу онларын боyунун
15,8%-ни, гадынларда ися 15,5%-ни тяшкил едир(hamilə qadınlarda 18-20%). Аyаггабы изляриня эюря
инсанын тяхминян боyуну мцяyyян етмяк цчцн пянжяни (падошун) цмуми узунлуьундан 1-2 см чыхылыр
вя алынан ядяди 1.5-я вя yа 15.5-я бюляряк, гисмяти 100-я вуруб боyун тяхмини юлчцсцнц мцяyyян
етмяк олур.
Аyаггабынын юлчцсц штимассаларда ифадя олунур. Изя эюря юлчцнц мцяyyян етмяк цчцн изин
узунлуьунун цмуми юлчцсцндян 1-2 см чыхылыр вя алынан ядяд штихмассаyа - 6.67 мм-я бюлцнцр.
Изи ашкар едиб, геyд едиб эютцрдцкдян сонра онун габлашдырылмасы да ясас шяртдир.

13.Sındırma alət və vasitələrinin izləri

Сындырма изляри хцсуси мягсядля hазырланмыш алят вя васитялярдян истифадя едяркян yараныр.
Анcаг бир чох hаларда сындырма ади мяишят васитяляри иля дя hяyата кечирилир.
Сындырма алят вя васитяляри тяряфиндян гоyулан изляр онларын обyектля тямасда олан сятhинин
яламятлярини юзцндя якс етдирир. (Бунула yанашы, предметляр ики hиссяyя бюлцнян заман да изляр
yараныр. Она эюря дя бу изляр ики група: сындырма вя сынма изляриня бюлцнцрляр).
Сындырма алят вя васитяляринин изляри ашаьыдакы цч грцпа бюлцнцрляр:
а) зярбя изляри;
б) сцртцнмя (сцрцшмя) изляри;
c) кясмя изляри.
Зярбя изляри мцхтялиф кцт алятляр вситясиля гапылары, гыфыллары сындыран заман yараныр.
Зярбя вя yа сындырма нятижясиндя батыг, эцж бюyцк олдугда ися дешик формасында hяжми изляр
yараныр. Лакин hяжми излярля yанашы алят вя васитялярин сцрцшмяси нятижясиндя сятhи изляр дя
yарана биляр, мясялян, гапынын рянэи гопуб дцшцр вя yа жызылыр.
 Зярбя изляри сындырма алят вя васитяляринин обyектля тямасда олан hиссясинин заhири
гурулушун: формасыны, бюyцклцyцнц, релyефини юзцндя якс етдирир. Она эюря дя hямин изляря эюря
груп еyниляшдирмясини, алят тапылдыгдан сонра ися фярди еyниляшдирмяни hяyата кечирмяк олур.
Манея цзяриндя галмыш излярин вязиyyятиня эюря hямин изляри гоyмуш алятлярин юзцнцн
вязиyyятини, зярбянин хариждян вя дахилдян ендирилмясини мцяyyян етмяк вя бунунла да оьурлуг
заманы уyдурма шяраити ифша етмяк мцмкцндцр.
Сцртцнмя (сцрцшмя) изляри алят вя васитялярин манея цзяриндя сцрцшмяси заманы yараныр.
Сцртцнмя изляри сындырм мягсяди иля истифадя олунан алятлярин ити ужадан галыр вя хятт
формасында олур. Бу хятляр изи гоyан предметин заhири гурлушуну yахшы якс етдирмяся дя онларын
криминалистик яhямиyyяти бюyцкдцр. Беля ки, хяттин ениня эюря истифадя олунмуш алятин ишчи
hисясинин енини мцяyyян етмяк вя сонра, груп еyниляшдирилмясини hяyата кечирмяк олар. Еhтимал
олунан алят тапылдыгдан сонра ися фярди еyниляшдирмя hяyата кечирилир.
Гыфылларын трасоложи тядгигат заманы детал цзяриндя галмыш сцртцнмя изляринин вязиyyятиня
эюря онун гопардылмасы цсулуну, ачарын вя yа отмычканын (гармаьын) груп мянсубиyyятини мцяyyян
едирляр.
Кясмя изляри сындырма цчцн кясиcи алятлярдян истифадя едян заман yараныр. Кясиcи алят кими
балтадан, мишардан вя с. истифадя едилир.
Бу вя yа диэяр алятдян итифадя едилмяси мцвафиг цсулун тятбиг едилмясини тяляб едир.
Щяр бир кясмя цсулунун ися юзцнямхсус изyаратма механизм вардыр. Бцтцн кясмя цсуллары цч
нювя бюлцнцр: садя кясмя, гаршы-гаршыyа кясмя вя кичик hиссяляря кясмя.
Садя кясмя заманы кясиcи тиyяси олан алят васитяси иля ики hиссяyя бюлцнцр (мясялян, балта вя yа
бычаг васитясиля). Бу алятлярин тятбиги заманы кясилмиш предметин hяр ики hиссясиндя садя кясик
изляри yараныр ки, онларн да релyфи бир-бириня уyьун эялмир, чцнки тиyянин мцхтялиф цзляри
тяряфиндян гоyулур.
Гаршы-гаршыyа кясмя ики кясиcи тиyяси олан алятляр васитяси иля hяyата кечирилир (мясялян,
истеhкамчы вя yа чилинэяр гаyчысы иля). Кясилмиш предметин hяр hиссясиндя алятин hяр ики
тиyясинин эюрцш вязиyyятиндя изляри галыр.
Кичик hиссяляря эюря кясмя, yонма (ряндялямя), оyма, мишарлама васитяси иля hяyата кечирилир.
Бу заман yонма, оyма вя мишарлама изляри yараныр.
Yонма изляри цзяриндяки дешиyи эенишляндирмяк мягсядиля бычаг вя yа диэяр кясижи алятдян
истифадя етдикдя yараныр. Бу заман изляр садя кясмя заманы yаранан излярдян гопан yонгарларын
(hиссяжиклярин) бюyцклцyцня эюря фярглянир. Yонгарлар вя мане цзяриндя галан излярдя кясижи
алятин дишляринин яламятляри якс олунур.
Оyма изляри мцхтялиф нюв вя мцхтялиф диаметрли бурьулардан истифадя едян заман yараныр. Она
эюря дя hямин изляря эюря онларын груп мянсубиyyятини мцяyyян етмяк олур. Бурьуларын кясижи
дишляринин релyефи yонгарлар цзяриндя вя мане цзяриндяки излярдя якс олунур. Изин диварына эюря
онун фырланма истигамяти вя оyма тяряфини мцяyyян етмяк олур.
Мишарлама изляри мишар дишляри тяряфиндян yараныр. Мишарын дишляри бир хятт боyунжа
дцзцлдцyцндян мишарлама заманы hяр сонракы диш юзцндян яввялки дишин излярини мяhв едир. Она
эюря дя изляр еyниляшдирмя цчцн yарарлы олмур. Мишарла изляриня эюря мишарларын дишляринин
бюyцклцyцнц мцяyyян етмяк олур. Yонгарларын вязиyyятиня эюря манелярин hансы тяряфдян
мишарландыьыны мцяyyян етмяк мцмкцндцр.
Сындырма алят вя васитяляринин излярини лабораториyа шяраитиндя тядгиг едилмяси цчцн
онларын натурада эютцрцлмяси даhа мягсядяуyьундур. Из олан hиссяни кясиб эютцрян заман чалышмаг
лазымдыр ки, hямин hисся предмет цзяриндя галмыш бцтцн изляри яhатя етсин. Яэяр буну етмяк мцмкцн
деyился, онда схемдя манеянин кясилиб эютцрцлмцш yерлярини эюстярмяк лазымдыр.
Изи эютцрмямишдян яввял онларын мяркяз вя мцфяссял фотошякиллярини чякирляр.
Сындырма изини эютцрмяк мцмкцн олмадыгда пластилиндян, силикон пастасындан, парафиндян вя
с. истифадя етмякля сурятини чыхарырлар.

14.Nəqliyyat vasitələrinin izləri

Мцстянтиг вя yа тяhгигат апаран шяхс cинаyят yериндя вя cинаyятин едилмяси иля ялагядар диэяр
yерлярдя жинаyяткарлар тяряфинян истифадя едилян няглиyyат васитяляри излярини ашкар едилмясиня
дя cяhд етмялидирляр. Беля изляря няглиyyат васитяляриндян истифадя едилмяси иля ялагядар баш
верян жинаyят ишляринин истинтагы заманы тясадцф едилир. Истинтаг тяcрцбясиндя автомашын,
мотосиклет, велосипед вя ат-араба няглиyyаты изляриня даhа чох раст эялинир. Жинаyяткарларын
истифадя етдикляри няглиyyат васитяляринин бурахдыьы излярин тапылмасы hямин излярин hансы нюв
няглиyyат васитясиндян ямяля эялмясини аyдынлашдырыр. Ашкар едилян няглиyyат изляринин hансы
нюв вя билаваситя hансы няглиyyат васитяси тяряфиндян гоyулмасыны мцяyyян етмяк вя еляжя дя
hямин няглиyyат васитясинин ахтарышыны тяшкил етмяк кими мясялялярин hялли хцсуси билиyя малик
олан шяхслярин hадися yериндя иштиракыны тяляб едир. Щадися yериндя беля мцтяхяссисляр
няглиyyат излярини, хцсусиля автомашын излярини мцяyyян едяркян меyдана чыхан бир сыра техники
вя ямялиyyат-ахтарыш тядбирляринин yериня yетирилмясиндя мцстянтигя yахындан кюмяк едирляр.
Мцстянтиг, yахуд тяhгигат апаран шяхс бир гаyда олараг автоняглиyyат изляриня бахыш кечиряркян
, адятян, мцтяхяссис-криминалистляри вя дювлят автомобил мцфяттишлиyинин ишчилярини дявят едир.
Щямин мцтяхяссисляр ашкар олунмуш автомашын тякярляринин изляри цзря онун hансы нюв вя hансы
марка автомашындан ямяля эялмясини вя бир чох hалларда ися издя мцяyyян едилян фярди
хцсусиyyятляря эюря онун билаваситя hансы автомашын тяряфиндян бурахылмасыны мцяyyян етмяк
ишиндя истинтага кюмяк едирляр.
Мцстянтиг, yахуд тяhгигат апаран шяхс няглиyyат васитяляри излярини ашкар едяркян ашаьыдакы
суаллара жаваб алмаг мягсяди иля бу изляри дяриндян юyрянмялидир:
- няглиyyатын цмуми яламятляри (автомашынын маркасы, типи вя с.)
- hямин из hансы няглиyyат нювц васитяси иля бурахылмышдыр (автомашын, мотосикл, велосипед
вя с.)
- няглиyyат васитясинин ня кими ялам
ятляри вардыр.
- hадися yериндя няглиyyат васитясинин фярди хцсусиyyятлярини характеризя едян яламятлярин
галмасы.
- няглиyyат васитясинин hярякят истигамяти.
Няглиyyат васитясинин тякярляри криминалистик бахымдан хцсуси яhямиyyятя маликдир. Чцнки
жинаyяткарлар тяряфиндян hадися yериндя няглиyyат васитяляриндян истифадя едилиб-едилмямясини
эюстярян изляр, адятян hямин няглиyyат васитяси тякярляринин изляри олур. Няглиyyат васитяси
тякярляринин изляринин ашкар едилмяси, онун геyдя алынмасы, юyрянилмяси вя эяляжякдя hямин
изляря ясасян билаваситя буну ямяля эятирян няглиyyат васитясинин мцяyyян едилмяси бяhс етдиyимиз
изляр цзря жинаyятлярин истинтагында мцhцм рол оyнаyыр. Ашкар едилмиш тякяр изляринин фярди
хцсусиyyятляринин арашдырылмасына хцсуси фикир верилмялидир. Истинтаг тяжрцбяси эюстярир ки,
няглиyyат васитяляри изляринин дяриндян вя дягиг тядгиг едилмяси нятижясиндя няинки бу изи ямяля
эятирян няглиyyат васитясинин нювцнц, маркасыны, hятта бир сыра hалларда бунун фярди
хцсусиyyятлярини дя мцяyyян етмяк мцмкцндцр.
 Няглиyyат васитяляринин изляри hяcми вя сятhи олур. Щяжми изляр yолларда, гарда, торпагда
ямяля эялир. Няглиyyат васитяси yумшаг сятh цзяриндя hярякят едяркян адятян юзцнцн аьырлыьы
нятижясиндя тякярин якси hямин сятh цзяриндя галыр. Бу заман тякярин сятhиндя олан габарыг сятhляр
издя дярин, дярин олан саhяляр ися габарыг якс олунур.
Сятhи изляр бярк сятhли yолларда тякярин мцхтялиф маддялярля боyанмасы hалларында ямяля
эялир. Мясялян, yол ням олдугда вя yа тякярляр yолда суyа батыгда, тякярляр тозлу вя yа палчыглы
yолдан тямиз yола кечдикдя вя с. hалларда беля изляр ямяля эялир.
Няглиyyат васитяляри изляринин геyд едилмяси вя эюцтцрцлмяси. Няглиyyат вакситяляри
изляринин геyд едилмяси вя эютцрцлмясинин ашаьыдакы цсуллары мювжуддур:
1. Няглиyyат васитяляринин изляринин фотошякилляринин чякилмяси;
2. Излярин юлчцлмяси вя тясвири;
3. Из яксляринин алынмасы.
Няглиyyат васитяляринин изляринин фотошякилляри чякилдикдян сонра онлар юлчцлмяли вя
тясвир едилмялидир. Изин юлчцлмяси hадися yеринин мцаyиняси протокулунда геyд едилмялидир.
Мцстянтиг hадися yериндя няглиyyат васитяляри излярини ашкар етдикдя: а) изи юлчмяли, даhа
доьрцсц, няглиyyат васитяляринин габаг вя арха тякярляринин изляринин енини, мцяyyян едилмяси
мцмкцн олан hалларда тякярин даирясини, узунлуьуну, тякяр гуршаьынын (протекторун) эедиш yолунун
енини юлчяряк мцяyyян етмяли; б) няглиyyат васитясинин охунда олан тякярлярин мигдарыны, тякяр
гуршаьынын нювцнц, протектор нахышынын нювцнц вя yа фярди хцсусиyyятлярини якс етдирян
излярин тясвирини бахыш протоколунда эюстярмялидир.
Тякяр изинин ени бир тякярин орта нюгтяси иля башга тякярин орта нюгтясиндяки мясафя иля
мцяyyян едилир.
Тякярин даирясинин узунлуьу буну мцяyyян етмяyя имкан yарадан, тякрар олунан изляр олдуьу
hалларда юлчцлцр. Мясялян, тякяр гуршаьында олан яламятляри издя бир нечя дяфя тякрар якс
олунмасы. Бу заман геyд едилян ики еyни яламят арасындакы мясафяни юлчцб, тякярин даирясинин
узунлуьуну мцяyyян етмяк олар. Тякярин даирясинин узунлуьуну аyдынлашдырмаг hямин тякярин
диаметрини дя мцяyyян етмяyя кюмяк едир.
Бунун цчцн тякярин даирясинин узунлуьу 2п-yя бюлцнцр.
Няглиyyат изляриня бахыш заманы бу геyд едилянлярдян башга, излярдя протектор нахышынын
еyни нюв олуб-олмамасына да хцсуси фикир верилмялидир. Истинтаг тяжрцбяси эюстярир ки, бир сыра
hалларда машынын арха охуна салынан тякярин тякяр гуршаглары протектор нахышлары мцхтялиф
олур. Бу hалын мцяyyян едилмяси изи бурахан автомашынын ахтарышыны тямин етмяк цчцн гиyмятли
мялуматдыр.
Автомашынын тякяр гуршаьына бахыш заманы ашаьыдакылар мцяyyян едилмялидир:
а) из ашкар едилян yерин вя yа yолун нювц вя вязиyyяти (yолун асфалтлы, гара торпаг, гумлу вя с.
олмасы);
б) изин нювц (hяжми, сятhи);
ж) изин yерляшдиyи саhя (дюнэя, дцз истигамядя hярякят етдиyи саhя);
ч) изин мигдары;
д) hяр изин аyрылыгда ени;
е) арха вя габаг тякяр изляринин бир-бириня мцнасибяти (габаг тякярлярин изляринин арха тякяр
изляри иля юртцлцб-юртцлмямяси, яэяр габаг тякяр изляринин мцяyyян бир саhяси хятт шяклиндя якс
олунмушса, бу заман онун hансы енлиликдя олмасы эюстярилмялидир).
я) yолун сятhиня нисбятян hяжми изин максимум дяринлиyи;
я) тякярин юлчцсц;
 ф) протектор нахышларынын гурулушу, тякярин вя yа тякяр гуршаьы яксинин сятhдя олан
хцсусиyyятляринин формасы, юлчцсц вя yерляшмяси (yамаг, чатламыш саhя, дешик вя с.).
э) тякярин даирясинин издя узунлуьу;
ь) тормоз изинин узунлуьу;
щ) hярякят истигамятинин яламятляри вя с.
Експертизанын апарылмасы цчцн материалларын топланмасы. Щадися yериндя ашкар едилян
няглиyyат васитяси изляринин мцяyyян автомашын вя yа башга нюв няглиyyат васитяиня аид олуб-
олмамасы суалы меyдана чыхан криминалистик експертизаyа мцражият етмяк лазымдыр.
Експертизанын лазыми сявиyyядя апарылмасы вя експерт ряyинин тамлыьы цчцн мцстянтиг бир
сыра материллары топлаyыб тягдим етмялидир. Бунлардан башлыжасы ашаьыдакылардыр:
а) cинаyят hадисяси yериндя ашкар едилмиш излярин бахыш протоколу;
б) шцбhя едилян няглиyyат васитясинин бахыш протоколу;
c) шцбhя едилян няглиyyат васитясиндян алынмыш нцмуня изляринин бахыш протоколу вя с.
Щадися yериндя ашкар едилмиш излярин бахыш протоколу, излярин hадися yериндя чякилмиш
фотошякилляри вя онлардан алынан яксляр бирликдя тягдим едилмялидир.

15.Məhkəmə ballistikasının anlayışı və imkanları

Kriminalistik silahşünaslıq təhqiqat obyekti- ballistika soyuq silahların kriminalitk tədqiqi vı kriminallistik
partlayışşünaslıqdır.
Мяhкямя баллистикасы криминалистик техниканын бир саhяси олуб, cинаyят ишляринин истинтагы
заманы гаршыyа чыхан мясялялярин hялли мягсядиля одлу силаhларын, дюyцш сурсатларынын вя
онларын тятбиги изляринин ашкар едилмясинин, геyд едилмясинин, эютцрцлмясинин вя тядгигинин
техники васитялярини, криминалистик цсул вя методларыны ишляyиб hазырлаyыр.
Одлу силаhын тятбиги иля тюрядилян cинаyятляр аьыр cинаyятляря аид едилир. Бу категориyалардан
олан cинаyятлярин истинтагы заманы бир сыра hаллар меyдана чыхыр ки, онларын аyдынлашдырылмасы
цчцн хцсуси билик тяляб олунур. Гцввядя олан ганунвериcилиyя эюря одлу силаhларын вя дюyцш
сурсатларынын геyри-гануни yолла ялдя едилмяси, сахланылмасы вя эяздирилмяси cинаyят-cязаланан
ямялдир (Азярбаyжан Республикасы CМ-нин 228, 229-cу вя с.маддяляри). Бунунла ялагядар олараг
ашкар едилмиш предметлярин одлу силаhлара вя yа дюyцш сурсатларына аид олуб-олмамасынын
мцяyyян едилмяси експертиза ряyи иля тясдиг олунмалыдыр. Бир гаyда олараг, атяш hалларыны мцяyyян
етмяк цчцн хцсуси комплекс тядгигатлар тяляб олунур.
Хцсуси мяhкямя-баллистик биликлярин yаранмасында цмуми баллистиканын елми мцддяалары
яhямиyyятли рол оyнаyыр. Анcаг мяhкямя-истинтаг мясяляляринин юзцнямяхсус хцсусиyyятляри
криминалистик методолоэиyа ясасында физика, кимyа, риyазиyyат кими елмлярин мялуматлары нязяря
алынмагла хцсуси тювсиyялярин ишляниб hазырланмасыны шяртляндирир. Мяhкямя баллистикасы
трасолоэиyа вя мяhкямя тябабяти иля сых баьлыдыр.
Odlu silah və döyüş sursatlarının tətbiqi ilə bağlı cinayətlərin istintaqında kriminallastik ballistika həlledici
əhəmiyyət kəsb edir. Çünki,
1.Bir çox cinayətlərin törədilməsi alət və vasitəsi kimi silahdan istifadə olunur. Bu halda həmin silahın və
onunqoyduğu izlərin eyniləşdirilməsi və eləcə də başqa diaqnostik məsələlərin həlli məqsədilə məkəmə
ballistik təhqiqatlar aparılır.
2.Cinayət qanunvericiliyində nəzərdə tutulan müəyyən qrup cinayətlərdə silah bir tərkib əlaməti kimi
bilavasitə dizpozisiyada nəzərdə tutulmuşdur.
3.Hər hansı bir cinayətin odlu silah və ya başqa təhlükəli üsullardan istifadə etməklə törədilməsi cəzanı
ağırlaşdıran hal olduğu üçün istənilən cinayətin istintaqı zamanı silahın tətbiqi ballistik təhqiqatların
keçirilməsini təmin edir.
Мяhкямя баллистик тядгигатлары:
1. еyниляшдириcи вя геyри-еyниляшдириcи тядгигатлар. Еyниляшдириcи тядгигатлар атылмыш
эцлляляря вя эилизляря эюря конкрет одлу силаh нцмунясинин еyниляшдирилмяси мягсяди иля
апарылыр. Геyри-еyниляшдириcи тядгигатлар ися диагностик, тяснифляшдирижи вя шяраит (ситуаложи)
тядгигатларына аyрылыр вя одлу силаhын нювцнцн, моделинин, системинин, онун атяшя yарарлы олуб-
олмамасынын, тятиyи чякмядян юз-юзцня атяш ачылмасынын мцмкцнлцyцнцн, атяш мясафясинин,
истигамятинин, атяш ачанын yерини, атяшлярин саyы вя ардыжыллыьынын вя с. атяш hалларынын
мцяyyян едилмяси мягсяди иля кечирилир.
2. Diaqnostik təhqiqatlar-aşət məsafəsinin, atəş açarının yerinin müəyyən edilməsi və s.
3.Təsnifləşdirici təhqiqatlar-obyektin odlu silaha aid olub-olmaması, odlu silahın sistemi və s.
Мяhкямя баллистикасы тядгигатларынын обyектляри одлу силаhлар, онларын аyры-аyры hиссяляри,
мцхтялиф атыжы гурьулар, дюyцш сурсатлары (мясялян, тыхаж цчцн оyма, пистону сыхмаг цчцн
“барклаy” вя с.) мцхтялиф материаллар (металлар, кечя, картон вя с.) цзяриндя атяшин тясириндян зядя
yаранан предметляр ола биляр.
Бир сыра hалларда криминалистик тядгигатын обyекти аyры-аyры мадди сцбутлар деyил, hадися
yериндяки вязиyyят олур. Мясялян, атяш ачанын yеринин мцяyyян едилмяси.
Атяш изляринин вя дюyцш сурсатларынын тядгигаты заманы спектрал, рентэен вя кимyяви тяhлил
методларындан истифадя едилир. Силаh yаьы hиссяciкляринин тядгигатында газ-маyе хромотографиyасы
вя инфрагырмызы спектрометриyа методлары тятбиг едилир.
Бунлары мцвафиг гаyдада ахтарылыб цзя чыхарылмасы, геyдя алынмасы, эютцрцлмяси вя тядгигинин
истинтагынын дцзэцн истигамятдя апарылмасы, cинаyят ишинин тезликля ачылмасы вя тягсирли шяхсин
ифша олунмасында бюyцк яhямиyyяти вардыр.

16.Odlu silahların anlayışı və təsnifatı/17.Döyüş sursatlarının anlayışı və təsnifatı

Xidməti və mülki silah haqqında 30.12.1997-ci il tarixli AR Qanunun 2-ci maddəsində odlu silah və döyüş
sursatının anlayışı verilir.
odlu silah — barıtın və ya digər alışan maddələrin yanmasından yaranan enerji hesabına mərmisi
istiqamətlənmiş hərəkət edərək müəyyən məsafədən hədəfi mexaniki zədələmək və ya sıradan çıxarmaq
əyinatına malik olan silahdır.
döyüş sursatı — müvafiq silah növündən atəş açmaq üçün nəzərdə tutulmuş konstruktiv qurğu və ya
əşyalardır;
Silahın odlu silah olması üçün texniki meyralar olmalıdır. Bu texniki meyarlar:
1.Məqsədli təyinat-hədəfi mexaniki zədələmək
2.Mərminin atılması üçün partlayıcı maddənin olması
3.Alışdırıcı qurğunun olması
4.Mərminin hərəkətinə istiqamət vermək üçün lülənin olması
5.Qurğunun kifayət qədər möhkəm olması
6.Mərminin kifayət qədər zədə yetirmək qabiliyyətinin olması.
Predmetin odlu silahlara aid edilməsi üçün tələb olunan kriminallistik meyarlara isə aşağıdakılar aiddir:
1.Silahın texniki sazlığı-texniki şərtlərə tam cavab verməsi
2.Silahın atəşə yararlı olması-atəş açmaq üçün mühüm olan hissə və mexanizmlərin normal işini təmin edən
şərtlər kompleksi başa düşülür.
3.Silahdan atəş açmağın mümkünlüyü-silahın konstriviyası 1 dən artıq atəş açmağa imkan verməlidir.
Odlu silahların təsnifatı
1)Hazırlanma üsuluna görə
a)Zavodda hazırlanmış silahlar-texniki şərtlərə, standartlara uyğun və zavod işarələri göstərilməklə
hazırlanmış silahlar.
b)Kustar üsulla hazırlanan silahlar-emalatxanada tək nüxsədən ibarət müəyyən standartlara, silah
nümunələrinə uyğun olaraq hazırlanır. Ölçüləri standartlara uyğun gəlmir.
c)Əldə düzəltmə silahlar-qeyri peşakar şəxs tərəfindən hazırlanmış silahlar
ç)Uyğunlaşdırılmış silahlar-zavoda istehsal olunan silahların üzərində dəyişikliklər edilməklə hazırlanır.
2)Vurucu-buraxıcı mexanizmin fəaliyyətinə görə
a)Qeyri-avtomatik silahlar
b)Yarımavtomatik silahlar
c)Avtomatik silahlar
3)Konstruktiv xüsusiyyətlərinə görə
a)Tipik standart silahlar
b)Atipik standart olmayan silahlar-qeyri konstrusiya xüsusiyyətə malik olur.
4)Təyinatına görə
a)Hərbi silahlar
b)Ov silahları
c)İdman silahları
5)Kalibrinə görə
1.kiçik kalibrli silahlar-6.35mm-ə qədər
2)Orta kalibrli silahlar-6.35-9mm ə qədər
3)böyük kalibrli silahlar-9mm+
6)Atəş xarakterinə görə
a)Tək-tək açan silahlar
b)Fasiləsiz atəş açan silahlar
c)Kombinə edilmiş atəş açan silahlar
7)Lülənin konstriktiv xüsisiyyətinə, lülənin sayına və lülənin uzunluğuna görə də təsnifləşdirilir.
1. Lülənin konstriktiv xüsisiyyətinə
a)Yivli silahlar
b)Hamar lüləli silahlar
c)Kombinə olunmuş silahlar
2.Lülənin sayına görə
a)Tək lüləli silahlar
b)Qoşa lüləli silahlar
c)Çox lüləli silahlar
3.Lülənin uzunluğuna görə
a)qısa lüləli—16 sm qədər olanlar
b)orta lüləli-55sm nqədər olanlar
c)uzun lüləli- 55sm+
8)Silahlar idarə edilmə üsuluna v digər konstrukitiv xüsusiyyətinə görə aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir;
a)Tapança
b)Karabinlər
c)Avtomat
d)Revolver
e)Tapança pulemyot
f)Tüfəng
g)Snayper tüfəngi
Odlu silahların kriminallistik ballistik ekspertizası təyin edilərkən silahın mühüm əhəmiyyət kəsb edən
hissələri;
1.Lülə-silindirik formadadır onun ön hissəsi ön kəsiyi adlanır. Arxa hissəsi isə patronlu və ya xəzinə adlanır.
Silahlarla yivli və hamar olur.
Yivli silahların lülə kanallarının içərisində vintari girinti və çıxıntı müşahidə olunur.
Yivlər gülələrin hərəkətə gətirməyə imkan verir. Onlar güllənin uçuşunu nizama salır, bu da uzağa getməsini
təmin edir. Yivlər 4-8-ə qədər sağ və sol istiqamətli ola bilərlər.
2.Kalibr-odlu silahların mühüm əlamətlərindən biridir. MDB və Avropa ölkələrində kalibr millimetrlə, ABŞ-
da dyümün yüzdə biri (1dyüm=25,4mm) , İngiltərədə isə dyümün mində biri ilə ölçülür. Yivli silahlarda
kalibr 2 qarşı-qarşıya olan yivlər arasındakı məsafədir. Hamar lüləli silahlarda isə kalibr lülə kanalının faktiki
diametrini əks etdirmir və şərti vahidlərlə ölçülür. Bu vahidlər konkret silah üçün 1funt quruluşundan neçə
ədəd kürəvi güllə hazırlamaq mümkün olduğunu göstərir. Hamar lüləli silahlar 10-31-dək kalibrə malik olur.
12 kalibrə silahın lülə kanalının kalibri 18,2 mm
16 kalibr silahın lülə kanalın kalibri 18,8 mm
20 kalibr silahın lülə kanalın kalibri 15,7 mm
3.Patron-müsair odlu silahların patronları ünitar patronlardır, başqa sözlə, patronun bütün elementləri bir
detalın-gilizin içərisində yerləşir.
18.Yazının kriminallistik tədqiqinin anlaışı və təsnifatı
Cinayətlərin istintaqızamanı müxtəlif sənədlərdən istifadə olunur. Belə ki, sənədlər ən geniş yayılmış sübut
mənbələrindən biridir. Latın dilində “document” sözü “şahidlik edən bir vasitə,nümunə”mənasını verir ki, bu
da Azərbaycan dilində sənəd kimi işlədilir.
Sənəd terminin məzmunu AR CPM-nin 135-ci maddəsində öz əksini tapmışdır..
Cinayət təqibi üzrə əhəmiyyət kəsb edə bilən məlumatları hərf,rəqəm,qrafika və digər işarə formasında
özündə əks etdirən kağız, elektron və ya digər daşıyıcılar sənəd hesab olunur.
Şəxsin vəzifəsinə və yerinə yetirdiyi işə görə ona məlum olan halları imzası ilə təsdiq etdiyi və
qanunvericiliyin müəyyən etdiyi formada tərtib edilmiş sənəd rəsmi sənəd hesab olunur. CPM və
Kriminallistik fəaliyyətdə istifadə təyinatına görə sənədlər 2 növə bölünür.
1.Sübutetmənin yazılı vasitəsi olan sənədlər
2.Maddi sübut olan sənədlər.
Cinayətlərin istintaqı zamanı sübutetmənin yazılı vasitəsi olan sənədlərlə maddi sübut olan sənədləri
fərqləndirməyə imkan verir. Çünki cinayətlərin istintaqında sübut növü kimi qiymətləndirilməsinin fərqli
cəhətləri vardır.
1.Sübutetmənin yazılı vasitəsi olan sənədlər iş üzrə həqiqqəti müyyən edilməsində xüsusi əhəmiyyətə
malikdir(sürəti ilə əvəz etmək olar)
Maddi sübut sənədlərdə isə buna yol verilmir. Maddi sübutlar əvəz oluna bilmir. Çünki onların üzərində izlər
olur. Məqsəd isə izləri qorumaqdır.
Cinayətlərin istintaqı zamanı sənədlərlə bağlı məsələlər ortaya çıxdıqda, sənədlərin kriminallistik təhqiqatı
aparılır. Məqsədindən asılı olaraq sənədlərin kriminallistik təhqiqatı 2 növə ayrılır.
1.Yazının kriminallistik təhqiqatı
2.Sənədlərin texniki kriminallistik təhqiqatı
Yazının kriminallistik təhqiqatı da 2 yerə bölünür.
1.Kriminallistik xətşünaslıq
2Kriminallistik müəllifşünaslıq
Kriminallistik xətşünaslığın vəzifələri-mətni icra etmiş şəxsin özünün və ya onun xüsusiyyətlərinin, cinsinin
və yaşınının, fiziki və psixi vəziyyətinin və s.-nin müəyyən olunmasından ibarətdir.
Kriminallistik müəllifşünaslıq vəzifələri –sənədin müəllifinin əlamətlərinin müəyyən edilməsində ibarətdir
ki, bu da eyniləşdirmə üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Kriminallistik müəllifşünaslıqda tətbiq edilən sənəd ya əlyazma şəkilində, ya da çap variantında olur.
Kriminallistik xətşünaslıqda isə çap variantında olmur, yalnız əlyazma şəkilində olur.
Yazı insan fikirinin xüsusi işarələrin məcmusu ilə qeyd etmə vasitəsidir. Xətt isə yazı üçün vərdiş
edilmiş hərəkətlər sistemidir. Bu sistem anadangəlmə olmayıb, insanın özü tərəfindən formalaşdırılır ki,
bunun da əsasında “Pavilonun dinamik sterotip” təlimi dayanır. Yazı vərdişi insanın şüurlu olaraq müəyyən
hərəkətləri dəfələrlə təkrar etməsi nəticəsində əmələ gəlir. Əlin müəyyən hərəkətləri dəfələrlə təkrar
etməsi insana imkan verir ki, şüurun xüsusi nəzarət tələb olunmadan avtomatik olaraq icra edilən yazı
texnikasını inkişaf etdirir.
Yazı vərdişləri ali sinir fəaliyyətinin mürəkkəb mexanizmlərinə aiddir. Yazı vərdişinin formalaşmasında
daxili və xarici faktorlar təsir edir. Xarici faktorlara yazı ləvazimatı,masanın hündürlüyü, işıqlanma, sakitlik və
ya səs-küy və s. aiddir.
Daxili faktorlara isə anatomik və əsəb-psixoloji xüsusiyyətlərin vərdişlərin formalaşmasına təsirini aid etmək
olar.
Yazı vərdişləri ашаьыдакы нювляря бюлцнцрляр.
 1) техники вярдиш - бу yазыны ижра едян yазы цсуллары вя габилиyyятини дцзэцн ифадя етмя
бажарыьыдыр (yазы алятини тумаьы бажармаг, вярягляринин yерляшдирилмяси, hярякятлярин
ялагяляндирилмяси вя с.);
2) график вярдишляр - ялин вя yазы алятинин hярякятляри иля график ишаряляри якс етдирмяк вя
онлары бир-бири иля ялагляндирмяyи бажармагдан ибарятдир;
3) Orfoqrafik вярдиш - orfoqrafik qaydalara əməl olunması (сюз еhтиyаты, бу вя yа диэяр типик
жцмлялярин ишлядилмяси).
Yazının elmi əsasları
1.Yазынын (хяттин) фярдилиyи-Yazıvərdişləri daxili və xarici faktorların təsiri nəticəsində fərdi xarakter
daşııdğı üçün hər bir insanın xətti də öz fərdiliyi ilə səciyyələnir.
2.Yazının sabitliyi-hər bir insanın xətti öz nisbi sabitliyi ilə xarakterizə olunur. Sabitlik yazının mühüm
keyfiyyətlərindən olub, şəxsiyyətin eyniləşdirilməsi üçün ondan istifaə edilməinə imkan yaradır
3.Yazının variasiyalılığı-Variasiyalılıq sənədin yazılma şəraitinin dəyişməsinə orqanizmin reaksiyasının
nəticəsidir ki, bu şərait dəyişkənliyi obyektiv və subyektiv xarakterli ola bilər. xəttin variasiyalılığı
şəxsiyyətin eyniləşdirilməsinə mane olmur. Şərait dəyişsə də bu xəttdə özünü göstərsədə yenə də
eyniləşdirilmənin həyata keçirilməsi mümkün olacaq.

19.Yazı nitqinin əlamətləri

Yazının eyniləşdirici əlamətləri aşağıdakılardır.
1.Yazı nitqinin əlamətləri
2.Yazının topoqrafik əlamətləri
3.Xəttin əlamətləri
Yazı nitqinin əlamətləri 2 yerə bölünür.
1.İntellektual əlamətləri xarakterizə edən əlamətlər
Bu əlamətlər yazının savadlılıq dərəcəsini göstərir. Bu əlamətlər yazı nitq vərdişlərinə malik olmaq
dərəcəsini, məntiqi vasitələrdən istifadə etmək bacarığını özündə ehtiva edir. Savadlılıq dərəcəsi
orfoqrafik,leksik, stilistik və sintaksis səhvlərin xarakteri və sayı ilə müəyyənləşdirilir.
2.Yazı vərdişlərini xarakterizə edən əlamətlər
a)Leksik əlamətlər
b)Qrammatik əlamətlər
c)Stilistik əlamətlər
a)Leksik əlamətlər
1.Yazını icra edənin ümumi lüğət ehtiyatı
2.Müəyyən söz və söz birləşməsinin tez-tez təkrar olunması
3.Köhnəlmiş sözlərdən və arxaizmlərdən istifadə olunması
4.Neologizmlərdən istifadə olunması
5.Yerli dialektlərdən istifadə olunması
6.Peşə ilə əlaqədar söz və ifadələrin işlədilməsi
7.Əcnəbi sözlərdən və ya müxtəlif dillərdə işlədilən sözlərdən istifadə edilməsi
8.Jarqon sözlərdən istifadə edilməsi
9.Sözün mənasına uyğun gəlməyən ifadələrin işlədilməsi
b)Qrammatik əlamətlər
1.Savadlılıq dərəcəsinin təsirindən irəli gələn orfoqrafik səhvlər
2.Yazını icra edənə tanış olan digər dilin təsirindən irəli gələn orfoqrafik səhvlər
3.Dialektin təsirindən irəli gələn orfoqrafik səhvlər
4.Orfoqrafiyanın köhnəlmiş qaydalarının tətbiqi ilə əlaqədar olan orfoqrafik səhvlər
5.Cümlədə söz və söz birləşmələrinin əlaqələndirilməsi ilə bağlı olan sintaksis səhvlər.
c)Stilistik əlamətlər/Üslub əlamətlər
Yazının müəyyən stili (ədəbi,elmi,məişət,peşə və s)yazının ifadə üslubu və arxitektonikası, yazının məzmunu
və onda ifadə olunan əsas fikir başa düşülür.
20. Xəttin əlamətləri
Xəttin əlamətləri 2 qrupa bölünür.
1.Ümumi əlamətlər
2.Xüsusi əlamətlər
Ümumi əlamətlər dedikdə bütövlükdə xətti xarakterizə edən əlamətlər başa düşülür. Bunlar aşağıdakılardır.
Hərəkətin mürəkkəblik dərəcəsi. Hərəkətin mürəkkəblik dərəcəsi – yazı işarələrinin hansı hərəkətlə yerinə
yetirilməsini göstərir. Mürəkkəblik dərəcəsinə görə xətlər sadə quruluşlu, bəsitləşdirilmiş və mürəkkəb quruluşlu
xətlərə bölünür.
Xəttin meyli. Xəttin meyli dedikdə, hərflərin şaquli element-lərinin sətir xəttinə nisbətən yerləşmə vəziyyəti başa
düşülür. Meylinə görə sağa, sola və düzünə meyl edən xətlər fərqləndirilir.
Xəttin ölçüsü. Xəttin ölçüsü dedikdə, ayrı-ayrı hərflərin eni və hündürlüyü nəzərdə tutulur. Hündürlüyü 2 mm-ədək
olan kiçik, 2-4 mm olanlar orta, 4 mm-dən artıq olan hərflər isə böyük ölçülü hesab olunur.
Hərflər və onların elementlərinin əlaqələndirilməsi – yazı alətini ayırmadan yazı işarələrini fasiləsiz hərəkətlərlə
əlaqələndirmək bacarığıdır. Yazı alətini kağızdan ayırmamaq şərtilə 6 və daha çox işarənin fasiləsiz icra edilməsi
yüksək əlaqəli xətləri, 4 işarənin fasiləsiz icrası orta əlaqəli xətləri, 4-dən az sayda işarənin fasiləsiz icrası isə kiçik
əlaqəli xətləri əmələ gətirir.
Yazının sürəti. Yazının sürəti - əlyazmanın icra olunma sürətini ifadə edir. Yazı sürəti adət edilmiş (yüksək, orta və
aşağı sürətlər), yavaşlaşdırılmış, tezləşdirilmiş, qeyri-bərabər ola bilər.
Xəttin düzülüşü, hərəkət istiqaməti və hərflər arasındakı məsafə Hərəkət istiqamətinə görə düz xətli, qövsvari,
bucaqvari, ilgəkvari və dalğavari xətlər fərqləndirilir.
Xəttin xüsusi əlamətləri ümumi əlamətlərlə müqayisədə daha çox sabitdirlər və onları təhrif etmək çətindir. Bundan
əlavə, xüsusi əlamətlərdə yazı hərəkət vərdişlərinin əlamətləri əks olunur və ona görə də bu əlamətlər eyniləşdirmə
üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Xəttin xüsusi əlamətləri onun ayrı-ayrı hərflərin icrası zamanı meydana çıxan əlamətlərdə ifadə olunur. Bunlar
aşağıdakılardır.

1. hərflərin və onların elementlərinin bir-biri ilə birləşmə forması (qövslə, bucaqla, ilgəklə, qayıdış
düzxətlə, qayıdış qövslə);
2. xəttin icrası zamanı əl hərəkətlərinin forması (düzxətli, qövsvari, bucaqvari, ilgəkvari, ovalşəkilli,
dairəvi);
3. hərflərin quruluşu (sadə, bəsit, mürəkkəb xətlər);
4. hərflərin elementlərinin hərəkət ölçüsü (şaquli böyüdülmüş, üfüqi böyüdülmüş);
5. hərflərin istiqamətinin nisbiliyi (aşağıdan yuxarıya və ya əksinə);
6. əl hərəkətlərinin təsir qüvvəsinin – basma qüvvəsinin intensivlik dərəcəsi;
7. əl hərəkətlərinin başlanğıc və bitmə nöqtəsi;
8. hərflərin elementlərinin icrasında əl hərəkətlərinin ardıcıllığı və s.
Ekspert təcrübəsində xəttin ümumi və xüsusi əlamətlərinin daha müfəssəl təsnifatından istifadə edilir ki, bu da konkret
şəxsin xəttini xarakterizə edən yazı hərəkətlərinin bütün əlamətlərini ardıcıl formada təhlil etmək üçün zəruridir.
21.Sənədlərin texniki-kriminalistik tədqiqinin anlayışı və təsnifatı

Аyры-аyры жинаyят ишляри цзря истинтаг вя мяhкямя быхышы заманы мцстянтиг вя мяhкямя бир чох
hалларда криминалистик експертизанын бир нювц олан сянядлярин техники експертизасынын
кюмяyиндян истифадя едирляр.
Сянядлярин техники-криминалистик тядгиги еyниляшдирмя вя диагностик характерли мясяляляри hялл
едир.
Позулмуш yазыларын ашкар едилмяси цчцн комплекс физики-кимyяви методлардан истифадя едилир.
Щямин методлар васитяси иля зяиф эюрцнян хятляр эцжляндириляряк ашкар едилир, спектрин эюрцнян
вя инфрагырмызы саhяляриндя илкин мятнин лцминссенсиyасы ашкарланыр.
Позма хятляр цзря hяyата кечирилдиyи hалларда илкин мятня бахыш заманы yанакы вя кечижи ишыгда
шякилчякмя васитясиля мцяyyян олуна биляр.
Сянядляри тядгиг едян мцстянтиг вя мцтяхяссисин гаршысында дуран мягсяд вя вязифяляриндян асылы
олараг сянядлярин криминалистик тядгиги ики нювя аyрылыр: сянядлярин техники-криминалистик
тядгиги, yазынын криминалистик тядгиги.
Аyры-аyры жинаyят ишляри цзря истинитаг вя мяhкямя бахышы заманы мцстянтиг вя мяhкямя бир чох
hалларда криминалистик експертизанын бир нювц олан сянядлярин техники експертизасынын
кюмяyиндян истифадя едирляр.
Сянядлярин техники-криминалистик тядгигатынын вязифяляри ашаьыдакылардан ибарятдир.
1.Сянядлярин там вя yа hиссяви сахталашдырылмасыны (позма, кимyяви маддялярля позма, ял иля вя yа
макинада ялавя етмя), hабеля имзаларын, мюhцр вя штампларын (сурятинин) сахталашдырылмасыны
ашкар етмяк;
2.Сахталашдырылмыш вя yа зядялянмиш сянядин мязмунуну вя харижи эюркямини бярпа етмяк.
3.Сянядин материалынын вя yа онун ижра едилдиyи техники васитянин груп мянсубиyyяти вя фярди
еyнилиyини мцяyyян етмяк.
Sənədləin təsnifatı aşağıdakılardır.

1. Həqiqliyinə görə
 Sənədin əsli-1.Etibarlı sənədlər-hüquqi qüvvəyə malik olan sənədlər
2.Etibarsız sənədlər-Hüquqi qüvvəsini itirmiş sənədlərdir
 Saxtalaşdırılmış sənədlər-1.Tam saxtalaşdırılmış sənədlər-rekvizitləri və məzmunu tamailə
həqiqətə uyğun gəlməyən sənədlərdit.
2.Hissəvi saxtalaşdırılmış sənədlər-sonradan üzərində hər hansı bir dəyişikliyin edilməsi ilə
saxtalaşdırılan sənədlərdir

2. Təyinatına görə
a)Təşkilati sənədlər
b)inzibati sənədlər
c)Məlumat-arayış sənədləri
d)Mühasibat uçotu sənədləri
e)Normativ sənədlər

3. Əks etdirmə üsuluna görə

1.Yazılı sənədlər
2.Qrafiki sənədlər
3.Foto,video,fono,kino sənədlər

4. Təqdim olunma üsuluna görə

1.Elektron qaydada təqdim olunan sənədlər
2.Kağız formasında təqdim olunan sənədlər.

22.Sənədlərin saxtalaşdırılmasının müəyyən edilməsi

Сяняди сахталашдыран шяхсляр кимyяви вя yа механики yолла позма, yахуд yазыyа ялавя етмя
цсулундан истифадя едилир.
 Кимyяви позма заманы мятн кимyяви реактив васитяси иля позулур. Кимyяви реактив васитяси иля
позманын яламятляриня вярягя сятhинин дяyишилмяси аиддир. Позулма yерляриндя вярягянин
парлаглыьы итир. Сянядин аyры-аyры hиссяляриндя мцряккяб yаyылмалары, yазы штирхляринин
дяyишмяси, вярягя торунун вя yа хятляр ямяля эялир. Бундан башга позулмуш мятнин аyры-аyры
штрихляри дя мцшаhидя олуна биляр. Кимyяви реактивля позулма яламятини ашкар етмяк цчцн
тядгигаты мцвафиг ишыгланма шяраитиндя лупа алтында апармаг зяруридир. Сянядялярин тядгигинин
ултрабянювшяyи шцалар алтында апарылмасы yахшы сямяря верир.
Позма - сянядин мятнинин механики олараг дяyишдирилмясидир вя дяyишдирилмянин яламятляри
ашаьыдакылардыр: позулан саhядя вярягянин кюhнялмяси hисс олунур ки, бу да лупа васитяси иля
yандан дцшян ишыг алтында мцяyyян едилир; вярягя назикляшир. Бу да вярягяни ишыьа тутуб бахмагла
hисс олунур; бязян вярягя торунун штрихляри вя хятляр позулур; чох hалларда позулан yердя hярф вя yа
рягямлярин галыглары (мцяyyян hиссяляри) галыр; позулан yердя yени мятн yазылдыгда мцряккябин
yаyылмасы мцшаhидя олунур.
Позма яламятляри сянядлярин даьылан, бужаг алтында, yанакы дцшян вя кечижи ишыгда мцхтялиф
бюyцтмя имканларына малик олан лупа вя микроскоплардан истифадя етмякля тядгиги ултрабянювшяyи
шцалар васитяси иля ашкар едилир.
Позулмуш мятнляри ашкар етмяк цчцн комплекс физики-кимyяви методлардан истифадя едилир.
Спектрин hям эюрцнян, hям дя инфрагырмызы саhяляриндя yерляшдирилмякля илкин мятнин
эюрцнмяyян хятляри лцминссенсиyа олунур вя мятнин охунмасы мцмкцн олур. Илкин мятнин аyры-аyры
хятляринин позулдуьу hалларда она бахыш, фотошякилчякмя, yанкы дцшян вя yа кечижи ишыг васитяси
иля ашкар етмяк олар.
Yазыyа ялавя. Сахталашдырманын бу цсцлц сянядин мязмунуну дяyишдирмяк мягсяди иля мятня
мцяyyян штирхляр (жизэиляр), hярфляр, рягямляр вя yа сюзляр ялавя едилмясиндян ибарятдир. Мятня
ялавя едилмясини мцяyyян етмяк цчцн хятти вя техники-криминалистик тядгигат апарылмадыр.
Биринжи hалда сянядин мятнинин еyни шяхс тяряфиндян ижра олундуьуну мцяyyян етмяк олар. Лакин
бу, о заман мцмкцндцр ки, ялавя yазыда мцгаyися цчцн график яламятляринин саyы кифаyят гядяр олсун.
Yазыyа ялавяни ашаьыдакы яламятляря эюря мцяyyян етмяк олар: мятнин yерляшдирилмяси
хцсусиyyятляриня эюря - yазыyа ялавя едян шяхс бош yерлярин юлчцсц мяhдуд олур вя щямин щиссядя
yазмаьа мяжбур олур ки, бу да сюзляр вя hярфляр арасында интервалын кичик олмасыны сябяб олур;
ясас вя ялавя мятн штрихляринин yазы васитяляринин (мцряккябин) мцхтялиф олмасы; сянядин
кямиyyят эюстярижиляри арасында уyьунсузлуьун олмасы.
Yазыyа ялавяни штрихлярин вязиyyятини юyрянмякля дя мцяyyян етмяк олар. Беля ки, сонрадан
yазылмыш штрихляр яввял yазылан штирхлярин цзяриня дцшцр.
Yухарыда эюстярилян яламятляри микроскопик вя yа спектрин эюрцнмяз шцалары алытында
апарылан тядгигат васитяси иля мцяyyян етмяк мцмкцндцр. Бу яламятлярин бир гисмини лупа васитяси
иля дя ашкар етмяк олар.
Yазыyа макина иля дя ялавя етмяк олар. Макина yазсына едилян ялавяни ашаьыдакы яламятляриня
эюря мцяyyян етмяк мцмкцндцр.
1. Yазыyа едилян ялавянин ясас мятнинин yазылдыьы макинада ижра едилмямяси yазы
макиналарынын еyниляшдирилмяси цчцн мцгаyисяли тядгигат апармагла мцяyyян едилир. Ясас вя ялавя
мятнин еyни макинада ижра едилдиyини аyдынлашдырмаг мягсяди иля ялавя мятнин ясас мятня
нисбятян yерляшмя вязиyyяти юyрянилир. Щямчини hямин мятнлярдя hярфлярин шагули охуна уyьун
эялмяси ялавя мятн hярфляринин ясас мятн hярфляриндян yухары вя ашаьы олмасы да юyрянилир.
 2. Макина иля yазыyа едилян ялавя истифадя олунан лент васитяси иля аyырд едиля биляр. Беля ки,
yазыyа ялавя едиляркян башга лентдян истифадя олунмушса, бу заман тядгигат рянэаyырыжы цсулла
апарылыр.
Сянядин яслиндян мцяyyян фрагментляри кянарлашдырараг диэярини yапышдырмаг. Бу заман
жинаyяткар сяняддян мцяyyян ишаряни, рягям вя с. кянарлашдырыр вя онларын yериня башгасыны
yапышдырыр. Буну сянядя ади ишыгда вя yа мцхтялиф нюв ишыгланма шяраитиндя бахмагла
мцяyyянляшдирмяк мцмкцндцр. Бу нюв сахталашдырманы мцяyyян етмяк цчцн каьызын вя мцряккябин
мцгаyися едижи тядгигаты апарылыр; вярягя тору вя хятлярин уyьун эялмяси yохланылыр.
Адятян башгасынын сянядиндян истифадя етмяк цчцн жинаyяткарлар hямин сянядя шякил
yапышдырырлар. Бу заман жинаyяткар yапышдырылмыш шякилдя мюhцрцн яксинин hиссясини
сахталашдырмалы вя онун яксини (оттискин) галан hиссяси иля уyьунлашдырмалы олур. Yенидян
фотошякил yапышдырылмасы яламятляри ашаьыдакылардыр:
1. Фото-шякил цзяриндя мюhцрцн яксинин олмамасы;
2. Фото-шякилдяки мюhцр якси хятляринин сянядин вяряги цзяриндяки яксини хятляриня уyьун
эялмямяси.
Сяняди фотошякил yапышдырмагла сахталашдырмаг. Фотошякилдяки мюhцрцн яксинин хятляриля
сянядин цзяриндя олан мюhцрцн яксинин хятляринин уyьун эялмямяси.
3) Щярифлярин вязиyyяти, юлчцсц, hямчинин hярифляр арасындакы мясафянин мцхтялиф олмасы;
4) Вярягянин зядялянмяси.
Ултрабянювшяyи шцалар алтында тядгигат заманы yапышдырыжы маддянин галынлыьы вя
вярягянин мцхтялиф yерляриндя шяклин еyни дяряжядя yапышмамасыны мцяyyянляшдирмяк мцмкцн
олур.
Бязи hалларда паспортларын, ямяк китабчаларынын вя с. сянядлярин сяhифляри дяyишдирилир.
Имзаларын техники сахталашдырылмасынын тядгиги. Имзаны сахталашдыраркян жинаyяткар онун
hягиги саhибинин хяттиня охшар олараг сяняддя имза едир; беля сахталашдырма хятт експертизасы
тядгигаты васитяси иля мцяyyян едилир. Имзалар техники цсулларла да сахталашдырылыр ки, бу да
техники криминалистик тядгигат yолу иля ашкар едилир.
Имзаны сахталашдыран шяхся кючцрмянин ашаьыдакы мцхтялиф цсулларындан истифадя едир: а)
имзанын шяклини карандашла чякмяк вя сонрадан ону мцряккябля тязялямяк; б) вярягяни ишыьа
тутмагла имзанын шяклини чякмяк; в) итиляшмиш предметля имзаyа тясир эюстяряряк онун шяклини
башга вярягяyя, yахуд мцряккябля тямизлямяк; г) имзаны кючцрмя вярягяляри (копировка) васитяси иля
кючцрмяк.
Сахталашдырылан имзаларын тядгиги заманы имзанын яслиня лупа вя yа микроскопла бахдыгда
онун цзяриндя графит вя yа кючцрмя вярягясиндя олан хцсуси кцтлянин галыьы ашкар едилир.
Мюhцр вя штамп яксляринин сахталашдырылмасынын мцяyyян едилмяси. Мюhцрляр вя штамплар
каучукдан вя металдан hазырланыр. Онлар хцсуси емалатханаларда мцяyyян тялябляря риаyят етмякля
hазырланыр. Мятнлярин сятирляри еyни юлчцyя вя шякля малик олан шрифтлярля yыьылыр вя онлар
арасында мясафя еyни олур. Шрифтляр мятни вя yа ифадяляри дахилдян бюлян yерляря мцнасибятдя
симметрик yерляширляр. Мятнин мяркязиня мцнасибятдя бцтцн hярфляр жидди олараг радиал шякилдя
yерляширляр. Сахталашдырма олдуьу hалларда эюстярилян гаyдалар позулур.
Мюhцр вя штампларын яксляри мцхтялиф цсулларла сахталашдырылыр. Мюhцр вя штампын яксини
резин, аьаж вя yа диэяр материаллардан кясмякля сахталашдырдыгда яксин цзяриндя характерик
яламятяляр ямяля эялир: hярфлярин юлчцсц вя штрихлярин еyни бярабяр олмасы; hярфлярин мцяyyян
hиссяляри олмур вя с.
 Бязи жинаyяткарлар мюhцрцн, штампын яксини сахталашдырмаг цчцн онун эцзэцдяки яксинин
шяклини вярягя цзяриня чякир, сонрадан ися ону hазырланан сянядя кючцрцрляр. Бу hалда ашаьыдакы
характерик яламятляр ортаyа чыхыр: hярф вя рягямлярин юлчцсц мятбяя шрифтляриня уyьун эялмир;
якси чыхарылан hярфлярин юлчцсц мцхтялиф олур; hярфлярин кянарларында мцряккяб yаyылмалары
мцшаhидя едилир вя с.
Мятбяя шрифтлярини yыьмагла мюhцр вя штампын яксляри сахталашдырыларкян ашаьыдакы
яламятляр меyдана чыхыр: метал шрифтлярин изляри галыр; ишаряляр еyни бярабярликдя рянэлянмир;
рянэляyижи маддянин сычрымлары кянара чыхыр; ишаряляр бир-бириня гарышыр вя с.
Мюhцр вя штамп шякилляри - яксляри кючцрмя вярягяляри васитяси иля yахуд карандашла
габагжадан шяклини чякмякля сахталашдырылдыгда кючцрмя вярягяляринин, yахуд да карандаш
графитинин галыглары мцяyyян едилир. Буну да лупа вя yа микроскоп васитяси иля мцяyyян етмяк
мцмкцндцр.

23.Zahiri əlamətlərinə görə şəxsiyyətin eyniləşdirilməsinin(habitoskopiya) anlayışı və zahiri əlamətlərin təsnifatı.

Франсыз криминалисти А.Бертелyон “Шифаhи портрет” адланан хцсуси терминолоэиyадан истифадя етмякля
инсанын харижи эюрцнцшцнц тясвир едян хцсуси методика yаратмышдыр. Заhири яламятляр ики група бюлцнцр.
Биринжи групу инсан бядянинин анамотик гурулушунун хцсусиyyятлярини характеризя едян яламятляр, икинжи
групу ися yалныз hярякят заманы меyдана чыхан яламятляр тяшкил едир. Одур ки, биринжи група дахил олан
яламятляря анатомик, икинжи група дахил олан яламятляря ися функсионал (функсионал-динамик) яламятляр
деyилир.Кюмякчи заhири яламятляр групуна палтары вя диэяр шяхси шеyляри характеризя едян яламятляр аиддир
Бядян hиссяляринин юлчцляри билаваситя юлчцлмякля деyил, бядянин диэяр hиссяляринин юлчцляриня
нисбятян эюзля бахыб мцгаyися етмякля тяyин олунур. Мясялян, алнын hцндцрлцyц бурун вя аьыз hиссясинин
hцндцрлцyцня олан мцнасибятиня эюря, голларын узунлуьу инсанын боyуна олан мцнасибятиня эюря тяyин
едилир. Ямялиyyат-ахтарыш тяжрцбясиндя бядян юлчцляри цчhядли дяряжя иля, yяни алчаг, орта вя yцксяк
дяряжялярля, експерт тяжрцбясиндя бешhядли вя yеддиhядли дяряжялярля тясвир едилир. Бешhядли дяряжяyя
ялавя олараг “чох алчаг” вя “чох yцксяк” дяряжяляри, yеддиhядли дяряжяyя ися даhа ики юлчц-”орта дяряжядян
алчаг” вя “орта дяряжядян yцксяк” юлчцляри аиддир. Заhири эюрцнцшц тясвир едяркян сифятин жизэиляриня
хцсуси фикир верилир. Сифятин жизэиляри габаг тяряфдян вя профилдян дя тясвир едилир. Анатомик яламятляр
ашаьыдакы кими груплашдырылыр:
I. Жинс вя yаш. Ясаслы мялумат олмадыгда yаш тяхмини эюстярилир.
II. Боy. Адятян алчаг боyлу (160 см-я гядяр), орта боyлу (160-170 см) вя hцндцр боyлу (170 см-дян yухары)
адамлар фяргляндирилир. Лакин гадынларын боyу орта hесабла кишилярдян 5-10 см алчаг олур. Геyд етмяк
лазымдыр ки, бу рягямляр yалныз азырбаyжанлылара аиддир. Бу рягямляр yер кцрясинин мцхтялиф реэионлары
цчцн мцхтялиф ола биляр.
III. Цмуми бядян гурулушу. Сцмцк вя язяля системинин инкишаф дяряжясиня эюря адамлар, атлетик, мюhкям
бядянли, орта вя зяиф бядянли, дяриалты пиy тябягясинин галынлыьына эюря ися артыг, орта кюклцкдя, кюк ола
билярляр.
IV. Баш. Бядяня мцнасибятя эюря баш кичик, орта вя бюyцк олур. Башын узунлуьу гашцстц гювслярин
арасындан янсянин ян узаг нюгтясиня гядяр олан мясафя иля, ени ики тяпя вя yа эижэаh сцмцкляри арасындакы
мясафя иля, hцндцрлцyц ися гулаг дешиyиндян тяпяyя гядяр олан мясафя иля юлчцлцр. Башын формасы узунсов,
нормал вя yастылашмыш; янсянин формасы ися габарыг, yасты вя чапылмыш ола биляр. Кяллянин
аномалиyаларына енсиз, итиляшмиш кялля, архаyа доьру яyилмиш вя yа шагули алына малик yцксяк вя yа чох
yцксяк кялля вя тяпяси yяhяр шяклиндя чюкмцш чох алчаг вя yа yасты кялля аиддир.
 V. Тцкляр. Сач галын, орта сыхлыгда вя сеyряк; формажа дцз, дальавари вя даиряви; рянэиня эюря
ачыггумрал, гумрал, тцнд-гумрал, гара, сары-гырмызы вя шабалыды; алына мцнасибятдя битмя истигамятиня
эюря гювсвари, дцз, гырыг вя яyри ола биляр.
VI. Сифят. Сифят даиряви, овал, дцзбужаглы, квадрат, ромбабянзяр вя цчбужаглы, еляжя дя енли, орта
енликдя, енсиз, гыса, орта узунлугда, профилдян ися габарыг, дцз вя чюкяк ола биляр. Сифятин аномалиyаларына
онун аyры-аyры hиссяляринин вя yа формасынын ассимметрик yерляшмяси аиддир. Бундан ялавя узун артыг, орта
кюклцкдя вя кюк олмасы, hабеля рянэи (аь, чяhраyы, гырмызы, сарымтыл, гяhвяyи торпаг рянэи) нязяря
алынмалыдыр.
VII. Алын. Щцндцрлцyцня эюря-алчаг, орта hцндцрлцкдя, yцксяк, маиллиyиня эюря-архаyа яyилмиш, шагули,
габаьа яyилмиш, цфцги, харижя доьру яyилмиш вязиyyятдя олур. Хцсусиyyятляри: гашцстц, гювслярин, алын
чыхынтыларынын вя yа чухурларынын кяскин эюзя чарпмасы.
VII. Гашлар. Истигамятиня эюря гашлар дахиля доьру яyилмиш, цфцги, харижя доьру яyилмиш вязиyyятдя
олур. Гашларын контурлары-гювсябянзяр, дцз, сыныг, яyри; узунлуьуна эюря-гыса, орта узунлугда, узун; ениня
эюря-енсиз, орта енликдя, енли. Хцсусиyyятляри: енинин еyни бярабярликдя олмамасы, сеyряк, чох галын, саллаг
(жод), ассимметрик.
IX. Эюзляр. Эюзлярин рянэи-гара, гонур, yашылымтыл, мави (эюy), боз олур. Хцсусиyyятляри: эюзлярин
мцхтялиф рянэ алмасы, буyнуз гишада лякялярин олмасы, гызармыш олмасы, бябяклярин армудабянзяр формада
олмасы.Эюзлярарасы саhя: кичик, бюyцк, орта олур. Эюз yарыьынын вязиyyяти: харижя яyилмиш цфцги, дахиля
яyилмиш. Эюз алмаларынын вязиyyяти: батыг, орта дяряжядя габарыг. Эюз yарыьынын ачылма дяряжяси: енли,
орта енлиликдя, енсиз.
Эюз yарыьынын формасы: овал, бадамвари, цчбужаг, yарыьабянзяр. Хцсусиyyяти: чяпэюзлцлцк-бябяклярин
дахиля вя yа харижя доьру бахмасы (биртяряфли вя yа икитяряфли), бябякдя титянин олмасы, эюзцн олмамасы,
протезин олмасы, буланыглыг.Эюз гапагларынын нишаняляри: ачыг вя yа юртцлц эюз гапаьы, эюз гапаьынын
hярякятсиз hиссясинин салланмасы. Хцсусиyyятляри: эюз гапагларында гырышларын олмасы, ашаьы эюз
гапаьынын кянарында дяри yастыьынын олмасы, эюз гапаьынын чеврилмиш, шишмиш, гызармыш, цст эюз
гапаьынын салланмыш олмасы, эюзлярин суланмасы.Кирпикляр: узун, орта узунлугда, гыса; галын, сеyряк олур;
Хцсусиyyятляриня ися кирпиклярин кирпиклярин олмамасы, мцхтялиф олмасы аиддир.
X. Бурун. Цмуми гурулушу бурун цстцнцн дяринлиyи, бурунун hцндцрлцyц, ени, иряли чыхмасы, бурун
архасынын контурлары, бурун кюкцнцн вязиyyяти. Бурун цстцнцн дяринлиyи: чох, орта вя аз дяринликдя.
Бурунун hцндцрлцyц: алчаг, орта hцндцрлцкдя, yцксяк. Бурун архасынын узунлуьу: гыса, орта узунлугда, узун.
Бурунун ени: енсиз орта енлиликдя, енли. Бурунун габаьа чыхмасы: аз, орта дяряжядя, чох. Бурун архасынын
контуру: басыг, дцз, габарыг, яyри. Хцсусиyyятляри: бурун цстцнцн чох енли вя yа чох енсиз олмасы, бурун
архасынын yухары 1/3 hиссясинин галынлашмасы. Бурунун ужу: назик, орта галынлыгда, галын: формасына эюря-
итиляшмиш, даиряляшмиш, кцт. Хцсусиyyятляри: yасты, енли, hачаланмыш (икилянмиш). Бурунун
аномалиyалары: бурун архасынын вя yа бурунун ужунун яyилмяси. Бурунун ясасы: азжа yухары галхмыш, цфцги,
ашаьыyа дцшмцш. Бурун ганадлары: hцндцрлцyцня эюря-алчаг, орта hцндцрлцкдя, hцндцр; галынлыьына эюря-
назик, орта галынлыгда, галын. Бурун дяликляринин диаметри: чох бюyцк, орта юлчцдя, чох кичик.
XI. Додаглары: цст додаьын hцндцрлцyц (додаьын гырмызы hашиyясиндян бурунун ясасына кими)-алчаг,
орта hцндцрлцкдя, hцндцр олур. Вязиyyятиня эюря-цст додаьын архаyа яyилмяси, шагули олмасы, габаьа
яyилмяси. Додаьын гырмызы hашиyясинин ени: енсиз, орта енлиликдя, енли. Додагларын галынлыьы: назик, орта
галынлыгда, галын. Хцсусиyyятляри: цст додаьын yухары галхмасы, алт додаьын салланмасы, бурун-додаг
бцкцшцнцн кяскин эюзя чарпмасы, чапыглар.
XII. Аьыз: юлчцляри-кичик, орта бюyцклцкдя, бюyцк олур. Аьыз бужаглары: цфцги, ашаьы яyилмиш,
yухарыyа галхмыш; хцсусиyyятляри-аьзын саь вя yа сол бужаьынын yухары галхмасы вя yа ашаьы яyилмяси, аьыз
хяттинин сола вя yа саьа яyилмяси.
XIII. Чяня алтын алчаг, орта hцндцрлцкдя, hцндцр, орта енлиликдя, енсиз; архаyа вя yа габаьа яyилмиш,
шагули вязиyyятдя олур. Контуруна эюря yасты, орта контурлу, габарыг; даиряляшмиш, цфцги дцз хятли,
итиляшмиш; хцсусиyyятляри: hачаланмыш, кюндялян шырымлы, икиyя бюлцнмцш чяняалты.
 XIV. Гулаг сеyваны: профилдян вязиyyяти шагули яyилмиш, юлчцсц бюyцк, орта бюyцклцкдя, кичик;
формасы овал, даиряви, дцзбужаглы, цчбужаглы олур. Гулаг сырьалыьынын гурулуш хцсусиyyятляри кичик, орта
юлчцдя, бюyцк, цчбужаглы, овал, дцзбужаглы, аyрылмыш вя yа битишмиш; чухур вя yа чяп шырымлы,
дешилмиш. Трагусун (харижи гулаг эиряжяyинин габаьында олан цчбужаг шяклиндя чыхынтынын) юлчцсц кичик,
орта юлчцдя, бюyцк.
Антитрагусун гурулуш хцсусиyyятляри цфцги, яyилмиш, дцз, габарыг, чюкцк. Даирявиын хцсусиyyятляри
енли, орта енлиликдя, енсиз. Гаршы даирявиын хцсусиyyятляри ичяриyя батмыш, орта вязиyyятдя, габарыг.Гулаг
сеyванынын цз тяряфиндян (фасдан) вязиyyяти сюyкянмиш, орта дяряжядя араланмыш вя чох араланмыш.
XV. Сифятин гырышлары. Бураyа алын, гашарасы, эижэаh, трагус, бурун-додаг, аьыз, yанаг, боyун
гырышлары аиддир.
XVI. Дишляр: дишлярин саyы, дишя тахылан гапаглар вя онларын саyы, гапагларын hансы дишлярдя
yерляшмяси, диш емалынын рянэи, дишлярин гурулушунун yерляшмясинин, фронтал yерляшмяси хяттинин
аномалиyалары. Дишлярин бир-биринин цстцня дцшмясинин формасы нормал, дцз, дистал (yухары дишлярин
габаьа вя ашаьыyа доьру чыхмасы), мезиал (алт дишлярин габаьа вя yухарыyа доьру чыхмасы). Дишлярин
хцсусиyyятляриня онларын хястяликляри, зядялянмяляри аиддир (протезляр, пластинкалар, метал гапаглар,
кюрпцyябянзяр протезляр, сюyкянян протезляр, пломблар, материалын нювц).
XVII. Боyун: гыса, орта узунлугда, узун, гыртлаг, яyрилик.
XVIII. Чиyинляр: енсиз, орта енликдя, енли; енмиш, цфцги, yухары галхмыш. Хцсусиyyятляри: бир чиyнин
диэяриндян yцксякдя yерляшмяси.
XIX. Эювдя: дюш гяфясинин ени (енсиз, орта енлиликдя, енли), контуру (ичяриyя батмыш, yасты, габаьа
доьру чыхмыш). Чанаг: енсиз, орта енлиликдя, енли; Арха (отуражаглар): yасты, яyри. Хцсусиyyятляри: бир аз
бели бцкцлмцш, гозбел, онурьа сцтуну яyилмиш.
XX. Голлар. голларын узунлуьу узун, гыса, орта узунлугда, Ялляр: гыса, узун, орта узунлугда; енсиз, енли,
орта енлиликдя. Бармаглар: гыса, орта узунлугда, узун; назик, орта галынлыгда, галын. Ениня эюря: енли, орта
енлиликдя, енсиз; профилдян: yасты, орта дяряжядя габарыг, габарыг; сятhинин эюрцшцня эюря: hамар,
шырымларла юртцлц. Рянэиня эюря: аь чяhраyы, эюyярмиш; хцсусиyyятляри: аь лякялярин олмасы. Дырнагларын
(харижи эюрцнцшц) формасы: дырнагларын нежя тутулмасы (гыса, узун, бир дырнаьын тутулмамасы, маникцрцн
олмамасы, боyаьын рянэи).
XXI. Гычлар: узунлуьу гыса, ортаузунлугда, узун.Гычларын боyлама охунун вязиyyяти: дцз вя yа яyилмиш
(“х” формада вя yа “о” hярфиня охшар). Хцсусиyyятляри: аyаг бармагларынын галынлашмасы, аномалиyалары,
бармагларын яyилмяси, мцхтялиф узунлугда вя yа шишкинликляри олмасы вя с.
Хцсуси яламятляр. Бу яламятляр бир нечя група бюлцнцр ки, онлардан бязиляри цмуми нишаняляри тясвир
едяркян эюстярилмишдир.Биринжи груп: дяри цзяриндя олан нишаняляр (лякяляр, шишляр, татуировка, зиyилляр
вя с). Бу нишанялярин ады, hарада yерляшмяси, формасы, бюyцклцyц, рянэи вя диэяр тяфсилаты нязяря
алынмалыдыр.Икинжи груп: кясикляр вя yа чапыглар дярицстц нишаняляря аид олса да, онларын ямяля
эялмясиндя тякжя дяри деyил, алт тохумалар да иштирак етдиyиндян хцсуси група аyрылмалыдыр. Чапыглар
зядялянмядян, жярраhи ямялиyyатдан сонра, yаныглардан, донмалардан, електрик зядялянмяляриндян, мцхтялиф
маддялярин тясириндян, хястяликляр нятижясиндя тюряyя биляр.
Цчцнжц груп: пешя иля ялагядар нишаняляр (дюyянякляр, габыгланмалар, маддялярин yеридилмяси,
дяринин, дырнагларын боyанмасы вя с).Дюрдцнжц груп: татуировкалар шякли, рянэи, мязмуну, характери,
формасы, юлчцсц, hарада yерляшмяси.Бешинжи груп: аномалиyалар (анаданэялмя еyбяжярликляр), мцхтялиф
зядялянмяляр, ампутасиyа олунмуш hиссяляр вя с.Шяхси яшyалар вя палтарлар чятин эюрмя шяраитляриндя
истинтаг цчцн мцhцм яhямиyyят кясб едир.Чцнки беля шяраитлярдя “эюзячарпан яламятляр” вя “хцсуси
нишаняляр” олмадыгда палтар вя диэяр яшyалар даhа асан гавранылыр вя yадда галыр. Она эюря дя палтар вя
яшyалар мцмкцн гядяр дягиг тясвир едилмялидир хцсусиля дя шяхсиyyяти мялум олмаyан меyидляря бахыш
заманы).
Функсионал- динамик яламятляр (динамик нишаняляр) шяхсиyyяти танымаг вя ахтармаг цчцн yарарлы
олдуьу hалда експертиза цчцн yарарлы деyилдир. Функсионал яламятляря гамят (боy-бухун), yериш, ял-гол
hярякяти, мимика, данышыг хцсусиyyятляри, эюрмя вя ешитмя дефектляри аиддир.Гамят эювдянин, башын вя
голларын ади вязиyyятидир. Гамят дцз, бир аз бели бцкцлмцш вя донгар ола биляр.Yериш гычларын, эювдянин вя
голларын автоматлашдырылмыш hярякятляри комплексиндян ибарятдир.
Аьыр, yцнэцл, сяндяляyян, yырьаланан вя тулланан yеришляр мювжуддур. Yериш заманы яллярин вязиyyяти
yериyяркян шяхсин ял-голуну атмасы, yахуд ял-голу yанына салланмыш вязиyyятдя yеримяси дя нязяря
алынмалыдыр.Данышаркян нитгя даhа тясирли ифадя вермяк цчцн ял-голун hярякят етдирилмяси, чиyинлярин
атылмасы, башын тярпядилмяси вя с. кими чох мцхтялиф hярякятляр комплекси дя мцшаhидя едиля
биляр.Мимика цз язяляляринин инсанын психи вязиyyятинин тясириндян иряли эялян hярякятиня деyилир.
Мимика чох инкашаф етмиш вя яксиня, аз ифадяли, yахуд ифадясиз ола биляр. Инсанын харижи эюрцнцшцнц
тясвир едяркян мимиканын нежя тязацр етмяси нязяря алынмалыдыр.Сяс, тембриня эюря дискант, алт, тенор,
баритон, бас; гцввясиня эюря зяиф, орта эцжлцлцкдя вя эцжлц, аyдынлыьына эюря тямиз, кцт, тутгун вя
хырылтылы олур.Нитг yаваш, жцрятли, сакит, hяyажанлы, гырыг-гырыг олмасы иля характеризя едилир.

24.Kriminalistik qeydiyyatın anlayışı,əhəmiyyəti və növləri.

Криминалстик геyдиyyаты ciнаyятляр вя бир сыра обyектляр hаггында мялуматларын топланмасы, геyдиyyаты,
системляшдирилмяси вя сонрадан hямин мялуматларын hцгуг мцhафизя органлары тяряфиндян ахтарыш,
еyниляшдирмя вя с. мягсядлярля истифадя едилмяси цчцн yарадылмыш хцсуси бир информасиyа системи кими
мцяyyян етмяк олар.Elmi əsasını humanitar,təbii və texniki elmlərin nailiyyətləri təşkil edir.Hüquqi əsasını
CM,CPM,”İnformasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında qanun” təşkil edir.
Криминалстик геyдиyyатын обyектляри ашаьыдакылардан ибарятдир:
- инсанлар;
- меyиtляр;
- предметляр.
- изляр (мясялян, ачылмыш cинаyятлярля баьлы hадися yериндян эютцрцлмцш ял изляри);
- цзяриндя из олан предметляр (мясялян эцлля вя эилизляр);
- cинаyятляр (характерик цсулларла тюрядилмиш ачылмыш вя yа ачылмамыш ciнаyятляр).
Бурадан мялум олур ки, геyдиyyата алынан обyектлярин бир hиссяси ачылан ciнаyятлярля сябябли
ялагядядир.Беля обyектляр (мясялян, зоракы юлцм яламятляри олан танынмаyан меyиtляр) сцбути яhямиyyят кясб
едян информасиyаларын дашыyыcıсы олуб, конкрет ишляр цзря еyниляшдирмя мясялясинин hялл олмасында
истифадя едиля биляр. Башга обyектлярдя якс олунмуш информасиyалар сцбути яhямиyyятя малик олмаyыб,
истинтагын истигамятини мцяyyян етмяyя кюмяк едир.
Криминалстик геyдиyyат системли гурулуша малик олуб бир нечя yарым системи юзцндя бирляшдирир. О,
криминалстик геyдиyyатын аyры-аyры нювляриндян ибарятдир. Криминалистик геyдиyyатын нювляри
геyдиyyатын формасына (картотекалар, албомлар, сиyаhылар вя с.); цсулуна (ялифба, заhири яламятляря
эюря,cинаyятин тюрядилмя цсулуна эюря, дактилоскопик вя с.) информасиyанын hазырланма вя верилмя цсулуна
эюря (ял иля, механикляшдирилмиш, автоматлашдырылмыш) эюря фярглянир. Криминалистик геyдиyyат
мяркяздя вя yерлярядя апарылыр.
Kriminalistik qeydiyyat DİN-in əməliyyat və statistik informasiya idarəsi tərəfindən aparılır.Криминалистик
геyдиyyатын hяр бир нювцнцн ясасында мялуматларын тапылмасы, геyдиyyаты, системляшдирилмяси,
hазырланмасы, ютцрцлмяси, сахланмасы вя зярури hалларда hцгуг мцhафизя органларынын тяшяббцсц иля hямин
информасиyанын онлара верилмяси иля баьлы фяалиyyяти даyаныр.Kriminalistik qeydiyyatın aparılma üsullarına
görə aşağıdakı növləri fərqləndirilir:

 Təsviretmə;
 Qrafik;
 Daktiloskopik;
  Kolleksiya;
 Qarışıq.
Криминалистик ядябиyyатда криминалистик геyдиyyатын ашаьыдакы нювляри
фяргляндирилир(funksional təyinatına görə).
1. Ямялиyyат-мялумат учоту;
2. Ахтарыш учоту;
3. Криминалистик учот;
4. Кюмякчи мялумат коллексиyалары.
Проф.Р.С.Белкин hаглы олараг геyд едир ки, криминалстик геyдиyyатын биринcи ики нювц сых шякилдя
ялагялидир вя онлары аyры-аyры нювляря аyырмаьа еhтиyаc yохдур. Она эюря дя, о, криминалистик
геyдиyyаты цч нювя бюлцр.

25.Əməliyyat-məlumat uçotu.
Дахили ишляр назирлиyинин бюлмяляри тяряфиндян апарылан мялумат учоту ялифба дактилоскопик
картотекалар формасында апарылыр. Ялифба карточкалары cинаyят тюрятмиш, мяhкум олунмуш, hябсдя
олан вя hаггында ахтарыш елан олунмуш шяхсляр, наркоманлар, гумархана, тирyякхана сахлаyанлар вя
инзибати нязарят алтында олан шяхслярля баьлы апарылыр. Геyдиyyатын бу нювцня аьыр cинаyят
тюрятмиш шяхслярин учоту дахилдир.Онлар hаггында фотоалбомлар, фототекалар вя шифаhи портрет
тяртиб едилир.Ян чох истифадя олунан соyада (ялифба) эюря апарылан ямялиyyат мялумат учотудур.
Щямин учот цзря бцтцн тягсирляндирилян вя шцбhя едилян шяхсляр yохланылыр. Бу мягсядля уyьун
сорьу бланкы долдурулур вя информасиyа мяркязиня эюндярилир. Сорьу yохламанын нятиcяляри иля
баьлы мялуматла бириликдя эери гаyтарылыр вя орада yохланылан шяхсин мяhкумлуьу,cязанын
мцддяти, hарада иcра едилдиyи вя yа ня вахт азад олундуьу, hаггында ахтарыш елан едилиб- едилмядиyи
эюстярилир.Дактилокартлар картотекада соyадлара эюря деyил, дактилодцстурлара эюря yерляшдирилир
вя бу да юз нювбясиндя yохланылан шяхсин дактилокартыны асанлыгла тапмаьа имкан верир.Ясас вя
ялавя дцстурларын чыхарылмасы.Ясас дцстур чыхарыларкян yалныз даиряви нахышлар нязяря алыныр.
Бу заман диэяр нахышлар, yяни илэяквари вя гювси нахышлар нязяря алынмыр. Дактилокартаyа якси
кючцрцлмцш саь вя сол ялин бармаглары (он бармаг), ардыжыл олараг беш жцтя бюлцнцр. Щяр cцт
бармаглар (саь ялин баш вя шяhадят бармаглары)-16, икинcи cцт бармаглар (саь ялин орта вя адсыз
бармаглары)-8, üçüncü cцт бармаглар (саь ялин чечяля вя сол ялин баш бармаьы)-4, дюрдцнcц cцт
бармаглар (сол ялин шяhадят вя орта бармаглары)-2, бешинci cцт бармаглар (сол ялин адсыз вя чечяля
бармаглары-1 рягями иля ифадя олунур.Göstərilən рягямлярля yалныз даиряви нахышлар шярти ифадя
олунур. Щямин рягям ишаряляри саь ялин баш бармаьындан башлаyараг сол ялин чечяля бармаьына
кими бцтцн бармаглар ардыcыл олараг кясир шяклиндя, cцт бармаглар сурятдя, тяк бармаглар мяхряcдя
yазылыр. Лакин бир чох hалларда дактилокартаyа кючцрцлян бармаг яксляри ичярисиндя даиряви
нахышлар олмур. Бу заман бармаг яксляринин hеч бириндя даиряви нахыш олмадыьы цчцн алынан
кясрин hям сурятиндя, hям дя мяхряcиндя 0:0 олаcагдыр.Дактилокартаyа кючцрцлмцш бармаг папилyар
нахышларынын яксляриндя даиряви нахышларын олуб-олмамасындан асылы олмаyараг ваhид рягям
алынсын деyя, бцтцн hалларда кясрин hям сурятиня вя hям дя мяхряcиня 1:1 ялавя едилир. Яэяр он
бармаьын hамысынын папилyар нахышлары даиряви оларса 32:32 кясрли Бармагда папилyар
нахышларынын hеч бири даиряви олмадыгда ися 1:1 кясрли дцстур алынаcагдыр.Ялавя дцстур. Ясас
дцстурдан фяргли олараг ялавя дцстур чыхарыларкян тякcя даиряви нахышлар деyил, hямчинин бцтцн
нахыш нювляри, yяни гювси вя илэяквари нахышлар да нязяря алыныр. Бу нахышлар габагcадан
мцяyyян едилмиш шярти рягямлярля ишаря олунур.а) гювси нахышлар 1 рягями иля ишаря олунур,b)
радиал илэяквари нахышлар, yяни юз истигамятини баш бармаьа доьру, yюнялтмишся, беля нахышлар 2
рягями иля ишаря олунур.c) улнар илэяквари нахышлар, yяни илэяк юз истигамятини чечяля бармаьа
доьру yюнялтмишся, илэяyин мяркязи иля делта арасында кясишян папилyар хятлярин саyындан асылы
олараг 3,4,5 вя 6 рягямлярля ишаря олунур. Беля ки, улнар илэяквари нахышын мяркязи иля делта
арасында доггуздан чох олмаyараг папилyар хятляр кясишдикдя 4,14-дян 16-yа гядяр папилyар хятляр
кясишдикдя 5,17 вя даhа чох папилyар хятляр кясишдикдя ися 6 рягямляри иля ишаря олунур. ч)
даиряви нахышлар сол делтанын ашаьы голунун вязиyyятиндян асылы олараг 7,8 вя 9 рягямляри иля
ишаря олунур.
Даиряви нахышларда сол делтанын ашаьы голу дахили вязиyyятдя олдугда 7 орта вязиyyятдя олдугда 8
вя ян няhаyят хариcи вязиyyятдя олдугда 9 рягями иля ишаря олунур.Яэяр даиряви нахышын сол
делтасынын ашаьы голу саь делтанын ашаьы голунун цстцндян кечирся вя бунларын арасындакы цч вя
цчдян артыг папилyар хятляр кечирся, бу вязиyyяти сол делтанын ашаьы голунун дахили вязиyyяти
hесаб едилир. Яэяр даиряви нахышын сол делтасынын ашаьы голу саь делтанын ашаьы голу иля цз-цзя
эялирся, yахуд бу голлар цст-цстя дцшцрся вя бунлар арасындакы икидян чох олмаyараг папилyар хятляр
кечирся, бу вязиyyят сол делтанын ашаьы голунун орта вязиyyяти hесаб едилир. Яэяр даиряви нахышын
сол делтасынын ашаьы голу саь делтанын алтындан кечирся вя бунлар арасындан икидян артыг папилyар
хятляр кечирся, бу вязиyyят сол делтанын ашаьы голунун хариcи вязиyyяти hесаб едилир.Əlavə дцстур
да ясас дцстур кими кяср шяклиндя ифадя олунур. Лакин ялавя дцстур чыхарыларкян кясрин сурятиндя
саь ял мяхряжиндя ися сол ялин бармаг нахышларынын рягямля ифадя олунмуш ишаряляри якс олунур.
Кясрин сурятиндя вя еляcя дя мяхряcиндя бир-биринин ардынcа yазылыр. Яэяр геyдиyyатдан кечян
шяхсин саь ялинин чечяля бармаьынын нахышы улнар илэякдирся, бу заман дцстур чыхарыларкян
илэяyин мяркязи иля делта арасында кясишян папилyар хятлярин мигдары да эюстярилмялидир.
Геyдиyyатдан кечян шяхсин hяр hансы бир бармаьы олмадыгда, yахуд hяр hансы бармаьынын папилyар
хятляри зядяли олдугда сыфыр иля ишаря олунур.Ялавя дцстур цзря геyдиyyат карталары кясрин яввялcя
сурятиндя, сонра ися мяхряcиндя олан рягямлярин yцксялдиyи ардыжыллыгла yерляшдирилир.
Бармагларындан hяр hансы бири олмаyан, yахуд бармаьын цчцнcц бюлмясинин папилyар нахышлары
зядялянян шяхслярин дактилокарталары аyрыcа сахланылыр. Дактилоскопик геyдиyyат картасына гыса
шякилдя шяхсин анкет мялуматлары, мяhкумлуьу, hябсдя олмасы, заhири эюркяминин хцсуси
нишанлары, ял бармагларынын хцсуси яксляри вя дактилодцстурлары yазылыр. Хцсуси тяhлцкяли
ресидивист саyылан шяхслярин карталарында бу барядя гярарын hансы мяhкямя органы тяряфиндян вя
ня вахт чыхарылмасы да эюстярилир.Ямялиyyат-мялумат учотунун бу нювц фотоалбомлар формасында
апарылыр. Лакин тядрижян бу учот васитяляри видеобанклар вя видеотекалар иля явяз олунур. Бу
видеобанкларда вя видеотекаларда мяhкум олунмуш шяхслярин, “ганун оьруларынын” вя hцгуг
мцhафизя органлары цчцн мараг кясб едян диэяр шяхслярин видео вя фотоякслярин
системляшдирилмишдир.
Янтиг яшyаларын вя мядяниyyят нцмуняляринин учоту. Бу учот оьурланмыш мядяниyyят
нцмуняляринин ахтарылыб тапылмасына, онларын оьурланмасы иля баьлы cинаyятлярин истинтагына
кюмяк етмяк мягсяди иля тяшкил олунмушдур.Ümumidövlət səviyyəsində дювриyyядя олан оьурланмыш
вя эютцрцлмцш сянядлярин, нюмряли предметлярин учоту. Бу учот оьурланмыш вя yахуд да ганун
ясасында тутулуб сахланмыш, hябс едилмиш шяхслярдян эютцрцлмцш, тапылмыш вя yа кюнцллц
шякилдя верилмиш сянядлярин вя предметлярин геyдиyyатыны яhатя едир.

26.Истинтаг вя тяhгигат органларынын гаршылыглы фяалиййятинин анлайышы, яhямиййяти вя формаларı.

Истинтаг вя тяhгигат органларынын гаршылыглы фяалиййяти ъинайятлярин ачылмасына йюнялдилмиш мцвафиг
мясяляляр hялл едиляркян истинтаг hярякятляринин вя ямялиййат-ахтарыш тядбирляринин гаршылыглы ялагяси
вя асылылыэы ясасында йараныр. Ямялиййат-ахтарыш hярякятляри йериня йетириляркян алынмыш мялуматларын
тядгиг едилмясинин мцяййян мярhялясиндя бу вя йа диэяр истинтаг hярякятинин апарылмасы зярури олур. Ейни
заманда hямин ъинайят иши цзря сцбутларын топланылмасы да юз нювбясиндя ямялиййат-ахтарыш
hярякятляринин hяйата кечирилмясини тяляб едя биляр. Бунлар истинтаг вя тяhгигат органларынын гаршылыглы
фяалиййяти цчцн зямин йарадыр.
Ъинайят-просессуал ганунун нормаларында ъинайятлярин истинтагы заманы истинтаг вя тяhгигат органларынын
гаршылыглы фяалиййятини якс етдирян вя цмуми мцддяаларыны тяшкил едян “гаршылыглы фяалиййят”
термининя раст эялинмир. Лакин ганунун мцвафиг маддяляриндя ъинайятлярин ачылмасы вя истинтагы
эедишиндя бу органлара hяваля едилмиш фяалиййятин маhиййяти мцвяффягиййятля ачылмышдыр (АР ЪПМ-ин
85, 86 (85.4.5-85.4.7), 137-ъи маддяляри).АР ЪПМ-ин 85.4.5-ъи маддяси - Мцвафиг тящгигат органына ъинайятин
ачылмасы, иткин дцшмцш шяхсин вя йа ямлакын тапылмасы цчцн ямялиййат-ахтарыш тядбирляринин щяйата
кечирилмясини тапшырмаг вя эюрцлмцш тядбирляр барядя мялумат алмаг АР ЪПМ-ин 85.4.6-ъы маддяси
Тутулма, мяъбури эятирилмя вя диэяр просессуал мяъбуриййят тядбирляринин апарылмасыны мцвафиг тящгигат
органына тапшырмаг, щабеля ондан истинтаг вя йа диэяр просессуал щярякятлярин кечирилмясиня кюмяк
эюстярилмясини тяляб етмяк.Ибтидаи истинтагын апарылмасы мяъбури олан бцтцн ишляр цзря истинтаг вя
тяhгигат органларынын просессуал мцнасибяти йараныр. ЪПМ-ин 86.2.11-ъи маддясиндя эюстярилир ки,
«ибтидаи истинтагы мяъбури олан ъинайят ишляри цзря тяхирясалынмаз истинтаг щярякятлярини апардыгдан
сонра ъинайят иши башланмасындан 10 эцндян эеъ олмайараг иш цзря бцтцн материаллары истинтаг аидиййяти
гайдаларына уйьун олараг истинтаг органына эюндярилмялидир»Истинтаг вя тяhгигат органларынын гаршылыглы
фяалиййяти ъинайят иши башланылана кими дя йарана биляр. АР ЪПМ-ин 236-ъи маддяси тяхирясалынмаз
hалларда hадися йериня бахыш ъинайят иши башлананадяк апарыла биляр. Бу hярякят hяйата кечириляркян
мцстянтиг тяhгигат органы ишчисиня тапшырыг вя эюстяришляр вермяйя сялаhиййятлидир. Ъинайят просессуал
гануна эюря ъинайят ишляри цзря ибтидаи истинтагы ганунла мцяййян олунмуш гайдада прокурорлуг, дахили
ишляр вя милли тяhлцкясизлик органларынын мцстянтигляри юз сялаhиййятляри даирясиндя апарырлар.
Онлардан башга прокурорлар, ДИН вя DTX истинтаг шюбяляринин ряисляри дя ибтидаи истинтагы апармаэа
сялаhиййятлидирляр.Ъинайятлярин ачылмасында мювъуд имканлардан максимум истифадя едилмяси цчцн бу
органларын гаршылыглы фяалиййят формаларынын тяhлили вя юйрянилмяси ваъибдир.Гаршылыглы
фяалиййятин формалары мцхтялиф ола биляр. Онларын тяснифляшдирилмяси ики ясас ъяhятля: мцстянтигин
тапшырыэы иля тяhгигат органынын hяйата кечирдийи фяалиййятин характери вя гаршылыглы фяалиййятин
hяйата кечирилмяси мцддяти иля ялагядардыр.Ъинайятлярин истинтагы заманы истинтаг вя тяhгигат
органларынын гаршылыглы фяалиййятинин формаларына ашаэыдакылар аид едилир:- тяhгигат органынын
истинтаг hярякятляринин апарылмасы hаггында мцстянтигин тапшырыгларыны вя эюстяришлярини йериня
йетирмяси;- тяhгигат органынын мцстянтигин ахтарыш hярякятляринин апарылмасы hаггында тапшырыгларыны
вя эюстяришлярини йериня йетирмяси;- айры-айры истинтаг hярякятляринин апарылмасында тяhгигат органынын
мцстянтигя кюмяк етмяси.Бу органларын гаршылыглы фяалиййят формалары бунунла мяhдудлашмыр.
Ъинайятлярин истинтагы заманы тятбиг олунан гаршылыглы фяалиййят формалары мцддятиня эюря дя
фяргляндирилир: бирдяфялик, вахташыры вя даими (ибтидаи истинтаг баша чатана гядяр).Истинтаг вя тяhгигат
органларынын гаршылыглы фяалиййяти просессуал вя тяшкилати ъяhятдян дя фяргляндирилир.Гаршылыглы
фяалиййятин просессуал ъяhяти дедикдя:- ибтидаи истинтагын апарылмасы мяъбури олан ъинайятин яламятляри
ашкар едилдикдя тяhгигат органынын ъинайят иши башламасы, ъинайятин излярини мцяййян етмяк вя
мюhкямляндирмяк цчцн тяхирясалынмаз истинтаг щярякятлярини апармасы вя иши мцстянтигя вермяси;- ъинайят
иши башланмасы hаггында мясялянин hялл едилмяси цчцн ямялиййат-ахтарыш тядбирляри васитясиля ялдя
едилмиш ъинайятин яламятляри олан материаллары мцстянтигя вермяси;- тяhгигат органынын айры-айры
истинтаг hярякятляринин апарылмасында мцстянтигя кюмяк етмяси;- тяhгигат органынын айры-айры истинтаг вя
йа ахтарыш hярякятляринин апарылмасы hаггында мцстянтигин тапшырыгларыны йериня йетирмяси;- истинтаг
hярякятляри вя ямялиййат-ахтарыш тядбирляри нятиъясиндя ялдя едилмиш мялуматларын мцбадиля едилмяси
баша дцшцлцр.Мцстянтиг истинтагы апарылан иш цзря тяhгигат органына лазыми истинтаг вя ахтарыш
hярякятляринин апарылмасыны тапшырмаэа вя истинтаг hярякятляри апарыларкян она кюмяк едилмясини тяляб
етмяйя hаглыдыр.Тяhгигат органы мцстянтигин тапшырыэыны йериня йетирмяйя борълудур (АР ЪПМ-ин 85, 86-
ъы маддяляр).Истинтаг hярякятляринин апарылмасында тяhгигат органларынын мцстянтигя кюмяк етмяси бу
органларын гаршылыглы фяалиййятинин ясас формаларындандыр. Беля фяалиййятя hадися йеринин мцhафизяси;
мцстянтигин ряhбярлийи иля ямялиййат ишчиляринин бахыш, ахтарыш, истинтаг експериментиндя иштиракы;
тягсирляндирилян шяхсин, шаhидлярин вя диэяр шяхслярин эятирилмяси кими hярякятляр аиддир. Истинтаг вя
тяhгигат органларынын гаршылыглы фяалиййят формаларындан бири дя просессуал фяалиййят вя ямялиййат-
ахтарыш тядбирляри нятиъясиндя алынмыш мялуматларын мцбадилясидир. Тяhгигат органларынын мязмунуна
эюря даhа яhямиййятли олан мялуматлар мцстянтигя йазылы формада верилир. Мцстянтиг дя юз нювбясиндя
ямялиййат-ахтарыш тядбирляринин кечирилмясиля ялагядар олан мялуматлары вахтлы-вахтында тяhгигат
органына вермялидир.Истинтаг hярякятляри вя ямялиййат-ахтарыш тядбирляри нятиъясиндя алынмыш
мялуматларын гаршылыглы мцбадиляси истинтаг вя тяhгигат органларынын сонракы hярякятляринин ясас
истигамятлярини мцяййян едир. Она эюря дя алынмыш мялуматлар бирликдя мцзакиря олунмалы вя онларын
йохланылмасы цчцн разылашдырылмыш зярури тядбирляр эюрцлмяли, бу мялуматлара ясасян истинтаг вя
ямялиййат-ахтарыш hярякятляринин планы тяртиб едилмялидир.Истинтаг вя тяhгигат органларынын гаршылыглы
фяалиййятинин тяшкилати формалары просессуал характер дашымайыб ъинайятин характериндян вя истинтагын
мцряккяблик дяряъясиндян асылы олараг сечилир.Бу формалар ашаэыдакылардан ибарятдир:а) истинтаг
hярякятляринин вя ямялиййат-ахтарыш тядбирляринин бирэя планлашдырылмасы;б) мцряккяб вя хцсуси
тяhлцкяли ъинайятлярин истинтагы цчцн истинтаг вя ямялиййат групларынын тяшкил едилмяси;ъ) истинтаг
hярякятляринин вя ямялиййат-ахтарыш тядбирляринин апарылаъаэы йеря (мясялян, hадися йери, истинтаг
експерименти апарылаъаг йер вя с.) бирэя эетмянин тяшкил олунмасы.

27.Kriminalistik fərziyyələrin anlayışı və təsnifatı.

Kриминалистик фярзиyyяляр-мцстянтиг вя диэяр субyектлярин тюрядилмиш cинаyят hадисяси вя онун
аyры-аyры hаллары hаггында фактики cяhятдян ясасландырылмыш, мянтигин ганунларына уyьун олараг
гурдуглары еhтимал характерли ягли нятиcяляридир. Криминалистик фярзиyyяляр анлаyышыны эениш
вя мяhдуд мянада баша дцшмяк олар. Эениш мянада криминалистик фярзиyyяляр дедикдя, тякжя
ибтидаи истинтагла деyил, цмумиyyятля, иш цзря ижраатла ялагядар олараг гурулан бцтцн фярзиyyяляр
нязярдя тутулур. Мяhдуд мянада криминалистик фярзиyyяляр дедикдя ися yалныз ибтидаи истинтагда
мцстянтиг тяряфиндян иряли сцрцлян фярзиyyяляр баша дцшцлцр. Криминалистик фярзиyyяляр
васитясиля hягигятин цзя чыхарылмасы да тяфяккцр просесиндя меyдана эялян диэяр hипотезляр кими
бир сыра цмуми тялябляря cаваб вермялидир. Беля ки, а) фярзиyyяляр вя онларын васитясиля мцяyyян
едиляcяк фактлар арасында зиддиyyят олмамалыдыр; б) фярзиyyялярдя еля hаллар иряли сцрцлмялидир
ки, онлары cанлы мцшаhидянин, yахуд мцяyyян hярякятлярин нятиcяляри иля yохламаг мцмкцн олсун; c)
фярзиyyяляр тякcя онларын васитясиля мцяyyян едиляcяк hаллара деyил, hабеля hямин hалларла
ялагядар диэяр hаллара да уyьун эялмялидир вя с. Эюстярилян цмуми шяртлярля yанашы, билаваситя
криминалистик фярзиyyяляря аид олан хцсуси шяртляр дя вардыр. Бу шяртляр ашаьыдакылардан
ибарятдир: 1) криминалистик фярзиyyяляр аид олдуглары hяр hансы бир елмин цмуми мцддяалары вя
ганунларына уyьун эялмяли, онларла зиддиyyят тяшкил етмямялидир; 2) криминалистик фярзиyyяляр
арасында мянтиги зиддиyyят олмамалыдыр; 3) cинаyят hадисясинин аyры-аyры hалларына даир иряли
сцрцлян криминалистик фярзиyyяляр бцтцнлцкдя hямин hадисяyя аид олан цмуми фярзиyyяyя уyьун
эялмялидир; криминалистик фярзиyyяляр еля гурулмалыдыр ки, онларын мяhз истинтаг hярякятляри
васитясиля yохланылмасы мцмкцн олсун; 5) криминалистик фярзиyyянин yохланылмасынын
мцмкцнлцyц реал олмалыдыр; 6) криминалистик фярзиyyяляр yалныз фактики мялуматлара
ясасланмалыдыр; 7) криминалистик фярзиyyялярин гурулмасы цчцн кифаyят дяряcядя ясас олмалыдыр;
8) криминалистик фярзиyyянин иряли сцрцлмяси конкрет фактын мцяyyян едилмясиндян ютрц зярури
олмалыдыр; 9) фярзиyyя дягиг формуля едилмяли, алтернатив характер дашымамалы вя конкрет
олмалыдыр. Криминалистик фярзиyyяляр: а) субyектя эюря; б) мцяyyян едилмиш hалларын hяжминя
эюря (фярзиyyялярин истигамятиня эюря); c) мянтиги ялагяyя эюря; d) иттиhамын предметиня эюря
тяснифляшдирилир. Фярзиyyяни иряли сцрян субyектдян асылы олараг фярзиyyяляр дюрд cцр
груплашдырылыр: истинтаг, мяhкямя, експерт вя ямялиyyат-ахтарыш фярзиyyяляри. Истинтаг
фярзиyyяляри - cинаyят иши цзря ибтидаи истинтаг заманы сцбут едилмяли олан hаллары мцяyyян етмяк
мягсяди иля иряли сцрцлян фярзиyyялярдир. Бу cцр фярзиyyялярин гурулмасы цчцн просессуал ясас-
cинаyят ишинин башланмасыдыр. Истинтаг фярзиyyяляринин субyектляри yалныз ганунла ибтидаи
истинтаг апармаг сялаhиyyяти верилмиш вязифяли шяхсляр (мцстянтиг, прокурор вя тяhгигат апаран
шяхс) ола биляр. Мяhкямя фярзиyyяляри иш цчцн яhямиyyяти олан hалларын мцяyyян едилмясиндян
ютрц билаваситя мяhкямя тяряфиндян иряли сцрцлян фярзиyyялярдир. Мяhкямя истяр ибтидаи истинтаг
материаллары, истярся дя билавaситя юзцнцн топладыьы материаллар ясасында cинаyят hадисяси,
cинаyятин едилмяси цсулу, шяхсин тягсирлилиyи вя с. hаггында мцхтялиф фярзиyyяляр иряли сцря
биляр.
Експерт фярзиyyяляри-билаваситя експертизанын апарылмасы просесиндя експерт тядгигатынын
предмети иля ялагядар олараг иряли сцрцлцр. Ямялиyyат -ахтарыш фярзиyyяляри - cинаyят етмиш
шяхсин эизляндиyи yер, оьурланмыш ямлакын эизлядилдиyи вя yахуд сатылаcаьы yер вя с. барядя
фярзиyyяляр билаваситя ямялиyyат-ахтарыш тядбирляринин hяyата кечирилмяси просесиндя вя мяhз
ямялиyyат ишчиляри тяряфиндян иряли сцрцлцр вя yохланылыр. Криминалистик фярзиyyяляр мцяyyян
етдикляри hалларын hяcминя (вя yахуд yюнялдикляри истигамятляря) эюря ики група аyрылыр: а) цмуми
фярзиyyяляр вя б) хцсуси фярзиyyяляр. Цмуми фярзиyyяляр-бцтювлцкдя cинаyят hадисясинин
характерини вя сябябини аyдынлашдырмаьа хидмят едир.Цмуми фярзиyyяляр о заман гурулур ки,
мцстянтигин сярянcамында олан илкин мялуматлар yалныз cинаyят ишинин маhиyyятини вя yа
сябяблярини аyдынлашдырмаьа имкан верир, hадисянин аyры-аyры конкрет hалларыны
мцяyyянляшдирмяк цчцн ися кифаyят етмир.Хцсуси фярзиyyяляр-cинаyят ишинин аyры-аyры конкрет
hалларына даир иряли сцрцлян истинтаг фярзиyyяляридир. Беля фярзиyyяляр cинаyятин баш вердиyи
yер, шяраит, cинаyятин едилмясиндя истифадя олунан алят вя васитяляр вя с. hаллар вя фактлар цзря
гурула биляр. Мянтиги ялагя формасына эюря фярзиyyяляр ики група бюлцнцр: ясас фярзиyyяляр вя якс
фярзиyyяляр.. Ясас фярзиyyяляр истинтагын hямин мярhялясиндя мцстянтигин сярянcамында олан
фактики материаллар цзря гурулан фярзиyyялярдир. Якс фярзиyyяляр ися ясас фярзиyyялярин мянтиги
инкарыны ифадя едян фярзиyyялярдир.İttihamın predmetinə görə fərziyyələrin iki qrupu
fərqləndirilir:ittihamedici və bəraətverici fərziyyələr.

28.Kriminalistik fərziyyələrin qurulması və yoxlanılması.

Фярзиyyялярин гурулмасында ямяли идрак просесинин диэяр саhяляриндя гурулан hипотезлярдя олдуьу
кими тяфяккцрцн мянтиги цсуллары тятбиг олунур. Бу мянтиги цсуллардан анализ, синтез, индуксиyа,
дедуксиyа вя аналоэиyаны хцсусиля геyд етмяк лазымдыр. Анализ тядгигатын мянтиги цсулу олуб,
cинаyят иши цзря яhямиyyятли олан hалларын мцстянтигин тяфяккцрцндя hиссяляря аyрылмасы вя
онларын hяр биринин мянтиги абстраксиyа yолу иля тяhлил едилмяси демякдир. Синтез ися ишя даир
hалларын бцтювлцкдя, hям дя онлары тяшкил едян hиссялярин гаршылыглы ялагяси шяклиндя
юyрянилмясидир. Башга сюзля, синтез фактларын вя hалларын анализ нятиcясиндя аyрылмыш
hиссяляринин гаршылыглы вя сябябли ялагя hалында бирляшдирилмяси олуб, анализин яксини тяшкил
едир. Индуксиyа цсулу тякcядян цмумиyя, фактлардан цмумиляшдирмяyя доьру эетмяк демякдир.
Дедуксиyа цсулу ися цмумидян тякcяyя доьру эетмяк, цмуми hаллара ясасланараг хцсуси hаллар барядя
нятиcяyя эялмякдир. Криминалистик фярзиyyялярин гурулмасында аналоэиyа цсулундан да истифадя
едилир. Аналоэиyа - фактларын аyры-аyры охшар яламятляриня эюря мцгаyисяси цзря индуктив ягли
мцhакимядир. Аналоэиyа цсулу иля криминалистик фярзиyyялярин гурулмасы ики системин ягли
мцгаyисясидир. Биринcи систем артыг мцяyyян едилмиш фактлардан, икинci систем ися истинтаг
тяcрцбяси нятиcясиндя аyры-аyры cинаyятляр вя онларын яламятляри цзря ялдя едилмиш мялуматлар
системиндян ибарятдир.Fярзиyyялярин гурулмасы цчцн конкрет ясас олмалыдыр. Бунунла ялагядар
олараг истинтаг фярзиyyяляринин ясасларыны ашаьыдакы цч група бюлмяк олар: 1) просессуал цсулла
ялдя едилян фактики мялуматлар (сцбутлар); 2) ямялиyyат-ахтарыш hярякятляри васитяляриля ялдя
едилян мялуматлар; 3) тясадцфи мянбялярдян алынан мялуматлар. Криминалистик фярзиyyялярин
гурулмасында фярзиyyяляр чохлуьу принсипиня истинад етмяк лазымдыр. Беля ки, еyни фактын изаhы
цчцн бир нечя фярзиyyянин гурулмасы зяруридир. Фярзиyyяляр чохлуьу зяруряти, hяр шеyдян яввял
фярзиyyя анлаyышынын мянтиги тябияти вя маhиyyяти иля баьлыдыр. Фярзиyyя о вахт иряли сцрцлцр
ки, конкрет факты мцяyyян етмяк цчцн ялдя едилян материаллар кифаyят етмир. Яэяр hямин
материаллар фактын yягинлиyи цчцн кифаyят етмирся, демяли, онларын васитясиля hямин фактын бир
нечя вариантда изаhы мцмкцндцр. Бу ися ону эюстярир ки, ваhид фярзиyyя ола билмяз.Фярзиyyяляр иш
цзря еhтимал олунан фактларын вя hалларын ясл эерчяклиyи ифадя едиб-етмямясини мцяyyянляшдирмяк
цчцн yохланылыр. Фярзиyyялярин yохланылмасы дедикдя, онлардан иряли эялян нятиcяляри фактики
hалларда дедуксиyа цсулу иля мцгаyисяси баша дцшцлцр. Ясл эерчяклиyин цзя чыхарылмасы цчцн: 1)
иш цзря hаллара даир мцмкцн олан бцтцн фярзиyyяляр гурулмалыдыр; 2) бцтцн фярзиyyяляр дягиг вя
hяртяряфли yохланылмалыдыр; 3) фярзиyyялярин бириндян саваyы, галан бцтцн фярзиyyяляр
топланылмыш сцбутларла инкар олунмалыдыр; 4) фярзиyyялярдян yалныз бири топланмыш сцбутлар
васитясиля там тясдиг олунмалыдыр; 5) hямин фярзиyyя иш цзря бцтцн hаллардан чыхарыла билян
yеэаня нятиcя олмалы, бу hаллара там уyьун эялмяли вя онлары там изаh етмялидир. Yухарыда садаланан
бу шяртляря комплекс риаyят олунмалыдыр. Криминалистик фярзиyyялярин yохланылма цсул вя
васитяляри онларын hансы нювя аид олмасы иля мцяyyян едилир. Мяhкямя вя истинтаг фярзиyyяляри
истинтаг hярякятляринин васитяси иля yохланылыр. Бу заман ямялиyyат-ахтарыш васитяляриндян
истифадя едился дя онлар кюмякчи характер дашыyырлар. Ямялиyyат-ахтарыш фярзиyyяляринин
yохланылмасы заманы ися башлыcа олараг ямялиyyат-ахтарыш цсулларындан вя васитяляриндян
истифадя едилир. Мяhкямя вя истинтаг фярзиyyяляринин yохланылмасы заманы хцсуси биликлярдян
експертизанын hяyата кечирилмяси вя yа мцтяхяссисин истинтаг hярякятляринин hяyата кечирилмясиня
cялб олунмасы васитясиля истифадя едилир. Ямялиyyат-ахтарыш фярзиyyяляринин yохланылмасы
заманы ися хцсуси биликлярдян геyри-просессуал формада истифадя едилир. Експерт фярзиyyяляринин
yохланылмасы да мцяyyян нормаларла тянзимлянян гаyдада цмумелми вя хцсуси биликлярдян истифадя
етмякля hяyата кечирилир. Фярзиyyялярин yохланылмасы принсипляриндян бири ондан ибарятдир ки,
юз тясдигини тапан ваhид фярзиyyя галанларыны инкар етмялидир. Бундан башга, ашаьыдакы hалларда
криминалистик фярзиyyя юзлцyцндя инкар олунмуш hесаб едиля биляр: 1) ону истисна едян фактики
мялуматлар ортаyа чыхдыгда; 2) чыхарылан нятижяляр hягигятя уyьун эялмядикдя вя yа фактын
мцяyyянляшдирилмяси цчцн кифаyят етмядикдя; 3) фярзиyyянин yохланылмасына еhтиyаж галмадыгда.
Бир гаyда олараг, истинтаг фярзиyyяляри нювбя иля деyил, паралел сурятдя yохланмалыдыр. Мяhз беля
олдугда ортаyа чыхан hяр hансы бир yени мялуматын аyры-аyры фярзиyyялярля гаршылыглы ялагяси
дцзэцн гиyмятляндириля биляр. Яксиня, мцстянтиг аyрыcа бир фярзиyyянин цзяриндя yохлама
апардыгда башга фярзиyyяляр нязярдян гачырыла биляр. Диэяр тяряфдян фярзиyyяляр паралел
yохланылмадыгда мцстянтигин yохладыьы конкрет фярзиyyяyя ясассыз цстцнлцк вермяси hаллары да
мцмкцндцр. Yохлама нятиcясиндя тясдиг олунан фярзиyyялярин hягигилиyиня ямин олмаг цчцн cинаyят
hадисясинин yохланылан hалы иля баьлы бцтцн мцмкцн фярзиyyяляр иряли сцрцлмялидир. Тясдиг
олунмуш фярзиyyя yеэаня hягиги фярзиyyя олмалы вя hямин hалла баьлы гурулмуш бцтцн фярзиyyяляри
инкар етмялидир. Тясдиг олунмуш фярзиyyядян мянтиги гаyдада чыхарыла билян нятиcяляр hяртяряфли
yохланылыб сцбута yетирилмиш олмалыдыр вя фярзиyyя иш цзря мювcуд олан диэяр hаллар иля
зиддиyyят тяшкил етмямялидир. Yалныз бу шяртляря ямял етмякля yохланылмыш вя тясдиг олунмуш
фярзиyyянин обyектив реаллыьы юзцндя якс етдирдиyини гябул етмяк олар.

29.Istintaqın təşkili və planlaşdırılması.

Истинтагын тяшкили онун планлашдырылмасы иля сых ялагялидир. Лакин онлары еyниляшдирмяк
олмаз. Истинтагын тяшкили даhа эениш анлаyыш олуб, планлашдырманы юзцндя еhтива едир.
Планлашдырма истинтагын тяшкилинин тяркиб hиссяси кими чыхыш едир вя онун елементляриндян
биридир. Даhа эениш анлаyыш олан истинтагын тяшкили планлашдырмадан ялавя диэяр елементляри дя
юзцндя бирляшдирир. Истинтагын тяшкили, hяр шеyдян яввял, онун вахтында планлашдырылмасындан
башлаyыр. Плансыз вя пяракяндя шякилдя hяyата кечирилян истинтаг yалныз тясадцф нятиcясиндя
мцвяффягиyyятля баша чата биляр. Cинаyятлярин истинтагы мцряккяб бир фяалиyyят олдуьундан онун
мцвяффягиyyятля hяyата кечирилмяси yалныз мцстянтигин эцcц иля тямин едиля билмяз. Бир гаyда
олараг мцстянтиг ямялиyyат-ахтарыш органлары иля ялагяли формада фяалиyyят эюстярир. Бу ялагянин
даими олмасы вя тяляб олунан анда yарадылмасы истинтагын тяшкилинин мцhцм шяртляриндян
биридир. Cинаyятин истинтагы заманы мцстянтиг вя ямялиyyат-ахтарыш органларынын ишчиляри
истинтагын эедишиня мане олмаг истяyян якс фяалиyyятля гаршылашмалы олурлар.Она эюря дя
мцстянтиг планлашдырылан истинтаг hярякятляри вя истинтаг-ахтарыш тядбирляри hаггында
мялуматларын эизли галмасыны тямин етмяк цчцн максимум тядбирлярдян истифадя етмялидир.
Мцасир cинаyяткарлыьа гаршы мцбаризя елм вя техниканын наилиyyятляриндян истифадя етмядян
мцмкцн деyилдир. Истинтагы апарылан cинаyят ишинин хцсусиyyятляриндян асылы олараг мцстянтиг
мцасир техники васитялярля тямин едилмялидир. Бязян тюрядилмиш cинаyят hадисяси мцряккяб
олдуьундан онун истинтагы мцяyyян истинтаг групуна вя yа бригадасына hяваля едилир. Беля hалларда
цмуми ряhбярлиyи hяyата кечирмяк цчцн мцстянтиглярдян даhа тяcрцбялиси ряhбяр тяyин едилмяли,
групун вя yа бригаданын цзвляри арасында вязифя вя тапшырыглар дягигликля мцяyyянляшдирилмяли
вя даими гаршылыглы ялагя, информасиyа мцбадиляси мювcуд олмалыдыр. Беляликля, истинтагын
тяшкили ашаьыдакы мягсядлярин hяyата кечирилмясини тямин етмяyя yюнялмишдир: - илкин дахил
олан мялуматларын тяhлили; - истинтаг иштиракчыларынын hярякятляринин истигамятляндирилмяси вя
елми-техники васитялярдян истифадя едилмяси; - истинтагын баша чатдырылмасы цчцн мялуматларын
топланмасы вя синтези; - истинтагын мцвяффягиyyятля hяyата кечирилмяси цчцн зярури шяраит
yарадылмасы. Мцстянтиг зярури мялуматларын топланмасы, тядгиги, yохланмасы, цмумиляшдирилмяси,
башга иштиракчыларын фяалиyyятинин тяшкили вя ялдя едилмиш бцтцн фактларын cинаyят ишинин
материалларында геyд едилмяси функсиyасыны yериня yетирир. Демяли, истинтагын тяшкилини
функсионал идаряетмя структурларынын yарадылмасы вя hямин просес иштиракчылары арасында
гаршылыглы ялагя системини yарадан бир фяалиyyят кими мцяyyян етмяк олар. Тяшкилати идаряетмя
фяалиyyятинин ясас методу истинтагын планлашдырылмасыдыр.
Истинтаг планы cинаyят иши цзря hягигяти мцяyyян етмяк цчцн мцстянтиг тяряфиндян hяyата
кечирилмяси нязярдя тутулан hярякятлярин мягсядyюнлц ардыciллыгла мцяyyян едилмиш системидир.
Истинтаг планы cинаyят ишиня даир мцстянтигин эениш практик фяалиyyят програмыдыр.
Истинтаг планында hярякятин мязмуну иля yанашы онун формасы да нязярдя тутулмалы, о cцмлядян
hярякятин hансы цсулла едиляжяyи мцяyyян олунмалыдыр. Бу заман мцстянтиг яксяр hалларда
криминалистика елминин истинтаг тяcрцбяси ясасында ишляyиб hазырладыьы тяклифляри ряhбяр тутур,
чцнки бир чох истинтаг hярякятляринин yериня yетирилмяси гаyдасы ганунда кифаyят гядяр эениш
низама салынмамышдыр. Истинтаг планына дахил едилян hярякятляри характериня эюря ики група
аyырмаг олар: - cинаyят тяркибинин сцбут едилмяси иля ялагядар олан hярякятляр; - иш цзря мцяyyян
едилян hалларла ялагядар олараг yериня yетирилян диэяр hярякятляр. Биринcи група cинаyятин
обyектини, обyектив cяhятини, субyектини вя субyектив cяhятини мцяyyян етмяyя yюнялмиш
hярякятляр, икинcи група ися cинаyят етмиш шяхсин ахтарышы, cинаyят нятиcясиндя вурулан зярярин
юдянилмяси, cинаyятин баш вермясиня сябяб олан hалларын мцяyyянляшдириляряк арадан
галдырылмасы цзря hярякятляр вя с. дахилдир.

30. Истинтагын планлашдырылмасынын принсипляри вя нювляри.

Истинтагын планлашдырылмасы принсипляри дедикдя мцстянтиг тяряфиндян ряhбяр тутулан вя
планлашдырманын ясасыны тяшкил едян мцддяалар нязярдя тутулур. Планлашдырма принсипляри
бунлардыр: - планлашдырманын фярдилиyи; - планлашдырманын динамиклиyи; - планлашдырманын
реаллыьы; - планлашдырманын ясаслылыьы; - планлашдырманын конкретлиyи; - планлашдырманын
вахтында апарылмасы. Планлашдырманын фярдилиyи. Бу принсип истинтагы апарылан hяр бир cинаyят
ишинин фярди хцсусиyyятляря малик олмасындан иряли эялир. Беля ки, бцтцн яламятляри цзря еyни ики
cинаyят ямяли ола билмядиyи кими, hямин cинаyятляр цзря истинтагын планлашдырылмасы да еyни ола
билмяз. Щяр бир cинаyят цзря тягсирляндирилян шяхсиyyяти, cинаyятин едилдиyи yер, вахт, цсул вя с.
фярди характер дашыдыьына эюря планлашдырма да фярди характер дашымалыдыр. Истинтагын
планлашдырылмасынын фярди характер дашымасы принсипи hеч дя о демяк деyилдир ки, бир груп
илкин истинтаг hярякятляринин мцхтялиф cинаyятляр цзря апарылмасы мягсядyюнлц деyилдир.
Планлашдырманын динамиклиyи. Мцстянтигин тяртиб етдиyи истинтаг планы динамик характер
дашыyыр. Беля ки, истинтаг просесиндя hямин план дяyишдириля, yахуд онда мцяyyян дцзялиш едиля
биляр. Она эюря дя истинтаг планынын тяртиб едилмяси hяля ки, планлашдырманын баша
чатдырылмасы деyил, яслиндя онун башланьыcыдыр. Динамиклик принсипиня ясасланмасы
планлашдырманын сямяряли нятиcя вермясини тямин едир. Истинтаг планында зярури
дяyишикликлярин вахтында едилмямяси, шцбhясиз ки, онун сямярялилиyинин итмясиня сябяб олур.
Планлашдырманын реаллыьы. Бу принсипин тялябляриня эюря истинтаг планы фактларын реал сурятдя
гиyмятляндирилмяси вя реал истинтаг фярзиyyяляри ясасында тяртиб олунмалыдыр. Истинтаг планында
ишин дцзэцн hялл едилмяси цчцн яhямиyyят кясб едян бцтцн hалларын мцяyyян олунмасы нязярдя
тутулмалыдыр. Реаллыг принсипинин ясас тялябляриндян бири истинтаг планында нязярдя тутулан
hярякятлярин yериня yетириля билмясинин реал сурятдя мцмкцн олмасыдыр. Беля олмадыгда hямин
hярякятин планлашдырылмасы да юз яhямиyyятини итирир. Диэяр тяряфдян hярякятин иcрасынын
тяжрцби cяhятдян мцмкцнлцyц нязярдян гачырыла билмяз. Планлашдырманын ясаслылыьы. Бу
принсипин тялябиня эюря истинтаг планында нязярдя тутулан hярякятляр иш цзря фактики hаллардан
иряли эялмялидир. Яэяр hямин hярякятляр ишин фактики hаллары иля баьлы деyилдирся, онларын
апарылмасы зярури ола билмяз. Планлашдырманын конкретлиyи. Бу принсипя ясасян истинтаг планында
нязярдя тутулан hярякятин бцтцн hаллары мцяyyян едилмялидир. Беля ки, hярякятин иcра вахты, yери,
цсулу, онун иcрачылары конкрет олараг планлашдырылмалыдыр. Чцнки бу hаллар конкрет мцяyyян
едилмязся, планын yериня yетирилмяси геyри-мцяyyян олар вя бунунла да истинтаг планы юз ролуну
лазыми дяряcядя оyнаyа билмяз..
Планлашдырманын вахтында апарылмасы. Бу принсип истинтаг планынын мягсядиндян иряли эялир.
Мялумдур ки, планлашдырмада башлыcа мягсяд истинтагын мягсядyюнлц шякилдя апарылмасынын
тямин олунмасыдыр. Бу ися истинтагын вахтында планлашдырылмасыны тяляб едир.
Предметиня эюря планлашдырма ики cцр олур: а) cинаyят иши цзря истинтагын цмуми
планлашдырылмасы; б) аyры-аyры истинтаг hярякятляринин планлашдырылмасы. Цмуми
планлашдырманын предметини конкрет cинаyят ишинин бцтцнлцкдя истинтагы тяшкил едир. Бурада
cинаyят иши цзря сцбут едилмяли олан hалларын даиряси мцяyyянляшдирилир, cинаyят ишинин
характериндян вя истинтаг шяраитиндян асылы олараг даhа чох мягсядяуyьун олан истинтаг hярякятляри
планлашдырылыр, истинтаг hярякятляринин hансы ардыcыллыгла вя ня вахт апарылаcаьы мцяyyян
олунур. Истинтагын цмуми планы ясасян иш цзря истинтаг фярзиyyяляринин гурулмасы вя
yохланылмасы иля баьлы олур ки, hцгуг ядябиyyатында бязян бу hисся “сцбутетмя планы” да
адландырылыр.Cинаyят иши цзря цмуми планлашдырма яксяр hалларда üç əsas mərhələdən ибарят олур.
Биринcи мярhялядя тяхирясалынмаз илкин истинтаг hярякятляри планлашдырылыр. Планлашдырманын
биринcи мярhялясиндя илкин истинтаг hярякятляринин мцяyyян едилмяси зяруряти hям дя бу
hярякятлярин тяхирясалынмаз характер дашымасындан иряли эялир. Планлашдырманын икинcи
мярhяляси истинтагын эениш планынын тяртиб едилмясидир. Эениш план илкин истинтаг
hярякятляринин нятиcясиня ясасян тяртиб олунур Истинтагын эениш планынын гаршысында дуран
вязифя cинаyятин истинтагы цчцн яhямиyyят кясб едян hалларын мцяyyян едилмясидир. Беля ки, эениш
планда мцстянтиг иш цзря мцмкцн олан бцтцн истинтаг фярзиyyяляринин yохланылмасыны нязярдя
тутмалы вя истинтаг hярякятляринин ардыcыллыьыны мцяyyянляшдирмялидир.. Планлашдырманын
цчцнжц мярhяляси истинтагын эедиши заманы ортаyа чыхан конкрет hалларын yохланылмасы цзря
hярякятлярин мцяyyян олунмасыны яhатя едир. Аyры-аyры истинтаг hярякятляринин
планлашдырылмасы. Конкрет жинаyят иши цзря истинтагын мцвяффягиyyятля баша чатдырылмасы
цчцн истинтаг hярякятляри, онларын hяyата кечирилмяси цсуллары вя бу hярякятлярин
ардыcыллыьынын дцзэцн мцяyyянляшдирилмяси мцhцм яhямиyyят кясб едир. Аyры-аyры истинтаг
hярякятляринин планлашдырылмасы цмуми планлашдырмаyа нисбятян садя просесдир. Чцнки бурада
hялл едилян мясялялярин даиряси нисбятян мяhдуд вя конкретдир. Бунунла беля, аyры-аyры истинтаг
hярякятинин планлашдырылмасы просеси бир сыра мясялялярин hяллини тяляб едир вя бунлара
ашаьыдакылар аиддир: истинтаг hярякятинин вязифяси вя мягсяди, hярякятин иcра едилмяси вахты вя
yери, hярякятин иcрачылары, диэяр иштиракчылары вя онларын вязифяляри, истинтаг hярякятинин
апарылмасы цчцн hазырлыг тядбирляри, аyры-аyры истинтаг hярякятляринин апарылма ардыcыллыьы вя
бу заман истифадя едиляcяк техники васитяляр, тактики цсуллар, hярякятин нятиcяляринин геyдя
алынмасы. Yазылы истинтаг планлары мцхтялиф формада: сиyаhы-планлар, cядвял-планлар вя тягвим-
планлар шяклиндя тяртиб едилир.

31.Baxışın anlayışı və növləri.

Ъинайятин изляринин, сцбут мянбяйи ола биляъяк диэяр мадди обйектлярин ашкар едилмяси, ъинайятин
тюрядилмя щалларынын вя иш цчцн ящямиййятли олан диэяр щалларын мцяййян едилмяси мягсяди иля
мцстянтиг щадiся йеринин, биналарын, сянядлярин, яшйаларын, инсан мейитинин вя щейван ъясядинин
бахышыны апарыр (АР ЪПМ-ин 236.1.-ъи маддяси).«Истинтаг бахышы» анлайышы цмуми
ъямляшдириъи категорийайа аид олуб, бир нечя истинтаг щярякятини юзцндя бирляшдирир ки, бу да
мцстянтиг вя бахышын диэяр иштиракчылары тяряфиндян мцхтялиф обйектлярин билаваситя мцшащидя
едиляряк тядгиг едилмясиндя ифадя олунур. Истинтаг бахышына аид олан истинтаг щярякятляри
йухарыда АР ЪПМ-ин 236-ъы маддясиндя гейд едилмишдир ( щадися йериня бахыш, сянядляря бахыш,
мейитя бахыш вя с.). Истинтаг бахышы мцстягил истинтаг hярякятидир. О, диэяр истинтаг hярякятляри
иля (мясялян, истинтаг експерименти, експертиза, ахтарыш вя с.) бязи охшар ъяhятляря малик олса да,
просессуал тябияти, мягсяди, вязифяси вя апарылмасы тактикасына эюря онлардан ъидди фярглянир АР
ЪПМ-ин 236.1.-ъы маддясинин мятниндян эюрцндцйц кими истинтаг бахышынин мягсяди ъинайятин
излярини вя диэяр мадди сцбутлары ашкар етмяк, hадисянин шяраитини вя иш цчцн яhямиййяти олан
диэяр hаллары айдынлашдырмагдан ибарятдир.Истинтаг бахышы обйектлярдян асылы олараг
ашаэыдакы нювляря бюлцнцр: а) hадися йериня бахыш; б) предметляря бахыш; ъ) сянядляря бахыш; ч)
мейидин тапылдыьы йердя хариъи бахышы; д) билаваситя hадися йери олмайан биналара вя айры-айры
йерляря бахыш; е) hейванлара бахыш; я) ъанлы шяхслярин мцайиняси (Истинтаг бахышынын спесифик
бир нювц кими фяргляндирилир, АР ЪПМ-ин 238-ъи маддяси).С.А.Роганов няглиййат васитяляриня вя
биткиляря бахышы да бахышын нювляриня аид едир.Предметляря вя сянядляря бахыш бир гайда олараг
мцвафиг истинтаг hярякятляри апарыларкян (hадися йериня бахыш, ахтарыш, эютцрмя) hяйата
кечирилир.Предметя бахыш онун цмуми эюрцнцшцнцн юйрянилмяси иля башланыр. Бахыш просесиндя
предметин цмуми яламятляри иля йанашы, фярди яламятляри, онун гцсурлары вя диэяр хцсусиййятляри
айдынлашдырылыр. Предметин тяйинатындан асылы олараг ъинайятин тюрядилмясиндя ня мягсядля
истифадя едилмясини вя hадися иля ялагясини эюстярян яламятлярин ашкар едилмясиня бахыш заманы
хцсуси диггят йетирилмялидир.Мцстянтиг мадди сцбут яhямиййятли сянядляря бахыш кеъиряркян
сянядин hягигилийини айдынлашдырмаг мягсяди иля мцмкцн олан васитялярдян истифадя етмялидир.
Бу мягсядля о, сянядин мязмунуну, тяйинатыны, иъра цсулуну, формасыны, материалыны вя айры-айры
hиссялярини: имзаны, мюhцр, штамп якслярини, вя с. юйрянмялидир.Бахыш нятиъясиндя предмет вя
сяняд hаггында ялдя олунан мялуматлар hямин истинтаг hярякяти протоколунда якс етдирилир. Предмет
вя йа сянядя йериндяъя кейфиййятли бахыш кечирмяк мцмкцн олмадыгда мцстянтиг онлары эютцрцр,
габлашдырыр, мюhцрляйир вя бундан сонра ися онлара мцвафиг шяраитдя бахыш кечирилир.Мейитя
хариъи бахыш , бир гайда олараг, hадися йеринин бахышы заманы апарылыр. Лакин бир сыра hалларда
бу бахыш щадися йериндя апарылмайа да биляр.Мейитя хариъи бахыш ясасян юлцмцн сябябини, ня вахт
баш вермясини, ъинайятин едилмя шяраитини вя зяряр чякмишин шяхсиййятини мцяййян етмяйя кюмяк
едян изляри вя йа башга мадди сцбутларын яламятлярини тапмаг мягсядиля апарылыр. Бунунла йанашы,
мейитя бахыш истинтаг щярякяти васитясиля бир чох hалларда щадися йери иля ъинайятин едилдийи
йерин ейни олуб-олмамасыны мцяййян етмяк, юлцмцн сябябини, ъинайятин тюрядилмяси цсулуну,
ъинайятин тюрядилмясиндя истифадя едилян силаhын вя йа алятин нювцнц мцяййянляшдирмяк
мцмцкцндцр.Бинайа вя йа мцяййян йеря бахыш о заман hяйата кечирилир ки, hямин бина вя йер
билаваситя ъинайят вя hадися йери олмасалар да, онлара бахыш кесирмякля иш цчцн яhямиййят кясб
едян hаллар ашкар едиля биляр. Бинайа вя йа мцяййян йеря бахыш заманы ъинайятя щазырлыг,
ъинайятин тюрядилмяси, ъинайятин эизлядилмяси изляри, сахта сянядляр, ганунсуз мящсулларын
истещсалы вя с. мадди сцбутлар ашкар едилдикдя онун сцбути ящямиййяти даща да артыр.Бир сыра
ъинайятлярин истинтагы просесиндя, мясялян, мал-гара оьурлуьу заманы hейвана бахыш кесирилмяси
зяруряти йарана биляр. Беля щалларда, адятян, бахышын мягсяди hейванын мцяййян тясяррцфата вя йа
конкрет шяхся аид олмасыны айдынлашдырмаг, hабеля hейванын ейниляшдирилмясини hяйата
кечирмяйя имкан верян яламятлярин ашкар едилмясиндян ибарятдир.Истинтаг бахышынын йухарыда
адлары чякилян нювляри ичярисиндя йалныз hадися йеринин бахышы бцтцн hалларда мцстягил истинтаг
hярякяти кими апарылыр. Истинтаг бахышынын галан бцтцн нювляри hадися йериня бахышын цзви
hиссяси кими бу истинтаг hярякятиня дахил ола биляр (мясялян, hадися йериндя-мцяййян бина вя ону
яhатя едян саhядя мейит вя иш цчцн яhямиййят кясб едян сянядляр вя предметляр олдугда). Мцяййян
йеря, бинайа, предметляря, сянядляря вя мейитя бахыш ися hям мцстягил истинтаг hярякяти кими, hям дя
hадися йериня бахышын бир hиссяси кими апарыла биляр.Щадися йериня бахыш, адятян, hадися
йеринин вязиййятинин юйрянилмяси иш цчцн яhямиййят кясб етдикдя, бурада ъинайятин баш вердийи
шяраит, ону тюрядян шяхсляр hаггында мялумат веря билян изляр вя башга мадди сцбутларын галмасы
еhтимал олундугда апарылыр.Щадися йериня бахыш истинтаг щярякятинин вязифяляриня
ашаьыдакылар аиддир:- иш цзря сцбут яhямиййятиня малик олан ъинайят излярини, еляъя дя диэяр
мадди сцбутлары ашкар етмяк, эютцрмяк, рясмиляшдирмяк вя гиймятляндирмяк ;- hадися йериня бахыш
протоколунда вя протокола едилян ялавялярдя (план, фотошякилляр, видеоматериаллар вя с.) hадися
йеринин бцтцн вязиййятини там вя дягиг якс етдирмяк;- ъинайят hадисясинин баш вердийи вязиййяти
ъанландырмаг вя истинтагы дцзэцн истигамятя йюнялтмяк цчцн фярзиййялярин гурулмасы;-
ъинайяткарын ахтарышы цчцн мялуматларын ялдя едилмяси;- ъинайяткарын шяхсиййятини вя бир сыра
hалларда ися ъинайятин мотивини мцяййян етмяк;-ъинайятин баш вермясинин сябяби щаггында мялумат
ялдя етмяк вя с.
32.Hadisə yerinə baxışa hazırlıq.
Мцстянтиг дахил олан мялуматдан вя онун характериндян асылы олараг hадися йериня бахыш
мясялясини hялл етмялидир. О, hадися йериня бахыш кечирмяк гярарына эялярся, бу мягсядля бир сыра
hазырлыг ишляри эюрмялидир. Щадися йериня hазырлыг ясас етибариля цч мярщялядян ибарятдир:
щазырлыг, ишчи вя рясмиляшдирмя. Щазырлыг мярщяляси ики мярщяляйя айрылыр: а) мцстянтигин
hадися йериня эяляня гядяр эюрдцйц ишляр; б) hадися йериня эяляндян сонра бахыш кечиряня гядяр
эюрдцйц ишляр.Мцстянтиг hадися йериня эяляня гядяр ашаэыдакы hазырлыг ишлярини эюрмялидир:а)
hадися йеринин тохунулмамазлыьыны тямин етмяк цчцн тядбирляр эюрмяли;б) бахыш заманы тятбиг
едиляъяк елми-техники васитяляри щазырламаг вя онларын йарарлы олмасыны йохламалы; ъ) бахыша
ъялб едиляъяк шяхслярин (щал шащидляринин, мцтяхяссислярин) даирясини мцяййянляшдирмяли вя
онларын иштиракыны тямин етмялидир.Мцстянтиг hадися йериня эялдикдян сонра бахыш кечирмяк
цчцн ашаэыдакы hазырлыг ишлярини эюрмялидир: а) зяряр чякмиш шяхс варса она илкин кюмяк
эюстярмяли;б) бахыша манечилик едя биляъяк кянар шяхсляри hадися йериндян
узаглашдырмалы;ъ)hадися йериня илк эялян полис ишчиляри тяряфиндян hадися йеринин горунуб-
горунмамасыны вя ъинайяткарын ашкар едилмясини, онун йахаланмасынын тяшкил едилиб-
едилмямясини мцяййянляшдирмяли;ч) hадися hаггында мялумат топламалы;д) hал шаhидляринин hцгуг
вя вязифялярини онлара баша салмалы;е) бахыш кечириляъяк йерин сярhяддини вя бахышын апарылма
методуну мцяййянляшдирмяли;я) hадися йеринин тохунулмамазлыьыны тямин етмяли. Бахышын
сямяряли кечирилмяси, ъинайяткарын тутулмасы вя с. мягсядиля диэяр тядбирляри
эюрмялидир.Мцстянтиг ъинайят hаггында мялумат алан кими мцмкцн гядяр тез бир заманда hадися
йериня бахыш кечирмялидир. Лакин о, hадися йериня ня гядяр тез эется дя ъинайят hадисясинин баш
вермяси иля онун hадися йериня эетмяси арасында мцяййян мцддят кечир. Бу мцддят ярзиндя hадися
йеринин вязиййяти вя йа орада олан айры-айры изляр вя мадди сцбутлар гясдян, бязи hалларда ися hеч
бир мараьы олмайан шяхсляр тяряфиндян дяйишдириля вя йа мяhв едиля биляр. Беля hалларын
гаршысыны алмаг мягсяди иля мцстянтиг полис ишчиляринин васитясиля hадися йеринин
тохунулмамазлыьыны тяъили олараг тямин етмяк цчцн тядбир эюрмялидир. Ъинайят hадисясинин баш
вермяси hаггында билаваситя саhя мцфяттишиня вя йа полис шюбясинин башга ишчиляриня дя хябяр
вериля биляр. Бу заман ъинайят hадисяси хябярини алан hяр бир полис ишчиси дярhал hадися йериня
эетмяли вя бу барядя мцстянтигя хябяр вермялидир. Щадися йериня эялян полис ишчиляри щадися
йериндя зяряр чякмиш шяхс олдугда илк нювбядя она тибби йардым эюстярилмяси мясялясини hялл
етмялидирляр.б) бахыш заманы тятбиг едиляъяк елми-техники васитяляри щазырламаг вя онларын
йарарлы олмасынын йохланылмасы. Щадися йериня бахыш заманы елми-техники васитялярдян
баъарыгла истифадя едилмяси онун кейфиййятли апарылмасынын тямин едилмясиндя чох мцhцм рол
ойнайыр.Щадися йериндя излярин вя диэяр мадди сцбутларын эютцрцлмясиндя, гейд едилмясиндя
истинтаг чемоданында олан васитялярдян эениш истифадя едилмялидир. Истинтаг чемоданында
мцстянтигин мцхтялиф излярин ашкар едилмяси, эютцрцлмяси вя рясмиляшдирмяси, еляъя дя диэяр
мадди сцбутларла мцвяффягиййятля ишлямяк цчцн бцтцн зярури алят вя васитяляр вардыр.ъ) hал
шаhидляринин дявят едилмяси. Ъинайят-просессуал ганунвериъилийи бахышын апарылмасы заманы
hал шаhидляринин мцтляг иштиракыны тяляб едир. АР ЪПМ-ин 236.3.-ъц маддясиня ясасян, щадися
йеринин бахышынын апарылмасында азы 2 (ики) hал шаhиди иштирак едир. Ганундан эюрцндцйц кими
щал шаhидляри ики няфярдян аз олмамалыдыр. Бахыша ики няфярдян артыг hал шаhиди дявят едилмяси
мясляhят эюрцлмцр, чцнки бу, бахышын кейфиййятли апарылмасына мане ола биляр. Мцстянтиг дявят
олунан hал шаhидляриня ня кими hцгуг вя вязифяляря малик олдугларыны изащ етмякля йанашы,
бахышын мягсядини дя онлара изаh етмялидир. Мцстянтиг бахыш заманы hадися йериндя ашкар едилян
предметлярин яламятляри иля hал шаhидлярини таныш етмяли вя тюрядилмиш ъинайятля бу
предметлярин ня дяряъядя ялагядар олмасыны онларла бирликдя айдынлашдырмалыдыр. Бу, бахышын
дягиг апарылмасына вя еляъя дя бахыш протоколунун дольун йазылмасына чох кюмяк едир.д) илкин
мялуматларын топланмасы. Бахыш цчцн диэяр hазырлыг hярякятляриндян бири дя илкин мялуматларын
топланылмасыдыр. Мцстянтиг hадися йериня эялиб бахышы апарана гядяр hадися hаггында мялуматы
олан шяхслярдян башга, галан бцтцн шяхсляр hадися йериндян кянар едилмялидирляр. Мцстянтиг
йалныз бундан сонра ъинайяткарын мцяййянляшдирилмяси иши иля мяшьул олур. Буна эюря hадися
йеринин горунмасыны тяшкил етмяк цчцн бурайа эялян полис ишчиляри тяряфиндян hансы тядбирлярин
эюрцляъяйини мцяййянляшдирир. Щадися hаггында там вя дягиг мялумат ялдя едилмяси апарылан
бахышын даhа кейфиййятли баша чатдырылмасына зямин йарадыр.Мцстянтиг hадися hаггында илкин
мялуматлары hадисяни эюрянляри, ону биринъи дяфя мцшаhидя едянляри, зяряр чякмиш шяхсин
гоhумларыны вя йа она йахын шяхсляри диндирмякля ялдя едир. Зяряр чякмиш шяхсин вя hадисяни
билаваситя эюрянлярин диндирилмяси лазыми мялуматларын алынмасыны тямин едяряк истинтагын
эяляъяк истигамятини мцяййянляшдирмякдя мцhцм рол ойнайыр.Сорьу-суал нятиъясиндя алынан
мялуматлар бир чох hалларда ъинайят hадисяси вя бу ъинайяти тюрятмиш шяхс вя йа шяхсляр hаггында
фярзиййялярин иряли сцрцлмясиня, ъинайяткарын ахтарылмасыны тямин едян тядбирлярин
эюрцлмясиня вя ишин истинтагы цчцн яhямиййяти олан мялуматларын топланмасына имкан йарадыр.
Одур ки, сорьу-суал заманы йухарыда эюстярилян мясяляляря даир мялуматларын
айдынлашдырылмасына хцсуси фикир вермяк лазымдыр.\Лазым олан илкин мялуматлар алындыгдан
сонра мцстянтиг бахышы hансы ардыъыллыгла апармаг мягсяди иля hадися йерини цмуми эюздян
кечирир.
33.Hadisə yerinə baxışın taktikası
Щадися йериня бахышын истянилян нятиъяни вермяси цчцн бахыш просесиндя мцяййян тактики
гайдалара риайят олунмалыдыр: а) hадися йериня бахышы йубанмадан вахтында апармаг; б) hадися
йеринин вязиййятинин, ашкара чыхарылан излярин вя диэяр мадди сцбутларын бахышы вя гейдя
алынмасы заманы криминалистик техники вя тактики цсуллардан баъарыгла истифадя етмяк; ъ) бахышы
мцтяшяккил сурятдя апармаг. Гейд едилянлярля йанашы щадися йериня бахыш кечиряркян бахышын
тамлыьы, планауйьунлуьу вя обйектив апарылмасына да ъидди риайят едилмялидир.Щадися йериня
бахышын кейфиййяти hямин гайдалара ня дяряъядя ямял едилмясиндян чох асылыдыр. Мясялян, hадися
йериня бахышын вахтында апарылмамасы онун кейфиййятини олдугъа ашаьы сала биляр. Чцнки бу,
hадися йериндя галмыш излярин вя диэяр мадди сцбутларын мяhви вя бязи hалларда ися кейфиййятинин
писляшмяси иля (кцляйин, йаьышын, гарын, истинин вя с. тясириндян) нятиъялянир. Щадися йериня
вахтында бахыш кечирилярся бу ъинайяткарын гойдуьу изляри вя диэяр мадди сцбутларын ялдя
олунмасына, иш цзря фярзиййялярин дцзэцн иряли сцрцлмясиня вя с. имкан йарадыр.
АР ЪПМ-ин 236.2.-ъи маддясиня мцвафиг олараг hадисянин ашкар едилмясиндян сонра щадися йеринин
тяхиря салынмадан бахышы щаллары истисна олмагла, бахыш эцндцз вахты апарылыр. Бахыш эеъя
апарылдыгда hадися йери ишыгландырылмалыдыр. Лакин сцни ишыгда hадися йериндя олан айры-айры
изляр вя микрощиссяъикляр ашкар едилмямиш гала биляр.
Мцстянтиг бахыш заманы тактики гайдалара риайят етмякля йанашы, елми-техники васитялярдян дя
баъарыгла файдаланмалы вя бахышы просессуал гайдалара риайят етмякля дцзэцн
рясмиляшдирмялидир. Мцстянтиг hадися йериня бахышын даща кейфиййятли вя сямяряли апарылмасы
мягсядиля план тутмалы вя бахышы ардыъыл апармалы, бу заман мцяййян едилмиш hаллары
айдынлашдырмалы, бахышы ъинайят hадисяси hаггында олан фярзиййялярин hамысыны йохламагла
ятрафлы апармалы, статик вя динамик бахышын апарылмасы ардыъыллыьына ъидди риайят етмялидир.
Щадися йериндя тапылан предметлярин вя диэяр мадди сцбутларын ъинайят hадисяси иля ялагяли олуб-
олмамасыны мцяййянляшдирмяли, ъинайятин излярини ашкара чыхармалы вя гейдя алараг
рясмиляшдирмялидир. Ъинайятин истинтагы цчцн яhямиййяти олан яшйаларын вязиййятинин вя
онларын цзяриндяки излярин hансы гайдада йерляшмялярини дягигляшдирмяли, иш цчцн яhямиййяти
олан излярин вя диэяр мадди сцбутларын фотошяклини чякмяли, hадися йеринин схематик планыны
тяртиб етмяли, ъинайят алятляринин ахтарышыны тямин етмяли , щадися йериня бахыш истинтаг
щярякятини просессуал гайдалара риайят етмякля рясмиляшдирмяли вя с.
Щадися йериня бахышын мярhяляляри. Щцгуг ядябиййатында hадися йериня бахышын статик вя
динамик мярhяляляри фяргляндирилир.Статик бахышда саhянин сярhядини мцяййянляшдирмяк мягсяди
иля hадися йери цмуми эюздян кечирилир, бахышын hансы ардыъыллыгла апарылмасы
айдынлашдырылыр, истигамятляндириъи вя иъмал фотошякилляр чякмяк цчцн йер сечилир вя с. Бундан
сонра мцстянтиг бахышын иштиракчылары иля бирликдя hадися йериндя hансы обйектлярин олмасыны;
бунларын ня ъцр йерляшмясини вя гаршылыглы ялагясини мцяййян едир вя щямин обйектлярин хариъи
эюрцнцшцнц юйрянир.Статик бахышда hадися йеринин вязиййятиндя hеч бир дяйишиклик апарылмыр
вя hяр шей олдуьу кими галыр. Истинтаг тяърцбясиндян мялумдур ки, бязян тяърцбясиз мцстянтигляр
hадися йериндя мцhцм мадди сцбут эюрдцкдя (мясялян, ъинайятин тюрядилмясиндя ишлядилмиш силаh)
дярhал ону эютцрцб бахырлар. Бу ися сонралар силаhын hансы йердя вя ня вязиййятдя йерляшмяси
hаггында мясяляни айдынлашдырмагда чятинлик тюрядир. Одур ки, статик бахыш мярhялясиндя илк
нювбядя hадися йеринин вя ятраф йерлярин мцвафиг фотошякиллярини чякмяк, сонра ися орадакы
сцбути ящямиййят кясб едян предметлярин hансы вязиййятдя ашкар едилмясини, неъя йерляшмясини,
хцсуси яламятлярини вя с. протоколда гейд етмяк лазымдыр.
Щадися йеринин вязиййяти гейд едилдикдян сонра бахышын икинъи мярhяляси-динамик бахыш
башланыр. Динамик бахышын мязмуну hадися йериндяки излярин вя башга мадди сцбутларын
айрылыгда hяртяряфли бахыша мяруз галмасында вя бунларын криминалистик елми-техники цсул вя
васитялярдян истифадя едиляряк мюhкямляндирилмясиндян ибарятдир (мясялян, ял изляринин
мцхтялиф тозлар васитясиля ашкара чыхарылмасы вя дактилоплйонкайа кючцрцлмяси вя йахуд, ашкар
олунмуш айаг изляринин эипс васитясиля сурятинин чыхарылмасы).
Цмумиййятля, динамик бахыш заманы обйектляря мцкяммял вя ятрафлы бахыш кечирилир вя бу
мягсядля яшйалар йериндян тярпядилир, чеврилир вя с. Щадися йериндя вя онун айры-айры
обйектляриндя ъинайятин вя ъинайяткарын изляринин ахтарышы вя онларын ашкар едилмяси цчцн
мцмкцн олан бцтцн тядбирляр эюрцлцр, цзяриндя из галмыш обйектляр, йахуд обйектлярин из галмыш
hиссяляри эютцрцлцр. Обйектин сятhиндя галан изи обйектля бирликдя эютцрмяк мцмкцн олмадыгда
изин юзц эютцрцлцр. Бу да мцмкцн олмадыгда изин якси алыныр, негатив hаллар гейд едилир вя
фотошякилляр чякилир.
Бахышын бу гайдада апарылмасы hадися йеринин вязиййятинин вя ашкар едилян излярин там
юйрянилмясиня вя бунларын мцвафиг сянядлярдя юз яксини тапмасына имкан йарадыр. Беляликля,
мцстянтиг hадися йеринин статик бахыш мярhялясини гуртардыгдан сонра динамик бахыш
мярщялясиня кечмялидир.Бахыш протоколунда статик вя динамик мярhялялярин айрылыгда якс
етдирилмяси тяляб олунмур.
Щадися йериня бахыш ясасян цч цсулла апарылыр: ятрафдан мяркязя доğру (консентрик); б) мяркяздян
ятрафа доğру (ексентрик); в) hисся-hисся (фронтал). Бахышын бу цсулларынын тятбигиня даир конкрет
гайда йохдур. Бахыш заманы гейд едилян цсуллардан щансынын сечилмясини мцстянтиг баш вермиш
ъинайят щадисясинин нювцнц, характерини, едилмя цсулуну, мювъуд шяраити вя с. нязяря алмагла
мцяййянляшдирир.
Криминалистик ядябиййатда бахышын обйектив вя субйектив методлары щаггында да фикир
мювъуддур. Обйектив цсулун мащиййяти ондан ибарятдир ки, щадися йери ъинайяткарын щадися
йериня щарадан эялмясиндян асылы олмайараг бцтцнлцкля бахыша мяруз галыр. Башга сюзля, щадися
йериня обйектив бахыш цсулунда бцтцн шяраит тядгиг едилир. Субйектив цсулда ися мцстянтиг санки
ъинайяткарын изи иля щярякят едир, онун щадися йериня неъя эялмясини, орада ня гядяр олмасыны вя
щансы щярякятляри етмясини, щямчинин орадан щансы йолла чыхыб эетмясини якс етдирян изляря
ясасян мцяййянляшдирир. Бу цсул бахышын сечмя цсулу иля демяк олар ки, цст-цстя дцшцр.

34.Meyidə tapıldığı yerdə baxış

Мейитя хариъи бахыш , бир гайда олараг, hадися йеринин бахышы заманы апарылыр. Лакин бир сыра
hалларда бу бахыш щадися йериндя апарылмайа да биляр. Мейитя хариъи бахыш ясасян юлцмцн
сябябини, ня вахт баш вермясини, ъинайятин едилмя шяраитини вя зяряр чякмишин шяхсиййятини
мцяййян етмяйя кюмяк едян изляри вя йа башга мадди сцбутларын яламятлярини тапмаг мягсядиля
апарылыр. Бунунла йанашы, мейитя бахыш истинтаг щярякяти васитясиля бир чох hалларда щадися йери
иля ъинайятин едилдийи йерин ейни олуб-олмамасыны мцяййян етмяк, юлцмцн сябябини, ъинайятин
тюрядилмяси цсулуну, ъинайятин тюрядилмясиндя истифадя едилян силаhын вя йа алятин нювцнц
мцяййянляшдирмяк мцмцкцндцр.
Юлцм ишляри цзря hадися йериня бахышын хцсусиййяти hадисянин тюрядилдийи йерин, криминал
шяраитин хцсусиййяти вя характериндян асылыдыр. Беля ки, одлу силаh тятбиг етмякля адам юлдцрмя
ъинайяти цзря hадися йериня бахыш, зяhярлямякля адам юлдцрмядя hадися йериня бахышдан
яhямиййятли дяряъядя фярглянир. Буна бахмайараг юлцм ъинайяти цзря hадися йериня бахыш бир сыра
цмуми нязяри ъяhятляря маликдир.
Юлцм ъинайяти цзря hадися йериня бахышын ясас обйектляри мейит вя онун тапылдыьы йердир ки, бу
да чох вахт ъинайятин баш вермя йери олур. Бу заман щадися йериня вя мейидя бахыш ямялиййат
истинтаг групу тяряфиндян апарылыр. Груп мцстянтигдян (ряhбяр), полисин ямялиййат ишчиляриндян,
мцтяхяссис криминалистдян, мяhкямя тябабяти саhясиндя мцтяхяссисдян ибарят тяркибдя фяалиййят
эюстярир. Щадися йеринин хцсусиййятляриндян вя конкрет ъинайятин баш вермя шяраитиндян асылы
олараг, групун тяркибиня башга мцтяхяссисляр дя дахил едиля биляр. Мясялян, кинолог вя с. Групла
бирликдя hадися йериня эялян мцстянтиг ашаьыдакы мясяляляри hялл едир:
- hадися йериндян кянар шяхсляр узаглашдырылыр. Щал шаhидляриня онларын hцгуг вя вязифяляри
изаh едилир.
- мяhкямя-тибб мцтяхяссисиня зяряр чякмиш шяхсдя hяйат яламяти олуб-олмамасыны йохламаг
тапшырылыр. Зяряр чякмиш шяхсдя hяйат яламяти олдугда она илк тяъили тибби йардым
эюстярилмялидир.
- hадися йеринин мцhафизяси тяшкил едилир.
- мцстянтиг кинолога хидмят-ахтарыш ити васитясиля hадися йериндя галмыш исти изляря эюря
ъинайяткарын излянмясинин мцмкцн олуб-олмамасыны айдынлашдырмаьы тапшырыр.
Щадися йериндя мейит оларкян, адятян, мящкямя фотографийасынын мцвафиг цсулларынын тятбиги
иля онун фотошякилляри чякилир. Бундан сонра яввял мейидин статик, сонра ися динамик бахыш
щяйата кечирилир. Мейитин бахышы эедишиндя онун ъинси, тягриби йашы, бядян гурулушу, бойу
мцяййян едилир. Щадися йериндя hярякятсиз шейляря нисбятян мейидин вязиййятиня диггят йетирилир.
Сонра мцяййян ардыъыллыгла мейитин бядяни, палтарлары вя цзяриндя олан предметляря бахыш
кечирилир. Мейитин палтарынын бахышы заманы онларын вязиййятиня, мювсцмя вя зяряр чякмиш
шяхсин анатомик юлчцляриня уйьун олуб-олмамасына фикир верилир. Ъибляр диггятля йохланылыр вя
протоколда гейд едилир. Эейимдя олан зядяляр, ган изляри вя диэяр биоложи мяншяли изляр ятрафлы
тясвир едилир.
Мейитин бахышы заманы протоколда мейит яламятяляринин олмасы вя дяряъяси якс етдирилир, бядян
хясарятляри ашкар едилибся, онларын йери, мигдары, йерляшмяси, hяъми, зярури hалларда рянэи тясвир
олунур, бядяндя диэяр излярин олуб-олмамасы гейд едилир. Мейитин бядяниндя олан зядялярин
характериндян асылы олараг, мейитин бахышы мцяййян хцсусиййятляря маликдир. Щадися йериня
бахыш заманы ган изляри ашкар едилярся, онларын формасына, рянэиня вя с. диггят верилмялидир.
Чцнки ган изляри мяhкямя-тибби експертизанын дейил, hям дя криминалистик експертизанын тядгигат
обйекти олмагла мцhцм яhямиййятя маликдир.
Онларын тядгиги нятиъясиндя ъинайятин баш вермя йерини, онун механизмини, бядян хясаряти
йетириляркян зяряр чякмиш шяхсин вязиййятини айдынлашдырмаг мцмкцндцр. Бахышын эедишиндя
мцстянтиг гясдян адам юлдцрмядя иш цчцн яhямиййятли олан диэяр микроизляри дя юйрянмялидир.
Беля излярин дашыйыъылары чох вахт зяряр чякмиш шяхсин эейими, мейитин бядяни, ъинайят аляти
ола биляр. Мейитин эейим вя бядяниндя ъинайяткарын палтарынын лифляри, дырнаглары арасында сач,
ган, дяри епители вя с. гала биляр. Бунларын да мцhцм ейниляшдирмя яhямиййяти вардыр.
Щадися йериня бахышын сямяряли апарылмасы мягсядиля криминалистик елми-техники васитялярдян
эениш истифадя олунмалыдыр.
Яэяр мейитин бахышы заманы онун шяхсиййятини мцяййян етмяк мцмкцн олмазса, мцстянтиг бу
мягсядля мцвафиг тядбирляр эюрмялидир. Бу мягсядля мейит ону таныйа билян шяхсляря тягдим едилир
(евляр идарясинин ишчиляриня, саhя мцвяккилляриня). Яэяр бу тядбирлярин нятиъясиндя зяряр чякянин
шяхсиййяти мялум оларса, мейит танынма цчцн гоhумлара, танышлара тягдим едилир. Йухарыда
эюстярилян hярякятляр мцсбят нятиъя вермирся вя мейиди сахламаг мцмкцн дейилдирся, дяфн етмяздян
яввял онун шяхсиййятини ейниляшдирмяйя имкан верян тядбирляр эюрцлмялидир. Бу мягсядля мейидин
ял бармаг изляри дактилокартайа кючцрцлцр, фотошякли чякилир вя хцсуси картада онун заhири
эюрцнцш яламятляри гейд едилир. Мяhкямя-тибб експертизасынын кюмяйи иля мейитин башындан сач
нцмуняляри вя дяри hиссяляри эютцрцлцр вя мяhкямя-тибб мцясиссяляриндя диэяр предметлярля
бирликдя ъинайят ишиня ялавя едилир. Зяряр чякмиш шяхсин бармаг изляринин дактилоскопик картасы
вя танынмайан мейитин картасы ъинайят гейдиййатыны hяйата кечирян ДИН-нин мцвафиг бюлмяляриня
эюндярилир.
Юлцм ъинайятляри цзря шаhид гисминдя ъинайяти эюрянляр, гоhумлар, танышлар, зяряр чякмиш шяхс
вя шцбhяли шяхсин иш йолдашлары диндирилир. Ъинайяти эюрянлярин диндирилмясиндя ясас мягсяд
онлардан ъинайятин тюрядилмя шяраити вя ъинайяткарын яламятляри hаггында ятрафлы мялумат
топламагдыр. Зяряр чякмиш шяхсин гоhум вя йахынларынын диндирилмясиндя мягсяд шцбhяли шяхсля
зяряр чякмиш шяхсин яввялляр таныш олуб-олмамасыны, онларын гаршылыглы мцнасибятини,
ъинайятин мотивини вя с. hаллары айдынлашдырмагдыр.
Юлцм ъинайятляри цзря тяхирясалынмаз истинтаг hярякятляриндян бири дя мяhкямя-тибби
експертизасынын тяйин едилмясидир. Мяhкямя-тибби експертизасы васитясиля бядян хясарятинин
характери, юлцмцн баш вермя сябяби, вахты вя с. мцяййян едилир. Бундан башга, мяhкямя-тибби
експертизасы гаршысында ашаэыдакы мясяляляри айдынлашдырмаг мягсядиля дя суаллар гойулур:
а) тюрядилян ъинайятин шяраити: юлцмцн сябяби вя баш вермя вахты, мейитдяки бядян хясарятляри,
бядян хясарятляриндян hансынын юлцмдян яввял вя сонра мювъуд олмасы, бядян хясарятляринин
вурулма ардыъыллыьы, онларын вурулма вахты, зяряр чякмиш шяхсин hансы вязиййятдя олмасы, бядян
хясарятляриндян hансынын юлцмъцл олмасы, мейитдя мцбаризя вя юзцнцмцдафия яламятляринин
олмасы;
б) ъинайятин едилмясиндя истифадя едилян алят вя васитяляр;
ъ) зяряр чякянин шяхсиййяти: мейит hиссяляринин бир шяхся мяхсус олмасы (парчаламагла адам
юлдцрмя hалларында) ъинси, йашы, бойу, зяряр чякмиш шяхсин саьлыьында hансы хястялийи
кечирмяси, ъярраhиййя ямялиййатына мяруз галмасы, организмдя патоложи дяйишикликлярин олуб-
олмамасы, диш апаратынын гурулушунун хцсусиййятляри, зяряр чякмиш шяхсин ган групу вя с.
Адам юлдцрмя ъинайятляринин истинтагы заманы мяhкямя-тибби експертизасы иля йанашы, диэяр
експертизалар да апарылыр. Сачын, ган изляринин тядгигаты цчцн мяhкямя биоложи екпертизасы тяйин
едилир. Щадися йериндя ял, айаг, няглиййат васитяляри, сындырма алят изляри олдугда мцхтялиф
трасоложи тядгигатлар апарыла биляр.
Юлдцрмя цсулундан асылы олараг баллистик, пиротехники, кимйяви, физики-кимйяви, токсиколожи вя
диэяр експертизалар тяйин едиля биляр.

35.Məhkəmə ekspertizasının anlayışı və təsnifatı

Ekspertiza sözü latınca expertus sözündən olub, “təcrübəli,yoxlanmış,sınanmış” mənasını verir. Müasir
dövrdə bütün dövlətlərin qanunvericiliyində məhkəmə ekspertizasına dair məsələlər öz hüquqi tənzimini
tapmışdır. Eləcə də AR «Dövlət Məhkəmə ekspertiza fəaliyyəti haqqında» 18 noyabr 1999-cu il qanununda
məhkəmə ekspertizasına aşağıdakı kimi anlayış verilir: “Məhkəmə ekspertizası - təhqiqat, ibtidai istintaq
orqanının və ya məhkəmənin (hakimin) icraatında olan işin halları barədə informasiya daşıyan maddi
obyektlər, hadisələr və proseslər haqqında xüsusi elmi biliklər əsasında aparılan tədqiqatdır.”
Ekspertizaların təsnifatı:
1. Aparılma ardıcıllığına görə:
1. İlkin ekspertiza: İş üzrə icraat zamanı əhəmiyyət kəsb edən hər hansı məsələnin həlli üçün elm, incəsənət,
texnika və ya sənət sahəsində xüsusi bilik tələb edildikdə, həmin məsələnin aydınlaşdırılması məqsədilə
birinci dəfə təyin edilən ekspertiza ilkin məhkəmə ekspertizası adlanır.
2. Təkrar ekspertiza: Ekspertin rəyi kifayət qədər əsaslı olmadıqda və ya şübhə doğurduqda, yaxud onun
əsaslandığı sübutlar etibarsız (qeyri-mötəbər) hesab edildikdə və ya ekspertiza aparılmasının prosessual
qaydaları pozulduqda təkrar ekspertizaaparılır. (AR CPM maddə 267.2.)
2. HƏCMİNƏ GÖRƏ: 1.Əsas məhkəmə ekspertizası: Əsas məhkəmə ekspertizası ekspert qarşısına qoyulan
sualların cavablandırılması məqsədilə ilkin olaraq təyin olunur. 2. Əlavə məhkəmə ekspertizası: İlkin
məhkəmə ekspertizasının rəyi kifayət qədər aydın olmadıqda, ekspert qoyulmuş sualları tam həll etmədikdə
və ya tədqiqat aparılmış obyektlərə dair əlavə suallar yarandıqda, aparılmış tədqiqatın və ya rəydəki boşluğun
aradan qaldırılması üçün əlavə məhkəmə ekspertizası təyin edilir və onun aparılması həmin ekspertə və ya
başqa ekspertə həvalə edilir. (AR CPM maddə-267.1.)
3. Ekspertlərin sayına görə: 1. Təkbaşına ekspertiza: Təkbaşına ekspertizanın aparılması müəyyən bir
ekspertə və ya müəyyən eksperti təyin edən ekspert idarəsinin rəisinə tapşırılır. (AR CPM maddə-265.2.) 2.
Komission ekspertiza:Mürəkkəb və təkrar ekspertizalar eyni ixtisasda olan ekspertlər komissiyası tərəfindən
aparılır ki, bu da komission ekspertiza adlanır. (AR CPM maddə-265.3.)
4. BİLİK SAHƏLƏRİNDƏN ASILI OLARAQ: 1. Birsahəli ekspertiza: Birsahəli ekspertizalar bir xüsusi bilik
sahəsini əhatə edir. 2. Kompleks ekspertiza: İş üçün əhəmiyyətli olan halların aydınlaşdırılması müxtəlif bilik
və ya elm sahələri, yaxud biliyin bir sahəsi daxilində müxtəlif üsullar sistemi əsasında yalnız bir neçə tədqiqat
aparılmaqla həyata keçirilə bildikdə kompleks məhkəmə ekspertizası təyin edilir.(AR CPM maddə-266.1.)
5.Aparılma yerindən asılı olaraq: 1.Dövlət məhkəmə ekspert idarəsində aparılan ekspertizalar. 2. Dövlət
məhkəmə ekspert idarəsindən kənar aparılan ekspertizalar
6. Cinayət mühakimə icraatında ekspertizanın təyin edilməsinin məcburi olub-olmaması prinsipinə görə: 1.
Ekspertiza təyin edilməsinin məcburi halları: ölümün səbəbi, bədən xəsarətinin ağırlıq dərəcəsi və xarakteri -
tibb sahəsində ekspertin rəyi (maddə 140.0.1.);- şübhəli və təqsirləndirilən şəxsin ictimai təhlükəli əməli
törətdiyi zaman xroniki psixi xəstəlik, psixi fəaliyyətin müvəqqəti polzulması, kəmağıllıq və s. psixi xəstəlik
nəticəsində öz əməlinin (hərəkət və hərəkətsizliyinin) faktiki xarakterini və ictimai təhlükəliliyini dərk
etmək, yaxud onları idarə edə bilmək iqtidarında olub-olmaması - psixiatriya sahəsində ekspertlərin rəyi
(maddə 140.0.2.);- şahidin və ya zərər çəkmiş şəxsin cinayət işi üzrə müəyyən edilməli halları xroniki psixi
xəstəlik, psixi fəaliyyətin müvəqqəti pozulması, kəmağıllıq və ya s. psixi xəstəlik nəticəsində düzgün
qavrayıb təsvir edə bilməməsi - psixiatriya sahəsində ekspertlərin rəyi (maddə 140.0.3.);- zərər çəkmiş,
şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxsin müəyyən yaş həddinə çatması haqqında sənədləri olmadıqda yaşın
müəyyən edilməsi - tibb və psixologiya sahəsində ekspertlərin rəyi (maddə 140.0.4.). 2. Ekspertiza təyin
edilməsinin məcburi olmayan halları: Müstəntiqin (məhkəmənin) mülahizəsindən asılı olaraq ekspertizanın
təyin edilməsi.
7. Eлм сащясиндян асылы олараг мящкямя експертизалары: 1. мящкямя криминалистик експертизасы; 2.
мящкямя тибб вя психофизиоложи експертиза; 3. мящкямя мцщяндис-техники експертизасы; 4. мящкямя
мцщяндис-няглиййат експертизасы; 5. мящкямя мцщяндис-техноложи експертиза; 6. мящкямя игтисади
експертиза; 7. мящкямя биоложи експертиза; 8. мящкямя-торпагшцнаслыг експертизасы; 9. мящкямя
кянд тясяррцфаты експертизасы; 10. мящкямя ярзаг мящсулларынын експертизасы; 11. мящкямя
еколожи експертиза; 12. мящкямя инъясянятшцнаслыг експертизасы. 13.мящкямя-компцтер техники
експертизасы

36.Axtarışın anlayışı və taktiki üsulları

Ъинайятлярин истинтагы просесиндя ъинайят алят вя васитяляринин hабеля шяхслярин, сянядлярин,
мейитлярин вя с. ашкар едилмяси мягсядиля ахтарыш апарылыр. Ахтарышын анлайышы барядя
мцхтялиф фикирляр мювъуддур. Лакин яксяр криминалистляр ахтарыша иш цчцн яhямиййяти олан
предметлярин ашкар едилмяси вя эютцрцлмяси мягсяди иля hяйата кечирилян истинтаг hярякяти кими
тяриф верирляр. АР ЪПМ-ин 242.1-ъи маддясиндя ахтарыша ашаьыдакы кими анлайыш верилмишдир:
«Ялдя едилмиш (мювъуд) сцбутлар вя ямялиййат-ахтарыш фяалиййятинин материаллары щяр щансы
йашайыш, хидмяти вя йа истещсалат бинасында, диэяр йердя, йахуд щяр щансы шяхсдя иш цзря сцбут
ящямиййятиня малик ола биляъяк яшйаларын вя йа сянядлярин олмасыны эцман етмяйя кифайят гядяр
ясас вердикдя, мцстянтиг ахтарыш апара биляр». Маддянин мязмунундан эюрцндцйц кими ахтарышын
даиряси яшйалар вя сянядлярля мящдудлашдырылыр.
Ахтарышын нювцндян асылы олараг тятбиг едиляъяк тактики цсуллар да чох мцхтялифдир. Беля ки,
биналарда ахтарыш заманы мцсбят нятиъя верян бу вя йа диэяр тактики цсул шяхси ахтарыш заманы
юзцнц доьрултмайа биляр. Мяhз она эюря дя тактики цсуллар ахтарышын нювцндян асылы олараг
сечилир. Лакин ахтарышын нювцндян асылы олмайараг бцтцн hалларда тятбиг едилян тактики цсуллар
да мювъуддур. Беля тактики цсуллара эюзлянилмязлик вя планауйьунлуг аиддир. Ахтарыш ахтарылан
шяхс цчцн hямишя эюзлянилмяз олмалыдыр ки, мцсбят нятиъя версин. Плана уйьун ахтарыш дедикдя,
онун апарылма ардыъыллыьы, башга сюзля, конкрет мярhяляляря айрылмасы баша дцшцлцр.
Криминалистик ядябиййатда ахтарышын hяйата кечирилмяси просесини дюрд мярhяляйя бюлцрляр:
илкин, иъмал, ахтарыш вя рясмиляшдирмя. Илкин мярhялядя ахтарыш иштиракчылары, еляъя дя
ямялиййат ишчиляринин вязифяляри мцяййянляшдирилир, ахтарылаъаг йерин мцhафизяси тяшкил
едилир, ахтарыш иштиракчылары арасында ялагя цсуллары мцяййян едилир вя с. Сонра ися онлар
бинайа вя йа мцяййян саhяйя дахил олурлар. Иъмал мярhялядя ахтарылан йерин сярhядляри
мцяййянляшдирилир, хцсуси диггят тяляб едян обйектляр ашкар олунур, техники васитялярин тятбиги
hаггында мясяля айдынлашдырылыр. Ахтарыш мярhялясиндя ахтарылан бина вя йа саhя мцфяссял
тядгиг едилир. Ахтарышын мягсядиндян асылы олараг бу мярhялянин ня дяряъядя кейфиййятли вя
сямяряли апарылмасы мясяляси щялл едилир. Бу заман тактики цсулларын дцзэцн сечилмяси, hяр бир
иштиракчынын юз вязифясини дягиг вя вахтында йериня йетирмяси, елми-техники васитялярдян
сямяряли истифадя едилмяси вя с. дя ахтарышын сямяряли апарылмасына кюмяк едир. Рясмиляшдирмя
мярhялясиндя ахтарыш протоколу, планлар, схемляр тяртиб едилир, фото, кино вя видео чякилишдян
истифадя олунур. Бу мярhялядя hямчинин тапылмыш предметлярдян hансынын эютцрцлмяси мясяляси
дя hялл олунур. Ахтарыш заманы ардыъыл вя сечмя цсулдан да истифадя едилир. Ардыъыл цсулун
маhиййяти ондан ибарятдир ки, ахтаран шяхс бир тяряфдян башлайараг ардыъыл олараг бир обйектдян
диэяриня кечир. Сечмя цсулда ися бу ардыъыллыг эюзлянилмир, обйектляр ахтаран шяхсин
мцлаhизясиндян асылы олараг сечилир. Ахтарыш заманы паралел вя гаршы-гаршыйа ахтарыш
цсулларындан да истифадя олунур. Паралел цсулун маhиййяти ондан ибарятдир ки, ахтарыш
иштиракчылары паралел hярякят едирляр. Онларын hяр бири юз саhяси, йахуд хятти дахилиндя
предметлярдян бирини тядгиг едиб диэяриня кечирляр. Гаршы-гаршыйа ахтарыш заманы иштиракчылар
конкрет обйектляри тядгиг едяряк бир-бирляриня доьру hярякят едирляр вя онлар гаршылашдыгда
ахтарыш мяркяздя апарылыр. Ахтарыш заманы обйектин бцтювлцкдя, йахуд гисмян тядгигиндян асылы
олараг там вя hиссяви ахтарыш цсулу да тятбиг едиля биляр.
Ахтарышын сямярялилийини вя кейфиййятлилийини тямин етмяк мягсядиля А.Н.Михайлов вя
Г.С.Йурин ашаьыдакы тактики гайдалары да мясляhят эюрцрляр: яэяр ахтарыш иштиракчылары ахтарыш
йериня няглиййат васитясиля эялирлярся, йахшы олар ки, няглиййат васитяси ахтарыш апарылан
бинадан кянарда сахланылсын; ахтарыш апаран шяхс бир тядбири гуртардыгдан сонра диэяриня
кечмялидир; ахтарыш заманы ахтарылан шяхсин вердийи мялумата там инанмаг лазым дейил. Онун hяр
бир мялуматы йохланылмалыдыр; ахтарыш бир цсулла апарылмалыдыр. Бу цсулун дяйишмяси
ахтарышын кейфиййитини ашаьы сала биляр.

37.Mənzildə və açıq sahədə axtarışın taktikası

Мянзилдя ахтарыш апараркян мцстянтиг яшйаларын дцзцлцшцнц позмаг зяруряти иля гаршылашыр.
Айдындыр ки, мцфяссял тядгигат цчцн hямин яшйалары чевирмяк, дяйишдирмяк, мцяййян hиссяляря
айырмаг лазым эялир. Бу заман еля етмяк лазымдыр ки, ахтарышдан сонра яввялки вязиййят бярпа олуна
билсин. Якс тягдирдя мянзилдя гарышыглыг йаранар. Бу ися ахтарышы чятинляшдиря биляр. Мцряккяб
ахтарышлар заманы, йяни бюйцк биналар, йахуд ачыг саhяляр ахтарыларкян иштиракчыларын сайы да
чох олур. Беля hалларда иштиракчылар арасында гаршылыглы ялагя йарадылмалыдыр. Мясялян,
ахтарыш ряhбяри hяр ики-цч саатдан бир ахтарыш иштиракчыларыны бир йеря йыьмалы вя ишин
эедишини онларла бирликдя арашдырмалы вя иштиракчыларын мясляhятлярини динлямялидир.
Ахтарылан шяхс ахтарыш групунун планыны билмямялидир. Лакин тяърцбядя бязян мцстянтигляр вя
ямялиййат ишчиляри еhтийатсызлыг едиб ахтарылан шяхсин йанында ахтарыш барядя данышырлар, бу,
ишин цмуми эедишини поза биляр. Ахтарыш заманы мцстянтиг мцяййян ямлакы зядялямяк зяруряти иля
гаршылашыр. Йадда сахламаг лазымдыр ки, ганунла буна йол верилмир (АР ЪПМ-ин 245.10.1.-ъи
маддяси). Ахтарыш заманы тапылан сянядляря, пуллара, гиймятли шейляря, онларын hарадан
эютцрцлмясиня, неъя эизлядилмясиня hал шаhидляри шяхсян бахмалыдырлар. Ахтарышын эедиши
заманы яввялъядян мцяййян едилмиш гайда эюзлянилмялидир, йяни ахтарыш заманы hеч бир вятяндаш
мцстянтигин иъазяси олмадан отаьы тярк етмямяли, бир отагдан диэяриня кечмямялидир. Еляъя дя
телефон зянэляриня мцстянтигин кюмякчиляриндян бир няфяр яввялъядян мцяййян олунмуш гайдада
ъаваб вермялидир. Йухарыда гейд едилян тактики гайдалар ахтарышын бцтцн нювляри цчцн
характерикдир. Лакин буна бахмайараг, ахтарышын hяр бир нювцнцн иърасы заманы сечилян тактики
цсулларын сяъиййяви хцсусиййятляри вардыр. Мянзилдя ахтарыш апарылмасынын хцсусиййятляри.
Мянзилдя ахтарыш апараркян тактики цсуллар конкрет шяраитдян асылы олараг сечилир вя отагда олан
бцтцн предметляр тядгиг едилир. Отагдакы мебел дя диггятля тядгиг едилмялидир. Беля ки, онларын
бяркидилмя йерляриня, hямчинин тахтанын рянэиня, лакын вязиййятиня вя с. хцсусиля фикир
верилмялидир. Ахтарыш заманы мебеллярин сийирмяляри, ряфляри чыхарылмалы вя йери диггятля
тядгиг едилмялидир. Мебеллярин гыфыллары, тутаъаглары, hянъамалары диггятля йохланылмалы,
онларын яввялки вязиййятляринин дяйишдирилиб-дяйишдирилмямяси айдынлашдырылмалыдыр.
Йумшаг мебеллярин (диван, кресло вя с.) тядгиги заманы даhа диггятли олмаг лазымдыр. Чцнки онларын
дахилиндя даhа гиймятли шейляр эизлядиля биляр. Дивардан асылмыш яшйалардан, евдя олан мусиги
алятляриндян, китаб ряфляриндян, китабларын ъилдляриндян вя с. эизли сахланъ йери кими истифадя
едилир. Она эюря дя ахтарыш апаран шяхс hяр бир предмети айры-айрылыгда йохламалыдыр. Мянзилдя
олан мятбях яшйалары, ярзаг мяhсуллары - гянд, ун, дцйц вя с. дя йохланылмалыдыр. Чцнки истинтаг
тяърцбясиндян мялумдур ки, гиймятли даш-гашлар онларын ичярисиндя эизлядилир. Електрик вя радио
ъиhазларындан, телефон апаратларындан, столцстц лампалардан вя с.-дян дя эизли сахланъ йери кими
истифадя едилир. Мянзилдя ахтарыш апараркян хцсуси йардымчы тикилиляр дя нязярдян
гачырылмамалыдыр. Чцнки ъинайяткарлар яксяр hалларда ъинайят алят вя васитялярини беля
тикилилярдя эизлядирляр. Ачыг саhядя ахтарыш. Ачыг саhядя ахтарыш, адятян, айры-айры шяхслярин
истифадясиндя олан баьларда, бостанларда апарылыр. Ахтарыша башлайаркян ачыг саhяни хцсуси
нишанларла бюлмяляря айырырлар. Тябии гурулушу ейни олан йерлярин ахтарышында ися хцсуси
шярти нишанялярдян истифадя едирляр. Саhяляр бюлмяляря айрылдыгдан сонра hяр бир бюлмя квадрат,
йахуд дцзбуъаглылара бюлцнцр вя hяр бири диггятля тядгиг едилир. Ачыг саhялярдя ъинайят алят вя
васитяляри, адятян торпаьын алтында басдырылыр. Бу заман торпаьын цст гаты позулмуш олур. Она
эюря дя ахтарыш заманы буна хцсуси диггят йетирилмялидир. Яксяр hалларда эизли сахланъ йери кими,
аьаъларын тябии ойугларындан, гуш йуваларындан, дибчяклярдян дя истифадя едилир. Она эюря дя беля
hалларда, няинки торпаьын цзяриндяки саhяйя, hям дя битки юртцйцня, онун солмасына, язилмясиня,
гопарылмасына фикир вермяк лазымдыр. Бязян эизлядилмиш предметин йерини гарышдырмамаг цчцн
хцсуси шярти ишаряляр гойурлар. Беля ишаряляря аэаъ цзяриндя кясик, бир нечя будаэы бир-бириня
баэламаг, даш, торпаг топалары дцзялтмяк вя с. мисал ола биляр. Торпагда басдырылмыш ялван металын
ахтарышы заманы метал ахтаран ъиhазлардан истифадя едилир. Кичик саhялярин ахтарышы заманы бир-
ики метал ахтаран ъиhаз кифайятдир. Эизлядилмиш предмет еhтийатла ахтарылмалыдыр. Чцнки ъцзи
бир еhтийатсызлыг hямин предмети зядяляйя биляр. Бязян сцтутарлардан да эизли сахланъ йери кими
истифадя едилир. Эизлядилмяли предметляр суйун дибиня бурахылыр, гамышлыглара атылыр вя с. Беля
йерлярдя ахтарыш апармаг цчцн яксяр hалларда балыгчылар, дальыълар вя с. дявят едилир. Ачыг саhядя
ахтарыш мцяййян чятинликляр тюрядир. Яэяр тактики цсуллар дцзэцн сечилирся, о, мцвяффягиййятля
нятиъялянир.

38.Götürmənin anlayışı və taktiki üsulları

Топланмыш сцбутларла вя йа ямялиййат-ахтарыш фяалиййятинин материаллары иля сцбут
ящямиййятиня малик ола биляъяк яшйаларын вя сянядлярин кимдя вя щарада олмасы мцяййян
едилдикдя мцстянтиг щямин яшйа вя сянядляри эютцря биляр (АР ЪПМ-ин 242.3.-ъц маддяси). Ахтарыш
кими, эютцрмя дя мящкямянин гярары иля апарылыр (АР ЪПМ-ин 243.1.-ъи маддяси). Эютцрмя заманы
hансы предметлярин вя сянядлярин кимдя, hарада олмасы дягиг мцяййянляшдирилдийи цчцн онлары
ахтармаг зяруряти мейдана чыхмыр. Эютцрмянин мцвяффягиййятля баша чатмасы цчцн о, гяфлятян
hяйата кечирилмялидир. Бу вя йа диэяр идаря, мцяссися вя тяшкилатда эютцрмя апармамышдан юнъя
hямин идарянин, мцяссисянин вя тяшкилатын мцмкцн олан обйектляри иля яввялъядян танышлыг
мцсбят нятиъя верир. Бу заман мараьы олмайан шяхслярин кюмяйиндян истифадя едилмяси мягсядя
мцвафигдир. Чцнки онлар бу вя йа диэяр сянядлярин, предметлярин дцзэцн сечилиб эютцрцлмясиня
кюмяк едя билярляр. Эютцрмя заманы тякъя гярарда эюстярилян предметляр, сянядляр дейил, иш цчцн
яhямиййяти олан диэяр предмет вя сянядляр дя эютцрцля биляр. Беля hалларда эютцрмя hаггында
мящкямянин ялавя гярары алынмалыдыр. Мцстянтиг эютцрмяйя башладыгда гярарда эюстярилян
предметлярин вя йа сянядлярин верилмясини тяклиф едир, онлар кюнцллц верилмяйяндя мяъбури
гайдада эютцрцлцр. Бу заман мцстянтигин баьлы йерляри ачмаг hцгугу вардыр. Лакин о, гыфылларын,
гапыларын вя диэяр предметлярин лазымсыз йеря хараб едилмясиня йол вермямялидир. Эютцрмя
заманы гярарда эюстярилян предметляр вя йа сянядляр эцман едилян йерлярдя тапылмадыгда, мцстянтиг
ахтарыш апарылмасы барядя гярар чыхарыр. Яэяр эютцрмя заманы предметлярин вя сянядлярин hамысы
кюнцллц олараг верилмязся, бу заман да эютцрмя истинтаг щярякяти ахтарыш истинтаг щярякятиня
чеврилир. Лакин унутмаг олмаз ки, мцстянтиг бу барядя дя мцтляг мящкямянин гярарыны сонрадан
алмалыдыр. Почт-телеграф йазышмалары АР ЪПМ-ин 256.1.-ъи маддясиндя эюстярилдийи гайдада
эютцрцлцр. Орада дейилир ки, почт, телеграф вя диэяр эюндяришляр цзяриня hябс, бир гайда олараг,
мящкямянин гярары ясасында гойулур.Шцбщяли вя йа тягсирляндирилян шяхсин почт, телеграф
эюндяришляриндя вя йа онларын эюндярдикляри, йахуд онлара башга шяхсляр тяряфиндян эюндярилян
почт, телеграф вя диэяр эюндяришлярдя ъинайят иши цзря сцбут ящямиййяти дашыйан мялуматларын
олмасыны эцман етмяйя кифайят гядяр ясаслар олдугда, мцстянтигин ясасландырылмыш вясатяти вя
итидаи арашдырмайа просессуал рящбярлийи щяйата кечирян прокурорун мцвафиг тягдиматы цзря
мящкямя почт, телеграф вя диэяр эюндяришляр цзяриня щябс гойулмасы щаггында гярар чыхарыр.
Мцстянтиг поçт, телеграф вя диэяр эюндяриш цзяриня щябс гойулмасы щаггында гярары мцвафиг
рабитя идарясинин ряисиня эюндярир. Мцвафиг гярарда эюстярилян почт, телеграф вя диэяр
эюндяришин сахланмасы барядя рабитя идарясинин ряисиндян мялумат алдыгда, рабитя идарясиня
эялир вя щямин идарянин ишчиляринин иштиракы иля мцвафиг дюндяришя бахыш кесирир (АР ЪПМ-
ин 257.1.-ъи вя 257.3.1.-ъи маддяляри). Зярури hалларда мцстянтиг почт, телеграф вя диэяр
эюндяришлярин эютцрцлмясиндя иштирак етмяк цчцн мцвафиг мцтяхяссис чаэырмаьа hаглыдыр. АР
ЪПМ-ин 256.4.-ъц маддясиня ясасян почт, телеграф вя диэяр эюндяриш цзяриня гойулан щябся
ашаьыдакы щалларда хитам верилир: 256.4.1. почт, телеграф вя диэяр эюндяришляр цзяриндя щябс
гойулмасы щаггында гярары чыхармыш мящкямянин вя йа йухары мящкямянин щябсин ляьв едилмяси
барядя гярары ясасында; 256.4.2. почт, телеграф вя диэяр эюндяришляр цзяриндя щябс гойулдуьу
мцддятин гуртармасы иля ялагядар; 256.4.3. почт, телеграф вя диэяр эюндяриш цзяриня щябсин давам
етмясинин лцзумсузлуьу барядя мцстянтигин гярары, щабеля мцстянтиг тяряфиндян чыхарылмыш
гярарын ганунсуз щесаб едилмяси вя онун ляьв олунмасы щаггында ибтидаи арашдырмайа просессуал
рящбярлийи щяйата кечирян прокурорун вя йа мящкямянин гярары ясасында.
39.Dindirmənin anlayışı,mahiyyəti və növləri.
Диндирмя ян чох щяйата кечирилян вя сямярялилийиня эюря диэяр истинтаг щярякятляриндян
фярглянян мцстягил истинтаг hярякяти олуб, дирдирилян шяхсдян hягигятин мцяййян едилмяси
мягсядиля ъинайят-просессуал ганунла мцяййян едилмиш гайдада истинтаг цчцн ящямиййят кясб едян
мялуматларын алынмасыдир. Диндирмянин ясас вязифяси диндирилян щяр бир шяхсдян (просессуал
вязиййятиндян асылы олмайараг) иш цчцн яhямиййятли олан hаллара даир мяhз эерчяк мялуматларын
ялдя едилмясиндян ибарятдир. Диндирмя заманы ялдя едилян мялуматарын тамлыьыны вя
эерчяклийини бцтцн щалларда тямин етмяк мцмкцн олмур. Беля ки, диндирилян шяхс щятта эерчяк
ифадя вермяйя ъящд эюстярся беля бязян бцтцн щаллары хатырлайа билмир. Бундан башга иш üзря
мящз щансы щалларын истинтаг цчцн ящямиййятли олдуьу да ифадя верян шяхс цчцн айдын олмайа
биляр. Беляликля, диндирмя истинтаг щярякяти мцстянтиг тяряфиндян диндирилян шяхсдян ориентир
вя сцбути ящямиййят кясб едян мялуматларын алынмасы вя йохланмасынын просессуал цсулудур.
Диндирмянин мцхтялиф ясаслара эюря нювляри фяргляндирилир. Просессуал вязиййятиндян асылы
олараг диндирмянин ашаьыдакы нювляри вардыр:
 тягсирляндирилян шяхсин диндирилмяси;
 шцбhяли шяхсин диндирилмяси;
 зяряр чякмиш шяхсин диндирилмяси;
 шаhидин диндирилмяси;
 мцтяхяссисин диндирилмяси;
 експертин диндирилмяси.
Диндирмянин бу нювляри онун ганунауйьун вя мягсядйюнлц шякилдя апарылмасыны тямин етмяк цчцн
шяраит йарадыр. Чцнки диндирилян шяхсин просессуал вязиййятиндян асылы олараг, онларын
диндирилмясинин просессуал гайдалары вя тактики цсуллары бир-бириндян фярглянир.
Диндирилян шяхслярин йашларындан асылы олараг диндирмянин нювляри дя фяргляндирилир:
• азйашлыларын диндирилмяси;
• йеткинлик йашына чатмайанларын диндирилмяси:
• йашлыларын диндирилмяси (бязи ядябиййатда гоъаларын диндирилмяси дя диндирмянин
мцстягил нювц кими гейд едилир).
Апарылма ардыъыллыьына эюря диндирмя илкин вя тякрар диндирмяйя, щяъминя эюря ися ясас вя
ялавя диндирмяйя бюлцнцр.
Иштиракчыларын тяркибиндян асылы олараг диндирмянин нювляриня ашаьыдакылар аиддир:
 цчцнъц шяхслярин иштиракы олмадан апарылан диндирмя ( мцстянтиг, тящгигатчы, прокурор
тяряфиндян апарылан диндирмя);
 цчцнъц шяхслярин иштиракы иля апарылан диндирмя (мцдафиячинин, експертин, мцтяхяссисин,
тяръцмячинин, щякимин, валидейнлярин вя с. иштиракы иля апарылан диндирмя).
Диндирмянин хцсуси бир нювц дя цзляшдирмядир. Лакин башга диндирмялярдян фяргли олараг
цзляшдирмя диндирилян шяхслярин ифадяляри арасында олан зиддиййятлярин сябяблярини
айдынлашдырмаг вя бу зиддиййятлярдян дцзэцн нятиъя чыхармаг мягсяди дашыйыр.
Няhайят, диндирмяни онун апарылма мярhялясиндян асылы олараг ики нювя айырырлар: а) ибтидаи
истинтагда диндирмя вя б) мяhкямядя диндирмя.
Диндирмянин бу ъцр бюлэцсцнцн апарылмасынын просессуал нормаларын, еляъя дя тактики цсул вя
методик тювсийялярин дцзэцн сечилмясиндя мцщцм ящямиййяти вардир. Диндирмя заманы диндирилян
шяхс ъинайят иши цчцн яhямиййяти олан фактлара даир мялумат верир. Щямин мялуматлар (ифадя)
бирдян-биря ортайа чыхмыр, мцряккяб бир психоложи просес кечяряк ифадя верян шяхсин
тяфяккцрцндя формалашыр.
Ифадялярин формалашмасы психоложи просес олуб, цч ясас мярhяляни ящатя едир:
1. мцяййян факты вя йа hадисяни гаврама;
2. йадда сахлама;
3. факт вя йа hадисяни ифадя етмя (репродуксийа).
Гаврама мадди алямдяки предмет вя hадисялярин инсанын hисс цзвляриндя иникасы демякдир.
Гавраманын ясасыны hиссетмя, йяни hадися вя предметлярин айры-айры кейфиййятляринин инсан
бейниндя якс олунмасы тяшкил едир.Ифадялярин предмети олан фактлар вя hалларын гавранылмасы
hяля ясил эерчяклийин дярк олунмасы демяк дейилдир. Гаврамайа мцхтялиф факторлар тясир едир ки,
онлар да ики група бюлцнцр: обйектив вя субйектив: Обйектив факторлара инсанын ирадясиндян асылы
олмайан факторлар аиддир ки, бу да ифадялярин эерчяк вя дольун верилмясиня мане олур. Обйектив
факторлара ашаьыдакылар аиддир:
а) hадисянин, йахуд мцшаhидянин гыса мцддят давам етмяси;
б) гаврама заманы метеороложи шяраит;
ъ) ишыгланманын эцълц вя йа зяиф олмасы;
ч) гаврама обйектиндян олан узаг мясафя;
д) ъинайяткарын мцхтялиф уйдурма васитяляриндян истифадя етмяси;
е) гаврама обйектинин hяъминин щяддян артыг бюйцк олмасы вя йахуд яксиня.

Эюстярилян факторларын негатив формасы факт вя hадисялярин дцзэцн гавранылмасына мянфи тясир
эюстярир, позитив формасы ися дцзэцн гаврамайа кюмяк едир.
Гаврамайа субйектив факторлар да мянфи тясир эюстяря биляр. Онлара hисс цзвляринин анатомик
гцсуру вя йа хястялийи, йорьунлуг, сярхош вязиййят, эцълц емосионал тясир, диггятсизлик, hяссаслыг,
мцтилик, сойугганлылыг, лагейдлик, биэанялик, гаврама обйектинин маhиййятини билмямяк, мцяййян
шяраитя алышмамаг вя с. бу кими факторлар аиддир.
Ифадялярин формалашмасынын икинъи мярhяляси йадда сахламадыр. Йадда сахлама дедикдя-мадди
алямин гавранылмыш предмет вя йа hадисяляринин бейин габыьында якс олунмасы баша
дцшцлцр.Гавранылмыш фактын йадда галмасы бир сыра факторлардан, о ъцмлядян, мцшащидянин
иради вя йахуд гейри-иради олмасындан, йаддашын нювцндян асылыдыр. Йаддашын ашаьыдакы
нювляри фяргляндирилир:
- динамик йаддаш - мцяййян физики иш, йахуд hярякятлярля баьлы олараг йараныр.
- образ йаддашы - предметлярин вя йа hадисялярин заhири яламятлярини мцяййян етмяк, йахуд
онлар hаггында ешитмяк нятиъясиндя йараныр.
- тявири – мянтиги йаддаш - билаваситя факты мцшаhидя нятиъясиндя дейил, онун hаггында
мцяййян мянбялярдян охумаг, йахуд ешитмяк нятиъясиндя йараныр.
- емосионал йаддаш - емосионал hиссляр (севинъ, hяйяъан, горху вя с.) нятиъясиндя йараныр.
Фактын йадда сахланмасы йаддашын нювцндян башга, бир сыра диэяр факторларла да ялагядардыр.
Щямин факторлара ашаьыдакылар аиддир: фактын йадда сахланылмасыны гаршыйа мягсяд гоймаг,
гаврамадан сонра кечян мцддят, гаврама нятиъясиндя эцълц тяяссцратын йаранмасы, гаврайан шяхсин
йаш дяряъяси, организмин физиоложи бахымдан нормал олмасы, гавранылан фактын маhиййятинин
баша дцшцлмяси вя с.
Ифадялярин формалашмасы цчцн йадда сахлама иля бирликдя йада салманын да бюйцк яhямиййяти
вардыр. Бир-бири иля цзвц сурятдя баьлы олсалар да фактын йадда сахланмасы иля йада салынмасы
анлайышларыны ейниляшдирмяк олмаз. Яэяр йаддаш бейин габыьындан мцяййян мцвяггяти синир
ялагясинин йаранмасы просесидирся, йада салма hямин ялагянин гыъыгландырылмасы, фяаллашмасы вя
нятиъядя инсан бейниндя онун яввялляр гаврадыьы фактын образынын бярпа едилмясидир.
Ифадялярин формалашмасы просесинин сонунъу мярhяляси факты вя йа hадисяни ифадя етмякдир
(репродуксийа). Ифадя етмяк шяхсин йада салдыьы вя йа йадына дцшдцйц факт барядя мялумат вермяси,
башга сюзля, hямин факты якс етдирмяси, ъанландырмасы демякдир.Диндирмя заманы диндирилян
шяхсин характери вя темпераменти дя ( меланхолик, флегматик, сангвиник, холерик) нязяря
алынмалыдыр. Мясялян, меланхоликля щяддян артыг дюзцмлц вя исрарлы олмаг тяляб олундуьу щалда,
холерикля диггятли вя нязакятли олмаг ваъибдир. Йада салмайа тясир едян амиллярдян бири дя
диндирилян шяхсин йашы вя физики гцсурларыдыр. Бу амиллярин дя диндирмя заманы нязяря
алынмасы ваciбдир.

40.Диндирмянин психоложи ясаслары.

Диндирмянин психоложи ясасыны диндирилян шяхсля психоложи контактын йаранмасы тяшкил едир.
Психоложи контакт диндирмя заманы мцстянтигля диндирлян шяхс арасында йаранан психоложи мцнасибят
олуб, иш цчцн мараг доьуран hаллара даир эерчяк ифадялярин алынмасыны тямин едир. Мцстянтигля диндирилян
шяхс арасындакы психоложи контакт онларын hяр икисинин hцгуги вя мяняви вязифялярини виъданла вя дягиг
йериня йетирмяси, hабеля просессуал hцгугларындан дцзэцн истифадя етмяси иля характеризя олунур. Психоложи
контакт дирдирмянин яввялиндя йараныр вя диндирмя просесиндя даhа да мюhкямлянир.
Психоложи контактын йаранмасы hяр шейдян яввял диндирилян шяхсин фярди психолоэийасындан
асылыдыр. Беля ки, психоложи контакт мяhз диндирилян шяхсин фярди психолоэийасынын конкрет яламятляри
ясасында йараныр. Фярди психолоэийанын яламятляри ися инсанын темпераменти иля мцяййян олунур.
Диндирилян шяхсля психолои контакт мцхтялиф цсулларла йарадыла биляр. Ялбяття диндирмянин бцтцн
hалларында тятбиг едиля билян универсал цсуллар йохдур. Лакин психоложи контактын йарадылмасы цчцн даhа
чох тятбиг едилян башлыъа цсуллары эюстярмяк олар. Онлара мцстянтигин тактики ъяhятдян дцзэцн hярякятляри
(диндирилян шяхся гаршы мцнасибяти), диндирмя цчцн нормал шяраитин йарадылмасы, диндирилян шяхсдя
диндирмяйя гаршы мараг ойадылмасы, диндирилян шяхсин яhвали-руhиййясиндяки эярэинлийин арадан
галдырылмасы кими тактики цсуллар аиддир. Психоложи контактын йарадылмасы hяр шейдян яввял мцстянтигин
дирдирилян шяхся гаршы мцнасибятиндян асылыдыр.
Диндирилян шяхсля психоложи контактын йарадылмасында мцстянтигин hярякятляри иля йанашы, диндирмя
шяраити дя мцhцм рол ойнайыр. Диндирмя тяйин олунан вахтда вя ишэцзар шяраитдя апарылмалыдыр. Бунун
цчцн зярурят олмадан диндириляъяк шяхси эюзлямяйя мяъбур етмяк, диндирмя просесиндя кянар шяхслярин
иштиракына йол вермяк, диндирмянин эедишиндя телефонла узун-узады дaнышмаг вя с. бу кими hаллара йол
верилмямялидир.
Диндирилян шяхсин hцгуг вя вязифяляринин она изаh едилмяси дя психоложи контактын йарадылмасында
мцhцм яhямиййят кясб едир. Диндирилян шяхся онун hцгуг вя вязифяляри там вя ятрафлы, ганунун бу барядя
конкрет эюстяришиня истинад етмякля изаh олунмалыдыр. Шаhид вя зярярчякмиш шяхся йалан ифадя вермяк
цстцндя ъинайят мясулиййяти дашымасыны баша саларкян мцстянтиг еля етмялидир ки, hямин шяхслярдя горху
вя hяйаъан hисси йаранмасын.
Диндирилян шяхся психоложи тясир эюстярмянин мцхтялиф цсуллары вардыр. Бу цсуллардан ян башлыъасы
инандырмадыр. Инандырма методу адятян диндирилян шяхсин гясдян йалан ифадя вердийи hалларда тятбиг
олунур. Бу методдан истифадя едяряк мцстянтиг иш цзря конкрет материалларла, истинтаг тяърцбясиня, hяйатда
олан мцсбят нцмуняляря ясасланмагла, йалан ифадя верян шяхся онун дцзэцн мювге тутмадыьыны инандырыр.
Психоложи тясир цсулларындан бири дя диндирилян шяхсин ифадясинин тяhлилидир ки, бунун да бир нечя
тактики цсулу вардыр:
 ифадялярин дахили зиддиййятлярини ашкар етмяк;
 ифадялярин диэяр сцбутларла зиддиййятини мцяййянляшдирмяк;
 йалан ифадя вермянин сябяб вя мотивини айдынлашдырмаг вя с.
Диндирилян шяхсин ифадясиндяки мялуматларын иш цзря диэяр сцбутларла зиддиййят тяшкил етмяси она
психоложи тясир эюстярир. Бу зиддиййятляри ашкара чыхармаг цчцн мцстянтиг мяhз йохланылмыш вя сяhиhлийи
шцбhя доьурмайан сцбутлара ясасланмалыдыр.
Ифадя иля диэяр сцбутларын зиддиййятли олдуьуну тясдиг етмяк цчцн мцстянтиг hямин сцбутлары
дирдирилян шяхся эюстярмялидир. Бир сыра hалларда диндирилян шяхс диэяр шяхсин ифадясинин конкрет
епизодлары иля таныш едиля биляр вя йахуд онун ешитмяси цчцн диндирмя фонограмынын айры-айры
фрагментляри сясляндириля биляр, ишдяки мадди сцбутлар, сянядляр, фотошякилляр диндирилян шяхся
эюстяриля биляр вя с.
 Диндирилян шяхся психоложи тясир цсулларындан бири дя йаддашынын бярпа олунмасында (унутдуьу
hалларын йадына дцшмясиня) она кюмяк етмякдир. Ифадя верян шяхсин унутдуьу hаллары йадына салмасына
кюмяк етмяк цчцн психоложи ассосиасийа методундан истифадя олунур. Ассосиасийа методунун цч ясас нювц
вардыр:
 замана эюря ассосиасийа;
 мякана вя йа предметя эюря ассосиасийа;
 охшар яламятляря эюря ассосиасийа.
Замана эюря ассосиасийа методу иля диндирилян шяхсин йаддашыны бярпа етмяк цчцн она тяклиф олунур
ки, hадисяни онун инкишаф ардыъыллыьы иля данышсын; сюhбяти билаваситя hадисяни мцшаhидя етдийи
вахтдан дейил, даhа яввялки вахтдан башласын вя hадисянин нятиъяси иля гуртарсын.
Мякана эюря ассосиасийа йаратмаг цчцн диндирилян шяхся онун ифадяси иля ялагядар предметляри, hадися
йеринин фотошякиллярини вя с. тягдим етмяк олар. Беля hалда диндирилян шяхс она эюстярилян предметляри
hарада вя ня вязиййятдя эюрдцйцнц, hадися йериндя даhа ня кими предметлярин олдуьуну йадына сала билир.
Охшарлыьа эюря ассосиасийа методу иля айры-айры шяхсляр, предметляр, онларын заhири яламятляри
диндирилян шяхсин йадына дцшя биляр.
Диндирилян шяхся психоложи тясир эюстярмя цсулларындан бири дя иш цзря hаллары дцзэцн ифадя етмякдя
она кюмяклик эюстярилмясидир. Лакин бу цсул диндирилян шяхсин позитив мювге тутдуьу hалларда тятбиг
олунмалыдыр.
Психоложи контактын йарадылмасынын йухарыда гейд едилян щяр щансы бир цсулунун тятбиг
едилмясиндян асылы олмайараг мцстянтиг бцтцн щалларда юзцнцн хейирхащлыьыны, коммуникабеллейини
(диндирилянин йашындан,характериндян, просессуал вязиййятиндян асылы олмайараг озцня гаршы гяьбят
йаратмаг), ядяб вя нязакят гайдаларына риайят етдийини эюстярмякля бцтцн щярякятляринин йалныз щягигяти
мцяййян етмяк наминя едилдийини билдирмялидир.

41.Dindirmənin mərhələləri və onların xüsusiyyətləri.

Цмумиййятля, диндирмяни ваhид бир просес олмагла цч ясас мярhяляйя бюлмяк олар:
 диндирмяйя hазырлыг;
 диндирмянин апарылмасы ( диндирмянин ишчи мярщяляси);
 диндирмянин нятиъяляринин гейдя алынмасы (рясмиляшдирилмяси).
Диндирмянин цмуми тактики цсуллары да бу мярhяляляря мцвафиг олараг мцяййян едилир.
Диндирмяйя hазырлыг мярщялясиндя ашаьыдакы мясяляляр щялл едилмялидир: диндирмянин предметинин
мцяййянляшдирилмяси, диндирмя заманы мцяййян едиляъяк hаллара даир материалларын юйрянилмяси,
диндирилянин шяхсиййятинин вя диэяр просес иштиракчылары иля мцнасибятинин айдынлашдырылмасы,
ганунла диндирмядя иштирак етмяк щцгугу олан диэяр шяхслярин ( мцдафиячи, тяръцмячи, мцяллим, мцтяхяссис,
щяким вя с.) даирясинин мцяййян едилмяси, тактики бахымдан ялверишли щесаб едилян диндирмянин йеринин вя
вахтынын мцяййян едилмяси, диндирмя заман аудио йазыдан вя видео чякилишдян истифадя едиляъяйи щалларда
онларын щазырланмасы, диндирмя планынын тяртиб едилмяси, диндириляъяк шяхсин вя диэяр иштиракчыларын
чаьырылмасы вя эялмясинин тямин едилмяси цчцн тядбирлярин эюрцлмяси.
Диндирмянин апарылмасы, йахуд бязи ядябиййатда гейд едилдийи кими, диндирмянин ишчи мярщяляси
ващид бир просес олараг бир нечя мярщяляни юзцндя бирляшдирир:
 илкин диндирмя мярщяляси;
 сярбяст данышыг мярщяляси ;
 суал-ъаваб мярщяляси.
Илкин диндирмя мярщялясиндя диндирилян шяхсин анкет мялуматлары айдынлашдырылыр, онун истинтагы
апарылан щадисяйя мцнасибяти юйрянилир. Бу мярщялядя мцстянтигин башлыъа вязифяси диндирилян шяхсля
психоложи контакт йаратмагдыр. Буна да ашаьыда гейд едилян тактики цсуллардан истифадя етмякля наил олмаг
олар: инандырма васитяси иля дцзэцн ифадя алмаьа наил олмаг, диндирмя заманы ифадялярин айры-айры
щалларыны тяhлил етмяк вя орадакы зиддиййятляри айдынлашдырмаг, диндирилян шяхсин мцсбят
кейфиййятляриндян истифадя етмяк, йаддашынын бярпа олунмасына вя билдиклярини ифадя едя билмясиня
кюмяклик эюстярмяк.
Сонунъу мярщяля гейд едилдийи кими диндирмянин нятиъяляринин рясмиляшдирилмясидир. Диндирилян
шяхсин просессуал вязиййятиндян асылы олмайараг АР ЪПМ-ин конкрет нормаларында (230.8.-ъи, 234.6.-ъы вя с.
маддяляр) гейд едилдийи кими диндирмя истинтаг щярякятинин нятиъяляри протоколун тяртиб едилмяси иля
баша чатыр. Ейни заманда диндирмянин рясмиляшдирилмясиндя аудио йазыдан, видео вя кино чякилишдян вя йа
диэяр йазан техники васитялярдян истифядя едилир.
Диндирмянин мцвяффягиййятля апарылмасы эюрцлян hазырлыг hярякятляриндян (иш цзря материалларын
юйрянилмяси, диндирмянин предметинин дягиг мцяййян едилмяси, диндирилянин шяхсиййятинин юйрянилмяси,
диндирмя цчцн нормал шяраитин йарадылмасы вя с.) хейли дяряъядя асылыдыр.
Диндирмядян яввял материаллары ятрафлы юйрянян мцстянтиг диндирилян шяхсин йалан ифадя вердийини
асанлыгла мцяййян едя билир. Бу ися диндирмянин йюнцмцнц мцяййянляшдирмякдя мцстянтигя кюмяк едир.
Мясялян, вятяндаш Х.-нын мянзилиндян оьурлуг етмякдя тягсирляндирилян шяхс Б. диндириляркян мцстянтиг
ондан яввялляр hямин мянзилдя олуб-олмамасы барядя сорушмуш вя тягсирляндирилян шяхс hеч вахт hямин
мянзилдя олмадыьыны билдирмишдир. Мцстянтиг Б.-нин hямин мянзилдя ад эцнц мярасиминдя чякилмиш
фотошяклини (ону зяряр чякмиш шяхс тягдим етмишдир) нязяря алараг тягсирляндирилян шяхсин йалан
данышдыьыны мцяййян етмиш вя фотошякли эюстярмякля Б.-нин дцзэцн ифадя вермясиня наил олмушдур.
Эюрцндцйц кими, иш цзря материалларын яввялъядян юйрянилмяси диндирмя заманы hягигяти цзя чыхармагда
мцстянтигя кюмяк етмишдир.
Диндирмянин сямяряли нятиъя вермяси цчцн диндирилян шяхсин ишдя иштирак едян диэяр шяхслярля олан
ялагяси вя онлара мцнасибяти дя юйрянилмялидир. Бу, диндирмя тактикасынын мцяййян едилмяси цчцн
зяруридир.
Диндирмянин мцсбят нятиъя вермяси цчцн диндирилян шяхсин шяхсиййятини характеризя едян кифайят
гядяр мялумат топланылмалы вя юйрянилмялидир. Беля мялуматлар шаhид вя диэяр иштиракчылар hаггында да
топланылмалыдыр. Диндирилян шяхс hаггында тякъя анкет мялуматлары (йаш, аиля вязиййяти, тяhсил, иш вя с.
барядя мялуматлар) кифайят дейилдир. Чцнки бу мялуматлар диндирмя тактикасынын мцяййян едилмяси цчцн
кифайят дейилдир.
Диндирилян шяхс барясиндя мяhз hансы мялуматын юйрянилмясинин зярури олдуьуну габагъадан эюстярмяк
чятиндир. Буну йалныз конкрет иш цзря мялуматлары нязяря алмагла мцяййян етмяк олар. Бунунла беля
диндирилян шяхсин щяр бир щалда интеллектуал, емосионал вя ирадяли характери, мараг даиряси,
наилиййятляри, уьурсузлуьу, конкрет шейляря мейиллийи (мясялян, ичкийя, наркотикя вя с.), мяняви дяйярляря
мцнасибяти вя с. юйрянилмялидир.
Диндирмяйя hазырлыг hярякятляриндян бири дя диндириляъяк шяхсин чаьырылмасыдыр. Шяхсин hансы
гайдада чаьырылмасы диндирмянин нятиъясиня тясир эюстяря биляр. Мясялян, тягсирляндирилян шяхс hяр hансы
бир шяхсин онун ъинайят иши цзря шаhид гисминдя диндирилмяси цчцн чаьырылдыьыны билдикдя шаhидя
мцяййян тясир эюстяря биляр, йахуд чаьырылан шяхс юзц неъя ифадя вермяйин ялверишли олмасы барядя
мараглы шяхслярдян мясляhят ала биляр. Беля вязиййятин йаранмамасы цчцн чаьырыш гайдасы конкрет шяраит
нязяря алынмагла мцяййянляшдирилмялидир. Бу мянада диндирмя цчцн чаьырылма гайдасы техники характерли
дейил, тактики характерли мясялядир.
Диндирмяйя hазырлыг hярякятляриндян бири дя онун планлашдырылмасыдыр. Диндирмя яксяр hалларда
тяхирясалынмаз характер дашыдыьына эюря онун эениш планынын тутулмасы цчцн имкан олмур. Диндирмянин
дцзэцн планлашдырылмасы цчцн иш цзря материаллар ятрафлы юйрянилмялидир.Диндирмянин
планлашдырылмасы тякъя билаваситя диндирмянин апарылмасыны дейил, hабеля диндирмяйя hазырлыг
hярякятлярини дя яhатя едир.
Диндирмя планлашдырыларкян онун апарылаъаьы йер вя вахт дягиг мцяййян едилмялидир. Диндирмя
йеринин вя вахтынын дцзэцн мцяййян олунмасынын тактики яhямиййяти вардыр.
Диндирмя планлашдырыларкян диндирмя просесиндя мцяййян едиляъяк hаллар вя бунун цчцн вериляъяк
суалларын даиряси дя нязярдя тутулмалыдыр. Щансы hалларын айдынлашдырылмасынын зярури олдуьуну
мцяййян етмяк цчцн ишдяки материаллар ятрафлы тяhлил олунмалыдыр. Диндирмя заманы вериляъяк суаллар еля
планлашдырылмалыдыр ки, онлар конкрет характер дашысын вя имкан даирясиндя hямин суаллара алтернатив
ъаваблар верилмясин.
Диндирмя заманы вериляъяк суалларын планлашдырылмасы истинтагын дцзэцн истигамятляндирилмясиня
вя иш цзря эерчяк мялуматларын алынмасына кюмяк едир. Ялбяття, вериляъяк суалларын hамысыны габагъадан
планлашдырмаг мцмкцн дейилдир, чцнки диндирмя заманы йени суаллар ортайа чыха биляр, йахуд нязярдя
тутулан суалын верилмяси мягсядяуйьун олмаз вя с. Бунунла беля суалларын имкан даирясиндя яввялъядян
планлашдырылмасы диндирмя просесиндя вязиййят дяйишдикдя дя мцстянтигин дцзэцн истигамят эютцря
билмясиня кюмяк едир.
Диндирмя планлашдырыларкян орада иштирак едяъяк шяхслярин даиряси дя мцяййянляшдирилмялидир. Бу
шяхслярин тяйин олунмуш вахтда эялмясини тямин етмяк цчцн мцстянтиг тяряфиндян мцвафиг тядбирляр
эюрцлмялидир.
Диндирмя заманы мцвафиг предметлярдян, hабеля техники васитялярдян (аудио, видео вя с.) истифадя
едиляъяйи габагъадан планлашдырылмалыдыр.

42.Dindirmənin ümumi müddəaları .İfadələrin formalaşmasının mərhələləri.

Диндирмянин цмуми гайдалары ъинайят-просессуал ганунвериъиликля мцяййян едилмишдир. Бу гайдалар бцтцн
ъинайят ишляри цзря диндирмяйя тятбиг олунмалыдыр. Лакин диндирмянин просессуал гайдаларындан фяргли
олараг онун тактики цсуллары ганунвериъиликдя мцяййян едилмир. Бу цсуллар истинтаг тяърцбясиня ясасян
ишляниб hазырланыр. Она эюря дя диндирмя заманы бу вя йа диэяр тактики цсулдан истифадя олунмасы
мцстянтиг цчцн мяъбури дейилдир. Щансы цсулун ялверишли олмасы мяhз мцстянтигин юзц тяряфиндян мцяййян
едилир. Диндирмянин тактики цсуллары тясадцфи характер дашымамалы вя мцяййян тялябляря ъаваб
вермялидир. Илк нювбядя, тактики цсуллар гцввядя олан ъинайят вя ъинайят-просессуал ганунвериъилийи
нормаларына, hабеля мяняви принсипляря уйьун эялмялидир. Бу бахымдан диндирилян шяхсин шяряф вя
ляйагятинин алчалдылмасы иля баьлы олан тактики цсуллардан истифадя едилмясиня, физики, йахуд мяняви зор
тятбиг олунмасына йол верилмямялидир.Dindirmənin ümumi müddəalarına aşağıdakılar aiddir:dindirmənin
predmetinin müəyyən edilməsi,dindirmədə iştirak etmək hüququ olan şəxslərin dairəsini müəyyən etmək,dindirmənin
yeri və vaxtının müəyyən edilməsi,dindirmə zamanı istifadə ediləcək texniki vasitələri hazırlamaq,dindirmə planının
tərtib edilməsi,dindiriləcək şəxsin şəxsiyyətinin əvvəlcədən öyrənilməsi və s.
İfadələrin formalaşması psixoloji proses olub,3 əsas mərhələdən ibarətdir:

 Müəyyən hadisə və ya faktı qavrama;

 Qavranılan hadisələrin nəticələrinin yadda saxlanılması;
 İfadə etmə-reproduksiya.
Qavrama maddi aləmin predmetlərinin,hadisələrin insan hiss üzvlərində inikasıdır,lakin əsl gerçəkliyin dərk
olunması demək deyil.Bu zaman müxtəlif amillər təsir edir.Obyektiv amillərə insan iradəsindən asılı olmayan
faktorlar daxildir və onlar ifadələrin gerçək və dolğun verilməsinə mane olur.Məsələn,hadisənin,yaxud
müşahidənin qısa müddət davam etməsi,qavrama zamanı meteoroloji şərait,işıqlanmanın güclü və ya zəif
olması,qavrama obyektindən olan uzaq məsafə,qavrama obyektinin həcminin həddən artıq böyük olması və yaxud
əksinə,cinayətkarın müxtəlif uydurma vasitələrindən istifadə etməsi.
Subyektiv amillərə isə psixi xüsusiyyətlər daxildir.Məsələn,yorğunluq,emosional vəziyyət,anatomik
qüsurlar,xəstəliyin və sərxoşluğun olması,güclü emosional
təsir,diqqətsizlik,həssaslıq,mütilik,soyuqqanlılıq,laqeydlik,biganəlik,müəyyən şəraitə alışmamaq,qavrama
obyektinin mahiyyətinin bilməmək və s.
Yadda saxlama dedikdə,maddi aləmin qavranılan predmet və hadisələrinin beyin qabığında əks olunması başa
düşülür.Qavranılan faktın yadda qalması bir sıra faktorlardan,o cümlədən,müşahidənin iradi və yaxud qeyri-iradi
olmasından,yaddaşın növündən asılıdır.Yaddaşın aşağıdakı növləri var:
 Dinamik yaddaş-fiziki işlə,hərəkətlə bağlı yaranır;
 Obraz yaddaş-zahiri əlamətlərin müşahidə edilməsi nəticəsində yaranır;
  Təsviri-məntiqi yaddaş-faktı müşayiət nəticəsində deyil,həmin fakt haqqında mənbələrdən
oxumaqla,eşitməklə yaranır;
 Emosional yaddaş-emosional hisslər nəticəsində yaranır.
İfadələrin formalaşması üçün yadda saxlama ilə birlikdə yada salmanın da böyük əhəmiyyəti vardır.Bu 2 anlayış
bir-birilə üzvü surətdə bağlı olsalarda,bu 2 anlayışı eyniləşdirmək olmaz.Əgər yaddaş beyin qabığından
müəyyən müvəqqəti sinir əlaqəsinin yaranması prosesidirsə,yada salma həmin əlaqənin
qıcıqlandırılması,fəallaşması və nəticədə insan beynində onun əvvəllər qavradığı faktın obrazının bərpa
edilməsidir.
Reproduksiya şəxsin yadına saldığı,yadına düşdüyü faktlar barədə məlumat verməsi,başqa sözlə həmin
məlumatı canlandırması deməkdir.

43.Şahidin və zərərçəkmişin dindirilməsi taktikası.

Диндирмянин hяр бир hалында ъинайят ишинин вя диндирилян шяхсин спесифик ъяhятляри нязяря алынмагла
конкрет тактики цсуллардан истифадя едилмялидир. Шащидлярин диндирилмясинин просессуал гайдалары АР
ЪПМ-ин 227-ъи маддясиндя юз яксини тапмышдыр. Шащидлярин диндирилмяси ардыъыллыэыны, шаhидя
верилян суалларын характерини вя даирясини мцяййянляшдирмяк, шаhидин доьру ифадя вермясиня наил олмаг
тятбиг едилян тактики цсулларындан асылыдыр.
Ишин нятиъяси иля мараглы олан шяхслярин яввялъя диндирилмяси тактики ъяhятдян дцзэцн дейилдир. Чцнки
беля шаhидлярин доьру ифадя вермяйяъяйи еhтимал олуна биляр. Она эюря дя яввялъя ишин нятиъяси иля
мараглы олмайан шаhидляр диндирилмялидирляр.
Шаhидляря верилян суалларын ваhид схемини эюстярмяк чятиндир. Чцнки бу суаллар иш цзря конкрет
hаллардан иряли эяляряк олдугъа мцхтялиф мязмун кясб едир. Бунунла беля, шаhидя диндирмянин предметиня
даир айдын вя конкрет суаллар верилмяли вя еля формуля едилмялидир ки, онлара ятрафлы ъаваб алмаг мцмкцн
олсун.
Шаhидин эерчяк ифадя вермясиня наил олмаг цчцн мцстянтиг илк нювбядя мяняви тясир васитяляриндян
истифадя етмялидир. О, шаhидя баша салмалыдыр ки, доьру данышмаг онун вятяндашлыг боръу олуб,
ъинайяткарлыьа гаршы мцбаризя апармаг вязифясиндян иряли эялир, доьру данышмагла о, hягигятин цзя
чыхарылмасында истинтаг органларына йахындан кюмяк етмиш олур вя с.
Бцтцн бунлар мцсбят нятиъя вермядикдя ися мцстянтиг шаhидя йалан ифадя вермяйя эюря ъинайят
мясулиййяти дашынмасыны бир даhа хатырлатмалыдыр.
Шаhид ифадя вермякдян бойун гачырдыгда мцстянтиг она дцзэцн hярякят етмядийини баша салмалы,
билдирмялидир ки, беля hярякят ъинайят мясулиййятиня эятириб чыхара биляр. Беля олдугда шаhиддя ифадя
вермянин зярурилийи барядя мюhкям инам йараныр.
АР ЪПМ-ин 228-ъи маддясиндя йеткинлик йашына чатмамыш шащидин диндирилмясинин просессуал
гайдалары юз яксини тапмышдыр.
Йеткинлик йашына чатмамыш шаhидиn dindirilmə вахтынын дцзэцн мцяййянляшдирилмяси мцhцм тактики
яhямиййят кясб едир. Чцнки hямин шяхслярин ифадяляринин там вя дягиг олмасы диндирмя иля ъинайят hадисяси
арасында кечян вахтдан чох асылыдыр. Бу да, ялбяття, йеткинлик йашына чатмамышларын психикасынын йашла
ялагядар олан хцсусиййятляри иля баьлыдыр. Йеткинлик йашына чатмамышлар бир чох hадисяляри там вя дягиг
гаврайа билмирляр. Бунунла бярабяр, онлар бязян hадисялярин еля хырда ъяhятлярини йадда сахлайырлар ки,
йашадолмуш шяхсляр hямин ъяhятляря о гядяр дя яhямиййят вермирляр. Бу ися онунла ялагядардыр ки, йеткинлик
йашына чатмамышлар бцтцнлцкля hадисяни дейил, онун айры-айры ъяhятлярини гаврайыр, чох вахт hадисялярин
заhири яламятлярини дахили кейфиййятляр кими гябул едирляр. Заман кечдикъя бу ъяhятляр асанлыгла онларын
йадындан чыха билир. Одур ки, мцстянтиг йеткинлик йашына чатмамыш шяхслярин диндирилмясини имкан
даирясиндя сонрайа сахламамалыдыр. Лакин беля бир ъяhяти дя нязяря алмаг лазымдыр ки, хцсуси иля аэыр
ъинайятляр баш вердикдя йеткинлик йашына чатмамыш шяхсляр эцълц руhи hяйяъан кечирир вя илк вахтлар
дягиг ифадя вермякдя чятинлик чякирляр. Бир гядяр вахт кечдикдян сонра ися hадисяни даhа ятрафлы вя дягиг
йада сала билирляр. Беля hалларда йеткинлик йашына чатмамыш шаhиди, йахуд зяряр чякмиш шяхси 1-2 эцн
сонра диндирмяк даhа мцсбят нятиъя веря биляр. Яэяр онлар hадисянин баш вермясиндян аз сонра
диндирилмишлярся, hямин шяхсляри тякрар диндирмяк мясляhят эюрцлцр.
Йеткинлик йашына чатмамыш шяхслярин психоложи хцсусиййятляри онларын диндирилмясиндя мцяллимин
иштиракыны тяляб едир. Диндирмя заманы мцяллим педагожи вя психоложи мясялялярин hяллиндя бир
мцтяхяссис кими мцстянтигя кюмяк едир.
Диндирмядя мцяллимин иштиракы дедикдя тякъя онун билаваситя диндирмя просесиндя дейил, hабеля
диндирмяйя hазырлыгда, йахуд диндирмянин бир hиссясиндя иштиракы да нязярдя тутулмалыдыр. Мцстянтиг юз
тактики мцлаhизяси ясасында диндирмядя мцяллимин иштиракынын hансы формада апарылмасынын ялверишли
олдуьуну мцяййян едир. Мцяллимин диндирмядя иштиракынын сямярялилийи онун дцзэцн сечилмясиндян чох
асылыдыр. Мцстянтиг иш цзря материаллары вя диндирилянин шяхсиййятини нязяря алараг мяhз hансы
мцяллимин диндирмяйя дявят олунмасыны мцяййян етмялидир. Диндирмядя иштирак едян мцяллим имкан
даирясиндя диндирилянин охудуьу мяктябдян дявят едилмялыдыр. Бурада тякъя диндирилян шяхся дярс дейян
мцяллим дейил, hямчинин синиф ряhбяри, тядрис hисся мцдири, мяктяб директору вя с. нязярдя тутулур.
Йеткинлик йашына чатмамыш шяхсляр диндириляркян онларын фярди-психоложи хцсусиййятляри нязяря
алынмалыдыр. Мцстянтиг унутмамалыдыр ки, беля шяхслярин характери hялялик там формалашмамыш олур,
онлар кифайят гядяр hяйат тяърцбясиня малик олмурлар. Бир гайда олараг онларда юзцнягапылма, юйцнмя,
фантазийа кими психоложи хцсусиййятляр цстцнлцк тяшкил едир. Беля шяхсляр асанлыгла тясир алтына дцшя
билирляр.
Мцстянтиг йеткинлик йашына чатмамыш шяхсля садя вя айдын дилдя данышмалы, сюhбятя ону
марагландыран мясялялярдя (мяктяб hяйаты, идман, кино, ядябиййат вя с.) башламалыдыр. Сюhбят еля
гурулмалыдыр ки, онун давамы диндирилян шяхс hисс етмядян истинтагы марагландыран мясяляляря кечсин.
Диндирмя заманы кяскин данышыг тярзи, анлашылмаз ифадяляр ишлядилмяси, етинасызлыг кими hаллара йол
верилмямялидир. Бцтцн бунлар нятиъя етибариля йеткинлик йашына чатмамыш шяхси мцстянтигдян
“узаглашдыра” биляр.
Йеткинлик йашына чатмайанларын диндирилмяси мцддяти чох узадылмамалыдыр. Чцнки бу, онларын
йорулмасына сябяб олур вя иш цзря билдиклярини дцзэцн ифадя етмяляриня мянфи тясир эюстярир. Мцстянтиг
диндирмяни планлашдыраркян бц ъяhяти нязяря алмалыдыр.
Просессуал вязийятиндян асылы олмайараг йеткинлик йашына чатмамыш шяхс диндириляркян мцстянтиг
диндирмянин сярбяст данышыг формасына цстцнлцк вермялидир. Лакин мцстянтиг ону да нязяря алмалыдыр ки,
йеткинлик йашына чатмамыш шяхсин сярбяст данышыг формасында ифадяси ардыъыл олмайаъаq, фикрини
ифадя едяркян тез-тез сюзляр кясиляъяк, фикрини гырыг-гырыг сюзлярля ифадя едяъякдир. Беля щалларда
мустянтигдян йеткинлик йашына чатмамыш шяхся фикрини там ифядя етмяк цчцн мцвафиг тактики цсуллары
сечиб тятбиг етмяк баъарыьы тяляб олунур. Бунун цчцн мцстянтиг чох ещтийатла, йюнялдиъи суаллар вермядян
йеткинлик йашына чатмамыш шяхсин сярбяст данышыьыны лазымы сямтя истигамятляндирмялидир. Йарымчыг,
дягиг олмайан, лакин эерчяк ифадя вермиш йеткинлик йашына чатмамыш шяхся дягигляшдириъи, тамамлайыъы
вя йадасалыъы суаллар верилмялидир. Бу заман верилян суаллар садя, дягиг, айдын, конкрет олмалыдыр. Ейни
заманда суаллар вериляркян икимяналы олмамалы, хцсуси терминлярдян истифадя едилмямялидир. Башга сюзля,
суаллар йеткинлик йашына чатмамыш шяхсин баша дцшя биляъяйи садя сюзлярдян истифадя етмякля
верилмялидир.

АР ЪПМ-ин 231-ъи маддясиндя зяряр чякмиш шяхсин диндирилмясиндян бящс олунур. Зяряр чякмиш
шяхсин диндирмянин просессуал гайдалары иля йанашы, тактики цсулларынын юзцнямяхсус ъяhятляри вардыр.
Бу ися илк нювбядя зяряр чякмиш шяхсин просессуал вязиййяти вя яксяр hалларда hадисяни билаваситя мцшаhидя
етмяси иля ялагядардыр. Зяряр чякмиш шяхсин ишин нятиъясиндя мараьы олур. Бу да онун ифадясинин
обйективлийиня тясир эюстярир. Зяряр чякмиш шяхслярин ифадяляри яксяр hалларда иттиhам истигамятиндя
гурулур. Лакин зяряр чякмиш шяхсин ишин нятиъясиндя мараьы олмасы юзлцйцндя hеч дя о демяк дейилдир ки,
онун ифадяси бцтцн hалларда шцбhя алтына алынмалыдыр. Беля ки, зяряр чякмиш шяхсин ифадясинин
гиймятляндирилмясиня формал йанашмаг олмаз. Она эюря дя зяряр чякмиш шяхсин ифадяси диэяр сцбутлар иля
мцгайисяли шякилдя вя бярабяр ясасларла тящлил едиляряк гиймятляндирилмялидир.
 Зяряр чякмиш шяхсин ифадяси гиймятляндириляркян беля бир ъяhят дя нязяря алынмалыдыр ки, ъинайятин
едилмяси просесиндя о, эярэин емосионал шяраитя дцшдцйц цчцн иш цзря hаллары дцзэцн гаврамайа да биляр.
Тяърцбя эюстярир ки, зяряр чякмиш шяхс мяhз эярэин емосийаларын тясириндян иш цзря hаллары бязян гаврайа
билмир, йахуд тяhриф олунмуш шякилдя гаврайыр вя сонрадан онлары шиширдилмиш шякилдя тясвир едир. Бир
сыра hалларда зяряр чякмиш шяхс ъинайятин баш вердийи илк эцнлярдя тамамиля ифадя веря билмир. Она эюря
ки, илк эцнлярдя о, ъинайятин едилмяси просесиндя йаранмыш эярэин емосийаларын (ретроактив вя проактив
тормозланма) тясири алтында олур. Бу сябябдян, зяряр чякмиш шяхсин диндирилмясини бир гядяр сонрайа
сахламаг мягсядямцвафигдир. Ялбяття, бу заман тяхирясалынмаз hаллары да (мясялян, зяряр чякмиш шяхсин
юлмяси эюзлянилян hаллары) нязяря алмаг зяруридир.
Бир сыра hалларда зяряр чякмиш шяхс мцяййян сябяблярдян доьру ифадя вермир, ишин мцhцм яhямиййят
кясб едян ъяhятлярини демир, йахуд ифадя вермякдян йайынмаьа чалышыр. Бу, мцхтялиф сябяблярдян ола биляр.
Мясялян, зяряр чякмиш шяхс юзцнцн hяр hансы гейри-гануни hярякятинин ифша олуна биляъяйиндян горхур,
интим hяйатына даир мялуматларын йайылмасыны истямир, мцяййян фактлары етираф етмякдян утаныр вя с.
Мцстянтиг бу сябябляри ашкар етмяли, имкан даирясиндя онларын арадан галдырылмасы цчцн тядбир эюрмяли вя
зяряр чякмиш шяхсин эерчяк ифадя вермясиня наил олмалыдыр.
Уйдурма ъинайятляр цзря “зяряр чякмиш шяхсин” диндирилмясинин хцсуси тактики цсуллары вардыр. Бу
заман негатив щалларын мювъуд олуб-олмамасына хцсуси диггят йетирилмялидир. Буну ашкар етмякдян ютрц
мцстянтиг зяряр чякмиш шяхсин ифадясиня олдугъа тянгиди йанашмалы, сярянъамында олан диэяр
материалларла онун мцгайисяли тящлилини апармалыдыр. Зяряр чякмиш шяхсин йалан ифадя вердийини мцяййян
етмяк цчцн онун ейни фактлара даир тякрар диндирилмяси мцсбят нятиъя веря биляр. Чцнки йаланчы зяряр
чякмиш шяхс уйдурдуьу hалларын инъяликлярини вахт кечдикъя дягиг йадда сахлайа билмир. Нятиъядя онун илк
ифадяси иля тякрар ифадяси арасында зиддиййят йараныр.
44.Şübhəli və təqsirləndirilən şəxsin dindirilməsi taktikası.
Тягсирляндирилян шяхсин диндирилмясинин просессуал гайдалары АР ЪПМ-ин 233-ъц маддясиндя гейд
едилмишдир. Тягсирляндирилян шяхсин диндирилмяси тактикасында да диндирмянин цмуми тактики
цсулларындан истифадя олунур. Бунунла йанашы, тягсирляндирилян шяхсин диндирилмясинин юзцнямяхсус
ъяhятляри дя нязяря алынмалыдыр. Щямин ъяhятляр тягсирляндирилян шяхси диндирмянин вахты, ардыъыллыьы,
тягсирляндирилян шяхсин йалан ифадясинин ифша едилмяси, диндирмя заманы диэяр сцбутларын
тягсирляндирилян шяхся тягдим едилмяси, тягсирляндирилян шяхсин алиби тягдим етмяси вя с. иля ялагядардыр.
Ъинайятин бир нечя шяхс тяряфиндян едилдийи hалларда тягсирляндирилян шяхслярин hансы ардыъыллыгла
диндирилмяси мцhцм тактики яhямиййят кясб едир. Беля ки, ъинайятин тяшкилатчыларындан, тяhрикчиляриндян,
кюмякчиляриндян вя иърачыларындан hансынын яввялъя диндирилмяси иш цзря hягигятин мцяййян едилмясиндя
мцhцм рол ойнайа биляр. Тягсирляндирилян шяхслярин диндирилмяси ардыъыллыьыны мцяййян едяркян
ашаьыдакы hаллар нязяря алынмалыдыр: а) тягсирляндирилян шяхс бу вя йа диэяр ъинайятин едилмясиндя ня
кими рол ойнамышдыр; б) топланмыш материаллар hансы тягсирляндирилян шяхсин тягсирини даhа инандырыъы
сурятдя сцбут едир; ъ) тягсирляндирилян шяхсин ъинайятин диэяр иштиракчылары иля мцнасибяти; д)
тягсирляндирилян шяхсин юз hярякятляриня мцнасибяти (hярякятляриндян пешиман олмасы, кюнцллц эяляряк
тягсирини бойнуна алмасы вя с.); е) тягсирляндирилян шяхсин шяхсиййятини характеризя едян hаллар.
Истинтаг тактикасы бахымындан ъинайятин тяшкилатчыларынын, тяhрикчиляринин вя йа кюмякчиляринин
яввялъя диндирилмяси даhа мягсядя мцвафигдир. Чцнки беля тягсирляндирилян шяхсляр ъинайятин едилмясиндя
юзлярини о гядяр дя тягсиркар билмядикляриня эюря чох вахт йалан ифадя вермяйя ъяhд эюстярмирляр.
Тягсирляндирилян шяхси диндирмянин тактики цсуллары онун юзцнц тягсирли билиб-билмямясиндян асылы
олараг мцяййян едилмялидир. Диндирмянин яввялиндя мцстянтиг тягсирляндирилян шяхсдян она иттиhам елан
олунмуш ъинайяти етмякдя юзцнц тягсирли билиб-билмямясини сорушмалы, сонра ися иттиhамын маhиййяти
цзря ифадя вермяйи тяклиф етмялидир. Яэяр тягсирляндирилян шяхс ъинайят тюрятмякдя юзцнц там тягсирли
билирся, онда мцстянтиг бу етирафын дцзэцнлцйцнц мцяййянляшдирмяйя борълудур. Чцнки тягсирляндирилян
шяхс даhа аьыр ъинайятя эюря мясулиййятдян йаха гуртармаг цчцн, башгасынын тюрятдийи ъинайяти бойнуна
алмаг вя с. мягсядлярля ъинайятдя тягсиркар олдуьуну йаландан етираф едя биляр.
Тягсирляндирилян шяхсин йалан ифадя вермясинин сябябини hеч дя бцтцн hалларда онун мясулиййятдян
йаха гуртармаг мягсяди кими изаh етмяк дцзэцн дейилдир. Беля ки, тягсирляндирилян шяхс диэяр
тягсирляндирилян шяхслярин, йахуд ишин нятиъясиндя мараьы олан шяхслярин тясириндян, йолдашлыг боръуну
дцзэцн дярк етмямясиндян вя с. бу кими сябябляр цзцндян дя йалан ифадя веря биляр. Мцстянтиг hямин сябябляри
ашкар етмяли вя онларын арадан галдырылмасы цчцн тядбир эюрмялидир.
Тягсирляндирилян шяхсин йалан ифадя вердийини ифша етмяк цчцн ишдя олан сцбутларын она елан
олунмасы мцhцм тактики цсуллардан биридир. Лакин бу цсулдан истифадя едяркян мцвафиг гайдалара риайят
олунмалыдыр. Илк нювбядя тягсирляндирилян шяхси даhа ашкар сурятдя ифша едян сцбутлары она билдирмяк
мягсядяуйьундур. Чцнки бу заман тягсирляндирилян шяхс ифша едилдийини дярк едир вя йалан ифадя вермяк
фикриндян чякинир.
Диндирмя заманы тягсирляндирилян шяхся сцбутлар ики гайдада елан олуна буляр: 1) сцбут тамамиля; 2)
сцбут епизодларла (hисся-hисся) елан едилир. Лакин сцбутун епизодларла елан олунмасы даhа мягсядяуйьундур.
Она эюря ки, сцбут (мясялян, шаhид ифадяси) тягсирляндирилян шяхся там мялум олдугда о, ифадясинин сонракы
истигамятини юзц цчцн ялверишли шякилдя тянзим едя биляр. Бу да чох заман йалан ифадялярин ифша
едилмясини чятинляшдирир.
Диндирмя заманы тягсирляндирилян шяхс алиби иряли сцря биляр. Алибинин шцбhясиз тясдиги иттиhамы
рядд едир. Алиби ъинайятин билаваситя тягсирляндирилян шяхс тяряфиндян едилмямясини эюстярян дцзцня
бяраятвериъи сцбутдур. Одур ки, мцстянтиг алибинин йохланылмасына хцсуси иля ъидди йанашмалыдыр. Бязян
тяърцбяли ъинайяткарлар йаландан алиби иряли сцрмяк цчцн габагъадан тядбирляр эюрцрляр, эуйа ъинайятин
едилдийи вахт онлары башга йердя эюрмцш шяхслярля сювдяляшир, езамиййя вярягяляри, няглиййат билетляри
вя с. hазырлайырлар. Йалан алибини ифша етмяк цчцн илк нювбядя тягсирляндирилян шяхси алибийя даир hаллар
цзря ятрафлы диндирмяк лазымдыр. Бурада ян инъя анлар беля яhямиййят кясб едя биляр. Она эюря дя
тягсирляндирилян шяхсин ъинайят баш верян заман hарада олмасыны, орайа ня мягсядля вя hансы васитялярля
эетмясини, олдуьу йердя кимляри эюрмясини вя hямин шяхслярин заhири яламятлярини, онларын ня барядя
сюhбят етмясини, hямин йердя олма мцддятини вя ня вахт гайытмасыны вя с. ондан айдынлашдырмаг лазымдир.
Тягсирляндирилян шяхси кянар адамларын эюрмяси эцман едился, hямин шяхсляри дя диндирмяк ваъыбдыр.
Тягсирляндирилян шяхс бу шяхслярля сювдяляшмиш олса беля, онларын ифадяляриндя мцяййян зиддиййят
тапмаг мцмкцндцр.
Тягсирляндирилян шяхсин ъинайятя неъя hазырлашмасыны мцяййянляшдирмякдян ютрц она ъинайятин
тюрядилмясиндян бир гядяр яввялки вя йа сонракы эцнляри неъя кечирдийини тяфсилаты иля данышмасы тяклиф
едилмялидир. Айдындыр ки, тягсирляндирилян шяхс hямин эцнц лазыми гядяр ятрафлы тясвир едя
билмяйяъякдир. Нятиъядя беля бир вязиййят йараныр ки, тягсирляндирилян шяхс узаг кечмишдя баш верян
hадисяляри там дягигликля хатырлайыр, йахын заманда олан hадисяляри ися хатырлайа билмир. Беля бир
уйэунсузлуэун мцяййян едилмяси тягсирляндирилян шяхсин яввялъядян йалан алиби hазырладыьыны эюстярир.
Йалан алибинин ифшасы цчцн ону тясдиг вя йа инкар едя биляъяк шяхсляр дярhал диндирилмялидир.
Диндирмя заманы hямин шяхслярин тягсирляндирилян шяхси ня вахт, hарада, hансы эейимдя, ня вязиййятдя,
кимлярин йанында эюрмяляри, онунла ня барядя сюhбят етмяляри, няйя эюря тягсирляндирилян шяхсин hямин
шяхслярин диггятини ъялб етмяси вя с. мцяййянляшдирилмялидир.
Алибинин доьрулуьуну сцбута йетирмяк цчцн тягсирляндирилян шяхсин истинад етмядийи шяхслярин
диндирилмяси даhа мцсбят нятиъяляр веря биляр.
Алиби иряли сцрян тягсирляндирилян шяхси бир нечя дяфя тякрар диндирмяк, hабеля онун тягдим етдийи
сянядлярин доьрулуьуну експертиза васитясиля йохламагла да алибинин йалан олдуьуну мцяййян етмяк олар.
АР ЪПМ-ин 232-ъи маддясиндя Шцбhяли шяхсин диндирилмясинин просессуал гайдалары мцяййян
едилмишдир. Ъинайят-просессуал ганунвериъилийя эюря шцбщяли шяхсин тутулдуьу щалда о, юз ифадялярини
мцдафиячинин иштиракы иля вермяк шцгугуна маликдир. Шцбщяли шяхсин диндирилмясиндя мцстянтиг бу
Мяъяллянин 92.3-ъц маддясиндя нязярдя тутулмуш щалларда мцдафиячинин иштиракыны яввялъядян тямин
етмялидир. Бу Мяъяллянин 92.12-ъи маддясиндя нязярдя тутулмуш щалларда шцбщяли шяхсин диндирилмясиндя
мцдафиячинин иштиракы мяъбуридир.
Мцдафиячинин иштиракы иля шцбщя едилян шяхс диндириляркян нязяря алмаг лазымдыр ки, ганун
чярчивясиндя мцдафиячи мцдафия етдийи шяхся мяслящятляр вермяк, мцстянтигин иъазяси иля суаллар вермяк
щцгугуна маликдир. Яэяр мцдафиячи шцбщя едилян шяхси гануни цсул ва васитялярля мцдафия едирся бу заман
мцстянтигля мцдафиячи арасында гаршылыглы щюрмят вя етибар йаранаъагдыр. Беля щалларда мцдафиячинин
бцтцн хащиш вя вясатятляриня диггятля йанашмалы, гануни олдугда тямин едилмялидир. Яксиня мцдафиячинин
шцбщя едилян шяхси гануназидд цсулларла мцдафия етмяси, мювъуд щаллары шубщя едилян шяхсин хейриня
тящриф етмяси щаллары иля мцстянтиг гаршылашдыгда даща ъидди мювгедян чыхыш етмяли , диндирмянин
ганун чярчивясиндя апарылмасына наил олмалыдыр.
Шцбhяли шяхслярин диндирилмяси заманы ашаьыдакылар айдынлашдырылмалыдыр: Шцбhяли шяхсин
ъинайятин баш вердийи йеря неъя вя ня цчцн эялмяси, hансы шяраитдя тутулмасы, hадися йериндя ону кимлярин
эюрмяси, hансы ъинайят алятляринин онда олмасы вя ня цчцн бу алятляри ялдя етмяси, онун юзцндя, палтарында,
йахуд мянзилиндя ъинайятин ашкар изляринин олдуьуну ня иля изаh етмяси вя с.
Шцбhяли шяхси диндирмяйя hазырлыг, тягсирляндирилян шяхси диндирмядян фяргли олараг, чох аз вахт
апарыр. Бир сыра hалларда мцстянтиг Шцбhяли шяхсин шяхсиййятини характеризя едян hяллара даир кифайят
гядяр мялуматлара малик олмур. Она эюря дя мцстянтиг бу hаллары билаваситя диндирмя просесиндя мцяййян
етмяли вя буна мцвафиг тактики цсул сечмялидир.
Диндирмяйя hазырлыг заманы Шцбhяли шяхсин ъинайятдя иштиракынын дяряъяси, онун башга Шцбhяли
шяхслярля мцнасибяти, hансы ясаса эюря тутулмасы да нязяря алынмалыдыр. Бу кими hаллара даир мялуматлары
иш цзря топланмыш материаллар васитясиля айдынлашдырмаг олар. Эюстярилян мялуматлар Шцбhяли шяхся
вериляъяк суалларын даирясини, диндирмянин вахтыны, ардыъыллыьыны вя с. мцяййянляшдирмяйя имкан
йарадыр.

45.İстинтаг експериментинин анлайышы və növləri.

Айры-айры нюв ъинайятлярин истинтагы заманы бу вя йа диэяр фактларын гавранылмасынын, мцяййян
щярякятлярин едилмясинин, мцяййян щадисянин баш вермясинин вя с. мцмкцн олуб-олмамасыны
йохламаг мягсядиля истинтаг експерименти кечирилир. Истинтаг експерименти эедишиндя диэяр
истинтаг щярякятляринин ( бахыш, танынма цчцн тягдим етмя, шащидин, зяряр чякмиш шяхсин, шцбщя
едилян шяхсин диндирилмяси вя с.) апарылмасы заманы ялдя едилмиш мялуматларын, еляъя дя шцбщя
едилян,тягсирляндирилян шяхсин, зяряр чякмиш шяхсин вя башгаларынын тягдим етдийи сцбутларын
йохланылмасы вя дягигляшдирилмяси апарыллыр.быляр. Истинтаг експериментинин конкрет мягсяди
онун нювцндян асылы олараг мцяййян едилир. Цмумиййятля ися истинтаг експериментинин мягсядиня
ашаьыдакылар аиддир:
мювъуд мялуматларын йохланылмасы вя нцмайиш етдирилмяси;
йени сцбутларын ялдя едилмяси;
fярзиййялярин йохланылмасы;
ъинайятлярин баш вермясинин сябяб вя шяраитинин айдынлашдырылмасы.
İстинтаг експериментинин конкрет мягсядиндян асылы олараг онун ашаьыдакы нювляри
фяргляндирилир:
1) щяр щансы бир фактын гавранылмасынын мцмкцнлцйцнц йохламаг. Бу нюв истинтаг експерименти
ешитмяк вя эюрмяк имканын мцмкцнлцйцнц йохламаг мягсядиля апарылыр. Бу заман мцстянтиг ону
марагландыран гаврама фактларына обйектив факторларын тясир едя биляъяк имканлары нязяря
алынмалыдыр. Ейни заманда бу нюв истинтаг експериментинин щадисянин баш вердийи йердя,
щадисянин баш вердийи саатда, ейни ишыгланма шяраитиндя, обйектлярин щадися баш верян вахт бир-
бириндян йерляшдийи мясафядя вя с.нязяря алынмагла кечирилмяси мягсядя мцвафиг сайылыр.
2) щяр щансы бир щярякятин мцмкцнлцйцнцн йохланылмасы. Бу нюв експеримент мцяййян йеря дахил
олмаьын, мцяййян предметлярин конкрет йерлярдян чыхарылмасынын, ачардан истифадя етмядян
гыфылын ачылмасынын вя с. мцмкцнлцйцнц йохламаг мягсядиля апарылыр.
3) щяр щансы бир фактын, щалын, щадисянин баш вермясинин мцмкцнлцйцнцн йохланылмасы
(мясялян, конкрет шяраитдя мцяййян маддялярин юз-юзцня алышыб йанмасы вя с.).
4) излярин йаранма механизминин мцяййян едилмяси (сындырма, зярбя, щярякят вя йа тормоз изляри вя
с.).
5) щадисянин баш вермя ардыъыллыьынын мцяййян едилмяси.
АР ЪПМ-ин 262.1.-ъи маддясиндя истинтаг експериментинин анлайышы ашаьыдакы кими изащ
едилмишдир: ъинайят тягиби цчцн ящямиййятли олан, тяърцбя вя диэяр тядгигат щярякятляринин
апарылмасы шярти иля арашдырыла биляъяк мялуматларын йохланылмасы вя дягигляшдирилмяси
мягсяди иля мцстянтиг истинтаг експерименти апара биляр. Маддянин мязмунундан эюрцндцйц кими,
истинтаг експерименти баш вермиш hадисянин айдынлашдырылмасы вя дягигляшдирилмяси тяляб
олунан щалларын мцмкцнлцйцнцн тяърцбя васитясиля йохланылмасындан ибарятдир. Бундан башга,
маддядя бу истинтаг hярякятинин апарылмасынын просессуал гайдалары да ятрафлы якс
етдирилмишдир. Истинтаг експерименти бир гайда олараг ъинайят иши башландыгдан сонра апарылыр.
Бу мяъбури олмайыб, йалныз зярури hалларда мцстянтигин мцлаhизясиндян асылы олараг щяйата
кечириля биляр.
Истинтаг експериментинин тяшкилатчысы вя ряhбяри мцстянтигдир. О, експериментля ялагядар бцтцн
hазырлыг hярякятлярини hяйата кечирир, тяърцбянин hяйата кечирилмясини планлашдырыр вя бу заман
юзц експериментин нятиъяляринин билаваситя мцшаhидячиси олур. АР ЪПМ-ин 262.2.-ъи маддясиндя
тягсирляндирилян вя йа шцбщяли шяхсин иштиракы иля апарылан истинтаг експериментиндя щямчинин
онун мцдафиячисинин иштирак етмяк щцгугуна малик олмасы гейд едилмишдир.
Мцстянтиг експериментдя иштирак едяъяк мцтяхяссислярин сайыны, ихтисасыны, еляъя дя истинтаг
експериментинин диэяр иштиракчыларынын (шащид, мцяллим, щяким вя диэяр шяхслярин) даирясини
мцяййянляшдирир (АР ЪПМ-ин 262.3.-ъц маддяси). Истинтаг експериментинин hяйата кечирилмяси
просесиндя хцсуси биликлярин тятбиги зяруряти йаранарса бу заман мцтяхяссисин иштиракы тямин
едилмялидир.Мцтяхяссис мцстянтигя тяърцбянин hазырланмасында, зярури материалларын
сечилмясиндя, тяърцбянин нятиъяляринин рясмиляшдирилмясиндя вя с. кюмяк едир.
Истинтаг експериментиндя шаhидляр-hадисяни эюзц иля эюрянляр вя зяряр чякмиш шяхсляр дя иштирак
едя билярляр. Онлар hадисянин шяраитини дцзэцн бярпа етмяк цчцн мцстянтигя кюмяк едирляр.
Щадисянин эедиши барядя зярури изаhатлар верирляр. Истинтаг експерименти йеткинлик йашына
ъатмамыш шяхслярын иштиракы иля апарылан щалларда мцяллимин вя щякимин иштиракы да тямин
едилмялидир
Тягсирляндирилян шяхс вя Шцбhяли шяхсин истинтаг експериментиндя иштиракы мясяляси ашаэыдакы
гайдада hялл едилир. Яэяр истинтаг експерименти просесиндя тягсирляндирилян шяхс вя Шцбhяли
шяхсин ифадяси йохланыларса, бир гайда олараг, онлары бу истинтаг hярякятиня ъялб едирляр. Яввяла,
бу, онунла изаh едилир ки, тягсирляндирилян шяхс вя йа Шцбhяли шяхс диэяр шяхсляря нисбятян юз
hярякятляринин тясвирини даhа там верирляр, икинъиси, яэяр истинтаг експериментинин нятиъяляри
онларын ифадялярини ифша едирся, онда hямин шяхсляр доьру мялумат вермяйя мяъбур олурлар.
Мцстянтиг тягсирляндирилян шяхсин вя йа Шцбhяли шяхси онларын разылыэы олмадан бу вя йа диэяр
hярякятляри истинтаг експерименти заманы йериня йетирмяйя мяъбур едя билмяз.
Истинтаг експериментинин психоложи хцсусиййятляри. Истинтаг експериментинин кечирилмяси заманы
субйектив факторлары там бярпа етмяк чох чятиндир. Беля ки, тяърцбянин апарылмасы заманы бцтцн
психи просесляр hадися баш верян заман олдуьу кими тякрар етмяк гейри-мцмкцндцр. Она эюря дя
бцтцн hалларда истинтаг експериментинин иштиракчыларынын психолоэийасыны дягигликля нязяря
алмаг лазымдыр.
Щяр шейдян яввял, ону нязяря алмаг лазымдыр ки, бу истинтаг hярякятляринин иштиракчылары онун
мягсяд вя мязмунуну билдикляри цчцн мцяййян психоложи hала малик олурлар. Беля ки, онларын фикри
эюстярилян нятиъяйя доэру йюнялир. Бу hал hямишя тядгиг едилян hадисядя иштирак едян шяхсин
психи hалына уйэун эялмир. Бунунла ялагядар олараг експерименти еля тяшкил етмяк вя еля шяраит
йаратмаг лазымдыр ки, онун иштиракчыларынын психи вязиййяти йохланылан hадисянин
иштиракчыларынын психи вязиййятиня максимум дяряъядя йахынлашдырылсын. Бунун цчцн
тяърцбянин айрыъа деталлары барядя мялуматларла кифайятлянмяк мягсядя мцвафигдир. Мясялян,
ешитмяк имканыны айдынлашдырмаг цчцн зярури дейилдир ки, експеримент иштиракчылары hансы
сюзц ешидяъяклярини вя ня вахт ешидяъяклярини яввялъядян билсинляр. Щяр hансы hярякятин
едилмясинин мцмкцнлцйц йохланыларкян иштиракчынын hямин шяраитя уйэунлашмасына наил олмаг
лазымдыр. Бу, бир нечя йохлайыъы hярякятлярин йериня йетирилмяси иля hяйата кечирилир ки, бу
заман hямин шяхс шяраитля танышлыг вя дахилян експериментя hазыр олмаг имканы газаныр. Мцяййян
шяраитдян асылы олараг тяърцбянин кечирилмяси заманы инсанын имканлары азала биляр вя йахуд
яксиня (мясялян, горхунун, пешманчылыэын вя с. тясири нятиъясиндя). Она эюря дя истинтаг
експериментинин нятиъялярини гиймятляндиряркян чох еhтийатлы олмаг вя она тясир едя биляъяк
шяраити нязяря алмаг лазымдыр.

46.Истинтаг експериментиня hазырлыг.

Истинтаг експериментинин мцвяффягиййяти истинтаг експериментиня hазырлыгдан чох асылыдыр. Истинтаг
експериментиня hазырлыг hярякятлярини ики мярhяляйя айырырлар:
- експеримент кечириляъяк йеря эетмямишдян яввял эюрцлян hазырлыг hярякятляри;
- експеримент кечириляъяк йеря эялдикдян сонра эюрцлян hазырлыг hярякятляри.
Експеримент кечириляъяк йеря эетмямишдян яввял эюрцлян тядбирляря ашаэыдакылар аиддир:
- ъинайят ишинин материалларынын юйрянилмяси, зярури щалларда ися ямялиййат-ахтарыш мялуматлары иля дя
таныш олмаг;
- тяърцбянин кечирилмясинин мязмуну вя цсулунун мцяййян едилмяси. Маhиййят етибариля бу, експериментин
планлашдырылмасыдыр. Мцстянтиг тяърцбянин бцтцн мцмкцн олан вариантларыны, онларын hяр биринин
мягсядини вя ардыъыллыэыны нязяря алмалыдыр.
- тяърцби щярякятлярин апарылаъаьы йерин, вахтын вя апарылма ардыъыллыьынын мцяййян едилмяси. Бу заман
ашаэыдакы мясяляляр hялл едилир: истинтагын hансы мярhялясиндя, эцнцн hансы вахтында (сяhяр, ахшам,
эцнорта) експериментин кечирилмяси мягсядямцвафигдир.
Мцстянтиг експерименти ъинайятин баш вердийи вахтда кечирмялидир.
Бу заман тяърцбянин лабораторийада, йахуд hяр hансы башга йердя (бинада, саhядя вя с.) кечирилмяси мясяляси
hялл едилир.
- зярури щалларда експеримент кечирилмямишдян яввял онун апарылаъаьы йеря эетмяк;
- експеримент иштиракчыларынын даирясинин вя онларын иштиракынын тямин едилмяси.
- експеримент кечирилян заман лазым олаъаг компцтер техникасынын,мадди сцбутларын вя йа онлары явяз едяъяк
предметлярин hазырланмасы.
- истифадя едиляъяк елми-техники васитялярин вя ялагя васитяляринин сазлыэы, онларын комплектлийинин
йохланылмасы вя няглиййат васитяляринин hазырланмасы;
- експеримент иштиракчыларынын тящлцкясизлийинин тямин едилмяси.
Истинтаг експериментинин кечирилмяси заманы фото, видео вя кино чякилишдян эениш истифадя едилмялидир.
Онларын кюмяйиля експериментин цмуми эюрцнцшц вя йа айры-айры мярhяляляри даща дягиг, щяртяряфли вя
динамикада якс етдирилир.
Бундан башга мцстянтигин истифадясиндя план вя схем тяртиб етмяк цчцн юлчцъц алятляр дя олур. Експеримент
кечириляркян мцхтялиф оптик ъиhазлардан да истифадя олуна биляр. Мясялян, бинокл, эцзэц, ишыгландырыъы
гурэулар, кцляйин истигамятини вя эцъцнц мцяййян едян ъиhаз вя с.
Експеримент кечириляъяк йеря эяляндян сонра мцстянтиг експериментя башламамышдан яввял ашаэыдакылары
айдынлашдырмалыдыр:
- шяраитин дяйишилиб-дяйишилмямясинин мцяййян едилмяси. Яэяр дяйишиклик едилибся, тяърцбянин
апарылаъаьы йерин реконструксийасыны щяйата кечирмяк лазымдыр;
- шяраитин реконструксийадан яввял вя сонра фотошяклинин чякилмяси;
- експеримент иштиракчылары арасында ялагя йарадылмасынын цсул вя васитяляринин мцяййян едилмяси;
- експеримент иштиракчыларынын тялиматландырылмасы;
- експеримент кечирилян йерин мцщафизясинин тяшкил едилмяси вя с.
Експеримент иштиракчыларынын тялиматландырылмасы мясялясиня хцсусиля фикир вермяк лазымдыр.
Експеримент иштиракчыларынын hяр бири дягиг билмялидир ки, тяърцбя кечирилян заман онлар hарада
олмалыдырлар, щансы щярякятляри етмялидирляр вя с. Мцстянтиг експеримент иштиракчыларыны
експериментин мязмуну вя нятиъяляринин йайылмамасы барядя хябярдар етмялидир.Бцтцн hазырлыг hярякятляри
юз яксини истинтаг експерименти планында тапмалыдыр. Иштиракчылары чох олан вя мцхтялиф тяърцбяляр
кечирилмяси нязярдя тутулан мцряккяб експериментлярин планларынын йазылы сурятдя тяртиб едилмяси даhа
мягсядяуйэундур.

47.Истинтаг експериментинин кечирилмясинин тактики цсуллары.

Истинтаг експериментинин нювцндян, мязмунундан, мцряккяблийиндян асылы олмайараг онун hяйата
кечирилмясинин цмуми тактики шяртляри вардыр. Бцтцн hалларда hямин шяртляр ЪПМ-ин тялябляриня ъаваб
вермялидир.
Истинтаг експерименти заманы ъинайят hадисясинин айры-айры hаллары моделляшдирилир, шяраит йенидян
дцзялдилир, бязян ися ъинайят алятляриндян вя йахуд ону явяз едян предметлярдян истифадя едилир. Она эюря дя
истинтаг експериментинин кечирилмяси заманы експериментин иштиракчыларына зяряр вурулмасы, онларын
гануни hцгуг вя мянафеляринин позулмасы тяhлцкяси мейдана чыха биляр. Бу барядя АР ЪПМ-ин 262.5.-ъи
маддясиндя гейд едилмишдир: «Истинтаг експериментинин апарылмасына инсанларын щяйаты вя саьламлыьы
цчцн тящлцкя йаранмадыгда, шяряф вя ляйагятляри алчалдылмадыгда, онлара мадди зяряр вурулмадыгда йол
верилир».
Она эюря дя истинтаг експериментинин hяйата кечирилмясини мцстянтиг планлашдыраркян мцтляг ъинайятин
баш вермя шяраитини, hяйата кечириляъяк тяърцби hярякятлярин характерини тяhлил етмяли, онларын мцмкцн
нятиъялярини тясяввцрцня эятирмяли, иштиракчыларын даирясини мцяййянляшдирмяли, ъинайят едиляряк
шаhидлярин вя зяряр чякмишин физики кейфиййятлярини, психи вязиййятлярини нязяря алмалыдыр. Истинтаг
експериментинин апарылмасы заманы тятбиг едилян тактики цсул истинтагын обйективлийини тямин етмялидир.
Истинтаг експерименти тактикасы бир сыра факторлардан-експериментин нювцндян, мягсядиндян, тяърцби
hярякятлярин характери вя мцряккяблийиндян асылыдыр. Буна бахмайараг криминалистика елми тяряфиндян
цмуми тактики цсуллар hазырланмышдыр ки, онлар да ялдя едилмиш нятиъялярин обйективлийини тямин едир 1.
Криминалистикайа даир ядябиййатда, истинтаг експериментинин цч шярти гейд едилир. Лакин Р.С.Белкин
дюрдцнъц шяртин олдуэуну да эюстярир:
1. Истинтаг експериментинин баш вермиш hадисяйя, факта максимум дяряъядя йахынлашдырылмасы.
2. Ейни тяърцбянин тякрар hяйата кечирилмяси.
3. Тяърцбянин мярhялялярля hайата кечирилмяси.
4. Експеримент иштиракчыларынын сайынын мяhдудлашдырылмасы 2.
Истинтаг експериментинин hадисянин баш вердийи шяраитя максимум дяряъядя йахынлашдырылмасы дедикдя,
експериментин hадисянин баш вердийи йердя вя ейни вахтда, ейни иглим шяраитиндя, уйэун темпдя апарылмасы
вя с. баша дцшцлцр. Истинтаг експериментинин тядгиг едилян hадисянин баш вердийи шяраитя максимум
дяряъядя йахынлашдырылмагла кечирилмяси. Бу тактики цсулун тятбиги онунла ялагядардыр ки, максимум
дяряъядя експериментин шяраити тядгиг едилян hадисянин шяраитиня йахынлашдырылсын.
Тяhлил едилян тактики цсул ашаэыдакы hалларда тятбиг едилмяйя биляр: яэяр hадися баш верян йер hазырда
мювъуд дейилдирся, мясялян, ев йаныбса, бош саhядя биналар тикилибся вя с; експериментин там апарылмасы
онун лабораторийа шяраитиндя апарылмасынын зярурилийини тяляб едирся; яэяр експериментин hарада
кечирилмяси онун нятиъяляриня тясир етмяйяъякся (мясялян, бязи профессионал вярдишлярин йохланмасы
заманы).
Експериментин апарылмасы цчцн иглим шяраитинин дцзэцн сечилмясинин дя бюйцк яhямиййяти вардыр. Беля ки,
иглим шяраити (hаванын исти-сойуглуэу, нямлийи, кцляклийи, тутгунлуэу вя с.) експериментин нятиъяляриня
тясир эюстярир.
Тяърцбянин сцни ишыгландырылма шяраитиндя hадися баш веряркян мювъуд олан шяраитя уйэун олараг
кечирилмяси. Бу тактики цсул эюрмя шяраитинин уйэунлуэуну тямин етмякдян ибарятдир. Беля hалларда
експериментин hяйата кечирилдийи просесдя hадися баш веряркян hансы сцни ишыг мянбяляриндян вя неъя
истифадя едилмяси мцяййянляшдирилмялидир.
Тяърцбянин hяйата кечирилмяси цчцн шяраитин йенидян дцзялдилмяси. Шяраитин йенидян дцзялдилмяси о
hалларда зяруридир ки, тяърцбянин hяйата кечирилмяси ъинайятин баш вердийи шяраитя максимум дяряъядя
йахынлашдырылсын.
Шяраитин йенидян дцзялдилмяси дедикдя, експеримент кечириляъяк йердя предметлярин (hямин, йахуд аналожи
предметлярин) hадися баш верян заман олдуьу вязиййятдя йенидян дцзцлмяси баша дцшцлцр. Шяраити йенидян
дцзялтмякля биз hяля hеч бир тяърцбя апармырыг, йалныз hямин тяърцбянин апарылмасы цчцн шяраит
йарадырыг, башга сюзля, ясил шяраитя максимум дяряъядя уйэун шяраит йарадырыг.
Експеримент заманы ъинайят баш веряркян истифадя едилмиш предметляр, яэяр бу предметляр олмазса, онлара
охшар предметлярдян истифадя едиля биляр. Лакин бу, бцтцн hалларда мцмкцн дейил. Яэяр ъинайят заманы
истифадя едилмиш предметляр тядгигата мяруз галыбларса, онда онлардан експертиза кечирилдикдян сонра
истифадя едилмясиня йол верилир.
Тяърцбянин hяйата кечирилмяси темпи иля hадися баш веряркян мювъуд олмуш темпин уйэунлуэу.
Експериментин кечирилмяси сцряти баш вермиш hадисянин сцрятиля ейни олмалы, експериментал йолла hяйата
кечирилян факторларын ардыъыллыэы hадися баш веряркян мювъуд олмуш сцрятя вя ардыъыллыэа максимум
дяряъядя йахынлашдырылмалыдыр.
Сяс шяраитинин (сясин характери, эцъц, тону вя с.) уйэунлуэу. Щям ъинайят, hям дя експериментал hадисяляр
мцяййян сяс шяраитиндя ъяряйан едир. Бу, експериментин кечирилмяси вахтындан, йериндян, онун мязмунундан
вя с. асылыдыр. Тябиидир ки, експериментин кечирилмясинин hадися баш вермиш шяраитя максимум дяряъядя
йахынлашдырылмасы мясяляси hялл едиляндя вя експериментин нятиъяси ондан асылы олдугда сяс шяраитини
нязярдян гачырмаг лазым дейилдир (мясялян, яэяр експеримент мцяййян сясин ешидилиб-ешидилмямясини
мцяййян етмяк цчцн кечирилирся).
Мцстянтиг тядгиг едилян hадися иля експериментин кечирилмяси шяраитини максимум дяряъядя бир-бириня
йахынлашдырмаьа hеч дя бцтцн hалларда наил олмур. Мясялян, тутаг ки, експеримент йолу иля бу вя йа диэяр
обйектин йанма сцрятини мцяййян етмяк лазымдыр. Лакин hямин обйект йандыэы цчцн експерименти билаваситя
онунла hяйата кечирмяк мцмкцн дейилдир. Тутаг ки, hадися йериндя ону явяз етмяк цчцн дя еля бир обйект
1

2
йохдур. Лакин бу о демякдир ки, беля hалда експеримент кечирмяк гейри-мцмкцндцр. Експеримент кечирилир,
лакин онун нятиъяляри гиймятляндириляркян експеримент шяраити иля баш вермиш ъинайят шяраити
арасындакы уйэунсузлуг нязяря алынмалыдыр.
Нювбяти тактики шярт истинтаг експериментинин hяйата кечирилмяси просесиндя ейни тяърцбянин имкан
даирясиндя бир нечя дяфя апарылмасыдыр.
Ейни истинтаг експерименти просесиндя ейни тяърцбянин тякрар едилмяси тядгиг едилян hадисяни даhа ятрафлы
юйрянмяйя, еляъя дя алынмыш нятиъялярин тясадцфи дейил, hягиги олдуэуна инам йарадыр. Лакин бу тактики
шяртин маhиййяти hяйата кечирилян тяърцбянин кямиййят етибариля тякрар едилмяси иля битмир. Ейни
тяърцбяни дяйишдирилмиш шяраитдя апармаг да зяруридир. Бу тактики цсулу тятбиг етмякля мцстянтиг
шяраитин дяйишдирилмясинин експериментин нятиъяляриня ня кими тясир эюстярдийини айдынлашдырыр.
Еляъя дя дяйишдирилмиш шяраитдя дя ейни нятиъялярин алынмасы онун сцбут яhямиййятини бир даhа тясдиг
едир. Мясялян, сясин ешидилмяси мцмкцнлцйцнц йохламаг мягсядиля експеримент кечириляркян ешитмя
шяраитини чятинляшдирирляр. Яэяр чятин шяраитдя зярури сясляри ешитмяйя мцвяффяг оларларса, онда
експериментин нятиъяси даhа инандырыъы тясир баьышлайыр.
Експеримент заманы тяърцбянин тякрар едилмяси иля тякрар експерименти бир-бириндян фяргляндирмяк
лазымдыр. Тактики шяртлярдян бири дя ондан ибарятдир ки, hяйата кечирилян тяърцбяляр бир нечя мярhялядян
ибарят hяйата кечирилир. Бу заман мцстянтиг hяр бир мярhяляни мцяййян ардыъыллыгла юйрянир.
Няhайят, сонунъу, йяни 4-ъц шярт експеримент иштиракчыларынын сайынын мяhдудлашдырылмасыдыр.
Фикримизъя, бунун експериментин мцстягил шярти кими гябул едилмяси мягсядя мцвафиг дейилдир. Беля ки,
диэяр истинтаг hярякятляринин йериня йетирилмяси заманы да бу шярт эюзлянилир. Истинтаг тяърцбяси
эюстярир ки, йухарыда гейд едилян шяртлярдян hяр hансы бириня ямял едилмямяси истинтаг експериментинин
нятиъяляриня мянфи тясир эюстярир вя тякрар експеримент апарылмасына сябяб олур.

48.Ифадялярин йериндя йохланылмасынын анлайышı,məqsədi,digər istintaq hərəkətləri ilə bənzər və fərqli

cəhətləri.
Истинтагын там вя обйектив апарылмасы мягсядиля истинтаг просесиндя алынмыш мялуматларын
йохланылмасынын, хцсусиля дя şцбhяли шяхслярин, тягсирляндирилян шяхслярин, зяряр чякмиш шяхслярин вя
шаhидлярин ифадяляринин йохланылмасынын бюйцк яhямиййяти вардыр.
Мялумдур ки, hяр hансы истинтаг hярякятинин hяйата кечирилмяси заманы ялдя едилмиш мялуматлары ишдя
олан диэяр сцбутларла тутушдурмагла йохламаг мцмкцндцр. Истинтаг тяърцбясиндя Шцбhяли шяхсин, зяряр
чякмиш шяхсин, тягсирляндирилян шяхсин ифадяляринин йохланылмасы мягсядиля ифадялярин йериндя
йохланылмасы hяйата кечирилир. Ифадялярин йериндя йохланылмасынын тяърцбядя эениш тятбиг едилмясиня
бахмайараг, онун просессуал маhиййяти вя тактики хцсусиййятляри барядя криминалистляр арасында ваhид
фикир йохдур.
Ифадялярин йериндя йохланылмасы комплекс характеря малик олан еля бир истинтаг hярякятидир ки, онун
тяркибиндя диэяр истинтаг hярякятляринин (hадися йериня бахыш, диндирмя, истинтаг експерименти, танынма
цчцн тягдим етмя вя с.) елементляри дя дахилдир 3.
Лакин бунунла беля о, гейд едилян истинтаг hярякятляриндян тамамиля фярглянир.
Ифадялярин йериндя йохланылмасынын бир истинтаг hярякяти кими, мцстягил характерини нязяря алараг
онун мягсяд вя имканларыны Шцбhяли шяхс (тягсирляндирилян шяхс), зяряр чякмиш шяхс вя шаhид
ифадяляриндян алынмыш сцбутларын йохланылмасы иля мяhдудлашдырмаг олмаз. Беля ки, hяр бир истинтаг
hярякяти йалныз мювъуд сцбутларын йохланылмасы цсулу дейил, hям дя йени сцбутларын алынмасы цсулудур.
Она эюря дя, бцтцн истинтаг hярякятляриня аид олан бу хцсусиййят ифадялярин йериндя йохланылмасына да
аиддир.
Лакин гейд едилян бу хусусиййятлярдян башга ифадялярин йериндя йохланылмасы заманы мцстянтиг
ашаэыдакы мясяляляри дя айдынлашдыра биляр:
- яввял истинтага мялум олмайан диэяр шяхсин (тягсирляндирилян шяхс, шаhид, Шцбhяли шяхс) ашкар
едилмяси;

3
 - диндирилян шяхсин hярякятляри иля ялагядар айры-айры hалларын мцяййян едилмяси вя йа
фяргляндирилмяси мцстянтигя айдын олмадыгда вя диэяр цсулларла онун дягигляшдирилмяси мцмкцн
олмадыгда;
- шцбhяли шяхсин (тягсирляндирилян шяхсин) диэяр ъинайятля ялагяси барядя истинтага мялум олдугда,
лакин ъинайяткар hаггында мялумат олмадыгда.
Шцбhяли (тягсирляндирилян) шяхс башга ъинайяти дя етмяси барядя мялумат вердикдя ифядялярин йериндя
йохланылмасы эедишиндя о, hямин ъинайятин тюрядилдийи йери эюстярир, бу ъинайятля ялагядар олан айры-
айры hаллара мцстянтигин диггятини ъялб едир. Мцстянтиг бу мялуматлары ъинайяткар мялум олмайан ишлярин
истинтаг материаллары иля тутушдурур вя hямин ъинайятлярин бир шяхс тяряфиндян едилмяси барядя нятиъяйя
эялир.
Ъинайятин сябяб вя шяраитинин мцяййян едилмяси.
Бязян диндирилян шяхс айры-айры обйектлярин адларыны вя цнванларыны, йерляшмя хцсусиййятлярини
дягиг билмир, лакин ъинайят йериня неъя эетмяси, юз hярякятляринин характери барядя данышыр, бунларын ися
мцяййян едилмясинин истинтаг цчцн бюйцк яhямиййяти вардыр. Диндирилян шяхсин юз hярякятлярини нцмайиш
етдирмяси ъинайяти тюрядян hаллары айдынлашдырмаэа кюмяклик эюстярир. Бу ися эяляъякдя hямин
hярякятлярин гаршысынын алынмасы цчцн тядбирляр эюрмяйя имкан верир.
Щадися йеринин hягиги вязиййятинин мцяййян едилмяси. Бязи hалларда мцхтялиф сябябляр цзцндян hадися
йеринин вязиййяти мцстянтиг hадися йериня бахыш hяйата кечирянядяк йа там, йа да ки, гисмян дяйишир.
Мясялян, адам юлдцрцлмцш отаэын яввялки вязиййяти дяйишмиш ола биляр. Беля ки, отаг йенидян тямир едиля
биляр, отагда олан предметлярин йери дяйишдириля биляр вя с. Диндирилян шяхслярин ифадяляриндя тясвир
едилян hадися йери, еляъя дя айры-айры обйектляр hаггында онларын яввялъядян мялуматларынын олуб-
олмамасынын мцяййян едилмяси;
Истинтаг вя ахтарыш фярзиййяляринин йохланылмасы. Ифадялярин йериндя йохланылмасы комплекс
истинтаг hярякятидир ки, онун да тяркибиндя диэяр истинтаг hярякятинин (hадися йериня бахыш, истинтаг
експерменти, танынма цчцн тягдим етмя) айры-айры елементляри бирляшир. Лакин бу бирляшмя механики
характер дашымыр. Диэяр истинтаг hярякятляринин елементляри ифадялярин йериндя йохланмасында
дяйишилмиш шякилдя чыхыш едир, цзви сурятдя бир-бириля баэлы олур.
Ифадялярин йериндя йохланылмасынын характерик хцсусиййятляриня ашаэыдакылар аиддир.
Ъинайят иши цзря Шцбhяли шяхс, (тягсирляндирилян шяхс), зяряр чякмиш шяхс вя шаhид диндирилдикдян
сонра истинтагын истянилян мярhялясиндя ифадялярин йериндя йохланылмасы апарыла биляр. Бу истинтаг
hярякятинин апарылмасы цчцн ясас йухарыда гейд едилян шяхслярин hамысынын вя йа биринин истинтаг цчцн
яhямиййяти олан фактлар hаггында мялумат вермясидир ки, hямин фактларын да мцяййян едилмяси,
йохланылмасы вя рясмиляшдирилмяси йалныз ифадялярин йериндя йохланылмасыны hяйата кечирмякля
мцмкцндцр.
Ифадялярин йериндя йохланылмасы диндирилян шяхсин иштиракы иля йалныз hямин шяхсин ифадясиндя
эюстярдийи йердя апарылмалыдыр. Мцстянтигин мцлаhизясиндян асылы олараг мцтяхяссис дя дявят едиля биляр.
Ифадялярин йериндя йохланылмасы ъинайят иши галдырылдыгдан сонра вя диэяр истинтаг hярякятляри
(шцбhяли шяхсин, тягсирляндирилян шяхсин, шаhидин диндирилмяси, hадися йериня бахыш апарылдыгдан сонра)
hяйата кечирилдикдян вя просессуал ъяhятдян рясмиляшдирилдикдян сонра апарылыр. Ифадялярин йериндя
йохланылмасы истинтаг hярякятляринин hяйата кечирилмяси цчцн йухарыда гейд едилян шяхслярин hамысынын
вя йа онлардан биринин ифадяляриндя мцяййян йеря аид мялуматларын олмасы ясасдыр. Диндирилян шяхс
мцстянтигя мялум олан, лакин hадися йериня бахыш заманы онун фикир вермядийи вя бахышын нятиъялярини
рясмиляшдиряркян нязярдян гачырдыэы hадися йеринин айры-айры вязиййяти барядя мялумат верир.
Ифадялярин йериндя йохланылмасында диндирилян шяхс бу истинтаг hярякятинин мяъбури иштиракчысы
олуб, онда фяал иштирак едир. Щадися йериня бахыш заманы мцстянтиг hадися йеринин бцтцн шяраитини вя
онун хцсусиййятлярини hадися йериня эялдийи заман неъя эюрцрся, еляъя дя гаврайыр. Ифадялярин йериндя
йохланылмасы заманы диндирилмиш шяхс мцстянтиги марагландыран йерин вя йа обйектлярин йерини, орайа
неъя эетмяйи эюстярир, мцстянтигин диггятини мцвафиг сямтя вя диэяр hаллара йюнялдир, бязи hалларда ися юз
дедиклярини тясдиг етмяк цчцн айры-айры hярякятляри нцмайиш етдирир.
Беляликля, ифадялярин йериндя йохланылмасы hадися йериня бахыш истинтаг щярякятиндян тамамиля
фярглянир. Ифадялярин йериндя йохланылмасы иля танынма цчцн тягдим етмя заhири ъяhятдян бир-бириня чох
охшайыр. Лакин бу истинтаг hярякятляри ясаслы сурятдя бир-бириндян фярглянир. Танынмайа тягдим етмякдя
мягсяд обйектляри ейниляшдирмякдян ибарятдир.
Ифадялярин йериндя йохланылмасы заманы ися обйектлярин беля ейниляшдирилмяси апарылмыр. Танынма
цчцн тягдим етмяздян яввял, артыг, мцстянтигин танынмайа тягдим едилян обйектин ахтарылан обйект олмасы,
йахуд олмамасы барядя мялуматы олур.
Ифадялярин йериндя йохланылмасы вя истинтаг експерименти. Истинтаг експерименти йени сцбутлар ялдя
етмяк вя мювъуд сцбутлары йохламаг мягсядиля, еляъя дя истинтаг фярзиййялярини гиймятляндирмяк вя иш цчцн
яhямиййяти олан бу ва йа диэяр фактларын мцмкцнлцйцнц арашдырмаг мягсядиля апарылан тяърцбядян
ибарятдир.
Ифадялярин йериндя йохланылмасындан ютрц ясас, Шцбhяли шяхсин, тягсирляндирилян шяхсин, зяряр
чякмиш шяхсин вя йа шаhидин ифадяляриндя якс едилян истинтаг цчцн яhямиййяти олан фактлар hаггында
мялуматлардыр. Бу мялуматлар йалныз hадися йериндя мцяййянляшдирилир, йохланыр вя рясмиляшдирилир.
Ифадялярин йериндя йохланылмасы hадися йериндя, йахуд hадисянин баш вермясинин эцман едилдийи йердя
апарылыр. Истинтаг експерименти апарылан йери ишин конкрет hалларындан асылы олараг мцстянтиг юзц
мцяййян едир. Беля ки, експеримент hадися баш верян йердя вя йа башга йердя апарыла биляр.
Истинтаг експериментинин бцтцн hалларда мцяййян шяраитдя апарылмасы зяруридир, башга сюзля,
експеримент кечириляркян щадисянин баш вердийи шяраит максимум дяряъядя бярпа едилмялидир. Бу гайданын
эюзлянилмямяси експериментин сцбути яhямиййятини азалдыр.
Ифадялярин йериндя йохланылмасы истянилян вахт, hяр ъцр hава шяраитиндя йериндя йохланыла биляр
(диндирилян шяхсин hярякятляриня мане олмамаг шяртиля).Ифадялярин йериндя йохланылмасы диндирмя иля дя
охшардыр.Диндирмядя мцстянтиг зяряр чякмишдян, шаhиддян, Шцбhяли шяхсдян, тягсирляндирилян шяхсдян
мцяййян факт hаггында ифадя алыр вя диндирмя протоколунда якс етдирир.Ифадялярин йериндя
йохланылмасында ися тякъя диндирилян шяхсин ифадяси дейил, hям дя онун hярякятляри, нцмайиш етдирдийи
айры-айры hаллар вя с. рясмиляшдирилир.
Ахтарыш мящкямянин гярары ясасында апарылыр.Ахтарыш апарылмасынын ясаслары АР ЪПМ-ин 243-ъц
маддясиндя эюстярилмишдир.Ифадялярин йериндя йохланылмасы истинтаг hярякятлярини hяйата кечирмяк цчцн
ися мящкямянин гярары тяляб едилмир.Ахтарыш заманы мцстянтиг ону марагландыран предметляри юзц
ахтарыр, бязи hалларда о, предметлярин hарада эизлядилдийини билир, бязи hалларда ися hарада эизлядиля
биляъяйини эцман едир. Ифадялярин йериндя йохланылмасында ися диндирилмиш шяхс ахтарылан предметлярин
вя йа саhянин ашкар едилмясиндя юзц фяал иштирак едир.Ахтарыш протоколунда йалныз ахтарылан
предметлярин тапылдыэы йер тясвир едилир. Ифадялярин йериндя йохланылмасында ися диндирилмиш шяхсин
hярякятляринин бцтцн хцсусиййятляри, вердийи изаhатлар, эюстяришляр, hярякят истигамяти вя с. ятрафлы
рясмиляшдирилир.

49.Ифадялярин йериндя йохланылмасына hазырлыг

Ифадялярин йериндя йохланылмасы истинтаг hярякятини hяйата кечирмямишдян яввял мцстянтиг шясхлярин
ифадялярини, ишдя олан диэяр материаллары, мювъуд ямялиййат мялуматларыны ятрафлы юйрянир.Мцстянтиг
ифадялярин йериндя йохланылмасы просесиндя hансы мясяляляри вя hансы ардыъыллыгла йохламаэын вя тядгиг
етмяйин зярурилийини, hадися йериня неъя йахынлашмаэы, бязи обйектлярин вя излярин шяраитини
айдынлашдырмалыдыр. Бундан башга бязи тяшкилати характерли мясяляляр дя hялл едилмялидир, чцнки онлары
hялл етмядян истянилян нятиъя алына билмяз.
Ифадялярин йериндя йохланылмасы заманы илкин hазырлыг hярякятляриня ашаэыдакылар аиддир:
- ифадялярин йериндя йохланылмасы истинтаг hярякятинин йериня йетирилмяси вахтынын мцяййян едилмяси.
- зярури елми-техники васитялярин, йардымчы алятлярин вя материалларын сечилмяси вя hазырланмасы.
- зярури hалларда истинтаг иштиракчыларынын няглиййат васитясиля тямин едилмяси.
Ифадялярин йериндя йохланылмасы эцндцз апарылмалыдыр. Лакин бязи hалларда бу истинтаг hярякятинин
мцвяффягиййятля апарылмасы цчцн, бцтцн мясялялярин там айдынлашдырылмасы цчцн йерли шяраит нязяря
алыныр, hям дя апарылан вахт, hятта саата гядяр мцяййян едилир.
Ифадялярин йериндя йохланылмасынын хцсусиййятиндян вя онун нятиъяляриндян асылы олараг мцстянтиг
яввялъядян зярури елми-техники васитяляри (фотоапаратлар, видео вя кино апаратлары, юлчцъц ъиhазлар,
компас, излярля ишлямяк цчцн васитяляр вя с.) сечмяли вя онларын истифадя цчцн йарарлы олуб-олмамасыны
йохламалыдыр.
Зярури hалларда металахтаран, мейитахтаран ъиhаздан, портатив ултрабянювшяйи лампадан (УФО), hям дя
мцхтялиф шяраитдя, (суда, йералты гурэуларда) манеялярин дяф едилмяси цчцн мцхтялиф алятлярдян вя
йардымчы гурэулардан (механизм, ъиhаз) вя габлашдырыъы материаллардан истифадя олуна биляр.
Ифадялярин йериндя кейфиййятли йохланылмасы цчцн мцхтялиф шяхсляр иштирак едя биляр. Яэяр бу истинтаг
hярякяти hябсдя олан тягсирляндирилян шяхсин иштиракы иля апарылаъагса, онда илк нювбядя онун
мцhафизясини тямин етмяк лазымдыр (гачмамасы, ъинайят иштиракчылары иля эюрцшмямяси вя онлара мцяййян
мялумат вермямяси, ифшаедиъи изляри итирмямяси цчцн вя с.).
Яэяр ифадялярин йериндя йохланылмасында йеткинлик йашына чатмайан шяхс иштирак едярся, онда онун мяктяб
мцяллиминин дя иштиракы зяруридир. Йеткинлик йашына чатмайан тягсирляндирилян шяхсин ифадяси йериндя
йохланылан hалларда онун мцдафиячиси иштирак едир. Бязи hалларда тяръцмячи дя дявят едиля биляр.
Яэяр ифадя бир нечя дяфя ейни йердя, лакин мцхтялиф шяхслярин иштиракы иля йохланыларса, hяр дяфя hямин
йеря эедяркян башга сцрцъцнцн дявят едилмяси мягсядямцвафигдир. Чцнки hяр дяфя ейни сцрцъцнцн дявят
едилмяси истинтаг hярякятинин обйективлийиня шцбhя доэура биляр.Мцстянтиг илкин hазырлыг hярякятлярини
hяйата кечирдикдян сонра иштиракчылары тялиматландырыр, ифадялярин йериндя йохланылмасынын вахтыны вя
онларын hарада эюрцшяъяклярини иштиракчылара билдирир.
Тяйин едилмиш вахтда мцстянтиг иштиракчыларын hамысынын эялиб-эялмямясини, истифадя едиляъяк техники
васитялярин, няглиййат васитяляринин вя с. йериндя олуб-олмамасыны йохлайыр. Сонра цмуми гайдада апарылан
истинтаг hярякятинин характери вя мязмунундан данышыр, онун hарада hяйата кечириляъяйини билдирир,
диндирилмиш шяхсин ня едяъяйини вя бцтцн иштиракчыларын hансы ардыъыллыгла hярякят едяъяклярини баша
салыр. Ифадялярин йериндя йохланылмасы заманы ифадяси йохланылан шяхся диндирмя заманы hаггында
данышдыэы йерин, излярин, обйектлярин hарада йерляшдийини эюстярмяси тяклиф едилир. Зярури hалларда ися
мцстянтигин вердийи суалларла ялагядар олараг изаhатлар верир.

50.Ифадялярин йериндя йохланылмасы тактикасы.

Ифадялярин йериндя йохланылмасы ашаэыдакы гайдада апарылыр. Мцстянтиг ифадя вермиш шяхся тяклиф едир
ки, hаггында данышдыэы йери эюстярсин вя орада баш вермиш hадисяйя даир изаhатлар версин. Бундан сонра
ифадяси йохланылан шяхс истинтагы марагландыран йеря доэру hярякят едир. Бу истинтаг hярякятинин
апарылмасы заманы ифадяси йохланылан шяхсин hярякятляринин вя эюстяришляринин мцстягиллийи принсипи
тямин едилмялидир. Мцстянтиг hямин шяхсин мцстягил hярякят етмяси цчцн шяраит йаратмалыдыр. Ня
мцстянтиг, ня дя ки, ифадялярин йериндя йохланылмасынын диэяр иштиракчылары ифадяси йохланылан шяхсин
эюстяришляриня гарышмамалы, hансы сямтя hярякят етмясиля ялагядар олараг она эюстяриш вермямялидир, якс
тягдирдя бу истинтаг hярякятинин нятиъяляринин доэрулуэуна шцбhя йаранар вя ифадяси йохланылан шяхс
мяhкямя просесиндя елан едя биляр ки, бу вя йа диэяр обйектляря мцстянтигин эюстяриши иля йахынлашмыш вя
изаhатлар вермишдир. Айдындыр ки, бу да ифадялярин йериндя йохланылмасы истинтаг hярякятинин сцбуту
яhямиййятиня мянфи тясир эюстяряр. Мцстянтиг тякъя диндирмя заманы дейил, hямчинин ифадялярин йериндя
йохланылмасы заманы да ифадяси йохланылан шяхсин психоложи хцсусиййятлярини дя нязяря алмалыдыр. Беля
ки, топографик параметрлярин гавранылмасы тякъя обйектив факторлардан дейил, субйектив факторлардан да
(мясялян, ифадяси йохланылан шяхсин эюрмя вя ешитмя органларынын гцсурлу олмасы, hадисяйя биэаня
мцнасибят бяслямяси вя с.) чох асылыдыр.
Айры-айры шяхслярдя топографик тясяввцрляр мцхтялиф ъцр инкишаф едир. Мясялян, кянддя йашайанлар, мешя
тясяррцфатында ишляйянляр, эеологлар, овчулар вя с. бир гайда олараг, даhа йцксяк сечиъиликля йерляри
гаврамаг габилиййятиня маликдирляр. Тябии ки, онларын конкрет йер hаггында вердикляри ифадяляр дя долэун,
там олаъагдыр.
Яэяр ифадялярин йериндя йохланылмасынын иштиракчылары лазыми йеря пийада эетмяли оларларса, онда
ирялидя ифадяси йохланылан шяхс, ардынъа мцстянтиг, онларын ардынъа ися мцтяхяссис вя диэяр шяхсляр
эедирляр. Мцстянтиг бу истинтаг щярякятинин щяйата кечирилмясини еля планлашдырмалыдыр ки, ифадяси
йохланылан шяхс hямин йеря hадисяни тюрядяркян эетдийи йолла эетсин вя hадися баш вердикдян сонра
гайытдыэы йолла да гайытсын. Чцнки hямин йердя ифадяси йохланылан шяхсин кечмиш ассосиасийаларынын
ъанланмасы просеси эцълянир, онун йаддашы активляшир. Бу заман ифадяси йохланылан шяхсин ифадялярин
йериндя йохланылмасы заманы вердийи изаhат мцстянтигин кабинетиндя диндирмя заманы вердийи ифадядян
даhа долэун олур.
Ифадяси йохланылан шяхс hадися йериня машында эедяркян сцрцъцйя hансы истигамятдя эетмяйи, ня вахт
дюнмяйи вя машыны hарада сахламаэы эюстярир.
Зярури hалларда мцстянтиг ифадяси йохланылан шяхсин изаhатларыны тяhлил едяряк мцвафиг йерлярдя машыны
дайандырыр вя ону марагландыран hаллары айдынлашдырыр.
Щадися баш вермиш йеря эялдикдян сонра диндирилян шяхсин hямин шяраитя уйэунлашмасына имкан вермяк
лазымдыр ки, о баш вермиш hадисянин айры-айры елементлярини йадына салсын вя лазыми обйектлярин hарада
йерляшмяси барядя дягиг мялумат версин.
Ифадялярин йериндя йохланылмасы бир нечя дяфя hяйата кечирилярся, hяр дяфя hямин йерин вязиййятиндя
дяйишиклик едилиб-едилмямясини айдынлашдырмаг лазымдыр. Ифадяси йохланылан шяхсдян hадися йериндя
дяйишиклик олуб-олмамасы барядя сорушулур вя дяйишиклийин мяhз нядян ибарят олмасы айдынлашдырылыр.
Яэяр щадися йериндя мцяййян дяйишиклик олубса вя ифадялярин йериндя йохланылмасында мцяййян яhямиййят
кясб едирся, мювъуд шяраит протоколда гейд едилмялидир. Бундан сонра ифадяси йохланылан шяхся ъинайят
hадисянин тюрядилдийи заманы айры-айры обйектлярин вязиййятини бярпа етмяк тяклиф олунур. Илкин
вязиййятин фотошякли чякилир, бу барядя протоколда гейд едилир.
Бундан сонра мцстянтиг ялдя етдийи мялуматлары hадися йеринин бахыш протоколу иля тутушдурур. Яэяр hадися
йеринин бахыш протоколунда бу вя йа диэяр hаллар сятhи якс етдирилибся, онда ифадялярин йериндя
йохланылмасы протоколунда бунлар ятрафлы тясвир олунмалыдыр.
Яэяр иш цзря бир нечя тягсирляндирилян шяхс вя йа шаhид варса вя онларын ифадяляринин йериндя
йохланылмасы зяруридирся, онда бу истинтаг hярякяти онларын hяр бири иля айры-айрылыгда апарылыр.
Ифадяси йохланылан шяхсин изаhатларыны мцстянтиг динляйяркян онун эюстярдийи обйектляр вя мцхтялиф
фактики hалларла бярабяр, эюстярмядийи диэяр hаллара да фикир вермялидир. Мцстянтиг она ахыра кими гулаг
асмалы, сюзцнц кясмямяли, ирад тутмамалыдыр. Мцстянтиг унутмамалыдыр ки, диндирилян шяхсин ифадяси
йохланыларкян о, тякъя актив фяалиййят эюстярмир, hям дя эярэин психоложи hиссляр кечирир. Она эюря дя бу
заман диндирмядя истифадя едилян “сярбяст данышыг” тактики цсулуна риайят олунмасы мягсядямцвафигдир.
Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, бязян тяърцбядя ифадялярин йериндя йохланылмасы заманы диндирилян шяхсин
ифадяси реал шяраитя вя hямин йердя вердийи изаhатлара уйэун эялмир. Бу заман мцстянтиг ифадяси йохланылан
шяхсин диггятини буна йюнялдир вя бу уйэунсузлуэун сябябини айдынлашдырмаэы тяклиф едир. Яэяр о, юз
ифадясинин дцзэцнлцйцнц исрар едирся, онда мцстянтиг ифадялярин йериндя йохланылмасыны давам
етдирмялидир вя йахуд яксиня, диндирилян шяхс эюстярся ки, ифадяляри йаландыр вя о, яввялки ифадясиндян
имтина едир, онда тякрар диндирмя апармаг вя буну мцвафиг протоколда рясмиляшдирмяк лазымдыр.
Ифадялярин йериндя йохланылмасы протоколунда ися ифадяси йохланылан шяхсин йохланылан hадисянин
шяраитини вя йерини эюстяря билмямяси вя диндирмя заманы вердийи яввялки ифадясиндян имтина етмяси
барядя гейд едилмялидир.
Ифадялярин йериндя йохланылмасы заманы диндирилян шяхс истинтага мялум олмайан йени бир саhя эюстярярся
вя орада мадди изляр ашкар едилярся, онда бу истинтаг hярякятинин иърасы дайандырылыр, hямин тяркибдя
hадися йериня бахыш истинтаг щярякяти апарылыр вя протокол тяртиб едилир. Бундан сонра ися ифадялярин
йериндя йохланмасы давам етдирилир.

51. Şəxsin və əşyaların tanınmasının anlayışı və əhəmiyyəti.

Tanınma AR CPM-nin 239-241-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş müstəqil istintaq hərəkətidir ki, əsas məqsədi
konkret cinayət işi üzrə şahidin, zərərçəkmişin, şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxsin keçmişdə müşahidə etdiyi
obyektin onlara təqdim olunan obyekt olub-olmadığını müəyyənləşdirməkdir. Deməli, tanınma kriminalistik
eyniləşdirmənin bir növü sayıla bilər. Tanınma istintaq hərəkətinin əsas səciyyəvi cəhəti ondan ibarətdir ki, tanıyacaq
şəxs əvvəlcədən müstəntiq tərəfindən dindirilir və tanınanın əlamətləri, onun görüldüyü şərait və hallar barədə
məlumat toplanır.
Tanınmaya təqdim edilən obyektə görəI: canlı şəxsin tanınması; meyitin və onun hissələrinin tanınması; əşyaların
tanınması; heyvanların və quşların tanınması; tikililərin və açıq sahələrin tanınması.
Şəxsin tanınması. Şəxsin tanınması zamanı tanınmalı olan şəxs tanıyana azı 3 (üç) nəfər eyni cinsdən olan və tanınmalı
olan şəxsdən xarici görkəmi və geyimi ilə kəskin fərqlənməyən digər şəxslərlə birlikdə təqdim edilir (AR CPM-nin
239.5.-ci maddəsi). Zərurət olduqda tanınma xarici görkəminə və geyiminə görə kəskin fərqlənməyən müxtəlif
şəxslərin fotoşəkilləri üzrə də aparıla bilər. Bu halda hazırlıq zamanı həmin fotoşəkillər seçilməlidir. Tanınmalı olan
obyekt əşyadırsa, həmin əşya eyni növdən olan əşyalar arasında tanıyan şəxsə təqdim edilir (AR CPM-nin 240.5.-ci
maddəsi). Eyni növ əşyalar arasında təqdim etmə dedikdə, əşyaların markası, rəngi, ölçüsü, forması və s.
xüsusiyyətlərinin eyni olması başa düşülür. Əşya tanındıqda, hazırlıq zamanı onun çirkdən, pasdan və digər
çöküntülərdən təmizlənməsinə yol verilir. Meyitin, onun hissələrinin, habelə analoqunu tapmaq qeyri-mümkün və ya
çətin olan əşyaların tanınması təqdim edilmiş vahid nüsxə üzrə aparılır (AR CPM-nin240.6.-cı maddəsi). Əgər meyitdə
ciddi dəyişikliklər baş verərsə və bu tanınmanın obyektivliyinə təsir edə bilərsə, onda məhkəmə-tibb mütəxəssisi və
həkim kosmetoloqun iştirakı ilə meyitin «tualeti»nin aparılması həyata keçirilir. Meyitin «tualetindən» əvvəl və sonra
onun fotoşəkli çəkilməlidir. Tanıma istintaq hərəkəti ilə bağlı hazırlıq tədbirlərindən biri də onun keçirilmə vaxtı və
yerinin müəyyən olunmasıdır ki, bu da tanınma üçün maksimum dərəcədə əlverişli şəraitin seçilməsinə xidmət edir.
Zaman faktoru tanımanın nəticəsinə ciddi təsir göstərir. Çünki tanınmanın əsasını mürəkkəb psixoloji proses təşkil edir.
Bu proses tanıyan şəxsin keçmişdə müşahidə etdiyi obyektin təqdim olunan obyektlər içərisində olub-olmamasının
zehni müqayisəsi və tutuşdurulmasından ibarətdir. Əgər şəxs obyekti uzun müddət görməzsə, onun əlamətlərini yaddan
çıxara bilər. Bu baxımdan, tanınmanın keçirilmə vaxtı gecikdirilməməlidir.Tanınmanın aparılma yeri adətən, müstəntiqin
kabineti olur. Lakin bu istintaq hərəkəti başqa yerdə də aparıla bilər. Tanınmanın aparılma şəraiti də həlledici
əhəmiyyətə malikdir. Müstəntiq elə etməlidir ki, tanıyan şəxs həyəcan keçirməsin, ona kənar təsir göstərilməsin. Hətta
qanunvericiliyə görə, həmin şəxsin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi məqsədilə tanınmanı vizual müşahidəni istisna
edən şəraitdə də apara bilər (AR CPM-nin 239.7-ci maddəsi).
Canlı şəxsin tanınması. Bu, istintaq təcrübəsində ən çox təsadüf olunan tanınmadır. Şəxsin tanınması həm anatomik,
həm də funksional əlamətlərə görə aparıla bilər. Bu zaman ilk növbədə, iştirakçılara hüquq və vəzifələri, eləcə də
məsuliyyət barədə izah verilir və protokola qeydlər aparılır. Sonra müstəntiq tanınmalı olan şəxsə digər şəxslər
sırasında istənilən yeri tutmağı təklif edir. Ardınca isə tanıyan şəxs dəvət olunur. Cinayət prosessual qanunvericilik
şəxsin tanınması ilə bağlı bir neçə imperativ qayda nəzərdə tutmuşdur ki, buna tanınma zamanı riayət olunmalıdır.
Birincisi, tanınma istintaq hərəkəti dindirmə aparıldıqdan sonra həyata keçirilə bilər (AR CPM-nin 239.1.-ci
maddəsi).İkincisi, tanıyan qeyri-müəyyənliyinə görə tanınanın şəxsiyyətinin eyniləşdirilməsi üçün kifayət edən
əlamətləri göstərmədikdə tanınma aparıla, aparılmış tanınma isə əsaslı hesab edilə bilməz (AR CPM-nin 239.8.-ci
maddəsi). Üçüncüsu, şəxsin eyni şəxs tərəfindən və eyni əlamətlər üzrə təkrar tanınması aparıla bilməz (AR CPM-nin
239.8.-ci maddəsi).
Əşyaların tanınması. AR CPM-nin 240.5-ci maddəsinə görə, əşyaların tanınması zamanı tanıyan şəxsə onun tanıya
bildiyi əşyanı göstərmək və həmin əşyanı məhz hansı əlamətlərinə görə tanıdığını izah etmək təklif olunur. İstintaq
təcrübəsi göstərir ki, konkret vəziyyətlə əlaqədar olaraq, tanıma fotoşəkillər üzrə də aparıla bilər. Əşyaların tanınması
zamanı obyektin fotoşəkli ona oxşar obyektlərin fotoşəkilləri ilə birlikdə təqdim olunur. Əgər fotoşəkillər üzrə
şəxsiyyət müəyyən edilirsə, tanınma fotoşəklinin olması məqsədəmüvafiqdir. Tanınma fotoşəkli iki tərəfdən çəkilir:
ön və yan tərəflərdən. Ön tərəfdən bir əks alınır. Yan tərəfdən şəklin çəklməsi isə fotoşəklin təyinatından asılıdır.
Məsələn, kriminalistik qeydiyyat üçün adətən yalnız sağ yan tərəfdən şəkil çəkilir. Əgər şəxsin üzünün sol tərəfində
ona məxsus olan xüsusi əlamət varsa, sol yan tərəfdən də şəkil çəkilir. Tanınma fotoşəklinin çəkilməsindən qabaq baş
örtüyü götürülür və qulaq tüklə örtülmüşsə, onun üstü açılır. Şəklin çəkilməsi üçün baş müvafiq vəziyyətə gətirilir.
Belə ki, nəzərdə tutulmuş üfüqi xətt gözün xarici bucaqlarından və qulaq seyvanının 1/3-dən, şaquli xətt isə alın və
çənənin tən ortasından keçməlidir. Tanınma fotoşəkli bir qayda olaraq, 1/7 natural ölçüdə çəkilir və bu zaman
işıqlandırma iki tərəfdən olmalıdır. Tanımaya təqdim olunan fotoşəkillər xüsusi cədvəllərə yapışdırılır. Sonra həmin
fotoşəkillər nömrələnir və tanıyan şəxsə təqdim olunur. Eyni zamanda, meyit də tanınmaya fotoşəkil üzrə təqdim oluna
bilər. Bu zaman meyit üz tərəfdən, habelə üzün ¾ hissəsinin yana çevrildiyi vəziyyətdə sağ və sol tərəfdən
çəkilməlidir. Meyit ilk dəfə olduğu vəziyyətdə çəkilir. Əgər meyit tanınmaz hala salınmışsa, əvvəlcə fotoşəkli olduğu
kimi çəkilməli, sonra onun sifəti bərpa edilməli (meyitin «tualeti» aparılmalıdır) və yenidən fotoşəkli çəkilməlidir.

51.Şəxsin və əşyaların tanınmasının anlayışı və əhəmiyyəti.

Tanınma AR CPM-nin 239-241-ci maddələrində nəzərədə tutulmuş müstəqil istintaq hərəkətidir ki, əsas
məqsəd konkret cinayət işi üzrə şahidin, zərərçəkmişin, şübhəli və təqsirləndirilən şəxsin keçmişdə
müşahidə etdiyi obyektin onlara təqdim olunan obyekt olub-olmadığını müəyyənləşdirməkdir. Deməli, tanıma
kriminalistik eyniləşdirmənin bir növü sayıla bilər.
Şəxsin tanınması zamanı tanınmalı olan şəxs tanıyana azı 3 nəfər eyni cinsdən olan və tanınmalı olan şəxsdən
xarici görkəmi və geyimi ilə kəskin fərqlənməyən digər şəxslərlə birlikdə təqdim edilir. zərurət olduqda
tanınma xarici görkəminə və geyiminə görə kəskin fərqlənməyən müxtəlif şəxslərin fotoşəkilləri üzrə də
aparıla bilər. Bu halda hazırlıq zamanı həmin fotoşəkillər seçilməlidir. Canlı şəxslərin tanınması ən çox
istifadə olunan tanınmadır. Şəxsin tanınması həm anatomik, həm də funksional əlamətlərə görə aparıla bilər.
Bu zaman ilk növbədə, iştirakçılara hüquq və vəzifələrləri, eləcə də məsuliyyət barədə izah verilir və
protokola qeydlər aparılır. Sonra müstəntiq tanınmalı olan şəxsə digər şəxslər sırasına istənilən yeri tutmağı
təklif edir. Ardınca isə tanıyan şəxs dəvət olunur. CPQanunvericilkdə şəxsin tanınamsı ilə bağlı bir neçə
imperativ qayda nəzərdə tutulmuşdur ki, buna riayət olunmalıdır.
1.Tanınma istintaq hərəkəti dindirmə aparıldıqdan sonra həyata keçirilə bilər,
2.Tanıyan qeyri-müəyyənliyinə görə tanınanın şəxsiyyətinin eyniləşdirilməsi üçün kifayət qədər əalmətlər
göstərmədikdə tanıma aparıla, aparılmış tanıma isə əsaslı hesab edilə bilməz.
3.Şəxsin eyni şəxs tərəfindən və eyni əlamətlər üzrə təkrar tanınması aparıla bilməz.
Tanınmalı olan obyekt əşyadırsa, həmin əşya eyni növdən olan əşyalar arasında tanıyan şəxsə təqdim edilir.
Eyni növ əşyalar arasında təqdim etmə dedikdə, əşyaların markası, rəngi, ölçüsü, forması və s.
xüsusiyyətlərinin eyni olması başa düşülür. Əşya tanındıqda, hazırlıq zamanı onun çirkdən, pasdan və digər
çöküntülərdən təmizlənməsinə yol verilir. AR CPM-nin 240.5-ci maddəsinə görə, əşyaların tanınması zamanı
tanıyan şəxsə, onun tanıya bildiyi əşyanı göstərmək və həmin əşyanı məhz hansı əlamətlərinə görə
tanıdığını izah etmək təklif olunur.
Əşyalar nömrələnir, lakin insalar nömrələnmir.
İstintaq təcrübəsi göstərir ki, konkret vəziyyyətlə əlaqədar olaraq tanınma fotoşəkillər üzrə də aparıla bilər.
Əşyaların tanınması zamanı obyektin fotoşəkli ona oxşar obyektlərin fotoşəkilləri ilə birlikdə təqdim olunur.
Əgər fotoşəkillər üzrə şəxsiyyət müəyyən edilirsə, tanınma fotoşəklinin olması məqsədəmüvafiqdir.
Tanınma fotoşəkili 2 tərəfdən çəkilir.
1.ön
2.yan
Ön tərəfdən bir əks alınır. Yan tərəfdən şəkilin çəkilməsi isə fotoşəkilin təyinatından asılıdır. Əsasən sağ
yandan çəkilir. Meyitin, onun hissələrinin, habelə analoqunu tapmaq qeyri-mümkün və ya çətin olan əşyaların
tanınması təqdim edilmiş vahid nüxsə üzrə aparılır. Əgər meyitdə ciddi dəyişikliklər baş verərsə və bu
tanınmanın obyektivliyinə təsir edə bilərsə, onda məhkəmə-tibb mütəxəssisi və həkim kosmetoloqun iştirakı
ilə meyitin “tualeti”nin aparılması həyata keçirilir. Meyitin “tualetindən” əvvəl və sonra onun fotoşəkili
çəkilməlidir.
Tanınma istintaq hərəkəti ilə bağlı hazırlıq tədbirlərindən biri də onun keçirilmə vaxtı və yerinin müəyyən
olunmasıdır ki, bu da tanıma üçün makimum dərəcədə əlverişli şəraitin seçilməsinə xidmət edir. Zaman
faktoru tanınmanın nəticəsinə ciddi təsir göstərir. Çünki tanınmanın əsasını mürəkkəb psixoloji proses təşkil
edir. Bu proses tanıyan şəxsin keçmişdə müşahidə etdiyi obyektin təqdim olunan obyektlər içərisində olub-
olmamasının zehni müqayisəsi və tutuşdurulmasından ibarətdir. Əgər şəxs obyekti uzun müddət görməzsə
onun əlamətlərini yaddan çıxara bilər. Buna görə də tanınmanın vaxtı gecikdirilməməlidir.
Tanınmanın aparılma yeri adətən, müstəntiqin kabineti olur. Lakin başqa yerdə də aparıla bilər.
Tanınmanın aparılma şəraiti həlledici əhəmiyyətə malikdir. Müstəntiq elə etməlidir ki, tanıyan şəxs həyacan
keçirməsin, ona kənar təsir göstərməsin. Hətta qanunvericiliyə görə, həmin şəxsin təhlükəsizliyini təmin
edilməsi məqsədilə tanınmanı vizual müşahidəni istisna şəraitdə aparıla bilər.
Digər bir mühüm hazırlıq istifadə olunacaq elmi-texniki vasitələrin seçilməsi və istintaq hərəkətinin
iştirakçılarının dairəsinin müəyyən edilməsidir. CPM 241.3-cü maddəsinin göstərişinə əsasən, tanınmada
foto, video və kinoçəkilişdən və ya digər yazan tedxniki vasitələrdən istifadə edilə bilər. Hazırlıq zamanı
məhz həmin texniki vasitələr hazırlanır.
Təqdim edilən obyektlərin xarakterindən, təyinatından, növündən asılı olaraq, tanınmanın aparılması zamanı
müxtəlif sahələrdən olan mütəxəssislərin iştirakı mümkündür. Həmin mütəxəssislər hazırlıq zamanı dəvət
olunur. Eyni zamanda tanıyan şəxsin keyfiyyətlərinə əsasən də mütəxəssisin cəlb olunması hallarına rast
gəlinir. Məs. dil bilməyən şəxsin tanınması zamanı tərcüməçinin dəvət edilməsi və s.
Həmçinin müstəntiq təqsirləndirilən və şübhəli şəxsin tanınmasında həmçinin onun müdafiəçisinin iştirakını
əvvəlcədən təmin etməlidir. Həmçinin əşyaların tanınmasında müdafiəçi iştirak etmək hüququna malikdir.
Müstəntiq tərəfindən bu istintaq hərəkətinin aparılması barədə əvvəlcədən xəbərdar edilmiş müdafiəçi
əşyanın tanınmasında iştirak etmək arzusunu bildirdikdə, müstəntiq onun bu hüququnu təmin etməlidir.

52.Tanınma üçün təqdim etməyə hazırlırlıq

Tanınma AR CPM-nin 239-241-ci maddələrində nəzərədə tutulmuş müstəqil istintaq hərəkətidir ki, əsas
məqsəd konkret cinayət işi üzrə şahidin, zərərçəkmişin, şübhəli və təqsirləndirilən şəxsin keçmişdə
müşahidə etdiyi obyektin onlara təqdim olunan obyekt olub-olmadığını müəyyənləşdirməkdir. Deməli, tanıma
kriminalistik eyniləşdirmənin bir növü sayıla bilər
Tanınma istintaq hərəkəti 3 əsas mərhələdə həyata keçirilir.
1.Hazırlıq mərhələsi
2.İşçi mərhələ
3.Rəsmiləşdirmə mərhələsi
Tanınmanın müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi onun aparılmasına müəkkəməl hazırlıq tələb edir. Bu
məqsədlə müstəntiq bir sıra tədbirlərini görməlidir. İlk növbədə mövcud şərait təhlil olunur və tanınmanın
konkret məqsədi müəyyənləşdirilir. Belə ki, müstəntiq hansı obyetkin tanınma üçün hasnı şəxsə və nə üçün
təqdim ediləcəyini aydınlaşdırmalıdır. Bunun üçün tanıyan şəxsin dindirilməsi xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Belə dindirmə CPQanunvericiliklə nəzərdə tutulmuşdur.
Dindirmə zamanı müstəntiq tanınma obyetklərinin qavranılması şəraitini, qavramaya təsir göstərən obyektiv
və subyektiv amilləri dəqiq müəyyən etməyə çalışır. Çünki məhz həmin amillər tanıyan şəxsin obyekti
qavranmasına təsir göstərir. Buna görə də psixologiyada tanımanı 2 yerə bölürlər.
1.Simultan, yəni sintetik tanıma
Simultan tanıma zamanı tanıyan şəxs ona göstərilən obyekti ümumi qavranması ilə əlaqədar olaraq onun
eyniliyi və qrup mənsubiyyəti haqqında bir anda nəticə çıxarır. Belə halda obyektin ayrı-ayrı əlamətlərinin
təhlili həyata keçirilmir. Bu cür tanınmaya misal olaraq yaxın qohumların, dostların, şəxsi predmetlərin
tanınmasını göstərmək olar.
2.Suksessiv, yəni analtik tanınma
Suksessiv tanımada isə əksinə obyektin ayrı-ayrı əlamətləri təhili olunur və obyektlərin eyniliyi barədə nəticə
çıxarılır.
Obyektiv və subyektiv amillərin təhlilinin ardınca isə növbəti hazırlıq hərəkətinin icrasına başlanılır ki, bu
tanınma obyektinin və onunla birlikdə təqdim olunacaq obyektlərin seçilməsidir. Seçim zamanı müstəntiq
mütləq qanunla müəyyən olunmuş qaydalara riayət etməlidir. Həmin qaydalar tanınmanın obyektindən asılı
olaraq fərqli xarakter daşıyır. Şəxsin tanınması zamanı tanınmalı olan şəxs tanıyana azı 3 nəfər eyni cinsdən
olan və tanınmalı olan şəxsdən xarici görkəmi və geyimi ilə kəskin fərqlənməyən digər şəxslərlə birlikdə
təqdim edilir. zərurət olduqda tanınma xarici görkəminə və geyiminə görə kəskin fərqlənməyən müxtəlif
şəxslərin fotoşəkilləri üzrə də aparıla bilər. Bu halda hazırlıq zamanı həmin fotoşəkillər seçilməlidir.
Tanınmalı olan obyekt əşyadırsa, həmin əşya eyni növdən olan əşyalar arasında tanıyan şəxsə təqdim edilir.
Eyni növ əşyalar arasında təqdim etmə dedikdə, əşyaların markası, rəngi, ölçüsü, forması və s.
xüsusiyyətlərinin eyni olması başa düşülür. Əşya tanındıqda, hazırlıq zamanı onun çirkdən, pasdan və digər
çöküntülərdən təmizlənməsinə yol verilir. Meyitin, onun hissələrinin, habelə analoqunu tapmaq qeyri-
mümkün və ya çətin olan əşyaların tanınması təqdim edilmiş vahid nüxsə üzrə aparılır. Əgər meyitdə ciddi
dəyişikliklər baş verərsə və bu tanınmanın obyektivliyinə təsir edə bilərsə, onda məhkəmə-tibb mütəxəssisi
və həkim kosmetoloqun iştirakı ilə meyitin “tualeti”nin aparılması həyata keçirilir. Meyitin “tualetindən” əvvəl
və sonra onun fotoşəkili çəkilməlidir.
Tanınma istintaq hərəkəti ilə bağlı hazırlıq tədbirlərindən biri də onun keçirilmə vaxtı və yerinin müəyyən
olunmasıdır ki, bu da tanıma üçün makimum dərəcədə əlverişli şəraitin seçilməsinə xidmət edir. Zaman
faktoru tanınmanın nəticəsinə ciddi təsir göstərir. Çünki tanınmanın əsasını mürəkkəb psixoloji proses təşkil
edir. Bu proses tanıyan şəxsin keçmişdə müşahidə etdiyi obyektin təqdim olunan obyektlər içərisində olub-
olmamasının zehni müqayisəsi və tutuşdurulmasından ibarətdir. Əgər şəxs obyekti uzun müddət görməzsə
onun əlamətlərini yaddan çıxara bilər. Buna görə də tanınmanın vaxtı gecikdirilməməlidir.
Tanınmanın aparılma yeri adətən, müstəntiqin kabineti olur. Lakin başqa yerdə də aparıla bilər.
Tanınmanın aparılma şəraiti həlledici əhəmiyyətə malikdir. Müstəntiq elə etməlidir ki, tanıyan şəxs həyacan
keçirməsin, ona kənar təsir göstərməsin. Hətta qanunvericiliyə görə, həmin şəxsin təhlükəsizliyini təmin
edilməsi məqsədilə tanınmanı vizual müşahidəni istisna şəraitdə aparıla bilər.
Digər bir mühüm hazırlıq istifadə olunacaq elmi-texniki vasitələrin seçilməsi və istintaq hərəkətinin
iştirakçılarının dairəsinin müəyyən edilməsidir. CPM 241.3-cü maddəsinin göstərişinə əsasən, tanınmada
foto, video və kinoçəkilişdən və ya digər yazan tedxniki vasitələrdən istifadə edilə bilər. Hazırlıq zamanı
məhz həmin texniki vasitələr hazırlanır.
Təqdim edilən obyektlərin xarakterindən, təyinatından, növündən asılı olaraq, tanınmanın aparılması zamanı
müxtəlif sahələrdən olan mütəxəssislərin iştirakı mümkündür. Həmin mütəxəssislər hazırlıq zamanı dəvət
olunur. Eyni zamanda tanıyan şəxsin keyfiyyətlərinə əsasən də mütəxəssisin cəlb olunması hallarına rast
gəlinir. Məs. dil bilməyən şəxsin tanınması zamanı tərcüməçinin dəvət edilməsi və s.
Həmçinin müstəntiq təqsirləndirilən və şübhəli şəxsin tanınmasında həmçinin onun müdafiəçisinin iştirakını
əvvəlcədən təmin etməlidir. Həmçinin əşyaların tanınmasında müdafiəçi iştirak etmək hüququna malikdir.
Müstəntiq tərəfindən bu istintaq hərəkətinin aparılması barədə əvvəlcədən xəbərdar edilmiş müdafiəçi
əşyanın tanınmasında iştirak etmək arzusunu bildirdikdə, müstəntiq onun bu hüququnu təmin etməlidir.
53.Şəxin tanınmasının taktiki üsulları
Tanınma AR CPM-nin 239-241-ci maddələrində nəzərədə tutulmuş müstəqil istintaq hərəkətidir ki, əsas
məqsəd konkret cinayət işi üzrə şahidin, zərərçəkmişin, şübhəli və təqsirləndirilən şəxsin keçmişdə
müşahidə etdiyi obyektin onlara təqdim olunan obyekt olub-olmadığını müəyyənləşdirməkdir. Deməli, tanıma
kriminalistik eyniləşdirmənin bir növü sayıla bilər.
Şəxsin tanınması zamanı tanınmalı olan şəxs tanıyana azı 3 nəfər eyni cinsdən olan və tanınmalı olan şəxsdən
xarici görkəmi və geyimi ilə kəskin fərqlənməyən digər şəxslərlə birlikdə təqdim edilir. zərurət olduqda
tanınma xarici görkəminə və geyiminə görə kəskin fərqlənməyən müxtəlif şəxslərin fotoşəkilləri üzrə də
aparıla bilər. Bu halda hazırlıq zamanı həmin fotoşəkillər seçilməlidir. Canlı şəxslərin tanınması ən çox
istifadə olunan tanınmadır. Şəxsin tanınması həm anatomik, həm də funksional əlamətlərə görə aparıla bilər.
Bu zaman ilk növbədə, iştirakçılara hüquq və vəzifələrləri, eləcə də məsuliyyət barədə izah verilir və
protokola qeydlər aparılır. Sonra müstəntiq tanınmalı olan şəxsə digər şəxslər sırasına istənilən yeri tutmağı
təklif edir. Ardınca isə tanıyan şəxs dəvət olunur. CPQanunvericilkdə şəxsin tanınamsı ilə bağlı bir neçə
imperativ qayda nəzərdə tutulmuşdur ki, buna riayət olunmalıdır.
1.Tanınma istintaq hərəkəti dindirmə aparıldıqdan sonra həyata keçirilə bilər,
2.Tanıyan qeyri-müəyyənliyinə görə tanınanın şəxsiyyətinin eyniləşdirilməsi üçün kifayət qədər əalmətlər
göstərmədikdə tanıma aparıla, aparılmış tanıma isə əsaslı hesab edilə bilməz.
3.Şəxsin eyni şəxs tərəfindən və eyni əlamətlər üzrə təkrar tanınması aparıla bilməz.
54.Əşyaların tanınmasının taktiki üsulları
Tanınmalı olan obyekt əşyadırsa, həmin əşya eyni növdən olan əşyalar arasında tanıyan şəxsə təqdim edilir.
Eyni növ əşyalar arasında təqdim etmə dedikdə, əşyaların markası, rəngi, ölçüsü, forması və s.
xüsusiyyətlərinin eyni olması başa düşülür. Əşya tanındıqda, hazırlıq zamanı onun çirkdən, pasdan və digər
çöküntülərdən təmizlənməsinə yol verilir. AR CPM-nin 240.5-ci maddəsinə görə, əşyaların tanınması zamanı
tanıyan şəxsə, onun tanıya bildiyi əşyanı göstərmək və həmin əşyanı məhz hansı əlamətlərinə görə
tanıdığını izah etmək təklif olunur.
Əşyalar nömrələnir, lakin insalar nömrələnmir.
İstintaq təcrübəsi göstərir ki, konkret vəziyyyətlə əlaqədar olaraq tanınma fotoşəkillər üzrə də aparıla bilər.
Əşyaların tanınması zamanı obyektin fotoşəkli ona oxşar obyektlərin fotoşəkilləri ilə birlikdə təqdim olunur.
Əgər fotoşəkillər üzrə şəxsiyyət müəyyən edilirsə, tanınma fotoşəklinin olması məqsədəmüvafiqdir.
Tanınma fotoşəkili 2 tərəfdən çəkilir.
1.ön
2.yan
Ön tərəfdən bir əks alınır. Yan tərəfdən şəkilin çəkilməsi isə fotoşəkilin təyinatından asılıdır. Əsasən sağ
yandan çəkilir. Meyitin, onun hissələrinin, habelə analoqunu tapmaq qeyri-mümkün və ya çətin olan əşyaların
tanınması təqdim edilmiş vahid nüxsə üzrə aparılır. Əgər meyitdə ciddi dəyişikliklər baş verərsə və bu
tanınmanın obyektivliyinə təsir edə bilərsə, onda məhkəmə-tibb mütəxəssisi və həkim kosmetoloqun iştirakı
ilə meyitin “tualeti”nin aparılması həyata keçirilir. Meyitin “tualetindən” əvvəl və sonra onun fotoşəkili
çəkilməlidir.

55.Şəxsin funksional-dinamik əlamətlərə görə tanınmasının xüsusiyyətləri

İnsanın zahiri əlamətlərindən cinayətkarların şəxsiyyətini eyniləşdirmək üçün onları axtarmaq və tutmaq
lazım gəldiyi zaman geniş istifadə edilir. Zahiri əlamətlərə görə şəxsiyyətin eyniləşdirilməsi qaydaları hələ
XIX əsrin 80-ci illərində əvvəlcə Qərbi Avropada, sonra isə digər ölkələrdə elmi surətdə işlənib
hazırlanmışdır. Fransız kriminalisti A.Bertelyon “Şifahi portret” adlanan xüsusi terminologiyadan istifadə
etməklə insan xarıcı görnüşünü təsvir edən xüsusi metodika yaratmışdır.
Hazırda insanın zahiri əlamətlərinin siyahısı xeyli genişlənmiş, bu əlamətlərin əhəmiyyəti dəqiqləşdirilmiş
və təsvir üsulları daha da təkmilləşdirilmişdir.
Zahiri əlamətlər 2 qrupa bölünür.
1.insan bədəninin anatomik quruluşunun xüsusiyyətlərini xarakterizə edən əlamətlər,
2.yalnız hərəkət zamanı meydana çıxan əlamətlər təşkil edir.
Birinci qrupa daxil olan əlamətlərə anatomik, ikinci qrupa daxil olan əlamətlərə isə funksional(funksional-
dinamik) əlamətlər deyilir.
Köməkçi zahiri əlamətlər qrupuna paltarı və digər şəxsi şeyləri xarakterizə edən əlamətlər aiddir.
Funksiona-dinamik əlamətlər (dinamik nişanələr) şəxsiyyəti tanımaq və axtarmaq üçün yararlı olduğu halda
ekspertiza üçün yararlı deyil. Funksional əlamətlərə qamət(boy-buxun), yeriş, əl-qol hərəkəti, mimika,
danışıq xüsusiyyətləri, görmə və eşitmə defektləri aiddir.
Qamət gövdənin, başın və qolların vəziyyətidir. Qamət düz, biraz beli bükülmüş və donqar ola bilər.
Yeriş qıçların, gövdənin və qolların avtomatlaşdırılmış hərəkətləri kompleksindən ibarətdir.
Ağır, yüngül, səndələyən, yırğalanan və tulanan yerləşlərdə mövcuddur. Yeriş zamanı əllərin vəziyyəti
yeriyərkən şəxsin əl-qolounu atması, yaxud əl-qolu yanına sallanmış vəziyyətdə yeriməsi də nəzərə
alınmalıdır.
Danışarkən nitqdə daha təsirli ifadə vermək üçün əl-qolun hərəkət etdirilməsi, çiyinlərin atılması, başın
tərpədilməsi və s. kimi çox müxtəlif hərəkətlər kompleksi də müşahidə edilə bilər.
Mimika üz əzələlərinin insanın psixi vəziyyətinin təsirindən irəli gələn hərəkətinə deyilir.
Mimika çox inkişaf etmiş və əksinə, az ifadəli, yaxud ifadəsiz ola bilər. İnsanın xarici görnüşünü təsvir
edərkən mimikanın necə təzahür etməsi nəzərə alınmalıdır.
Səs tembirinə görə diskant, alt, tenor, bariton, qüvvəsinə görə zəif, orta güclükdə və güclü, aydınlığına görə
təmiz, küt, tutqun və xırıltılı olur.
56.Adam öldürmə cinayətlərinin kriminalistik xarakteristikası
Adam öldürmə cinayətlərinin elementləri aşağıdakılardır:
1. Cinayətkarın şəxsiyyəti haqqında məlumatlar
2.Zərərçəkmiş şəxs haqqında məlumatlar
3. Cinayətin edilmə üsulu
4.Cinayət nəticəsində qalmış izlər
5.Cinayətkarın hərələtlərinin motivasiyası
6.Cinayətin edilmə vaxtı və yeri.
1.Cinayətkarın şəxsiyyətinə dair əlamətlər 2 qrupa bölünür.
a)Zahiri formal əlamətlər-yaş,cins,ailə vəziyyəti və s. sosial demoqrafik əlamətləri daxildir.
b)Daxili əlamətlər-şəxsin mənəvi,psixoloji simasını təşkil edir. Bura onun dünyagörüşü, qanuna və əxlaq
münasibəti, maraq dairəsi v s. daxildir.
2.Zərərçəkmiş şəxs haqqında məlumatlar.
Cinayətdən zərərçəkmiş şəxslə cinayətkar arasında müəyyən bir əlaqə mövcud olur. Zərərçəkmiş şəxs
haqqında məlumatlar viktimologiyada tətbiq edilir. müstəntiq zərərçəkmiş haqqında məlumatları toplayaraq
onun barəsində təsəvvür yaradır. Viktimologiyada zərərçəkmiş şəxsləri aşağıdakı qruplara bölürlər:
A)Viktim şəxslər
B)Neytral viktim şəxslər
C)Vəzifə, peşə borcunun yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar olaraq cinayətin qurbanına çevrilən viktim şəxslər
3.Cinayətin edilmə üsulu-cinayətkar tərəfindən seçilən hərəkətlər kompleksini təşkil edir və 3 mənada şərh
olunur.
a)dar mənada-ölüm cinayətinin edilmə üsulu yalnız cinayətin qurbanın ölümü ilə nəticələn kriminal zorakılığı
ehtiva edir. Bu halda cinayətə hazırlıq və izlərin gizlədilməsi müşahidə olunmur. Qəflətən baş verən şəraitdə
cinayətkar zərərçəkmiş şəxsə qəsd edir və hadisə yerindən uzaqlaşır. Məs. 2 nəfərin dalaşması nəticəsində
adam öldürmə.
b)Geniş mənada-ölüm cinayətinin edilmə üsulu. Cinayətin edilmə üsuluna daxil olan hər 3 komponent-
hazırlıq,cinayətin həyata keçirilməsi və gizlədilməsini ehtiva edir. Bu bir qayda olaraq, qəsdən baş vermiş
adam öldürmə cinayətləri üçün xarakterikdir. Məs. qisas motivi ilə adam öldürmə.
c)Nisbətən genişləndirilmiş mənada-adam öldürmə cinayətinin realizəsi ya hazırlıq, ya cinayətin gizlədilməsi
ilə bərabər baş verir. Məs. ailə məişət zəminində öz qohumunu öldürən şəxs sonradan cinayəti ört-basdır
etmək üçün meyiti gizlədir,hadisə yerində qalmış izləri məhv edir və s.
Adam öldürmə cinayətlərinin üsuluna görə müxtəlif təsnifləşdirmələr aparılır.
I)Müstəntiqin sərəncamında olan ilkin məlumatlraın xarakteri və həcmindən asılı olaraq:
a)Açıq adam öldürmə-ictimai yerlərdə digər şəxslərin görə bildiyi bir şəraitdə adam öldürmədir. Bu üsul
qəflətən yaranan şəraitdə baş verən ölüm cinayətləri üçün xarakterikdir. Açıq adam öldürmədə əvvəlcədən
hazırlıq işləri görülmür qəflətən yaranmış münaqişə ilə əlaqədar olaraq cinayətkar zərərçəkmiş şəxsi
həyatdan məhrum edir.
b)Gizli adam öldürmə-əvvəldən planlaşdırılmış qaydada heç kimin görmədiyi bir şəraitdə adam öldürmədir.
Bu halda bir qayda olaraq, həm hazırlıq, həm cinayətin icrası, həm də cinayətin izlərinin gizlədilməsi
mərhələləri mövcud olur.
II)Cinayəti törədən şəxslərin sayından asılı olaraq:
a)Tək adam öldürmə-bir qayda olaraq gizli adam öldürmə üçün xarakterikdir və burada müxtəlif motivlər ola
bilər.
b)Qrup halında adam öldürmə-adətən ya situativ səciyyə daşıyır(qəflətən baş verir), ya da qabaqcadan
planlaşdırılmış formada icra olunur.
4.Cinayətin edilmə vaxtı və yeri. Cinayətin edilmə vaxtı və yeri cinayətkarla zərərçəkmiş şəxsi habelə
cinayətkar fəaliyyətin digər tərəflərini bir-biri ilə əlaqələndirən faktor rolunda çıxış edir. Ona görə də
kriminallistik xarakteristikanın bu elementlərinin ətraflı təhlili bir çox kriminalistik məsələlərin həllinə imkan
verir. Bir qayda olaraq cinayətin edilmə yeri və vaxtı adam öldürmənin üsulundan və motivindən asılı olaraq
seçilir. Onu da nəzərər almaq lazımdır ki, ölüm cinayətlərində cinayətkar qəsdin icra edildiyi yeri və vaxtı
onun izlərinin ört-basdır edilməsi yerindən fərqlənə bilər.
5.Cinayətkarın hərəkətlərinin motivasiyası. Motivasiya şəxsi müxtəlif,mümkün olan hərəkətlərdən hansını
seçməyə və planlaşdırılmış nəticəyə nail olmağa istiqamətləndirir. Təcrübə göstərir ki, adam öldürmə
cinayətləri ailə-məişət zəminində, maliyə-iqtisadi, kommersiyasiyası və digər münasibətlər zəminində qisas,
intiqam, qısqanclıq, tamah, xuliqanlıq motivi ilə törədilir. Ölüm cinayətlərinin istintaqı zamanı motiv hadisə
yerində qalmış izlərə, cinayətin edilmə üsuluna və cinayətkarın şəxsiyyəti haqqında məlumatlara əsasən
müəyyənləşdirilir.
Cinayətkarın adam öldürməni icra etməsi zamanı seçdiyi hərəkətlər kompleksindən və eləcə də cinayətin
edilmə alət və vasitələrindən asılı olaraq aşağıdakı üsullarla törədilir:
1)Odlu silah tətbiq etməklə adam öldürmə
2)Partlayıcı maddələrin tətbiq edilməsi ilə adam öldürmə
3)Kəsici-deşici alətlərin və küt predmetlərin tətbiqi ilə adam öldürmə
4)Asmaqla və boğmaqla adam öldürmə
5)Zərərçəkmiş şəxsi hündürlükdən atmaqla adam öldürmə
6)Zəhərləməklə adam öldürmə
7)Parçalamaqla adam öldürmə və s.
6.Cinayət nəticəsində qalmış izlər-Ölüm cinayətlərinin istintaqı zamanı hadisə yerində müxtəlif izlər və
maddi sübutlar aşkar edilir ki, bunların mühüm kriminalistik əhəmiyyəti vardır. Məs. zərərçəkmiş şəxsin
meyiti, meyitin üzərində olan xəsarətlərin forma və quruluşu, qan ləkələri, əl izləri, ayaq izləri və s.
Qeyd edilən bu izlər və sübutlar aşkar edildikdən sonra istintaqın gedişində əsas sübut mənbəyi kimi istifadə
olunur.

57. Мейит тапылдыгда илкин истинтаг hярякятляри вя ямялиййат-ахтарыш тядбирляри

Юлцм ишляри цзря hадися йериня бахышын хцсусиййяти hадисянин тюрядилдийи йерин, криминал
шяраитин хцсусиййяти вя характериндян асылыдыр. Беля ки, одлу силаh тятбиг етмякля адам юлдцрмя
ъинайяти цзря hадися йериня бахыш, зяhярлямякля адам юлдцрмядя hадися йериня бахышдан
яhямиййятли дяряъядя фярглянир. Буна бахмайараг юлцм ъинайяти цзря hадися йериня бахыш бир сыра
цмуми нязяри ъяhятляря маликдир.
Юлцм ъинайяти цзря hадися йериня бахышын ясас обйектляри мейит вя онун тапылдыьы йердир ки, бу
да чох вахт ъинайятин баш вермя йери олур. Бу заман щадися йериня вя мейидя бахыш ямялиййат
истинтаг групу тяряфиндян апарылыр. Груп мцстянтигдян (ряhбяр), полисин ямялиййат ишчиляриндян,
мцтяхяссис криминалистдян, мяhкямя тябабяти саhясиндя мцтяхяссисдян ибарят тяркибдя фяалиййят
эюстярир.
Щадися йеринин хцсусиййятляриндян вя конкрет ъинайятин баш вермя шяраитиндян асылы олараг,
групун тяркибиня башга мцтяхяссисляр дя дахил едиля биляр. Мясялян, кинолог вя с.
Групла бирликдя hадися йериня эялян мцстянтиг ашаьыдакы мясяляляри hялл едир:
- hадися йериндян кянар шяхсляр узаглашдырылыр. Щал шаhидляриня онларын hцгуг вя вязифяляри
изаh едилир.
- мяhкямя-тибб мцтяхяссисиня зяряр чякмиш шяхсдя hяйат яламяти олуб-олмамасыны йохламаг
тапшырылыр. Зяряр чякмиш шяхсдя hяйат яламяти олдугда она илк тяъили тибби йардым
эюстярилмялидир.
- hадися йеринин мцhафизяси тяшкил едилир.
- мцстянтиг кинолога хидмят-ахтарыш ити васитясиля hадися йериндя галмыш исти изляря эюря
ъинайяткарын излянмясинин мцмкцн олуб-олмамасыны айдынлашдырмаьы тапшырыр.
Щадися йериндя мейит оларкян, адятян, мящкямя фотографийасынын мцвафиг цсулларынын тятбиги
иля онун фотошякилляри чякилир. Бундан сонра яввял мейидин статик, сонра ися динамик бахыш
щяйата кечирилир. Мейитин бахышы эедишиндя онун ъинси, тягриби йашы, бядян гурулушу, бойу
мцяййян едилир. Щадися йериндя hярякятсиз шейляря нисбятян мейидин вязиййятиня диггят йетирилир.
Сонра мцяййян ардыъыллыгла мейитин бядяни, палтарлары вя цзяриндя олан предметляря бахыш
кечирилир.
Мейитин палтарынын бахышы заманы онларын вязиййятиня, мювсцмя вя зяряр чякмиш шяхсин
анатомик юлчцляриня уйьун олуб-олмамасына фикир верилир. Ъибляр диггятля йохланылыр вя
протоколда гейд едилир. Эейимдя олан зядяляр, ган изляри вя диэяр биоложи мяншяли изляр ятрафлы
тясвир едилир.
Мейитин бахышы заманы протоколда мейит яламятяляринин олмасы вя дяряъяси якс етдирилир, бядян
хясарятляри ашкар едилибся, онларын йери, мигдары, йерляшмяси, hяъми, зярури hалларда рянэи тясвир
олунур, бядяндя диэяр излярин олуб-олмамасы гейд едилир.
Мейитин бядяниндя олан зядялярин характериндян асылы олараг, мейитин бахышы мцяййян
хцсусиййятляря маликдир. Щадися йериня бахыш заманы ган изляри ашкар едилярся, онларын
формасына, рянэиня вя с. диггят верилмялидир. Чцнки ган изляри мяhкямя-тибби експертизанын дейил,
hям дя криминалистик експертизанын тядгигат обйекти олмагла мцhцм яhямиййятя маликдир.
Онларын тядгиги нятиъясиндя ъинайятин баш вермя йерини, онун механизмини, бядян хясаряти
йетириляркян зяряр чякмиш шяхсин вязиййятини айдынлашдырмаг мцмкцндцр.
Бахышын эедишиндя мцстянтиг гясдян адам юлдцрмядя иш цчцн яhямиййятли олан диэяр микроизляри
дя юйрянмялидир. Беля излярин дашыйыъылары чох вахт зяряр чякмиш шяхсин эейими, мейитин
бядяни, ъинайят аляти ола биляр. Мейитин эейим вя бядяниндя ъинайяткарын палтарынын лифляри,
дырнаглары арасында сач, ган, дяри епители вя с. гала биляр. Бунларын да мцhцм ейниляшдирмя
яhямиййяти вардыр.
Щадися йериня бахышын сямяряли апарылмасы мягсядиля криминалистик елми-техники васитялярдян
эениш истифадя олунмалыдыр.
Яэяр мейитин бахышы заманы онун шяхсиййятини мцяййян етмяк мцмкцн олмазса, мцстянтиг бу
мягсядля мцвафиг тядбирляр эюрмялидир. Бу мягсядля мейит ону таныйа билян шяхсляря тягдим едилир
(евляр идарясинин ишчиляриня, саhя мцвяккилляриня). Яэяр бу тядбирлярин нятиъясиндя зяряр чякянин
шяхсиййяти мялум оларса, мейит танынма цчцн гоhумлара, танышлара тягдим едилир.
Йухарыда эюстярилян hярякятляр мцсбят нятиъя вермирся вя мейиди сахламаг мцмкцн дейилдирся,
дяфн етмяздян яввял онун шяхсиййятини ейниляшдирмяйя имкан верян тядбирляр эюрцлмялидир. Бу
мягсядля мейидин ял бармаг изляри дактилокартайа кючцрцлцр, фотошякли чякилир вя хцсуси картада
онун заhири эюрцнцш яламятляри гейд едилир. Мяhкямя-тибб експертизасынын кюмяйи иля мейитин
башындан сач нцмуняляри вя дяри hиссяляри эютцрцлцр вя мяhкямя-тибб мцясиссяляриндя диэяр
предметлярля бирликдя ъинайят ишиня ялавя едилир. Зяряр чякмиш шяхсин бармаг изляринин
дактилоскопик картасы вя танынмайан мейитин картасы ъинайят гейдиййатыны hяйата кечирян ДИН-
нин мцвафиг бюлмяляриня эюндярилир.
Юлцм ъинайятляри цзря шаhид гисминдя ъинайяти эюрянляр, гоhумлар, танышлар, зяряр чякмиш шяхс
вя шцбhяли шяхсин иш йолдашлары диндирилир.
Ъинайяти эюрянлярин диндирилмясиндя ясас мягсяд онлардан ъинайятин тюрядилмя шяраити вя
ъинайяткарын яламятляри hаггында ятрафлы мялумат топламагдыр.
Зяряр чякмиш шяхсин гоhум вя йахынларынын диндирилмясиндя мягсяд шцбhяли шяхсля зяряр чякмиш
шяхсин яввялляр таныш олуб-олмамасыны, онларын гаршылыглы мцнасибятини, ъинайятин мотивини
вя с. hаллары айдынлашдырмагдыр.
Юлцм ъинайятляри цзря тяхирясалынмаз истинтаг hярякятляриндян бири дя мяhкямя-тибби
експертизасынын тяйин едилмясидир. Мяhкямя-тибби експертизасы васитясиля бядян хясарятинин
характери, юлцмцн баш вермя сябяби, вахты вя с. мцяййян едилир. Бундан башга, мяhкямя-тибби
експертизасы гаршысында ашаэыдакы мясяляляри айдынлашдырмаг мягсядиля дя суаллар гойулур:
а) тюрядилян ъинайятин шяраити: юлцмцн сябяби вя баш вермя вахты, мейитдяки бядян хясарятляри,
бядян хясарятляриндян hансынын юлцмдян яввял вя сонра мювъуд олмасы, бядян хясарятляринин
вурулма ардыъыллыьы, онларын вурулма вахты, зяряр чякмиш шяхсин hансы вязиййятдя олмасы, бядян
хясарятляриндян hансынын юлцмъцл олмасы, мейитдя мцбаризя вя юзцнцмцдафия яламятляринин
олмасы;
б) ъинайятин едилмясиндя истифадя едилян алят вя васитяляр;
ъ) зяряр чякянин шяхсиййяти: мейит hиссяляринин бир шяхся мяхсус олмасы (парчаламагла адам
юлдцрмя hалларында) ъинси, йашы, бойу, зяряр чякмиш шяхсин саьлыьында hансы хястялийи
кечирмяси, ъярраhиййя ямялиййатына мяруз галмасы, организмдя патоложи дяйишикликлярин олуб-
олмамасы, диш апаратынын гурулушунун хцсусиййятляри, зяряр чякмиш шяхсин ган групу вя с.
Адам юлдцрмя ъинайятляринин истинтагы заманы мяhкямя-тибби експертизасы иля йанашы, диэяр
експертизалар да апарылыр. Сачын, ган изляринин тядгигаты цчцн мяhкямя биоложи екпертизасы тяйин
едилир. Щадися йериндя ял, айаг, няглиййат васитяляри, сындырма алят изляри олдугда мцхтялиф
трасоложи тядгигатлар апарыла биляр.
Юлдцрмя цсулундан асылы олараг баллистик, пиротехники, кимйяви, физики-кимйяви, токсиколожи вя
диэяр експертизалар тяйин едиля биляр.
Шцбhяли вя йа тягсирляндирилян шяхсин диндирилмяси, истинтагы апарылан ъинайятин шяраитиндян,
йыьылмыш сцбутлардан, диндирилянин шяхсиййятиндян асылыдыр.
Ачыг адам юлдцрмядя диндирмянин эедишиндя шцhбя едилян шяхс ъинайят етмякдя тягсирли олдуьуну
инкар етмир. Беля диндирмянин ясас мягсяди тюрядилян ъинайятин бцтцн шяраитини вя мотивини
hяртяряфли юйрянмякдир. Эизли адам юлдцрмя hалларында диндирмянин эедишиндя шцбhяли шяхс
(тягсирляндирилян шяхс) мцстянтигин ону hансы сцбутларла ифша едяъяйини юйрянмяйя чалышараг
эюзлямя мювгейи тутур.
Мцхтялиф фактларын тясири нятиъясиндя истинтаг узандыгда шцбhяли шяхсин (тягсирляндирилян
шяхсин) давранышы дяйишя биляр.
Юз тягсирини инкар едяркян шцбhяли шяхс (тягсирляндирилян шяхс) йалан алиби иряли сцрцр,
ъинайятин диэяр шяхсляр тяряфиндян тюрядилмясини, зяряр чякмиш шяхсин юзцнц юлдцрмясини,
йахуд бядбяхт hадися баш вермяси hаггында мялумат верир. Шяхс йоха чыхдыгда вя онун юлдцрцлмяси
эцман едилян hалларда шцбhяли шяхс (тягсирляндирилян шяхс) диндириляркян hямин шяхсин саь
олмасы вя мцяййян сябябляр цзцндян эизлянмяси фикирлярини иряли сцрцр.

58.Adam öldürmə cinayətləri üzrə tipik istintaq şəraitləri, fərziyyələr və istintaqın planlaşdırılması:
Adam öldürmə cinayətlərinin istintaqı zamanı istintaqın təşkili və planlaşdırılması mövcud tipik istintaq
şəraitlərindən asılı olaraq müəyyən olunur ki, bu da özünü cinayət işinin başlanması mərhələsində biruzə verir. Belə ki,
bu növ cinayətlərin istintaqının ilkin mərhələsində aşağıdakı tipik istintaq şəraitlərindən biri mövcud ola bilər:
Açıq adam öldürmə baş vermişdir, zərərçəkmiş şəxs və cinayətkar haqqında məlumatlar var;
Başqa cinayətlərin (məsələn, quldurluq) törədilməsi insan ölümü ilə nəticələnmişdir, zərərçəkmiş
şəxs haqqında məlumatlar var, lakin cinayətkar hadisə yerindən qaçmışdır;
Başqa cinayətlərin (məsələn, quldurluq) törədilməsi insan ölümü ilə nəticələnmişdir, zərərçəkmiş
şəxs haqqında məlumatlar var, cinayətkar hadisə yerində yaxalanmışdır;
Üzərində zorakılıq əlamətləri olan şəxsiyyəti məlum meyit aşkar edilib, cinayətkar barədə məlumatlar
yoxdur;
Üzərində zorakılıq əlamətləri olan şəxsiyyəti naməlum meyit aşkar edilib, cinayətkar barədə
məlumatlar yoxdur;
Parçalanmış meyit və ya onun ayrı-ayrı hissələri aşkar edilib;
Şəxs xəbərsiz yoxa çıxıb və onun öldürülməsi güman edilir;
Uşaq meyiti aşkar edilib, cinayətkar barədə məlumatlar yoxdur;
Yeni doğulmuş uşaq yoxa çıxıb və onun öldürülməsi güman edilir və s.

Adam öldürmə cinayətləri üzrə tipik istintaq şəraitlərindən asılı olaraq istintaq hərəkətləri və əməliyyat axtarış
tədbirləri planlaşdırılır və həyata keçirilir. Məsələn, meyit aşkar olunduğu istintaq şəraitində ilkin olaraq hadisə
yerinə baxış və məhkəmə-tibb ekspertizasının təyin olunması icra olunursa, şəxsin xəbərsiz yoxa çıxdığı şəraitdə
birinci növbədə, onun axtarışı elan olunur və bubarədə əməliyyat-axtarış orqanlarına tapşırıq verilir, yaxın qohumları
dindirilir və s.
Юлцм ъинайятляринин истинтагы заманы шяраитдян асылы олмайараг ашаьыдакы цмуми фярзиййяляр иряли
сцрцлцр:
а) адам юлдцрмя баш вермишдир;
б) бядбяхт hадися баш вермишдир;
ъ) шяхс интиhар етмишдир;
ч) шяхс гяфлятян юлмцшдцр.
Цмуми фярзиййяляр хцсуси фярзиййялярин иряли сцрцлмясиня истигамят верся дя, бу заман онлар истинтаг
шяраити нязяря алынмагла иряли сцрцлцрляр.
Хцсуси фярзиййяляр ъинайятин едилмяси механизми, ъинайятин едилмясиндя истифадя едилмиш алят вя
васитяляр, зяряр чякмиш шяхся хясарят йетиряркян онун вязиййяти, ъинайятин едилмя йери вя с. ялагядар
мясяляляри айдынлашдырмаг мягсяди иля иряли сцрцлцр вя йохланылыр. Мясялян:
- зяряр чякмиш шяхс таныдыьы шяхс тяряфиндян гятля йетирилмишдир;
- зяряр чякмиш шяхс тама мягсядиля гятля йетирилмишдир;
- зяряр чякмиш шяхс кясиъи-дешиъи алятдян истифадя едилмякля гятля йетирилмишдир;
- зяряр чякмиш шяхс бир няфяр дейил, бир нечя шяхс тяряфиндян гятля йетирилмишдир вя с.
Юлцм ъинайятляринин истинтагы заманы истинтагын илкин мярhялясиндя шяраитдян асылы олмайараг
ашаьыдакы тядбирляр планлашдырылыб hяйата кечирилмялидир:
- hадися йеринин вя мейитин (парчаланмыш мейит олдугда онун айры-айры hиссяляринин) бахыши;
- hадися йериндя ашкар едилмиш излярин вя мейитин бцкцлдцйц материалларын криминалистик вя с.
експертизасы;
- hадися йериня бахыш заманы кинологун хидмятиндян истифадя едилмяси;
- hадисяни эюрян шаhидлярин мцяййян едилмяси;
- намялум мейитин шяхсиййятинин мцяййян едилмяси.

59.Oğurluq, soyğunçuluq və quldurluq cinayətləri üzrə cinayət işinin başlanılmasının xüsusiyyətləri və müəyyən
edilməli olan hallar
Оьурлуьун истинтагы заманы айдынлашдырылмалы олан hаллар: оьурлуг факты; оьурлуьун предмети; онун
яламятляри; кимя мянсублуьу; дяйян зийанын мигдары; тюрядилмя йери вя цсулу; техники васитялярдян вя диэяр
гурьулардан истифадя едилмяси; ъинайяткарын hадися йериндя олмасы мцддяти вя конкрет hярякятляри; оьурлуьу
ким етмишдир; ъинайятин мотиви; ъинайяткарларын сайы; ъинайятин тюрядилмясиндя hяр биринин ролу,
габагъадан ялбир олмушлармы; оьурланмыш ямлакын hарада олмасы; сатылма йери, вахты, цсулу; оьурлуьун баш
вермясиня hансы hаллар сябяб олмушдур; тягсирляндирилян шяхслярин тягсиринин характериня вя дяряъясиня
тясир едян hаллар.
Сойьунчулуг вя гулдурлуьун истинтагы заманы эюстярилян hаллардан башга ашаьыда гейд едилян hаллар да
хцсуси яhямиййят кясб едир: hцъум заманы ъинайяткар зоракылыг эюстярмишдирми, бу зор нядя ифадя олунур,
зяряр чякянин hяйаты вя саьламлыьы цчцн тяhлцкяли олмушдурму, она бядян хясаряти йетирилмишдирми,
онларын аьырлыг дяряъяси; ъинайяткарын силаhы олмушдурму, силаh hарададыр; hазырланан вя йа тюрядилмиш
ъинайят барясиндя мялуматы олан шяхс олмушдурму вя с. Щяр hансы бир конкрет hалда иш цчцн яhямиййяти
олан диэяр мцhцм hалларын мцяййян едилмясиня еhтийаъ йарана биляр.
Оьурлуьун истинтагы. Оьурлуг hаггында илкин мялумат мцхтялиф мянбялярдян дахил олур: а)
вятяндашлардан-зяряр чякянин яризяси, конкрет шяхслярин ъинайяткар фяалиййяти барядя вятяндашларын
яризяси; б) вязифяли шяхслярдян: маэаза вя анбар мцдирляри, идаря, мцяссися, фирма, ширкят ряhбярляри,
мянзил-истисмар идаряляринин мцдириййяти вя с.; ъ) ъинайят едяркян тутмагла; д) диэяр мянбялярдян. Чох заман
оьурлуг hаггында мялумат тяhгигат органларына ямялиййат мянбяляриндян дахил олур. Оьурлуьун истинтагы,
адятян ъинайяти тюрядян шяхс hаггында hяр hансы бир мялумат олмадан башлайыр. Бунунла ялагядар илкин
истинтаг hярякятляринин ъинайяткарын вя оьурланан ямлакын тапылмасына йюнялян ямялиййат-ахтарыш
тядбирляри иля баъарыгла узлашдырылмасы бюйцк яhямиййят кясб едир. Мцhцм истинтаг hярякятляри hадися
йериня бахыш, зяряр чякмишин, hадисяни эюрян вя диэяр шаhидлярин диндирилмясидир. Щадися йериня бахыш
яксяр hалларда hадися йеринин шяраитини юйрянмяк, иш цзря мадди сцбут ола биляъяк изляри вя предметляри
ашкар едиб эютцрмяк мягсядиля ъинайят иши башланана гядяр апарылыр. Онун нятиъяляри ъинайят иши
галдырмасынын, истинтаг фярзиййяляри гурулмасынын вя онларын йохланылмасынын планлашдырылмасынын
ясасы ола биляр.
Сойьунчулуг вя гулдурлуьун истинтагы. Сойьунчулуг вя гулдурлуг hаггында ъинайят ишляри зяряр чякянин,
hадисяни эюрян шаhидлярин, зяряр чякянин гоhумларынын яризяси цзря вя шцбhяли шяхс ъинайят едяркян
йахаландыгда галдырылыр. Гаровулчулара hцъум заманы ъинайят иши онларын яризяси цзря вя йа вязифяли
шяхсин мялуматы цзря галдырылыр. Еля hаллар да олур ки, истинтаг вя йа тяhгигат органлары баш вермиш
гулдуръасына басгын hаггында зяряр чякмишин мцалиъя цчцн дахил олдуьу мцалиъя мцяссисяляринин
телефонограмындан хябяр тутурлар. Беля hалда зяряр чякмишин сяhhяти аьыр олдугда, иш цзря hадисяни эюрян
шаhидляр hяля мцяййян едилмядикдя, ъинайят иши алынмыш телефонограмын вя hадися йериня бахышнин
ясасында галдырылыр.
Ъинайят иши галдырмаг hаггында мясяля hялл олунаркян мцмкцн олан йалан мялумат hаллары, hямчинин
сойьунчулуг вя гулдурлуьун зяряр чякмиш тяряфиндян уйдурулмасы hаллары нязяря алынмалы вя баш вермиш
басгын hаггында яризя ъинайят-просессуал ганунвериъилийиня уйьун олараг йохланылмалыдыр. Сойьунчулуг вя
гулдурлуг ишляри цзря истинтаг hярякятляринин ардыъыллыьы ъинайят ишинин ъинайяткарын ъинайят едяркян
йахаланмасы вя йа баш вермиш ъинайят факты цзря галдырылмасындан асылы олур. Яэяр факт цзря ъинайят иши
башланарса, онда истинтаг адятян зяряр чякмишинин диндирилмяси, hадися йериня бахыш, зяряр чякмишин
бядянинин вя палтарынын бахышы, зяряр чякмишин мяhкямя-тибб експертизасынын тяйини, hадисяни эюрян
шаhидлярин диндирилмяси кими hярякятлярдян башланыр.

60.Oğurluğun, soyğunçuluğun və quldurluğun kriminalistik xarakteristikası

Оьурлуг, сойьунчулуг вя гулдурлуг ъинайятляринин истинтагынын хцсусиййятляри бу ъинайятлярин
криминалистик характеристикалары иля мцяййян олунур. Гейд едилян ъинайятлярин криминалистик
характеристикасынын мцhцм елементляриндян бири гясдин предметидир. Оьурлуг, сойьунчулуг вя гулдурлуг
ъинайятлярини тюрядян шяхсляр тяряфиндян, адятян, эейим шейляри, хяз мямулатлары, лял-ъяваhират, пул, рясм
ясярляри, янтиг яшйалар, радио-телевизийа апаратурасы, компцтерляр, видеотехника, автомашынлар вя с.
оьурланыр.
Криминалистик характеристиканын диэяр мцhцм елементи ъинайятин тюрядилдийи шяраитдир. Оьурлуг
ъинайятляри еля ъинайятляр групуна аиддир ки, онларын тюрядилдийи йер мякан бахымындан мяhдуддур
(мясялян, бина, отаг вя с.). Хцсуси ямлакын оьурлуьунун билаваситя йери шяхси мцлкиййят ясасында
вятяндашлара мяхсус ев, йатагхана, завод, фабрик, театр, ресторан гардероблары, ваьзаллар, стансийалар,
гатарлар, кцчяляр, фирмалар, ширкятляр, офисляр вя с. олур. Цмумиййятля, hцгуг ядябиййатында ъинайяткар
ямяли онун тюрядилдийи йерин хцсусиййяти иля ялагясинин характериня эюря мцяллифляр цч груп оьурлуьу
фяргляндирирляр: а) ъинайяткар йери габагъадан сечир вя йер оьурлуьунун тюрядилмяси цсулунун
формалашмасынын амилляриндян бири олур, мясялян, hяр hансы бир дайанаъагдан автомашыны гачыраркян
ъинайят йеринин хцсусиййятляри (мцhафизя сигнализасийасынын олмамасы, сярбяст йахынлашмаьын мцмкцн
олмасы, етибарлы гыфылларын олмамасы вя с.); б) йер билаваситя оьурлуьун предмети иля баьлы олур: мянзил
оьурлугларынын яксяриййяти мцяййян ямлакы яля кечирмяк цчцн габагъадан hазырланмыш план цзря тюрядилир;
ъ) ъинайят йеринин тясадцфи сечилдийи оьурлуг (ъибэирлик цчцн характерикдир). Сон илляр криминалистик
ядябиййатда оьурлуьун хцсуси бир нювц кими «оьру гостролйор» фяргляндирилир. Бу ъинайяти ,адятян, башга
реэионларда йашайан шяхсляр тюрядирляр (Мясялян, Эцръцстанда йашайыр, эялиб Бакыда оьурлуг едир).
Сойьунчулуг вя гулдурлуг ъинайятляри цчцн типик йерляр, биналар (хидмяти, йашайыш вя с.), ачыг йерляр (кцчя,
мешя массиви вя с.) вя няглиййатдыр.
Нювбяти елемент ъинайятин тюрядилдийи вахтдыр. Вахты мцяййян етмяк мцстянтигя сцбутлары ахтармаьын
илкин планыны тутмаьа, шцбhяли шяхслярин даирясини мцяййян етмяйя имкан верир. Истираhят вя байрам
эцнляриндя тюрядилян оьурлуг ъинайятляринин хцсуси чякиси hяфтянин диэяр эцнляриня нисбятян аздыр.
Тяърцбя эюстярир ки, мянзил оьурлуьунун яксяриййяти ишляйян сакинлярин ясас hиссяси евдя олмадыьы заман
саат 8-дян 18-дяк; автомашын оьурлуьу гаражлардан, чох заман эеъя вахты, ачыг дайанаъагларда ися эцндцзляр;
ъибэирлик ъинайяти ясасян ишин гызьын саатларында иътимаи няглиййатда, дайанаъагларда, маьазаларда вя
диэяр адам чох олан йерлярдя онлар цчцн ялверишли шяраит йарандыьы заман тюрядилир. Заман бахымындан
кцчядя сойьунчулуг вя гулдурлуг ъинайятляри ясасян сутканын ахшам вя эеъя вахтларында, мянзиллярдя ися чох
заман эцндцзляр вя бязян эеъяляр тюрядилир. Сойьунчулуг вя гулдурлуг шяhяр вя гясябялярдя ахшам вахты, адам
аз олан кцчялярдя, баьчаларда, мешя-парк истираhят зоналарында, кафелярин, ресторанларын йахынлыьында,
биналарын эириш гапыларында, лифтлярдя, бязян мянзиллярдя вя хидмяти отагларда баш верир. Ачыг йерлярдя
ъинайяткарлар hяр шейдян яввял, дястя иля hярякят едирляр, аз ишыгландырылан кцчялярдя, мешя йолларында,
ъыьырларда вя с. пусгуда дурараг юз гурбанларыны эюзляйирляр.
Оьурлуьун тюрядилмя цсулу - оьурлуьун криминалистик характеристикасынын ясас елементи олуб, ъинайятин
hазырланмасы, тюрядилмяси вя эизлядилмяси цзря hярякятляр системини ваhид бир планда бирляшдирир. Чох
заман бу hярякятляр мцхтялиф субйектляр тяряфиндян иъра олунур. Тюрядилмя цсулуна эюря оьурлуг ямлакын
эизли таланмасыдыр. Она эюря дя ъинайяткар гясдин мягсядиня чатмаг цчцн ъинайяткарларын hярякятинин
характериня эюря оьурлуьун бцтцн цсулларыны ики ясас група бюлмяк олар: евя, бинайа, анбара вя с. сахланъ
йерляриня эирмякля вя эирмямякля баьлы цсуллар. Щяр бир цсул юзлцйцндя йарым груплара бюлцнцр. Биринъи
груп оьурлуг ъинайятляриня аиддир: а) сындырмагла мцшайият олунан, техники васитялярдян вя йахуд хцсуси
биликлярдян истифадя едяряк эизли йолла эирмякля тюрядилмиш оьурлуг. Шяхси мянзиллярдян, хцсуси евлярдян,
фярди гаражлардан, офислярдян вя с. оьурлуьун чох hиссяси бу цсулла тюрядилир вя бу заман гапы, пянъяря,
дивар вя с. сындырмайа мяруз галыр. Сындырма аляти кими мяишят-тясяррцфат тяйинатлы (линэ, кялбятин, балта,
винт ачан вя с.) вя йа хцсуси hазырланмыш предметляр (хцсуси hазырланмыш, сечилмиш ачар, килидачан вя с.)
истифадя олунур. Бязян гапыны ачмаг цчцн ъинайяткар физики эцъцндян истифадя едир; б) манеяни сындырмагла
мцшайият олунмайан эизли йолла эирмякля тюрядилян оьурлуг. Бу цсуллара ачыг пянъярядян, няфясликдян,
гапыдан эизли эирилмяси, зяряр чякмишин ачарындан (ъинайяткар тяряфиндян тапылмыш вя йа эютцрцлмцш)
истифадя етмякля эирилмяси, диэяр сядляри дяф етмякля бинайа эирилмяси (мясялян, дювлят ямлакынын
оьурлуьу заманы hасардан ашмагла ямлакын сахландыьы йеря эирмяк) аиддир; ъ) бинайа, евя, мянзиля вя с. ачыг
йолла эирмякля (зяряр чякмишин вя йа мцяссисянин нцмайяндясинин эюзляри гаршысында вя йа онун разылыьы
иля) тюрядилян оьурлуг.
Мянзиля, бинайа вя с. эирилмяси азйашлы ушаглары, йашлы шяхсляри вя диэяр шяхсляри полис ишчиси,
сыьорта аэенти, чилинэяр, електрик ады алтында алдатмаг йолу иля hяйата кечирилир. Бязян зяряр чякмишляр
юзляри аз таныдыглары вя йа hеч танымадыглары шяхсляри евя эятирирляр ки, онлар да оьурлуг едирляр.
Кифайят гядяр эениш йайылмыш оьурлуг цсулларындан бири бинайа, мянзиля вя с. эирмядян тюрядилян
оьурлугдур. Беля ъинайятлярин тюрядилмяси цчцн hяр hансы бир баъарыг, сяриштя (ъибэирлик истисна олмагла),
юнъядян hазырлыг тяляб олунмур. Бу цсулла адятян, ваэзалларда (йатмыш сярнишинлярдян; нязарятсиз галмыш
ял йцкцнц; етибардан суи-истифадя етмякля) оьурлуг тюрядилир.
Ямлакын эютцрцлмяси цсулуна эюря, hямчинин иътимаи йерлярдя сярхош вязиййятдя олан шяхслярдян
оьурлуг, гурудулмаг цчцн асылмыш палтарларын вя йатаг дястляринин оьурлуьу, hяйатйаны саhядя вя баьларда
олан яшйаларын оьурлуьу, ъибэирлик вя с. дя фяргляндирилир.
Оьурлуьун едилмя цсуллары бир чох hалларда hямин ъинайяти тюрядян шяхсин бязи хцсусиййятлярини (йашы,
ъинси, мяшьулиййяти, пешяси вя с.) мцяййян етмяйя имкан верир.
Сойьунчулуг вя гулдурлуьу оьурлугдан фяргляндирян характерик хцсусиййяти ъинайяткарларын hярякятинин
ачыг характер дашымасыдыр. Онлар эюз габаьында баш верир. Сойьунчулуг вя гулдурлуьун едилмя цсулуну
ъинайяткарын зяряр чякяня hцъуму вя онун ямлакыны яля кечирмя заманы фяалиййяти тяшкил едир. Бу нювя аид
олан ъинайятляр зоракылыгла вя йа беля зор тятбиг етмяк hядяси иля мцшайият олунур вя хцсуси дювлят вя
иътимаи ямлака саhиб олмаг мягсядиля hцъум йолу иля тюрядилир. Ъинайяткар гясд билаваситя ики обйектя
гаршы: 1) hцъума мяруз галанын hяйаты вя йа сяhhятиня; 2) дювлят, иътимаи вя йа хцсуси мцлкиййятдя олан
яшйалара, предметляря, пула, гиймятли каьызлара вя с. йюнялир.
Бу ъинайятлярин тюрядилмя цсулу хцсуси hяйасызлыьы иля фярглянир, гулдурлуг заманы ися зяряр чякяня
ачыг бядян хясарятляри йетирилмяси вя hятта онун юлцмц иля мцшайият олунур. Бязи сойьунчулуг
ъинайятляринин вя яксяр щалларда ися гулдурлуг ъинайятинин тюрядилмя цсулунун мцhцм елементи онларын
мцкяммял hазырланмасыдыр. Щазырлыг hярякятляриня hцъум обйектинин сечилмяси вя юйрянилмяси, ъинайятин
тюрядилмя планы, иштиракчыларын сечилмяси, онларын арасында функсийаларын бюлцнмяси, ялверишли йерин
вя вахтын сечилмяси, заhири эюрцнцшцн эизлядилмяси васитяляринин, силаhын, сындырма алят вя
васитяляринин, лазым эялдикдя ися няглиййат васитяляринин hазырланмасы вя с. дахилдир. Яманят кассасы, банк,
мцхтялиф коммерсийа вя тиъарят мцяссисяляри ямякдашларына, инкасаторлара, мянзиллярин вя баьларын
саhибляриня hцъумлар ъинайяткар дястя тяряфиндян едилир вя бу hцъумлара хцсусиля ясаслы сурятдя hазырлыг
эюрцлцр.
Чох заман ъинайяткарларын hярякяти hадися йеринин вя hцъум hазырланан шяхсин хцсусиййятляри нязяря
алынмагла сечилир. Мясялян, сойьунчулуг мягсядиля ъинайяткар дювлят идарясинин нцмайяндяси, коммунал-
мяишят хидмяти ишчиси вя с. ады алтында мянзиля эирир; гадынла таныш олур, сонра ону hцъум цчцн ялверишли
йеря апарыр; эянъ гадынлары бялядчилик етмяйя мяъбур едирляр. О, кишилярля (дискотекада, ресторанда) таныш
олур вя ону габагъадан мцяййян едилмиш, сойьунчулуг цчцн ялверишли олан йеря эятирир вя с. Бу ъинайятлярин
едилмя цсулуна hямчинин онларын эизлядилмясиня йюнялян hярякятляр дя дахилдир. Беля hярякятляря излярин,
ъинайят алятляринин вя ъинайяткарын эейдийи палтарын мяhв едилмяси, оьурланмыш ямлакын эизлядилмяси вя
йа сатылмасы аиддир.
Оьурлуг, сойьунчулуг вя гулдурлуьун криминалистик характеристикаларынын мцhцм елементляриндян бири дя
типик изляр hаггында мялуматлардыр. Оьурлуг заманы изйаранма механизми ъинайяткарын хариъи мадди алямля
гаршылыглы ялагясинин характери иля шяртлянир. Щадися йериндя из гойур: 1) ъинайяткар (ял, айаг, диш, гулаг
сейваны, додаг, ган, тцпцръяк, диэяр ифразатларын, додаг помадасынын изляри, палтарын вя айаггабынын
микроhиссяъикляри, ий изляри); 2) ъинайят алятляри (чапма, сыхма, мишарлама, дешмя, няглиййат васитяляринин
изляри вя с.). Ъинайяткарын цзяриндя (бядяниндя, палтарында, айаггабысында) вя истифадя олунан алят вя
васитялярин цзяриндя дя hадися йериндян вя ъинайяткарын hярякятляриндян изляр гала биляр (зядяляр, рянэ-бойа,
торпаг, метал вя тахта кяпяйи, ган лякяси, парча лифляри, ев hейванларынын тцкц вя с.).Бцтцн изляр бир-бири иля
ялагялидир вя конкрет бир шяхсин вя йа предметин изйаранма механизмини (hярякятин характери, гцввянин
тятбиги, истигамяти вя с.) якс етдирирляр. Сойьунчулуг вя гулдурлуг заманы hадися йериндя вя йа онун
йахынлыьында бутулка, папирос кютцкляри, йемяк галыглары, автомашын изляри ашкар едиля биляр ки, бу
мцhцм мадди сцбутлар ъинайятин иштиракчыларынын сайыны, пусгу йерини вя с. мцяййян етмяйя имкан верир.
Оьурлуьун криминалистик характеристикасында зяряр чякмишин шяхсиййяти дя яhямиййят кясб едир. Бир
гайда олараг, ъинайяткар гясдин обйекти кими мцяййян шяхсин ямлакыны тясадцфи сечмир. Тяърцбя эюстярир
ки, ъинайяткарла зяряр чякмиш оьурлуг яряфясиндя таныш олмушлар. Йахуд оьурлугдан яввял онлар арасында
гоншулуг вя йа достлуг мцнасибятляри олмушдур. Бязян ися онлар арасында hятта гоhумлуг мцнасибятляри
олдуьу да мцяййян едилир. Буна эюря дя мцстянтигин вязифяси “ъинайяткар-зяряр чякян” (ъинайятин гурбаны)
системи цзря елементлярин гаршылыглы ялагясини мцяййян етмякдян ибарят олур. Гейд етмяк лазымдыр ки, бязи
hалларда зяряр чякянлярин виктим давранышы (нязарятсиз гойулмуш шяхси шейляр, сярхош вязиййятдя олмасы,
евя йахшы танымадыьы адамы дявят етмяси) ъинайятин тюрядилмясиндя тяhрикедиъи рол ойнайыр.
Сойьунчулуьун гурбаны ясасян ъинайяткарлара реал мцгавимят эюстяря билмяйян яhали групу-гадынлар, йашлы
шяхсляр, йенийетмяляр, сярхош вязиййятдя олан шяхсляр вя ъямиййятин кцлли мигдарда пул вясаитляриня, о
ъцмлядян валйутайа, гиймятли шейляря, лял-ъяваhирата вя с. малик олан варлы тябягясинин нцмайяндяляри олур.
Ъинайяткарын шяхсиййятинин типик хцсусиййятляри оьурлуг, сойьунчулуг вя гулдурулуг ъинайятляринин
криминалистик характеристикасында мцhцм йер тутур. Бу ъинайятляри тюрядян шяхсляр цчцн ъямиййятя зидд
мейлляр вя вярдишляр сяъиййявидир. Бу онунла характеризя олунур ки, ъинайяткарларын яксяриййяти яввялляр
мяhкум олунмуш шяхслярдир. Чохунун аиляси олмур, тякликдя вя йа тясадцфи танышлары иля йашайырлар. Чох
заман даими йашайыш йерляри вя ишляри олмур.Щцгуг ядябиййатында оьурлуг тюрядян шяхсляри онларын
шяхсиййяти вя оьурлуьун тюрядилмяси цсулу hаггындакы мялуматлардан асылы олараг бир нечя шярти група
бюлцрляр: а) примитив ъинайяткарлар - техники васитялярдян истифадя етмядян, яввялдян hазырлыг эюрмядян,
йаранмыш вязиййятдян асылы олараг оьурлуг едян шяхсляр. Беля оьурлуг тясадцфи йаранмыш гясд нятиъясиндя
баш верир. Беля ки, ъинайятин тюрядилмя шяраитинин юзц hяр hансы илкин hазырлыг ишляри эюрцлмясини
тяляб етмир. Мясялян, нязарятсиз галмыш шейлярин оьурлуьу, гапысы ачыг галмыш мянзилдян оьурлуг вя с.; б)
ихтисаслашмыш ъинайяткарлар - дайаныглы ъямиййятязидд мейлли шяхслярдир ки, онлар мцяййян вярдишляря
малик олурлар вя йахшы дцшцнцлмцш цсулларла чохлу сайда предметляри оьурлайырлар. Беля шяхсляр оьурлуг
заманы ейни бир цсулдан истифадя етмяйя мейллидирляр, мясялян, ачарларын сечилмяси йолу иля оьурлуг. Бир
гайда олараг, бу шяхсляр оьурлуьа вя йа диэяр ъинайятляря эюря мяhкум едилмиш олурлар; ъ) пешякар оьрулар -
даими вя дайаныглы ъямиййятязидд мейлляриня вя вярдишляриня эюря оьурлуг едян шяхслярдир. Яввялляр демяк
олар ки, онларын hамысы аналожи ъинайятляря эюря мяhкум олунмушлардыр. Ъинайяткар вярдишляря вя
тяърцбяйя малик олан пешякар оьрулар hяр hансы йахшы hазырланмыш бир цсулла оьурлуг етмяйя чалышырлар,
мясялян, ъибэирлик.Сойьунчулуг вя гулдурлуг ъинайятляри чох заман ики-цч вя даhа чох няфярдян ибарят дястя,
бязи hалларда чохсайлы мцтяшяккил дястя вя йа ъинайяткар бирлик тяряфиндян тюрядилир. Ъинайяткар дястяляр
бир чох hалларда дайаныглы вя мюhкям олурлар, хейли сайда аналожи вя диэяр ъинайятляр тюрядирляр. Беля
дястялярин башында ъинайяткар тяърцбяйя малик, яввялляр мяhкум олунмуш шяхсляр дурурлар. Сойьунчулуг вя
гулдурлуг тюрядян шяхслярин яксяриййяти тяhсил вя мядяни сявиййяляринин ашаьы олмасы иля характеризя
олунур, тцфейли hяйат тярзи кечирир, спиртли ички вя йа наркотик маддяляр гябул едирляр.
61.Dələduzluq üzrə tipik istintaq şəraitləri, fərziyyələr və istintaqın planlaşdırılması
Дялядузлуг ъинайятляринин истинтагынын тяшкили истинтагын илкин мярhялясиндя мювъуд олан шяраитлярдян
асылыдыр. Щямин шяраитляр бир-бириндян фяргляндийиндян бцтцн hаллар цчцн характерик олан илкин истинтаг
hярякятлярини мцяййян етмяк мцмкцн дейилдир. Лакин бу шяраитляр ейни заманда hям дя цмуми яламятляря
маликдирляр. Она эюря дя истинтагын илкин мярhялясинин планлашдырылмасы ашаьыдакылары яhатя
етмялидир:
- истинтаг шяраитинин тяhлили;
- тактики вязифялярин мцяййян едилмяси;
- фярзиййялярин гурулмасы;
 -фярзиййялярин йохланылмасы цчцн истинтаг вя ямялиййат-ахтарыш тядбирляринин планлашдырылмасы вя
hяйата кечирилмяси;
- хцсуси биликлярдян (експертизаларын тяйин едилмяси) истифадя едилмяси.
Дялядузлуьун истинтагы заманы ян чох мювъуд ола билян типик шяраитляря ашаьыдакылар ибарят аиддир:
1.Дялядуз мялумдур: ъинайяткар дялядузлуг едяркян вя йа ондан дярhал сонра тутулмушдур. Илкин тядбирляр
нятиъясиндя онун тяряфиндян истифадя едилмиш сахта пул яскиназлары, сянядляр вя ъинайятин диэяр васитяляри
ашкар едилмишдир. Беля шяраитдя илкин истинтаг hярякятляри шцбhяли шяхсин ахтарышы, диндирмя, мадди
сцбутлара бахыш, щадися йериня бахыш , шаhид вя зяряр чякмишлярин диндирилмясиндян вя с. ибарят
олмалыдыр. Бу hагда истинтаг фярзиййяляри дялядузун шяхсиййятини тясдиг етмяк, онун кечмиш ъинайяткар
фяалиййяти вя яввялляр баш вермиш бу нюв ачылмамыш ъинайятлярля ялагялярини ашкарламаг истигамятиндя
гурула биляр.
2.Дялядуз мялумдур, лакин тутулмамышдыр, зяряр чякмиш шяхс онун hаггында кифайят гядяр мялумата
маликдир. Илкин тядбирляр нятиъясиндя дялядуз тяряфиндян истифадя едилмиш сяняд вя предметляр, онун
хариъи эюрцнцшц вя вярдишляри hаггында кифайят гядяр мялумат ялдя едилмишдир. Дялядузлуг фактынын
ашкар едилмясиндян бир нечя саат вя йа эцн кечмишдир. Беля шяраитдя ясас вязифялярдян бири дялядузун
ахтарышынын тяшкил едилмясидир. Дялядузун шяхсиййяти иля баьлы вя hадисянин диэяр hаллары hаггында
дольун мялумат ялдя етмяк цчцн зяряр чякмиш шяхс вя мцяййян едилмиш шаhидляр илк нювбядя
диндирилмялидирляр. Ъинайяткар тяряфиндян истифадя едилмиш сянядляр вя предметлярин, hадися йериня
бахыш истинтаг цчцн мцhцм яhямиййятя малик ола биляр. Беля шяраитдя ясас вязифялярдян бири дя дялядузун
фотороботунун тяртиб едилиб hцгуг мцhафизя органларынын ямякдашларына пайланылмасындан, еляъя дя онун
ахтарышынын тяшкил едилмясиндян ибарятдир.
Дялядуз мялум дейил. Бу шяраитдя дялядузун шяхсиййяти вя давраныш вярдишляри hаггында hеч бир мялумат
олмур вя йахуд да чох аз олур. Беля шяраитдя мцстянтигин ясас вязифяси дялядузун шяхсиййятини мцяййян етмяк
вя тутулмасы цчцн тядбирляр эюрмякдян ибарятдир. Бунун цчцн емосионал вязиййяти нязяря алынмагла зяряр
чякмиш шяхсин диндирилмяси, hадися йериня бахыш, hадися йериндя ашкар едилмиш вя эютцрцлмцш излярдян
асылы олараг експертизаларын тяйин едилмяси, дялядузун шифаhи портретинин тяртиб едилмяси, ямялиййат-
ахтарыш органларынын кюмяйиндян вя ДИН-ин статистика мяркязинин мялуматларындан истифадя етмяк вя с.
кими истинтаг вя ямялиййат-ахтарыш hярякятляри hяйата кечирилмялидир.
Истинтагын илкин мярhялясиндя ашаьыдакы цмуми фярзиййяляр иряли сцрцля биляр:
- дялядузлуг бу hагда мялумат верян шяхсин дедийи шяраитдя баш вермишдир;
- дялядузлуг олмамышдыр, мялумат верян билмядян йанылыр вя йа башга ъинайят баш вермишдир (талама,
hядя-горху иля тяляб етмя вя с.);
- мялумат верян бу hадисяни уйдурур.
Ялдя олан диэяр мялуматлара ясасланараг цмуми фярзиййялярля йанашы хцсуси фярзиййяляр дя иряли сцрцля
биляр. Хцсуси фярзиййяляр, адятян, ъинайяткарын шяхсиййятинин мцяййян едилмяси зяруряти иля, онун олдуьу
йерин мцяййян едилмяси, яввялляр онун тяряфиндян тюрядилмяси эцман едилян ъинайятляр hаггында
мялуматларын ялдя едилмяси мягсяди иля иряли сцрцля билярляр.
Мясялян, ашаьыдакы хцсуси фярзиййялярин иряли сцрцлмяси мцмкцндцр:
- дялядузун шяхсиййяти, иш вя йашайыш йери, ъинайятин мотиви, тякбашына вя йа груп hалында
тюрядилмяси, яввялляр мяhкум едилмиш шяхс тяряфиндян тюрядилмяси вя с.;
- ъинайятин тюрядилмя цсулу, ямлакын сахланылма вя сатылма йери hаггында;
- дялядузлуьун тюрядилмясинин сябяб вя шяраити hаггында вя с.
Дялядузлугла мяшьул олан ъинайяткар групун структуру вя функсийалары hаггында да мцстянтиг тяряфиндян
хцсуси фярзиййяляр (тяркиби, техники тяъhизаты вя силаhлары, ихтисаслашмалары барядя) иряли сцрцля биляр.
 Дялядузлуьун конкрет иъраатындан асылы олараг ъинайят ишинин истинтаг планында ъинайяткарын мцяййян
едилмиш йерлярдя (автомобил, мебел, зярэярлик мялуматлары сатышы салонларында) ахтарылмасы нязярдя
тутулмалыдыр. Беля йерлярдя кечирилян ямялиййат-ахтарыш тядбирляриня шаhидляри ъялб етмяк вя йа
фотороботдан истифадя етмяк мягсядяуйьундур.

62.Vəzifə cinayətlərinin kriminalistik xarakteristikası

Вязифя ъинайятляринин криминалистик характеристикасыны ъинайятин тюрядилмяси вя эизлядилмяси
цсуллары, ъинайятин типик нятиъяляри hаггында; истинтагын башланмасына ясас верян цмуми вя хцсуси илкин
мялуматлар системи hаггында; ъинайяткарын шяхсиййятини характеризя едян hягигятя даhа уйьун вя типик
мялуматлар; ъинайятин мотиви, мягсяди, йери, вахты, тюрядилмя шяраити, hярякятлярин ардыъыллыьы, излярин
сайы, нювц вя с. hаггында мялуматларын мяъмусу тяшкил едир.
Vəzifə cinayətlərinin spesifik xüsusiyyətlərindən biri bu növ cinayətlərin xüsusi subyektinin olmasıdır. Xüsusi
subyektə - vəzifəli şəxsə qanunvericilik qaydasında anlayış verilmişdir. Belə ki, AR CM-in 308-ci maddəsinin
qeydində deyilir: Bu fəslin maddələrində “vəzifəli şəxs” dedikdə aşağıdakı şəxslər başa düşülür:
1. hakimiyyət nümayəndələri, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və qanunları ilə müəyyən
olunmuş qaydada dövlət orqanlarına seçilmiş və ya təyin edilmiş, yaxud xüsusi səlahiyyət əsasında dövlət və ya yerli
özünüidarə orqanlarını təmsil edən şəxslər, zabit, gizir və ya miçman olan hərbi qulluqçular, dövlət qulluqçuları
(dövlət qulluğunun xüsusi növündə çalışan şəxslər daxil olmaqla), bələdiyyə üzvləri və bələdiyyə qulluqçuları; 2.
dövlət orqanlarında seçkili vəzifələrə namizədliyi qanunla müəyyən edilən qaydada qeydə alınmış şəxslər; 3. dövlət
və bələdiyyə müəssisə, idarə və təşkilatlarının, digər kommersiya və qeyri-kommersiya təşkilatlarının rəhbərləri və
işçiləri;4. dövlət və bələdiyyə müəssisə, idarə və təşkilatlarında, digər kommersiya və qeyri-kommersiya
təşkilatlarında xüsusi səlahiyyət üzrə təşkilati-sərəncamverici və ya inzibati-təsərrüfat funksiyalarını yerinə yetirən
şəxslər; 5. hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslər;6. xarici ölkələrin dövlət
orqanlarının vəzifəli şəxsləri, xarici ölkələrin seçkili dövlət orqanlarının üzvləri, beynəlxalq təşkilatların vəzifəli
şəxsləri və digər qulluqçuları, beynəlxalq parlament assambleyalarının üzvləri; 7. beynəlxalq məhkəmələrin hakimləri
və digər vəzifəli şəxsləri, arbitrajların xarici və ya yerli arbitrləri, xarici andlı iclasçılar. 
Cinayətin törədilmə üsulu: Törədilmə üsulu baxımından vəzifə cinayətlərinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır.
Bir qayda olaraq, bu cinayətlər planlı, sistem şəklində və bir qrup şəxs tərəfindən törədilir. Bu şəxslər müxtəlif
vəzifə sahibləri olmaqla yanaşı, eyni, yaxud müxtəlif idarə, müəssisə və təşkilata mənsub ola bilərlər. Hər bir vəzifə
cinayətinin xarakterindən asılı olaraq törədilmə üsulu müxtəlif hərəkət və hərəkətsizliklər kompleksindən ibarət olur.
Məsələn, vəzifə səhlənkarlığı aşağıdakı üsullarla törədilir: a) təşəbbüssüzlük; b) vəzifə borcunun laqeydliklə,
etinasız yerinə yetirilməsi; c) kifayət qədər ixtisası olmasına baxmayaraq, yuxarı orqanların direktiv və instruktiv qərar
və sərəncamlarının səriştəsiz və saymazyana icra olunması.
Ümumilikdə, vəzifə cinayətlərinin törədilməsi üsulunun məzmunu təqsirin növündən (qəsd və ya ehtiyatsızlıq) asılı
olaraq dəyişir. Belə ki, ehtiyatsızlıqla törədilən cinayətlərdə hazırlıq mərhələsi müşahidə olunmursa, cinayətin
qəsdən törədilməsi zamanı hər üç mərhələ (hazırlıq, icra, izlərin gizlədilməsi) mövcud olur. Qəsdən törədilən
cinayətlər qabaqcadan diqqətlə hazırlanır və planlaşdırılır. İstintaq təcrübəsi göstərir ki, belə cinayətlər törədilərkən
vəzifəli şəxslər əksər hallarda öz hərəkətlərinə qanuni forma vermək üçün müxtəlif üsullara əl atırlar. Bunlara
aşağıdakıları aid etmək olar: rəsmi sənədlərə bilə-bilə düzgün olmayan əlavələrin edilməsi; qanunsuz əmr və
sərəncamların verilməsi; digər şəxslərin qanunsuz hərəkətlərinin gizlədilməsi; dövlət, yaxud ictimai əmlakın - şəxsi
ehtiyac üçün müvəqqəti götürülməsi və istifadə olunması; pul vəsaitlərinin təyinatı üzrə xərclənməməsi; pozma,
silmə və digər üsullarla sənədin mətninin dəyişdirilməsi və s. Qeyd etmək lazımdır ki, vəzifə cinayətlərinin icrası
mərhələsi həm hərəkətlə, həm də hərəkətsizliklə törədilə bilər.
Vəzifə cinayətlərinin gizlədilməsi üsulu həm qəsdən, həm də ehtiyatsızlıqdan törədilən cinayətlərdə mövcud ola
bilər. Sadəcə olaraq, qəsdən törədilmiş cinayətlərdə bü üsul sistemli şəkildə qabaqcadan planlaşdırılmış olur.
Məsələn, səhlənkarlıq cinayətinin gizlədilməsi təbii ki, heç vaxt planlaşdırılmır və cinayət baş verdikdən, yaxud da
cinayətkar fəaliyyətsizlik mühüm ziyanlı nəticələrə səbəb olduqdan sonra həyata keçirilə bilər. Lakin qəsdən
törədilən hər hansı bir vəzifə cinayətində cinayətkarın qabaqcadan planlaşdırdığı müxtəlif ört-basdır etmə üsulları
müşahidə olunur: qeydiyyat və hesabatların dolaşıq salınması; sənəddə dəyişikliklər edilməsi; saxta sənədlərin
 hazırlanması, yaxud sənədlərin dəyişdirilməsi; sənədlərin məhv edilməsi; ayrı-ayrı əməkdaşların işdən azad edilməsi;
yalançı şahidlərin hazırlanması; yalan məlumatların hazırlanması; yandırma yolu ilə cinayətin maddi izlərinin məhv
edilməsi.
Cinayət nəticəsində qalmış izlər: Vəzifə cinayətlərinin törədilməsi nəticəsində yazılı sənədlərdə əks olunan izlər
qalır. Bu izlərin aşkar olunması yol verilmiş pozuntuların xarakteri haqqında düzgün nəticə çıxarmağa, cinayətin
törədilməsi üsulunu, vaxtını və yerini müəyyən etməyə, iş üzrə əhəmiyyətli məlumat verə biləcək şahidləri aşkara
çıxarmağa kömək edir. Eyni zamanda, belə sənədlərdən vəzifəli şəxlərin (rəhbər və digər işçilərin) fəaliyyəti
haqqında tam məlumatlar əldə etmək, təşkilati-idarəetmə fəaliyyətinin xarakterini aydınlaşdırmaq, əmək intizamına
əməl edilib-edilməməsini, texnoloji proseslərin xarakterini müəyyən etmək olur. Belə analitik işin aparılması əksər
hallarda yaxşı nəticələr verir. Bu işdə mütəxəssislərin iştirakı daha səmərəlidir. Çünki bu, ayrı-ayrı məlumatların daha
peşəkarlıqla öyrənilməsinə və lazım gəldikdə ekspert tədqiqatları ilə müəyyən edilməsinə şərait yaradır.

63.Vəzifə cinayətlərinin istintaqı zamanı ilkin istintaq hərəkətləri və əməliyyat-axtarış tədbirləri

Вязифя ъинайятляринин истинтагы заманы илкин истинтаг hярякятляринин апарылмасы ардыъыллыьы вя тезлийи
ъинайятин нювцндян, ъинайят ишинин башланылмасы шяраитиндян, мцстянтигин сярянъамында олан
материалларын характериндян яhямиййятли дяряъядя асылыдыр.
Ъинайят иши тяфтиш (йохлама) материаллары ясасында башландыгда истинтагы тяфтиш (йохламаны) апаран
шяхсин диндирилмяси иля башламаг мягсядяуйьундур. Бу, ишин гурулушу, характери, сянядлярин вя
материлларын дювриййяси (hярякяти), идаретмянин проседур мясяляляри иля таныш олмаьа, hямчинин тяфтиш
актындан (йохлама материалларындан айдын олмайан мясяллярин дигигляшдирилмясиня имкан верир).
Ъинайят иши айры-айры вятяндашларын йахуд вязифяли шяхсин яризяси (мялуматы) иля ялагядар, еляъя дя
кцтляви мялумат васитяляринин чыхышы ясасында башландыгда илкин истинтаг hярякяти кими мялумат верянин,
йахуд дяръ олунмуш материалын мцяллифинин диндирилмяси апарылмалыдыр.
Вязифя ъинайяти нятиъясиндя мадди изляр галдыгда истинтагы hадися йериня бахыш иля башламаг
мягясядяуйьундур.
Вязифя ъинайятляринин истинтагы заманы илкин истинтаг hяряктяляри ашаьыдакылардыр:
- сянядлярин бахыши вя эютцрцлмяси; - шаhидлярин диндирилмяси; - hадися йериня бахыш; - ахтарыш вя
эютцрмя; - шцбhяли шяхсин диндирилмяси.
Вязифя ъинайятляринин истинтагы заманы истинтаг органы иля разылашдырылмыш вя планлашдырылмыш
ямялиййат-ахтарыш тядбирляринин апарылмасынын бюйцк яhямиййяти вардыр. Тяhгигат органынын
ямякдашлары ъинайятин едилмя цсулу, предмети, шяраити hаггында мцстянтигя мялуматлар веря биляр.
Мянзиллярдя ахтарыш апарыларкян, тутулмуш шяхсдян пулун, гиймятли шейлярин, сянядлярин,
йазышмаларын вя диэяр мадди сцбутларын алынмасы цчцн онун шяхси ахтарыш апарыларкян, ейни вахтда бир
нечя шаhид диндириляркян, хцсуси иля дя онлар мцхтялиф йерлярдя йашадыгда тяhгигат органынын ишчиляри
мцстянтигя кюмяк едя биляр.
Вязифя сялащиййятляриндян суи истифадя етмя ъинайятляринин истинтагы заманы ашаьыдакы илкин истинтаг
hярякятляри апарылыр: - сянядлярин бахыши вя эютцрцлмяси; - шаhидлярин диндирилмяси; - мяhсулларын вя
материалларын нцмуняляринин бахыши вя эютцрцлмяси; - hадися йериня бахыш; - ахтарыш; - шцбhяли шяхсин
диндирилмяси.
Сянядлярин бахыши вя шаhидлярин диндирилмяси, бир гайда олараг Вязифя сялащиййятляриндян суи-
истифадя етмя hаггында даhа яhямиййятли мялуматлар верир. Сянядляря бахыш кечиряркян мцтляг мцгайисяляр
апарылмалыдыр:
- илкин сянядляри вя мцхтялиф эюстяриъиляр цзря планларын йериня йетирилмяси hаггындакы дювлят
hесабатларынын мялуматларыны;
 - мцкафатландырма ямрлярини вя ъядвял сянядлярини;
- дцканын алдыьы малларын чешидини вя фактики реаллашдырылмыш чешиди;
- вязифяли шяхсин рясми вязифяляринин штат ъядвялини вя онун фактики иъра етдийи ишляри;
- сянядляр цзря няглиййат васитяляриндян истифадя олунмасынын характери иля фактики вязиййят;
- ганунауйьун апарылмыш мянзил бюлэцсцнц якс етдирян мцвафиг сянядлярля фактики вязиййяти.
Вязифядян суи-истифадя етмя техноложи просеслярин позулмасы, зай мяhсулун бурахылмасы, материалларын
корланмасы, хцсусиля дя тикинтинин тамамланмасы иля ялагядар олдугда hадися йериня бахыш кечирилмяси,
нцмунялярин эютцрцлмяси, цмуми вязиййятин, еляъя дя айры-айры йерлярин вя деталларын мцфяссял
фотошякилляринин чякилмяси, план вя схеминин тяртиб едилмяси зяруридир.
Вязифя сялаhиййятлярини ашма ъинайятляринин (309-уи маддя) истинтагы сянядляря бахыш, сянядлярин
эютцрцлмяси зяряр чякмишин, шцбщяли шяхсин вя шаhидлярин диндирилмяси иля башланыр.
Сяhлянкарлыьын истинтагы бир гайда олараг зядялянмиш, корланмыш, хараб олмуш ямлакын вя онун
сахланылдыьы йерин бахыши иля башланыр. Бахышнин ясас мягсяди ямлакын мигдарыны, характерини,
корланма дяряъясини, сахланма шяраитини вя с. айдынлашдырмагдыр. Ейни вахтда ямлакын корланмасынын
сябябини мцяййян етмяк цчцн мцвафиг експертиза тяйин олунмалыдыр. Хцсуси билик тяляб едян суалларын
айдынлашдырылмасы, експертизайа эюндяриляъяк зярури нцмунялярин сечилмяси цчцн hадися йериня бахышда
мцтяхяссис иштирак етмялидир.
Ямлакын сахланылмасы шяраитинин ялверишсиз олмасы hаггында вязифяли шяхсин мцвафиг инстансийа
гаршысында рясми мясяля галдырылмасы диггятля йохланылмалыдыр.
Мяhсулун корланма вахтынын дягиг мцяййян едилмяси зяруридир.

64.Rüşvətxorluğun kriminalistik xarakteristikası

Рцшвятхорлуьун истинтагы даhа мцряккяб олан ъинайятлярдяндир. Яввяла, яксяр hалларда бу ъинайят шаhидсиз
тюрядилир. Чцнки ъинайятин бцтцн иштиракчылары - рцшвят алан, васитячи вя рцшвят верян ъинайятин
тюрядилмясиндя мараглы олан шяхслярдир вя ъинайятин изляринин эизлядилмяси цчцн мцмкцн олан бцтцн
тядбирляри эюрцрляр. Диэяр тяряфдян, ъинайятин бцтцн иштиракчылары ъинайят мясулиййяти дашыдыьы цчцн
ифадя вермяйиб, мясулиййятдян йаха гуртармаьа чалышырлар. Бязи hалларда рцшвят гануни hярякятлярин
иърасына эюря алыныр. Бу заман рцшвятин алыныб-верилмяси фактынын мцяййян олунмасы чятинляшир. Чцнки
рцшвятин изляри (ялялхцсус сянядлярдя) галмыр. Рцшвятхорлуг ъинайятляри иля мцбаризянин лазыми сявиййядя
апарылмасы цчцн бу ъинайятлярин криминалистик характеристикасынын ятрафлы юйрянилмяси ваъибдир.
Криминалистик характеристиканын бу ъинайятляр цчцн сяъиййяви олан елементляриндян бири ямялин едилмя
цсулу hаггындакы мялуматларын мяъмуудур. Диэяр вязифя ъинайятляриндя олдуьу кими рцшвятхорлуьун да
тюрядилмяси цсулу хидмяти вязифя саhясиндя, рцшвят алан шяхсин хидмяти вязиййятинин характериндян,
сялаhиййят hяддиндян, рцшвятин предметиндян вя рцшвят аланын шяхси кейфиййятляриндян асылыдыр.
Cinayətkarların şəxsiyyəti haqqında məlumatlar: Rüşvətxorluğun formasından asılı olmayaraq, hər bir halda bu qrup
cinayətlərdə əsas iki tərəf olur: rüşvət verən və rüşvət alan. Bundan əlavə, rüşvət verən tərəfdən iştirakçılar və
rüşvət alan tərəfdən iştirakçılar da cinayətin törədilməsində xüsusi rol oynayırlar. Məsələn, hər hansı bir dövlət
orqanının vəzifəli şəxsi işə götürmə ilə bağlı qarşı tərəfdən müəyyən maddi maraq güdür və qarşı tərəf işə
düzəlmək xatirinə bununla razılaşır. Bu zaman rüşvət alan ona çatacaq maddi nemətləri birbaşa almayıb, öz
köməkçisi, sürücüsü, katibəsi və s. iştirakçılar vasitəsilə götürə bilər. Eyni zamanda, rüşvət verən də rüşvət alanla
bilavasitə kontaktda olmamaq üçün vəd olunan predmeti rüşvət alana başqa tanışları vasitəsilə çatdıra bilər. Ona görə
də rüşvətxorluq cinayətlərinin istintaqı zamanı cinayətin bütün iştirakçıları barədə məlumatlar toplanmalı və
müqayisəli təhlil olunmalıdır.
 Cinayətkar qəsdin predmeti: AR CM-in 311-312-2-ci maddələrindən göründüyü kimi, rüşvətxorluq cinayətlərinin
predmeti çox genişdir. Belə ki, burada yalnız maddi və sair nemətlər deyil, imtiyaz və güzəştlərin də edilməsi qəsdin
predmeti kimi çıxış edir. Ona görə də müstəntiq bütün bu halları müfəssəl araşdırmalı və cinayətkar hərəkətlərin
yerinə yetirilməsi üçün nəyin vəd olunduğunu və verildiyini dəqiq müəyyənləşdirməlidir.
Cinayətin törədilmə üsulu: Kriminalistik baxımdan rüşvətxorluq cinayətləri edilmə üsuluna görə bir neçə növə
bölünür: birbaşa və ya dolayı yolla; vasitəsiz və ya vasitəçi ilə; zorla və ya könüllü; qanuni və ya qanunsuz
hərəkətlərin (hərəkətsizliyin) edilməsi ilə; qabaqcadan sövdələşməklə müxtəlif formalarda müəyyən dövr ərzində
qeyri-müəyyən qrup şəxsdən rüşvətin alınması.
Qeyd olunan bu ümumi üsullardan hər biri vasitəçilik əlaqələri, rüşvətin predmetinin və onun verilməsinin
xüsusiyyətləri, sövdələşmənin özünəməxsusluğu, rüşvət alanın fəaliyyət dairəsi nəzərə alınmaqla daha da
dəqiqləşdirilə bilər. Bir qayda olaraq, rüşvətxorluq cinayətlərinin törədilməsi tərəflərin sövdələşməsindən başlayır,
tələb olunan predmetin təhvil-təslimi və vəd olunan işin icrası ilə davam edir, sonda isə cinayətin izləri müxtəlif
sənədlərdə düzəlişlərin edilməsi və başqa hərəkətlərlə ört-basdır edilir. Lakin cinayətkarlar cinayət başında “isti
izlərlə” yaxalandığı hallarda artıq izlərin ört-basdır edilməsi mərhələsi mövcud olmaya bilər.
Cinayətin edilmə şəraiti: Rüşvətxorluq cinayətləri üçün daha xarakterik olan şərait nəzarətsizlik, təsərrüfatsızlıq,
bürokratizm və himayədarlıqdır. Cinayətin baş verməsinə kömək edən şəraitin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi
hadisənin mexanizminin, ən başlıcası isə rüşvətxorluğun baş verməsinin və şəraitinin aydınlaşdırılmasına imkan verir.
Rüşvətxorluq cinayətləri digər cinayətlərlə əlaqəli törədilə bilər. Məsələn, dövlət əmlakının oğurlanması,
dələduzluq, vergilərin gizlədilməsi, gömrük qaydalarının pozulması, mütəşəkkil qrup cinayətləri və s. Bu baxımdan,
istintaq zamanı əlaqəli cinayətlər barədə məlumatların toplanması da sübuti əhəmiyyətli məlumatların əldə
edilməsinə xidmət edir.

65.Rüşvətxorluğun istintaqı zamanı ilkin istintaq hərəkətləri və əməliyyat axtarış tədbirlər

Qeyd etmək lazımdır ki, AR CM-in digər fəsillərində də vəzifə cinayətlərini nəzərdə tutan normalar vardır.
Məsələn, qanunsuz olaraq tutma, həbsə alma və ya həbsdə saxlama (AR CM-in 292-ci maddəsi) və s. Lakin
obyekt fərqli olduğu üçün bu cür oxşar cinayətlər başqa fəsillərdə öz əksini tapmışdır.
Vəzifə cinayətlərinin obyekti dövlət aparatının normal fəaliyyəti və vətəndaşların qanunla qorunan hüquq və
mənafeləridir. Bu cinayətlər (rüşvət vermə və rüşvət alma istisna olmaqla) xüsusi subyekt - vəzifəli şəxslər
tərəfindən törədilir.
Vəzifə cinayətlərinin hər hansı birinin istintaqı aparılarkən aşağıdakı hallar nəzərə alınmalıdır:
1. cinayətin subyektinin həqiqətən də vəzifəli şəxs olmasının aydınlaşdırılması;
2. xüsusi təlimatlar, qaydalar, əmrlər əsasında vəzifəli şəxsin xidməti vəzifəsinin, səlahiyyətinin,
ixtisasının, tabeçilik xarakterinin, hesabat-nəzəri xüsusiyyətlərinin, fəaliyyət şəraitinin, sənədləşdirmə
xüsusiyyətlərinin, ümumi fəaliyyətin və konkret məsələlərin həllinin təlimat və faktiki qaydalarının
öyrənilməsi;
3. vəzifəli şəxsin dövlətə, yaxud vətəndaşların qanunla qorunan hüquq və mənafelərinə ziyan vuran
qeyri-qanuni hərəkətinin (yaxud hərəkətsizliyinin) aydınlaşdırılması;
4. vəzifəli şəxsin təqsirinin müəyyən edilməsi: səhlənkarlıq istisna olunmaqla bütün vəzifə cinayətləri
qəsdən törədilir;
5. vəzifəli şəxsin hərəkəti (hərəkətsizliyi) ilə nəticə arasındakı səbəbli əlaqənin müəyyən edilməsi;
6. vurulmuş ziyanın ölçüsünün və xarakterinin müəyyən edilməsi;
7. vəzifə cinayətlərinin digər cinayətlərlə əlaqəli olmasının müəyyən edilməsi.
Vəzifə cinayətlərinin istintaqı zamanı ilkin istintaq hərəkət-lərinin aparılması ardıcıllığı və tezliyi
cinayətin növündən, cinayət işinin başlanılması şəraitindən, müstəntiqin sərən-camında olan materialların
xarakterindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.
Cinayət işi təftiş (yoxlama) materialları əsasında başlandıqda, istintaqı təftişi (yoxlamanı) aparan şəxsin
dindirilməsi ilə başlamaq məqsədəuyğundur. Bu, işin quruluşu, xarakteri, sənədlərin və materialların
dövriyyəsi (hərəkəti), idarəetmənin prosedur məsələləri ilə tanış olmağa, həmçinin təftiş aktından (yoxlama
materiallarından) aydın olmayan məsələləri dəqiqləşdirməyə imkan verir.
Cinayət işi ayrı-ayrı vətəndaşların və ya vəzifəli şəxsin ərizəsi (məlumatı) ilə əlaqədar, eləcə də kütləvi
informasiya vasitələrinin məlumatları əsasında başlandıqda, ilkin istintaq hərəkəti kimi məlumat verənin,
yaxud dərc olunmuş materialın müəllifinin dindirilməsi aparılmalıdır.
Törədilən vəzifə cinayətinin xarakteri onun istintaqı zamanı aparılan istintaq hərəkətlərinin və əməliyyat-
axtarış tədbirlərinin dairəsini müəyyənləşdirir. Məsələn, vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə
cinayətlərinin istintaqı zamanı aşağıdakı ilkin istintaq hərəkətləri aparılır:
 Sənədlərə baxış və götürülməsi;
 Şahidlərin dindirilməsi;
 Məhsulların və materialların nümunələrinin baxışı və götürülməsi;
 Hadisə yerinə baxış;
 Axtarış;
 Şübhəli şəxsin dindirilməsi.
Sənədlərə baxış və şahidlərin dindirilməsi, bir qayda olaraq vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə haqqında
daha əhəmiyyətli məlumatlar verir. Sənədlərə baxış keçirərkən aşağıdakı məlumatlar arasında mütləq
müqayisələr aparılmalıdır: ilkin sənədlər və dövri hesabatların məlumatları; mükafatlandırma əmrləri və
cədvəl sənədləri; vəzifəli şəxsin rəsmi vəzifələrinin ştat cədvəli və onun faktiki icra etdiyi işlər; sənədlər
üzrə nəqliyyat vasitələrindən istifadə olunmasının xarakteri ilə faktiki vəziyyət və s.
Vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə cinayəti texnoloji proseslərin pozulması, zay məhsulun buraxılması,
materialların korlanması, xüsusilə də tikintinin tamamlanması ilə əlaqədar olduqda, hadisə yerinə baxış
keçirilməsi, nümunələrin götürülməsi, ümumi vəziyyətin, eləcə də ayrı-ayrı yerlərin və detalların müfəssəl
fotoşəkillərinin çəkilməsi, plan və sxeminin tərtib edilməsi zəruridir.
Vəzifə səlahiyyətlərini aşma cinayətlərinin istintaqı sənədlərə baxış, sənədlərin götürülməsi, zərər çəkmiş
şəxsin, şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxsin və şahidlərin dindirilməsi ilə başlanır.
Səhlənkarlığın istintaqı bir qayda olaraq zədələnmiş, korlanmış, xarab olmuş əmlakın və onun saxlanıldığı
yerin baxışı ilə başlanır. Baxışın əsas məqsədi əmlakın miqdarını, xarakterini, korlanma dərəcəsini, saxlanma
şəraitini və s.-ni aydınlaşdırmaqdır. Eyni zamanda, əmlakın korlanmasının səbəbini müəyyən etmək üçün
müvafiq ekspertiza təyin olunmalıdır. Xüsusi bilik tələb edən sualların aydınlaşdırılması, ekspertizaya
göndəriləcək zəruri nümunələrin seçilməsi üçün hadisə yerinə baxışda mütəxəssisin iştirakı məqsədəuyğun
hesab olunur.
Vəzifə cinayətlərinin istintaqı zamanı istintaq orqanı ilə razılaşdırılmış və planlaşdırılmış əməliyyat-axtarış
tədbirlərinin aparılmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Belə ki, əməliyyat-axtarış orqanları cinayətin edilmə
üsulu, predmeti, şəraiti haqqında müstəntiqə məlumatlar verə bilər. Bununla yanaşı, müxtəlif istintaq
hərəkətlərini apararkən, müstəntiq əməliyyat-axtarış orqanlarının köməyindən istifadə edə bilər.
Bəzən vəzifə cinayətləri (xüsusilə də rüşvətxorluq və vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə) həcminə və
mürəkkəbliyinə görə fərqlənir.
Belə hallarda bir qayda olaraq, istintaq qrupu yaradılır. İstintaq qrupunun üzvləri müxtəlif istintaq orqanlarının
müstəntiqləri olduğu üçün qrupun yaradılması istintaq orqanlarının rəhbərləri ilə razılaşdırılır.

66.Yol hərəkəti təhlükəsizliyi qaydalarının cinayətkarcasına pozulmasının kriminalistik xarakteristikası

Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 29-cu fəsli “Hərəkət təhlükəsizliyi və nəqliyyat vasitələrinin
istismarı qaydaları əleyhinə olan cinayətlər” adlanır və bu fəsildə aşağıdakı cinayət tərkibləri nəzərdə
tutulmuşdur:
1. Dəmir yolu, su və ya hava nəqliyyatının hərəkət təhlükəsizliyi və istismarı qaydalarını pozma (AR
CM-nin 262-ci maddəsi)
2. Yol hərəkəti və nəqliyyat vasitələrinin istismarı qaydalarını pozma (AR CM-nin 263-cü maddəsi)
3. Yol hərəkəti və ya nəqliyyat vasitələrinin istismarı qaydalarını sərxoş halda və ya nəqliyyat
vasitələrini idarə etmək hüququ olmayan şəxs tərəfindən pozma (AR CM-nin 263-1-ci maddəsi)
4. Yol nəqliyyat hadisəsi yerindən qaçma (AR CM-nin 264-cü maddəsi)
 5. Nəqliyyat vasitələrini keyfiyyətsiz təmir etmə və ya onları texniki cəhətdən nasaz vəziyyətdə işə
buraxma (AR CM-nin 265-ci maddəsi)
6. Ümumi istifadədə olan nəqliyyat vasitəsinin istismara verilməsi qaydalarının pozulması (AR CM-
nin 265-1-ci maddəsi)
7. Nəqliyyat vasitələrini və ya yolları yararsız vəziyyətə salma (AR CM-nin 266-cı maddəsi)
8. Nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsiz işləməsini təmin edən qaydaları pozma (AR CM-nin 267-ci
maddəsi)
9. Magistral boru kəmərlərinin inşası, istismarı və ya təmir edilməsi zamanı təhlükəsizlik qaydalarını
pozma (AR CM-nin 268-ci maddəsi)
10. Gəmi kapitanının fəlakətə uğrayanlara kömək göstərməməsi (AR CM-nin 269-cu maddəsi)
11. Beynəlxalq uçuş qaydalarını pozma (AR CM-nin 270-ci maddəsi)
Yol-nəqliyyat hadisələrinin aşağıdakı növləri məlumdur:
1. Nəqliyyat vasitələrinin toqquşması;
2. Nəqliyyat vasitəsi ilə hərəkətsiz predmetlərin və ya dayanan nəqliyyat vasitələrinin basılması və ya toqquşması;
3. Nəqliyyat vasitəsi ilə piyadanın və ya velosipedçinin basılması və ya vurulması;
4. Nəqliyyat vasitələrindən sərnişinlərin yıxılması;
5. Nəqliyyat vasitələrinin aşırılması və çevrilməsi;
6. Sair yol-nəqliyyat hadisələri.
Yol hərəkəti təhlükəsizliyi qaydalarının cinayətkarcasına pozulmasının kriminalistik xarakteristikası
1. Yol-nəqliyyat hadisəsinin iştirakçıları və onların şəxsiyyətini xarakterizə edən hallar
2. Yol-nəqliyyat hadisəsinin baş vermə mexanizmi
3. Cinayət nəticəsində yaranmış izlər
4. Cinayətin törədilmə üsulu
5. Yol-nəqliyyat hadisəsinin baş vermə şəraiti
6. Yol-nəqliyyat hadisəsinin baş vermə səbəbi
1.Yol-nəqliyyat hadisəsinin iştirakçıları və onların şəxsiyyətini xarakterizə edən hallar
Yol-nəqliyyat hadisəsinin iştirakçılarının dairəsi qanunvericilik qaydasında müəyyənləşdirilmişdir. Belə ki,
“Yol hərəkəti haqqında” 3 iyul 1998-ci il Azərbaycan Respublikasının Qanununun 1-ci maddəsinə görə:
Yol hərəkəti iştirakçısı — hərəkət prosesində piyada, nəqliyyat vasitəsinin sürücüsü, sərnişin, velosipedçi,
mal-qara ötürən qismində iştirak edən, habelə avtomobil yollarından, küçələrdən, dəmiryol keçidlərindən və
ya nəqliyyat vasitələri ilə adamların və yüklərin daşınması üçün nəzərdə tutulmuş digər yerlərdən istifadə
edən şəxsdir;
Piyada — nəqliyyat vasitələrindən kənarda yol hərəkətində iştirak edən və yolda hər hansı iş görməyən
şəxsdir (mühərriksiz əlil arabalarında gedən, velosiped, moped və ya motosiklet aparan, kirşə, əl arabası, uşaq
və ya əlil arabası aparan şəxslər də piyadaya bərabər tutulur);
Sərnişin — nəqliyyat vasitəsində hərəkətdə olan, lakin onun idarə edilməsinə aidiyyəti olmayan şəxsdir;
Sürücü — hər hansı növ nəqliyyat vasitəsini idarə edən şəxsdir (sürücülüyü öyrədən avtomobil təlimatçısı da
sürücüyə bərabər tutulur);
Velosipedçi — əlil arabaları istisna olmaqla, velosipedi idarə edən şəxsdir;
Mal-qara ötürən  — mal-qaranı, yük və ya minik heyvanlarını yoldan keçirən şəxsdir.
Baş verən yol-nəqliyyat hadisəsinin növündən və mexanizmindən asılı olaraq, onun iştirakçılarının dairəsi
müəyyənləşir. Bu növ cinayətlərin istintaqı üzrə hadisə iştirakçılarının şəxsiyyəti haqqında aşağıdakı
məlumatların əldə edilməsi istintaq üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir: sürücünün iş stajı və peşə hazırlığı
səviyyəsi; fiziki qüsurlarının olub-olmaması, məişətdə, eləcə də istehsalatda davranışı, sürücünün zərər
çəkmiş şəxslə münasibəti, habelə piyadanın, velosipedçinin və digər iştirakçıların şəxsiyyəti ilə bağlı
məlumatlar.
2.Yol-nəqliyyat hadisəsinin baş vermə səbəbləri
Yol-nəqliyyat hadisəsi iştirakçılarının davranışı ilə bağlı səbəblər
Bura sürücü, piyada və s. yol hərəkəti iştirakçıları tərəfindən yol-hərəkət təhlükəsizliyi və nəqliyyat
vasitələrinin istismarı qaydalarının pozulması halları daxildir. Məsələn, sürət həddinin aşılması, yol
nişanlarına diqqət yetirilməməsi və s.
Nəqliyyat vasitəsinin texniki vəziyyəti ilə bağlı səbəblər
Bura nəqliyyat vasitəsinin texniki cəhətdən nasaz vəziyyətdə olması, yəni müəyyən detal və mexanizmlərin
düzgün işləməməsi aiddir. Belə nasazlıq istehsalçı müəssisənin təqsiri üzündən də yarana bilər (məsələn,
əyləc sistemində hər hansı bir istehsal qüsurunun olması), sürücünün hərəkətləri nəticəsində də meydana
çıxa bilər (məsələn, avtomobilin normadan artıq yüklənməsi).
Yol şəraiti ilə bağlı səbəblər
Bu qrup səbəblərə yol şəraitinin əlverişsiz olmasını şərtləndirən bir çox amillər – hava şəraiti, yol örtüyü,
yağıntılar, işıqlandırılma səviyyəsi, yolun relyefi və s. daxil edilir.
Bundan əlavə, yol-nəqliyyat hadisələrinin səbəbləri obyektiv və subyektiv olmaqla fərqləndirilir. Obyektiv
səbəblərə hadisə iştirakçılarının iradəsindən asılı olmayaraq mövcud olan faktorlar daxildir. Məsələn, hava
şəraiti, yol örtüyünün xüsusiyyətləri və s. Subyektiv səbəblərə isə yol hadisə iştirakçılarının iradəsindən asılı
olaraq müəyyən edilən faktorlar aid edilir. Məsələn, sürücünün nəqliyyat vasitəsini idarə etmə üzrə
təcrübəsizliyi, sərxoş vəziyyətdə olması ilə əlaqədar idarəetməyə nəzarət etməsinin mümkünsüzlüyü və s.
3.Yol-nəqliyyat hadisəsinin baş vermə şəraiti
Yol-nəqliyyat hadisəsinin baş vermə şəraiti – bu hadisəni şərtləndirən elementlərin məcmusundan ibarət
olub, öz məzmununa görə mürəkkəbliyi ilə xarakterizə olunur. Bura statik və dinamik səciyyə daşıyan şərtlər
daxildir.
Statik şərtlər özü də daimi və müvəqqəti ola bilər. Daimi statik şərtlərə hadisə baş verən sahədə yolun
təşkilinin aşağıdakı konstruktiv xüsusiyyətləri aiddir: hərəkətin təşkili və tənzimlənməsinin texniki
vasitələrinin olması; avtomobil yolunun, sərnişinlər üçün dayanacaqların, yaşıllıq sahələrinin və s.-nin bir-
birindən hasarlanma üsulu ilə ayrılması; yolun ətrafındakı binalar, tikililər və s. qurğular; ətraf mühitin
elementləri – yaşıllıqlar, meşələr, yarğanlar və s. Müvəqqəti statik şərtlər isə öz xüsusiyyətlərini qısa zaman
kəsiyi ərzində dəyişən şərtlərdir. Məsələn, hava şəraitindən, təmir işlərindən və s. amillərdən asılı olaraq
yol örtüyünün vəziyyətinin dəyişməsi.
Yol-nəqliyyat hadisələrinin baş verməsi şəraitində dinamik şərtlər xüsusi yer tutur ki, onlar hadisə baş
verənədək və hadisə zamanı daima hərəkətdə olur, qarşılıqlı əlaqəli şəkildə yaranır və dəyişir. Məsələn,
nəqliyyat vasitələrinin hərəkəti zamanı onların hərəkət zolağında yerdəyişməsi, sürətin artırılması və ya
əksinə azaldılması və s.
4.Yol-nəqliyyat hadisəsinin baş vermə mexanizmi
Yol-nəqliyyat hadisəsinin mexanizmi dedikdə, hadisənin inkişaf prosesi başa düşülür. İstintaq zamanı
hadisənin mexanizminin təhlili hadisənin mahiyyətini aydınlaşdırmağa, onun hüquqi əlamətlərini müəyyən
etməyə imkan verir.
Yol-nəqliyyat hadisəsinin mexanizmində müxtəlif mərhələlər fərqləndirilir. Belə ki, ilkin olaraq yol
şəraitində təhlükə şəraiti yaranır və bu şərait qəza şəraitini formalaşdırır. Təhlükə şəraiti təhlükə
mənbəyinin meydana çıxdığı zaman yol şəraitinin elə bir vəziyyətidir ki, bu vəziyyətdə hadisə iştirakçılarının
həmin təhlükə mənbəyini qavramaq və onun qarşısını almaq üçün tədbirlər görmək imkanı olur. Məsələn,
qəza təhlükəsi yarandığı anda sürətin azaldılması, digər iştirakçını xəbərdar etmək üçün səs siqnalının
verilməsi və s. Təhlükə mənbəyi müxtəlif səbəblər üzündən yarana bilər. Məsələn, qəflətən hərəkətə
başlama və ya bitişik ərazidən yola çıxma, sürət həddini aşma, nəqliyyat vasitələrinin yolun hərəkət
hissəsində yerləşdirilməsi qaydasını pozma, hava şəraiti, yol örtüyünün vəziyyəti və s.
Təhlükə mənbəyi və təhlükə şəraiti hadisə iştirakçıları üçün açıq və qapalı ola bilər. Açıq təhülkə
şəraitinin yaranması iştirakçılar üçün gözlənilməz hal sayılmır. Çünki bu şəraitin əlamətlərini görmək üçün
yetərincə imkan olur, sadəcə, iştirakçıların diqqətsizliyi, şəraiti düzgün qiymətləndirməməsi və s. subyektiv
səbəblər üzündən qəzanın qarşısı alınmır. Qapalı təhlükə şəraitində isə hadisə iştirakçılarının təhlükəni
qabaqcadan görməsini istisna edən obyektiv faktorlar mövcud olur. Lakin bu, hadisə iştirakçılarının
məsuliyyətini istisna etmir və belə vəziyyətlərdə işin hallarının dəqiq öyrənilməsi tələb olunur.
Təhlükə mənbəyinin qarşısının alınması üçün tədbirlərin görülmədiyi halda qəza şəraiti yaranır. Qəza
şəraitinin yarandığı andan etibarən onun qarşısının alınması qaçılmaz hesab olunur.
5.Cinayətin törədilmə üsulu
Kriminalistik ədəbiyyatda nəqliyyat cinayətlərində cinayətin törədilmə üsulunun olmaması barədə fikirlər
irəli sürülür. Lakin nəzərə almaq lazmdır ki, cinayətin törədilmə üsulu kriminal nəticəyə çatmaq üçün
cinayətkar tərəfindən seçilən hərəkətlər kompleksini təşkil edir. Ona görə də başqa cinayətlərdə olduğu
kimi, nəqliyyat cinayətlərində də törədilmə üsulu kriminalistik xarakteris-tikanın elementi kimi təhlil
olunmalıdır. Burada əsas diqqət hadisənin qəsdən və ya ehtiyatsız-lıqdan baş verməsinə yetirilməlidir. Belə
ki, müxtəlif motivlə qəsdən yol-nəqliyyat hadisəsinin törədilməsi zamanı cinayətin törədilmə üsulunda hər
üç mərhələ - hazırlıq, icra və cinayətin izlərinin ört-basdır edilməsi müşahidə olunur. Məsələn, qisas motivi
ilə əvvəlcədən planlaşdırılmış qaydada şəxsin avtomobilinin izlənməsi və heç kimin görmədiyi və müşahidə
kameralarının olmadığı yerdə qəzanın törədilməsi halında. Lakin əgər yol-nəqliyyat hadisəsi qəflətən baş
vermiş-dirsə və qabaqcadan planlaşdırılmamışdırsa, bu halda cinayətin icrası mərhələsi mövcud olur və
şəraitdən asılı olaraq üçüncü mərhələ də ola bilər. Məsələn, heç kimin görmədiyi bir şəraitdə ehtiyatsızlıq
üzündən piyadanı vuran sürücü cinayətin izini ört-basdır etmək üçün ölmüş piyadanı avtomobilə
yerləşdirərək, tamamilə başqa bir əraziyə atır.
6.Cinayət nəticəsində yaranmış izlər
Yol-nəqliyyat hadisəsinin nəticəsində yaranmış maddi izlər eyni zamanda, hadisənin xarakteri və mexanizmi,
onun baş verməsinə səbəb olan amillər və şərait haqqında düzgün məlumatlar əldə etməyə imkan verir. Buna
görə də həmin izlərin vaxtında aşkar edilməsi, qeyd edilməsi və götürülməsi zəruridir.

67.Yol hərəkəti və nəqliyyat vasitələrinin istismarı qaydalarının cinayətkarcasına pozulması üzrə ilkin istintaq
hərəkətləri və əməliyyat axtarış tədbirləri
Nəqliyyat cinayətlərinin istintaqı zamanı ilkin istinaq hərəkətləri və əməliyyat-axtarış tədbirlərinin dairəsi və
ardıcıllığı yol-nəqliyyat hadisəsinin xarakterindən, ilkin mərhələdə mövcud olan tipik şəraitdən asılı olaraq müəyyən
edilir. Bu növ cinayətlər üzrə istintaqın ilkin mərhələsində aşağıdakı istintaq şəaritlərindən biri mövcud olur:

 Birinci şərait onunla xarakterizə edilir ki, istintaq qrupu hadisə yerinə gələrkən hadisənin bütün iştirakçıları, qəzaya
uğramış nəqliyyat vasitəsi hadisə yerində olur, daha doğrusu, hadisə baş verdikdən sonra hadisə yerindəki vəziyyət
olduğu kimi qalır.
 İkinci şərait onunla xarakterizə edilir ki, hadisəni törətmiş sürücü idarə etdiyi nəqliyyat vasitəsini hadisə yerində
qoyub qaçmışdır və onun şəxsiyyəti məlum deyildir.
 Üçüncü şərait isə hadisəni törətmiş sürücünün idarə etdiyi nəqliyyat vasitəsi ilə birlikdə hadisə yerindən qaçıb
gizlənməsi ilə xarakterizə edilir.
Birinci şərait mövcud olan hallarda müstəntiq artıq hadisə yerinə gələrkən orada nə baş verməsi, kimlərin
olması, hadisənin nəticələri, zərər çəkmiş şəxsə ilk yardımın göstərilməsi və izlərin qorunub saxlanılması üçün hansı
tədbirlərin görülməsi haqqında ümumi məlumata malik olur. Belə şəraitdə ən mühüm vəzifə sürücü tərəfindən yol
hərəkəti təhlükəsizliyi və nəqliyyat vasitələri-nin istismarı qaydalarının pozulub-pozulmaması-nı təsdiq edən sübutların
aşkar edilməsi və toplanmasıdır. Buna görə də əsas diqqət hadisə yerində mövcud olan vəziyyətin və izlərin tədqiq
edilməsinə, hadisənin mexanizminin müəyyən edilməsinə yönəldilməlidir. Bunun üçün ilkin istintaq hərəkəti kimi ilk
növbədə, hadisə yerinə baxış, daha sonra sürücünün, hadisəni görən şa-hidlərin və zərər çəkmiş şəxsin dindirilməsi,
sürücünün sərxoş vəziyyətdə olub-olmamasını müəyyən etmək məqsədilə onun şəxsi (tibbi) müayinədən keçirilməsi,
məhkəmə avtotexniki, zəruri olduqda, trasoloji və digər kriminalistik ekspertizaların təyin edilməsi tələb olunur. Bəzi
hallarda hadisənin səbəbləri nəqliyyat vasitələri-nin istismarı qaydalarının pozulması ilə əlaqədar olur. Belə hallarda
nəqliyyatın texniki vəziyyəti və istismarına görə məsuliyyət daşıyan şəxslər dindirilməli, habelə texniki xidmət
haqqında sə-nədlər götürülməlidir.
İkinci tipik şəraitdə, yəni sürücünün idarə etdiyi nəqliyyat vasitəsini qoyub qaçdığı hallarda istintaqı mürəkkəb-
ləşdirən cəhət ondan ibarətdir ki, sürü-cü hadisə baş verən zaman sükan arxa-sında oturduğunu inkar etmək və ya
sərxoş vəziyyətdə olduğunu gizlətmək imkanına malik olur. Hadisə nəqliyyat vasitəsini qaçırmış şəxs tərəfindən tö-
rədildikdə, istintaq şəraiti daha mürək-kəb xarakter alır. Belə hallar mövcud olduqda, hadisə baş verən anda sükan
arxasında oturmuş şəxsi müəyyən et-mək məqsədilə sübutların aşkar edil-məsi və toplanması tələb olunur. Buna görə
də ilk növbədə, nəqliyyat vasitə-sinə ciddi baxış keçirilməlidir. Bununla yanaşı, müvafiq şəraitdə hadisədə iştirak edən
şəxsin (sürücünün) axtarışı, tutulması və onun hadisə zamanı sükan arxasında olduğunu müəyyən etmək tələb olunur.
 Üçüncü tipik şəraitdə müstəntiqin hadisə yerində mövcud vəziyyəti və eləcə də hadisənin mexanizminin ayrı-
ayrı hallarını tədqiq edib öyrənmək imkanları məhdudlaşır. Aşağıdakı hal-lar mövcud olduqda, müvafiq şərait daha
mürəkkəb xarakter alır: hadisə yerində nəqliyyat vasitəsinə məxsus izlər qalmadıqda; ağır vəziyyətdə xəstəxanaya
aparılması və ya həlak olması ilə əlaqədar olaraq zərər çək-miş şəxsin dindirilməsi mümkün ol-madıqda və s. Bu
şəraitdə istintaqın qarşısında duran ən mühüm vəzifə hadisənin baş ver-məsinə səbəb olan halların müəyyən edilməsi,
sürücünün və idarə etdiyi nəqliyyat vasitəsinin axtarılıb tapıl-masıdır. Bu məqsədlə müstəntiq ilkin istintaq hərəkəti
kimi ilk növbədə, ha-disəni görən şahidləri müəyyən edib onları dindirməlidir.
Qeyd edilən tipik şəraitlərdən asılı olaraq, müstəntiq istintaqı planlaşdırır və aşagıdakı fərziyyələri irəli sürür:
 hadisə piyadanın və ya sərnişinin yol hərəkəti qaydalarını pozması nəticəsində baş vermişdir;
 hadisə sürücünün yol hərəkəti qaydalarını pozması nəticəsində baş vermişdir;
 hadisə vəzifəli şəxs tərəfindən texniki cəhətdən saz olmayan nəqliyyat vasitəsinin istismara
buraxılması nəticəsində baş vermişdir;
 hadisə gözlənilməz texniki nasazlığın meydana gəlməsi nəticəsində baş vermişdir;
 hadisə yol şəraitinin təsiri nəticəsində baş vermişdir və s.
Yol-nəqliyyat hadisəsi baş verdikdən sonra mövcud şərait dəyişdirildiyi hallarda aşağıdakı fərziyyələr də irəli sürülə
bilər:
 şəraitin dəyişdirilməsi yol hərəkətinin bərpa və onun təhlükəsizliyinin təmin edilməsi məqsədilə
edilmişdir;
 şəraitin dəyişdirilməsi şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxs tərəfindən bu və ya digər izləri məhv
etmək məqsədilə edilmişdir.
Yol-nəqliyyat hadisəsi haqqında ilkin daxil olan faktiki məlumatlar əsasında istintaqın planlaşdırılması həyata keçirilir.
İstintaq planını tərtib edərkən müstəntiq konkret şəraitdən və ona əsaslanaraq qurulan fərziyyələrdən asılı olaraq,
istintaq hərəkətlərinin və əməliyyat-axtarış tədbirlərinin optimal ardıcıllığını müəyyən edir.
69.Narkotik vasitələrlə bağlı cinayətlərin kriminalistik xarakteristikası
Азярбайъан Республикасында наркотиклярин ганунсуз дювриййясиня гаршы мцбаризянин важиблийи нязяря
алынараг bу тящлцкяли тязащцря гаршы ясаслы сосиал- щцгуги тядбирлярин щяйата кечирилмяси мягсядиля
“Наркоманлыьа вя наркотик васитялярин ганунсуз дювриййясиня гаршы тядбирляр щаггында” щяля 26 август
1996-ъы илдя президент фярманы иля башланмыш мцбаризя тядбирляри сонрадан даща да эенишлянмишдир. Беля
ки, бу сащядя йени “Цмуммилли Програм” вя “Наркотик васитяляр, психотроп маддяляр вя онларын
прекурсорларынын дювриййяси щаггында” 28 ийун 2005-ъи ил тарихли Азярбайжан Республикасынын Гануну
гябул олунмушдур.
Азярбайъан Республикасы ЪМ-ин 234 –ъц маддяси (ганунсуз олараг наркотик васитяляри, психотроп маддяляри вя
йа онларын прекурсорларыны щазырлама, истещсал етмя, ялдя етмя, сахлама, дашыма, эюндярмя вя йа сатма),
235-ъи маддя (наркотик васитяляри, психотроп маддяляри вя йа онларын прекурсорларыны талама вя йа щядя-
горху иля тяляб етмя), 236-ъы маддя (наркотик васитялярин вя йа психотроп маддялярин истещлакына тящрик
етмя), 237-ъи маддя (ганунсуз олараг тяркибиндя наркотик васитяляр олан биткиляри култивасийа етмя), 238-ъи
маддя ( наркотик васитялярин вя йа психотроп маддялярин истещлакы цчцн тирйякханалар тяшкил етмя вя йа
сахлама), 239-ъц маддя (наркотик васитяляри вя сихотроп маддяляри ялдя етмяк щцгугу верян ресептляри тибби
эюстяриъиляр олмадан ганунсуз вермя вя йа сахталашдырма) вя 240-ъы маддя (эцълц тясир едян вя йа зящярли
маддялярин сатыш мягсядиля ганунсуз дювриййяси) нормалар нязярдя тутулмушдур.
Истинтаг тяърцбясинин цмумиляшдирилмяси эюстярир ки, бу ъинайятлярин едилмясинин ясасында ики мотив:
бир тяряфдян наркотик васитяляря олан шяхси тялябатын юдянилмяси, диэяр тяряфдян ися тамаh - йяни, наркотик
васитялярин гейри-гануни йолла реализя едилмяси нятиъясиндя йцксяк hяйат тярзинин тямин едилмяси дурур.
Криминалистик нюгтейи-нязярдян наркоманийа иля баьлы ъинайятляри дюрд група айырмаг олар:
1.Наркотик васитяляря олан тялябаты юдямяк цчцн ганунсуз олараг наркотик васитяляр hазырлама, истещсал
етмя, ялдя етмя, сахлама, дашыма, эюндярмя вя йа сатма. Бу група дахил олан ъинайятляри бир гайда олараг
наркоманлар тюрядирляр.
2.Наркотик васитяляря олан тялябатын юдянилмяси вя гисмян дя реализя едилмяси мягсядиля наркотик
васитялярин ганунсуз олараг hазырланмасы, истещсал едилмяси, ялдя едилмяси, сахланмасы, дашынмасы,
эюндярилмяси вя йа сатылмасы. Бу ъинайятляри тюрядян шяхсляр hям наркотик васитяляря олан тялябатларыны
юдямяк, hям дя йени партийа наркотик васитяляр ялдя етмяк мягсядиля ону сатырлар.
3.Ъинайят йолу иля варланмаг цчцн наркотик васитялярля баьлы гейри-гануни hярякятляр. Бир гайда олараг беля
hярякятляря йол верян шяхсляр юзляри наркотик васитяляр гябул етмирляр.
4.Наркотик васитялярин систематик олараг ялдя едилмяси вя реализяси цчцн габагъадан ялбир олан бир груп
шяхсин вя йа мцтяшяккил дястянин фяалиййят эюстярмяси. Беля ъинайяткар груплар тяряфиндян, адятян,
наркотик васитялярин hазырланмасы, ялдя едилмяси, сахланмасы, дашынмасы вя с. hяйата кечирилир. Бу ъцр
ъинайяткар групларын ряhбярляри дя, адятян, наркотик васитяляр гябул етмирляр.
Бу нюв ъинайятлярин истинтагы юз мцряккяблийи иля характеризя олунур. Беля ки, мцяййян едилмиш hяр бир
гейри-гануни hярякятин архасында йа тяк ъинайяткар, йа да наркотик васитяляри реализя едян вя чох мяhарятля
маскаланан мцтяшяккил дястя дурур. Она эюря дя бу ъинайятлярин истинтагы заманы hямин ъинайятля ялагяси
олан бцтцн шяхсляри криминалистик характеристиканын елменти кими айдынлашдырмаг лазымдыр.
Kриминалистик ядябиййатда наркотик васитялярля баьлы гейри-гануни hярякятляр едян шяхсляри ашаьыдакы
кими груплашдырырлар:
1. Наркотик васитялярин топдан алынмасы вя сатылмасы иля мяшьул олан шяхсляр.
2.Наркотик васитяляри систематик олараг гябул едян шяхсляр.
3.Тясадцфи hалларда наркотик васитяляр гябул едян шяхсляр.
Бу нюв ъинайятляр ъинайяткар груп тяряфиндян тюрядилдикдя бир сыра чятинликляр ортайа чыхыр.Чцнки
онларын фяалиййяти бир нечя реэиону яhатя едир. Йяни ъинайяткар групун цзвляри мяканъа айры-айры йерлярдя
йашайа биляр, hямчинин айры-айры сосиал тябягяляря мянсуб олмагла мцхтялиф тясир даиряляриня малик ола
билярляр. Беля група ъялб едилмиш шяхсляр няинки наркотик васитяляр реализя едян шяхслярин ифшасына
кюмяклик эюстярирляр, яксиня онларла ялагялярини ъидди сурятдя эизлядирляр.
Фабрикдя истеhсал олунмуш тяркибиндя наркотик васитяляр олан дярман препаратлары ися наркоманлара hазыр
шякилдя чатдырылыр. Бунлары, адятян, наркотик васитялярин истеhсалы иля мяшьул олан, йахуд hямин
васитялярля билаваситя ялагяси олан шяхсляр реализя едирляр.
Наркотик васитялярин сахланмасы цсуллары да онларын хцсусиййятляриндян асылы олараг мцяййян едилир.
Эцълц ийи олан васитяляр (hяшиш, тирйяк) хцсуси мюhкям баьланан габларда вя полиетилен торбаларда,
тяркибиндя наркотик васитяляр олан дярман препаратлары ися - гаранлыг, сойуг йердя сахланылыр. Бир чох
hалларда дярманларын цзяриндян онларын адлары силинир, габлары дяйишдирилир вя с.
Наркотикин нюв хцсусиййятляри онун ялдя едилмясиня вя реализя олунмасына да тясир эюстярир. Кустар
шяраитдя истеhсал олунмуш наркотик васитяляр бирдяфялик доза шяклиндя сатылыр. Чякиси бир-ики грамдан
ибарят олдуьу цчцн онлар hятта конфет каьызына, сигаретя, кибрит гутусуна, гоз габыьына йерляшдириляряк дя
реализя едилир. Дярман препаратлары ися фабрикдян алындыьы цчцн истеhсал дозасында олур, лакин габлары
дяйишдирилир.
Бу ъинайятляря мяхсус типик изляр дя криминалистик характеристиканын мцhцм елементляриндян биридир.
Яэяр наркотик васитялярин кустар цсулла hазырланыб реализя едилмяси иля баьлы ъинайят ишинин истинтагы
апарыларса, бу заман онларын hазырланмасынын типик изляри кими наркотик васитялярдян башга ъуна, памбыг вя с.
ашкар едиля биляр. Бурада спесифик ийин олмасына, hямин парчаларын цзяриндя ися палыды рянэдя лякянин мювъудлуьуна
да фикир вермяк лазымдыр. Наркотик васитялярин истеhсалы иля ялагядар мадди сцбут кими хашхаш гозалары, чятяня, ят
машыны, тярязи вя с. дя ашкар едиля биляр.
Наркотик васитялярин дашынмасы вя эюндярилмясини мцяййян етмяк цчцн онларын баьлама шяклиндя ашкар едилмяси,
дямир йол, йахуд диэяр сянядлярин олмасы, йцк вя почт гябзляринин ашкар едилмяси ясас ола биляр.
Бязян эюндярилмясини вя йа гябулуну тяшкил етмякдян ютрц телеграм вя мяктублардан да истифадя олунур. Бу заман
онларын мятниндя наркотик васитялярин дашынмасы вя эюндярилмяси барядя мялуматлар верилмир, даhа доьрусу, бу
мялуматлар hеч дя hямишя ачыг шякилдя ифадя олунмур.
Бу нюв ъинайятлярин криминалистик характеристикасы цчцн наркотик васитянин нювцнцн мцяййян едилмяси мцhцм
яhямиййят кясб едир. Беля ки, наркотик васитянин нювцндян асылы олараг онун истеhсал едилдийи йери мцяййян етмяк
мцмкцндцр. Мясялян, Орта Асийада вя Гафгазда наркотик тяркибли йабаны биткиляр аз дейил вя ъинайяткарлар бу “тябии
мянбяляря” тез-тез цз тутмалы олурлар.
Беляликля, бу нюв ъинайятлярин истинтагынын сямяряли вя кейфиййятли апарылмасы цчцн онларын криминалистик
характеристикасыны дцзэцн мцяййян етмяк ваъибдир.
70.Narkotik vasitələrlə bağlı cinayətlərin istintaqı zamanı ilkin istintaq hərəkətləri və əməliyyat-axtarış tədbirləri
Narkotik vasitələrlə bağlı cinayətlərin istintaqı zamanı müxtəlif şəraitlər mövcud ola bilər. Məhz bu tipik ilkin istintaq
şəraitlərindən asılı olaraq istintaq fərziyyələri irəli sürülür və istintaq planlaşdırılır. Narkotik vasitələrlə bağlı
cinayətlər üzrə isintaqın ilkin mərhələsində aşağıdakı tipik şəraitlər mövcud ola bilər:
Birinci şərait- Cinayətkar narkotik vasitələrlə bağlı cinayətin törədilməsi zamanı cinayət başında və ya cinayətin
törədilməsindən dərhal sonra tutulmuşdur, narkotik vasitə aşkar edilmiş və götürülmüşdür.
İkinci şərait- Narkotik vasitələrlə bağlı cinayətin törədilməsində şübhəli bilinən şəxs tutulmuşdur, lakin narkotik vasitə
hələ aşkar edilməmişdir.
Üçüncü şərait- Narkotik vasitəyə oxşar maddə aşkar edilmiş və götürülmüşdür, lakin onun kimə məxsus olması hələ
müəyyən edilməmişdir.
Birinci şərait- Bu cür tipik istintaq şəraitində cinayətin törədilməsi ilə bağlı məlumatlar istintaqa aşağıdakı
mənbələrdən daxil olur:

 Vətəndaşların və vəzifəli şəxslərin müraciəti əsasında.Bu hallarda verilən məlumat əsasında cinayətkar “isti izlərlə”
ifşa olunur və aşkar edilmiş narkotik vasitələr götürülür. Məsələn, vətəndaşların tiryəkxanaların təşkili ilə bağlı
məlumat verməsi hallarında.
 Başqa cinayətlərin törədilməsi ilə bağlı məlumatların daxil olması və cinayət işinin başlanması zamanı. Məsələn,
oğurluq, soyğunçuluq törətməklə apteklərdən və digər tibb müəssisələrindən narkotik vasitələri talayan şəxslər
cinayət başında yaxalandıqda.
 Əməliyyat-axtarış orqanlarından daxil olmuş məlumatlar.Təcrübədə əməliyyat-axtarış orqanlarının keçirdiyi
əməliyyat-axtarış tədbirləri nəticəsində narkotik vasitələrlə bağlı cinayətlərin aşkar edilməsi və cinayətkarların
ifşası hallarına daha çox rast gəlinir. Məsələn, nəzarət qaydasında mal alınması tədbirinin keçirilməsi zamanı
əməliyyat-axtarış orqanının əməkdaşı narkotik vasitə satan cinayətkardan narkotik maddə alır və bu zaman
cinayətkar dərhal yaxalanır.
İlkin istintaq hərəkətləri və əməliyyat-axtarış tədbirləri: Tutulmuş şəxsin şəxsi axtarışı, şəxsi müayinəsi və ondan
tədqiqat üçün nümunələrin (qan, tüpürcək və s.) götürülməsi; Axtarışdan dərhal sonra şübhəli şəxsin dindirilməsi;
Aşkar edilmiş narkotik vasitənin götürülməsi; Götürülmüş narkotik vasitə və digər nümunələrlə bağlı sualların
cavablandırılması üçün narkoloji və materialların, maddələrin və məmulatların kriminalistik ekspertizasının təyin
olunması; Hadisə yerinə baxış; Narkotik vasitələrlə bağlı cinayətin törədilməsi barədə məlumat verən şəxsin
dindirilməsi; Şübhəli şəxsin evində, mənzilində, nəqliyyat vasitəsində və s. yerlərdə axtarış aparılması.
İkinci şərait- Belə istintaq şəraitində cinayətin törədilməsi ilə bağlı məlumatlar istintaqa aşağıdakı mənbələrdən
daxil olur:
 Müvafiq dövlət orqanlarının keçirdiyi yoxlamalar nəticəsində apteklərdə və başqa tibb müəssisələrində
narkotik vasitələrin maddi məsul şəxslər tərəfindən qanunsuz satılması, həmin şəxslər tərəfindən narkotik vasitələrin
saxlanması, qeydiyyatı, buraxılması qaydalarının pozulması barədə məlumatlar daxil olduqda. Məsələn, aptek
işçisinin reseptsiz narkotik maddə sayılan tibbi preparatı satması hallarında; həkim tərəfindən verilmiş saxta
reseptlərin aşkar edilməsi hallarında.
 Vətəndaşların müraciəti əsasında. Məsələn, vətəndaşların narkotik vasitələrin qeyri-qanuni hazırlanması ilə
məşğul olan cinayətkarlar barədə məlumat verməsi.
 Zəhərlənmə hallarında tibb müəssisələrinin məlumatları əsasında.
İlkin istintaq hərəkətləri və əməliyyat-axtarış tədbirləri: Tutulmuş şəxsin şəxsi axtarışı və şəxsi müayinəsi;
Axtarışdan dərhal sonra şübhəli şəxsin dindirilməsi; Narkotik vasitələrlə bağlı cinayətin törədilməsi barədə məlumat
verən şəxsin dindirilməsi; Şübhəli şəxsin evində, mənzilində, nəqliyyat vasitəsində və s. yerlərdə axtarış aparılması;
Aşkar edilmiş narkotik vasitələrin, saxta reseptlərin və başqa sənədlərin götürülməsi; Sənədlərə və predmetlərə baxış
keçirilməsi; Götürülmüş narkotik vasitə ilə bağlı sualların cavablandırılması üçün narkoloji və materialların, maddələrin
və məmulatların kriminalistik ekspertizasının təyin olunması.
Üçüncü şərait- Belə istintaq şəraitində cinayətin törədilməsi ilə bağlı məlumatlar istintaqa adətən, əməliyyat-axtarış
orqanlarının materialları əsasında daxil olur. Məsələn, əməliyyat-axtarış orqanı tərəfindən narkotik vasitələrin
becərildiyi plantasiya aşkar edilmişdir, lakin hələ cinayətkarlar barədə dəqiq məlumat yoxdur.
İlkin istintaq hərəkətləri və əməliyyat-axtarış tədbirləri:
  Narkotik vasitələrin aşkar edildiyi sahəyə baxış keçirilməsi;
 Aşkar edilmiş narkotik vasitələrin və digər maddi sübut ola biləcək predmetlərin götürülməsi;
 Narkotik vasitə ilə bağlı məlumat verən şəxslərin dindirilməsi;
 Cinayətkarların axtarışına dair əməliyyat-axtarış orqanlarına tapşırıq verilməsi;
 Götürülmüş narkotik vasitə ilə bağlı sualların cavablandırılması üçün narkoloji və materialların, maddələrin və
məmulatların kriminalistik ekspertizasının təyin olunması.

71.Əmək təhlükəsizliyi qaydalarının cinayətkarcasına pozulmasının kriminalistik xarakteristikası

Ямяк тяhлцкясизлийи гайдаларынын позулмасына эюря ъинайят мясулиййяти Азярбайъан Республикасы ЪМ-ин
162-ъы маддяси (ямяк мцщафизяси гайдаларыны позма), 222-ъи маддяси (тикинти, мядян ишляринин вя саир ишлярин
апарылмасынын тящлцкясизлик гайдаларыны позма), 222-1-ъи маддяси (юзбашына тикинти ишляри апарма), 223-ъц
маддясиндя (партлайыш тящлцкяли обйектлярдя тящлцкясизлик гайдаларыны позма) нязярдя тутулмушдур.

Бу нюв ъинайятлярин мцhцм криминалистик яламятляри

1.ъинайятин сябябляри бу вя йа диэяр шякилдя субйектин hярякятляри иля баьлы олур вя бу hярякятляр онун эцндялик
истеhсал фяалиййятинин тяркиб hиссяси олдуьундан заhирян о гядяр дя нязяря чарпан олмур.

2.мцяссися ряhбярлийи тяряфиндян техники-тяhлцкясизлик гайдаларына зидд олан ишлярин эюрцлмясиня эюстяриш
верилмясидир.

Ямяк тяhлцкясизлийи гайдаларынын ъинайяткаръасына позулмасы бир чох hалларда ишчилярин техники-тяhлцкясизлик
гайдалары иля йахындан таныш олмамалары, hазырлыгсыз олмалары цзцндян баш верир. Бу ондан иряли эялир ки, ямяк
мцяссисяляриндя ишчилярин ямяйин техники-тяhлцкясизлийи гайдалары иля таныш едилмяси, бу саhядя hазырланмасы
тамамиля формал характер дашыйыр. Беля ки, ямяк мцяссисясиня гябул едилян ишчи уйьун сянядя имза атмагла ямяйин
тяhлцкясизлийи гайдалары иля “таныш” олмуш олур. Мцяссися ряhбярлийи ися hямин гайдалары йазыб дивардан асмагла юз
ишини битмиш hесаб едир вя бу саhядя диэяр hазырлыг ишляри апарылмыр.

3.истеhсал васитяляринин техники вязиййяти цзяриндя лазыми нязарятин олмамасыны эюстярмяк олар. Мялумдур ки,
истеhсал просесиндя истеhсал васитяляри фасилясиз олараг ашыныр вя тядриъян яввялки кейфиййятини итирир вя
истеhсалын hансы мярhялясиндяся артыг йарарсыз вязиййятя дцшцр. Бу ъцр hаллар вахтында ашкар едилиб, техники
ъяhятдян насаз олан hиссяляр дяйишдирилмядикдя истеhсал просесиндя бядбяхт hадисянин баш вермяси лабцд олур. Бунунла
йанашы, тяhлцкяли зоналарда яввялъядян мцдафия тядбирляринин эюрцлмяси, хябярдарлыг ишаряляринин гойулмамасы да
ъинайятин тюрядилмя сябябляриндян ола биляр.

Йухарыда гейд едилян сябябляр hеч дя hямишя айры-айрылыгда дейил, комплекс шякилдя дя мювъуд ола биляр.

Криминалистик ядябиййатда бу сябябляр цч група бюлцнцр: техники, тяшкилати вя санитар-эиэийена.

Биринъи група истеhсал васитяляринин вя мцдафия гурьуларынын техники насазлыьы иля ялагяли олан сябябляр дахилдир.
Тяшкилати характерли сябябляря истеhсалын гейри-расионал тяшкил едилмяси: техники аваданлыгларын дцзэцн
гурашдырылмамасы, тяйинаты цзря истифадя едилмямяси, ишчилярин юз ихтисаслары цзря йерляшдирлмямяси вя с. аиддир.
Санитар-эиэийена сябябляриня ися инсан организминя зярярли тясир едя биляъяк ятраф мцhитин мцхтялиф факторлары
аиддир. Мясялян, истеhсал мцяссисяляриндя йцксяк вя йа ашаьы температурун, тозун олмасы вя с.

Ямяйин тяhлцкясизлийи гайдаларынын ъинайяткаръасына позулмасына эятириб чыхармыш hярякят вя йа hярякятсизлик,

мювъуд иътимаи-зярярли нятиъляр мцряккяб характерли олуб, обйектив вя субйектив факторларла характеризя едилир.
Обйектив факторлара, hяр шейдян яввял, ъинайят hадисяси баш вермиш истеhсал мцяссисясиндя мювъуд олан шяраит аиддир.
Ъинайятин тюрядилмя шяраити юзц мцряккяб бир систем олдуьундан о, мцяссисядя истеhсалын тяшкилинин сявиййясини,
онун техники вязиййятини, мцряккяб вя йа садялийини, истеhсалын нювцнц, ъинайяткарын сялаhиййятлярини, онун сосиал-
психоложи хцсусиййятлярини вя с. яhатя едир. Она эюря дя бу нюв ъинайятлярин криминлистик характеристикасында
ъинайятин тюрядилмя шяраити онун цстцнцн ачылмасында вя истинтагында мцhцм яhямиййят кясб едир.

Ямяйин тяhлцкясизлик гайдаларынын ъинайяткаръасына позулмасы ъинайятляринин вахтынын мцяййян едилмяси мцhцм
криминалистик яhямиййят кясб едир. Буну мцяййян етмякля ъинайятин субйекти, сябябляри вя с. hаллары иля баьлы
фярзиййяляр иряли сцрцля биляр.

Щадися йериндя галмыш изляр, бир гайда олараг истеhсал васитяляринин техники вязиййяти, истеhсал шяраити hаггында
мялуматлары юзцндя якс етдирир. Ямяйин тялцкясизлийи гайдаларынын ъинайяткаръасына позулмасы ямялляри юз
механизминя эюря бир вя ики мярhялядян ибарят олур. Бу нюв ъинайятляр еhтийатсызлыг вя сяhлянкарлыг цзцндян баш
вердийиндян, яксяр hалларда бир мярhялядя hяйата кечмиш олур. Лакин бязи hалларда ъинайятин икинъи мярhяляси дя
мювъуд олур. Беля ки, ямяк тяhлцкясизлик гайдаларынын ъинайяткаръасына позулмасына ъавабдеh вя мясул олан вязифяли
шяхсляр hадися баш вердикдян сонра онун излярини итирмяйя чалышырлар. Бу мягсядля сянядляр дяйишдириля, мяhв едиля
вя йахуд онларын мятниндя дяйишиклик едиля, сахта сянядляр тяртиб олуна биляр. Сянядлярин сахталашдырма цсуллары вя
онларын характерик яламятляри мялум олдуьундан йалныз ону гейд етмяк лазымдыр ки, сянядляр диггятля бахыш
кечирилмялидир.

Техники васитялярин тямир едилмяси вя йахуд йениси иля явяз едилмяси атылмыш кюhня истеhсал васитяляри фонунда тез
нязяря чарпыр. Беля hаллары ашкар етдикдя онларын дяйишдирилмяси, тямир едилмяси вахты hадисянин баш вердийи вахтла
тутушдурулмалыдыр.

72.Əmək təhlükəsizliyi qaydalarının cinayətkarcasına pozulması üzrə tipik istintaq şəraitləri, fərziyyələr və istintaqın
planlaşdırılması
Бу нюв ъинайятлярин истинтагы заманы тез-тез раст эялинян типик шяраитляр:
1.ъинайят нятиъясиндя зяряр чякмиш шяхсин хястяханайа чатдырылмасы вя орадан истинтаг органына мялуматын дахил
олмасындан ибарятдир. Беля шяраитдя истинтагын илкин мярhялясиндя ъинайятин субйекти вя сябябляри hаггында, адятян,
hеч ня мялум олмур. Беля hалларда ясас информасийа мянбяйи кими зяряр чякмиш шяхсин тяхирясалынмадан диндирилмяси
(Яэяр онун физики вязиййяти буна имкан верирся) мягсядяуйьундур. Бу шяраит цчцн hадися йеринин дяйишилмяз галмасы да
характерик олан hаллардан биридир. Она эюря дя hадися йериня бахыш да тяхиря салынмадан hяйата кечирилмялидир.
Щадися йеринин тохунулмаз галмасынын ясас сябяби беля hалларда ямяйин тяhлцкясизлийиня ъавабдеh олан шяхслярин
hадисядян хябярсиз олмасы олур.

2.ъинайят иши hадисянин баш вердийи истеhсал мцяссисясиндя йарадылмыш комиссийанын апардыьы илкин тяhгигат
материаллары ясасында башланыр.

Щямин комиссийаларын йарадылмасы вя фяалиййяти щаггында АR Назирляр Кабинетинин 2000-ъи ил 28 феврал тарихли 27
нюмряли «Истещсалатда баш верян бядбяхт щадисялярин тящгиги вя учота алынмасы гайдалары» ясасында hяйата
кечирилир. Бу сянядя эюря истеhсалатда баш вермиш бядбяхт hадисянин нятиъяляринин аьырлыг сявиййясиндян асылы
олараг тяhгигатлар мцяссисялярдя йарадылмыш ашаьыдакы комиссийалар тяряфиндян апарылыр.

1.Аьырлыг дяряъясиндян асылы олмайараг бцтцн нюв хясарятляр, бир няфярин щялак олмасы вя груп щалында баш вермиш
бядбяхт hадисялярин тяhгигаты Дювлят Ямяк Мцфяттишлийинин ряисинин (вя йахуд онун тапшырыьы иля бюлэя цзря
Дювлят Ямяк Мцфяттишлийинин) ямри иля йарадылмыш комиссийа тяряфиндян апарылыр.

2.Ики-дюрд ишчинин юлцмц вя ялащиддя аьыр нятиъяли (беш вя даща артыг ишчинин щялак олдуьу) бядбяхт щадисялярин
(гязаларын) тяhгигаты Азярбайъан Республикасы Ямяк вя Яhалинин Сосиал Мцдафияси Назиринин ямри иля йарадылан
комиссийа тяряфиндян апарылыр.

3.Тящлцкя потенсиаллы обйектлярдя вя даь-мядян сащяляриндя баш вермиш гяза вя бядбяхт щадися факты цзря техники
тящгигатын апарылмасы цчцн хцсуси комиссийа Азярбайъан Республикасынын Фювгяладя Щаллар Назирлийи тяряфиндян
йарадылыр.

4.Хясарятля нятиъялянмиш бядбяхт щадисялярин тящгигатыны апармаг цчцн тяркиби: сядр –Дювлят Ямяк
Мцфяттишлийинин вязифяли шяхсляриндян, цзвляр – ишяэютцрянин вя мцяссисянин щямкарлар иттифагы комитясинин
нцмайяляриндян ибарят Тящгигат комиссийасы йарадылыр.

5.Груп щалында хясарятля вя йа бир няфяр ишчинин юлцмц иля нятиъялянмиш бядбяхт щадсялярин тящгигатыны апармаг
цчцн тяркиби: сядр-Дювлят Ямяк Мцфяттишлийинин вязифяли шяхсляри, цзвляр- сащя щямкарлар иттифагы
комитясинин, мцяссисянин вя йахуд онун табелийи цзря йухары органын (яэяр варса) нцмайяндяляриндян ибарят Тящгигат
комиссийасы йарадылыр.

6.Ики-дюрд ишчинин юлцмц вя ялащиддя аьыр нятиъяли бядбяхт щадисялярин (гязаларын) тяhгигатыны апармаг цчцн
тяркиби: сядр- Дювлят Ямяк Мцфяттишлийинин вязифяли шяхсляриндян (рящбяр ишчиляриндян), цзвляр- сащя щямкарлар
иттифагы комитясинин (Азярбайъан Щямкарлар Иттифагы Конфедерасийасынын), мцяссисянин вя йа онун табелийи цзря
йухары органынын (яэяр варса) нцмайяндяляриндян ибарят Тящгигат комиссийасы йарадылыр.

Тящгигат комиссийасынын йарадылмасына ясас бядбяхт щадися барядя Дювлят Ямяк Мцфяттишлийиня ишяэютцрян
тяряфиндян верилян мялумат ола биляр

Бу ъцр шяраитлярдя илкин тяhгигат материаллары, бир гайда олараг, ъинайят hадисяси баш вердикдян хейли вахт кечдикдян
сонра дахил олур. Бу мцддят ярзиндя ися ясас информасийа мянбяйи олан hадися йери обйектив вя субйектив факторларын
тясири нятиъясиндя дяйишикликляря мяруз галыр вя ъинайятин изляри мяhв олур.
Беля hалларда мцстянтиг, ясасян илкин тяhгигат материалларына истинад етмяли олур. Лакин йадда сахламаг лазымдыр ки,
hямин материаллары тяртиб едян комиссийалара мцяссися ряhбярляринин, мясулиййят дашымалы олан шяхслярин тясир
етмяк имканы олдугъа реалдыр вя мцстянтиг онлара чох еhтийатла йанашмалыдыр. Бу заман hадисяни билаваситя мцшаhидя
етмиш шаhидлярин, зяряр чякмиш шяхслярин изаhатлары илкин тяhгигат материаллары иля тутушдурулмалыдыр.

Ямяйин тяhлцкясизлийи гайдаларынын ъинайяткаръасына позулмасы ямялляринин истинтагы заманы ъинайятин субйекти,
hадисянин характери, маhиййяти (онун hягигятян ъинайят вя йахуд бядбяхт hадися олмасы) hаггында фярзиййяляр иряли
сцрцлцр. Диэяр груп фярзиййяляр ися hадисянин билаваситя сябябляри hаггында иряли сцрцлцр.

Ъинайятин субйекти hаггында фярзиййяляр позулмуш конкрет тяhлцкясизлик гайдасынын характери нязяря алынмагла
гурулмалыдыр. Щяр шейдян яввял ямяйин тяhлцкясизлийи гайдаларына нязарят етмяли олан, ъавабдеh олан мцhяндис техник
hейяти hаггында фярзиййяляр гурулмалыдыр. Ъинайятин сябябляринин мцяййян едилмяси истинтагын илкин мярhялясинин
гаршысында дуран мцhцм мясялялярдян бири олдуьундан бу барядя дя мцхтялиф фярзиййяляр гурулараг йохланылыр.
Ъинайятин сябябляри hаггында фярзиййяляр иряли сцрян заман йадда сахламаг лазымдыр ки, hадися тяhлцкясизлик
гайдаларынын позулмасы иля йанашы hям дя истеhсал васитяляринин, мцхтялиф деталларын конструксийасында мювъуд
олан техники насазлыглар цзцндян дя баш веря биляр.

Гейд едилян hяр бир нюв фярзиййяляр истинтаг планына дахил едиляряк йохланылыр. Диэяр ъинайят hадисяляриндян фяргли
олараг бу нюв ъинайят hадисяляринин истинтаг планынын тяртиб едилмяси характерик хцсусиййятляря маликдир. Бу ондан
иряли эялир ки, мцасир истеhсал просеси мцряккяб олдуьундан мцстянтиг уйьун мцтяхяссислярин кюмяйи олмадан hеч ъцря
кечиня билмяз. Она эюря дя hям истинтаг планы тяртиб едилян заман, hям дя айры-айры истинтаг hярякятлярини hяйата
кечиряркян мцстянтиг лазыми мцтяхяссислярля мясляhятляшмяли, онларын иштиракыны тямин етмялидир.

73.Qəsdən yandırma və yanğın təhlükəsizliyi qaydalarının cinayətkarcasına pozulmasının kriminalistik xarakteristikası

Гясдян йандырма вя йаньындан мцhафизя гайдаларынын ъинайяткаръасына позулмасы ямялляриня эюря ъинайят
мясулиййяти Азярбайъан Республикасы ЪМ-ин 186.2.2, 187.2, 214, 216, 225, 282-ъи маддяляриндя нязярдя тутулмушдур.
Ъинайят hцгуги нюгтейи-нязярдян бу нюв ъинайятляри ики група бюлмяк олар:

- гясдян йандырма;

- еhтийатсызлыг цзцндян йаньындан мцhафизя гайдалырынын позулмасы нятиъясиндя йаньынын баш вермяси.

Истинтаг методикасына кечмяздян яввял, бу ъинайятлярин ачылмасына, истинтагына кюмяк едян характерик цмуми
яламятлярин, йяни криминалистик характеристиканын тядгиг едилмяси ваъибдир.

Гясдян йандырма вя йаньындан мцhафизя гайдаларынын ъинайяткаръасына позулмасынын kriminalistik характеристика

ъинайятин субйекти, сябябляри, цсул вя васитяляри, типик сцбут мянбяляри, ъинайятин тюрядилмя механизми, вахты, йери,
шяраити, предмети вя зяряр чякмиш шяхсля баэлы криминалистик мялуматлардан ибарятдир.

Гясдян йандырма ямяллярини тюрядян шяхсляр позэун hяйат тярзи кечирмяляри, иш вя йашайыш йерляриндя мянфи
давранышлары иля характеризя олунурлар. Бунлар, адятян, хулиганлыг вя сярхошлуэа даhа чох мейлли олан шяхслярдир. Бу
категорийадан олан ъинайяткарлар арасында яввял мяhкум олунмуш шяхсляр хцсуси чякийя маликдирляр. Онлар хцсуси
ямлакы йандыранлар арасында даhа чох цстцнлцк тяшкил едирляр.

Еhтийатсызлыг цзцндян баш верян ъинайят hадисяляринин субйектляри ясасян, мясулиййят hиссинин зяиф олмасы, ясассыз
олараг юзляри hаггында йцксяк фикирдя олмалары вя с. иля характеризя олунурлар.

Криминалистик ядябиййатда йаньынын истинтаг, мяhкямя вя експерт тяърцбясинин цмумиляшдирмяляриня ясасланан дюрд
билаваситя (техники) сябяби эюстярилир:

1. ачыг одун тясири нятиъясиндя (алов, гыэылъым, илдырым вя с.);

2. юз-юзцня аловланма, йяни ачыг алов олмадан маддялярин кянардан олан истилийин тясири нятиъясиндя йанмасы;

3. кимйяви реаксийаларын тясири нятиъясиндя юз-юзцня йанма (парчаланма, бирляшмя, биолоъи просесляр вя с.);

4. партлайыш.

Йаньын тюрядя биляъяк hяр hансы мялум сябябин hадися йериндя мювъуд олмасы hяля о демяк дейилдир ки, йаньын мцтляг
hямин сябяб цзцндян баш вермишдир. Мясялян, ачыг електрик нагили олан йердя йаньын гясдян дя тюрядиля биляр вя йахуд
да одла еhтийатсыз давраныш нятиъясиндя дя баш веря биляр.
Бу нюв ъинайятлярин криминалистик характеристикасы ачыг оддан истифадя вя онун тясири нятиъясиндя йаньын баш
вермяси hалларыны юзцндя якс етдирир: сигарет чякмя, сигаретин вя йа кибритин сюндцрцлмядян атылмасы; кибрит вя
алышганлардан, шамлардан ишыгландырма васитяси кими истифадя едилмяси; тонгал галамаг; ушаэын одла ойнамасы; атяш;
ачыг оддан диэяр истифадя hаллары.

Бунунла йанашы, hям дя йаньынын эцълянмясиня вя йайылмасына шяраит йарадан сябябляр мцяййян едилмялидир:
тезалышан материалларын олмасы; йаньын сюндцрмя васитяляринин олмамасы вя йахуд насаз олмасы, партлайыш; йаньын
сюндцрян команданын эеъ чыэырылмасы; обйектин ишчиляринин йаньыны сюндцрмяйя hазырлыгсыз олмалары вя с.

Йаньындан мцhафизя гайдаларынын ъинайяткаръасына позулмасы ъинайятляри криминалистик нюгтейи-нязярдян спесифик

мадди излярин йаранмасы иля характеризя олунур. Бунлара йаньынын мянбяйи, даhа доэрусу, башландыэы йер, тамамиля
йаныб мяhв олмамыш предметляр, hейван вя инсан мейитляри, йаньын баш вердийи обйектин ятрафында галмыш айаг вя
няглиййат васитяляринин изляри, сигарет кютцкляри, кибрит дяняляри, консерв габлары вя с. аиддир.

Йаньынын баш вердийи обйектдя онун мянбяйи (башландыэы йер) юзцндя даhа чох информасийаны якс етдирир. Бу нюв
ъинайятлярин истинтагында йаньынын гясдян тюрядилмясини эюстярян яламятлярин ашкар едилмяси мцhцм криминалистик
яhямиййятя маликдир. Буну ашкар етмякля йаньынын тюрядилмясиндя мараглы олан шяхслярин даирясини мцяййян етмяк
олар. Йаньынын гясдян тюрядилмясиня ашаэыдакы яламятляр дялалят едя биляр:

а) hадися йериндя ики вя даhа чох йаньын мянбяйинин ашкар eдилмяси;

б) hадися йериндя йаньыны тюрятмяк цчцн ваъиб олан предмет вя яшйаларын тапылмасы;

ъ) башга ъинайятлярин эизлядилмясиня ъяhд (мясялян, юлцм, оэурлуг вя с. ъинайятлярин эизлядилмяси иля ялагядар йаньын
тюрядилмяси);

д) йаньынын сцрятля йайылмасы цчцн шяраит йарадылмасына дялалят едян изляр (нефтин чилянмяси) вя с.

Гясдян йандырма цсул вя васитяляринин мцяййянляшдирилмяси дя ъинайятин истинтагына кюмяк едян мцhцм
амиллярдяндир. Тяърцбядя ян чох раст эялинян гясдян йандырма цсул вя васитяляри бунлардыр:

- хцсуси hазырланмыш йаныъы маддялярдян истифадя етмякля;

- хцсуси hазырланмыш техники васитялярдян истифадя етмякля;

- маддялярин вя материалларын юз-юзцня йанмасына шяраит йаратмагла.

Гясдян йандырма ъинайятляри яксяр hалларда ики мярhялядя hяйата кечирилир. Биринъи мярhялядя ъинайяткар гясд едяъяйи
обйекти юйрянир, онун hаггында зярури мялуматлары топлайыр, эириш-чыхыш йолларыны юйрянир вя беляликля дя,
тюрядиляъяк ъинайятин идеал модели формалашмыш олур. Икинъи мярhялядя ися ъинайяткар гясд билваситя hяйата
кечирилир. Ъинайят ямялинин hалларындан асылы олараг цчцнъц мярhяля дя мювъуд ола биляр (мясялян, ъинайяткар
йаранмыш изляри мяhв етмяйя ъяhд едя биляр).

Йаньындан мцhафизя гайдаларынын ъинайяткаръасына позулмасы ямялляри цчцн hазырлыг мярhяляси характерик дейил.
Чцнки онлар еhтийатсызлыг цзцндян баш верир. Лакин бурада да ъинайят hадисянин билаваситя баш вердийи мярhялядян
башга, икинъи мярhяля мювъуд ола биляр. Беля ки, бязян hадися баш вердикдян сонра тягсирляндирилян шяхс мясулиййятдян
йаха гуртармаг цчцн ъинайятин излярини мяhв етмяйя, hадисянин маhиййятини дяйишдирмяйя ъяhд едир.

Гясдян йандырма вя йаньындан мцhафизя гайдаларынын ъинайяткаръасына позулмасы ямялляринин илкин мярhялясиндя
йаньын эизли башлайа, мцяййян мцддят давам етдикдян сонра юзцнц бцрузя веря биляр. Чцнки илкин мярhялядя йаньынын
эизлиндя баш вермяси cinayətkara hеч кимин нязяр-диггятини ъялб етмядян hадися йериндян узаглашмаэа имкан верир.
Ъинайятин баш вермя вахтыны, давам етмя мцддятини мцяййян етмякля, онун сябябини, механизмини вя шцбhяли шяхслярин
даирясини мцяййян етмяк олар.

Гясдян йандырма вя йаньындан мцhафизя гайдаларынын ъинайяткаръасына позулмасында hадися йери криминалистик
характеристиканын ян чох информасийа якс етдирян елементляриндян биридир. Ъинайятин тюрядилмя йерини гапалы вя
ачыг обйектляря бюлмяк олар. Ачыг саhядя йаньын баш верян заман hадися йериндя излярин ашкар едилмяси чох заман
мцмкцн олмур. Чцнки онлар йаныб мяhв олурлар. Она эюря дя айаг вя няглиййат васитяляринин излярини мцяййян етмяк
цчцн ятраф саhя вя эедиш-эялиш йоллары мцайиня едилир.

Гапалы обйектлярдя ися бунунла йанашы, hадисянин бирбаша баш вердийи йердя дя мцhцм криминалистик мялуматлар ялдя
етмяк мцмкцндцр.
Ъинайятин баш вермя шяраитини дярк етмяк мягсяди иля hадися йериндя олмуш hяр бир шяхсин ъинайятдян яввял вя онун
нятиъяляринин арадан галдырылдыэы анларда давранышы, ачыг оддан истифадя hаллары, тябии шяраит вя с. hаггында
мялуматлар топламалыдыр. Бу мялуматларын топланмасы hадися йеринин диггятли мцайинясиндян асылыдыр.

Беля ки, гясдин бирбаша hансы обйектя йюнялдийини мцяййян етмякля, ъинайятин гясдян, йохса еhтийатсызлыг цзцндян баш
вермясини, яэяр гясдян баш верибся, бунда мараглы олан шяхсляри мцяййянляшдирмяк олар.

Яэяр ъинайят hадисясинин тюрядилмяси заманы зяряр чякмиш шяхсляр мювъуддурса, онларын шяхсиййятини характеризя
едян мялуматларын топланмасы да истинтагын мцвяффягиййятля hяйата кечирилмясиня кюмяк едя биляр.

74.Qəsdən yandırma və yanğın təhlükəsizliyi qaydalarının cinayətkarcasına pozulması üzrə tipik istintaq şəraitləri,
fərziyyələr və istintaqın planlaşdırılması
Ян чох характерик олан истинтаг шяраитляри ашаэыдакылардыр:

а) гясдян йандырма вя йаньындан мцhафизя гайдаларынын позулмасы иля баэлы ъинайят иши йаньындан мцhафизя
органларындан, айры-айры вятяндашлардан, вязифяли шяхслярдян дахил олан шифаhи мялумат ясасында hадися баш верян
эцнц башланмышдыр.

- йаньын аэыр нятиъяляря вя инсан иткисиня сябяб олмушдур;

- йаньын эцълц олдуэу цчцн вя онун сюндцрцлмяси просеси узун мцддят давам етдийиндян, hадися йеринин мцайиняси там
олмамышдыр, лакин йаньынын мянбяйи hаггында бязи мялуматлар ялдя етмяк мцмкцн олмушдур. Бу шяраитдя дахил олан
илкин мялуматлар етибарлы фактлара ясасланмадыэындан мцлаhизялр йцрцтмяк чятин олур. Беля вязиййят илкин
мярhялядя истинтагын эедишини чятинляшдирир. Шяраитин дцзэцн тяhлил едилиб гиймятляндирилмяси цчцн
мцтяхяссислярин дявят олунмасы зяруридир.

б) ъинайят иши тяhгигат органынын уйэун ъинайятин яламятляри, hаллары вя йаньынын мянбяйи hаггында мялуматлары
юзцндя якс етдирян илкин тяhгигат материаллары ясасында башланмышдыр. Материал йаньындан бир нечя эцн сонра
дахил олмушдур вя яввялки шяраитдян фяргли олараг вурулмуш мадди зийан яhямиййятли дейилдир. Тяhгигат органындан
дахил олан материал истинтагын эедишини хейли асанлашдырыр. Bu шяраитдя истинтагын эедишиндя чятинликляр йалныз
онун эеъ башланмасы иля мейдана эяля биляр.

Бу истинтаг шяраитляринин hяр бири ъинайят hадисясинин hалларындан асылы олараг юз нювбясиндя бир нечя нювя бюлцня
биляр. Мясялян, hяр ики шяраити ашаэыдакы нювляря бюлмяк олар:

а) ъинайятин тюрядилмя цсул вя васитяляри, ъинайяткарын шяхсиййяти мялумдур;

б) ъинайятин тюрядилмя цсул вя васитяляри мялумдур, анъаг ъинайяткар мялум дейил.

Бцтцн истинтаг шяраитляриндя башлыъа мясяля ясасян йаньынын сябяби hаггында фярзиййялярин иряли сцрцлмясиндян
ибарят олур. Щям дя бу нюв ъинайятлярдя сябябин айдынлашдырылмасы ъинайятин мотивини вя ъинайяткары мцяййян
етмяйи сцрятляндирир. Истинтагын илкин мярhялясиндя йаньынын сябябляринин бцтцн тяфяррцаты иля айдын олдуэу
hаллара чох аз раст эялинир. Она эюря дя, бир гайда олараг йаньынын сябябляри hаггында ашаэыдакы типик фярзиййяляр
иряли сцрцлцр:

а) hадися йаньындан мцhафизя гайдаларынын ъинайяткаръасына позулмасы нятиъясиндя баш вермишдир;

б) тябии амиллярин тясири нятиъясиндя баш вермишдир;

ъ) маддялярин вя материалларын юз-юзцня аловланмасы вя йа йанмасы нятиъясиндя баш вермишдир;

д) йаньын гясдян тюрядилмишдир.

Эюстярилян фярзиййялярин hяр бири диггятля йохланылыр, hадисянин сябябляри айдынлашдырылдыгдан сонра эцнаhкар
шяхс, ъинайятин тюрядилмя цсуллары, вахты вя диэяр hаллары hаггында хцсуси фярзиййяляр гурулур вя йохланылыр.
Хцсуси фярзиййяляри иряли сцрян заман тяhгигатчы вя йа мцстянтиг бу нюв ъинайятляр цчцн истинтаг тяърцбясини нязяря
алмалыдыр. Ъинайятин мотиви вя мягсяди hаггында ясасландырылмыш фярзиййялярин гурулмасы тягсирляндирилян шяхсин
мцяййян едилмясиня кюмяк едя биляр. Чох заман hадися йеринин мцайиняси, йаньынын мянбяйинин дцзэцн
гиймятляндирилмяси ъинайятин hансы мягсяд вя мотивля тюрядилмясини айдын эюстярир. Ъинайятин бу тяряфляри иля
баэлы фярзиййяляр ишин конкрет hалларыны вя истинтаг тяърцбясини нязяря алмагла гурулур. Истинтаг тяърцбяси эюстярир
ки, гясдян йандырма ясасян гисас, башга ъинайятин излярини (оэурлуг, зорлама, адам юлдцрмя) эизлятмяк, мяhв етмяк,
сыэорта пулу алмаг вя с. мягсядлярля тюрядилир.
Тюрядилмиш ъинайят hадисясинин Ъинайят Мяъяллясинин hансы маддяси иля тювсиф едилмясиндян асылы олараг башга
хцсуси фярзиййяляр дя иряли сцрцля биляр.

Истинтагын планлашдырылмасы гурулан фярзиййялярин йохланылмасы нязяря алынмагла тяртиб едилир. Истинтаг планыны
тяртиб етмяздян яввял, мцстянтиг йаньын баш вермиш обйектля баэлы зярури информасийалар топламалыдыр. Бунун цчцн о,
уйэун ядябиййатдан истифадя етмяли, мцтяхяссислярля мясляhятляшмялидир. Йалныз бундан сонра мцстянтиг кечириляъяк
илкин истинтаг hярякятляриндя hансы елми-техники васитялярдян вя мцтяхяссислярин кюмяйиндян истифадя едяъяйини
конкретляшдирир.

Гясдян йандырма вя йаньындан мцhафизя гайдаларынын ъинайяткаръасына позулмасы ъинайятляринин истинтагынын илкин
мярhялясиндя ашаэыдакы истинтаг hярякятляри hяйата кечирилир: hадися йеринин мцайиняси, ахтарыш, шяхси мцайиня,
шаhидлярин вя зяряр чякмиш шяхсин диндирилмяси, сянядлярин эютцрцлмяси вя мцайиняси, експертизанын тяйин едилмяси.

Бундан яввял ъинайят ишинин hалларындан асылы олараг ямялиййат-ахтарыш тядбирляринин hяйата кечирилмяси дя планда
юз яксини тапа биляр.

75.Ekoloji cinayətlərin kriminalistik xarakteristikası

Еколожи проблем дювлятин даим диггят мяркязиндя олдуьу цчцн ятраф мцщитин мцщафизяси гайдалары
Азярбайъан Республикасынын «Ятраф мцщитин мцщафизяси щаггында» 8 ийун 1999-ъу ил тарихли Ганунда, «Еколожи
тящлцкясизлик щаггында» Азярбайъан Республикасынын ейни тарихли Ганунунда, «Ящалинин радиасийа тящлцкясизлийи
щаггында» Азярбайъан Республикасынын 30 декабр 1997-ъи ил тарихли Ганунунда, Азярбайъан Республикасынын «Йерин
тяки щаггында» 13 феврал 1998-ъи ил тарихли Ганунда, Азярбайъан Республикасынын 1997-ъи ил 30 декабр тарихли Гануну
иля тясдиг едилмиш Мешя Мяъяллясиндя, Азярбайъан Республикасынын 26 декабр 1997-ъи ил тарихли Гануну иля тясдиг
едилмиш Су Мяъяллясиндя, «Атмосфер щавасынын мцщафизяси щаггында» Азярбайъан Республикасынын 27 март 2001-ъи
ил тарихли Ганунда вя диэяр ганунвериъилик актларында нязярдя тутулмушдур.

Азярбайъан Республикасы ЪМ-ин 250-ъы маддясиндя (Суйу (су мянбялярини) чиркляндирмя), 251-ъи маддясиндя
(Атмосфери (hаваны) чиркляндирмя), 252-ъи маддясиндя (Дяниз мцщитини чиркляндирмя) вя 254-ъц маддясиндя ися
(Торпаглары корламайа) эюря ъинайят мясулиййяти нязярдя тутулмушдур.

Ъинайяткаръасына чиркляндирмянин обйектляриня чайлар, эюлляр, ноhурлар, архлар вя башга сутутарлары,

дахили дяниз, мяhялли сулары, атмосфер вя торпаг аиддир. Бу обйектляр мцхтялиф цсулларла чиркляндирмяйя мяруз
галырлар.

Су hювзяляри мяишят, коммунал, сянайе, кянд тясяррцфаты вя с. тямизлянмямиш вя норматив тямизлянмямиш чиркаб сулары
иля, атмосфер hавасы ися ясас етибариля нефтайрыма, металлурэийа, енерэетика вя бир сыра кимйа заводларынын
зярярсизляшдирилмямиш туллантылары васитясиля чиркляндирилир.

Криминалистик характеристиканын зярури елементи кими ъинайят тюрятмиш шяхс hаггында мялуматын
мцяййян едилмясидир. Бу заман ъинайяти тюрядян шяхсин идаря, мцяссися вя тяшкилатын ряhбяри олмасы, йахуд
тямизляйиъи гурьуларын гурулмасы вя истисмарына мясул олан шяхс вя йахуд да диэяр ишлярин (мясялян, туллантыларын
дашынмасы вя с.) эюрцлмяси иля мяшьул олан шяхс олмасы айдынлашдырылмалыдыр. Бу шяхслярин hяр биринин вязифя
боръундан асылы олараг онларын hярякятляри (hярякятсизлик) нятиъясиндя мцхтялиф изляр галыр. Бу излярин тяhлили
мцстянтигя ъинайятин баш вермясинин сябябини, даhа доьрусу, ъинайяткаръасына позунтунун мяhз нядян ибарят олдуьуну
айдынлашдырмаьа имкан верир.

Ятраф мцhитин ъинайяткаръасына чиркляндирилмясинин истинтагы заманы чиркляндирмя мянбяйинин мцяййян

едилмяси бязян бир сыра чятинликляр тюрядир. Бу ися ясасян йахын мясафядя йерляшян мцяссисялярин су hювзяляриня вя
атмосферя охшар истеhсал туллантылары тулламасы иля баьлыдыр.

Истинтаг просесиндя ъинайятин мотиви вя мягсяди дя айдынлашдырылмалыдыр, адятян, бу ъинайятлярин мотиви

истеhсалатда олан мювъуд шяраити дцзэцн гиймятляндирмямякдя, еколожи нормалара вя гайдалара сяhлянкар йанашмаг вя
с.-дя юзцнц эюстярир.

Няhайят, тядгиг едилян ъинайятин криминалистик характеристикасынын елментляриндян бири дя бу ъинайятин

механизмидир. Ъинайяткаръасына чиркляндирмянин механизми бир чох елементлярдян ибарятдир.

Хцсусиля, ъинайятин едилмя вахты мцhцм ахтарыъы яhямиййятя маликдир. Диэяр мялуматларла йанашы
(истеhсал хцсусиййяти, чиркляндирмянин нювц, мцхтялиф тябии факторларын тясири вя с.) бу мялумат чиркляндирмя
мянбяйини, еляъя дя тягсиркар шяхсляри мцяййян етмяйя имкан верир. Чиркляндирмя зонасында бир нечя потенсиал
чиркляндирмя мянбяйи олдугда бу елемент хцсусиля мцhцм яhямиййят кясб едир.
 Мцстянтиг бу категорийалы ъинайят ишлярини башламаг мясялясини hялл едяркян бир сыра йохлайыъы
тядбирляр hяйата кечирир. Бу мягсядля ашаьыдакы сянядляри ялдя етмялидир:

а) су мянбяляринин вя атмосферин мцhафизяси вя ондан истифадя гайдаларынын позулмасы hаггында акт;

б) дяймиш зийанын мигдары барядя тяртиб едилмиш акт;

ъ) тулланмыш вя йа дашынмыш сянайе вя диэяр туллантыларын hяъми барядя арайыш;

ч) чиркляндирмя йериндян эютцрцлмцш нцмунялярин анализи барядя акт;

д) hадисяни эюрян шаhидлярин мялуматлары, мятбуатда чап едилмиш мягаляляр вя с

Су hювзяляри вя атмосфер hавасынын мцhафизяси гайдаларынын ъинайяткаръасына позулмасы заманы бир чох hалларда
ъинайят иши башламамышдан яввял hадися йериня бахыш апарылыр. Бу заман ашаьыдакы фактлар мцяййян едилмялидир:

- чайларын, эюллярин вя диэяр су hювзяляринин тямизлянмямиш сянайе, кянд тясяррцфаты, коммунал вя диэяр идаряляринин
туллантылары иля чиркляндирилмяси;

- бунун нятиъясиндя инсан сяhhятиня, кянд тясяррцфаты истеhсалына вя йа башга еhтийатлара дяймиш зийан;

- атмосфер hавасынын инсан сяhhяти цчцн зярярли олан сянайе туллантылары иля чиркляндирилмяси;

- бунунла ялагядар олараг атмосфер hавасынын конкрет олараг ня иля чиркляндирилмясинин айдынлашдырылмасы;

- су hювзяляри вя атмосфер hавасынын чиркляндирилмяси ъинайят, йахуд инзибати мясулиййят мцяййян етмяйя ясас верир;
вя с.

Ъинайятин едилмя йериндян, шяраитиндян вя с.-дян асылы олараг диэяр мясяляляр дя айдынлашдырыла биляр.