1

ЭИРИШ

Интерпретасийа мязмунъа бир нечя ясас мярщялядян ибарят олур: гуйу ъищазындан
дахил олан сигналларын эеофизики параметрляри сяъиййяляндирян яйриляря чеврилмяси;
эеофизики параметрлярдян сцхурларын щягиги физики хассяляриня кечилмяси;
литолоэийанын тяйини; сцхурларын коллекторлуг хассяляринин гиймятляндирилмяси;
эеофизики информасийаларын комплекс интерпретасийасы ясасында эениш спектрли
эеоложи вя техноложи мясялялярин щялли вя с.
Эеофизики материалларын емалынын формасындан асылы олараг фярди вя комплекс
интерпретасийадан истифадя олунур. Фярди интерпретасийада йалныз бир цсулун
диаграмлары арашдырылыр. Комплекс интерпретасийа заманы физики ясасы мцхтялиф олан
бир сыра цсулларын диаграмларындан истифадя едилир. Щяр ики йанашмада мювъуд
информасийалар кямиййятъя емал едилир.
Щазырда ГЭТ комплексиня вя эеоложи мцшащидяляря эюря бир сыра мцщцм
мясяляляр щялл едилир ки, онлардан ясаслары ашаьыдакылардыр:
- цмуми эеоложи мясяляляр (кясилишин литоложи бюлэцйя айрылмасы, литолоэийанын
дягигляшдирилмяси, лайларын коллктора вя гейри коллектора бюлцнмяси, гуйу
кясилишляринин коррелйасийасы вя с.);
- коллекторларын сцзмя вя тутум характеристикаларынын кямиййятъя гиймятляндирилмяси
(мясамялик, эиллилик, нефтгаздойумлулуг вя кечириъилик ямсалларынын тяйини);
- йатаьын ишлянмясиня нязарят (лайдан нефтин сыхышдырылмасы просесинин тядгиги,
лайларын истисмар характеристикаларынын юйрянилмяси);
- гуйуларын техники вязиййятинин юйрянилмяси.
ГЭТ мялуматларынын интерпретасийасы хцсуси ишлянилмиш методики вя техники
васитялярин кюмяйи иля йериня йетирилир. Интерпретасийа заманы эеоложи
материалларын яксяриййятиндян (сцхур нцмуняляринин, шламын, лай флцидинин, газыма
мящлулунун вя с. анализиндян) вя лайларын сынаг нятиъяляриндян истифадя олунур. Щялл
едилян мясялялярдян асылы олараг вя истифадя олунан эеоложи-эеофизики мялуматларын
характериня эюря ГЭТ материалларынын интерпретасийасы оператив вя
цмумиляшдирилмиш (сащяви) олур.
Оператив интерпретасийа айры-айры гуйуларын газылмасы просесиндя вя
йохланылмасы заманы ялдя едилмиш материаллар базасында ашаьыдакы ясас мясяляляри
щялл етмяк цчцн апарылыр:
- гуйу кясилишляринин литолоэийайа айрылмасы вя коллектор лайларын сечилмяси;
- коллекторларын типинин мцяййянляшдирилмяси вя онларын мясамялийинин,
эиллилийинин, кечириъилийинин гиймятляндирилмяси;
- коллекторларын дойум характеринин тяйини.
Нятиъядя коллектор лайларын нефт-газлылыьы щаггында мялумат ялдя едилир вя
ялавя тядгигатларын йериня йетирилмяси, лайларын сынанылмасы, газыманын давам
етдирилмяси, горуйуъу кямярин гуйуйа бурахылмасы вя с. щаггында гярар гябул едилир.
Оператив интерпретасийанын хцсусиййяти одур ки, о илк газылан гуйуларын материаллары
ясасында апарылыр, йахуд да газылан гуйуларын сайы аз олдугда вя лайларын сынаг
нятиъяляринин еляъя дя сцхур нцмуняляринин анализи нятиъясинин ГЭТ нятиъяляри иля
мцгайисяси цчцн етибарлы мялуматлар олмадыгда йериня йетирилир.
Цмумиляшдирилмиш (сащяви) интерпретасийа айры-айры лайлар вя йатаглар цзря
ялдя едилмиш бцтцн эеоложи-эеофизики материаллары цмумиляшдирмяк цчцн апарылыр.
Ясас мягсяд сащянин нефт вя газ ещтийатыны щесабламаг цчцн йатаьын ещтийат
параметрлярини тяйин етмякдир. Тяйинетмядя сащянин нефтгазлылыьы, нефтли-газлы
 2
щиссясинин галынлыьы, нефтли-газлы сцхурларын ачыг мясамялийи, онларын дойум
характери, коллекторун нювц, хассяляри вя с. мцяййянляшдирилир.

FƏSİL 1
ELEKTRİK VƏ ELEKTROMAQNİT ÜSULLARI
DİAQRAMLARININ EMAL VƏ İNTERPRETASİYASI

Elektrik karotajı quyularda süni yaradılmış və həmçinin öz-özünə yaranan (təbii) elektrik
sahələrinin ölçülməsinə əsaslanır.
Mədən geofizikası təcrübəsində elektrik karotajı üsulunun aşağıdakı modifikasiyalarından geniş
istifadə edilir.
- Müqavimət üsulu (FXM, YKZ, YK, MKZ)
- Quyu potensialı üsulu (QP)
- İnduksiya karotjı (İK)
- Dielektrik karotjı (DK) və s.
Sonuncu iki üsul elektromaqnit üsullarının növlərinə aiddir.
Quyuların geofiziki tədqiqatı təcrübəsində həll edilən məsələlərin xarakterindən, eləcə də quyu
və geoloji şəraitdən asılı olaraq karotaj üsullarının bu və ya digər modifikasiyalarından, həmçinin
onların kompleksindən istifadə olunur.
Elektrik karotajı üsulları əlverişli şəraitlərdə neft-mədən geologiyasının müxtəlif spektrli
məsələlərinin fərdi və yaxud da digər geofiziki üsulları kompleksində etibarlı həllini təmin edir.
Adətən elektrik karotajı quyu kəsilişlərinin tədqiqi üçün nəzərdə tutulan QGT üsulları kompleksinin
əsas hissəsini təşkil edir və onun məlumatları digər QGT üsulları məlumatları ilə birgə emal və
interpretasiya edilir.

1.KAROTAJIN APARILMASININ GELOJİ-GEOFİZİKİ

ŞƏRAİTİ
Qazılan quyu kəsilişlərinin geofiziki üsullarla tədqiqində ölçü nəticələrinə quyu ilə açılan
süxurlar, quyunun diametri və quyu lüləsini dolduran qazıma məhlulu təsir edir.
Quyuların qazılması zamanı sudan, gil, gilli-əhəngli və neft əsaslı məhlullardan, əlverişli
hidrogeoloji şəraitlərdə isə hətta qazdan yaxud havadan da istifadə edilir. Neft-qaz yataqlarında
qazılan quyularda daha çox gil məhlulundan istifadə olunur. Karotajın nəticələrinə bilavasitə təsir
edən qazıma məhlulunun müşaiyəti ilə quyu divarının gilləşməsi və keçirici laylar qarşısında gil
qabığının yaranması; quyu diametrinin dəyişməsi, gil məhlulunun keçirici laylara hopması və
keçirmə zonasında təbii flüidlə qazıma məhlulunun filtratının qarışması və s. kimi proseslər baş
verir.

Gil qabığının yaranması

Qazıma prosesində quyuda məhlulun yaratdığı hidrostatik təzyiq lay təzyiqinə bərabər və çox
olduğundan keçirici layların səthlərinin açılması zamanı gil məhlulu süxurların məsamələrinə
hopur, məhlulun bərk kolloidal hissəcikləri isə pərdə (plyonka) yaradır. Yaranmış pərdədən maye
keçirici laylara süzülür, gil hissəcikləri isə pərdənin səthinə yığılaraq gil qabığını yaradırlar.
Süzülmənin başlanğıc mərhələsində laya hopan maye ilə yanaşı laya qazıma məhlulunun bərk
kolloidal hissəcikləri də daxil olur və kolmatasiya zonası əmələ gəlir. Gil hissəciklərinin və qazıma
məhluluna əlavə edilmiş ağırlaşdırıcı komponentlərin iri dənəli qumlara daxil olma dərinliyi orta
 3
dənəli qumlara nisbətən çox olur. Süxur nümunələrində müəyyən edilmişdir ki, qazıma məhlulunun
bərk fazasının radial istiqamətdə qumdaşına və alevrolitə daxil olma dərinliyi 12-16 mm-ə
bərabərdir. Qazıma məhlulunun bərk fazası çatlı süxurların bir neçə metr dərinliyinə daxil olan
hallarda onlar qarşısında gil qabığı yaranmır.
Qazıma zamanı kolloidal məhluldan (ölçüləri 1-dən 100mkm-dək olan hissəciklər praktik olaraq
məhlulda çökmürlər ki, bu kolloidal məhlul adlanır) istifadə edildikdə keçirici laylar qarşısında
quyu divarında nazik sıx təbəqə yaranır ki, bu da qazıma məhlulunun laya hopmasını çətinləşdirir,
hətta qısa müddət ərzində süzülmə prosesi dayanır.
Məhlul kolloidal sistemdən ibarət olmadıqda quyu divarında sıxlığı az olan, qalın təbəqə yaranır
ki, bu təbəqədən qazıma məhlulu uzun müddət laya hopur.
Hər iki halda lay qarşısında gil qabığının yaranma sürəti süxurların məsaməliyi artdıqca
yüksəlir. Qazıma məhlulunun fasiləsiz dövranı zamanı yaranan gil qabığının qalınlığı statik rejimlə
müqayisədə az olur. Gil qabığının qalınlığı bir neçə millimetrdən 3sm-dək və daha çox ola bilir.
Quyuda temperaturun yüksəlməsi ilə bu qalınlıq da artır.
Gil qabığının keçiriciliyi və məsaməliyi gil məhlulunun minerallaşma dərəcəsindən, lay və
hidrostatik təzyiqlərin fərqindən asılı olur.
Qazıma zamanı böyük təzyiq düşgüsündə gil qabığı hətta çox kiçik keçiriciliyə malik laylar
qarşısında da yarana bilər. Gil qabığının keçiriciliyi 10-5-dən 10-3 fm2-dək geniş hüdudda dəyişilir.
Keçiricilik yalnız təzyiq düşgüsündən və qazıma məhlulunun xassəsindən deyil, həm də onun
tərkibindəki gillərin, qumun, mexaniki qarışıqların və kimyəvi reagentlərin miqdarından da asılı
olur.
Quyu diametrinin dəyişməsi
Quyuların diametri gil və tərkibində gil materialları (mergellər və gilli əhəngdaşları) olan
süxurlar qarşısında kavernaların yaranması hesabına artır. Kiçik özlülüyə malik durulaşdırılmış
qazıma məhlulundan istifadə olunduqda bu proses daha da intensivləşir. Gillərin dağılma
intensivliyi həm də onların fiziki-kimyəvi xassələrindən asılı olur. Montmorillonitli incə
dispersiyalı kolloidal gillər kaolinitli, qumlu, əhəngli və kobud dispersiyalı gillərə nisbətən daha
intensiv dağılırlar. Bununla əlaqədar olaraq gillər qarşısında quyuların diametri qeyri bərabər
dəyişir.
Duzlu su əsasında hazırlanmış məhluldan istifadə etdikdə kavernaların yaranma intensivliyi bir
qədər zəifləyir. Buna səbəb qatılaşdırılmış məhlullarda gil hissəciklərinin hidratlaşmasının
azalmasıdır.
Duz layları və müəyyən dərəcədə gips qarşısında quyu diametrinin artması bu süxurların gil
məhlulunda həll olması ilə izah olunur.
Bərk süxurlar (sıx qumdaşı, əhəngdaşı, dolomit və s.) qarşısında quyuların faktiki diametri
adətən nominal diametrə bərabər olur (dquyu=dnom).
Bəzi hallarda çatlı süxurlar qarşısında quyu diametri artır ki, buna səbəb qazıma prosesində
onların mexaniki davamlılığının zəifləməsidir.

Qazıma məhlulunun keçirici laylara hopması

Neftli-qazlı quyu kəsilişlərində məsaməli keçirici layların (kollektor-süxurların) tədqiqi böyük
maraq doğurur. Bu tip süxurlar təzyiq düşgüsündə flüidi özündən buraxma xüsusiyyətinə malik
olurlar. Qazıma məhlulunun kollektorlara süzülmə sürəti zamandan asılı olaraq azalır və təxminən
250-300 saatdan sonra duzların diffuziya sürəti ilə müqayisə olunan həddə çatır.
Qazıma məhlulunun keçirici laya hopan hissəsi keçirmə zonası adlanır.Bu zonada məhlulun
filtratı lay suyu ilə qarışdığından layın xüsusi müqaviməti radial istiqamətdə dəyişir. Quyu
divarından radial istiqamətdə kənarlaşdıqca süxurun vahid həcminə hopmuş filtratın miqdarı
tədricən azalır və keçirmə zonasının xüsusi müqaviməti layın dəyişilməmiş hissəsinin xüsusi
müqavimətinə təxminən bərabər olur.
Qazıma məhlulunun laya hopma dərinliyi əsasən gil qabığının keçiriciliyindən, layın
məsaməliyindən və layın açılışından sonra keçən müddətdən asılı olur. Gil qabığının məsaməliyi,
layın keçiriciliyi və diferensial təzyiq qazıma məhlulunun laya hopmasına isə qismən təsir edir.
 4
Kiçik məsaməliklə səciyyələnən keçirici süxurlardan: əhəngdaşlarında, dolomitlərdə,
sementləşmiş alevrolit və qumdaşlarında keçirmə zonasının diametri daha böyük olur. Qazıma
məhlulu filtratının xüsusi müqaviməti süxurun məsamələrindəki lay suyun xüsusi müqavimətindən
kiçik olduqda və yaxud qazıma məhlulunun filtratı məsamələrdəki nefti və ya qazı sıxışdıraraq onu
əvəz etdikdə layın xüsusi müqaviməti azalır. Bu cür keçirmə azaldıcı keçirmə adlanır.
Qazıma məhlulunun filtratı minerallaşma dərəcəsi bir qədər yüksək olan sulu laylara hopduqda
layın xüsusi müqaviməti artır. Belə keçirməyə yüksəldici keçirmə deyilir.
Əgər süxurun su doyumluluğu qalıq suyun miqdarına müvafiqdirsə onda gil məhlulunun filtiratı
lay suyunu sıxışdıra bilmir. Lakin bu halda da zamandan asılı olaraq diffuziya nəticəsində lay suları
ilə filtratın qarışığı yaranır. Alınmış qarışıq qazıma məhlulunun davam edən filtratı ilə sıxışdırılır və
nəticədə yuyulma zonası yaranır.
Yuyulma zonası keçirmə zonasının bir hissəsi olub bilavasitə quyu divarında yerləşir. Qazıma
məhlulunun filtratının əksər hissəsi yuyulma zonasından keçdiyindən məsamələrdəki lay suyunu
filtirat əvəz edir. Bu zonanın quyu divarından radial istiqamətindəki qalınlığı 5-10 sm-ə qədər çatır.
Sulu layların keçirmə zonasının xüsusi müqaviməti adətən layın məsaməliyinə və gil məhlulunun
filtratının xüsusi müqavimətinə görə təyin edilir.
Neftli layın yuyulmuş hissəsindəki lay suyu və neft (qaz) qazıma məhlulunun filtratı ilə əvəz
olunur. Lakin kollektorun incə məsamələrində və dalanlarında neft (qaz) qismən da olsa qalır.
Yuyulmuş zonada qalıq neftin miqdarı 15-25% həddində qiymətləndirilir.
Yüksək özlülüyə malik neftlə doymuş gilli kollektorlarda qalıq neft doyumluluq 30% və daha
çox ola bilər.
Qazlı laylarda qalıq qaz doyumluluq həmişə qalıq neft doyumluluqdan (hətta yüksək özlülüyə
malik neft olduqda belə) çox olur. Qalıq qaz doyumluluq layın yuyulmuş hissəsində 30%-ə bərabər
qəbul edilir.
Bir sıra hallarda quyuların qazılmasında neft əsaslı məhlullardan da istifadə olunur. Bu məhlul
iki əsas qrupa ayrılır: tərkibində su olmayan qazıma məhlulu və su neftli invert emulsiya.
Qazıma məhlullarının hər iki qrupu hidrofobluq xüsusiyyətini daşıyırlar, yüksək yağlama
xassəsini səciyyələndirirlər, quyu cihazındakı avadanlıqlarındakı rezin elementləri dağıdırlar və
praktiki olaraq elektrik cərəyanını keçirmirlər.
Neft əsaslı məhlulların əksəriyyəti kollektor layların böyük dərinliklərinə daxil ola bilirlər. Belə
məhlullardan aşağıdakı məsələlərin həllində istifadə olunur:
- Texnoloji: Asan həll olan və yaxud dağılma meyilli çöküntülərdə neft əsaslı məhlulla
quyuların qazılması daha səmərəli olur. Su əsaslı məhlullardan istifadə edildikdə quyuların
qazılması zamanı qəzalar qaçılmaz olur.
- İstismar: Burada layın quyu divarına yaxın hissəsinin təbii keçiriciliyinin saxlanması nəzərdə
tutulur. Məqsəd süzmə xassəsi pisləşmiş layların aşkarlanma və istismara yönəldilmə səmərəliyinin
artırılması; quyuların tədqiq edilməsinə sərf olunan vaxtın azaldılması və onların fontanlı istismar
müddətinin artırılmasıdır.
- Geoloji: Məqsəd məhsuldar layların ilkin neft-qaz doyumluluğunun təyini üçün təbii qalıq
sudoyumluluğu saxlamaq şərtilə süxur nümunələrinin götürülməsidir.
Elektrik cərəyanı keçirməyən məhlul doldurulmuş quyularda QGT kompleksinin tətbiqi
məhdudlaşır. Belə quyularda müqavimət və QP üsulları aparılmır. Neft əsaslı məhlulla doldurulmuş
quyularda elektromaqnit karotaj üsullarının (induksiya və dielektrik) aparılmasına məhdudiyyət
qoyulmur.

2. СЦХУРЛАРЫН ХЦСУСИ ЕЛЕКТРИК МЦГАВИМЯТИ ВЯ ОНЛАРЫН

МЦХТЯЛИФ АМИЛЛЯРДЯН АСЫЛЫЛЫЬЫ

Сцхурлар айры-айры бярк минерал дяняъиклярин комбинасийалы йыьымындан вя бу

йыьымларын араларындакы бошлуглары долдуран лай флцидиндян ибарятдир.
Минералларын хцсуси мцгавимяти миндя бир Омм-дян милйонларла Омм-дяк дяйишилир.
 5
В.Н. Дахнов хцсуси мцгавимятин гиймятиня эюря минераллары йедди синифя айырыр.
( Ъядвял 2.1)
Минералларын хцсуси мцгавимятинин эениш щцдудда дяйишмяси ялверишли амил кими
електрик цсуллары иля сцхурларын тядгигиня имкан верир.
Нязяря алмаг лазымдыр ки, нефт вя газ йатагларынын яксяриййяти чюкмя сцхурларда
формалашыр. Чокцнтц комплексиндя карбонат вя чюкмя сцхурлары тяшкил едян
сцхуртюрядən минераллардан кварс, калсит, чюл шпаты, анщидрид, щалит вя диэярляринин
хцсуси мцгавимятляри чох бюйцкдцр. Ъядвялдяки тяснифатда онлар 5-7-ъи синфя аид
едилирляр.

Тябиятдя даща чох йайылмыш минералларын тяснифаты вя онларын хцсуси мцгавимяти.

№ Синиф Хцсуси Синифляря мянсуб
мцгавимятин едилян минераллар
дяйишмя
диапoзону,
Омм-ля
1. Ифрат кичик <10-6 Гызыл, платин,эцмцш
-6 -2
2. Чох кичик 10 -10 Графит, пирит,
халкопирит, кобалт,
никел
3. Кичик 10-2-102 Магнетит, илменит,
марказит вя с.
4. Орта 102-106 Боксит, щематит,
дямир, слцдя,
монтомориллонит,
хромит вя с.
5. Йцксяк 106-1010 Анщидрид, монасит .
10 14
6. Чох йцксяк 10 -10 Калсит, кварс, кцкцрд,
чюл шпаты вя с.
14
7. Ифрат >10 Щалит, силвин, нефт.
йцксяк

Бунунла йанашы чюкмя сцхурлардан: эиллярин, гумларын, гум дашларынын,

алевrolитлярин, гравелитлярин, ящянэдашларынын, доломитлярин хцсуси мцгавимятляри 10 -
1
-дян 104 Омм-дяк дяйишир ки, бу эюстяриъи сцхуртюрядən минералларын дяняъикляринин
хцсуси мцгавимятиндян бир нечя дяфя кичикдир. Беля бир фярг сцхурун икинъи компоненти
олан лай флцидинин тясириндян йараныр.
Сцхурларын мясамяляри адятян лай сулары иля доймуш олур вя онларын цмуми
гатылыьы 250 кг/м3-я чатыр. Лай суларынын хцсуси мцгавимятини ГП диаграмларына эюря
тяйин етмяк олур. Лакин, даща дягиг мялумат гуйуларын сынанылмасы просесиндя
эютцрцлмцш лай суйу нцмунясини анализ етмякля алыныр. Бу щалда лай суйунун хцсуси
мцгавимятиni адятян laboratoriya резистивиметрi ilə юлчмякля тяйин едилир, йахуд да лай
суйунун температурунун вя кимйяви тяркибинин мялум гиймятляриня эюря щесабланылыр.

2.1 ЧАТЛЫ ВЯ КАВЕРНАЛЫ СЦХУРЛАРЫН ХЦСУСИ МЦГАВИМЯТИ

Чатлы вя каверналы сцхурлара яксяр кимйяви вя биокимйяви сцхурлар

(ящянэдашлары, доломитляр, анщидритляр, эипсляр вя с.) еляъядя метaморфизляшмиш
сцхурлар аиддир. Бу сцхурлар цчцн ясас характерик ъящятляр минерал скелетин сяртлийи,
 6
мясамялярин формаъа мцряккяблийи, цмуми мясамялийин ися ъцзи щяъмдя олмасыдыр.
Мясамя фязасы дяняляр арасы бошлугларла, каверна вя чатларла тямсил олунур.
Чатлы-каверналы сцхурларын хцсуси мцгавимятиня сцхурдакы чатлар бюйцк тясир
эюстярир. Сцхурда гапалы вя ачыг бошлугларын (каверналарын) мювъудлуьу сцхурун
хцсуси мцгавимятиня нязяря чарпан дяряъядя тясир етмир.
Тябии шяраитдя сцхурларда шагули, цфцги, гаршылыглы перпендикулйар вя даща
чох хаотик пайланан чат системляриня раст эялинир. Яэяр, чат шябякясинин характерини
мцяййянляшдирмяк мцмкцн олмурса онда шярти олараг чатлар хаотик пайланан системя аид
олунур вя бу тип сцхурларын кечриъилийи ашаьыдакы düsturla тяйин едилир:
1 K mчат 1
  (2.1)
 A m  d
бурада чат, д, м уйьун олараг чатлы сцхурун, онун чатлы олмайан щиссясинин
(дянялярарасы йахуд блоклу щиссясинин) вя чатлары долдуран майенин хцсуси
мцгавимятляридир.
“А” вуруьунун гиймяти чат шябякясинин щяндяси юлчцляриндян асылы олараг 1-2
араsында дяйишир. Хаотик чатлылыьа малик изотроп сцхурлар цчцн А=1,5 гябул едилир.
Çatlı süxurun məsaməlik əmsalı:
Км, чат  Ам(д-чат)/ дчат (2.2)
düsturu ilə təyin edildiyindən (2.1) дцстуруну ашаьыдакы шякилдя йазмаг олар:
чат  Амд/ (Км,чат д + Ам) (2.3)
Сулу лайын хцсуси мцгавимяти ися aşağıdakı düsturla təyin edilir.
 s
d 
K mn .d
Беляликля, чатлы сцхурларын хцсуси мцгавимятини ашаьыдакы дцстурла тяйин етмяк олар:
 чат  A s / A /    K mn d    s /  m   K m ,чат  (2.4)
Чатлар минераллашма дяряъяси йцксяк олан лай суйу иля долдугда сцхурун хцсуси
мцгавимяти (чат) кифайят гядяр азалыр. Сцхурун чатлылыьы ня гядяр чох, чатлы олмайан
щиссясинин мясамялийи ися ня гядяр аз оларса хцсуси мцгавимятин гиймятинин азалма
интенсивлийи бир о гядяр йцксяк олур. Чатлары долдуран майенин хцсуси мцгавимяти
артдыгъа вя сцхурун чатсыз щиссясинин хцсуси мцгавимяти азалдыгъа чатлылыьын сцхурун
хцсуси мцгавимятинин гииймятиня тясири дя азалыр. Чатлы сцхурларын бу хассясиндян
истифадя етмякля бир сыра щалларда електрик каротажы диаграмлары иля мцгавимятин
гиймятинин азалмасына эюря чатлы зоналар сечилир.

2.2. СУЛУ ЛАЙЛАРЫН ХЦСУСИ МЦГАВИМЯТИ

Цмуми щалда сцхурларын хцсуси мцгавимяти сцхуртюрядən минералларын

тяркибиндян вя мясамялярдяки флцидин характериндян асылы олур. Гейд етдийимиз кими,
чюкмя сцхурларын яксяриййятини тюрядян кварс, чюл шпаты, слцдя вя с. кими
минералларын хцсуси мцгавимятляри 107-1015 Омм тяшкил етдийиндян онлар йцксяк
дяряъяли техники изолйатор кими сяъиййялянирляр. Бу сябябдян чюкмя сцхурларын
кристаллик скелетинин хцсуси мцгавимяти бцтювлцкдя сонсуз дяряъядя бюйцк щесаб
едилир. Беля сцхурлар мясамялярдяки минераллашмыш лай суйуnun hesabına elektrik
cərəyanını keçirirlər. Она эюря дя сцхурларын хцсуси мцгавимяти мясамя суларынын хцсуси
мцгавимятиня мцтанасиб олур.
Тябии йатым шяраитиндя лайларын мясамяляри яксяр щалларда 100% су иля доймуш
олур. Бу щал гурунт сулары щоризонтундан йухарыда йатмыш еляъя дя нефтли газлы
коллекторлара шамил едилмир. Цмуми щалда сулу лайын хцсуси мцгавимяти (сл)
ашаьыдакы дцстурла тяйин едилир:
сл=м  с ( 2.5)
 7

бурада м  нисби хцсуси мцгавимят вя йахуд мясамялик параметри адланыр. Нисби хцсуси
мцгавимят ващид щяъмя дцшян лай суйунун мигдарындан вя онун мясамялярдя пайланма
характериндян асылы олур. с  лай суйунун хцсуси мцгавимятидир.
Лай суйунун мигдары мясамялик ямсалындан, суйун мясамялярдя пайланма
характери ися мясамялярин формасы вя онлар арасындакы ялагялярдян асылы олдуьу цчцн
мясамялик параметри мясамяликдян вя мясамялярин гурулушундан асылы олур.
Мцхтялиф тип чюкцнтцляр цчцн нисби хцсуси мцгавимятля мясамялик ямсалы
арасында емприк асылылыг алынмышдыр ки, цмуми шякилдя бу асылылыг ашаьыдакы
тянликля ифадя едилир:

Pm  n (2.6)
Km
бурада  структур ямсалы олуб 0,41,6 арасында дяйишир вя сцхурларда эиллилийин
дяйишмясинин эюстяриъисидир, н  структур эюстяриъиси олуб, сцхурун сементляшмя
дяряъясини сяъиййяляндирир (н=1,33).
 ямсалыnın qiyməti яксяр щалларда ващидя бярабяр гябул едилdiyindən (2.6) düsturu
1
Pm  n şəklini alır. Бязян дянялярарасы мясамялийя малик эил гарышыьы олмайан тямиз
Km

сцхурлар цчцн н=2 гябул едилиr. Odur ki, Pm  2 олур. Эилли сцхурларын хцсуси
Km
мцгавимятляриня онларын адсорбсийа хцсусиййяти нязяря чарпан дяряъядя тясир эюстярир.
Сцхурда инъя дисперсийалы эил материалларынын мигдарынын артмасы онун хцсуси
сятщини вя адсорбсийа хцсусиййятини йцксялдир, нятиъядя сцхурларын сятщи
кечириъилийини дяйишдирир.
Сцхурлар ади мящлулла дойдугда мящлулдакы ионларын бир щиссяси эил
щиссяъикляринин сятщи иля сорбсийа олунурлар. Бу заман ионларын мигдарына эюря
икигат електрик тябягяси йараныр ки, буна «сятщи кечириъилик» дейилир вя онун гиймяти
ашаьыдакы düsturla тяйин едилир.
P
 m (2.7)
Pm
бурада П  сятщи кечириъилик параметри, Пм, Пммясамялярдя минераллашмыш вя
ади мящлул олан щаллара уйьун мясамялик параметрляридир.
Сятщи кечириъилийин еффекти эилли-гумлу чюкцнтцлярдя мцшащидя олунур вя
эиллилийин артмасы иля бу еффект дя артыр. Карбонатлы чюкцнтцлярдя П =1 гябул
едилир.Сятщи кечириъилийи нязяря алдыгда сулу лайларын хцсуси мцгавимяти ашаьыдакы
дцстурла тяйин олунур:
сл= П  Пм  с (2.8)
Нефт вя газ гуйуларынын газылмасында яксяр щалларда эил мящлулундан истифадя
едилир. Кечириъи лайларын мясамяляриня эил мящлулу щопдуьундан бу лайларын хцсуси
мцгавимяти эил мящлулунун хцсуси мцгавимятиндян вя температурдан асылы олур.
Мясамяляриня эил мящлулу щопмуш kollektor лайын хцсуси мцгавимяти, başqa sözlə layın
yuyulmuş hissəsinin xüsusi müqaviməti ашаьыдакы дцстурла тяйин edilir:
й.щ= Пм  filt  П (2.9)
bурада й.щ – лайын йуйулмуш щиссясинин хцсуси мцгавимяти,
filt – мясамяляря щопмуш эил мящлулунун filtratının хцсуси мцгавимятиdir.

2.3. МЯЩСУЛДАР ЛАЙЛАРЫН ХЦСУСИ МЦГАВИМЯТИ

Сцхур мясамяляри нефт вя йахуд газла долдугда лайын хцсуси мцгавимяти артыр.
Мящз, бу амил нефт-газ дойумлулуьун електрик цсуллары иля тяйининин физики ясасыны
тяшкил едир. Нефт вя газ практики олараг електрик ъяряйаныны кечирмядийиндян нефтли-
 8

газлы сцхурларын хцсуси мцгавимяти (н.л) мясамяляри там су иля доймуш аналожи сцхурун
хцсуси мцгавимяти (сл) иля мцгайисядя Q дяфя артыр.

Йяни, Q  nl (2.10)
 sl
Q  параметриндян истифадя олунмасы лай суйунун минераллашма дяряъяси,
мясамялик вя мясамялярин структуру кими амиллярин мцяййян дяряъядя вя йахуд там
шякилдя тясирляринин арадан галдырылмасына имкан верир.
Мязмунъа мцгавимятин артма ямсалы лайын нефт вя газла дойма дяряъясини, нефтин,
газын, суйун мясамялярдя пайланма характерини эюстярир.
Q  параметри иля layların судойумлулуг ямсалы арасында ашаьыдакы əlaqə
mövcuddur.

Q n (2.11)
K su
бурада  вя н  емприк сабитляр олуб, мясамялярин структурундан, сцхурун
эиллилийиндян вя мясамя сятщинин исланма характериндян асылыдыр.
Сцхурларын исланмасы дедикдя  сцхур дяняляри сятщинин су (щидрофил) йахуд
нефтля (щидрофоб) исланма хцсусиййяти баша дцшцлцр. Дяняляринin яксяр щиссяси
щидрофил сятщя малик сцхурлар щидрофил, якс щалда сцхур щидрофоб адланыр.
Тямиз гранулйар щидрофил сцхурлар цчцн: н=1,82, эилли щидрофил сцхурлар цчцн
ися: н<1,6-дыр
Сцхурларын щидрофоблуьу артдыгъа “н”-ин гиймяти дя йцксялир (н=1,310).
  ямсалынын гиймяти литолоэийадан асылы олараг 0,40,6 щцдудунда дяйишир.
Беляликля, мящсулдар лайларын хцсуси мцгавимяти ашаьыдакы дцстурла тяйин
едилир:
нл=Qсл=QПмс ( 2.12)
Эилли мящсулдар коллекторларын хцсуси мцгавимяти бир гядяр ширинляшмиш лай сулары
цчцн:
нл=QПм П с (2.13)
дцстуру иля тяйин едилир.
Гуйуйаны зонада мящсулдар лайын мясамяляри ясасян газыма мящлулунун filtratı
иля, гисмян ися карбощидроэенля (галыг нефт-газла) долмуш олур. Бу сябябдян мящсулдар
лайын йуйулмуш щиссясинин хцсуси мцгавимяти ашаьыдакы düsturla hesablanır:
йщ=ПмQq П filt (2.14)
бурада Qq  галыг нефтгаздойумлулуг параметридир.

2.4. ЛАЙ СУЛАРЫНЫН ХЦСУСИ МЦГАВИМЯТИНИН ТЯЙИНИ

2.4.1. Лай суларынын кимйяви тяркибинин тясвири формалары вя онларын хцсуси

мцгавимятляринин гиймятляндирилмяси
Гейд етдийимиз кими нефт вя газ йатагларынын лай сулары електролитлярин
мцряккяб мящлулларындан ибарят олур. Цмуми щалда електролитлярин хцсуси мцгавимяти
ашаьыдакы дцстурла тяйин олунур:
10
  Omm (2.15)
  Ca a fa  Ck k fk 
бурада Ъа, Ък- мцвафиг олараг мящлулдакы анион вя катионларын грам еквивалентля
мигдары; a ,k - анион вя катионларын електрик мцтящярриклийи, fa ,анион вя
катионларын електрик кечириъилик ямсалларыдыр.
Мцхтялиф бирляшмяляр цчцн щялл олмуш дузларын мигдарындан асылы олараг
електрик кечириъилик ямсалларынын дяйишмя характери там охшар олдуьундан вя лай
суларында олан ионларын електролитик мцтящярриклийи бир-бириндян гисмян
 9

фяргляндийиндяn тяйинетмядя NaCl мящлулу цчцн алынмыш s  f ( c, t ) асылылыьындан

истифадя едилир.
Ашаьыдакы ъядвялдя 20 0Ъ температурда суйун хцсуси мцгавимятинин NaCl-ун
гатылылыьындан асылылыьы верилмишдир.
Ъядвял 2.2
NaCl-un miqdarı, q/l 0.005 0.05 0.5 1.0 10 50
Lay suyunun xüsusi 1050 110 12 5.8 0.65 0.15
müqaviməti, Omm

Лай суларында ясасян NaCl, CaCl2 вя MgCl2 дузлары цстцнлцк тяшкил етдийиндян
онларда Cl, Na , Ca , вя Mg ионлары даща чох олур. SO 4  вя HCO3 анионларынын
мигдары Ж, Бр вя Б елементляри кими нисбятян аз олур. Она эюря дя кимйяви анализ
нятиъяляриня эюря лай суларынын хцсуси мцгавимятини тяйин етдикдя йалныз дузун
тяркибинин ясас компонентляри нязяря алыныр. Суларын кимйяви тяркиби адятян ион
шяклиндя тясвир едилир. Бу yanaşma суда щялл олан бцтцн дузларын бцтювлцкдя ионлара
диссосасийа едилмясиндян qaynaqlanır. Анализ заманы лай суйу нцмунясинин 1 лitrində вя
йахуд 100 см3-дя олан щяр нюв ионун мигдары миллиграмларла вя йа грамларла тяйин
едилир. Ион формасындан башга анализин тясвириндя еквивалент формадан да истифадя
олунур. Бунун цчцн щяр нюв ионун миллиграмларла мигдарыны щямин ионун еквивалент
чякисиня бюлцрляр. Лай суларынын кимйяви тяркибинин еквивалент формада тясвири
заманы цмуми гатылыьы тяйин етмяк олур. Бу мягсядля анализдя анионларын йахуд да
катионларын миллиграм-еквивалент ъямини щесабламаг кифайятдир. Анализин нятиъяляри
еквивалент формада верилдикдя ъям гатылыьы нормалда (Ъ H) ифадя етмяк даща ялверишли
олур.
CH  0,01 Ca i  0,01 Ck i (2.16)
бурада 0,01 - гатылыьы гекв/l-ля ифадя етмяк цчцн кечид ямсалы,
ЪH - лай суларында ионларын ъям гатылыьыдыр (гекв/l).
Лай суларында дузларын ъям гатылыьыны грам/литрля ифадя етмяк цчцн ион
формада тясвир едилмиш анализдя гатылыг мг/100 см 3-дян г/л-я кечирилир. Еквивалент
формада ися щяр нюв ион цчцн гатылыг айрыъа щесабланылыр вя гатылыг мг.екв/100 см 3-
дан г/л-ə кечирилир. Башга сюзля, щяр нюв ионун 1 мгекв-нин чякисини биляряк, Ъа вя Ък-
ны мцвафиг еквивалент чякисиня вурмагла гатылыьы г/л-я чевирмяли вя бу ъямин щасилини
щесабламаг лазымдыр:

C  0,01  A a C a   A k C k
i i i i
 (2.17)
бурада Аа вя Ак  айры-айры анион вя катионларын грам-еквивалентля чякисидир.
Ъям гатылыьын кюмяйи иля минераллашма дяряъяси аз олан лай суларынын хцсуси
мцгавимяти 1%, минераллашма дяряъяси йцксяк олан лай суйунун хцсуси мцгавимяти ися 5-
8% хята иля тяйин едилир. Бунун цчцн шякил 2.3-дя верилмиш графикдян истифадя олунур
вя тяйинетмядя лай суйунун эютцрцлдцйц дяринликдяки температур нязяря алыныр. Лай
суlarının анализи нятиъяляриндян бир нцмуня ъядвял 2.3-дя верилмишдир.

2.5 FXM ƏYRILƏRININ FORMASI VƏ LAYLARIN

SƏRHƏDLƏRININ TƏYINI

Quyu kəsilişlərinin elektrik karotajı ilə tədqiqində alınan fərz olunan xüsusi müqavimət
əyriləri əsas informasiya mənbəyi hesab olunurlar. Belə ki, FXM əyriləri kəsilişdə olan layların
ayırd edilməsinə və ya onların litoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə imkan verir.
Layların sərhədlərini qeyd edərkən istifadə edilən zondun tipini, onun layın qalınlığına
nisbətən uzunluğunu, quyu diametrini, ətraf layların xüsusi müqavimətini nəzərə almaq lazımdır.
 10
Neftli və qazlı laylar yüksək xüsusi müqavimətə səciyyələndiyindən, FXM əyrilərinin
interpretasiyasında yüksək müqavimətli laylara daha çox diqqət yetirilir.
Bu məqsədlə təcrübədə daha çox rast gəlinən halları nəzərdən keçirək:
1. Yüksək müqavimətlı lay qarşısında FXM əyrilərinin formaları
Yüksək müqavimətli, böyük qalınlıqlı lay qarşısında qradiyent zondla quyu şəraitində alınmış
FXM əyrisi layın orta hissəsinə nəzərən asimmetrik olur. Tavan qradiyent zondla alınmış FXM
əyrisi layın tavanında maksimumla , dabanında isə minimumla qeyd olunur. Daban qradiyent
zondla alınmış FXM əyrisində isə əks mənzərə müşahidə olunur.
Yüksək müqavimətli, böyük qalınlıqlı lay qarşısında potensial zondla alınmış FXM
əyriləri layın orta hissəsinə
nəzərən simmetrik əyrilərdir. Müqavimətin maksimum qiyməti layın orta hissəsində alınır. Layın
sərhədləri əyrinin kəskin dəyişdiyi hissəsinin ortasına aid nöqtələrdə qeyd edilir.
2. İki yüksək müqavimətli layların növbələşdiyi şəraitdə FXM əyrilərinin formalari
Neftli və qazlı kəsilişlər adətən qalınlıqları və xüsusi müqavimətləri müxtəlif olan laylardan
təşkil olunduğundan ölçü nətiçələrinə ətraf layların təsiri böyük olur.
Müqavimət əyrilərinin formaları zondun uzunluğunun layların qalınlığına və laylar arasındakı
məsafələrə olan nisbətindən asılı olur.
Aydın olmaq üçün iki layın növbələşməsi üçün quyu şəraitində alınmış müqavimət əyrilərini
araşdıraq:
Iki yüksək müqavimətli laylar arasında interval (arakəsmələr) zondun uzunluğundan böyük
olduqda hər bir lay maksimumla, arakəsmələr isə minimumla qeyd edilir.
3. Yüksək müqavimətli kiçik qalınlıqlı layların növbələşməsi üçün FXM əyrilərinin formaları.
Nazik qalınlıqlı layların növbələşməsi şəraitində müqavimət əyrilərinin formaları zondun
uzunluğunun layların qalınlığına olan nisbətindən, zond ilə əhatə edilən laylarin sayından və quyu
şəraitinin təsirindən asılı olur.
Zondun uzunluğunun kiçik qiymətlərində hər bir lay müqavimətin maksimum qiymətləri ilə
qeyd edilir.

2.6 QUYU POTENSIALI ÜSULU (QP)

Gil məhlulu və yaxud su ilə doldurulmuş qazılан quyularda öz-özünə elektrik sahəsi yaranır
ki, buna təbii potensial deyilir.
Çökmə süxurlarda təbii potensialın mənşəyi başlıca olaraq diffuziya adsorbsiya, filtrasiya
(süzülmə) və oksidləşmə reduksiya prosesləri ilə əlaqədar olur.

2.6.1 Diffuziya mənşəli QP

Məlumdur ki , suda hər hansı duz həll olduqda onun molekulları tamamilə və yaxud qismən
dissosasiya edir, başqa sözlə müsbət və mənfi yüklü ionlara ayrılırlar.
Əgər, məsaməli arakəsmə ilə iki hissəyə ayrılmış qaba müxtəlif qatılıqlı iki məhlul
doldurularsa, onda onlar arasında diffuziya potensialı yaranacaqdır.
İki məhlul sərhəddində (məsələn, lay suyu – qazıma məhlulu) ionlar məsaməli arakəsmələr
vasitəsilə yüksək qatılıqlı məhluldan qatılığı az olan məhlula keçəcəkdir. İonların hərəkət sürətinin
müxtəlifliyi və həmçinin onların adsorbsiya prosesləri e.h.q – nin yaranmasına səbəb olur ki , buna
diffuziya adsorbsiya potensialı deyilir.

2.6.2 Filtrasiya (süzülmə) potensialı.

Əgər, kapilyarlardan elektrolit keçərsə, onda kapilyarların kontaktları arasında süzülmə

potensialı yaranacaqdır. Bu hadisə kapilyarların divarlarında eyni işarəli ionların adsorbsiyası ilə
izah olunur. Bunun sayəsində məhlulun
 11
mütəhərrik hissəsində əks işarəli ionlar üstünlük təşkil edəcəkdir.
Məsaməli süxurlarda yaranan e.h.q kapilyarlar şəbəkəsi kimi qəbul edildiyindən onlardan
maye süzüldükdə əmələ gələn potensial aşağıdakı düsturla təyin edilə bilər
kP
E filt  (2.18)

Burada k-süxurun xassəsindən asılı olan filtrasiya əmsalı,  -məhlulun xüsusi müqaviməti,
 -məhlulun özlülüyü, P-süzülmənin yaradılması üçün lazım olan təzyiqdir.
Quyu sütunundakı hidrostatik təzyiq lay təzyiqindən böyük olduqda QP əyrisi mənfi
anomaliya ilə, Phidr<Play olduqda isə QP əyrisi müsbət anomaliya ilə qeyd olunacaqdır.

2.6.3 QP diaqramlarının emal və interpretаsiyası

QP diaqramlarının ilkin emalı layların sərhədlərinin təyini və onların litoloji
xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsindən ibarət olur. QP əyrilərində üfüqi miqyasda 2 sm –lik
parçaya düşən millivoltların sayı , bu parçanın uclarındakı “-” və “+” işarələri isə QP əyrilərinin
qütblüyünü göstərir.
QP diaqramlarında “sıfır” xətti olmadığından hesabatların götürülməsi üçün şərti sıfır xətti
kimi gil xəttindən istifadə olunur.
Quyu kəsilişlərinin müəyyən intervalları üçün (200-300m) gil xətti praktiki olaraq stabil
qalır və quyu oxuna paralel olur. Kəsilişin müəyyən intervallarında dərinlik üzrə gil xəttinin
tədricən sağ tərəfə meyl etməsi geotermik qradiyentin və gillərin dərinliyə görə sıxlaşmasının təsiri
ilə izah olunur.
QP əyriləri layın orta hissəsinə nisbətən simmetrik olur. Böyük qalınlıqlı layların
sərhədləri (∆UQP=ES) amplitudun
0,5 qiymətlərinə aid nöqtələrdən keçir. Kiçik qalınlıqlı layların sərhədləri isə xüsusi paletkanın
köməyi ilə təyin edilir.
QP diaqramlarının geoloji interpretasiyası zamanı adətən ES-in qrafikindən , yaxud ayrı-ayrı
laylarda ES-in qiymətindən və yaxud QP-nin nisbi qiymətindən αQP=ES/ES.max istifadə olunur. QP
əyrilərinin interpretasiyası təbii elektrik sahəsinin təbiətinə əsaslanır və interpretasiya nəticəsində
əsasən aşağıdakı məsələlər həll edilir.
-Lay sularının xüsusi müqavimətinin təyini .
-Kollektorların seçilməsi, onların gilliliyinin, keçiriciliyinin və məsaməliyinin təyini.

3. YAN KAROTAJ ZONDLAMASI ÜSULU DİAQRAMLARININ EMALI VƏ

İNTERPRETASİYASI

YKZ üsulunun mahiyyəti quyu kəsilişinin məhsuldar qat çöküntüləri qarşısında eyni tipli,
müxtəlif uzunluqlu zondlarla ölçü işləri aparmaqdan ibarətdir. Ölçü işlərinin nəticəsinə görə layın
həqiqi xüsusi müqaviməti və layda baş verən dəyişikliklər müəyyənləşdirilir. Layda baş verən
dəyişikliklər dedikdə keçirmə zonasının yaranması və bu zonanın xüsusi müqavimətinin (ρkz) eləcə
də keçirmə zonasının diametrinin (D) təyini nəzərdə tutulur. YKZ işləri adətən müxtəlif
uzunluqlu 5 qradiyent zondla yerinə yetirilir. Təcrübədə adətən ölçüləri 1-30 quyu diametrinə
bərabər olan qradiyent zondlardan istifadə edilir. Ən kiçik ölçülü qradiyent zondun uzunluğu
quyu diametrinə yaxın, ən böyük qradiyent zondun uzunluğu isə təxminən 8 m olur.
Azərbaycanda məhsuldar qat çöküntülərinin tədqiqi üçün AO=0,45; 1,05; 2,25; 4,25 və 8,25 m
uzunluqlu qradiyent zondlardan istifadə olunur. Layların sərhədlərinin daha inamlı təyini üçün
daban qradiyent zondları cərgəsinə bir tavan qradiyent zondu və yaxud əksinə əlavə edilir.

3.1 YKZ məlumatlarının ilkin emalı

YKZ diaqramlarının emalı aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
- İnterpretasiya üçün yararlı layların seçilməsi və onların sərhədlərinin təyini;
- Seçilmiş laylar qarşısında fərz olunan xüsusi müqavimətin xarakter qiymətlərinin təyini;
- Fərz olunan xüsusi müqavimətin zondun uzunluğundan ρfxm =f (AO) asılılıq əyrisinin
 12
qurulması;
- Qurulmuş əyrilərin nəzəri əyrilərlə müqayisəsi əsasında layların xüsusi müqavimətlərinin
təyini və keçirmə zonasının müəyyənləşdirilməsi.
Layların sərhədləri adətən YKZ-nin ən kiçik ölçülü zondu və standart elektrik karotajı
zondu ilə alınmış fərz olunan xüsusi müqavimət əyrilərinə əsasən mövcud qaydalara görə təyin
edilir. Mürəkkəb şəraitlərdə isə layın sərhədləri daban və tavan qradiyent zondları ilə yanaşı
mikrozond, kavernomer, QP və digər karotaj üsulları ilə alınmış diaqramlara görə
dəqiqləşdirilir. Tətbiq edilmiş bütün geofiziki üsulların diaqramlarının birgə interpretasiyası
nəticələrinə görə quyu kəsilişində süxurların xüsusiyyətləri haqqında lazımi məlumatlar alınır
və kəmiyyət interpretasiyası üçün maraq doğuran obyektlər aşkar edilir.

3.1.1. Мцгавимятин характер гиймятляринин tяйини.

Гуйу ЙКЗ яйрисини гурмаг цчцн мцгавимятин характер гиймятляри (оптимал, орта вя
ekstremal гиймятляр) тяйин едилир. Бойцк галынлыьа малик лайлар цчцн  фхм орт.
  фхм
опт.
qəbul
edilir. Mцгавимятин характер гиймятлярини тяйин едяркян гуйу шяраитинин вя лайын
галынлыьынын тясирини нязяря алмаг лазымдыр.
1. ρлай > ρятр və h / dг >16-25 олдугда яйриляр цзяриндя xüsusi müqavimətin optimal (ρopt)
qiyməti эютцрцлцр. Бу щалда ρopt -ын qiyməti яйри цзяриндя вя лай гаршысында щ-АО (лай
галынлыьы вя зонд узунлуьунун фярги) нюгтядя эютцрцлцр. Зонд таван градийент зонду
олдугда лайын дабанындан йухары, зонд узунлуьуна бярабяр олан екран зонасы чыхылыр,
дабан градийент зонду олдугда ися лайын таван щиссясиндян ашаьы екран зонасы
чыхылыр.
2. Layın xüsusi müqaviməti (ρlay) ətraf süxurların xüsusi müqavimətindən (ρətr) az fərqləndikdə
və h/dq > 16÷25 olduqda fərz olunan xüsusi müqavimətin orta qiyməti (ρоrt) götürülür.
3. h <16dq (3÷5 m) olan halda isə müqavimətin ekstremal qiymətlərindən: əgər ρlay >ρətr
olarsa ρфхм max , ρlay<ρətr olduqda isə ρфхм min qiymətlərindən istifadə etmək tövsiyə olunur.

3.2 Faktiki zondlama əyrisinin tipinin müəyyənləşdirilməsi

Мцгавимятин характер гиймятлярини тяйин етдикдян сонра логарифмик мигйасда
зондлама яйриляри гурулур. Sonra faktiki zondlama əyrisi interpetasiya üçün uyğun gələn paletka
əyriləri ilə bir araya gətirilir. Müvafiq paletkanı seçmək üçün faktiki zondlama əyrisinin tipini
müəyyənləşdirmək lazım gəlir. Bəzi hallarda əyrinin tipi və lazım olan paletka bir sıra aşkar
nişanələrə görə müəyyənləşdirilir. Əgər bu nişanələr kifayət etmirsə onda əyrinin tipi yalnız
faktiki zondlama əyrisi ilə paletka əyrilərini tutuşdurduqdan sonra təyin edilir. Təcrübədə daha çox
rast gəlinən zondlama əyrilərinin tipini nəzrdən keçirək:
a) əsas hal – layda heç bir dəyişiklik olmadıqda.
Zondlama əyrisi paletka əyrilərinin birisi üzərinə düşür və yaxud onlara paralel gedir. Bu
halda layın xüsusi müqaviməti nəzəri əyrinin moduluna əsasən təyin olunur:
ρlay = μρm
burada μ- nəzəri əyrinin modulu; ρm -məhlulun xüsusi müqavimətidir.
ρlay –ın qiyməti zondlama əyrisinin, asimptotlar əyrisi (A əyrisi) ilə kəsişməsinin ordinatına
kimi də götürülə bilər.
b) quyu diametrinin artma halı. Yuyulma.
Bu hal kavernometriya işləri aparılmadıqda və quyunun diametri nominal diametrə (baltanın
diametrinə) bərabər götürüldükdə alına bilər.
Zondlama əyrisi öz formasına görə nəzəri əyrilərə uyğun gəlir, ancaq bu əyrilərə nisbətən
sağ tərəfə sürüşmüş олур. Quyunun həqiqi diametrini təyin etmək üçün zondlama blankını sol
tərəfə o qədər sürüşdürürlər ki , zondlama əyrisi nəzəri əyrilərin birisi ilə tutuşmuş olsun və
yaxud onlara paralel getsin. Əyrilər tutuşduqda “xaç” nöqtənin absis oxu üzərində vəziyyəti
quyunun həqiqi diametrini göstərəcəkdir.
ρlay - əsas halda qeyd edildiyi kimi təyin olunur.
 13
c) azaldıcı keçirmə halı.
Məhlulun laya hopması nəticəsində azaldıcı keçirmə yaranıbsa, interpretasiya etdiyimiz əyri öz
formasına görə YKZ-1-A paletkasının nəzəri əyrilərinə oxşar olur. Qurulmuş əyrinin sağ hissəsi,
zondun uzunluğu artdıqda, paletka əyrilərini kiçik modullu əyrilərdən yüksək modullu əyrilər
istiqamətində kəsir. Bu halda, götürülmüş əyriyə uyğun nəzəri əyrini tapmaq üçün YKZ –c
paletkasından istifadə edilir. YKZ-c paletkası YKZ-1-A və EK-2 paletkalarının yığımından
ibarətdir.
Zondlama əyrisinin blankı YKZ-c paletkası üzərinə yerləşdirilir və elə hərəkət etdirilir ki ,
blankın xaçı müəyyən (ρkz ⁄ ρm)-ə uyğun EK -2 paletkasının əyrisi üzrə getsin (zəif sementləşmiş
süxurlar üçün ρkz ⁄ ρ1 =8 qəbul edilir). Blankı sürüşdürərkən onun və paletkanın koordinat oxlarının
paralel qalmasına nəzər yetirmək lazımdır.
Layın xüsusi müqaviməti yuxarıda qeyd olunmuş qaydada və yaxud uyğun nəzəri əyrinin
sağ asimptodunun ordinatına əsasən təyin edilir.
“Xaç” nöqtəsinin EK-2 paletkası üzərində vəziyyətinə görə D⁄dq-nin qiyməti və buna
əsasən də keçirmə zonasının diametri (D) təyin edilir.
д) yüksəldici keçirmə halı.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi yüksəldici keçirmə olması zondlama əyrisini YKZ-1-A
paletkası ilə müqayisə etdikdə müəyyən edilir. Bu halda zondlama əyrisi paletkanin nəzəri
əyrilərinə uyğun gəlmir və onları yüksək modullu əyrilərdən az modullu əyrilər istiqamətində
kəsir.
İnterpretasiya YKZ-2 paletkası vasitəsilə aparılır. Bu paletka YKZ-1-B və EK-3
paletkalar yığımından ibarətdir. Zondlama blankı YKZ-2 paletkası üzərinə yerləşdirilib elə
hərəkət etdirilir ki , blankın xaçı müəyyən modula malik (ρkz ⁄ρm) EK-3 paletkasının əyrisi üzrə
getsin.
Layın xüsusi müqaviməti uyğun nəzəri əyrinin sağ asimptodunun ordinatına əsasən təyin
edilir. Keçirmə zonasının diametri isə xaçın EK-3 paletkası üzərində vəziyyətinə görə , yəni
uyğun qırıq-qırıq xətlərlə göstərilmiş əyrilərin moduluna (D⁄dq) əsasən təyin edilir.

4. ЙАН КАРОТАЖЫ ЦСУЛУ МЯЛУМАТЛАРЫНЫН ЕМАЛЫ ВЯ

ИНТЕРПРЕТАСИЙАСЫ

4.1 ЙК цсулунун мащиййяти

Йцксяк хцсуси мцгавимятя малик кясилишлярдя еляъя дя минераллашма дяряъяси
бюйцк олан эил мящлулу иля газылан гуйуларда ади електрик каротажынын сямярялилийи
кяскин азалыр. Гуйу шяраитинин тясири нятиъясиндя градийент вя потенсиал зондла
алынмыш ФХМ яйриляри кясилишин сяъиййясини дцзэцн якс етдирмир. Беля шяраитлярдя
юлчц ишлярини апармаг цчцн ялавя екран електродларына малик олан ЙК зондларындан
истифадя олунур. Екран електродларынын функсийасы ясас (мяркязи) електроддан чыхан
ъяряйан гцввя хятлярини фокуслашдырмагла гуйу охуна перпендикулйар истигамятдя
тядгигат лайына йюнялтмякдир.
Електродларын сайына эюря ЙК-нын цч-, йедди-, вя доггуз електродлу зондлары
мювъуддур. Бу зондлар бир-бириндян електродларынын сайына вя формасына эюря
фярглянир.
Цч електродлу ЙК зондунда електродлар силиндир формасында, йедди вя доггуз
елктродлу ЙК- зондларында ися електродлар йа нюгтяви йа да щалгавари шякилдя олур.
 14
Мядян эеофизикасы тяърцбясиндя цч вя йедди електродлу зондлар еляъядя микро йан
каротаж зонду даща эениш тятбиг олунур.
Цч електродлу ЙК зонду ясас (мяркязи) електроддан (А 0) вя ики екран електродундан
(А1 вя А2) ибарятдир (шяк. 4.1). А1 вя А2 електродлары бир-бири иля гыса гапанмыш дюврядя
А0 електроду иля мцгавимяти Р=0,01Ом олан резистор васитясиля бирляшдирилир.
Щяр цч електроддан ейни гцтблц ъяряйан бурахылыр вя онларда потенсиалын
бярабярлийи тямин едилир.
Сцхурларын фярз олунан хцсуси мцгавимятини тяйин етмяк цчцн зондун истянилян
електроду иля (практики олараг щяр цч електродун потенсиалы ейнидир) нисбятян бюйцк
мясафядя

йерляшян Н електроду арасындакы потенсиал (У) юлчцлцр. Нятиъядя фхм -ин гиймяти
ашаьыдакы дцстурла тяйин едилир.
U
fxm  k
I0
Ъяряйанын (И0) сабит гиймятиндя потенсиалын дяйишмясини гейд етмякля фхм яйриси
алыныр.
Цч електродлу ЙК зондунун ямсалы зондун юлчцсцндян асылы олуб,
k  2L0 /  ln 2 L / d z  дцстуру иля тяйин едилир.
Бурада: Л-зондун цмуми узунлуьу (А1 вя А2 електродларынын кянар уълары арасындакы
мясафя), Л0 - ясас електродун (А0) узунлуьу, дз- зондун диаметридир.
 15
Щазырда истифадя олунан ЙК ъищазларында Л0=0,18м; Л=3,2м; дз=0,07м олдуьундан
зонд ямсалы 0,24-я бярабярдир.
Цч електродлу ЙК зондунда юлчц нюгтяси А0 електродунун тян йарысына аид
едилир. Цмумиййятля Л0=0,150,3м олдуьундан екранлашдырыъы зондлар йцксяк
айырдедиъилик хцсусиййятиня малик олурлар.

4.2 ЙК диаграмларынын емалы

ЙК диаграмларынын илкин емалы тядгигат цчцн сечилмиш лайларын сярщядляринин
вя галынлыьынын тяйининдян, онларын хцсуси мцгавимятляринин
гиймятляндирилмясиндян вя бу гиймятляря ъищазын, гуйунун, лайын галынлыьынын (щ)
еляъядя ятраф лайларын хцсуси мцгавимятляринин (ятр) тясириня эюря дцзялишлярин
верилмясиндян ибарятдир. Бу дцзялишляр системи диаграмларын гейдиййатында истифадя
олунмуш ъищазларын нювцня уйьун мювъуд гайдалар ясасында йериня йетирилир.
Диаграмларын трансформасийасында йекун мягсяд гуйу шяраитинин вя ъищазын юлчц
нятиъяляриня тясирини арадан галдырмагла юлчц нятиъялярини сонсуз галынлыглы лай
шяраитиня вя йахуд стандарт гуйу шяраитиня уйьунлашдырмагдыр.
Чеврилмялярдян сонра алынмыш хцсуси мцгавимятин гиймяти (  fxm ) йалныз лайын
ясас характеристикаларындан (  lay ,  kz , Д) асылы олур.

4.2.1.ЙК диаграмларынын формасы вя лайларын сярщядляринин тяйини

ЙК яйриляриндя ейни хцсуси мцгавимятли лайлар арасында йерляшян йцксяк

мцгавимятли лай гаршысындакы аномалийа лайын орта щиссясиня нязярян симметрик олур.
Ятраф лайларын хцсуси мцгавимятляри фяргли оларса, симметриклик бир гядяр позулур вя
йцксяк хцсуси мцгавимятли лай гаршысында аномалийанын максимуму хцсуси мцгавимяти
бюйцк олан лай истигамятиндя йерини дяйишир.
Цмуми щалда екранлашдырыъы зондла алынмыш ФХМ яйриляринин формасы ади
потенсиал зондла алынан яйрилярин формасына уйьун олур.
Лайларын сярщядляри дяринлик охуна нязярян яйрилярин кяскин дяйишдийи
нюгтялярдя гейд едилир.

4.2.2. Лайларын щягиги хцсуси мцгавимятинин тяйини

Ямяли ишлярдя ЙК диаграмларына эюря лайларын хцсуси мцгавимяти ашаьыдакы
схем цзря тяйин едилир:
фхм Кдфхм1Кщфхм2фхм 
Бурада: фхм-емал едилян лай гаршысында ФХМ-ин гиймяти; фхм1вя фхм2 –мцвафиг
чеврилмялярдян сонра алынан гиймятляр; Кд вя Кщ -мцвафиг олараг гуйунун вя лайын
галынлыьынын тясирини нязяря алан дцзялиш ямсалларыдыр.
фхм –ин гиймяти илкин олараг гуйунун тясириндян азад едилир. Бунун цчцн гуйунун
диаметринин (дг) вя эил мящлулунун хцсуси мцгавимятинин (эил) гиймятиндян истифадя
етмякля хцсуси номограма (шяк. 4.3(а)) ясасян фхм–ин гиймятиня ашаьыдакы гайдада
дцзялиш верилир:
Кд=фхм1/фхм =ф(дг, фхм/ мящ)

Нятиъядя фхм1=Кд  фхм ифадясиндян фхм1 тяйин едилир. Икинъи дцзялиш лайын
галынлыьына ясасян апарылыр.
 fxm2
Kh   f  h,  ятр
 fxm1
 16

фхм2-ни щесабламаг цчцн щ, ятр, фхм2/фхм1 параметрляринин гиймятляриндян истифадя

едилир.
«ятр» кими яксяр щалларда тядгигат лайындан ашаьыда йатан лайын хцсуси
мцгавимяти гябул едилир. Яэяр тядгигат лайындан ашаьыда вя йухарыда йатан лайларын
хцсуси мцгавимятляри гиймятъя бир-бириндян кяскин фярглянирся, онда «ятр» кими бу
лайларын хцсуси мцгавимятляринин орта ъябри гиймятиндян истифадя едилир;
фхм2/фхм1 – нисбяти тяйин едилир вя нятиъядя фхм2=фхм алыныр. Яэяр, кечирмя
зонасы йаранмайыбса онда фхм =лай кими, кечирмя зонасы олдугда ися  fxm    kz кими
гябул едилир.
5. MİKROKAROTAJ DİAQRAMLARININ
İNTERPRETASİYASI
Hazırda geofiziki işlər təcrübəsində həm adi (klassik), həm də fokslaşdırıcı (ekranlaşdırıcı)
mikrozondlar tətbiq olunur. Adi mikrozondlarda A, M, N nöqtəvi elektrodları bir-birindən 2,5 sm
məsafədə rezin başmaq üzərində yerləşdirilir və ressor yaxud da idarəedici qollar vasitəsilə quyu
divarına sıxılır. Bu elektrodlar iki zond təşkil edir: mikroqradiyent zond (МГЗ) A0,025M0,0025 və
микроpotensial зонд (МПЗ) A0,05M. Mikropotensial zondda ”N” elektrodu kimi cihazın
gövdəsindən istifadə olunur.
Adi mikrozondun diaqramlarından daha çox keyfiyyət interpretasiyası məqsədilə istifadə
olunur. Mikrokarotaj diaqramlarını interpretasiya etməklə əsasən aşağdakı məsələlər həll edilir:
- гuyu kəsilişlərinin keçirici və qeyri keçirici laylara ayrılması;
- сüxurların litoloji tərkibinin dəqiqləşdirilməsi;
- лayların sərhədlərinin və qalınlıqlarının təyini;
- лayların quyu divarına yaxın hissəsinin (лайын йуйулмуш щиссясинин) xüsusi
müqavimətinin təyini;
- аralıq qatın (gil qabığının) qalınlığının və xüsüsi müqavimətinin təyini.
Keçirici laylar qarşısında gil qabığı yarandıqda MPZ və MQZ əyriləri nəzərə çarpan
dərəcədə bir-birindən fərqlənir. Bu halda MPZ ilə xüsusi müqavimətin ölçülən qiyməti MQZ-dən
kifayət qədər yüksək olur. Qeyd olunan hal əsasən keçirici laylar üçün xarakterikdir. Müqavimət
əyrilərində “müsbət fərqlənmə” həmçinin yüksək müqavimətli qeyri keçirici laylar qarşısında da
alına bilər. Layın xüsusi müqaviməti qazıma məhlulunun xüsusi müqavimətindən 25-30 dəfə çox
olduqda quyu divarı ilə zondun başmağı arasındakı qazıma məhlulu təbəqəciyinin təsiri nəticəsində
MPZ və MQZ əyrilərində müsbət fərq yaranır. Müsbət fərqlənmə ən çox keчirici qumlu-alevritli
laylar qarşısında yaranır ki, buna səbəb belə laylar qarşısında yaranan nazik gil qabığının xüsüsi
müqavimətinin keçirmə zonasının xüsüsi müqavimətindən bir neçə dəfə kiçik olmasıdır (şəkil 5.2,
2932-2939m, 2941-2945m, 2946-2948m dərinlik intervalları).
Quyu divarıninda gil qabığının qalınılığı 25 mm və daha çox olduqda hər iki zondla alınan
müqavimət əyriləri kiçik qiymətlərlə səciyyələnirlər və gil qabığının xüsusi müqavimətinə yaxın
göstəriciyə malik olurlar. Odur ki, əyrilərdə müsbət fərqlənmə demək olar ki, müşahidə edilmir.
Mikrozondla ölçülmüş ρfxm diaqramlarına əsasən layın neftli hissəsini sulu hissəsindən
ayırmaq çətin olur. Ona görə ki, laya qazıma məhlulunun hopması praktiki olaraq layın doyum
xarakterindən asılı olmur. Bu halda keçirmə zonasının xüsusi müqaviməti eyniləşir: layın
məhsuldar və sulu hissələrinin xüsusi müqaviməti az fərqlənir. Bəzi hallarda kiçik ölçülü qradiyent
mikrozondla müqavimətin ölçülmüş qiyməti böyük ölçülü potensial mikrozondla alınan qiyməti
üstələyir , başqa sözlə , “mənfi fərqlənmə” müşahidə edilir ki , bu isə qazıma məhlulunun xüsusi
müqavimətinin layın xüsusi müqavimətindən böyük olan hallarında baş verir.
Gilli və argillitli laylar qarşısında MPZ və MQZ əyriləri adətən üst-üstə düşür. Bu əyrilər
həmin layların xüsusi müqavimətini səciyyələndirir. Kifayət qədər бюйцк ölçülü kaverna müşahidə
olunan gil layları qarşısında xüsusi müqavimətin ölçülmüş qiyməti əksər hallarda qazıma
məhlulunun xüsusi müqavimətinə müvafiq olur.
Mikrokarotaj diaqramlarında həmçinin çox da böyük xüsusi müqavimətə malik olmayan
qeyri keçirici laylar (sıx alevrolitlər , gilli qumdaşı , mergellər) eyni göstəricilərlə qeyd olunurlar.
 17
Mikrozondun başmağı ilə quyu divarı arasındakı qazıma məhlulu təbəqəciyinin qalınlığı
layların kavernalılığından və çatlılığından asılı olaraq kəskin dəyişə bilər. Nəticədə mikrozondla
qeyd olunmuş müqavimət əyriləri kəskin diferensiallaşır və müsbət , bəzən isə mənfi fərqlənmələrlə
səciyyələnirlər. Sonuncu hal zondun izolyasiya lövhəsinin quyu divarına kip söykənməməsi və
qazıma məhlulunun ölçü nəticələrinə təsiri ilə izah olunur.
Çatlı süxurlarda mikrozond diaqramlarının interpretasiyası zamanı mürəkkəblik yaranır.
Belə hallarda kavernoqram böyük əhəmiyyət kəsb edir. Kavernoqramın mövcudluğu quyu
diametrinin kiçilməsi əlamətinə görə kəsilişdəki keçirici layların seçilməsini, əyrinin kəskin
differensasiyasının xarakterinə görə isə çatlı və kavernalı süxurların aşkarlanmasını asanlaşdırır.
hgil.qab ≥ 25 mm olduqda adi mikrozondla layın yuyulmuş hissəsinin xüsusi müqavimətini
dəqiq təyin etmək praktiki cəhətdən mümkun olmur.
Yüksək minerallaşma dərəcəsinə malik qazıma məhlulu doldurulmuş quyularda ölçülmüş
MKZ əyriləri kəmiyyət interpretasiyası üçün yararlı olmur.
Təcrübədə layın yuyulmuş hissəsinin xüsusi müqavimətini MKZ məlumatlarına görə təyin
edikdə xüsusi paletkalardan istifadə olunur. Adətən bu cür paletkalar müxtəlif növ mikrozondlar
üçün lay modellərində alınmış məlumatlar əsasında tərtib edilir. Layın yuyulmuş hissəsinin xüsusi
müqaviməti ρMPZ , ρMQZ ,dq və layın temperaturuna uyğun ρgil.qab kəmiyyətlərinin qiymətlərinə görə
aşağıdakı qaydada təyin edilir:
- ρMPZ/ρgil.qab və ρMPZ/ρgil.qab nisbətləri hesablanır
- ρy.h/ρgil.qab nisbətindən ρy.h-nın xüsusi müaqviməti və gil qabığının qalınlığı (hgil.qab) təyin edilir.

5.1 Mikroyan karotaj (MYK) diaqramlarının

emal və interpretasiyası

Ekranlaşdırıcı mikrozondlar iki , üç və dörd elektrodlu olur. İki elektrodlu ekranlaşdırıcı

mikrozond üç elektrodlu YK zondu ilə analojidir.
Üç elektrodlu ekranlaşdırıcı mikrozond iki elektrodlu mikrozonddan onunla fərqlənir ki,
əsas (A0) və ekran (Ae) elektrodları arasında əlavə M ölçü elektrodu yerləşdirilir ki, ölçü prosesində
onun potensialı Ae elektrodunun potensialına bərabər saxlanılır. Bunun hesabına üç elektrodlu
MYK-ın radial istiqamətdə tədqiqat radiusu artırılır.
Dörd elektrodlu ekranlaşdırıcı mikrozondun iş prinsipi 7 elektrodlu YK ilə eynidir.
MYK zondlarının tədqiqat radiusu 10-20 sm təşkil etdiyindən onların vasitəsilə layın quyu
divarına yaxın hissəsinin xüsusi müqavimətini təyin etmək olur. Tədqiqat layının qalınlığı 20-30
sm-dən büyük olduqda MYK əyriləri təhrif olunmur.
MYK diaqramlarının interpretasiyası quyu kəsilişlərinin litologiyaya ayrılmasından, layların
sərhədlərinin dəqiq qeyd edilməsindən və layın yuyulmuş hissəsinin xüsusi müqavimətinin
təyinindən ibarətdir.

6.ЕЛЕКТРОМАГНИТ ЦСУЛЛАРЫ МЯЛУМАТЛАРЫНЫН

ЕМАЛ ВЯ ИНТЕРПРЕТАСИЙАСЫ

6.1. Индуксийа каротажы цсулунун мащиййяти

Индуксийа каротажы (ИК) електромагнит каротажынын нювляриндян биридир. О,
гуйуларда ИК зондунун ъяряйан макарасы иля йарадылмыш бурульанлы ъяряйанларын
дяйишян магнит сащясинин эярэинлийинин юлчцлмясиня ясасланыр. Цсулун тяйинаты ади
газыма мящлулу (ъяряйан кечирян) вя електрик ъяряйаны кечирмяйян газыма мящлулу
 18
(нефт ясаслы мящлул) иля долдурулмуш йахуд да щава, газ вурулмуш гуйуларда
сцхурларын електрик кечириъилийини (хцсуси кечириъилийини) юйрянмякдир. Бу мягсядля
истифадя едилян гуйу ъищазы индуксийа зондундан вя електрон схемляриндян ибарятдир.
Ян садя щалда ИК зонду ъяряйан вя юлчц макараларындан (ики макаралы зонд) ибарят олур
вя макаралар бир-бириндян мцяййян мясафядя гейри-кечириъи материал цзяриндя
йерляшир. Макаралар арасындакы мясафя зондун узунлуьу адланыр.
Ъищазын електрон схеми ъяряйан макарасыны сабит олараг йцксяк тезликли (20-80кщс)
дяйишян ъяряйанла гидаландырмагла йанашы щям дя юлчц макарасындакы сигналларын
эцъляндирилмясини вя чеврилмясини тямин едир.
Ъяряйан макарасындан ахан йцксяк тезликли дяйишян ъяряйанын йаратдыьы дяйишян
илкин магнит сащяси (Щ1) сцхурларда бурульанлы ъяряйанлар (Фуко ъяряйаны) индуксийа
етдирир. Бу ъяряйанлар юз нювбясиндя сцхурларда икинъи дяйишян магнит сащяси (Щ 2)
йарадырлар.
Дяйишян магнит сащяляри (Щ1 вя Щ2) гябуледиъи макарада Е1 вя Е2-дян ибарят
е.щ.г. индуксийа етдирирляр. Юлчц макарасындакы е.щ.г. (Е) илкин (Е1) вя икинъи (Е2)
електромагнит сащяляринин е.щ.г.-ляри ъяминдян ибарят олур. Икинъи магнит сащяси
ися юз нювбясиндя актив (Еа) вя реактив (Ер) тяшкиледиъилярин ъямини ифадя едир.
Йяни:
Е=Е1+Е2 вя йахуд Е=Е1+Еа+Ер
Илкин сащя иля йарадылан Е1 манеяедиъи олдуьундан компенсасийа едилир.
Актив тяшкиледиъинин гиймяти ъяряйан макарасындан ахан ъяряйанла якс фазада
олур, реактив тяшкиледиъи ися ону /2 гядяр габаглайыр.
Еа вя Ер-ин гиймятляри мцщитин електрик кечириъилийи, магнит щяссаслыьы вя
диелектрик кечириъилийи иля мцяййян едилир. Реактив тяшкиледиъи сцхурларын магнит
щяссалыьындан асылы олур.
ИК-да йалныз актив тяшкиледиъи юлчцлцр ки, о, ясасян кечириъиликдян асылы олур
вя йахшы кечириъи чюкмя сцхурлар щаггында мцщцм ящямиййят кясб едир. Одур ки,
юлчц макарасындакы актив тяшкиледиъи эцъляндирилир вя дцзляндирилдикдян
(чеврилдикдян) сонра эеофизики кабел васитяси иля йер сятщиня эюндяриляряк гейд
олунур.
Даш кюмцр вя филиз йатагларынын тядгигиндя щяр ики тяшкиледиъиляр (Е а вя Ер)
юлчцлцр.
Мцщитлярин хцсуси електрик кечириъилийи (кеч) иля актив тяшкиледиъи (Еа)
арасында мцтянасиблик йалныз кичик електрик кечириъилийиндя мцшащидя олунур.
Ъяряйанын тезлийи вя кеч артдыгда бурульанлы ъяряйанларын магнит сащяляринин
гаршылыглы тясири иля ялагядар олараг бу мцтянасиблик позулур. Тяърцбядя бу щал
скин-еффекти адланыр вя 2 Омм олдугда юзцнц нязяря чарпан дяряъядя бцрузя верир.

6.1.1 ИК яйриляринин формалары вя лайларын сярщядляринин тяйини

Хцсуси мцгавимятляри (кечириъиликляри) ейни олан лайлар арасында йатан бюйцк
галынлыглы лай гаршысында ИК яйриляри (фярз олунан хцсуси кечириъилик яйриляри)
лайын орта щиссясиня нисбятян симметрик яйрилярдир. Йцксяк кечириъилийя малик лайлар
гаршысында  f яйриляри максимал, кичик кечириъилийя малик лайлар гаршысында ися
минимал олур.
Лайын галынлыьы 2м вя даща чох олдугда лайларын сярщядляри амплитудун 1/2
гиймятиня аид нюгтялярдян кечир. Лайын галынлыьы кичилдикъя онун сярщядляри
 19

амплитудун «зирвясиня» доьру йерини дяйишир: щ=11,5 м олдугда лайын сярщядляри  f

яйриляринин амплитудларынын тяхминян 2/3 щиссясиндяки нюгтяляря аид едилир.
Интерпретасийа едилян лайдан ашаьыда вя йухарыда йатан лайларын фярз олунан
кечириъиликляри кифайят гядяр фяргляндикдя  f яйриляри ассимметрик формалы олур:
яйринин максимуму (минимуму) кечириъилийи даща йцксяк олан (даща кичик олан) ятраф
сцхур тяряфя мейл едир.
Хцсусиля бу щал кичик галынлыглы лайлар (щ1,5м) цчцн юзцнц даща айдын
эюстярир. Йцксяк вя кичик кечириъилийя малик назик лайларын нювбяляшмясиндян ибарят
олан гейрибиръинсли лайлар ИК яйриляриндя цмуми аномалийа шяклиндя гейд олунур.
Беля щалда  f яйриляриляриндя айры-айры тябягяляр бир–бириндян ящямиййятли
дяряъядя фярглянмирляр. Яэяр тябягялярин галынлыьы 0,4 метрдян кичик оларса, лай
биръинсли кими гейд едилир, фярз олунан кечириъилийи ися бцтювлцкдя лай дястясинин
узунуна кечириъилийиня йахын олур. Лайын галынлыьындан вя гурулушундан асылы
олараг ИК яйриляриндя фярз олунан хцсуси кечириъилийин мцвафиг гиймятляри алыныр.
а) бюйцк галынлыглы лайлар цчцн (щ23 м) галынлыьа эюря  f -ин орта чякили
гиймяти;
б) кичик галынлыглы лайлар цчцн (щ1-2 м)  f -ин екстремал гиймятляри;
ъ) назик лай дястяляри гаршысында-  f -ин орта гиймяти;

6.1.2. ИК диаграмларынын емалы

ИК мялуматларынын емалы заманы щялл едилян ясас мясяля лайларын хцсуси
мцгавимятинин тяйининдян ибарят олур.
ИК диаграмларынын емалы ардыъыллыьы ашаьыдакы схемляр цзря апарылыр:
1. кеч кеч1  ФХМ1  ФХМ2 ФХМ
2. кеч  ФХМ  ФХМ1  ФХМ2  ФХМ
Биринъи схемя мцвафиг олараг ИК диаграмларынын емалы ашаьыдакы гайда цзря
йериня йетирилир:
1. ИК яйриси цзяриндя сечилмиш лайын сярщядляри вя галынлыьы мцяййян едилдикдян
сонра лайларын характерик гиймятляри: мах йахуд мин тяйин едилир.
2. кеч=Бг г+Бкзкз+Блайлай дцстуруна мцвафиг олараг гуйунун тясириня эюря дцзялиш
верилир. Бурада Бг, Бкз, Блай – гуйу, кечирмя зонасы вя лай цчцн зондларын типиня уйьун
щяндяси амиллярдир. Дцзялишин апарылмасы цчцн гуйунун цмуми сигнала ялавясини,
йяни хятаны г=Бгмящ=Бг(1000/мящ) дцстуру иля щесабламаг лазымдыр. Бу дцзялиш
кеч-дян г-ну чыхмагла сона чатдырылыр. Йяни: кеч1=кеч-гуйу. Гуйунун щяндяси
амили зондун нювцндян асылы олараг Б г=ф(дг,) асылылыьындан тяйин едилир. Бурада
=(дг - дзонд)/дзонд
3. Нювбяти чеврилмя електрик кечириъилийиндян (кеч1) хцсуси мцгавимятя (фхм1)
кечиддян ибарятдир. Бунун цчцн Скин-еффектини нязяря алмагла кеч1 шкаласы фхм1-ин
щиперболик шкаласына трансформасийа едилир. Бу дцзялиш тятбиг едилян зондун
нювцндян асылы олур.
4. Емалын сон мярщяляси лайын галынлыьынын (щ) вя ятраф сцхурларын хцсуси
мцгавимятинин (ятр) тясирилярини нязяря алмагдан ибарятдир.
Бцтцн чеврилмялярдян сонра алынан фхм2=фхм гиймяти:
кеч2=жкз+(1-ж)лай
вя йахуд: 1/фхм=ж(1/кз)+(1-ж) (1/лай)
 20
ифадясиндян ибарят олур. Бурада ж=ф(Д) зондун радиал характеристикасындан алынан
(Бр) кечирмя зонасынын псевдощяндяси амилидир. Яэяр, кечирмя зонасы кичикдирся
(жД=0) онда фхм=лай кими, кечирмя зонасы чох бюйцк олдугда ися (ж Д1) фхм=кз
кими гябул олунур.

Икинъи схем цзря емал « Е» серийалы ИК зондлары цчцн истифадя едилир. Бурада
кеч-дян фхм-я кечид вя гуйу диварынын тясириня эюря верилян дцзялишляр
мярщяляляриндя йердяйишмя едилир. Гуйунун тясири:

кд=фхм1/фхм=ф(фхм/ /мящ,дг)

дцзялиши иля апарылыр.

6.2. Диелектрик каротажы
Диелектрик каротаж (ДК) електромагнит цсулларындан бири олуб сцхурларын фярз
олунан диелектрик кечириъилийинин юлчцлмясиня ясасланыр.
Сцхурлар електрик сащясинин тясири алтында полйарлашдыгларындан
диелектрикляря аид едилирляр. Полйарлашма баш вердикдя маддядя сащянин эярэинлийи
(Е) илкин сащянин эярэинлийиндян (Е0) фярглянир.
Бу фярг ашаьыдакы дцстурла мцяййян едилир.
0
=
1  4
Бурада  –диелектрик нцфузлуьу олуб диелектрикин (сцхурун) полйарлашма
габилиййятини эюстярир. Маддянин диелектрик хассяси адятян мцтляг диеектрик
кечириъилийи (  m ) иля характеризя олунур. Мцщитин мцтляг диелектрик кечириъилийи
иля диелектрик нцфузлуьу арасында ялагя мювъуддур.
 m   0 1  4 
бурада –  0 вакумун диелектрик кечириъилийидир.
Вакумда диелектрик нцфузлуьу сыра (   0 ), диелектрик кечириъилийи ися ващидя (
 0  1 Фарад/метр) бярабярдир.
Тяърцбядя нисби диелектрик кечириъилийиндян (  ) истифадя олунур ки, бу
кямиййят маддянин мцтляг диелектрик кечириъилийинин вакумун диелектрик
кечириъилийндян нечя дяфя бюйцк олдуьуну эюстярир.

 m
0
Сцхурларын диелектрик кечириъилийи онларын тяркибиндян, сцхурларда бярк, майе
вя газтярзли фазаларын мигдарындан, щямчинин електрик сащясинин тезлийиндян,
температурдан вя с. асылы олур. Ясас сцхур тюрядян минералларын нисби диелектрик
кечириъилийи 4÷10 арасында дяйишир. Сцхурларын диелектрик кечириъилийи даща чох
онларын су дойумлуьундан асылы олур. Суда 200С-дя нисби диелектрик кечириъилийинин
гиймяти 80, нефтдя 2÷3, газда ися тяхминян ващидя бярабярдир.
Сулу лайларын диелектрик кечириъилийи ясасян онларын мясамялийиндян вя
эиллилийиндян асылы олур вя 10÷30 арасында дяйишир.
Эиллярдя вя арэиллитлярдя нисби диелектрик кечириъилийинин гиймятинин йцксяк
(30÷60) олмасы бу сцхурларда кифайят гядяр ялагяли суларын мювъудлуьу иля изащ олунур.
Диелектрик каротажы принсип етибариля зондун ъяряйан макарасы иля мцщитдя
йарадылан йцксяк тезликли електромагнит сащясинин тядгигиня ясасланыр. Сцхурларда
пайланан бу сащя мцщитин хассясиндян асылы олараг щяр бир нюгтядя фаза вя амплитудла
характеризя олунур. Одур ки, ДК ъищазы васитясиля електромагнит сащясинин амплитуду
(щ) вя гуйу кясилишиндя юлчц макараларынын йерляшдийи нюгтялярдя фазалар фярги
    1 2  яйриляри иля юлчцлцр.
 21
ДК ъищазында адятян бир ъяряйан вя ики юлчц макараларындан (йахуд 2 ъяряйан вя
бир юлчц) ибарят цч макаралы зонддан истифадя едилир.
Ейни адлы вя бир-бириня йахын йерляшян макаралар арасындаы мясафя зондун
базасы (  ), бу мясафянин тянортасы зондун юлчц нюгтяси (О), нисбятян узагда йерляшян
макарадан юлчц нюгтясиня гядяр олан мясафя ися зондун узунлуьу (З) адланыр.
Мцщитин хцсуси мцгавимяти 30 Омм-дян бюйцк олдугда фазалар фярги практики
ъящятдян йалныз нисби диелектрик кечириъилийиндян, мцщитин хцсуси мцгавимятинин
кичик гиймятляриндя ися «  »-дан башга щям дя «  »-дан асылы олур.
Юлчцлян кямиййятдян асылы олараг ДК-нын ики модификасийасындан истифадя
олунур.
1. Дальави диелектрик каротажы
2. Диелектрик индуктив каротажы
Диелектрик индуктив каротажы тяърцбядя щялялик эениш тятбиг едилмир.
6.2.1. Дальави диелектрик каротажы
Дальави диелектрик каротажы (ДДК) йцксяк тезликли магнит сащясинин мцхтялиф
характеристикаларындан истифадя етмякля гуйуларда диелектрик кечириъилийинин
юлчцлмяси мягсядиля апарылыр.
ДДК иля тядгигат ишляри хцсуси мцгавимяти 0,7÷0,8 Омм-дян бюйцк олан вя йахуд
нефт ясаслы газыма мящлулу долдурулмуш ачыг лцляли гуйуларда йериня йетирилир.
Щазырда ДДК ики вариантда тятбиг едилир. АДК-1 ъищазы 1 вя  2 сащянин вя
нюгтяляриндя фазалар фяргиги; (   1   2 )  cos  - функсийасыны;
ДК1-743 ъищазы ися sin(  / 2) вя амплитудун шагули тяшкиледиъиляринин
нисбятлярини  hz1 / hz 2  вя  hz1  hz 2  / hz1 гейд едир.
ДДК яйриляринин формалары
Лайын галынлыьы 0,5м-дян бюйцк олдугда cos  , sin(  / 2) вя амплитудлар
нисбяти яйрилярининформалары лайын орта щиссясиня нязярян симметрик олурлар.
Лайларын сярщядляри аномалийанын йарысына аид олан нюгтялярдя гейд олунур.
cos  вя sin(  / 2) яйриляри формасы  яйриляри иля идентик олур.
Лайларын галынлыьы 1м-дян кичик олдугда ятраф сцхурларын тясири нязяря чарпан
щяддя чатыр. Цмумиййятля, мящдуд галынлыглы лайлар гаршысында асимметрик
аномалийалар алыныр.
ДДК-нын радиал истигамятдя тядгигат радиусу орта щесабла 0,6-0,8м тяшкил едир.
Цсулун айырдедиъилик габилиййяти юлчц маркалары арасындакы мясафя иля мцяййян
едилир.
ДДК яйриляринин эеоложи интерпретасийасы
Терриэен кясилишлярдя фазалар фярги яйриси ГП яйриси иля ейни олур. Коллектор
лайлар ГП вя ГК яйриляриндя олдуьу кими sin(  / 2) яйриляриндя дя ашаьы
эюстяриъилярля гейд олунурлар. Сых сцхурлар гаршысында ДДК яйриляри минимал
эюстяриъиляря малик олур.
Карбонат кясилишлярдя ДДК диаграмларына эюря коллекторларын сечилмя
мцмкцнлцйц газыма мящлулунун характериндян асылы олур. Су ясаслы мящлулла газымада
вя кечирмя зонасы диаметринин бюйцк гиймятляринин гейдя алындыьы коллектор сцхурлар
гаршысында фазалар фярги яйриляри йцксяк эюстяриъилийя малик олур.
cos  яйрилярини интерпретасийа етмякля  -нун гиймяти тяйин едилир. 1l
>30÷40 Омм олдугда фазалар фярги йалныз «  »-дан, 1l <30 Омм олдугда ися фазалар
фярги щям  -дан, щям дя « 1l »-дян асылы олур.
Лайын хцсуси мцгавимяти 4÷5 Омм-дян кичик олдугда юлчц нятиъяляри практики
олараг тамамиля « 1l »-дян, гисмян «  »-дан асылы олур. Лайын хцсуси мцгавимяти 5 Омм-
дян кичик олдугда лайын диелектрик кечириъилийини тяйин етмяк мцмкцн олмур. Бу да
цсулун чатышмайан ъящятидир.
 22
Сцхурларын мясамялилийи ня гядяр бюйцк оларса сулу вя нефтли лайларда  -нун
гиймяти дя бир о гядяр фяргли олур.
Нефтли лайларда эиллилийин артмасы «  »-нун гиймятинин йцксялмясиня сябяб
олур ки, нятиъядя нефтли лайы сулу лайдан фяргляндирмяк чятинляшир.
«  »-нун гиймяти лай суларынын минераллашма дяряъясиндян аз асылы олдуьундан
ДК цсулу лайларын дойум хцсусиййятляринин тяйининдя сямяряли олур.
ДК цсулуна эюря коллекторларын су дойумлулуьуну щям «  »-нун гиймятиня, щям
дя «  »-йя эюря тяйин етмяк мцмкцндцр.

ФЯСИЛ 2

7. QUYU RADIOMETRIYA ÜSULLARI

DIAQRAMLARININ INTERPRETASIYASI

Element atomlarının nüvələrində baş verən radioaktiv (təbii və süni yaradılan) proseslərin
istifadəsinə əsaslanan QGT üsullarına radioaktiv karotaжı (RK) deyilir. RK üsulları həm qazılan,
həm də qoruyucu kəməri olan quyularda tətbiq edilir. Quyu kəsilişlərinin tədqiqində RK-nın təbii γ
üsulu, γγ üsulu вя neytron karotajı üsulları daha geniş tətbiq olunur.
Təbii şəraitlərdə atom nüvələrinin öz-özünə parçalanması (radioaktivliyin təzahürü) α, β və γ
şüalanması ilə müşayиət olunur. Bu şüalanmanın bütün növləri mühitə düşərək bu və ya digər
dərəcədə udulurlar.
Yüksək ionlaşdırıcı xüsusiyyətə malik α şüaları daha çox zəifləməyə məruz qalırlar. α
şüaları seli hətтa kağız vərəqdə və yaxud bir neçə mikrometr qalınlığına malik süxur təbəqəsində
tam udulurlar.
β - şüalar 8 mm-dək qalınlığında alиminium lövhə-sində və yaxud bir neçə millimetr
qalınlığa malik süxur təbəqəsində tam udulurlar.
γ - şüalanma yüksək tezlikli qısa dalğalı elektromaqnit şüalanmasından ibarətdir. O, nüvə
prosesləri nəticəsində yaranır və ona γ kvantların diskret hissəciklər seli kimi baxılır. Yüksək
keçicilik xüsusiyyətinə görə γ şüalar quyu kəsilişlərinin tədqiqində böyük əhəmiyyət kəsb
edir. Бу şüalar 1 m-ə yaxın süxur təbəqəsində tam udulurlar. Ümumi halda γ şüalanma
intensivliyi süxurların təbii γ aktivliyinə təxminən mütənasib olur. Çökmə süxurlarda γ
şüaların orta nüfuzetmə зонасы 30 sm təşkil edir ki, bu da tədqiqat sferasının radiusuna
uyğun gəlir. Детекторда гeyd olunan şüalanmanın 90%-i мящз bu sferadan daxil olur.
Süxurlarda müxtəlif radioaktiv elementlərin ümumi miqdarı (mütləq radioaktivlik) 1
saniyədə parçalanmaların miqdarı ilə ölçülür.
7.1. Qamma karotajı (QK)
QK üsulu quyu kəsilişi boyunca süxurların təbii radioaktivliyinin ölçülməsinə
əsaslanır. Süxurların radioaktivliyi başlıca olaraq onların tərkibində olan uran (U238 və U235),
torium (Th232) elementlərinin izotopları və onların parçalanma məhsulları, eləcə də kalium (K40),
qismən isə rubidium (Rb87) izotopu ilə əlaqədardır. Süxurlarda digər elementlərin miqdarı çox az
olduğundan onlar süxurların radioaktivliyinə nəzərə çarpan dərəcədə təsir etmirlər. Təbii radioaktiv
elementlər süxurlarda səpələnmiş şəkildə олурлар.
QK cihazı qamma şüalanma detektorundan və detektoru qidalandırmaq üçün
elektron sxemdən ibarətdir. Detektordan çıxan impulslar emal edilərək kabel vasitəsi ilə
yer səthinə ötürülür. Qamma kvantlarıны qeyd etmək üçün əsasən stintilyasiya
sayğaclarından istifadə olunur. Qeydiyyatın səmərəsini artırmaq və statistik xətaları
azaltmaq üçün böyük stintilyaсийа сайьаъларындан istifadə edilir. Bəzi cihazlarda isə
(məsələn, ДРСТ-3) paralel qoşulmuş 2 stintilyasiya sayğacları yerləşdirilir.
İndikatorların səmərəliliyi nə qədər yüksək, quyu cihazının hərəkət sürəti isə nə qədər
кичик olarsa ölçünün dəqiqliyi bir o гədər yüksək olуr. Mədən geofizikası
 23
təcrübəsində əsasən çox kanallı cihazlardan istifadə olunur ki, o həm QK zondundan,
həm də Qamma - qamma karotaj (QQK), yaxud neytron zondlarından ibarət olur.
Təbii γ şüalanma intensivliyinin qeydiyyatı zamanı QK cihazı yaxud çox kanallı
cihazın QK kanalı ekspozisiya doza gücü vahidində etalonlaşdırılır. SQS vahidlər sistеmində
ekspozisiya dozası normal şəraitdə, рцтубятсиз havada amperin kiloqrama olan nisbəti ilə
(A/kг) ifadə edilir. Яксяр щалларда ГК diaгramlarынda юлчц nəticələri mkr/saat - la гейд
едилир. Gюstяriляn ölçü vahidləri arasındakı əlaгə aşağıdakı kimidir:

1mkr/saat=0,716 · 10 ¹³ A/kг=71,6 FA/кг.

Dozanın bu gücündə müxtəlif detektorların həssaslığı şüalanma spektrindən asılı

olduğundan, müxtəlif cihazların göstəriciləri A/kг ölçü vahidində üst-üstə düşür. Daha
dəqiq desək, yalnız torium və kaliumun süxurdakı aktivliyi radiumun aktivliyindən az
olduгda bu göstəricilər fərгlənmirlər. Digər hallarda müxtəlif növ cihazların
göstəricilərində bəzi fərгlənmələr mümkündür.
Analoji olaraq cihazın etalonlaşdırılması üçün etalon kimi seçilmiş bəzi quyularda
radioaktivliyi məlum olan laylardan istifadə edilə bilər.
Sonuncu 2 halda etalon vahidi kimi radiumun qrам ekvivalentinin süxurun 1 qramına
olan nisbətindən, daha münasib ədəd almaq üçün isə radiumun mикрограм (мkq)
ekvivalentinin 1 t –na olan nisbətindən (mkq-ekv/t) istifadə etmək məqsədəuyğun олур.
Quyu kəsilişi həm radioaktivliyinə, həm də sıxlığına görə eyni olmadığından
detektora çatana qədər süxurun qamma şüalanmasının udulması da müxtəlif olur. Kiçik
qamma aktivlikli газыма mяhlulу иlя doldurulmuş quyuda diametrin artması QK
göstəricilərinin azalmasına səbəb olur. QK göstə- ricilərinin azalması həm də qoruyucu
kəmərля ялагядар олур. Süxurun qamma aktivliyi quyudakı məhlulun aktivliyindən az olduqda
quyu diametrinin artdığı intervallarda QK-nın göstəriciləri də йцксялир.

7.1.1 Qamma karotajı üsulu diаqramlarının

interpretasiya sxemi
Qamma üsulu məlumatlarının interpretasiyasında son məqsəd süxurların radioaktivliyini (qγ)
təyin etməkdir. Lakin, əksər hallarda neftли-qazлы quyu kəsilişlərində çökmə süxurların tədqiqi
üçün radioaktivliyin təyini бюйцк əhəmiyyət kəsb etmir. Bununla əlaqədar olaraq, QK
məlumatlarından süxurların диэяр xassələrinin təyinində istifadə olunur ki, bu xassələr
radioaktivliklə korelyasiya əlaqəsində olurlar. Süxurların bu xassələrinə terrigen kəsilişlərdə gillilik,
karbonat süxurlarда həll olmayan qalıqların miqdarı, bəzi hallarda isə kollektorların keçiriciliyi aid
edilir. Ona görə də, QK məlumatlarının interpretasiyası gilliliyin (Cgil (Kgil)), həll olmayan qalıqların
мигдарынын (Kqal), bəzən isə keçiriciliyin (Kkeç) təyini ilə yekunlaşır.
Щазырда QK diaqramlarını interpretasiya етмяк цчцн iki yanaşma mövcuddur:
- Nisbi intensivlik üsulu;
- Nisbi amplituд üsulu.
Nisbi intensivlik üsulu ilə QK diaqramlarının interpretasiya sxemi kifayət qədər mürəkkəb
olduğundan hazırda istifadə olunmur. Buna səbəb cihazların etalonlaşdırılma etibarlılığının aşağı
щяддя olması və qazыma məhlulunun (qməh), gil qabığının (qgil.q) və istinad laylarının
radioaktivlikləri (qlay1, qlay2) кими мцщцм параметрлярин ГЭТ тяърцбясиндя тяйининин гейри-
мцмкцнлцйцдцр.
Nisbi amplitud üsuluna görə QK diaqramlarının interpretasiya sxemi aşağıdakı
mərhələlərdən ibarətdir:
1. Tədqiq edilən layların qeyd olunmuş intensivlikləri “ν” düzəlişinin köməyilə sonsuz qalınlıqlı lay
şəraitinə transformasiya edilir. Düzəlişin verilməsi üçün layın qalınlığı (h), diaqramın qeydiyyatı
zamanı quyuda cihazın hərəkət sürəti (υ) və cihazın zaman sabitinin (τ) qiymətlərindən istifadə
olunur. Bu məlumatlardan istifadə etməklə xüsusi nomoqram vasitəsilə яввялъя “ν”-nün qiyməti,
 24
сонра ися I∞=(Iölç-Iətr)/ν+ Iətr düsturundan isə şüalanma intensivliyinin düzəliş edilmiş qiyməti
hesablanır.
2. İntensivliyin alınmış qiymətinə (I∞) “η” düzəlişi etməklə интенсивлийин гиймяти standart quyu
şəraitinə (Ist) gətirilir. Bunun üçün quyunun diametrindən (dq), qlay/qməh= η ≈ Ilay/Imin nisbətindən, gil
qabığının qalınlığı (hgilq) və sıxlığından (δgilq) eləcə də cihaz və kosmik fonun ( Ifon) qiymətlərindən
istifadə olunur. Fonu nəzərə almadan «ηγ» düzəlişi aşağıdakı düsturla aparılır.
Ist = ( I – Ifon ) ηγ + Ifon (7.1)
Bu düzəlişləri apardıqdan sonra alınmış тябии  şüalanma intensivliyiнин гиймяти (Ist) dq=dnom
halını əks etdirəcəkdir. Bu o deməkdir ki, yalnız quyu diametrinin nominal diametrdən fərqləndiyi
intervallarda, yəni gil qabığının və kavernaların yarandığı intervallarda intensivliyin qiymətinə
düzəliş verilir.
3. Əvvəlki iki çevrilmədən sonra istinad layları seçilir və ∆Iist=Imax – Imin fərqi hesablanır. İstənilən
interpretasiya edilən lay üçün həmçinin ∆I = I - Imin fərqi də tapılır.
4. Şüalanma intensivliyinin nisbi amplitudu aşağıdakı düsturla hesablanır:
I I  I min
I    (7.2)
I ist I max  I min
5. Nisbi amplitudun qiymətinə və ∆Iγ =f ( Cgil ) və yaxud
∆Iγ=f ( Kgil ) emprik asılılığına görə Cgil yaxud Kgil təyin edilir. Bunun üçün istinad laylarının
( Cgil1 və Cgil2 ) gilliliyi məlum olmalıdır.

7.1.2. QK диаграмларынын keyfiyyət interpretasiyası

QK əyrilərinin keyfiyyətcə interpretasiyasında süxurların təbii radioaktivliklərinin
müxtəlifлийиндян istifadə edilir. Цмумиййятля QK göstəriciləri süxurların γ aktivliyinə
mütənasib олуr.
Təbii radioaktivliyə görə çökmə süxurlar şərti olaraq üç qrupa bölünür:
1. Yüksək radioaktivliyə malik süxurlar. Buraya dərin gil çöküntüləri yaxud qara bitiumlu
gillər, argillitlər, gilli şistlər, kalium duzları, vulkan külü və s. aiddir. Bu süxurların γ aktivliyi
süxurun 1 qramında 1-3 Bekkerel олур.
2. Orta radioaktivliyə malik süxurlar. Bu çöküntülərə dayaz və kontinental gillər, gilli
qumlar, mergellər, gilli əhəngdaşları və gilli dolomitlər aiddir. Bеля çöküntülərin radioaktivliyi
tərkiblərində nazik dispersli material artdıqca artır. Bu tip süxurların γ aktivliyi süxurun 1 qramında
0.1-1 Bekkerel təşkil edir.
3. Zəif radioaktivliyə malik süxurlar. Buraya gipslər, qumlar, qumdaşları, əhəngdaşları və
dolomitlər daxildir. Onların γ aktivliyi süxurun 1 qramında 0.04 Bekkereldir.
Gilli süxurların radioaktivliyinin çöküntü kompleksinin digər süxurları ilə müqayisədə
yüksək olması, gil hissəciklərinin xüsusi səthlərinin böyük olması və onların adsorbsiya
xüsusiyyətləri ilə izah edilir.
Bu səbəbdən çöküntü kompleksinə aid süxurlarda QK əyrilərinin müsbət anomaliyaları ilə
aşağıdakı süxurlar qeyd edilirlər:
- qumlar, qumdaşları və karbonat süxurları arasında yerləşmiş gil layları;
- xalis əhəngdaşları və dolomitlər arasında yerləşən gilli əhəngdaşları;
- xalis qum layları arasında yerləşən gilli qumlar və gilli qumdaşları.
Süxurların təbii radioaktivliyi arasında bu cür fərq olduğundan kəsilişlərdə müxtəlif litologiyaya
malik layların QK əyrilərinə əsasən seçilməsi mümkün olur.
QK işlərinin nəticəsi süxurların radioaktivliyindən və sıxlığından başqa quyuda ölçü
şəraitindən də asılıdır. Yüksək radioaktivliyə malik layların qarşısında quyu diametrinin artması (gil
və gilli laylar qarşısında) γ şüa-lanma intensivliyinin zəifləməsinə səbəb olur.

7.2. Qamma-qamma karotajı üsulunун fiziki əsasları

Qamma-qamma karotaj (QQK) süxurları γ kvantlar seli ilə şüalandıran zaman yaranan
səpələnmiş γ şüalanma intensivliyinin ölçülməsinə əsaslanır. γ kvantların maddələrlə (süxurlarla)
 25
qarşılıqlı təsiri zamanı kompton effekti, fotoeffekt və elektron-pozitron cütlərinin yaranması
prosesləri baş verir.
Elektron-pozitron cütləri yüksək enerjiyə malik γ kvantların (5-10 MeV-dən çox) atom
nüvələri ilə qarşılıqlı təsiri zamanı yaranırlar. Bu zaman γ kvant nüvə tərəfindən udulur və nüvənin
elektrik sahəsində elektron-pozitron cütləri əmələ gəlir.
Fotoeffektdə γ kvant enerjisiniн яксяр щиссясини atom örtüyündəki elektronlardan birinə
verir və özü isə udulur. Fotoeffekt hadisəsinin bаş vermə ehtimalı şüalanma enerjisinin azalması və
Z-in artması ilə kəskin artır (Z-kimyəvi elementin sıra nömrəsidir).
Kompton effektində fotoeffekt щадисясиндян fərqli olaraq γ kvant udulmur, yalnız
enerjisinin bir hissəsini atom örtüyündəki elektronlardan birinə verir və hərəkət istiqamətini dəyişir
(səpələnir). Mühitdə yüngül elementlər əksəriyyət təşkil etdikdə (Z<20) və şüalanma enerjisi 0,5-1
MeV olduqda kompton səpələnməsi daha asаn baş verir. İlkin enerji 0,5-1 MeV olduqda γ kvant
süxurda там udulаna qədər orta hesabla 6-8 səpələnmə иля müşaйиət olunur. Səpələnmə zamanı γ
kvantın enerjisi elə bir həddə çatır ki, artıq fotoeffekt hadisəsi nəticəsində γ kvant udulur.
Kompton səpələnməsinin intensivliyi süxurun vahid həcmинdəki elektronların sayına
mütяnasib olduğundan bu prosesin baş vermə ehtimalı maddənin atom sırasına müвафиг olur.
Süxurların elektron sıxlığı ilə həcmi sıxlıqları арасындакы ялагя aşağıdakı kimiдир:
Nе=NA Z·δ/A
yaxud Ne=N· δΣni Zi /M
Burada NA=6,602·10-23 mol-1 – Avaqadro ədədi, Z-maddядяки elementin atom sırası, A-
atom çəkisi, M-molekulyar çəkisi, nи–molekulda atom sırası Z olan atomların sayıdır.
Süxurlarda rast gəlinən yüngül elementlər (Z<20) üçün Z/A və ΣniZi/M nisbətləрi kifayət
qədər sabit olub 0,5-ə yaxındır. Bununla əlaqədar olaraq γ şüalanmanın qiyməti mühitin maddi
tərkibinin dəyişməsi ilə deyil, əsasən həcmi sıxlığı ilə mütənasib olan elektron (fərz olunan) sıxlıqla
müəyyən edilir.
Doğrudan da, süxurun vahid həcmинdəki elektronların sayından asыlы olan fərz olunan
sıxlıq süxurun həqiqi sıxlığından:
 δsüx=[(0,5-Z/A)/0,5]·100

qədər fərqlənir.  δsüx xətası müxtəlif süxurlar üçün fərqli olub, 3%-ə qədər çatır.
QQK üsulunun iki əsas modifikasiyası vardır: sıxlığa görə QQK və selektiv QQK.

7.2.1. Sıxlığa görə QQK

Sıxlığa görə QQK səpələnmiş γ şüaların sərt komponentlərinin (təşkiledicilərinin)
ölçülməsinə əsaslanır və quyu kəsilişlərində süxurların sıxlığının ölçülməsi məqsədi ilə tətbiq
olunur. Qamma şüalanma mənbəyi kimi sezium (137Cs) izotopundan istifadə olunur ki, bu izotopun
yarım parçalanma periodu 26 il, γ kvantların enerjisi isə 0,662 MeV təшkil edir. Şüalanma
intensivliyini qeyd etmək üçün əsasən stintilyasiya detektorlarından istifadə olunur. İndikator polad
örtüklə mühafizə olunduğundan γ kvantların yumşaq komponentləri udulur вя 200 KeV-ə qədər
enerjili γ kvantlar indiкatora çatmır. Bu halda yalnız səpələnmiş γ şüalarının sərt komponentləri
qeyd edilir.
Mənbənin ortasından indikatorun ortasına qədər olan məsafəyə zondun uzunluğu deyilir.
Zondun optimal uzunluğu 30-50 sm təşkil edir. Bu ölçüdə lgJγγ=f(δ) asılılığı əsasən xətti olur. Kiçik
uzunluqlu zond tətbiq etdikdə sıxlığı az olan mühitdə alınan asılılıqda xəttilik pozulur. Quyunun
təsirini azaltmaq üçün mənbə və indiкator quyu divarına sıxılır. Lakin, quyu divarı ilə cihaz
arasındakı aralıq qat ( gil məhlulu, hava, gil qabığı, polad kəmər) tədqiq edilən mühitin orтa
sıxlığının dəyiшilməsi ilə nəticələnir. Gil qabığı və quyu divarının nahamarlığı QQK-nın
göstəricilərini yüksəldir. Aralıq qatın ölçü nəticələrini kəskin təhrif etməsi üsulun tədqiqat
radiusunun kiçik olması ilə izah edilir. Belə ki, zondun uzunluğu 30 sm olduqda qeyd olunan
şüalanmanın 30%-i гуйу диварындан 10-12 sm-лик щиссядян (süxur təbəqəsindən) daxil olur.
Zondun uzunluğu 12-15 sm olduqda isə qeyd olunan шüalanma süxur təbəqəsinin 6-7 sm-lik
щиссясиня müvafiq olur.
 26
Sıxlığa görə QQK üsulu ilə süxurların sıxlığınıн daha etibarlı tяyini üçün iki zondlu
qurğudan istifadə edilir. Bu halda səpələnmiş γ şüalanma intensivliyi müxtəlif uzunluğa malik iki
zondla ölçülür və eyni zamanda kavernoqram əyriləri də qeyd edilir. Məlumdur ki, böyük uzunluqlu
zonдdan istifadə etdikdə aralıq qatın qalınlığının ölçü nəticələrinə təsiri azalır.

7.2.2. ГГК диаграмларынын емал вя интерпретасийасы

ГГК яйриляринин формалары
ГГК яйриляринин формасы ГК яйриляри иля мцгайисядя бир гядяр мцряккяб олур.
Буна бахмайараг, практики мясялялярин щяллиндя ГГК яйриляринин формаларыны тящриф
едян сябябляр ГК яйрилярин формаларыны тящриф едян сябяблярля ейниляшдирилир.
ГГК яйриляринин хцсусиййяти ондан ибарятдир ки, лайын сярщядляри
йахынлыьында сяпялянмиш  шцаланма интенсивлийи дцз хятли дяйишмир. Нисбятян
бюйцк галынлыглы биръинсли лайлар гаршысында ГГК яйриляри симметрик аномалийалар
шяклиндя алыныр. Яксяр щалларда лайларын сярщядляри «симметрик аномалийа»
принсипиня эюря мцяййянляшдирилир.
Гуйуларын эеофизики тядгигаты тяърцбясиндя ГГК диаграмларына эюря лайларын
сярщядлярини вя галынлыгларыны тяйин етдикдя, еляъя дя яйрилярин формасына
интеграллайыъы контурун (. дцзялиши) тясириня эюря дцзялиш вердикдя ГК цсулунда
тятбиг едилян универсал гайдалардан истифадя олунур.
ГГК яйриляринин эеоложи интерпретасийасы
Сяпялянян  шцаланма интенсивлийинин гиймяти сцхурун електрон сыхлыьы (е) иля
мцяййян олунур. Ейни атомла тямсил олунан мцщитин електрон вя щяъми сыхлыглары ()
арасындакы ялагя ашаьыдакы кимидир:
 e /   2Z / M
Бурада Z - елементин атом нюмряси; M - нисби атом чякисидир.
Чюкмя сцхурларын ясас сцхур тюрядян минералларында 2 Z / M нисбяти ващидя
йахын олдуьундан  e   олур вя I  -нын гейд олунан гиймяти сцхурун щяъми сыхлыьыны
() сяъиййяляндирир. Диэяр елементлярдян фяргли олараг щидроэен цчцн  e /   2 - дир.
Она эюря дя мясамяляри нефт, газ вя су иля доймуш йцксяк мясамяли сцхурларын електрон
сыхлыьы щяъми сыхлыгларындан бир гядяр фярглянир (ъядвял 7.1).
Сяпялянмиш  шцаланма интенсивлийинин гиймяти иля сцхурларын щяъми
сыхлыглары арасында якс ялагя мювъуддур. Сцхурун сыхлыьы ня гядяр бюйцк оларса
сяпялянмя дя бир о гядяр чох, гейд олунан сяпялянмиш  шцаланма интенсивлийи ися бир
о гядяр аз олур.
Терриэен вя карбонат сцхурларын сыхлыьы ясасян онларын мясамялийи иля мцяййян
едилир вя эениш диапазонда ( 1.3  3q / sm 3 ) дяйишир. Одур ки, ГГК диаграмларында сых
сцхурлар – бярк доломит вя ящянэдашлары, анщидритляр минимал эюстяриъилярля,
сыхлыьы бир гядяр аз олан сцхурлар – эилляр, эипс, даш дуз, йцксяк мясамяли
ящянэдашлары, доломитляр, гумдашлары максимал эюстяриъилярля, эилли ящянэдашлары
вя гумдашлары ися орта йахуд ашаьы эюстяриъилярля гейд олунурлар.
Сыхлыьа эюря ГГК диаграмларынын интерпретасийасында сон мягсяд адятян
сцхурларын сыхлыгларынын дейил, онунла ялагядар олан мясамялийин тяйининдян
ибарятдир.
Ъядвял 7.1
Минерал  10 3 kq / m 3  e 10 3 kq / m 3 e /

Кварс 2,65 2,647 0,9988

Калиум 2,71 2,709 0,9991
Доломит 2,85 2,844 0,9978
 27

Анщидрит 2,95 2,949 0,9994

Эипс 2,32 2,37 1,022
Су (ширин) 1,0 1,11 1,11
Нефт - - 1,14
Газ – метан - - 1,245
CH 4

7.3. Нейтрон каротажы

Neytron karotajı neytronlar selinin süxurlarla qarşılıqlı təsir effektinin tədqiqinə əsaslanır.
Bu məqsədlə quyuya itisürətli neytronlar mənbəyi və ondan müəyyən məsafədə yerləşən
indikatordan ibarət quyu cihazı buraxılır. Тяърцбядя neytron karotajının bir neçə
modifikasiyasından istifadə olunur:
1. Neytron qamma karotajı ( NQK )
2. İstiliyə görə neytron- neytron karotajı ( NNKi )
3. İstilik üstü neytron- neytron karotajı ( NNKiü )

7.3.1. Neytron qamma karotajı ( NQK )

NQK цсулу mühitin atomları tərəfindən neytronların udulması nəticəsində yaranan ikinci
dərəcəli γ şüalanma sahəsinin intensivliyinin ölçülməsinə əsaslanır.
Neytron mənbəyi kimi яксяр щалларда şüşə ampulada yerləşdirilmiş Pо – Be izotoplarının
toz halından istifadə olunur. Polonium radioaktiv element olduğuna görə α hissəcikləri ( 2He4 )
şüalandırır. Bu hissəciklər Be atomuнун нцвяси ilə əlaqəyə girdiyindən nüvə reaksiyası baş verir.
Yəni:
9 4 13 12 1
4Be + 2He → 6C → 6C + on + γ
Nüvə reaksiyaları nəticəsində əmələ gələn neytronlar 3,2 ÷ 7 MeV enerjiyə və 9 109 sm/san
sürətə malik olurlar. Bu cür neytronlar itisürətli neytronlar adlanır.
Neytron elektrik yükü daşımadığından atom örtüyündə olan elektronlar onun hərəkətinə heç
bir təsir göstərmir. Odur ki, neytronlar atomla toqquşduqda onun elektron buluduna sərbəst daxil
olaraq, atom nüvəsi ilə qarşılıqlı təsirə girirlər. Bu zaman neytronların səpələnməsi, diffuziyası və
udulması щадисяляри baş verir.
Neytronun səpələnməsi dedikdə onun əvvəlki hərəkət istiqamətinin və enerjisinin
dəyişilməsi nəzərdə tutulur. Səpələnmə elastiki və qeyri elastiki olur.
Elastiki səpələnmə iki ideal elastiki kürələrin toqquşması ilə analojidir. Yəni, neytron və
nüvənin toqquşmadan əvvəl və sonrakı kinetik enerjilərinin cəmi eyni qalır.
Qeyri elastiki səpələnmə zamanı isə neytronların enerjisi yalnız nüvənin kinetik enerjisinin
yaranmasına yönəlmir, həm də onun həyəcanlanmasına sərf olunur. Başqa sözlə, nüvənin daxili
enerjisinin artırılmasına sərf olunur.
Neytronun atom nüvəsi tərəfindən udulması nəticəsində isə nüvə parçalanır və atomdan
müəyyən radioaktiv hissəcik buraxılır.
Atom nüvələri ilə toqquşarkən neytronlar zəifləyirlər, enerjilərini itirirlər və sürətləri azalır.
Adətən bir neçə (10 – 15) belə toqquşmadan sonra neytronların enerjisi 0.025 eV – a qədər azalır,
sürəti isə 2,2 105 sm/san – дяк aşağı düşür. Belə neytronlar istilik neytronları adlanır.
Quyularda istilik neytronlarının paylanma xarakterinin öyrənilməsi son dərəcə
əhəmiyyətlidir. Belə ki, NQK-da ölçülən ikinci dərəcəli γ şüalanma intensivliyi başlıca olaraq
mühitdəki atom nüvələrinin istilik neytronlarını zəbt etməsi nəticəsində yaranırlar.
NQK-da ölçü işlərini aparmaq üçün istifadə edilən quyu cihazı neytronlar mənbəyindən, γ–
şüalanma detektorundan və elektron sxemdən ibarət olur.
Neytron mənbəyi ilə detektor arasındakı məsafə NQK zondunun uzunluğu adlanır. Adətən
zondun uzunluğu 50 – 70 sm təşkil edir. Mənbənin şüalandırdığı itisürətli neytronlar süxurlarla
 28
qarşılıqlı təsirə girərək zəifləyir və istilik neytronlarına çevrilirlər, 10-3 – 10-4 saniyədən sonra
mühitin atomları tərəfindən udulurlar. Nəticədə müxtəlif enerjiyə malik bir və ya bir neçə γ kvant
şüalandırırlar. Neytronların zəifləməsi əsasən süxurdakı hidrogenin miqdarından asılı olur. İstilik
neytronlarını zəbt edən, yüksək anomal en kəsiyinə malik elementlər əsasən xlor, bor вя dəmirdir.
Bir istilik neytronunu müxtəlif elementlər zəbt edərkən müxtəlif miqdarda γ kvant buraxır.
Məsələn, H , O , C hər biri ayrılıqda bir γ kvant buraxdığı halda Na – 3,09 , Ъл – 2,36 γ kvant
şüalandırır. NQK – da “şüalanma zonası” və “qeydiyyat zonası” terminlərindən istifadə oluнur.
“Şüalanma zonası” dedikdə neytronlar mənbəyi ətrafındakı fəza nəzərdə tutulur ki , orada
neytronların zəifləməsi , istilik neytronlarının udulması və ikinci dərəcəli γ kvantların yaranma
prosesləri баш верир. Bircinsli bərk süxurlarda şüalanma zonası ilkin yaxınlaşmada radiusu 50 - 60
sm olan sfera hesab olunur. Maye hopmuş boş qumlarda bu zonanın radiusu 25 – 35 sm – dək
azalır.
İndikatorla ikinci dərəcəli γ kvantların 90 % - nin qeyd edilməsi mümkün olan indikator
ətrafındakı fəza “qeydiyyat zonası” adlanır. Bu zonanın radiusu mühitin sıxlığından asılı olur. Su
üçün bu zonanın radiusu 60-70 sm , bərk çökmə süxurlar üçün isə 20 – 30 sm təşkil edir.

7.3.2. Neytron neytron karotajı (NNK)

NNK üsulu itisürətli neytronlar mənbəyi ilə süxurları süalandıran zaman yaranan istilik, yaxud
istilik üstü neytronların sıxlığının öyrənilməsinə əsaslanır. Təcrübədə NNK-nın iki
modifikasyasından istifadə olunur:
1. İstiliyə görə neytron-neytron karotajı (NNKi)
2. İstilik üstü neytron-neytron karotajı (NNKiü)
NNKi-də quyu kəsilişi boyunca istilik neytronlarının sıxlığı, NNKiü-də istilik üstü neytronların
sıxlığı ölçülür.
NQK üsulundan fərqli olaraq NNK üsulunda quyu cihazında istifadə edilən дetektor istilik
neytronları indikatorundan ibarət olub üç fлцorlu bor (BF3) birləşməsinin buxarı ilə doldurulmuş
qazboşaldıcı sayğac şəklindədir.
İstilik üstü neytronları qeyd etmək üçün sayğaclar 0,5mm qalınlıqlı kаdmium və parafin
ekranla əhatə olunur. Kadmium istilik neytronlarını udub sayğaca yalnız istiliküstü neytronlarını
buraxır. İstiliküstü neytronlar isə hidrogenli parafində zəifləndirildikdən sonra sayğacda qeyd
olunurlar.
NNKi – üsulunda zondun uzunluğu 30-40 sm, NNKiü üsulunda isə 25-40 sm təşkil edir.
İstilik üstü NNK-nın göstəricisi mühitin hidrogenliyi ilə səciyələndiyi halda, istiliyə görə
NNK-nın göstəricisi mühitin hidrogenliyindən başqa, həm də mühitdə anomal böyük udma xassəli
elementlərin ilk növbədə xlorun olmasi ilə müəyyən edilir.
Istilik üstü NNK-nın istiliyə görə NNK-dan üstün cəhəti onun göstəricilərinin süxurların
litoloji tərkibindən və mühitdə xlorun miqdarından az asılı olmasıdır. Bu səbəbdən də, NNKi
üsuluna görə süxurların məsaməliyini yüksək dəqiqliklə təyin etmək olur. Xüsusilə süxurun gilliliyi
15%-i aşmadıqda nəticələr daha dəqiq алыныр.
İstilik neytronlarının sıxlığına süxurların udma xassələri böyük təsir göstərir. Бу сябябдян
NNKi üsulu mühitdə xlorun miqdarına çox həssas olduğundan alınan nəticələr lay sularından və
qazıma məhlulundan kəskin asılı olur.
NNKiü üsulunun göstəricisi praktiki olaraq istilik neytronlarını udmaq üçün mühitdəki yüksək
en kəsiyinə malik elementlərdən (o cümlədən xlordan) asılı olmur. Odur ki, NNKiü -nцn göstəriciləri
NNKi və NQK üsullarına nisbətən süxurun hidrogenliyi ilə daha sıx bağlı olur.
Lakin, NNKiü–nцn tədqiqat radiusu çox kiçik olduğundan üsul geniş tətbiq olunmur.

7.3.2.1. Çoxzondlu NNK

 29
Çoxzondlu NNK üsulunda neytronlar selini ölçülməк цчцн гuyu cihazında neytronlar
mənbəyindən müəyyən məsafələrdə yerləşdirilmiş iki və yaxud daha çox istilik, yaxud istilik üstü
Ik
neytronlar detektorundan istifadə olunur. Ikizondlu qurğuda A  nisbəti təyin edilir. Burada
Ib
Ik, Ib – kiçik və böyük узунлуглу zondlara müvafiq göstərici-lərdir. Detektorlar mənbədən 30-40 sm
(kiçik zond) və 60-70 sm (böyük zond) məsafəлярдə yerləşdirilir. A kəmiyyəti mənbədən
uzaqlaşdıqca neytronların sıxlığının azalma sürətini səciyyələndirir və sabit quyu şəraitlərində eləcə
də stabil litologiyada süxurun hidrogenliliyinin və məsaməliyinin yüksəlməsi ilə monoton artır.
Ik
-nin ölçülməsi ilə əlaqədar bir sıra amillər hər detektorun göstəricisinə təxminən bərabər təsir
Ib
etdiyindən A кямиййятинин təyini üçün və həmçinin çoxzondlu NNKi ciщazыnыn quyuda daha
dəqiq kalibrlənməsi üçün əlverişli şərait yaranыr.
Məhz bu cəhət çoxzondlu NNKi-nı birzondlu NNKi-dan üstün edir. Digər bir üstün cəhət isə
birzondludan fərqli olaraq çoxzondlu NNKi-nın göstəricilərinə yəni detektorun həssaslığına cihazın
konstruktiv xüsusiyyətləri, ölçü sxeminin xarakteristikası, radioaktiv mənbənin gücü (aktivliyi),
temperatur kimi amillərin təsirinin az olması ilə əlaqədardır.
Texnoloji və geoloji amillər, məsələn, gil qabığı və quyu diametri detektorlara ayrılıqda
kifayət qədər təsir etsələr də bu amillərin nisbi qiymətə (A) təsiri azalır. A-nın qiymətinə qoруyucu
kəmərin təsirinin də azalması çoxzondlu NNKi məlumatlarına əsasən kəmərli quyularda layların
məsaməliliyinin və qazdoyumluluğunun dəqiq təyini üçün imkan yaradır.
Lakin litоloji amilin birzondluya nisbətən çoxzondlu NNKi-йа təsiri böyük olduğundan fərz
olunan məsaməliliyi (həcmi hidrogenliliyi) təyin etdikdə litоlogиyanыn məlum olması zəruridir.
Neytron karotajı əsasən aşağıdakı geoloji mяsяlялярин həllində tətbiq olunur:
- Kяsиliшin litоloji xüsusiyyətlərinin юyrяnilmяsiндя;
- Qazılan və qoруyucu kəməri buraxılmış quyularda süxurların hidrogenliliyinin tяyiniндя;
- Neft əsaslı məhlulla qazılan quyularda qazlı intervalların aшkarlanmasында;
- Filizlərin aşkarlanması və anomal yüksək neytronу udma xassəli (bor, dəmir və s.)
elementlərin miqdarının tяyiniндя və s.

7.3.3. Stasionar neytron üsulları diaqramlarının кямиййят interpretasiyası

Quyuların neytron üsulları ilə tədqiqi zamanı şüalanma intensivliyinin (гамма şüalanma,
yaxud neytronların sıxlığı) dərinlikdən asılılıq əyrisi qeyd edilir. Bu əyri imp/dəq ilə yaxud da şərti
vahidlə ifadə olunur.
Quyuda öyrənilən şüalanma intensivliyinə təsir edən amillər iki qrupa bölünür: Birinci qrupa
quyu şəraitinin təsiri: quyunun diametri, məhlulun sıxlığı, gil qabığının qalınlığı, məhlulda və lay
sularında xlorun miqdarı və s. daxildir. İkinci qrupa isə petrofiziki amillər: əlaqəli suyun miqdarının
çox olduğu mineralların (gillər, gips) mövcud-luğu, süxurun sıxlığının və qaz tutumunun dəyişməsi,
temperatur və təzyiqin təsiri və s. aiddir. Bütün bu amillər interpretasiya prosesində nəzərə
alınmalıdır.

Neytron üsulları diaqramlarının interpretasiya sxemi

Layların seçilməsi, sərhədlərinin, qalınlıqlarının təyini, qiymətlərin götürülməsi,
inteqrallayıcı kontura görə düzəlişlərin verilməsi ( vτ düzəlişi ) QK – da olduğu kimidir.
Digər neytron üsullarından fərqli olaraq NQK – da təbii fona görə düzəlişin verilməsi
vacibdir. Bu düzəliş Inγ(2) = Inγ(1) – kIγ şəklində aparılır.
Burada Inγ(1) - vτ – ya görə verilən düzəlişdən sonra alınan qiymət, Iγ - tədqiq edilən lay qarşısında
QK – nın göstəricisi, к – ГК вя НГК каналларындакы гамма индикаторларын hяs-
saslыqlarындакы fərqi нязяря алан ямсалдыр. Bu əmsalın qiy-məti ДРСТ– 3 üçün 0,15- ə;
ДРСТ– 1 üçün isə 0,3 ÷ 0,35 - ə bərabərdir.
Neytron–neytron karotajında bu cür düzəlişə ehtiyac duyulmur.
 30
Нейтрон цсулларынын интерпретасийа схеминин нювбяти мярщяляляри ГК
диаграмларынын емалы иля аналожидир. Тяърцбядя йалныз «нисби амплитуд» цсулундан
истифадя едилир ки, бу цсул нисби амлитудун щесабланмасына ясасланыр.
I nx  I nmin

I n  max
I n  I nmin

Inγ-ны щесабламаг цчцн кясилишдя истинад лайлары сечилмялидир. Истинад лайлары

кими эилляр вя бярк сцхурлардан истифадя олунур.

7.3.4. НГК яйриляринин кейфиййят интерпретасийасы

Нейтрон- гамма каротажында юйрянилян икинъи дяряъяли гамма шцаланма, зяиф
(истилик) нейтронларын мцщитдя олан атомлар тяряфиндян удулмасы нятиъясиндя
йараныр.
Щидроэен атому нцвясинин кцтляси нейтронун кцтлясиня йахын олдуьундан,
нейтронлара ян бюйцк тясир щидроэен атомлары эюстярир. Щидроэен атомлары олан
сцхурларда нейтронларын зяифлямяси щидроэен атомлары олмайан сцхурлара нисбятян
даща сцрятля эедир. Бу сябябдян йцксяк щидроэенлийя малик сцхурлар НГК яйриляри
цзяриндя кичик эюстяриъилярля характеризя олунурлар (узунлуьу бюйцк зондлар цчцн). Бу
беля изащ олунур: йцксяк щидроэенлийя малик мцщитдя нейтронларын зяифлямяси вя
удулмасы, ясасян мянбя йахынлыьында эедир вя индикатор йерляшдийи зонайа чата билмир.
Зяиф мясамялийя вя аз щидроэенлийя малик сцхур-ларда индикатор йахынлыьында
нейтронларын сыхлыьы артыр вя бу да икинъи дяряъяли гамма-шцаланманын артмасына
сябяб олур.
НГК ишляринин нятиъясиня щямчинин, истилик нейтрон-ларыны удмаг цчцн аномал
йцксяк ен кясийиня малик елементляр тясир эюстярир. Бу ъцр елементляря Ъл, Бр, Ли вя с.
елементляр дахилдирляр. Нефт йатаглары кясилишлярини юйряняр-кян коллектор лайларда
олан ян бюйцк тясири хлор елементи эюстярир. Нейтронлары удмаг цчцн хлор елементинин
ен кясийи тяхминян 100 дяфя щидроэен атомларынын ен кясийиндян бюйцкдцр. Нейтронлар
Ъл атомлары тяряфиндян удулдугда, Щ атомуна нисбятян тяхминян 2,4 дяфя артыг гамма
квантлар бурахылыр.
Лай суларында Ъл елементинин варлыьы, икинъи дяряъяли  шцаланма
шиддятлийиннин артмасына сябяб олур.
Мящсулдар лайын сулу щиссяси гаршысында, НГК-нын эюстяриъиляри адятян нефтли
щиссяйя нисбятян йцксяк олур. НГК-нын бу хцсусиййятиндян су вя нефт контактыны гейд
етдикдя истифадя олунур.
Щидроэенлийя эюря сцхурлар ики група бюлцнцр:
1.Йцксяк щидроэенли. Бурайа эилляр, эипсляр, бязи йцксяк мясамяли, кечириъили вя
ейни заманда су вя йа нефт иля доймуш гумдашлары, карбонат сцхурлар дахилдир. Зондун
узунлуьунун бюйцк гиймятляриндя (Л=60см) НГК яйриляри цзяриндя бу сцхурлар зяиф
эюстяриъилярля (минимумла) характеризя олунур.
2. Зяиф щидроэенли. Бу група аз мясамяли лайлар (сых ящянэдашлары, доломитляр),
сементляшмиш гумдашлары вя алевролитляр дахилдир. Бу сцхурлар НГК яйриляри цзяриндя
йцксяк эюстяриъилярля (максимумла) гейд едилир. Диэяр чюкцнтц сцхурлар (гумлар,
гумдашлары, мясамяли карбонат сцхурлары) онларын эиллилийиндян вя щидроэенлийиндян
асылы олараг НГК яйриляри цзяриндя орта гиймятлярля гейд едилирляр.
Су вя нефт тяхминян ейни щидроэенлийя малик олдугларындан нефтли вя нисбятян
аз Ъл елементи олан сулу лайлар НГК яйриси цзяриндя тяхминян ейни формада (ейни
гиймятляриля) сяъиййялянирляр.
Газлар йцксяк щидроэенлийя малик олдуьундан газлы лайлар НГК яйриляри цзяриндя
нефтли лайлара нисбятян даща йцксяк интенсивлийя малик олурлар. НГК яйриляриндян
кясилиши щидроэенлийя эюря айры-айры лайлара бюлмяк цчцн истифадя едирляр. Бу
яйрилярин интерпретасийасы ГК вя диэяр каротаж яйриляри иля бирликдя (комплекс
шяклиндя) апарылыр.
 31
Лайларын сярщядлярини гейд етдикдя ГК яйриляри цчцн изащ етдийимиз
принсипдян истифадя едилир. Бир чох щалларда нейтрон-гамма каротажы ишляри
мясамялик ямсалынын тяйин едилмяси, газлы коллекторларын ашкар едилмяси вя горуйуъу
кямярляри олан гуйуларда су-нефт контактынын тяйин едилмяси мягсядиля апарылыр.

7.4. İmpuls neytron üsulları diaqramlarının

еmal və interpretasiyası

7.4.1. Üsulun mahiyyəti

İmpuls neytron karotajı (İNK) üsulunun mahiyyəti impuls rejimində işləyən neytronlar
generatoru ilə süxurda yaradılan qeyri stasionar neytron və γ sahələrin xarakteristikalarının
öyrənilməsindən ibarətdir.
İNK-da ölçü işlərini aparmaq üçün istifadə edilən zond impuls rejimində işləyən itisürətli
neytronlar generatorundan və ondan müəyyən məsafədə yerləşən detektordan (sayğacdan) ibarətdir.
Neytronlar generatoru 14 MeV enerjiyə malik olub, saniyədə 107÷108 neytron seli buraxır.
Sayğac istilik neytronlarının sıxlığını (İNNK) və yaxud neytronların mühitdə udulması
nəticəsində əmələ gələn γ şüalanma intensivliyini (İNQK) qeyd etmək üçün nəzərdə tutulur.
İNK təcrübəsində həm birzondlu, həm də ikizondlu cihazlardan istifadə olunur.
Birzondlu cihazda ölçü nöqtəsi detektora, ikizondluda isə detektorlar arasındakı məsafənin
tən yarısına aid edilir. Birzondlu cihazdan yalnız neytron sahəsinin zaman xarakteristikalarının
tədqiqində, ikizondlu cihazdan isə neytron sahəsinin zaman, fəza, fəza-məkan xarakteristikalarının
öyrənilməsində istifadə olunur.
İkizondlu İNK cihazında neytronlar generatoru, iki neytron və yaxud γ kvantlar detektoru,
mənbənin və detektorun iş rejimlərini tənzimləyən, eləcədə detektorlar-dakı informasiyanın kabel
vasitəsilə yer səthinə göndərilmə-sini təmin edən elektron blok yerləşdirilir. Bu informasiya xüsusi
uzlaşdırıcı blokun köməyilə seçilir və düzləndirildikdən sonra iki avtonom kanal ilə çoxkanallı
zaman analizatoruna ötürülür. Analizator daxil olan impulsların sayını qeyd edir və onları qruplara
ayırır. Analizatorun çıxışından bu informasiya qeydiyyat və yaxud çap qurğusuna daxil edilir.
İNK üsulunun əsas prinsipi ondan ibarətdir ki, süxurlar itisürətli və qısa müddətli (ΔT)
neytronlar seli ilə şüalandırılır və ardıcıl olaraq hər T müddətindən sonra neytronlar seli yenidən
bərpa olunur. Neytronlar mənbəyinin işə salındığı momentdən ölçünün başlanma anına qədər ötən
vaxtdan (buna zaman ləngiməsi (tl) deyilir) sonra qeydedici cihaz işə salınır və Δt intervalında
(buna analizatorun zaman pəncərəsi deyilir) istilik neytronlarının sıxlığı və yaxud neytronların
udulması nəticəsində yaranan γ kvantların şüalanma intensivliyi ölçülür .
Mənbədən çıxan itisürətli neytronlar mühitdə 10÷100 mks ərzində zəifləyir və tədricən
mühitin atomları tərəfindən udulurlar.
Bircinsli mühиtdə neytronların ümumi miqdarı eksponensial qanun üzrə azalır:

N=N0·e-λ·t=N0·e-t/τ
burada N0-mənbənin gücünə mütənasib olan kəmiyyət,
A-mühitin neytron udma aktivliyi,
1
  -mühitdə istilik neytronlarının orta yaşama müddətidir.

A-nın qiyməti: A=В   N i i düsturu ilə müəyyən edilə bilər. Burada В-istilik neytronlarının
i

sürəti olub, 200C-də В=2200 m/san təşkil edir, σi-neytronu udmaq üçün i saylı element atomunun en
kəsiyi, Ni-i saylı element atomlarının miqdarıdır.
Qeyri-bircinsli mühitdə neytronların miqdarının dəyişmə qanunu daha mürəkkəb olur. Əgər
layın neytron udma qabiliyyəti (Al) quyudakı mühitdən (Aq) azdırsa, onda quyuda neytronların
sıxlığı müəyyən vaxtdan (adətən 0,7÷1msan) başlayaraq eksponensial qanun üzrə azalacaqdır. Bu
anda sönmə dekrementi (λ) qiymətcə Al-ə yaxın olacaqdır.
 32
Ümumi halda istilik neytronlarının sıxlığı mühitin udma və zəiflətmə xassələrindən asılı
olur.
İtisürətli neytronların zəifləməsi və istilik neytronlarına çevrilməsi 10-8san ərzində baş
verirsə, diffuziya prosesi və istilik neytronlarının zəbt edilməsi üçün (neytronların orta yaşama
müddəti) bir neçə yüz mikrosaniyə lazım gəlir. Bununla əlaqədar olaraq zaman ləngiməsi 100-2000
mks intervalında seçilir. Bu zaman kəsiyi neftli-qazlı süxurlarda istilik neytronlarının yaşama
müddətinin bütün periodunu əhatə edir.
Ümumiyyətlə süxurlarda neytronların orta yaşama müddəti 0,2÷1msan diapazonunda
qiymətləndirilir. Lakin, neytron sahəsinin yaranmasının davamlılığı bu qiymətdən bir neçə dəfə
böyük olub, təxminən 5 msan təşkil edir. İNK üsulunda məhz bu amil əsas götürülür. Belə ki, süxur
fasilələrlə itisurətli və qısa müddətli neytronlar seli ilə şüalandırılır, nəticədə müəyyən zaman
intervalında istilik neytronları sahəsinin yaranma sürəti öyrənilir. Bu isə süxurların neytron
parametrlərinin (D, τ) təyininə imkan verir. Neytronların orta yaşama müddəti əsasən süxurlarda
xlorun, diffuziya əmsalı isə hidrogenin miqdarından asılı olur.
Neytronların orta yaşama müddətini təyin etmək üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur.
τ=(tmin-tmax)·(lnNmin-lnNmax)
Zondun bazasında istilik neytronlarının sıxlığının paylanması aşağıdakı emprik tənliklə
müəyyən edilə bilər:
Z 22  Z 12
 (t ) 
4 ln( N t ; Z1 / N t ; Z 2 )
burada  (t ) - t müddətində zondun bazasındakı neytronla-rın sıxlığını əks etdirən parametr olub,
qiyməti əsasən diffuziya əmsalından asılı olur.
Z1 və Z2 –mənbədən І və ІІ detektorlara qədər olan məsafədir (adətən Z1=0,3 m, Z2=0,7 m
qəbul edilir).
N t ;Z1 və N t ;Z 2 - t müddətində müvafiq olaraq zondun Z1 və Z2 nöqtələrində qeyd edilmiş
şüalanma intensivliyini göstərir.
Müxtəlif zaman ləngimələrində  (t ) -nin hesablan-mış qiymətinə görə qurulmuş asılılığı
təhlil etməklə D parametrini hesablamaq olar.
D  [ (t ) max   (t ) min ] /(t max  t min )

Neft yaxud şirin su ilə doymuş süxurlarda neytronların orta yaşama müddəti: τ=0,3÷0,6
msan, məsamələri duzlu su ilə doymuş süxurlarda τ=0,11÷0,33 msan, qazlı laylarda isə τ=0,6÷0,8
msan intervalında dəyişilir.
Neft və suda istilik neytronlarının diffuziya əmsalı təxminən eyni olur və praktiki olaraq lay
sularında həll olmuş duzların miqdarından asılı olmur.
Məsamələri maye ilə doymuş laylarda bu parametrin qiyməti (6÷12)·104 sm2/san, qazlı
laylarda isə (20÷40)·104 sm2/san diapozonunda dəyişilir.

7.4.2. İNK məlumatlarının ilkin emalı

İNK diaqramlarına görə layların sərhədlərinin təyini, qiymətlərin götürülməsi, inteqrallayıcı
konturun təsirinin nəzərə alınması QK və NQK üsullarında olduğu kimidir. İNQK diaqramlarını
emal etdikdə onun göstəricilərindən təbii fonu çıxmaq lazımdır.
İNK ilə ölçü işləri zamanı üç yanaşmadan istifadə olunur.
1. Dərinlik üzrə fasiləsiz olaraq bir neçə zaman ləngimələrində (ti) intensivlik (Ji) qeyd
edilir. Bu yanaşmada adətən bütün kanallarda Δt-nin qiyməti eyni götürülür. Kanalların sayı isə
adətən üç-dörd olur. Eyni zamanda inteqral əyri də yazılır.
2. Dərinlik üzrə fasiləsiz olaraq dekrement (λ), yaxud τ-nun fərz olunan qiyməti: τf=1/λ qeyd
olunur.
3. Müxtəlif dərinliklərdə məhsuldar laylar qarşısında cihazı dayandırmaqla nöqtələr üzrə
ölçülər aparılır. Bu zaman kanalların sayı artırılır (≥6). Bu cür ölçü texnоlogiyasının səmərəliliyi az
olur.
 33
İNK məlumatlarının tam emalına ölçü prosesi ilə əlaqədar yaranan xətaların aradan
qaldırılması, interpre-tasiya edilən parametrlərin –λ(H), β(H), ω(H), J(H) və s. dərinlik üzrə
paylanmasının əldə edilməsi və onların xətalarının qiymətləndirilməsi daxildir.

7.4.3. İNK diaqramlarının geoloji interpretasiyası

Кичик məsaməli, gilsiz laylar, neftli və qazlı kollektorlar İNNK və İNQK diaqramlarında
maksimal göstəricilərlə səciyyələnirlər. Gilli laylar, yüksək minerallaşma dərəcəsinə malik lay
suları ilə doymuş yüksək məsaməli kolektorlar və digər lay suları ilə doymuş yüksək məsaməli
kollektorlar və digər süxurlar isə minimal göstəricilərlə qeyd olunurlar.
Lay sularının minerallaşma dərəcəsi yüksək olduqda (>100q/l) sulu və neftli laylar
qarşısında İNNK və İNQK göstəriciləri bir neçə dəfə (10-dəfəyə qədər) fərqlənir. Bu xüsusiyyətdən
istifadə etməklə su neft kontaktını dəqiqliklə müəyyən etmək olur.

7.4.4. İNK diaqramlarının kəmiyyət interpretasiyası

Hazırda İNK diaqramlarının kəmiyyət interpretasiyası üçün əsas parametr kimi sönmə
dekrementindən (λ=1/τ) və diffuziya əmsalından istifadə edilir. Bu onunla izah edilir ki, λ və D
parametrləri laйların mühüm petrofiziki xarakteristikaları ilə: məsaməlik və neftqazlılıqla əlaqəli
olurlar.
İstilik neytronlar sahəsinin sönmə dekrementi (buna layın neytronu udma aktivliyi də
deyilir-“A”) mühitdə neytronların makroskopik en kəsiyinin (Σ) istilik neytronlarının sürətinə (В)
hasili deməkdir. A≈λ=В·Σ
NaCl duzunun su məhlulu üçün λ-nın qiymətini aşağıdakı düsturla hesablamaq olar.
λsu=4,83+0,77 C (msan-1)
burada C-məhlulun minerallaşma dərəcəsidir.
Lay şəraitindəki neft (CxHy) və qaz üçün λ-nin qiyməti müvafiq olaraq aşağıdakı düsturla
təyin edilir:
43,5 y
λneft= 12 x  y ·δneft
λqaz=4,83·Hω (msan-1)

Burada δneft-neftin sıxlığı, Hω-hidrogen indeksidir.

İNK üsulu ilə layların doyum xüsusiyyətinin təyininin əsasında neft və lay suyu üçün λ-nın
qiymətlərinin müxtəlifliyi durur. Ona görə də, bu cür təyinetmədə nəticələrin dəqiqliyi yalnız lay
sularının minerallaşma dərəcəsinin yüksək qiymətlərində (>50 q/l) mümkün olur.
Neftli qazlı laylar üçün bu parametrin qiyməti
λnq=λsk+λflüid·knq
düsturu ilə təyin edilir. λflüid параметринин гиймяти isə
λflüid=λsuksu+λneftkneft+λqazkqaz
ifadəsindən müəyyənləşdirilir.
İNK təcrübəsində layların doyum xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsində əsas üç
metodikadan istifadə edilir.
1) λ-nın həqiqi qiymətinə əsaslanan цсул.
2) λ-nın fərz olunan qiymətinə əsaslanan цсул.
3) Qrafiki üsul.
τ və D parametrlərinə görə neft və qaz doyumluluq əmsallarının təyinində adətən aşağıdakı
1 1
düsturdan istifadə edilir:  Pi
 j
Burada τj-mühitin j təşkiledicisinin orta yaşama müddəti, Pi-mühitin ayrı-ayrı
təşkiledicilərinin hissələridir (məsələn, kvarsın, suyun, neftin, qazın və s.)
Məsamələri tam su ilə doymuş süxur üçün bu düstur aşağıdakı şəkildə verilə bilər:
1 1 1
 (1  k m )  km
 sl  sk  su
 34
Burada τsk və τsu-müvafiq olaraq süxurun skletində və suda neytronların orta yaşama
müddətidir.
Süxurun məsamələrində su ilə yanaşı neft və qaz olduqda bu düstur başqa şəkil alır:
1 1 1
 (1  k m )   km
 nl  sk 
Burada τΣ-məsamələrdəki flüidдя neytronların orta yaşama müddətdir.
Məsamələrdəki mayenin (neft və лай sularınын) neytron parametrlərinin qiyməti mayenin
kimyəvi analizi məlumatlarına görə hesablama yolu ilə təyin edilir.
ИНК-да ики заман лянэимясиндя (т1 вя т2) юлчцлмцш И1 вя И2-нин гиймятляриня эюря
сюнмя декременти ашаьыдакы дцстура эюря тяйин едилир.

ln I 1  ln I 2

t2  t2
Сюнмя декрементинин гиймятиндян истифадя едяряк Кнефт вя йахуд Кгаз
ямсалларынын мцхтялиф гиймятляри цчцн гурулмуш   f ( K m ) асылылыьындан
коллекторларын нефт-газ дойумлулуг ямсаллары гиймятляндирилир.

ФЯСИЛ3

8. AKUSTIK KAROTAJ
Quyularda ultrasəs (>20 kHs) və səs tezlikli elastiki dalğaların xarakteriстиkasının ölçülməsi
ilə süxurların xassələrinin öyrənilməsinə akustik karotaj deyilir. Qeyd olunan parametrlərin tipinə
görə AK-nın bir neçə modifikasiyaları mövcuddur. Onlardan əsasları: sürətə görə AK, sönməyə
görə AK, geniş zolaqlı AK və s.

8.1. Сцрятя эюря АК

Сцрятя эюря АК гуйуларда интервал мцддятинин юлчцлмяси йолу иля сцхурларда
еластики дальаларын йайылма сцрятинин юйрянилмясиня ясасланыр.
АК-да ясасян ики вя цчелементли зондлардан истифадя едилир.
Икиелементли зонд еластики рягсляр импулсу йарадан шцаландырыъыдан вя бу
рягсляри гябул едян гябуледиъидян ибарятдир.
Цчелементли АК зондунда ися бир шцаландырыъыдан вя ики гябуледиъидян (вя
йахуд яксиня) истифадя олунур.
Сферик формалы шцаландырыъы иля гуйуда йарадылан еластики дальаларын
йайылмасыны нязярдян кечиряк (шяк.8.1).
Шцаландырыъы иля еластики рягсляр импулсу йарадылан заман ямяля эялян дцшян
узунуна дальалар (п1) газыма мящлулунда (мящ) йайылыр вя ики мцщитин сярщяд
айрыъына – гуйу диварына ъатараг якс олан вя кечян (узунуна п2 вя ениня с2) мяншяли
тюрямя дальалары йарадылыр (с2<п2). Кечян дальалар ики мцщити айыран сярщяд бойунъа
сцрцшяряк йени баш дальалары йарадырлар. Бу дальаларын ъябщясинин сятщи конус
шякилли олуб, оху гуйу оху иля, ян бюйцк диаметри ися гуйу диаметри иля цст-цстя дцшцр.
Баш дальаларын сцряти бюйцк олдуьундан диэяр дальалары габаглайараг Г 1 вя Г2
гябуледиъиляриня биринъи чатырлар. Баш дальаларын шцаландырыъыдан гябуледиъийя
гядяр олан йолуну схематик олараг ашаьыдакы кими эюстярмяк олар: шцаландырыъы –
газыма мящлулу – сцхур – газыма мящлулу – гябуледиъи.
Реаллыгда дальаларын лайларын сярщядляриндян якс олунмасы вя интерференсийайа
мяруз галмасы сайясиндя дальа мянзяряси даща да мцряккяб олур.
 35
Дальаларын йцрцш мцддяти Г2 вя Г1-я эялмя вахтынын фярги шяклиндя тяйин едилир
ки, бу да т2 вя т1 мцддятляриня уйьун олур.
Узунуна дальаларын шцаландырыъыдан гябуледиъийя гядяр гят етдийи йолун бир
щиссясини газыма мящлулундан вя эил габыьындан кечирляр. Щяр бир гябуледиъи цчцн
дальанын йцрцш йолунун бу щиссяси ейни олдуьундан цчелементли зондда юлчц
нятиъяляриня гуйунун тясиринин нязяря алынмасы тямин олунур.
Беляликля, цчелементли зондда дальанын шцаландырыъыдан Г1 вя Г2 гябуледиъиляря
гядярки йцрцш мясафяляринин фярги Г1 иля Г2 арасындакы мясафяйя, башга сюзля зондун
базасына (С) бярабярдир.
Бурадан беля нятиъя чыхыр ки, биръинсли лайда АК иля тяйин едилян еластики
дальаларын йайылма сцряти сцх=С(т2-т1) дцстуру иля щесабланыр вя интервал сцряти
адланыр.
Буна мцвафиг олараг мцщитдя 1 м мясафядя еластики дальаларын йайылма мцддяти
интервал мцддяти (т) адланыр (мкс/м):
1 t t
t   2 1
 сцх s

8.2. Сюнмяйя эюря акустик каротаж

Сюнмяйя эюря АК еластики дальаларын сюнмя характеристикаларынын
юйрянилмясиня ясасланыр. Ултрасяс тезликли (онларла килощерс) еластики дальалар
сцхурлардан кечдикъя зяифляйирляр (сюнцрляр).
Еластики дальаларын амплитуду (А) дальанын енержисини характеризя едир вя дальанын
йцрцш мясафясиндян (С) експоненсиал асылы олур.
А=А0 ехп(-АКС)
Бурада А0-шцаландырыъынын йахынлыьында еластики рягслярин амплитуду, АК -еластики
дальаларын сюнмя ямсалыдыр.
Сюнмя ямсалы мцщитдя дальа енержисинин сюнмя интенсивлийини сяъиййяляндирир вя
ашаьыдакы дцстур ла тяйин едилыр.
АК=лн(А1/А2)/С
Бурада А1 вя А2 бир-бириндян С мясафядя йерляшян Г1 вя Г2 гябуледиъиляри иля гейд олунан
дальаларын амплитудларыдыр.
АК –нын юлчц ващиди дессибел/м вя йахуд м-1-дир
Биринъи юлчц ващидиндян икинъийя кечмяк цчцн АК  dB m = 8,68АК  m  дцстурундан
1

истифадя олунур.
Гябуледиъилярдя гейд олунан узунуна дальаларын амплитуду шярти ващидля вя
йахуд милливолтла эюстярилир.
Еластики рягслярин зяифлямяси вя сюнмяси даща чох ултрасяс тезлийиндя (15-35
кЩс) баш верир. Ултрасяс тезлик интервалында сюнмя ямсалы мцхтялиф сцхурлар цчцн
эениш щцдудда: 0,05-дян 2,5 м-1-дяк дяйишир. Хцсусиля еластики рягслярин енержисинин
азалмасы шцаландырыъыдан кянарлашдыгъа даща кяскин мцшащидя олунур. Сцхурларын
еластики дальалары удма хассясинин литолоэийа иля ялагяси еластики дальаларын йайылма
сцряти иля мцгайисядя даща йцксякдир. Сцхурларда еластики рягслярин сюнмя интенсивлийи
мясамяляри долдуран флцидин тяркибиндян дя асылыдыр.
Сулу, нефтли вя газлы лайлар цчцн сюнмя ямсалларынын нисбяти ашаьыдакы
кимидир.
сс/лсн/лсг/л вя пс/лпн/лпг/л
Еластики дальалар даща чох чатлы вя каверналы сцхурларда сюнмяйя мяруз галыр.
Бунунла ялагядар олараг сюнмяйя эюря АК карбонат сцхурлардан ибарят гуйу
кясилишляринин тядгигиндя сон дяряъя сямяряли олур.
 36
Мясамяляри мцхтялиф флцидля долмуш вя мясамялик ямсалы 20% олан сцхурларда
минераллашма дяряъясиндян асылы олмайараг АК-нын гиймяти кяскин фярглянир. Сюнмяйя
эюря АК-нын тятбигиндя ясас хята гуйу ъищазы- ятраф мцщит-газыма мящлулу-сцхур
сярщядлярдяки акустик мцгавимятин олмасы иля ялагядардыр. Бу мцгавимят кяскин
дяйишкянлийи иля характеризя олунур вя юлчцнцн нятиъясиня кифайят гядяр бюйцк тясир
эюстярир, нязяря алынмасы ися мцмкцн олмур. Бцтцн кясилиш цзря ейни шяраитдя узунуна
баш дальанын гябул едилмяси цчцн гуйу ъищазы иля гуйу охунун цст-цстя дцшмяси, вя йахуд
ъищазын гуйу диварына сыхылмасы тямин едилмялидир. Беля щалда ъищазын гуйу диварына
сюйкянян щиссяляри, щямчинин йцксяк чатлылыьа малик интерваллар АК диаграмларында
интервал сцрятинин аномал кичик гиймяти иля (интервал мцддятинин йцксяк гиймяти) вя
сюнмя ямсалынын ися йцксяк гиймяти иля гейд олунурлар.
Нефтли-газлы лайлар цчцн дя бу ъцр характеристика сяъиййявидир. АК
мялуматларыны диэяр эеофизики материаллар комплексиндя истифадя етдикдя
коллекторларын тябияти вя дойум характери щаггындакы мясялянин бирмяналы щяллиндя
ялавя информасийа алыныр.
АК-нын ясас мясяляляриндян бири дя сцхурларын литоложи вя акустик
характеристикалары арасындакы ялагяни юйрянмякля онларын коллекторлуг хассялярини вя
дойум хцсусиййятлярини дягигляшдирмякдян ибарятдир.
8.3. Стандарт АК цсулу мялуматларынын интерпретасийасы
Стандарт АК цсулу дедикдя, АК-нын сцрятя вя сюнмяйя эюря модификасийалары
нязярдя тутулур. Мядян эеофизикасы тяърцбясиндя бу модификасийалар адятян ейни
заманда тятбиг олунурлар.
Стандарт АК цсулу мялуматлары иля ясасян ашаьыдакы мясяляляр щялл едилир:
- Сцхурларда еластики дальаларын йайылма сцрятинин тяйини;
- Сцхурларын литолоэийайа айрылмасы;
- Мясамялик ямсалынын вя типинин тяйини;
- Радиоактив вя електрик цсуллары комплексиндя коллектор сцхурларын дойум
хцсусиййятляринин тяйини;
- Ялверишли шяраитдя тюрямя мяншяли коллекторларын ашкарланмасы;

ФЯСИЛ 4

9. ГАЗ КАРОТАЖЫ

Газ каротажы бирбаша эеокимйяви цсул олуб гуйу кясилишляриндя нефтли йахуд
газлы лайларын ашкарланмасы мягсядиля апарылыр. Бу цсул ясасян газыма мящлулундакы
карбощидроэен газларынын тяркибинин вя мигдарынын тяйининя, еляъя дя газыма
режимини характеризя едян ясас параметрлярин юйрянилмясиня ясасланыр. Нефтли-газлы
сцхурларын мясамяляри ясасян карбощидроэен гарышыьы иля долмуш олур.
Карбощидроэенлярин яксяр щиссяси сцхур мясамяляриндя газтярзли шякилдя йерляшир.
Тябии газын тяркиби башлыъа олараг карбощидроэенлярдян ян йцнэцлц щесаб едилян
метандан (CH4) вя газтярзли шякилли аьыр карбощидроэен сайылан етандан (C 2H6),
пропандан (C3H8), бутандан (C4H10), еляъя дя бухар шякилли карбощидроэенлярдян: петандан
(C5H12) вя щександан (C6H14) ибарят олур. Даща аьыр карбощидроэенляр нефтдя (майе
фазада) йерляшир.
Газ каротажы мялуматларына эюря газыма мящлулунда, сцхур
нцмуняляриндя вя шламда олан карбощидроэен газларынын цмуми мигдары тяйин едилир.
Нятиъядя гуйу кясилишляриндяки мящсулдар коллекторларын йерляшдийи интерваллар
мцяййянляшдирилир вя лайларын дойум характеринин прогноз гиймяти верилир.
 37
Газыма мящлулундакы тябии газын мигдары щям эеоложи, щям дя техноложи
амиллярля ялагядар олур. Беля ки, газыма мящлулунун газлылыг дяряъяси ясасян
мящлулдакы карбощидроэенлярин илкин мигдарындан, лайдан дахил олан тябии газларын
тяркибиндян, лайларын карбощидроэенлик дяряъясиндян, газыма балтасыны габаглайан
филтрасийадан вя с. асылы олур. Газыма мящлулунун илкин газдойумлулуьу мящлулун
тяркибиндяки карбощидроэенин мигдарыны якс етдирдийиндян о интерпретасийа заманы
фон шяклиндя нязяря алына биляр.
9.1 Газ каротажы мялуматларынын интерпретасийасы
Газ каротажы мялуматларыны интерпретасийа етмякля лайын дойум характери
щаггында информасийа ялдя едилир. Бунун цчцн лайын галыг нефтдойумлулуьу вя йахуд
галыг газдойумлулуьу тяйин олунур. Реал шяраитлярдя мящсулдар лайларын нефт-газ
дойумлулуьунун тяйини практики ъящятдян мцмкцн олмур. Беля лайларын ачылмасы
просесиндя газыма балтасыны габаглайан мящлулун лайа филтрасийасы мцтящяррик нефти
вя йахуд газы лайын дахилиня доьру сыхышдырыр. Бунунла ялагядар олараг газылан сцхур
галыг нефтля (газла) характеризя олунур. Она эюря дя газ каротажы мялуматларына эюря
сонда лай цчцн йалныз галыг карбощидроэенлярин мигдары (Фнефт йахуд Фгаз) тяйин едилир.
Газ каротажында ясас илкин параметр кими ъям газ эюстяриъиси (Г ъям) щесаб олунур. Бу
параметр эил мящлулуну газсызлашдыран заман газ анализаторуна дцшян газ-щава
гарышыьындакы карбощидроэенлярин фаизля мигдарыны якс етдирир.
9.1.1. Газ каротажы яйриляринин емалы
Емал ашаьыдакы мярщяляляр цзря апарылыр:
1. Мясамяляри карбощидроэенля доймуш лайлар щаггындакы информасийаны Гъям
диаграмлары верир. Яэяр коллектор лайда Гъям.ор> Гфон оларса илкин олараг лайын мящсулдар
олмасы эцман едилир. Бурада Гъям.ор – орта газ эюстяриъиси, Гфон – фонун гиймятидир.
2. Лай гаршысында газ аномалийасы лайын еффектив галыьына мцвафиг олараг бярпа
едилир вя фонун тясири нязяря алындыгдан сонра щягиги аномалийа тяйин олунур.
Гъям щяг =щгаз а/щеф(Гъям ор.- Гфон ор.)
Бурада щгаз а – газ аномалийасы гейдя алынан интервал, щ еф – коллектор лайын еффектив
галынлыьыдыр.
Аномалийанын бярпа едилмясиндя мягсяд дяринлик цзря йуйулма иля ялагядар
олараг газ аномалийасынын гиймятъя азалмасыны нязяря алмагдан ибарятдир.
щгаз.а/щеф - дцзялиши ися коллекторун еффектив галынлыьы щцдудунда лайдан
айрылмыш газын йыьымыны (топланмасыны) якс етдирир.
3. Лайдакы интервалда гарышма (Еор) вя мящлулун газсызлашдырылмасы (Кор)
ямсалларынын орта гиймятляри тяйин едилир вя газэюстяриъисинин трансформасийа
едилмиш щягиги орта гиймяти щесабланыр.
Гщяг.ор. =10-3  Кор  Еор  Гъям щяг
4. Аномалийа щцдудунда айры-айры нюгтялярдя карбощидроэен газлары гарышыьынын
компонент тяркиби анализ едилир.
Бу мялуматларын аномалийа щцдудунда емалы заманы карбощидроэенлярин бцтцн
анализляря эюря орта компонент тяркиби тяйин едилир. Графикин кординат шябякясинин
ординатында карбощидроэенлярин гарышыгдакы фаизля мигдары эюстярилир. Метан газы
цчцн бу мигйас диэяр аьыр карбощидроэенляря нисбятян беш дяфядян чох дягиг эютцрцлцр.
Абсис охунда ися бярабяр мясафялярдя гарышыьын айры-айры компонентляри гейд едилир.
Йяни солдан – метан CH4(Ъ1), сонра етан C2H6(Ъ2), бутан C3H8(Ъ3), пропан C4H10(C4), пентан
C5H12(C5) вя щексан C6H14(C6). Графикдя щяр бир компонентин мигдарынын орта гиймяти вя
фярди гиймятин орта гиймятдян мейлетмя щядляри эюстярилир.
Бу шякилдя газын емал олунмуш анализлярини еталон анализляри иля мцгайися
етмякля лайын нефт йахуд газла доймасы щаггында гярар гябул етмяйя имкан верир.
Гcяm диаграмыны тящриф едян ясас амилляр ашаьыдакылардыр:
 38
1. Газыма шяраитинин кифайят гядяр нязяря алынмамасы. Бурайа мящлулун
сиркулйасийасындакы фасиляляр, онун параметрляринин вя хассяляринин
дяйишмяси вя с. дахилдир.
2. Йцксяк коллекторлуг хассясиня малик мящсулдар лай гаршысында мящлулун
габаглайыъы инфилтрасийасы газ аномалийасынын кяскин азалмасына сябяб олур
3. Фон газэюстяриъиси кифайят гядяр дягигликля тяйин едилмир. Беля ки, гуйуйа
вурулан мящлулун тяркибиндя кифайят гядяр газ олур ки, бу газ сиркулйасийа
просесиндя мящлулдан чыхарылмыр.
4. Газыма мящлулунун кейфиййятини йахшылашдырмаг цчцн мящлула ялавя едилян
нефтя эюря газ каротажынын нятиъяляри щяддиндян чох тящриф олунур. Бу щалда
сям газтутумлуьун тяйини мяна кясб етмир.
5. Йатаьын дойум характерини мцяййянляшдирдикдян сонра яэяр лай газлыдырса галыг
газлылыьы (Фг) нефтлидирся галыгнефтгазлылыьы (Фнг) тяйин етмяк олар.

10. QGT üsullarına görə kollektorların gilliliyinin təyini.

Süxurların kollektorluq xüsusiyyətini öyrəndikdə onların gilliliyinin, yəni tərkiblərində

pelit hissəciklərinin faizini təyin etmək lazım gəlir.
Kollektorlarda gil hissəcikləri ya səpələnmiş ( dispers ), ya növbələşmiş nazik təbəqələr
şəklində, yaxud da sement маддяси halında ola bilər. Hər bir halda gil hissəcikləri
kollektorların süzmə və tutum xüsusiyyətlərinə mənfi təsir göstərir.
“Gillilik” anlayışı heç də həmişə dəqiq müəyyənləşdirilmir. Hər şeydən əvvəl, gillilik
dedikdə süxurun tərkibində 0.01 mm ölçülü bərk mineral dənəciklərinin miqdarı
nəzərdə tutulur. Gilliliyi xarakterizə etdikdə çəki, həcmi və nisbi gillilik araşdırılır.
Çəki gillilik (Cgil)-gil materialının bərk fazasının süxurun ümumi həc- minə olan
nisbətidir.
Həcmi gillilik (Kgil) - süxurun bərk faza həcminin onun ümumi həcminə olan
nisbətinə deyilir.
Nisbi gillilik (ηgil) isə süxur məsamələrinin gil materialı ilə dolma dərəcəsini
göstərir.
Süxurların çəki ( ), həcmi ( ) və nisbi ( ) gillilik əmsalları arasında aşağıdakı
ялагя vardır:

Burada - süxurların məsaməlik əmsalı olub, adətən QGT üsullarından biri ilə təyin
edilir.
Süxurlarda gilin miqdarının qiymətləndirilməsi, eləcədə tərkib və xas- sələrinin
öyrənilməsi neftli - qazlı kollektorların dəyərləndirilməsi üçün aşağıdakı səbəblərdən
böyük maraq doğurur:
Tərkibcə kvars, yaxud polimiktli terrigen süxurlarda gil hissəciklərinin
miqdarı onların məsaməlik və keçiriciliyinə kifayət qədər təsir göstərir, gilliliyin artması
ilə kollektorun süzmə - tutum xüsusiyyətləri adətən pis- ləşir. Gil hissəciklərinin səthinin
böyük olması süxurda fiziki əlaqəli su ilə
gilliliyin əlaqəsini, gilliliyin artması isə effektiv məsaməliyin azalmasını və qalıq su
doyumluq əmsalının artmasını şərtləndirir.
 39
Gilli süxurlar həcminin çox hissəsini tutan anomal fiziki xassəli adsorb- siya edilmiş su
örtüyünün yaranması gilli süxurların anomal fiziki və fiziki-kimyəvi xəssələrinin
yaranmasına səbəb olur ki, bunun QGT materialının təhlili zamanın nəzərə alınması vacib
sayılır;
Gil materialının miqdarı və mineral tərkibi neft yaxud qaz yatağında litoloji ekran
rolu oynamasında süxurun xüsusiyyətini müəyyən edən əsas amillərdir.
Коллекторларын эиллилийинин тяйининдя ясасян ГП вя ГК цсулларындан , бязи
щалларда ися мцгавимят цсулундан истифадя олунур.
10.1. QP üsulu ilə kollektorların
gilliliyinin təyini
Gil materialının süxur həcmində səpinti (dispers) halında təzahür etdiyi kollektor
süxurların və həmçinin təbəqəli gilliliyə malik kollek torların gilliliyini təyin etmək üçün
QP diaqramlarından istifadə olunur. Kollektorlarda gil dispers halında olduqda onun
gilliliyinin təyininin petrofiziki əsasını nisbi amplitudla (αqp) nisbi gillilik arasındakı əlaqə
təşkil edir. Bu əlaqə bir sıra geoloji - geofiziki amillərdən asılı olur ki, bu amillərdən
ən başlıcası gil materialının adsorbsiya aktivliyi (Qgil) və lay sularının minerallaşma
dərəcəsidir (Csu).
QP diaqramlarına görə kollektorun nisbi gilliliyi aşağıdakı qaydada təyin edilir:
1. Verilmiş geoloji şəraitə uyğun αqp=f(ηgil) asılılığı seçilir və yaxud belə bir asılılıq
süxur nümunələrinin analizi nəticəsinə görə qurulur.
2. Tədqiq edilən laylar üçün αqp kəmiyyətinin qiyməti hesablanır və αqp=f(ηgil)
asılılığından ηgil kəmiyyətinin uyğun qiyməti təyin edilir.

Təcrübədə QP diaqramlarını interpretasiya etməklə həmçinin və

əmsallarının qiymətini də müəyyənləşdirmək olur. Lakin bu cür yanaşma məqsədə uyğun
deyil, ona görə ki, ilə , və kəmiyyətləri arasındakı korelyasiya əlaqəsi
göstərilən ardıcıllıq üzrə zəifləyir.
və parametrlərinin qiymətini QP diaqramı ilə, - in qiymətinin isə
QQK və yaxud neytron üsulları diaqramlarının kompleks interpretasiyası sayəsində
təyin etmək məqsədəuyğun olur. Bu halda seçilmiş laylar üçün QP üsuluna görə

kəmiyyəti, RK üsullarından birinə görə isə kəmiyyəti müəyyənləşdirilir, sonra

və kəmiyyətləri müvafiq olaraq aşağıdakı düsturlara görə hesablanır:

Təbəqəli gilli kollektorlarda isə -nin qiymətinə görə parametri aşağıdakı

kimi təyin edilir:
 40

Kəsilişdə QP və digər karotaj üsulları diaqramlarına görə gil təbəqələrindən

ibarət kollektor laylar seçilir. Seçilmiş laylar qarşısında -nin qiyməti təyin
edilir.
2) Layın ( ), keçirmə zonasının ( ) və gilin ( ) xüsusi müqavimətləri təyin

edilir. və -nin qiymətləri məhsuldar qat çöküntülərində iştirak edən xalis,

yaxud da zəif gilli bircinsli kollektorların xüsusi müqavimətinə bərabər götürülür.

-in qiyməti isə ətrafdakı xalis gil layının xüsusi müqavimətinə bərabər qəbul
edilir.
3) nisbətinə uyğun olan paletka seçilir. -nin qiymətinə müvafiq

asılılığından kəmiyyətinin qiyməti müəyyənləşdirilir. Əgər

nisbətinin hesablanmış qiyməti paletkadakı əyrilərin heç birinin şifrəsinə uyğun
gəlmirsə, onda -nin müvafiq qiymətinə görə parametri -nin nisbətinin
yaxın qiymətinə əsasən əyrilər arasında interopolyasiya yolu ilə təyin edilir.
Təbəqəli gilliliyə malik kollektorun dispers gilliliyə malik kollektorda əsas fərqi
aşağıdakılardır:
a) Təbəqəli gilliliyə malik kollektorlardakı gil təbəqələrinin məsaməliyi (k m.gil )
dərinlikdən asılı olaraq 10-30% arasında dəyişilir və ətraf dəstədəki gilin məsaməliyinə
yaxın olur. Lakin gilli aqreqatlarda k m. gil -in qiyməti dispers gilliliyə malik
kollektorlarda adətən 30-40%-dən çox olur.
b) Hətta təbəqəli gilliliyin kifayət qədər böyük qiymətlərindəki ( gil  0.5)
təbəqələnmiş lay dəstəsi kollektor xassəsini saxladığı halda, dispers gilli kollektorlar
tərkiblərində gil materialının miqdarının bu qiymətində qeyri kollektor hesab olunurlar.
Kollektorda gil materialı ayrı-ayrı xüsusi hissələrdə yığılaraq gil hissəciklərinin
aqreqatını yaradır və subkapilyar düzülürlər.
Beləliklə, süxurlarda gil materialının olması bir tərəfdən əsas amil kimi
kollektorun sənaye əhəmiyyətliliyi xüsusiyyətinin təyin edicisi olur, digər tərəfdən isə
süxurların fiziki xassələrinə və petrofiziki əlaqələrinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir
göstərir. Məlumdur ki, peтроfiziki əlaqə QGT məlumatlarının interpretsaiyasının
əsasını təşkil edir.

10.2. QK üsulu ilə kollektorların

gilliliyinin təyini
Neftli-qazlı kəsilişlərin təbii radioaktivliyi adətən süxurların gilliliyi ilə
əlaqədardır. QK üsulunda gillilik tədqiq edilən layın təbii qamma intensivliyi ilə gilliliyin
miqdarı arasındakı əlaqədən, yaxud da süxurda gil komponentiн məlum mineral tərkibi
arasındaкы асылылыгдан istifadə etməklə təyin edilir.
Gilliliyin artması süxurun radioaktivliyini artырdığından QK-nın göstəricilərini də
yüksəldir. Ona görə də, QK diaqramları ГП диаqрамлары ilə əksər hallarda eynilik təşkil
edir. QP-dən QK-nın üstünlüyü onun həm də qoruyucu kəməri olan quyularda yerinə
yetirilməsi, bəzi çatışmamazlığı isə ölçüdə nəzərə çarpan statistik хятанын mövcudluğu və
 41
polimikt qumdaşlarınын, bəzən isə digər süxurların gilliliyi ilə QK-nın göstəriciləri
arasındakı корелйатив əlaqənin zəif olmasıdır.
Çökmə süxurlar içərisində daha böyük γ aktivliklə kalium duzları sonra isə gillər
səciyyələnirlər. Hidrokimyəvi süxurlar (kalium duzları istisna olmaqla) daha aktiv hesab
olunurlar. Əhəngdaşları və dolomitlərin aktivliyi aralıq qiymətlərlə qeyd olunur və adətən
gil fraksiyalarınын miqdarından asılı olur.
Karbonat və kvarslı qumdaşlarının təmiz fərqləri gillərin aktivliyindən ən azı 10
dəfə кичик олур. Çöl şpatları və bir sıra bəzi minerallarla zənginləşmiş polimikt
qumdaşlarının aktivliyi gillərin aktivliyinə yaxın ola bilər.
Əksər hallarda quyuya nisbətən kiçik qamma aktivlikli məhlul doldurulur. Qazılan
quyularda ölçü nəticələrinə quyunun təsirini nəzərə almaq üçün xüsusi pаletkadan
istifadə olunur (шякил 7.2) .
QK-nın göstəricilərini göstərilən düzəliş əmsalına (η) vurmaqla nə- ticələr standart
quyu diametrinə gətirilir. Sabit guyu şəraitində QK-nın göstəriciləri qm/μmδ nisbətinин
artması ilə xətti artır.
Burada, qm - süxurun qamma aktivliyi; μm - süxurun küllü udulma əmsalıdır.
Μm əmsalı praktiki olaraq neft-qaz yataqlarınıн
tipik süxurlarının növündən və xassəsindən asılı olмur.
Süxurun məsamələrindəki mayenin qamma aktivliyi adətən kiçik oldu- ğundan
süxurun xüsusi aktivliyini aşağıdakı дцстурла тяйин етмяк олар:
гm=qmb(1-Km)
İki komponentdən ibarət müxtəlif aktivliyə malik (gil fraksiyasının aktivliyi q gil və
az aktivliyə malik skeletin aktivliyi qsk ) süxurun bərk fazasının aktivliyi (gil
fraksiyasının və skeletin sıxlığının fərqini nəzərə almadan) aşağıdakı kimi təyin edilir:

гb.f = qsk(1-Cgil) +qgil Cgil

Burada, Cgil –süxurun çəki gilliliyidir.

Beləliklə, QK – nın göstəriciləri aşağıdakı kimi ifadə edilə bilər:
I  I f 
B
m

 1  K m  q sk  C gil  q gil  q sk  
Burada, İf -şüalanma fonu olub, cihazın fonu ilə yanaşı, həm də quyu- dakı
mühitin (məhlulun) şüalanmasını əks etdirir.
B - əsasən quyunun konstruksiyasından və cihazın quyudakı vəziyyətindən asılı
olan əmsaldır.
Sonuncu düsturdan görünür ki, K m, qsk, qgil kəmiyyətlərinin sabit qiymət- lərində
Cgil əmsalının artması ilə QK göstəriciləri xətti olaraq artır. Lakin, Cgil - in qiymətinin
artması ilə əksər hallarda qgil - in qiymətinin azalması müşahidə olunur. Ona görə də
Δİγ=f(Cgil) əlaqəsi Cgil əmsalının artması zamanı bir гədər əydəmli olur.
İγ və B – nin təsirlərini, eləcə də Km, qsk, qgil kəmiyyətlərinin təsirini azaltmaq
yaxud tamамиля aradan qaldırmaq üçün QK diaqramlarının kəmiyyət interpretasiyasında
intensivliyin nisbi qiymətindən istifadə edilir.
x min
İy  İy
İ y  max min
İy  İy

max
Burada, və İ y - müvafiq olaraq çox kiçik və yüksək gilliliyə malik
istinad layları qarşısında təbii qamma şüalanma intensivliyin qiymətləridir.
Quyu diametrinin təsirini арадан галдырмаг üçün гуйу şəraiti üç lay qarşısında:
yəni istinad və tədqiqat laylarında üst-üstə düşməlidir. Əks halda bütün laylar
гarşısındakı göstəriciləri vahid «standart» şəraitə gətirmək lazımdır. Bunun üçün qazılan
quyular üçün xüsusi paletkadan istifadə olunur .
 42
Şəkildə verilən paletka istinad laylarının gilliliyinin 0 və 100 % olan halları üçün
qurulmuşdur. Lakin təcrübədə bu hallara uyğun laylara rast gəlinmir. Buna görə də,
əgər, istinad laylarının gilliliyi 0 və 100 % deyil- dirsə və Cgil 1, Cgil 2 qiymətlərinə
malikdirsə, onda ∆İγ oxunun miqyasını yenidən elə qurmaq lazımdır ki, bu мигйас
paletkanın sağ tərəfi kimi alınsın. İzah olunan paletka müxtəlif çöküntülər üçün
alınmış konkret asılılıqların ortalaşdırılması nəticəsində qurulmuşdur.
Bu asılılığın forması kifayət qədər dəyişə bildiyindən onu konkret çöküntülər
üçün dəqiqləşdirmək lazımdır. Bunun üçün ya süxur nümünəsi götürməklə analiz
etmək, yaxud da müxtəlif gilliliyə malik süxur nümunəsinin radioaktivliyini ölçmək
lazımdır.
Биринъи щала мцвафиг олараг нцмуня кими шякил 13.5 –дя Ашаьы Кцр
çюкяклийинин Гарабаьлы сащяси цзря гурулмуш I   f (C gil ) експериментал асылылыьы
эюстярилмишдир.

10.3. Təbəqəli gilliliyin müqavimət üsuluna görə təyini

Kollektor laylarda gil təbəгəli şəkildə olduгda əməli işlərdə onun gilliliyi adətən ya
şəkil 13.6-ya əsasən və yaxud da aşağıdakı düsturla təyin edilir :
max
(  nl   f )   gil
Cgil  max
(  nl  nl   gil  nl )

Bu halda əsas informasiya kimi layın xüsusi müqavimətinin maksimal qiyməti hesab
olunur. Yəni,
max
 nl  Q  Pm   su
Müqavimətin artma əmsalı: Q=km-1.4 laboratoriya məlumatları ilə müəyyənləşdirilmiş
asılılıqdan təyin edilir. Qalıq su doyumluluq əmsalının qiyməti bu tip kollektorlarda ksu =0,2
-yə bərabər qəbul edilir.
Nisbi müqavimətin qiyməti (Pм) isə süxur nümunələri analizi nəticəsinə görə
müəyyənləşdirilmiş Q=km asılılığından təyin olunur. Lay suyunun xüsusi müqaviməti су
-1.7

layın tempеraturuna görə düzəliş verməklə lay sularının analizi əsasında вя йахуд ГП
цсулу мялуматларына ясасян təyin edilir.
11. KОLLEKTORLARIN MƏSAMƏLİK ƏMSALININ QGT MƏLUMATLARINA GÖRƏ
TƏYİNİ

Бir-biri ilə əlaqəsindən asыlı olaraq, мəsaməlik ümumi, açıq və qapalı (bağlı) olur.
Çökmə süxurlarda qapalı məsaməlik nadir hallarda rast gəlinir. Qapalı məsaməlik əsasən sıx
kristallik əhəngdaşlarında və dolomitlərdə, sıx hidrokimyəvi, karbonatlı- hidrokиmyəvi süxurlarda,
eləcədə sıx metamorfikləşmiş qumdaşılarında və alevrolitlərdə müşahidə olunur. Vulkanogen və
çökmə vulkanogen süxurlarda da бу тип мясамялик qeydə alınmışdır. Dənələrarası məsaməliyə
malik qumdaşılarında, alevrolitlərdə və karbonat süxurlarında qapalı məsaməliyin olma ehtimalı
çox aşağıdır.
Morfologiyaya görə məsamələr dənələrarası, kavernalı və çatlı olur.
Məsamələr flüidi qəbul etmə, saxlama və xaric etmə xüsusiyyətlərinə görə effektiv və qeyri
effektiv növlərинə ayrılır. Məhz effektiv məsaməlik süxurun kollektorluğuna şəhadət verir.
Hazırda məsaməliyin təyini üçün süxurların elektrik, neytron, sıxlıq və akustik xassələrinə
əsaslanan metodikalar işlənilmişdir. Geniş çeşidli metodikalardan istifadə olunması onların konket
şərаиtlərin nəzərə alınmasında tətbiqinə imkan verir.
11.1 Məsaməlik əmsalının elektrometriya məlumatlarına görə təyini
11.1.1 Sulu kоllektorлар
 43
Məsaməlik əmsalını məsamələri tam su ilə doymuş kоllektor лайын xüsusi müqavimətinə
(ρsl ), layın yuyulmuş hissəsinin xüsusi müqavimətinə (ρyh ) вя yaxud keçirmə zonasının xüsusi
müqavimətinə (ρк.z) görə təyin etmək olar.
a) ρsl – kəmiyyətinin qiymətinə görə km –ин təyini. Məsaməlik əmsalını təyin etmək
üçün neft və yaxud qaz yatağının məhsuldarlıq konturu kənarında alınmış QGT materialлarından
istifadə olunur.
Təyinetmə ardıcıllığı aşağıdakı kimidir:
-ρsl–in qiyməti gil məhlulu ilə qazılmış quyularda YKZ və yaxud YK diaqramlarından, neft
və yaxud adi (şirin) su əsaslı məhlulлa qazımada isə İK diaqramından təyin edilir.
- Lay suyunun xüsusi müqaviməti mövcud qaydalar əsasında (laboratoiya şəraitində yaхud
da QP diaqramlarına görə) müəyyənləşdirilir.
-Məsaməlik paрametrinin qiyməti Пm=ρsl/ρsu düsturundan təyin edilir.
- Тədqiq edilən çöküntülər üçün termobarik şərait nəzərə alınmaqla Пm=ƒ(km) aslılığına
görə km –in qiyməti müəyyənləşdirilir.
b) ρy.h kəmiyyətinin qiymətinə görə km –in təyini.
- Mikroelektrik üsullardan birinə görə sulu kоllektorun yuyulmuş hissəsinin xüsusi
müqaviməti (ρy.h) təyin edilir. Təyinetmədə üstünlük mikroyan karоtajı yaxud mikrosфerik karоtajı
üsullarından birinə verilir.
- Mövcud paletkadan (şəkil 2.2) istifadə etməklə ρməh və T kəmiyyətinin məlum qiymətlərinə
görə qazıma məhlulunun filtiratının (süzüntüsünün) xüsusi müqaviməti müəyyən edilir.
 y ,h
- Pm  düsturuna görə Пm –in qiyməti, tədqiq edilən çöküntülər üçün qurulmuş Пm =
 filt
ƒ(km) aslılığından isə (əgər kəsiliş эилли deyilsə, yaxud zəif gillidirsə) km- in qiymətləri təyin edilir.
(Aşağı Kür Çökəkliyinin Qarabağlı sahəsi üzrə belə bir aslılıq şəkil 14.1-də verilmişdir). Tədqiq
 y .h
edilən kоllektorlarda gillilik geniş hüdudda dəyişirsə, onda Пm-in qiyməti Pm  düsturuna
 filt 
əsasən hesablanır. Səthi keçiricilk parametrinin    qiyməti gilsiz süxurlar üçün vahidə bərabərdir
   1 . Kоllektorun gilliliyi artdıqca “  ,,

Pm

7
5
4
3
2
1.5
100
7
5
4
3
2
1.5

10
7
5
4
3
2
1.5
1
1.5 2 3 4 5 7 10 1.5 2 3 4 5 7 Km
 44

Şəkil. 11.1. Nisbi müqavimətə görə məsaməliyin təyini qrafiki

(Qarabağlı sahəsi)

kəmiyyətinin qiyməti azalır. Həmişə “  ,, - nin qiyməti vahiddən kiçik olur. Onun
qiymətini şəkil 2.1-ə əsasən təyin etmək olar. Kоllekorların gilliliyinin meyarı kimi çəki, həcmi və
nisbi gillilik əmsallarının qiymətlərindən istifadə olunur.
-Gilliliyi nəzərə almaqla Pm -in hesablanmış qiymətindən km təyin edilir.
c) rk.z –kəmiyyətinə görə km-in təyini.
Sulu kollektorun keçirmə zonasının xüsusi müqaviməti (rk.z) YKZ (faktiki zondlama
əyrisinin sağ qanadından istifadə etməklə), yaxud da müxtəlif tədqiqat radiusuna malik YK
diaqрamlarına görə təyin edilir.
-Gil məhlulunun filtratının xüsusi müqaviməti (rfilt) müəyyənləşdirilir (şəkil 2.2).
 k .z
Pm  (14.1)
 filt  su
düsturuna görə məsaməlik parametrinin qiyməti hesablanır.
Burada,  filt  su kəmiyyəti keçirmə zonasında məsamələrdəки qalıq lay suyu ilə qazıma məhlulu
filtiratının qarışığının xüsusi müqavimətini səciyyələndirir. Onun qiyməti:
 filt
 filt  su 
 filt (14.2)
z(  1)  1
 su
düsturu ilə təyin edilir.
Burada, z- yerdəyişmə amili olub, keçirmə zonasında qalıq lay suyunun məsamələrdə
tutduğu həcmi göstərir.
“z,, kəmiyyətinin qiyməti təcrübi yolla müəyyənləşdirilir. Onun qiyməti kollektorun
məsaməliyindən, gilliliyindən və keçirmə zonasının diametrindən asılı olur. Adətən z=0.05÷0.07
qəbul edilir.
Ehtiyac duyulduqda Pm-in qiymətinə səthi keçiriciliyin (  ) təsirinə görə düzəliş verilir
(şəkil 2.1).
- Pm-in uyğun qiymətlərinə görə Пm=ф(km) asılılığından km təyin edilir. Sulu layın
parametrlərinə görə hesablanmış məsaməlik əmsalının qiymətiнин səhih olмаsынa бахмайараг,
metodikanın müəyyən çatışmamazlığı vardır. Bu metodika yalnız məhsuldarlıq konturundan
aşağıda yerləşən layların məsaməliyinin qiymətləndirilməsində tətbiq edilə bilər.

11.1.2 Мящсулдар коллекторлар

Ширин су ясаслы эил мящлулу иля газылмыш гуйу кясилишляриндя мящсулдар
коллекторларын мясамялийи лайын йуйулмуш щиссясинин (  y.h ) вя кечирмя зонасынын
хцсуси мцгавимятляринин гиймятляриня эюря тяйин едилир.  y.h –нин гиймятиня эюря
мящсулдар лайда мясамялик параметринин гиймяти:
Pm   y .h /(  filt .    Q y .h ) (14.3)
дцстуру иля щесабланыр.
1
Бурада, Q y .h  k n - лайын дойма параметри, k q.su - лайын йуйулмуш щиссясиндя галыг
q . su

судойумлулуг ямсалы, n - дойма зонасында коллектор лайын исланма дяряъясидир.

Мящсулдар лайын йуйулмуш щиссясиндя галыг судан башга, щям дя 2,5  4%
мигдарында галыг нефт дя йерляшир. Цмуми щалда, халис гумдашлары цчцн галыг
нефтдойумлулуг ямсалы 0.2 -йя бярабяр гябул едилир. Бу щалда,
1
Q y .h   1.6 (14.4)
(1  k nq ) 2
 45
Pm кямиййятини (14.4) дцстуру иля щесабламаг цчцн k q . su иля k m арасында емприк ялагя
олмалыдыр ки, « n »-и тяйин етдикдян сонра итерасийа цсулуна ясасян k m тяйин едилсин.
k q . su - k m
вя Q y .h - k q.su ялагяляринин лабораторийа шяраитиндя алынма технолоэийасы
мцряккяб олдуьундан тяърцбядя k m -ин тяйининдя ашаьыдакы йанашмад ан истифадя
едилир.
Тядгиг едилян эеоложи обйектлярдя 20-30-дан аз олмайараг коллектор лайлар
сечилир. Бу лайларын мясамялик ямсалы ГЭТ-нин башга цсулларына вя йахуд сцхур
нцмуняляриня эюря (яэяр сцхур нцмуняляри кифайят гядярдирся) тяйин едилир. Щяр бир
лай цчцн яввялъя  y.h -нин гиймяти, сонра k m -ин гиймятляриня уйьун Pm -ин гиймятиндян
истифадя етмякля q   y.h / Pm   filt нисбяти щесабланыр. Сечилмиш лайларын мяъмусу цчцн
q вя k m -ин гиймятляри тутушдурулур, алынмыш мялуматлары статистик емал etməklə q
вя k m арасында регрессийа тянлийи мцяййянляшдирилир. Сонра кясилишдяки бцтцн диэяр
мящсулдар лайларын мясамялийини тяйин етмяк цчцн hər bir layda  y.h -нин гиймяти
мцяййянляшдирилир вя q - k m асылылыьындан истифадя етмякля биринъи йахынлашма иля
km -ин гиймятиня эюря q  тяйин едилир. Даща сонра Pm/   y .h / q filt дцстурундан Pm/ –ин
гиймяти щесабланыр вя Pm  k m петрофизики əlaqəsindən истифадя етмякля Pm/ –ин
гиймятиня эюря икинъи йахынлашмада k m тяйин едилир вя с.
Тяърцбя эюстярир ки, адятян цчцнъц йахынлашма кифайят едир.
Мясамялийин  k . z –йя эюря тяйининдя дя аналожи йанашмадан истифадя етмяк
мцмкцндцр. Онун реаллашдырылмасы цчцн q   k . z /  filt  Pm вя k m кямиййятляри арасында
коррелйасийа ялагясини мцхтялиф йатагларда гурмаг кифайятдир. Нефтли-газлы
коллекторлар цчцн алынмыш q - k m ялагясинин бир сыра xarakterik cəhətləri вардыр:
- k m -ин артмасы иля q -нцн гиймяти дя ганунауйьун
артыр.
- q 1 şərti кичик мясамяли коллекторлара мцвафиг олур. Бу щалда k m -ин гиймяти
məsaməliyin сярщяд гиймятиня йахын олур.
- q 1 şərti isə йахшы вя əla növ коллекторлара мцвафиг олур ки, бу щалда k m ядяди
гиймятъя орта вя йцксяк эюстяриъилярля сяъиййялянир.

11.2 Məsaməlik əmsalının quyu potensialı üsulu məlumatlarına görə təyini

QP üsulu ilə məsaməlik əmsalının təyini, dispers gilliliyə malik terrigen kollektorlarla təmsil
olunan geoloji obyektlərdə daha səmərəli olur. Təyinetmənin əsasını məsaməlik əmsalı ilə
süxurdakı gil materialının miqdarı arasındakı korelyasiya əlaqəsi təşkil edir. Süxurlarda digər növ
sement materialı (dəmirli, karbonatlı) olduqda və onlarda qanunauyğunluq müşahidə edildikdə,
sement materialı xəta mənbəyinə çevrilmir. Nəticədə km-in QP ilə təyinində problem yaranmır.
Qeyd olunan hallardan başqa km-in QP ilə təyini üçün əlverişli şəraitlər aşağıdakılardır:
-Tədqiq edilən məhsuldar qat çöküntülərinin ümumi qalınlığı kifayət qədər böyük olmalı,
həm də bu çöküntülərdə müxtəlif məsaməliyə və gilliliyə malik kifayət qədər layların mövcudluğu;
-Öyrənilən kəsilişdə sahə üzrə yaxşı izlənən, kifayət qədər böyük qalınlıqlı istinad laylarının
– xalis yaxud zəif gilli qumdaşı (alevrolit), təmiz və zəif qumlu gillərin mövcudluğu;
-Tədqiq edilən çöküntülərdə lay suyunun kimyəvi tərkibinin və minerallaşma dərəcəsinin
sabitliyi;
QP diaqramlarına görə km-in təyinini QP-nin nisbi amplitudu (αQP) ilə km arasındakı korelyasiya
əlaqəsinə əsaslanır. Azərbaycan neft-qaz yataqlarının əksəriyyətində belə bir asılılıq alınmışdır.
Aşağı Kür çökəkliyinin Qarabağlı sahəsi üçün αQP=ƒ(km) asılılığı şəkil 14.2-də verilmişdir. αQP
kəmiyyətinə görə km-in təyini həm sulu, həm də məhsuldar kollektorlarda mümkündür. Gilli-qumlu
kollektorlarda məsaməlik əmsalının QP üsuluna görə təyininин məqsədyönlülüyü αQP – km
əlaqəsinin xarakteri ilə müəyyən edilir.
 46
Əgər, km>km.sərh., αQP>αQPsərh. olarsa, yəni kollektor süxurlarda αQP kəmiyyəti kifayət qədər
geniş hüdudda dəyişirsə (αQP=0.51÷1), onda km-in αQP-yə görə təyini məna kəsb edir. Hətta əlвеrişli
geoloji şəraitlərdə belə km-in αQP-yə görə təyinində əhəmiyyətli məhdudiyyətlər mövcuddur ki, bu
bəsitlik αQP-km əlaqəsinin xarakteri ilə şərtlənir.
Həm terrigen, həm də karbonat kollektorların eyni zamanda məsaməliyinin və gilliliyinin
təyini üçün QP üsulunu NK, AK, QQK, üsullarından biri ilə kompleksləşdirmək daha
məqsədəuyğun olur.

11.3 RK üsulları məlumatlarına görə məsaməliyin təyini

11.3.1 Neytron qamma üsulu diaqramlarına görə kollektorlarınməsaməliyinin təyini
Neytron üsullarının göstəriciləri başlıca olaraq mühitin hidrogenliyindən (ω) asılı olur.
Hidrogen əsasən süxur məsamələrindəki suyun, neftin və qazın tərkibində, qismən isə gil
minerallarının kristallik qəfəslərində yerləşir.
Çökmə süxurlarından gillərdə, argillitlərdə və mergellərdə hidrogenin miqdarı daha çox
olur. Bu süxurlar həm böyük məsaməliyə, həm də gil minerallarında kifayət qədər kimyəvi əlaqəli
suya malik olmaları ilə xarakterizə olunurlar. Əksər hallarda belə süxurlar qarşısında kavernalar
yaranır ki, bu da quyu cihazı ətrafında hidrogenin artması deməkdir.
Nisbətən təmiz (gilsiz) qumdaşlarında və karbonat süxurlarda hidrogen praktiki cəhətdən
məsamələrdəki flüidin tərkibində olduğundan stasionar neytron üsulları göstəricilərinə əsasən
süxurların məsaməlik əmsalını təyin etmək olur.
Təcrübədə məsaməlik əmsalının təyinində daha çox NQK məlumatlarından istifadə olunur.
NQK göstəriciləri ilə məsaməlik əmsalı arasındakı asılılıq yarıloqarifmik miqyasda
məsaməliyin qiymətinin 3-5%-dən 25-40%-dək dəyişdiyi intervalda xətti asılılığa yaxın olur (şəkil
14.5).
Məlumdur ki, intensivliyin nisbi qiymətini hesablamaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə
edilir:
J n  J nmin

J n  max (14.4)
J n  J nmin

min max
Burada, J n və J n - müvafiq olaraq yüksək və zəif hidrogenliyə malik istinad layları
qarşısında intensivliyin qiymətləri, J n – tədqiqat layı qarşısında intensivliyin qiymətidir.
Yüksək hidrogenliyə malik istinad layı kimi qarşısında quyu diametrinin nominal diametrə
nəzərən kifayət qədər (30-40sm) artdığı lay, yəni xalis gil layı, zəif hidrogenliyə malik istinad layı
kimi isə məsaməliyi 2%-dən kiçik olan bərk süxurlar: məsələn, əhəngdaşı, anhidrit götürülür.
Məlumdur ki, NQK-nın göstəriciləri süxurların litologiyasından, quyu diametrindən, lay
sularının və qazıma məhlulunun minerallaşma dərəcəsindən asılı olduğundan NQK göstəricilərinə
görə məsaməliyi təyin etmək üçün yuxarıda qeyd olunan amilləri nəzərə alan əyrilər “ailəsi” tərtib
edilməlidir.
Gilli və qazlı laylar üçün NQK məlumatlarına görə məsaməliyin təyinində dəqiqlik aşağı
olur.
NQK göstəricilərinə süxurların neft-qazlılığı praktiki olaraq təsir göstərmir, belə ki,
hidrogenin suda və neftdəki miqdarı arasındakı fərq 3%-dən çox olmur.
Süxurun məsamələrindəki suyun, neftin, qazın və eləcə də tərkibində əlaqəli su olan
mineralların hidrogenliyi hidrogen indeksi (ω) ilə ifadə edilir.
Hidrogen indeksi mayedə, qazda və yaxud minerallardakı hidrogenin miqdarının normal
şəraitdə şirin sudakı hidrogenin miqdarına olan nisbətinə deyilir.
Lay suları (duzlu sular) üçün hidrogen indeksini aşağıdakı düsturla hesablamaq olar:
ωsu=(δsu-c)/δ (14.5)
Burada, δ - normal şəraitlərdə şirin suyun sıxlığı;
δsu - lay şəraitində (termobarik şəraitdə) duzlu suyun sıxlığı; c-suyun minerallaşma
dərəcəsidir.
 47
Normal şəraitdə NaCl məhlulu üçün δsu=δ+0,64c olduğundan sulu laylar üçün hidrogen
indeksi aşağıdakı düsturla təyin edilə bilər.
ωsu =1-0,36c (14.6)
Orta molekulyar CxHy işarəli karbohidrogen üçün hidrogen indeksi:
9y 
 karboh   karboh düsturu ilə,
12 x  y 
neft (CnH2n) üçün:
9  neft
 neft   düsturu ilə,
7 
metan (CH4) qazı üçün isə;
T0 P 1
 CH 4  1,6  10 3   (14.7)
T P0 Z
düsturu ilə təyin edilir.
Burada, P0=0,1Mpa - normal təzyiq, T0=273K - normal temperatur, T və P - laydakı temperatur və
təzyiq, Z isə T və P-nin verilmiş qiymətlərində qazın ifrat sıxılma əmsalıdır. Z-in qiyməti 0,8-1,03
hüdudunda dəyişdiyindən hesablamalarda onun orta qiymətindən ( Zor=0,9) istifadə edilir.
Ümumi halda ə laqəli suyu olan minerallardan ibarət
süxurlar üçün hidrogen indeksini aşağıdakı düsturla hesablamaq olar.
  k m   fl  k gil   gil (14.8)
Burada, gil -süxurun həcmi gillilik əmsalı,  gil -süxurdakı gil minerallarının hidrogen indeksi,
k
 fl -məsamələrdəki flüidin hidrogen indeksidir.
Bəzi minerallar üçün ωgil – in qiyməti aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (Cədvəl 14.1).
Gilli süxurlarda əlaqəli suyun miqdarı və onların sıxlıqlarının anomaliyası
Cədvəl 14.1
Mineral və  gil △gil mineral , q/sm3
minerallar qrupu

Kaolinit 0,34 0,53

Montmorillonit 0,22 0,79
Hidromuskovit 0,19 0,40

Neytron üsulları məlumatlarına görə layların məsaməliyinin təyini zamanı ölçü şəraitinin
standart şəraitdən fərqli olması ilə əlaqədar əksər hallarda bu və ya digər düzəlişlərin verilməsi
labüddür. Bu düzəlişlər müəyyən ardıcıllıq üzrə aparıldığından aşağıda Km-in təyini məqsədilə
NQK məlumatlarının interpretasiyasının daha məqsədyönlü qaydalarını nəzərdən keçirək:
1. Mövcud qaydalar əsasında tədqiqat və istinad layları seçilir, bu laylar qarşısında qiymətlər
götürülür və bu qiymətlərə layın qalınlığına görə düzəliş verilir (Vτ düzəlişi).
2. Növbəti düzəliş zamanı təbii qamma şüalanma fonunun təsiri nəzərə alınır. Yəni
J n(2 )  J n(1)  kJ  (14.9)
Jγ-nın qiymətinə lazımi hallarda layın qalınlığına görə (Vτ düzəlişi) düzəliş verilir.
3. İntensivliyin nisbi qiyməti (14.4) düsturuna görə hesablanır.
4. Gilliliyi nəzərə almadan NQK məlumatlarına görə  J n = f (k m ) asılılığından layın
məsaməliyinin fərz olunan qiyməti (km) təyin edilir .
5. Məsaməliyin qiymətinə gil qabığının təsirini nəzərə almaq üçün k m  k m   gil q
(1)

düsturundan istifadə olunur. ωgil·q – kəmiyyətini mövcud nomoqrama əsasən

müəyyənləşdirmək olar .
6.Gilli kollektorların məsaməliyini təyin etdikdə km  k m   gil düsturundan istifadə
(1)

edilir. Düsturdakı sonuncu həddin qiyməti:

ωgil=kgil·ωəlaq·su +ω (14.10)
 48
ifadəsindən müəyyən edilir.

NQK göstəricilərinin məsaməlikdən asılılıq xarakteri bir sıra xüsusiyyətlərə malik

olduğundan məsaməliyin təyinində üsulun tətbiqi məhdudlaşır. Bu məhdudlaşma aşağıdakı
səbəblərlə əlaqədardır.
1. Üsulun göstəricisi kiçik və orta məsaməli laylarda yüksək məsaməli laylara nisbətən
hidrogenin miqdarının dəyişməsinə daha çox həssas olur.
2. Üsulun göstəriciləri məsamə fəzasının quruluşundan
və hidrogenin paylanmasından praktiki olaraq asılı olmur.
Ona görə də, NQK üsulundan karbonatlı kəsilişlərin məsaməliyinin təyinində istifadə etmək
daha məqsədəuyğun olur. Bu tip çöküntülər mürəkkəb məsamə quruluşuna malik olmaqla yanaşı,
həmdə məsaməliyin orta və kiçik qiymətləri ilə xarakterizə olunurlar.
Terrigen kəsilişlərin məsaməliyinin təyinində neytron üsulları az tətbiq edilir. Bu tip
çöküntülərin məsaməliyi yüksək olduğundan onlarda əlaqəli suyun miqdarı da çox olur.

11.3.2 Məsaməlik əmsalının QQK məlumatlarına görə təyini

QQK diaqramlarına görə kollektor süxurların ümumi məsaməliyi aşağıdakı düsturla təyin
edilir.
Km=(δsk-δ)/(δsk-δm) (14.11)
Burada δm – məsamələrdəki mayenin sıxlığı, δsk – süxuru təşkil edən mineralların orta
sıxlığı, δ – süxurun həcm sıxlığıdır.
Təbii şəraitlərdə δm –in qiyməti 0,8-dən (neft) 1,2q/sm3-ə (yüksək minerallaşmış su) qədər
dəyişilə bilər.
Kollektorlarda δm–in qiyməti adətən qazıma məhlulunun filtratının sıxlığına (δfilt) bərabər
götürülür. Bu, QQK-nın radial tədqiqat zonasının ölçüsünün kollektorlarda yaranan keçirmə
zonasının ölçüsündən kiçik olması ilə əlaqələndirilir.
Əksər süxur törədən mineralların sıxlığı 2,55-2,9 q/sm3 hüdudunda dəyişilir. δsk –in qiyməti
qumdaşı üçün 2,65 q/sm3 , əhəngdaşı üçün 2,71 q/sm3 , dolomit üçün isə 2,85 q/sm3 тяшкил едир.
Süxurların həcmi sıxlığını təyin etdikdə təbii radioaktivliyin təsirini nəzərə almaq lazımdır.
Süxurların sıxlığına görə məsaməliliyinин təyini ilk növbədə δsk kəmiyyətinin səhihlik
dərəcəsindən asılı olur.
Sıxlıqla məsaməlik arasındakı ən yaxşı əlaqə kvarslı qumdaşlarında və alevrolitlərdə
müşahidə olunur. Bu süxurlar neftli-qazlı kəsilişlərin əsas süxurları hesab olunurlar. Terrigen
çöküntülərdə süxurların sıxlığının qiymətinə gilliliyin təsir dərəcəsi gil materialının miqdarından və
gillərin kimyəvi tərkibindən asılı olur.
Kaolinit gillərinin sıxlığı kvarsın sıxlığından az fərqləndiyi üçün süxurda onların miqdarı
hətta 20%-ə qədər olduqda belə süxurun skeletinin orta sıxlığını nəzərə çarpan dərəcədə dəyişmir.
Hidroslüdəli gillər süxurun sıxlığını artırır, sıxlığı 2,3 q/sm3 olan montmorillonit gilləri isə əksinə,
süxurun sıxlığını azaldır.
Karbonatlı kəsilişlərdə süxurların litoloji mənsubluğu əksər hallarda məlum olmadığı üçün
δsk-in qiymətini həmişə birmənalı təyin etmək mümkün olmur. Bu halda xəta 0,015 q/sm3-ə qədər
yüksəlir. Mürəkkəb şəraitlərdə QQK-nın səmərəliliyi az olduğundan Km-in təyinində istifadə
edilməsi məqsədəuyğun olmur. Odur ki, mürəkkəb hallarda QQK, neytron karotajı вя ГЭТ-нин
мцхтялиф цсуллары kompleksindən istifadə olunur ki, nəticədə щям məsaməliyin və щям дя
litologiyanın təyininə imkan yaranır.

11.4 Süxurların məsaməlik əmsalının AK məlumatlarına görə təyini

Süxurların məsaməliyi ilə interval müddəti arasındakı asılыlıq orta vaxt tənliyi ilə ifadə
olunur.
t  t sk
Km  (14.12)
t m  t sk
 49
Burada, ∆tм və ∆tsk - müvafiq olaraq süxurun məsamələrindəki mayedə və skеleт hisəsində
interval müddətinin qiymətləridir. Orta vaxt tənliyi dənələrarası məsaməliyə malik bircinsli gilsiz
süxurlar üçün реал hesab olunur. Süxurların məsaməliyinin təyinində orta vaxt tənliyindən istifadə
etdikdə ∆tm və ∆tsk parametrlərinin qiymətlərinin müəyyənləşdirilməsi ilə əlaqədar müəyyən çətinlik
yaranır. Belə ki, bu parametrlərin qiymətləri sahədən-sahəyə (yataгdan-yatağa) geniş hüdudda
dəyişilir. ∆tsk pаrametri süxur skeletiniн minerаlоji tərkibindən asılı olub konkret tip çöküntülər
üçün sabit qiymətlə səciyyələnir (cədvəl 14.2).
Süxur skeletində elastiki xassələrinə görə bir-birindən fərqlənən bir neçə mineral olduгda,
∆tск –in qiyməti orta çəkili qiymət kimi götürülür.
Bir sıra hallarda ∆tsk-in qiymətinin geoloji kəsиlişin konkret intervallarında təyin edilməsi
lazım gəlir. Bunun üçün AK diaqramlarından ∆t -nin götürülmüş qiymətləri süxür nümunələrinə və
yaxud QGT üsullarından birinə əsasən Kм-in təyin edilmiş qiymətləri ilə müqayisə edilir.
Kм - ∆t arasındakı əlaqədən ∆tsk-in qiyməti müəyyənləşdirilir.
∆tsk-in təyini üçün digər bir yanaşma ∆t-фхм əlaqəsinə əsaslanır. Əgər süxur skеletinin mineral
tərkibi haqqında kifayət qədər məlumat yoxdursa, onda YK məlumatlarına görə süxurların qeyd
edilmiş xüsusi müqaviməti ilə interval müddətini tutушdуrmaqla ∆tsk-in qiymətini təyin etmək olar.
Bu halda absis oxu üzrə xətti miqyasдa ∆t-nin qiymətləri,
ordinat oxunda isə у=  YK0 , 5
miqyasынda xüsusi müqavimətin qiymətləri qeyd edilir. Qeyd edilmiş
нюqtələrdən ortalaшdırılmıш düz xətт ç əkilir və bu xətt ∆t xəttini kəsdiyi
Bəzi minerallar üçün ∆tsk–in qiyməti
Cədvəl 14.2
Minerallar ∆tsk mks/m Minerallar ∆tsk mks/m

Kvars 164 Kalsit 155

Çöl şpatı 170 Anhidrit 164
Сlüdə 178 Gips 172
Dolomit 142 Daş duz 208-230
Əhəngdaşı 155 Зяиф
Орта sementləшmiş
sementləшmiş qum daşı 182
qum daşı 170

nюqtə ∆tsk -ин qiymətini verir ki, bu qiymət xüsusi müqaviməti фxm , məsaməliyi isə Kм = 0
olan süxura müvafiq olur. Bu cür йанашманын gilsiz və çatsız süxurlar üçün istifadə olunması
məqsədəuyğundur.
Çökmə süxurlarda elastiki dalğaların yayılma sürətinin
орта гиймяти 2500-4000 m/san təşkil edir. Süxurlarda elastiki dalğaların yayılma sürətinə təsir
edən əsas amillər: litoloji-minerаloji tərkib, məsamələrin forma və ölçüləri, məsamələrdəki flüidin
tipi, məsamələrin maye və qazla doyma dərəcəsi, сцхурларын сементляшмя дяряъяси, tekustur və
struktur xüsusiyyətləri, effektiv təzyiq və s.
Майедя elastiki dalğaların yayılma sürəti suyun minerallaşma dərəcəsindən temperatur və
təzyiqdən asılı olub, xüsusi nomoqrama gюrə təyin edilir . Elastiki dalğaların neft və qazda yayılma
sürətləri суйа nisbətən kiçikdir. Təcrübədə keçirici laylarda keçirmə zonasının yaranması ilə
əlaqədar olaraq neftli-qazlı yaxud sulu laylarda elastiki dalğaların yayılma sürəti az fərqlənir. Ona
görə də, keçirici layların doyma xarakterindən asılı olmayaraq mayedə elastiki dalğaların yayılma
sürəti  m =1600m/san qəbul edilir. Təzyiqin artması ilə elastiki dalğaların yayılma sürəti də
yüksəlir.
Elastiki dalğaların yayılma sürətinə həmçinin süxurdakı sementin tipi də təsir göstərir.
Sementiн tipinə görə özlülü (gilli) və sərt (karbonatlı, kvarslı) kimi qruplaşdırılır. Sərt sementin
miqdarının artması mühitin vahid həcmində бярк fazanın miqdarını artırır, sürət isə yüksəlir.
 50
Süxurda gil materialının (sementin) həcminin artması, elastiki dalğaların yayılma sürətinin
azalmasına səbəb olur.
Gilli kollektorlar üçün məsaməlik əmsalı aşağıdakı düsturla təyin edilir.
t  t sk t gil  t sk
Km   K gil (14.5)
t m  t sk t m  t sk

Burada, Kgil-süxurda gil materialının həcm miqdarını xarakterizə edən əmsal, ∆tэил - gillərdə
elastiki dalğaların interval müddətidir.
Km-in AK məlumatlarına görə təyinində gilliliyin
təsirinin nəzərə alınması üçün bir neçə üsul işlənilmişdir.
I. Gilliliyin təsirini nəzərə almaq üçün Km-in təyinində sonuncu düsturdan istifadə olunur.
Bunun üçün щяъми gillilik (Kgil) ГK yaxud QP цсulları məlumatlarına görə qiymətləndirilir.
Gillərdə interval müddətinin qiyməti (tgil) gillərin məsaməliyinə, yatma dərinliyinə və
süxurda gil materialının paylanma xarakterinə görə seçilir. Süxurларda gil dispers xarakterli olduqda
Km-in təyinində ∆tgil.disp-in qiyməti ∆tm-ə (mayedəki qiymətə) bərabər götürülür. Lakin, bu yanaşma
hələlik fiziki cəhətdən əsaslandırılmayıb. Çünki, həmişə ∆tsüx< ∆tmaye olur. Odur ki, ∆tgil.disp-
kəmiyyətini gillərin məsaməliyini, gil materialının minerаlоji tərkibini və yatma dərinliyini nəzərя
аlmaqla təyin etmək daha məqsədəuyğundur (cədvəl 14.3).
∆tgil.disp-in qiyməti ∆tm ilə təxminən йалныз о заман bərabər
götürülə bilər ki, kolleкtorlar 300m-dən kiçik dərinliklərdə
yerləşsinlər.
Çökmə süxurlarda gil materialının yerləşmə formasını təyin etmək üçün məsaməlikлə gil
materialının miqdarının (Cgil) qiymətlərini tutuşdurmaq lazımdır.
Süxurlarda gil səpələnmiş formadadırsa Cgil-in artması иля Km-in azalması müşahidə olunur.
Təbəqəli gillilikdə isə mənzərə dəyişilиr, gilliliyin arтması ilə məsaməliyin qiyməti də artır.
II. Bu Şlümberje firmasının təklif etdiyi üsuldur. Gilliliyə görə düzəlişin verilməsi üçün orta
vaxt tənliyinə görə hesablanmış Km-in qiymətlərini 1/(2-QP) ifaдяsinə vurmаq lazımdır.
Ш. Bu üsulda Km-in qiyməti ∆t =f(Km) pаletkasına görə təyin edilir. Kgil və yaxud gil -
kəmiyyətlərinin QGT məlumatlarına və yaxud süxur nümunələrinə əsasən təyin edilmiş
qiymətlərinə görə əyrilərinin şifri Kgil(gil) olan pаletkadan istifadə etməklə Km-in həqiqi qiyməti
müəyyənləşdirilir.
IV. Q.R.Piketta üsulu. Məsaməlik əmsalı effektiv gərginliyin müxtəlif qiymətlərinə
görə qurulmuş və əyrilərinин şifri Km olan, ∆tsüx = ф(aQP) pаletkasına görə təyin edilir.
Süxurda eyni zamanda təbəqəli və dispers xarakterli gil materialı olduqda Km-in тяйини
üçün düstur kifayət qədər mürəkkəbləşir və praktiki olaraq belə düsturdan istifadə edilmir. Ona görə
ki, hazırda süxurda dispers və təbəqəli gilin ayrılıqda həcmini dəqiq təyin etmək üçün üsul yoxdur.

12. КОЛЛЕКТОРЛАРЫН НЕФТ-ГАЗ ДОЙУМЛУЛУЬУНУН ТЯЙИНИ

Нефт-газ дойумлулуг ямсалынын гиймяти сцхурун мясамяляриндя нефтин (газын)

тутдуьу щяъмин бцтцн мясамялярин цмуми щяъминя олан нисбятини эюстярир. Тябии
шяраитлярдя сцхурларын бюйцк яксяриййяти щидрофил олур, башга сюзля коллектору
тяшкил едян бярк щиссяъикляр су иля исланыр. Там щидрофоб коллекторлар (сцхурун бярк
щиссяъикляринин нефт плйонкасы иля юртцлмяси) надир щалларда раст эялинир. Беля
коллекторларда нефт-газ дойумлулуг ямсалынын гиймяти ващидя бярабяр олур. Диэяр
щалларда ися коллекторларда щямишя мцяййян мигдарда лай сулары олур ки, онун гиймяти
су дойумлулуг ямсалы иля характеризя олунур. Сцхурларын бярк фазасыны тяшкил едян
сятщи актив минераллар су молекулларыны удмаг хассясиня маликдирляр. Бу сулар
коллектор сцхурларын мясамяляринин бир щиссясини тутур. Сынаглама вя истисмар заманы
йарадылан тязйиг дцшэцсцндя лайын мясамяляриндян чыхмырлар. Буна «ялагяли» су
дейилир.
 51
Су дойумлулуг ямсалы мясамялярдяки хцсуси мцгавимяти сабит олан ялагяли су иля
минераллашма дяряъяси дяйишкян олан сярбяст (мцтящяррик) суларын мигдарыны
сяъиййяляндирир.
K su  K ялаг. su  K мцтящ.su
Щидрофил вя гисмян щидрофоб сцхурлар цчцн K nq  K su  1 бярабярлийи доьрудур.
Електрометрийа мялуматлары нефтли лайларда нефтля дойумлулуг ямсалыны, газлы
лайларда газ дойумлулуг ямсалыны, нефтли газлы лайларда ися нефт-газ дойумлулуг
ямсалыны тяйин етмяйя имкан верир.
Горуйуъу кямяри олан гуйуларда ися нейтрон цсуллар иля нефт-газлы вя газлы
коллекторларын дойумлулуг ямсалыны тяйин етмяк олур.

12.1. Електрометрийа мялуматларына эюря коллекторларын дойум

хцсусиййятляринин гиймятляндирилмяси
Мясамялярин гисмян карбощидроэенля долмасы сцхурларын хцсуси мцгавимятини
артырыр. Бу щал сцхурларын нефт йахуд газ дойумлулуг ямсалынын електрик каротажы
цсуллары иля тяйининин физики ясасыны тяшкил едир.
Мцгавимят цсулуна эюря K su вя K nq -нин тяйини мцгавимятин артма ямсалы иля
судойумлулуг ямсалы арасында нефтли интерваллардан эютцрцлмцш сцхур нцмуняляри
цчцн гурулмуш Q  f  K su  експериментал асылылыьынын истифадясиня ясасланыр
K nq ямсалынын тяйининин сящищлийи мясамялярин структур вя текстурундан, лай
суларынын минераллашма дяряъясиндян, коллекторда эил минералларынын
мювъудлуьундан, онларын пайланма характериндян вя с. сон дяряъя асылы олур.
Мцхтялиф нюв сцхурлар цчцн су дойумлулуг ямсалынын тяйини методикаларыны
нязярдян кечиряк.

12.1.1. Дянялярарасı məсамялийя малик терриэен коллекторлар

Щидрофил зяиф эилли коллекторлар
Бу тип коллекторлар цчцн Q вя K su кямиййятляри арасындакы ялагя

Q
n
(15.1)
K sun
дцстуру иля ифадя олунур.
Бурада, n кямиййяти башлыъа олараг сцхурларын исланма характери вя эиллилик
дяряъяси иля мцяййян едилир. Мясялян, щидрофил эилли коллекторларда «н»-ин гиймяти
1,3-1,8; тямиз зяиф эилли коллекторларда 1,8-2 олур. Карбонат сцхурларда ися «н»-ин
гиймяти 1,6-дяк азалыр, каверналы сцхурларда щятта ващиддян кичик олур.
K su ямсалыны ашаьыдакы дцстурла да щесабламаг олар:
K su  n Pm   su /  nl (15.2)
Лай суларынын минераллашма дяряъясинин дяйишмяси тямиз вя зяиф эилли
коллектор сцхурлар цчцн гурулмуш Q  f  K su  асылылыьына тясир етмир.
n = 2 олдугда (15.2) ифадяси ашаьыдакы кими олаъагдыр.
K su  Pm   su /  nl (15.3)
Онда газыма мящлулунун филтраты иля мящсулдар лайларын йуйулмуш щиссясиндя
судойумлулуг ямсалы
K suy .h.  Pm  filt /  y .h. (15.4)
дцстуру иля тяйин едиляр.
(15.3) тянлийини (15.4) тянлийиня бюлмякля
K su / K suyh   yh /  nl  /   filt /  su 
ифадясини аларыг.
 52

K su / K suyh нисбятиндян коллекторларын нефтдойумлулуьунун гиймятляндирилмясиндя вя

онда мцтящяррик карбощидроэенин мигдарынын тяйининдя истифадя олунур.
Мясялян, яэяр бу нисбят тяхминян ващидя бярабярдирся щятта лайда карбощидроэен
олдугда беля эил мящлулунун лайа филтраты заманы карбощидроэенлярин
сыхышдырылмасы мцмкцн олмур. Яэяр, K su / K suyh  0,7 оларса, онда лайда мцтящяррик
карбощидроэен мювъуддур.

Щидрофоб коллекторlar
Щиdрофоб сцхурлар цчцн лайын йуйулмуш щиссясиндя вя кечирмя зонасында су
дойумлулуг ямсалынын тяйини цчцн ашаьыдакы ифадялярдян истифадя едилир.
K suyh  n Pm  filt /  yh
kz
K su  n Pm  filt /  kz
n
 yh  K sukz 
Бурадан  
 kz  K suyh 
Щидрофоб коллекторларда «н»-ин тяйини заманы лайын йуйулмуш щиссясиндя
судойумлулуг ямсалынын гиймятинин 0,7-дян 0,8-дяк, кечирмя зонасында ися 0,2-дян 0,4-
дяк дяйишилдийи гябул едилир.
Беляликля, дянялярарасы коллекторларда нефт-газдойумлулуг ямсалынын тяйини
ашаьыдакы схем цзря апарылыр:
1) Коллекторларын типиня уйьун Q  f  K su  асылылыьы сечилир.
2) Мящсулдар лайын хцсуси мцгавимяти ЙКЗ вя йахуд ЙК диаграмларындан тяйин едилир.
3) ГЭТ цсулларындан бири иля коллекторларын мясамялик ямсалы гиймятляндирилир. К м-
ин тяйининдя сцхур нцмуняляринин анализи нятиъяляриндян дя истифадя етмяк олар.
4) Мясамялийин гиймятиня эюря (2.5) вя (2.6) дцстурларындан вя йахуд конкрет эеоложи
шяраит цчцн Pm  f  K m  асылылыьындан Pm -ин гиймяти мцяййянляшдирилир.
5) Лай суйунун хцсуси мцгавимяти гуйуларын сынаьы заманы нефтлилик контурундан
кянарда эютцрцлмцш лай суларынын нцмуняляри ясасында вя йахуд ГП диаграмларындан
тяйин едилир.
6) Мясамяляри 100% су иля доймуш лайын хцсуси мцгавимяти  sl   su  Pm дцстурундан
щесабланыр.
7) Яввялъя мящсулдар коллектор цчцн дойма параметри: Q   nl /  sl , сонра онун гиймятиня
ясасян K su ямсалы, даща сонра ися K nq  1  K su дцстурундан нефтлилик-газлылыг
ямсалы тяйин едилир.
Тябягяли эиллилийя малик мящсулдар коллекторлар цчцн беля йанашма иля Q вя
K su кямиййятляринин тяйин едилмиш гиймятляри щягиги гиймятляр олмурлар. Г>1 шярти
лайда нефт йахуд газ олмасы демякдир. Лакин лай о щалда нефт йахуд газ верир ки, Г-нцн
гиймяти критик гиймятдян (Гкр) бюйцк олсун. Гкр-ин гиймяти ися лайын эеоложи
характеристикасындан, лай суларынын вя нефтин физики-кимйяви хассяляриндян асылы
олур. Гкр-ин гиймяти каротаж мялуматлары иля сынаг нятиъялярини тутушдурмагла щяр бир
нефтли-газлы район цчцн мцяййянляшдирилир. Нефтля доймуш эилсиз гумлу-алевролитли
вя карбонатлы сцхурлар цчцн Гкр=45, газлы лайлар цчцн ися Гкр=34 олур. Гкр<34 олдугда
лай су верир. Гкр>1,52 олдугда ися эилли коллекторлар нефт вя газ веря билярляр. Беля
коллекторларда лай суйу эил щиссяъикляри иля ялагяли олур.
1<Г<Гкр олдугда лайын дойум хцсусиййяти гейри- мцяййян кими гиймятляндирилир.
Тяърцбядя эилли мящсулдар коллекторларын дойум хцсусиййятини
гиймятляндирдикдя каротажын эюстяриъиляриня эиллилийин тясири нязяря алыныр. Сонра
ися тямиз (эилсиз) сцхур нцмуняляри цчцн алынмыш асылылыгдан Кнг тяйин едилир.
 53
12.2 Stasionar mənbəli neytron üsulları məlumatlarına görə kollektorların qaz doyumluluq
əmsalının təyini

Təcrübədə terrigen mənşəli kollektorların qaz doyumluluq əmsalı (kq) keçirmə zonasının
tam yarandığı və qoruyucu kəmərli quyularda NQK və yaxud istiliyə görə neytron - neytron karotajı
məlumatlarına görə təyin edilir. Daha dəqiq məlumatlar məsaməliliyi 15 %-dən çox və lay təzyiqi
Play≤40 MPa olan şəraitlərdə alınır ki, bu da 3,5-4 km-ə qədər dərinlikdə yatan kollektor süxurlara
uyğun gəlir. Neytron üsulları məlumatlarına görə kq –nin təyininin fiziki əsasını kollektorların
neytron məsaməliyinin süxurdakı təbii qazların miqdarından asılılığı təşkil edir. Belə bir asılılıq
qazda, neftdə və lay suyunda hidrogen indeksinin (ω) müxtəlifliyinə əsaslanır. Dərinlik artdıqca
ωqaz, ωneft, ωsu kəmiyyətlərinin qiymətləri bir-birinə çox yaxınlaşır ki, bu da Play≥50MPa halında
qazlı kollektorların birmənalı seçilməsinin və onlarda kq-nin təyinini son dərəcə çətinləşdirir.
Neytron üsullarına görə kollektorların qaz doyumluluq əmsalını təyin etmək üçün aşağıdakı
düsturdan istifadə edilir:
km
neyt um

 k m  su (1  k q )   q k q 
Burada Kmneyt – qazlı kollektorun neytron məsaməliliyi (hidrogen indeksi), ωq, ωsu - lay şəraitində
müvafiq olaraq qazın və lay sularının hidrogen indeksidir.
Metan qazı üçün ωq-nün qiyməti aşağıdakı düsturla hesablanır:
293 1
 q  1.6  10 3 Play 
Tlay z
Burada Play - lay təzyiqi, MPa; Tlay - laydakı temperatur, K; z – metan qazının son dərəcə
(ifrat) sıxılma əmsalıdır.
Lay təzyiqi 10 - 40 MPa, temperaturu isə 300-dən 400º K-ə qədər dəyişdikdə z = 0.8 ÷ 1.1
olur.
Ümumiyyətlə z əmsalı Play və Tlay-ın verilmiş qiymətlərində xüsusi paletkadan təyin olunur.
Xalis qum daşı üçün Kq aşağıdakı düsturla təyin olunur:
um neyt
k m  su  k m
kq  um
k m ( su   q )

Gilli kollektorlarda kq – nin qiyməti

um neyt
k m  su  k gil  gil  k m
kq  um
k m ( su   q )
düsturu ilə, su neft və qazla doymuş təmiz kollektorlarda isə

kq 
km
um
 su 
(1  k neft )   neft  k neft  K m
neyt

um
k m ( su   q )
düsturu ilə hesablanır.
Burada ωgil və ωneft – uyğun olaraq gil sementində və neftdə hidrogen indeksləridir.
Lay sularının minerallaşma dərəcəsinin məlum qiymətində
 su  1  0.36C su

düsturu ilə hesablanır.

Lay şəraitində neftin sıxlığına görə neftdə hidrogen indeksinin qiyməti:
9
 neft   neft
7
ifadəsindən təyin olunur.
Neytron üsulları məlumatlarına görə kolektorların qaz doyumluluq əmsalını təyin etmək
üçün kollektorların məsaməliyi və gilliliyi haqqında əvvəlcədən informasiya olmalıdır ki, buna da
QGT materiallarının kompleks interpretasiyası sayəsində nail olunur.
 54
13. ГЭТ МЯЛУМАТЛАРЫНА ЭЮРЯ КЕЧИРИЪИЛИК ЯМСАЛЫНЫН ТЯЙИНИ
Гуйу кясилишляриндя нефтли-газлы лайларын сечилмясиндя, коллекторларын
еффектив галынлыьынын тяйининдя, йатаьын ишлянмя лайищясинин тяртибиндя,
нефтвермя ямсалынын прогнозлашдырылмасында, нефт-газ йатаьынын ишлянмя просесиня
нязарятдя коллекторларын филтрасийа характеристикалары йяни, кечириъилик вя хцсуси
мящсулдарлыг ямсаллары щаггындакы мялуматларын мювъудлуьу лабцддцр. Щидрофил,
гранулйар терриэен сцхурларда кечириъилик ямсалынын тяйининдя ясасян ГП, ГК вя
мцгавимят цсулларындан истифадя олунур.

13.1. Кечириъилик ямсалынын ГП вя ГК мялуматларына эюря тяйини

Мящсулдар щоризонт терриэен сцхурлардан ибарят олдугда вя бу сцхурларда эил
материалы эениш диапазонда дяйишдикдя кечириъилик ямсалы иля коллекторларын
эиллилийини характеризя едян параметрляр (Ъэил, Кэил, эил) арасында корелйатив ялагя
мцшащидя олунур. Бу ися кечириъилик ямсалы (К кеч) иля ГП вя Ж параметрляри арасында
ялагянин мювъудлуьуна шящадят верир.
Тямиз вя зяиф эилли коллекторларда ГП вя Ж параметрляри практики олараг К кеч
ямсалы иля ялагяли олмурлар. Бу ъцр коллекторларда К кеч-ин гиймяти башлыъа олараг
мясамялярин орта диаметриндян вя минерал дяняъиклярин чешидлянмя дяряъясиндян асылы
олур.
ГП вя ГК мялуматларына эюря эилли коллекторларда кечириъилик ямсалынын
тяйини даща сямяряли олур. Беля ки, эилли коллекторларда мящз эил сементинин
мювъудлуьу еффектив мясамялийин гиймятини вя сцхурун хцсуси сятщинин
филтрасийасыны тянзимляйир ки, бунлардан да сцхурларын кечириъилийи асылы олур.
Кечириъилик ямсалыны тяйин етмяк цчцн ГП=ф(Ккеч) шяклиндя корелйасийа ялагясиндян
истифадя олунур ки, бу асылылыг щяр бир конкрет нефтли-газлы район цчцн гурулур. ГП вя
Ккеч параметрляри арасындакы корелйасийа ялагясиня даир нцмуня шякil 16.1-дя
верилмишдир.
ГП вя ГК цсуллары мялуматларына эюря коллекторларын кечириъилик ямсалынын
тяйини гайдасы ашаьыдакы кимидир:
1. ГП вя ГК диаграмларына эюря тядгигат лайы цчцн мювъуд гайдалара ясасян ГП вя Ж
параметрляри тяйин едилир.
2. ГП вя Ж параметрляриня эюря ГП=ф(Ккеч), йахуд Ж= ф(Ккеч) асылылыгларындан
кечириъилик ямсалынын гиймяти мцяййянляшдирилир.
Нязярдян кечирилян методикаларын ясас хцсусиййятляри ашаьыдакылардыр:
а) ГК вя ГП диаграмларына эюря Ккеч-ин тяйини нефт йатаьынын истянилян щиссяси цчцн
(истяр там доймуш щиссядя, истяр кечид зонасында, истярся дя нефтлиliк контурундан
кянарда) мцмкцн щесаб едилир.
б) Коллекторларда эил материалынын цстцнлцк тяшкил етдийи щалларда вя практики олараг
диэяр нюв семент маддясинин, хцсусян силисиум вя карбонат материалынын раст
эялинмядийи сцхурларда бу методика даща дягиг нятиъяляр верир.
ГК мялуматларына эюря кечириъилийин тяйининдя дягиглик йцксяк олмур. Бу Ж=
ф(Ккеч) асылылыьынын олдугъан «яйдямли» олмасы иля изащ олунур. Ямяли ишлярдя бязян
Ккеч-ин гиймятляндирилмясиндя дягиглийи артырмаг мягсядиля ГП/Ж= ф(Ккеч)
асылылыьындан истифадя едилир. Беля бир асылылыгдан истифадянин ясасыны
кечириъилийин йцксялмяси иля ГП-нин артмасы, Ж-нын ися азалмасы вя щямчинин бир
сыра тящрифедиъи амилляр (лайын галынлыьы, гуйу диаметри вя с.) тяшкил едир.
Одур ки, комплекс параметри (ГП/Ж) щесаблайаркян яввялъядян щяр бир цсулун
эюстяриъиляриня мцяйyян дцзялишляр верилир.
13.2. Müqavimət üsuluna görə kollektorların
keçiriciliyinin təyini
Məhsuldar layların keçiriciliyini müqavimət üsuluna görə təyin etdikdə qalıq sudoyumluluq
(Кq.su) və yaxud müqavimətin artma əmsalının (Г) təyin edilmiş qiymətlərindən istifadə olunur.
 55
Əməli işlərdə keçiriciliyin təyini məqsədilə eksperimental yolla qurulmuş Q=f(Kkeç) asılılığından
istifadə edilir. Belə hallarda Q-nün qiyməti xüsusi müqavimətin quyu şəraitində ölçülmüş
qiymətlərinə görə hesablanır, Kkeç isə süxur nümunələrindən təyin edilir.
Keçiriciliyin Q yaxud Kq.su əmsallarına görə təyini metodikasının dəqiqliyi yüksək olmur.
Hətta, əlverişli şəraitlərdə xəta 35-50%-ə qədər yüksəlir. Ümumi halda kollektor layların
keçiriciliyinin QGT və süxur nümunələrinə görə təyin edilmiş qiymətləri arasındakı fərq böyük
olur. S.Q.Kоmаrov bu fərqi qalıq sudoyumluluq əmsalı ilə keçiricilik arasında sıx əlaqənin
olmaması ilə əsaslandırır. Bu asılılıq müxtəlif süxurlar üçün su, neft və qazın fiziki, fiziki-kimyəvi
xassələrindən, litologiyadan, yatağın yaranma şəraitindən və s. asılı olaraq dəyişir.
Keçiriciliyin müqavimət üsuluna görə təyini üçün analoji metodika Şülümberje firması
tərəfindən təklif olunmuşdur.
с  250 K m / K q . su
1/ 2 3
K ke
Beləliklə, keçiriciliyin müqavimət üsuluna görə lazım olan dəqiqliklə təyini ümumi halda
mürəkkəb məsələdir. Bu üsuldan ancaq bircinsli və böyük qalınlıqlı neftli layların keçiriciliyinin
orta qiymətinin təyinində istifadə edilir.
Böyük qalınlıqlı, gilli-qumlu hidrofil süxurların keçiriciliyi adətən xüsusi müqavimətin
qradiyentinə görə təyin edilir.
Süxurların “kollektor” və “qeyri kollektor” sinfinə mənsubluğunu müəyyən edən əsas
kriteriyalardan biri keçiricilik əmsalının sərhəd qiyməti və yaxud böhran qiyməti hesab edilir. Əgər
kkeç > kkeç.sərh olarsa süxur kollektor sinfinə, kkeç  kkeç.sərh olduqda isə qeyri kollektor sinfinə aid edilir.
Keçrirciliyin kritik qiyməti lay şəraitində flüid və kollektorun xassəsində, həmçinin yatağın
debitinin rentabelliliyindən asılı olur. Neftli kollektorlar üçün keçiriciliyin qiyməti (1-10) 10-3 mkm2
-3 2
, qazlı kollektorlar üçün isə (0,1-1) 10 mkm hüdudunda qiymətləndirilir.

ФЯСИЛVII
14. SЦXURLARIN GEOFИZИKИ XARAKTERиSTИKASI

Мядян эеофизика мялуматларынын эеоложи интерпретасийасынын мцщцм

мясяляляриндян бири дя гуйу кясилишляриндя мцхтялиф литолоэийайа малик лайларын
 56
сечилмясиндян вя коллекторларын дойумluлуг хцсусиййятляринин мцяййян едилмясиндян
ибарятдир.
Бу мясяля эеофизики, эеоложи вя мядян мялуматларынын (сцхур нцмуняляринин
анализи, лайларын сынанылмасы) комплекс интерпретасийасы нятиъясиндя щялл едилир.
Сцхурлар юз литоложи тяркибляриня, мясамялярдя йерляшян майенин хцсусиййяти
вя физики хассяляриня эюря бир-бириндян фярглянирляр. Бу фярг, гуйу бойу юлчцлян
эеофизики параметрлярин мцхтялиф олмасында яксини тапыр. Литоложи ъящятдян
кясилиши юйряндикдя, интерпретаторун ясас вязифяси щяр бир сцхура уйьун эеофизики
хцсусиййятлярин аид олмасыны ашкар етмякдян ибарят олур. Мисал олараг, бязи
сцхурларын нцмуняви каротаж характеристикаларыны арашдыраг.

14.1 Терриэен сцхурлар

Эилляр
Кичик хцсуси мцгавимятя (1-3 Омм) маликдирляр. Эиллярин хцсуси мцгавимяти
онларын сыхлыьындан асылыдыр.
ГП яйриляриндя онлара мцсбят аномалийалар уйьундур (ГП сащяси «дцз» олдугда).
ГК яйриляри цзяриндя эилляр тябии гамма шцаланманын максимум гиймяти иля, НГК
яйриляриндя ися яксиня, Ын -нын минимум гиймяти иля гейд едилирляр.
НГК яйриляриндя сых эилляр икинъи дяряъяли гамма шцаланма шиддятлийинин
йцксяк гиймяти иля сяъиййялянирляр.
Микрокаротаж яйриляриндя эил лайлары мцсбят фяргля характеризя олунмур. Гуйу
диаметри дяйишмядикдя МПЗ вя МГЗ яйриляри бир-бириляринин цзяриня дцшцр. Гуйу
дивары эил лайлары гаршысында йуйула билдийи цчцн, гуйу диаметринин артмасы
мцшащидя олунур.
Мерэелляр
Мерэеллярин хцсуси мцгавимяти чох бюйцк щцдудда: 5 Омм-дян бир нечя йцз, щятта
мин Омм-я гядяр дяйишир. Мерэеллярин хцсуси мцгавимятляринин ифрат дяйишкянлийи
онларын мцхтялиф дяряъядя ящянэляшмяси вя доломитляшмяси иля ялагяляндирилир.
Ящянэдашы вя гумлар арасында йатан мерэелляр ГП диаграмларында мцсбят
аномалийа иля гейд олунур. Яэяр мерэел (чатсыз) эилляр арасында йатыбса, bu halda щеч бир
аномалийа йаранмыр, зяиф мцсбят аномалийа иля сых мерэелляр, ифрат чатлы вя
доломитляшмиш мерэелляр ися мянфи аномалийа иля гейд олунур. Доломитляшмиш
мерэеллярин гамма активлийи эиллярин гамма активлийиндян бир нечя дяфя ашаьы олур.
Нейтрон цсуллары диаграмларында эил вя гумдашы арасында йатан мерэелляр бир гядяр
йцксяк эюстяриъилярля гейд олунурлар. Чох сементляшмиш сых гумдашы вя ящянэдашы
арасында йатан мерэелляр гаршысында нейтрон цсулларынын эюстяриъиляри ашаьы олур.
Термограмда эилляр арасында йатмыш бярк мерэелляр гаршысында кичик мянфи аномалийа
мцшащидя олунур. Ящянэдашы вя гумдашы арасында йатан мерэелляр гаршысындакы
аномалийа щям мцсбят, щям дя мянфи алына биляр, бязи щалларда ися аномалийа
йаранмыр. Акустик каротаж интервал мцддяти  t яйриляриндя мерэелляр сыхлашдыгъа
ашаьы эюстяриъилярля гейд олунурлар. Сементляшмя дяряъяси артдыгъа еластики
дальаларын сюнмя ямсалы да (АК) азалыр.
Сулу лайлар
Сулу лайларын хцсуси мцгавимяти чох бюйцк щцдудларда дяйишир ки, бу ясас
етибары иля лай суларынын хцсуси мцгавимятиндян, коллекторун сыхлыг вя сементляшмя
дяряъясиндян асылыдыр.
Мясамяляри йцксяк гатылыьа малик су иля доймуш гумларын хцсуси мцгавимяти
надир щалларда 2 Омм-дян йухары олур. Абшерон йарымадасында Mящсулдар Qатын цст
щиссяляриня аид сулу гум лайларынын хцсуси мцгавимяти 0,3 Омм-дян 1,5 Омм-я гядяр
дяйишир. Гумларын сыхлыьы вя сементляшмя дяряъяси артдыгда хцсуси мцгавимятляри дя
артыр. Бу ъцр гумлар мцгавимят яйриси цзяриндя гумдашлары шяклиндя алыныр. Сулу
 57
лайларын хцсуси мцгавимятиня "галыг нефтлилик" нязяря чарпан дяряъядя тясир эюстярир
вя хцсуси мцгавимятин артмасына сябяб олур.
ГП яйриляри цзяриндя сулу гум лайлары минимумларла характеризя олунур.
Аномалийанын амплитудунун гиймяти лай сулары иля эил мящлулунун гатылыглары
нисбятиндян вя коллекторун эиллилийиндян асылыдыр.
Коллекторун эиллилийи артдыгда (диэяр шяртляр ейни галмагла) ГП яйриляринин
аномалийасы кичилир.
ГК яйриляри цзяриндя гум лайлары тябии гамма-шцаланма интенсивлийинин
минимум гиймятляри иля гейд едилир. Коллекторун эиллилийи артдыгъа гамма -шцаланма
шиддятлийи дя артыр.
НГК яйриляри цзяриндя гум лайлары максимумла гейд едилир. Коллекторун
сыхлыьы артдыгда икинъи дяряъяли гамма-шцаланма шиддятлийи йцксялир. Гум дашлары
гаршысында, зяиф сементляшмиш сулу гумлара нисбятян йцксяк гиймятляр алыныр.
Микрокаротаж яйриляриня ясасян сулу гум лайлары «мцсбят фяргля» характеризя
олунур ки, бу да кечирмя зонасынын йаранмасы иля ялагядардыр.
Гум лайлары гаршысында адятян гуйу диаметринин дяйишмяси эил лайына нисбятян
надир щалларда баш верир. Бу щалда, гуйу диаметринин артмасы йуйулма нятиъясиндя
дейил, гуйу диварынын учмасы (гумларын сяпилмяси) нятиъясиндя баш верир. Гум лайлары
гаршысында бир чох щалларда гуйу диаметринин кичилмяси мцшащидя едилир. Гуйу
диаметринин кичилмяси эил мящлулунун лайа щопмасы нятиъясиндя ямяля эялир; чцнки бу
щалда мящлулун эил щиссяъикляри гуйу диварына чюкяряк мцяййян галынлыьа малик эил
«газмаьы» йарадыр.
Диаметрин бцтцн бу дяйишмяляри кавернограмларда ашкар эюрцнцр.
Нефтли гумлар
Нефтли гумларын хцсуси мцгавимяти бир нечя Омм-дян онларъа Омм-я гядяр
дяйишир. Бу ъцр лайларда хцсуси мцгавимятин гиймяти коллекторун хцсусиййятиндян
(сыхлыг дяряъяси, сементляшмя дяряъяси, карбонатлыг вя с.) vя нефтлиliйиндян асылыдыр.
Нефтлилик ямсалы артдыгда хцсуси мцгавимятин гиймяти дя артыр. Анъаг нязяря алмаг
лазымдыр ки, щеч дя щямишя йцксяк мцгавимятя малик коллектор нефтли дейилдир (сулу
лайларын характеристикасына бах).
Газ каротажы яйриляри цзяриндя нефтли гумлар йцксяк эюстяриъилярля характеризя
олунур, йяни мящсулдар лайлар гаршысында карбощидроэен газларын ъям мигдарыны вя
аьыр фраксийаны эюстярян яйриляр цзяриндя мцсбят аномалийалар alыnыr.
Газлы лайлар
Газлы гум лайларынын характеристикалары нефтли гум лайлары иля ейнидир. Бу ъцр
лайлар арасында фярг йалныз НГК вя газ каротажы яйриляри цзяриндя мцшащидя едиля
биляр. Кечирмя зонасынын диаметри кичик олдугда, адятян, НГК яйриси газлы гум лайлары
гаршысында нефтли лайлара нисбятян йцксяк эюстяриъиляря малик олур.
Газ каротажы яйриляриндя газлы гум лайлары гаршысында карбощидроэенлярин
ъямини вя аьыр фраксийасыны эюстярян яйриляр арасында нефтли лайлар гаршысындакына
нисбятян даща бюйцк фярг алыныр.
Алевролитляр
Бу тип сцхурлар юз гранулометрик тяркибиня эюря гум вя эилляр арасында
йерляшмясиня бахмайараг, онларын каротаж характеристикалары гум лайларына даща
йахын олуб, ясасян мясамялярдя йерляшян майенин хцсусиййятиндян асылы олур.

Сых гумдашлары
Йцксяк хцсуси мцгавимятля (бир нечя йцз Омм), микрозонд яйриляриня ясасян
мцсбят фяргин олмамасы, гуйу диаметринин сабитлийи (гуйунун диаметри балтанын
диаметриня бярабярдир), ГП яйриляринин мцсбят аномалийасы, икинъи дяряъяли гамма-
шцаланманын (НГК) йцксяк гиймятляри вя тябии гамма-шцаланманын (ГК) ашаьы
гиймятляри иля характеризя олунурлар.
 58
14.2 Карбонат сцхурлар
Карбонат сцхурларын хцсуси мцгавимятляри 1-10 Омм-дян мин вя щятта он минлярля
Омм-я гядяр дяйишир. Эил вя мерэелляр арасында йерляшян ящянэдашлары вя доломитляр
ГП яйриляриндя мянфи аномалийаларла гейд олунурлар. ГК яйриляриндя карбонат сцхурлар
яксяр щалларда Ы-нын кичик гиймятляри иля сяъиййялянирляр. Бу сцхурларда эил
материалынын мигдары артдыгъа, Ы-нын эюстяриъиляри йцксялир. Тяркибиндя уран олан
ящянэдашлары йцксяк эюстяриъилярля гейд олунурлар.
Нейтрон цсуллары диаграмларында сых карбонат сцхурлар йцксяк эюстяриъиляря
малик олур.
Кавернaлы вя йцксяк мясамяли карбонат чюкцнтцлярдя бу цсулларын эюстяриъиляри
кифайят гядяр азалдыьындан бярк сцхурлар арасында коллекторларын инамлы сечилмясиня
имкан йараныр.
Сяпялянмиш гамма шцаланма интенсивлийи (Ы ) яйриляриндя карбонат сцхурлар,
хцсусиля доломитляр чох кичик эюстяриъилярля гейд olunurlar. Сцхурларын мясамялийи
артдыгда Ы-нин эюстяриъиляри дя йцксялир.
Термограмда карбонат сцхурлары температур депрессийасы йарадырлар.
Бу сцхурлар цчцн характерик ъящят эеотермик градийентин кичик гиймятлярля (10-20 м.
дяр/м) малик олмасыдыр. АК диаграмларында сых карбонат сцхурлар t вя АК
кямиййятляринин кичик гиймятляри иля гейд олунурлар. Мясамялийин вя чатлылыьын
артмасы иля t вя АК -нин гиймятляри дя артыр.
14.3 Щидрокимйяви чюкцнтцляр
Щидрокимйяви чюкцнтцлярдян даш дуз, анщидрит, силвин вя башгалары ади чюкмя
сцхурлардан йцксяк хцсуси мцгавимятляриня эюря фярглянирляр. Онларын хцсуси
мцгавимятляри онларла, йцз минлярля Омм вя даща чох олур. ГП диаграмларында
щидрокимйяви чюкцнтцляр эилляря нисбятян кичик амплитуд иля сяъиййялянирляр.
Калиум дузларындан фяргли олараг щидрокимйяви чюкцнтцляр диэяр чюкмя
формасийалар арасында тябии гамма активлийинин минимал гиймятляри иля гейд
олунурлар. Нейтрон-нейтрон вя нейтрон-гамма цсуллары диаграмларында щидрокимйяви
чюкцнтцляр мцхтялиф ъцр гейд олунурлар. Беля ки, тяркибляриндя бюйцк щяъмдя
кристаллашмыш су (эипс) олан чюкцнтцлярдя интенсивликляр (Ы н, Ын) азалыр.
Анщидритлярдя Ын вя Ын–нын эюстяриъиляри йцксяк олур. Хлоридлярдя ися Ы н –нин
гиймяти азалыр, Ын –нын гиймяти ися ян йцксяк щяддя чатыр. Сяпялянмиш гамма
шцаланма цсулу (ГГК) диаграмларында анщидритляр Ы  –нин кичик гиймятляри иля, даш
дуз вя силвин ися бу параметрин йцксяк гиймятляри иля гейд олунурлар.
Щидрокимйяви сцхурлар температур депреsсийасы иля сяъиййялянирляр вя
эеотермик градийентин чох кичик гиймятляри иля сечилирляр.
Асан щялл олан щидрокимйяви чюкцнтцляр гуйу диаметринин кифайят гядяр артымы
иля сяъиййялянирляр.

14.4 Магматик сцхурлар

Магматик сцхурларын эеофизики характеристикасы мцхтялиф олур. ФХМ
диаграмларында магматик сцхурлар йцксяк хцсуси мцгавимятля гейд олунурлар. Онларын
хцсуси мцгавимятляри 1000 Омм-я бязян ися он минлярля Омм-я чатыр. Тяркибиндя бюйцк
мигдарда кечириъи сулфид минераллары вя оксидлярин олмасы онларын хцсуси
мцгавимятлярини кяскин азалдыр. Хцсуси мцгавимятин нязяря чарпан дяряъядя азалмасы
ейниля чатлы зоналарда вя сятщи даьылмыш магматик сцхурлар зонасында да мцшащидя
едилир.
ГП диаграмларында сулфидлярин интенсив тязащцр етдийи зоналарда ГП–нин
йцксяк гиймятляри гейдя алыныр. Ашаьы эюстяриъилярля чатлы вя даьылмыш сцхурлар
гейд олунурлар.
 59

Нейтрон цсуллары диаграмларында магматик сцхурлар Ын вя Ын–ин йцксяк

гиймятляри иля сяъиййялянирляр. Бу параметрлярин гиймятляринин гисмян азалмасы чатлы
вя даьылмыш пцскцрмя сцхурларынын интишар етдийи сащялярдя мцшащидя олунур.
Сыхлыьа эюря ГГК цсулу диаграмларында магматик сцхурлар сыхлыгларынын
дяйишмясиндян асылы олараг дягигликля айрылырлар.
Магматик сцхурларын термики характерискалары кифайят гядяр юйрянилмяйиб.
Эцман етмяк олар ки, сых кристаллик сцхурлар вя хцсусиля магнетит вя сулфидлярин
сяпяляндийи зоналар температурун кичик гиймятляри иля, чатлы сцхурлар ися йцксяк
истилик мцгавимятляри щесабына температурун бюйцк гиймятляри иля гейд олунаъаглар.
Эеотермограмларда магматик сцхурлар кичик гиймятлярля сечилирляр вя адятян
эеотермик градийентин гиймяти 10 м. дяр/м – дян йцксяк олмур.

1
.

ФЯСИЛ XIII
15. КОЛЛЕКТОРЛАРЫН СЕЧИЛМЯСИ
15.1 Сцхурларын коллекторлуг хассяляри
Яксяр сянайе нефт вя газ йатаглары, флциди сахлайан вя тязйиг дцшэцсцндя юзцндян
бурахма хцсусиййятиня малик олан лайлардан тяшкил олунур. Nефт-газ ещтийатынын
бюйцк яксяриййяти сянайе нефтинин ямяля эялмяси цчцн ялверишли шяраитя малик олан
чюкмя мяншяли сцхурлара аид едилир. Бу сцхурлар ичярисиндя коллекторлуг хассяляриня
эюря терриэен (гумлар гумдашлары, алевролитляр) вя карбонат (ящянэ дашлары,
доломитляр) мяншяли коллекторлар айрылыр.
Сцхурун коллекторлуг хассясинин ясас параметрляри мясамялик, кечириъилик вя
чатлылыг щесаб едилир.
Сцхуру тяшкил едян бярк минераллар арасындакы мцхтялиф мяншяли, формалы вя
юлчцлц бошлугларын мяъмусуна мясамялик дейилир. Сцхурун мясамя фязасы сцхуру
тяшкил едян щиссяъиклярин юлчцляри, дцзцлцшц, конфигурасийасы, сементляйиъи
маддянин мигдары, чатларын вя каверналарын мювъудлуьу иля мцяййян едилир. Сцхурун
 60
мясамялийи щям седиментасийа (илкин мясамялик) щям дя диаэенез вя епиэенез (тюрямя
мясамялик) просесляри иля шяртлянир. Мясамялик цмуми, ачыг вя еффектив нювляря
айрылыр. Цмуми мясамялик – сцхурдакы ачыг вя гапалы мясамялярин ъямини ифадя едир.
Ачыг мясамялик бир-бири иля вя атмосферля ялагяси олан мясамялярин мяъмуйуна
дейилир.
Ади тязйигдя газ вя майелярин щярякяти (сызмасы) мцмкцн олан мясамялийя
еффектив мясамялик дейилир. Сцхурларын мясамялийи мясамялик ямсалы иля
сяъиййялянир. Мясамялик сцхурларын тутум хассялярини якс етдирир вя сцхурун
бошлуглары щяъминин онун щяъминя нисбяти иля ифадя едилир.
Км = Вмяс / Всцх
Мясамялик ямсалы фаизля вя йа сцхурун ващид щяъминин щиссяляри иля юлчцлцр.
Мцхтялиф тип коллекторларда мясамялик бир нечя ващиддян 30-35% - я гядяр дяйишир.
Мясамя типли сцхурларын коллекторлуг хассяляриня мясамялийин формасы хцсусян дя
мясамялярин юлчцсц тясир эюстярир. Мясамяляр йцксяк капилйар, капилйар вя суб
капилйар вя чох инъя микромясамяляря бюлцнцр.
- Йцксяк капилйар мясамялярин диаметри 0,508 мм-дян чох олдуьундан беля мясамялярдя
майе актив вязиййятдя олур вя сярбяст йердяйишмя едя билир.
- Капилйар мясамялик диаметри 0,508-0,0002 мм интервалында дяйишир. Бу щалда да
капилйарларда майе вя газын щярякяти мцмкцн олур.
- Субкапилйар мясамялярин диаметри 0,0002 мм-дян кичик олур. Молекулйар гцввянин
тясири о дяряъядя бюйцк олур ки, беля мясамялярдя тязйиг дцшэцсцндя майенин щярякяти
мцмкцн олмур.
- Чох инъя микромясамяляр 0,000002 мм олар. Онлар бязи тябии сеолитлярдя гейдя алыныб.
Карбонат коллекторларын мясамялик ямсалы бюйцк интервалда (3%-дян 50%-дяк)
дяйишилир.
Чатлылыг-коллекторлардакы бошлугларын бир нювцдцр. Чатлылыьын ясас ваъиб
сяъиййяси онун ачыглыьыдыр. Яксяр тядгигатчыларын фикринъя лайларда чатлылыьын
ачыглыьынын ян ещтимал олунан гиймяти 50-100 мкм-дян чох олмур.
Коллекторун диэяр ясас хассяси кечириъилик щесаб едилир.
Тязйиг дцшэцсцндя сцхурларын майе, газ вя онларын гарышыьыны кечирмя
габилиййятиня сцхурларын кечириъилийи дейилир.
Кечириъилик физики (мцтляг), фазалы ( еффектив ) вя нисби олур.
Физики кечириъилик сцхурларын ейниъинсли майе вя йа газы кечирмя хассясиня
дейилир.
 61
Сцхурларын кечириъилийинин йцксялмяси яксяр щалларда мясамялийин артмасы иля
ялагядар олур. Щятта чох кичик мясамяли сцхурлар, мясялян, сых карбонат сцхурлар
чатлылыг вя каверналылыьын щесабына йцксяк кечириъи, инъядяняли йцксяк мясамяли
сцхурлар ися кичик кечириъиликли ола биляр.
Сцхурларын кечириъилийиня щямчинин еффектив эярэинлийин кифайят гядяр тясири
олур. Еффектив эярэинликдян сцхуру азад етдикдя (атмосфер тязйигиндя) кечириъилик 25
% - дян --100 % - дяк арта биляр. Бу, хцсусиля кичик кечириъилийя малик сцхурларда
юзцнц даща кяскин бцрузя верир. Беляликля, о сцхурлар коллектор щесаб едилир ки, су,
нефт вя газ цчцн тутума (мясамялийя вя кечириъилийя) малик олсун вя истисмар заманы
флцидин хариъ олунмасыны тямин етсин.
Сцхурларын дойма характеристикалары цчцн адятян нефтгаздойумлулуг (Кнг), йахуд
да судойумлулуг (Кс) ямсалларындан истифадя едилир. Нефтгаздойумлулуг коллекторун
ваъиб параметри олуб, онун сянайе ящямиййятини мцяййянляшдирир.
Сцхурларын нефтдойумлулуг ямсалы сухурларын мясамяляриндяки нефтин тутдуьу
щяъмин (Внефт) онун мясамяляринин цмуми щяъминя (В м) олан нисбятинин фаизля
мигдарына дейилир.
Vn
Kn   100%
Vm

Еля нефтли сцхурлар вар ки, онларын нефтлядойумлулуг ямсалынын гиймяти 100%- я
йахындыр. Нефтли коллекторларын нефтдойумлулуьу адятян 40-50 % олур вя бир чох
щалларда щямин сцхурлар тямиз нефт верир. Онлар хырдадяняли гумлу-алевролитли-эилли
сцхурлардан ибарят олур. Ещтийатын щесабланмасында вя ишлянмянин
лайищяляндирилмясиндя мясамяликдян, кечириъиликдян вя нефт-газдойумлугдан ялавя
коллекторун нефт-газла доймуш еффектив галынлыьыны (щ еф) гиймятляндирмяк лазым
эялир. Бу параметр мящсулдар щоризонтун кечириъи нефт-газдойумлу тябягяляринин
галынлыглары ъямини сяъиййяляндирир. Тяйин етмядя яввялъя коллектор лайларын
галынлыьы (щкол) башга сюзля, кечириъи лайларын ъям галынлыьы, сонра ися еффектив
нефтгаздойумлу галынлыг мцяййян едилир.
Сцхурларын литоложи тяркиби, хцсусян дя онларын эиллилийинин тяйин едилмяси
хцсуси ящямиййят кясб едир. Эиллилийин артмасы иля сцхурларын коллекторлуг хассяляри
писляшир вя нефт-газдойумлуьу азалыр.

15.2 ГЭТ комплексиня эюря коллекторларын сечилмя принсипляри

ГЭТ комплексиня эюря коллектор лайларын сечилмяси цчцн ашаьыдакы бирбаша
кямиййят нишаняляриндян истифадя олунмасы методики бахымдан тювсийя олунур:
 62
1. Коллектор лайлара газыма мящлулунун (адятян эил мящлулу) щопмасы нятиъясиндя
кечирмя зонасынын йаранмасы вя тякрар юлчмяляр заманы беля лайлар гаршысында хцсуси
мцгавимят яйриляринин фярглянмяси
2. Газыма мящлулунун лайлара щопмасы иля ялагядар азалдыъы йахуд йцксялдиъи
кечирмянин гейдя алынмасы. Бу щал адятян мцхтялиф тядгигат дяринлийиня малик (ЙКЗ,
МЙК, ЙК, ИК) зондларла алынмыш хцсуси мцгавимят яйриляринин дяйишмяси иля
мцшаият олунур.
Гуйуйа минераллашма дяряъяси йцксяк олан газыма мящлулу долдурулдугда ЙК вя
МЙК зондларынын тятбиги даща сямяряли олур.
3. Ашкар едилмиш кечириъи лайлар гаршысында эил габыьынын йаранмасы щесабына
гуйу диаметринин кичилмясинин каверномер яйриляриндя гейдя алынмасы ..
Микрозондларла юлчцлмцш фярз олунан хцсуси мцгавимят яйриляриндя мцгавимятин
гиймятиндя мцяййян фярглярин йаранмасы (МПЗ>МГЗ)

15.2.1 Терриэен коллекторларын сечилмяси

Терриэен коллекторлар дянялярарасы, чатлы вя чатлы-дянялярарасы мясамялийя
малик сцхурларла тямсил олунур. Терриэен комплекслярдя нефт-газ йатагларынын ясас
щиссяси дянялярарасы мясамялийя малик коллекторлара аид едилир. Бу тип коллекторларда
мясамялийин азалмасы минерал дянялярин чешидлянмясинин писляшмяси, дянялярарасы
фязада сементляйиъи материалын артмасы вя дяринликдян асылы олараг эеотектоник
тязйигин йцксялмяси сайясиндя дянялярин сыхлашмасы иля ялагядар олур. Эюстярилян
амилляр щямчинин коллекторларын кечириъилийини дя азалдыр.
Эеофизики цсулларла коллекторун сечилмясинин илкин шярти онун ятраф гейри-
коллекторлардан кечириъилийиня, мясамялийиня вя эиллилийиня эюря фярглянмясидир.
Дянялярарасы коллекторларын мясамялик ямсалы бир нечя фаиздян онларла
фаизядяк, кечириъилик ямсалы ися ващидин щиссяляриндян бир нечя мин квадрат
фемтометря (фм2) гядяр дяйишир. Флцид вермя габилиййятиня малик олан лайларда
кечириъилик ямсалынын Ккеч ашаьы щядд гиймяти шярти олараг нефтли коллекторлар цчцн
1фм2, газлы коллекторлар цчцн ися 0,1 фм2 -я бярабяр щесаб едилир.
Гумлу вя алевролитли (зяиф сементляшмиш эилсиз) коллекторлар терриэен
кясилишлярдя бир сыра бирбаша кейфиййят нишаняляри иля, даща етибарлы ися – ясас ГЭТ
комплекси мялуматларынын мяъмусуна ясасян сечилирляр. Тямиз коллекторлар
гаршысында ГП яйриляринин эил хяттиндян даща чох араланмасы, ГК яйриляриндя
минимал гамма активлик (лайларда радиоактив минераллар олмадыгда), кавернограмда эил
габыьынын йаранмасы щесабына гуйу диаметринин кичилмяси, микрокаротажда мцгавимят
 63
яйриляринин артымындакы нязяря чарпан фярглянмя мцшащидя олунур. Аз мясамяли сых
гумлу алевролитли сцхурларын вя зяиф сементляшмиш коллекторларын бюлэцсц ялавя
олараг акустик, нейтрон-гамма, гамма-гамма каротажы диаграмларындан истифадя
етмякля дягигляшдирилир.
Сцхурларда эил материалларынын олмасы онун хцсуси мцгавимятиня, ГП
яйриляринин амплитудуна, радиоактив, акустик вя диэяр физики хассяляриня тясир
эюстярир. Тяърцбя эюстярир ки, бир сыра щалларда эилли коллекторлара зянэин сянайе
нефт-газ йатаглары аид едилир. Каротаж мялуматларына ясасян эилли коллекторларын
сечилмясинин ясас нишаняляри яксяр щалларда тямиз эилсиз гумлу сцхурлар цчцн
йухарыда эюстярилян нишанялярдян фярглянир.
Эилли коллекторларда ГП яйриляринин амплитудунун эил хяттиндян сола мейл
етмяси эилсиз коллекторлара нисбятян чох аз олур. Бир сыра щалларда эилли коллекторлар
гумлу-алевролитли вя эилли тябягяъиклярля тямсил олунур. Яэяр гумлу-алевролитли
нювбяляшмиш назик тябягялярин галынлыьы 1-2 гуйу диаметриня бярабяр оларса, онда ГП
яйрисинин амплитудунун цмумян азалмасы иля йанашы айры-айры тябягяляр гаршысында
ГП аномалийаларынын локал минимум вя максимумлары гейд олунмур.
Кичик галынлыглы (сантиметрлярля юлчцлян) гумлу-алевролит гатлары олан эилли
коллекторлар да ГП яйриляриндя гейд олунмурлар.
Терриэен кясилишлярдя эилли вя эилсиз коллекторларын сечилмясиндя ГП вя ГК
яйриляри даща бюйцк ящямиййят кясб едир. Эилли коллекторлар гаршысында ГК вя ГП
яйриляринин амплитудларынын дяйишмяси аралыг вязиййятдя олур.
Дянялярарасы мясамяли эилли коллекторлары диэяр ГЭТ яйриляри иля тямиз эилсиз
коллекторлардан фяргляндирмяк цмуми щалда чятин олур.
ГП яйриляриня ясасян эилли коллекторларын сечилмяси вя кейфиййятъя
гиймятляндирилмяси заманы ГП яйрисинин амплитуду (  УГП) явязиня нисби
амплитудундан истифадя олунур.
ГП =  УГП/  УГПистинад
Бурада  УГПистинад – истинад лайы гаршысында ГП яйрисинин амплитуду,  У'ГП  бюйцк
галынлыглы лайа уйьунлашдырылмыш, тядгиг едилян эилли коллектор гаршысында ГП
яйрисинин амплитудудур.
 У'ГП =  УГП / 
Бурада – лайын галынлыьыны нязяря алан дцзялиш ямсалы олуб, Шякил 18.3 -дя
эюстярилмиш яйрилярдян тяйин едилир. Нисби амплитуду (ГП) тяйин етмяк цчцн нязярдя
тутулан истинад лайы ашаьыдакы тялябляря ъаваб вермялидир:
 64
1. Кифайят гядяр бюйцк галынлыьа малик олмалы вя хцсуси мцгавимяти тядгиг едилян
лайын хцсуси мцгавимятиндян аз фярглянмялидир ки,  УГПистинад параметриня, лайын
галынлыьына вя хцсуси мцгавимятиня эюря дцзялишя ещтийаъ олмасын.
2. Сащя цзря кифайят гядяр бюйцк щцдудларда щям литоложи-петрографик
хцсусиййятляри, щям дя лай суйунун минераллашма дяряъяси сабит галмалыдыр. Истинад
вя тядгигат лайларында лай суларынын минераллашма дяряъяси кяскин фярглянмямялидир.
Ян йахшы истинад лайы кими йахшы кечириъи эилсиз гумдашлары йахуд ящянэдашлары
щесаб едилирляр.
Бу вя йа диэяр эилли-гумлу лайлары коллектор йахуд да гейри коллектор
категорийаларына аид етмяк цчцн тядгиг едилян лайда ГП параметринин ашаьы щядд
гиймятиня нязяр йетирмяк лазымдыр. Беля ки, лай о вахт коллектор щесаб олунур ки, ГП-
нин ашаьы щядд гиймятиндя беля лайлар юзцндян майе йахуд газы бурахма хцсусиййятиня
малик олсун. Йатаьын конкрет тип коллекторлары цчцн ГП параметринин ашаьы щядди
тяърцби йолла мцяййянляшдирилир вя 0,3-дян 0,6-дяк дяйишилир. Дянялярарасы
мясамялийя малик эилли коллекторларын сечилмяси цчцн щяъми эиллилик К эил  10  30
% , нисби эиллилик ися эил = 0,3  0,6 характер гиймятляр щесаб олунур. Сцхурларда эил
материалынын пайланма характери бюйцк ящямиййятя маликдир. Йяни, эилин нювц
(тябягяли, структур йахуд полимикт вя дисперсли йахуд сяпялянмиш эилляр) еляъя дя эил
групунун тяркиби (монтмориллонитли, каолинитли вя с.) нязярдя тутулур.
Щяр нюв эил цчцн дянялярарасы мясамялийя малик коллекторларын еффектив
мясамялийи ( Кмеф ) ашаьыдакы ифадялярдян тяйин едилир :
- Тябягяли эиллиликдя :
Кмеф = Кмск ( 1- Кэил )
- Сяпялянмиш эилликдя:
Кмеф = Км - Кэил
- Структур эиллиликдя:
Кмеф = Км
Эюрцндцйц кими Кмеф вя Кэил ялагясиндян эилли – гумлу чюкцнтцлярдя эилин
пайланма нювцнц мцяййянляшдирмяк олар.

15.3 Карбонат коллекторларын сечилмяси

15.3.1 Коллекторларын нювляри
Мясамялярин структурундан, тутумундан вя сцзмя хассяляриндян асылы олараг
карбонат сцхурлар ашаьыдакы ясас нювляря айрылыр: йцксяк мясамяли (дянялярарасы
 65

Км > 8 %); кичик мясамяли (чатлы К м  6 %) вя гарышыг ( чатлы-каверналы мясамяли К м

 8 %).
Эеоложи мялуматлара ясасян кясилишдяки бцтцн нюв коллекторларын сечилмяси
чятин олур. Газыма заманы чатлы – каверналы сцхурлар яксяр щалларда даьылыр вя
онлары Йер сятщиня галдырмаг мцмкцн олмур. Карбонат кясилишлярдя коллекторларын
сечилмяси вя онларын нювцня эюря айырд едилмяси цчцн комплекс эеофизики вя эеоложи
тядгигатларын тятбиги даща перспективли олур.

15.3.2 Йцксяк мясамяли коллекторлар

Цмуми гябул олунмуш ГЭТ комплекси иля карбонатлы кясилишлярдя мясамяли
коллекторлар олдугъа инамлы сечилирляр. Дянялярарасы мясамялийя малик карбонатлы
коллекторларын аналожи терриэен коллекторлардан ясас фяргляндириъи хцсусиййяти
онларын сярщяд гиймятляринин аз олмасыдыр. Беля ки, К м.сяркарб = 6 – 8 % олдуьу
щалда Км.сяртерр. = 8 – 10 % тяшкил едир. Бундан ялавя карбонат сцхурлар гайда цзря аз
эилли олдуьундан онларын мясамялийинин акустик вя нейтрон каратажы иля бюйцк
дягигликля тяйининя имкан йараныр.

15.3.3 Кичик мясамяли ( чатлы – каверналы ) коллекторлар

Бу ъцр коллекторлар цчцн аз мясамяли, гейри кечириъи матрис характерикдир.
Микрочатларын ачыглыьы аз олуб 10 мкм – дян кичик олур. Чатлы мясамяляр
коллекторун бошлугларынын бир гисмини тутур вя онун сцзмя хассяляринин йаранмасында
ясас ролу ойнайыр. Кичик дяняляр арасы мясамяликдя каверналар гайда цзря юз
араларында чатлар шябякяси васитясиля ялагядя олурлар. Каверналы мясамялик яксяр
щалларда беля коллекторларын тутум хассяляринин йаранмасында тяйинедиъи олур.
Мцхтялиф эеофизики цсулларла чатлы – каверналы коллекторларын сечилмя
мцмкцнлцйцнц нязярдян кечиряк:
1. Кичик мясамяли матрисли чатлы – каверналы сцхурларын хцсуси мцгавимяти онларъа
Омм-дян мин вя даща чох Омм-дяк дяйишир. Мцгавимятин азалмасы чатлар вя матрисин
бошлуглары дузлу су иля долан щалларда баш верир. ГП яйриси характерик олур, лакин 
УГП - нин мянфи аномалийалары цстцнлцк тяшкил едя биляр. Цмуми щалда електрик
параметри кясилишдя чатлы – каверналы коллекторларын сечими цчцн щялледиъи
щесаб едиля билмяз.
2. Микрокаротаж вя МЙК яйриляри кяскин диференсасийа иля гейд олунурлар. Бу
мянзяря чатлы – каверналы сцхурларын гейриъинслилийи, гуйу диварынын нащамарлыьы,
эил габыьынын йаранмамасы (експериментал йол иля мцяййян едилиб ки, эил габыьы
 66

дяняляр арасы мясамялийя малик сцхурларда К кеч  0,5 – 1 фм 2

олдугда йараныр)
сябябиндян баш верир (Шякил 18.4).
3. НК вя ГГК цсулларынын эюстяриъиляри характерик олмур вя дяняляр арасы мясамялийя
малик эилсиз, кичик мясамяли сцхурлар гаршысындакы эюстяриъисиндян щеч ня иля
фярглянмир.
4. Гуйунун фактики диаметри номинала бярабяр йахуд бир гядяр артмыш олур. Гуйу дивары
сцхурларын чатлылыьына вя онларын даьылма ещтималына эюря гейрищамарлылыьы иля
фярглянир.
5. Сюнмяйя эюря АК яйриляри чатлы – каверналы сцхурлар гаршысында еластики
дальанын амплитудунун (А) азалмасы вя еластики рягслярин удулма ямсалынын (АК)
артмасы иля мцшащидя едилир.
Сюнмяйя эюря АК яйриляри ( А вя АК) кифайят гядяр диференсасийалы олур. Чатлы –
каверналы коллекторларын еластик дальалары удма хцсусиййятинин интенсивлийи
тяхминян эиллярдя олдуьу кимидир. Лакин бу манея щесаб едилмир, беля ки, кясилишдя
эилли лайларын сечилмяси чох сайлы эеофизики цсулларла - ГК, ГП, КВ, МК вя с.
бирмяналы шякилдя щялл едилир. Она эюря дя сюнмяйя эюря АК кясилишдя чатлы
каверналы коллекторларын сечилмясиндя ян етибарлы цсул щесаб едилир. Шякил 18.5-дя
акустик, радиоактив вя йан каротажындан ибарят комплексля кясилишдя чатлы –
каверналы коллекторларын сечилмяси вя гиймятляндирилмясиндян бир нцмуня
верилмишдир. Мящсулдар щоризонт сых вя бярк, инъя вя ортадяняли доломитлярля,
мцяййян йерлярдя ися ифрат дяряъядя чатлы вя каверналылыгла тямсил олунур. Чатлар
мцхтялиф истигамятли олуб, ясасян щоризонтал истигамят цстцнлцк тяшкил едир.
Галдырылмыш сцхур нцмуняляриндя чатларын ачыглыьы бир нечя он микрометрлярдян
0,2 мкм – дяк дяйишир. ( 2713- 2765 м дяринлик интервалларында сцхур нцмуняляринин
галдырылмасы 12-65 % тяшкил едир ). Каверналарын юлчцляри 2 – 4 мм-дяк, тяк-тяк
щалларда 10 – 15 мм-я чатыр. Илкин ( дянялярарасы ) мясамяляр, бошлуглар вя каверналар
бир-бири иля чатлар васитясиля ялагялянмякля нефтля долмушлар.
Мцхтялиф цсулларла алынмыш мясамялик яйриляринин мцгайисяси заманы асанлыгла
щисс етмяк олар ки, чатлы сцхурлар гаршысында мцяййян фярглянмяляр мцшащидя едилир.
Мцхтялиф цсулларла чатлылыьын тязащцр етмя спесификасы нязяря алындыгда бу фярги
асанлыгла изащ етмяк олар.
Чатлар аналожи щяъмдя дянялярарасы мясамялярля мцгайисядя йцксялдиъи електрик
кечириъилийиня малик олдугларына эюря чатлы сцхурларын мцгавимят цсулуна эюря
тяйин едилмиш мясамялийи бир гядяр чох олур. Шагули чатлар вя айры – айры каверналар
еластики дальаларын йайылма сцрятиня аз тясир эюстярирляр. Бу сябябдян АК цсулу иля
 67
тяйин едилмиш мясамялийин гиймяти бир гядяр кичик алыныр. НГК иля тяйин едилмиш
мясамялик (Км. цм) бошлугларын структурундан асылы олмадыьына эюря ъям мясамялик
щесаб едилир.

15.3.4 Гарышыг (чатлы – каверналы мясамяли) коллекторлар

Бу ъцр коллекторлар эеофизики хассяляриня эюря йцксяк мясамяли вя кичик
мясамяли карбонат коллекторлар арасында аралыг вязиййяти тутур. Електрик вя
радиоактив хассяляриня, кечирмя зонасынын характериня эюря гарышыг коллекторлар
йцксяк мясамяли карбонат коллекторлардан азаъыг фярглянир. Чатлар вя каверналар
микрокаротажла (МЙК, МК зондлары иля) алынмыш мцгавимят яйриляринин
диференсасийасыны йцксялдир, АК – да еластики дальаларын сюнмясинин еффективлийини
артырыр, эил габыьынын даьылмасына вя буна мцвафиг гуйу диаметринин дяйишмясиня
сябяб олур. Бу кейфиййят нишаняляри щямчинин аз вя чох дяряъядя кичик мясамяли
коллекторлара да шамил едилир. Бунунла ялагядар олараг цмуми гябул едилмиш ГЭТ
комплексиня эюря кичик мясамяли вя гарышыг карбонат коллекторлары сечмяк, щятта
онлары бир-бириндян фяргляндирмяк чох мцряккяб мясялядир. Бу мясяляляри щялл
етмяк цчцн гуйуда мцгавимят цсулу иля тякрар юлчмяляр апармагла хцсуси эеофизики
тядгигатлардан истифадя едилир.

15.4 Гуйуларда тякрар юлчмяляр апармагла кясилишдя

коллекторларын сечилмяси
Гуйу кясилишляриндя карбонатлы коллекторлары ашкар етмяк, онларын гурулушуну
вя коллекторлуг хассялярини гиймятляндирмяк цчцн мцгавимят цсулу иля тякрар
юлчмянин цч модификасийасындан истифадя олунур:
1) замана эюря юлчмяляр; 2) гуйуда газма мящлулунун хассясини дяйишмякля
апарылан юлчмяляр; 3) лайлара хариъи тясир етмякля апарылан юлчмяляр.
15.4.1 Замана эюря юлчмяляр
Замана эюря юлчмялярин апарылмасынын ваъиб шяртляриндян бири юйрянилян
кясилишля газма мящлулунун тямасы заманы бцтцн вахт ярзиндя сонунъунун хассясинин
сабит галмасыдыр. Газма мящлулунун хассясиндян асылы олараг замана эюря
юлчмяляр цч вариантда апарылыр:
- (дузлу филт  су; ширин филт >су вя сусуз филт =  газма мящлуллар).
Газыма просесиндя замана эюря юлчмялярдян коллектор лайларда кечирмя
зонасынын хцсуси мцгавимятинин замана эюря дяйишмя динамикасыны тяйин етмяк
цчцн истифадя олунур.
 68
ФХМ яйрисинин илкин юлчцлмяси ЙК йахуд да бюйцк юлчцлц градийент зондла
(АО = 4- 8 м) гыса мцддят ярзиндя йяни, лай гуйу иля ачыландан 5 – 7 эцндян эеъ
олмайараг йериня йетирилир. Щямин зондла тякрар юлчмяляр аналожи газыма
мящлулунда мцяййян вахт кечдикдян сонра, ясасян газыма ишляри гуртардыгдан сонра
апарылыр. ФХМ-ин тякрар юлчмядя гиймятинин дяйишмяси коллекторун олмасына
ишарядир. Кясилишин сых, гейри кечириъи щиссяляри фхм - ин сабит гиймятляри иля
сяъиййялянир.
Замандан асылы олараг фхм -ин гиймятинин дяйишмяси филт/су нисбятинин бюйцк
гиймятляриндя даща чох нязяря чарпыр. Зяиф минераллашмыш мящлула газымада (филт>су)
коллекторун дойум хассялярини (нефт йахуд газла) мцяййянляшдирмяк щямишя
мцмкцн олмур. Замана эюря юлчмялярля нефтли лайларын ашкар едилмясинин
сямярялилийини йцксялтмяк цчцн минераллашма дяряъяси йцксяк олан газыма
мящлулларындан (филт  су) истифадя етмяк тювсийя олунур. Истянилян тип сулу
коллекторларда (филт  су шяртиндя) гуйу йаны зонада мцгавимятин гиймятиндя
дяйишиклик баш верир.
Нефт ясаслы мящлул вя су нефт емулсийасы ясасында газылан гуйуларда замана эюря
мцгавимятин юлчцлмясиндя ИК цсулундан истифадя едилир. Кясилишин мящсулдар
щиссясиндя коллекторун сечилмяси цчцн мцхтялиф вахтларда ИК цсулу иля апарылан
юлчцляр даща сямяряли олур.
15.4.2 Ики мящлул цсулу
Бу методиканын истифадяси заманы гуйуларда тядгигат интервалларындан мцхтялиф
минераллашма дяряъясиня малик мящлулда мцгавимятин гиймяти тякрарян юлчцлцр.
Цсулун мащиййяти она ясасланыр ки, газыма просесиндя кечириъи лайлара газыма
мящлулу щопур вя гуйу диварына йахын щиссядя лайын хцсуси мцгавимятини
дяйишир. Бярк вя аз кечириъи лайлар гаршысында ЙК йахуд МЙК иля мцгавимятин
юлчцлмцш гиймяти ямяли олараг дяйишмир. Коллекторларын сечилмясинин
сямярялилийи ясасян газыма мящлулунун мцгавимятляриндяки мцхтялифликля (мящ1,
мящ2) вя юлчцнцн апарылма вахты иля (т 1, т2) мцяййян едилир. Газыма мящлулунун
хцсуси мцгавимятляринин гиймятляри бир- бириндян 3 – 5 дяфя вя даща чох
фярглянмялидир. Лайын гуйу иля ачылышындан сонра илк юлчц вахты (т 1) ян кичик,
тякрар юлчц вахты (т2) ися яввялкиндян 5 – 10 эцн вя даща чох олмалыдыр.
10.6 -ъы шякилдя замандан асылы олараг ЙК зонду иля тякрар юлчмялярин еляъя
дя мцхтялиф тядгигат дяринликляриня малик ЙК вя МЙК зондлары иля алынмыш
яйрилярин мцгайисяси нятиъясиндя кечириъи лайларын сечилмясиня даир нцмуня
 69
эюстярилмишдир. ЙК вя МЙК яйриляриндян эюрцнцр ки, а вя б гуйуларында мясамялийи
10 % - дян бюйцк олан лайлара минераллашма дяряъяси йцксяк олан газыма мящлулунун
щопмасы нятиъясиндя кечириъи лайлар айдын сечилирляр.
Беляликля, мцхтялиф вахтларда апарылан тякрар юлчмяляр сцхурун кечириъилийи
щаггында ялавя мялуматлар верир вя коллекторун еффектив галынлыьынын дцзэцн
гиймятляндирилмясиня имкан йарадыр.
15.4.3 Каротаж – Сынагалма – Каротаж ( КСК )
Бу цсулда гуйуларда ЙК иля хцсуси мцгавимятин юлчцлмяси сынагламадан яввял вя
сонра йериня йетирилир. Боруларла сынаглама заманы лайа едилян тясир нятиъясиндя
лайда тязйиг азалыр вя кечирмя зонасы йараныр. Бу ъцр йанашмада лайын хцсуси електрик
мцгавимятинин дяйишмясиня эюря еффектив галынлыьы, лайын флцид верян
интервалларыны вя лайларын дойум хцсусиййятини мцяййянляшдирмяк олур.
Беля тядгигатлардан бир нцмуня шякил 10.7 - дя верилмишдир. Шякилдян эюрцнцр ки,
2915 – 2935 м дяринлик интервалында кечирмя зонасы йарандыгдан сонра (тякрар юлчц)
ЙК- 3 иля юлчцлян ФХМ-ин гиймяти кифайят гядяр йцксялиб. Бу онунла изащ олунур
ки, кечирмя зонасынын йаранмасы нятиъясиндя газыма мящлулунун сцзцнтцсц нефтля явяз
олунур.
Мцяййян едилмишдир ки, КСК методикасынын сямярилилийи лай тязйиги иля газыма
мящлулунун тязйигинин нисбятиндян асылы олур.
15.5 Мящсулдар коллекторларын еффектив
галынлыгларынын ( щеф ) тяйини
Биръинсли мящсулдар коллектор лайын галынлыьы эеофизики цсулларын
диаграмларына эюря мювъуд гайдалар ясасында тяйин едилир.
Коллекторлуг хассяляриня эюря биръинсли, лакин дойма хцсусиййяти мцхтялиф
олан коллектор лайларын галынлыьы дойма хцсусиййятиня эюря мящсулдар олан щисся
цчцн мцяййянляшдирилир. Бу нювя су нефт контакты (СНК) йахуд газ су контакты (ГСК)
зонасында йерляшян коллекторлар аид едилирляр. Беля щалда коллекторун нефт вя йа газла
доймуш щиссяси мящсулдар щесаб олунур. Контактдан ашаьыда йерляшян щисся ися сулу
йахуд сянайе ящямиййятли олмайан галыг нефтли вя йа газлы коллектор кими
гиймятляндирилир. Бу ъцр обйектлярин еффектив галынлыглары коллекторун таваны иля
СНК йахуд ГСК сявиййяси арасындакы интервала бярабяр гябул едлир.
Дойум хцсусиййятъя биръинсли, лакин гейри коллектор тябягяляри иля тямсил олунан
бюйцк галынлыглы коллектор лайын еффектив галынлыьы лайын бцтцн галынлыьындан
гейри коллектор тябягялярин ъям галынлыьыны чыхмагла тяйин едилир:
щеф = щцм -  щтяб
 70
Назик галынлыглы коллектор тябягялярин вя эиллярин ( тябягяли эиллилийя малик
эилли коллекторлар ) нювбяляшдийи лай дястясиндя айры-айры гейри-кечириъи
тябягяляри, щятта шагули истигамятдя максимал айирд етмя габилиййятиня малик олан
микроелектрик цсуллары мялуматлары иля дя сечмяк олмур. Она эюря дя, бу щалда
мящсулдар коллекторун ъям еффектив галынлыьы, бцтювлцкдя лай дястясинин интеграл
характеристикасы цзря ашаьыдакы кими тяйин олунур:
а) ЙКЗ йахуд ЙК цсуллары комплекси диаграмларына эюря лай дястясинин хцсуси
мцгавимяти тяйин едилдикдян сонра эиллярин вя мящсулдар тябягялярин хцсуси
мцгавимятляри мцяййянляшдирилир вя галынлыг цзря лай дястясинин нисби эиллилийи (
эил ) ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
1 / лай =  эил / эил + 1-  эил / нефт
 эил = Кэил / 1- Км
Адятян эил -ин гиймяти лай дястясинин ятрафындакы эил лайынын хцсуси
мцгавимяти кими эютцрцлцр.
нефт -ин гиймяти ися сцхур нцмунясиндя юлчцлмцш параметрляря ясасян тяйин
едилир, йахуд да кясилишдя ян тямиз мящсулдар коллекторун хцсуси мцгавимятиня
бярабяр гябул едилир, сонра ися лай дястясинин еффектив галынлыьы щесабланыр:
щеф = щ ( 1-  эил )
б) ГП = ф (  эил ) асылылыьыдан эил параметри тяйин едилир. Бу асылылыг нефт / эил вя
нефт / кз  параметрляринин мялум гиймятляри цчцн Доллун тяклиф етдийи дцстур
васитясиля гурулур.
Бурада кз – мящсулдар коллектор тябягяляриндя кечирмя зонасынын хцсуси
мцгавимятидир.
Яввялки бянддя олдуьу кими нефт, кз -нин тяйининдя тямиз коллекторун хцсуси
мцгавимятиня мцвафиг олан гиймятлярдян истифадя едилир. эил - ися ятраф эиллярин
хцсуси мцгавимятиня бярабяр эютцрцлцр.  ГП - ГП диаграмларындан тяйин едилир. эил
параметри щесабландыгдан сонра сонунъу дцстура эюря щ еф кямиййяти щесабланыр.
ъ) Ики нюв (эилли вя семент маддяси аз олан бярк сцхур) назик галынлыглы гейри
коллектор тябягяси иля тямсил олунан лай дястясинин орта хцсуси мцгавимяти иля
коллектор тябягялярин, эиллярин вя бярк сцхурларын хцсуси мцгавимятляри арасындакы
асылылыг ашаьыдакы шякилдя ифадя олунур.
1 / дястя орта = эил / эил +  лай / лай + (1- эил -  лай) / нефтли.лай
Бурада лай – лай дястясиндяки бярк тябягялярин галынлыьа эюря нисби мигдарыдыр.
Эилли тябягялярдян фяргли олараг лай дястясиндя бярк тябягялярин мювъудлуьу дястя-нин
гиймятиня зяиф тясир едир.
 71

16. QGT məlumatlarının avtomatlaşdırılmış

emal və interpretasiyası

Hazırda QЭT məlumatlarının avtomatlaşdırılmış interpretasiyasının müxtəlif sistemlərindən

istifadə edilməkdədir. Bu sistemlər ЕЩМ-in müxtəlif nəsillərinin bazası əsasında işlənilmiş və
tətbiq edilir.
QЭT məlumatlarının avtomatlaşdırılmış emal və interpretasiyası zəncirvari texnoloji proses
olub iki mərhələdən ibarətdir:
1. QЭT məlumatlarının emalы;
2. ГЭТ мялуматларынын interpretasiyası.
Rəqəmli texnоlogiyanın geofizikada tətbiqi aktual, vacib həm də mürəkkəb məsələdir.
İstənilən kompüterləşdirilmiş geofiziki texnоlogiyanın əsas elementləri: fiziki parametrlərin ötürücü
qurğusu, onların metroloji təminatı metodikası, telemetrik qəbul sistemi – informasiyanın
ötürülməsi, ölçünün aparılma metodikası, materiallara ilkin baxış, onların təshih edilməsi,
məlumatların dərinlik üzrə uzlaşdırılması, alınmış məlumatların interpretasiyası, qərarların
verilməsi, məlumatların aрхивləşdirilməsi və rəqəmli məlumatların sifarişçiyə ötürülməsindən
ibarətdir.
Kompüterləşdirilmiş karotaj stansiyaları kompleks aparatlar vasitəsi olub quyularda geofiziki
işlərin aparılması üçün nəzərdə tutulur. Karotaj məlumatları adətən maqnit lentinə, bəzən isə maqnit
diskinə yazılır. Bu stansiyalar həmçinin əlavə olaraq bir sıra funksiyaları da yerinə yetirir: а)
гeyd olunmuş məlumatların ilkin emalı və rəqəmli karotaj əyrilərinin əldə edilməsi;
б) верилмиш форматда яйрилярин диаграм шяклиндя тясвир едилмяси;
ъ) кясилиш щаггында илкин эеоложи нятиъялярин алынмасы мягсядиля
садяляшдирилмиш алгоритмя эюря яйриляр комплексинин експрес емалы.

16.1. ГЭТ мялуматларынын рягямли формада йыьымы.

ГЭТ мялуматларынын рягямли формада йыьымы (топлусу) ашаьыдакы

мярщялялярдян ибарятдир:
1) каротаж просесиндя ГЭТ мялуматларынын рягямли формада гейдиййаты;
2) аналог диаграмларын рягямли шякля чевирилмяси;
3) ГЭТ мялуматларынын илкин емалы – гейдийат просесиндя, йахуд чеврилмядян
сонра алынан илкин рягямли мялуматларын тясщищ едилмяси, мцяййян шякля салынмасы
(йениляшдирилмяси) вя рягямли каротаж яйриляринин ЕЩМ-ин дашыйыъысына
йазылмасы;
4) рягямли каротаж яйриляринин эеоложи-эеофизики банкда топланмасы вя
сахланылмасы, банкдан яйриляр комплексинин сечилмяси вя онларын мцхтялиф эеоложи
мясялялярин щялли цчцн емаледиъи програмлара ютцрцлмяси.

16.2. Рягямли каротаж яйриляри вя онларын гейдиййаты.

Рийази нюгтейи нязярдян каротаж яйриляри э=ф(щ) шяклиндя тясвир едилир. Бурада
э–юлчцлян эеофизики параметр, щ–гуйунун дяринлийидир. Истянилян емприк асылылыгда
олдуьу кими бу функсийа да ики шякилдя вериля биляр: аналог (графики) вя дискрет йахуд
рягямли (ъядвял).
Дискрет шяклиндя диаграмларын аналогу рягямли каротаж яйриси щесаб олунур ки,
бу да башлыгдан вя каротаж яйриляринин ядядляр массивиндян ибарят олур. Башлыгда
диаграмда олан мялуматлар верилир. Ядядляр массиви ися ъядвял шяклиндя верилмиш
э=ф(щ) функсийасындан ибарят олур.
 72
э=ф(щ) функсийасынын рягямли формада тясвири цчцн ики йанашма мювъуддур:
Биринъи йанашмада эи-нин гиймяти (и=1,2,…..н) интервалын дабанындан таванына
доьру дяринлик цзря сечилмиш  щ аддымы иля гуйу оху бойунъа тяйин едилир. Бу
мцнтязям квантлама системи адланыр.
Икинъи йанашмада ися гейри-мцнтязям квантлама системиндян истифадя едилир вя
тяърцбядя бу йанашмадан надир щалларда истифадя олунур.  щ квантлама аддымы
мцнтязям квантлама системиндя яйрилярин рягямли формайа чеврилмясиндя ящямиййятли
параметр щесаб олунур. Яэяр яйридя 0,2м вя даща бюйцк галынлыглы тябягялярин сящищ
сечими лазым билинирся онда квантлама аддымы 0,1м-дян чох олмамалыдыr.

Ядябиййат
1. Кузнецов Г.С., Леонтьев Е.И., Резванов Р.А. Геофизические методы контроля
разработки нефтяных и газовых месторождений. Москва, «Недра», 1991.–223с.
2. Итенберг С.С. Интерпретация результатов геофизических исследований скважин.
Москва, «Недра», 1987. – 374с.
3. Латышова М.Г. Практическое руководство по интерпретации диаграмм
геофизических исследований скважин. Москва, «Недра», 1991. – 219с.
4. Альбом палеток и номограмм для интерпретации промыслово-геофизических данных.
Москва, «Недра», 1984. – 162с.
5. Зинченко В.С. Петрофизические основы гидрогеологической и инженерно-
геологической интерпретации геофизических данных. Москва, 2005. – 387с.
6. Интерпретация результатов геофизических исследований нефтяных и газовых
скважин. Справочник. Москва, «Недра», 1988. – 476с.
7. Дахнов В.Н. Геофизические методы определения коллекторских свойств и нефте-
газонасыщения горных пород. Москва, «Недра», 1985. – 300с.
8. Мяммядов Н.В., Исмайылов Я.К. Гуйуларын эеофизики тядгигаты цсуллары
(Радиоактив, Акустик, Нцвя маэнит вя газ каротажи). Дярс вясаити. Бакы, 2001. –
200с.
9. Мяммядов Н.В., Исмайылов Я.К. Гуйуларын эеофизики тядгигаты цсуллары
(електрик каротажи). Бакы, 2007. – 117с.