ПЛАН
2. Криминалистиканын системи
Криминалистика ваhид бир там кими ону тяшкил едян, бир-бири иля гаршылыглы, ардыжыл, мянтиги
ялагяyя малик олан бюлмялярдян ибарятдир.
Бунлар ашаьыдакылардыр:
1. Криминалистиканын нязяри вя методоложи ясаслары;
2. Криминалистик техника;
3. Криминалистик тактика;
4. Аyры-аyры нюв жинаyятлярин истинтагынын криминалистик методикасы (Криминалистик
методика).
Сон илляр криминалистиканын яняняви гябул едилмиш вя йухарыда гейд едилян системи бязи
криминалистляр (Плескачевски В.М., Агафонов В.В. вя с.) гябул етмяйяряк она бир гядяр
башга йанашманы тяклиф едирляр. Даща доьрусу, криминалистиканын системини ашаьыдакы 5 (беш)
бюлмяйя айырмаьы тяклиф едирляр:
1. Криминалистика курсуна эириш (криминалистик методолоэийа);
2. Криминалистик техника;
3. Криминалистик тактика;
4. Аyры-аyры нюв жинаyятлярин истинтагынын криминалистик методикасы;
5. Ъинайятлярин истинтагы вя ачылмасынын тяшкилинин криминалистик мясяляляри.
Лакин бир даща нязяринизя чатдырмаг истяйирям ки, криминалистиканын системи йухарыда гейд
едилян 4 (дюрд) бюлмядян ибарятдир. Индии щяр бир бюлмянин тящлилиня кечяк.
Криминалистиканын нязяри вя методоложи ясаслары. Бу бюлмя криминалистиканын нязяри
консепсиyаларынын методик принсипляринин вя анлаyышларынын системляриндян ибарятдир. О,
криминалистиканын обyектляри, предмети вя анлаyышынын цмумнязяри, методоложи вя мялумат
аспектляри hаггында мясяляляри мяжмуу шякилдя юзцндя якс етдирир. Криминалистиканын тяркиб
hиссяси кими онун предметинин нязяри вя методоложи аспектляри, системи, методлары,
криминалистик еyниляшдирмя, криминалистик фярзиyyяляр, истинтагын тяшкили вя планлашдырылмасы,
истинтаг шяраити, жинаyятлярин истинтагында тактики ямялиyyат, жинаyятлярин криминалистик
характеристикасы, криминалистиканын елмляр системиндя yери вя вя с. бу бюлмядя юз яксини
тапмышдыр.
Криминалистик техника. Криминалистик техника дедикдя ибтидаи арашдырма вя мяhкямя
органлары тяряфиндян мяhкямя сцбутларыны топламаг вя тядгиг етмяк, hабеля жинаyятин
ачылмасы вя гаршысынын алынмасы мягсядиля аyры-аyры истинтаг hярякятляринин апарылмасы заманы
тятбиг едилян вя криминалистик експерт идаряляриндя тядгигат мягсядляри цчцн истифадя олунан
елми-техники васитялярин вя методларын системи баша дцшцлцр. Бу бюлмядя елми-техники
васитялярин анлаyышы, тяснифаты вя тятбиги даиряляри ятрафлы тяhлил едилир. Еyни заманда истинтаг,
тяhгигат вя мяhкямядя, еляжя дя експерт тядгигатында истифадя едилян елми-техники васитяляр
вя цсуллар барядя мялумат верилир.
Бунунла yанашы, излярин ямяля эялмя механизминдян асылы олараг онларын ашкар едилмяси,
эютцрцлмяси, габлашдырылмасы вя рясмиляшдирилмясиндя истифадя едилян елми-техники васитялярин
тятбиг хцсусиyyятляри изаh олунур. Бунлара истинтаг просесиндя ашкар едилмиш эюрцнмяyян вя
yа зяиф эюрцнян ял-бармаг изляри, аyаг изляри, сындырма алят вя васитяляри изляринин, одлу силаh
изляринин эютцрцлмясиндя истифадя едилян техники васитяляри вя предметляри мисал эюстярмяк
олар.
Yухарыда эюстярилянлярля yанашы, бу hиссядя инсанын криминалистик тядгигатына
яhямиyyятли yер тутур. Щямин тядгигат нятижясиндя инсанын жинаyят ямялини тюрядян заман
мцхтялиф обyект вя субyектлярля гаршылыглы тясири нятижясиндя ятраф мадди алямдя якс олунмуш
хцсусиyyятляри юyрянилир. Инсанын еyниляшдирилмясинин мцхтялиф имканлары арашдырылыр вя бу
мягсядля онун тяряфиндян гоyулмуш биоложи вя анатомик излярдян истифадя едилир. Инсанын
фотошякилляриня, склет галыгларына эюря еyниляшдирилмясинин имканлары тядгиг олунур. Башга
сюзля десяк бу бюлмядя трасолоэийа, мящкямя баллистикасы, йазынын криминалистик тядгиги,
сянядлярин техник-криминалистик тядгиги, криминалистик щабитолоэийа вя с. мясяляляр юйрянилир.
Криминалистик тактика. Криминалистик тактика жинаyяткар фяалиyyятин вя онун арашдырылмасы
иля мяшьул олан криминалистик фяалиyyятин тактики аспектляриндян бяhс едир. Бу бюлмя ики
hиссядян ибарятдир: криминалистик тактиканын цмуми мцддяалары вя аyры-аyры истинтаг
hярякятляринин апарылмасынын тактики хцсусиyyятляри.
Цмуми мцддяаларда криминалистик тактиканын цмуми анлаyышы, яhямиyyяти, нювляри,
онларын мянтиг, психолоэиyа, етика, ямяyин елми тяшкили иля гаршылыглы ялагяси вя с. тяhлил едилир.
Аyры-аyры истинтаг hярякятляринин апарылмасы тактикасынын хцсусиyyятляри hиссясиндя hадися
yериня бахыш, диндирмя, истинтаг експерименти, ахтарыш вя эютцрмя, ифадянин yериндя
yохланылмасы, експертизанын тяyин едилмяси вя апарылмасы тактикасындан данышылыр. Бу истинтаг
hярякятляри апарыларкян истинтаг тяжрцбясинин цмумиляшдирилмяси нятижясиндя ишляниб
hазырланмыш елми мцддяалардан, тактики цсул вя тювсиyялярдян сямяряли истифадя етмякля
бярабяр, жинаyят-просессуал ганунверижилиyин нормаларына да риаyят едилмялидир. Якс тягдирдя
hямин истинтаг hярякятляринин апарылмасынын hеч бир сцбути яhямиyyяти олмаyажагдыр.
Мясялян, Азярбаyжан Республикасы ЖПМ-ин 262.5-жи маддясиндя истинтаг експериментинин
апарылмасына о hалда yол верилир ки, бу експериментдя иштирак едян инсанларын щяйаты вя
саьламлыьы цчцн тящлцкя йаратмасын, шяряф вя ляyагятляри алчалдылмасын, онлара мадди зяряр
вурулмасын.
Криминалистик тактика криминалистик техника иля сых ялагядядир. Щяр бир истинтаг
hярякятинин апарылмасы заманы тактики цсулларла техники васитяляр бир-бирини тамамлаyыр вя
конкрет истинтаг hярякятляринин мцвяффягиyyятля баша чатдырылмасыны тямин едир.
Излярин ашкар едилмяси криминалистик техниканын вязифяси олмагла yанашы, криминалистик
тактиканын да вязифясидир, лакин онлардан истифадя едилмясинин цсул вя васитяляри мцхтялифдир.
Криминалистик техника гаршылыглы тясир эюстярян обyектлярин хцсусиyyятлярини нязяря алмагла
излярин ашкар едилмяси заманы истифадя едиляжяк алят вя васитяляри сечмяyи мцяyyян едир.
Криминалистик тактика ися жинаyяткарын фяалиyyятинин моделляшдирилмяси мювгеyиндян чыхыш
едир.
Мцстянтиг мадди шяраитдя жинаyят hадисясини, жинаyяткарын hярякятлярини юyряняряк
онларын гаршылыглы hярякят аныны мцяyyян едир ки, бу да истинтагы апарылан hадисянин потенсиал
информасиyа дашыyыжысыдыр.
Излярин ашкар едилмясинин тактики цсуллары криминалистик техниканын зярури цсул вя
васитялярини сечиб сямяряли тятбиг етмяyя имкан верир.
Криминалистик техника вя криминалистик тактика истинтаг, тяhгигат вя мяhкямя
органларынын ямяли фяалиyyятиндя истинтагын криминалистик методикасы иля hяyата кечирилир.
Аyры-аyры нюв жинаyятлярин истинтагынын криминалистик методикасы (Криминалистик методика).
Криминалистиканын бу бюлмяси онун мцhцм саhяляриндян биридир. Онун ясас вязифяси
мцстянтиг вя онунла гаршылыглы ялагядя фяалиyyят эюстярян шяхсляри мцхтялиф истинтаг
шяраитляриндя арашдырылан жинаyятлярин ачылмасы вя гаршысынын алынмасы цчцн зярури елми-
методик биликляр вя васитялярля тямин етмякдир. Аyры-аyры нюв жинаyятлярин истинтагынын
криминалистик методикасынын предметини, hяр шеyдян яввял, жинаyятлярин криминалистик
характеристикасыны мцяyyянляшдирян хцсусиyyятлярин юyрянилмяси тяшкил едир. Беля ки, истинтаг
просесиндя жинаyятлярин криминалистик характеристикасынын гурулушуна дахил олан hям
императив, hям дя факултатив елементляр мцhцм яhямиyyят кясб едир.
Истинтагын криминалистик методикасы hямчинин, жинаyятлярин гаршысыны алмаг цчцн даhа
сямяряли профилактик тядбирлярин ишляниб hазырланмасына хидмят едир. Истинтагын криминалистик
методикасы, hяр шеyдян яввял, тюрядилян жинаyятлярин фярди хцсусиyyятляриня ясасланыр.
Жинаyятляр тякжя жинаyят ганунунда мцяyyян едилян яламятляриня эюря деyил, hям дя
yухарыда геyд етдиyимиз спесифик криминалистик хцсусиyyятляриня (едилмя цсулу, механизми,
шяраити вя с.) эюря фярглянирляр. Щямин яламятляря эюря еyни нювлц жинаyятляр бири диэяриндян
фярглянся дя, онлары характеризя едян бир чох цмуми жяhятляр вардыр. Мяhз бу цмуми
жяhятлярин мювжудлуьу истинтагын криминалистик методикасынын ишляниб hазырланмасына имкан
верир. Щяр бир жинаyят, мясялян, конкрет оьурлуг жинаyяти юзцнцн фярди хцсусиyyятляриня
малик олса да, бцтцн бу нюв жинаyятляри характеризя едян бир сыра цмуми жяhятляря маликдир.
Бунлар да hямин нюв жинаyят ишляри цзря жинаyят ишинин башланмасы, аyдынлашдырылмасы, зярури
олан hалларын даирясинин мцяyyян едилмяси, характерик истинтаг фярзиyyяляринин иряли сцрцлмяси,
истинтаг hярякятляринин апарылмасы ардыжыллыьыны вя характерини, бир сюзля, hямин нюв жинаyят
ишляри цзря истинтаг методикасыны ишляyиб hазырламаьа имкан верир.
Криминалистиканын системиня дахил олан геyд етдиyимиз hяр бир бюлмя бир-бириля сых
ялагядя олуб, бири диэярини тамамлаyыр. Бу гаршылыглы ялагя конкрет нюв жинаyятин истинтагы
апарыларкян юзцнц даhа аyдын эюстярир.
ПЛАН
РЛАН
Истинтаг тяжрцбясиндя еyниляшдирмя иля баьлы мцхтялиф мясяляляря чох тез-тез раст эялинир.
Жинаyят ишляринин истинтагы заманы бир чох hалларда hадися yериндя вя жинаyятин едилмяси иля
ялагядар диэяр yерлярдя жинаyяткарын вя yа зяряр чякмиш шяхсин ял-бармаг вя аyаг изляри,
сындырма аляти, yахуд одлу силаh изляри, hабеля жинаyяти вя жинаyяткары характеризя едян, иш
цчцн яhямиyyят кясб едян изляр вя диэяр мадди яксляр ашкар едилир. Щяр бир hалда ашкар едилян
беля излярин вя диэяр мадди якслярин истинтагы апарылан жинаyят иши иля ялагясинин мцяyyян
едилмяси вя бу излярин ким тяряфиндян, yахуд билаваситя hансы предметлярдян гоyулмасынын
аyдынлашдырылмасы тяляби меyдана чыхыр (мясялян, hадися yериндя ашкар едилмиш ял-бармаг
изинин конкрет шяхс тяряфиндян гоyулмасынын, yахуд сяняддя якс олунан мюhцрцн конкрет
мюhцрля вурулмасынын мцяyyян едилмяси). Изляр вя диэяр мадди яксляр цзря hямин изи, yахуд
мадди якси гоyан шяхсин вя yа предметин мцяyyян едилмяси еyниляшдирмя васитясиля hяyата
кечирилир.
Еyниляшдирмя просесиндя изи гоyан обyектин мцяyyян едилмяси мягсяди иля издя якс
олунан яламятляр изи гоyмасы еhтимал едилян обyектин яламятляри иля мцгаyися едилир.
Еyниляшдирмя истинтагы апарылан жинаyят hадисяси иля баьлы обyектлярин еyниyyят мясялясини
вя hадися иля баьлы ялагясини мцяyyян етмяк мягсяди иля апарылан мцгаyисяли тядгигатдыр.
Обyектин еyнилиyи дедикдя, hяр шеyдян яввял hямин обyекти характеризя едян яламятлярин
башга обyеклярдя, о жцмлядян она охшар, yахуд hямин нюв вя yа жинсдян олан обyектлярдя
тякрар олунмамасы вя бунлардан фярглянмяси баша дцшцлцр.
Диалектик еyниyyят вя диалектик дяркетмя методу hаггында тялим криминалистик
еyниляшдирмя нязяриyyясинин ясасыны тяшкил едир.
Инсан тяфяккцрцнцн мцhцм ганунларындан бири кими формал мянтигин еyниyyят гануну
еyниляшдирмя просесиндя мцhцм яhямиyyят кясб едир.
Диалектик еyниyyят hаггында тялим мадди алям обyектляринин фярдилиyи принсипиндян чыхыш
едир.
Криминалистик еyниляшдирмя hаггында тялимин криминалистика елминдя бюyцк нязяри вя
тяжрцби яhямиyyяти вардыр. Еyниляшдирмя мяhкямя сцбутларыны топламаг вя тядгиг етмяк
мягсядиля истинтаг-тяhгигат вя мяhкямя органларынын фяалиyyятиндя вя бу мягсядля апарылан
мцхтялиф нювлц криминалистик експертизаларда тятбиг едилир.
Мадди обyектлярин еyнилиyи hямин обyектлярин хцсусиyyятляринин ифадяси кими бир сыра
яламятляри иля мцяyyян едилир вя беля яламятлярин мяжмусу hямин обyекти она охшар
обyектлярдян фяргляндирир. Мясялян, hяр hансы яшyа цчцн бу кими яламятляр: hямин яшyанын
юлчцсц, чякиси, тяyинаты, онун материалынын гурулушу вя ону характеризя едян диэяр цмуми вя
хцсуси яламятляр ола биляр.
Криминалистик еyниляшдирмя hеч дя мцхтялиф обyектляря хас олан бцтцн хцсусиyyятляря вя
яламятляря ясасланмыр. Еyниляшдирмя апарыларкян обyектин харижи формасынын фярдилиyинин
бюyцк яhямиyyяти вардыр.
Криминалистик еyниляшдирмянин обyектляри: адамлар (жинаyяткар, зяряр чякмиш шяхс, шаhид
вя yа башга шяхсляр), hеyванлар, мадди сцбут ола билян предметляр (силаh, няглиyyат васитяляри,
сындырма алятляри вя саир) ола биляр. Еyниляшдирмя просесиндя эюстярилянлярля yанашы бу вя yа
диэяр еyниляшдирилян обyектин бурахдыьы изляр дя (аyаг вя ял-бармаг изляри, сындырма аляти
изляри, одлу силаhын тятбиг едилмяси нятижясиндя эцлля вя эилиздя галан изляр вя с.) тядгиг олунур.
Криминалистик еyниляшдирмядя шяхсиyyятин еyниляшдирилмяси васитяляриндян бири кими инсан
вярдишляриндян дя истифадя едилир (мясялян, хяттин тядгигатында).
Еyниляшдирмядя обyектин фярди мянсубиyyяти мцяyyян едилир вя обyекти характеризя едян
яламятлярин мяжмуу ону охшар обyектлярдян фяргляндирир.
Еyниляшдирмя тядгигаты просесиндя еyнилиyин вя груп мянсубиyyятинин мцяyyян едилмяси
бир-бири иля сых ялагядядир. Бир чох hалларда груп мянсубиyyятинин мцяyyян едилмяси
еyниляшдирмя просесинин илк мярhялясини тяшкил едир. Обyектлярин еyнилиyи тякжя еyни жинсли
обyектляря хас олан цмуми яламятлярин уyьун эялмяси иля деyил (обyектин жинси, нювц, цмуми
гурулушу), hям дя обyекти билаваситя характеризя едян вя ону охшар обyектлярдян
фяргляндирян хцсуси яламятлярин мяжмусу ясасында мцяyyян едилир. Еyниляшдирилян
обyектлярин тябиятиня эюря, инсан hафизясиндя якс олунмуш идеал образлара эюря, обyектлярин
якс олунмуш мадди изляриня вя hиссяляриня эюря тамын еyниляшдирилмяси фяргляндирилир.
Шяхслярин, hеyванларын, меyидлярин, шеyлярин вя диэяр обyектлярин танынмасы еyниляшдирмя
тялиминя ясасланыр вя еyниляшдирмя ясасында апарылыр. Бу бахымдан еyниляшдирмядян диэяр
истинтаг hярякятляри апарыларкян дя (мясялян, бахыш, ахтарыш) истифадя олунур.
Еyниляшдирмя нятижясиндя алынан мялуматлар жинаyят ишляринин истинтагы вя маhиyyят цзря
hялл едилмяси заманы иш цзря мцяyyян едилмяси зярури олан hалларын аyдынлашдырылмасында
сцбутетмя васитяляриндян биридир. Еyниляшдирмя просеси нятижясиндя ялдя едилян мялуматлар иш
цзря hягигяти мцяyyян етмяк цчцн яhямиyyятя малик олан конкрет фактларын мцяyyян
едилмясиндя мцhцм рол оyнаyыр.
Криминалистик еyниляшдирмядя обyектин харижи гурулушунун, онун мцяyyян hиссясинин,
yахуд еyниляшдирян обyектдя галан яксинин яламятляри вя yа хцсусиyyятляри ясас эютцрцлцр.
Субyектиня эюря истинтаг, мяhкямя вя експерт еyниляшдирилмяси фяргляндирилир.
Еyниляшдирмянин апарылмасы хцсуси билик вя елми-техники васитялярдян истифадяни тяляб етмязся,
буну мцстянтиг юзц hяyата кечирмялидир. Бир сыра hалларда еyниляшдирмянин мцстянтигин юзц
тяряфиндян апарылмасы жинаyят просессуал ганунун тялябляриндян иряли эялир. Мясялян,
Азярбаyжан Республикасы ЖПМ-нин 227.4.-ъц маддясиня ясасян мцстянтиг шаhиди
диндирмяздян яввял онун шяхсиyyятини мцяyyян етмялидир. Yахуд hямин мяжяллянин 239 вя
240-жы маддяляри танынма цчцн шяхсиyyятин тягдим едилмяси вя yа бу мягсядля предметлярин
танынма цчцн тягдим едилмяси заманы мцстянтигин танынманы еyниляшдирмя яламятляри цзря
апармасы тяляб едилир. Лакин бир груп обyектлярин еyниляшдирилмяси заманы хцсуси биликдян вя
елми-техники васитялярдян истифадя етмяк зяруряти йараныр. Бу заман еyниляшдирмя
криминалистик експертиза васитясиля hяyата кечирилир.
А.И.Винберг еyниляшдирмя просесинин апарылмасынын цч нювцнц геyд едир: истинтаг
(мяhкямя) еyниляшдирмяси, криминалистик геyдиyyатын кюмяyи иля еyниляшдирмя вя ян няhаyят,
експерт еyниляшдирмяси. О эюстярир ки, яэяр еyнилик обyектин ачыг аyдын яламятляри цзря
мцстянтиг тяряфиндян мцяyyян едилярся, бу истинтаг (мяhкямя) еyниляшдирмясидир (мясялян,
шяхсиyyяти танынма цчцн тягдим етмя, yахуд истинтаг бахышы, ахтарыш вя диэяр истинтаг
hярякятляри васитясиля мцяyyян едилмяси). Шяхсиyyятин мцяyyян едилмяси дактилоскопик
геyдиyyат васитяси иля yохламаны тяляб едирся, беля hалларда криминалистик геyдиyyатын
мялуматларындан истифадя етмякля апарылан еyниляшдирмя мювжуд олур. Яэяр шяхсиyyят
hаггында мясялянин hялли експертиза апарылмасыны тяляб едярся (мясялян, харижи яламятляриня
эюря “шифаhи портрет”, yахуд yазы хяттиня эюря) онда, експерт еyниляшдирилмяси апарылыр.
Субyектиня эюря ямялиyyат-ахтарыш фяалиyyяти просесиндя ямялиyyат-ахтарыш ишчиляри
тяряфиндян hяyата кечирилян обyектлярин еyниляшдирилмяси дя фяргляндирилмялидир.
Еyниляшдирмя просесинин апарылмасынын нювляря бюлцнмяси шярти характер дашыyыр. Бу
шяртилиyин hям тядрис-методики вя hям дя тяжрцби яhямиyyяти вардыр. Мцстянтиг тяряфиндян
криминалистик еyниляшдирмянин тялябляриня геyри-жидди мцнасибят, yахуд етинасызлыг иш цчцн
мцhцм олан сцбутларын ялдя едилмясиня мянфи тясир эюстярир. Мясялян, оьурланмыш ямлакын
яламятляринин мцстянтиг тяряфиндян сятhи геyд едилмяси hямин ямлакын ахтарышыны
чятинляшдирир. Мцстянтиг мцгаyисяедижи материаллары тяляб едилян сявиyyядя топламалы вя
еyниляшдирилян обyектлярин даирясини дцзэцн мцяyyян етмялидир.
Еyниляшдирмя просесинин апарылмасы хцсуси билик, yахуд жинаyят геyдиyyаты
мялуматларындан истифадя едилмясини тяляб етмирся, онда еyниляшдирмяни мцстянтиг юзц
апармалыдыр. Истинтаг вя мяhкямя тяжрцбяси эюстярир ки, жинаyят ишляринин истинтагы иля
ялагядар олараг дяниз вя hава донанмасынын командирляриня мяхсус олан эюдяк гылынж
ашкар едилдикдя мцстянтиг, адятян, hямин силаhын соyуг силаhлар групуна аид олуб-
олмамасыны мцяyyян етмяк цчцн силаhы експертизаyа эюндярир. Анжаг бунун цчцн хцсуси
билик тяляб олунмур. Щямин силаhларда соyуг силаhлары характеризя едян яламятляри експертин
кюмяyи олмадан мцстянтиг юзц мцяyyян едя биляр. Буну мцстянтигдян онун пешя ихтисасы
тяляб едир.
Истинтаг тяжрцбясиндя бир чох hалларда тамын онун hиссяляриня эюря мцяyyян едилмяси
мясяляси дя меyдана чыхыр. Тамын hиссяляриня эюря еyниляшдирилмяси yалныз онун бюлцнмяси
заманы yаранан (кясмя, парчалама) изляри юyрянмякля кифаyятлянмир, о hям дя тядгиг
олунан hиссялярин маддяляринин (материалларынын) гурулушуну, тяркибини тяhлил едир. Бязян
hадися yериндя, yахуд жинаyятин едилмяси иля ялагядар диэяр yерлярдя жинаyят алятляринин,
жинаyяткар hярякятин yюнялмиш олдуьу конкрет обyектин вя иш цчцн яhямиyyяти ола билян hяр
hансы бир предметин мцяyyян hиссяляри гала биляр. Щямин hиссялярин билаваситя hансы
предметин hиссяси олмасыны аyдынлашдырмаьын бюyцк яhямиyyяти вардыр. Мясялян, жинаyят
yериндя сындырма алятинин галмыш бир hиссясинин вя шцбhя едилян шяхсин евинин ахтарышы заманы
hямин алятин галан hиссясинин тапылмасы. Тябиидир ки, тапылмыш hяр ики алят hиссяляринин конкрет
бир алятин hиссялярини тяшкил едиб-етмямясинин аyдынлашдырылмасы истинтаг цчцн хцсуси
яhямиyyят кясб едир.
Обyектин онун hиссяляри цзря еyниляшдирилмяси hямин hиссяляри бирляшдириб аyрылма хятти
цзря мцгаyися етмякля апарылыр вя беля тядгигатлар яксяр hалдларда yахшы нятижяляр верир.
Yухарыда геyд едилянлярля yанашы, идеал изляря (инсан шцурунда якс олунан) эюря,
мясялян, танынма цчцн тягдим етмя, инсан галыгларына вя фотошякиля эюря еyниляшдирмя дя
фяргляндирилир.
4. Криминалистик диагностика
ПЛАН
Жинаyятлярин истинтагы, онларын ачылмасы, еляжя дя гаршысынын алынмасы баш вермиш жинаyят
hадисясинин жинаyят-hцгуги, жинаyят просессуал характеристикалары иля yанашы, криминалистик
характеристиканы да дцзэцн мцяyyян етмядян мцмкцн деyилдир.
Жинаyятлярин криминалистик характеристикасы илк дяфя Л.А.Серэеyев (1966-жы ил) тяряфиндян
ишлядился дя бир комплекс анлаyыш кими яксяр криминалистляр тяряфиндян хцсуси криминалистик
методикаyа сон илляр дахил едилмишдир1.
Жинаyятлярин криминалистик характеристикасынын анлаyышыны тяhлил етмямишдян яввял
“характеристика” терминини изаh едяк. “Характеристика” дедикдя кимин ися (инсанларын), няyин
ися (предметлярин) фяргляндирижи хцсусиyyятляринин, кеyфиyyятляринин тясвир едилмяси баша
дцшцлцр. Еyни иля “жинаyятлярин криминалистик характеристикасы” сюз бирляшмяси дя етимоложи
жяhятдян жинаyятин еля фяргляндирижи хцсусиyyятлярини якс етдирмялидир ки, онлар криминалистика
цчцн мцhцм яhямиyyят кясб етсин вя жинаyятлярин истинтагы, еляжя дя гаршысынын алынмасында
бу мялуматлардан истифадя едиля билинсин.
Жинаyятлярин криминалистик характеристикасына мцасир анлаyыш вериляркян, адятян,
мцяллифляр бу характеристиканы мцяyyян нюв (бязян ися yарым нюв) жинаyятлярля баьлаyырлар.
Фикримизжя, жинаyятлярин криминалистик характеристикасыны цч сявиyyядя тядгиг етмяк
лазымдыр:
- бцтцн нюв жинаyятляр цчцн цмуми характеристика;
- нюв, yарым нюв жинаyятлярин характеристикасы;
- конкрет жинаyятин характеристикасы.
Геyд едилян hяр бир сявиyyядя жинаyятлярин криминалистик характеристикаларынын нязяри вя
тяжрцби яhямиyyяти мцхтялифдир.
Жинаyятлярин цмуми криминалистик характеристикасы бцтцн жинаyят hярякятляриня аид олан
цмуми хцсусиyyятлярин тясвиридир ки, бунлар да жинаyятлярин истинтагы вя гаршысынын
алынмасында мцhцм рол оyнаyырлар. Беля характеристика жинаyятин юзцнцн обyектив
хцсусиyyятляри иля шяртлянян жинаyятлярин цмуми мцддяаларынын вя истинтаг методикасынын
ишляниб hазырланмасында, еляжя дя диэяр нюв жинаyятлярин криминалистик характеристикасынын вя
типик моделлярин формалашмасында нязяри база ролуну оyнаyыр.
Нюв криминалистик характеристика дедикдя мцяyyян нюв (yарым нюв) жинаyятя хас олан
яламятлярин тясвири баша дцшцлцр ки, онларын да жинаyятлярин истинтагы вя гаршысынын
алынмасында мцhцм тактики-криминалистик яhямиyyяти вардыр. Мясялян, юлцм жинаyятляри,
соyьунчулуг, гулдурлуг вя с. жинаyятлярин криминалистик характеристикасы. Беля
характеристикалар криминалистика елминин елементи гисминдя криминал тяжрцбяни (жинаyят
фяалиyyятини) жинаyят hцгугу вя криминолоэиyа кими юyрянир, лакин бу заман “цмуми
обyектдян” юз аспектлярини нязяря алмагла истифадя едир: жинаyятя hазырлыьын цсулу, жинаyятин
едилмяси вя жинаyятин юрт-басдыр едилмяси цсуллары, бу фяалиyyят заманы галмыш изляр вя с. Бу
заман криминалистика сон нятижя кими галмыш изляря эюря жинаyятин ачылмасыны тямин етмяк
цчцн даща сямяряли тювсиyяляр ишляyиб hазырлаyыр. Нюв криминалистик характеристиканын ясас
функсиyасы бу цмуми мягсядя хидмят етмякдир.
Жинаyятлярин нюв криминалистик характеристикасы жинаyятлярин цмуми криминалистик
характеристикасы кими, криминалистик нязяриyyя формалашдырыр.
Конкрет жинаyятин криминалистик характеристикасы истинтагы апарылан жинаyятин (yазылы вя yа
идеал) тясвиридир ки, буну да мцстянтиг юзц hяyата кечирир. Щяр бир конкрет жинаyятин
криминалистик характеристикасы реал фактларын криминалистик бахымдан гиyмятляндирилмясидир.
Беля характеристика динамикдир.
Истинтаг просесиндя онун мязмуну топланмыш сцбутларын гиyмятляндирилмясиндян асылы
олараг даhа да тамамланыр, тякмилляшир вя ибтидаи истинтаг гуртардыьы вахтда баша чатыр.
Беляликля, жинаyятлярин криминалистик характеристикасы истинтаг цчцн мцhцм яhямиyyят
кясб едян жинаyят вя онунла ялагядар олан диэяр hаллар hаггында мялуматлар системидир. Бу
систем юзцнц жинаyяткарын шяхсиyyяти, жинаyятин едилмя цсулу, механизми, вахты вя с. hалларда
ифадя едир ки, бунлар да жинаyятлярин истинтагы, ачылмасы вя гаршысынын алынмасында ян сямяряли
тактики-методики тювсиyялярин сечилиб тятбиг едилмясиндя мцhцм рол оyнаyыр.
ПЛАН
ПЛАН
Щяр бир жинаyятин истинтагы юз спесификлиyи иля фярглянир. Бу да hямин жинаyятин едилмяси
шяраити, yери, вахты, цсулу вя с. дахил олмагла yанашы, истинтаг hярякятяляринин апарылмасынын
конкрет шяраитиндян дя асылыдыр. Истинтагын апарылдыьы шяраит бир сыра обyектив вя субyектив
факторлардан асылыдыр. Обyектив факторлара истинтагын апарылдыьы yер вя вахт, hадисялярин
инкишаф механизми, ятраф алямдя онларын якс олунмасы характери вя с. аиддир.
Субyектив факторлара ися мцстянтигин профессионал hазырлыьы, жинаyятля ялагяси олан
шяхслярин hярякятляри (шцбhя едилян шяхсин, тягсирляндирилян шяхсин, шаhидин, зяряр чякмиш шяхсин
юзлярини нежя апармалары вя с.) аиддир.
Истинтагын конкрет шяраити, даhа доьрусу, yухарыда геyд едилян факторларын
мяжмусунун хцсусиyyятляри криминалистикада истинтаг шяраити адландырылыр.
Лакин геyд едилян факторларын, hятта, аyрыжа эютцрцлмцш бир истинтаг шяраитиндян асылы
олараг hамысыны аyырмаг вя груплашдырмаг мцмкцн деyил. Криминалистик ядябиyyатда юз
тябияти вя яhямиyyятиня эюря истинтаг шяраитинин формалашмасыны ашаьыдакы факторларла
баьлаyырлар: мялумат, психоложи, просессуал вя тактики характерли факторлар, жинаyятин баш
вермя шяраити, сцбутларын алынма мянбяляри, истинтагын эедиши hаггында мараглы шяхслярин
мялуматлары вя с.
Просессуал вя тактики факторлара сцбутларын ялдя едилмяси вя ондан истифадя едилмясинин
мцмкцнлцyц, истинтаг просесиндя ортаyа чыхан мясялялярин hялл едилмясинин тактики
хцсусиyyятляри вя с. дахилдир.
Психоложи факторлара ися мцстянтигля истинтагы апарылан hадися иля ялагядар олан шяхслярин
мцнасибяти, hямин шяхслярин психолоэиyасынын хцсусиyyятляри аид едилир.
Тяшкилати вя мадди-техники характерли факторлар да истинтаг шяраитинин формалашмасына
тясир едир. Беля факторлара мцстянтигин сярянжамында олан техники васитяляр, мцстянтигля
ямялиyyат-ахтарыш органларынын гаршылыглы фяалиyyяти вя онлардан сямяряли истифадянин
мцмкцнлцyц дяряжяси аиддир.
Криминалистик ядябиyyатда истинтаг шяраити барядя диэяр мцлаhизяляр дя мювжуддур. Беля
ки, онлар истинтаг шяраитини жинаyятин криминалистик характеристикасынын елементляри барядя ялдя
едилмиш мялуматларын кямиyyят вя кеyфиyyят эюстярижиси иля ялагяляндирирляр. Еyни заманда
бунунла ялагядар олараг истинтаг шяраитини истинтагын мцяyyян мярhялясиндя истинтагы
апарылан жинаyятин криминалистик характеристикасынын елементляри барядя олан мялуматларын
вязиyyяти кими мцяyyян едирляр.
Жинаyятляр ня гядяр мцхтялиф, фярдидирся, истинтаг шяраитляри дя бир о гядяр фярди вя
тякраролунмаздырлар. Лакин А.Г.Видоновун фикринжя истинтаг просесиндя мцхтялиф истинтаг
шяраитляринин ортаyа чыхмасына бахмаyараг, yеня дя онлары системляшдирмяк олар вя бу типик
истинтаг шяраитини системляшдирмяyин ясас критериyасы тяжрцбя олмалыдыр.
Истинтаг шяраитини истинтаг просесиндя алынма мянбяляри нязяря алынмаглa мцяyyян
едилмиш фактики мялуматлар комплекси кими баша дцшмяк лазымдыр. Лакин бир сыра
криминалистляр истинтаг шяраитинин анлаyышыны hяддян артыг эенишляндирирляр. Онлар истинтаг
шяраитиня жинаyятин истинтагыны характеризя едян hаллары, истинтагы тямин едян мялуматларла
yанашы, hямчинин бураyа мцстянтиг hаггында мялуматлары, истинтагын елми-техники васитялярля
нежя тямин едилмясини, мцстянтигин сярянжамында олан жинаyят ишляринин hяддян артыг чох
олмасыны вя с. дя аид едирляр.
Ялбяття, бу фикирля разылашмаг олмаз. Чцнки жинаyятлярин истинтагы заманы истинтагын
даhа оптимал вариантынын сечилмясиня, гануни вя ясаслы просессуал, hямчинин тактики вя
методики гярарларын гябул едилмясиня мцстянтигин иш шяраити, онун шяхсиyyяти бир о гядяр дя
тясир етмямялидир. Мцстянтигин сярянжамында ишин чох олмасы, онун кифаyят гядяр
ихтисаслашмамасы она ясас вермир ки, истинтагы кеyфиyyятсиз апарсын, ганунсуз просессуал
гярарлар гябул етсин.
Истинтаг шяраити эениш вя дар мянада баша дцшцлцр.
Эениш мянада истинтаг шяраити дедикдя истинтага тясир едян вя онун хцсусиyyятлярини
мцяyyян едян бцтцн шяраитин мяжмусу баша дцшцлцр. Беля бир мяжму жинаyятин истинтагына
тясир едян вя тясир едя биляжяк hаллары даhа там характеризя едир вя якс етдирир.
Дар мянада истинтаг шяраитинин мязмуну истинтагы апарылан hадисянин истинтагын
мцяyyян мярhялясиндя мцстянтигин, yахуд тяhгигатчынын сярянжамында олан мялуматларла
мяhдудлашдырылыр. Бураyа истинтагын планлашдырылмасы вя апарылмасы цчцн яhямиyyятли олан
бцтцн мялуматлар, мцмкцн олан мянбялярдян ялавя мялуматларын ялдя едилмяси, жинаyятля
ялагяси олан шяхслярин мцстянтигин планы барядя мялуматларынын олуб-олмамасы вя с. аиддир.
Истинтаг шяраитини тяhлил едян мцстянтиг онун yаранмасына тясир едян факторлары нязяря
алмалыдыр. Бир hалы нязярдян гачырмаг лазым деyилдир ки, hямишя истинтагын истигамятини
мювжуд мялуматлар шяртляндирир. Буну тяжрцби олараг нязярдян кечиряк. Фярз едяк ки,
а) hадися yеринин шяраити исти излярля тягиб етмяк имканы олдуьуну эюстярир;
б) оьурланмыш шеyляр hаггында мювжуд информасиyа бир нечя yердя ахтарыш апарылмасыны
тяляб едир;
в) шцбhя едилян шяхсин жинаyят башында yахаланмасы oнун тяжили диндирилмясини тяляб едир
вя с.
Yухарыда геyд едилян hалларда мцстянтиг реал шяраитя вя мювжуд мялуматлара истинад
едяряк юз hярякятляринин апарылмасы ардыжыллыьыны мцяyyян етмялидир. Бу заман онун
гаршысында ашаьыдакы мясяляляри hялл етмяк дурур: Илк нювбядя исти изляря эюря жинаyяткары
тягиб етмяк цчцн hансы гцввялярдян вя нежя истифадя етмяyи, сонра ися бир нечя шяхсдя, еyни
вахтда гяфлятян ахтарышы нежя тяшкил етмяyи вя с. планлашдырмаг.
Эюрцндцyц кими, истинтаг шяраити няyин вя ким тяряфиндян hяyата кечирилмяли олдуьуну
эюстярян мялуматларын мяжмусу кими чыхыш едир.
Беляликля, истинтаг шяраити истинтагы апарылан конкрет жинаyят ишинин вя yахуд мцяyyян
категориyа ишлярин истинтагынын мцяyyян мярhялясиндя мяжмусу олуб, мцстянтигя иш цзря
hягигятин мцяyyян едилмяси цчцн ян оптимал васитя вя методлары сечмяyя имкан верир.
ПЛАН
Мадди обyектлярин ашкар едилмяси цчцн мцхтялиф техники васитялярдян, елми цсуллардан
вя методлардан истифадя едилир.
Эюрцнмяyян, зяиф эюрцнян вя микроскопик обyектлярин ахтарылмасы васитяляри ял
изляринин, тоз, сач вя саир микроhиссяжиклярин ашкар едилмяси цчцн нязярдя тутулмушдур. Бу
мягсядля хцсуси криминалистик лупалардан, алцминиум, графит, hис, мис оксид вя дямир
тозларындан истифадя олунур (метал тозларыны тятбиг едян заман магнит фырчасындан истифадя
едилир). Сон заманлар ялван рянэли материаллар цзяриндя галмыш тяр-пиy излярини ашкар етмяк
цчцн “квант” лцминессенсиyа тозу тятбиг едилир. Ял изляринин ашкар едилмясинин диэяр мцhцм
васитяляриндян бири дя yод бухарыдыр.
Микрообyектлярин ахтарылмасы цчцн ири бюyцдцжц лупалардан, ултрабянювшяyи УК-1,
ОЛД-41 гурьуларындан истифадя едилир. Ултрабянювшяyи шцаларла ишляyян гурьулар ган, сперма
вя с. цзви бирляшмялярин hиссяжиклярини ашкар етмяyя имкан верир.
Атяш излярини, шцбhя едилян шяхсин палтарлары цзяриндя дямир гырынтыларыны ашкар етмяк
цчцн С-70, “Ворон-3” жиhазларындан истифадя едилир.
Соyуг вя одлу силаhларын, эцллялярин, эилиз вя патронларын, сындырма алятляринин, метал
пулларын вя башга метал предметлярин ашкар едилмяси цчцн кцтляси 1 кг 400 г олан галдырыжы
магнит ахтарыжы тятбиг олунур. Бу жиhаз васитяси иля маyе вя дянявяр мцhитлярдян гара
металдан hазырланмыш обyектляри ашкар едиб чыхармаг олар. Щямин обyектляр биналарда вя
гурьуларда ахтарылан заман “ИМП” вя “Ирис” металахтаран жиhазларындан истифадя едилир.
Палтарларда, yатагда, мебел лявазиматларында метал мямулатларын ашкар едилмясини
кичикгабаритли електрон металахтаран “Гамма” апарты васитяси иля дя hяyата кечирмяк олур.
Бунула yанашы, hцгуг мцhафизя органларынын истифадясиндя гиyмятли металларын (гызыл, платин
вя с.) ахтарылмасы цчцн дя жиhазлар вардыр.
Истинтаг тяжрцбясиндя yумшаг мебелляря бахыш кечирилмяси, су тутарларда меyидляри ашкар
етмяк мягсядиля метал шуплардан вя траллардан истифадя едилир.
3.Обyектлярин геyд едилмяси , эютцрцлмяси вя тядгиг едилмяси
цчцн истифадя едилян техники-криминалистик васитяляр
Тяжрцбядя ахтарыш жиhазлары иля yанашы обyектлярин геyд едилмяси вя эютцрцлмяси цчцн
мцхтялиф техники васитялярдян истифадя олунур. Дактилоскопик плyонка бу мягсядля ян чох
истифадя едилян васитялярдяндир. Онлар гара вя шяффаф рянэлярдя олурлар. Гара плyонкалар аь
рянэли тозлар (алцминиум, синк оксиди) васитясиля ашкарланмыш тяр-пиy изляринин ашкар едилмяси
вя эютцрцлмяси цчцн истифадя едилир. Дактилоскопик плyонкадан мцхтялиф предметляр цзяриндя
галмыш палтар лифляринин, тоз вя диэяр микроhиссяжикляринин эютцрцлмяси цчцн дя истифадя едилир.
Дактилоскопик плyонка линолиум, тахта вя асфалт цзяриндя ашкар едилмиш бязи аyаг вя
няглиyyат васитяляри изляринин эютцрцлмясиндя дя тятбиг едилир.
Истинтаг тяжрцбясиндя hямчинин эипсдян, “К” пастасындан, пластилиндян вя с. истифадя
олунур.
Эипс аyаг вя няглиyyат васитяляринин hяжми изляринин эютцрцлмясиндя тятбиг едилир.
“К” пастасынын кюмяyи иля сындырма алят вя васитяляринин, аyаг вя няглиyyат васитяляринин
изляринин кичик hиссяляринин сурятляри чыхарылыр.
Пластилин сындырма алят вя васитяляри изляринин сурятлярини hазырлмаг цчцн тятбиг едилир.
Истинтаг тяжрцбясиндя фото, видео вя сясyазма апаратларындан да истифадя едилир.
Фотошякилчякмя геyд етмя васитяси кими hадися yериндя излярин, ахтарыш заманы
сцбутларын эютцрцлмясини, истинтаг hярякяти hяyата кечирилян шяраити якс етдирмяк цчцн тятбиг
едилир.
Фотошякил чякмяк цчцн мцстянтиг “Зенит” типли эцзэцлц фотоапарат, фотоишыгландырыжы,
хяткеш вя с. иля тяhжиз едилир.
Тяhлцкяли жинаyятлярин истинтагы заманы вя истинтаг hярякятляринин динамикада якс
етдирилмяси тяляб олундуьу hалда кино вя yа видеокамерадан, сясyазма цчцн ися
магнитафондан шаhидлярин, зярярчякянлярин, шцбhя едилян шяхсин, тягсирляндирилян шяхсин
диндирилмяси вя ифадянин yериндя yохланылмасы заманы истифадя олунур.
Обyектлярин илкин тядгиги заманы техники васитялярдян: криминалистик микроскоплар,
лупалар, хяткешляр, рулеткалар, пярэарлар (онларын юлчцлмяси цчцн) тятбиг едилир (Шякил 1).
Ахтарылан шяхслярин композисион портретини тяртиб етмяк цчцн ИКР-2 жиhазындан истифадя
едилир. Бундан ялавя: живя, кварс лампалары, електрон-оптик дяyишдирижи, наркотик маддялярин
експрес анализи цчцн “Политест” дясти (онун васитяси иля мцхтялиф наркотик маддяляри мцяyyян
етмяк олур), “Контраст” жиhазы (бу жиhаз няглиyyат васитяляриня бахыш заманы завод
нюмряляринин дяyишдирилмяси hалларыны, боyа юртцкляринин галынлыьыны мцяyyян етмяyя имкан
верир), “Киновар” жиhазы (портфеллярдя, чанталарда, палтарын жибляриндя эизлядилмиш гызылын
ашкар едилмяси цчцн) вя с. тятбиг едилир.
Експерт тядгигатлары просесиндя универсал “Упарус” репродуксиyа гурьусундан истифадя
едилир. Бу гурьу ял, сындырма алят вя васитяляринин излярини, сянядляри вя с. обyектлярин шяклинин
чякилмяси вя тядгиги цчцндцр. Еyни заманда бу гурьуда инфрагырмызы вя ултрабянювшяyи
шцалар васитяси иля шякилчякмя, макро вя микрошякилчякмяни hяyата кечирмяк, диапозитивляри
hазырламаг мцмкцндцр.
Эцлляляр, эилизляр вя патронлар цзяриндя галмыш кичик изляри тядгиг етмяк, меyиддян
чыхарылмыш эцлля цзяриндяки излярля експериментал эцллянин цзяриндяки излярин оптик цст-цстя
гоyма методу иля тутушдурулмасы цчцн мцгаyисяли криминалистик микроскопдан истифадя
едилир (MKM). Каьыз вя метал пулларын, мюhцр вя штампларынын яксляринин тятбиг едилмяси
цчцн дя оптик гурьудан истифадя едилир.
Одлу силаhын hисся вя механизмляриндян эцллянин, патронун, эилизин цзяриндя галан
излярин, hямчинин бутулканын, стяканын yан сятhляриндя галмыш ял изляринин шяклинин чякилмяси
цчцн “Разветка” гурьусу мювжуддур. Чятин эюрцнян ял изляринин комиссион тядгиги цчцн
“Дактилоскопиyа” гурьусу тятбиг едилир. Бундан башга, эюстярилян мягсядлярля даhа
мцкяммял гурьу олан фярди ЕЩМ-дян дя истифадя едилир.
Геyд олунан гурьу вя жиhазларын яняняви криминалистик тядгигатларда истифадя олунан
техники васитялярин yалныз бир гисмини тяшкил едир. Бунларла yанашы, мадди сцбутларын ян мцасир
сявиyyядя тядгигини тямин едян хцсуси жиhазлардан истифадя едилир.
Бу техники васитялярля yанашы мяhкямя експертизасы обyектляринин тядгиги заманы
мцхтялиф методикалар тятбиг едилир.
Спектрал анализ тядгиг олунан маддялярин спектринин юyрянилмясиня ясасланыр. Бунун
маhиyyяти ондан ибарятдир ки, тядгиг олунан маддя аз мигдарда хцсуси жиhаза -
спектрографа yерляшдирилир вя орада електрик дюврясинин аловунда вя yа гыьылжымларында
бухарландырылыр, бунун нятижясиндя алынмыш аyры-аyры атомлар гыжыгландырылыр вя онлар ишыг
бурахмаьа башлаyыр. Ишыг линзалар системиндян кечяряк призмаyа дцшцр вя спектрляря
бюлцнцр. Спектрал анлиз васитяси иля мялум олмаyан маддяни вя онун кимyяви тяркибини
мцяyyян едирляр. Бу метод лак-боyа юртцкляринин, yанажаг-сцртэц материалларынын вя с.
маддялярин тядгиги заманы эениш тятбиг олунур.
Лцминссенсиyа анализи бязи маддялярин онлара инфрагынмызы вя ултрабянювшяyи шцалар
васитясиля тясир едян заман ишыг шцалары бурахмасына ясасланыр.
Хромотографиyа методу маддялярин тяркиб hиссяляриня парчаланмасына ясасланыр. Бу
метод бязи нефт мяhсулларынын, бир чох синтетик маддялярин, спирт мямулатларынын, тезалышан
материалларын тядгиги заманы тятбиг едилир. Електрофарез методу боyаларын, мцряккяблярин,
yапышдырыжы вя с. маддялярин тядгигиндя истифадя едилир.
Мцасир дюврдя hцгуг мцhафизя органларынын истифадясиндя тяyинатына,
габлашдырылмасына эюря фяргляндирилян мцхтялиф истинтаг чемоданлары вардыр.
Дахили ишляр органларында универсал вя унификасиyа олунмуш (ваhид шякля салынмыш)
чемоданлардан даhа чох истифадя олунур (Шякил 2). Онлар мцстянтигляр, тяhгигатчылар вя
криминалистляр цчцн нязярдя тутулмушдур. Сон илляр hямин чемоданлар hцгуг мцhафизя
органларына “Кремен-М1”, “Кремен-М2” адлары алтында дахил олур. Бу чемоданларда
ашаьыдакы техники васитяляр вардыр:
- ял изляринин ашкар едилмяси, эютцрцлмяси вя геyд едилмяси цчцн васитяляр (ПДМ-Ч,
ПДМ-Б, ПДМЛ-С, yод трубкасы, фырчалар, мцхтялиф тозлар, тцнд рянэли вя шяффаф
дактилоплyонкалар, дактилоскопиyа етмяк цчцн мятбяя боyасы, резин диyиржяк вя с.);
- микроhиссяжикляри ашкар едиб эютцрмяк цчцн криминалистик лупа, yапышганлы плyонка,
пинсет, шцшя колбалар вя с.;
- hяжми излярин сурятини hазырламаг цчцн: эипс, “К” вя “У” силикон пасталары, “Прелест”
лакы вя с.;
- план вя схемлярин тяртиб едилмяси цчцн рулетка, хяткеш, штанэенсиркул, компас, каьыз,
yазы лявазиматлары вя с.;
- фотошякил чякмяк цчцн “Зенит” фотоапараты, фотолент цчцн касетляр, фотофокус
hалгалары, мигyас хяткеши вя с.
Эютцрцлян обyектляри габлашдырмаг цчцн шцшякясян, гаyчы, мцхтялиф юлчцлц полиетилен
кисяляр вя с.
Бунлардан ялавя, чемоданда електрик фанары, эярэинлик юлчян индикатор, чякиж, бычаг вя
с. олур.
Ян универсал криминалистика комплектляри сяyyар криминалистик лабораториyаларыдыр. Онлар
УАЗ-452 вя РАФ-2203 автомобилляри цзяриндя гурашдырылмышдыр. Криминалистик
лабораториyалар мцстянтиглярин hадися yериня бахыш кечиряркян вя с. истинтаг hярякятляринин
yериндяжя hяyата кечирилмяси цчцн нязярдя тутулмушдур. Бу лабораториyалар ясас вя ялавя
бюлмялярдян ибарятдир. Ясас бюлмядя мцхтялиф просессуал вя техники (диндирмя, протоколун
тяртиб едилмяси вя с.) hярякятляр, ялавя бюлмядя ися фотоматерилларын hазырланмасы, шякилярин
чыхарылмасы, мадди сцбутларын тядгиги вя с. hяyата кечирилир. Бундан ялавя, криминалистик
лабораториyаларда ичярисиндя микроhиссяжикляри эютцрмяк цчцн “Ветерок” жиhазы,
ултрабянювшяyи ишыгландырыжы, микроскоп, кинокамера, магнит галдырыжы, ял-бармаг изляринин,
hяжми аyаг изляринин эютцрцлмяси, меyидя бахыш цчцн нязярдя тутулмуш васитяляр вя с.
предметляр олан чемоданлар вардыр.
Щал-hазырда криминластик техниканын системиня ашаьыдакы бюлмяляр дахилидир:
- криминалистик техниканын цмуми мцддяалары.
- криминлаистик фотографиyа, киночякмя, видеоyазы вя сясyазма.
- трасолоэиyа.
- криминалистик баллистика.
- криминалистик хятшцнаслыг вя мцяллифшцнаслыг.
- сянядлярин техники криминалистик тядгиги.
- криминалистик геyдиyyат.
- заhири яламятляриня эюря шяхсиyyятин еyниляшдирилмяси.
Бундан ялавя, мцасир елми-техники наилиyyятлярин криминалистикада тятбигинин ясас
истигамятляри дя бу системя аид едилир.
МЮВЗУ 8. ТРАСОЛОЭИYА
ПЛАН
Жинаyятляр едиляркян бир гаyда олараг жинаyят yериндя вя жинаyятин едилмяси иля ялагядар
диэяр yерлярдя яксяр hалларда жинаyяткары вя онун hярякятини характеризя едян мцхтялиф
характерли дяyишикликляр ямяля эялир. Криминалистикада из мяфhуму алтында жинаyят едилмяси иля
ялагядар ямяля эялян мадди дяyишикликляр баша дцшцлцр. Мясялян, харижи тясир нятижясиндя аyры-
аyры предметлярин вязиyyятиндя, yахуд предметин сятhиндя дяyишиклярин ямяля эялмяси вя с.
Лакин криминалистикада бир обyектин харижи гурлушунун башга бир обyектдя мадди якси
шяклиндя ифадя олунмасы кими ямяля эялян изляря мисал ял-бармаг вя аyаг излярини, няглиyyат
васитяляри вя сындырма аляти излярини вя с. эюстярмяк олар.
Жинаyятлярин истинтагы вя гаршысынын алынмасында эюстярилян излярин ашкар едилмяси вя
тядгиг едилмясинин бюyцк тяжрцби яhямиyyяти вардыр. Истинтаг тяжрцбяси эюстярир ки, жинаyят
заманы yаранан излярин тядгиг едилмяси нятижясиндя жинаyятин ким, yахуд кимляр тяряфиндян
едилмяси, нежя едилмяси, жинаyяткарын шяхсиyyятини характеризя едян вя жинаyят ишинин истинтагы
цчцн бюyцк яhямиyyят кясб едян саир hаллар hаггында мцхтялиф характерли мялуматлар ялдя
етмяк мцмкцндцр. Жинаyят yериндя ашкар едилян изляр васитяси иля изин ким тяряфиндян, yахуд
билаваситя hансы предметдян гоyулмасыны мцяyyян етмякля yанашы, бу излярин yерляшмясиня
вя характериня эюря жинаyяткарын жинси, yашы, физики гцввяси, онун боyу, ихтисасы, бязян физики
чатышмамазлыглары вя с. мясяляляр барядя дя мялумтлар ялдя едилир. Мясялян, бармаг изляри
цзря бу изин тяхминян ким тяряфиндян - аз yашлы вя yа hядди булуьа чатмыгш шяхс тяряфиндян
гоyулмасы, бязи hалларда ися беля изляр васитяси иля шяхсин бцтцн бармагларынын олмасы, yахуд
онун бармагларында hяр-hансы бир гцсур олуб-олмамасыны мцяyyян етмяк мцмкцн олур.
Бязян аyаггабы изи шяхсин жинсини вя тяхминян yашыны эюстярмякля аyаггабынын нювцнц,
формасыны, юлчцсцн вя онун диэяр хцсусиyyятлярини тяyин етмяyя имкан верир. Беляликля,
излярдя жинаyяткарын hадися yериндя hярякяти hаггында вя изи гоyмуш обyектляр hаггында
гиyмятли мялуматлар якс олунур ки, бу да hямин изляр цзря бажарыгла ишлямяyи вя бунлардан
дцзэцн нятижя чыхармаьы тяляб едир.
Изляр цзря истинтагы апарылан жинаyят hадисясинин hалларынын мцяyyян едилмяси вя изи
гоyан обyектлярин еyниляшдирилмяси вязифяси hямин излярин ашкар едилмясини, геyд едилмясини,
эютцрцлмясини вя тядгиг едилмясини тяляб едир. Лакин жинаyятин едилмяси иля ялагядар ямяля
эялян излярин мцхтялиф характерли вя мцхтялиф нювлц олмасы бунларын ашкар едилмяси, геyд
олунмасы, эютцрцлмяси вя тядгиг едилмясини бир вязифя кими гаршыyа гоyур. Бу бахымдан
жинаyятлярин истинтагы вя гаршысынын алынмасында трасолоэиyанын бюyцк яhямиyyяти вардыр.
Криминалистика техникасынын мцhцм саhяляриндян бир олан трасолоэиyа мяhкямя
сцбутларыны ялдя етмяк мягсяди иля тябии вя техники елмлярин наиллиyyятляриндян истифадя едяряк
излярин ашкар едилмяси, геyд едилмяси, эютцрцлмяси вя тядгиг едилмясини елми-техники цсул вя
васитяляри мцяyyян едир.1
Трасолоэиyада hяр hансы бир предметин харижи гурулушуну юзцндя якс етдирян аз сцбут
яhямиyyяти кясб едян излярдян вя hямин изляр цзяриндя ишлянмянин елми-техники цсул вя
васитяляриндян бяhс олунур.
Трасолоэиyанын мцяyyян етдиyи елми-техники цсул вя васитялярдян криминалистика
техникасынын диэяр саhяляриндя апарылан тядгигатларда, хцсусиля мяhкямя баллистикасында
сянядлярин техники криминалистик тядгигаты заманы да истифадя олунур.
Трасолоэиyа ашаьыдакы елми мцддяалара ясасланыр:
А. Бизи яhатя едян мадди алямин hяр бир обyекти фярдидир. Щямин обyектлярин харижи
гурлушлары да фярди характер дашыyыр. Мяhз еля бу вязиyyят обyектлярин харижи гурулушунун
яксляри цзря hямин якси гоyан, yяни изи гоyан обyектин мцяyyян едилмясиндя еyниляшдирмя
апармаьа ясас верир.
Трасолоэиyада обyектин харижи гурулушу дедикдя, онун формасы, юлчцсц вя сятhинин
гурулушу баша дцшцлцр. Еyни нюв, yахуд еyни жинс обyектлярин формасы вя юлчцсц бир-бириня
уyьун эяля биляр. Обyектин формасыны, юлчцсцнц вя буна охшар саир hаллары мцяyyян етмяyя
имкан верян яламятляр ясасян онун харижи гурулушуну характеризя етдиyи цчцн беля
яламятляря цмуми яламятляр деyилир. Лакин hяр бир обyект ону hямин нюв, yахуд hямин жинс
обyектлярдян фяргляндирян yалныз юзцня мяхсус олан бир сыра яламятляря дя маликдир. Беля
яламятляр ися фярди яламятляр адланыр.
Фярди яламятляр бир гаyда олараг обyектин харижи сятhинин микро гурулушунун
хцсусиyyятляриндя ифадя олунур. Обyектлярин харижи сятhинин микро гурулушунда олан аyры-
аyры хцсусиyyятляр, онларын формасы, юлчцсц вя yерляшмясини юз мяжмуу е`тибары иля hямин
обyекти фярдиляшдирир.
Б. Мадди алямин бцтцн обyектляри мцяyyян шяраитдя юзцнцн харижи гурулушунун яксини
(изини) башга предметлярдя гоyма габилиyyятиня маликдир. Беля якслярдя (излярдя) няинки
обyектин формасы, юлчцсц, бир чох hалларда ися онун харижи сятhинин микро гурулушунун
хцсусиyyятляри дя галыр. Изляр цзря обyектин еyниляшдирилмясинин мцмкцнлцyц, hямин
обyектин харижи сятhинин гурулушунун хцсусиyyятляринин онун бурахдыьы издя ня дяряжядя якс
олунмасындан чох асылыдыр. Изляр мцхтялиф шяраитдя ямяля эяля биляр. Изин ямяля эялмя
шяраитиндян вя механизминдян асылы олараг изи гоyан обyектин харижи сятhинин хцсусиyyятляри
мцхтялиф кеyфиyyятля издя якс олунур. Обyектин харижи сятhинин гурулушунун хцсусиyyятляринин
издя якс олунма габилиyyятиня малик олмамасы hямин обyектин еyниляшдирилмясини арадан
галдырыр. Мясялян, маyелярин харижи гурулушу сабит олмадыьы цчцн бунларын бурахдыьы яксляр
цзря еyниляшдирмя апармаг мцмкцн олмур. Мяhз еля бу сябябдян трасоложи тядгигатларын
1
“Трасолоэиyа” франсызъа “trace” - из, yунанъа “logos” - тялим сюзляриндян эютцрцлмцшдцр.
yалныз бярк жисимляр - обyектляр ола биляр. Адятян, беля жисимлярдя из ямяля эялдикдян сонра из
гоyан обyектин яламятяляри вя еляжя дя якс олунан яламятляр мцяyyян мцддят нисбятян
дяyишмяз галыр. Бярк жисимлярин - обyектлярин харижи сятhинин гурулушу нисби давамлы олуб, из
ямяля эялдикдян сонра чох аз дyишиклиyя мя`руз галыр. Трасоложи еyниляшдирмянин
обyектляринин бярклик дяряжяси нисби характери дашыyыр вя бу изин ямяля эялмя шяраити иля
мцяyyян едилир. Из гоyан обyект о дяряжядя бярк олмалыдыр ки, яксини из дцшян обyектин
сятhиня кючцряркян юзцнцн фярди яламятлярини дяyишмядян издя дцзэцн якс етдиря билсин. Бу
бахымдан цзяриня из дцшян обyектин бярклик дяряжяси изи гоyан обyектин бярклик
дяряжясиндян даhа аз ола биляр. Мясялян, yумшаг торпагда аyаг, yахуд няглиyyат васитяляри
изляри галдырдыгда вя с.
Излярин билаваситя ямяля эялмясиндя билаваситя ики обyект иштирак едир: а) изин гоyан
обyект; ж) цзяриня из дцшян обyект.
Юз харижи сятhнин гурулушуну башга сятhя кючцрян обyектя изи гоyан обyект, сятhиня из
дцшян обектя ися цзяриня из дцшя обyект деyилир. Из, из гоyан обyектля из гябуледижи обyектин
бир-бири иля тямасда олмалары нятижясиндя ямяля эялир. Из ямяля эялян заман обyектлярин
тямасда олдуглары саhя тохунма сятhи адланыр.
Изляр hямишя цзяриня из дцшян обyектин дяyишиклиyя уьрамасы нятижясиндя ямяля эялир.
Трасоложи изляр ямяля эялмя характериня уyьун олараг груплара бюлцнцр. Изи бу вя yа диэяр
група аид етмяк цчцн онларын hяжми вя yа сятhи, динамик, yахуд статик, yерли вя периферик
изляр олмасыны нязяря алмаг лазымдыр.
Излярин бюyцк яксяриyyяти из ямяля эятирян обyектлярин бири диэяриня, yахуд бир-бириня фяал
тя`сир нятижясиндя ямяля эялир. Бу тя`сир хцсусиyyятляриня ясасян изляр шярти олараг статик вя
динамик изляря бюлцнцр.
Статик изляр ики обyект - изи гоyан вя цзяриня из дцшян обyект тямасда олдуьу анда
hярякятдя олмадыгда, yя`ни hямин анда hярякятин кясилдиyи hалларда ямяля эялир. Адятян,
статик излярдя ону гоyан обyектин тямасда олан hиссясинин бцтцн хцсусиyyятляри тяhриф
олунмадан якс олунур. Издян ону гоyан обyектин формасыны вя юлчцсцнц мцяyyян етмяк
мцмкцн олур. Беля излярдя ону гоyан обyектин харижи сятhинин хцсуси, яламятляри ясасян
жидди тяhриф олунмадан якс олундуьу цчцн еyниляшдирмянин апарылмасы асанлашыр. Статик
изляря мисал олараг фярди hамар сятhлярдя галан ял - бармаг излярини, торпагда галан
аyаггабы излярини вя с. эюстярмяк олар.
Изин ямяля эялмясиндя иштирак едян обyектлярин hяр икисини, yахуд биринини hярякятдя
олмасы просесиндя ямяля эялян изляря динамик изляр деyилир. Динамик изляря сцрцшмя, кясмя вя
жызма нятижясиндя ямяля эялян изляри аид етмяк олар. Динамик излярдя изи гоyан обyектин
харижи сятhинин хцсусиyyятляри жидди тяhриф олунмуш шякилдя - хятляр шяклиндя якс олунур. Бу
сябябдян еyниляшдирмя апармаг цчцн динамик изляр статик изляря нисбятян аз кеyфиyyятли олур.
Щямин изляря эюря изи гоyан обyектин формасыны, юлчцсцнц надир hалларда тя`yин етмяк
мцмкцн олур. Лакин бу hямин изляр цзря еyниляшдирмя апармаьы арадан галдырмыр.
Цзяриня из дцшян обyектин формасы вя hяжминин дяyишмяси иля ялагядар олараг ямяля
эялян изляря hяжми изляр деyилир. Щямин изляр цзяриня из дцшян обyектин из дцшян саhясиндя
hяжм дяyишикликляри ямяля эятирмякля yанашы, изи гоyан обyектин харижи сятhинин гурулушунун
яламятлярини дя юзцндя якс етдирир вя беляликля, изи гоyан обyектин харижи сятhинин
гурулушунун яламятляри hаггында даhа там мя`лумат ялдя етмяyи тя`мин едир. Бу кими
яламятляр из гоyан обyектин груп вя бир чох hалларда ися онун фярди мянсубиyyятини
мцяyyян етмяyя имкан верир.
Щяжми изляр даhа чоз цзяриня из дцшян обyектин харижи сятhинин формасынын пластик
дяyишилмяси нятижясиндя ямяля эялир. Бу заман цзяриня из дцшян обyект юз формасыны дяyишир
вя изи гоyан обyектин харижи сятhинин грулушуна мцвафиг форма алыр. Беля изляря мисал эилли
торпагда аyаггабы, yахуд автомашын тякяри излярини, yумшаг пласилиндя галмыш ял-бармаг
излярини вя с. эюстярмяк олар.
Щяжми изляр цзяриня из дцшян обyектин гисмян даьылмасы нятижясиндя дя ямяля эяля биляр.
Даьылан саhя адятян изи гоyан обyектин харижи сятhинин гурулушуну юзцндя якс етдирир. Беля
изляря кцт алятля зярбя вурма нятижясинд, yахуд бярк предметин аьаждан сцрцшмяси
нятижясиндя ямяля эялян изляри, hабеля кясмя вя бурьу излярини аид етмяк олар.
Щяжми излярдян фяргли олараг сятhи излярдя изи гоyан обyект цзяриндя из галан обyектин
сятhиндя hяжм дяyишикликляри ямяля эятирмяyиб, юзцнцн харижи яламятлярини yалныз онун сятhи
цзяриндя бурахыр. Беля изляр yа из гоyан обyектин hиссяжикляринин цзяриня из дцшян обyектин
сятhиня кечмяси иля, yа да яксиня, цзяриня из дцшян обyектин hиссяжикляринин изи гоyан обyектя
кючцрцлмяси иля ямяля эялир. Буна мцвафиг олараг сятhи изляр кечян вя кючцрцлян изляря
бюлцнцр.
Кечян сятhи изляр ики yола yараныр:
а) изи гоyан обyектин юзц yаратдыьы изляр. Мясялян, ял-бармаг вя yалын аyаг изляри. Беля
изляр ял бармаглары каьыза, шцшяyя вя диэяр яшyалара тохунаркян бармагларын дярисини юртян
пиy hиссяжикляринин цзяриня из дцшян обyектя кечмяси нятижясиндя ямяля эялир.
б) изи гоyан обyектин билаваситя юзцнцн деyил, она мцвяггяти олараг yапышан диэяр
hиссяжиклярин васитяси иля yаранан изляр. Мясялян, ял бармаглары тоза, тябаширя вя буна охшар
саир маддялярля боyандыгда ямяля эялян изляр. Беля изляр ял бармагларынын юз hиссяляриндян
деyил, на мцвяггяти олараг yапышан тозун, yахуд тябаширин изи цзяриня из дцшян обyектин
сятhиндя якс етдирилмяси нятижясиндя ямяля эялир.
Кючцрцлян сятhи изляря мисал олараг тязя рянэлянмиш вя yа тоз иля юртцлмцш яшyалар
цзяриндя галан ял-бармаг, yахуд аyаг излярини эюстярмяк олар. Беля hалларда из яшyа сятhиндя
олан тозун вя yа рянэин ял бармаьыны, yахуд аyаг алтыны яhатя едян саhяyя кючцрцлмяси
нятижясиндя yараныр.
Цзяриня из дцшян обyектин сятhиндя изин ямяля эялмя yериня эюря изляр yерли вя периферик
изляря бюлцнцр.
Изи гоyан обyектля цзяриня из дцшян обyектин тямасда олдуьу саhядя ямяля эялян изляря
yерли изляр (локал) деyилир. Беля изляр бир гаyда олараг обyектлярин тямасда олдуьу саhядя
ямяля эялир вя онун hцдудларындан кянарда hеч бир дяyишикликляр ямяля эялмир. Мясялян,
торпагда галан аyаг изляри, шяхс hяр hансы предметя тохунаркян онун сятhиндя гоyдуьу ял-
бармаг изляри, yахуд сындырма аляти изляри вя с.
Изи гоyан вя цзяриня из дцшян обyектлярин тямасда олдуглары саhянин hцдудларындан
кянарда ямяля эялян изляря периферик изляр деyилир. Мясялян, алты тямиз, лакин цзц тозла
юртцлмцш аyаггабы изи гоyаркян онун цстцндя олан тоз силкяляняркян изи яhатя едян саhяyя
сяпялянир вя периферик изляр ямяля эятирир. Тяжрцбядя излярдян фяргли олараг yерли изляря даhа
чох раст эялинир.
3. Излярин геyд едилмяси вя эютцрцлмясинин цмуми гаyдалары
Жинаyят hадисяси иля ялагядар ямяля эялян вя ишин истинтагы цчцн яhямиyyят кясб едян hяр
бир издян сцбут кими истифадя едилмяси жинаyят просессуал ганунверижиликдя эюстярилян
просессуал гаyдалара ямял етмякля yанашы, hямин излярин ашкар едилмяси, эютцрцлмяси вя
геyд едилмясинин цсул вя васитялярини мцяyyян едян криминалистика техникасынын мцяyyян
етдиyи техники гаyдалара риаyят едилмясиндя тяляб едир. Изляр цзяриндя ишлямя мцряккяб бир
просесдир. Излярин нювцндян асылы олмаyараг онларын цзяриндя мцвяффягиyyятля ишлямяни
тя`мин етмяк цчцн ашаьыдакы техники гаyдалара вя тювсиyяляря ямяля едилмяси зяруридир.
1. Диэяр сцбутларда олдуьу кими излярдян дя бир сцбут кими истифадя етмяк цчцн ону ян
яввял ашкар етмяк лазымдыр. Мцстянтиг, yахуд тяhгигат апаран шяхс излярин hарада
ахтарылмасы мясялясини hялл едяркян hидися yеринин цмуми шяраитини вя онун вязиyyятини ряhбяр
тутмалыдыр. О, цзяриня из дцшя билян обyектин кеyфиyyятиндян вя изин ямяля эяля билмя
механизминдян асылы олараг изин гала билмяси эцман едилян yерляри дягиг мцаyиня етмялидир.
Мцстянтиг изляря бахыш кечиряркян онларын динамик вя yа статик, hяжми вя yа сятhи, yерли
вя yа периферик изляр олмасыны, изин ямяля эялмя механизмини, цзяриня из дцшян обyектин
вязиyyятини, hансы материалдан олмасыны вя онун хассялярини, изин харижи формасыны вя
юлчцсцнц аyдынлашдырылмалыдыр. Бу мялуматлар изин геyд едилмяси вя эютцрцлмяси цчцн даhа
мягсядя уyьун методун вя техники васитялярин сечилмясиндя мцстянтигя кюмяк едя биляр.
Излярля ишин нювбяти мярhяляси онларын геyд едилмясиндян ибарятдир. Геyд етмя васитяляри
кими фотошякилчякмядян, чертyож вя схемлярдян, якслярин чыхарылмасындан истифадя едилир.
2. Из ашкар едилдикдян сонра онун фотошяклини чякмяк лазымдыр. Излярин бу геyд етмя
цсулуну бцтцн hалларда изи эютцрмяздян яввял тятбиг етмяк мясляhят эюрцлцр.
Трасоложи обyектлярин фотошякиллярини стереоскопик вя панорам фотошякилчякмя методу
иля чякмяк даhа мягсядяуyьундур. Чцнки эюстярилян методла чякилян шякиллярдя чох
мигдарда яламятляр якс олунур вя бу, из hаггында яyани тясяввцр yаратмаьа имкан верир.
Беля обyектлярин фотошякиллярини бюyцк мигyасда чякмяк лазымдыр.
Бязян ашкар едилян изин, yахуд излярин сятhиндя мцхтялиф сябяблярдян кянар шеyляр гала
биляр. Изин сятhиндя тапылан, кянар шеyляр истинтагы апарылан жинаyят hадисясинин аyры-аyры
hалларынын аyдынлашдырылмасында яhямиyyят кясб етдикдя, yахуд hямин кянар шеyлярин
билаваситя изин цзяриндя тапылмасынын яyани шякилдя геyд едилмяси тяляби меyдана чыхдыгда
изин фотошякли ики дяфя сонра ян яввял изин тапылдыьы вязиyyятдя сонра ися о кянар шеyлярдян
тямизлянмякля чякилмялидир.
3. Изи ашкар едиб фотошяклини чякдикдян сонра о, башга цсулларла эютцрцлцр. Излярин
эютцрцлмясинин вя геyд едилмясинин цсуллары ясасян ашаьыдакылардан ибарятдир:
а) изин цзяриня из дцшян предметля бирликдя, yахуд из дцшян саhяни предметдян
аyырмагла (мишарламаг, кясмяк вя с.) эютцрцлмяси;
б) бу мцмкцн олмадыгда, изин нювцндян асылы олараг мцяyyян едилмиш цсуллардан
бирини тятбиг етмякля онун сурятинин чыхарылмасы.
Изи цзяриндя олдуьу предметля бирликдя, yахуд из дцшмян саhяни предметдян аyырмагла
эютцрмяк мцмкцн олмадыгда, изин нювцндян асылы олараг (сятhи, yахуд hяжми) онун суряти
чыхарылмалыдыр. Лакин сятhи излярдя изин сурятинин алынмасы цсуллары вя эютцрцлмясиндян
истифадя олунан материаллар hяжми излярин сурятинин алынмасынын цсулларындан вя
эютцрцлмясиндя истифадя олунан материаллардан жидди фярглянир. Изин сурятинин алынма
цсулларынын вя бу заман истифадя олунан материалларын дцзэцн тятбиги изин сурятинин
кеyфиyyятли алынмасынын тя`мин етдиyи цчцн, мцстянтиг вя yа тяhгигат апаран шяхс бунлары
дяриндян билмялидир. Изин суряти еля алынмалыдыр ки, о, изин мцhцм яламятлярини олдуьу кими
юзцндя якс етдиря билсин. Yалныз эюстярилян кеyфиyyятдя алынан из сурятляри изи гоyан обyектин
еyниляшдирилмяси цчцн истифадя едиля биляр.
Сятhин излярин сурятинин чыхарылмасы мцхтялиф рянэли из эютцрян плyонкаларын васитясиля
hяyата кечирилир. Яксяр hалларда ял бармагларынын тяр-пиy изляринин сурятляри мцхтялиф тозларын
васитяси иля эютцрцлцр.
Щяжми изляри суряти эипс, пластилин, “К-18” сликон пастасынын вя диэяр васитялярин кюмяyи
иля hазырланыр.
4. Изи цзяриня из дцшян предметля бирликдя, yахуд из дцшян саhяни предметдян аyырмагла
эютцрдцкдян, yахуд да изи сурятини алдыгдан сонра о, мцяyyян едилмиш цмуми гаyдалара
риаyят етмякля мцкяммял габлашдырылмалыдыр. Габлашдырма тягрибян ашаьыдакы гаyдада
апарылмалыдыр:
а) габлашдырма мюhкям вя давамлы олмлыдыр. Цзяриндя из галан яшyа мюhкям гутуyуа
гоyулмалыдыр.
б) яшyа габлашдырыларкян онун тярпянмясиня хцсуси фикир верилмялидир. Бундан ютрц яшyа
гутуyа мюhкям сарынмалы вя yахуд арасына мцвафиг yумшаг шеyляр гоyулмалыдыр.
ж) цзяриндя из галан яшyа иля онун гоyулдуьу гуту арасында бошлуг олмалыдыр ки, из
гутуyа тохунуб хараб олмасын.
5. Щадис yериндян эютцрцлмцш излярин просессуал гаyдада рясмиляшдирилмяси хцсусиля
важибдир. Мцстянтиг hадися yериня бахыш заманы Азярбаyжан Республикасы ЖПМ-нин 236-ъы
маддясинин тялябляриня мцвафиг олараг ашкар едилян бцтцн трасоложи обyектляря мцкяммял
бахыш кечирмяли вя бунун нятижялярини протоколда геyд етмялидир. Протоколда цзяриндя из
галан яшyанын ады вя онун тясвири, бу яшyанын тапылдыьы yер, яшyанын сятhиндя изини hансы
гаyдада yерляшмяси вя онун тясвири, изин ашкар едилмясиндя вя эютцрцлмясиндя hансы
цсуллардан истифадя едилмяси, изин цзяриня из дцшян яшyа иля бирликдя эютцрцлмяси вя yа сурятини
чыхарылмасы, онун hансы гаyдада габлашдырылмасы вя с. эюстярилмялидир. Протоколда hям дя
изин яламятляри (яэяр бу мцмкцнся) якс олунмалыдыр.
4. Ял изляри
МЮВЗУ 9. ТРАСОЛОЭИЙА
ПЛАН
Жинаyятлярин истинтагы заманы бир чох hалларда инсан аyаг изляриндян дя истифадя олунур.
Аyаг изляри hадися yериндя вя она yахын yерлярдя, оьурланмыш яшyаларын, yахуд иш цчцн мадди
сцбут яhямиyyятиня малик олан яшyаларын эизлядилдиyи yерлярдя гала биляр. Истинтаг тяжрцбяси
эюстярир ки, аyаг изляри васитяси иля иш цчцн сцбут яhямиyyятиня малик олан олдугжа мцхтялиф
характерли hалларын аyдынлашдырылмасына наил олмаг мцмкцндцр.
Yалын, аyаггабы вя жораб эеyдирилмиш аyаг изляри фяргляндирилир.
Яэяр аyаг изляринин бир вя yа бир нечя якси оларса, бу тяк аyаг изи адланыр. Инсанынын
yеришини характеризя едян, hяр ики аyаг тяряфиндян ардыжыл сурятдя гоyулмуш цч якс оларса,
буна изляр yолу деyилир.
Ашкар едилмиш из yолу hям изи бурахан шяхсин бязи физики яламятляри hаггында (yериши,
физики нюгсанлары вя с.), hям дя изин ямяля эялмя механизми hаггында (yериyяркян, гачаркян
вя с.) мцhакимя yцрцтмяyя имкан верир.
Беляликля, аyаг изляринин жинаyят ишляринин истинтагы цчцн yухарыда геyд едилян бюyцк
яhямиyyятини нязяря алараг бахыш кечирян шяхс няинки беля изляри ахтармаьы бажармалы, еляжя
дя онлары диггятля ашкар етмяyи, эютцрмяyи вя габлашдырмаьы, зярури олдугда ися онларын
горунуб сахланмасы гаyдаларыны мцкяммял билмялидир.
Аyаггабы изляри ямяляэялмя механизминя эюря hяжми вя сятhи, динамик вя статик олур.
Лакин бу излярин ямяляэялмя механизми бязи хцсусиyyятляриня эюря yалын аyаг изляринин
ямяляэялмя механизминдян фярглянир.
Тяжрцбядя статик hяжми аyаг изляриня даhа чох тясадцф едилир вя беля изляр, адятян
еyниляшдирмя цчцн даhа yарарлы олур. Бу кими изляр палчыгда, yумшаг yердя, торпагда вя с.
гала биляр. Бундан фяргли олараг сятhи аyаггабы изляри бярк сятhлярдя галыр. Щямин изляр бярк
сятhлярдя аyаггабынын алты рянэя, гана, уна, тябаширя вя бу кими башга маддяляря
боyандыгда ямяля эялир.
Аyаггабы изляриндян фяргли олараг yалын аyаг изляри ясасян сятhи изляр олур. Щяжми yалын
аyаг изляриня чох аз тясадцф едилир. Сятhи yалын аyаг изляри рянэли вя тярли-yаьлы изляр олур.
Рянэли вя истярся дя тярли-yаьлы yалын аyаг изляри эюрцнян вя эюрцнмяyян изляря бюлцнцр.
Рянэли yалын аyаг изляри инсан аyаьы мцхтялиф рянэли мяhлула боyандыьы заман ямяля
эялир.
Тярли-yалын аyаг изляри дюшямяyя, каьыза, шцшяyя вя буна охшар саир яшyалара
тохунаркян, аyаг алты дяри дя олан тяр-пиy hиссяжикляринин цзяриня из дцшян обyектя кечмяси
нятижясиндя ямяля эялир. Тярли аyаг изляринин шяхсиyyятин еyниляшдирилмясиндя чох бюyцк
яhямиyyяти вардыр. Чцнки беля изляр васитяси иля yалныз аyаг изинин цмуми гурулушуну вя
формасыны мцяyyян етмякля бярабяр, аyагда олан папилyар нахышларын фярди хцсусиyyятлярини
дя ашкар етмяк мцмкцндцр.
Инсан аyаг изляринин yолу. Адятян, инсан аyаьы изляринин yолу ики жярэя излярдян ибарят
олур. Бу жярэяни саь, диэяр жярэяни ися сол аyаг изляри тяшкил едир.
Щадися yериндя из yолуну тапаркян онун цнсцрлярини мцяyyян етмяк мясляhят эюрцлцр.
Из yолунун цнсцрляри hярякят истигамяти хятти, пянжянин оху, пянжя бужаьы, yериш хятти,
аддымын ени вя узунлуьундан ибарятдир.
Из yолуну мцяyyян едяркян, яввялжя бир жярэядя олан аyаг излярини бирляшдирян ики дцз
хятт, yахуд да ип чякилир. Сонра икинжи жярэядяки чякилмиш дцз хятт дя бярабяр мясафядя о хятт
боyу 3-жц дцз хятт вя yа ип чякилир. Чякилян 3-жц дцз хятт hярякят истигамяти хяттини тяyин
едир. Жярэядя олан hяр hансы бир аyаг изинин тян ортасындан дцз хятт чякмяк лазымдыр.
Чякилян бу хяття пянжянин оху деyилир. Пянжя оху hярякят истигамяти хятти иля бирляшяня гядяр
узадылмалыдыр, бу хятлярин кясишмя нюгтяси пянжя бужаьыны тяшкил едир.
Yериш хяттинин мцяyyян етмяк цчцн из yолундакы аyаг изляринин дабан hиссяси yанында
мых басдырылыр вя hямин мыхлара ип чякилир ки, бу да yериш хяттинин тяyин едир.
Из yолундакы аддымын енини вя узунуну мцяyyян етмяк цчцн саь аyаг излярини тяшкил
едян жярэядяки дцз хяття шагули хятт чякирик. Саь аyаг изини тяшкил едян жярэядян ендирилмиш
шагули хяттин сол аyаг изини тяшкил едян жярэядя кясишдиyи нюгтяyя гядяр олан мясафя аддымын
енини, hямин шагули хяттин сол аyаг изини тяшкил едян жярэядя кясишдиyи нюгтядян hямин
жярэядян истяр эериyя, истярся дя ирялиyя доьру yерляшян биринжи аyаг изи hиссясинин архасына
гядяр олан мясафя аддымын узунуну тяyин едир
Из yолунун цнсцрляриндян бирини дя yухарыда геyд едилдиyи кими пянжя бужаьы тяшкил едир.
Пянжя бужаьы ясасян дюрд формада ола биляр.
а) hярякят истигамяти хяттиня мцсбят мцнасибятдя олан бужаг; пянжянин узунуна
ендирилян ох, hярякят истигамяти хятти иля изин дабан hиссяси тяряфдян бирляшярся, беля бужаьа,
мцсбят бужаг деyилир.
б) hярякят истигамятм хяттиня мянфи мцнасибятдя олан бужаг; пянжянин оху, hярякят
истигамяти хятти иля изин дабан hиссясиндя деyил, пянжя hиссясиндя бирляшярся, беля бужаьа мянфи
бужаг деyилир.
ж) hярякят истигамяти хяттиня мянфи вя мцсбят мцнасибятдя олан бужаг; yяни гарышыг
бужаг; из yолунда тапылан саь вя сол аyаг изи hярякят истигамяти хяттиня бири мянфи, диэяри ися
мцсбят истигамятдя оларса, беля бужаьа гарышыг бужаг деyилир.
ч) из yолунда пянжя бужаьы тамамиля олмаyа да биляр. Бу заман пянжя охуну ня гядяр
узатсаг да, hямин ох hярякят истигамяти хятти иля кясишмяyяжякдир. Эюстярилян бу hал бязян
мцяyyян хястялик цзцндян, ушаглыг вярдишляриндян, бязян дя шяхсин пешяси, yахуд ихтисасы иля
ялагядар олараг ямяля эялир. Мясялян, дянизчиляр вя yцк дашыyанлар, бир гаyда олараг
аддымларыны эен вя паралел атырлар.
Из yолу цнсцрляринин юyрянилмясинин вя бунунла yанашы ашкар едилмиш фярди
хцсусиyyятляринин аyдынлашдырылмасынын жинаyяткарын (yахуд жинаyяткарларын) тапылмасында
бюyцк яhямиyyяти вардыр. Щадися yериндяки из yолунун цнсцрляринин тяhлил едилмяси чох
hалларда жинаyяти етмякдя шцбhя едилян шяхслярин даирясини, бир сыра hалларда ися бу из yолунун
билаваситя ким тяряфиндян бурахылмасыны мцяyyян етмяyя имкан yарадыр.
Аyаг изляринин ашкар едилмяси вя эютцрцлмяси.
Инсан аyаг изляринин ямяля эялмя механизми чох мцхтялиф олдуьу цчцн бунларын ашкар
едилмяси мцяyyян чятинликляр тюрядир. Щадися yериндя чохлу мигдарда аyаг изляри тапыларса,
ишля ялагядар олан мадди сцбут яhямиyyятли аyаг излярини башга излярдян сечиб аyырмаг цчцн,
hяр шеyдян яввял жинаyятин характерини вя hадисянин баш вердиyи шяраити нязяря алмаг
лазымдыр.
Мцстянтиг hадися yериндя аyаг изини ахтараркян ону hарада вя нежя ахтармаьы yахшы
билмялидир. Yумшаг торпагда, палчыгда, гарда вя с. yерлярдя hяжми изляри, паркетдя вя с.
буна охшар сятhляр цзяриндя ися сятhи аyаг излярини ахтармаг лазымдыр. Бунунла бярабяр,
жинаyятин характерини вя hадисянин баш вердиyи шяраити нязяря алараг, биринжи нювбядя hансы
изляря даhа чох диггят вермяк вя онлары hарада ахтармаьа мцяyyян етмяк лазымдыр.
Бир сыра hалларда цзяриндя жинаyяткарын аyаг изи галан предметляри тярпятмяк мцмкцн
олмур, hятта беля предметя тохунаркян онун мяhв ола биляжяyи горхусу меyдана чыхыр.
Истинтаг тяжрцбясиндян мя`лумдур ки, бя`зян аyаг изляринин якслярини эипс, yахуд “К” пастасы
васитяси иля эютцрмяк мцмкцн олмур. Эюстярилян hалларда изи цзяриндя олдуьу предметля
бирликдя эютцрмяк мцмкцн олмадыьындан, изин протоколда там тясвири верилмякля бярабяр,
фотошякли дя чякилир. Беля шякилляр бир гаyда олараг мигyас фотошякилчякмя цсулу иля чякилир. Из
yолунун фотошякили чякилдикдя ися фотоапарат шагули вязиyyятдя тутулур вя панорам
шякилчякмя гаyдасы иля изин якси алыныр.
Инсан аyаг изляринин нювцндян асылы олараг онларын эютцрцлмяси цсуллары да мцхтялифдир.
Щяжми аyаг изляринин эютцрцлмясинин эениш yаyылмыш цсуллары беля излярин эипс, yахуд “К”
пастасы васитяси иля эютцрцлмясидир. Щяжми излярин эютцрцлмясиндя тятбиг едилян васитялярдян
асылы олмаyараг, бцтцн hалларда изи эютцрмяздян яввял о, дягиг мцаyяни едилир.
Бу заман издя олан аyры-аyры артыг шеyляр маггаш васитяси иля эютцрцлцр. Яэяр изин
ичярисиндя су варса, онда су yа гашыг, yахуд да су чякян каьыз васитяси иля издян хариж едилир.
Аyаг изи кянар шеyлярдян тямизляндикдян сонра эипс мяhлулуну, yахуд “К” пастасыны
hазырлаyыб изи эютцрмяк лазымдыр.
Щяжми аyаг изляринин сурятинин чыхарылмасы ики мярhялядя кечирилир. Биринжи мярhялядя
дянявяр вя тямиз эипс тозу су иля 1:1 чяки нисбятиндя гатышдырылыр вя hямин мяhлулун бир
hиссяси изи 2-3 мм юртянядяк еhтиyатла изин цзяриня тюкцлцр. Бундан сонра яввялжядян
hазырланмыш вя изин механики мюhкямлиyини тямин етмяк цчцн нязярдя тутулмуш назик
чюпляр вя нюмрялянмиш биркалар мяhлулун цстцндян изин цзяриня гоyулур. Икинжи мярhялядя из
ахырадяк долдурулур вя 15-20 дягигя эюзлядикдян сонра аyаг изинин бяркимиш сурятини
эютцрмяк мцмкцн олур.
Эипс мяhлулуну hазырламаг цчцн истинтаг портфелиндя олан габа, yахуд башга бир габа
цч стякан су тюкцб фасиля вермядян гатышдырмаг вя мяhлул гатылашынжаyа гядяр эипс тюкмяк
лазымдыр. Эипс мяhлулуну изин билаваситя цстцня yох, изин кянарында торпаг цзяриня тюкмяк
мясляhят эюрцлцр. Мяhлул орадан ахыб изин цст гатыны юртдцкдян сонра, изин цстцня аьаж
чубуглары гоyулур вя из эипс мяhлулу иля долдурулур. Эипс бяркидикдян сонра о, hяр ики
тяряфдян алтдан торпаьы гужагламагла эютцрцлцр вя суда yуyулур.
Кифаyят гядяр дярин олмаyан изя эипс мяhлулу тюкмяздян яввял она 2-4 см
hцндцрлцкдя торпагдан вя yа картондан сядд дцзялдилир, сонра ися эипс мяhлулу изин цзяриня
тюкцлцб yухарыда эюстярилян гаyдада эютцрцлцр.
Гар цзяриндя олан аyаг изини эютцрмяк цчцн эипс мяhлулу соyуг суда hазырланыр. Эипс
мяhлулуну тюкмяздян яввял изин сятhиня назик гат гуру эипс сяпилир.
Нарын вя сяпялянян гуру торпаг цзяриндяки изин эютцрцлмяси бир гядяр фярглянир.
Сяпялянмиш гуру торпаг цзяриня билаваситя эипс мяhлулуну тюкяркян изин сятhиндя олан аyры-
аyры хцсусиyyятляр вя яламятляр мяhв ола биляр. Аyаг изинин сятhини мюhкямляндирмяк вя ону
ямяля эятирян аyаггабынын хцсусиyyятлярини юзцндя якс етдирян яламятляри олдуьу кими
мягсяди иля спиртдя hялл олунмуш yапышганлы лак, yахуд асетонда гарышдырылмыш перхлорвин
мяhлулундан истифадя едилир.
Спиртдя hялл едилмиш yапышганлы лак, yахуд асетонла гатышдырылмыш перхлорвин пулверизатор
васитяси иля изин сятhиня чилянир. Мяhлулу еля чилямяк лазымдыр ки, онун дамжылары из цзяриня
еhмалжа дцшсцн. Изин сятhи мяhлулун чилянмяси нятижясиндя нисбятян бяркидикдян сонра
yухарыда эюстярилян гаyдада сятhя эипс мяhлулу тюкцлцр.
Yадда сахламаг лазымдыр ки, эипс мяhлулу hяддян артыг дуру олдугда о, эеж гуруyур,
hяддян артыг гаты мяhлул ися хцсуси хятляр ямяля эятирир вя изи тядгиг етмяyя имкан вермир.
Геyд едилдиyи кими, hяжми аyаг излярини эютцрцлмясиндян “К” силикон пастасы адланан
полимердян дя истифадя едилир. “К” пастасы боз рянэли yарымшяффаф дуру маддя олуб, hяр hансы
сятhя yахшы yаyылмаг хассясиня маликдир. “К” пастасынын вулканлашмасыны сцрятляндирмяк
цчцн она катализатор ялавя едилир. Алынан изолyасиyа материалы (компаунд) К-18 ися аyаг
изинин яксляринин алынмасында тятбиг едилир. Изолyасиyа материалы К-18 изин яксини юзцндя дягиг
якс етдирмяк хассясиня малик олдуьу цчцн hазырда бу цсулдан даhа чох истифадя едилир.
Щяжми аyаг изляриндян фяргли олараг сятhи тярли-yаьлы yалын аyаг изляринин эютцрцлмяси даhа
чох чятинлик тюрядир. Зяиф эюрцнян вя yа эюрцнмяyян аyаг изляри тапылдыгдан сонра онлары
эюрцнян изляря чевирмяк мягсяди иля изи рянэлямяк лазымдыр.
Беля аyаг излярини рянэлямя цсуллары чох мцхтялифдир.
Бу мягсядля алцминиум, графит, гурьушун тозларындан, hисдян, yод бухарындан вя
саирядян истифадя олунур.
Зяиф эюрцнян, yахуд эюрцнмяyян сятhи тярли-yаьлы yалын аyаг изляринин ашкар едилмяси вя
эютцрцлмяси цсуллары ял бармаг изляринин ашкар едилмяси вя эютцрцлмяси цсуллары иля еyнидир.
Аyаг изляринин эютцрцлмяси цсулларындан бири дя изин юлчцлмясидир. Щадися yериндя
тапылмыш аyаггабы изини юлчяркян: а) изин цмуми узунлуьуну; пянжянин енини; узунлуьуну; в)
пянжя иля дабанын арасында олан hиссянин енини; г) дабанын енини вя узунлуьуну мцяyyян
етмяк лазымдыр. Изин цмуми узунлуьуну юлчяркян дабанын арха hиссясиндя эютцрцлян
нюгтядян пянжянин юн hиссясиндя эютцрцлян нюгтяни еля бир дцз хятля бирляшдирмяк лазымдыр
ки, hямин хятт изи тян yарыyа бюлсцн.
Изин енини юлчмяк цчцн цч yердян: пянжянин ян енли yериндян, пянжя иля дабан hиссясинин
арасында олан ян енсиз yердян, дабанын ян енли yериндян цмуми узунлуг хяттини кясян
перпендикулyар хятляр чякмяк лазымдыр.
Пянжянин узунлуьуну онун арха hиссясиндян юня гядяр олан изин цмуми узунлуг хятти
боyу иля юлчмяк лазымдыр.
Дабанын цмуми узунлуьу ися онун архасындан ениня гядяр олан изин цмуми узунлуг
хятти боyу иля юлчцлцр.
Yалын аyаг изляри дюрд yердян: изин цмуми узунлуьу, пянжянин ени, пянжя иля дабан
арасындакы ара hиссясинин ени юлчцлмялидир.
Yалын аyаг изинин енини мцяyyян етмяк цчцн изи цч yердян: пянжянин дараг hиссясини ян
енли yериндян, пянжя иля дабан арасындакы бошлуьун ян енсиз yериндян, дабанын ися енли
yериндян юлчмяк лазымдыр.
Щадися yериндя тапылмыш из yолуну юлчяркян онун hярякят истигамятинин хяттини, yериш
хяттини, аддымын узунлуьуну, енини, аддымын бужаьыны мцяyyян етмяк лазымдыр.
Шяхсин жинсини мцяyyян етмяк цчцн аyаггабынын хцсусиyyятляриндян башга диэяр
яламятляр дя яhямиyyят кясб едир. Мясялян, пропорсионал бядян гурулушуна малик олан
кишилярин нормал yериш заманы аддымынын узунлуьу тяхминян 70-90 см-я бярабяр олур.
Гадынлар цчцн бу эюстярижи 50-70 см-я бярабярдир.
Yалын аyаг изляриня эюря инсанын боyуну мцяyyян етмяк цчцн пянжя вя боy арасындакы
мцнасибят нязяря алыныр. Мцяyyян едилмишдир ки, кишилярдя пянжянин узунлуьу онларын
боyунун 15,8%-ни, гадынларда ися 15,5%-ни тяшкил едир. Аyаггабы изляриня эюря инсанын
тяхминян боyуну мцяyyян етмяк цчцн пянжяни (падошун) цмуми узунлуьундан 1-2 см
чыхылыр вя алынан ядяди 1.5-я вя yа 15.5-я бюляряк, гисмяти 100-я вуруб боyун тяхмини
юлчцсцнц мцяyyян етмяк олур.
Аyаггабынын юлчцсц штимассаларда ифадя олунур. Изя эюря юлчцнц мцяyyян етмяк цчцн
изин узунлуьунун цмуми юлчцсцндян 1-2 см чыхылыр вя алынан ядяд штихмассаyа - 6.67 мм-я
бюлцнцр.
Изи ашкар едиб, геyд едиб эютцрдцкдян сонра онун габлашдырылмасы да ясас шяртдир.
Габлашдырмаyа аид тялябяляр барясиндя yухарыда бяhс олунмушдур.
Експертизанын апарылмасы цчцн материалларын топланмасы. Мцстянтиг тапылмыш аyаг
изинин кимя мяхсус олмасыны (яэяр hямин из yалын аyаг изидирся), yахуд билаваситя hансы
аyаггабыдан гоyулмасыны аyдынлашдырмаг цчцн криминалистик експертиза тяyин етмялидир. О,
експертизанын кеyфиyyятли апарылмасыны тямин етмяк мягсяди иля тядгиг олунан издян ялавя
мцвафиг материаллар да експертя тягдим етялидир.
Еyниляшдирмя мягсяди иля трасоложи експертиза тяyин едяркян аyаг изляри вя yа онларын
сурятляри, мцгаyися нцмуняляри гисминдя аь вяряг мятбяя боyасы васитяси иля алынмыш изляр-
яксляр эюндярилир. Жораб эеyдирилмиш аyаг изляри експертизаyа эюндяряркян yалын пянжялярин
излярини, жораб эеyдирилмиш аyаг излярини вя жораблары експертин сярянжамына эюндярмяк
лазымдыр. Плyонка цзяриня кючцрцлмцш сятhи вя yа эипс васитяси иля якси чыхарылмыш hяжми аyаг
излярини експертизаyа эюедяряркян аyаггабылары да эюндярмяк лазымдыр.
Инсанын диш изляри истинтаг тяжрцбясиндя чох аз раст эялинян излярдян олса да мцhцм
криминалистик яhямиyyят кясб едир. Чцнки hяр hансы бир инсанын диш апараты фярди
хцсусиyyятляря маликдир вя онларын ясасында изи гоyулмуш шяхси еyниляшдирмяк олар. Диш
апараынын ясас фярди яламятляри релyефин хцсусиyyятляриндян, дишин формасындан, диэяр дишляря
мцнасибятдя вязиyyятиндян вя с. ибарятдир. Диш апаратында мювжуд олан аномалиyалар,
патоложи вя yашла баьлы дяyишикликляр дя еyниляшдирмя цчцн мцhцм яhямиyyят кясб едир.
Бунула yанашы нязяря алмаг лазымдыр ки, диш инсан организминин ян мюhкям елеметляриндян
биридир. Тяжрцбядян мялумдур ки, инсан дишляри юзцнцн фярди хцсусиyyятлярин узун мцддят
торпагда вя суда галан заман деyил, hям дя yцксяк температурун тя`сири алтында да сахлаyа
билир, дяyишмяз галыр вя yанмыш меyиди еyниляшдирмяyя имкан верир.
Инсанын диш изляри меyвя, тярявяз, пендир, шокалад, инсан бядяни цзяриндя вя с. гала биляр.
Инсанын геyд етдиyимиз изляриндян башга обyектля тямасда олан заман алнынын,
чянясинин, гулагларынын, сифятинин, додагларыны, дырнагларынын изи гала биляр. Бу излярдян hяр
бири диагностик вя еyниляшдирмя тядгигаты цчцн информасиyа мянбяyи ола биляр. Беля излярин
юyрянилмясинин елми ясасыны анатомиyанын, биолоэиyанын, криминалистик дактилоскопиyанын,
пороскопиyанын, hямчинин криминалистик еyниляшдирмянин вя трасолоэиyанын елми наилиyyятляри
тяшкил едир.
2. Сындырма алят вя васитяляринин изляри
Мцстянтиг вя yа тяhгигат апаран шяхс жинаyят yериндя вя жинаyятин едилмяси иля ялагядар
диэяр yерлярдя жинаyяткарлар тяряфинян истифадя едилян няглиyyат васитяляри излярини ашкар
едилмясиня дя жяhд етмялидирляр. Беля изляря няглиyyат васитяляриндян истифадя едилмяси иля
ялагядар баш верян жинаyят ишляринин истинтагы заманы тясадцф едилир. Истинтаг тяжрцбясиндя
автомашын, мотосиклет, велосипед вя ат-араба няглиyyаты изляриня даhа чох раст эялинир.
Жинаyяткарларын истифадя етдикляри няглиyyат васитяляринин бурахдыьы излярин тапылмасы hямин
излярин hансы нюв няглиyyат васитясиндян ямяля эялмясини аyдынлашдырыр. Ашкар едилян
няглиyyат изляринин hансы нюв вя билаваситя hансы няглиyyат васитяси тяряфиндян гоyулмасыны
мцяyyян етмяк вя еляжя дя hямин няглиyyат васитясинин ахтарышыны тяшкил етмяк кими
мясялялярин hялли хцсуси билиyя малик олан шяхслярин hадися yериндя иштиракыны тяляб едир. Щадися
yериндя беля мцтяхяссисляр няглиyyат излярини, хцсусиля автомашын излярини мцяyyян едяркян
меyдана чыхан бир сыра техники вя ямялиyyат-ахтарыш тядбирляринин yериня yетирилмясиндя
мцстянтигя yахындан кюмяк едирляр.
Мцстянтиг, yахуд тяhгигат апаран шяхс бир гаyда олараг автоняглиyyат изляриня бахыш
кечиряркян , адятян, мцтяхяссис-криминалистляри вя дювлят автомобил мцфяттишлиyинин ишчилярини
дявят едир. Щямин мцтяхяссисляр ашкар олунмуш автомашын тякярляринин изляри цзря онун
hансы нюв вя hансы марка автомашындан ямяля эялмясини вя бир чох hалларда ися издя
мцяyyян едилян фярди хцсусиyyятляря эюря онун билаваситя hансы автомашын тяряфиндян
бурахылмасыны мцяyyян етмяк ишиндя истинтага кюмяк едирляр.
Мцстянтиг, yахуд тяhгигат апаран шяхс няглиyyат васитяляри излярини ашкар едяркян
ашаьыдакы суаллара жаваб алмаг мягсяди иля бу изляри дяриндян юyрянмялидир:
- няглиyyатын цмуми яламятляри (автомашынын маркасы, типи вя с.)
- hямин из hансы няглиyyат нювц васитяси иля бурахылмышдыр (автомашын, мотосикл,
велосипед вя с.)
- няглиyyат васитясинин ня кими ялам
ятляри вардыр.
- hадися yериндя няглиyyат васитясинин фярди хцсусиyyятлярини характеризя едян яламятлярин
галмасы.
- няглиyyат васитясинин hярякят истигамяти.
Няглиyyат васитясинин тякярляри криминалистик бахымдан хцсуси яhямиyyятя маликдир.
Чцнки жинаyяткарлар тяряфиндян hадися yериндя няглиyyат васитяляриндян истифадя едилиб-
едилмямясини эюстярян изляр, адятян hямин няглиyyат васитяси тякярляринин изляри олур.
Няглиyyат васитяси тякярляринин изляринин ашкар едилмяси, онун геyдя алынмасы, юyрянилмяси вя
эяляжякдя hямин изляря ясасян билаваситя буну ямяля эятирян няглиyyат васитясинин мцяyyян
едилмяси бяhс етдиyимиз изляр цзря жинаyятлярин истинтагында мцhцм рол оyнаyыр. Ашкар
едилмиш тякяр изляринин фярди хцсусиyyятляринин арашдырылмасына хцсуси фикир верилмялидир.
Истинтаг тяжрцбяси эюстярир ки, няглиyyат васитяляри изляринин дяриндян вя дягиг тядгиг едилмяси
нятижясиндя няинки бу изи ямяля эятирян няглиyyат васитясинин нювцнц, маркасыны, hятта бир
сыра hалларда бунун фярди хцсусиyyятлярини дя мцяyyян етмяк мцмкцндцр.
Няглиyyат васитяляринин изляри hяжми вя сятhи олур. Щяжми изляр yолларда, гарда, торпагда
ямяля эялир. Няглиyyат васитяси yумшаг сятh цзяриндя hярякят едяркян адятян юзцнцн аьырлыьы
нятижясиндя тякярин якси hямин сятh цзяриндя галыр. Бу заман тякярин сятhиндя олан габарыг
сятhляр издя дярин, дярин олан саhяляр ися габарыг якс олунур.
Сятhи изляр бярк сятhли yолларда тякярин мцхтялиф маддялярля боyанмасы hалларында ямяля
эялир. Мясялян, yол ням олдугда вя yа тякярляр yолда суyа батыгда, тякярляр тозлу вя yа
палчыглы yолдан тямиз yола кечдикдя вя с. hалларда беля изляр ямяля эялир.
Няглиyyат васитяляри изляринин геyд едилмяси вя эюцтцрцлмяси. Няглиyyат вакситяляри
изляринин геyд едилмяси вя эютцрцлмясинин ашаьыдакы цсуллары мювжуддур:
1. Няглиyyат васитяляринин изляринин фотошякилляринин чякилмяси;
2. Излярин юлчцлмяси вя тясвири;
3. Из яксляринин алынмасы.
Няглиyyат васитяляринин изляринин фотошякилляри чякилдикдян сонра онлар юлчцлмяли вя тясвир
едилмялидир. Изин юлчцлмяси hадися yеринин мцаyиняси протокулунда геyд едилмялидир.
Мцстянтиг hадися yериндя няглиyyат васитяляри излярини ашкар етдикдя: а) изи юлчмяли, даhа
доьрцсц, няглиyyат васитяляринин габаг вя арха тякярляринин изляринин енини, мцяyyян едилмяси
мцмкцн олан hалларда тякярин даирясини, узунлуьуну, тякяр гуршаьынын (протекторун) эедиш
yолунун енини юлчяряк мцяyyян етмяли; б) няглиyyат васитясинин охунда олан тякярлярин
мигдарыны, тякяр гуршаьынын нювцнц, протектор нахышынын нювцнц вя yа фярди хцсусиyyятлярини
якс етдирян излярин тясвирини бахыш протоколунда эюстярмялидир.
Тякяр изинин ени бир тякярин орта нюгтяси иля башга тякярин орта нюгтясиндяки мясафя иля
мцяyyян едилир.
Тякярин даирясинин узунлуьу буну мцяyyян етмяyя имкан yарадан, тякрар олунан изляр
олдуьу hалларда юлчцлцр. Мясялян, тякяр гуршаьында олан яламятляри издя бир нечя дяфя тякрар
якс олунмасы. Бу заман геyд едилян ики еyни яламят арасындакы мясафяни юлчцб, тякярин
даирясинин узунлуьуну мцяyyян етмяк олар. Тякярин даирясинин узунлуьуну аyдынлашдырмаг
hямин тякярин диаметрини дя мцяyyян етмяyя кюмяк едир.
Бунун цчцн тякярин даирясинин узунлуьу 2п-yя бюлцнцр.
Няглиyyат изляриня бахыш заманы бу геyд едилянлярдян башга, излярдя протектор
нахышынын еyни нюв олуб-олмамасына да хцсуси фикир верилмялидир. Истинтаг тяжрцбяси эюстярир
ки, бир сыра hалларда машынын арха охуна салынан тякярин тякяр гуршаглары протектор нахышлары
мцхтялиф олур. Бу hалын мцяyyян едилмяси изи бурахан автомашынын ахтарышыны тямин етмяк
цчцн гиyмятли мялуматдыр.
Автомашынын тякяр гуршаьына бахыш заманы ашаьыдакылар мцяyyян едилмялидир:
а) из ашкар едилян yерин вя yа yолун нювц вя вязиyyяти (yолун асфалтлы, гара торпаг,
гумлу вя с. олмасы);
б) изин нювц (hяжми, сятhи);
ж) изин yерляшдиyи саhя (дюнэя, дцз истигамядя hярякят етдиyи саhя);
ч) изин мигдары;
д) hяр изин аyрылыгда ени;
е) арха вя габаг тякяр изляринин бир-бириня мцнасибяти (габаг тякярлярин изляринин арха
тякяр изляри иля юртцлцб-юртцлмямяси, яэяр габаг тякяр изляринин мцяyyян бир саhяси хятт
шяклиндя якс олунмушса, бу заман онун hансы енлиликдя олмасы эюстярилмялидир).
я) yолун сятhиня нисбятян hяжми изин максимум дяринлиyи;
я) тякярин юлчцсц;
ф) протектор нахышларынын гурулушу, тякярин вя yа тякяр гуршаьы яксинин сятhдя олан
хцсусиyyятляринин формасы, юлчцсц вя yерляшмяси (yамаг, чатламыш саhя, дешик вя с.).
э) тякярин даирясинин издя узунлуьу;
ь) тормоз изинин узунлуьу;
щ) hярякят истигамятинин яламятляри вя с.
Експертизанын апарылмасы цчцн материалларын топланмасы. Щадися yериндя ашкар едилян
няглиyyат васитяси изляринин мцяyyян автомашын вя yа башга нюв няглиyyат васитяиня аид олуб-
олмамасы суалы меyдана чыхан криминалистик експертизаyа мцражият етмяк лазымдыр.
Експертизанын лазыми сявиyyядя апарылмасы вя експерт ряyинин тамлыьы цчцн мцстянтиг бир
сыра материллары топлаyыб тягдим етмялидир. Бунлардан башлыжасы ашаьыдакылардыр:
а) жинаyят hадисяси yериндя ашкар едилмиш излярин бахыш протоколу;
б) шцбhя едилян няглиyyат васитясинин бахыш протоколу;
ж) шцбhя едилян няглиyyат васитясиндян алынмыш нцмуня изляринин бахыш протоколу вя с.
Щадися yериндя ашкар едилмиш излярин бахыш протоколу, излярин hадися yериндя чякилмиш
фотошякилляри вя онлардан алынан яксляр бирликдя тягдим едилмялидир.
МЮВЗУ 10. МЯЩКЯМЯ БАЛЛИСТИКАСЫ
ПЛАН
Мяhкямя баллистикасы криминалистик техниканын бир саhяси олуб, жинаyят ишляринин истинтагы
заманы гаршыyа чыхан мясялялярин hялли мягсядиля одлу силаhларын, дюyцш сурсатларынын вя
онларын тятбиги изляринин ашкар едилмясинин, геyд едилмясинин, эютцрцлмясинин вя тядгигинин
техники васитялярини, криминалистик цсул вя методларыны ишляyиб hазырлаyыр.
Одлу силаhын тятбиги иля тюрядилян жинаyятляр аьыр жинаyятляря аид едилир. Бу
категориyалардан олан жинаyятлярин истинтагы заманы бир сыра hаллар меyдана чыхыр ки, онларын
аyдынлашдырылмасы цчцн хцсуси билик тяляб олунур. Гцввядя олан ганунверижилиyя эюря одлу
силаhларын вя дюyцш сурсатларынын геyри-гануни yолла ялдя едилмяси, сахланылмасы вя
эяздирилмяси жинаyят-жязаланан ямялдир (Азярбаyжан Республикасы ЖМ-нин 228, 229-жу вя
с.маддяляри). Бунунла ялагядар олараг ашкар едилмиш предметлярин одлу силаhлара вя yа
дюyцш сурсатларына аид олуб-олмамасынын мцяyyян едилмяси експертиза ряyи иля тясдиг
олунмалыдыр. Бир гаyда олараг, атяш hалларыны мцяyyян етмяк цчцн хцсуси комплекс
тядгигатлар тяляб олунур.
Хцсуси мяhкямя-баллистик биликлярин yаранмасында цмуми баллистиканын елми
мцддяалары яhямиyyятли рол оyнаyыр. Анжаг мяhкямя-истинтаг мясяляляринин юзцнямяхсус
хцсусиyyятляри криминалистик методолоэиyа ясасында физика, кимyа, риyазиyyат кими елмлярин
мялуматлары нязяря алынмагла хцсуси тювсиyялярин ишляниб hазырланмасыны шяртляндирир.
Мяhкямя баллистикасы трасолоэиyа вя мяhкямя тябабяти иля сых баьлыдыр.
Мяhкямя баллистик тядгигатлары ики yеря бюлмяк олар: еyниляшдирижи вя геyри-еyниляшдирижи
тядгигатлар. Еyниляшдирижи тядгигатлар атылмыш эцлляляря вя эилизляря эюря конкрет одлу силаh
нцмунясинин еyниляшдирилмяси мягсяди иля апарылыр. Геyри-еyниляшдирижи тядгигатлар ися
диагностик, тяснифляшдирижи вя шяраит (ситуаложи) тядгигатларына аyрылыр вя одлу силаhын нювцнцн,
моделинин, системинин, онун атяшя yарарлы олуб-олмамасынын, тятиyи чякмядян юз-юзцня атяш
ачылмасынын мцмкцнлцyцнцн, атяш мясафясинин, истигамятинин, атяш ачанын yерини, атяшлярин
саyы вя ардыжыллыьынын вя с. атяш hалларынын мцяyyян едилмяси мягсяди иля кечирилир.
Мяhкямя баллистикасы тядгигатларынын обyектляри одлу силаhлар, онларын аyры-аyры
hиссяляри, мцхтялиф атыжы гурьулар, дюyцш сурсатлары (мясялян, тыхаж цчцн оyма, пистону
сыхмаг цчцн “барклаy” вя с.) мцхтялиф материаллар (металлар, кечя, картон вя с.) цзяриндя
атяшин тясириндян зядя yаранан предметляр ола биляр.
Бир сыра hалларда криминалистик тядгигатын обyекти аyры-аyры мадди сцбутлар деyил, hадися
yериндяки вязиyyят олур. Мясялян, атяш ачанын yеринин мцяyyян едилмяси.
Атяш изляринин вя дюyцш сурсатларынын тядгигаты заманы спектрал, рентэен вя кимyяви
тяhлил методларындан истифадя едилир. Силаh yаьы hиссяжикляринин тядгигатында газ-маyе
хромотографиyасы вя инфрагырмызы спектрометриyа методлары тятбиг едилир.
Бунлары мцвафиг гаyдада ахтарылыб цзя чыхарылмасы, геyдя алынмасы, эютцрцлмяси вя
тядгигинин истинтагынын дцзэцн истигамятдя апарылмасы, жинаyят ишинин тезликля ачылмасы вя
тягсирли шяхсин ифша олунмасында бюyцк яhямиyyяти вардыр.
Жядвял 1.
Калибр (миллиметрлярля) Американын калибри (дцyмцн Инэилис калибри (дцyмцн миндян
yцздя бири) бири)
2
1 дцyм = 25.4 мм
11 .44 .440
11.45,(11.43) .45 .450 (455)
Миллиметрли калибрляр даhа чох силаhын лцля каналынын дахили диаметриня уyьун эялир, она
эюря ону чох вахт “hягиги калибр” адландырырлар. Американ вя инэилис калибрляри шяртидир вя
даhа чох hямин силаh цчцн нязярдя тутулмуш эилизин харижи диаметриня уyьун эялир.
Бязи yивли одлу силаhларын конструктив вя техники эюстярижиляри:
Жядвял 2.
Хцсусиyyятляри “Наган” ТТ ПМ АПС ПСМ
револвери
yивлярин саyы 4 4 4 4 6
Сандыьын (барабанын) 7 8 8 20 8
тутуму, патронла
3. Дюyуш сурсатлары.
Дюyцш сурсаты дедикдя, hядяфя атяш вя yа партлаyыш yолу иля зядя yетирмяк цчцн нязярдя
тутулмуш бирдяфялик истифадя едилян предметляр баша дцшцлцр.
Криминалистик тяжрцбядя дюyцш сурсатлары ики синфя бюлцнцр: а) атыжы (ял атыжы силаhларын
патронлары); б) партлаyыш цчцн нязярдя тутулмуш (мясялян, гумбара, мина, ялдя дцзялтмя
партлаyыжы гурьулары).
Мцасир одлу силаhларын патронлары унитар патронлардыр, башга сюзля, патронун бцтцн
елементляри бир деталын-эилизин ичярисиндя yерляшир.
Патронларын, hямчинин эилизлярин, эцллялярин, гырмаларын, барытларын вя тыхажларын нювцнцн,
типинин мцяyyян едилмяси онларын hансы одлу силаh цчцн нязярдя тутулдугларыны тя`yин етмяyя
имкан верир. Дюyцш сурсатынын шцбhя едилян шяхсдян эютцрцлян мцгаyисяли нцмуняляри
олдугда онларын груп мянсубиyyяти вя yа yаранма мянбяyи мцяyyян едиля биляр ки, бу да
hямин шяхслярин баш вермиш hадися иля ялагяси цзря сцбутлардан бири кими чыхыш едир.
Эилиз патронун ясас hиссяси олуб, онун диэяр hиссялярини юзцндя бирляшдирир вя патронун
патронлугда (хязнядя) мюhкям отурмасыны тя`мин едир.
Эилизин формасына эюря патронлар силиндрик (9 мм калибрли “ПМ” тапанчасынын патрону),
бутулка формалы (7.62 мм калибрли “ТТ” тапанчасынын патрону) вя конусвари (7.62 мм
калибрли “Наган” револверинин патрону) олурлар.
Yивли силаhларын патронларынын эилизляри бцрцнж, мис, латун, полад вя с. hазырланыр.
Пасланмаyа hяссас олан металдан hазырланан эилизлярин сятhи томпакла вя yа хцсуси лакла
ютцрцлцр. Щамарлцляли ов силаhларынын патронларынын эилизляри yалныз силиндрик формада олуб,
металдан, картондан вя пластик материаллардан hазырланыр. Картон вя пластик эилизлярин
отуражаг hиссяляри поладдан дцзялдилир. Патронлар алышдырыжы тяркибин эилизин диб hиссясиндя
yерляшмясиня эюря “мяркяздян алышан” вя “yандан алышан” пистонлу патронлара бюлцнцрляр.
“Мяркяздян алышан” пистонлу патронларда пистон патронун аyрыжа бир hиссяси олуб,
эилизин диб hиссясинин мяркязиндя пистон yувасында yерляшир. “Yандан алышан” патронларда
(мясялян,5.6 мм калибрли патронлар) аyрыжа пистон олмур, алышдырыжы тяркиб эилизин диб hиссясиня
бцтювлцкдя вя отуражаьын чевряси боyунжа преслянмиш олур.
Патронун атылан вя зядя yетирян елементи мярмидир. Мярми кими одлу силаhларда эцлля,
гырма вя сечмя тятбиг едилир. Эцлляляр башлыг, эювдя (апарыжы hисся) вя отуражаг hиссядян
ибарятдир. Мцхтялиф типли патронларын эцлляляри формасына, узунлуьуна, калибриня, юртцyцня вя
юртцyцн материалына эюря фярглянирляр. Формасына эюря эцлляляр итиужулу, кцтужулу, силиндрик
кцряви вя yастыужулу, гурулушуна эюря: юртцклц, yарымюртцклц, вя юртцксцз (бцтюв) олурлар.
Юртцклц эцлляляр юз нювбясиндя ади вя хцсуси эцлляляря бюлцнцр. Ади эцлляляр гурьушун
юзякдян вя цзяри пасланмаyан тябягя иля юртцлмцш полад юртцкдян ибарятдир.
Хцсуси эцлляляря зиреhдешян, избурахан, yандырыжы вя с. эцлляляр аиддир. Беля эцллялярин уж
hиссяси тя`yинатындан асылы олараг мцвафиг рянэля ишаря едилир. Мясялян, избурахан эцлля-yашыл,
yандырыжы-гырмызы рянэля вя с.
Yивли силаh эцлляляринин калибри нязярдя тутулдуьу силаhын калибри иля эюстярилир. Яслиндя ися
эцллянин диаметри силаhын калибриндян (yивлярарасы саhядяки диаметриндян) бюyцк олур.
Мясялян, 7.62 мм калибрли “ТТ” тапанчасы” цчцн нязярдя тутулмуш патронун эцллясинин
диаметри 7.85 мм-дир. Башга сюзля, силаhын калибриндян 0.23 мм бюyцкдцр. Щамарлцляли ов
силаhларынын патронларында гырмалардан, сечмялярдян вя хцсуси эцллялярдян истифадя едилир.
Меyидин бядяниндян вя yа hадися yериндян тапылан гырманы мцттяhимдян эютцрцлмцш
гырма иля мцгаyися етдикдя груп мянсубиyyятини мцяyyян етмяк цчцн мцвафиг тядгигат
апараркян ашаьыдакы яламятляр нязяря алыныр: hазырланма цсулу, юлчцсц вя кимyяви тяркиби.
Завод цсулу иля гырмалар гурьушундан (yумшаг гырма) вя yа гурьушун иля мисин
гарышыьындан (бярк гырма) hазырланыр.
Ялдядцзялтмя гырмаларын кимyяви тяркиби мцхтялиф ола биляр. Кимyяви тяркиб спектрал
анализ yолу иля (лазер микроспектрал анализ) юyрянилир. Бу анализля ян кичик hяжмдя беля олан
гарышыглары аyырд етмяк мцмкцндцр.
Ялдядцзялтмя гырма “кясмя” ашкар едилдиyи hалларда онун hазырланмасында истифадя
едилян алятин (кялбятин, исэяня, бычаг вя с.) трасоложи тядгигат yолу иля еyниляшдирилмяси
имканыны да нязяря алмаг лазымдыр.
Патронларын долдурулмасында ики жцр барытдан истифадя олунур: тцстцлц (гара барыт) вя
тцстцсцз барыт.
Дюyцш силаhларынын патронлары тцстцсцз барытла долдурулур. Тцстцлц барыт тцстцсцз барыта
нисбятян 2-3 дяфя зяифдир. О, фишянэ тапанчаларынын, ов силаhларынын патронларында вя
ялдядцзялтмя патронларда тятбиг едилир.
Щамарлцляли ов силаhларынын патронларында эюстярилян hиссялярдян башга барыт вя гырманы
аyырмаг вя гырманы юртмяк цчцн тыхажлар вардыр.
Тыхажлар завод цсулу иля hазырланмыш патронларда кечядян вя картондан hазырланыр.
Ял цсулу иля долдурулан патронларда тыхаж явязиня каьыздан, картондан, парча
hиссясиндян вя с. материаллардан истифадя едилир. Тыхажлары hазырландыглары материалын нювцня,
юлчцсцня эюря мцгаyися етмякля еyни група мянсуб олдугларыны аyдынлашдырмаг олар.
Тыхажын hазырланмасы цчцн hяр hансы бир материалын мцяyyян hиссяси кясилдикдя тыхажла онун
кясилдиyи материалын фярди мцгаyисяси апарыла биляр (hиссяyя эюря тамын мцяyyян едилмяси).
Щадися yериндя тапылмыш эцлля вя эилизляр жинаyяткарын истифадя етдиyи патронун типи
hаггында мялумат ялдя етмяyя имкан верир.
Патронун типинин мцяyyян едилмяси истифадя едилмиш одлу силаh системи hаггында
ямялиyyат-ахтарыш тядбирляри кечирмяк цчцн мцhцм мялумат верир. Бу hямчинин шцбhя
едилян шяхсдя мцвафиг дюyцш сурсатлары ашкар едиляркян гиyмятли сцбутлар ялдя етмяк имканы
да yарадыр.
*4.Атылмыш эилизляр цзря одлу силаhларын груп мянсубиyyятинин мцяyyян едилмяси вя онларын
еyниляшдирилмяси
Атылмыш эилизляр цзря hям yивли, hям дя hамарлцляли силаhлар тядгиг едилирляр. Эилизлярин
тядгигаты силаhын конструктив гурулушуна вя силаhын мцяyyян hиссяляринин эилиз цзяриндяки,
изляриня ясасланыр. Автоматик силаhлардан атылан эилизляр цзяриндя излярин yаранмасында одлу
силаhын ашаьыдакы hиссяляри иштирак едир: сандыг, сцрэц вя yа чахмаг, якседижи, туллаyыжы,
вуружу иyня, патронлуг (хязня), лцля гутусу вя yа сцрэц юртцyцнцн пянжяряси, сцрэцнцн юн
кясиyи вя с.
Эилизляр цзяриндя изляр онларын yарандыглары просеслярдян асылы орараг цч група бюлцнцр:
1. Силаhын долдурулмасы заманы yаранан изляр; 2. Атяш просесиндя yаранан изляр;
3. Атяшдян сонра эилизлярин кянар едилмяси заманы yаранан изляр.
Силаhын долдурулмасы заманы ямяля эялян изляри ашаьыдакы деталлар yарадыр: сандыг онун
долдурулмасы вя патронун хязняyя ютрцлмяси заманы; сцрэцнцн ен кясиyинин ашаьы hиссяси вя
yа онун хцсуси hиссяси олан эюндярижи-патрону хязняyя ютцрян заман; патронлуьун сятhи-
патрон хязняyя эиряркян; туллаyыжынын гармаьы-патрону патронлуьа ютцрян заман-эилизин
папагжыьынын тили цзяриндя. Бу група дахил олан излярдян даhа сабит оланы туллаyыжы гырмаьын
изидир. Бязи нцмунялярдян олан силаhларда, мясялян, Калашников конструксиyалы
автоматларда, СКС карабининдя патронун патронлуьа ютцрцлмяси изляри кифаyят гядяр аyдын
якс олунур ки, бир сыра hалларда бу изляря эюря эилизин атылдыьы силаhын групуну мцяyyян етмяк
олур.
Тятиyи чякдикдян сонра чахмаг дюyцш бюлмясиндян чыхараг вуружу иyняyя зярбя
ендирир, о ися юз нювбясиндя сцр`ятля ирялиyя hярякят едяряк пистона зярбя вурур вя ону
алышдырыр. Бунун нятижясиндя чох гыса заманда (0,001-0.006 саниyя ярзиндя) барытын алышмасы
вя газларын yаранмасы баш верир. Тяхминян 4000 атм-я чатан барыт газларынын тязyиги алтында
эцлля ирялиyя доьру hярякят едир. Эилиз ися эювдяси иля патронлуьун диварларына вя диб hиссяси
иля сцрэцнцн юн кясиyиня сыхылыр. Бу заман эилизин диб hиссясиндя сцрэцнцн юн кясиyиндян
статик изляр yараныр.
Эюстярилян излярдян yалныз вуружу иyня вя сцрэцнцн юн кясиyинин изляри даhа сабитдир вя
еyниляшдирмя тядгигаты цчцн яhямиyyятлидир. Силаhын моделини мцяyyян етмяк цчцн вуружу
иyня изинин формасы, диаметри, тяряфляринин юлчцляри (вуружу иyня дцзбужаглы олдугда) нязяря
алыныр.
Бир сыра hалларда вуружу иyнянин формасына эюря одлу силаhын системи мцяyyян едиля
биляр. Бу системдян олан силаhларын вуружу иyнясинин изи цчцн характерик жяhят онун
армудшякилли формада вя yа маили динамик батыг шякилдя-”дилжик” формасында олмасыдыр:
мясялян; 7.62 мм калибрли “ТТ” тапанчасы, 1935-жи нцмуняли “Браунинг”, 9 мм калибрли
“В.иС.-35”, 11,43 мм калибрли 1911-жи ил нцмуняли “Колт” тапанчалары вя с.)
Сцрэцнцн юн кясиyинин изляриндя силаh моделинин яламятляри hямин деталын hазырланмасы
заманы онун емалы изляринин форма вя истигамятиндя якс олунур. Сцрэцнцн юн кясиyинин
емалы релyефиндян башга эилизляр цзяриндя изляри сцрэцнцн бу сятhинин бязи силаh моделляриня
вя yа онларын групларына хас олан диэяр хцсусиyyятляри вардыр. Бунлара хябярдаредижи милляр
(лцлянин хязнясиндя патрон олмасынын эюстярижиси) вя онларын каналларынын дешикляринин кянары
РР,Р.38, РРК вя с. моделли “Валтер” тапанчалары) аиддир. Бу излярдя силаh моделинин
яламятляри онларын юлчцляриндя, диэяр деталларын изляриня нисбятян yерляшмясиндя вя формасында
якс олунур. Атяшдян сонра эилиз патронлугдан чыхарыларкян силаhдан кянар едиляркян онун
цзяриндя yаранан излярин механизми ашаьыдакы кимидир: атяш нятижясиндя барыт газларынын
тясириндян сцрэц эериyя доьру hярякят едяркян туллаyыжынын гырмаьы эилизи патронлугдан
чыхарыр. Эериyя hярякят yолунда эилиз диб hиссяси иля якседижинин чыхынтысына тохунур вя лцля
гутусунун пянжярясиндян кянара тулланыр. Бу заман ися якс едижинин изи диб hиссядя якс
олунур вя еyниляшдирмя цчцн истифадя олуна биляр. Бязи моделлярдян олан силаhлардан кянар
едилмя заманы эилизин тохундуьу диэяр деталлардан да изляр галыр (hямин изляри тякрар
яксолунма изляри дя адландырырлар). Беля изляр эилизин эювдяси цзяриндя батыглар, язикляр вя yа
жызылмалар формасында олурлар. Онлар эилизин лцля гутусунун пянжярясиня, сцрэц чярчивясиня
тохунмасы нятижясиндя yаранырлар. Мясялян; “Парабеллум”, 1911-жи ил моделли “Колт”
тапанчалары эилизлярин аьыз кясиyинин кянарында yерляшян язик изляри yарадырлар. Эилизин сандыьын
аьыз hиссясинин чыхынтысына дяyмясиндян yаранан сабит изляря Макаров конструксиyалы
тапанчалардан атяш заманы раст эялинир. Бу изляр хырда хятлярин yелпиквари дястяси шяклиндя
олурлар. Эилизлярин эювдяси цзяриндя батыг зядяляри АК конструксиyалы автоматлардан, ППШ,
ППС-тапанча-пулемyотларындан, СКС карабининдян ачылан атяш заманы yаранмаьа
характерикдир.
Силаhларын атылмыш эилизляр цзря груп мянсубиyyятинин мцяyyян едилмяси она эюря
мцмкцн олур ки, одлу силаhын систем вя моделляринин конструктив хцсусиyyятляри онун
цзяриндя из гоyан деталларын юлчцляринин, формаларынын вя гаршылыглы yерляшмясинин фяргли
олмасында ифадя олунмушдур.
Силаhын моделини мцяyyян етмяк цчцн эилиз цзяриндя вуружу иyнядян, сцрэцнцн юн
кясиyиндян, туллаyыжыдан вя якседижидян галан излярин юлчцляри, формалары вя эилиз цзяриндя
гаршылыглы yерляшмяси юyрянилир вя одлу силаh системи вя моделляринин дахил олдуьу хцсуси
жядвяллярля, каталогларла тутушдурулур. Силаhын груп мянсубиyyятинин мцяyyянляшдирилмяси
компyцтерлярин кюмяyи иля автоматлашдырыла биляр. Бунун цчцн мя`лум олан бцтцн силаh
системляри вя моделляри кодлашдырылыр вя ЕЩМ-нын yаддашына верилир. Намялум силаhын жинси
яламятляри ЕЩМ-нин yаддашында олан мялуматларла тутушдурулур вя мцяyyян едилмиш
яламятлярля характеризя олунан конкрет модел вя систем hаггында мя`лумат ялдя едилир.
Юз калибриня уyьун олмаyан силаhдан атылан эилизлярин тядгигаты криминалистик тяжрцбянин
хцсуси hалларына аиддир. Беля атяш заманы эилизлярин цзяриндя ики груп изляр yараныр: а) силаhын
патронлуьунун форма вя юлчцляринин патронун эилизинин форма вя юлчцляриня уyьун олмамасы
изляри; б) диэяр типдян олан патронларла атяш ачмаг мягсяди иля силаhын патронлуьунун емалы
изляри.
Биринжи групдан олан изляр hяр шеyдян яввял, барыт газларынын тязyигинин тясириндян эилизин
деформасиyасы шяклиндя тязаhцр едир ки, нятижядя о, патронлуьун форма вя лючцлярини алыр.
Бутулка формалары эилизи олан патрон силиндрик патронлуьа малик силаhдан атыларкян беля изляр
yараныр. Мясялян, 7.62 мм калибрли “ТТ” тапанчасы цчцн нязярдя тутулмуш патронун 9 мм
калибрли тапанчадан атылмасы.
Икинжи груп изляр патронлуьун сятhинин релyефинин, алятляринин кюмяyи иля дяyишиклиyя
мяруз галан сятhиндяки гцсурларынын вя yа ялдядцзялтмя цсулла hазырланмыш патронлуьун
сятhинин (кичик юлчцлц патронларла атяш ачмаг цчцн ичлик) яксляридир. Онлар hяр шеyдян яввял,
эилизин эювдяси цзяриндя геyри-бярабяр деформасиyалар шяклиндя олурлар (батыглар, шишмяляр,
чатлар). Атылмыш эилизляря эюря одлу силаhларын фярди еyниляшдирилмяси беля бир жяhятя ясасланыр
ки, силаhын эилизя тясир едян hяр бир hиссясинин фярди, yалныз она аид олан микрорелyефи вардыр вя
о да эилизлярдяки излярдя якс олунур.
Эилизя ясасян силаhы еyниляшдирмяк цчцн hадися yериндян тапылан эилизин цзяриндяки излярля
експериментал атяшдян алынан эилиз цзяриндяки изляр мцгаyисяли тядгиг олунурлар. Тядгигат
заманы микроскопдан, о жцмлядян мцгаyисяедижи микроскопдан истифадя едилир вя
мцшаhидянин нятижяляри фотошякиллярдя якс етдирилир.
* 5. Атылмыш эцлляyя эюря одлу силаhларын груп мянсубиyyятинин мцяyyян едилмяси вя онларын
еyниляшдирилмяси
Yивли одлу силаhларын атылмыш эцлляyя ясасян груп мянсубиyyятинин мцяyyян едилмяси
дедикдя, эцллянин hансы нюв силаhдан атылдыьы, hямин силаhын системи, модели вя маркасыны
мцяyyян етмяк нязярдя тутулур. Щадися yериня бахыш заманы hадися yериндян юлдцрцлмцш вя
yа yараланмыш шяхсин бядяниндян вя yа hяр hансы hядяфдян эцлля тапылдыгда, hяля истинтагын
илк вахтларында мцстянтигин гаршысында тапылан эцллянин атылдыьы силаhын яламятлярини мцяyyян
етмяк вязифяси дурур. Тапылмыш эцлляyя эюря онун атылдыьы силаhын груп мянсубиyyятини
мцяyyян етмяк истинтаг фярзиyyяляринин гурулмасы, жинаyяткарларын ахтарылмасы вя ифша
едилмяси цчцн яhямиyyят кясб едир. Эцллянин атылдыьы силаhын hансы група мянсуб олмасы
онун ики категориyа иля-эцллянин гурулуш яламятляри вя атяш заманы цзяриндя ямяля эялмиш
излярин яламятляри иля мцяyyян едилир. Эцллянин гурулуш яламятляриня ашаьыдакылар аиддир: эцлля
цзяриндя юртцyцн олуб-олмамасы, онун формасы; юлчцсц (узунлуьу вя диаметри); эцллянин
hансы материалдан hазырланмасы вя чякиси; эцллянин эилизя бирляшдирилмяси цсулу.
Икинжи категориyа яламятляр-лцля каналы диварларынын эцлля цзяриндя бурахдыьы изляр лцля
каналынын дахили гурулушу, онун yивли олуб-олмамасы, yивлярин саyы, ени, hабеля yивлярин
истигамяти, аддымы вя бужаьы hаггында мцяyyян нятижяyя эялмяyя имкан верир.
Эцлляляр цзяриндяки излярин тяhлили эюстярир ки, онларын yаранма механизмини цч
мярhяляyя аyырмаг олар:
а) эцллянин силаhын лцля каналынын арха hиссясиндя yерляшян эцлля эиришиня эирмяси; б)
эцллянин yивляря эирмяси;
в) эцллянин лцля каналы боyунжа ирялилямя-фырланма hярякяти.
Эцллянин эцлля эириши иля илкин тямасы онун апарыжы hиссясинин баш тяряфиня дцшцр. Эцллянин
юртцyцнц лювhя шяклиндя ачдыгда излярин башланьыжы аyдын мцшаhидя олунур. Чох заман
эцллянин оху иля лцля каналынын оху уyьун эялмядиyиндян излярин башланьыж сявиyyяси хятт
шяклиндя якс олунур.
Барыт газларынын тясири алтында эцлля yивляря эирдиyи анда о дцзхятли hярякят етдиyиндян
yивлярин тяряфляриндян вя эцлля эиришиндян yаранан изляр-хятляр эцллянин охуна паралел олурлар.
Бунлар биринжи излярдир.
Эцлля yивляря эирдикдян сонра онун hярякяти ирялилямя-фырланма hярякятиня чеврилир.
Онун цзяриндя yивлярдян, yирлярарасы саhядян вя yивлярин тяряфляриндян изляр якс олунур ки,
бунлар да икинжи излярдир. Cилаhын еyниляшдирилмяси цчцн лцля каналынын нисбятян юн hиссясинин
релyефи даhа чох яhямиyyят кясб едир. Атылмыш эцллянин тядгиги заманы yалныз эцллянин
юзцнцн юлчцляри деyил, hямчинин yивлярарасы саhянин ени, yивлярин дяринлиyи, маиллик бужаьы
нязяря алыныр, yивлярин ен кясиyиня диггят yетирилир.
Yухарыда эюстярилян излярин яксолунма дяряжяси, саyы вя юлчц эюстярижиляри эцлляляр
цзяриндяки излярин цмуми яламятляридир. Хцсуси, фярдиляшдирижи яламятляр yивлярарасы саhядян
галан излярин микрорелyефиндя, онларын yивлярин тяряфиндян галан изляря мцнасибятдя гаршылыглы
yерляшмясиндя якс олунмушдур.
Эцлля цзяриндяки излярин цмуми алятляри цзря hямин эцллялярин атылдыьы силаhын груп
мянсубиyyяти, хцсуси яламятляри цзря ися-конкрет силаh нцмуняси мцяyyян едилир. Лцля
каналынын микроструктуру hяр атяшдян сонра мцяyyян дяyишикликляря уьраyыр. Силаhын интенсив
шякилдя истисмар едилмяси вя ялверишсиз шяраитдя сазланылмасы лцля каналыны еля дяyишикликляря
эятириб чыхара биляр ки, онун фярди еyниляшдирилмяси геyри-мцмкцн олур.
Атяш заманы hамарлцляли ов силаhларынын лцля каналынын микроструктурунун эцлляляр вя
гырмалар цзяриндя якс олунан изляри онлары еyниляшдирмяyя имкан верир. Щамарлцляли ов
силаhындан атылан гырманын цзяриндя ясасян ики жцр из галыр: статик изляр-гырмаларын атяш
заманы бир-бириня гарышылыглы тясириндян yаранан вя динамик изляр-лцля каналынын дахили
даварына сцртцнмядян yаранан изляр. Статик изляр даиряви, батыглар формасында олуб, барыт
газларынын yаратдыьы тязyигин тя`сириндян ваhид кцтля hалында лцлядя иряли, hярякят едян
гырмаларын бир-бириня сыхылмасы нятижясиндя yараныр. Бя`зян гырма дянясинин цзяриндя ики вя
yа даhа чох из мцшаhидя олунур. Ики батыг эилиздя алт вя цст сырада yерляшян гырмаларда
yараныр.
Бязи hалларда ися бу изляр икиляшмиш формада олур ки, бу да гырмаларын лцля каналында
тякрар сахланылмасы нятижясиндя баш верир.
Динамик изляр-лцля каналынын дахили диварындан галан изляр yалныз харижи сырада yерляшян
гырмаларын цзяриндя овал формалы изляр-хятляр шяклиндя якс олунур.
Аьыз кясиyи hиссясиндя лцляси даралмыш (чох вя yа yарымчыг) hамарлцляли ов силаhындан
атяш ачаркян даралманын башланьыжында мярмиляр (гырмалар) yенидян дцзцлцр. Беля yенидян
дцзцлмя илкин изляря нисбятян даhа зяиф якс олунан вя кичик юлчцлц тохунма изляринин,
hямчинин лцлянин аьыз кясиyиндян излярин yаранмасына сябяб олур. Мярмиляр цзяриндя икинжи
излярин ашкар олунмасы, шцбhясиз, онларын чох дешилмиш лцлядян атылдыьыны эюстярир.
Эцллялярин мяhкямя баллистик тядгигаты тякжя груп мянсубиyyятинин мцяyyян едилмяси
иля мяhдудлашмыр. Яэяр мцстянтигин сярянжамында атылмыш эцллядян башга, hямчинин шцбhя
едилян шяхсдян эютцрцлмцш силаh вардырса, онда силаhын фярди яламятлярини дя тядгиг етмяк
олар.
Эцлляyя эюря силаhын еyниляшдирилмяси жинаyяткарын атяш ачдыьы эцлля цзяриндяки изляр иля
мцттяhимдян эютцрцлмцш силаhдан експериментал олараг атылан эцлля цзяриндяки изляри
мцгаyися етмякля апарылыр. Експериментал нцмуня алмаг цчцн эцлля сахлаyан yумшаг
hядяфя (мясялян, памбыг) атяш ачылыр ки, бу да эцлля цзяриндяки излярин сахланылмасына кюмяк
едир.
Эцллянин кюмяyи иля силаhын еyниляшдирилмяси яшyанын харижи сятhинин гурулушуна даир
трасолоэиyанын цмуми мцддяаларына ясасланыр. Бу hям дя лцля каналынын диварларынын
тядгигиня аиддир. Щяр бир лцля, о жцмлядян тязя лцля yалныз она мяхсус вя тякраредилмяз
релyефя маликдир. Атяш заманы эцллялярин лцля каналы диварларына мюhкям сыхылмасы
нятижясиндя бу релyеф кифаyят гядяр из бурахыр.
Эцлля цзяриндяки излярин тядгигинин ясас техники цсулларына цзяриндя из олан ики эцллянин
мцгаyисяедижи микроскоп алтында тутушдурулмасы ; эцлля сятhинин фотографик ачылмасы цсулу;
бязи hалларда, башлыжа олараг деформасиyаyа уьрамыш эцллялярин тядгигаты заманы ися эцлля
юртцyцнцн механики ачылмасы цсулу аиддир.
а) експериментал эцлля; б) тядгиг едилян эцлля
Эцлля сятhиндяки излярин микроструктуру hаггында мялуматы профилографын кюмяyи иля
мцвафиг яyри шяклиндя алмаг олар.
Атяш hалларынын мцяyyян едилмяси цчцн одлу силаhлар, онларын аyры-аyры hиссяляри, дюyцш
сурсатлары, hадися yериндяки вязиyyят вя одлу силаhын тятбиги нятижясиндя yаранмыш зядяляр
тядгиг едирляр. Одлу силаhын тятбиги нятижясиндя yаранмыш зядялярдя адятян, атяшин ашаьыдакы
факторлары мцяyyян едилир; а) атяшин ясас фактору-hядяфин дешилмиш шякилдя зядялянмяси вя
дяyишиклиyя уьрамасы; б) атяшин ялавя факторлары, барыт hисинин метал hиссяжикляринин, силаh yаьы
hиссяжикляринин hопмасы, yанмыш барыт газларынын тя`сири.
Атяш факторларынын юyрянилмяси yолу иля атяшин hадися yериндя ачылмасы факты, атяш
мясафяси, атяшин истигамяти вя атяш ачанын yери, атяшин саyы вя ардыжыллыьы вя с. кими атяш hаллары
мцяyyян едилир.
Эцлля hядяфя дяyдикдя, бир гаyда олараг ики жцр зядя ямяля эятирир: дешиб-кечижи вя кор
зядяляр. Дешиб кечижи зядялярдя hям эириш, hям чыхыш зядяси, кор зядялярдя ися yалныз эириш
зядяси вя зядя каналы олур.
Тягдим едилмиш одлу силаhдан атяш ачылыб-ачылмамасынын, hямчинин атяш мцддятинин
мцяyyян едилмяси истинтагы апарылан жинаyят иши цчцн мцhцм яhямиyyят кясб едир.
Силаhын лцля каналынын дахили диварларынын сятhиндян yанмыш барытын вя пистонун алышдырыжы
тяркибинин галыгларынын yаyылмасы hямин силаhдан атяш ачылдыьыны эюстярир. Бир чох hалларда
силаhын лцля каналындан yанмамыш вя yа там yанмамыш hиссяжикляр ашкар едилир ки, онларын
барыт hиссяжикляри олуб-олмамасыны мцяyyян етмяк цчцн онлар илк юнжя микроскоп (МБС-9)
алтында, сонра ися термик вя кимyяви цсулларла тядгиг олунурлар. Там yанмамыш вя yа
yанмамыш барыт hиссяжикляринин олмасы сон дяфя тямизляндикдян сонра hямин силаhдан атяш
ачылдыьыны эюстярир вя yа яксиня.
Атяш мцддятинин мцяyyян едилмяси бир сыра факторлардан асылыдыр. Илкин олараг геyд
етмяк лазымдыр ки, yахын кечмишдя ачылмыш атяшин яламяти барыт тцстцсц иyинин эялмясидир. Бу
иy патронлугдан, лцлянин аьыз кясиyиндян, еляжя дя атылмыш эилиздян эялир. Иy геyри-сабит
олдуьундан вя гыса заманда итдиyиндян мцасир дюврдя атяшин мцддяти тягриби олараг
мцяyyянляшдириля билир. Атяш мцддяти hаггында мясялянин hяллини тя`мин етмяк цчцн атылмыш
эилиз атяш баш веряндян 6 саат мцддятиндя експертизаyа тягдим едилмялидир. Яэяр бу
мцмкцн олмурса, онда газабянзяр атяш мяhсуллары yа индикатор борусу вя аспиратор
васитяси иля геyд олунур, yа да консервляшдирилир. Консервляшдирилмиш вязиyyятдя газабянзяр
атяш мяhсулларынын 24 саат сахланылмасы мцмкцн олур.
Атяш заманы истифадя олунан барытдан асылы олараг лцля каналынын дахили диварлары тябягя
иля юртцлцр: тцстцлц барыт олдугда-сары рянэли, тцстцсцз барытдан зяфи бозумтул рянэли тябягя
иля. Атяшдян сонра силаh тямизлянмядиyи hалда метеороложи шяраитдян асылы олараг лцлянин
дахили диварларында яввял су дамжылары, сонра ися hиссяви олараг пас ямяля эялир. Мцяyyян
мцддятдян сонра ися лцля каналынын диварлары пас тябягяси иля юртцлцр.
Атяш мясафяси жинаyятлярин истинтагы заманы мцяyyян едилмяси важиб олан, атяши
характеризя едян мцhцм hаллардан биридир.
Мярминин одлу силаhын аьыз кясиyиндян учдуьу нюгтядян hядяфя дяyдиyи нюгтяyядяк
олан мясафя атяш мясафяси адланыр.
Мяhкямя баллистикасында атяш мясафяси цч yеря бюлцнцр:
1) диряyиб атма; 2) yахын мясафядян атяш; 3) узаг мясафядян атяш.
Диряyиб атма заманы силаhын лцлясинин аьыз кясиyи yа там, yа да нисби олараг hядяфя
дирянмиш вязиyyятдя олур. Бу заман лцлянин обyектин сятhиня нисбятян истигамяти
перпендикулyар вя yа мцяyyян бужаг алтында ола биляр. Диряyиб атма заманы эириш зядяляри
мцхтялиф формалы олурлар: хачшякилли, Х-шякилли, улдуз формалы, бязян ися барыт газларынын
тясириндян-хятти формалы.
Силаhын лцлясинин аьыз кясиyиндя барыт газларынын тязyигиндян, hямчинин hядяфин
хцсусиyyятляриндян асылы олараг диряyиб атма заманы газларын 3 жцр механики тясири
фяргляндирилир: дешичи, даьыдыжы вя контузиyаедижи. Дешижи тясир она ясасланыр ки, yцксяк тязyигя
малик газлар hядяфя бярк жисим кими тясир едир вя мярминин диаметриндян бюyцк олан зядя
yарадыр. Бу, hядяф нисбятян yумшаг олдугда баш верир. Даьыдыжы тясир о заман баш верир ки,
барыт газлары yцксяк сцрятля зядя каналынын башланьыжына дахил олур вя юз yолунда hядяфин
даhа бярк hиссяси иля гаршылашдыгда, hядяфин yумшаг тябягясини yухарыyа доьру галдырыр вя о
дартылараг радиал истигамятлярдя жырылыр.
Контузиyаедижи тясир лцлянин аьыз кясиyи гаршысында газларын тязyиги зяиф олан силаhла
бядяни юртян палтара (хцсуси иля чох тябягяли) атяш ачан заман баш верир.
Диряyиб атма заманы hядяф цзяриндя ялавя зядянин ялавя эялмяси, yяни силаhын лцлясинин
аьыз кясиyинин зядя ятрафында якс олунмасы мцшаhидя едилир. Бу зядя криминалистик
ядябиyyатда штанс-якс вя yа “штансмарка” адланыр. Бязян ися узун лцляли силаhларын
сцмбясинин башлыьынын юн hиссяси, сцрэц гапаьынын юн планкасы, гошалцля ов силаhынын икинжи
лцлясинин юн кясиyи зядя цзяриндя якс олунур.
Эириш зядяси ятрафында силаhын лцлясинин аьыз кясиyинин яксинин олмасы диряyиб атяш
ачманын мцhцм характерик яламятидир. О няинки атяшин истигамяти вя мясафяси, hямчинин
силаhын нювц, калибри вя атяш вязиyyяти hаггында мясяляни hялл етмяyя имкан верир.
Диряyиб атма цчцн hямчинин барыт hиссяжикляринин вя барыт hисинин ясас кцтлясинин зядя
каналына, хцсусиля онун башланьыж hиссясиня эирмяси характерикдир. Палтар цзяриндя хцсусиля
маhуд вя yун парчадан олан палтарлар цзяриндя зядя ятрафында лифлярин цтцлмяси, бязи
hалларда yанмасы мцшаhидя олунур.
Yахын мясафядян атяш еля атяш hесаб олунур ки, бу заман hядяфя yалныз мярми деyил,
hямчинин атяшин ялавя факторлары тясир едир.
Yахын мясафядян атяшин hядяфя тясири истифадя олунан тцстцлц вя yа тцстцсцз барытын
вязиyyятиндян, hядяфин нювцндян, силаhын лцлясинин узунлуьундан вя с. шяртиндян асылыдыр.
Бир нечя сантиметр мясафядя (1-3 см) барыт газлары лцля каналынын формасыны
сахладыьындан hядяфя дешижи тясир эюстярирляр вя диряyиб атма заманы олдуьу кими бурада да
материал чатышмамазлыьы формасында зядя yараныр ки, онун диаметри эцллянин калибриндян
бюyцк олур.
Yахындан атяш заманы да барыт газлары эириш зядясинин кянарларынын жырылмасында якс
олунан партлаyыжы тясир эюстярир. Жырылмыш yерин формасы хятти, Т-шякилли, хачшякилли ола биляр.
Атяшин yахын мясафядян атылмасыны эюстярян яламятлярдян бири дя эиришин зядяси ятрафында hисс
изляринин олмасыдыр. Щисин hопма интенсивлиyи атяш мясафясиндян асылыдыр.
Лцлянин аьыз кясиyи обyектя yахынлашдыгжа hисин интенсивлиyи чох, сяпялянмя радиусу
кичик олур вя яксиня.
Yахын мясафядян атяшин нювбяти яламяти атяшин hядяфя термик тясириндя-цтцлмя, парча вя
yа дяринин yанмасы изляриндя якс олунур. Yахындан атяшин даhа бир яламяти эириш зядяси
ятрафында yанмамыш вя yа там yанмамыш барыт вя силаh yаьы hиссяжикляринин hопмасыдыр.
Барыт hиссяжикляринин hопма изляри иля уyьун эялир. Онлар 80 см-дяк, yаь hиссяжикляри ися 115-
150 см-я туллана билир.
Атяш мясафяси артдыгжа hядяф цзяриндя яввялжя термик изляр, сонра hисс изляри вя сонда
yанмамыш барыт hиссяжикляринин hопмасы изляри yох олмаьа башлаyыр. Геyд етмяк лазымдыр ки,
гуру сятhляря нисбятян ням сятhлярдя атяшин ялавя факторлары даhа интенсив якс олунур.
Диряyиб атма вя yахындан атяш заманы изляр ачыг ашкар билдиyи hалларда атяш изляри ади
мцаyиня цсулу иля мцяyyян едилир. Зядя ятрафында барыт hисини, метал hиссяжиклярини ашкар
етмяк цчцн инфрагырмызы шцаларла тядгиг методларындан, ренэенографик вя кимyяви
цсуллардан истифадя едилир.
Щамарлцляли одлу алов силаhларындан атяш заманы атяш мясафясинин гырмаларын тясириндян
yаранан эириш зядясиня эюря мцяyyян едилмясинин юзцнямяхсус хцсусиyyятляри вардыр. Атяш
мясафясини мцяyyян едяркян нязяря алмаг лазымдыр ки, картон тыхажлар максимум 5-10
метр, кечя тыхажлар ися 30-50 метря гядяр мясафяyя атыла биляр. 3-5 метря гядяр мясафядян
ачылан атяш заманы кечя тыхажлар hядяфя яhямиyyятли зядя yетиря билярляр.
Yивли силаhдан yетирилян эцлля зядясиндян фяргли олараг hамарлцляли ов силаhларындан
yетирилян гырма зядяляри атяш мясафясини даhа дягиг тяyин етмяyя имкан верир. Дцзэцн
долдурулмуш гырмалы патронла атяш заманы лцлядян атылдыгдан сонра гырма топасы ениня
сяпялянмяyя вя узунуна дартылмаьа башлаyыр. Беля ки, 10 м мясафядя онун диаметри 0,4-0,7
м, узунлуьу ися 1.3 м олур. Мясафя бюyцдцкжя бу параметрляр дя артыр. Гырма мярсими
адятян, 50-100 см мясафяyя гядяр, yяни диряyиб атма вя yахындан атяш заманы hядяфя ваhид
кцтля hалында тясир едир. Бу заман hядяф цзяриндя аyдын эюрцнян материал чатышмамазлыьы иля
мцшаyият олунан даиряви вя yа овал формалы бюyцк мяркязи зядя yараныр. Онун диаметри
силаhын калибриндян вя мясафядян асылы олараг 1.5 см-дян 4 см-я гядяр ола биляр. 50-100 см-
дян 2-5 м-я гядяр олан мясафядя гырма мярмиси нисбятян топа hалында тя`сир эюстярир. Бу
заман ясас мяркязи зядянин ятрафында аyрылмыш гырма дяняляринин тясириндян бир нечя хырда
дешик-зядя yараныр. 2-5 м мясафядян ися артыг мяркязи зядя yаранмыр, hядяф цзяриндя бу вя
yа диэяр саhядя сяпялянмиш чохсаyлы хырда зядяляр yараныр.
Криминалистик тяжрцбя эюстярир ки, ов силаhларынын мцхтялиф юлчцлц кясикляриндян гырмалы
патронларла атяш заманы 5-20 см мясафядян башлаyараг гырманын ваhид кцтля hалында тя`сири
гуртарыр вя о сяпялянмяyя башлаyыр.
Yахын мясафядян атяш сярhяддиндян башлаyараг силаhын тясир мясафясиня гядяр давам
едян атяш узагдан атяш адланыр.
Узагдан атяш заманы hядяф цзяриндя yалныз сцртцлмя кямяржиyи вя мярми зядяси
мювжуд олур.
Атяш истигамятини мцяyyян етмяк цчцн илк нювбядя эириш вя чыхыш зядялярини (дешиб кечижи
зядялярдя), эириш зядясини вя зядя каналынын (кор зядялярдя) тядгиг етмяк лазымдыр.
Атяш ачанын hямин вахтда олдуьу yер атяшин истигамятинин, атяш мясафясинин вя yахуд
бир-бириня yахын олан ики hядяфдян кечян еyни бир эцллянин вурдуьу зядялярин тядгиги васитяси
иля мцяyyян едилир. Биринжи hалда мцяyyян едилмиш истигамятдя тягриби атяш мясафяси
эютцрцлцр вя цзяриня силаhын узунлуьу ялавя едилир. Икинжи hалын ися ики варианты вардыр: а)
нисбятян yахын мясафядян атяш ачылмасы hалларында атяш ачан шяхсин yер hядяфдяки зядялярин
мяркязиндян кечян дцзхятт боyунжа мцшаhидя апармагла (излямякля) мцяyyян едилир; б)
атяш узаг мясафядян ачылдыгда ися нишан алан шяхсин дурдуьу yер эцллянин учуш
траyекториyасы цзря мцяyyян едилир. Дялиб кечян эцлля зядяляри бир-бириня yахын олан hалларда
hямин зядя каналларына каьыз бору гоyулур вя орадан мцшаhидя апарылыр. Эцлля зядяляри бир-
бириндян узаг мясафядя yерляшдикляри hалларда ися шярти олараг онлар арасындакы мясафя
кичилдилир. Бунун цчцн мясялян, шцшяни дялиб кечмиш эцлля зядяси каналына бюyрц цстя кибрит
дяняси yерляшдирилир вя дивардакы икинжи зядяyя доьру сап чякилир вя икинжи зядянин
yахынлыьында бяркидилир. Сапын алтында фото штативи гоyулур, сапын истигамяти дяyишдирилмядян
штативя бяркидилдикдян сонра штативля икинжи зядя арасындакы hиссяси кясилир. Щямин нюгтядян
вя биринжи зядянин мяркязиндян мцшаhидя етмякля нишанчынын дурдуьу yер мцяyyян едилир.
Бу yерин шяклини дя чякмяк олар. Онун цчцн фотоапараты еля yерляшдирмяк лазымдыр ки,
обyективин оптик оху эцллянин учуш хяттиня уyьун эялсин, обyективин юзц ися билаваситя дялиб
кечмиш эцлля зядясиня вя yахуд hямин зядя каналына гоyулмуш каьыз боруyа yахын
олмалыдыр.
Атяш ачылан yер график hесаблама yолу иля дя мцyyян едиля биляр. Бу мягсядля hадися
yеринин цфцги вя шагули проyексиyаларда эениш планы тяртиб олунур. Планда цзяриндя атяш
зядяляри олан предметлярин yерляшмяси эюстярилир. Планда геyд едилян атяш зядяляри хятля
бирляшдирилир ки, бу да атяшин истигамятини эюстярир. Бир сыра hалларда мярминин учуш хятти якс
олунан планла еhтимал олараг атяш ачанын вя зяряр чякянин гаршылыглы вязиyyятини дя мцяyyян
етмяк олар. Нязяря алмаг лазымдыр ки, силаh атяши ачанын ялиндя тяхминян 140-175 см
hцндцрлцкдя олур.
Атяш ачанын yерини мцяyyян етмяк атылмыш эилизлярин вя тыхажларын тапылмасыны, hабеля
аyаг изляринин вя с. мцяyyян едилмясини асанлашдырыр вя яксиня.
Эцллянин hярякят истигамятини мцяyyянляшдирян яламятляря hядяфин цзяриндя материал
hиссяжикляринин (аьаж yонгары, гыш эюдякчяляриндя памбыг вя с.) эцллянин hярякят хятти
боyунжа тюкцлмяси, yаранын чыхыш hиссясинин ятрафында даьылмыш сцмцк hиссяжиляри, палтар
цзяриндя эириш зядяси кянарында сапларын лифляняряк зядя каналына доьру, чыхыш зядяси
кянарында ися харижя доьру yюнялмяси вя с. дахилдир.
Щядяфя зядя yетирян атяшин саyыны мцяyyян етмяк цчцн hядяф цзяриндяки зядянин саyы
hяр бир зядяни yарадан мярминин хцсусиyyятляри, hяр бир зядя каналынын истигамяти, атяш
мясафяси вя тятбиг едилян силаhын хцсусиyyятляри мцяyyян едилмялидир. Щядяф цзяриндяки
зядялярин саyы атяшин саyынын мцяyyян едилмяси цчцн кифаyят гядяр ясас вермир вя яксиня.
Беля ки, зядялярин саyы yалныз атяшин саyындан деyил, hямчинин силаhын нювцндян, истифадя
едилян мярминин типиндян, атяш мясафясиндян, истигамятиндян вя атяш заманы зяряр чякмиш
шяхсин вязиyyятиндян асылыдыр.
Яэяр зядя ики вя даhа чох атяшдян yаранмышса, онда атяшин ардыжыллыьы мясяляси ортаyа
чыхыр. Щадися yериндя ачылмыш атяшин ардыжыллыьынын мцяyyян едилмясинин криминалистик
ядябиyyатда бир сыра яламятляри эюстярилир. Бу яламятлярдян бири сонракы атяшляр заманы
yаранан сцртцлмя кямяржиyинин вя метал hиссяжикляринин изляринин тямиз лцлядян атылмыш биринжи
атяшя нисбятян интенсив якс олунмасыдыр. Бу яламят ади эюзля ачыг рянэли парчалар цзяриндя
yахшы эюрцнцр.
Икинжи яламят лцляси yаьланмыш силаhдан атяш ачаркян биринжи атяш заманы сцртцлмя
кямяржиyиндян вя эириш зядяси ятрафында силаh yаьы hиссяжикляринин hопмасы изляридир.
Ултрабянювшяyи шцаларла мцаyиня заманы yахындан атяшдя yаь изляри эениш лякя формасында,
атяшдя ися зядя кянарында назик чевря шяклиндя мцшаhидя олунур. Сонракы атяшляр заманы yаь
hиссяжикляри тамамиля yандыьындан диэяр зядялярдя yаь изляри, галмыр. Бунлардан башга, эцлля
цзяриндяки изляр вя револвердян атылмыш эилизлярин барабанда нисби yерляшмяси ясасында да атяш
ардыжыллыьыны мцяyyян етмяк олар.
*7. Щадися yериндя ашкар едилмиш одлу силаhа вя атяш изляриня бахыш кечирилмясинин
хцсусиййятляри
Одлу силаhын тятбиг едилмясини ашкар чыхармаг цчцн апарылан ясас истинтаг hярякяти
hадися yериня бахышдыр. Беля бахышын мяhкямя баллистикасы саhясиндя мцтяхяссисин иштиракы иля
апарылмасы мягсядя уyьундур.
Яэяр бахыш ачыг яразидя апарыларса, мцтляг протоколда бахышын апарылдыьы hава шяраити
(yаьыш, кцляк, онун истигамяти вя сцряти, температуру вя с.) геyд олунмалыдыр.
Бахыш заманы илкин олараг hягигятян одлу силаhын тятбиг олунуб-олунмасына; hансы силаh
вя дюyцш сурсатынын тятбиг олунмасына; hансы предметляр цзяриндя атяш зядяляри олмасына;
атяшин истигамяти вя мясафясиня; атяш ачанын тяхмини yериня; атяш ачылмасынын сябяб вя
шяраитиня (атяш силаhын дцшмяси вя yа она зярбя дяyмяси нятижясиндя ачылмышдыр (тятиyи
чякмядян юз-юзцня атяшин ачылмасы) вя с. диггят yетирилмялидир.
Щадися yериндя одлу силаh ашкар едилдикдя онун вязиyyятинин мцмкцн гядяр геyд
едилмяси зяруридир, бунун цчцн мигyас хяткешиндян истифадя етмякля мяркяз вя мцфяссял
шякилчякмя методлары иля одлу силаhын шякли чякилир. Шякилдя yалныз ону яhатя едян яшyалар,
силаhын нювц вя ашкар олундуьу yер деyил, hямчинин аyры-аyры hиссяляринин-лцлянин, чахмаьын,
горуyужунун вя с. вязиyyяти якс олунмалыдыр. Бу заман силаhын дяyмяси вя дцшмяси излярини
ашкар етмяк мягсяди иля hям дя ятраф предметлярин, дюшямянин, торпаьын сятhиня бахыш
кечирилир.
Протоколда ики тярпянмяз яшyа, о жцмлядян меyидин ялиня (дабанына) гядяр олан мясафя
геyд олунур.
Одлу силаhа бахыш кечиряркян еhтиyат тядбирлярини yадда сахламаг лазымдыр: тятиyя
тохунмамаг, силаhы лцляси yухарыyа доьру тутмаг, yеря салмамаг. Онун лцлясиня hяр hансы
бир предмет салмаг олмаз.
Бахыш цчцн силаh аь каьыз цзяриня гоyулур.
Силаhдан сандыьы (ичярисиндяки патронлары саyы вя цзяриндяки завод ишаряляри геyд едилир)
вя патронлугдакы патрон чыхарылыр. Ов силаhларында лцля аyрылыр. Револверляр истисна тяшкил едир.
Беля ки, онларын барабанынын камораларындан ня атылмыш эилизляр, ня дя патронлар чыхарылмыр.
Цзяриндяки ишаряляря эюря hансы эилизин вя патронун лцля гаршысында олмасы вя диэяр эилиз вя yа
патронларын yерляшмя ардыжыллыьы геyд едилир. Силаh бошалдылдыгдан сонра онун цзяриндяки
завод ишаряляри вя конструктив хцсусиyyятляри геyд едилир. Бахыш заманы ашаьыдакылар мцяyyян
едилир вя протоколда геyд едилир: силаhын нювц, системи (модели) вя калибри; лцля каналында
излярин саyы вя истигамяти; силаhын нюмряси, вя диэяр завод ишаряляри; сятhиндя hяр hансы излярин
олмасы; чахмаьын вязиyyяти; силаhын атяшя hазыр олуб-олмамасы; сандыьындакы патронларын
саyы; лцля каналынын вязиyyяти; yанмыш барыт гохусу эялиб-эялмямяси вя с.
Лцля каналына кянар предментлярин дцшмямяси, барытын yанмасы изляринин нямдян
горунмасы мягсяди иля лцлянин аьзы тямиз каьыз вя yа яски парчасы иля сарынмалыдыр.
Атяш мцддятинин мцяyyян едилмяси гаршыyа чыхдыгда силаh тезликля тядгигата
чатдырылмалыдыр. Яэяр силаhын тямизлянмяси, мяжбуриyyяти оларса, онда бу, силаhа бахыш
кечирилдикдян сонра едилир. Лцля каналы памбыг вя yа тянзиф тампонларла цч дяфяyядяк силинир
вя онлар аyрылыгда габлашдырылараг тядгигата эюндярилир.
Щадися yериндя эилизин yеринин ашкар едилмяси тятбиг едилмиш силаhын, нювцндян асылы олур.
Бир чох силаhларда атылмыш эилизляр силаhдан автоматик кянар олунмур (мясялян, яксяр ов
силаhлары, револвер) вя олары атяш ачан шяхсин атдыьы вя yа эизлятдиyи yердя ашкар етмяк олар.
Автоматик силаhлардан атылан эилизляри ашкар етмяк цчцн ися hяр бир моделдян олан силаhын
эилизин тулланмасынын мцхтялиф олдуьуну нязяря алмаг лазымдыр.
Эилизлярин ашкар олдуглары yерляр ардыжыл нюмрялянир, протоколда вя схемдя геyд едилир.
Протоколда эилизля ики тярпянмяз яшyа арасында мясафя эюстярилир вя мигyас шякилчякмя
методу иля шякли чякилир.
Эилизин цзяриндя еhтимал олунан ял-бармаг изляринин зядялянмяси вя yени излярин
дцшмямяси цчцн онун аьыз кясиyинин бир hиссясинин кянарындан ики бармагла тутураг
эютцрмяк лазымдыр.
Бахыш протоколунда эилизин эювдясинин формасы; диб hиссясинин конструктив
хцсусиyyятляри; hазырландыьы материал, онун рянэи, юлчцляри, аьыз кясиyинин дахили диаметри,
эилизин узунлуьу, отуражаьынын диаметри; цзяриндяки завод ишаряляри, эцлля иля бяркидилмя
цсулу; цзяриндяки атяш изляри (hямчинин долдурулма вя кянар едилмя изляри); деформасиyалар
(чатлама, партлама, габарма, барыт вя с.) онларын характери вя с. эюстярилмялидир.
Щадися yериндя илк нювбядя мцяyyян едилмялидир ки, нечя атяш ачылмышдыр. Буна уyьун
олараг бцтцн мярмиляр ахтарылмалыдыр. Щадися yериндя эцллянин дяyмяси (о жцмлядян рикошет
олараг) еhтимал олунан бцтцн предметляря диггятля, бахыш кечирилир. Эцлля вя yа гырманын
ашкар едилдиyи yердя шякли чякилмялидир.
Яэяр цзяриндя кор зядя олан предмети эютцрмяк мцмкцн олмурса, онун эцлля вя
гырма эирян hиссяси кясиляряк эютцрцлцр. Сонрадан hямин hиссяни парчалаyараг еhтиyатла
мярмиляри чыхарырлар. Эютцрцлян саhянин юлчцляри атяш факторларынын hопмасы зонасынын
юлчцляри иля мцяyyян едилир. Анжаг буна гядяр эцлля зядясинин мяркязи геyд олунмалыдыр.
Бунун цчцн ян мцнасиб цсул зядянин мяркязиндян кечян бир-бириня перпендикулyар олан
дцз хятляр кечирилмясиндян ибарятдир. Эютцрцлян саhядя ашаьы, yухары, харижи вя дахили сятhляр
геyд олунур.
Мярмиляр ашкар едилдикжя онлар нюмрялянир, hадися yеринин схеминдя геyд едилир.
Щадися yериня бахыш протоколунда мярминин формасы; конструктив хцсусиyyятляри;
металын рянэи; эилизля бирляшдирмя цсулу; цзяриндяки завод ишаряляри; деформасиyа уьрамасы вя
деформасиyанын характери; цзяриндя лцля каналынын дахили диварларындан галан изляр; онларын
истигамяти якс етдирилир.
Бахыш протоколунда гырмаларын саyы; формасы; металын рянэи; юлчцляри (диаметри):
цзяриндя кянар hиссялярин олуб-олмамасы; деформасиyанын мювжудлуьу вя характери; лцля
каналындан олан изляр вя онларын характери вя с. эюстярилир.
Ашкар едилян мярмиляр аyрылдыгда, меyидин бядяниндян чыхарылан гырмалар ися
гурудулараг (yуyулмур) икигат памбыг арасында габлашдырылыр.
Ов патронлары иля атяш ачылан hалларда hадися yериндя тыхажлар вя аралыг гатлар ашкар
олуна биляр. Бахыш протоколунда онларын ашкар олундуглары yерля yанашы, hямчинин тыхажын вя
аралыг гатын материалы (кечя, яски парчасы, картон вя с); формасы; юлчцляри цзяриндя ки, атяш
изляри, деформасиyа дяряжяси, hямин тыхаждан бир нечя дяфя истифадя едилиб-едилмямяси вя с.
эюстярилир.
Зядялянмиш hядяфя бахыш кечиряркян цзяриндя олан атяшин бцтцн излярини ашкара
чыхармаьа чалышмаг лазымдыр. Бу заман зядянин вя зоналарын формасы, предмет цзяриндя вя
ясас зядяyя мцнасибятдя yерляшмяси геyд олунур. Бахыш лупанын вя ултрабянювшяyи шцаларын
тятбиги иля апарылыр. Атяш зядясинин вя атяшин ялавя изляринин тядгигаты, юлчцлмяси вя шякилинин
чякилмяси онун илкин вязиyyятинин дяyишдирилмясиня гядяр апарылыр.
Атяш зядяси шцшя hядяфин цзяриндя олдуьу заман зядянин конфигурасиyасы мигyас шякилчякмя
методу иля чякилир. Бу заман зядянин якс тяряфиндян екран гоyулур. Бу мягсядля тямиз аь
каьыздан истифадя едилир. Цзяриндя эцлля зядяси олан шцшянин чярчивядян чыхарын заман
архасына тямиз аь каьыз yапышдырылыр ки, чыхарылан заман даьылмасын. Палтарлар цзяриндя олан
одлу силаh зядяляринин сятhи аь парча иля (20х20 см) тикиляряк hяр бири аyрылыгда габлашдырылыр.
Зядялярин цзяриндя палтары гатламаг, hямчинин палтарлары yаш вязиyyятдя тядгигата
эюндярмяк олмаз.