Tema 1: Introdución á psicofisioloxía.

Concepto e historia

Concepto
A finalidade última da PF é a mesma que a da Psicoloxía: o estudo da conduta e
os procesos que a organizan.

• Emprega técnicas non invasivas/non lesivas.

A PF é unha disciplina psicolóxica dende a súa orixe ata o desenvolvemento.

O suxeito de estudo é o ser humano.

Estuda procesos e estados psicolóxicos ben sexan observables directamente ben

estean encubertos.

Disciplina da área da Psicobioloxía.

Provoca comportamentos mediante tarefas experimentais.

Mide cambios fisiolóxicos no organismo.

Emprega a entrevista, a enquisa (busca a R subxectiva do suxeito), a observación

(toman nota da súa conduta sen realizar ningunha pregunta).

Aporta información da cal non somos conscientes, R automáticas, R non

observables todo coa finalidade de entender o comportamento humano e as súas
alteracións.

A PF parte de dous supostos:

1. Os procesos psíquicos son moi complexos, moitas veces están

enmascaradas ós que hai que acceder a través dunha serie de
técnicas. Isto é os procesos que estuda a PF non son observables.
As R fisiolóxicas conteñen información que poden botar luz sobre os procesos
psíquicos humanos.

A PF ocúpase do estudo dos procesos e estados psicolóxicos ben sexan

observables directamente ben estean encubertos (sensacións, pensamentos,
sentimentos…), para o cal rexistra e mide por medio de técnicas non invasivas os
cambios fisiolóxicos (VD_organismo) en suxeitos humanos que están relacionados
con procesos e estados psicolóxicos (VI_conduta).

O feito de que a PF teña en conta información somática e fisiolóxica convértea

nunha disciplina da área da Psicobioloxía. A PF tamén estuda a conduta
atendendo a sinais somáticas ou fisiolóxicas, aínda que se diferenza da Psicoloxía
Fisiolóxica en moitos aspectos. Así, emprega a miúdo técnicas fisiolóxicas
invasivas e suxeitos de especies limitadas á humana; os seus obxectivos son mais
ben moleculares; estuda as bases fisiolóxicas da conduta. A Neuropsicoloxía é
sen dúbida a disciplina máis afín: céntrase no ser humano e comparte moitas
técnicas coa PF. Mais, en ocasións recorre a técnicas invasivas e a poboación
preferente de estudo son pacientes con trastornos neurolóxicos, nos que estuda
variables de natureza cognitiva fundamentalmente. A PF, en ocasións estuda a
actividade de vísceras e músculos.

A PF ten unha serie de limitacións:

1. Ambigüidade interpretativa: debido a non poder establecer relacións de

causa – efecto poden existir distintas interpretacións para un mesmo resultado.
2. A resolución temporal e o curso temporal de diferentes medidas/sistemas
difiren substancialmente: as medidas fisiolóxicas teñen un rango temporal moi
variado.

3. Resolución espacial: depende do número de mostras que se tomen das R

fisiolóxicas.

4. Cal é o significado funcional das medidas psicofisiolóxicas observadas?

Determinar o significado funcional das medidas fisiolóxicas observadas.

A PF tamén presenta unhas achegas:

1.Medidas non invasivas con información en tempo real

Sensibles a fenómenos non observábeis

Aplicables en poboacións con capacidade verbal ou cognitiva limitada

Avalían a función do SN a un nivel apropiado para ser útil ó psicólogo/a

A PF está hoxe plenamente integrada na psicoloxía

Hai cada vez maior dispoñibilidade de equipos compactos accesibles, pero o

psicólogo/a precisa formación para empregalos

Aínda que sempre haberá tecnoloxías máis novidosas (TEP, SPECT, MEG,
RMf…), as medidas psicolóxicas clásicas:
- Teñen alta resolución espacial
- Teñen baixo custe

- Poden integrarse con moitas das novas tecnoloxías

Primeiras referencias e achegas psicofisiolóxicas

A sede da actividade anímica foise localizando ó longo da historia en diferentes

órganos internos sobre todo o cerebro e o corazón. Así mesmo, son numerosas as
referencias á identificación de problemas psicolóxicos a partir da observación de
cambios fisiolóxicos.
Son clásicas as referencias a: Galeno, Erasístrito e Avicena – médicos que
empregaron algún tipo de medida fisiolóxica para diagnosticar enfermidades de
tipo psicolóxico. A referencia a Avicena é moi ilustrativa do que é unha aplicación
psicofisiolóxica en sentido estrito sen necesidade de empregar técnicas complexas
de rexistro fisiolóxico.

O desenvolvemento histórico da PF é indisociábel da súa aplicación clínica. Os

avances tecnolóxicos son, en xeral, determinantes para o desenvolvemento das
disciplinas científicas. En PF, os avances relacionados co descubrimento de novas
técnicas de rexistro constitúen unha das claves máis importantes para entender o
seu desenvolvemento histórico.

A maioría dos métodos de rexistro psicofisiolóxico son de natureza debido ó

carácter eléctrico do funcionamento dos tecidos vivos. Por conseguinte, o mesmo
descubrimento da electricidade e das súas leis básicas entre os S XVIII e
comezos XIX debidos a autores como Coulomb, Galvani [primeiro en demostrar o
carácter eléctrico da actividade dos músculos motores], Volta e Faraday constitúen
os primeiros antecedentes tecnolóxicos da psicofisioloxía. Durante o S XIX
sucedéronse numerosos descubrimentos relativos ós potenciais de acción
muscular e as técnicas electrofisiolóxicas para rexistralos: a electromiografía. As
achegas de Lippmann entre outros foron decisivas para a teoría da polarización do
tecido muscular e para a construción dos primeiros instrumentos de rexistro
electromiográfico baseados no galvómetro. No 1888, Fère entre outros
descubriron a actividade eléctrica esóxena da pel. Estes investigadores
relacionaron os cambios eléctricos da pel con procesos mentais e emocionais.
Uns anos máis tarde, Einthoven descubre e xistra por primeira vez a actividade
eléctrica do corazón. No 1929, Berger rexistra por primeira vez a actividade
eléctrica do cerebro en humanos. Estes primeiros desenvolvementos recibiron un
forte impulso ó longo do S XX grazas ós avances da electrónica e da informática
que permitiron non só o perfeccionamento dos primeiros sistemas de rexistro
fisiolóxico, senón tamén o descubrimento de novas técnicas de rexistro máis
potentes e revolucionarias. Nos anos 30-50 consolídase como disciplina científica:

1. Estandarización dos procedementos de rexistro

2. Caracterización das R fisiolóxicas

3. Mellora dos instrumentos

Investigación psicofisiolóxica:

1. Darwin: achegas da bioloxía e tamén do seu libro sobre as expresións e

emocións en animais e humanos, establecendo procesos mentais.
2. W. James: formulou a teoría das emocións. Dende entón, a investigación
experimental sobre os aspectos emocionais e motivacionais da conduta non
puideron prescindir das medidas fisiolóxicas.

3. W. Cannon: elaborou a teoría central das emocións. As achegas deste

autor poden considerarse igualmente decisivas para o desenvolvemento da
psicofisioloxía.

Formalización e desenvolvemento:

1.Nacemento formal:
- 1955: Psychophysiology Newslwtter
- 1960: Society for Psichophysiological Research (SPR)

1.1964: Psychophisiology: converteuse no punto de referencia máis importante

para a publicación científica da calidade dentro do ámbito da PF e as PF clínica.

2.Manuais: Sternbach (1966) Principles of Psychophysiology; Bown (1967)

Methods in Phychophysiology; Greeenfield e Sternbach Haudbbook of
Psychophysiology 1966: Sternbach Psychophysiology…

3.España:
1983: Lei de Reforma Universitaria:
- Configuración das áreas de coñecemento

- Incremento do profesorado

- Nacemento e consolidación e grupos de investigación

- Aumento da produción investigadora

 - 1994: Sociedade española de psicofisioloxía

Tema 2: Concepto e principios básicos en psicofisioloxía

Homeostase e equilibrio autonómico

No 1859, o fisiólogo Bernard resaltou a importancia do equilibrio, constancia ou

estabilidade interna do organismo como condición necesaria para a vida e a
saúde. No 1932, Cannon introduciu o concepto de homeostase no ámbito da
psicoloxía e fisioloxía. A homeostase fai referencia á tendencia do organismo a
manter un equilibrio no seu funcionamento ante a ocorrencia de cambios tanto
internos como externos. Trátase dun retorno ó estado de equilibrio inicial dun
organismo logo de ser desequilibrado polas demandas do medio. Refírese por
tanto, a un estado permanente do organismo, como a un proceso fisiolóxico
episódico. En psicoloxía este concepto foi integrado na medida en que o SNA
toma grande xogo. O realmente importante no ámbito da PF está relacionado co
equilibrio entre os compoñentes antagonistas do SNA ~ ramas: simpática e
parasimpática e é o concepto de balance autonómico.
1. Estado xeral do organismo

2. Non fai referencia ó estado xeral do organismo senón ós procesos

homeostáticos particulares e ó mecanismo regulatorio ~ mecanismo de
retroalimentación negativa (feedback). Por exemplo, temos unha calefacción, un
radiador e un termómetro: cando se chega ós 20º apágase porque xa se chegou á
temperatura desexada. Prodúcese unha influencia negativa sobre o mecanismo de
control (o termómetro).
Houbo autores que fixeron referencia ó feito de que non se pode axustar este
modelo como forma de conduta porque existen outras variables que funcionan
mediante mecanismos positivos, non se regulan homeostaticamente. O concepto
de homeostase non era moi operativo no ámbito da psicoloxía por iso foi
substituído polo de equilibrio autonómico. Eppinger e Hess no 1915 atoparon que
había diferenzas entre as R fisiolóxicas de distintas persoas ante a administración
de substancias inhibidoras ou potenciadoras da rama parasimpática e simpática
respectivamente.
Habería unha división que explicaría isto: (Eppinger e Hess)

1. Suxeitos que terían grande influencia simpática ~ simpaticotónico

2. Suxeitos que terían grande influencia parasimpática ~ vagotónico

3. Suxeitos que terían grande un equilibrio entre as ramas simpática e

parasimpática
Nos anos 40 superouse esta clasificación fundamentalmente polos estudos
levados a cabo por Wenger e cols, os cales introduciron o concepto de balance
autonómico. Segundo Wenger, debido a que existen diferenzas na reactividade
química e antagonismos fisiolóxicos entre as ramas colinérxica e adrenérxica do
SNA pódese producir un desequilibrio autonómico.

No 1941, Wenger desenvolveu unha fórmula para cuantificar o balance

autonómico en cada individuo a partir dunha serie de funcións do SNA. Wenger
observou patróns mixtos nunha proporción importante de suxeitos que
presentaban predominancia simpática nunhas funcións e parasimpática noutras en
situación de repouso.

Wenger propuxo un modelo unidimensional, lineal, vectorial e recíproco onde as

puntuacións se sitúan nunha curva normal. No extremo esquerdo da curva estaría
a predominancia simpática, na metade o equilibrio autonómico e no extremo
dereito a predominancia parasimpática. Mais, as interaccións entre o sistema
parasimpático e simpático era moito máis complexo que esta representación
unidimensional. Entón Bernston e cols. sostiveron un modelo multidimensional.
Sosteñen que as interaccións entre ambos sistemas son tan complexas como o
que se poida representar no modelo:

Experimento nº 1:

Ante un E novidoso ~ RO medida polo SN parasimpático ~ diminución da TC (ex.

70/60 ppm)

Hai fármacos que bloquean a actividade do sistema parasimpático, en

consecuencia obsérvase que efecto produce sobre a taxa cardíaca. Logo
presentamos de novo o estímulo novidoso, o efecto esperado sería que as ppm se
mantiveran mais o que ocorre é que se observa un incremento!

Antes a activación do sistema simpático estaba oculta predominando a activación

parasimpática. Cando bloqueamos a actividade parasimpática podemos ver a
actividade simpática. Isto é, en condicións normais dáse unha predominancia da
actividade parasimpática sobre a simpática o cal non quere dicir que esta última
non exista.Por iso en vez de ocorrer o esperado (que se manteñan as ppm)
observamos un incremento da actividade simpática.

Experimento nº 2:

Se bloqueamos a rama simpática (en condicións normais) prodúcese unha

diminución das ppm máis destacada.
En ambos experimentos se da unha coactivación desequilibrada en condicións
normais. ∑ (aumento + diminución) = diminución ~ existe activación simpática e
parasimpática pero a activación parasimpática é maior que a simpática. Por ese
motivo existe unha coactivación pero desequilibrada a favor da actividade
parasimpática.

Lei de valores iniciais

Esta realmente non é unha lei, senón un principio formulado por Wilder. Non se
pode considerar propiamente unha lei xa que se comprobou en contra do
estipulado por Wilder que non todas as funcións autonómicas están suxeitas a ela,
como é o caso da R de condutancia da pel, a temperatura da pel, a salivación, a
fca cardíaca e a amplitude da onda T.
A formulación da lei dos valores iniciais: “canto maior é o nivel inicial (da
actividade) menor será a R ante E que leven a función, e maior ante estímulos que
a diminúan”

Establece que dependendo da magnitude inicial, así será a magnitude do cambio

ante un cambio experimental. Baséase na existencia dunha correlación negativa
entre a magnitude do cambio post- estímulo e o nivel previo de actividade. Trátase
dunha lei que parte do concepto de homeostase, xa que o ppio subxacente está
relacionado coa existencia dun mecanismo de retroalimentación negativa que
propicia o mantemento dun nivel óptimo de actividade no sistema. É semellante ó
fenómeno do efecto de regresión no ámbito da medición, unha tendencia a ser
menos extremas ou a <regresar>cara a media da distribución (regresión cara a
media).

1. A maior valor estimular ~ menor será a magnitude do cambio ante un E de

función ascendente (incrementan a R)

2. A maior valor estimular ~ maior será a magnitude do cambio ante un E de

función descendente (diminúen a R)

TC LB Estímulo positivo Estímulo negativo

Suxeito A 90 ppm Aumento ppm 110 aprox. Diminución ppm 60 aprox.

Suxeito B 60 ppm Aumento ppm 90 aprox. Diminución ppm 53 aprox.
Activación

Os termos activación e arousal implican mobilización de enerxía e disposición para

a acción no organismo, e teñen a súa orixe na Teoría da emerxencia de Cannon,
segundo a actividade do SNA que acompaña ás distintas emocións é inespecífica
e fai que o organismo como un todo para enfrontarse ou fuxir dunha ameaza
determinada.
A activación fai referencia ó SNC denotando sobre todo o nivel de actividade
cerebral, o arousal refírese ó SNP e en PF sobre todo a actividade do SNA
simpático.

Duffy retomou o concepto de activación/arousal e expandiuno para incluír non só a

meta cara a que se dirixe a acción como ocorría na concepción de Cannon senón
tamén a intensidade na conduta.

Especificidade da R:
Tamén chamada estereotipia individual da R, denota a tendencia dun individuo a
mostrar patróns fisiolóxicos de R semellantes en situación de estimulación
diversas, a modo idiosincrático de R fisiolóxica individual.
Actividade tónica:
O nivel de actividade que se capta antes dun estímulo determinado e coñecido
denomínase actividade tónica.
Actividade espontánea ou inespecífica:
A actividade espontánea ou inespecífica é semellante á actividade física cando se
observa nun rexistro, pero prodúcese de forma non continxente a ningún estímulo
coñecido.
Habituación:
Fai referencia éa diminución da actividade fisiolóxica que se produce ante a
presentación repetida dun mesmo estímulo.
Rebote:
Refírense ós cambios que se observan nas R fisiolóxicas cando se presenta un E
moi potente, foi acuñado por Sternbach. Consiste nun retorno gradual da
actividade ou R ós valores basais, e en moitas ocasión incluso a valores inferiores
ós da actividade basal.

Tema 3: Rexistro psicofisiolóxico. Aspectos xerais

(ver todo o repaso que se deu na clase SNA, SNP, potenciais de acción...)
Conceptos básicos de electricidade

Corrente eléctrica

Circulación de partículas cargadas electricamente a través dun condutor (sexa un

metal, unha condución salina...). A circulación resultará máis sinxela no caso de
partículas pequenas.
Partículas
Son os electróns e os ións (átomos que perderon ou gañaron algún electrón) os
que constitúen a corrente eléctrica. As cargas eléctricas poden posuír signo
positivo ou negativo. Tanto os ións como os electróns teñen a súa orixe nos
átomos.
Por que circulan as partículas cargadas? O movemento das partículas débese
á forza electromagnética das partículas cargadas. Isto determina que as partículas
do mesmo signo tendan a repelerse, mentres que partículas de signo diferente se
atraen. Esta atracción ou repulsión facilita que haxa circulación de partículas.

Se unimos unha zona rica en electróns (carga negativa) xunto con outra en catións
(carga positiva) por medio dun condutor, crearemos unha corrente eléctrica, xa
que os catións atraerán ós electróns. O lugar onde se atopa maior carga negativa
recibe o nome de cátodo (polo negativo) e o lugar onde se atopa maior carga
positiva recibe o nome de ánodo (polo positivo).

Intensidade de corrente (I)

Cantidade de electróns que circulan por un condutor por unidade de tempo.
Diferenza total de carga entre o ánodo e o cátodo.
Resistencia
Grosor do condutor e ós obstáculos interpostos no mesmo (lámpadas,
electrodomésticos..)
Voltaxe / Diferencial de potencial (V)
Diferenza de potencial entre ánodo e cátodo
A condutancia é inversa á resistencia:

A maior R, menor C

A maior C, menor R
Tipos de circuíto:

Corrente continua (CC): cátodo – ánodo. A dirección da corrente é estable

ó longo do tempo e a diferenza de potencial tamén.

Corrente alterna (CA): cátodo – ánodo – cátodo. A dirección cambia, non é

unidireccional como no caso anterior. Cambia posto que o ánodo e o cátodo
alternan as súas posicións.

Tipos de sinais
- Bioeléctricos directos: cambios de voltaxe xerados polo organismo
(intercambios iónicos transmembrana).Prodúcenos no propio organismo. EEG,
AOG, EMG, ECG, AED endosomática.
Bioeléctricos indirectos: cambios na resistencia do organismo ó paso de sinais
eléctricos. Non son de natureza endóxena, se non que a través do noso rexistro
aplicamos unha corrente eléctrica e podemos estudar a condutividade.

- AED exosomática, cardiografía de impedancia plestismografía de

impedancia, pneumografía de impedancia, gastrografía de impedancia
- Biofísicos non eléctricos: cambios na temperatura, presión, volume...
- Outros cambios orgánicos: metabólicos e hemodinámicos; campos
magnéticos

Fases do rexistro das sinais psicofisiolóxicas:

1. CAPTACIÓN DA SINAL:

As súas características dependen da natureza da sinal a rexistrar: bioeléctrica ou

biofísica non eléctrica. Tamén existen algunhas sinais que non se enmarcan
nestas categorías, nestes casos empréganse captadores moi específicos (sinais
bioquímicos, imaxes de vídeo ou película…)

A captación dos dous sinais bioeléctricos realizouse por medio de electrodos

(elementos de captación): os electrodos van rexistrar os cambios de voltaxe.

Os electrodos teñen unhas características comúns. Xeralmente están construídos

de metais estables dende o punto de vista eléctrico. Son metais non polarizables
que non alteran as súas propiedades condutoras porque non se polarizan:
estabilidade eléctrica e química.
Tanto a resistencia como a impedancia da pel definen a dificultade coa que a
corrente eléctrica a atravesa. Se son demasiado elevadas, a identidade da sinal
pode non ser suficiente para ser captada fiablemente. Os principais obstáculos
atópanse na epiderme: células mortas, suciedade, graxa… Estes problemas
presentan unha variabilidade de intersuxeitos enorme.

Cómo se prepara a pel para un rexistro electrofisiolóxico?

1. Raspar a pel para reducir a impedancia da pel con xeles abrasivos, para
mellorar a condutividade.

2. Lávase con algodón empapado en alcohol a zona raspada. Deste xeito

elimínanse a posible suciedade presente na pel, así como células mortas e graxa.

3. Aplicamos pasta eléctrica ou substancia condutora entre o electrodo e a pel.

Con todo isto conseguiremos que a impedancia alcance valores equilibrados en

tódolos electrodos. En xeral, canto máis débil sexa o sinal que queremos rexistrar,
máis teremos que reducir a impedancia. Unha impedancia demasiado elevada
implicará que o electrodo non efectúa un bo contacto coa pel.

Os electrodos pódense valorar seguindo dúas montaxes:

En todo rexistro electrofisiolóxico deben colocarse ó menos 3 electrodos: 2 de

rexistro e un derivado a terra.

O derivado a terra reduce certo tipo de inferencias no rexistro, posto que absorbe
a electricidade estática presente no suxeito, así como os sinais electromagnéticos
do entorno do organismo.

Os electrodos de rexistro, fechan un circuíto no que normalmente o suxeito

funciona a modo de pila, polo que debemos colocar ó menos 2 electrodos de
rexistro.

1. Monopolares:

- Nelas emprégase 1 electrodo activo, 1 electrodo de referencia e 1 electrodo

de terra. Esta sería unha montaxe monopolar mínima: 3 electrodos. Empréganse
por exemplo para rexistrar os PE e facer rexistros EEG.
- Coas montaxes monopolares rexístrase a actividade intrínseca dunha zona
concreta a actividade da zona onde colocamos o electrodo activo positivo obtendo
unha diferenza de potencial: compárase coa zona onde está o electrodo.
- Por cada electrodo activo que se empregue haberá unha canle de rexistro.
Isto é, se empregamos 20 electrodos activos teremos 20 canles de rexistro.

2. Bipolares:

- A montaxe mínima está constituído por 2 electrodos activos e 1 electrodo

de terra.
- Os 2 electrodos activos sitúanse en 2 zonas activas que captan a actividade
que queremos rexistrar. Captan a diferenza de potencial entre ambos. Por
exemplo: se queremos rexistrar a actividade EEG colocamos os electrodos
positivos homólogos (se colocamos un na zona occipital esquerda, o outro estará
na zona occipital dereita).
- É importante saber que electrodo se coloca como positivo e cal como
negativo.

É tipo de actividade: ECG, EMG, EOG.

Sinais eléctricos indirectos: rexistran a resistencia ou impedancia do sistema

biolóxico ó paso dunha corrente eléctrica:

- A maior resistencia, menor intensidade

- A maior condutancia, maior intensidade

Os sinais non eléctricos ou biofísicos: son sinais de volume, de cambios de

presión, cambios na elongación dunha extremidade… Os nosos equipos captan
sinais eléctricos polo que é preciso que os sinais biofísicos se transformen en
eléctricos, isto é levado a cabo polos transdutores (elementos de captación). Éstes
transforman o sinal que se rexistra de orixe biofísico en sinal eléctrico (cambios de
voltaxe).

Os transdutores poden ser:

- Sensores fotoeléctricos: captan os cambios de luz e transfórmana en

electricidade.
- Sensores piezoeléctricos: converten os cambios de presión en
electricidade.
- Galgas de tensión: transforman o movemento en electricidade.

Outros elementos de captación son os dispositivos específicos, poden ser:

- sensores de partículas subatómicas

- sensores de campos magnéticos (magnotoencefalografía)
- determinacións hormonais ou metabólicas

2. AMPLIFICACIÓN:

A amplificación analóxica realízase directamente no noso equipo. Os sinais

biolóxicos teñen unha magnitude moi pequena: hai que amplificala un número de
veces para que o noso equipo poida captala. A amplificación é un incremento da
voltaxe do sinal para que poida ser analizada. En función da voltaxe do sinal
psicofisiolóxico a estudar, debe producirse unha maior ou menor amplificación.
Para coñecer o nivel necesario de amplificación debemos coñecer o rango de
voltaxe do sinal orixinal e o rango de voltaxe que require o instrumental encargado
de levar a cabo as seguintes fases. No proceso de amplificación non se diferenza
que é sinal e que é ruído (interferencias).

O factor de amplificación ou gañanza pon de relevo dous parámetros:

- Rango de voltaxe dun circuíto, preto dos 5 V

- Voltaxe do sinal de entrada

A gañanza calcúlase:

Vse x F.a ≈ Rango do circuíto

100μ +-

Exemplo: EEG

Fa = Rango do circuíto = +- 5V = 5000 mv = 50.00 0 veces

Vse 100 μv 0,1 mv

Sinal de entrada

50.000 = Factor de amplificación mínima necesaria

 para poder manexar o sinal
rexistrado no noso aparello

e poder analizalo

Fa: mínima amplificación que precisa un sinal para poder ser rexistrado.

Unha vez amplificado o sinal faise pasar por un circuíto eléctrico que pode ser: CC
ou CA, dependerá do tipo de sinal:

- Sinais lentos ou tónicos

- Sinais fásicos ou rápidos (cambian rapidamente ó presentar determinados
eventos)
O sinal captado faise pasar por un circuíto eléctrico, de CC (para sinais tónicos ou
lentos) ou de CA (para sinais fásicos ou rápidos).

3. FILTRADO:
Os elementos de captación captan todo tipo de actividade eléctrica: o sinal
psicofisiolóxico e ruído interno / externo. Polo tanto é preciso tratar de separar o
sinal que queremos rexistrar daqueles outros que non queremos rexistrar. Se
coñecemos as características do sinal podemos empregar filtros para eliminar
(atenuar) o ruído (sinais que non queremos rexistrar), intentando non distorsionar
a amplitude ou morfoloxía do sinal. Para isto temos que facer que facer que o filtro
actúe sobre bandas de frecuencias que conteñen o ruído e deixen sen alterar a
banda de frecuencia que contén o sinal.

Existen diferentes tipos de filtros:

1. Paso alto: deixan pasar as frecuencias máis altas que a FC.

2. Paso baixo: permite o paso de frecuencias máis baixas que aquela que se fixa
coma unha frecuencia curta (FC).

3. Paso de banda: combinación dos dous anteriores. Permiten o paso de ondas

que teñen unha frecuencia entre as dúas FC seleccionadas e reducen ou eliminan
a amplitude das demais. Emprégase cando se sabe con certeza de que frecuencia
posúe sinal que se desexa rexistrar e é relativamente estable.

4. Específicos: filtros que se poden establecer para unha frecuencia concreta

que interfire no rexistro. Atenúan ou eliminan a amplitude das ondas que teñen
unha frecuencia que se sitúa entre as dúas FC seleccionadas. Empréganse cando
se ten unha idea moi clara de cal é a frecuencia da interferencia, sendo esta
relativamente constante.

Estes filtros non eliminan totalmente o ruído , a morfoloxía é gradual, pero esas
sinais pasan atenuadas. Os filtros non son absolutos, son atenuados.
Os filtros analóxicos non son perfectos porque as frecuencias pretas ó punto de
corte (PC) actúan como atenuadores do sinal, pero non eliminan completamente o
ruído.

Ex. Se queremos rexistrar un sinal cuxa frecuencia máis baixa estea nos 3 Hz e a
máis alta nos 50 Hz, podemos empregar un filtro entre 3 e 50 sabendo que van a
pasar algunhas frecuencias inferiores a 3 Hz e outras superiores a 50 Hz.

4. ALMACENAXE:

Nun primeiro momento, a almacenaxe facíase sobre un papel con polígrafos, nos
anos 80 introdúcese o ordenador para almacenar estes sinais: emprego dunha
metodoloxía analóxica. O ordenador implicou un aforro, unha maior capacidade de
almacenamento, pódese gardar a información e vólvese a ela cando se quere.

A almacenaxe está ligada á dixitalización. Temos que dixitalizar a información para

poder almacenar a información analóxica e para iso emprégase un dispositivo: un
conversor analóxico dixital (CAD).

Na dixitalización hai que ter en conta dous parámetros que definen a un sinal
biolóxico determinado: tempo e voltaxe (magnitude do sinal: cambio da voltaxe co
tempo).

Hai que ter en conta tamén:

a) Resolución vertical: resolución referida ós cambios de voltaxe. Ven

determinada polas características do CAD. Neste caso non podemos influír, polo
que depende do nº de bits do conversor, e cada bit implica 2 respostas posibles: 0,
apagado; 1, prendido. Non hai máis posibilidades de R. Os bits son as unidades
de información do material informático.

1 bit: (0,1)

2 bits: (0,0; 0,1; 1,0; 1,1)

3 bits: 8

n bits= 2 n bits

A maioría dos CAD teñen unha resolución vertical entre 8-16 bits. A maior número
de bits, maior resolución vertical do conversor: mellor representación vertical do
sinal.

b) Resolución horizontal: frecuencia con que o CAD converte puntos de

voltaxe en calores numéricos. Está definida pola taxa ou frecuencia de mostreo e
é programable polo psicofiólogo. Refírese á variable tempo, ós cambios temporais.
Pode ser preparada polos psicofisiólogos.

CONCEPTO CHAVE: taxa ou frecuencia de mostreo: con que taxa ou frecuencia

mostreamos ese sinal?, que nº de mostras de obtén por unidade de tempo?

5. PROCESADO E ANÁLISE:
Unha vez dixitalizada a información podemos almacenala no ordenador e unha
vez almacenada podemos manipulala. En función das características do sinal que
teñamos, podemos decidir se aplicar filtros, integrar ó sinal, rectificala...

Parámetros dos sinais bioeléctricos directos:

a) Amplitude: magnitude do sinal: voltaxe (o valor da voltaxe en cada 1 dos
puntos de rexistro: amplitude). Pódese medir de 2 formas: pico a pico ou dende 1
pico determinado á liña base.

A amplitude é a diferenza de magnitude entre o pico máis alto e o máis baixo. Ás

veces os sinais rexistrados teñen unha morfoloxía plena, e empregamos a área.

b) Frecuencia (Hz): relacionada co tempo. Nos sinais cíclicos mídese o nº

de ciclos por unidade de tempo ou Hz.

c) Tempo (T): medida complementaria da frecuencia. Refírese a cando os

sinais son cíclicos. É o intervalo de tempo que dura un ciclo, é o inverso á fca.
Canto dura un ciclo? período

Período= 1/F

(T)

En sinais non cíclicos, en vez de medir a frecuencia ou o tempo, mídese a latencia

que é o tempo que transcorre dende que se presenta un E ata que ou ben comeza
o sinal fisiolóxico ou ese sinal alcanza o máximo.

Contexto psicolóxico de rexistro:

Hai que ter en conta as:
- VI: manipulación de aspectos cognitivos e emocionais da conduta.
- VD: efectos que esa VI ten sobre cambios fisiolóxicos...
Observamos a repercusión sobre a VD que teñen as manipulacións que faremos
sobre a VI. Podemos manipular a valencia emocional dos E (exemplo na práctica
2)

Tipo de deseños empregados en psicofisioloxía:

- Intrasuxeito: a cada suxeito preséntanselle varias condicións
experimentais. Son os máis básicos, comparamos unha situación da liña base con
outra experimental. Son os máis recomendados.
- Intersuxeito: cóllense dous grupos homoxéneos (en canto á idade, sexo,
nivel socioeconómico) e compáranse entre si en canto a unha manipulación
experimental que realizamos nun grupo e non noutro. Polo tanto podemos deducir
deste deseño que os cambios observados na VD van ser debidos á manipulación
experimental e non a outras variables dos grupos xa que homoxéneos.
- Comparación de gruposdefinidos por características, por exemplo:
podemos comparar un grupo de persoas mozas e outro de maiores realizando as
mesmas manipulacións experimentais en ambos grupos os cambios son
debidos á diferenza de idade.

Hai que ter en conta que debemos controlar as variables dos suxeitos:
- Se medimos a taxa cardíaca e o suxeito fixo exercicio intenso, a taxa base
será moi elevada o estado físico pode influír.
- Estado psicolóxico: nivel de motivación do suxeito para realizar un rexistro
de tempo determinado pode sesgar os resultados. O mesmo pasa co nivel de
atención.

- Biorritmos: se tomamos medidas nuns suxeitos pola mañás e outros polas

tardes, os cambios que observamos en cada momento poden ser debidos ós
biorritmos. Ex. Se observamos a teoría, esta depende de si se rexistra pola mañá
ou pola tarde. Substancias psicoactivas: o rendemento do suxeito vaise ver
modificado, atenuado nas probas ás que se somete.
- Habituación á situación de laboratorio: se o suxeito xa pasou polo
laboratorio varias veces, dálle igual a proba.

- En deseños intrasuxeito: efecto da fatiga, aprendizaxe.

Aspectos de seguridade e consideracións éticas:

 - Protección de fontes eléctricas: electrodo de terra deberá ser primeiro en
poñerse e o último en sacarse.
- Desinfección do material
Debemos seguir as normas deontolóxicas:
- Informar ó suxeito en que vai a consistir o experimento. Non sempre se lle
deben dicir cales son os obxectivos finais da tarefa.
- Intimidade: os datos do suxeito son confidenciais.
- Situacións experimentais

Ver anexo en fotocopias: unidades de medida

Tema 4: estudo de sinais dependentes do sistema nervioso somático

Tódalas nosas accións voluntarias se desenvolven mediante a musculatura

estriada / esquelética. Toda ela está controlada polo SN periférico, concretamente
polo SNS. O rexistro da actividade do SNS (sistema nervioso sensioromotor/
somático) chámase EMG, rexistramos os cambios eléctricos asociados á
actividade dos músculos estriados. Existen dúas manifestacións da actividade
muscular estriada, que son:
- Actividade respiratoria, dependente dos músculos estriados controlada
polo SNS.

- Actividade dos movementos oculares e os movementos das pálpebras.

Hai que diferenciar:

- Aferencias: proceden dos receptores sensoriais e son de 2 tipos:

- Estereoceptivas: situadas na pel, en contacto co exterior.

- Interoceptivas: situadas nos músculos e tendóns.

Todas estas fibras nerviosas únense nos nervios espiñais ou pares craniais
formando o ramo sensitivo dos nervios espiñais ou pares craniais. Penetran
pola asta posterior da médula e viaxan ata as áreas somestésicas da cortiza
cerebral.

- Eferencias: parte das áreas motoras e corticais. Descenden polo tronco ata o
interior da médula para enervar a través dos nervios espiñais formando o ramo
motor dos nervios espiñais para enervar os músculos estriados.
A principal acción dun músculo á a contracción e prodúcese da seguinte forma:
As estrías das fibras musculares correspóndense a miofilamentos grosos que se
atopan <envoltos> en miofilamentos finos, que son os que realmente se
desprazan. Os miofilamentos son cadeas de moléculas: as que constitúen o
filamento groso denomínanse miosina e as que constitúen o filamento fina
denomínanse actina.

A musculatura estriada está controlada polo SN sensoriomotor. O control dos

movementos por debaixo do cuello efectúase por neuronas que parten da zona
ventral da médula espiñal, onde se sitúan os corpos celulares. Estas neuronas
constitúen os nervios espiñais. Os movementos musculares da cabeza están
controlados por neuronas que parten dos núcleos dos nervios craniais V e VI, en
áreas rombencefálicas do tronco do encéfalo. Todas estas neuronas que efectúan
sinapse con células musculares (e non con outras células nerviosas) chámanse
motoneuronas. Existen dous tipos: as alfa e as gamma. As alfa inervan
directamente as células musculares mentres que as gamma atópanse dentro
dunha especie de cápsulas ou vainas finas alongadas denominadas fusos
musculares, que recorren o músculo en sentido lonxitudinal e paralelo ás fibras
musculares. A activación de ambas ten o efecto de producir contracción na fibra
muscular que enervan.
Os músculos non están unicamente enervados por neuronas eferentes. Tamén
existen neuronas aferentes que proporcionan información ó SN sobre que grao de
contracción que experimenta o músculo en cada momento, facilitando a
retroalimentación. O punto en que o sistema nervioso entra en contacto co sistema
muscular é unha sinapse especial coñecida como unión neuromuscular. Esta
sempre emprega a acetilcolina (ACh) como neurotransmisor. Cando a ACh
alcanza ós receptores da fibra muscular, orixínase un potencial de acción
muscular.

A contracción da fibra muscular é un proceso de <todo ou nada>. O que permite

que todo un músculo se contraia con diferente intensidade é que o faga un maior
ou menor número de fibras. Unha mesma motoneurona pode enervar varias fibras
musculares a través de varios terminais nerviosos. Chámase razón de enervación
á proporción neuronas/ células musculares enervadas.

Que nervios son eferentes?

O par cranial nº 5 (trixémino), 7(facial), 3(ocular) e 4(ocular).
As neuronas motoras da médula e tronco teñen o seu corpo no corpo anterior da
médula. Dende aí, as neuronas envían as súas fibras e enervan ós músculos. O
conxunto de neurona motora e fibras dos músculos que enerva esa neurona
chámase unidade motora (motoneurona + fibras oculares da motoneurona). A
motoneurona envía os axóns que sinaptan na placa terminal (unión neuro -
muscular). As motoneuronas están na médula espiñal e liberan acetilcolina: alfa
(inervan as fibras musculares) e gamma (inervan os fusos musculares).

Que neurotransmisor actúa nesa sinapse?

A acetilcolina. Unha vez liberada polos botóns terminais provoca a entrada do ión
sodio e a posterior saída diminúe ións potasio. Isto da lugar ó potencial de acción
da fibra muscular que á súa vez provoca a entrada de ións calcio ó interior da fibra
muscular e isto propicia que se poida realizar o movemento dos filamentos da
actina sobre os filamentos da miosina. Isto é debido a unha molécula enerxética
denominada ATP. A concentración muscular é debida ó desprazamento dos
filamentos da acetilcolina sobre os de miosina. Isto consume enerxía que é dada
polo ATP.
Que fibras aferentes transportan a sensibilidade a través da médula espiñal?

Os pares craniais 5 e 7 enervan os músculos da cara.

Actividade muscular estriada non asociada a movementos oculares nin á

respiración

A actividade muscular estriada non involucrada nos movementos oculares nin na

respiración reaccionan tanto ante E puntuais como ante variables difusas, polo
que é moi amplo o rango de aplicacións que ofrece este sistema fisiolóxico. É
recomendable que o suxeito se relaxe o máis posible antes de comezar a
aplicación da variable independente e o rexistro, para así poder rexistrar en toda a
súa magnitude as variacións que se dean na musculatura estriada. A técnica máis
empregada para o estudo da actividade muscular é a electromiografía.
Rexistro da actividade muscular: electromiograma

O rexistro electromiográfico (EMG) capta a suma ou combinación dos potenciais

de acción musculares producidos nun conxunto de fibras. Os primeiros
experimentos que captaron cambios de natureza eléctrica en relación coa
actividade muscular foron levados a cabo no século XIX por Du Bois- Reymond.
Os primeiros rexistros <modernos> empregando instrumental máis fiable e
sensible foron levados a cabo por Jacobson.

Os electrodos:

• Son de tipo copa, non polarizables.

Activos lonxitudinalmente ó músculo a estudar.

• De tamaño variable: 0.25 de diámetro para a cara e 0.5 para o resto do

corpo.
 • Fíxanse mediante aneis de papel adhesivo ou esparadrapo.
A montaxe EMG:

• Acostuma ser bipolar, colocándose os electrodos sobre o mesmo músculo,

alienados lonxitudinalmente (seguindo a dirección das fibras musculares).
As diferenzas de tamaño dos músculos motívanos mentres que os electrodos
faciais colócanse cunha separación dun cm. aproximadamente.

Os electrodos situados no brazo distáncianse entre si 4/5 cm.

Tamén pode ser monopolar, colocando un electrodo sobre o músculo que nos
interesa estudar e outro nunha zona inactiva muscularmente (onde non exista
musculatura entre a pel e o óso).

A montaxe monopolar permítenos coñecer a actividade absoluta dun músculo,

mentres que a montaxe bipolar rexistra a diferenza de actividade entre dúas zonas
do mesmo músculo. A montaxe monopolar resulta máis útil para coñecer o nivel
ou liña base de actividade dun músculo, mentres que o bipolar é máis axeitado no
estudo de respostas musculares.
Impedancia:

• Por debaixo dos 7KΩ ou 10 kΩ

Xel electrolítico hipertónico

A actividade EMG é unha das sinais para que máis complexo resulta definir a
priori valores de amplificación e filtrado. Débese á súa enorme variabilidade en
amplitude e frecuencia.
Amplitude:

• A sinal pode variar dende menos dun microvoltio ata un ou dous milivoltios.
Variable segundo o tamaño do músculo a estudar.
Este enorme rango non pode ser estudado cunha única selección de ganancia,
polo que o rango de amplificación debería ser elevada (un factor de 200.000 a
500.000) se queremos estudar contraccións leves en músculos pequenos,
mentres que se queremos estudar contraccións pronunciadas en músculos
grandes a amplificación debería ser menor (50.000- 100.000).

Filtros:

• A frecuencia da sinal varía segundo o grao de contracción, entre 10 ou 20 Hz

e 1 KHz
Empréganse filtros paso de altos de 10/20 Hz

A frecuencia non depende tanto do tamaño do músculo, polo que pode ser moi
alta en calquera rexistro EMG. Por isto, é recomendable conectar un filtro de paso
alto nuns 20Hz e empregar filtros de paso baixo en valores mínimos (ó menos 500
Hz). A taxa de dixitalización da sinal EMG por parte do CAD debe ser alta: ó
menos 1.000 puntos por segundo.
Representación do sinal empregado: pódese obter o sinal EMG ou sinal
electromiográfico rectificado.

• Directo: pasa dunha situación de repouso a unha situación

onde se contrae o músculo. Se operamos sobre o sinal
directo é difícil obter certos resultados. O valor mínimo
pódese referir a un único punto de todo o intervalo ó igual
que o valor máximo. O que facemos polo tanto é rectificar
estes datos. É coma se collemos un papel e o dobramos
pola metade representando tódolos puntos en valor
absoluto na parte de arriba; os negativos na parte superior
da liña media e logo sumamos as amplitudes en cada punto
do trazado, obtendo un rexistro integrado.
No rexistro integrado daranos sempre un valor positivo.

Parámetros de análise:

• Mídese a amplitude

• Mídese a frecuencia (do sinal que está comprendida entre

20 e 1.000 Hz)
Mídese o tempo dunha contracción determinada

Áreas de aplicación da EMG no ámbito da psicofisioloxía

1. Estudo das expresións faciais das emocións: a maior actividade do músculo

cigomático relaciónase coa presentación de E positivos.
Índice de tensión/ relaxación e de fatiga

EMG como índice de activación muscular: para determinar a relaxación ou

contracción.

Control da execución de respostas motoras:

• Cando hai un aumento progresivo da actividade do EMG,

obsérvase ou se asocia cunha diminución do TR, da
actividade controlada por eses músculos que se están a
 rexistrar.
Se os músculos máis implicados nunha tarefa teñen un aumento de tensión antes
de realizar unha actividade, os músculos que realizan a función contraposta terán
un nivel de tensión máis baixo.

2. Sono: emprégase o EMG combinando co EEG e ás veces co EOG para obter

índices fiables das distintas fases do sono.
Ergonomía

Biorretroalimentación: relaxación, recuperación de funcións logo ACV, dores

musculares psicosomáticos, etc.

Actividade xerada polo movementos oculares e polo pestanexo

Bases anatomofisiolóxicas
Os movementos oculares poden ser de tres tipos: rápidos (ata 700º por segundo),
lentos (30º/seg.) e outros movementos (torsión, verxencia, nistagnos).

Os movementos oculares fanse grazas ós músculos que sosteñen o globo ocular

e ás fibras nerviosas que inervan estes músculos. Hai 4 músculos rectos
(movementos verticais e horizontais) e 2 oblicuos (movementos de torsión). Estes
músculos están enervados por fibras nerviosas que proceden de 3 nervios:

• Par cranial III (nervio oculomotor): enerva case a tódolos músculos excepto o
recto lateral e o oblicuo superior.
Par cranial IV (nervio …): enerva o músculo oblicuo superior.

Par VI (nervio ocular externo): enerva o músculo recto lateral.

1. Rápidos: existen dous tipos

• Microsacudidas: son movementos moi pequenos (0.25º ou menos) que teñen

como función evitar a desaparición da imaxe da nosa retina. Se unha imaxe se
proxecta ni mesmo lugar da retina durante uns segundos, deixa de percibirse.
As microsacudidas evitan esta posibilidade.
Sacádicos ou sacadas: son movementos de tipo balístico (todo ou nada), non se
pode deter nun corrixirse unha vez iniciado.Son un pouco máis lentos que as
microsacadas. Permiten un cambio veloz do punto de fixación da mirada. Durante
este desprazamento non se produce percepción visual (se un obxecto se move
nese momento, non se percibe dito movemento).

2. Lentos: son aqueles que nun segundo poden describir ata 30º de arco.
Manteñen proxectada na fóvea as imaxes de obxectos que non
permanecen estables no noso campo visual. Poden dividirse en:

• De seguimento: mediante os que os ollos seguen un obxecto móbil.

Compensatorios: manteñen a imaxe dun obxecto proxectada na fóvea cando é a
cabeza a que se move.

Ambos movementos poden combinarse, aínda que se rexen por mecanismos

diferentes:

• De seguimento: dependen de información externa.

Requiren un primeiro procesamento visual da velocidade do
E e a posta en marcha dunha serie de ordes ós músculos
oculares para acomodarse á esa velocidade percibida.
Compensatorios: están modulados por unha retroalimentación interna baseada na
contracción dos músculos do cuello.

Esta compilación do circuíto de retroalimentación fai que os TR

amenten e que os movementos de seguimento sexan menos precisos.
Outro aspecto importante é o pestanexo:

• Favorece a difusión da secreción lacrimal pola superficie ocular.

Facilita a súa limpeza e hidratación.

Mantén o ollo limpo.

Protéxenos de axentes físicos externos que poderían alcanzar o ollo.

Constitúe un índice de interese para a Psicofisioloxía.

Tamén se rexistra mediante EMG.

Rexístrase a actividade de dous músculos que controlan a apertura e o feche

(músculo orbicular) das pálpebras.

Os pestanexos relacionados coa resposta de sobresalto teñen unha duración de

0.04 segundos.

O músculo orbicular do ollo emprégase para realizar __________ relacionados co

reflexo de sobresalto. Emprégase a montaxe bipolar, colócanse no músculo
orbicular e sepárase de 2/3 cm.
Unha medición positiva precisa do pestanexo, en particular do pestanexo de
sobresalto e para iso emprégase o EMG. O EOG tamén estuda o pestanexo pero
non de forma tan precisa como o fai o EMG.

Mídese a amplitude e latencia de resposta é rexistrar a resposta de pestanexo.

Para provocar a R de sobresalto empréganse E auditivos breves e intensos (90-
100 dB) cunha duración de 50 ms. Tamén se poden provocar con E somestésicos,
por exemplo un chorro de aire que inciden directamente sobre a córnea.

* Tamén se pode medir a actividade dos movementos dos globos oculares

mediante técnicas non electrofisiolóxicas como a vídeo – oculografía: para
determinar cal é a dirección da mirada do suxeito fílmase o ollo e superpóñense os
movementos do ollo sobre a imaxe que está vendo. Isto emprégase para a
publicidade. Vese cal é o primeiro punto de fixación e cal é o recorrido do suxeito
pola imaxe para saber que tipo de rótulos poñer en cada punto do anuncio para
que sexa eficaz.

Como se realiza o control dos movemento oculares?

• Afixación voluntaria: depende das áreas da cortiza premotora (campos

oculares ou visuais).
Afixación involuntaria: movementos automáticos que se realizan grazas ás células
que se atopan na cortiza visual occipital.

Rexistro
No globo ocular existe unha diferenza de potencial permanente entre a córnea e o
fondo do ollo. Os globos oculares serían unha especie de pequenas baterías nas
que a córnea exercería o papel de ánodo e a retina o de cátodo. O rexistro EOG
capta esta diferenza de potencial entre a córnea e a retina.
Os primeiros indicios sobre a existencia de actividade eléctrica asociada ós
movementos oculares foron xa descritos por Du Bois- Reymond a mediados so
século XIX, aínda que non se obtiveron rexistros EOG en humanos ata a segunda
década do século XX, por Schott. Mowrer e cols. Demostraron en 1936 que a
actividade EOG estaba propiciada polo potencial corneorretinal (1 mV) e non pola
contracción dos músculos que controlan os movementos oculares, como se
pensaba ata o de entón.

O rexistro lévase a cabo mediante electrodos con montaxes bipolares (os

electrodos de rexistro colócanse en zonas activas), horizontais (o electrodo
positivo no ollo dereito e o negativo no ollo esquerdo) e verticais (o electrodo
positivo enriba da cella e o negativo por debaixo da cella) para obter un mapa
bidimensional dos recorridos oculares.
Preparación da pel: raspado da pel, impedancias < 7-10 KΩ. Por cada grao de
rotación do ollo prodúcese un cambio de potencial en torno a 15-20 µv. A
ganancia empregada entre 5-10 K para os pestanexos e 20-30 k para os puntos
oculares pequenos.

Amplificación: é moi variable, pois a voltaxe da resposta varía moito dependendo

do movemento.

Filtros: paso de banda 20-100 Hz para movementos rápidos, paso de baixos 10 Hz

para os lentos.

Dependendo do tipo de movemento que se realice, pode ser:

• Paso baixo para movementos lentos

Paso banda para movementos rápidos

Representación: movementos cara arriba e á dereita: cambios de voltaxe

positivos. Os movementos cara arriba son desprazamentos positivos no rexistro
oculográfico e cara abaixo, negativo. Os movementos cara a dereita supoñen un
cambio positivo e os movementos cara a esquerda un cambio negativo.

Áreas de aplicación

1. Estudos de estratexias e trastornos da lectura.

2. Estudos de estratexias de inspección de imaxes no curso de tarefas
cognitivas.
Estudos de psicopatoloxías.

Estudos de sono (en combinación con EMG e EEG).

Estudos de procesamento da información: movementos oculares

Actividade respiratoria dependente da musculatura estriada

Bases anatomofisiolóxicas

O sistema respiratorio ten como función manter as concentracións axeitadas de

O2.
A actividade respiratoria está controlada tanto polo SN sensoriomotor como polo
autónomo. O SN sensoriomotor controla a musculatura estriada que se encarga
de incrementar a capacidade pulmonar (o que permite a entrada de aire ou
inspiración) e de diminuíla (facilitando a saída de aire ou expiración).

Os primeiros estudos nos que se relacionan a actividade respiratoria cos variables

psicolóxicas sobre os que se teñen noticias son os levados a cabo por Lehman
(1905). Investigou os efectos das sensacións de pracer de despracer sobre a taxa
respiratoria. Dende entón a respiración confirmou a súa utilidade como ferramenta
para o estudo de importantes procesos psicolóxicos como a ansiedade e o estres.

Os músculos estriados que están implicados na respiración son:

• Diafragma e intercostais externos: responsables da inspiración.

Intercostais internos e abdominais: relacionados coa expiración.

Control nervioso:
O control automático da respiración lévase a cabo nos núcleos respiratorios,
situados no bulbo raquídeo. Os núcleos respiratorios concéntranse nos grupos
respiratorios dorsal e ventral.

O grupo dorsal envía fibras eferentes a través da médula ata o núcleo frénico.
Controla a actividade do diafragma.

O grupo ventral envía eferencias tamén ó núcleo frénico e a outros núcleos

medulares torácicos, de onde xorden axóns que enervan os músculos intercostais
e abdominais. Controla a actividade do resto dos músculos.

Ademais da respiración automática tamén existe unha respiración voluntaria

mediada pola cortiza, mais ese control é limitado: non podemos deter
indefinidamente a respiración.

Control aferente:

Realizado por quimiorreceptores tanto periféricos (na arteria carótide) que son
sensibles á diminución da presión de O2 na sangue, como centrais (no bulbo) que
responden á presión de CO2 e ó PH sanguíneo.

Ademais hai receptores pulmonares de tensión que detectan o nivel de tensión

pulmonar e informan do nivel de estiramento torácico.

Técnicas de rexistro da actividade respiratoria

1. Espirometría: miden o volume de aire inspirado e espirado; o máis tradicional

é o espirómetro de auga. Informa de variables temporais e volumétricas.
Pletismografía: mide o volume torácico e abdominal: galgas de tensión, foles de
alta sensibilidade. Informa de parámetros temporais de respiración.

Temperatura do aire: mediante un termistor ou un termopar. Informa de variables

temporais da respiración.

2. Outras: neumografía de impedancia, capnografía, EMG.

Análise do rexistro da actividade respiratoria

Variables:

• Tempo de inspiración, espiración e pausas

Profundidade da respiración

Con espirometría:

• Diversas variables de volume (volume tidal, capacidade inspiratoria, volume

de reserva inspiratoria, volume residual, capacidade vital, etc.)

Aplicacións psicofisiolóxicas

1. Estudo da actividade respiratoria en relación co procesamento

cognitivo: resposta de orientación, resposta de defensa, esforzo
cognitivo.
Estudo da actividade respiratoria en emocións: patróns respiratorios
característicos de diferentes estados emocionais.

Trastornos psicofisiolóxicos: asma, hiperventilación; trastornos psicopatolóxicos:

ansiedade, ataques de pánico.

Tratamento mediante biorretroalimentación

Tema 5: estudo de sinais dependentes do SNA

O sistema nervioso autónomo recibe o seu nome polo feito de que a súa
actividade se produce de forma involuntaria ou autónoma. O SNA que controla as
glándulas e as musculaturas lisa e cardíaca, divídese en sistemas nerviosos
simpático e parasimpático. Ambas divisións son antagonistas, isto é, producen
reaccións contrarias.
A división simpática ten como finalidade preparar ó organismo para a acción, o
que supón un gasto de enerxía. Ten consecuencias como o aumento da taxa
cardíaca, dilatación dos bronquíolos, contracción dos vasos sanguíneos, aumento
da suoración…

A división parasimpática conleva o aumento da cantidade de enerxía almacenada

no organismo. Actívase en maior medida cando o suxeito está relaxado. Así,
increméntanse as funcións dixestivas, diminúe a taxa cardíaca, contrae os
bronquíolos…

1. Actividade da pel

Bases anatomofisiolóxicas

Tradicionalmente, as variacións no sinal eléctrico producidas pola pel,

denominábase respostas psciogalvánicas. Este termo, derivaba da sensibilidade
deste sinal a variables psicolóxicas, así como o feito de obterse a partir de
correntes <galvánicas>. No século XX, este foi substituído polo de actividade
eléctrica da pel ou actividade electrodérmica (AED). A AED permite estudar
variables tanto de tipo puntual como difuso. En realidade, calquera estímulo pode
producir un cambio na AED. Por isto, é preciso deseñar calquera tipo de estudo de
forma que os estímulos alleos ó que esteamos estudando queden totalmente
controlados, para o que o control das variables estrañas é esencial.

A actividade AED refírese ós cambios tónicos e fásicos que se dan nas

propiedades eléctricas da pel. Tipos de cambios:

• Cambios nos potenciais xerados pola propia pel (endóxenos): rexistros

endosomáticos.
Cambios na condutividade ou resistencia da pel ó paso dunha corrente eléctrica
(esóxenos): rexistros exosomáticos.

A nosa pel consta de tres estratos:

 1. Epiderme: consta de 5 subcapas da externa á interna.
Derme: consta de vasos sanguíneos, terminacións nerviosas libres, outros
receptores como o Corpúsculo de Ruffini e glándulas sebáceas.

Hipoderme: contén vasos sanguíneos, receptores sensitivos (Corpúsculo de

Pacini), folículos capilares e glándulas sudoríparas as cales son moi importantes
para a psicofisioloxía e poden ser de dous tipos:

• Apocrinas: están nas axilas, pube área perianal e peito. Están controladas por
substancias adrenérxicas.
Ecrinas: esténdense por toda a superficie da pel, sobre todo nas palmas das mans
e nas plantas dos pés.

O control nervioso das glándulas sudoríparas encrinas está realizado polo

SNA e en particular pola división simpática. A enervación simpática é colinérxica
emprega a acetilcolina (ACh). A ACh aumentará a actividade das glándulas
sudoríparas encrinas e incrementará a condutancia da pel.
O control central realízase por medio do hipotálamo e logo faise un control máis
mediado voluntariamente, un control máis complexo, máis profundo a través da
cortiza central e outras porcións que participan do control so SNA simpático como
son a cortiza parietal e o cingulado anterior.

Son moito máis estudadas que as apocrinas xa que estas últimas son moito
menos numerosas e máis dificilmente accesibles.

Funcións das glándulas sudoríparas:

• Protección física: perda de auga, impide que entren substancias nocivas do

exterior como bacterias…
Hidratación

Garanten a flexibilidade da pel

Protección contra lesións: diminúen o risco de lesións por abrasión, roce.

Termorregulación: a pel contribúe a conseguir unha temperatura estable

facilitando o arrefriamento da sangue cando esta corre o risco de quentarse
demasiado e evitando que a súa temperatura diminúa cando dito risco non existe.
Existen dúas formas de rexistrar a actividade AED:

• Rexistro endosomático: mide os cambios da actividade eléctrica da pel xerada

pola pel (cambios de potencial). Empréganse montaxes monopolares:

 Activo: zona das glándulas sudoríparas.

Terra: punto medio entre os dous electrodos.

• Rexistro exosomático: mide os cambios na condutancia (ou na resistencia) da

pel ó paso dunha corrente eléctrica. É o máis empregado. Emprégase unha
montaxe bipolar, mais neste caso non hai electrodo de terra.
Montaxe: dous electrodos, polos que se fai pasar unha corrente.

VER: en fotocopias unidades de medida

Os circuítos exosomáticos dan lugar a dous tipos de sinais psicofisiolóxicas: a

resistencia e a condutancia da pel. Ambas teñen que ver co mesmo fenómeno
físico, isto é, o grao de dificultade con que a electricidade atravesa a pel. Esta
dificultade depende, entre outras cousas, da suoración.

Matematicamente, a condutancia e a resistencia son parámetros inversos. Así, a

maior suoración, menor resistencia e maior condutancia.

A unidade de medida de resistencia é o ohm e da condutancia, o ohm.

A condutancia ou condutividade da pel é resultado de dous factores:

• Cambios na condutancia nos condutos das glándulas sudoríparas (proceso de

evacuación do suor).
Cambios que se producen no estrato máis superficial da epiderme segundo este
está hidratado ou non polo suor (nivel de hidratación da capa máis superficial da
pel). A maior suoración maior condutancia.
Para o rexistro da condutancia empréganse circuítos de voltaxe constante (CC).
Adminístrase a través de dous electrodos e unha corrente eléctrica cunha voltaxe
constante. Empréganse correntes so 0.5 V para medir a condutancia.

Rexistro exosomático da AED

Emprégase con máis frecuencia o rexistro de condutancia que o de resistencia.

Preparación: colócanse os electrodos sen necesidade de raspar a pel e
emprégase un xel electrolítico isotónico para ter a mesma concentración de sales
que de suor (en vez da pasta hipertónica). Só se emprega auga con algodón e
faise unha limpeza superficial da pel.

Faise pasar unha corrente de voltaxe constante (0.5 V ou 1 V)

Variables a analizar: (o circuíto exosomático proporciona 4 tipos de R: NCP –nivel

de condutancia na pel, NRP –nivel de resistencia, RCP –resposta de condutancia,
RRP –resposta de resistencia)

• Nivel basal de condutancia (NCP) en condicións de relaxación: rango 2-60

µmhos. É moi grande debido á variable individual das medidas da AED.
Cando queremos comparar suxeitos é importante, polo tanto, ter en conta o
nivel basal das diferenzas individuais.
Amplitude da resposta (RCP): magnitude 0.2-5 µmhos. Na práctica, admitimos
unha amplitude de 0.05 µmhos para considerar que un cambio de actividade é
unha resposta da pel.

Latencia de resposta (RCP) dende a presentación do E. Respostas específicas

entre 1-3 seg. logo do E. É o tempo que transcorre dende a presentación do E, ata
o comezo da R de condutancia. Considérase unha R específica (que está
relacionada co E e provocada polo E que se presenta) q que ten unha latencia de
resposta de entre 1-3 seg. Despois de E, se non non é específica.

Tempo de subida: intervalo de tempo entre o comezo de cambio da condutancia e

o pico máximo da amplitude.

Tempo de recuperación do nivel de liña base: o 50% da liña base, a metade entre
o pico máximo e a volta á liña base.
Un E inesperado vai provocar unha R de condutancia da pel, vai provocar unha
amplitude. Se o E é máis activante procederá unha resposta de condutancia de
maior amplitude.

Para o rexistro da condutancia empréganse circuítos de voltaxe constante (CC).

Adminístrase a través de dous electrodos e unha corrente eléctrica cunha voltaxe
constante. Empréganse correntes so 0.5 V para medir a condutancia.

Para o rexistro da resistencia tamén se emprega unha voltaxe constante cun

circuíto CC. Por que se elixe o rexistro de condutancia?

• Fisioloxicamente é máis realista. As glándulas sudoríparas dispóñense na pel

coma se fosen respostas en paralelo.
Varía linealmente cos cambios na actividade colinérxica: a maior actividade do SN
simpático, maior liberación de ACh e maior actividade das glándulas encrinas polo
tanto, maior condutancia na pel.

A condutancia da pel á menos sensible que outras medidas á lei de valores

iniciais.

Significado psicolóxico

Hai dous tipos de RCP:

• Inespecíficas: son respostas pero non están relacionadas con ningún suceso.
Específicas: están asociadas á ocorrencia dun evento determinado.

Requisitos para considerar que unha R é específica:

• Latencia de resposta entre 1-3 seg.

Amplitude de resposta entre 2-5 µmhos
Factores tanto físicos como individuais que afectan á AED e hai que ter en
conta:

• Teoría do ambiente: a temperaturas altas, maior nivel de suoración, polo tanto,

maior nivel de condutancia.
Nivel de humidade: a maior nivel de humidade, maior condutancia.

Influencia do xénero: as mulleres teñen maior concentración de glándulas

sudoríparas encrinas, pero a súa suoración á máis lenta.

A raza

A idade: a maior idade menor nº de glándulas sudoríparas encrinas.

Situacións psicolóxicas nas que se estuda a AED

• Estudos de activación: relación directa entre a resposta de condutancia da pel

e o nivel de activación do suxeito.
Estudos de resposta de orientación (RO): como un E novidoso pode provocar
unha resposta de condutancia. De se repetir ese E, veremos que esa R se
habitúa. A RO provoca RCP.

Estudo de resposta de defensa (RD): relación directa entre a amplitude de R da

condutancia da pel e o E xerador da RD. A RD provoca RCP.

Estudos de aprendizaxe: a R de condutancia da pel habitúase.

Estudos das emocións: relación directa entre a intensidade emocional e o nivel de

condutancia da pel. A amplitude das RCP relaciónanse coa intensidade da
emoción.

Estudos de personalidade: extraversión- introversión…

2.Actividade cardiovascular
Actividade xenital

A resposta xenital humana implica un patrón de cambios fisiolóxicos, xenitais e

extra- xenitais ó longo das diversas fases da mesma (excitación, orgasmo,
resolución)
Resposta xenital masculina

• Erección: afluencia do sangue ós corpos cavernosos e ó corpo esponxoso do

pene, controlada pola musculatura lisa e mediado polo SNA parasimpático.
Emisión e exaculación: contraccións musculares mediadas polo SNA simpático.

Resposta xenital feminina

• Vasoconxestión, lubricación e dilatación da vaxina, clítoris e labios vaxinais

mediado polo SNA parasimpático.
Orgasmo: contraccións musculares da rexión vaxinal e uterina, mediadas polo
SNA simpático.

Respostas extra- xenitais (masculinas e femininas)

Vasoconxestión e miotonía progresivas e xeneralizadas.

Rexistro da actividade xenital masculina

Pletismografía
Galgas de tensión

VD: diámetro do pene

Rexistro da actividade xenital feminina

Fotopletismografía de reflexión vaxinal

VD: volume sanguíneo medio e amplitude de pulso sanguíneo nas paredes da

vaxina.

Temperatura vaxinal (termistores)

Significado psicolóxico

Estudo de disfuncións sexuais: diagnose do carácter psicóxeno ou fisiolóxico.

Efecto dos factores cognitivos sobre a R sexual: concentración, distracción,
estrés…

3.Actividade pupilar

Pupila: rodeada polo iris, conxunto de fibras musculares lisas que controlan o seu
tamaño:
• Fibras circulares: contracción da pupila (miose) mediado polo SNA
parasimpático.
Fibras radiais: dilatación da pupila (midriase) mediado polo SNA simpático.

Factores físicos que inflúen no tamaño da pupila: reflexo lumínico, reflexo

consensual e reflexo de achegamento.

Rexistro

Medición do diámetro da pupila: pupilometría fotográfica; “fotopletismografía”,

filmación en vídeo.

Resposta a estímulos psicolóxicos: rango 0.2-0.4 mm; latencia 200-400 seg.

Significado psicolóxico

O tamaño da pupila é sensible a factores emocionais (valencia positiva ou

negativa das emocións) e cognitivos (esforzo mental, fatiga)

4.Actividade gastrointestinal

O sistema gastrointestinal (SGI):

O tracto dixestivo: fibras musculares estriadas nos extremos (boca, farinxe e

esfínter anal) e fibras lisas ó longo do tracto dispostas en capas.
Enervación: dotado dun sistema propio, o SN mesentérico, pero modulado polo
SNA: parasimpático, a través do nervio vago (nervio cranial X), excitatorio;
simpático, inhibitorio.

Rexistro
A musculatura lisa lonxitudinal do estómago despolarízase ritmicamente, dando
lugar á “actividade eléctrica de control”, de 3 ciclos por minuto.
Se a despolarización acada un umbral (uns -50 mV), prodúcese a contracción da
musculatura. Este umbral acádase en R a E físicos, químicos ou neuronais.

En xexún hai tres fases:

• Fase I: ningunha despolarización acada o umbral

Fase II: algunhas despolarizacións acadan o umbral

Fase III: todas acadan o umbral

Na post- inxesta: todas as despolarizacións acadan o umbral.

A electrogastrografía (EGG) permite rexistrar estes cambios eléctricos:

Montaxes monopolares: electrodo activo no abdome, á altura das tuberosidades

menor e /ou horizontal do estómago; referencia un brazo ou perna; toma de terra.

Montaxes bipolares: os dous electrodos activos sobre o estómago.

Limpeza da pel e uso de xel electrolítico: a impedancia debe ser mínima.

Amplitude do sinal: no rango entre 0.1 e 1 mV

Filtros: paso de baixos, a 0.25 Hz

Significado psicolóxico
Empregada no estudo de emocións e do estrés.