Вы находитесь на странице: 1из 8

- 96 -

9.АВТОМАТЛАШДЫРМА
Автоматлашдырма мясяляляри.
Електрик стансийа вя енерэетика системляри елементляринин иш
реъимляриня эюря гаршылыглы ялагяси олан чохлу сайда мцряккяб
комплекслярдян ибарятдир. Електрик стансийа вя енерэетика
системляринин иш е тибарлыьынын йцксялмяси, електрик енеръисинин
кейфиййятинин йцксялмяси, електрик стансийаларынын техники-игтисади
эюстярижиляринин йахшылашдырылмасы, енерэетик систем ишчиляринин ямяк
мящсулдарлыьынын йцксялмяси индики дюврдя автоматика гурьуларынын
вя автоматик идаря системляринин тятбиги олмадан мцмкцн дейилдир.
Автоматика гурьулары електрик стансийа вя енерэетика системинин
верилмиш технолоъи реъимини йаратмагда ишчи щей ятя кюмяк едир;
енерэетика системинин дайанаглы ишини вя ишлядижилярин електрик
тяжщизатынын е тибарлыьыны йцксялдир; гязаларын ляьв олунма просесини
сцр ятляндирир. Йухарыда бахдыьымыз реле мцщафизяси васитяляри юз
мащиййятиня эюря мцщафизя автоматикасынын васитяляридир.
Автоматика гурьуларыны ики йеря бюлмяк олар: стансийа
автоматикасы гурьулары, систем автоматикасы гурьулары.
Стансийаларда тятбиг олунан ясас автоматика гурьулары
ашаьыдакылардыр:
а)йанажаг щазырланмасы вя йанажаг верилмя автоматикасы;
б)кимйяви тямиз суйун щазырланма автоматикасы;
ж)газан вя турбинин верилмиш реъимя дахил олунма автоматикасы;
ч)агрегатларын автоматик ишя бурахылмасы вя дайанмасы;
д)эенераторларын автоматик синхронлашдырылмасы;
е)синхрон машынларда тя сирлянмянин автоматик тянзими;
я)синхрон машынларда сащянин автоматик сюндцрцлмяси;
ф)актив вя реактив йцклярин електрик стансийа эенераторлары
арасында автоматик пайланмасы;
э)ещтийатын автоматик гошулмасы.
Систем автоматикасына ися ашаьыдакылар аиддир:
а)електрик стансийалары арасында йцклярин автоматик пайланмасы;
б)енерэетика системиндя тезлийин автоматик тянзими;
ж)енерэетика системинин дцйцн нюгтяляриндя эярэинлийин
автоматик тянзими;
ч)автоматик тякрар гошма;
д)тезлийя эюря автоматик йцксцзляшдирмя;
е)йарымстансийаларда ещтийатын автоматик гошулмасы;
Ашаьыда автоматика гурьуларынын бя зиляриня бахаг.
- 97 -

9.1.Тя сирлянмянин автоматик тянзимлянмяси

Мя лумдур ки, енеръи системинин шябякяляриндя эярэинликлярин


сявиййяси ясасян стансийалардакы синхрон эенераторларын
эярэинлийинин гиймятиндян асылыдыр. Гысагапанма баш вердикдя
эенераторларынн жяряйаны артдыьындан статор долаьындакы эярэинлик
дцшэцсц артыр вя бу сябябдян машынын сыхаэларындакы эярэинлик
азалыр. Онда електрик шябякясинин айры-айры дцйцнляриндяки
эярэинликляр ашаьы дцшцр вя нящайят, ишлядисилярин шинляриндяки
эярэинлийин гиймяти азалмыш олур ки, бу да онларын иш реъиминя пис
тя сир эюстярир. Беля ки, сянайе мцяссисяляриндя эярэинлик бир санийя
мцддятиндя 30-40 фаиз азаларса мцщяррикляр дайана биляр вя
истещсалата бюйцк зяряр дяйяр. Беляликля, гяза заманы шябякядяки
эярэинликлярин сявиййясини сахламаг цчцн илк нювбядя синхрон
эенераторларын эярэинлийини тез бир заманда бярпа етмяк лазым
эялир. Бу мягсядля эенераторларда тя сирлянмянин автоматик
тянзимлянмясиндян истифадя олунур.
Синхрон машында тя сирлянмя жяряйан мянбяйи (тя сирляндирижи)
автоматик тянзимлянмя гурьусу иля бирликдя машынын тя сирлянмя
системини тяшкил едир. Електрик стансийасынын типиндян, эцжцндян вя
системдяки мювгейиндян асылы олараг эенераторларын тя сирлянмя
системи мцхтялиф олур. Тя сирляндирижинин эцжц эенераторун номинал
эцжцнцн 1 фаизя гядярини тяшкил едир.
Мисал олараг електромашын тя сирляндирижиси олан орта эцжлц (100-
150 МВт) синхрон эенераторун тя сирлянмя системиня бахаг (шякил
9.1). Бурада тя сирляндирижи (Т) олараг коллекторлу сабит жяряйан
эенераторундан истифадя олунур. ТАТ гурьусу електрон-ион
апаратурундан ибарятдир; онун эириши юлчц эярэинлик трансформатору
васитясиля синхрон эенераторун У сыхажларына, чыхышы ися
тя сирляндирижиинин тя сирлянмя долаьына (ТД) бирляшдирилмишдир.
Тянзимлямя просеси беля эедир: синхрон эенераторун эярэинлийи щяр
щансы сябябдян азаларса ТАТ-ын эиришиндяки эярэинлик дя азалыр,
онда тянзимлямя гурьусу тя сир едир вя онун чыхышында iTAT
жяряйаны йараныр. Бу жяряйан ТД долаьындан ахыр вя онун цмуми
жяряйаныны артырыр, iT iTO iTAT . Бурада iTO -тя сирляндирижинин ТД
долаьындан ахыытдыьы жяряйандыр:
- 98 -

uf
iTO ,
rT rR
rT , rR -уйьун олараг ТД долаьынын вя бу дюврядяки тянзимлямя
реостатынын омик мцгавимятляридир. ТД долаьынын жяряйаны
артдыьындан онун ФT магнит сели дя артыр; онда тя сирляндирижинин
сыхажларындакы u f эярэинлийи, щабеля i f жжяряйаны, Eq е.щ.г.-си артыр.

Шякил 9.1.Електромашын тя сирлянмя системинин принсипиал схеми.

Нятижядя эенераторун эярэинлийи нормал гиймятя доьру бярпа


олунмаьа башлайыр. Тянзимлямя просесинин ардыжыллыьыны схематик
олараг беля эюстярмяк олар:
iTAT iT ФT uf Eq U
Гейд едяк ки, аьыр гязалар заманы эенераторун эярэинлийи
кяскин азалыр вя ону тез бярпа етмяк цчцн i f тя сирлянмя
жяряйаныны хейли бюйцк гиймятя гядяр сцр ятля артырмаг лазым эялир.
Лакин, эюстярилян ясас ТАТ гурьусу конструктив имканларына эюря
бу вязифяни лазымынжа йериня билмир. Бу мягсядля, синхрон
эенераторлары ялавя олараг эцжлындирижи тянзимлямя гурьусу иля
тяжщиз едирляр. Бахдыьымыз схемдя эцжляндирмя гурьуссу юлчц
эярэинлик трансформаторуна гошулан ТВ эярэинлик релесиндян вя КЛ
аралыг жяряйяан релесиндян ибарятдир. Буна тя сирлянмянин реле
эцжляндирмя гурьусу дейилир. Эенераторун эярэинлийи мцяййян
щяддян (адятян номинал эярэинлийин 85-90 фаиздян) ашаьы дцшдцкдя
- 99 -

КВ релесинин контактлары гапаныр, КЛ релеси ишя дцшцр вя


тянзимлямя реостатыны гыса гапайараг дюврядян чыхыр (rR 0) .
Онда мцвафиг олараг iT жяряйаны кяскин артыр. Нятижядя iT , u f ,
i f , Eq кямиййятляри сярщяд гиймятляринядяк ( iT сярщ. , u f сярщ. ,
if сярщ. , Eq сярщ.) артмыш олур.

9.2.Эенераторларын автоматик синхронлашдырылмасы


Эенераторлар дягиг вя йа юз-юзцня синхронлашдырма цсулунун
кюмяйи иля шябякя иля паралел ишя гошулур. 1-жи щалда ашаьыдакы шярт
юдянмялидир
Ug Uş ; g ş

ачарын контактляры гошулан щалда


gt şt 0
Эенератору дягиг синхронлашдырма цсцлу иля гошаркян ишчи
персонал эенераторун эярэинлик вя тезлийини, шябякянин эярэинлик вя
тезлийиня узлашдырыр, сонра синхроносконун кюмяйи иля уйьун фаза
эярэинликляринин синхронлуг шярти мцяййян едилир вя эенератор
гошулур. Беля гошулмада жяряйан сычрайышлары йаранмыр. Эенератору
дягиг синхронлашдырма цсулу иля шябякяйя гошаркян уйьун фаза
эярэинликляри арасындакы бужаг 15 0 -дян, эярэинликлярин мцтляг
гиймятляри 20%-дян, тезликляр арасындакы фярг ися 0,1%-дян (0,05
Щс) чох олмамалыдыр.
Автоматик дягиг синхронлашдырма заманы ися автоматика
гурьулары эенераторун эярэинлик вя тезлийини шябякядяки эярэинлик вя
тезлийя чатдырыр, сонра фазаларын синхронлуьу тутулараг эенератор
шябякяйя гошулур.
Эенераторларын юз-юзцня синхронлашдырма цсулу заманы ися
тя сирлянмя олмадан эенераторун шябякяйя гошулмасы, сонра ися
тя сирлянмя верилмяси щяйата кечирилир. Бу мягсядля автоматика
гурьусу турбини ишлядяряк агрегатын фырланма тезлийини синхрон
сцр ятя чатдырыр (эенератор вя шябякянин тезликляри арасындакы фярг
1Щс (2% )-дян чох олмамалыдыр), сонра тя сирлянмясиз эенератор
шябякяйя гошулур вя она тя сирлянмя верилир. Гошулманын илк анында
йаранан асинхрон момент эенераторун фырланма тезлийини синхрона
йахынлашдырыр, тя сирлянмя вериляркян йаранан синхрон момент ися
- 100 -

эенератору синхронизмя эятирир. Гошулманын илк анында статор


жяряйаны сычрайышла дяйишир, агрегатын валындакы момент ися кяскин
дяйишир. Ашаьыдакы шярт юдянилдикдя юз-юзцня синхронлашдырма цсулу
бурахылабилян щесаб олунур.
U si
I qoş 3I g .nom.
3 xd xş
бурада Уш вя х ш –шябякянин эярэинлик вя мцгавимяти; xd -
эенераторун али кечид мцгавимятидир.
Юз-юзцня синхронлашдырма цсулу дягиг синхронлашдырма
цсулуна нисбятян эенераторун гошулмасына аз вахт тяляб едир. Она
эюря дя юз-юзцня синхронлашдырма цсулу системдя гязалары ляьв
едяркян, дягиг синхронлашдырма цсулу ися нормал иш шяраитиндя
тятбиг етмяк тювсиййя олунур.

9.3.Ещтийатын автоматик гошулмасы


Ещтийатын автоматик гошулма (ЕАГ) гурьусу електрик
стансиаларынын хцсуси сярфиййат системляриндя вя ЙС-лярдя (6-10 кВ
эярэинликдя) эениш тятбиг олунур. ЕАГ гурьусунун иши гида
мянбяйи тяряфдя эярэинлик щяр щансы бир сябябя эюря итяркян
ещтийатда олан гида мябяйини ишя гошур. Йцкцн эярэинлийинин итмяси
ЙЭ гидаландырыжы шябякядя, ишчи трансформаторда, АЭ шинляриндя,
пайлайыжы шябякянин айры-айры бирляшмяляриндя ГГ йанаркян,
щямчинин ишчи трансформаторун бир ачарынын ачылмасы заманы баш
верир. ЕАГ гурьусу мцщитин деионлашмасы просеси (ГГ заманы)
гуртардыгдан сонра ишлямялидир, йя ни тА = тЕАГ > тд.и.. Бу мцддят
електрик мцщяррикляринин юз-юзцнц ишябурахма вахтындан кичик
олмалыдыр.
ЕАГ гурьусунун икитрансформаторлу ЙС цчцн принсипиал
схеминин вариантларындан бири шякил 9.2-дя эюстярилмишдир.
Г2 ачарынын гошулу вязиййятиндя КЛ жяряйан алтында олур вя юз
контактларыны гапалы щалда сахлйары. Г1 вя йа Г2 ачарынын
ачылмасы заманы ЕАГ схеми эюзлямя вахты олмадан сексийа
ачарыны гошур: Г2 ачарынын араланан кюмякчи контактлары вя КЛ
релесинин контактлары ЙАЖ3 сексийа ачарынын аралыг контакторунун
долаьындан гидаланма алыр.
Г2 ачары ачыларкян КЛ аралыг релесинин долаг дювряси гырылыр,
анжаг онун контактлары сексийа ачарынын е тибарлы гошулмасы цчцн
кифайят эюзлямя вахты иля ачылыр. КЛ релеси ЕАГ-нин 1 дяфя
- 101 -

ишлямясини тя мин едир. Беля ки, сексийа ачарынын 2-жи дяфя дайаныглы
ГГ-йя гошмасына имкан вермир.

Шякил 9.2. ЕАГ гурьусунун икитрансформаторлу ЙС цчцн


принсипиал схеми

1-жи систем шин сексийасында эярэинлик итяркян КВ1 вя КВ2


эярэинлик релеляри ишляйир. 2-жи сексийада эярэинлик олдугда онлар КТ
заман релесини ишя салыр. Эярэинлийин олмасына нязарят КВ3
эярэинлик релеси иля нязарят едилир. Заман релесинин контактлары
гапандыгдан сонра Г2 ачары ачылыр, сонра гурьу 1-жи щалда олдуьу
кими ишляйир. Контактлары ардыжыл бирляшдирилян КВ1 вя КВ2
релеляринин гурашдырылмасы эярэинлик трансформаторунун
дювряляриндяки горуйужулар йанаркян ЕАГ-нин схемини ишя
гошмагдан сахламаг цчцндцр. ЕАГ-нин эюзлямя вахты ашаьыдакы
шяртя эюря сечилир:
t EAQ t MCM t
бурада тМЖМ айрылан хятлярин МЖМ-нин ян бюйцк эюзлямя вахтыдыр.
Практики олараг тЕАГ=1,5 2 сан олур. КВ1 вя КВ2 релеляринин
гойулуш гиймяти мцщярриклярин юз-юзцнц ишя бурахмасы заманы
ЕАГ-ни ишя гошмамалыдыр. Она эюря реленин ишлямя эярэинлийи
адятян 0,25 Уном гябул олунур.
- 102 -

9 .4 . Автоматик тякраргошма

Енерэетика системинин истисмары эюстярмишдир ки, електрик


шябякяляринин щава вя кабел хятляриндяки ГГ-лярин яксяриййяти
дайаныгсыз олуб кечижи характер дашыйыр. Зядялянмиш дюврядяки
эярэинлик итяркян зядя йериндяки изолйасийанын електрик мющякмлийи
тез бярпа олунур вя дювря бахыш кечирилимядян йенидян ишя гошула
билир. Она эюря дцнйа практикасында илк дяфя кечмиш ССРИ
мяканында автоматик тякраргошма (АТГ) гурьулары ишлянмиш вя
тятбиг олунмушдур (биргат вя икигат АТГ-ляр). Щава хятляриндя бир
дяфя тя сир едян АТГ-нин мцвяффяг иши 60-80%-я, кабел хятляриндя
ися 50%-я чатыр. Ики дяфя тя сир едян АТГ-нин 2-жи мцвяффяг иши
хейли аз олуб 15%-я чатыр. 3-жц дяфя тя сир едян АТГ-нин 3-жц
мявяффяг иши ися 1-3%-дян чох олмур.
АТГ гурьусу реле мцщафизяси иля ейни бир комплексдя ишляйир.

Шякил 9.3. АТГ-нин реле мцщафизяси иля бирэя иши

W1 хяттиндя ГГ йаранаркян (шякил 9.3) щямин хяттин реле


мцщафизяси ишляйир вя Г1 ачарыны ачыр, мцяййян тАТГ мцддятиндян
сонра АТГ йенидян хятти гошур. Яэяр ГГ юзц ляьв олунмушдурса,о
заман хяттин гошулмасы мцвяффяг олур вя о, ишдя галыр. Якс щалда,
йя ни ГГ дайаныглы олдугда реле мцщафизяси йенидян хятти ишдян
ачыр вя ишчи персоналын зядялянмяни арадан эютцрдцйц анадяк ачылы
галыр.
- 103 -

Ики дяфя тя сир едян АТГ хятти ишя гошмаг цчцн ики дяфя жящд
едир.
АТГ гурьусу мцяййян эюзлямя мцддятиня маликдир. О,
мцщитин деионлашмасы t ATQ t d .i. , щямчинин ачарын тякрар
гошулмайа щазыр олмасы мцддятляри иля тя йин едилир. Адятян
тАТГ=0,5 1 сан олур.
АТГ-нин оламсы шябякядя баш верян ГГ-нин ачылма мцддятини
азалдыр. Мясялян, радиал хяттин яввялиндя няинки W1-и, щятта W2 вя
W3-ц ящатя едян гейри – селектив жяряйан кясмяси гурашдырыла биляр.
Гейри-селектив кясмя ишлядикдян сонра АТГ ишляйир вя електрик
тяжщизаты бярпа олунур. Яэяр АТГ-нин иши мцвяффяг олмазса, о
заман зядяли щисся МЖМ тяряфиндян ачылыр.
АТГ гурьусу хятт ачарынын гошулу вязиййятиндя хцсуси
чеврижиляр васитясиля ишя гошулур вя 10-20 санийядян сонра ишлямяйя
щазыр вязиййятдя олур. Бу мцддят гурьуда олан конденсаторун
долма мцддяти иля мцяййян олунур.
Ики тяряфдян гидаланан хятлярдя АТГ гурьусу синхронлашдырма
шяртиня дя нязарят едя билир. Истисмарда гейри-синхрон тя сир едян
АТГ-ляр дя вардыр.

Вам также может понравиться