ТУ Р К М Е Н И С Т А Н Д 9 В Л Е Т Н Е Ш И РЯ ТЫ
Ашгабат — 1962
ран) — (Тэж,ик)
Ф -62
Бейик эпопея «Шанама» халк роваятларыны, легендалары, та Фирдоиси онларча йылын, довамында чекен зэх^метинин, шейле
рыхы сюжетлери улы чеперчилик уссатлыгы билен беян эдйэн эйран- ■ М сУ 1 Лыга дучар болмагына гаты гыианяр, солтан Махмудын ада-
-тэзцик халк эпосыньщ аи^айып нусгасыдыр. ы> \ыгына ве масгарачылыклы херекетине чыдаман, берлен уч хал-
«Шанама» эсасан уч белумдеи ыбарат. Бирингди белумде он саны » «VMYU1 пулы-да гетирен адамыц, хаммамчыныц ве чаичыньж, ара-
мифологик патыша хакында гурруд берилйэр. Икинж,и белум Рус- и.,йлашдыряр (чунки пул гетирилен вагтында ол
темид Гахрыманчылыклы херекетлерине багышланыпдыр. Учунгци ....... . Шахыр шондан сод солтан Махмут хакында гаэаплы сатира
белум болса^ Эйрапда сасанылар династиясыньщ дерейшинден тэ ЯВрМйэр Шол сатираныд бир еринде:
арагтларыц Эираны басып алшына ченли болан двври ез ичине аляр
Х ер бир белумид ичинде кеп санда дурли эпизодлар, энчеме лирики Адалатсыз залым шанын, зулмундан
ыза чекилмелер болуп, олар эсерид гызыклы ве чепер болмагыны хас Газнейинде гара багрым ган болды.
артдыряр. Ш ер билен хайрыд, ягшылык билен яманлыгыд арасьш- Пуж,а чыкды отуз йыллык зэхметнм,
дакы гереш идеясы поэманыд ичинден эриш-аргач болуп гечйэр. Бу Малышымдан асман лерзана гелди,
гереш эсерид башларында илкингди легендар шаларыц гара гуйч во
лан девлере гаршы гереши формасында, сода-бака кепленч Эйраныд у * -----билен, ол чекен вэхметинин, хакыкы баха алманлыгыны «не
1 урана, аоаплара, Византия гаршы гереши гернушинде йузе чынпо.
Ф ,7 д -” н
ЙТбуа сатир.нын еви учин ид элхенч нетн^е бер^екдк-
4
5
гИНй ацып ве шанын, газабындан хедер эдип, Гаэнадан Хырада, ондао
хем Каспи децзиннц кенарына — Теберистана гачяр. Ш ол ерик ка
кими Ш эхрияр болса сатираны окап, оны Фирдэвсиден хайывд билев
сатын аляр ве якяр. Шахыр бу ерде хем узак яшап билмейэр. Ле- йыгында гиризилен илкинж,и уч белум поэманын, башларындан
гендалара герэ, ол Теберистандан Багдада гидйэр, шол ерде хеы • чныпдыр. Заххагын, деремеги поэманын, эсасы идеясы болан хаиыр
езунин, икинж,и улы эсери болан «Ю суп-Зулейха» поэмасыны язяр. Пилен шериц арасындакы гидйэн гереш билен, эсерин, илкинщи сахы-
Гадымы чешмелерде душ гелйэн роваятларын, биринде айдылы- пяларм билен багланышыклыдыр. «Шанаманын,» эсасы мазмуны
шына горэ, солтан Махмут Хиндистана эден бир йерншинден гайдып мроостризм легендасы боюнча илкинж,и дерэн адамыц — Кеюмерсин,
гелйэркэ, дагдан гечилж,ек ёлы тутуп дуран бир гала душ гелйэр. яды билен башланяр. Зароостризм душунж,есине герэ дуниэде мы-
Солтан галаны урушсыз алмак максады билен бир атлы иберип, дама ики саны гуйч: хайыр (Ахурамазда) ве шер (Ахрыман-Мел-
галанын, дервезелеринин, ачылмагыны, ерли илатын,, хэкимин, боюн гуи) бир-бириие гаршы гереш алып баряр. Ш ол герешде ынсан
болмагыны талап эдйэр, шейле эдилсе, гала илатына хич зат дегме- хпйрьш тарапыны чаляр. Шоца герэ илкиижд ынсан дерэн бадына
ж,егине, дице хэкимден аз мукдарда салгыт алмак билен чэклен- Меигун оны ёк этмегин, угруна чыкяр. Эмма оца гуиж,и етмэни учин,
ж,екдигине свз берйэр. Гиден атлынын, гелмегине гарашып ду •ш оглуны Кеюмерснн, огль. Сиямеги елдурмэге мегцбур эдйэр. Шеи-
ран солтан ынж,алыксызланяр ве везирине «Шанамадан»: «Эгер леликде, Сиямегнц елуми ынсан билен Мелгун гуичлериннц арасын-
гарашян ж,огабым гелмесе, мен элим гурзули Афрасия билен мей- 1л узак вагтлап газаплы герешиц довам этмеклигине себэп боляр.
данда урушмага тайяр» диен манылы бенди окаяр. Солтан Махмут Ине шу гереш болса «Шанаманын,» эсасы темасыдыр.
бу толгундырыи^ы сетирлерин, Фирдевсиницкидигини биленден сон,, Агцайып шахыр Фирдввсинин, эдеби мирасы, онун, дереден об-
шахыры ын!цаданлыгына бирингци гезек пушман эдйэр ве Газна разлары эичеме Гундогар халкларынын,, шол сайда туркмен халкыныц
гелен бадына илкингци вада берен пулуны оца ибермеклиги буюряр. драсында гицден яйрапдыр. Туркмен класык шахырлары Магтым-
Эмма ол гич боляр. Чунки энчеме мушакгатлары башындан гечи- гулы, Андалып, Сейди, Зелили, Молланепес ве башгалар Гундогар
рип, халыс гарран Фирдевси шу вагтлар еэ ватанына еврулигс поэзиясынын, бейик векиллериинц хатарында шахыр Фирдевсэ хем улы
гелйэр ве кеп вагт гечмэнкэ хем арадан чыкяр. Солтан Махмудыц хормат гоюпдырлар, онун, дереден елмез-йитмез эсерлеринден герелде
ибсрен пулларыны алып гелйэн кервен Туе шэхериниц бирингци дер- алыпдырлар. Муны туркмен классык эдебиятыныц танымал векили
иезесинден гирен вагты шахырыц мейдини икингци дервезеден чы- шахыр Молланепесиц:
карып, мазарыстына алып гидйэрлер. Ш оца герэ ол пуллары Фир-
демсиннц гыэына хедурлейэрлер. Эмма пулы алмакдан ол йуз Нызамы, Новайы, ене Фирдевси,
дендерйэр. Бу ваканы эшидип, солтан Махмут пула Нишапур билен Румуц гулшем, хинди тавусы,
Марынын, аралыгындакы кервенсарайы ремонт этмеклиги буюряр. Яланчы дунйэден етер мен асы,
Фирдевси 1020-нгци йылда гедайчылык ягдайда арадан чыкяр. Сизе кеп хорматлар гояндыр кецлум,
Реакцион руханылар шахыры динсизликде айплап, хатда онун, мей
дини мазарыстанда ж,айламага хем ругсат бермейэрлер. Нетии^еде диен сетирлери хас хем айдыц субу т эдйэр.
Фирдевсини онун, ез кичигцик багыныц ичннде яуайлаярлар.
Бейик шахыр Фирдевси ез деврунин, ве езунден соцкы ецде
А. МЕРЕДОВ,
барыж,ы шахырларын, арасында улы абрая эе болупдыр. Солтан Мах- ф илология ылымларьшыц кандидаты.
мудын, деврунде «шахырларын, шасы» болан Унсуры Фирдевсиниц
поэзиясынын, ецунде баш эгип, «Ф ирдезси бизин, дин,е бир уссады-
мыз дэл, ол хер бир ж,эхтден бизин, хекумдарымыздыр, биз болсак
онуц гулудырыс» дийип язяр. Фирдевси хакыкатдан хем езуниц
бар гуйгцунн мэхрибан халкына, онун, тарыхы гечмишини аж,анып
поэзия аркалы эбедилешдирмеклиге, зулмуц, сутемин, гаршысына, ада-
латлы «.емгыетин, болмаклыгына багышлапдыр. Ол пул учин, дунйэ
малы учин хэкимиет эелериниц ецунде яранж,ацлык этмэндир.
Ш ахыр: «й ы л бойы ялацач гезмек, ач ятмак дунйэ малы учин му-
ханнеслери евмекден говудыр» дийип язяр.
Ш у йыгында гирнзилен Заххак, Феридун, Зал, Бэхрам Чубин
хакындакы роваятлар «Шанаманын,» ин, гызыклы белумлеридир. Бу
белумлер оригиналдан тергк,име эдилмедик хем болса, эсасан ори-
гиналын, мазмунына ден, гелйэр. Эмма Гундогар эдебиятыныц яды-
гэрликлерини оригиналдан терж.име этмеклигин, нэ дереж,еде шовлы
ве талаба лайык боляныны эййэм тегцрибе геркезди. Шоца герэ,
гелгцекде шунун, ялы здеби ядыгэрликлерин, оригиналдан терациме
эдилмеги ёла гоюлса, шубхесиз, он,ат нетин^елер берер.
6
АК Ы Л -П АЙ ХА СЫ Н , ТАРЫ ПЫ
У
А Г Т болды гуррун, бср-се бир дана
Инди пайхас хакда эхли мердана.
Иймит ерэн азды о заман гаты, ©рэн часлы чыкды Мелгунын, сеси:
О йыллар хич киши иймезди эти. «Шахым, сенсиц багтыярлык шехлеси!
Адамлац иййэни хер дурли отды, Сенин, гул йузуци геруп йермек бес,
Башга тагам ынсан оглуна ятды. Маца шондан башга хич зат герекмес.
Мал этин иймёги евренер ялы Энтек оца асыл лайыгам дэл мен,
Мелгун елдурмэге башлады малы. Шонда-да мец бир товакгам бар сенден.
Эдип буггин дунйэн, устунден шалык, Олар гуррун, эдип о-бу зат хакда,
-заххак ша мун, иыллап сурди агалык. «Дурмады— дийдилер — залымлык чакда».
Азап берди, юрды чепбе чввурди, Залым шадан ичгин гуррун, ачдылар,
Ол йыллары санамак-да агырды. Сон, гошунын, гылыгыиа гечдилер.
Ёл алмады даналарын, хыялы, Дийди бири: «Залыма кушт берели,
Дунйэ эмир этди тентекдир доли. Ашпез болуп, ша кешгуне гирели.
Девлер шер устуне шер иш эдйэрди. Хич болманда хер гун икин, бирин биз
Хайыр хак да гизлин гуррун, гидйэрди... Сыпдырып гоиберж,ек борус дири биз».
Дэп шейледи: ики йигди хер гиж,е Тутуп ики йигди, галада айлап,^
Алып гелердилер, байырнып гуй?к,е. Ашхана элтдилер, уруп, ленч эйлэп.
Мелгун шейдип жуван барын елдурди, Йурек даглан йылан шекилли киши,
Йыланлара адам бейнисин берди. Газаплыды он,а булан, бакышы.
Бир гун шанын, ики гудратлы гулы Ж<аны алынды гунэсиз бир бичэрэн,.
Отурып гурруци этдилер улы. (Ёлы тапылмады башга хил чэрэн,.)
Айда отуз адам бошатды олар, Бар ыисан.1. Сыр хайвана хэким сен,
Гунде бир адамы хош этди олар. © з ятан ..... пуцде горкяц нэмеден?
Бошан ики йузе' етди кем-кемден, Бутин еди белек ериц шахы сен,
Бу ягдайы ацан болмады бир хем. Ери, ене нэме чекйэц ахы сен?
Заххак ене кырк йыл чекирдирди ыза. Шаха бакып дийди Арнаваз шейле:
ан,ры берди оца шейле бир я^еза. «Горкыц сгбэбини сен аян эйле!
Арнаваз бир гезек кешкде ятыпды, Белки хем, тапылар гутулыш эми —
•заххак болса с уйя-^и ука батыпды. Х ер беланыц бардыр ез бир мелхеми».
Ортаня^ысы яшды, бир серви бойды, Гезел шейле дийди дицлэнсоц шаны:
Мэхирли, сыратлы хем гэрмегейди. «Чэре гезле ёк этмэге беланы.
Шаны суйрэп, иле масгара этди, Чал оач мунеж,ж,имлер гелсинлер дурман,
Соцра дага тарап эн,ди-де гитди... ?К,адытайлер гелсин дийип эт перм,ан.
©рэн чиркин чыкды Заххагын, сеси,
Гелсин-де дуйшуци той ёрсун М обет,1
Ярылана денди онун, зэхреси.
Шейдип энигине-шэнигине ет.
Хайкырып, шейле бир эйменч сес этди.
Кешгун, йуз сутуни сарсды-да гитди. 1 М о б е т — патышаныц ппрлсри.
20
‘ 21
Сыр дчылман, дердунж,й гун гелендё,
Хэкимин, газабы дурмады ченде.
Шонда сен билерсин, ким саца душман,
Хайванмы, перими, девми я ынсан. «Ики ёл бар: я сиз шу гун елмели,
Я-да халас болмак ёлун билмели!»
Кимин, душмандыгын билецсон, ачык,
Горкман, ёк этмегин, сен угруна чьгк!» ©лум ховпы алды олардан эрки,
Гвзлсрде ганлы яш, йурекде горкы.
Серви бойлы ж,енан шей Дийип дымды,
Бу сезлер Заххагын, мацзына дамды. Олац арасында барды бир билгир,
Ол дама бар зады герерди биллир.
МОБЕТЛЕРИЦ ЗАХХАГЫ Н ДУЙШУНИ ЁРМАГЫ
Акыллы кишиди, ады Зиракды,
Гарацкыды гарган, ганаты кимин. Билмоиди ол горкы-ховп диен зады.
Гун дагын, устунден оачды ялкымын.
Гввнун бире баглап, гадамын герди,
Гегун, гупбасы-да гвм-гек ©вусди, Шанын, кысматыны болшы дек ёрды:
Ондан якут дамн^алары товусды.
«Текепбирлик этме, бейик хвкумдар,
Бир ерде бир палчы, гуррандаз бармы, ©лмек учин догуляндыр бар ж,андар.
Я мол ла-м уфт уми, я акылдармы,
Сендсн вн, хем кеп патыша болупды,
Ш а барыны йыгнап, кашге гетирди, Ады элем ичре шехрат алыпды.
Герен дуйшун бир-бир айдып отурды.
Х ер хайсы езуче емур сурйэрди,
Дуйшдё яэмэн, ягшы, эрбет болянын Ахырда орнуяы башга берйэрди.
Сорап билж,ек болды хачан влйэнин.
Демир гала дейин болсан,-да, сени
Дийди: «Ханы, айдын, влйэрин хачан, Акдырып гойберер вагт толкуны.
Айдын, сиз, ким менян, тагтыма гечер?
Башга бири гелип, тагтыцы алар.
Догры ёруп, беян эдин, дуйши сиз, ©зун, елуп, шехрат-шанын, кул болар.
Ёгса велин топаланар башыцыз».
Шахым, онун, ады Феридун болар,
Мобетлен, йузунден ганлары гачды, Ол элем уузуне шехлесин салар.
Горкуп олар дертлерини пайлашды: Шахым, ол энеден доганок шинди,
Догмаса-да ондан хедер эт инди!
«Хакыката уюп, ачсак биз сыры,
Ортада гоймалы боларыс сери. Мэхирли энеден болуп эсер ол,
Эдил агач ялы ©сер есер ол.
Горкуп хакыкаты яшырсак-да биз,
Пархы ёк, елумдея сыпып билмерис». ©суп-есуп, :геге дирелер башы,
Тагтыцы гацырып алар ол киши.
Уч гун гечди. Олан, харапды халы.
23
Дымярдылар 1агза сув алан ялы-
Ол серви бой йипит меркици берер:
Сердессесин суйр депэцден индерер. ФЕРИДУИЫМ ДОГЛУШЫ
Тандыра тен берип, дийди ша шейле: Бойы серии и м.| даяв пэлванын,
«Нэм учин мени ек гврйэр ол бейле?» йузундси см-1>«-к<*г ягып дур онун,.
Билгир дийди: «Душун, сен пикир эйле, Ловурдаи. кнои шэхле сачды ол,
Бу затлар такдыра язылан шейле. Л\емшпт 111«*х M-ciiiii- чалымдашды ол.
Хабар этди дунйэн, эхли ерине, А дым Каве, езум демирчи усса.
Кемек эдин, дийип хакимлерине. Адалат ниреде, мыдам гам-гусоа!
Мобетлере дийди: «Эшрет сеййэн сиз, Сен мени хорлаян, кеп вагт бэри,
Акыл хем мертлиге гадыр гойян сиз! йурегиме уруп гелйэн, ханж,ары.
Гизлин бир душман бар. Ол шаха гаршы, Ыкбалым шор, гун яманын берйэрсин,,
Он, кимдигин билер хер дана киши. Огуллармы ёк эдйэрсин,, гырярсын,!
Артдырмасам болмаз инди лешгери. Еке оглума бери дегме сен, шахым!
Йыгнаж,ак мен нирде болса дев, пери. Эшит сен арзымы, дин,ле сен ахым!
Кемек эдин,, белли сизе мен, халым, Этмишим нэмемиш? Айт, гизлеме!
Мундан артьж ёк чыдара меж,алым. Этмишим болмаса, хиле гезлеме!
Беян эдин,, бир нама-да дузун, сиз, Зулумын,-да еци-ызы бар ахыр,
Шамыз адалатлы дийип язын, сиз». Э»^ирин,-де бир себэби бор ахыр?
Бакмалымы мен шол ики йыланы Кавэц сеси гелип етен бадына,
Огуллармыц гызыл ганы билэни?» Кешге аягыны ауан бадына,
Дилин тапмак у,чин гарры уссаныц: Билмейэрин мец башымда нэлер бар,
Оглуны гетирип бердилер онуц. Тэлейици ецден геруп болмаяр».
Мен ж,огап бере**ин аЙдан задыца. Илчэ хеззет эдиц дийип эмр этди,
Феридундан сал0м геТирдим сан,а. ©зи болса чуццур пикире батды.
Билсец бизиц ул#е гУЛлейэн улке, «Уч гызым бар ер биле гек арада,
Биз гуйчли, биз эе Хазына, мулке. Гез гувангцым — дийсем олар барада.
Дийип бир ар'ыпдан эшден дессиме, Шаныц ислегини этсем мен бергцзй,
Илчими гендердйм сеНиц устуце. Янып, бишип, гезяшыма тапман ж,ай.
Энтек гызларыца ат хем айры гцай Эгер-де «ёк» дийип, эгмесем боюн,
Бермэнци эшидиП. бегендик биж,ай: Халым ерэн тец бор мец ондан кейин.
Биз хем огул аДьШ 3Uirap тутамзок, Шахы-элеме дийп бормы «боюн дэл»,
Багт арзув эдип, гиж,е ятамзок. Онуц билен душман болмак оюн дэл.
Тангырдыр, бар зады билйэндир хэким, Сарв дийди: «Булар бир-бирине тай,
Сезде хем сехбетде тай гелмез хич ким». Хекумдар йигиде бапдыр гезел ай.
Сарв хем йигитлен, гелгк,егин дуйды. Чайылан дек болды Емене тылла,
Бутин лешгерйне бесленин, дийди. Сеп чекйэн земмерлен, сон,ы ёк ылла.
Хем дийди илчэ ол: «Гит-де сен шо ян, Соцра дий сен хекумдара шейле сез:
Румын, шасына эт шуны аян: Ики дунйэде хем хакыц гулы биз.
Япрагы он, зэхер ширеси хем ган. Дунйэ дар дийп, ене дурсуц шу ерде,
Душушмак алаж,ын эдерис хекман. Я юмман ейдйэрмиц гезуци герде?
+
Гецеш гуруп, барлалы бар гуйж,умиз Уммасыз гиц сенин, ериц хем дузун,,
Хем чапар ёллалы атамыза биз. Эмма гевнумизе дегдин, сен бизин,.
Хэким дийди оца: «Эй, дана чапар, Ахриман ызындан гиден болсацыз,
Рехим этгцегими билдиц бу сапар! Ата пендин рет эден болсацыз,
Дий сен ики арвах, ики неж,исе, Накыл бар, белки хем, шол акыл берер:
Дий сен акмаклара — ол 'ики писе: «Х ер ким вз экенин взи хем орар».
Хаясызлар, ундупсыцыз хакы сиз, Чакым мец чак болса, шере баш гошуп,
Пис ёла баш гошупсыцыз чакы сиз. Гунэ пенж,есинде гидерсиз яшып.
Яп-яцы хем яшдым, гуйчли йигитдим, Инди газап донун гейип йермэйин,
Яп-яцы хем гара сачлы йигитдим. Казам долуп баряр, мен оца тайын.
Маца бакан пелек сизе-де бакар, Ацламаса бир кес шериц алыны,
Сизиц хем билициз яй дейин букер. йигренип бар зады, йитир ёлуны.
©мур-бакы тацрыц садык гулы мен. Дунйэ кеп герендир сиз дек кишини,
А нт ичйэрин ериц, гунуц адындан, Ол хер кес ецунде эгмез башыны.
Башламаздан бурун езум хер ише, Илчи дицлэп шаныц бар айдан сезун,
Бир аллага сыгынардым хемише. Башын эгип, кешкден сайлады езун.
Хэким боламда-да бутин мулке мен, йылдырым дек суйнуп учды-да гитди,
Мы дам гулак асып гездим халка мен. Ел дек шувлап, ара ачды-да гитди.
во 61
РАЖ.ЫЦ АГАЛАРЫНЫН, ЯНЫНА
ГИТМЕГИ Ел ялы всуп дур ыкбал депеден,
Ондан гуталармы гайгы кеп эден?
Феридун бермэге дана пендини
Янына чагырды ж,игербендини. Ол ел есее, дурмуш дарагты солар,
Йуреклерин, нуры ечер, ёк болар.
Хэким ачды ез оглунын, гезуни.
Айдып берип гелен илчин, сезуни: Дурмуш башы байлык, ж,епа он, сон,ы,
Дунйэ билен хошлашмалы ин,сон,ы.
«Оглум, агаларын, хут бизе гаршы
Эйлемекчи боляр ганлы ж,ен,-уршы, Шейле болса эж,ир чекип нейлэйин,
Дурмуш дарагтыны экип нейлэйин.
Пис ише баш гошмак, яманлык пэли,
Шейле язылыпдыр олан, ыкбалы. Эксем, онун, кеки гызыл ган ичер,
Йигренч хем бетбагтлык мивесин сечер.
Олан, юрды эж,ирли хем азаплы,
Адамлары гахарж,ан, хем газаплы. Биз ялы шалары кеп герди элем,
Квп-кеп хекумдары герер ол хэлем.
Ш а болуп, болсан, сен хекмурован,
Дин,е шонда болар доганын, доган. Гадым шалар хич мекирлик этмэндир,
Ар-касасын, алдавына гитмэндир.
Халын, гачып, элден гитсе тэж,и-тагт,
Голайыца гелен болмаз шо вагт. Дана сезун, дицлэрин мен хемише,
Кака, асыл баш гошмарын бет ише.
Гылж,ыца даянма, эйлеме ж,ен,и,
Говулыга бармаз, оглум, ж,ен, сон,ы. Тэж,и-тагт менин, нэмэме герек?
©н,леринден чыкж,ак, гызман бидерек.
Оглум, муны езум тослап тапмаян,
Агалан, бу сыры эйледи аян: «Доганларым!— дийж,ек, чыкж,ак-да еце,
Бир тенде бир ж,ан дек голай сиз ман,а.
Ери, тайынмысын, ж,ен,е диййэрлер,
Шайын, тут-да, чык сен вн,е диййэрлер. Йурекден йигренлчи зыцып ташлац сиз,
Тацрыны танаян болар кнтувсиз.
Довдулешип сен, устун,е эцерлер,
Я ецерсин,, я-да олар ецерлер. Шер арап, от бермэц н5,умле-/к,ахана,
Ж,емшит нэме герди эдип бахана!
Ецэйселер кулун, соврарлар олар,
Оглум, ярашайсан,, шол говы болар». Не сиз, не мен гутулмарьтс ж,езадан,
Хей гачып гутулан бармы казадан...
Эзиз какасына шей дийди Рач:
— Сезлериме гулак гой,— дийди Рач: Шейдип хайыр гапысыны ачарын,
Гахар дэл-де, мен мухапбет сечерин».
«Парасатлы, адыл, пайхаслы шахым,
Ыкбалын, нэдигин билйэц, пенахым. Хэким дийди: «Оглум, сен-э той диййэц,
62 Олар болса ж,ец донуцы гей» диййэр.
63
Ман,а байлык, тэж,и-тагт герекмес,
Догры экен кенелериц айданы:
Эгри азар, догры озар гес-гени. Маца сизден башга багт герекмес.
Ж,ан оглум, тамам-да шейледир сенден. Эж,ир чекдим ачмак учин багтыцыз,
Доганларцы сеййэц ачык гевунден. Дилегим: хош гечсин сизиц вагтыцыз.
Сен гит, мен олара бир хат язайын, Ага книц хергиз гамын иййэндир,
Язан хатым гезяш билен эзейин. Гевнун гетерйэндир, хош сез диййэндир.
Ичгин дэл агалан, гуррун,и-гепи, Сен оны йыкмасан,, гуйч йыгнап башлар,
Гумуртик сораглар сезлерин, кепи. Сени йыкып, аяк ашагна ташлар!»
Ики бир-ики бир бвлуншип гошун, Эл чекмэн агалар уят, бет ишден,
Чавуш чакышярлар, гараншып дашын: Бакы айрылдылар акылдан-хушдан.
Ганы гызып, отлар душуп ж,анына, Тур дилленди: «Рач, кичи сен менден,
Чагырды Т ур гецешчисин янына. Нэмучин шонда-да мен дэл-де, ша сен?
Рач гелди, лешгер бир хили болды, Ю р т ден, пайланмады, нэме хатамыз?
Некерлен, йурегин ол эле алды. Дин,е сан,а гулуп бакды атамыз!»
Дин,е Рач хакда сезлейэр лешгер. Рач зшдип Турун, гедек сезуни,
Н ирэ гитсе, шон,а гезлейэр лешгер. Дана ж,огап берди, чытман йузуни:
Рач налач гезуне яш айлады, Гож,а хат хем язды: «Кабул эйле сен,
Ялбарып яш хэким нала эйледи: Иберйэряс сейгули оглун, келлесин.
«Атан,дан утан сен, алладан горк сен! Бэрден барар велин, ынха, шу келле,
Билип гой, арымы аларлар сенден. Арша чыкар, ер йузуне ша белле».
Агам, урма мени: эшидип ахым, Шейдип, олан, херси биряна гитди;
©мур танапыцы ёлар аллахым. Бири Рума, бири Турана гитди.
6В 69
ФЕРИДУНЫЦ РАЖ,ЫЦ еЛДУРИЛМЕГИНИ
БИЛМЕГИ Раж,ьщ алып гиден эхли гошуны
Гусса батып, саллашып дур башыны.
Феридун хер заман ёла бакярды,
Рач дийип, лешгер гусса чекйэрди. Депреклер дешилен, туг бвлек-бвлек,
Чадырлар шар гара туйс квмур ялак.
Голайлапды гелер вагты яш шаньщ,
Эмма затдан хабары ёк гоя^аньщ. Пиллен, келлесине гара чыршалан,
Хеммем^е зат матам билен гуршалан.
Гызыл чайып, оглун, тагтын дузетди.
Тож,и лагл-2к,евхер биле безетди. Гайгы-гам ичинде шанын, гуллары,
Ж,инде-ж,инде болан атлан, ж,уллары.
Сакылар гетиртди мейлисе гайым,
Кернай-сурнайчыны этдирди тайын. Лешгерлер хошлашып яш хэким биле,
Башларна кул сепип, душдулер ёла.
Герулж,ек тайынлык герулди килен,,
Гвзленйэрди огла мувапык пилем. Гайгы-гама батып, гвтермэн башын,
Аглады, эн,реди, яс тутды гошун.
Булут кимин тоз галанда ёкары,
Тайярлык герйэрди ша хем нвкери. Шейдип ызлы-ызына гунлер гечип дур,
Шейдип пелек кепенмизи бичип дур.
Бир дуе сайланып гелди-де етди,
Усундэки чапар ерэн тукатды. Такдыра тен берж,ек болмагын хергиз,
Бил сен, ыкбал уйтгэп дуряндыр тиз-тиз.
Эн,рэп гайгы-гусса батып отырды,
Алтын сандыж,агы тутуп отырды. Ыкбалын,ы душман билсен,, свер ол,
Достум дийип билсен,, гергэ гояр ол.
Йупек вртулгиди сандыгын, дашы,
Ичинде ятырды Раж,ьщ башы. Сан,а акыл берип, дийсем мен растым,
Бу паны дунйэни свймегин, достум...
Йузи дув-ак чапар ах-нала чекип,
Ша хузурна гелди, гезден яш декуп. Багты ятан гоя^а хем эгирт гошун
Тутды чар баглыгьщ ичин хем дашын.
Бу чапар дэлирэп гелйэндир, белки,
Дийшип хайран галды бар адам илки. ©н,лер бу теверек тойды, мейлисди, -
Инди бу баг шатлык мейлисин кесди.
Сандыгы ачсалар, уйшуп хеммеси,
Ичинде ятырды шаньщ келлеси. Кукрегине гысып Раж,ын, башын,
Гож;а йыглап баряр, декуп гезяшын.
Хэким атдан агып гвзлерин юмды,
Лешгер яка йыртып, чун, оя чумди. Алтын тэж,е бакды, зер тагта бакды.
Барысы бош дурды, бар ер гум-гукды.
Шейле душушыкмы гогцац куйсэни?
Гезлери гаралып, гызды он, ганы. Сер ховуза, сервэ, салма серетди,
70
Зэр-зар аглап, бага, алма серетди...
71
Сыпайы эхлиси гамгын болуп дур, «Эй пэлванлар, шейле еленн,иэ бармы?
Лешгер тозы дик асмана галып дур. Ш у мердан дек гурбан боланцыэ бармы?
Ша адын эшидип Тур билен Салым, «Феридунын, емри бакы гул ачсын,
Нэдерин билмеди ол ики залым. Тацрым он,а хемишелик нур сачсын!
Инди нэме эдеркэк биз дийдилер, Канун бозан ики саны хайын биз,
Гунлеринин, яшж,агыны дуйдулар. ©кунип декйэрис гезде яшымыз.
Олар учин бир ёл барды бу сапар: Эшдип бизин, нала билен ахымыз,
©тунч сорап, ёлламалы бир чапар. Белки, гунэмизи етер шахымыз!
Ялпылдап дур алтын тэж,и башында, Айт тацрысын билмез ики нен^исе,
Ики ганхор, ики гунэкэр п'исе:
Сыпайылар уйшуп отыр дашында.
Акмаклан, гепине дограман соган,
Хеммелер зер донлы, ж,ыгалар серде,
Хей-де елдурерми доганын доган?
Алтын-кумуш ©вшун атяр бар ерде.
Манучехри сеййэс диййэрмисин,из?
Мердан Шапур ша змрини битирди:
Рач нирде? Мейди нирде? Айдын, сиз?
Ша янына Рум чапарын гетирди.
Мейдинден хабарын, бармыдыр сенин,?
Чапар гирен бада кешгун, четинден,
Биз дин,е келлесин гк,айладык онун,!
Хайран галып, душди деррев атындан.
?Д екдуциз сиз Раж,ымын, ганыны,
Элемин, шасына голайлады ол,
Алмакчымы агтыгнын, хем гк,аныны?
Илки тэж,и-тагта гез айлады ол,
Ёк, ол барып сизин, ганыцыз декер,
Сон, шанын, ецунде ашак йыкылды,
Алып барар лек-лек лешгердир некер.
Башын ере гоюп, ики букулди.
Барар, Кавэн, тугун гетерип барар,
Алтын отургычда отурды чапар,
Ерин,из торч эдип, меркициз берер.
©вги сэзун диле гетирди чапар:
Доганларын, шум ыкбална уйды ол, Эйваны-да бэслешип дур даг билен,
Ики писин, еля^егини дуйды ол. Кешгун, еци безелипдир баг билен.
Чапар учды гуйзки тувелей ялы, Эйванынын, айратын бир васпы бар:
Чун, ойда гечирди уммасыз ёлы. Депеси он, йылдыз билен гурлешйэр.
Йупек чадыр толкун атып дурярды, Депрек, кернай-сурнай дынман сес эдйэр,
Ики хэким онда сехбет гурярды. Не гиж,е, не гундиз сесин бес эдйэр.
Дийди олар: гур бер ханы илки сен Ш ар гара сачы бар, йузи нурана,
Шахын, лешгеринден, белент кешгунден. Гввни ачык, свзи мылайым, дана.
Салым билди г^ецин, ничик етенин, Хэким дийди: «Келлэ найза етурин,,
Тот-тозанын, айын, ен,ун тутанын. ©турин,-де мен, яныма гетирин,!»
Ж,ен,и ташлап, ен,ун башлап гитди ол, Дагады оларын, херси бир ере,
©зуни шол белент гала атды ол. Кимси токай, дузе, кимси даг-дерэ.
Ызындан хем ковды Эйран гошуны, Гачанлан, ичинде бир дана барды,
Бир ерде-де чекмэн атын, башыны. Дилевар, сезлери дурдэне барды.
Яш хэким гахара-газаба мунди, Дий сен: «Биз сен, гулун,, эгйэс серимиз,
Нерден душуп, гыр атына атланды. Герек дийсен, берели бар еримиз.
Ловурдап дурярмы башында тэж,ин,? Мундан бейлэк, шахым, биз саца боюн,
Бу гун сен бермели боларсын, паж,ьщ. Баш эгйэрис сан,а садык гул дейин.
Me, саца тэч билен тагт гетирдим, Серж,ек дийсен,, серэй бизин, лэшимиз,
Гачма, сени максадыца етирдим! Гурбумыз ёк галдырмага башымыз.
Экен дарагтыц сен, есуп дур ханха, Нэме этсен,, эт сен бизи, хекумдар,
Мивесин голтугца гысарсын, ынха. ©лдурсен,ем, гулдурсецем хакын, бар».
Йуклешдирип барын дуе, пиле сен, Тагт билен хошлашды Эйранын, шасы,
Кешге етир гит-де кервен биле сен». © зи биле гитди он, уч баласы.
Шейле дийди, евги сезун эчилип: Бу хабар хош якып, гвтерди шаны,
Кэн гезек ятлады кадыр-суханы.
«Геч гунэми менин,, мэхрибан оглум,
Гел., йурегми йылат менин,, ж,ан оглум. Гидип Самы гаршы алмагы дурман,
© з оглы Навзара берди ол перман.
Тан,рынын, гунэкэр бендеси менем,
2К,ан оглум, саташдым мен сан,а енем. Табшырды ол: тарып сезун айтмагы,
Улы шатлык билен гутлап гайтмагы,
Худайы ц 0 н,унде мен гайта-гайта.
А н т ичйэн, боларын мэхрибан ата.
Хал-ягдайын сорап батыр — пэлванын.,
Сенин, учин нирэ дийсен, чапарын, Чагырмагы оны янына шаньщ.
Ягшы-яман ислэн задын, тапарын».
Гелип етди Самын, шат вагты Навзар,
Оглуна гейдирип пэлван лыбасын, Янында он, беземен яш пэлван бар.
Ы зда гойды даглан, керт-керт галасын.
103
Пэлванларын, бири шей дийди Зала:
ЗАЛ БИЛЕН РУДАБЭНИЦ «Эй батыр, гез етир аж,ап ыкбала!
СейУШМЕГИ
г Шанын, бир гызы бар, дурдэне сези,
Мэхрап диен ша бар эрди бир заман, А й дийсен, агзы бар, гун дийсен, гези.
Байлыкда тайы ёк, ези-де пэлван.
Узын бойы чынар билен бэс эден,
Кэбил шасы, хабар алсан, аслындан, Пил сун,ки дек дийсен, бир нэзик беден.
Заххакдан башланяр, йылан неслинден.
Кирпиги ок ялы, гезлери нергиз,
йылыц-йылы Сама твлейэр паж,ы, Хуйр-пери-де он,а ден, гелмез хергиз.
Сввеши сеймейэр, песди он, гуйж,и.
Гашы яда салар Тараз1 кеманын,
Яш батыр хакында эшдип, гврмэге Сачындан мушк ысы гелер ж,енанын,-
Кэбилден гелипдир, салам бермэге.
Дунйэнин, беземен язына мен,зеш,
Гуллар гетирипдир хем бедев атлар, Ж,адылы бахарыи, сазына мен,зеш!»
Сансыз хазына хем дурли совгатлар:
Ж,ошдурды Дастаны бу сезлен, бары,
Лаглы-мерж,енлерден, мушк хем динардан, Аклын алды, гитди сабры-карары.
Йупек парчалары узак диярдан,
Гиж,елер ятмады, гам басды Залы,
Шехратлы шалара мынасып тэж,и — Учды шол гезеле арзув-хыялы.
Гетирен задынын, ёк ан,ыр уж,ы.
Агыр пикирлерден айланды сери,
Дастан эшденинде Кэбилден гелен Гопды йурегинде ышгын, хесери...
Кервен барасында, ол гуванч билен 4
Мэхрап ша ат башын ызына бурды,
Чыкып, Мэхрап шаха кэн хормат этди, Ир билен Кэбиле гадамын урды.
Оны сылап, кешге тарап экитди.
Асуда дем аляр гул ачан баг-да,
Мыхманларын, хорматына эчилди, Ш а ез отагына баряр шу чагда.
Мейлисде йуреклер, диллер ачылды.
Такдыры багш этди ики зибаны
Пэлванлар столда гурашып девур, Оца: Синдухт билен Рудабэни.
Отурды, башланды шадыян говур.
Гезеллик бабында яз гули ялы,
А к сачлы яш йигит долдурып ж,амы, Икисем мен,зешди дамж,а мысалы...
Сынлады бойдан-баш гелен мыхманы.
Дерт адамын, сыры эшгэрдир иле, Ачылан тер гунча, герсен, махласы,
А йт гизлин сезун, болса нэхиле?» Ол Зехре йылдызы, багт шехлеси.
Дастан бага гирди: ынамлы гарап, «Гердун, сен йурегмин, агыр халыны,
Кэбил айы нурун сепди ялдырап! Геркез инди саташмагын, ёлуны?
Эгер ялан сезун, ачылса сепи, Сан,а элин берер ялы ол ж,уван,
Гырарын барыцы, болмаз он, гепи!» Тора салып, эдерис биз бендиван.
«Сам ялы акыллы хем парасатлы, Кемент атса даш минарын, бойнуна,
Ханларын, ичинде абрайлы-атлы, А ч арслан гузыны гысар гойнуна!»
Элеме ян, салан гужурлы беден Гитди гызлар, пэлван ыза доланды,
Доган дэлдир хениз хич бир энеден. Умыт гушы онун, калбына гонды.
118
Белки, бейик шаха ёллар-да салам, Гоюп гайгы-аладаны бир яна,
Онун, бу хакдакы пикрин билер Сам. Гаплан, авлаярды чыкып мейдана.
Язылды намада мэхирли салам, й узи дув ак болды, ген, галды ата:
Кеп онда тэзелик, шатлыклы келам: Дастандан говшурлан дуйдансыз хата.
«Оглумын, арзувы — мен, учин канун, Шонча тиз чезулйэр гизлин дувунлер,
Битирерин оны, мен он,а замун» Дерманын тиз тапяр дертли гевунлер.
Отлуклы дек деррев хат алып чапар, Оянып, чагырып ол парасатлы
Сама тарап гитди ат салып чапар. Пирлери, энчеме абрайлы-атлы
Герди Сам шо халат, эллери хатлы Адамлары, дийди: «Айдын, сиз, Зала
Каргасар илине етенде атлы: Н э гарашяр? Саташар нэ ыкбала?»
120 121
Ыза доланмага берилди хокум,
Бу хабары эшдип шатланды хер ким.
Пирлен, бары, соран вагты серкерде,
Оны билж,ек болуп галдылар дерде. Зынж,ырлап сурдулер каргасарлары,
Дик асмана чыкды ахы-зарлары,
Агтарып декдулер, билип гелдилер,
Багт тапан ялы гулуп гелдилер. Ягтыланда чел мейданын, дегреси,
Геге галды батырларын, награсы.
Мунем^цим пикирин эйледи аян:
«Эй сен эгни тылла совутлы пэлван! Депрек, сурнай гатым-гарым хеммеси,
Узаклара етди гуммурди сеси.
Рудабе билен гошун гошса Зал,
Гарашяр олара ин, говы ыкбал. Сам Эйрана ёла душйэр бу заман —
Батырлар гордуна барсын саг-аман!
Шолан, икисинден, билсециз эгер,
Пил ялы эдермен бир пэлван догар. Чапар гелип, Залын, янына етди:
Йигит такдырына кэн тагзым этди.
Гылж,ы билен бутин дунйэни алар,
Дабарасы онун, асмана галар.
СИНДУХТЫН, ГЫЗЫНЫН, СЫРЫНЫ АН.МАГЫ
Аяк тозы ганым багрын ган эдер,
Душманларын, барын ер-егсан эдер. Ики яш йурегин, арасын чатан —
Яцранын, бириди ол барып ятан.
Ш ол пэлвана умыт баглаяр Эйран, 1
Гуван оца, он,а гин, элем хайран! Саргыт элтип ашык йигдин, дилинден,
Саргыт алып гайдяр гцуван гелинден.
Багт берер девлете хем халайыга,
Улу с-ил чагырар оны шалыга». Ш ол ширин диллини чагырып Дастан,
Шатлыклы хабары эйледи беян:
Мунеж,ж,имин, бейле сезлерин эшден
Серкерде кошешди юваш-ювашдан. «Ш а гызын, кешгуне — ыгла сен шо ян,
Дий он,а: «Эй пери, ай йузли ж енан1
Чапары чагырды, ачылып йузи,
Хошамайлык билен дийди шу свзи: Калбым мен, шадыян сезлерден долы,
Гой учсун ол сезлер, ач он,а ёлы.
«Етир мен, оглума — айт сен Зала,
Баш гошанын максатсыз, бош хыяла. Буйругым битирип чапар, атамдан
Багтымын, хабарын гетирди Самдан».
йене сез беремсон,, ялан свзлемен,
Битирерин, хич бахана гезлемен. Герчек он, элине гысдырды хаты,
Савчы кешге тарап герди ганаты.
Дан, атан дессине алып гошуны,
Эйрана еврерин атын, башыны». Тувелей дек, гызын, янына гелди:
Барды хатда гыз йурегне теселли!
Ол гелен чапара кэн берди дирхем, 123
Дийди: «А ра ёлда сакланма бир хем».
122
Савча гезел ез янындан я^ай берди, «Душун-э, пул нире, бейлеки нире,
Дирхемлерден пенгце-пеня^е пай берди. Бахасыны гараш дийди эртире!»
Гоша йузук берди, гевхерден дашы, Ине аж,ап гейим, гыммат бахалы,
Нахит йылдызы дек янып дур гашы. Янып дур гун нуры душен махалы!
Синдухтын, калбына ховсала душди: «Ж,аным гызым, ай дек ягты нур сачдын,.
«А й т нирден гелйэн,? Бу нэ болушды? Нэге кешги бир чу кура чалышдын,?
Мени гереницде говшады салын,, Эне борж,ум беря^ай эдип элмыдам,
Гизленип гечмекди сенин, хыялын,. ©мур бойы сен дэлмидин, аладам?
Мени мун, алада гойдун, бигуман, Нэме мени бейле хорлаян, гаты?
Билмедим, кнм езун,, тирми я кеман?» Айтмалысын, ман,а бар хакыкаты:
Савчы дийди: «Девум нанын, есири, Ким ол зенан? Сезле, нэме дийп гелен?
Элннден гул енйэн сенетчин, бири. Ким иберди? Танышдыряр ким билен?
Шазада гыз учин сатмага халат Гыммат совгадыца мынасып болан
Гетирдим, нэме дийп айдайын галат?» Н э йигит, догрын, дий, сезлеме ялан?
Синдухт дийди он,а: «Герейин ханы, Арапларын, тэя<,и — ая5,айып мирас,
Кешет йурегими, алдама мени». К э бизе зыянлы, кэ эдйэр халас.
«Сатдым икисини — аз герди оны, Абрайцы декме, кын болар ызы...
Гетир дийип ене ёллады мени». Нэге догурдымкам мен шейле гы^ы!»
«Онда пулун, геркез ханы дессине, Гыз ашак серетди, бу ничик бела,
©чур одум, сув сеп онун, устуне!» Утаня^ындан ян,а душди ховсала.
124 125
Х есрет яшы акды махытабанын,,
А к йузуне урды рецки ганын,: Рехими инди савчы аяла:
Илки башда душунмэнди бу хала.
«Мэхрем энем, менин, дини-иманым! 1
Ышк одуна душуп, ертенйэр я^аным! Х ич ким сез диймезлик учин ол гызын
Тамда гизлэп, гулплап гитди ялн,ызын.
Догурмадык болсац, ах, ецден, энем,
Ягшыны, яманы билмездим менем. Яш декуп яссыга яныны берди,
Йузи йыгырт атды, агралды дерди.
Кэбилде байдагы галанда Залын,
О т алып туташды, янды хылальщ.
I. МЭХРАБЫН, ГЫЗЫНЫЦ СЫРЫНЫ
Онсуз емур? Галма гызын, зарына, ЭШИТМЕГИ
Дегмез дунйэ сачынын, бир тарына?
Дастан ченден хорматлады Мэхрабы,
Билнп гой сен: онун, билен герушднк, Ш а доланып гелди, он,атды табы.
Эл -эле беришдик хем касам ичдик.
Герсе ынха:
Чапар гитди батыр Самын, янына, аглап ятыр аялы,
Ол ез сезун дийди мэхрибанына, Йузи уч ювулан ак эсги ялы.
Илки халамандыр, оны ген, геруп, Сораг берди: «Нэге халын, перишан,
Сон, разы боляр, ак пата берип. Гул япрагы солгун, бу ничик нышан.»
Дийди: «Ж,ан гызымын, сайлап тутаны Сен; квшгун,е хем-де садык гуллара,
Найбашы йигитлен, барып ятаны. Сен, тэж,ин,е, тер ачылан гуллере,
Ине шол хем бизиц соцкы чэгимиз, Сон, эдибер нэме дийсе ынсабыц,
Болармыка хей рахат чагымыз?» Эхли хекмуце биз хемише табын».
Синдухт дийди: «Айтдым бир тымсалы мен, Бу ягдая ненен, чыдайын эйсем,
Хакыкаты беян эдер ялы мен. Май бермедин, чапып ташлайын дийсем.
Бир пэхимдар акыл беренмиш шейдип, Сам билен ша суруп лешгернин, барын,
© з оглуна яцкы тымсалы айдып. Гелсе, алар юрдун, бар ыгтыярын.
Ш ол тымсалы гайталадым, хэли сен Кэбил ери дуршы билен ган болар,
Гулак асып, пугта дицлэр ялы сен. Мейдан гурар, баглар вес-вейран болар».
Дастан — эшит инди сезумиц ызын — «Мен, солтаным — дийди шанын, зенаны —
Т ор гуруп, торуна салыпдыр гызын,. Он,а гахар эдип, якмагын гк,аны-
Синдухт дийди: «Ярым, сенден гизлемен, Гызы дийди: «Шайым; айрып, бидерек
Х иле гурман сан,а, ялан сезлемен. Гарыпсыран болмак нэмэме герек.
Нэме гедлиги бар бейле никанын,, Геруп Мэхрап, хайран галды бир хиле,
Зын, гайгыны, хесрет чекмесин гк,аныц. Ичинден йуз тутды реббим ж,елиле.
Зал Емен шасына савчысын бир чак Сон, дийди: «Акльща етипдир зыян!
Ёллан Феридуна мецзейэр бичак. Сен, ялы перинин, хайсы бир ынсан
©н,куси дек гахар билен ханыма Гаплан, ялы арлап, гахары гайнап,
Дийди Мэхрап: «Гызын, гетир яныма». Гыгырды гылгцынын, бали5,агын ойнап.
Горкды Синдухт: баша бела гелер дийп, Горкудан саралып, гайгы-гам билен,
Нэгехан гызыныц, ж,анын алар дийп. Гитди шазада гыз мун, элем билен.
«Дегмеж,егн,е Ьент эт» дийип дил ачды, Энели-гыз — ики багтсыз бигунэ,
Ш а газабан кешйтмэге чалышды. Худая ялбарып, гезледи пена.
Кэбил шасы хем Зал дуйды дессине, «Шехратыц бейгелсин, батыр пыяда,
Урша гелйэр Сам Мэхрабыц устуне. Бол элмыдам ачык гевунли-сада.
Пикир эдип дийди: «Эшит бир сезум, Алтмышысы геен гыммат энгамы,
Башга алаг^ымыз ёкмука бизин,? Херсиниц элинде тылладан ж,амы.
1
Пейдасы бор, харч эт пулы-гыраны, Алмаз тэч экитди, шалар шехрады,
Бу гиж,е йуреге салса яраны, Тенечир, билезик, ене кэн зады.
Ша дийди: «Бу созлен, нэмэме герек, Инн бар йигрими ша гаршына дец,
Эртекини отарма сен бидерек! Атлын, бойы ялы боюны герсен,.
©мур герек болса, чэре гор, чэре, Хер хили маталар, кэн дурли халы,
Ёгса-да гирмели боларсын, горе». Дерт пиле йукленди, басырлан ялы.
J
Синдухт дийди ене: «Бейик солтаным, Сон, ата атланды шанын, аялы,
Белки, багышларсын, бир чемче ганым. Ева чыкан батыр пэлван мысалы!
«Гайры адамлардан — Сам берди хекум Мец ецумде касам эт сен шу заман,
Кешги арассалац, галмасын хич ким». Антыцдан титресин земиндир асман.
Синдухт дийди: «Гораяс биз хак зады! Квшги-эйван, хазынам бар-пулум бар.
Эр йигит бор батыр Самын, зуряды. Доган-гарындашым, энче гулум бар.
Даналара ундейэрсиц гаты сен, Газабыцы эцтермесец устуме,
Н ур сачяц, гум эдйэц хыянаты сен. Совалыца ж,огап бирин дестине,
Ёвуз белалары сенсиц ятыран, Кэбилде шунча вагт гизленип гелен
Сердессэц швхратын арша етирен. Сыры ачар Забул мец устум билен».
140 141
Элини мэхирли гысып серкерде, Юрдун, хэкимине иберип хатым,
Оца бакы касам этди шу ерде. Ачдым йурегимкн, яралы гатын.
Батыра баш эгип, сон,ра дикелди, 2К,огап берер, хатым ярар хакана,
'--ез гомагын чвшлэп, зыбана гелди: Йылгырар ол — нур чайылар мекана.
Эгк,еси мен зыба нэзик беденин,, Йигит ялы сеен болса гелин-де,
Дастана йурегин бенди эденин;. Не хаж,ат гезмэге х.иж,ран елинде.
Гвзун, етер ялы доста, душмана, Геркез онун, кешбин, менем герейин,
^етин, билмек учин гелдкм бу яна, Шонун, учин сан,а совга т берейин!»
Эмма сен Кэбили булама гана, Гел Кабиле, бир гер бизин, шэхримиз,
Гопдурма башында ахырзамана». Совгат берели биз йурек мэхримиз».
Сен хем сен, неберэн, шу гунден шейлэк «Шатлан инди, чекме сен гайгы-азап,
лшасын гайгысыз, болмасын хелэк. Мыхманы гаршыла, кешгуци безэп.
Сиз гайры, болса-да гелди вагтьщыз: Сэхер шапак якан вагты ышыгын,
1 азанып билдициз шалык тагты сиз. Гейип Синдухт алтын-зерли эшигин,
Дунйэн, болшы шейле, айып дэл булар, Тэж,и шехле сачян ^эдермен ханын, —
Ярадана гаршы ким гидип билер. Кешгуне уграды гуйчли пэлванын,,
J4 2 143
Асса йерэп, тагта голайлан вагты Чыкып юрдун, эхли беглери, ханы,
Айларыц солтаны нур сачды ягты. Хормат билен гаршылады пэлваны.
Сам оца шей дийди: «Ю рда доланыц, Зал дикелип, дурды тагтын, ецунд^
Ьтирин, Мэхраба мунда биленнн,» Хекмурован оны ачык гевунде
Мата, халы, суйтли маллар эчилди, А еззет берйэр Самын, язан кыссасы^
Совгатларын, мынасыбы сечилди. Окамак, пайлашмак онун, гуссасын. 1
Мунея^цим, гуррандаз уйшди бир яндан, Бир пир сораг берди, говлуга янап,
Дийди деррев хабар алын, асмандан. Эдермен йигидиц аклыны сынап:
Гитди пирлер, ишлэп и^анын гынады, «Он ики агач гердум шейле гелшикли,
М унея^имлер ирмэн йылдыз санады. Тарыпа мынасып, гем-гек эшикли.
^ ч гун ишлэп, уч гун болуп гелдилер, Оларын, хер хайсы отуз шахалы,
Хинди хаеабыны алып гелдилер Болмаз он, шу сандан уйтгэн махалы».
(
Олар шейле дийди ецунде шанын,. Бейлекиси дийди: «Эй аклы дана!
«Хасапладык айланшыны асманын,, Ики ат чапярлар, салып мейдана.
Залдыр Рудабе эдермен, герчек, Чапар ен,е, бир дем дура билмезлер,
Иц бейик пэлваны я^ахана берж,ек. Эмма бир-бирини гере билмезлер».
Пирлен, сорагына я<,огап бийр ялы, Бир гуш херсинде бир хввуртге гуряр,
Чагырды бейик ша ак сачлы Залы. Гиж,е он,а, гундиз бейлекэ баряр.
Пирлер хатар гурап отыр шадыян, Учса ондан, бирден япрагы солар,
Олан, ецлеринде ак сачлы пэлван. Гонса муца, бир мылайым ыс гелер.
146 147
Бир серви гек евсер гулгун лыбасда, Гиж,е гара атдыр, гундизем ак ат,
Бири ашак бакар, хемише ясда». Чапар барар олар нобатма-иобат.
Шейдип гуры челде л^айлар дерэпдир Инди дицлзн,: кимдир ол отуз атлы,
Хем гуллар дерэпдир, байлар дерэпдир. Ш а ецунден гечер дурар хайбатлы?
Хатымлац сезунде бар гизлин маны. Инди дидлэн, гоша серви барада,
Душундир сен бизе, нэдир беяны. Ол не гушдур гатнар ики арада.
Эгер шоны билип билсец, гахрыман, Гоюн билен Мизан йылдыз арасын
Гум-топракдан дередерсиц загпыран!» ©ртендир гарацкы, герсен, нир^есин.
«О н ики агач хакда айдылды башда, Ол гуш гундур: гатнар энлэк хем бейлэк,
О туз шаха бармыш хер бир агачда. Ол бизи сеерем, вдерем хелэк.
Кешгун, эхли ханы-маны ецунде, Мисли гекде гуш ол, сув йузунде сал.
Тэгци, тагты, генж,и-кэни ен,унде». Хич ерде эгленмэн, хайдап гелйэр Зал.
Ж,еннете дендерди онун, хер ж,айын, Забулын, кешгунде яцланды хер ян:
Шерап, шербет, барын этди ол тайын. «Гелди ревшен йузли, багтыяр Дастан!»
Душэп гойды ере зер-нагыш халы, Сам хеммэн, ен,унден гелди ёл кесип,
Ловурдады элемгошар мысалы. Кэн дурды перзендин багрына басып.
Эйванда тагт гойды, чайылды нуры, Гуванды гарры Сам тапан багтына,
Берк сакланды Чинин, дэби-дессуры. Оглы билен биле мунди тагтына.
Якут басганчаклар сачып дур ягты, «Кэбил шэхеринден бир аклы дана
Шаларын, ин, гыммат, арзылы тагты! Гелди бизе, Синдухт атлы ж,енана
Тылла и^ая элтди гызын, мун, кере Кемек берин,, дийди ен,лесин дердим,
Бакса-да геречлер етме>к,ек ере. Менем он,а ак йурекден сез бердим.
152 153
Сорады ол, Кзбилистанын, айы Г ырнаклар гетирйэр тылладан жамЬ1>
Болсун дийип сизин, Дастанын, тайы. Ичинде гыммат даш, дурли энгамы.
Х эзи р шондан хабар гелди бу яна, Кимлер болан болса шол той махалы,
Кэбил или гарашярмыш мыхмана. Багт тапды, даш йыгды гыммат бахалы.
Шатланды Зал, зыцды гайгылы ойы, Сын этмеклик учин ак йузи ая,
Лагл дек гызарды рецки-ройы. Барды олар тылла чайылан ж ая-
Сам дуйды йузунден оглунын, халын, Герди Сам, онун,ча нур сачмаз гун-де,
Ничик арзув билен ж,ошянын Залын,. Дон,уп галды яш гезелин, ецунде.
Самдан буйрук болды: ачылсын перде, Бир тагта мундурип сейшен яшлары,
Сурнай, кернай яцлансын дийп хер ерде. Устунден сепдилер гыммат дашлары.
Илчэ айтды ёла душ дийип шу халат — Айын, тэж,и ловурдаян лыбасда,
Гой, билсин Мэхрап ша, билсин ж,емагат, Йигит зер ж,ыгада нур сачяр хас-да,
Ин, говы атлар бар, диерди гаран Сонра бары уйшуп кешге бардылар,
Секилидир ялы мисли загпыран. Уч хепделэп он да мейлис гурдулар!
Синдухт чыкып гаршылады мыхманын, Шайын тутуп, илки ёла душди Сам,
Дашында гырнаклар хызмата табын. Гарашярды гахрымана Сийстан.
154 155
Зал узага чекип шатлыклы тоюн,
Ене бир хепделэп тутды ёл шайын.
Баршым хаял г©руп, ховлугяр ченсиз, Бэхрам дийди: «Эй шахратлар эеси,
Эерип билемок, баряр ол менсиэ. Сердарлыкда дввлетинид саеси!
Ахырында нэме берди бу паны? Ган ичен ызарлар, гандан доймаз ол,
Залымлыгын ©ленде хем гоймаз ол.
Рухумыз бир гезсин гермэн ж,епаны!
Сада диййэн отурып мен йузбе-йуз.
Пэк йурекде ады бакы ер эден, Ягшы-яман — бар ишимде дузбе-дул
Рехимли, шепагатлы ярадан
Арка дурсад, ©мур вепалы борун,
Ялкасын-да, эхли гунэни ©тсун, Элмыдам санарын чын ховандарым-
Рухуда пэк иурундан нур гатсын.
Эгер сен сэхелче гитсед тумана,
Гелмедик хасап эт мени хамана.
БЭХРАМ ЧУБИН ХЕМ ЧЫНМАЧЫН
Йуз тутмарын, кемекден эл чекерин,
ХАКАНЫ ХАКЫНДА
Назарымы Хиндистана дикерин».
Х аны , гож,а, хекаяды довам эт, «Эй, сен асылзада — сесленди хакай —
Дессаныда башлап, ач ене сехбет. Нэме дийп гитмекчи Хиндистан бакан?
Чэгине гиренде Бэхрам Тураныд, Сени ©зумки хасап эдйэрин ахыр,
Гаршы алды доганы, оглы хаканыд. Оглум дек, юрдума бол сенем захЫР-
Херсинид янында барды бир пири. М ед биле дед аляр ил-гунум демин,
Чын батырды некеринид хер бири. Бай-гарып барысы менид хемдемим.
158 159
\
/
Мун,а виден белет хызматгэр бары
Везир-векилимин, берейин эркин, Сес-уйнсуз йенелди хазына сары.
Х ич кимден зовалсыз яша сен эркик».
Х ер сапар додагна дегренде элин,
Бэхрам дийди: «Дурж,агын,а сезудде Мун, динардан тылла алды ол элин.
Касам этгин шу пурсатын, езунде».
Бу иш гайталанып хер гун, хер сэхер,
Сесленди хекумдар чын йурегинден: Бэхрамда деретди газап хем гахар.
«Ягшыда, яманда хич хачан сенден
О л би р гун гулди-де дийди: «Хекумдар.
Шалары титредйэН чэксиз хекмун, ар.
Йуз евурмен, мыдам дост борун дийип,
Ант ичйэн худацы мен орта гоюп!» Йене сен хер сэхер бир мун, динардан
Берип йерсун,, эйменйэн дек шол эрден.
Достлар ерлешдилер эйван астында,
Душелен ал-элван халыц устунде. ©мрумде ге р м э н д и и мен бейле зады.
Сылагдан кепелдйэр байлыгы-зады »
Назы-ныгмат ийип, шерап ичдилер,
Гиг^э чен отурып, сехбет ачдылар. Хакан д и й д и : « © « Д е н г е л й э н д э б и м и з ,
Ин, батыра уланяс шол дэби биз.
Сон, болса хызматгэр, алтын-кумушден,
Лагл-жввахырдан, певризе дашдан Ёв гунунде бизин, Учин ^ а 11 чекип»
Севешлерде беденинден ган декуп,
Хакан бу достуна совгат гендерди.
Кен,ул шэхрин хошвагтлыга дендерди Душманлара батлй'батлы азм эден,
Батыр кишэ сусуП шалык газнадан,
Ол достундан айры бир иш этмеди:
Онсуз еке ав-шикара гитмеди. Сылаг берйэс, гоймаяс кем-кестуни,
Гезун гапяс, гемуп пулдан у,стуни
Ондан айры ойнамады ол човган1,
Иймеди-ичмеди хич онсуз хакан! Шейтсек, бизе гаршы питне турузмаз.
Бэхрамы совгатдыр тарыплар гучды. Гизлин йыгын топлап, дынч гунмуз бо-змаз»
Ай-гуни шагалащ-шатлыкда гечди. Бэхрам гаршы чыкды: «Нэдогры, шахым
Бир гун кешге Макатур атлы Х аясы з ол, ер ювутсын ылахым.
Гелди бири— взи, дийсен, хайбатлы,
Ат~овазы арша чыкан бир ша-да
Х ей берерми эркин бир харамзада.
Сэвеш тэрин эле алан пэлванды,
Хаканьщкыдан-да он, дури кэнди. Хвкум эт— тиз вагтыц езунде сени
Бихая шо гул дан дындарын гени1»
Оны гвргеч Бэхрам ерэн ген, галды,
Болушы ген, галмаз ялы хем дэлди: «Х вкум нэмэ герек? Башарсан, эгер,
Т Дындар — ягшылыгын, гезуме дегер».
Хакана табын бир гарамаяк дек,
Эгилди, додагна уруп бир гезек. «Алмытын алмага гелсе ене ол,
Гахарлы гаршыла, сен терсинден гел.
1 Ч о в г а н— оюн ады.
11 Шахнама
160
Я-да, ид говусы, йузне-де бакма, «Ягшыж,а бир эдет: нэдсрсид муны?
© зуди гахарлы-газэплы сакла». Гврсец герек сенем шунуд зарбыны».
Ене гиж,е гечип, ене дад атды. Макатур сандырап, гашьшы чытып,
Макатур кешуге гадамын атды. Гитди газап билен кешкден чыкып.
Эгз бол геледде кешге сен эртир, Пейкам боз совутдан гечип билмеди,
Сары яйыд окы алмытыц етир». Бэхрамыц ганыны сачып билмеди.
Бэхрам хем эшитгеч ода гез этди— Ягшы кейп-солпудан чыксын дийп душм
ДушманЫна яй окуны узатды: Бэхрем такат билен гарашды чашман.
162 163
Ол болса Бэхрамы елендир ейтди.
Дулдул дек бир бедев хем шалык т31К,ин,
Бедевин харладып, ызына гайтды.
Кесгир гылыч, совут, шешмер, топба^ын
Бэхрам дийди он,а: «Ж,ен,баз, дур ханы!
Бэхрам Чубине ол пешгеш иберди,
Бак ягшы: елдурип билмедин, мени.
Янынын, динары, дирхемем барды.
Нобатьщы совдун,, бер инди нобат,
А Ж Д А Р С Ы П А Т Ш И Р И Ц Ш А ГЫ ЗЫ НЫ ЮВУТМАГЫ .
©лмесен,, ёл ачык, ж,эхениеме гит».
Б Э Х Р А М Ы Ц Э Л Х Е Н Ч ВА ГШ Ы Н Ы
Зарп билен гойберди Бэхрам окуны. еЛ Д У Р М Е Г И , Х А К А Н Ы Ц Б Э Х Р А М А
ГЫ ЗЫ НЫ Х Е М Ш АЛ Ы ГЫ Н Ы б а г ы ш л а М а г ы
Душманы ол окдан алды хакыны—
Демир доны тап гетирмэн пейкама, Дурман гечип дурды вагт кервени.
©врулди эйленен бир юмшак хама. Иш-алада эелэпди хер гуни.
©н, езуни саран экен эере. Эгер сорар болсан,, адамлан, бары
Ш ол себэпли хич йыкылман ол ере, ©мур герен дэлдир бейле гцандары.
Ш а сесленди: «Бэхрам, бак сен мазалы: Дуйт гара тумшугы, гулагы барды,
Душманын, отыр-ла, ол дири ялы ?!» Аждар дек агыз ачып, шир дек арларды.
«Болуп билмез — дийди Бэхрам аркайын ©н,унде бар затлар гелип лерзана,
й^ай эдинер ол ©зуне ер тейин. Аррылдысы ян, саларды хер яна.
Бар душманын, дири болса шунун, дек, ©зуне чекенде ол деми биле,
Дынч-парахат уклардын, сен бекден-бек! Дашлар гопуп, турярды бир зензеле.
Эйранлылар квшк вцунден гечипдн, Дин,е бир гызы дэл, даг гатын оюп,
Алып гитгщек ялы, намыс-да гоюп!»
Бэхрамын, бедеви гуш дек учупды.
«Ё к!— дийди аялы — алмасам арым,
Сорапды: «Ким дийрлер ол батыр эре?
Сыпаты мецзейэр бир хекумдара!» Бир дем отурмага етмез карарым.
Ацырсы шалардан — взи шазада, ...Бир гун хакан улы той-мейлис гурды,
«Бэхрам батыр» дийрлер, лайык ол ада. Чынмачынын, эхли бегин чагырды.
«Х ернэ сенин, ат-мертебэн, бейгелсин. Бэхрам: «Бикэм — дийди— гезгин гам чекмэн,
Мен бир дилегчи мен, рехмин, гелсин». Эртир мен шо яна барарын хекман.
«Эй бикэм, не дийсен;, башым устуне! Ант ичйэрин яраданын, адындан:
Арзув-ислег, хекмун, битер дессине!» Ил дынар апатын, зулум одундан».
Дийди ша аялы: «Бар шу якында Дагадылар гиж,е сачын даранда,
Гек чеменлик мейдан. Х ер бахар онда Долан ай элеме гулуп гаранда.
Юрдун, бар йигиди, гызы-гелини Эхли кецул умытлардан долуды,
Мейлис гуряр, гутлап язын, гулуни. Ш ол умытлар долушан ай ялыды.
Мен хакана бир гыз перзент багш этдим, Газап билен теверегне гаранды,
Ал шапак он, и^емалыны нагш этди. Хайбатындан ер сарсып, даг ыранды.
Дагдан инип хэки гудуз дек махлук, Сары яйьгн ягшы гезэп душмана,
Топулып, гызымы ювдупдыр лак-лук! Йуреги дийп ж,айдар алды нышана.
Шондан бери хер йыл бахар-яз айы Гун нуруна полат пейкам ялдырап,
Ш ол ери аждар-шир этди ав ж,айы. Ёвун, гезун гапды. Вагшы галдырап,
Бир кэн йигит ийип илин, гамыны, Ол арлап, агзыны хатап дек ачып,
Кеп сынанды чекмэге он, гумуни. Ер пешэп, дашлардан учгунлар сачып,
168 169
Гетирдилер хорж,ун-хорж,ун динары,
Батырьщ устуне бат билен инди. Шахандаз лыбасды энгамын, бары.
Ш о пурсат пейкам хем ловурдап суйнди
Хакан дийди: «Пайла досты-ярын,а.
Аждаршир Бэхрамдан хакыны алды, Хытай достлугындан нышан бу сан,а».
Гара дагын, йузи гана боялды.
Той тутулды, аладалар ят болды,
Икишци ок дешди онун, келлесин,
Шатлык гелип, гайгы-гамлар мат болды.
Шейдип душман тутды влум пиллесин.
Найза уруп, кейпден чыкды мазалы. Дийдилер текрарлап: «Сен дек ёк батыр,
Билинден йуп салды бутнамаз ялы. Сен саг болсан,, этмерис биз ховатыр!»
Мен, атамда барды бир бинамыс гул. Мен-мен дийип, деше какмак бор айып.
Шаны, тан,рыны-да унудыпдыр ол. Хайбат урян,, газап донун,ы геинп.
Оны илки Ормузт ёкдан бар этди. Нэме ж,огап берейин мен, сез ачып?
Мертебэ етирди, багтыяр этди. Тэлейде язландан болармы гачып.
Ярадан тацрыны танаян киши Бес эт гепиц, мен, сезумден ал ман“ >
©мур-ха этмезди хич бейле иши. Бозуп билмен Бэхрам билен наман .
Хакан илчэ дийди, окап геренден: Шаха гам чекдирди гелен ^ ° ГаП' ХаТ'
«Эртир ж,огабын,ы аларсын, менден», Ол везир-векиле салды маслахат.
17? 173
Сыпайылар кан батып ой-пикире, Дин,е сенин, адын, болсун диллерДё,
Сон, дийдилер, туйкурип бир чукура: Дин,е сенин, адын, гезсин иллерде.
J74 175
г^знан, гапысы.
«Ёлламалы ховп-ховатыр билмейэн Дерревж,ик ачылды к0Пуси
Ики саны эрг^ел, асыллы пэлван». Хысрав шанын, энгаМв
t якут, гевхерди,
Алтын^кумуш, лаглЫ' . ары ж,евхерди.
Барды шонда Чайнуй атлы эдермен, Зеррин кемер, гылЫ
Икинждси Жангуй — ж,еде гидермен. аклын йитирди,
Муны геруп, Харра? гетирдИ-
Хакан аз янындан геркезип ж,айы^ Тадрыныд адыны Р
Олара пайлады сылаг-серпайы. _ ,, а ёлуна душди,
Совгатлы Чынмачын челлерден гечди...
Сон, мэкэм табшырды ики мердана: Ж,ошгунлы Л\еихунДа‘
«Бэхрамдан дашлашып, гитмэд бир яна. .кренден Харрат,
Чынмачын чэгине % шдип> бада-бат
Севеш чагы элден бермэд пурсаты, Кервен гелди сесин
„,кумше беследи,
Пайхынлап, ёва сиз геркезин, шаты. Хакан тагтын алты* иследи,
Илчид кошге гелмег
Ж,ейхун деряд саг кенарын алыд сиз, . кешге гиренде:
Гечелгесин деррев гола салыд сиз». Харрат тагзым этдя ^ идли бенде».
«Буюрсад, дил ярар
Лешгер берди батырыд хер бирине. ша— йурек эм тапар,
Некерлери медзеш дагыд ширине. «Х ош сезден — дииД’ нлар ат чапар.
Гарран геврэмизде **
Кернай-сурнай чалнып, деп-де какылды, мэкэм шэникдир.
А т аягныд то'зы асмана галды. Дийилмедик сез бйИ анЫкдыр.
Ондан маны ан,ма^к
Анна гуни ирден, гун-де догманка, / 0 jvieH дийилен евзе.
Шэник мадзы диир гетирСин бизе».
Гошун ёла душди Эйрана бака.
Гой, ол хайыр бар»1
» „ п,.я тадрыныд эркинде.
Х Ы С Р А В Ы Ц Х А Р Р А Т Б У РЗИ Н И Харрат дииди: «№ тапмаз хер ким-де,
Х А К А Н Ы Ц Я Н Ы Н А Е Л Л А М А ГЫ . Ондан бидин абрай
Х А Р Р А Т БУРЗИ Н ИЦ БЭХРАМ Ы пе айшы-ашратда,
©Л Д Y РМ ЕГИ Ц К А С Т Ы Н А ДУШ М ЕГИ Бир кимсе кешк ичр гайгы.Хесретде.
Бир кимсе тукенме^
Бэхрамын, дуйдурман кэн лешгер чекип, ^овпы бичакдыр,
Лешгернид тозаны асмана чыкып, Бирнид беилекиден > хакдыр.
Егсам икисинем дек
Гойна гурт даран дек эдип гелйэнин ахыр эмине
Эшидип, Хысрав Харрада *цанын Улы бол, кичи бол рсыд земине.
Карзыд долуп, гар“
т/^й-Хысравдан зыяда?
Ынанып, шей дийди: «Сен копи герен, Дии: ким барды г- дек гуйЧли пыядаР
Билмен сенден ©зге дуре акыл берен. Бармыды Испенди^р
дунйэд йузуни.
Эйранда, Туранда сен дек акыллы, Рустем адк эдипд» ертди гозуни.
Ылымлы, дилевар тапылмаз, белли!» Барысыныд топра*1
176
17/
12 Шахнаме
Швхрата ымтылып, олар нэтдилер? Адыны тагналап, икилик этди:
Ахырсоцы аж,ал мейин датдылар. Асылзадаларыц барысын сатды.
Эйран шасы сениц чын ж,ана-ж,аныц: Ыкбалы гарады, дийсем мен гени.
Ж,ан ялы агтыгы Хысрав хаканыц. Сансызлыкдан Ормузт чыкарды oHbi.
Сен гам чексец, Хысрав-да тукатдыр, Х ер нэче вепалы болса хем саца,
Сен шат болсац, ол-да элмыдам шатдыр. Бет пэли ынж,алык бермез хич оца.
Гарындашлыгы сен унутма, хакан, Шалыгы сатды ол, сени-де сатар,
Достлугцыз беркесин, болуц ж,ана->^ан. Сениц-де ашыца авулар гатар.
Кулли Эйран тэж,и, Эйран пэлваны Ёлласац сен оны шаныц янына,
Болсун басан ызларцызыц гурбаны!» Сен арам берерсиц Хысрав ж,аныНа’
Гепе эзбер Харрат максадын ертди. Шейтсец сецки болсун Эйран тамамы.
Хакан оц сезуне гулак габартды Гел, хакан, пуч этме мениц тамамы »
Хем дийди: «Мен бу гун галдым хайранда, Газап билен бакды оца хекумдар:
Сен дек дана киши болса Эйранда, «Бэхрам билен мениц эден эхдим бар.
Дийди: «Ол Бэхрамыц ацырсы пэк дэл. Дийди: «Бар-да хабар бергин бикэце.
Ол — Ахриман, гара йурек, бир бетпэл. Кэтип болуп, хызмат этж,ек мен она»,
178 179
Хызматгэрин, сеэи чеп девен ялы: Харрадын,: «Б у кэрден башым чыкяндыр —
«Гевнун,ден чыкар сен самсык хыялы. Дертли шыпа тапып, бэрик бакяндыр»
Кэтип болсан,, башга ерден агтар нан. Хаканын, аялы бегенди ж,уда:
©зун,ден эгэ бол, уграгын дурман!» « Т и з гелсин, дилегми эшитди худа».
...Кулун атлы бир туранлы бар эрди. Болгун сен сересап, бипервай ятма:
Хор-хомсы хем мэтэч яшаяр эрди. Бикэмизе сен езун,и танатма».
Хысрава биз хакда етмесин хабар. Деррев душж,ак болуп, гитмегин мейле.
Шейле хабар болар дунйэ барабар». Говусы, догулан гунуни пейле.
Хакан хаял этмэн чыкарды перман: Бетбагтлык саняндыр Бэхрам шол гуни.
«Биругсат гидени готура дерман Мениц бегеня^имиц болса ёк чени.
Бир тум гиж,е чагырды ол Кулуны, Икичэк отурып Бэхрам биле сен,
Уйшеюцирэп, ялмандырып дилини, Дий: «Гелдим аялыц хекуми билен:
Сен болса гутулдыц элин, сермеден, Бэхрам соранында: «Ничик пынхан сы р?»
Кырк яма поссуна боглуп йермедек Сырып пычагыцы сен хасыр-хусур,
Ахырда гергини сен ыза зыцдыц, Х ер киме ж,ан гайгы болар шо заман,
Шунча яшап, ахырсоцунда оцдуц. Саца эли етмез — галарсыц аман.
Саца бир юмшум бар: ези хатарлы, Мегерем, сен эле душуп елэйсен,,
Ж,аныцы гайгырман, ода атарлы. Чекен ж,ебирлерци яда салайсац,
Эгер дири галсац: багтыц чапдыгы, Элтип оны Кулун гож,а говшурды,
Гарран ж,аныц емур рахат тапдыгы — Гул галадан чыкып, гадамын урды.
«Гир — дийди он,а Бэхрам— сезлемэн галат, Гуллэпдиц бой алан бир серви дейин,
Хаканын, гызынын, сырын аян эт». Ким газды каст эдип аягын, тейин?
Гулагна пышырдап зат дийи^ек ялы, Сенин, белент кешгун,и ким юмурды,
Якынлашып батыра ол мазалы, Сен, дурмуш силин,и ким гума гарды?
Дуйдурман гарнындан йити тыг урды. Сен бир пил дин,, ким ёлуца гурп газды?
Бэхрам энтэп, бир ах чекип гыгырды. Элем дирегидин,, ким йыкып-бозды?
Бутин кешги ерузди бу чыкан сес. Дынчлык ислэн хекумдарым, эй-ваей!
Хэкимин, янына йувурди бар кес. Аркадагым хем чынарым, эй-ваей!
Бэхрам назар салып, айтды зордан: Каст эдип, тыг чекен бигунэ ж,ана,
«Деррев сораг эдин, ж,еллат-ганхордан». Не шаха вепа бийр, не-де Яздана.
Берип башладылар дурли ж,езаны. Кэн мерте дийипдим: «Тагта мейил этме,
Эмма бек экени хайынын, и^аны! Эхдин,ден дэимэнин, пикирне гитме.
Бэхрамын, гырылып емур келеби, Эцки гиден Бэхрам демин кын алып,
Гулгун йузи солды, гурады леби. Туйс йурекден чыкан сазе дин, салып,
186 187
Инди сиз Яздана дикин, гезуциз,
Бакды Гурдиянын, солгун йузуне,
Багтын, гулуп-йылгыршына бакман, сиз.
Катра-катра яш декулйэн гезуне.
Кысматым шум экен. Долды мен, казам,
Зордан дийди, ин,н,илдэп ол бир кыям:
Саналгым гутарып, гачды мен, мазам».
«Ёвуз гунде кукрек герен, ж,ан уям,
Ялонсинэ дийди: «Сенсиц сеенж,им!
Маны сачып, евут бийрдин, сен дице.
Табшырян гошуным, хазына-генж,им.
Гергэ галдым, гулак асман пендице.
Бак: сенин, алныцда йузден сачып нур,
Герйэн, дев ж,адылан бора чемели:
Акыл-парасатлы суйтдеш уям дур.
Сезн,е уйдурмады бигамлык ели.
Хергиз гезден салман, бирек-биреги,
Бармыды Ж,емшитден бейик бир адам?
©мур-бакы бирикдирин, йуреги.
Йев алдавна душуп, агзы гапды гум.
Хыянатдан ирдим, сезуц дуз ери,
Кай-Ковус хем ады белли герчекди,
Гапыллыкда галмаверин, сиз бери.
Дев торуна душди, онам ер чекди.
Хысрав шанын, аягына йыкылын,.
Ягшы-яман — бары тацрын, халаны.
Ховандарлык эйлэр, хызматын кыльщ.
Мэхнет тартып, чекер болдум наланы. Р
Гой, ол сизе шалык нуруны сачсын,
Ман,а-да дев ж,ебри-ж,епа эйледи.
Гунэн,изи гечип, багтыцыз ачсын.
Голларымы баглап, ахыр нейледи? —
Рейдэки кешгум евурип дузе,
Ш у голларды ягшы ише узалян.
Элтин, мени Эйрандакы гуммезе.
Этмишлерим учин мен тоба кылян.
Хакан хесрет берди, кэн этди сутем,
Рехимдарлык эдип хернэ худайым,
Он,а аз герунди шунча хызмат хем.
О дунъе-бу дунъе гечсин гунэйим.
Кастыма ол ганхор деви иберди.
Эдилерми бу ишлерим айып-сын?
Хей, шейле эдерми адамыд мерди?
Пелек баша салды муны ахбетин!
Бейле бор дийп пикир этмэндим илки,
Гер, ынха бойлап мен аж,ал гирдабын,
Хакан бигунэдир бу ишде, белки:
Шатлыкдан айрылдым, песелди табым.
Бар мунда ач-ачан эйранлын, эли,
Мацлайыца язылан хат бозулмаз,
Ман,а ецден ислэп гелен зелели».
Тэлейин,ден гачып гутулып болмаз.
Шей дийп, Бэхрам мурзесини чагырды.
Игенчлерци эшитдим мен кэн ёла,
Мурзе хакана хат язмага дурды:
Игенчлерци экидерин даш ёла.
«Бэхрам ил гезуни долдурып немден,
С ув сецрикден агып, агдарды бендин,
М ырадына етмэн, гитди элемден!
Инди дерек тутмаз евудин,-пендйн,.
189
188
Ковум-гарындашыма эйле хоСсарлЫй, Дийди беглерини йыгнап дашына:
Олара душманлар этмесин зорлук. «Ш ехрата сувсамак етди башына».
Сен барада сапдыр ынсабым менин,, Агцы хабар илин, багрын даглады.
Пэк ниетли бардым янын,а сенин,». Чынмачын Бэхрам дийп матам баглады.
Хеммэни гам басды, ёкды гам чэги, Ол ганхор Кулунын, батса-да гуни,
йуреклери дилди айралык дагы. Галыпды ики оглы хем кэн якыны.
Абулкасым Фирдевси . . . . . . . . . . . . « • 3
Шанамадан п о э м а л а р ......................................... .......................... 9
Акыл-пайхасын; тарыпы (Т е р щ и м е эден Каю м Тацрыгулыев) 9
йылан шекилли Заххак ша хакында хекаят (Т е р з^и м е эден
Каю м Т а ц р ы г у л ы е в ) .................................. . . . . . 11
Феридун ве онуц огуллары хакында хекаят ( Т е р ж ; и м е э д е н
Каю м Тацры гулы ев) . . , ............................................ 45
Зал билен Рудабе хакында хекаят ( Т е р щ и м е э д е н М эммет
С е й и д о в ) ................................................................ ...... 92
Бэхрам Чубин хакында хекаят (Т е р щ и м е эден Я гм ы р
Пиргулыев) . . . . . . . . . . » . , . . . 157
Фирдоуси
Ш А Х -Н А М Е
(Поемы)
Туркменгоснздат
Н а т уркм енском язы ке
*
Редактор Г . Г у р б а н с э х е д о в
Суратчы П . З н а м е н щ и к о в
Сурат редакторы Я . Б и р а
Техредактор Б . С а в к и н а
Йыгнамага берилди 27 /X I-6 1. Чап этмэге ругсат эдилди 6/11-62 й.
Форматы 8 4 Х 1 0 8 7 з 2 . Физ. чап листи 6.0. Чап листи 9,84.
Учет нешир листи 8,04. Т Д Н № 4756. Тиражы 9000. Заказ № 1147
Бахасы 55 к.
Туркмендевлетнешир, Ашгабат, Гоголь кеч., 17-а
Полиграфкомбинат Ашгабат, Совет кеч., 46.