Ҷаҳонов У. Антропология

У сто ^ах^он ов
АНТРОПОЛОГИЯ
2 У. Чахонов
Бо к,арори Ш урой табъу н аш р и ДЦХ ба ном и

академ ик Б о б о ^ о н Г аф уров н аш р карда м еш авад.
М ук,арризон: д о к то р и Ф анхои таъ р и х

академ и к Н.Неъматов.
Д о к то р и фанх,ои таъ ри х,
п р о ф ессо р Н.Рах,имов
Усто Ч,ах,онов. А нтропология. Д астури таъли м й

барои д он и ш ^уён и ф ак у л гах р и
гум анитарии Донишгох,х,ои
Чумх,урии Точ,икистон.
Хуч,анд-2011, 184 сах^ифа.
К и то б и мазкур дар х,ач,ми барн ом аи таъли м и и

м актабхри олй барои 44 с о ат (30/14) м ураттаб
гардида пах,лух,ои ум датарини п айдоиш и и н сон ,
тагйиротх,ои ч,исмонй, хусусиятхри м орф ологияю
физиологи, наж одй, ч,инсй ва синнусолии одам ро
дар бар мегирад.
Дастур барои ом ^згорон, дониш чуён,
аспирантон ва ом м аи васеи хон ан дагон
нигаронида шудааст.
© У. Ч х о н о в - 2011
Хатрснктют 3
Мук,аддима
Антропология аз юн. антропо-одам, логос-илм аст.
Антропология илми биологй ва таърихшиносй буда,
пайдоиши инсон, таширотхри чуисмонй, хусусиятхри
морфологию физиологй, нажодй, ч,инсй ва синну солии
одамро меомузад.
Мак^сади омузиши антропология-омузиши ба
вучудой ва инкишофи таърихи х,аёти одамй мебошад,
ки донистани он барои омузгорон, духтурон,
сотсиологх,о, биологу физиолощо, таърихшиносон ва
хукукдниносон зарур аст.
Вазифаи антропология - тадк,ик,и ба амал омадани
ч,амъияти инсонй, таъсири мухдг ва х,аёти ич,тимой дар
ташаккули инсон, мувофикдгавии инсон ба шароитх,ои
гуногуни чугрофию ик,тисодй, сиёсй ва идеологи,
тадкдк,и роли мех,нат, пайдоиши забон, тафаккур, оила,
машгулият ва гайрахр мебошад.
Дар ч,араёни таълими антропология мо ба сохти
биологию физиологи, морфологи ва конститугсионии
одам шинос шуда, онро минбаъд дар ч,араёни зиндагии
худ истифода мебарем.
Сох,ах,ои асосии антропология: морфологияи одам,
антропогенез ва антропологияи этникй (нажодшиносй)
ба шумор меравад.
Антропологияи морфологй (ё худ антропологияи
ч,исмонй)-узви асосии антропологияи классики буда,
хусусиятх,ои рангорангии танаи инсон ва сабабх,ои
онро меомузад. Антропологияи биологй (ч,исмонй) ба
ду сох,а чудо мешавад: мерология ва соматология.
Мерология - аз юн.«мерос» - к,исм, х,исса гирифта
шуда, рангорангй ва бо х,ам алок,аманд будани узвх,ои
бадани одамро меомузад. Ин тагйирёбй ё
4 У Чаховов
дигаргуншавии узвхри танаи одамро вариасия

меноманд.
Соматология - аз юн. «сомо» - тана, бадан
ш рифта шуда, сохти танаи одамро (к,аду крмат, х,ач,му
вазн) меомузад.
Дар омузиши масъалахри морфологии инсон,
фанхри ёрирасон- анатомия, эмбриология, шстологияи
инсон низ ёрии калон мерасонанд.
Фасли дигари антропология-антропогенез буда, аз
юн. «антропо»-одам, «генез»-пайдоиши инсонро
меомузад. Дар ин фасл масъалахри бавучудой ва
макрми инсонро дар олами х,айвонот, омилхри аз олами
хдйвонот чудошуда, ба шакли инсони имруза табдил
ёфтани онро дар вак,ту фазо меомузад.
Масъалах,ои асосии антропогенез: приматология,
палеонтропология ва эволюсияи танаи инсон мебошад.
Приматология-маймунх,о и имруза ва
ниммаймунхри к,адимаро меомузад.
Палеоантропология-маймунхри одамшакли
к,адимаро меомузад. Инчунин антропогенез-
ташаккулёбй, инкишоф ва эволюсияи анатомии
инсонро меомузад.
Барои омузиши масъалахри антропогенез,
геологияи к,адим, физиология, археология ва
психология ёрии калон мерасонад.
Узви мухими антропология нажодшиносй ё худ
антропологияи этникй ба шумор меравад. Вай тавсифи
антропологии халк,хр, нажоди он^о, сабабх,ои ба амал
омадан ва пахншавии нажодхри инсонро меомузад.
Дар омузиши начрдхр маводхри этнографй ва
забоншиносй низ ёрии калон мерасонад.
Антропология 5
Манбаъхр ва услуби '^ ^ ш ц о т и антропологе х,ар

хела мебошад.Чй тавре ки ёдоварй кардем, объекти
асосии тадкдкрти антропологи одам мебошад.
Яке аз манбаъхри асосии антропологй маводхри
археологи мебошад. Археологхр бошишгох,х,о ва
дафнхонахри к,адимро кофта, осори одамони к,адимро
меомузанд. Онхр бо археологхр х,амкорй намуда, синну
сол, ч,инс ва х,аёти и^тимоии одамони он замонро
муайян мекунанд.
Дигар манбаъи мухдми антропологй маводхри
этнографй ба шумор меравад. Этнографхр дар ягон
давлат ё нохдя тадк,ик,от гузаронида хдёти маишй, у рф у
одат, ахлоку одоб, психология ва маданияти моддию
маънавии ягон халкро меомузанд. Антрополог х,ам
мисли этнограф дар ягон нохдя зист карда тадк,ик,от
мебарад. Вай рузгор, мух,ит, шаклу симо, психологияи
хал^и он ч,ойро мушохдца намуда, сух,батх,о гузаронида
тадк,ик,оти генеологй (сажираю насабй) мебарад.
Яке аз тадк,икрти антропологи омузиши
антропометрй мебошад. Антропологхр бо асбобх,ои
махсус аъзои бадани одамонро чен мекунанд. Одамони
зинда ва ч,исми одамони мурдаро (аз руи cap ва
устухонхри танаи онх,о) таджик, мекунанд. Хусусиятхри
ч,исмонй, синну сол, вазни магзи cap, нук,тахри
равганбандй, фишори хун, х,арорати бадани одамонро
таджик, мекунанд. Сохти чдсмонии одамро
антропологх,о бо ду рох, меомузанд: бо рох,и тасвиркунй
ва бо рох,и ченкунй. Усули тасвиркуниро дар
антропология-усупи антропоскопй (мушох,ида кардан,
нигох, кардан) меноманд.
Дигар усули гадк,ик,оти ангропологиро-усули
краниологй (косахонаи сарро чен карда, онро омухтан),
остеологи (таркиби устухонро омухтан), одонтологи

(омухтани дандон), усули рентгенй, эндокранй (асбоб
барои омухтани хати сари одам) ва гайрахр меноманд.
Инчунин бо усули нусха гирифтани расми лелаку
панч,ах,ои даст, пуст, пой, устухонхри шикаста узвх,ои
одам омухта мешавад.
Х,амаи ин усулхри тадк,ик,оти антропологи дар ч,араёни
гаълим, фаъолияти органхри хдфзи х,укук, ва х,арбй,
муассисахри тиб, психологх,о, варзиш ва гайра васеъ
истифода бурда мешаванд.
Саволх,о барои такрор.
1. Антропология чиро меомузад?

2. Вазифаи антропология аз чй иборат аст?
3. Сох,ах,ои антропологияро номбар намоед.
4. Антропологияи ч,исмонй кадом масъалах,оро
дар бар мегирад?
5. Масъалах,ои асосии антропогенез аз чй иборат
мебошад,
6. Манбаъхри тадк,ик,оти антрополошро баён '
кунед.
7. Роху усулх,ои тадк,ик,оти антропометриро номбар
кунед.
8. Тадк,ик,отх,ои антропологи дар кадом сох,ах,ои
хоч,агии халк, истифода бурда мешавад?
Антропология, 2
ФАСЛИ ЯКУМ
МОРФОЛОГИЯМ ОДАМ
Мавзуи 1 - Б а амал омадани донишхри антропологй ва
ба илм табдилёбии он.
Ташаккули донишхри антропологи.
Донишхри антропологй дар асрхри миёна
Ба илм табдил ёфтани донишхри
антропологй
Ба амал омадани мактабхри антропологй
Тадкдкртхри антропологии муосир
Донишхри антропологй х,ануз аз давраи сохти
авлодй ба амал омада, дар тули х,азорсолахр инкишофу
такмил меёфт. Яке аз сарчашмахри муьтабар рисолаи
зардуштиён Авасто ба шумор меравад, ки дар он
антропологияи синну солй ва этникй, касалихри
сирояткунанда, тарбияи фарзандон, маросимхри дафн,
роли мехдат ва мухдги зист дар ташаккули инсон,
антропологияи маданй ва дигар масъалахр сухан
меравад.
Табибони Юнони К,адим, мисли Гиппократ (460-
377 то милод) илми одамшиносиро бо мушохддаю
акддах,ои худ бой гардониданд. Гиппократ хусусиятх,ои
морфологи ва физиологйй одамон ва дар танаи онх,о
мавчуд будани чор хел мичрз (темперамент)ро ёдоварй
менамояд.
Дигар муттафикирон Геродот, Сократ ва Арасту
тагйиротхри чднсию физиологй ва сохти
конститутсионии одамонро мушох,ида намуда буданд.
Арасту аввалин шуда мафхуми «Антропология»-ро
х,амчун яке аз сох,ахри илм ч,орй намуд, ки вай дар тули
х,азорсолахр ч,абх,ах,ои маънавии табиату инсонро
меомухт. Арасту оилаи маймунх,оро зина ба зина ба
8 У Чахонов
танзим дароварда, мак,оми онро дар ташаккули одам

муайян намуд.
Минбаъд донишхри антропологиро донишмандони
Шарк,, аз чумла арабу форс, хднду чин инкишоф дода,
онро ба куллаи баланд бардоштанд. Мух,аммад Табарй,
Абуалй ибни Сино, Абурайхрн Берунй ва дигарон дар
асархри худ оиди сохти морфологии одам, вазифахри
х,ар як узвхри танаи он, чор намуди мичрзи одам ва
дигар масъалахри антропологй сухан меронанд.
Кашфиётхри бузурги чугрофии асрхри XV-XV1
донишхри антропологиро бой гардонид. Дар натич,аи
кашфиётхри чугрофй европоиён ба типх,ои нажодии
халк,х,ои Осиёи ШаркД (саёх,ати Плано Карпинй,
Рубрука, Марко Поло), х,индух,ои Амрико (Христофор
Колумб), ба халкдои Сибири Шарк,й (С. Дежнев),
Австралия ва Ук,ёнус (Фернандо Магелан) ошно
гардиданд. Маводхри антропологии Магелан дар бораи
мавчуд будани антиподхр ривояти дар Библия оварда
шударо, гуё одам дар «замини мук,аддас» пайдо шуда
бошад, рад намуд.
Тадк,ик,оти олими шведй Карл Линней («Система
природы», нашри 1, 1735) оиди чор оилаи приматхр:
Одаммаймун-Лемур-Муши парвозкунанда дар тадк,ик,и
антропогенез ах,амияти калон дошт. Карл Линней
одамро-Хомо Сапиенс-одами боак,л номид. То ин вак,т
соли 1684 олими франсуз Ф. Берне одамонро ба
нач,одх,о так,сим намуда буд. Дертар дигар олимон
И.Кант ва И. Блуменбах (немисхр) идеяи ба нач,одх,о
так,симкунии одамонро давом доданд.
Мух,имтарин вок.еа дар таърихи илми
Антропология ба амал омадани назарияи эволюсионй
мебошад, ки асосгузори он габиатшиноси франсуз
Аитропология 9
Ж.Ламарк ва англис Ч.Дарвин («Ба амал омадани одам»

ва «Баёни эх,сос дар одам ва маймун») буданд.
Дар солхри 40-уми асри X IX археологи франсуз
Буш де Перта олотхри асри сангро омухта исбот намуд,
ки одам х,амрох,и мамонтхр ва дигар х,айвонхр зист
мекард. Ин тадкдкрт ривояти диние, ки гуё одамро
Худо офаридааст, инкор намуд.
Донишхри антропологй дар миёнаи асри X IX ба
илм табдил ёфт. Соли 1850 дар шахри Гамбург
осорхонаи этнологй ва антропологи таъсис дода шуд.
Дар шахри Париж бо ташаббуси ч;аррох, ва антрополог
П. Брока аввалин Ч,амъияти антропологй таъсис дода
шуд, ки вай осорхона ва мактаби антропологиро
ташкил намуд. Соли 1863 чунин чамъиягх,о дар Лондон,
соли 1864 дар шахри Москва, соли 1965 дар шахри
Мадрид ва соли 1869 дар шахри Берлин, соли 1870 дар
шахри Вена таъсис дода шуданд.
Дар Русия соли 1864-соли ба илм табдил ёфтани
донишхри антропологй ба хдсоб меравад. Дар ин сол
бо ташаббуси А.Богданов(1834-1896) Ч,амъияти
дустдорони табиатшиносй, антропология ва этнография
ташкил карда шуд.
Ба туфайли ба илм табдил ёфтани донишхри
антропологи сахдфахри норавшани таърихи инсонияг
пеш аз х,ама ба вучудоии инсон каш ф карда шуданд.
Чрмеахри инсонй бо номи авсгралопитекхр (маймунхри
Чанубй) дар мамлакатхри Африка: Чад(6-7 млн. сол
пеш), Эфиопия ва Кения (4-6,5 млн.сол.пеш),
Танзания(3-4,5 млн.сол пеш); осори архантропхр дар
Африка, Осиё ва Европа (1,7млн.-130 х,аз сол пеш);
рамапитекх,ои Х,индустон (14-9 млн сол пеш),
питекантропхри ч,. Ява (соли 1881-олими голландй
10 У. Чаховов
Э.Дюба, 1,6 млн.-200 х,аз. сол пеш); синантропхри

чинй; одамони неандерталии Олмон (200-30 хдз.сол
пеш) кашф карда шуданд.
Осори одамони типи имруза бо номи одамони
Кроманони (Франсия) таджик, карда шуданд, ки онро
Хрмо Сапиенс меноманд. Ин одамон 50 х,азор сол к,абл
аз ин зист мекарданд.
Яке аз табитшиноси бузурги рус, асосгузори илми
эмбриология К. Бэр (1792-1876) дар инкишофи илми
Антропология роли хосае бозид. У дар асари худ «Дар
бораи пайдошавй ва пах,ншавии к,абилахри инсонй
(1822)» таъкид намуд, ки одамони ибтидой аз як
«рама» ба вучуд омада, баъд дар натичди ба дигар
марзхр пах,н шудан ба нажодхр такрим шуданд.
К. Бэр соли 1842 дар Петербург Кабинети
антропологияро ташкил намуда, дар он устухонхри
косахонаи сари одамонро ч,амъ намуд. У барнома ва
услуби тадк.икрги антропологиро тартиб дод а буд, ки
вай ах,амияти калон дошт.
Соли 1867 бо ташаббуси А. Богданов дар шах,ри
Москва намоиши этнографй ва антропологй ташкил
карда шуд, ки дар он маводхри аз Кавказ, Осиёи
Миёна, Сибир чамъ овардаро гузошта шуд. А. Богданов
соли 1867 зери унвони «Материалы по антропологии
курганного периода Московской губернии» асари худро
аз нашр баровард, ки вай дар таърихи илми
Антропология макрми хосае дорад.
Аз соли 1880 cap карда дар Донишгох,и Москва аз
тарафи шогирди А. Богданов, Дм. Анучин аввалин бор
хондани курси Антропология барои донишч^ён огоз
карда шуд. Дм. Анучин солхри 1876-1878 ба Германия,
Англия, Франсия, Австрия ва дигар мамлакатхри
Европа сафар намуда дар ковишхри археологи иштирок
Антропологи'' 11
намуд. Натич,аи тадк,ик,оти археологию антропологии

Дм. Анучин дар Намоиши Умумич,ах,онии соли 1878
гузошта шуд.
Бо ташаббуси Дм. Анучин соли 1919 дар Донишгох,и
Москва кафедраи Антропология, соли 1922 Института
Антропология таъсис дода шуда, ба он шогирдони
Анучин, В. Бунак, Е. Чепурковский (1871-1950) ва
дигарон ч,алб карда шуданд.
Дар солх,ои Хркимияти Шуравй дар х,амаи
Академияхри Улуми чумхуриятх,ои собик, Иттих1оди
Шуравй тадк,ик,отх,ои антропологй ба рох, монда
шуданд. Дар сох,ах,ои гуногуни антропологй-
тадк,ик,отх,ои морфологи, антропогенез, антропометрия,
биометрия, антропологияи ч,исмонй, нач,одшиносй,
антропологияи психологию философй мувафакдиятх,ои
калон ба даст дароварда шуданд. Дар АУ Украина,
Белоруссия, К,азок,истон, Гурч,истон, Эстония шуьбахри
Антропология ташкил карда шуданд.
Антрополощои Шуравй Д. Анучин, В. Бунак, Я.
Рогинский, М. Г. Левин, Н. Н. Чебоксаров, В. П.
Алексеев ва дигарон бо тадк,ик,отх,ои антропологии худ
илми ч,ах,ониро бой гардониданд.
Дар омузишу тадк,ик,и антропологияи точдкон ва
дигар халкдои Осиёи Марказй хизмати антропологх,ои
рус Н. П. Окладников, М.М.Герасимов, Л.В. Ошанин,
В. А. Гинзбург, А. И. Ярхо ва дигарон мак,оми хосае
дорад.
Аз охири асри X IX cap карда дар илми
Антропология мисли илми этнография як зумра
ч,араёнх,ои идеявй, ба монанди мактабх,ои эволютсионй
(Эдуард Тейлор, Жон Леббок, Луис , Морган);
диффузионистй (дар Олмон ва Австрия-Фридрих
Ратсел, Фрис Шребнер, Вилгелм Шмидт); мактаби
сотсиологй дар Антропологияи Франсия (Эмил
Дюркгейм); мактаби таърихй-мадании Америко (Франс
Боас); мактаби функсионистии англис (Бранислав
Малиновский, А. Радклиф Браун); мактаби психологии
3. Фрейд-фрейдизм дар Америко ва гайрахр ба вучуд

омаданд.
Дар асри XX бо баробари ба амал омадани як зумра
мактабхри Антропологию этнографй вазъият дар илми
антропологияи мамлакатхри Европаю Америка тагйир
ёфт. Намояндагони мактаби таърихй-мадании Америка
зери ин мафхум антропологияи ч,исмонй, археология ва
антропологияи ич,тимоиро мефах,манд. Масъалахри
асосии антропологияро дар морфологияи одам,
антропогенез ва начодшиносй мефах,миданд. Хрло
масъалаи асосии антропологияро дар антропологияи
ич,тимой мефах,манд. Дар х,ак,ик,ат масъалахри ич,тимой
дар инкишофи чамъият роли калон мебозад.
Дигар мактабе, ки дар илми Антропологияи
мамлакатхри Fap6 ба амал омад-ч,араёни дарвинизми
ич,тимой, антропососиология ва антрпологияи сиёсй ба
шумор мераванд, Ин ч,араёнхри гайри илмй тамоилхри
гуногуни нажодпарасгй дошта, тарафдори нобаробарии
халкдо, сохти гуломдорй ва паст задани шаъни
сиёхдустону х,индух,о мебошанд, ки таърих шох,иди
бисёр хрдисахри номатлуб нисбати ин халк,х,о мебошад.
Саволхр барои такрор:
Донишх,ои Антропологй чй тавр ба вучуд
омаданд?
Авасто-х,амчун манбаи донишхри антропологй.
Мафхуми «Антрпология»-ро бори аввал кадом
мутаффакир х,амчун сох,аи илм эътироф намуд?
Инкишофи донишхри антропологи дар асрхри
миёна.
Донишхри анропологй кай ба илм табдил ёфт?
Таракдиёти донишхри анропологй дар Русия.
Мактабхри антропологиро номбар намоед.
Аз олимони русе, ки антропологияи точ,икро
омухтанд, кихрро медонед?
А I гропологи а 13
Мавзуи 2 - Антропологияи ^исмонй узви

асосии антропологияи классики
Мак,сад ва вазифахри антропологияи цисмонй
Услуби тадк^крти антропологияи цисмонй
Сох,ахри тадк,икрти антропологияи ч,исмонй
Антропологияи гщсмонй (биологи) узви
антропологияи класссикй буда, дар миёнаи асри X IX
ташаккул ёфта буд. Антропологхри машхури рус Я.Я.
Рогинский ва М. Г. Левин дар нашри дуюми китоби
дарсии «Антропология» (М., 1963) к,айд карда буданд,
ки «Антропология-сох,аи илми табиатшиносй буда, ба
амал омадан ва инкишофи сохти цисмонй ва нажодии
одамро меомузад».
Дигар масъалаи антропологияи ч,исмонй аз ч,их,ати
илмй тасвир намудани рангорангии одамони имруза ва
нишон додани сабабхри он мебошад.
Услуби тадк,ик,оти антропологияи ч,исмонй гуногун
буда, дар омузиши сохти биологии инсон роли калон
мебозад. Бо ин мак,сад, аз услубх,ои тасвиркунй
(антропоскопия) ва ченкунй (антропометрия) омузишу
тадк,ик,и косахонаи cap (краниология), устухонхри
одам (остиология), системаи дандонхр (одонтология),
сатх,и пусти одам (дерматоглифика), барк,арор намудани
тарх,и руй ва пусти сари одам (реконструксия) ва
тадк,ик,и хунро васеъ истифода мебаранд.
А нтропологи яи к л асси к и б а ду м асъалаи м у х ам и
ч,исми одам: ом узиш и бадани одам (сом атология) ва
узви бофтах,ои алох,идаи тан и одам эъ ги б о р мсдих,ад, к и
онро дар антроп ология м ерология м еном анд (аз юн.
«мерос»-к,исм, х,исса ш р и ф т а ш удааст).
Бо усули соматологй («сома» аз юн. бадан), сохт,
инкишоф, тагйиротх,ои бадану хрлатхри циней, андозаю
фаркдяти синну солй , таъсири шароитхри биологию

и^тимоии инсонро аз давраи дар тани мода]) будани
кудак то пиронсолии одам тадкдк, мекунад, ки онро
геронтология меноманд.
Мерология х,ам як шохаи илми анропологияи
чдсмонй буда, рангорангй, умумият ва хусусиятхри
фаркдунандаи узвхри одамро дар андозагй бо
маймунхри одамшакл (приматх1о) меомузад.
Окдбат бо х,ам алок,амандии инсонро бо олами
х,айвонот муайян мекунад, ки онро палеоантропология
меноманд.
Дар мавриди бурдани тадкдкртхри антропологй бо
услуби комплексй масъалахрро х,аллу фасл мекунад.
Масалан, аз назари морфологй, генетики, демографй,
физиологй, психологи, этнографй ва математики
(оморй) тадкдк, карда мешавад.
Асоси методологии тадк,ик,оти антропологиро
морфология ташкил медихдц. Морфология аз юн.
«морфе»- намуд, шакл буда, илм дар бораи рангорангии
намуди одам, шакл ва сохти он мебошад.
Таърихан чунин ч,абх,ах,ои тадк,ик,оти антропологй
мавчуд аст:
а) Антропогенез - ба вучудой ва инкишофи
инсонро меомузад).
б) Нажодшиносй ё антропологияи этникй
х,ам яке за сох,ах,ои мух,ими
антродологияи чисмонй буда,
пахдшавии инсонро дар вак,ту фазо
меомузад.
в) Морфологияи шахсй инчунин яке аз
сох,ах,ои антропологияи ч,исмонй буда,
сохти узвхри алох,идаи одам,
A m p u iio jio iw i 15
тагаиротх,ои синну солй, инкишофи

физиологи ва сохти конститутсионии
одамро тадкдк, мекунад.
Антропологх,о инчунин аз маводх,о ва услуби
физиологи, биохимикй, генетики ва экологй васеъ
истифода мебаранд. Аз соли 1918 дар тадк,ик,отх,ои
антропологй услуби биохимики истифода бурда
мешавад, ки онро духтури немис Л.Гиршфелд дар вак,ти
ба сарбозони Иттифок,чиён додани хун маълум намуд,
ки гурухд хуни х,ар сокини нох,ия хдрхела мебошанд.
Дар солх,ои 30-юми асри XX бо ин услуб анрополощои
рус В.Бунак ва Н.Колсов х,архелагии хуни одамро дар
мисоли ВИЛОЯТХ.ОИ Европаи Шарк,й таджик, карда
буданд. Аз руйи маълумотхри антронологй х,ар як шахе
на фак,ат аз ч,их,ати психикй ва сифатх,ои шахей,
инчунин аз ч1их,ати нишонах,ои биологй х,ам_аз х,амдигар
фарк, мекунад. Х,оло зиёда 30 намуди гурух,и
биохимикии хунро муайян намуданд, ки вай бо тарзи
ирсият аз авлод ба авлод гузаштааст. Инчунин
сафедах,ои таркиби хун(гемоглабин), даруни гуш,
х,иссиёти маззафах,мии одамон тадк,ик, карда шуданд.
Муваффак,иятх,ои тадк,ик,отх,ои генетики ва
экологй дар тадик,отх,ои антропологй низ васеъ
истифода бурда мешаванд. Дар натич,а, сох,ах,ои нави
илми антропология-антропогенетика ва
антропоэкология ба амал омаданд. Ин сох,ах,ои илми
антропологй дар ташаккул ва тадкдаи
ах,олй(популятсия) мак,оми хосае дорад. Гурух,х,ои
организмх,ое, ки ба яке аз намудхр дахл дошта дар
мархдлаи таърихй марзи муайянро ишгол мекунад,
ах,ола ном дорад.
Меъёру андозаи ах,олй чунин аст:
- Марзи чрйгиршавии ягона доштан;
- Баромади ягонаи этникй доштан;
16 У Чаконов
- Аз дигар гурухдои этникй чудо зист кардан;

- Дар дохили к,авм бе мамоният озодона омехта
шуда рафтан характернок аст;
Фарк,ияти забонй, динй, ич,тимой, шароити табии
байни ах,олй фаркдяту хусусиятхри худро ба вучуд
меорад. Рангорангии ахлок,и ч,омеа ва анъанаи онх,о,
синну соли никох1й, таваллуди шумораи муайяни
фарзандонро дар оила муайян менамояд. Масъалахри
ич,тимой х,ам, дар ташаккулу ривочрбии ахрлй роли
мух,им мебозад. Бинобар ин, аз назари антрополог
ахрлй на фак,ат категорияи биологй, инчунин
категорияи таърихй х,ам ба шумор меравад.
Х,амин тавр, антропология таърихй ба сох,ах,ои
цудогона: антропогенез, нажодшиносй, антропологияи
этникй ва антропологияи экологй чудо мешавад.
Тад^икртхри антропологй ду марх,иларо дар бар
мегирад. Аввал, шахси алохдда индивидуалй тадк,ивуи
карда шуда, баъд гурух,и одамон омухта мешаванд.
Шарту андозаи мавчудияти ах,олй: ягонагии ч,ои
зисту марзй, дар алохддагй аз якдигар зист кардани
гурухдои ах,олй, набудани махдудиятх,ои дохилй,
мавчудияти шароитх,ои дохилй барои
такрористех,солкунии худ мебошад.
Саволх,о барои такрор:
Антронологяи Ч.ИСМОНЙ чиро м еом узад?

Сох,ах,ои антропологияи ч,исмониро номбар намоед.
Асоси методологии тадк,ик,оти антропологиро чй
ташкил медихдд?
Методи тадк,ик;оти биохимики дар антропология кай
ва аз тарафи кй ч,орй карда шуд?
Таърифоти ах,олиро баён намоед.
Категорияи биологй ва таърихй будани ах,олиро бо
мисохо ёдоварй намоед.
Шарту андозаи ах,олй аз чих,о иборат аст?
4 грополоп*fL и
Мавзуи 3 - Антропологияи синнусолй.

Инкишофи чисми одам
Даврабандии онтогенез
Синни биологии одам
Инкишофи психикии одам
Акселерасия
Инкишофи танаи одам ч,араёни мураккаб буда,
онро дар антропология-онтогенез меноманд. Онтогенез-
аз юн. «онтос»-асл ва «генез»-таваллуд иборат буда,
ч,араёни индивидуалии инкишофи организми одамро аз
давараи ибтидои инкишофаш (эмбриониаш) то охири
х,аёти одам меомузад.
Ташаккули одам аз рузи аввали бордоршавии зан
то 9 мох,агии ташаккулёбй ва таваллудёбии кудак,
инкишофи узвх,ои бадан: рангу руй, cap, дасту пой,
мушакх,о, устухонхри тана, пусту хун, х,амаи узвхри
дохилии одам, магзи cap ва акду инкишофи психикии
одамро дарбар мегирад.
Ч,исми одам дикдати нафак,ат антропологх,оро,
инчунин эмбриолощо, морфологх,о, генетикх,о,
физиологх,о, табибх,о, биохимикх,о ва гайраро ба худ
ч,алб менамояд.
Дар антропология ду намуди тадк,ик,оти
морфолоши танаи одам: Омузиши к,ад ва бари танаи
одам мушохдда карда мешавад.
Дар вак,ти таджик, намудани ривоч,ёбии организми
одам, антропологх,о к,ади ягон кудакро дар давоми сол,
ё х,ар сол чанд маротиба чен мекунанд. Х,ангоми
омухтани танаи одам ба бар ё кундалангй дар ягон
вак,ти муайян якчанд нафар кудакони синну соли
х,архела доиггаро меомузанд. Ин ба мо имконият
медих,ад, ки сабзиши к,ад ва бари танаи одамонро дар
18 У. Чаконов
алохдцагй омузем. Дар асоси тадкдаи сабзнши кдди

одамон, мо он тагйиротх,ои морфологию физиологие,
ки дар асоси таъсири дохилй ва берунй ба амал
омаданд сарфах,м равем.
Таракдиёти онтогенезии одам бо хусусиятх,ои
бефосилагй, тадрицанй, силсилавй, гуногунвак,ти,
х,ассосй нисбат ба х,одисах,ои дохилию берунй,
мавцудияти дуцинсй (диформизм) ва характери
индивидуалй доштани он фарк, мекунад.
К,ади кудак дар мохдои аввали таваллуд шуданаш
то яксолагй 21-25 см дароз мешавад. Аз яксолагй то 4-
5 солагй баръакс х,ар сол то 5,5 см к,ад кам мешавад.
Дар синни 5-8 солагй кдц боз афзоиш меёбад. Аз синни
10-13 солагии духтарон ва аз 13-15 солагии писарон
ч,ах,иши дарозшавии к,аду бари наврасон дида мешавад,
ки дар духтарон 7-8 см ва дар писарон 8-10 см х,ар сол
дарозшавии к,ади онх,о мушохдца карда мешаванд.
Суръати афзоиши к;ади кудакро дар синни 34
х,афтагии онх,о дидан мумкин аст. Вак,те ки кудакон
таваллуд меёбанд, ба х^соби миёна к,ади онх,о: дар
писарон 50-53,3 ва духтарон 49,7-52,2 см. ро ташкил
медих,анд.
Сабзиши кдди одам аз синни 16-17 солагй дар
духтарон ва дар синни 18-19 солагй дар писарон то
синни 60 солагй як хел мемонад. Баъд, к,ади одам соле
0,1-0,2 см кам шуда меравад.
Вазни кудакони нав таваллудщуда ба х,ис:оби миёна
3,3-3,7 кг. барои писарон ва 3,2-3,5 кг. барои духтарон
дида мешавад. Дар 2-3 рузи аввали баъд аз таваллуд,
вазни кудакон аз х,исоби фаолнокии организм ва сарфи
оби бадан кам мешавад. Баъд аз ду мох,агй, х,ар руз
Антропология -----------------------------------------------------------
вазни кудакон то 30 гр. зиёд шуда меистад. Дар охири

яксолагй вазни онхр то 10 гр. х,ар р?з кам мешавад.
Марх,илаи дуюми инкишофи писарбачахр дар
синни 15 солагй cap шуда, вазни онх,о х,ар сол 5,5-6,5
кг. меафзояд. Вазни духтарон аз синни 13 солагй соле
5,0-5,5 кг. зиёд шуда меистад. Ба хдсоби миёна вазни
тахминии онхр то 25 солагй зиёд шуда, баъд аз 60
солагй аз х,исоби кам шудани об дар бадан ва
тагйиротхри антрофизикй дар хуч,айраю бофтахр кам
мешавад.
Ба амал омадани тагйиротхр дар танаи одамони
калонсол ба х,аёти маишй, характер ва мух,ити зист
вобаста аст.
Ч,их,ати характерноки инкишофи организми одам
мукрбили х,амдигар инкишоф ёфтани ч,исми зану мард
мебошад. Масалан, дар синни 10-11 солагй кдду вазни
духтарон нисбат ба кдду вазни писарон зиёд мешавад,
ки ин ба хрдисаи диморфизми узви бадани одам
Д игар. хусусияти инкишофи ч,исму ч,инси одам
характери силсилавй ё даврагй будани он мебошад. Мо
гуфта будем, ки баъд аз синни 18-19 солагй афзоиши
кдци одам ба охир мерасад ва то 60 солагй якхел
меистад. Яке аз сабабхри он дар тагйиротхри
шабонарузии организми одам мебошад. Дар тамоми руз
аз сабаби х,аракатхри ч,исмонй, бугшавии оби бадан ва
шидцатнок кор кардани узвхри бадан (дил, магзи cap),
хрдисаю вок,еах,ои зиёдро дарк кардан к,аду вазни мо
кам мешавад. Вак,те, ки мо хоб рафта истирох,ат
мекунем, вай аз нав барк,арор мешавад. Ин х,одисаро
Дар Антропология-тагйиротх,ои силсилавии (бо русй
цикличность) шабонарузй меноманд.
Дар таърих якчанд намуди даврабандии онтогенези

инсон мавчуд аст. К,адимтарин даврабандии инкишофи
х,аёти инсонро мутафаккирони Юнони К,адим Пифагор
(асри VI п.а.м) ва Гиппократ (асрхри V-
1Vn. а.м)пешнихрд карда буданд.
Пифагор х,аёти одамро ба чор давра:
1. Бах,ор - аз лах,заи таваллуд то 20 солагй - давраи
ташаккулёбй
2. Тобистон - аз 20 солагй то 40 солагй - давраи
Чавонй
3. Тирамох, - аз 40 солагй то 60 солагй - давраи
гулгулшукуфй
4. Зимистон - аз 60 то 80 солагй - охдста ба охиррасии
умри одам так,сим карда буд.
Гиппократ тамоми умри одамро аз лах,заи таваллуд
то вафоташ, 7 солй ба 10 давра так,сим намуда буд, ки
вай чунин аст:
1. Наели наврас ба ду зергурух,:
а) Синни хурдсолй-аз таваллуд то 5 солагй
б) Синни кудакй-аз 6 то 15 солагй
2. Наели шукуфон ба 5 зергурух, тщеим карда
шудааст:
а) Синни чавонй-аз 16 то 30 солагй
б) Синни балогатраей-аз 30 то 45 солагй
в) Синни камолот-аз 45 то 60 солагй
г) Синни пирй-аз 61 то 75 солагй
д) Синни дарозумрй-аз 75 то 100 солагй ва аз ин
зиёд
Физиологи немис' М. Рубнер (1854-1932) ба ин
мисъала эътибор дода, мархдпахри синну солии
одамонро чунин муайян намуд:
Давраи тифлакй-аз таваллуд то 9 мохдгй
Давраи кудакии барвак,т - аз 10 мох,агй то 7 солагй
Давраи кудакии бевак,т - аз 8 то 14 солагй
Давраи чавонй - аз 14 - 1 5 то 1 9 - 2 1 солагй
АтропШРШЯ. 21
Давраи камолот - аз 41 то 50 солагй

Давраи пиронсолй - аз 50 то 70 солагй
Давраи ифтихорй - аз 70 солагй боло
Педагогхр, психологхр, табибон х,ам такримоти
синнусолии худро доранд. Соли 1965 дар шахри
Москва Конфронси V II Умумииттифок,ии
антропологхр, физиологхр ва биохимикхр шуда буд, ки
дар он даврахри ягонаи синнусолии инсонро пешнихрд
намуданд, ки вайро х,амаи ихтисосхр к,абул намуданд
(Ниг. ба нак,шаи 1).
Даврах,ои синнусолии инсон дар асоси К,арори Конфронси
V II Умумииттифокии антропологхр, морфологхр, физиологх,о
ва биохимикдо (Москва,1965)
Накапай 1
Синну сол
Даврах,о ва чине Т авсиф и х,одисах,ои синну солй
Мард Зан
Давраи Аз таваллуд Давраи фалламакии кудак
навзодй то 10 рузагй
Давраи ширмакй, баровардани
дандонхри аввалин (аз 6 мох,агй),
Аз 10 рузагй инкишофи сутунмура, дарозшавии
Давраи то 1 солагй кдд, нишастан, рост истодан ва
ширмакй гузоштани к,адамх,ои аввалин,
шинохтани наздикони худ,
так/шдкунй, имою ишорат ва пайдо
шудани нугкд аввалини кудаки.
Давраи Аз 1 то 3 Пурра баровардани дандонх,о,
бачагии сустшавии инкишофи к,ад, шинохтани
солагй расмх,о, тасвирхои хаёлй, интихоб
барвак,т намудани предметх,ои ба худ маъкул,
нутк,и аввалини калонсолй.
Давраи i 4-7 солагй Чах,иши аввалини к;ац (аз 6 ерлагй)*,
аввали баровардани дандонх,ои доимй,
фарк,кунии чданси худ, пайдо кардани
бачагй фикрх,ои образнок, фахдгадани гирду
атроф, пайдо кардани одобу ахлок,,
пайдо намудани макрми сарварй дар
рафти бозй.
Аз рузи таваллуд то 7 солагй, сурьати кдакашии писару духтар кам фарк, мекунад.
Давраи 8-12 8-11 Инкишофи узвх,ои чинсй, гузаштан аз

таассуротхри образнок, ба фикркунии
дуюми мантик,й ва дикдатнокй, пайдо
бачагй кардани шавк, ба накдыаю расмкашй.
Давраи 13-18 12-15 Давраи иавбатии к,адкашй, сабзиши
узвх,ои Ч.ИНСЙ, баровардани ришу
наврасй муйлаб, мунтазамии инкишофи
шахсият, худтарбиякунй, нооромии
ахлок,, хаёлоти абстрактй, тагйирёбии
овозх,о мушохдца карда мешавад.
Давраи 17-21 116-20 Ба охиррасии инкишофи танаи одам
ба к,ад ва пурра инкишофёбии узвх,ои
чдвонй бадан, ташаккули ч,ах,онбинй ва
шахсият, фаъолнокии и^тимой дида
мешавад.
Давраи 22-35 21-35 Ба охиррасии ташаккули тану >щнси
«мардонагй» ва «занонагй», психики,
камолот
тагйиротх,ои функсияи физиологии
танаи одам, давраи наслдих,й ва ба
Давраидую 36 60 охиррасии климакси занх,о ва аз
ми наслдих,й мондани занх,о.
камолот
Давраи 61-74 56- Фаъолнокии х,аёти ич,тимой,
тагйирёбии узвх,ои бадан, камшавй ва
калонсолй 74 ба охиррасии к,обилитяи ч,инсии
ва мардх.0, тагйиротх,о дар системам асаб
пиронсолй 75-90 солагй ва харобшавии он.
Давраи Аз 90 Х,амаи узвх,ои бадан аз хдсоби хуну
дарозумрй солагй боло оби тана бардавом кор мекунад.
Соли 1965 антропологи машхури рус В.В.Бунак
мархдпахри онтогенези одамро пешних,од карда буд, ки
вай аз 3 зина: таракдиёт, бардавом ва таназзул иборат
буд.
Дар зинаи таракдиёт, к,ади одам дароз шуда, охири
зина ба охир мерасад.
Дар зинаи бардавом, зиёдшавии к,абати
равганбандй дар танаи одам мушох,ида шуда, вазни он
зиёд мешавад.
Дар зинаи таназзулёбй вазн кам шуда, х,аракату
амалиётх,о суст шуда, алок,ах,ои ч,инсй ба охир мерасад.
Atrrpouan Q oa ------ ------------------------------------------------------------------- 22
Аз руи маълумоти антрополог Чон Таннер суръати

к,адкашии дугонакхр дар мавриди вазни онх,о ба вазни
кудаки яккаи 36 х,афтаина баробар шудан суст
мешавад.
Синни биологии одамон аз руи так,вими
(шиносномавй) ва х,ам аз руи дара^аи инкишофи
организм муайян крада мешавад.
Нишондих,андахри синну солии биологй чунин аст:
1. Аз руи нишонахри давраи дуюми инкишофи
узвхри чднсй;
2. Аз руи камолоти устухонбандии одам (мухдату
тартиби шахшавии устухонхр);
3. Аз руи нишонахри баровардани дандонхри
ширй
ва дандонхри доимй;
4. Аз руи нишонахри камолоти физиологию
биохимиявии танаи одам;
5. Аз руи нишонахри камолоти психики ва
ичтимоии одамон;
6. Аз руи нишондих,андахри ниршавии танаи
одам ва давомнокии умри он ва гайра.
Аломатхри мархдлаи дуюми инкишофи чинсии
одам дар бадани х,ар ду цине баромадани муй ва
гадудхри ширй дар онхр, варам кардани синаи духтарон
ва огози мох,бинии духтарон дар х,ар мох,, тагйирёбии
овози писарон мушох,ида карда мешавад.
Тадк,икртх,ои антропологй нишон доданд, ки
камолоти чиней дар духтарон як хела нестанд. Дар
3,3%и духтарони 12 солаи рус гадудхри ширй дар ин
синну сол набаромадааст, хрло ки вай дар синни 8-10
солагии духтарон бояд барояд. Баръакс дар 11,7% и
духтарон нишонахри духтарони 16-17 сола мушохдда
карда мешаванд (ниг. ба расми 1).
Расми 1. Зинах,ои инкишофи гадудх,ои ширя.
4 fff-ропологвя 25
Нишонаи дигари ч,исми одам-чараёни

устухонбандии он мебошад, ки вай дар тамоми умраш
(аз давраи дар танаи модараш буданаш то охири давраи
пйрй) роли универсалиро ич,ро мекунад.
Антропологхр одатан аз руи устухонбандии дасти
одам кор мебаранд, ки дар ин 40 шумораи зиёди
устухонх,о мавчуд буда, барои тадк,ик,оти ренгенй кулай
мебошад. Таркиби бофтаи устухонхр дар дасти одам
камтар аст.
мо^шакл, 4 - Устухони заврацшакл, 5 - Устухони чангакшакл,

б ~ Устухони саракшакл, 7 - Устухони трапетсияшакл,
~ Устухони бисёркррра, 9 - Устухони ангушт, 10 -
стухони миёнаи чиликх,о, 11 - Устухони ангушти миёна, 12

- Устухони нуги чилик
Т адкдкртхр нишон доданд, ки устухонбандии

танаи одам ба инкишофи цинсии он, алок,аманд аст.
Агар инкишофи цинсии одам барвакдтар cap шавад,
устухонбандии вай х,ам барвак,т cap мешавад. Агар
дертар бедор шавад, устухонбандии вай дертар огоз
меёбад. Духтароне, ки барвак,т мох, мебинанд,
устухонбандй дар танаи онхр аз соли календаря пештар
cap мешавад. Агар мох,бинй дертар cap шавад,
инкишофи устухонбандй аз соли календари дертар cap
мешавад.
Дар вак,ти пиршавй нишондих,андах,ои биологй дар
устухонхри китф, зону, даст, панч,ах,ои дасту пой,
бугумхр тагйиротхр ба амал меоянд.
Мух^мтарин узви одам камолоти дандонй
мебошад, ки одатан аз руи х,исоби шумораи он ва
андозаи он ба низоми к,абулшуда (стандарта) ба назар
гирифта мешаванд. Камолоти дандонхрро бо услуби
рентгенй муайян мекунанд. Дандонхри ширп аз 6
мох,агй то 2 солагй баромада, дар синни 6-13 солагй
дандонхри доимй мебароянд.
Мутахассисон то синни 13-14 солагй аломаТхри
дандониро барои муайян кардани камолоти биологй
истифода мебаранд.
Нишондих,андахри физиологй ва биохимикии одам
хеле мураккаб буда, то синни 18-20 солагй пурра
ташаккул меёбанд (дигар,дил, магзи cap, шуш, гурда,
хун, рагу гадудхр, пешоб ва г.).
Дар синну соли биологй камолоти ак^гию психикй
ва чртсмоня ах,амияти калон дорад.
П
A irrp o m u o iii*
Расми 3. Сохти танаи одам.
13. Манах, 24. Аш ушти

1. Сар калон
2. Пешона 14. Г ардан
15. Кифт 25. Нохун
3. Пушти
16. Сина 26. Ьик,ин
4. Чакка
17. Т ахтапушт 27. Камар
5. Руй
18. Даст 28. Шикам
6. Лунч
19. Бугуми ласт 29. Ной
7. Гуш
20. Панч,а 30. Рои, (сон)
8. Абруй
21-Оринч 31.Зону
9. Чашм
22. Каф 32. Бучули пой
10. Мижгон 33. Панчаи пой
(мижа) 23. Ангушт,
чилик 34. Пошна
11. Бинй 35.Кафи пой
12.Дах,он
Расми 4. Устухонбандии цисми одам
1. Косахонаи cap 8. Устуфони кифт 13. Устухони зери

2. Устухони руи 9. Устухони оринч ноф
3. Устухони ва банди даст 14. Устухони думба
сутунмулра 10. Панч,а (а. банди 15. Устухони сон
4. Устухони сандук^ даст, б. пушти 16. Косаи зону
лил панчэ, в.панчрх,о) 17. Устухони зону
5. Устухони к,афаси 11. Устухони кос 18. Кафи пой
сина 12. Устухони 19. F’ytiH пой
6. Кобурга тих^гох,й (байни 20. Руии панчр
7. Шонаи кифт Кабургаю шикам)
2 1 .Пан^а^ои пой
4 гггрпполш ш ------------------------------------ -----------------------------------------------------
Магзи сари инсон нисбати дигар узвх,ои бадан

пештар ташаккул меёбад. Магзи сари навзод 353 гр.
дар писарон ва 347 гр. дар духтарон буда баъд аз 8 мох,
д у баробар зиёд, 600 гр. дар писарон ва 534 гр. дар
духтарон мешавад. Дар синни 3 солагй 1076 гр. дар
писарон ва 1012 гр. дар духтарон афзуда, дар синни 7-8
солагй ба андозаи магзи сари «одами калон» баробар
мешавад.
Дар ин синну сол х,уч,айрах,ои системаи асаб дарозу
зич шуда, дар синни пиронсолй х,ачми нейронх,о кам
мешаванд.
Мавриди гавсифи темперамента одам дарач,аи
пургайратй, суръати амалиёт, пурток,атй, гарммицозй,
х,иссиёти зиндадилй ё акси он ба назар гирифта
мешаванд. Темпераментх,о ба тагйирёбии синну сол ва
камолоти анатомию физиологии системаи асаб вобаста
мебошад.
Дигар масъалаи антропологй, пиршавии одам
мебошад. Саршавии пиршавй сарх,ад надорад. Баъзе
антропологхр гшршавиро аз вак,ти ташаккули танаи
инсон х,исоб мекунанд. Мутафаккири Юнони К,адим
Гален пиршавиро касапй х,исоб накарда, онро сархдди
байни касалй х,исоб мекард.
Асосгузори геронтологияи рус И.И. Мичурин
пиршавиро ч,араёни паталогй номида буд. Ба фикри
гурух.и дигари олимон (И.В.Давидовский) пиршавии
бармах,ал вучуд надорад. Х,ар як организми одам х,аёти
силсилавиро аз cap мегузаронад. Дар к,атори одамони
дарозумр, одамони пирии барвак,т ва кртохумр низ
мушох,ида карда мешаванд, ки вай ба генотипи х,ар як
шахе характернок мебошад.
30 У. Чахоиов
Нишонах,ои пиршавй хдма узвх,ои чдсми одамро

фаро мегирад: кутох,шавии к,ад (баъд аз синни 60
солагй, х,ар чор сол то 0,5-1 см.), дигаргуншавии шаклу
намуди пусти бадан, цойивазкунии компонентной
равганбандй, махдудшавии хуч,айрах,ои бадан, дар
натич,аи рехтани дандонх,о хурдшавии х,ацми руй,
калоншавии кдсми майнагии cap, бинй, дах,он, лаб,
хурдшавии х,ацми гадудхри шир ва пистон,
пармучшавии пуст ва сафедшавию рехтани муи cap,
камшавии магзи cap ва сустшавии хдссиёти бадан ва
крбилияти биноию шунавой мушохдда карда мешаванд.
Геронтологхр к,айд мекунанд, ки гадудх,ое, ки дар
к,афаси сина мавцуд аст, аз 13-15 солагй ба карахтшавй
cap шуда дар синни 48-52 солагии занхр вай тамоман
карахт шуда пач,мурда мешавад. Аз руи баъзе
тадк^кртхр (В.В.Фролкис) барои х,амаи синну сол
«андозаи идеалй» мавцуд набуда, х,ар як давраи синну
солй хусусиятх,ои худро дорад.
Дар масъалаи бисёрумрй х,ам ягон хел ченак вучуд
надорад. Х,ануз дар асри X V I11 олими франсуз Жан
Бюффон х,исоб карда буд, ки давомнокии умри одам аз
сабзиши чисми он 6-7 маротиба зиёд буда, вай 90-100
солро ташкил медихдц. Давомнокии умри одам 115-120
ва то 130 сол муайян карда шудааст. Аз руи
тадкдаотхри олимон муайян карда шудааст, ки дар
давраи неолит ва асри биринч, синну соли мардх,о
нисбати синни занх,о дар Руминия ва Булгория 5-8 сол
зиёд буд. Дарозумрй дар Юнони К,адим ва Империяи
Рим ба х^соби миёна 25 сол бошад, дар миёнаи асри
XX дарозумрй ба 46 сол ва дар охири асри XX ба 66
сол расида буд. Алхрл дар 40 мамлакатх,ои суст
таракдй кардаи Африко ва Осиё дарозумрии одамон ба
Анцюлаш ш - 11
х,исоби миёна ба 50 сол намерасад. Масалан, дар

Сиерра-Леоне-35 сол, дар Уганда-44,3 сол, дар
Афгонистон-46 сол аст. Хрло одамони дарозумр гуфта,
синни онхр аз 90 болоро мефах,манд. Одмони дарозумр
дар ч,ахрн: дар Кавкази Шимолй, Ёкутистон, Америкаи
Марказй ва Ч,анубй, Х,индустон, Покистон, Ш М А ва
гайра ба к,айд гирифта шудааст. Дарозумрии одамон дар
Цопон ба х,исоби миёна 80,8 сол, дар Ш ветсия-79,26
сол, дар Точдгастон-68,36 сол(65,51 сол дар мардхр,
71,21 сол дар занхр) мебошад.
Давомнокии умри инсон мувоф щ и х,исоби Катлер
дар 100 х,азор соли охир ба хдсоби миёна 14 сол зиёд
шуда, суръати пиршавии организми одам 20% кам
шудааст. Дар замони хрзира дар натич,аи бех,таршавии
ах,воли моддй-маишии одамон, хйзмати тиббй,
бех,таршавии вазъи экологй ва психикй давомнокии
умри одам тезонида шуда истодааст, ки онро
акселерасия меноманд.
Акселерасия (аз лот. Акцелератио-тезонидан аст)
дар биология тезонидани суръати инкиш офи организм
мебошад. Мафхуми «Акселерасия»-ро бори аввал
Е.В.Кох дар асри гузашта (XX) барои муайян кардани
сабзиши тани одам чррй карда буд. Антропологхри
Fap6 бештар мафхуми «тамоюли аср» («Секулярный
тренд»)-ро истифода мебаранд.
Зери мафхуми Акселерасия он тагйиротхре, ки
Дар х,аёти инсон дар силсилах,ои таърихй ба вучуд
меоянд, фах,мида мешаванд. Масалан, дарозшавии к,ади
одам, нигох, доштани фаъолияти коркунии узвх,ои тани
°Дам, дарозумрй(то 100-150 сол), тезонидани мух^ати
мох,бинии духтарон ва давомнокии он дар синну сол ва
гайра.
Барои муайян кардани чдх,ишхри даврагй (дар х,ар

аср) тадк,икртчиён мушохдцахри зиёд мебаранд.
Масалан, барои чен кардани як к,афаси сина к,ариб 30
тарзи ченкуниро истифода мебаранд.
Бо туфайли кашф карда шудани асбобхри
рентгенй дар 60-70 соли охир ба омузиши ч,аРаёни
устухонбандии танаи одамон огоз намуданд. Бояд гуфт,
ки баъзе масъалахри антропологиро, аз чумла
давомнокй ва мухдати мох,бинй (менархро)-ро олимон
х,ануз аз замонхри кдцим меомухтанд.
Х°ло кддкашй ва вазни одам хуб омухта шудааст.
Масалан, кдцкашии танаи кудакон дар вак,ти
таваллудёбиаш 0,5-1 см, вазни он то 100-300 гр
нисбати асри гузашта зиёд мебошад. Нисбати асри
гузашта к,ади онхр 5 см ва вазнашон то 1,5-2 кг
афзудааст. Агар дар ибтидои асри XX андозаи
инкишофи таносуби cap ва к,афаси синаи кудак дар
охири яксолагй баробар мешуда бошад, хрло дар 2-3
мохдгй баробар шуда истодааст. Сари худро х,ам дар
мухдати кам нигох, дошта метавонанд. Аз руи
тадк,ик,отх,о маълум шуд, ки дар тули 100 соли охир
к,ади кудакони синни томактабй 10-12 см дароз шуда
истодааст. М у\лати балаёк,атрасии онх,о ду сол пештар
ба амал омада истодааст. Дар ибтидои асри XX
мох,бинии духтарон дар синни 16-17 солагй огоз шуда
бошад, хрло аз 12-13 солагй cap шуда истодааст.
Ч,авонони имруза нисбати наели гузашта тез медаванд,
зиёдтар ба дарозй мепаранд, шино мекунанд ва зиёдтар
дар чириг худро мекашанд.
Ин тагйиротхрро дар наели ' калонсол х,ам
мушох,ида кардан мумкин аст. К,ади ч,авонони 20-25
сола нисбати ч,авонони асри XIX 8 см дароз шуда,
Аттмшодогш----- -—------------------------- :------------------------- “
крбилияту давомнокии цисмонию фикрии онхр афзуда
истодааст. Агар дар ибтидои асри XX мухдати
мох.бинии занхр то синни 43-45 солагй давом карда
бошад, хрло то 48-50 солагй давом карда истодааст.
Тадкдкртхри антропологй нишон доданд, ки дар
мамлакатхри тарак&й карда дар байни ахрлии
сафедпусти Ш М А, зангихр, японхр, италиягихр ва
мексиканхри дар Ш МА зист кунанда нисбати
х,амватаноне, ки дар ватани пештараи худ зист
мекунанд, дарозумрй афзуда истодааст. Мухдати
мох,бинии духтархри ш.Москва 5 мох, пештар огоз шуда
истодааст. Дар мамлакатхри Скандинавия к,адкашии
одамон ба х,исоби миёна ба 175 см расидааст.
Ин ч,ах,иши даврагй (эпохальный сдвиг) дар х,амаи
мамлакатх,о якхела нестанд. Олимон сабаби ин
тагйиротхрро дар силсилах,ои таърихй дар
интернасионалишавии оилах,о, бех,таршавии зисту
зиндагонй, кувватнокии хурок ва бехдаршавии хизмати
тиббй мебинанд. Аз руи маълумотхри Э.Кох
акселерасияи танаи одам ба зиёдшавии Витамини D
вобаста буда, ба зери пусти одам нурхри
ултрафиолетивии офтоб зиёдтар таъсир расонида, ба
акселерасияи одам мусоидат карда истодааст.
Ин фикр ба х,ак,ик,ат наздик нест. Зеро ки одамони
Дар кухдстон зист карда истода, ба нурхри
ултрафиолетивй нисбатан ба ахрлии водию шах,рх,о
наздиктар мебошанд. Дар ах,олии кухдстон цараёни
акселерасия нисбати ах,олии водй камтар мушохдда
карда мешаванд.
Кдсми олимон омилхри тагйирёбии организми
одамро дар таъсири мухдги беруна ба майнаи cap, ба
монандй: равшании баланди барк,, х,аргуна радиаксия,
суръату овози нак^иётхр, радио, телевидение,

компютер, видео ва гайра, ки ба майнаи сари кудакон
таъсир мекунад, мехдсобанд.
Ин фарзия х,ам нокифоя буда, олимон то кашфи
нурх,ои атомй, радиоактивй, радиою телевидение ва
компютер х,одисах,ои акселерасияро мушохдда карда
буданд.
Х,амин тавр, барвак,ттар инкишоф ёфтани
организми кудакону ч,авонон ва дертар пиршавии
калонсолон ба омилх,ои дохилию берунй вобаста буда,
бештар ба вазъи х,аёти моддй-маишй, мухдги зист ва
майдони геомагнитй алок,аманд мебошад.
Ингуна х,одисах,ои биологию антропологй доимй
набуда, дар х,ар як силсилаи таърихй х,ар хел буданд.
Даврахри таърихй х,ам буданд, ки кдцкашии ч и ш и
кудакону ч,авонон ва дарозумрй мушохдца карда
намешуданд (масалан, дар мавриди нооромии замон,
Чангх,ои тулонй, гуруснагй, вазъи экологй).
Антропологияи синну солй гуфта чиро мефах,мед?
Онтогенез чист?
Инкишофи *щсми одамро боз кадом фанх,о
меомузад?
Хусусиятхри онтогенези одамро боз кадом фанх,о
меомузад?
Фаркдятх,ои онтогенези одамро к;айд намоед.
Фарк,ияти инкишофи ч,исму танаи зану мард дар
чист?
Даврах,ои инкишофи танаи одамро ёдоварй намоед.
Дойр ба онтогенези одам чй гуна даврабандих,о
мавцуд аст?
Даврабандии ягона кай ва дар кадом чамъомад
к;абул карда шуд?
Нишондих.андах.ои синнусолии биологии одамро
номбар кунед.
Акселерасия чй маъно дорад?
Д(рррПОЛОШс 35
Мавзур 4 - Антропологияи конститутсионй

Сохти танаи одам
Конститутсияи мардхр
Конститутсияи занх,о
Конститутсияи кудакон
Конститутсияи психикию физиологии
одам
Мавзуи §1. Сохти танаи одам. Антропологияи
конститутсионй гуфта, ма^муи хусуситхри
индивидуалии физиологи ва анатомии одамро, ки дар
заминаи хосиятхои модарзотй ва таъсири табиию
ичтимоЯ ба вучуд меояд, фадмида мешавад.
Конститутсия-аз лот. Constitutio- сохт, таркиби
сохти танаи одам мебошад. Зери мафхуми сохти
конститусионй мо нишонахри берунй ва хусуситхри
индивидуалии к,ад, вазн, дарач,аи инкишофи мушакхр,
равганбандии зерипустй, андозаи кдсмхри алохдцаи
пуст, фаркдятхри ч,инсй> синну солй ва зухуроти
психологию физиологии одамро мефах,мем.
Антропологияи конститутсионии одамро
антропологхр, духтурон ва психологх,о: Г.Виола,
К.Сито, И.Галант, А.Островский, Э.Кречмэр, В.Бунак,
У.Шелдон, JT.Картер, М .Уткина ва дигарон омухтанд.
Дар вак,ти омухтани сохти конститутсионии одам
олимон онро аз назари умумй ва дар алохддагй (хусусй)
таджик, мекунанд.
Аввал танаи одамро дар ягонагй, индивидуалй ва
умумй тахдил карда, баъд намуди берунй ва даруни
узвхри одам, типх,ои пусти он, к,аду к,омат дар
ало^идагй омухта мешавад.
Ин нишонахри конститутсионии одам х,аматарафа

аз чдх,ати морфологи, физиолога ва хосиятхри
психологии шахе тадкдк, карда мешавад.
Расми 5. Сохти конститутсионии мардон

а. Одамони к,адбаланд (типи долихоморфй)
б. Одамони миёнакдц (типи мезоморфй)
в. Одамони пакана (типи брахиморфй)
«AitWOWf-WV
Расми 6а. Типи мардон аз руи типологиям

Э.Кречмэр
1. Одамони логар (типи астеникй)

2. Одамони гуллатан (типи пикникй)
3. Одамони чолок (типи атлетики)
Д В Р *****" *
Расми 7 . Т и пи занх,о аз руи гурух,бандии И .Б.Гуланд

1. Занх,ои хар оби логар (типи астеникй)
2. Занх,ои крматрости сим ои латиф дош та
3. 5. Занх,ои гулласимои калончусса ва к,айиш
4. Занх,ои зеб о и хиром он ва узвхри якхела ривоч,ёфта
6. 7. З ан хои тануманди серх,акат ва пах,лавончусса
Олими немис Э.Кречмэр сохти конститутсионии

одамонро тадк,ик, карда дар асари худ: «Сохти бадан ва
характер» (Строение тела и характер, М.: Эксмо, 2003)
се типи1 конститутсионии одамро нишон медих,ад:
1. Одамони типи астеникй (аз юн. одамони
логар), одамони к,адбаланди к,афаси
синаашон тангу дароз буда, мушакхряшон
суст инкишоф ёфтааст.
2. Одамони типи пикникй (аз юн. гафс),
одамони кдцпасту гафс ва тануманде, ки
гардани кутоху калон доранд.
3. Одамони типи атлетй (аз юн.
пахдавонцусса), ингуна одамон к,аду
к,омати пахдавонона дошта, чолоку
серх,аракат мебошанд. (Расми 5)
Ба ин ТИПХ.ОИ Э.Кречмэр монанд, антропологи рус
В.Бунак х,ам соли 1941 классификасияи худро кор
карда баромад, ки вай аз руи гурух,бандии Э.Кречмэр
фарк, дошт. Бунак одамонро аз руи дарацаи
равганбандии танаи онх,о ва дарацаи инкишофи
мушакх,ои мардон гурух,бандй намуд. Инчунин
нишонах,ои иловагии одам-бофтах,ои к,афаси сина,
мушакх,о ва устухонбандии мардх,оро ба х,исоб гирифта,
дарозии к,ад, фарк,ияти устухонбандй ва сари одамонро
ба инобат нагирифт. Сохти гурух,бандии В.Бунак ба
танаи занх,о дахл надошт.
'Т и п аз юн, ш акл, навъ, тамга буда, лар Антропологии, г>рУ^и одамоне, ки аз руи
утиумияти хислатхри зох,ирию дохилЯ якхелаанд, фахмида мешавад
ДатрОПОДвШ 41
Мавзуи 5. Сохти конститутсионии танаи

одам.
§1. Сохти конститутсионии танаи мардх,о. Дар
Русия мавриди тасвири сохти танаи мардон бештар
накапай В.Бунакро истифода мебаранд. В.Бунак
мардонро аз чих.21111 сохти конститутсиониашон ба 3
тип ЧУД° мекунанд:
1. Мардони типи синагй - одамони харобу
навчабуда, мушакхр, равганбандй ва
устухонбандии танаи онх,о суст ривоч, ёфтааст.
2. Мардони типи мушакй - ин гуна мардон
кувваю бозувонашон хуб ривоч, ёфтааст.
3. Мардони типи шикамй - одамоне, ки гардани
кутоху гафс ва шиками калон доранд (Расми
6). В.Бунак дар вак,ти гурух,бандии мардон
онхрро ба чор зергурухдо так,сим намуд:
A). Типи синагию мушакй
Б). Типи мушакию синагй
B). Типи мушакию шикамй
Г). Типи шикамию мушакй
§2. Сохти конститутсионии танаи занх,о нисбатан

хуб омухта шудааст. Х,ануз соли 1927 аз тарафи
антрополог И.Б.Галант сохти танаи занхрро гурух,бандй
намуда, онро ба се гурух, ва 7 зергурух, так,сим намуда
буд:
1. Типи занх,ои тасмаю лак,к,амох,й монанд буда
онх,о ба чунин зергурухдо чудо мешаванд:
а) Занх,ои астеникй буда, харобу к,афаси синаашон
борик, текис, шиками хамида, думбаи пасти
борик, байни пойхряшон кушода, руи борики
дароз, манах,и тегдори борик, рангпарида,
мушакхри сустривоч,ёфта, симои доимии занонаро

нигох, дошта мебошанд.
б) Занхри тану рангу руйи латиф дошта буда, онхр
рангу пусти чилодор ва узвхри бадани якхела
инкишофёфта доранд.
2. Типи занхри мобайнй буда, онхр ?;ам ба ду
зергурух, чудо мешаванд:
а) Типи занхри пикникй буда, гулласимо, сару руи
курула, шонахри васеъ, синахри куруллаи
силиндрмонанд, шиками курулла, думгозаи васеъ,
байни пойхр чаФс> пусти текиси мах,ин доранд.
б) Типи занхри х,аракатхри х,алиму зариф дошта
мебошанд, ки онхр пусти хушку мушакхри
ривочёфта, руи пах,ну чогхР и васеъ ва
равганбандии х,амвор доранд.
3. Типи занхри калончусса мебошанд, ки онх,о ба
се зергурух, так,сим мешаванд:
а) Типи занхри атлетики (пахдавончусса) буда,
устухону мушакх,о, муй ва тарх,и руи мардона
доранд.
б) Типи занхри калончусса буда, ба онхр
равганбандии зиёд, гардани гафсу калта, миёну
пой ва дастони гафс, сару руи курулла доранд.
в) Занхри фарбех,и калончуса ва равганбастаи
Чисмонии баку, (расми 7.)
§3. Конститутсияи кудакон. Барои омухтани сохти
Конститутсионии танаи кудакон нак,шаи барои мардон
тартибдодашуда ё махсус барои кудакон тартиб
додашударо истифода мебаранд.
Дар Русия аз руи нащпаи антропологх,о
В.ГгШтефко ва А.Д.Островский, ки , вай барои
калонсолон х,ануз соли 1929 тартиб дода шуда буд,
|истифода мебаранд. Дар он тасвири сохти
конститутсионии танаи мардон дода шуда, аз руи ин
нак,ша 6 зергурухдои сохти конститутсионии бачагонро
тасвир мекунанд.
.1 птроПОДОШ » 43
Типи Конститутсионии бачагон ва наврасон аз руи

накапай В..Ш тефко ва Л.Островский.
Накапай 2
№ Типх.0 Тавсифи типу гурухдо

Наврасони харобу борик, к,афаси
1. Типи астеники синаашон борику хамида, шиками
хамидаю пойх,ои дароз доранд.
К,афаси синаи дарозу ривоцёфта,
2. Типи таракалй
шиками хурду бинии калон доранд.
К,афаси синаи хурд, шиками калон,
камравган дошта, он бештар
Типи сокинони Африка, Америкаи Лотинй,
3. абдоминалй ё Осиёи Ч,анубу Шарк,й мебошанд.
«дех^онй» Чунин тана ба бештар истеъмол
кардани расданию мевач,отх,о ва
хурокх,ои камкувват вобаста аст.
Ба ин гурух, наврасони кдду Комати
якхела ривоцёфта, китфхри васею
4. Типи мушакй рост, к,афаси синаашон пах,н,
чоркущ а ё курулла дохил мешаванд.
Наврасони гарданкалта, к,афаси синаи
калтаи васеъ, руи калону цоги поёнаш
5. Типи дегистивй
васеъ, шиками калону баромада
мансубанд.
Бачахре дохил мешаванд, ки сохти
танаи онх,о махсус буда, ба ягон тип
дохил намешаванд. Танаи онх,о аз
6. Типи номуайян синни 5 то 15 солагй ташаккул ёфта,
1 нишонахои типх,ои пикникй,
тануманд ва чолоку серх,аракат
(атлетикй) мебошанд.
44
У. Чахонов
Расми 9. Нук,тах,ои ранганбандии тани одам.

45
Л^ггроЛвЛОШ?
Расми 10. Нук,тахри равганбандии тани занхр

1 - Равганбандй як хел тщсим шудааст.
2 - Равганбандй дар китф ва думба зиёдтар.
3 - Равганбандй асосан дар крсми думба зиёдтар
аст.
Антропологхр дар тадк,ик,и сохти конститутсионии
одам методхри гуногунро истифода мебаранд. Яке аз ин
методхр - услуби антропологи рус В.Дерябин мебошад.
В.Дерябин 6000 нафар зану мардхри аз 18 то 60 соларо
омухта, онхрро ба гурухдо так,сим намуд. У одамонро
бо ду рох, гурух,бандй намуд: бо рох^ априори (аз лот.
apriori-азалй) ва бо ро^и апостериори (аз лот.
постериотй-зидди априорй тачрибавй).
Мувофик,и усули ап р и о р й -ч и см у тан и одам ро дар
хрлати м одарзотиаш , пеш аз тач р и б а гузаронидан
меомузанд.
Бо усули апостериори- ч,исму танро бо тарзи
тачрибавй дар гурухдои одамон тадк,ик, мекунанд.
Ингуна усули донишро дар фалсафаи идеалистии асри
X V I11 Лейбний (1646-1716) ва дар асри X IX О.Кант

ч,орй намуда буданд.
В.Дерябин дар асоси омузиши цисму тани 6000
нафар зану мард 3 мехдори (типи) тагийрёбии
организми одамро нишон дод:
Мехдари якум-омузиши одамони устухони калон
дошта, ки к,исми онх,о одамони кдцпаст (микросомия)
ва кдсми дигарашон-одамони кддбаланд (макросомия)
мебошанд.
Ме^вари дуюм-одамонро аз руи андозаи устухону
мушакхряшон омухта, зергурухдои онро муайян
намудан аст: Одамоне, ки мушакх,ои онх,о нисбати
баданашон хуб инкишоф ёфта (лептасомй) ва одамоне,
ки мушакхряшон нисбати танаи бадан суст инкишоф
ёфта (брахисалй) мебошанд, дохил мешаванд.
Мехдари сеюм-Дар асоси омузиши сохти таги пуст
ва вазъи равганбандии танаи одам муайян намудани
бисёр равганбандй (гиперадипоз) ва суст равганбандии
(гипоадипоз) танаи одамро майян кардан аст.
Антропологхр танаи 6-7 нафар зану мардро омухта, ч,ои
онх,оро дар ин се мех^ар муайян мекунанд.
Дигар антропологи рус М.Негашева шакли одамро
(типи морфологиро) аз руи сохти руй муайян мекунад.
Дар асоси усули тадк,ик,отии М.Негашева маълум
гардид, ки дар мардх,ои типи синагию руйдароз сохти
якхелагй дида мешавад. Ингуна монандиро дар занх,ои
руйкалону курулларуйи типи пикникй (гардан калтаю
к,адпасти чорпахдуй) мушох,ида мекунем.
Х,амаи ин роху усулх,ои омузиши сохти
контитутсионии одам барои тадк,ик,отх,ои демографй,
морфологй, физиологи, психологй, сотсиологй, биологй
ахдмияти хосае доранд.
Аат рополопа 42
Мавзуи 6. Конститусияи психологию физиологии одам.

Сохти биологии одам бо 3 аломаташ аз х,амдигар
фарк, мекунанд: бо сохти цисмонии бадан (логарй ва
серх,аракатй) ва aiyiy хирад.
Хусусиятхри цисмонии одам аз тарафи
антропологи рус В.В.Бунак ва психологхри немис
Кречмэр ва Ш елдон омухта шуданд.
Мувофикд тадк,ик,оти В.Бунак цараёни туршшавии
организм дар мардхри типи синагию мушакии логар
зиёд буда, дар занх,ои типи миёнаи мезопластикй кам
мебошанд.
Ш арёни хун ва давомнокии нафаскашй дар
мардхри занхри зергурухдои х,архела як хел мебошад.
Масъалахри х,айзу мох,бинии марду занхр аз руи
типхряшон якхела нестанд.
Масъалахри тавсифи психологии синнусолу х,ам
гуногунанд. Э.Кречмэр ду намуди мицози (темперамент)
одамро к,айд карда буд. Одамони типи пикникй мичрзи
тагйирёбанда дошта бошанд, одамони типи астеникй
орому камгап, х,илагару хдрзагуй мешаванд.
Мичрзи одамон бо усули оморй (статистикй) аз
тарафи Ш елдон (1942) хуб омухта шудааст. Вай дар
вак,ти тадкдкд мицози одам омилхри ирей, модарзотй,
алок,амандии сохти бадан ба мичрзи одам, таъсири
берунй, хостани мух,ити хуби зист, дустдоштани
худгаърифкунй, бо дигарон бо тезй дар х,амсух,бат
будан, х,алимй, дар хрлати душвор дигаронро дастгирй
намудан ё бефарку сангдил будан, майл доштан ба
нушокихри сархушкунанда, гушанишинй ва дигар
аломатхри мичрзи одам таджик, карда шуданд.
У-Шелдон 200 нафар мицозонро аз руи сохти
конститусиониашон омухта, 50 нишонахри мичрзро
муайян намуда, онх,оро бо 3 зергурух, чудо намуд. Ба

х,ар як мич.03 12 нишонахри онро так,сим намуд. Ба х,ар
яки нишонахри мичрз аз руи тарзи 7 баллй бахргузору
намуд. Холи миёнаро аз руи 12 нишонаи мичрзи
бароварда, вазъи психологии одамро муайян намуд (Ба
накдти 3 нигаред).
Тавсифи мувофи^ии омилх,ои мичрзй (темперамента) ба сохти

бадани одам аз руи ^адвали У.Шелдон
Нак,шаи 3
Аз руи сохти Аз руи сохти танаи Аз руи сохти

ботинии одам одам (атлетикх,о) зох^грии одам
(астеникх,о) (пикникхр)
Хасташавй дар Дар вак,ти амалиёту Дар вак,ги рох,
вак,ти х,аракатй х,аракат боваринок рафтан карахт
к,аду к,омат х,ис рох, мераванд. мешаванд.
карда мешавад.
Ба зисти Ач,оибу гароибро Хомушаку
хуб(комфорт) дуст медоранд. камгапанд.
майл доранд.
Таърифу Ба х,ассосию Рафтору сирри
маъкулкуниро эх,сосот дода худро ПЯНХ.ОН
дуст медоранд. мешаванд. нигох, медоранд.
Рафтору Хассосу х,иссиёти Рафтору х,иссиёти
х,иссиёти худро худро пинх,он худро пинх,он
ошкоро маълум медоранд. мекунанд.
мекунанд.
(одамони сабук) 1
Дар хрлати Дар х,олати мастй Дар х,олати мастй

мастй сергапу устувору орому устувор
сабуканд. та^овузкор мешаванд.
мешаванд.
Дар холатн Дар х,олати душвор Дар х,олати
Ajn p o iw m u u 49
душвор дасти амал мекунанд. душворй гурехта

ёрй дароз гушанишинй
мекунанд. мекунанд.
Ба бачахр ва Ба давраи Ба давраи
оила шавку Чавониашон майлу пиронсолй майлу
рагбат рагбат доранд. рагбат доранд.
доранд.(оиладуст)
Х,амин тавр, одамони типи астеникй-тарсончак,

дамдуз, н оа\л бошанд х,ам ширинихуру забондону
гапдон ва китобхон мебошанд.
Одамони типи атлетикй, пуркуввату чак,ону чолок
бошанд х,ам, зех,нашон кунду камгап мебошанд.
Одамони типи пикникй-камгапу хушчак,-чак,
бошанд х,ам одамони беток,ати мугабир мешаванд.
Чй тавре ки дар халк, мегуянд: «Ранг бину х,ол
пурс». Ба одамон аз руи ранги руяшон бах,о медих,анд.
Дар байни олимон х,ануз аз охири асри X V 1 11 cap
карда рафтору одоби одамро аз руи шакли сараш ва
к,иррах,ои он, намуди руй, гуш, бинй, лабу дахрн муайян
мекарданд.
Дар то^икон ва дигар халкдои х,амсоя характеру
рафтори психологии одамро аз руи соли таваллудаш
(так,вими мугулй) муайян мекунанд. Одам дар кадом сол
(соли х,амдуна, саг, хачир, на^анг ва гайра) таваллуд
ёфта бошад, рафтор, характер ва темпераменту
психологияи вай ба х,амон х,айвон гуё монанд мешуда
бошад. Дар баъзе мавридх,о ин дуруст мебарояд. Одаме,
КИ дар соли мург таваллуд ёфтааст, мисли мург х,ама
Чойро тит карда меистад ё мисли х,амдуна рафтор
мекунанд. Ин акддахр аз ч,их,ати илмй нодуруст аст.
Антропологи итолиёвй Ч-Ломброзо дар охири асри
намуди берунии ^инояткоронро омухта
so У. Чахонов
соддалавхрна исбот намуд, ки онхр х,иссиёти баланди

шунавой, чашмони тез дошта, дардро суст х,ис
мекунанд. Ин усули Ломбразо дар амал истифода бурда
намешавад.
Психологи немис Э.Кречмэр одамоне, ки аз ч,их,ати
психикй ноороманду аз ч,их,ати сохти
конститутсиониашон ба типи пикники дохил шуда,
к,аду крмати якхела доранд, руяшон калону серравган
(фарбех,) мешаванд. Мардхри ин цине барвак,ттар кал
мешаванд.
Акси ин хрцисаро Кречмэр дар одамони аз ч,их,ати
рух,и касалманди типи астеникй мушох,ида намуда буд.
Ин одамон логару хароб буда, гардани борик, руи
хурд, ч,оги борик доранд. Занхри ин типи одамон,
нисбати мардхр калонцусса мешаванд.
Одамони типи пикникй хушсух,бат, зиндадил,
калонруй ва аз ч,их,ати психологи софдилу рах,мдил
мешаванд.
Одамони типи астеникй, аз цих,ати психологй
дилсахти нопок, камгап буда, ботинан аз ч,их,ати
психологй азоб мекашанд.
Ба одамони гурухд атлетикй, аз ч,их,ати психологй
дилсахти нопок, камгап буда, ботинан аз цих,ати
психологй бефарк, мешаванд.
Ба одамони гурух,и атлетикй камгапй характернок
аст. Э.Кречмэр беморонро омухта ба хулосае омад, ки
психологияи одамони касби кори гуногундошта якхел
намешаванд.(нак,шаи 4)
трололотя Al
Вазъи психологию истеъдодх,ои табак,ах,ои одамон аз руи

накапай Э.Кречмэр
Нак,шаи 4
Темперамент ва типи конститусионии
Истеъдодх,о одамон
Типи пикникй Типи астеники
Реалист, хушчак,-чак,, Бо х,ая^он,
Шоирон х,аслгуй (юморист) хаёлпараст, сухандон
мебошанд. мешаванд.
Дониши соддаро бо Одамони бомантику
Олимон аёният исбот ботартиб,
мекунанд. метафизиканд.
Муборизи нотарс, Идеалист,
Сарварон ташкилотчй, хаёлпараст, золим ва
миёнарави мох,иранд. зулмпарваранд.
Мавхуми Конститугсия дар антропология чй маъно

дорад.
Сохти конститутсияи мардх,оро дар мисоли худатон
муайян кунед.
Аз руи сохти конститутсиониашон занх,о чанд хел
мешаванд.
Шумо ба кадом типи одамон дохил мешавед.
Типи конститутсионии кудаконро муайян кунед.
Антропологх,о сохти конститутсионии одамро бо
чигуна методх,о меомузанд.
Аз руи чддвали У.Шелдон мич,ози худро муайян намоед.
Э.Кречмэр истеъдодх,оро дар одамони гуногун чй тавр
мУайян намуд.
ФАСЛИ ДУЮМ
АНТРОПОГЕНЕЗИ ОДАМ
Мавзуи 1-Макрми инсон дар оилаи приматхр
Антропогенез яке аз шохаи асосии антропология
буда, аз юнонй antropos-одам, genesic-пайдоиш
мебошад. Илмест, ки таърихи пайдоиш ва наРаёни
инкишофи одамро меомузад. Таърихи пайдоиши
инсонро гайр аз антропогенез, инчунин илмхри биологй
ва ч,амъиятй (Археология, этнография, психология,
демография) низ меомузанд.
Дойр ба пайдоиши инсон назарияхр
гуногунанд, вале асосии онх,о ду то мебошанд. Яке
назарияи теологии (креасионизм) диние, ки вай дар
асоси Забуру Таврот, Инчдл, Библия, Куръон ва дигар
китобхри динй ба амал омадааст. Бино ба таьлимотхри
динй гуё Худо одамони аввалинро - Одам Ато ва Момо
Х,аворо аз лой сохта бошад. Х,амрадифи онро дар
асотири бисёр халкдои ч,ах,он мушохдца намудан
мумкин аст. Гуфторхри дигари асотирй х,астанд, ки г^ё
Худо аввал х,айвононро офарида, баъд онхрро ба одам
табдил дода бошад. Баъзе донишмандони сох,аи дин, аз
Чумла, Папай Рим Пийи X II соли 1950 даъво карда
буд, ки гуё Худо одамро якбора наофарида аввал
х,амдунахри одамшаклро офарида ба вай ч,он ато карда
бошад. Х,амин тавр, дар илми антропология назарияи
динии креасионизм (аз лот. «креатио»-авлод,
«креатионус»-махлук,) ч,орй шуд.
Дигар консепсия-таълимоти эволютсионистии
Чарлз Дарвин ба шумор меравад, ки вай соли 1859 дар
асари худ «Происхождение видов путем естественного
отбора» асос гузошта буд. Мувофик,и таълимоти у
х,амаи организмхр бо х,ам алок,аманд буда, дар
АШрРОРШПх —------------------------------------------- -
инкиш оф и таърихии худ баромади умумй доранд. Инро
дар антропогенез тадк^кртхри палеонтологи, археологи,
биологй, генетикй, психологи ва амсоли онхр исбот
намуданд.
Методи асосии илмии омузиши эволюсионии
организмхр ин муайян намудани алокдхри бо х,ам
наздики организмхри гуногун мебошад. Присипи аз
назари фенотигш бо х,ам монандй ва фарк,ияти олами
зиндаро х,ануз дар асри XVI I олими немис Карл
Линней баён намуда буд. Тадк,икрти Чарлз Дарвин ва
методи филогенетикии (аз юн.фило-ч,инс, авлод,
генезис-бавучудой) Эрнст Геккел ба биологияи имруза
имконият дод, ки «дарахти филогенетикй»-ро аз руи
нишонахри морфологй, тавсифи физиологи ва
махсусиятхри таракдиёти он сохта зергурухдои
(шохахр) онро бунёд кунад.
Хизмати Чарлз Дарвин аз он иборат аст, ки у дар
асари худ «Ба амал омадани одам ва интихоби ч,инсй»
(1871) аз маймунхри одамшакл (приматхри олй) ба
вучуд омадани наели одамро нишон дода, шохахри
онро дар филогенетикии одамизот к,айд намуд.
(Нигаред ба раемхри 10,11,12)
Х,амин тавр, одам аз наели маймунхр пайдо шуд.
Дар ин хусус к,ариб ду аср мукдддам олими бузурги
немис Фридрих Энгеле дар асари худ «Роли мех,нат дар
Чараёни ба одам табдил ёфтани маймун» фикр ронда
буд.
Дар замони хрзира олимон исбот намуданд, ки
эволюсияи ташаккули одам аз зергурухдои оилаи
ниммаймунхр-Тупайя ва Лемурхр1, ки онхр ба 6 оилаю
26 авлод ва 50 намуд чудо мешаванд, огоз шуда то
Тупайя-аз Малаии маънои «х,айвони ба санч,об монанд, мушх,ои парвожунанда ва
гмур аз калимаи Афр. одамони хаёлй (арбох,) аст.»
маймунхри одамшакли оилахри понгиду гоминидхр

давом кардааст. Подгидхр-маймунхри орангутан ва
понгидхри Африкой-горилла, шимпанзе ва гоминидхр
(маймунхри олии одамсимо) буда, онхр 5 млн. сол к,абл
аз ин зист мекарданд, ки онхрро археологхр дар х,авзаи
Фойюми Миср дарёфт намуданд.
Ба гоминидхр 3 хислат характернок мебошад: 1)
Рост рох, рафтан; 2) Пан^ахри дасти ба мех,нат
мувофик, 3) Майнаи сари таракдикарда.
Мавзуи 2. Приматхри муосир. Примат аз калимаи
лотинии приматус гирифта шуда, маънояш аввалин,
нахустин мебошад.
Приматхр отряди олии ширхорон, ки аз
ниммаймунхр то маймунхри одамсиморо дар бар
мегирад.
Олимон 200 намуди приматхрро тадк,ик, намуданд,
ки онхр ба 61 авлод, 12 оилаи маймунхр так,сим
мешаванд.
Чи тавре ки к,айд карда шуд, приматхри оилахри
тупайя, лемур, индрй, айл-айл, лоризид ва долгопят
аввалин оилахри ниммаймун буда, ч,анини саршавии
наели инсони ояндаро ташкил медоданд. Онхр дар
Чангалзорхрю кухдои Шимолии Х,индустон. Ч,анубии
Х.ИМОЛОЙ, Х,инду Хитой, ч,азираи Мадагаскар,
Филиппин, Суматра, Америкаи Лотинй зиндагонй
мекунанд.
Ба маймунх,ои одамсимо оилахри маймунхри
гиббон, мартишка, орангутан, горилла ва шимпанзе
дохил мешаванд, ки онхр аз бисёр ч,их,ат ба наели одам
наздиктару монандтар мебошанд. Шакли симо, намуди
руй, бинй, чашм, лабу дахрн, абрувон, г^ш, пан^ахри
дасту пой ба узвхри танаи одам монанд аст. Х,амаи ин
маймунхр, мисли одам панч, панч,а доранд. Хусусан,
оилаи подгидхр ва 3 авлодй онхр: орангутан, горилла ва
шимпанзе ба одам хеле наздиканд.
ЛдтррЛСЩОШЯ-
Расми 11. Орангутан
Расми 12. Горилла

л У.Чахоыош
ДЛРОДОДОГВЯ---------------------------------------
Орангутанхр яке аз маймунхри калончусса буда,

дар забони малайзй маънои «одамони бешагй» ном
дошта, онхр аз 81 то 250 кг. вазн доранд. К,ади онх,о аз
110-120 см (модинааш) то 130-140 см (наринааш)
мебошад. Руи орангутанхри Суматра бемуй, калон,
гушхряшон майда, лаби таранг, наринааш мисли одам
риш дорад, пешониашон калон то 3 см., дастй дароз
дошта, рост рох, мераванд. Онхр х,еч,гох, аз як ч,ой ба
дигар н°й намепаранд. Вале ба баландй ва х,амворй тез
х,аракат мекунанд. Хрмиладории онхр то 275 руз давом
карда, як бача бо вазни 1200-1600 га таваллуд
мекунанд. Кудакони онхр то 3-4 солагй модаронашонро
мемаканд. Модаронашон ба тарбияи онхр машгул шуда,
барои ба дарахт баромадан, хона сохтан, меваро ч,амъ
намудан тарбия мекунанд. Дар мавриди боришот танаи
худро бо баргу шоххри дарахт руст мекунанд.
Модинааш бо бачахряш, дигархр дар алох,идагй лона
сохта зист мекунанд. Онхр бо х,амдигар ч,афс,
пойхряшонро к,ад намуда, то баромадани офтоб хоб
мераванд. Пагохд аз хоб хеста, чашмонашонро бо
дастонашон пок намуда, аз пайи хурокхурй мешаванд.
Онхр решаю барг мевахр ва тухми парандахрро
истеъмол мекунанд.
Олими англис Фарнесс орангутанхрро омухта дар
байни 6 мох, талаффузи калимаи “папа” (падар)-ро ёд
Дод. Фарнесс 6 мох, дар назди оина ин калимаро х,ар
руз такрор кард ва баъд аз 6 мох, маймун х,ам «падар»
гуфта ба китфи «муаллимаш» зад. Олим маймунро ба
назди об бурда, пои маймунро ба об тар намуд.
Маймун, ки аз об метарсид бо баробари пояш тар
шУДан 3 маротиба «Падар» гуфта фарёд зад. Пас аз он
маймун кал и м аи «кап» (аз англ. С и р -к р у ж к а)-р о
58 У. Чахояов
омузонд. Дар х,ар 15 да*уик,а ин калимаро такрор кард.

Рузе шабона орангутан нотоб шуда, чанд маротиба
калимаи «кап»-ро такрор кард, ки вай маънои об
бидехро дошт.
Чунин тачрибаро дигар олимон Грюнбаум ва
Шеррингтон дар шимпанзе гузарониданд. Баъди 5 соли
тачриба шимпанзе калимаи «модар»-ро такрор намуд.
Симои шимпанзе ба одам монанд буда, бештар дар
Африка зиндагонй мекунанд. Кдди онх,о то 150 см
буда, вазнашон аз 45-50 то 80 кг мебошац. Магзи сари
онх,о 350-550 гр аст. (Расми 12)
Гуши онх,о ба гуши одам монанд буда, биниашон
калта, лаби болояшон калон, муи сиёху риши наринаш
сафед, пусташон х,ам сафеду руи гандумранг доранд.
Х,арорати бадани онх,о 37,2°С мебошад.
Аз тадк,ик,отх,ои антрополог Балуман маълум шуд,
ки шимпанзеи калонсол нисбат ба ч,авонашон 3-4,5
маротиба пуркувватаранг. Вак,те ки шимпанзеи нарина
акрабаки (динамометрро) кувваченкунакро ба 330 кг
баровард, модинаи он бо к,ахр динамометрро бо дасташ
фишурда, акрабаки онро ба 504 кг баровард. Садх,о
дониищуён вак,те ки аз фанни антропологгы тачриба
мегузарониданд, фак,ат як нафар варзишгари онх,о
динамометрро фишурда то 200 кг пахш карда буд.
Шимпанзе инчунин аз замин сузанро гирифта, дар нуги
дарахт соати кисагй ва стаканчаро мох,ирона бо як даст
нигох, дошта метавонист.
Оилаи шимпанзех,о 30 фоизи х,аёти рузонаашонро
дар замин гузаронида, аз 2 то 40-45 то шуда мегарданд.
Нарина ва модинаашон бо бачахряшон дар алох,идагй
Чудо сайру гашт мекунанд.
дхтрояеш ш -—-------- ----------------------- -----------------— ----- -— “
Мувофикд мушох,идахри антрополог Д.Гудоил дар

байни гурухдои ^ д о го н а ва синну соли гуногун
муносибатхри хдмдигарро бадбинй дида мешуданд.
Онхр ба воситаи 30 намуди овозу х,аракатхр, имою
ишорахр, ба воситаи дасту лабхрю дандонхр фикри
х,амдигарро мефах,манд.
Антропологи рус Н.Лодигина-Котс, ки солхри
тулонй х,аёти шимпанзеи дар боги зоологй бударо
омухта, хрлатхри хафагй ва хурсандй, гиря ва ханда
кардан, тагйиротхри мушакхри руйи маймунро тадк,ик,
карда буд. Дар хрлати гиря кардан, чашмонашонро сахт
пушида х,аргуна овоз мебароранд, вале мисли одам оби
чашми онхр намерезад. Мавриди хуроки бо лаззат
хурдан, чашмонашонро нимпуш карда, бо нигох,и гарм,
бурчдои лабашонро ба боло мебароранд. Онх,о
лонах,ои худро дар замин ва миёни дарахт сохта,
пойхряшонро нимк,ад карда онро бо шикамашон зер
карда ё ки бо тахтапушт хоб мераванд.
Шимпанзехр асосан мева, барг, навдахри нав
баромада, тухм, решахри растанихр ва мурчахрро
истеъмол мекунанд. Навдаро ба хонаи мурчахр гузошта,
дар хрлати мурчахр ба навда к,атор часпида баромадан,
навдаро бо як тарафи лаб мелесанд. Аз руи
мушох,идахри Д.Гудолл шимпанзехр маймун бачахрро
х,ам мехуранд.
Онхр 225 руз (7,5 мох,) хрмиладорй карда якгогй,
бачахри барах,на таваллуд мекунанд. Модинааш
бачаашро бо лабу дастонаш тоза мекунанд. Танаи
бачаашро мехрубонона молишу шона карда, бо х,аргуна
имою ишорах,о онро бозй медоронад. Модараш бо
пушташ (устуно) хоб рафта мисли одам, бачаашро аз
Дастащ цапида, бо пойхряш онро ба боло бардошта
60 У Чаховов
бозй медоронад. Бачаашро то 5 мох,агй зери шикамаш

нигох, дошта, баъд ба пушташ баромада, худро нигох,
доштан, дар х,олатх,ои хавфнок ба танаи очааш руст
шудан, олотх,оро сохтан ва истифодаи онро
меомузонад. Камолоти ч,инсии наринааш аз 7-8 солагй,
модинааш аз 6-10 солагй cap шуда то 60 солагй умр
мебинанд.
Дигар наели пеш гузаштагони одам маймунхри
одамсимои оилаи горилла мебошад, ки онх,о х,ам дар
Африка зиндагонй карда, кдди наринаашон 180-200 см
ва вазнашон 250-262 кг мебошанд. Модинааш? нисбатан
кддпасту вазни кам доранд. Чашми чукуру бинии васеъ,
лаби болоиашон нисбат ба шимпанзехр калтатар, гутпи
хурди ба cap часпида, руяшон бемуи сиёх, буда, дастх,ои
дарозу панч,ах,ои васеъ дошта, панч,ах,ои калонашон
кутох, мебошад.
Пойх,ояшон кутох, буда, таги пояшон дарозу
панч,ах,ои калонашон ба як тараф хамида аст. Каме
риш доранд. Муи кутох,и сиёх, ва зич дошта дар
Камерун, Габон, Рио-Мунй ва Конго пах,н гаштаанд.
Антропологи немис Шаллер ин маймунх,оро
омухта дар онх,о мавчуд будани 20 хели овоз, характеру
темперамента х,архела доштани онх,оро мушодида карда
буд. Онх,о аз 5 то 30 тогй гурух,-гурух1 шуда мегарданд.
Ин маймунх,о дустона зиндагонй карда ба одамхр
х,амла намекунанд. Алок,ах,ои ч,инсй ихтиёрй буда,
наринаашон х,еч, гох, ба модинааш зуроварй намекунад.
Гарилло шабона лона сохта х,еч, гох, рузи дигар онро
истифода намебаранд. Барои он ки гарилло маймуни
ифлос буда, лонаи худро ифлос карда дар он хоб
меравад.
ДдХроДОДОШЯ------------------------------------------------------------ 61
Онхр 29 намуди расданихр ва гуштро истеъмол
намуда, ба худ нигохубин мекунанд. Бадани
бачахряшонро тоза карда, ба онхр мех,рубонона
нигохубин мекунанд. Хрч, гох, онхрро намезананд.
Наринаашон дар хрлати ч,анг кардани бачахр ва
хуроккашии онхр ч,анг мекунанд. Дар вазъияти
хавфнокй наринаи онхр шохх,ои дарахтро ларзонида бо
муштх,ояшон ба к,афаси синаашон зада фарёд мекунанд.
Соатх,ои 17-18 бегох,й дар атрофи сардорашон чдмъ
шуда дар куч,ое, ки шаб шавад, дар х,амон ч,ой хоб
мераванд.
Х,омиладории горилла 251-289 руз (8,5-9,6 мох,)
давом карда, яктогй бача таваллуд мекунанд. Бачахри
онх,о то 1 солагй макида, то 3 солагй дар багали очааш
мемонад. горилла 30-35 сол умр мебинад.
Х,амин тавр, приматхри муосир, маймунхри
одамсимои типи гиббон, мартишка, орангутан,
шимпанзе ва гарилло буда, бо хусусиятхри сохти
конститутсионии худ, рафтору одоби ч,инсиашон,
тарбияи фарзандонашон ва дигар лах,захри х,аёташон ба
одам наздик буда, дар ташаккули типи одамхри муосир
роли калон бозиданд.
Мавзуи §3. Приматхри кдцимтарини тадкдк, карда
шуда.
Аз руи тадк,икртхри олимон, так,симшавии бузурги
материкх,о аз давраи асрх,ои мезозой (аз юн. мезо-
м°байни, миёна ва зое - х,аёт) cap шуда, то хрло идома
ДоРад. Ин давраи чоруми таърихи геологии замин, ки
Мриб Ц 5 млн сол давом кардааст, ки дар он вак,т
Х,аив°нх1ои калонч,усса, паррандахр, мох,их,ои
УстУХондор, олами наботот пайдо шуда буданд. Кураи
замин ба к,исмх,о так,сим шуда х,ач,ми замини хушкй кам

шуданд. (нигаред ба расми 12)
Пайдоиши кддимтарин приматх,ое, (ниммаймунх,о),
ки асоси пайдоиши инсон мебошанд ба охири давраи
мезозой, ба давраи кайнозой (аз юн. кайноз-нав ва зое-
х,аёт) рост меояд.
Давраи кайнозой-давраи нави геологии замин буда,
60-70 млн. сол мукдддам ба амал омад, ки вай ба
шакли х,озираи замин наздиктар буд. Давраи кайнозой
ба се давра: Палеоген (аз юн. палео-кддим, генос-
пайдоиш) давараи якуми кайнозой буда, 35-40 млн.
солро дар бар мегирад. Неоген (юн. нео-нав ва генос-
таваллуд) давраи дуюми эраи кайнозой буда, дар ин
вак,т чрнварони ширхори сумдор, хартумдор,
даррандах,о ва расданих,о ба вучуд омаданд. Антропоген
(юн. антропо-одам ва генос-зод) давраи сеюмини эраи
кайнозой, ки дар ибтидои ин давра 5-6 млн. сол
мук,аддам одам пайдо шудааст.
Дар солхри охир, олимон дар кухдои Лаос,
Шимолу Шарк,ии Олтой, Океани Х,инд осори
пешгузаштагони приматх,о-х,айвонх,ои ширхорхо ва
х,ашаротхурх,оро мушох,ида намуданд, ки минбаъд дар
натич,аи руи заминро фаро гирифтани ч,ангалзорх,о,
онх,о аз хаёти заминй ба мухдти болои дарах гй мутобик,
шуданд.
дигророж тя- 62
125 млн сод мукдддам
Замоин имруза
Расми 14. Ташаккули материкх,ои имруза
Нак,шаи 5.
Синну сол
млн сол пеш
Плейстоцен pz: 1 ,800,000
Плиоцен
Ба амал омадани 5,000,000
гоминидхр
Миоцен
23,000,000
Щ
Олигоцен
М 34,000,000
Эоцен
»*ЗГ
.
55 000.000
~ „ Палеоцен I Е
Эраикаинозой^^
Эраи мезозой
.
65 000.000
Чадвали геохронологии давраи кайнозоя

(Синни давраи кайнозоя)
Ддхрошшошя--------------- ---------------------------------------------- °-
РесНубликаи /
Африкаи ^анубп
Расми 15. Марказй классики пайдоиши одамони

аввалин - гоминидх,о
Дар давраи полеоген (35-40 млн.сол) дар гурух,и

х,ашаротхурх,о, ох,иста-ох,иста панч,аю лелакхр,
дандонхр ва нохунхр ба х,аёти болои дарахтй мутобик,
шуда пайдо мешаванд. К,исми дандонх,ои изофагии
х,ашаротхурх,о нест шуда, дигар шаклхри дандон пайдо
шуданд. Агар аввалхр х.ашаротхурхр 44 дандон дошта
бошанд, акнун шумораи дандони онх,о ба 40-28 ва дар
лемуру тупайя то 40-32 дона кам шуданд.
Аз руи маълумотхри олимон аввалин приматхр дар
кдтъаи Осиё пайдо шуда, баъд ба дигар к,итъахр:
Африка, Америка, Австралия пах,н шуданд, ки вай ба
34 млн. сол мукдцдам рост меоянд. Оиди пайдошавии
приматхри биникалон дар Америкаи Ч,анубй се хел
тахмин мавчуд аст: Мувофик,и фикри гурух,и як>ту!и
олимон маймуНх,о дар онч,о мустак,илона бо рох,И
эволюсионй аз давраи олигосен (23 млн. сол пеш) ба
вучуд омаданд.
Бино ба фикри дигарон гуё ба воситаи Америкаи
Шимолй аз Осиё ба к,итьаи Америка кучида рафтанд.
Гурух,и сеюми олимон таъкид мекунанд, ки нриматх,о
Дар давраи олигосен ва зосен (35-55 млн.сол мук,адцам)
ба воситаи ук,ёнуси Атлантика аз Африка ба
Австралия ва Америка гузашта рафтанд. Осори ин гуна
маймунхрро дар Бразилия ва Аргентина дарёфт
намуданд.
Археологх,о ва антрополощо осори маймунх,ои
одамсиморо соли 1863 дар мах,алли Файюми миср
(Африка) ёфта буданд, ки онро дар илм египтопитекхр
одамони маймунсимои Мисрй меноманд. Онро археолог
ва антрополог Элвин Саймонс кашф намуда буд.
Египтопитекх,о - дриопитекх,ои содца буда, онх,оро дар
илм инчунин пешгузаштагони ромапитекх,о низ
меноманд.
Д ц т р о п вло п ш -
Минбаъд, чунин бозёфтро олимон дар ч,азираи

Виктория, Кения, чумхурии Чад ва Осиёи ч,анубу
Шаркй ошкор намуданд, ки вай бо номи маймунхри
проконсул, кениапитек (маймунхри Кения) ва
гигантопитекхр (маймунхри калончуссаи 250 кг. вазн ва
3 м кдц дошта) маълум аст. Синни ин маймунхри
одамсимо ба 12-16 млн. сол мукдцдам рост меоянд. Аз
миёнаи асри XX дар Приматоантропология сох,аи нави
тадк,икрти филогенетики ба вучуд омад, ки дар асоси
он эволюсияи олами зиндаро бо соатхри молекулй
меому^анд. Ин усули тадк,икрт ба мо имконият медих,ад,
ки умумият ва бо х,ам алок,амандии олами зинда, аз
чумла пешгузаштагони наели одамро омузем. Дар асоси
чунин тадк,икрт маълум шуд, ки 25 млн. сол мукдддам
ниммаймунхри мартишкамонанд ба оилахри гуногун
чудо шуданд. Тадк,икртхри солхри охир аз бозёфтхри
дар Африкаи Чанубу ШаркД (дар Олдувай, Танзания,
Кения, Эфиопия, Чад ва г.) нишон дод, ки
пешгузаштагони наели одам 9 млн. сол мук,аддам аз
маймунхри типи горилла ва 6 - 7млн. сол пеш аз
маймунхри типи шимпанзе (Чад, Кения) ЧУД° шуданд.
Хамин тавр, таьрихи эволюсионии ташаккули
одам-приматхр дар давраи кайнозой ба амал омада, чор
марх,илаи калони радиасиониро1 аз cap гузаронидааст:
Давраи нурпошии якум-дар давраи палеосен (85
млн. сол мукдддам) ба амал омада, дар он вак,т
х,ашаротхри зери заминй-расданихурхр ба вучуд
омаданд.
Давраи нурпошии дуюм - давраи зосен ном дошта,
55 млн. сол мук,аддам ба амал омада буд, ки дар он
вак,т х,ашаротхр ба мух,ит мувофик, (адаптатсия) шуда ба
приматх,ои аввалин табдил ёфта ба х,аёти болои дарахтй
°Дат карданд.
_'’'UH.ICMX- ^ило
ю г . мурпошЯ, к ;
буда, vbrih электромигнитие, ки аз ягом чисм
■громада лур замин, муштарй (юпитер, ва г.) лах,н гашта, сабабгорн
Тагйиребии и реп мегарлад.
Давраи нурпошии сеюм 34 млн. сол мук,адцам ба

амал омада, дар ин вак,т (байни зосен ва олигосен)
маймунхри бини васею биникалта ба вучуд омаданд.
Давраи нурпошии чорум-давраи инкишофи

маймунхри одамсимо(зиёда 100 намуд) буда, 23 млн.
сол мук,аддам (дар нох,ияхри гуногуни Африка) ба амал
омаданд. Дар охири эраи миосен дар африкаи Ч,анубу
IПарки ик/тими хушк фаро гирифта, ч,ангалзорхр сухта
кам шуданд. Бисер маймунхри ба мух,ити тропики одат
карда мурда рафтанд. Дар ин вак,т дриопитекхр 17-18
млн. сол пеш ба вучуд омада, байни 8 млн. сол
мук,аддам онхр х,ам мурда рафтанд. Ин гурухд
маймунхр дар Африка ба вучуд омада, ба дигар
материкхр пахд шуда буданд. Ба чри онхр 14 млн. сол
мукддцам дигар гурух,и маймунхри одамсимо -
рамапитекх,о (рама-к,ах,рамони афсонавии хдндиён) ба
амал омада, к^ариб 9 млн. сол мук,аддам нест шуда
рафтанд, ки осори онхрро дар кухдои Сивалики
Х,индустон археологхр муайян намуданд. Ин маймунх,о
х,ам ба одам монанд буданд.
Бо мурури замон 7-6 млн. сол пеш дар Африка
дигар маймунхри одамшакл ба вучуд омада то 1-0,5
млн. сол пеш арзу вучуд доштанд, ки онхрро
австропитекхр (Австроло-ч,ануб, питек-маймун)
меноманд. Ин гуна маймунх,о ба кафан (узви либоси
аввалин) одат карда буданд, ки осори онро аз бисёр
НОХ.ИЯИ Африка бостоншиносон дарёб карданд.
Аввалин осори австролопитекхрро соли 1924
антропологи африкой Роберт Дарта дар гори Таунги
(Африкаи Ч,анубй) дарёфт намуда, тасвири онро дода
буд.
Нахустин осори одамхри маймуншаклро дар
миёнаи асри XX зану шавх,ар Луис Луки ва х,амсари У
Мэри Луки дар Олдувайи Танзания дарёфт намуда,
онро тадкдк, карда буданд.
AtffpQИНЛРЫ
Расчи 16. '1срг>р<?\и иримаг\о дар ташаккули инсон

Астролопитекхр аз ч,их,ати зинахри

таракдиёташон ба се давра такрим мешаванд:
1). Автстролопитекхри барвак,т аз 7 то 4 млн. сол
пеш зиндагонй карда, кдпу ч,исми содда доштанд.
2). Австролопитекхри хушандом буда, онхр 4-2,5
млн. сол мук,аддам зист карда, к,аду крмати миёна
доштанд.
3). Австролопитекхри калохщуссае буданд, ки онхр
аз 2,5 то 1 млн. сол мукдддам зист карда к,аду
к,омати баланд, сари калон, дандонхри хурд дар пеш ва
дандонхри калони ашкй доштанд. Онхр крмати рост
доштанд. 6-7 млн. сол мукдддам ба вучуд омада буданд,
ки онхрро дар илм питекантропхр ё ки хомоеректус
(одамони рострохраванда) меноманд. (Нигаред ба
накдти 6)
Нак,шаи 6
Тасвири Ч,ои ёфтшуда Синни бозёфт
аввалин(вак,т) (млн.)
1. Австропитекх,ои барвак,т
2002 Чад 6-7
2001 Кения 5,6-6,2
1995 Эфиопия 3.9-5,5
i Кения 3.9-4,2
2. Австролопитекх,ои хушандом
| 1950,1978,1980 Кения, Танзания, 3,0-4,4
Эфиопия
2001 Кения, Эфиопия 3,2-3,5
1996 Чад 3,0-3,5
1925,1936,1950 Африкаи Ч,анубу 2,4-3,5
ШаркД
1999 Эфиопия 2,5
3. Австролопитекх,ои калон^усса
AjrrpOILOJIQrRM-
" 1968,1989 Кения, Эфиопия 2,3-2,6

--------- 1959 Африкаи Шарк,й 1,1-2,5
1939,1948 Африкаи Чанубй 0,9-1,5
Осори ингуна одамонро на фак,ат дар Африкаи

Чанубу Шарк,й, инчунин дар ч,азираи Ява х,ам соли
1881 олими хрлландй Э.Дюбуа низ кашф карда буд, ки
онхр аз олотхри табии: санг, устухон, калтакхр
истифода мебурданд. К,ади австролопитекхри барвак,т
як метр, х,а^ми магзи сари онхр 300-550 см кубй
буданд. Онх,о одаммаймунхр буданд.
Вак,те ки дар солхри 70-уми асри XX археологи
Чавони англис Доналд ^охансон дар Африкаи Шарк,й
танаи хуб нигох, дошта шудаи занеро дарёфт намуда,
онро тадк^ик, намуд, хронологияи инкишофи одам боз
х,ам «чукуртар» гардид. Бозёфти номи «Люсй»
номгузорй карда шуда, х,аёти он 3,5 млн. сол мукдддам
мук,аррар карда шуд. Магзи сари вай ба магзи сари
маймуни шимпанзе баробар буда, панцахри дасту пой
ба мух,ити болои дарахтй мувофик, буд. Бозёфти
“Люсй” пешгузаштагони одамони аввал ин ба шумор
мерафт.
Омилхре, ки гоминидхрро ба тарзи х,аёти одамй
табдил доданд, аз инхр иборат буданд:
- Мавчуд набудани касбу хунар дар х,аёти маишии
маймунх,о;
- Дар шароити дашту чангал зист кардани онхр ва
таъсири он барои крматро рост карда рох, рафтан;
- Мувофик,шавии узвх,ои дасту пой, бадан ва магзи
cap барои тайёр ва истифода намудани олотхри
мехмат;
- Инкишоф ёфтани фаъолияти магзи cap ва

фаъолияти мехдатии дандонхр;
- Зиёд будани мархдпаи синни кудакй ва таъсири он
дар х,алли масъалахри ич,тимой ва г.
Се омили асосие, ки дар инкишофи одам роли
х,алкунанда бозиданд, чунинанд:
1. Крматро рост карда рох, гаштан;
2. Панцахре, ки барои сохтани олотхри мехдат
лозиманд
3.Майнаи сари таракдй кардаи он мебошанд
Сабаби крматро рост карда рох, рафтани маймунхри
одамшаклро олимон х1ар хел маънидод мекунанд. Яке
ба сабаби яхбандй вобаста кунанд, дигаре ба фаъолияти
мехдатии онхр вобаста мекунанд. Дар натичди яхбандй
майдонх1ои зиёди дарахтони тропики кам шуда, хдёти
заминии маймунхр cap мешавад. Бояд к,айд намуд, ки
кдсми маймунхри рост раванда дар ч,ангалзорх,ои
тропики низ зист мекунанд.
Дар асоси таълимоти Фридрих Энгеле асоси аз
Маймун чудо шудани одам мех,нат ас г. Дар х,а^ик,ат
роли мех,нат дар эволюсияи одам беандоза аст. Аз як
цой ба дигар манзил предметхрро, кудаконро ва
масолехд хурокаро кашонида, олотх,ои мех,нат ва
воситахри алок,аро месохтанд. Минбаъд дар заминаи
мех,нат забон, тафаккур ва чрмеа ба вучуд омаданд.
Вале ин омилхр х,ам кам аст. Маълум гардид, ки х,ануз
6 млн. сол мук,адцам маймунх,ои одамшакл бо ду пой
рост рох, мерафтанд. Осори аввалин олотх,ои мехдатро,
ки 2,7 млн сол таърих дорад, дар
Х,абашистон(Эфиопия) дарёб намуданд. Дар мавриди аз
об ва ботлок,зорх,о гузаштан маймунх,о к,оматро рост
карда мегузаштанд.
дятрвведопт. 73
Мувофик,и акддаи олимон-саравлоди одамони

аввалин Хомо х,абилисх,о (одамони бомах,орат) буданд,
ки осори онхрро дар дараи Олдувайи Танзания соли
I960 ёфтанд, ки синни он 2 млн. сол буда, магзи
сарашон 645-660 см кубй аст. Дарозии кддашон 110-
150 см. буда, олотхри мехдатро аз санг месохтанд.
Ин одамон аз хурдани хурокхри растанигй ба
хурдани мевачртхр ва гушт гузаштанд. Аз руи олотхри
мех,нати аз устухонхр сохта шуда маълум шуд, ки
аввалхр ин одамон хурокдои х,айвонхри вах,широ
кашида мегирифтанд ё бок,имондаи онро истеъмол
мекарданд. Баъд худашон ба шикор машгул шуданд. 1,5
млн. сол мукддцам одамони бомах,орат - х,омо
х,абилисх,о мурда рафтанд. Ба ч,ои онх,о одамони рост
рох, раванди - х,омо эректус (Homo erectus) ба вучуд
омаданд, ки онро соли 1962 антрополог Келебел ва
соли 1984 Дюбуа дар илм чррй карда буданд. Х,омо
эректусхр 2 млн. сол пеш дар Индонезия, Осиёи
Шарк,й, Африкаи ШаркД ва Шимолй, Ч,анубии Европа
сокин шуда буданд. Онх,о бо номи архантропх,о
(архано-к,адим ва одам) маълуманд. (нак,шаи 7)
Сана, тасвир ва синни архантропх,о
Накрхаи 7
Сана ва тасвири Ч,ои тадк^1к,шуда Синни бозёфтшуда
аввалин (млн.)
1975- Африка, Гурчистон 1,4-1,2
Питекантропх,о
1894- Африка, Европа, 0,4-1,4
Питекантропх,о Осиё
1908 Африка, Европа, 130-500 х,аз. сол
Питекантропх,о Осиё пеш 1
Архантропх,о к,ариб 2 млн сол мук,адцам дар

Африка ба вучуд омада, баъд ба Европа, Осиёи Ч,анубу
^ аРК,й пах,н гашта то 350 х,азор сол пеш зиндагй карда
буданд.
Расми 17. ^фгрофияи пахдшавии архантропхр
Х,омо эректусх,о (архантропхр) ба одамони имруза

монанд буда, х,ач,ми косахонаи сарашон 900 см кубй
буда, аз х,ач,ми косахонаи горилла (500 см кубй) хеле
калон буд. Лаби онхр мисли лаби шимпанзе ба пеш
баромааа, бинии пачак,и калта, пушти гарданашон ба
боло баромада, дарозии устухони сонашон ба устухони
сони одамон баробар буда, 455 мм. мебошанд. Дарозии
кдци онх,о 165-170 см. буданд.
Солх,ои 20-уми асри XX дар назди Пекини Хитой
Д. Блэк осори бисёр устухонх,ои зану мардро дарёб
намуд, ки синни онх,о тахминан 500 х,азор сол
мукдддамро дар бар мегирад. Ин гуна одамонро Блэк
синантропх,о - маймунодамхри Хитойй номид. Дар
Аятропология 75
асоси техникаи навтарини имруза олимон синни

синантропхрро 250 х,азор сол зиёд намуда ба 750 х,азор
сол мукдцдам мук,аррар намуданд.
Синантропхр ба питекантропхр монанд буда,
х,ачдш косахонаи сари онхр нисбат ба х,а^ми сари
питекантропхр калонтар, то 850 см кубй дар занхр ва
1220 см кубй дар мардхр дида мешуданд. К,ади занхр
152 см ва к,ади мардхр 162 см буданд. Аз ин ёдгорй
бисёр олотхри мехдати сангй, сузан, сангхри сухта
шуда, хокистари бисёр (гафсиаш 7 м.) ёфта, омухта
шуданд. Одамони хитой оташро бо таври сунъй хрло
истифода бурда наметавонистанд. Лахтчахри дар
натич,аи вулкрнхр ва оташ гирифтани 4,aHran30px,0 ба
амал омадаро нигох, дошта онро истифода мебурданд.
Синантропх,о зиёда 70 намуди х,айвонх,оро шикор
мекарданд.
Дигар зинаи тарак^иёти инсонро одамони
гейделбергй меноманд, ки онро соли 1907 антропологи
олмонй О.Шетензак дар назди шах,ри Гейделбергй
Олмон дарёб намуда буд. Шетензак ч,оги поёни
одамони к,адимро дарёб карда онро таджик, намуд ва ба
он одами гейделбергй номгузорй карда шуд. Ин типи
одамон р^и калон ва ч,оги поёнашон бузургу ба боло
бардошта шуда буданд. К,адимиашон 400 х,азор сол
мук,адцам аст.
Давраи навбатии тарак&иёти одамони к,адимро
типи палеантропх,о (palios- к,адим) ташкил медих,анд.
Палеантропх,о зинаи дуюми эволюсияи наели одам,
баъд аз архантропх,о, пешгузаштагони неантропх,о ба
шумор мераванд, ки онх,о аз 250 то 30 х,азор сол
мук,адцам дар Осиё, Африка’ ва Европа зиндагонй
Мекарданд. Аввалин ёдгории неандерталх,оро соли 1848
ДаР к,алъаи Гибралтар ва соли 1856 дар наздикии
Дюсселдорфи водии Неандертали Олмон кашф карда
"УРДанд. Ин одамон дар давраи яхбанди зиндагй карда
>а одамони имруза монанд буданд. Онх,о дар шароити
УИукй зист карда аз оташ истифода бурда байни худ
ran мезаданд. Х,ач,ми магзи сари онхр ба магзи сари

одамони имруза баробар буд. Онх,о олотхри мех,нат
сохта ба х,айвонхр шикор мекарданд, истикрматгохдо
сохта, аз баргу пустхри дарахт элементхри аввалини
либосро тайёр мекарданд. Дар неандерталхр аввалин
маданияти гуркунй мушох,ида карда мешуданд. Онхр
коллективона, гурух,-гурух, зист карда х,амдигарро
мудофиа ва душвориро бартараф мекарданд.
Солхри 1938-1939 археологи рус А.П.Окладников
дар гори Тешиктоши водии дарёи Широбод (Марзи
Гарбии Бойсун ва Ч,анубии Самарканд) ч,асади
писарбачаи неандерталиро дарёб намуд, ки онро
антропологхри рус М.М.Герасимов, Г.Ф.Дебес ва
М.Я.Гремяский омухта аз нав барк,арор намуданд.
Х,амрох,и устухонхри писарбача, 340 олотхри мех,нат ва
2500 дигар ашёхр ёфт шуданд, ки аксари онхр шакли
секунч,а доранд. Ин наели одам 200-30 х,азор сол пеш
зиндагй мекарданд, ки баъд онхрро 50 х,азор сол
мукдддам одамони типи хрзира - Хрмо сапиенс иваз
намуданд.
Мархдлаи навбатии тарак^иёти одамони имруза-
одамони кроманонй ташкил медоданд, ки осори онхрро
дар гори Кроманон-и Франсия дарёб намуданд, ки
синни онхр 40 х,азор сол мукдддамро ташкил медих,анд.
Х,амрадифи онро дар Белоруссия, Украина, Русия,
Кавказ, То^икистон (Помир) ва г. кашф намуданд. Дар
ин давра одамон ба тамоми марзи хушкй пах,н шуда, ба
ик^имхри гуногун мутобик, шуда буданд. Косахонаи
сари кроманонхр нисбат ба косахонаи неандерталхр
калонтар буда, манах,и баромада, пешонаи васеъ дошта,
ба одамони имруза монанд буданд. Аз руи косахонаи
сари онхр маълум шуд, ки дар онхр осори нажодхри
европой ва мугулй мушох,ида карда мешуданд.
Дар омузиши антропогенез якбора хулосаи анику
к,атъй бароварда наметавонем. Барои он олимон се
омилро ба инобат мегиранд: аввал, олотхри мех,натро,
AttiPo m w w L Л
баъд косахонаи сару ч,асади созандагони онро омухта,

дар охир синну соли онро муайян мекунанд.
Соли 1865 аввал одамони неандерталиро ёфта,
тасвири оно доданд, баъд осори питекантропхрро ёфта
онро тадкдк, намуданд. Х,ануз дар ибтидои асри XX
мегуфтанд, ки «одамони аввалин дар О сиё 800 хдзор
сол пеш ба амал омаданд, дар байни одам ва маймун
давраи дастнорас мавчуд аст.» Вале тадк,икртхри
минбаъдае, ки дар Африка гузаронида шуданд, х,амаи
фикрхри пештараро рад намуд.
Аз тадк,икртхри олимон маълум гашт, ки одамон
бори аввал дар Африка пайдо шуда, онх,о 6-7 млн. сол
мукдддам аз оилаи маймунхри одамшакл чудо шуданд.
Дар Африка олимон зиёда аз 100 осори бошишгохдои
одамони кддимтаринро тадк,ик, намуданд, ки
к,адимтарини онхрро - Зинджантропхр (одамони
Африкои Шарк,й) ва боз к,адимтарини онх,оро
Проанлжантропхр (6-7 млн. сол мукагщам) номиланд.
Расми 18. Андозаи устухони сари маймунхр ва одам

1. Магзи сари М акака ЮОгр.
2. Магзи сари Орангутан 400 гр.
3. Магзи сари Ш импанзе 400гр
4. М агзи сари одами маймунш акл 1350гр.
У. Чллоное
Расми 19. Неандсртал^ои аввагаш

д uTporipjjQim__________ 79
5. Зииах,ои гаракдиёти инсон

Накдиаи 8
N»t №2 №3 N■<4 №5
Оилахо
Примат,\о Г'МИИИД\0 Дриопитеков Рошпижщо А встролопите
КХ.О
Циммаиму Маймунх,ои Маймунодами М аймуподамхр Одамони
ну одамсимои бо х,унар. Аз и неандерталй
маймуихр бини борик 17-18 млн. сол рострох,раванд 5,5-1,5 млп.
и то 8 млн. сол а. Аз 14-9 млн. сол муцаддам
одамсимо пеш дар сол мук,аддам дар А фрика
А фрика зист дар Х,иидустон зист
мекарданд. ва дигар чрйхр мекарданд.
зист
мекарданд.
№6 №7 №8 №9 № 10
Оилахо
Солхри Питекантро Синантроп\о у\омо Сапиене Одамон
60-70-уми п.\о \озири
1 асри XX Соли 1881 С ипаптропхрро 50 \а зо р сол Хрмо
дар олими неандерталхр мукдцдам сапиенсхр
Африка Голландй иваз намуданд, одамони либос, санъат
осори Э.Дюбуа дар ки синни онхр кроманонй - олоти
одамони ч,азираи Ява ба давраи хрмо Сапиенс мех,натро (аз
бохунар- осори яхбандй (200-30 зист шох, устухон,
Хрмо одамони х,азор сол мекарданд, ки чуб)
Хабилис(2 рос грох,рава мук,адцам) рост осори онхрро месохтанд.
-1,5 млн. иди - Хрмо меояд, ки осори дар А фрика, Олимон дар
сол с.п)- Эректусро онро дар О сиё, Европа, миенаи асри
ро дарёб дар Ч ин А фрика, Осиё. Австралия XX синни
намуданд. (сииаптропх, Европа дарёб дарёб одамони
оро) дарёб намуданд. Дар намуданд. аввадинро 800
намуд, ки ии давра х,азор сол пеш
синни ш икор, мук,аррар
онхрро 1,6 хонасозя ва карда буданд.
млн. сол то оташ ро ёд Хрло аз
200 х,азор гирифтаид. давраи
сол муайян маймунхри
намуданд. одамсимо аз
4-7 млн. сол
то одамони
хрзира 100 40
\а зо р сол
мук,аддам
мук,аррар
намуданд.
80 УЛмзш я
Расми 20. Зин&хрн тараедиёти ташаккули инсон

j щраврлошя.________________________________________ ____ 81
Олимон услуби хронометрии ядроиро истифода бурда

синни пайдоиши оламро 10-20 млрд ва пайддоиши
заминро 5-10 млрд ва давраи пайдоиши х,аёт-
кайнозойро 115 млн. сол мук,аррар карда бошанд, хрло
бисёр масъалахри коиноту сайёрахр, баъзе мархдгаахри
эволютсионии ташаккули инсон, аз материли табии
пайдо шудани цисми зинда, макроэволюсия аз
организми як хуцайрагй ба бисёр хуч,айрагй гузаштани
организм ва дигар муаммохр пурра х,ал карда
нашудааст.
Мавзуи 4 - Макрми инсон дар табиат

Дар асри X V I11 дар илми биологй
мувафакдиятхри калон ба даст дароварда шуд. Олимон
дар асоси тадкдкртхри худ, аввалин маротиба таърихи
инсоният ва макрми одамро дар табиат муайян
намуданд.
Дар ин чрда аввалин шуда олими бузурги
шведсиягй, табиатшинос Карл Линней (1707-1778) дар
асари худ «Система природы» («Мураттабсозии
табиат») инсонро ба х,айати оилахри ширхорон:
гурухдои маймунхр, ниммаймунх,о ва дигар приматх,о
Дохил намуда буд. Асоси у бо х,аммонандии сохти
анатомии гурухд ширхорх,о, аз чумла маймунх,о ба
шумор меравад.
Дигар масъала бо фактх,о х,ал намудани масъалаи
пайдоиши одам буд. Ин масъаларо зиёда сад сол баъд
аз Линней олими англис Чарлз Дарвин дар асари худ
«Интихоби чднсй ва ба амал омадани инсон» х,аллу
Фасл намуд, ки дар асоси он ба консепсияи
Эв°люсионии инкишофи таърихи инсон асос гузошта
^УД- Дарвин маводх,ои фанх,ои табиатшиносй ва
Чамъиятшиносиро (психология, таърихи маданият,

этнография ва г.) омухта ба хулосае омад, ки одамон
дар охири давраи сеюм, пас аз мурда рафтани
маймунхри одамсимо бо тарзи эволютсионй ташаккул
ёфтанд.
Одамони имруза ба тамоми марзи дунё пахд гашта
дар шароити гуногуни мух,ит зист мекунанд. Дар ин
мух,итхр баъзеи онхр мурда нест мешаванд, дигарашон
ба он одат мекунанд.
Мухдги зисти одамонро дар илм Антропологияи
экологй (аз юн. oikos-xoHa ва logos-омузиш) меноманд,
ки онро дар нимаи 11-уюми асри XIX Э.Геккел чррй
намуда буд. Макради антроплогияи экологй омухтани
таъсири мух,ити зист дар ташаккули одам ва
мутобикднавии инсон ба х,ар гуна мух,ит мебошад. Ба
шароити мухдг мутобик, шудани организм ва аъзои
х,иссёти одамро аз лотинй адаптатсия меноманд.
Х,амаи вазъиятхри бошиддати физиологие, ки дар
организми инсон дар шароити номусоид (хунукй,
гармй, гуруснагй, зарбах,ои ч,исмонию РУ^й, хунравй,
касалих,ои сирояткунанда) ба вучуд меоянд, аз англисй
стресс (шиддат) меноманд.
Ч,араёни стресс 3 зинаро дар бар мегирад:
• Дар зинаи аввал садамаи ру\й ё
ч,исмоние, ки (шок) вай аз 6 то 48 соат давом
карда, дар ин мух,лат организми одам бо тезй ба
мух,иги зисти нав ба мутобикдтвй cap мекунад.
• Дар зинаи дуюм мук,обилият нишондих,ии
организм, одам худашро хуб х,ис карда, аз хрлати
нотобию логарй мебарояд.
\ птроиология S3
• Дар зинаи сеюм озурдашавию
оташиншудани одам руй ба бех,будй наояд, вай
харобу рангзард шуда мефавтад.
Типхри мутобикдпавии одамон дар шароитхри
гуногуни цугрофй якхела нестанд. Масалан;
• Одамони дар Арктика зисткунанда серпахду,
миёнакдц, думгозаи дароз, к,афаси синаи дароз,
устухонхряшон гафс мебошад. Дар онх,о одамони
харобу логар (типи астеникй) каманд. Инкишофи
танаи онхр нисбатан тез буда, тез пир шуда, кам
умр мебинанд.
• Одамоне, ки дар мухдти типи континенталй
зист мекунанд, сохти бадани онхр калта буда,
шикаму к,афаси синаи калон доранд. Фак,ат дар
минтак,ахри ч,ангалй одамон к,аду к,омати зебо
доранд.
• Сокинони типи тропики одамони харобу
навча ва арак,ин мебошанд. Аз сабаби гармию
нармии юушм равганбандии дар танаи онхр кам
буда, кдсми болои танаи онхр нисбатан васеъ
мебошад.
• Дар минтак,аи биёбонй танаи одамон мисли
одамони дар минтак,аи тропики зисткунанда харобу
логар буда, мушакхряшон суст инкишофёфта
мебошанд. Баръакс одамоне, ки дар биёбонхри
гайритропикй зист мекунанд к,адбаланду фарбех,
мешаванд.
• Одамони дар гаугами баландкух, зисткунанда,
аз сабаби кам будани кислород ва гармй кдцу
басти одамон навча буда, суст инкишоф меёбад ва
Дертар пир мешаванд. Давомнокии умр зиёд аст.
Мушакхри бадани онхр мисли силиндр инкишоф
ёфта, ачдои шуши онхр калонтар мешавад, ки вай

ба микдори зиёд ч,амъ шудани луоба дар шуш
мебошад.
• Одамони дар обу х,авои муътадил зист кунанда
аз руи инкишофи к,аду К°мат х,ар хела мебошанд,
ки барои инкишофи организми одам шароити
мувофик, мебошад. Ин фарк,иятхр ба кувватнокии
хурок, .мех,нати чисмонию фикрй, так,симоти
неъматхрй модцй, витаминхр, хрлати санитарй,
мух,ити зист (истикрматй), х,аёти хоч,агй, ич,тимой
ва фарх,ангй, икдим, таъсири нурх,о ва гайра
^амин тавр, эволюсияи биологии одам
давом карда истодааст.
Мавзуи 5. Ба амал омадани ч,омеаи инсонй

§1. Галлаи одамони ибтидой. Шакли аввалини чомеаи
ибтидоиро олимон галлаи (стадаи) одамони ибтидой
номиданд, ки вай дар мархдпаи аз олами х,айвонот чудо
шудани инсон ба вучуд омада буд.
Бо туфайли ба вучуд омадани фаъолияти мех,нати
муносибати одамон ба табиат ва алок,аи онх,о байни
х,амдигар дигаргун шуд. Вак,те ки галлаи одамон
ташаккул ёфт, онх,о аз олоти табии мех,нат-сангу
калтак ва устухонх,ои дар замин буда истифода
мебурдагй шуданд.
Археологхри рус П.Ефименко ва П.Борисковский
х,ануз дар солхри 30-юми асри XX марх,илаи онро ба
арафаи полеолити бевак,т нисбат дода буданд, ки
кашфиётхри минбаъдаи олимон ин ак,идаро исбот
намуд. Мархдлаи ба охиррасии онро ба давраи Мустеъ
муносиб медонанд.
Расми 21. Сокиншавии одамон ба минтак,ах,ои цахрн
SSL.
i
V .
iff
У.Чиоиоо
Расми 22. Архантропхри чинй

j\ утропология 87
Расми 23. Так,симоти мехдат дар неандерталх,о

У.Члхонов
Расми 24. Лах,зах,ои шикор дар одамони ибтидой

АаТТЮПОЛОГИЯ 89
Аз руи маълумотхри антропологхр Н. Ниссен
(1931), Я.Рогинский, М.Левин шумораи галлаи одамони
ибтидой хеле кам буданд. Аз 2 то 14 нафар, дар баъзе
мавридхр то 16-18 нафарй мерасиданд. Ба х,исоби
миёна 8,5 нафарро ташкил медоданд. Дар галлаи
одамон як ё ду нафар мард, бок,имондаашонро зану
кудакон ташкил медоданд. Мувофик,и маълумоти
ИЛукянова ва В.Овчаренко шумораи аъзоёни галлаи
одамони ибтидой ба 20-30 нафар мерасиданд.
Гункунии мах,сулот нисбати ба х,айвонхри калон
шикор кардан бисёр мех,натро талаб карда, талаботи
коллективро крнеъ карда наметавонист. Ба х,айвонхри
калончусса ва вахдпй шикор кардан бисёр тапафотро
талаб мекард.
Аз дигар тараф одамони ибтидой дар алох,идагй
зист карда наметавонистанд, бинобар ин сохтори
аввалини чомеаи инсонй, галла-галла шуда гаштан
зарурияти таърихй буд.
Маводхри синантропх,ои Пекин (1919),
неандерталх,ои Тешиктош ва Чжоукоудян нишон
доданд, ки х,аёти галлаи одамони ибтидой дар як ч,ой:
горхр ва камарх,о солх,ои тулонй ва х,атто якчанд наел
мегузаштанд.
Чй тавре, ки ёдрас карда будем, тадк,ик,отх,ои
минбаъд нишон дод, ки синантропхр гушти 70 намуди
^aйвoнxlopo дар оташ пухта мехурданд. Онх,о мисли
питекантропх,о х,оло нутк,ро намедонистанд, ба воситаи
имою ишора, овозх,о ва амалиётх,о бо х,амдигар алок,а
мекарданд. Ч,омеаи галла-галла гаштани одамони
к,адимтаринро архантропх.о меноманд. Сохтани олотхри
мех,нат, истифодаи оташ ва якчря шикор кардан ба
°нхр муяссар шуда буд, ки вай дар ташаккули
аРхантропхр роли калон бозиданд.
Одами
неондерталй
аз Монте
Чирчео
Писарбачаи*
Iнеондерталй!
аз гори
Тешиктош 1
Одами
неондерталй[
аз гори
Ла-Шапел-
о-Сен
Расми 25. Намудх,ои одамони неандерталй

Аацюштогия_______________________ _____ д/
ы ф
Расми 26. Сохтани олотх,ои мс^нат

§2. Роли шикор дар рузгори галлаи одамони

ибтидой.
Хрло маълум нагаштааст, ки кадоми аз
машгулиятхр: гункунии хуроки табий ё шикорчигй
аввал истифода бурда шуданд ва кадоми аз онх,о дар
х,аёти одамон роли асосиро бозиданд. Маълум, ки х,ар
яки ин машгулиятхр дар зинахри таърихй ва фаслхри
сол истифода бурда мешуданд. Дар х,ак,ик,ат шикорчигй
барои одамони к,адим роли прогрессивиро бозида, дар
инкишофи чрмеаи ибтидой ах,амияти мух,им бозида буд.
Самти шикор ба олами х,айвонот, парандахр ва
табиати ин ё он вилоят вобастагй дошт. Дар вилоятхри
тропики, бешазорхри гарм ба бах,мутхр, оху,
барзаговхр, филхр шикор мекарданд; дар минтак,ахри
Шимолй ба асп, хук. хирс, зубр (гови вахдни), гавазн,
дар баъзе мавридхр ба шеру паланг х,ам шикор
мекарданд.
Дар минтакдхри баландкух, одамони неандерталй
бештар ба бузхри кух,й шикор мекарданд.
Бостоншиносон аз истикрматгох,и Чжоукоуд
устухонхри 30 cap филро дарёб намуда буданд. Чи
тавре ки ёдоварй кардем бостоншиносон дар
истикрматгохдои назди Пекин устухонхри 70 намуди
хдйвонхрро дарёб карда буданд.
Олотхри одамони давраи Ашели хеле содда
(найзахри сангин ва чуб) буда, ба ингуна олотхр шикор
кардани галлаи х,айвонхр хеле душвор буд. Бинобар ин
курахр сохта галлаи хдйвонхрро ба он чрй меронданд,
ё онхрро аз баландй ба чукурй меронданд ва онх,о
афтида мачрух, ё мемурданд. Дар ин х,олат истифода
бурдани онх,о осонтар мешуд. Ин тарзи мех,нат ва
шароити зиндагй одамони ибтидоиро мач,бур мекард, ки
мугтахдц шуда сарч,амона шикор кунанд.
Антропология.___________________________________________
§3. Ташаккули ч,амоаи (коллективй) ибтидой.

Одамон ибтидой дар алохддагй зиндагонй карда
наметавонистанд. Онх,оро гуруснагй ва х,айвонх,ои
даранда мах,в мекарданд. Бинобарин галла - галла шуда
ба х,амдигар ёрй медоданд. Ба х,айвонх,о шикор карда,
онро якч,оя истеъмол мекарданд. Дар давраи туда - туда
шуда гаштан, алок,аи онх,о мисли рафтору х,иссиёт ва
рефлексии х,айвонй буд.
Дар байни олимон фикре х,аст, ки вак,ге ки одамон
сохтани ОЛОТХ.ОИ мехдатро донистанд, вахдюнияти онх,о
боз х,ам пурзуртар шуданд.
Расми 27. Задухурди байни к,авмй

Расми 28. Мубориза барои гегемонй

Лдгропология 95
Дар натич,аи задухурдхр гурухдо ва к,абилахри

калон нест карда мешуданд. Ин хел вазъиятхр дар
таърих мавчуд буданд, вале на ба таври оммавй. Агар
ин амалиёт ба тарзи оммавй руй медоданд, ч,амоаи
ибтидой ба дарач,аи баланд таракдй намекард.
Ахлок,и ч,амоавй, ахлок,и худписандонаи х,айвониро
танг карда баровард, ки вай ох,иста - ох,иста ба
ташаккули зинаи сохти авлодй оварда расонид.
Ба туфайли мехдат инсон аз олами х,айвонот чудо
шуда, дар як иттифок, муттахдд шуда, худро аз мах,в
шудан эмин медошт. Албатта дар зинаи аввали
ташаккули чдмоаи ибтидой нафси худписандонаи
х,айвонй идома дошт. Дар так,симоти хурок, апо^ах.ои
Чинсй, так,симоти олотх,ои мех,нат, нигох, доштани
предметх,о нафси х,айвонй мавчуд буданд. Мардинаи
калонсоли пуркувваташон лук,мах,ои хурок ва олотх,ои
мех,натро зуран аз дигарон кашида гирифта, дар
х,олатх,ои алок,ах,ои ^инсй наринаи ч,авону логарро мах,в
мекарданд. (нигараед ба расми...)
Бостоншиносон дар Европа горх,ои ба замони
Мусте дахл доштаро кашф намуданд, ки дар атрофи
онх,о шумораи зиёди устухонх,ои хирс ва сари одамро
(Крапинаи Югославия) гуронида буданд. Олимон
тахмин мекунанд, ки ч,амъ намудани устухони сари
хирсхр дар як ч°й нишонаи аввалини пайдоиши
таассуротх,ои гуркунй дар неандерталхр мебошад. Ё худ
аз нишонаи аввалини таассуротхри динй - тотемизм
Шахрдат медих,анд.
Тадк,ик,оти устухони сари одамони Крапина нишон
Д°Д, ки дар одамони он давра муносибатхри
каннибализм (одамхурй) мавчуд буданд. Устухонхри
СаРИ одамон х,ануз дар давраи зинда будани одамон дар
натич,аи задухурдх,о осебёфта ва дар к,исми дигари
каллах,о осори хурдани магзи сари х,амдигар мушох,ида
карда мешуданд. Бисёрии тарафи ак,иби косахонаи cap

сухта онро тешук карда аз он цой магзи сари
х,амк,абилагони худро мехурданд.
§4. Алок,ах,ои циней
Алок,ах,ои циней дар х,аёти гурух,ии одамони
ибтидой яке аз сабабхри ба амал омадани муборизаи
х,арвак,тинаи биологию ицтимой байни одамон ба
шумор мерафт. Дар одамон мавриди алок,аи циней дар
зиннаи аввали ташаккули цамъияти инсонй - х,иссиёти
х,айвонии худро нигох, дошта шуда буд.
Ин хрдисаро олимон дар х,аёти маймунхри имруза
- горилла ва шимпанзе мушох,ида карданд. Х,ардуи ин
оилаи маймунхр чуфт - цуфт шуда - як наринаю як
модина зиндагонй кунанд, дигар оилаи маймунхр галла
- галла шуда мегарданд. Онхрро як наринаи нисбатан
капонцуссаю пуркувваташон сарварй мекард. Дар ин
галлаи маймунхр гайр аз наринаи калон боз дигар
наринахри нисбатан хурдтар мавцуд бошанд х,ам, онх,о
дар алок,ах,ои циней иштирок намекунанд. Зеро, ки
онх,о бо наринаи калон мукрбилият нишон дода
наметавонанд.
Олимон тахмин мекунанд, ки чунин муносибати
зуроварй дар алок,аи циней дар зинаи аввали цамоаи
ибтидой дар байни одамон х,ам мавцуд буда, дар' ин
вазъият мардхри цавону логар дар рафти задухурдхр
нобуд шуда мерафтанд. Дар натицаи якцоя зист кардани
якчанд оилах,ои цуфт ва бо хдмдигар гузашт кардани
мардх,о, алок,ах,ои циней ба х,ама дастрас шуданд, ки
онро бо лотинй промискуетет (ба х,ама дастрас)
меноманд.
Осори чунин муносибатро этнографхр дар байни
халку к,абилах,ои акдбмондаи Австралия, Индонезия ва
Ук,ёнус ба к,айд гирифтанд, ки промискуетет дар рузхри
ид алок,ах,ои циней дар 6aftiiH аъзоёни оила ва авлод
озоду кушод буд.
Ба андешаи дигар гурух,и олимон, ингуна ба х,ама
дастрас будани алок,ах,ои цинси мероси х,иссиёти
х,айвонии пешгузаштагони худ мебошад. Дар ин хрлат

як гурух,и одамон ба дигар гурух,и одамон барои занхр
мубориза бурда, яке дигарашро мах,в мекунад. Дар ин
хрлат чамоаи ибтидой инкишоф наёфтанаш мумкин
буд. Ин масъала то хрло пурра омухта нашудааст.
Халли масъаларо дар байни талаботхри биологию
сотсиалии одамон чустучуй намудан лозим аст. Сабаби
асосии зиддиятхри дохилии ч,амоаи ибтидоиро фак,ат ба
х,ама дастрас будан ва ё дастрас набудани алок,ахри
чинсй фах,мидан хато аст.
Этнограф Луис Морган (1818-1881) фарзияеро
пешнихрд намуд, ки мувофик^ он аввалин ва
кддимгарин шакли муносибатхри оилавиро оилаи
х,амхунон ташкил медод. Мувофик,и ак,идаи у ба оилаи
х,амхунон тамоми хешу табори як наел дохил
мешуданд, ки ба он наели бобою модаркалон: падару
модар, хох,ару бародар, хох,арзодаю додарзодах,о,
аммаю, холаю, тагою амакбачахр шомил буданд. Дар
байни онх,о никох, мумкин буда, байни якчанд наел
манъ карда шуда буд. Морган дар байни ахрлии
Чазирахри Гавайа ва Полинезия тадк,икрт гузаронида,
мушох,идах,ои худро дар бораи он ки падару модар
фарзандони хох,арону бародаронашонро фарзандони
худ ва дар акси х,ол онх,о низ аммаю тагои худро
волидайни худ х,исоб мекарданд. Осори онро х,оло дар
баъзе халкдои Тибет мушох,ида кардан мумкин аст.
Тадкдкрти минбаъдаи этнографхр дар асри XX дар
байни гавайихр нишон дод, ки маълумотхри нодурусте,
ки Луис Морган дар асоси он сохти авлодиро навишта
бУД, нодуруст баромада, маълум шуд, ки дар асри XIX
гавайихр дар зинаи сохти авлодй набуда, дар давраи
аРафаи вайроншавии сохти авлодй ва ташкилёбии
Давлат буданд. Ин сохти оилаи х,амхунон - сохти хеле
Вадима набуда, хддисаи минбаъдаи ч,аРа^ни таърихй
Мебошац.
§5. Ба амал омадани тафаккур ва нутк,

Тафаккур ва нутк, ду тарафи як ч,араёни ташаккули
инсон буда, вай дар натич,аи ба амал омадан ва
инкишофи фаъолияти мех,натии инсон ба манфиати
хеш ба вучуд меояд.
Барои ба ин масъала р; нанй андохтан ба мо
маводхри андозавии фанхри физиология, забоншиносй,
Этнография, Археология ва Антропология ёрии калон
мерасонад.
Тафаккур ва нутк, дар як вак,т ба вучуд меоянд. Вай
дар ч,араёни сохтани олотхри мех,нат, фаъолият,
мех,нат, амалиёт, хучум кардани одамон байни худ,
тафаккур ва нутк, пайдо мешавад. Аввалхр нутк, дар
шакли оддитарин, бо овозхр, рамзхр ва х,аракатхри
дасту пойхр, фикру хох,иши х,амдигарро мефах^иданд.
Аз рамзхрю овозхр, мазмуну макрад ба вучуд
меояд. Масалан, аз рамзи х,алк,аи панч дойра - бозихри
олимпиро фах>1ем. Расми чомУ М0Р’ ■ маънои
медицинаро дорад. Расми кабутар - рамзи тинчию
амонй ва сулх,ро мефахдоонад. Вак,те ки одамон х,айвони
шикор кардаашро ба китфаш бардошта омада ба
к,ароргох,и худ мепартояд, вай аз хасташавй беихтиёр
овози “ух,”-ро талаффуз мекунад. Зани шикорчй бо
олоти дагали сангй пусти х,айвонро гирифта
натавонистта аз хастагй овози “уф”-ро мебарорад.
Кудакон аз оташ тарсида “ай!” гуфта худро ба канор
мегиранд. Шояд калимах,ои “ой”, “ах,”, “ух,”, “уф”, “х,а -
х,а”, “ох,о”, “ого” - аввалин суханхри одамон бошанд.
Ба ак,идаи баъзе олимон гуё аввалин суханхр аз
овозхри табий ва овозхри х,айвоноту паррандахр
гирифта шуда бошад. Масалан, овози “мяу - мяу” аз
омадани гурба ва овози “х,ав - х,ав”, “бау - вау” аз овози
саг ва хатар дарак медихдд. Асоси чунин овозхрро
олимон дар маймунхри одамсимо, аз чумла шимпанзе
мебинанд, ки онхр зиёда 20 хел овозхри х,археларо
бароварда буданд.
Антропологии 99
Расми 29. Овозу нуткдои аввалини одамони ибтидой

100 У Чахоиов
Х,ар яки ин ОВОЗХ.О х,олатх,ои х,аяч,онбахшу

тагйирёбии рангу руи маймунро ифода мекунанд.
Маймунх,о дар хрлати ором буданашон х,ам овозх,ои
х,архела мебароранд, ки онро антрополог В.Бунак
“овозх,ои хдётй” номида буд.
Олимон косахонаи сару ч,оги одамони
синантропхрро омухта ба хулосае омаданд, ки онх,о
одамони ботафаккур буда, бо имою ишорах,о,овозх,ои
содда фикри худро мефахдоониданд.
Х,амин тавр, дар натич,аи такмили олотх,ои мехмат,
шикори коллективй, ч,амъ намудани галпадона,
истифодаи оташ одамон мач,бур буданд, ки бо х,амдигар
бо имою ишора ва овозхри содда алок,а намоянд дар
давраи полеолити бевак,т забонх,о ба вучуд омада, дар
дунё пах,н гаштаанд.
§6. Ба амал омадани тасаввуротхри

мафкуравии (идеологи) одамони ибтидой
Омухтан ва барк,арор намудани тасаввуротх,ои
аввалини мафкуравии одамони ибтидой хеле мураккаб
аст. Олимон осори одамони неандерталиро омухта'ба
хулосае омаданд, ки аввалин тасаввуротх,ои мафкуравй
дар одамони неандерталй ба вучуд омада буд.
Бостоншиносон аввалин тарзи гуркуниро аз осори
одамони неандерталй дарёб намуданд, ки вай ба давраи
Ашел ва Мусте дахл дорад. Чунин тарзи 1уркунии
устухонх,ои каллаи хирсх,о, шохх,ои бузх,ои кух,й ва
дигар х,айвонх,оро дар 20 ч,ой дарёб намуданд, ки х,амаи
онх,о осори одамони неандерталй ба шумор мераванд.
Ин гурх,о дар атрофи гору камархр кофта шуда, болои
онро бо тахтасангх.0 руст карда мешуданд.
Расми 30. Тарзи аввалини гуркуни
К,исми олимон тарзи гуркунии цасаду каллах,ои

одамони неандерталиро мушох.ида намуда, андеша
Доранд, ки гуё одамони неандерталй оиди фавтидагони
худ гамхорй намуда,онро аз хурдани х,айвонх,ои
Дэрранда ва пусидан нигох, доштан гур мекардаанд.
Мувофик,и окддаи дигар олимон, неандерталхр гуё аз
руи майли табии (инстинк) худ барои аз он хапос

шудан онро (ч,асадро) гур мекарданд ё ба х,айвохр
мехурониданд.
Академик А.П. Окладников вак,те, ки к,абри
писарбачаи неандерталиро аз хоки Тешиктоши
Ч^умхурии Узбекистан кофта онро омухт, маълум
гардид, ки дар атрофи к,абри писарбача шоххри зиёди
бузхри кухД. якчря гур карда шудааст. Тарзи тах,
намудани шоххрро мушохдда намуда, дид ки х,амаи
онхр ба суи офтоб пасих,ам гузошта шудааст. Бино ба
тахмини олим, неандерталхр ба офтоб ибодат
мекарданд. Бисёрии олимон ин тарзи гуркуниро
ибтидои пайдошавии таассуротх,ои динй дар одамони
неандерталй х,исоб мекунанд. (расми ...)
Бозёфтхре, ки аз камархри Базуаи шимолу гарбии
Италия, гори Регурду Ч,анубу гарбии Фаронса, горх,ои
Петерехел ва Драхенлохи Олмон дарёб намуда таджик,
карда шудаанд, нишон дод, ки х,амаи онхр осори
к,абрхри одамони неавдерталй буда ба давраи Мусте
мансуб аст. Тахмин мекунанд, ки вай аз элементхри
сех,ру чрду шах,одат медихдд.
§7. Ба амал омадани сохти авлоди

Таракдиёти олотх,ои мех,нат ва тачрибаи
истех,солии одамони ибтидой сохтдори чрмеаро тагйир
дод. Мубориза зидци х,одисах,ои табий, х,айвонх,ои
дарранда, истех,соли неъмодх,ои мохщй, бо х,айвонх,ои
калону даранда шикор кардан, сохтану такмили
ОЛОТХ.ОИ мех,нат ва истик,оматгох,х,о ба галлаи
ноустувори одамон имконнопазир буд. Бинобарин онхр
дар коллективи мустах,кам муттах,ид шуданашон лозим
Литропология ш
буд. Ба ташкилёбии чунин коллектив се омил мусоидат

намуд:
Якум - Дар мархдлаи аввали полеолит алок,ах,ои
и^тимой дар байни галлаи одамони х,амхунон
бешуурона ташаккул меёфт.
Дуюм - дар шароити алок,ах,ои ч,инсии бетартиб ва
байни кудакон мавцуд набудани мавхуми мех,ри падарй
имконият намедод, ки мардон сарвари гурух,, ё галлаи
х,амхунон бошанд. Бинобарин, фарзандон ва галлаи
х,амхунон аз тарафи модаркалон хдсоб карда шуда,
муносибатх,ои зиндагй, так,симоти мех,нат, тарбия ва
к,оидаю к,онунх,о аз тарафи занхри калонсол танзим
карда мешуданд.
Сеюм - ролу мак,оми занх,о дар ташкили х,аёти
хоч,агй, гун кардан ва нигох, доштани мах,сулоти
хурокворй, тарбияи фарзандон за танзими тартибу
интизоми афзуда ба ч,ои сохти галлаи одамон
коллективи хешу таборй ва муносибатх,ои \амхунон
аввалан сохти авлодй дар шакли модаршох,й
(матриархат) ташаккул ёфта, дар инкишофи ч,амъият
роли мух,им бозида буд.
§8. Оила ва никох^

Оила шакли умумияти одамон буда, муносибатх,ои
занушавх,арй ва хешутабориро дарбар мегнрад. Ба
воситаи оила наели одамон иваз мешаванд ва ба к,авли
Карл Маркс “истех,соли (тавлиди) худи одам, идомаи
наел ба вунуд оварда волидайн ва фарзандон танзим
карда мешавад”.
Шакли аввалаи оила ва никох, дар илми
таърихшиноей то хрло пурра омухта нашудааст. Х,ануз
дар асри XIX Луис Морган панч, шакли оиларо к,айд

намуда буд:
Оилаи х,амхунон, пуналуа, оилаи чуфт, оилаи
патриархалй ва моногамй. Ин такримоти Морганро
Фридрих Энгеле бо баъзе шарху эзохрт аввал к,абул
намуда буд. Вак,те, ки дар охири асри XIX дойр ба ин
мавзуъ тадкдкртхри нав ба нав ба вучуд омаданд, дар
нашри чоруми асари худ: “Пайдоиши оила, моликияти
хусусй ва давлат” Ф. Энгеле дар масъалаи ду шакли
аввалаи так,симоти оила зидци акдцаи Морган баромада
буд. Ф.Энгелс дойр ба оила нисбати оилахри хдмхунон
ва пуналуа эрод шрифта буд.
Мувофикд фикри Морган, оилаи пуналуа-никохд
гурухди байни зану шавх,арии бародарону хох,арон
мебошад. Ф.Энгелс шакли аввалаи оиларо дар асоси
нико^и гурухдои авлодй - дуалй ташкил ёфтани оилаи
экзогамиро мефахдоид. Экзогамия (аз юн.экзо - берун;
гамос - никох,) маънои аз байни авлод, к,абила ва ч,инси
худ зан гирифтан ё ба шавх,ар баромадан манъ аст. Ба
фикри аксари олимон ин намуди никох, шакли
к,адимтарини оила буда, осори онро этнографх,о> дар
байни к,абилах,ои Австралия - Викторияи шарк,й ба
к,айд шрифта буданд. К,абилаи Виктория ба ду гурух,:
Какадаи сафед ва Какадаи сиёх, так,сим мешуданд, ки
дар байни онх,о алок,ах,ои никох,й манъ буд. Мардх,ои
як тараф шавх,арх,ои дигар тараф ё занхри Какадаи
сафед занхри Какадаи сиёх, х,исоб мешуданд. Ин
маънои онро надорад, ки онхр алок,аи ч,инсиро гурух,и
ичро мекарданд, балки онх,о як шавх,ар ё як зан
доштанд. Фак,ат дар рузх,ои идх,ояшон, алок,ах,ои
ч,инсиро байни худ ба ч,о оварданашон мумкин буд. Ин
Ашроцолотя т
одат х,оло дар байни баъзе халкдои Чин, Австралия,

Сибир, Африка идома дорад.
Этнофафхр дар байни к,абилах,ои Австралия дигар
одатро низ к,айд намуданд, ки вай “пиррауру” ё
“пирраунгар” ном дорад. Мувофик,и ин одат зану мард
гайр аз зану шавх,ари худ, боз якчанд зану шавх,ари
дигар доштанд. Мавчудияти чунин одат зан бо хох,иши
шавх,араш метавонист, чанд вак,т бо дигар мардхр хобу
хез карда, боз ба назди шавх,ари худ баргардад. Ин
корро мардхр х,ам бо дигар занхр ба ч,о меоваранд.
Дар к,абилах,ои австралиягихр дар зинаи ник,ох,й
гурух,и зан нафак,ат модари фарзандони худ, инчунин
модари фарзандони х.амникох.они худ х,исоб мешуданд.
Х,амаи фарзандони х,амхунон - фарзандони зани
калонсоли к,авму авлод х,исоб мешуданд. Ин одатро
этнографхр дар бушменхр х,ам ба к,айд гирифтанд.
Занх,ои бушменхр рузхри аввал кудакони дигар занхрро
мемакониданд.
Ин тартиботи никох,и экзогамй минбаъд дар
натич,аи пайдо шудани рашк ба задухурдхри ааиодию
к,абилавй оварда расонид. Ин вазъият минбаъд ба
манъкунии тартиботи нико^и байни синну соли
гуногун, аммабачаю тагобача, модарарусу домод оварда
расонид. Дертар никох,и байни додарзодаю хох,арзодахр,
аммабачаю тагобачахр манъ карда шуданд, ки онро
никох,и кросс-кузент меноманд. Осори чунин никох, дар
байни халкдои мусулмон, аз чумла дар байни точ,икон
то хрло мавчуд аст. Дар мамлакатхри муттарак,й никох,
байни авлодон манъ карда шудааст.
Маводхри этнографие, ки дар байни к.абилах.ои
австралиягихр, бушменхр ва огнеземелих)о чамъ оварда
Шуданд, шахрдат медихднд, ки то хрло дар онхр
марх,илаи аввали сохти авлодй ташаккул и оилах,ои чуфт

дар шакли никох,и сшщасмикй (аз юнони синдиасмос -
пайвасткунй, кушкунй) мавчуд аст. Вале ин шакли
оилаи чуфт х,ам мустах,кам пабуд. Дар сил-силахри
таърихи заму шавх,ари дар иикох, буда, боз зану
шавх,арх,ои иловагй доштанд.
Вобаста ба шаклх,ои никох, ду типи ташкили оила
вучуд дошт: Оилахри моногамй (аз юнони mohos - як,
якка ва gomos - никох,) ва оилах,ои полигамй (аз юнони
polu - бисёр ва никох,) так,сим мешаваид.
Типи оилах,ои моногамй - оилаи як никох,й
(иикох,и як марду зан) то хрло дар мамлакатх,ои
тарак,к,икарда аз тарафи ч,омеа меъёри х,атмй дониста
шудааст.
Оилаи полигамй - оилаест, ки дар он шахе дар як
вак,т ду ё зиёда зан ё шавх,ар дорад. Полугамия ду хел
мешавад.
а) Полигиния (аз юн. polu - бисёр, gufe - зан
бисёрзапй) ва
б) П^ттианприя (аз юн.бисёр ва alerahdrog - шавх,ар,
бисёршавх,арй) мешавад. Осори никох,и полгинияро дар
халк,.\ои мамлакатх,ои исломй ва никох,и олимандрияро
- бисёршавх,ариро дар хапк,х,ои Тибету \индустони
Чаиубй мушох,ида кардан мумкин аст. Никохи
полиапдрй дар ин халк,х,о дар шакли полиандриям
фратерй - никох,и як зан бо якчанд бародарои мавч,уД
аст. Ии иамуди иикох,ро дар этнография ва
антропология левират (аз юн. level - бародаршуй-
бародари шавх,ар, к,айниий) х,ам меноманд. Бисёрзанир0
сорорат (аз ioH.Soror-xox,ap) меноманд, ки мувофик,и ом
мард дар як вак,т бо якчанд хох,арон зану шавх,ар шуд11
метавонист. Бо мурири замоп ин тарзи никох ДаР
А н тр о п о л о ги я 102
хрлати вафот кардани бародар ё хох,ар ба зани

бевамондаи додар ё хох,ари зан уро ба занй
мегирифтанд. Осори ин одатро х,оло дар точ,икон,
узбекон ва дигар халкдои исломй мушох,ида кардан
мумкин аст.
Дар давраи сохти авлодй боз дигар тартиби
муносибатхри чинсии оилавии бетартибона низ мавчуд
буд, ки онро гетеризм (аз юн. маъшук,а) ё промискуитет
( аз лот. - умумй) меноманд. Мувофик,и ин одат духтар
барои он ки ба шавар барояд, вай бояд ба дигар
мардхри авлод алок,аи чинсй карданаш лозим буд.
Мардхр мавриди ба назди дигар гурух,и авлод рафтан,
хукук,и ба занхри онхр хоб рафтанро доштанд.
Ин одат минбаъд шакли дигарро гирифт, ки
мувофик,и он мех,мон хукук^ бо зану духтарону мизбон
хоб рафтанро дошт. Этнографу чУфофшкжи рус
Крашенинников расму оини ителменхри Сибирро
омухта дар ахбороташ навишта буд, ки мувофик,и он
дар ителменхр одати бо модарарусаш хоб рафтанро
доштанд, ки занхри худ солх,ои тулонй бакира
(пирдухтар) шуда мемонданд.
Яке аз хусусиятхри фаркдсунандаи оилаи ч^'фт аз
он иборат буд,ки вай ба мустахдсамй ва мавк,еи хоч;агии
умумй доштан вобастагй надошт. Марду зан дар тули
х,аёти худ ба х,аёти авлодй худ вобаста буда, моликияти
умумй надоштанд. Фарзандон бо модарашон ба авлодй
вай мансуб буданд.
Зинаи аввали сохти авлодй бо давраи модаршох,й
огоз ёфта дар нати^аи тарак^иёти олотх,ои мех,нат, аз
зироаткорй ЧУДО шудани машгулияти чорводорй ва ба
амал омадани мустакдгшяти ик,тисодй дар дохили
а&лод, ячейках,ои мустак,иле ба вучуд омаданд, ки вай
ба вайроншавии сохти модаршох,й ва афзудани роли

мардхр дар истех,соли неъмадхри моддй огоз шуд, ки
вай аз давраи сохти падаршох,й дарак медод.
§9. Муносибатх,ои ч,амъиятй
Вак,те, ки этнографхр аввалин бор ба омузиши

чрмеаи ибтидой - сохти авлодй машгул шуданд, дар
мух,ити чУфоФию таърихй, сиёсию фарх,ангии халк,хри
ак,ибмонда тагйиротхри калон ба вучуд омаданд. Зеро
ки дар ин давра кашфиётхри бузурги чугрофй ва
мустамликакунии кишвархри ак^бмонда аз тарафи
европоиён cap шуда буд. Дар натич,а, сохти авлодй
намудашро дигар намуд, ки олимон осори аслии онро
дертар барк,арор намуданд.
Тарзи шикор, ба к^ра рондани галлаи х,айвонхр,
дар дамбахр тур партофта доштани мохдхр, ч,амъ
намудани меваю растаних,о, сохтани истикрматгохдою
заврак,х,о ва истифода бурдани онх,о, аз як манзил бо
дигар чой кашонидани борх,ои вазбин мех,нати
коллективонаро талаб мекард. Мех,нати умумй
моликияти коллективиро ташаккул медод.
Ох,иста-ох,иста замин, чои касбу \унар, майдонх,ои
чорводорию ч°йхР и шикорй, майдонхри меваю гиёх,
гункунй, олотх,ои мех,нат ва асбобх,ои рузгор моликияти
Чомеа шуданд.
Ба шахсх,ои индивидуалй - олотхри мех,нат, мисли
тиру камон, найза, тавар, асбобхри аз навда ва к,амиш
сохта шуда дохил мешуданд, ки онхрро ба манфиати
коллектив истифода мебурданд. К,абилахри
австралиягихр, бушменх,о ва амсоли он\о хукук,
доштанд, ки олотх,ои мех,натй авлодони худро гирифта
Антропология LQ9
онро х,амчун моликияти худ эх,тиёт кунанд ва ба

манфиати коллектив онро истифода баранд. Мах,сулоте,
ки онхр истехрол мекунанд ё х,айвоне, ки шикор
мекарданд, худсарона онро ба манфиати худ истифода
бурда наметавонистанд. Одами ба кенгуру шикор карда
ягон хукук, надошт, ки ба сайди худ мустакдлона
муносибат кунад. Дар вак,ти такримоти гушти он ба
шахси шикор карда, он к,исми х,айвоне, ки аз дигарон
монад, х,амон х,иссааш мерасид, ба шахси шикор карда
ягон бурда гушт намонад, ба ин вазъият ток,ат мекард.
Чарлз Дарвин дар вак,ти бо киштии “Бигл”саёх,ат
карданаш як микдор лахтаки матои карбосро ба
к,абилаи огноземелихр тух,фа карда буд. Сокинони
Чазира ин маторо ба андозаи якхела дар байни худ
такрим карда гирифта буданд. Чунин тарзи мавцудияти
х,аёти чамоавй (коллективй) дар шароити мавцудияти
дарацаи пасти олотх,ои мех,нат, исте^солот ва мунтазам
нарасидани озук,аворй шарту зарур буд. Ба к,авли
Ф.Энгеле бе чунин тарзи муносибатх,ои “коммунизми
ибтидой” - бе принсипи як кас барои х,ама, х,ама барои
як кас сокинони чазира мах,в шуда мерафтанд.
Бо мурури замон дар натицаи таракдиёти
тафаккури одамон ва такмили олотхри мех,нат,
так,симоти ч,амъиятии мех,нат ба вучуд омад. Мардх,о ба
Шикорчигй ва занхр тарбияи фарзандон, муйсафедон ба
сохтани ОЛОТХ.ОИ мех,нат, бача\о ба корхри хочагй
Машгул мешуданд. (расми ...)
Такримоти синну солии мех,нат: гурух,х,и бачах,о,
наврасон, занх,ои калонсолон, мардх,о ба вучуд омада,
°Нро бо расму оинх,о ба танзим медароварданд. Ин
ЧаРаёнро Дар антропология инисиасия (инициация -
,r*Hiatio - ошнокунй, шиноскунй, хабардоркунй,
бахшидан) меноманд. Ч,авонон то маросими инисиасия

бо олотхри мехдат муносибат карда тавонистан, тарзи
шикору ч,анг карда тавонистан, малакахри
интизомнокй, пурток,атй, ч,асорату чолокй пайдо
кардан, ба санчишхрн душвор: гуруснагй, ба баданашон
олотхри тасфонро дошта истодан, дандону муйхри
худро кандан, ба баданашон асбобхри тезро тикрнда он
чрйро ярадор кардан тоб овардашон лозим буд.
Ч,авонони 1 3 - 1 4 солаи бушменхр 1 - 2 сол аз хурдани
баъзе хурокхр худцорй намуда, корхри вазбинро ич,ро
карданашон зарур буд. Дигар санч,иши душвор, тайёр
шудани ч,авонон ба х,аёти мустакдлона хонадоршавй
буд. Ба ин мак,сад олотх,ои ч,инсии писарону
духтаронро хатна мекарданд. Осори чунин муносибатро
имрузх,о дар рузгори ах,ли ислом (хусусан к,абилаи
бедуинх,ои араб) ва яхудихр мушох,ида кардан мумкин
аст. Этнографхр одати хатнакунии духтарх,оро дар
байни кдбилаи бедуинх,ои араб ба к,айд гирифта буданд.
Дар байни калонсолон х,ам санч,ишх,ои синнусолй
мавцуд буд. Дар баъзе кдбилахри Австралия расму
оинхре мавчуд буд, ки мувофшди он мардону занхри
калонсолон дар чрйхри махсус ч,амъ шуда, хуроки
маросимй пухта, оинх,ои худро бо «лафзхри» махфии
худ мегузарониданд. Дар дигар к,абилахри
австралияшх,о ва андаманихр духтару писарх,он муч,арад
гурух,—гурух, шуда дар чрйхри хилват маросимхри синну
соли худро мегузарониданд.
Мавчудияти осори давраи матриархатро
(модаршох,иро) этнографх,о Редклифф - Браун дар
байни к,абилахри андаменхр, Селлер ва Крашенинников
дар байни ителменхр ба к,айд гирифта буданд.
Расми 31. Так.симоти чамъиятии мс\нат
Дар к,абилах,ои х,индух,ои ч,азираи Тибуронии

сохдгш Мексика сардори авлод занх,о буда, аз байни
мардх,о фак,ат мавриди ч,анг дохд интихоб карда
мешуданд. Осори огози давраи падарсолориро
(патриархатиро) этнографхр дар байни баъзе к,абилах,ои
Австралия мушохдда намуданд, ки онро геронтократия
(аз юнонй geroh - муйсафед + kratos - хркимият)
меноманд.
Аз руи маълумотхри палеоантропологи синни
одамони ибтидой аз 40 сол зиёд набуд. Х,одисах,ои
касалй, гуруснагй, нотавонии муйсафед он, бачах,о
одамонро ба марги ихтиёрй меовард. Муйсафедону
бачахри касалу нотавонро мекуштанд. Х.аминтавр,
коллективной аввалин ба амал омада ба вайроншавии
сохти авлодй мусоидат менамуд.
§10. Ташкили х,окимият
Х,окимият яке аз масъалах,ои сохти авлоду буда, бо
туфайли ба амал омадани никох,и экзогамии дуалистй
сохтори ичтимоии ч,омеа х,ам тагйир ёфт. Ба ч,ои
Николи бетартиби гурух,й ч,амоаи мустах,ками авлодй ба
амал омад. Ду авлодй бо никох,и экзогамй - дуалйстй
асосёфта иттих,одияи нави одамон - к,абиларо ташкил
намуданд.
Ин иттих,одиях,ое, ки дар асоси алок,ах,ои никох,й
ва муносибатх,ои хоч,агию маданй ба амал меомаданд,
барои он ки шакли пурраи к,абиларо гирад, вай бояд
номи этникй, сохтори идоракунй (Шуро, дох,й) ва
расму оинхри ба худ хоси худро дошта бошад. То
ташкилёбии к,абила, сохтори авлодй дар а с о с и
принсипх,ои ч,амоаи ибтидой худро идора мекарД-
органи олии он мач^гаси х,амаи калонсолони х1амкавМ
х,исоб ёфта, х,амаи масъалах,ои хоч,агй, ч,амъиятй f,a
Airrpouwtonu из
ахлок,иро якч,оя х,ал мекарданд. Аз байни занх,о ва

мардхри калонсоли тануманддор сарвар интихоб
мекарданд, ки онх,о масъалахри истех,солй, - ч,амъиятй,
- нохушихрро - х,ал намуда,мавриди ч,ангх,ои к,авмй
дохдхри худро интихоб мекарданд:
Бино ба маълумотхри Редклифф - Браун дар
андаманихр агар ягон кае зидци сардори к,абила барояд,
рафтори онро шурои к,абила мухркима мекард. Каее,
ки нормахри ахлок,и байни кдвмиро вайрон кунад,онро
латакуб мекарданд, аз к,авм меронданд ё мекуштанд.
Осори чунин муносибатро дар точдкон “Ради марака
кардан” меноманд. Дар к,абилах,ои ведца ва сенои
Австралия одаме, ки тартиботи экзогамиро риоя
намекунад ё к,авмро тарк карданаш лозим, ё худкушй
карданаш лозим аст.
Х,аминтавр, сохтори х,окимият дар давраи сохти
авлодй дахднатовар буда, минбаъд ба хркимияти
зуроварй табдил ёфт. Ин х,окимияти зуроварй дар
заминаи таракдиёти олотх,ои мех,нат, такмилу
инкишофи тач,рибаи истех,солй дар байни аъзоёни
авлод нобаробар так,сим карда шудани воситах,ои
истех,солй ва неъмадх,ои истеъмолй, ба гурух,х,ои ба х,ам
зид - синфх.0 чудо шудани ч,амоаи авлодй ба амал омад,
кн гурух,и ак,алият барои манфиатх,ои худ нормах,ои
ахлок,й авлодиро ба к,онунномах,ои синфй табдил дод.
Ма^муи ин хркимияти зуровариро давлат меномем.
§11. Маданияти маънавй
Давраи ч°меаи авлодии барвак,т дар инкишофи
Заб°н,тафаккур, донишх,ои аввалини илмй ва санъат
р°ли мух,им бозида буд.
Тадк,ик,отх,ои забоншиносон нишон дод, ки
аРКиби лугавии одамони дар давраи сохти авлодию
к,абилавй буда,ночиз набуда, вай аз садхр ва х,азорхр

калимахр иборат буданд. Х,атто дар кдбилаи
ак,ибмондаи австралиягихр аз 10 х,азор рамзхри
дарахтхр, алафзорхр ва буттазорхр зиёд буда, рамзхри
растанихри зироатй ва х,айвонот ва х,айвонот ба к,айд
гирифта нашудаанд. Шакли синтаксисии забони онхр
ах,амият надошта, чумла аз якчанд калимахри содда
иборат буд.
Манбаъи дониши одамони ибтидой, фаъолияти
мех,натии онхр буд. Барои мавчудияти худ, одамон бояд
топографиям гирду атроф, хосияти шифобахшй ва
зараовории растанихр, намудхри дарахтону минералхр,
олами х,айвоноту парандах,ои манзили худро
донистанашон зарур аст. Аз маълумотхри этнофафии
Спенсер ва Гиллен бар меояд, ки к,абилаи паранда
нафак,ат аз изи пояш х,амаи х,айвону парандах,оро
медонистанд, балки онхр изи пойи х,айвонхр ва лонаи
парандахрро буй карда дар он чр мавчуд будан ва
набудани х,айвону парандахрро пешгуи мекарданд. Аз
руи тадк,икртхри олимон маълум мешавад, ки аввалин
маълумотхрро дар бораи х,амрох,и сунъии Замин аз
бушменхр шунида буданд, ки онх,о осмонро мушохдда
намуда оиди ба вучуд омадани “Ситораи нав” пешгуй
карда буданд.
Одамони ибтидой донишхри хуби тиббй,
фармакологй ва таксикологй доштанд. Онхр бо усулхри
оддитарин устухонхри шикаста, дасту пои варамкардаро
табобат карда, дандонхри дардкардаро ч,аРРох.й
мекарданд. Шахсони мор газида, шамол хурда ва лат
хурдаро табобат намуда, х,ануз аз давраи мезолит парма
кардани косахонаи cap (аз фр. грепансия), усули
буридани дасту пойи мароз (ампутасия) ва пайванд
кардани устухонхрро (остеология) бачр оварда, рох,хри

массажкунй, малх,ам тайёркунй, х,аммом, хунгирй ва
шустани рудахрро ба хубй медонистанд. Касалихри
пустро бо рохд пешоб шустан табобат карда, барои
пешгирй намудани хрмиладорй чорахр меандешиданд.
Дар австралиягихр шумораи “се” (1,2,3), дар
бушменхр шумораи чор (1,2,3,4) ва дар огнеземелихр
шумораи “панч,” (1,2,3,4,5) мавчуд буд, ки ба воситаи
он х,исобу китоб мекарданд. Масалан, барои он ки
австралиягихр “панч,” гуянд: “се” ва “ду” гуфтанд.
Рак,амхри аз “10” зиёдро “бисёр” мегуфтанд. Этнографи
немис Карл Штейнен дар охири асри XIX дар байни
ин халкдо - ченакхри дарозии парвози тири камон,
пайи пой, вач,аб, лелак ва нохунро ба к,айд шрифта буд,
ки осори онро хрло дар ченакхри русй - локоть ва
пядь, дар англисй - фут ва дюйм, дар немиси - элле-ро
мушохдда мекунем. Ин ченакхрро дар миёнаи асри XX
олимони рус Е.А.Довидович ва А.К.Писарчик дар
мисоли р^згори ТОЧ.ИКОН ва дигар халк,х,ои Осиёи
Миёна омухта буданд.
Дар ин к,абилах,о воситаи алок,а х,ам хуб ба рох,
монда шуда буд. Масалан, хабарро ба воситаи дуд
«мефиристоданд». Агар ба осмон як т^даи дуд барояд,
маънои касалй ё дигар хрдисаи нохушро дошт, агар ду
тудаи дуд барояд - маънои х,одисаи мух,имро дошта, се
тудаи дуд барояд - маънои марг ва чор тудаи дуд -
маънои даъват намудани х,амсоях,оро дошт.
Хат х,оло ихтироъ карда нашуда буд, 1вале
донишхри пиктографй (аз юнонй pictos - кашидан +
grapho - навиштан) мавчуд буданд, ки ба воситаи
тасвирхри руйсангй маълумотх,ои худро ба х,амсоягон
мерасониданд.
Мувофик,и бозёфтхри бостоншиносй,

петроглифхри сершумор оиди инкишофи санъати
одамони ибтидой шахрдат медих,анд.
Асбобхри мусик,ии най, хуштак, буг, шак^илдок,,
торхри камон - аз асбобхри аввалини мусик,й шахрдат
медих,анд.
Яке аз к,адимтарин намуди санъат - санъати рак,с
мебошад. Дар к,адим одамон ракрхри такдидкориро ба
воситаи никрб сах,нахри шикор, мохддорй,
мевагункунй, маросимхри никох,, амалиётхри ч,ангиро
ичро мекарданд.
Донишхри хаёлй ва тасаввуротхри соддаи
гайритабии одамони онвак,таро дар тасаввуротхри динй:
тотемизм, фетишизм, шаманизм, анимизм ва магия
мушохдда намудан мумкин аст. Дин (аз ар. мазх,аб, рох,,
расму оин) - яке аз узви маданияти маънавй буда,
инсонро ба парастиши ибодати парвардигор мехонад.
Китобхри мук,аддаси Авесто, Забур, Таврот, Инч,ил
(Библия) ва К,уръон ёдгорихри бузургтарини мукдддасу
адабии ч,ахрнй мебошанд.
Дин ин яке аз шаклхри шуури ч,амъият, инъикоси
хаёлии дар майнаи одамон пайдошудаи куввахри
беруниест, ки онхр ба одамон дар х,аёти х,аррузаашон
хукмронй мекунад.1 Динхр дар давраи обшинаи
ибтидой пайдо шуда, бо к,авли В.И.Ленин «нотавонии
одамон дар мубориза алайи табиат боиси пайдо шудани
эътикрд ба худохр, шайтонхр, муъч,изахр ва хрказо
мешуд». Динхр аз эътикрдхри ибтидой то ба дарач,аи
динхри ч,ахрнй инкишоф ёфта, ба се гурух,: динхри
к,авмй - к,абилавй, динхри мах,аллй ва динхри ч,ахрнй
чудо мешаванд.
Динхри к,авмй - кдбилавй (ё анъавй) шакли
ибтидоии эътикрдхри динй дар к,авмхр, к,абилахр ва ё
дар халкдои акдбмонда арзу вучуд дорад. Ин динхрро
хрло дар бисёр халку к,абилахри Африка, Ук,ёнус, дар
ФЭнгеле. Анти-Дюринг, Д..1975, с.333.
Днтропология Ш
Амрикои Лотинй, Осиё, Австралия мушохдца кардан

мумкин аст.
Яке аз шакли к,адимтарини дин тотемизм (аз англ.
Totem, аз забони х,индуён, ки маънои «авлодй у»-ро
дорад) буда, вай дар байни к,абилах,ои давраи ибтидой :
пах,н шуда буд ва тавсири он дар х,амаи динхр бокд
мондааст. Мувофик,и акддаи он гуё х,ар як авлод ба
ягон хели х,айвонот, растанй ва ё зухуроти табиат
алок,аи фавкултабиа ва хешутаборй дорад ва бояд онро
парастиш кунад. Х,ар як к,авм тотемаи худро дошта,
онро кушан, хурдан ва нобуд сохтан мумкин набуд.
Тотема саравлоди х,ар як к,авм ба шумор мерафт.
Масалан, тотемаи к,абилах,ои мухталифи Австралия
кенгуру, шутурмург, эму, опоссум (калломуши
думдарози америкой) мебошад, ки онхрро куштан,
гушти онх,оро хурдан мумкин набуд. Х,индух,о говро
парастиш карда гушти онх,оро истеъмол намекунанд.
Дигар шакли кдцимтарини дин фетишизм (аз фр.
Fetichisme - бутпарастй, эътик,оди кур - курона ба ягон
чиз) буда ба ягон предмети беч,он: харсангхр, чуб, ягон
узви х,айвонот, парранда, х,айкалх,о, бутх,о парастиш
кардан аст. Онхрро х,амчун тач,ч,ассуми кудрат,
^окимият, х,укмронй, мук,аддас пиндошта, ба онх,о
парастиш мекарданд. Х^ар як к,абила онро дар ч,ои
махсус гузошта дар назди он маросимх,ои худро
мегузарониданд. Онро шикастан, куштан, несту нобуд
кардан мумкин набуд.
Анимизм (аз лот ahima - ч,он) яке аз тасаввуроти
линии одамони сохти авлодй буда, дар асоси он г^ё х,ар
як чиз ч;он (рух,) дорад. Рух, х,амчун модцаи нафис гуё
к,одир аст, ки дар фазо давр занад, аз к,абати ашёи сахт
гузарад ва шаклу х,а^ми худро тагйир дих,ад. Этнографи
англис Эдуарт Тейлор назарияи анамиетии динро
пешних,од намуда таъкид карда буд, ки одамони
ибтидой бо ин рох, гуё сабаби хобравй, нотобй ва
Маргро баён мекарда бошанд. Осори онро этнографх,о
хрло дар к,абилах,ои Тасмания ва Австралия к,айд
намуданд, ки дар онх,о гуё чрни одами мурда зинда

буда, вай рухд зараровар ва фоидаовар доштааст.
Осори таассуротхри анимистии одамонро дар дини
ислом х,ам мушох,ида кардан мумкин аст. Масалан, дар
дини ислом хобро «рафтани р^х,» ва сабаби маргро дар
«баромадани чрн» медонанд. Тани одамро мурдаву рух,и
онро абадй мешуморанд.
Шамания х,ам яке аз шаклхри дини чомеаи
ибтидой будаг ба парастиши арбох, ч,ину ач,ина, парихр
асос ёфтааст. ЛИамания аз воч,аи Эвенкии «шаман» -
фолбин, парихон буда, дар байни халкдои Шимолии
Сибир пах,н гашта осори онро дар точ,икон низ
мушохдца кардан мумкин аст. Шаманхр либосхри
х,архелаю х,аррангаи занх,оро пушида, бо дасту пояшон
чакалдокдоро баста зери зарбаи накрраю дойра бо
овозу х,аракатх,о ва усулх,ои сох,ирона беморонро
«табобат» намуда, аз бадани онх,о ч,ину ач,инах,ои
зарароварро меронданд.
Ба шамания монанд, таассуротх,ои ибтидой дар
шакли магия мавчуд буд, ки осори онро имруз дар
х,аёти х,амаи халк,х,о мушох,ида менамоем.
Магия (magera - ч,одугарй) - эътик,одест, ки бо
рох,и сех,ру ч,оду ба одамон, х,айвонх,о, паррандах,о ва ба
табиат таассир мерасонад. Ба акддаи одамони ибтидой
гуё бо рох,и амалиёту х,аракатх,о, куфу суф, хондани
калимахри «сехрнок» борону барф ва шамолро даъват
мекунанд, мав^и дарёро баста хушксолй меоранд, ба
пешравии кор ёрй расонида, душманро мах,в мекунанд.
Бо рох,и сех,ру ч,оду х,аргуна калимах,ои рух,иро
«табобат» мекарданд.
Х,амин тавр, магия яке аз намуди ч,°ДУгаРй буда,
х,ануз аз замони сохти авлодй ба вучуд омада, дар
шакли зараррасонй, мудофиавй ва табобатй дар тули
х,азорсолах,о байни халк,х,ои ак,ибмонда арзу вучуд
дорад. Чомеаи ибтидой давраи тулонии таърихи
инсоният буда,сарх,ади поении он 2 млн сол пеш ва
к,абади болоии он 5 х,азор солро дарбар мегирад.
,4 нтропология m
Аввалин тамадцуни инсонй 5 - 6 х,азор сол пеш дар

Амрико, Осиё ва х,азорон аввали Эрон мо дар Европа
ба амал омада буд.
Саволх,о барои такрор
Антропологенез чиро меомузад.

Гоминидхр гуфта чиро мефах,мед.
Приматх,о чиро ифода мекунад.
Кадом намуди маймунхр ба одамон наздиктаранд ва
барои чй.
Синни давраи кайнозоиро муайян кунед.
Дар бораи кашфиётхри Луис Луки ва х,амсари у Мэри
Луки чиро медонед.
Зинахри тарак^иёти австролополитекх,оро номбар
кунед.
Кадом омилхр маймунро ба одам табдил доданд.
Зинахри таракдиёти инсонро аз руи нак,шаи 8 номбар
кунед.
Мух,ит дар ташаккули инсон чигуна таъсир расонид.
Масъалах.ои ч,омеаи ибтидоиро номбар кунед.
Ч а м о а и коллективй чй тавр ба вучуд омад.
Шаклх,ои оиларо аз руи так,симоти Морган к,айд
намоед.
Осори кадом шакли оилаи ибтидой х,оло дар точ,икон
мавчуд аст.
Мавх,уми “Овозх,ои х>аётй”-ии антрополог В.Бунак чй
маъно дорад.
Мавкураи одамони ибтидоиро бо мисолх,о тасвир кунед.
Самтх,ои маданияти маънавии одамони ибтидоиро
номбар кунед.
Таассуроти динии одамони ибтидои чй тавр ба вучуд
омад ва динх,ои аввалинро номбар кунед.
ФАСЛИ СЕЮМ
АНТРОПОЛОГИЯМ ЭТНИКЙ
Мавзуи 1-Нажодхр ва омилхри ташаккули онхр.
Масъалаи асосии антропологияи этникй, пайдоиш
ва таракдии нажодх,о мебошад. Вожаи нажод дар илми
антропология «раса» номида шуда, вай аз арабй
гирифта шуда, маънои «сар», «ибтидо»-ро дорад. Мо,
дигар одамонро аз руи нишонахри забонй, либос, тарзи
хоч,агй, ахлок, ва намуди берунии морфологию
Чисмониашон фарк, мекунем. Яке аз хусусияти
фаркдунандаи биологии одамони имрузаро илми
нажодшиносй (расоведение) меомузад.
Вожаи «раса» бори аввал аз тарафи олими
франсузй Ф.Берне (1684) дар илм истифода бурда шуда
буд. Дар асрхри XVI I - XI X аз тарафи олимон бисер
тавсифи (классификасия) нажодхрро пешнихрд
намуданд, ки онро дар дигар сох,ахри илми
чрмеашиносй низ истифода мебаранд. Яке аз тавсифи
эътирофшударо Ж.Деникер (1900) пешнихрд карда буд,
ки мувофик,и гурух,бандии он инсониятро ба 29 нажод
такрим карда шуда, ки онхр аз руи сохту ранги муншон
ба 6 гурух, так,сим мешаванд:
Тарзи гурух,бандии одамон барои ба амал омадани
назарияи полигенизм (аз юн. ро1у-бисёр ва генезис-ба
вучудой) сабаб шуд. Мувофик,и ин таълимот нажодхри
гуногуни инсон намуди ягонаи биологй надошта, гуё ба
намудхр ва ч,инсхри х,айвонот мувофик,анд, гуё одамон
аз маймунхри гуногун новобаста ба х,амдигар ба вучуд
омаданд. Дар заминаи ин таълимоти нодуруст
нажодпарастон (расизм) барои х,ак, баровардани худ
онро истифода мебаранд.
Аз миёнаи асри XIX cap карда, ак,идаи
нажодпарастй дар Англия, Америка, Франсия,
Германия ба вучуд омада, барои забт намудани
А ит роиш ил п я 121
мустамликах,о дар Африка, Австралия, Осиё ва

Океания ва сиёсати гуломфурушии онх,о заминаро
мух,айё намуд. Мувофици ак,идаи нажодпарастон
африкоихр гуё аз маймунхри сиёх,, европоиён аз
авлод(зот)-и тозаи маймунх,о ба амал омада бошанд.
Дар асри X IX нажодпарастон худро ба начрди олй-
«ориёй», сардарозаки мапламуйи Европаи шимолй
мансуб дониста, дигарх,оро ба наводи «паст» ва
зангих,оро ба нажоди пасттарин (ба «поруи таърих»)
мансуб медонистанд.
Нажод мавх,уми биологй буда, одамон аз руи
нишонах,ои биологиашон ба гурухдо ^удо мешаванд:
а) Аз руи рангу сохти муй;
б) Аз руи ранг ва шакли чашм, лаб, бинй,
сохти руй;
в) Аз руи сохти бацан, к,ад, вазн, ранги пуст;
г) Аз руи сохти косахонаи cap одамонро ба гурухдо
Чудо мекунанд, ки вай к^исман шаклу руй ва сари
одамонро такрор кунад х,ам бисёрии онх,о аз руи
нишонах,ои краниологй (косахонаи cap)
индивидуалй мебошанд.
3
Расми 32. Сохти сари оламон
1 - Дарозаксар (Долехокран)
2 - Миёнасар (Мезокран)
3 - Гирдсар (Брахикран)
122 У. Чалонов
Нажодхр аз ч.их.ати биологй ба хдмдигар алок,аманд

набошанд х,ам, дар дохили х,ар як гурухдои онхр
нишонахри устувор дида мешаванд. Дар мавриди аз як
минтак,а ба дигар чрй мухрч,иршавй, омехташавй ва
Ч,араёнхри генетики дар дохили ахрлй, тагйирёбии
нишонахри начрдй дида мешаванд. Ин хрлати
тагйирёбиро дар марзи нисбатан хурд аз руи шакли cap,
дарозии к,ад, шакли бинй ва рангу руй мушох,ида карда,
вак,ти таърихии ин дигаргуниро муайян мекунанд.
Х,амин тавр, гайр аз нишонахри берунй дар вак,ти
тадк,ику муайян кардани начрдхр дигар нишонахрро
х,ам ба инобат мегирем:
- Нишонахри сохти 'десмонй;
- Нишонахри меросии ирей;
- Нишонахри индивидуапии х,ар як одам, ки вай
ба мухдги атроф алок,а надорад;
- Нишонахри ареалй-нох^1яхри пах,ншавии ин
гурух^ начрдхр;
- Фарк,ияти пах,ншавии як гурух,и одамон аз
дигар гурух,;
Дар вак,ти омухтани нажодхр масъалахри и^тимоии

одамон-забон, дин, типи хоч,агй ва гайра ба инобат
гирифта намешаванд. Зеро ки дар байни онхр ва
нишонахри биологию ирей умумияте дида намешаванд.
Масалан, халкдои Европа дар аерхри Х1Х-ХХ дар
марх,иллаи таракдиёти саноатй бошанд, хоч,агии
то^икон дар зинаи пасти хоч,агии дехдонй буданд.
Антропология .123
1.2. Мардх,ои куса

3. Мардхри каммуй
4.5. М ардхри серриш
1. М уйи рост
2. Муи х,амвори суфта
3.4. Муйх,ои мавч,нок
5.6. Муйхри цимгила
7.8. Патакмуй
** * * i 1 i 1i w
Расми 33. Сохти муй ва риши мардон

Дар баъзе мавридх,о, забонро ба ташаккули

нанодх,о алок,аманд мекунанд. Ин х,олат дар он мавриде
руй доданаш мумкин аст, ки агар ин гурух,и ах,олй аз
дигар гурух, чудо дар шароити махсуси чугрофй дар
тули таърихй (мисли ягнобих,ою айнхр) мустак,илона
зист кунанд. Масалан, айнхр дар ч,азирах,ои Курил ва
Хркайдо зист карда, забону маданияти махсуси худро
нигох, доштанд. Х,оло ба забони японй гуфтугу
мекунанд. Тарзи зисти айнх,о европой шудааст.
Баъзе мавридх,о нажоди одамонро аз руи х,одисах,ои
и^тимоии этносх,о, к,абилах,о, халк,х,о ва миллатх,о
муайян мекунанд. Масалан, бисёр халкдои ба нажодх,ои
гуногун мансуб будаи Русия-«Ман рус» ё халкдои
Америка - «Ман амрикой» меноманд. Ё худ бо мак,сади
«хуб» омухтани ягон гурух,и этникй мавх>умх,ои «типи
антропологии точ,икх,о», «х,айати антропологии русх,о»
ва гайрах,о истифода бурда мешаванд. Бех,тараш х,айати
антропологии ин ё он минтак,а гуфтан мантик,ан дуруст
аст. Масалан, «х,айати антропологии халкдои Кавказ» ё
«Х,айати антропологии халкдои Осиёи Миёна» ' ва
гайра.
Антропологх,о Я.Рогинский ва М.Левин алок,ах,ои
таърихй ва таъсири масъалахри ицтимоиро дар
ташаккули нажодх,о омухта ба чунин хулоса омаданд:
1. Забон, типхри хо^агй ва маданияг бе омехташавии
ТИПХ.ОИ антропологй пах,н шуда метавонанд. Вале
типх,ои антропологй х,е^ вак,т бо х,амрох,и худ на
овардани забону маданият пах,н шуда
наметавонанд. Вагарна дар байни дигар нач,одх,ою
мух,ити зист бо мурури замон бо дигар халкдо
омехта шуда мераванд.
Aippononoim 125
2. Маълумотхри антропологй дар муайян намудани

нишонахри этнос роли калон мебозад.
3. Вак,те ки гурух,и калони ахрлии аз ч,их,ати начрди
яххела ба забонхри гуногун гуфтугуй мекунанд, мо
бояд дар гузашта, мавчуд будани умумияти
таърихии онхрро ^усту^уй намоем.
4. Дар мавриди тадк,ик,и типхри начрдй ду принсипи
такримоти халк,хрро аз руи аломатх,ои умуиашон
гурух,бандй намудан л озим аст:
а) Таснифи (классификасия) таърихй - маданй
(гавазнпарварони тундра, чорводорони биёбонй,
шикорчиёни кугбй (арктикй)) ва гайра.
б) Мо бояд таснифи таърихй - этнографиро низ ба
эътибор т р е м . Минтак,аи таърихй-этнографй
гуфта умумияти одамоне, ки дар натич,аи вак,тх,ои
тулонй дар ягон минтак,а зист кардан, хоч,агаю
маданй ва кдсмати умумии таърихй доштан ба
вучуд меоянд, фах^ида мешавад. Ин тарзи
тиасниф нисбат ба таснифи хочагй-маданй бештар
ах,амиятнок буда, дар омузиши этногенези халк,х,о
роли калон мебозад.
5. Сарх,ади типх,ои антропологй ба сархдди вилоятх,ои
таърихй-этнографй бештар мувофик,ат мекунад. Бо
х,ам мувофик,ии сарх,адро аз руи типх,ои хоч,агию-
маданй ва оилаи забонх,о камтар мушохдда
мекунем.
, Х,амаи нажодх,о дар ибтидо ба , типи ягонаи
биологии Хомо сапиенс мансуб буда, дар силсилахри
таърихй дар натич,аи таъсири мух,ит ва омехташавии
биологй ба зергурух,х,о так,сим шуда рафтанд.
i:6 У. Чаховов
Мавзуи 2 - Таснифи антропологии халкдо

Чи тавре ки ёдрас кардем, аввалин таснифи
нажодии халкдоро х,ануз соли 1684 олими франсуз
Франсуа Берне дода буд. Дар асрхри минбаъда олимон
таснифи халкдоро аз руи нишонахри беруниашон баён
карда буданд. Соли 1800 дигар олими франсигй Жорж
Кюве одамонро аз руи ранги пусташон ба се нажод:
- Одамони сафедпуст
- Одамони сиёхдуст
- Одамони зардпуст так,сим намуда буд.
Соли 1885 дигар олим П.Томинара х,ам одамонро
ба се нажод ва бо нишонахри иловагии догдории пуст
ва бари бинии онх,о аз х,амдигар чуцо намуда буд. Яке
аз таснифи эътироф шударо чй тавре, ки ёдрас намудем
олими немис Ч,.Деникер сол 1900 баён карда буд, ки
мувофик,и гурух,бандии у одамон ба 29 начрд ва аз руи
сохти муй ва хд^ми биниашон ва ранги чашмашон ба 6
зергурух, так,сим карда шуданд:
1) Одамони муи сари патакдор ва бинии васеъ дошта
(бушменхр, негриллихр, зангих,о, меланезиягих,о);
2) Одамони чингиламуй ва мавч,муй (эфиопих,о,
австралиягих,о, дравидх,о, мелано-х,индух,о);
3) Одамони муи мавч,ноки сиёх^ малларанг дошта
(х,индух,о, афгонхр, точ,икх,о, арабх,о, берберх,о,
кавказих,о ва г.);
4) Одамони ростмуй ва мавч,нокмуй (Нажоди Шимолу
Шарк,й);
5) Одамони ростмуй ва мавч^окдошта (айнхр,
полинезиягихр, индонезиягихр, Америкаи ч,анубй);
6) Одамони муи ростдошта (Америкаи шимолй,
марказй, эскимосхр, лопархр, угору енисейй, туронй
ва мугулй).
Аз руи рангу пуст, шакли cap, руй, бинй ва дигар
нишонахри морфологй одамон боз ба зергурухд0
такрим карда шуданд. Таснифи антропологии олимон
И.Деникер, Г.Дебес, Я.Рогунский, М.Левин,
Н.Чебоксаров, В.Алексеев, В.Бунак аз таарафи бисёр

олимони ч,ах,он эътироф карда шуданд.
Бисёрии нак,шах,ои тартибдодаи олимон
х,амдигарро такрор намуда, бо вожах,ои дигар баён
карда шудаанд. Дар баъзеашон зергурухдои нав ва =
типх,ои нави як нач,од бо тах,рири нав нишон дода
шудааст.
Дар бисёр китобхри дарсй нак,шаи антропологхри
рус Я.Рогинский ва Н.Чебоксаров к,абул карда шудааст,
ки вай аз се нач,оди канон: евроосиёя бо 5 зергурух,,
наводи осиё - америкой бо 7 зергурух, ва нач,оди
экваторй (зангй) бо 8 зергурух, иборат аст. (Нигаред ба
расми 24).
Яке аз омилхри мухдми ташаккули типи нави
нажодх,о-нажоди мобайнй-метизасия (аз франс.
Metisation-metis-дурага) ба шумор меравад. Метисхр,
насле, ки дар натич,аи занушуй намояндагони нач,одх,ои
гуногуни инсон ба вучуд омадааст. Масалан, халк,х,ои
Сибир, Осиёи Миёна, Америка, Африкаи Ч,анубй,
Австралия, Индонезия ва гайрах,о то омадани
европоиёну африкоих,о ба нач,одх,ои калони якранга
так,сим мешуданд. Баъд аз мух,оч,иршавии сафедпустони
европой зан тх р и Африкой ва омехташавии онх,о ба
ах,олии мах,аллй, типи нави мобайнй - метисх,о ба вучуд
омаданд, ки онх,оро дар х,ар як минтак,ах,ои дунё
мушох,ида кардан мумкин аст.
Бозёфтх,ои археологи нишон доданд, ки нажодх,ои
мобайнй факдт дар асоси метизасия ба амал
наомадаанд. ' Косахонаи cape, ки аз Африкаи ШаркД
ёфт шудаанд, на ба сари косахонаи зангй ва на ба сари
европой монанд аст.
НАЖОДХРИ КАЛОНИ ДУНЁ
Расми 34. Наводи калони европой

1. Типи атланту балтикй,
2. Типи европой марказй,
3. Типи бахри миёназаминй,
4. Типи балканию кавказй,
5. Типи хднду
базфимиёназаминй
»
Расми 35. Наводи Осиёгию амрикой (мугулй)

1. Типи Осиёи шимолй
2. Типи Арктики ё ки эскимосй
3. Типи шаркрдурй
4. Типи Осиёи чанубй
5. Типи америкой
130 У Чахонов
Расми 36. Наводи калони экваторй (зангй)

1. Типи австралоидй
2. Типи ведцоидй
3. Типи мелонезй
4. Типи зангй
5. Типи негриллй (Африкаи
марказй)
6. Типи бушменй (Африкаи
^анубй)
Аитропология ш
Маълум шуд, ки ахрлии Африкаи Шарк,й х,ануз дар

давраи мезолит типи мобайнй буданд, гарчанде ки хрло
метизасияи ахрлии ин вилоят бо суръати тез давом
карда истодааст.
Чунин хрлатро дар бозёфтхри аз Тотористон ёфт
шуда, низ нишон дод. Маълум шуд, ки ахрлии ин
вилоят х,ануз дар давраи асри ох,ани барвак,т,
мугулсимои сибирй буданд.
Мавзуи 3. Таснифи ^з^угрофии нажодхр.
Олимон тахмин мекунанд, ки нажодхри имруза аз

давраи полеолити бевак,т ташаккул ёфта то имруз бо
рох,и омехташавй, шароиту мух,ити зисти худро дигар
карда меоянд. Аломатхри начрдй барои таарак,к,иёти
таърихй ва мадании одамон ягон ахдмияте надоравд.
Нишонахри нацодии одамон шакли ранги муй, cap,
дарач,аи сабзиши он, ришу муйлаб, ранги пуст, чашму
бинй мебошанд. Муи бисёрии европоиён-муи мав^ноки
мулоим, муи халк,х,ои мугулсимои Осиёи Шарк,й ва
Шарк,й ^анубй-муйи рости шах; муи африкоихр -
зангихр сахти ч,ингала аст. Муйи бадани европоиён,
Осиёи Наздик, Кавказ, ахрлии мах,алии Австралия
нисбатан муйи бадани ахрлии Африка ва к,исми зиёди
ах,олии Осиё зиёдтар мебошанд.
Дигар нишонаи нажоди одамон - ранги пуст ва
ранги муйи онхр мебошанд. Пусти ахрлии Европа
сафед; пусти африкоиён - сиёх,чатоб; пусти ахрлии
Осиёи Шарк,й ва Америкаи Чанубй зардчаю к,ах,варанг
мебошад.
Яке аз аломатхри антропологй сохти каллаю руйи
одамон мебошад. Ин нишонаи антропологи камтар
ах,амият дошта, фак,ат бо сари дарозаку гирдсар ва
сохти бинии худ аз х,амдигар фарк, мекунанд.
У. Члхонов
Расми 37. Зсргурух,и се начотх,ои калон

Антропология__ _________________________________ Ш
Расми 38. Пахдшавии нач,одх,ои одамон

II L УЧиаавл
Антропология ш
Наводи одамон аз руи нишонах,ои к,ад, вазн ва

сохти бадан х,ам аз х,амдигар фарк,ият доранд.
Зергурух,и пигмейхри Африкаи Ч,анубй, негритосх,ои
Осиёи Ч^анубй ва Ч,анубу Шарк,й аз цих,ати к,аду к,омат,
сохти бадан, аз одамони дигар минтак,ах,о фарк,
мекунанд.
Барой тадк.ик.отх.ои антропологй маълумотх,ои
ирей, гурух,и хун, хату нак,шх,ои кафи даст, шакли
дандон низ ах,амият дорад.
Аз руи гурух,бандии Я.Рогинский чй тавре ки
ёдоварй намудем, одамон ба 3 наводи калон чудо
мешаванд:
1. Я^угрофияи одамони симои европой дошта.
минта^ах,ои Европа. Африкаи Шимолй. Осиёи
Назпик Ra ПТимолии Х,индустонро лар бар мегирад.
Онх,о одамони сафедпуст, муйи мулоими мав^нок,
маларанг ва сиёх,чатоб, чашмони кабуду сисх,чатоб,
серриш, бинии рости дароз, сурохаи бинии ба пеш
хамида, лаби тунуку к,омати рост, руи дароз доранд.
Ин нажод ба 5 зергурух, чудо мешаванд:
• Нажоди Атлантию Балтикй буда, онх,о пусти
сафед, муйи зардчатоб, чашмхри кабуд, бинии
дароз, к,омати баланд доранд.
• Нажоди Европой Марказй аз нажоди аввала
бо рангу руи малларанг, чашми кабуди паст, к,ади
миёна фарк, мекунад.
• Нажоди Х^ндубахримиёназаминй дар дохили
худ боз зергурухдо дорад. Муй ва чашмони сиёх,,
пусти гандумранг, муйи мав^нок, бинии рости
дароз, руи дароз, гирдсару дарозаксар мебошанд.
Аз байни онх.0 то^икон ба зергурух,и нажоди типи
Фаргонаю Помирй ё худ мовароуннах,рй дохил

мешаванд (Л.Ошанин).
• Дигар зергурух, нажоди Балканию Кавказйбуда,
вай х,ам дар дохили худ зергурухдо дошта, бо
баъзе аломатхряш аз х,амдигар фарк, мекунанд. Ин
гурух, муйи сиёх,, чашми сиёх,и х,архела, бинии
дарози баромада (укрббинй), сермуй, руи калон,
гирдсар, крматбаланданд.
• Одамони нажоди Беломору Балтики хеле
сафедранг, ришхри нисбатан пасттар, бинии роста
миёна, руи хурд ва крмати миёна доранд.
II. Нажоди калони экваторй. Одамони ба ин нажод
мансуб буда, бо пусти сиёху к,ах,варанг, муи ч,ингилаю
мавч,нок, бини начали васеъ, лаби гафс, танаи хушку
арак,ин фарк, карда, то забти европоиён ба суи ^ануб то
мадори Саратони (Тропик Рака) Африка пах,н гашта
буданд. Ин нажод ба 6 зергурух, так,сим мешавад:
• Нажоди австралиягих,о буда, онх,о пусти сиёх,, муйи
мавчнок, сермуй, бинии калони васеъ, крмати
миёна доранд.
• Нажоди ведцоидй нисбатан дар бадан каммуй,
бинии хурди васеъ, руи хурд, сари хурд, крмати
паст доранд.
• Нажоди меланезиягй, ба типи негритосх,о дохил
шуда, муи шах, серришу муйлаб, бинии рости
болояш х,амвор, крмадбаланданд.
• Нажоди зангй, аз дигар нач,одх,о фарк, карда, бо
муйи ч,ингила, лаби гафс, бинии пах,н, к,омати
баланд, пусти сиёх, фарк, мекунад.
• Нажоди нефиллй ё худ Африкаи Марказй аз
зангихр бо крмати хеле паст, пусти равшантар, руи
Антропология Ш
пах,ни хурд, бинии кутщ и пахд, муйи ч,ингила

фарк, мекунад.
• Гурух,и дигари онх,о нажоди бушменй мебошанд,
ки онхр дар Африкаи Ч,анубй сокин буда, к,ади.
хеле паст, руи пах,ну сари хурд, бинии кутох,и
пачак,, лаби гафс, муйи фингала доранд.
III. Нажоди калони Осиёю Америкой
Нажоди Осиёю Америкой ё худ мугулй ранги зарду
сиёх,чатоб, муйи рости сиёх,чатоб, муйлабу риши кам,
кулчаруй, бинии куруллаи пасту пачак,и осиёгй ва рости
дарозаки хдндухри америкой, лаби гафси миёна,
устухони рухсора баромада, руи калон, пешонаи васеь,
крши васеъ, гуши калони х,амида х,индухри америкой
(к,алкрн) доранд. Ин нажод ба якчанд зергурух, так,сим
мешавад:
• Нажоди Осиёи Шимолй - муйи тунуки рости сиёх,,
пусти нисбатан сафедтар, чашми сиёх,чатоб, ришу
муйлаби кам, лаби тунук, руй ва пешонаи калон,
чашмони танги мугулй доранд;
• Нажоди Байкалй ва Осиёи Марказй муйи тунуки
рости сахт, риши кам, руи хеле калон, лаби пасти
тунук доранд. Нажоди Осиёи Марказй рангоранг
буда, ба типи Шаркни Дурй ва К^утбй монанданд.
• Нажоди К^тбй ва эскимосй, бо муйи рости шахи
сиёх,чатоб, чашмони сиёх,, бинии курулла ва
нокмонанд, руи калон, лаби гафс, сари дароз фарк,
мекунанд;
• Нажоди Шаркддурй яке аз зергурухдои нажоди
калони мугулй буда, онх,о бо муйи рост, лаби гафс,
руи борики дароз, дарозак - сарии худ фарк,
мекунанд;
• Типи Осиёи Ч,анубии одамон яке аз зергурухдои

нажоди мугулй буда, онх,о гирдоаби гафс, руи
хурду васеъ, пешонаи васеъ , гуши калон, бинии ба
боло хамида, крмати паст доранд.
• Дигар зергурух,, нажоди Америкой буда, ба вай
хдндухр ва эскимосхр дохил мешаванд, ки ба онх,о
бинии дарози баромадаи ба паст хамида, пусти
к,ах,варанг, руи калони пах,н, крмати бананд, муи
рости сиёх, характернок мебошад. Ин зергурух, ба
се нажоди калон монанд набуда, нишонах,ои
махсус доранд.
Дар байни ин 3 нажоди калон нажоди мобанй
мавчуд аст, ки вай ба зергурухдои типхри эфиопй,
Х^индустони Ч,анубй (дравидй), Сибири ч,анубй, уралй,
полинезй ва куриллй чудо мешаванд.
1. Нажоди эфиопй (Африкаи шарк,й) дар байни
нажодхри экваторй ва евроосиёгй буда, рангу
пусти к,ах^аранг, муи ч,ингила, лаби гафс, сохти
руи европой, руи борику дарозаксар ва миёнакдц
мебошанд.
2. Нажоди Х^ндустони ч,анубй (дравидй) ба типи
эфиопй монанд буда, муи мавч,ноки сиёх,, к,аду руи
миёна, бинии гирдак доранд.
! 3. Типи нажоди Уралй ба типи Беломору балтикй
монанд буда, кулчарую бинипачак,анд, хуни
мугулию европой доранд;
4. Дигар зергурух,-типи Сибири ч,анубй ё ки туронй
буда, онх,о байни нажоди мугулй ва европой
меистанд. Муи рости шах, ришу муйлаби кам
(бузриш), бинии пачак,, лаби гафс, гушх,ои калон
доранд.
5. Нажоди полинезй, яке аз начрдхри мобайнй буда,

муи мавчдоку шах, ранги к;ах,варанг, каммуй, лаби
гафс, рухсораи баромада, бинии х,амвори васеъ,
дарозаксар мебошанд.
6. Типи куриллй ё ки Айнй ба нажоди полинезй каме
наздик буда, сермуй, муи мав^ноки сахт, крмати
онхр аз типи полинезй каме пасттар аст. Типхри
полинезию куриллй - типхри мустакдл буда, ба
ягон зергурух, дохил намешаванд.
Х,амин тавр, гурух,бандии нажодхр хрло пурра х,ал
нашудааст, баъзеи онхр тахминй буда, тадк,икрти
иловагиро талаб мекунад. Масалан, х,индухри Америка,
айнхр, курилихр ва гайра.
Мавзуи 4. Таснифи чугрофу нажодии халк,х,о
Минтак,ах,ои ч,ойгиршавй ва пах,ншавии халкдое,

ки ба ин ё он нажод мансубанд, таснифи чсугрофй ном
дорац. Мавриди аз ч,их,ати чугрофй тасниф намудани
нажодх,ои таърихи ба вучудой, дарач,аи таракдиёт,
муносибатх,ои ч,амъиятию симои мадании хащх,оро ба
х,исоб намегиранд. Ин масъалах,оро этнография
меомузад.
§1. г^угрофияи антропологии

халкдои
i
Австралия ва Ук,ёнус !
Австралия. Ахрлй мах,аллии Австралия дар

минтак,ахри даштй ва к,исми шимолии материк
зиндагонй мекунанд. Дар охири асри X V I11 дар он чр
150-300 х,азор ахрлй сокин буданд. Мувофикд х,исоби
соли 1788 дар Австралия 500 к,абила зиндагонй
мекарданд, ки то х,оло на х,амаи к,абилах,о омухта

шудаанд.
Соли 1941 этнографхри ангЛис Тиндэйл ва
Бердсел дар минтак,аи кух,ии Шимолии Квинсленр
зиёда 12 к,абилах,ои хурдро ба к,айд шрифта буданд, ки
онх,о патакмуйу, зангисимо, к,ах,варангу к,омати паст
доштанд. Олимон тахмин мекунанд, ки ин к,абилах,о бо
тасманихр ва дапаусх,о омехта шуда рафтанд.
Расми 40. Типи австралиягих,о

К^сми зиёди ах,олии Австралия ба наводи
Австралиягй дохил шуда, кдди паст, ранги сиёх,чатоб,
муйи ч и н г и л а , бинии пах,н ва сари дароз доранд.
Тасмания. Ахрлии Тасмания дар охири асри XIX

аз тарафи мустамликадорони англис тамоман кдр карда
шуда буд. Охирин зани махдллии он бо номи
Труганина соли 1876 дар синни 70 солагй вафот намуда
буд. Забон, типи ч,исмонй, маданияти ин x&ik, омухта
нашудааст. Тасманиягих,о ба наводи меланезиягй дохил
шуда, сари дароз, к,омати миёна, муйи сиёх,и сахт
дошта, к,ах,варанг буданд.
Меланезия. Меланезия-аз ранги пусти ах,олй
гирифта шуда, маънои «Чазираи сиёх,»-ро дорад. Вай аз
галлач,азирах,о иборат буда, дар охири асри XIX дар

Гвинеяи Нав 837 х,азор ах,олй зиндагонй мекарданд, ки
дигар ч,азирах,о х,амагй 700 х,азор ах,олй доштанд.
Машгулияти асосии меланезиягих,о зироаткорй,
шикорчигй ва мохдцорй буд. Забони Гвинеяи нав ба
забони оилаи забонхри папауси мансуб буда,аз руи
маълумотхри Миклухо Маклай онх,о одамони кдцпаст,
бинии пахд, ранги сиёх,, муйи ^ингилаю лабх,ои гафс
доштанд.
Полинезия - аз галлач,азирах,ои дар натич,аи
вулк,онх,о ба вучуд омада иборат буда,дар онч,о аз 2
х,азор то 40 х,азор ах,олй зист мекунанд. Масалан, дар
Чазираи Маори 40 х,азор, дар Самоа-35 х,азор, дар
Гаити - 1600 нафар ах,олй зист мекунанд. Онх,о ба типи
меланезй мансубанд.
Микронезия - аз ч,азирах,ои дар зери таркиши
вулк,онй ба вучуд омада иборат буда, аз ч,их,ати забон ба
гурух,и забонх,ои Малайй-Полинезй дохил мешаванд.
Ах,олии он дар охири асри 19 к,ариб 80 х,азор нафар
буда, аз чумл а дар ч,азираи Гилберт - 35 х,азор, дар
Чазираи Кароминг - 22 х,азор, дар чазираи Маршалл -
12 х,азор, дар Марнинг - 1500 нафар ах,олй зист
мекарданд. Онх,о муйи гафси шахшул, пусти к,ах,варанг,
к,омати баланд, лаби гафсу бинии калони пах,н доранд.
§2. Ч^рофияи антропологии халкдои Осиё
Индонезия ё худ Архипелаки Малайск аз ч,их,ати

Чугрофй аз галлачазирах,ои Зонди калон - Суматра,
Ява, Калимантон (Борнео), Сулавеси (Селебес);
Чазира^ои Зонди Хурд - Балй, Сумбава, Флорес,
Тимор ва гайра; чазирах,ои Малуккск ва гайрах,о иборат
аст. Шумораи ахолии он 155 млн. нафар буда, ба оилаи
забонх,ои Австралонезй дохил мешаванд. Аз се ду
^Иссаи ах,олии Индонезия дар ^азираи Ява чойгир буда,
°а як километри квадрата 1500 нафар рост меоянд.
Ах,олии Суматра 90 млн. нафар буда, онх,о асосан
малайсихр мебошанд. Забони давлатии Индонезия -

забони Малайей аст. Дар ч,азирах,ои ботлок,зори
Суматра, к,абилах,ои хурди кубу, лубу, улу ва г.
зиндагонй мекунанд, ки ба шикорчигй, гункунии
мах,сулот машгул буда, 20 х,азор нафарро ташкил
медих,анд.
Ахолии сохдлхри Калиманта аз х,исоби
мух,оч,ирони сокинони Ява, Суматра ва Сулавеси
ташкил ёфта, ах,олии кдцимаи онро «Даякй» меноманд.
Дар ^азир311 Сулавеси к,ариб 8 млн. нафар ах,олй
сокин буда, дар нох,иях,ои Ч,анубии он-бугхр ва
магасархр, дар к,исми Шимолй -манахасхр, гаронталхр
ва ахрлии нох,иях,ои марказиро бо номи умумй -
«Ворач,й» ном мебаранд. Ах,олии к,адимаи Андаманро
европоиён тамоман нест кардаанд, ки онхр дар охири
асри XIX 5 х,азор нафар буданд.
Ах,олии ^азираи Филиппин 44 млн. нафар буда, ба
забони индонезй гуфтугуи мекунанд. Дар ин ч,о
к,абилах,ои висайя ва тагал - ах,олии асосии
Филиппинро ташкил медих,анд, ки шумораи онх,о 20
млн. нафар буда, маданияти баланди зироаткорй
Доранд.
К,исми ахрлии Архипелаги (аз юн. архи-калон,
пагалос -бах,р) Малайи аз мух,оч,ирони чинй, европоиён,
х,индух,о, арабх.0 иборатанд. Онх,о бо ах,олии мах,аллй
омехта шуда, аз ч д а а т и нач,од ба типи одамони Осиёи
Ч,анубй мансубанд. Ба онх,о к,ади паст, сардарозй,
бинии васеъ, пусти сиёх,, муи мавч,нок характернок аст.
Дар байни 0HX .0 намояндагони нач,оди к,адимаи
веддоидй ва меланезй низ дида мешаванд, ки муйи
ч,ингила, к,ади баланд дошта серришанд.
Ах,олии ним^азираи Хдндухитой аз чор оилаи
забонх,ои Австролоосиёй (мон-кхмерй, ветнамй,
мяоуяо), тай, австралонезй ва чинй-тибетй иборат буда,
гурух,и халкдои мон-кхмерй сокинони к,адимаи минтак,а
буда, х,ануз дар х,азораи аввали эраи мо давлати калоне
ташкил карда буданд. Минбаъд ах,олии мон-кхмерй аз
Антроппппгия .143
тарафи ахрлии чинй - тибетй ассимилясия карда шуда,

ба суи шимол онхрро ронданд. Хрло, ба гурух,и
халкдои мон-кхмерй ахрлии Камбоч,а, Ветнами Ч,анубй,
Лаоси Ч,анубй, ^анубии Бирма, Тайланди Шимолй
дохил мешаванд, ки бо номи умумии кхмер ва мои
маълуманд.
Дар байни онхр ветхри Ветнам аз чдоати шумора
зиёд буда, ахрлии кдцимаи б^исми гарбии нимч,азираро
ташкил медих,анд. Забонхри лао (Лаос), сиама
(Таиланд), шан (Бирма) ба гур5ди тан дохил мешаванд.
Аз чдоати антропологй ахрлии нимч,азира ба
начрдхри мугулй ва австралозангй дохил мешаванд.
Нажоди мугулй афзалият дошта, вай бештар ба
ветнамихр, бирмагихр, таиландихр дахл дорад. Ахрлии
ним^азираи Малакка ба наводи австралозангй дохил
шуда, ба зергурухдои веддоидй ва меланезй чудо
мешаванд. Ин халкдо к,ади паст, сари хурд, манах,и
хурд, муи кам доранд. Гурухдои ведцоидй (к,абилаи
Мои) муи мавч,ноку лаби гафс, бинии васеъ, пусти сиёх,
доранд.
Хитой. Аз ч,их,ати антропологй хитоих,о ба нажоди
гурух,и Шаркдцурии мугулй дохил шуда, муи рости
сиёх,, каммуй, чашмх,ои танг, бинии калтаи пачак,, лаби
гафсу гирдсар мебошанд.
Ахрлии Хитойи Ч,анубй к,исман муи мавч,нок,
нисбатан ба шимолихр сермуйтар, камтар мугулсимо,
бинии васеъ, лаби гафсу к,ад паст доранд. Дар Хитой,
инчунин халк,х,ое х,астанд, ки дар онх,о бештар
нишонахри европоидй мушох,ида карда мешаванд.
Масалан, дар гурух,и мяо-яо, тай ва тибетй, типии
бирмагй мушох,ида карда мешаванд. <
Дар минтак,аи Шимолу Гарбии Хитой уйгурх,о,
к,иргизх,о, к,азокдо зиндагонй мекунанд, ки онх,о ба
гурух,и забонх,ои туркй дохил шуда, аз чщх.ати маданият
ба хитойихр наздиканд, ки буда, хитоих,о онхрро Хуэй
меноманд. Уйгурх,о ба типи брахикефалии европосимо
Дохил мешаванд.
Тибетихр (бодо) ба нажоди Хитойи Шимолй дохил

шуда, муйи сахт, чашмхри танг, зардпуст, бинии калта
доранд.
Мугулхр 90 %-и ахрлии мамлакатро ташкил
медих,анд. Аз ч,их,ати антропологй ба нажоди Осиёи
Марказй, типи наводи Шимолии мугулй дохил
мешаванд.
Кориёихр аз чдх,ати забон якранги мустакдл буда,
аз ч,их,ати начрд ба типи Шаркддурии нажоди калони
мугулй дохил мешаванд. Кориёихр нисбати чинихр бо
лаби гафсу бинии васеи худ фарк, мекунанд.
Японхр х,ам аз чдоати этникй якранга буда, аз
назари забонй хрло пурра х,ал карда нашудааст. Японхр
аз чинихр бо к,ади паст, лаби гафсу бинии васеъ ва
сермуии худ фарк, мекунанд. Онхр ба типи куриллй ва
Осиёи Ч,анубии мугулй мансубанд.
Осиёи Миёна. Халкдои Осиёи Миёна аз ч,их,ати
забону нажод ба ду гурух, чудо мешаванд.
То^икон ба гурух,и Помирй, Фаргонагаи (Ярхо)
нажоди калони Европой дохил шуда, аз ч,их,ати забон
ба гурух,и эронии оилаи забонх,ои европой дохил
мешаванд.
К,азокдо, к^фгизх,о, к,арок,алпокдо ба наводи
ч,анубисибирии нач,оди калони мугулй дохил мешаванд.
Дар к,иргизх,о нисбати к,азок,х,о нишонах,ои мугулй
зиёдтар мушохдца карда мешаванд: муйи рост,
кулчаруйй, каммуйй ба онх,о характернок мебошад. Дар
узбекх,о нишонах,ои х,ам европой ва х,ам мугулй дида
мешаванд. Дар к,абилах,ои к,ипчок,, мангит. курамаи
онх,о нишонах,ои мугулй афзалтар мушохдца карда
мешаванд. Узбекх,о мисли к,иргизу к,азок, гирдсар буда,
туркменх,о дарозаксар мебошанд. Дар к,абилах,ои
чавдорй ва оймудхри туркменх,о симои мугулй зиёдтар
мебошад.
Халвдои Осиёи ^анубй - дравидх,о, эроних,о,
афгонх,о, хдндух,о буда, онх,о ба оилаи забонх,ои
дравидй, мунда, эронй, тибету бирманй дохил
Аятроаааопи J iS
мешаванд. Аз ч^хдги начрдй ба 3 начрд мансубанд:

ахрлии Х,индустони Шимолй, афгонхр, эронихр ба
зергурух,и х,индубах,римиёназаминии наводи европой
дохил шуда, дравидхр ба зергурух,и наводи Х,индустони
Ч,анубй ва ахрлии Х,индустони Марказй ба зергурух,и
наводи веддоидй мансубанд.
Халкдои Осиёи Наздик ба 3 оилаи забонхр: семитй
(арабхр) эронй ва туркй дохил мешаванд. Аз ч,их,ати
начрдй-ба наводи х,индубах,римиёназаминй дохил
мешаванд. То^икони Хуросон ва арабхри минтак,аи
х,авзаи Еврот типи сардарозакхр буда, дигар халкдо
гирдсар мебошанд. Дар байни ахрлии Балуч,истон
нишонахри зангй байни х,азораспихр нишонахри
мугулй, байни туркхр-симои типи балканию кавказй
мушохдца карда мешаванд.
Халкдои Кавказ аз ч,их,ати забон ба 3 зергурух,:
оилаи иберй-кавказй; х,индуаврупой ва туркй дохил
мешаванд. Туркманхрю нугайхри Шимолии Кавказ
симои мугулй дошта, муи кам ва к,ади паст доранд.
Ахрлии мукимии Кавказ ба ду начрди асосй: наводи
помирй-алпй ва начрдй бах,римиёназаминй дохил
мешаванд. (В.Бунак). Халкдои Кавказ руи васеи дароз,
чашмхри догдор, бинии дарози укрбй, крмати баланд,
сари калону муйи мавч,нок доранд.
Халкдои Америка. Ахрлии Америкаи имруза ба 5
зергурух, так,сим мешаванд:
1) ахрлии кддимаи кишвар: х,индух,о ва эскимосхр;
2) европоиёне, ки дар даврахри гуногун ба он^о
мухрч,ир шуда рафта буданд;
3) зангихри аз Африка ба он^о бурда шуда;
4) метисхри байни европоиёну х,индух,о, байни
европоиёну зангихр (мулатхр), байни х,индухрю негрхр
(самбо);
5) мухрч,ирони дерина хитоихр, японхр, х,индухр,
арабу форсхр туркхр ва гайрахр ташкил медих,анд.
г ^ \
V ? ‘ I
ж 2 * Л - - 4
Iх- ,-
Рус Украин
:r>».
\ * -* } | у f
/ rСs w / / 4
\S /I
Белорус Литов Армапнн
I .
j'/'* -V
-У
.м -ЛА к]»
? У
f5. * S
■)1
V v^
ft v
A 3
'wJ .£
f
• .. *^7
\з^
y ^ . / l
Латиш Эстон Озорбайцон Молдаван
f i
4с it ■
То^ик Туркман Кдюк, Узбек
й%
\'* ъ £
р
Расми 41 . Симои зох,ирии
.Пули халкдои Евроосиё Киргиз
А нтрополотя 147
Эскимосхр дар ч,азирах,ои Алеут ва Греландия

сокин буда,ба х,айвонхри бахрй шикор мекунанд. Аз
ч,их,ати анропологй ба нацоди арктикй дохил шуда,
к,ади паст, сари дароз ва симои мугулй доранд.
Хдщцухр ба 17 оилаи забонхр, аз чумла ба оилаи
гурух,и забонхри алкон, кинй, ирокезй, астекй, аравакй,
чибча, аймар ва гайра дохил мешаванд.
Аз ч,их,ати антропологй ба гурух,и наводи мугулй-
америкой мансуб буда, пусти сурхчатоб, муйи сиёху
шахшул, крмати баланд, бинии рост, руи дароз, лаби
гафс ва сари дароз доранд.
Ахрлии Африка.Ахрлии имрузаи Африка аз
Чих,ати антропологй ба наводи зангй, негриллй
(Африкаи Марказй), бушменй,эфиопй (Африкаи
Шарк,й) ва х,инду бах,римиёназаминй так,сим мешаванд.
Х,ар яки ин гурух,х,о боз ба зергурух,х,о чудо мешаванд.
Зангисимо к,ади пасту баланд, муйи чин (ила ва
патакмуй, пусти сиёх,и к,ах,варанг, лабх,ои гафс, бинии
рости пах,н доранд.
Типи негриллй ва эфиопй нишонах,ои омехта
доранд. Бо кдци паст, сермуй, бинии пачак,и васеъ, лаби
гафс, рухсораи баромадаи худ фарк, мекунанд.
Бушменх,о нисбат ба зангих,о пусти равшани рахрах,
ранги сиёху зардчатоб, лаби тунуку руи васеъ доранд.
Эфиопих,о ва чазираи Сомапй байни европоих,ою
зангих,о меистанд.
Дар Африкаи шимолй начоди европой пах,н шуда
аст, ки вай аз биёбони Сахара то резишгох,и Нил пах,н
шудааст. Ба ин гурух, арабх,о ва к,абилах,ои берберии
Сахара мансубанд. Ахрлии к,адимаи Африкаи
шимолиро к,абилах,ои берберй ташкил медоданд.
Берберхр бо бини рости к,ирадор, сари калон, чашмх,ои
равшан, муйх,ои малпаи худ фарк, мекунанд.
Ахрлии Мадагаскар ба начодх,ои зангй ва
Зергурух,х,°и Осиёи чанубй дохил мешаванд, ки бо муйи
Чингала, пусти к,ах,варангу гандумранг, лаби гафсу
бинии васеъи худ маълуманд.
Ах,олии Европа. Забони халкдои Европа ба оилаи

калони забонхри х,индуевропой дохил мешаванд, ки вай
ба зергурухдои германй, романй, келтй, албанй,
славянй, балтикй, (летто литй), юнонй чудо мешавад.
Баскхри Франсия бо забони яфетитй гуфтугуй
мекунанд. Яхудиёни Европа забони кддимаи худро
фаромуш карда аз забони халкдои Европа истифода
мебаранд.
Аз ч,их,ати наводи ба типи Европаи гарбй дохил
мешаванд, дар баъзеи онхр (ахрлии Ситсилия,
Португалия) хуни зангй мушох,ида карда мешаванд.
Европоиён муйи мав^ноки малларанг, бинии рост,
ранги сафед, крмати баланд, лаби тунук доранд.
Халк,хри Ирландия, Швесия, Шотландия, Эстония,
Англия, Норвегия, Дания ба наводи атлантикию
балтикй дохил шуда, голландхр, олмонхр, латишу
литвагихр ба наводи белломору балтикй мансубанд.
Испанихр, португалихр, франсусхр, италягихр,
юнонихр ба начрдй х,индубах,римиёназаминй дохил
мешаванд. Ахрлии Австрия, Полша, Шветсария, Чехия,
Словакия ва гайрахр ба зергурухдои начрдй Европой
марказй дохил мешаванд.
Саволхр барои такрор
Вожаи нажод (раса) бори аввал аз тарафи кй дар илм
чррй карда шуда буд.
Олимон одамонро аз руи кадом нишонахряшон ба
нажодхр чудо намуданд.
Нажодхри калонро номбар кунед.
Минтак,аи пах,ншавии нажодхри калонтаринро
номбар кунед
Кадом нажод нисбатан зиёдтар дар ч,ах.он пах-н
гардидааст.
Халкдое, ки рамзи нажодй доранд, номбар кунед.
Нажоди кадом халкдо рамзи чугрофй доранд.
Нишонахри нажодии халкдои Осиёи Миёнаро
муайян намоед.
Аятоапатпи 149
Мавзуи 5.Антропологияи эколога.

Антропологиям экологй як сох,аи илми
антропологй
Роли мух,ит дар ташаккули нажодх,о, типх,ои
мувофшдиавии ах,олй ба мух,ити зист
Роли олотх,ои мехдат ва типх,ои хо^агй- маданй
дар тагйиротх,ои нажодй.
Нишондих,андах,ои экологй
Мавхуми экология аз юн. oikos- хона, маскан ва
logos- илм буда, яке аз сох,ах,ои антропология ба шумор
рафта, масъалахри муносибати одамонро нисбати мух,ит
меомузад. Онро олими америкой Э.Геккел дар ниммаи
дуюми асри 19 дар антропология ч,орй карда буд. Аз
солх,ои 60-ми асри 19 бо номи антропологияи ч,исмонй,
дар илм истифода мебурданд. То ин вак,т дар
Антропология ак,идае буд, ки дар ташаккули одамони
имруза-хрмосапинес омилхри биологй вазифаи худро
и»фо намуда, чои онро омилх,ои и^тимой иваз
намуданд. Вале бо баробари таракдиёти ч,амъият,
инкишофи маданияти моддию маънавй ва ба амал
омадани сохтори ч,амъиятй мухдти экологй х,ам дар
ташаккули нач,одх,о роли мух,им бозиданд.
Мух,ити зист - гармй ва хункй, хушкй ва намй,
серборишй ва беборишй, чулу биёбон ва куху бешазор
Дар ташаккули одамони х,архела таъсири калон
расониданд. Одамон ба ин мух,итх,о ох,иста одат
Мекунанд, ки онро опаптасия ( а-ч лот.мувофик,шавй)
меноманд. Адаптасияро дар Антропология ба шароити
Мухдг мутобик,шавии организм ва хдссиёти одамонро
Мефах,манд.
Мавхуми адаптасия дар илм чанд маъноро
Мефах,монад:
ISO У. Чахонов
1. Мавхуми мутобшдшавии одам ба мухдги зист;

2. Дар маънои натич,аи мутобик^навй х,ам мефах,манд.
Одамон дар мухдги якхела зиндагонй мекунанд, ки
онро дар антропология биосеноз (аз юн. био-х,аёт;
коиноз-умумй) меноманд.
3. Адаптасия мак,сади стратегияи зист карданро низ
дорад. Ин чунин маъное дорад, ки одам дар мавриди
хеле гарм. будани обу х,аво худро бад хдс карда,
ширранокйи (часпакй) хун кам шуда, одам бисёр
арак, мекунад, х,а^ми пуст васеъ шуда нафасгир
мешавад. Дар ин шароит вай доимо дар сояру
нишаста, аз об ва шамолкунакх,о истифода мебарад.
Инсон дар тамоми х,аёташ дар ин шароити нокулай
ба он одат мекунад, ки онро адаптасияи генетикй
меноманд! Генотип (аз юн. генос - ч^нс, авлод ва тип)
ма^муи генхре, ки нишонахри ирсии аз наел
гузарандаро дар худ нигох, медоранд.
Агар аломатхр ва хусусиятхри организми одам дар
рафти инкишофи индивидуалии он ташаккул ёбад,
онро дар антропология Фенотип (аз юн. фено-зох,ир
мекунам ва тип) меноманд.
Одамон ба шароити обу х,авои дигар ч,ой тез
мутобик, шуда раванд, онро акклиматизасия (аз лот. ак-
назди, пеш ва юн. клима-нишебй) меноманд.
Вак,те ки одамон ба кух,, истирох,атгохдо ва дигар
ШуПим мераванд, худро рузх,ои аввал бад хде мекунанд:
дарди cap, хоболуд, кам иштих,а, логар мешаванд.
Чунин хрлатро дар Антропология стресс (англ. Stress-
шиддат) меноманд. Стресс мач^муи тагйиротх,ое, ки дар
организми одам ч,авобан ба таъсири омилх,ои номусоид-
хунукй, гармй, гуруснагй, зарбах,ои ч,исм°нй, хунравй,
х,ар гуна инфексиях,о ба вучуд меояд мебошад. Ин
х,олати шидцатнокии ч^сми одам(стресс) 3 марх,иларо
дар бар мегирад: бонги хатар(шок) аз 6 то 48 соат
Антропология Ш
давом мекунад, ки дар ин давра организм ба мух,ити нав

одат карда меравад.
Дар марх,аллаи охирин - организми одам ба
шароити нав мутобик, нашуда, ба фавти он бурда
мерасонад. Ин вазъиятро ба назар ш рифта мавриди ба
кух, баромадан, охдста, дам гирифта, баъд баромадан
лозим аст.
Дар ташаккули народу маданияти одамон,
фаъолияти ходатаи онх,о роли калон мебозад. Одамон
дар шароити якхелаи чУ*Р°фй зист карда, ма^муи
умумии маданияти моддиро ташаккул медих,анд. Чунин
ма^муи мутобикдивии одамонро дар этнографияи
ватанй ТИПХ.ОИ хочагй-маданй меноманд.
Этнографхр 3 типи хоцагй-маданиро муайян
намуданд, ки х,ар яки он ба чанд зергурухдо так,сим
мешавад:
• Ахрлии типи хо^агаи мутобикдыудаи кугбй
(арктикй) - одамони к,адпасти китфу к,афаси синаи
васеъ дошта мебошанд, ки онх,о тез инкишоф
ёфта, барвак,тар пир мешаванд(умри кутох,
мебинанд).
• Сокинони мутобик,шудаи минтак,ах,ои шушмаш
хушк(континенталй) одамони к,афаси синаашон
тангу крмадбаланд ва хароб (крк.ина) мешаванд.
• Ах,олии мутобик,шудаи минтак,ах>ои тропикй-гарму
намй буда, онх,о к,ади дарозу пусти равганй доранд.
• Одамони мутобикд1удаи минтак,ахри гармй,
биёбонй ва нимбиёбонй мебошанд, ки ба онх,о
к,афаси синаи хурд, к,ади баланду вазни зиёд
характернок мебошанд.
• Ахрлии мутобик,шудаи ик/шми баландкух,й буда,
сабзиши танаи онх,о суст шуда, дертар пир
мешаванд, умри зиёд мебинанд. Дар онхр моддахри
сурхии хун (гемоглобин) ва рагхри хурди хунгард
зиёд мебошанд.
• Типи мутобюдшудаи минтакдхри муътадил -

одамони миёнак,ад, сафеду гандумранг мебошанд.
Ташаккул ва инкишофи одам ба шушм, хок,
мавк,еъ, растанихр, олами паррандаю х,айвонот,
фаъолияту муносибати одамон ба табиат, дарач,аи
маданиятнокии онхр дар истех,солоти неъматхри моддй,
либос, истикрматгохдо, хурок, хрлатхри санитарй
алок,аи зич дорад.
Аз сабаби паст будани дарач,аи олотхри мехдат ва
кам будани истех,солоти неъматхри моддй шумораи
ахрлй тез инкишоф намеёфт ва давомнокии умри инсон
кам буд.
Аз руи хдсоби олимон дар замони гункунии
неъматхри моддй ва шикорчигй ба 3 километри
мураббаъ 1 нафар одам рост меомад. Вак,те ки одамон
дар давраи неолит ба зироатчигй гузаштанд шумораи
одамон 10 баробар афзуда ба 5 млн. нафар расиданд.
Дар ин давра шахрх,о ба амал омада ах,олй то 20 млн.
нафар афзуд.
Одамони имруза - Х,омо сапиенсх,о дар тули 20
х,азор сол то 200 млн. нафар (дар давраи империяи
Рим) зиёд шуданд. Дар 1500 соли минбаъда (соли 1600)
ба 500 млн. нафар расиданд. Баъд аз 200 сол(1800)
ах,олии дунё ба 1 млрд. нафар расид. Х,оло ин миКдор
ба 6 млрд. нафар афзудаанд, ки нисфи зиёди ахрлии
Ч,ах,он дар 5 фоизи сатх,и замин ч,ойгир мебошанд. Ба
80%-и сатх,и замин ба 1 км2 Знафарй рост меояд.
Дар шароити хуби мухдгу зиндагй
такрористех,солкунии ахрлй зиёд буда, фавти он кам
мебошад.
Хрло шумораи таваллуд ба х,ар як оила дар
мамлакатх,ои таракдй карда истода 5-7 нафар бошад,
дар мамлакатх,ои таравдй карда 2,7-3,7 нафар рост
меояд.
Нишондих,андахри экологй ба дарач,аи талаботи
шахсй, крбилияти корй, кувва, даромади молию пулй
ба х,ар сари ах,олй, нишондих.андах.ои демографй,

хрлати санитарй алок,аманд аст.
Мух,имтарин нишондих,андаи назорати экологй
фавти кудакон ва давомнокии х,аёти одамон мебошад.
Фавти кудакон дар х,ар як мамлакат х,ар хел аст. <
Масалан, дар охири асри XIX дар Англия фавти
кудакони то 1 сола ба 1000 нафар 150 нафар рост
меомад. Аз руи тадкдк,отх,ои устухонх,ои одамон маълум
шуд, ки 50%-и одамони кддим то синни 20 солагй
вафот мекарданд. Фак,ат 10 %-и онх,о ба синни 40
солагй мерасиданд.
Давомнокии умри одамон дар давраи империяи
Рим 20-30 сол буда, дар асри X I 11 ба 35 сол расид.
Дар миёнаи асри X IX умри одамони Англия ба х,исоби
миёна ба 41 сол, умри одамони ИМ А дар миёнаи асри
XX ба 66 сол расида буд. Х,оло давомнокии умри
одамони Европа ва ИМА ба хдсоби миёна ба 70 сол
расидааст. Инкишофи биологии инсон давом карда
истодааст.
Антропологияи экологй чист ва онро дар илми

антропология кай ч,орй намуда аст?
Омилх,ои экологиро дар ташаккули одам номбар
кунед.
Стресси физиологй гуфта чиро мефах^мед?
Типх,ои ба мух,ит муюбикд 1авиро номбар намоед.
Одамони кадом минтак,а тез инкишоф ёфта,
барвак,ттар фавт мешаванд ва барЬи чй?
Омилх,ои зичй ва зиёдшавии ахрлиро чй гуна
мефах,мед?
Мавзуи 6. Антропометрия
Антропометрия ва сох,ах,ои он.
Нук,тах,ои антропометрии одам ва гарзи чен
кардани он.
Ах,амияти хоч,агй халкди антропометрия
Антропометрия (аз юн. антропо-одам ва метр-
андоза, ченак) як сохди антропология буда, вай ба
омухтани тан ва аъзои бадани одам барои мукдррар
кардани хусусиятхри ч,исмонии вай машгул мешавад.
Сох,ах,ои антропометрия: соматометрия,
остеометрия, кранеометрия, колиперометрия ба шумор
меравад.
Соматометрия - аз юн. сома - бадан ва метрия
иборат буда, узвх,ои бадани одамро меому^ад.
Остеомтрия - аз юн. остеон - устухон ва метрия
шрифта шуда,у стухонбандии танаи одамро тадщик,
мекунад.
Кранеометрия - аз юн. кранеон - косаи cap ва
метрия шрифта шуда, ба омухтани косахонаи сари
одам машгул мешавад.
Калиперометрия - дарачди равганбандии танаи
одамро муайян мекунад.
Барои тадкдкрти антропометрии одам хонаи
махсус истифода бурда мешавад. Бояд поли хона текис
сохта шуда, ба болояш гилеми сахт гузошта шуданаш
лозим аст. Аз болои гилем к,огази тунуки сафед
(салфетка) гузошта шуданаш лозим, зеро ки одамон дар
хрлати барах,на индивидуалй омухта шуда, ба х,ар яки
онх,о апох,ида к,огаз гузоштан лозим аст. Х,арорати
гарми хона бояд муътадил нигох, дошта шуданаш лозим
аст. I
Аз сабаби он ки дарозии к,ади одам дар охири руз
1-2 см кам мешавад, бояд бо шиками гурусна ё баъд аз
2-3 соати хурок хурдан дар нимаи аввали руз чен
кардан лозим.
I* W _ __ ш
Расмм 42. Т а р im чсн карлами гирдн cap.
Расми 43. Рости метр баром чсн карцани

*ддн одам.
Расми 44. Сиркулх,о барои чен кардани косахонаи сари одам

Баъд аз нисфи руз мушакхр таранг шуда, вазн то

як киллограм зиёд мешавад. Дар мавриди бевак,т чен
кардани танаи одам, онро пеш аз чен кардан 10-15
дак,ик,а хобонидан (дароз кашонидан) лозим аст. Дар
вак,ти таджик, кардан, одам бояд пойхряшро ч,афс карда,
дастонашро рост партофта, шикамашро кашида,
лелакхряшро бох,ам ч,афс намуда, рост истоданаш
лозим.
Дар вак,ти чен кардани cap бояд поёни к,авок,и
чашм ба миёнаи чукурчаи гуш рост ояд.
Барой чен кардани к,ади одам ростометр истифода
бурда мешавад, ки дарозии он 2 метр аст. Вай ба курсй
сахт пайваст карда шудааст, ки баландии он 35-40 см
мебошад. Баландии курсии барои кудакон сохта шуда
25 см мебошад. Ба дастгох,и ростометр шинонида ё
рост истоёнида к,ади одамро чен кардан лозим аст.
Дар шароити экспедитсионй дар вак,ти тадк,ик,от
бурдан дигар намуди антропометрро истифода
мебаранд, ки вай аз 4 дона мили ох,анине (фулузи), ки
дарозии умумии онх,о 2 метр аст, истифода мебаранд.
Ба як нуги мили ох,анин кубурчаро мустах,кам
мекунанд, ки вай шакли росткунч,аро мегирад.
Кубурчаи дигаре, ки ба дохили он чадвап гузошта
шудааст мисли перпендикуляр ба мил гузошта мешавад,
ки вай ба тамоми дарозии мил х,аракат мекунад.
Дарозии мил, мисли чадвал ба андозаи як миллиметрй
так,сим карда шудааст.
Бо ин асбоб пах,нй, гафсй ва дарозии танаи одамро
чен мекунанд. Ин асбобро антропометри Мартин
меноманд.
Чукурй ва кундалангии танаи одамро бо асбоби дигар
чен мекунанд, ки вай мисли сиркул сохта шуда, 2 хел
мешавад. Дар шакли дарозак ва давра. Барои чен
кардани бари одам сиркулх,ои х,ар хела истифода бурда
мешавад. Сиркули давра аз ду пояю чадвали кач иборат
буда, онро бо х,ам мустахдсам менамоянд.
Расми 46. Динамометри дастй

а) барои калонсолон
б) барои к?дакон
Ин сиркулро краниометр меноманд, ки вайро барои

чен кардани устухонхри сари одам истифода мебаранд.
Гирди тана ва сари одамро ба воситаи тасмаи
махсус чен мекунанд, вай аз матои сахти намеёзидагй
ба андозаи 1,5 метр дарозй мисли лента сохта мешавад-
Дарач,аи фарбех,й ва равганбандии дохилии одамро
бо асбоби дигар-калипер ё ки бо мили сиркулмонанд
чен мекунанд.
РасМИ 47. Т ар ш чем кардами дарами»

риш анбаидпи бадан и одам
1. Нлчуруст
у 2. Дурует
Вазни одамро дар тарозуи махсуси тиббй чен

мекунанд, ки вай нисбатан аник, ва боварибахш чен
мекунад.
Барои чен кардани кувваи мушакхри бадан
динамометрро истифода мебаранд, ки вай х,ам барои
калонсолон ва барои хурдсолон сохта шудааст.
Динамометр ду хел мешавад: Динамометри дастй ва
динамометри поядор. К^вваи панч,ах,оро бо
динамометри Коллен чен мекунанд. К^вваи дастй чап
ва дастй рост дар алохддагй чен карда мешавад. К^увваи
тахтапуштро бо динамометри поядор чен мекунанд.
Бо ин асбобхри антропометрй х,ачдоу вазн ва к,ади
одамро аз 0,5 мм то 0,5 см ва вазнро то 50 кг аник, чен
кардан мумкин аст. Масалан, агар бо антропометрй
Мартин ва асбобх,ои сиркулй чен кунем то 1 мм бехато
дуруст нишон медихдц. Агар бо ростометр ва лента чен
кунем то 2,5 мм дуруст нишон медихдд. Танаи одамро
бо асбоби калипер чен кунем то 0,5 мм дуруст х,исоб
мекунад. Барои асбобх,о бехато кор карданаш онро тез-
тез дар муассисах,ои стандартии метрологй тафтиш
карда истодан лозим аст.
§ 2. Нук,тах,ои антропометрии одам ва тарзи чен

кардани он
Барои дурусту бехато чен кардани танаи одам

муайян кардани нук,тах,ои антропометрй ах,амияти
калон дорад.
Нук,тах,ои антропометрии танаи одам ва
кранеометрии он хеле рангорангу мураккаб буда,
тадк,ик,и он дар илми антропология ах,амияти калон
дорад. Дар вак,ти тадк,ик,оти антопометрй дарозй ва
Антропология ш
бари узвх,ои бадан, бар ва х,ач,ми тани одам х,арорати

бацан, гурухдо ва фишори хун, косахонаи cap, муй ва
ришхр, чашму гуш ва дигар узвх,ои бацан чен карда
мешаванд. Фак,ат дар устухони сари одам 47 нук,тах,ои
краниометрй мавчуд аст
Нук,тах,ои ченкунии дасту пой 12 то мебошад. Аз
Чои пайвастшавии устухони китф то нуги лелаки
миёнаи дасту пой дар алохдцагй чен карда мешавап.
Фак,ат дар як дасти одам 23 дона устухон мавчуд буда,
андозаи х,ар яки он муайян карда мешавад.
Дар вак,ти чен кардани андозаи к,аци одам мо бояд
нук,тах,ои антропометрии онро хуб донем. Дарозии тан,
к,ац, цасту пой, китф, лелак, к,абурга ва дарозии пой
хдмагй 10 узви асосии тани одам чен карда мешавац.
Аз нуги лелаки миёна то ошикд пой, аз он ч°й то ноф,
баъд то тепаи cap чен карда мешавац. Аз нуги лелак то
охири устухони сеюми лелак аз он чрй то устухони
охири кафи даст, баъд аз оринч, то китф чен карда
мешавац.
, Барой муайян кардани дара^аи равганбандии танаи
одам, гушти таги шонай рост, мушаки дасти рост ва
банди даст, таги синаи рост, тарафи рости ноф, болои
сони гафс, мушакх,ои акдби линги пой ва пушти кафи
дастро бо калипер сикдонда гафсии онро муайян
мекунанд
Мавриди чен кардани равганбандии пушти каф,
линги пой, мушакх,ои даст ва шикам он ч°йх,оро бо
тарзи уфук,й (вертикали) бо панчах,о ва асбобх,о
сикрнда баъд онро чен мекунанд. Узвх,ои таги шона,
таги сина ва болои сони гафсро бо 3 пан^а
месик,онанд, баъд як см поёнтар онро бо кшшперометр
сик,онида сони андозаи онро чен мекунанд.
Расми 48. Калипометр барои чен кардани

гафсии тани одам
Диаметри танаи одам ба сиркул чен карда

мешавад. Диаметри нух, нук,таи антропометрии танаи
одамро чен кардан лозим аст, ки инх,о бари cap, гардан,
китф, к,афаси сина, миён, устухони кос ва гайра
мебошанд.
Дар вак,ти гирдогир чен крадани танаи одам лента
истифода бурда мешавад. Мавриди истифода намудани
лента андозах,ои сантиметрии он бо тарзи горизонтали
гузошта шуда, ченаки нулиаш ба суи пеш гузошта
мешавад. Тадк.ик.отчй бояд руй ба руи одами тадк^к,
шуда истода, аз андозаи нул («О») cap карда дарозии
онро х,исоб карданаш лозим. Лентаро ба танаи одам
текис гузошта, пестро зер накарда чен кардан зарур
аст. Баъд аз чен кардан, дар бадани одам, осори лента
на бояд бок,й монад.
Сатх,и бадани одамро дар асоси формулаи Бойда ва
услуби Дюбуа чен мекунанд. Масалан, формулаи Бойда
чунин аст:
Антропология _____________________________ 163
S=71,84 ‘ W 0,425 ' H 07251
Асбоби ченкунии Дюбуа мисли хатхри дафтари

катак сохта шуда, х,ар як катакчаи чоркунч,а бо
сантиметрхр такрим карда шудааст. Вай ба к,аду бари
танаи одам мувофик, карда сохта шудааст.
Онро бо бадани одам мепечонанд. Нук,тае, ки ин
ду нуги асбоб бо х,ам пайваст мешаванд, сатх,и бадани
одамро бо метри мураббаъ муайян мекунад. Ин асбобро
номограммаи Дюбуа меноманд.
Дамин тавр, асбобхри антропометрй рангоранг
буда, вай нафак,ат дар тадк,икртхри антропологй,
инчунин дар тачрибаи коркунони тиб, органхри х,ифзи
хукук,, комиссариатх,ои х,арбй, таваллудхонах,о,
муассисах,ои варзишй ва гайрах,о васеъ истифода бурда
мешаванд.
Антропометрия чист ва онро барои чй истифода

мебаранд?
Сох,ах,ои антропометрияро номбар кунед.
Нук,тах,ои антропометрии одамро аз раем нишон
дих,ед.
Равганбандии танаи одамро чй тавр чен мекунанд?
Антропометрия дар кадом сох,ах,ои хоч,агии халк,
истифода бурда мешавад? ■
Асбобх,ои антропометриро номбар кунед.
1 *Эзох,: S- Сагх,и бадан и одам

W - Д арози и т а н аи одам
Н- \я% м н вазни одам
Лугати мухтасар
Аборигенх,о - аз лот.ah origine-аввал, аз азал, сокинони
аз к,адим
мук^мии мамлакатро абориген меноманд.
Аборт - аз лот. Abortus- бачапартоии сунъй
Австролоидх,о - Ах,олии мах,аллии Австралия
мебошанд, ки он бо калладарозй, бинии
пах,н, лаби гафс, рангу пусти сиёх,чатоб,
дандонх,ои калон, муйи мав^нок ва
чднгила, гардани кутох,и худ фарк,
мекунанд.
Австралопитекх,о - Австрало - ч,ануб, Питекос -
маймун. Маймунхри одамшакли Африкой
мебошанд, ки 6-7 млн. сол пеш зист кард,
аз санг, устухони х,айвонхри калон
истифода мебурданд.
Адаптасия - аз лот. Adaptare- мутобик, шудан. Ба
шароити мухдг мутобик, шудани организм
ва аъзои х,иссиёт мебошад.
Акклиматизатсия - аз лот. Ag- ба назди, ба пеши ва
юн.клима-нишебй буда, ба мух,иту
шароити боду х,авои нав мутобик, шудани
одамон, х,айвонот ва наботот мебошад.
Аккултурасия- аз англ. ак - ба ва лот. culture-
маълумот, инкишоф буда, ч,араёни ба
якцигар таъсиррасонии маданияти
халк,х,ои гуногун, комилан ва к,исман
к,абул кардани маданияти дигар халк, аст.
Акселерасия - аз лот. akseleratio- тезонидан. Дар
биология маънои тезонидани инкишофи
' босуръати организм мебошад.
Алломорфоз - аз юн. аллоз- дигар ва морфозис-намуд.
Як намуди мутобикдпавии организм
х,ангоми инкишофи тадрич,й ба шароити
муайяни х,аёт.
Антропология
Американоидхр - Б а ахрлии мукдмии Америка

х,индух,о дахл дошта, онхр бо руи калон,
бинии росту дахрни калон, к,авокдор, муи
рост, чашми сиёх,, пусти сурхчатобу
к,ах,варанги худ фарк, мекунанд.
Ампугасия - аз лот. Amputatio- буриш буда, бо рохд
ч,аррохД бурида партофтани ягон узви
бадан аст.
Андрогенхр - аз юн. анер - мард ва генос - авлод.
Моддахри химиявие, ки дар организми
инсон ва х,айвонот дар шакли гармони
Ч.ИНСИ нарина амал мекунад.
Андрогиния - аз юн. андрогуноз - дучднса. Мавчуд
будани аломатхри мардина дар занхр аст.
Яъне пайдо шудани х,арду олоти ч,инсии
инсон ё баръакс дар як чине мебошад.
Анимизм - аз лот. анима - чрн. Тасаввуротхри
гайриилмии одамони ибтидой, ки дар
асоси он гуё х,ар чиз чрн(рух,) дорад.
Антиподно - аз юн. одамоне, ки аз ч,их,ати хислат, завк,
ва фикру ак,ида аз х,амдигар фарк,
мекунанд.
Антропоген - аз юн. анропо -одам ва ген-зод. Дар
геология давраи чорумин-давраи хрзираи
таърихи геологии замине, ки дар ибтидои
ин давра одам пайо шудааст.
Антропогенез - аз антропо... ва юн.генезис-пайдоиш.
Як сох,аи илми антропология буда,
пайдоиши инсонро меомузад.
Антропоидх,о - аз юн. маймунх,ои одамшакл.
Антропология - аз антропо - ... ва логос-илм. Илмест,
ки пайдоиши инсон, тагйироти ч д е м о н и и
одам, хусусиятх,ои морфологй, физиологи,
нажодй, чинсй ва синну солии онро
меомузад.
Антропометрия - аз антропо...ва метр. Як сох,аи
антропология мебошад, ки ба омухтан ва
чен кардани сохти бадани одам ва

хусусиятх,ои ч,исмонии он машгул
мешавад.
Антропофагия - аз юн. хурдан, фуру бурдан. Одати
одамхурй мебошад.
Аностериорй - аз лот. Апостериорй-зидци азалй.
Назарияи идеалистие, ки дониши пеш аз
тачрибавиро инкор карда, тачрибаро ба
.асос мегиравд.
Априори - аз лот. априори - азалй. Назарияи зидци
илмие, ки мувофик,и он дониши пештараи
инсонро ба назар шрифта, гачрибаро
инкор мекунанд.
Ареал - аз лот. агеа-майдон, фазо буда, дар
антропология нохдяхри пах,н шудаи
инсонро мефахдюнад.
Архантроп - аз юн. арханиос - к,адим ва одам.
Одамони к,адимтарин.
Ассимилясия - аз лот. асимилатио - монандшавй. Ба
х,ам омехташавии як халк, ба халк,и дигар
бо рох,и аз худ кардани забон, маданият
ва урфу одати он, комилан гум кардани
нишонах,ои миллии худ.
Астеник - аз астения-бемадор, бек^вват, логар.
Типи одами к,афаси синааш тангу дароз
ва мушакхряш суст инкишоф ёфтаро
меноманд.
Атлетикй - типи одамони чак,ону чолок, тез^аракат ва
танаи мушакх,ояш инкишофёфтаро
меноманд.
Атрофия - аз юн. атрофиа - пажмурда шудан.
Карахту пажмурда шудани ягон узви
бадани одамро мефах^онад.
Бионсеноз - аз юн. биос-х,аёт ва коинос-умумй.
Одамоне, ки дар мухдги шароиташ
якхела х,шрох, зиндагонй мекунанд.
Брахикран - одамни саркуруллах,оро мефах,м(знад.
Вариатсия - аз лот. Вариатио-тагйирот, дигаргуншавй.

Дар антропология тагйирёбии нажоди
одамонро мефах,монад. Масалан,
тагйирёбии симои то^икони води нисбати
точикони кухдстон.
Галлютсиатсия - аз лот. галлютсио-х,азён. Дар натич,аи
касалии майна, одам чизхри мав^уд
набударо эх,сос мекунад.
Генотип - аз юн. генос-авлод, ч,инс ва тип. Мач^уи
генхре, ки дар хромосомахри организм
Чойгир шуда, нишонахри ирсият аз авлод
ба авлод мегузарад.
Геносид - аз юн. генос-авлод ва лот. caedere-куштан,
аз руи аломатхри начрдй, этникй ва динй
несту нобуд кардани ч^шс, авлод, к,абила
ва халку миллат мебошад.
Геронтократия - аз лот. герон-пирон, муйсафед ва
кратос-хркимият. Хукмронии
муйсафедон.
Геронтология - аз юн. геронтос-пир ва илм дар бораи
пиршавии организми одам аст.
Гетеризм - Истилохр, ки барои ифода кардани
бетартибии муносибатхри чднсй ва
НИКОХ.И iypyxjH дар ибтидои инкишофи
ч,амъияти инсонй истифода бурда
мешавад.
Гетто - аз итол. Ghetto-дар асрхри миёна ва хрло
дар баъзе мамлакатхр (Франсия, ИМА,
Африкаи Ч,анубй) к,исми шахрро барои
мач,буран зист кардани гурух,и этникие,
ки онхр аз ч,их,ати нацоду дин ва забон аз
х,амдигар фарк, доштанд, чудо
мекарданд(масалан, яхуциён, зангихр ва
баъзе табак,ахри Х^ндустон).
Гоминидхр - оилаи приматхре, ки онхр маймунхри
одамшакл мебошанд.
Дегенерасия - аз лог. дегенераре-вайроншавй. Дар

антропология, дар натич,аи бадии
шароити табии ва ич,тимой наел ба наел
вайрон шудани аломатх,ои биологии
организми одам аст.
Дигестивй - Истилох,е, ки барои ч,авононе, ки ч,оги
онх,о мисли пирамида буда, гардани
кутох,, к,афаси синаи васеи кутох,, шиками
калон доранд, истифода бурда мешавац.
Дерматоглифика - сох,аи илми антрополгия буда, вай
сатх,и пусти одамро меомузад.
Динамометр - сохди антропометрия буда, барои чен
кардани кувваи одам истифода бурда
мешавад.
Диффузионизм - аз лот. дифузио-пах,ншавй. Яке аз
равняй антропологй ва этнографй буда,
гуё инкншофи маданияти чудогона дар
асоси таъсири маданияти дига]э халкдо
(Европа) ба вучуд омада бошад.
Долихокран - ин истилох, барои одамони навчаи
сардарозак истифода бурда мешавад.
Дриопитек - марх,алаи аввали ташаккули маймунхри
одамшакл буда, 17-18 млн. сол пеш
зиндагонй мекарданд.
Евгениа - аз юн. евгенес- чинси хуб, хушзот.
Таълимоте, ки барои солимии ирси одам
ва рохдои бех,тар намудани хосияти
ирсии он истифода бурда мешавад.
Иммунитет - аз лот. иммунитас -аз ягон чиз халос
шудан. К,обилияти ба таъсири беруна,
мухдг ё касалй мук,обилият нишон дода
тавонистан аст.
Инстинкт - аз лот. инстинктус -майл. Майли табиие,
ки ба ягон чиз беихтиёрона майл карда
мешавад.
Инитсиатсия - аз лот. инитиатио-бахшида шудан.
Маросиме, ки дар вак,ти ба корх,ои
Ацгщооолошя. 169
хоч,агй, оиладорй, хатна кардан тайёр

шудан гузаронида мешуданд.
Кайнозой - аз юн. кайноз-нав ва зое-х,аёт. Давраи
нави таърихи геологии Замин мебошад,
ки 85 млн. солро дар бар шрифта, дар он
давра олами наботот ва х,айвонот ба амал
омада буд. Эраи кайнозой ба 3 давра:
палеоген, неоген ва антропоген так,сим
мешавад. Дар давраи сеюми он инсон ба
вучуд меоянд.
Каннибализм - аз франс. каннибализме-одамхурй. Дар
давраи аввали сохти обшинаи ибтидой,
одамон х,амч,инсони худро мехурданд.
Климактерий - аз юн. климакс - зина, давраи ба
охиррасии х,айзбинии занх,о (баъди 45-50)
ва дар мардх,о сустшавии кувваи бох1
зох,ир мегардад.
Конститутсия - аз лот. constitutio-coxT. Дар
Антропологая хусусиятх,ои индивидуалии
физиологи ва анатомии одамро фах,мида
мешавад.
Кранология - яке аз сох,аи илми Антропология буда,
косахонаи сари одамро меомузад.
Кранеометрия - Асбоб барои чен кардани косахонаи
cap.
Креатсионизм - аз лот. creatio-авлод ва креатионус -
махлук,. Мувофикд ин ак,ида х,амаи
мавчудоти оламро гуё Худо офарида
бошад.
Креолх,о - аз франс. Креоле ва исп. Криолло-насли
, мустамликадорони европоиёне,, ки дар
натич,аи занушуии онх,о бо хдндуёну
зангиён дар Америкаи Лотинй таваллуд
ёфтаанд фах,мида мешавад. Дар Аляска
авлоди русх,ое, ки аз никох,и бо х,индуёну
эскимосх.0 ва алеутх,о бастаи онх,о
таваллуд ёфтаанд, фах,мида мешавад.
Кроманон - Ёдгорие, ки бори аввал аз гори Кро-

Манони Франсия дарёфт шуда, минбаъд
бо номи одамони кроманонй маълум аст.
Одамони он давра ба одамони имруза
монанд буданд.
Ламаизм - аз тибетй-шакли тибетй-мугулии буддизм,
ки асри 7 дар Тибет пайдо шуда, асрхри
16-18 дар байни халкдои мугулнажод
пах,н шудааст. Сардори мазх,аби
ламаистиро Далай Лама менома!щ.
Левират - аз лот. левир-бародари шавх,ар буда,
одаги ба занхри бародаронаш аз чумл а
занхри бевамондаи онхр алок,аи чинсй
доштан (ба никсх,и худ даровардан) аст.
Лемур - аз малайи маънои арбох, ё одами хаёлиро
дошта, яке аз гурухд хурди маймунхри
одамшакл мебошад.
Машя - аз лот. ч°ДУ> чодугарй. Бо рох,и сехру
Чоду ба одамон ва х,айвонот таъсир
расонидан.
Маскулинизасия - аз лот. маскулимус-мардона буда,
дар занх,о пайдо шудани аломатх,ои
Чинсии мардона (риш, муйлаб, овоз, сохт
ва гайра) мебошад.
Мезокран - миёнасар. Одамони миёнасар.
Мезозой - аз юн. мезос-миёна ва зос-хдёт. Давраи
чоруми таърихи геологии Замин буда, вай
к,ариб 115 млн. сол давом кардааст. Дар
ин давра х,айвонх,ои калончусса, мох,их,ои
устухондор, х,айвонх,ои ширхорх,о,
дарахтон пайдо шуданд. ,
Менструатсия - аз лот. менструус-х,армох,а. Хуне, ки
х,ар мох,е аз бачадони занх,ои ба
балогатрасида меояд. Мох,бинии занхр.
Мерология - аз юн. мерос-к,исм, х,исса ва лсгия - як
сох,аи антропология буда, дигаргуних,ои
узвхри алохддаи бадани одамро меомузад.
Антрополог 'с 171
Метизатсия - аз франс. метизатион-дурага. Бо

мак,сади баровардани зотхри бех,тарини
Чуфткунонии ЗОТХ.ОИ гуногуни х,айвонх,о
аст. Дар х,аёти одамон х,ам ин тачриба низ
дида мешавад.
Моногамия - аз юн. монос-як, якка ва юн. гамос-
никох,. ЯкникохД, заношуйи пойдору
мустахдам.
Моногамия - аз моно...ва юн. гуне-зан.
Якказандорй.
Морфология - аз юн. морфе-шакл ва ...логия. Дар
антропология шакл ва сохти организми
инсонро меомузад.
Неандерталй - одами неандерталй. Аз номи водии
назди Рейни Олмон гирифта шудааст.
Намояндагони ин типи одамон дар замони
яхбандй зиндагй кардаанд, ки ачдодони
одамони х,озира мебошанд. Дар ин хусус
соли 1956 аввалин бор маълумот чоп
карда шуда буданд. Онх,о аз 200 то 30
х,аз. сол пеш зиндагонй мекарданд.
Невроз - асабонй шудан. Вай аз гаму андух, ва
шиддатнокии психикй пайдо шуда, ба
касалии системанок оварда марасонад.
Нейрон - аз юн. нейрон-раг, асаб. Хуч,айра ва дигар
шохах,ои онро нейрон меноманд.
Неоген - аз юн. пео... ва юн.генос-таваллуд. Дар
геология давраи дуюми эраи кайнозой
буда, дар ин давра намудх,ои нави
чонварони ширхори сумдор, хартумдор,
даррандах,о ва растаних,о ба вучуд
омаданд. Ин давра ба миотсен ва
плиотсен так,сим мешавад.
Одонтология - аз юн. одус-дандон ва .. .логия. Илм дар
бораи сохт, физиологии касалих,ои дандон
ва усулх,ои табобати он мебошад.
Онтогенез - аз юн. онтоз-асл ва генезис-таваллуд.

Ч,араёни индивидуалии инкишофи
организми х,айвонот, одамизот ва наботот-
аз пайдоиш то охири х,аёт аст.
Остеология - аз юн.остеон-устухон ва логия. Сох,аи
илми антропология буда, сохт, шакл ва
таркиби устухонхри одамро меомузад.
Остеометрия - аз юн. асбобе, ки ба воситаи он х,ач,ми
усутхони одамро чен мекунанд.
Палеоантропология - аз палео-к,адим ва антропология.
Як сох,аи антропология буда, устухонхри
одамони к,адими аз зери замин ёфтшударо
меомузад.
Палеоантропхр - аз палео... ва юн. антропос-одам.
Одамони к,адим буда, дар антропология
барои ИСТИЛОХ.И неандерталхр истифода
бурда мешавад.
Палеоген - аз палео... ва юн. генос-пайдоиш. Давраи
якуми эраи кайнозой буда, 35-40
млн.солро дар бар мегирад.
Парантроп - аз пара-назди ва ангропос-одам.
Маймунодамхри к,адимае, ки осори он аз
зери замини Африкаи Ч,анубй ёфт
шудааст.
Петроглифх,о - аз юн.петро-шах, санг-луфе-кандакорй,
су1)атх,ои гуногуне, ки одамони ибтидой
ва дар асрх,ои миёна дар руи санг,
к ап о р а кашида мондаанд.
Пигмейх,о - аз roH.pugmaios -мушт барин одамони
пакана. Дар антропология ва этнография
номи к,абилах,ои к,адпаст дар Африкаи
Ч,анубй ва Осиёи Ч,анубу Шарк,и зиндагй
мекунанд.
Пикменатсия - дар Антропология одамони
догзеркардаро мегуянд.
Пикник, типи пикникй - аз юн. пукнос-гафс. Дар
антропология одамони пикник - одамони
гафсу кддпаст ва тануманд, гардан кутоху

шикам калон мебошанд.
Питеканроп - аз юн. питекос - маймун ва антропос
одам. Шакли к,адимтарини аз байн
рафтаи маймунх,ои одамсимо буда, бори
аввал солхри 1891-1893 дар ч,азираи Ява
осори онхрро ёфта буданд.
Плиопитек - маймунодамхри калончуссае, ки осори
онхрро бори аввал дар Франсия ёфта
буданд.
Полиандрия - аз юн.поли - бисёр ва анер-шавх,ар.
Бисёршавх,арй. Дар баъзе гурухдои
этникии Х,индустон, Тибет, Америкаи
Ч,анубй то хрло бок,й мондааст.
Полигамия - аз поли... ва гомос-никох,. Бисёршавх,арй,
бисёрзанй.
Полигиния - аз поли ... ва юн.гуне-зан. Бисёрзандорй,
серзанй.
Полиморфизм - аз юн.полуморфос-бисёршаклй. Дар
Антропология дар як намуди организм
мавчуд будани якчанд шаклхри гуногун.
Полифилия - аз юн.поли ... ва юн.филиа
мух,аббат, дустй. Акддаест, ки пайдо
пгудани нажодхри одамони имрузаро аз
намудх,ои гуногуни маймунх,о мех,исобанд.
Примат - аз лот. приматус - аввалин, нахустин.
Приматхр отрядхри олии ширхорхр -
ниммаймунхри одамшакл мебошанд.
Промискуитет - аз .iioT.promiscuous - омехта, умумй.
Муносибатх,ои ч,инсии бетартибе, ки то
пайдо шудани никоху оила дар давраи
сохти авлодй вучуд дошт.
Расизм - аз фр. расе - нажод, ирк,. Назарияи зидди
илмии инсонбадбиние, ки нач,оди инсонро
аз ч,их,ати биологй ва психикй нобаробар
шуморида, онх,оро ба наводи «олй» ва
«паст» ЧУД° мекунанд. Антропология
174 У Чахонов
нодурустии ин ак,идаро х,ануз дар асри

XIX исбот карда буд.
Релятивизм - аз лот.ге1аШ\'ш - нисбй. Таълимоти
идеалисте, ки мазмуну мох,ияти
объективй доштани донитни моро инкор
намуда, онро нисбй ё шартй меноманд.
Нормах,ои х,атмии ахлоку одоб ва меъёри
объективии и^тимой доштани онро х,ам
инкор мекунанд.
Рамапитек - рама - номи к,ахрамони афсонавии
х,индустоних,о буда, ромапитекх,о 14 млн.
сол пеш ба вучуд омада, к,ариб 9 млн. сол
мук,адцам нест шуда рафтанд.
Рамапитекхр маймунх,ои одамшакл
буданд.
Ростометр - Асбобе, ки ба воситаи он к,ади одамро
чен мекунанд.
С и н а н т р о п х ,о - аз лот. sina - Хитой ва юн. аптрогюс -
одам. Солх,ои 20-уми асри XX л;ар назди
шахри Пекин усутхонх,ои марду занро
ёфтанд, ки синни онх,о 500 х,азор солро
дар бар шрифта ба он синантропх,о
(одамхитой) номгузорй намуданд.
Соматология - аз юн.сома -бадан ва ...логия. як шохаи
илми Антропология буда, андозаи бадани
одам ва мутаносибии онро меомузад.
Илми баданомузй аст.
Стресс - аз англ. stress - шиддат, шиддатнокй. Дар
на1'ич,аи таъсири беруна(хунукй, гармй,
азоби рУхй, инфексия) дар организми
, одам ба амал омадани дигаргуниро
фах,мида мешавад.
Структурализм - аз лот. структура - сохт, таркиб. Яке
аз равняй антропологй ва этнографй буда,
бо истифодаи методи структурй,
моделонй, рамзикунонй мгданиятро
Атроишннпж.__ ________________________________________________ 175
х,амчун ма^мри системаи аломатх,о тах,к,ик,

мекунанд.
Табу - аз полинезй - х,аром шуморидан, манъ
шуморвдани коре, амалиёте, сухане, чизе
фах,мида мешавад. Риоя накардани он ба
шахсе гуё ч,ин, арбох, ё худо мезада
бошад.
Табун - аз нем. моддаи захрнок, ки ба системаи
асаб зарар мерасонад.
Татуировка -- аз франс. tatouep - бо рох,и сунъй дар
бадани одам кашидани х,ар гуна хату
аломатх,о буда, дар баъзе халкдои Осиё,
Ук,ёнус, Африка ва Х>индух,ои Америк
пах,н гаштааст. Ин одатро х,оло дар
мисоли то^икони кухдстон низ мушохдда
кардан мумкин аст.
Телантропх,о - аз юн-telos - мак,сад ва антропос - одам.
Одамони к,адимтари, ки осори онро дар
Америкаи Ч,анубй ёфта буданд.
Телепатия - аз юн.теле-мак,сад ва патос - х,ис. ^одисаи
аз дур ё гоибона дарк кардани хрдисаю
вок;еах,о ва фах>1идани амалиёту фикри
каси дигар буда ин х,одиса х,оло пурра
омухта нашудааст. Се нафар оилаи
муаллифи ин китоб (модараш, х,амсараш
ва у) чунин хислат доранд. Онх,о
х,одисах,о ва фикру амалиёти х,амдигарро
пешакй дарк мекунанд.
Теология - аз юн. теос - худо ва гония-таваллуд.
Мач,муи ривояту афсонах,о дар бораи
пайдоиши худох,о.
Tim - аз юн. тупое - тамга, шакл. Дар
антропология гурух,!! одамоне, ки аз руи
умумияти хислатх,ои зох,ирй ва дохилй
муттах,ид шуданд, фах,мида мешавад.
Тотемизм - аз хднду тотем - авлоди уро дорад. Дар
к,адим х,ар як авлод ба ягон х,айвон,
176 У. Чахояов
растанй ва ч,исмх,ои табий парастиш

мекард, ки гуё хешу табори онхр бошанд.
Тотемизм - шакли кддимтарини дин, ки
дар байни одамони ибтидой nax,ii шуда
буд. Тотемро куштан, хурдан, задан ё ба
он зарар расонидан мумкин набуд.
Трепанация - аз франс. трепан - парма. Дар
антропология усули ч,аррох,й кардани
устухон ва парма кардани косахонаи
сарро мефах,монад.
Тупайя - аз малайй «тупайя» - х,айвони бешагй,
санчрб буда, яке аз аввалин нриматхо,
ниммаймунхр мебошанд.
Фенотип - аз K)H.phaino - зох,ир мекунам ва тип.
Мач,муи х,амаи аломатхр ва хусусиятхри
организми одам, ки дар рафти инкишофи
индивидуалии он ташаккул меёбад.
Фетишизм - аз noT.Fetico - тумор, талисман. Одати ба
ягон предмет (ох,ан, дарахт, сайгу гор ва
г.) парастиш кардан аст.
Филогенез - аз юн-phule - ч,инс, авлод ва генез. Дар
Антропология инкишофи таърихии олами
зинда ва типхри онро мефах,монад.
Фрейдизм - аз номи психолог ва психиатри австриягй
З.Фрейд( 1856-1939). Вай яке аз
мактабхри антропологию этнографй буда,
намояндагони ин равия чунин
мешуморанд, ки гуё кувваи асосии ба
х,аракатоварандаи ахлок,и инсон
инстинктх,ои биологии бешууронаи у
мебошад. Фрейд фаъолияти ок,илонаи
инсон ва шароитхри ич,гимоии одамонро
ба назар намегирад.
Функционализм - аз лот. function - ич,ро кардан,
фаъолият. Яке аз равияе, ки дар
антропология ва этнография буда, вай дар
Олмон ва Голландия дар ибтидои асри
Антропо л о га 177
XX ба вучуд омадааст. Мувофикд акдцаи

онх,о шакли зохдрии х,ар як предмет ба
таркиби дохилй ва таъиноти он вобаста
аст.
Хомоеректус - аз юн. Homo - одам ва еректус -
маймунодамхри рострохраванда, ки аз 1,6
млн. то 200 х,азор сол пеш зиндагонй
мекарданд.
Х,омо сапиенс - аз юн. Homo... ва сапиенс - одамони
ботафаккур. Одамони типи имруза
(неандерталхр) буда, онх,о 50 х,азор сол
пеш зиндагонй мекарданд.
Хрмо хабилис - аз юн. Homo ва habilis - одамони бо
махррат буда, онх,о олотхри соддаро аз
санг, чуб, устухон сохта метавонистанд.
2-1,5 млн. сол пеш зиндагонй мекарданд.
Эволюционизм - аз лот. evolution - ривоч,, вусъат.
Таълимот дар бораи инкишофи пай дар
пайи тамоми мавчудот.
Экзогамия - аз юн. ехо - берун, зох,ир ва gemos -
авлод. Одате, ки аз к,абила ё авлоди х>д
зан гирифтан ё ба шавх,ар баромацанро
манъ мекунад.
Эмбриология - аз эмбрион - ч,анин- Сох,аи илми
антропология ва биология, ки инкишофи
чанини организмро меом^зад.
Эндогамия - аз юн. эндон - дар дарун ва гамос-никох,.
Одати заношуй фак,ат аз дохили к,авм,
к,абилаи худ мебошад.
Этногенез - аз юн. этнос - к,абила, халк, ва генезис. Як
сохди этнография буда, пайдоиши
халкдоро меом; ад.
Саволхр барои сащиш:

1. Предмет ва вазифахри антропология
2. Тавсифи типи американоидхр
3. Даврабандии синну солй дар антропология
4. Сох,ахри илми антропология
5. Тавсифи конститутсионии одам
6 . Антропогенез ва сох,ахри он
7. Ба илм табдил ёфгани донишхри антропологи
8 . Такримоти синну солии Пифагор ва Гиппократ
9. Фарк,ият ва умумияти одамон
10. Онтогенез чист ва масъалахри он
11. Шарх,и Гоманоидхр
12. Типхри начрди калони европоидх,о
13. Темперамент ва сохти конститутсионии одамон аз
руи нак,шаи Э.Кречмер
14. Тавсифи типи начрди океаноидх,о (полинезй)
15.Масъалаи адаптасия дар антропология
16. Маданияти маънавии одамони ибтидой
17. Сохти морфологии одам
18. Одамони неандерталй
19. Дриопигекхр
20. Аввалин так,симоти начрдии халк,х,о
21. Роли мух,ит дар ташаккули халк,х,о
22. Тавсифи ромапитекх,о
23. Приматхри омухташуда
24. Краниология
25. Хомохабилисхр-одамони бомах,орат
26. Генотип ва тавсифи он
27. Роли мехдат дар ташаккули одам
28. Хомоеректусхр-одамони рострох,раванда
(питекантропх,о)
29. Сохти морфологии то^икон
30. Тавсифи антропологии гоч,икон
31. Синантропх,о
32. Роли маданият дар ташаккули одам
33. Тавсифи антропологии узбекон
34. Сохти конститутсионии занхр
Антропологии ______________ _ _ _____________________179
35. Роли забои дар ташаккули одам

36. Б а вучуд омадани начрдхр
37. Рангорангии инкишофи ч,исмонии зану мард
38. Талаботу эх,тиёчрти одам
39. Роли типхри хочагию маданй дар инкишофи одам
40. Хомосапиенс - одамони бо тафаккур
41. Таъсири геносид дар инкишофи одам
42. Тавсифи антропологии к,иргизхр
43. Зергурухдои наводи мугулй
44. Чугрофияи наводи европоидй
45. Конститутсияи синну солии мардхр
46. Сохти антропологии кдзокдо
47. Начрдй африкоосиёгй ва тасвири он
48. Тавсифи забонии халкдои Осиёи Марказй
49. Сохти антропологии туркманхр
50. Типи начрдии халкдои Осиёи Миёна
51. Антропометрия ва сох,ахри он
52. Типхри ибтидоии никох, ва оила
53. Мактабхри антропологй
54. Маданияти моддии одамони ибтидой
55. Тавсифи акдцахри ибтидой
56. Чугрофияи антропологии халкдои ч,ах,он
57. Одамони кроманонй
58. Нук,тахри равганбавдии танаи одам ва тарзи
омухтани он
59. Усули муайнкунии начрдхри одамон
60. Истифодаи маводхри антропологй дар
криминалистика ,
180 У. Чалонов
Мавзуъх,о барои рефератхр, корх,ои ю/рсй ва

рисолахри хатмй (дипломй)
1. Аз таърихи омузиши антропологияи точ,икон
2. Тавсифи антропологии точ,икон.
3. Сохти конститутсионии занхри точдк.
4. Тинхри хоч,агй-маданй (дар мисоли машгулияти
точ,икон).
5. Конститутсияи синну солии мардхр.
6 . Типхри одамон (дар мисоли точ,икон).
7. Конститутсияи синну солии кудакон.
8 . Истифодаи до нишу усули антропологи дар
тачрибаи органной хукук,. (Дар мисоли шах,ри
Хуч,анд)
9. Маданияти маънавии точдкони бостон. Дар асоси
маводхри антропологй.
10. Роли мух,ит дар ташаккули ахрлй. (Дар мисоли
Точ,икистон)
11. Тавсифи умумии нажоди хдндубахримиёназаминй.
12. Тавсифи нажодии ахрлии Точдкистон.
13. Тавсифи антропологии халк,хри Осиёи Марказй.
14. Таснифи чугрофии начрдхри Осиёи Марказй.
15.Хизмати JI.Ошанин дар омузиши антропологияи
точ,икон.
16. Роли М.И.Герасимов дар омузиши антропологияи
халкдои Осиёи Марказй.
17. Хизмати В.В.Гинзбург дар омузиши антрпологияи
точ,икони кух,истон.
18. Умумият ва фарк,ияти сохти конститутсионии
ТОЧ.ИКОН.
19. Таснифи забонии точдкон.
20. Таснифи хочагй-мадании гоч,икон.
21. Нишондих,андахри экологии ахрлии То^икистон.
22. Истифодаи маводхри антропологй дар хоч,агии
халк,. (Дар мисоли тачрибаи органхри хдфзи
хукук,и вилотяи Сугд)
А НТРОПОЛОГЯЯ _ ________________ ________________________ 1% [
Адабиёти асосй
1. Алексеев В.П. Историческая антропология и
этногенез. - М.; Наука, 1989
2. Алексеев В.П. Становление человечества. - М.;
1984.
3. Антропология: Хрестоматия. - М.: Из-во МГУ,
1997.
4. Емельянов Ю.Н. Основы культурной антропологии.
- СПб.: Из - во СПб ГУ, 1994.
5. Рогинский Я .Я ., Левин М.Г. Антропология. - М.:
Высшая школа, 1978.
6 . Лукьянова И.Е., Овчаренко В.А. Антропология.-
М.: Из-во, Инфра - М, 2008.
7. Хомутов А.Е., Кульба С.Н. Антропология. - Ростов-
на- Дону, Из-во. Феникс, 2008.
8 . Христофанова Е.Н., Перевозчиков И.В.
Антропология. - М., 1991.
9. Ч,ах,онов У. Антропология. - Хуч,анд, 2011.
Адабиёти иловагй
1. Алексеев В.П. География человеческих рас,-
М.,1974
2. Бейли Д., Седдонт. Доисторический мир: Пер. с
англ.-М.: РОСМЭН, 1995
3. Васильев С.В. Основы возрастной и
конституциональной антропологии. -
М.: Из - во РОУ, 1996.
4. Джохансон Д., Иди М. Люси: Истоки рода
человеческого.- М. : Мир, 1994.
5. Дубова Н.А. Антропологическая характеристика
таджиков Исфаринской долины. — В
кн.: Полевые исслед. Ин-та М.: Наука,
1975.
6 . Дубова Н.А. Антропологическая характеристика

некоторых групп населения Северного
Таджикистана - Вопросы
антропологии, 1976, вып.52.
7. Дубова Н.А. Антропологический состав таджиков
Северного Таджикистана.: Автореф.
канд. биолог.наук., М., 1978.
8 . Кречмэр Э. Строение тела и характер. - М.: Эксмо,
\ 2003.
9. Ошанин JI.B. Антропологический состав населения
Средней Азии и этногенез её народов,
- Ереван, 4.1, 1957; ч.2, 1958, ч.З, 1959.
10. Рогинский Я.Я. Проблемы антропогенеза. - М. 1977.
П.Урысов М.И., Алексеева Т.И., Смирнова Н.С.
Человек в прошлом, настоящем и
будущем. - М., 1981.
12. Чебоксаров Н.Н., Чебоксарова И.А. Народы, расы,
культура. - М.:Наука, 1985.
13. Энгеле Ф. Роли мехдат дар ч,араёни ба одам табдил
ёфтани маймун.
К.Маркс, Ф.Энгельс. Асархри
мунтахаб, ч,.2
14. Энгеле Ф. К.Маркс Пайдоиши оила, моликияти
хусусй ва давлат.
Асархри мунтахаб, ч,.2. Душанбе,
1965, с.200-259.
AirrpcututMiш 183
Мундарич,а:
с ах,
Мук,аддима....................................................... 3
ФАСЛИ ЯКУМ - МОРФОЛОГИЯИ ОДАМ
Мавзуи 1 - Ба амал омадани донишхри антропологй
ва ба илм табдилёбии он.............................. 7
Мавзуи 2 - Антропологияи ч,исмо1ш узви асосии
антропологияи классики.............................. 13
Мавзуи 3 - Антропологияи синнусолй......................... 17
Мавзуи 4 - Антропологияи конститутсионй............... 35
Мавзуи 5 - Сохти конститутсионии танаи одам......... 41
Мавзуи 6 - Конститутсияи психологию физиологии
одам.................................................................. 47
ФАСЛИ ДУЮМ - АНТРОПОЛОГИЯИ ОДАМ
Мавзуи 1 - Макрми инсон дар оилаи приматхр......... 52
Мавзуи 2 - Приматхри муосир...................................... 54
Мавзуи 3 - Приматхри кдцимтарини таджик, карда
шуда................................................. ............... 61
Мавзуи 4 - Макрми инсон дар табиат.......................... 81
Мавзуи 5 - Ба амал омадани чрмеаи ибтидой.^........... 84
ФАСЛИ СЕЮМ - АНТРОПОЛОГИЯИ ЭТНИКИ
Мавзуи 1 - Нажодхр ва омилхри ташаккули онх,о...... 120
Мавзуи 2 - Таснифи антропологии халкдо................. 126
Мавзуи 3 - Таснифи чуфофии нажодх,о..................... 131
Мавзуи 4 - Таснифи чугрофу-нажодии халкдо.......... 139
Мавзуи 5 - Антропологияи экологи............................. 149
Мавзуи 6 - Антропометрия............................................ 154
ЛУГАТ.............................................................................. 164
Саволхр барои сан^иш........................ ........................ 178
Мавзуъхр барои рефератхр, корхри курсй ва рисолаи
хатм................................................................................ 180
Адабиётхри асосй................................................................. 181
У. Ч хонов. Антропология. Дастури таълим

барои дониш^уёни факултах,ои таърихи донишго хдои
Чумхурии Точ,икистон.
Хуч,анд, 2011. 184 с а \
Му^аррири масъул: А. Самеев

Мух,аррири техникй: Т. Турдиев
Тарх,и компутерй: Р. Тухтаева ва Н.Тагирова
Ба матбаа 16.07.2011с супорида шуд. Ба чоп 20.07.

2011с имзо карда шуд. Супориши №131. Андозаи
60x84/1/32.
Ч,.ш.ч. 11,37. Теъдод 200.
Нашриёти «Нури маърифат»-и ДДХ

ба номи академик Б. Рафуров.
735700, ш. Ху^анд, кучаи Ленин, 52.
Матбааи ДДХ ба номи академик Б. Рафуров.

735700, ш. Хуч,анд, ма^аллаи 20, бинои донишгох,.

Ҷаҳонов У. Антропология

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Ҷаҳонов У. Антропология

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

У сто ^ах^он ов

Бо к,арори Ш урой табъу н аш р и ДЦХ ба ном и

М ук,арризон: д о к то р и Ф анхои таъ р и х

Усто Ч,ах,онов. А нтропология. Д астури таъли м й

К и то б и мазкур дар х,ач,ми барн ом аи таъли м и и

дигаргуншавии узвхри танаи одамро вариасия

Манбаъхр ва услуби '^ ^ ш ц о т и антропологе х,ар

остеологи (таркиби устухонро омухтан), одонтологи

Саволх,о барои такрор.

1. Антропология чиро меомузад?

танзим дароварда, мак,оми онро дар ташаккули одам

Ж.Ламарк ва англис Ч.Дарвин («Ба амал омадани одам»

Э.Дюба, 1,6 млн.-200 х,аз. сол пеш); синантропхри

намуд. Натич,аи тадк,ик,оти археологию антропологии

3. Фрейд-фрейдизм дар Америко ва гайрахр ба вучуд

Мавзуи 2 - Антропологияи ^исмонй узви

фаркдяти синну солй , таъсири шароитхри биологию

тагаиротх,ои синну солй, инкишофи

- Аз дигар гурухдои этникй чудо зист кардан;

Саволх,о барои такрор:

Антронологяи Ч.ИСМОНЙ чиро м еом узад?

Мавзуи 3 - Антропологияи синнусолй.

алохдцагй омузем. Дар асоси тадкдаи сабзнши кдди

вазни кудакон то 30 гр. зиёд шуда меистад. Дар охири

Дар таърих якчанд намуди даврабандии онтогенези

Давраи камолот - аз 41 то 50 солагй

Давраи 8-12 8-11 Инкишофи узвх,ои чинсй, гузаштан аз

Аз руи маълумоти антрополог Чон Таннер суръати

Нишонаи дигари ч,исми одам-чараёни

мо^шакл, 4 - Устухони заврацшакл, 5 - Устухони чангакшакл,

стухони миёнаи чиликх,о, 11 - Устухони ангушти миёна, 12

Т адкдкртхр нишон доданд, ки устухонбандии

Расми 3. Сохти танаи одам.

13. Манах, 24. Аш ушти

Расми 4. Устухонбандии цисми одам

1. Косахонаи cap 8. Устуфони кифт 13. Устухони зери

Магзи сари инсон нисбати дигар узвх,ои бадан

Нишонах,ои пиршавй хдма узвх,ои чдсми одамро

х,исоби миёна ба 50 сол намерасад. Масалан, дар

Барои муайян кардани чдх,ишхри даврагй (дар х,ар

суръату овози нак^иётхр, радио, телевидение,

Мавзур 4 - Антропологияи конститутсионй

Ин нишонахри конститутсионии одам х,аматарафа

Расми 5. Сохти конститутсионии мардон

Расми 6а. Типи мардон аз руи типологиям

1. Одамони логар (типи астеникй)

Расми 7 . Т и пи занх,о аз руи гурух,бандии И .Б.Гуланд

Олими немис Э.Кречмэр сохти конститутсионии

Мавзуи 5. Сохти конститутсионии танаи

§2. Сохти конститутсионии танаи занх,о нисбатан

мушакхри сустривоч,ёфта, симои доимии занонаро

Типи Конститутсионии бачагон ва наврасон аз руи

№ Типх.0 Тавсифи типу гурухдо

Расми 9. Нук,тах,ои ранганбандии тани одам.

Расми 10. Нук,тахри равганбандии тани занхр

X V I11 Лейбний (1646-1716) ва дар асри X IX О.Кант

Мавзуи 6. Конститусияи психологию физиологии одам.

муайян намуда, онх,оро бо 3 зергурух, чудо намуд. Ба

Тавсифи мувофи^ии омилх,ои мичрзй (темперамента) ба сохти

Аз руи сохти Аз руи сохти танаи Аз руи сохти

Дар хрлати Дар х,олати мастй Дар х,олати мастй

душвор дасти амал мекунанд. душворй гурехта

Х,амин тавр, одамони типи астеникй-тарсончак,

соддалавхрна исбот намуд, ки онхр х,иссиёти баланди