Lucie Bonato Jacqueline Karageorghis Haris Yiakoumis

Chypre panoramique
Η Κύπρος πανοραμικά
Chypre panoramique
Η Κύπρος πανοραμικά
 Χάρτης της Μεσογείου που σχεδιάστηκε από τον A.H. Dufour το 1829 για το Carte de la Méditerranée dessinée par A. H. Dufour en 1829
Οδοιπορικό από το Παρίσι στην Ιερουσαλήμ του Chateaubriand (1811) pour l’Itinéraire de Paris à Jérusalem de Chateaubriand (1811)

8
 Quoique située près de la Palestine, l’île de
Chypre a été peu visitée avant les événements
politiques qui viennent d’attirer sur elle
l’attention de l’Europe. Lorsque j’y suis
arrivé (1853), elle n’avait été l’objet d’aucun
travail géologique, sauf une mention de
ses coquilles subapennines par M. Belardi.
Avec le concours de M. Amédée Damour,
j’ai dressé la carte géologique de Chypre au
1/250 000.

Αν και κοντά στην Παλαιστίνη, η νήσος

Κύπρος δεν δεχόταν πολλούς επισκέπτες πριν
από τα πολιτικά γεγονότα που έστρεψαν το
ενδιαφέρον των Ευρωπαίων πάνω της. Όταν
έφτασα (1853), στο νησί δεν είχε γίνει ποτέ
γεωλογική μελέτη, υπήρχε μόνο μια αναφορά
σε κάποιο συγκεκριμένο είδος κοχυλιών
(subapennines) από τον κύριο Belardi. Με
τη συνδρομή του κυρίου Amédée Damour,
σχεδίασα τον γεωλογικό χάρτη της Κύπρου
σε κλίμακα 1/250.000.
Albert Gaudry, 1879
Γεωλογικός χάρτης της Κύπρου Carte géologique de l’île de Chypre
από τον Albert Gaudry και τον Amédée Damour (1860) par Albert Gaudry et Amédée Damour (1860)

9
 Aphrodite anadyomène (1er siècle av. J.-C.) Aphrodite de Soli (1er siècle av. J.-C.)
Musée archéologique de Paphos Musée archéologique de Nicosie
Η Αφροδίτη αναδυομένη (1ος αιώνας π.Χ.) Η Αφροδίτη των Σόλων (1ος αιώνας π.Χ.)
Αρχαιολογικό Μουσείο Πάφου Αρχαιολογικό Μουσείο Λευκωσίας

10
 Réflexions sur des ruines
Mythe et réalité
Chypre fut autrefois consacrée à Vénus, que les poëtes ont dit être
née en cette isle, peut-être parce que les Habitants étoient extrêmement
amoureux…
Le Grand Dictionnaire historique ou le mélange curieux
de l’histoire sacrée et profane par Me Louïs Moreri. Tome premier.
18e et dernière édition, Amsterdam 1740, art. Chypre ou Cypre
Si les lettrés européens, nourris de poésie grecque et latine,
n’avaient jamais oublié que Chypre est l’île d’Aphrodite, de Vénus,
le souvenir d’Aphrodite à Chypre même s’était estompé.
Arrêtons-nous sur une photographie du début du XXe siècle :
Palaipaphos. Silence de mort et désolation sur les ruines de ce qui
fut, pendant seize siècles au moins, le célèbre Temple d’Aphrodite,
un lieu bruissant de vie, de fêtes, de célébrations cultuelles. Homère,
au VIIIe s. av. notre ère, en avait eu ouï dire, car il nous dit déjà
que la déesse avait à Paphos un sanctuaire avec un autel où brûlait
l’encens :
Elle allait à Paphos, l’Aphrodite aux sourires ! retrouver son enclos,
l’encens de son autel, et, l’ayant mise au bain, les Grâces la frottaient de
cette huile divine qui reluit sur la peau des dieux toujours vivants, puis
elles lui passaient une robe charmante, enchantement des yeux !
Homère, Odyssée, chant VIII, 362-366. Traduction de Victor Bérard
Un lieu célèbre, s’il en fut, dans le monde antique, où affluaient
les fidèles chargés d’offrandes, où passèrent probablement Cicéron
et Cléopâtre, où l’empereur Titus vint consulter l’oracle, un lieu que
le lexicographe Hésychius d’Alexandrie qualifiait avec Delphes de
nombril de la terre.
Στοχασμοί επί των ερειπίων
Μύθος και πραγματικότητα
Η Κύπρος ήταν άλλοτε αφιερωμένη στην Αφροδίτη, για την οποία οι
ποιητές έλεγαν ότι γεννήθηκε σε αυτό το νησί, ίσως γιατί οι κάτοικοι ήταν
παθιασμένα ερωτευμένοι…
Μέγα Ιστορικόν Λεξικόν ή Το περίεργο μείγμα της
θρησκευτικής και της κοσμικής ιστορίας του κ. Louïs Moreri, τόμος 1ος, 18η και
τελευταία έκδοση, Άμστερνταμ, 1740. Λήμμα Chypre ή Cypre
Αν και οι Ευρωπαίοι λόγιοι, οι οποίοι εντρυφούσαν στην ελληνική
και τη λατινική ποίηση, δεν ξέχασαν ποτέ ότι η Κύπρος είναι το νησί
της Αφροδίτης, η ανάμνηση της Αφροδίτης στο ίδιο το νησί είχε κάπως
ξεθωριάσει.
Ας σταθούμε σε μια φωτογραφία των αρχών του 20ού αιώνα:
Παλαίπαφος. Νεκρική σιγή και ερήμωση πάνω στα ερείπια αυτού που
υπήρξε για δεκαέξι τουλάχιστον αιώνες ο περίφημος Ναός της Αφροδίτης,
ένας τόπος που έσφυζε από ζωή, γιορτές και λατρευτικές εκδηλώσεις. Ο
Όμηρος τον 8ο αιώνα π.Χ. θα πρέπει να είχε ήδη ακούσει για τη φήμη του,
ώστε να μας μεταφέρει ότι η θεά είχε στην Πάφο ένα ιερό, με ένα βωμό
όπου έκαιγε λιβάνι.
Και η χαμογελαστή Αφροδίτη έφτασε στην Πάφο της Κύπρου, προς τιμήν της
δε υπάρχει τέμενος και βωμός όπου γίνονται θυσίες. Εκεί αυτήν οι Χάριτες την
έλουσαν και την άλειψαν με αθάνατο λάδι, αυτό που μόνο για θεούς το έχουν και
την έντυσαν μ’ ενδύματα που ήταν χάρμα οφθαλμών.
Όμηρος, Οδύσσεια, ραψωδία Θ΄ 362-366
Υπήρξε ένας τόπος ξακουστός στον αρχαίο κόσμο, όπου οι πιστοί
συνέρρεαν φορτωμένοι με προσφορές, που ο Κικέρων και η Κλεοπάτρα
ίσως και να επισκέφτηκαν, ένας τόπος που ο αυτοκράτορας Τίτος ήρθε
να ζητήσει χρησμό από το μαντείο και ο λεξικογράφος Ησύχιος ο
Αλεξανδρεύς τον θεωρούσε, μαζί με τους Δελφούς, ως ομφαλό της Γης.
11
 Άγγλοι τουρίστες μπροστά στο παρεκκλήσι της Αγίας Αικατερίνης στη νεκρόπολη της Σαλαμίνας Touristes anglais devant la chapelle Sainte-Catherine dans la nécropole de Salamine
Φωτογραφία ανωνύμου, π. 1895 Photographie anonyme, vers 1895

30
 Voyageurs dans l’île de Chypre
Témoignages écrits
(1800-1935)
Louis de Clercq et Louis Vignes : deux Français dont les clichés, réalisés
en 1859 et 1860, illustrent la genèse de la photographie à Chypre. Précisons :
deux voyageurs français. Immanquablement, ce simple mot nous entraîne
dans l’univers des diplomates, écrivains, savants, explorateurs, artistes,
antiquaires ou autres missionnaires et pèlerins, venus de tous les pays
d’Occident qui, en ce XIXe siècle, ont abordé à Larnaca – ou ailleurs – pour
quelques heures, jours, mois, voire années.
Quelle place Chypre a-t-elle occupée dans leurs pérégrinations ? Est-elle
marginale comme le laisseraient supposer, de prime abord, les maigres
résultats obtenus lors des recherches bibliographiques ? Ou bien l’île a-t-elle
conservé la renommée dont elle jouissait parmi les auteurs de l’Antiquité et
les chroniqueurs du Moyen Âge ?
Un « voyage en Chypre » ?
Ne pourrait-on, tout d’abord, évoquer un « voyage en Chypre  », par
analogie à l’immense phénomène que fut le « voyage en Orient » ? Rappelons
que ces contrées lointaines ont excité la curiosité des Occidentaux depuis
l’ère des grandes découvertes et, qu’au XIXe siècle, l’irrésistible attrait de
l’inconnu et de l’Autre s’est encore exacerbé. Ces terres « exotiques » étaient
considérées comme une alternative à l’expérience du Grand Tour en Italie,
c’est-à-dire le couronnement d’une éducation soignée où la littérature et
l’histoire de l’antiquité tenaient une part essentielle. Le « voyage en Orient »,
sorte de rite de passage, de retour aux sources ou encore de renaissance,
comme il a été souvent souligné, a marqué la littérature du siècle puisque
son prolongement naturel fut la publication d’un « récit de voyage ». Ce
voyage littéraire, exécuté par des lettrés férus de culture et de littérature
classiques, est avant tout un voyage d’agrément, ayant pour référence la
Bible et Homère : il s’agit de vivre des expériences personnelles, de faire part
de ses sentiments, de ses réflexions, et non pas d’explorer et de découvrir
pour augmenter le savoir du monde.
Considérons quelques écrivains-voyageurs français, en premier lieu,
René de Chateaubriand à qui l’on attribue, traditionnellement, l’origine
de la littérature de voyage, alors un nouveau genre d’écriture. En route
pour la Terre sainte, il aperçoit, au loin, le 28 septembre 1806, des « côtes
Ταξιδιώτες στο νησί της Κύπρου
Γραπτές μαρτυρίες
(1800-1935)
Ο Louis de Clercq και ο Louis Vignes: δύο Γάλλοι, των οποίων οι φωτογραφίες
τραβήχτηκαν το 1859 και το 1860, και σηματοδοτούν τη γένεση της φωτογραφίας
στην Κύπρο. Για την ακρίβεια: δύο Γάλλοι ταξιδιώτες. Έτσι λοιπόν, αναπόφευκτα,
αυτή η απλή λέξη μάς παρασύρει στον κόσμο των διπλωματών, των συγγραφέων,
των λογίων, των εξερευνητών, των καλλιτεχνών, των αντικέρ ή άλλων ιεραποστόλων
και προσκυνητών, που έρχονταν από όλες τις χώρες της Δύσης, και οι οποίοι, το 19o
αιώνα, αποβιβάζονταν στη Λάρνακα, ή σε κάποιο άλλο μέρος, για κάποιες ώρες,
μέρες, μήνες, ακόμα και χρόνια.
Ποια θέση κατείχε άραγε η Κύπρος στις περιπλανήσεις τους; Βρισκόταν στο
περιθώριο, όπως μας αφήνουν να υποθέσουμε, σε μια πρώτη προσέγγιση, τα πενιχρά
αποτελέσματα της βιβλιογραφικής αναζήτησης; Ή μήπως διατηρούσε τη φήμη της
οποίας έχαιρε ανάμεσα στους συγγραφείς της Αρχαιότητας και τους χρονικογράφους
του Μεσαίωνα;
Ένα «ταξίδι στην Κύπρο»;
Δεν θα μπορούσαμε άραγε να μιλάμε καταρχήν για ένα «ταξίδι στην Κύπρο», κατ’
αναλογία προς το φαινόμενο του «ταξιδιού στην Ανατολή» που γνώρισε τεράστιες
διαστάσεις; Ας θυμηθούμε ότι αυτοί οι μακρινοί τόποι διέγειραν την περιέργεια
των Ευρωπαίων από την εποχή των μεγάλων ανακαλύψεων και, το 19ο αιώνα, η
ακαταμάχητη έλξη του άγνωστου και του Άλλου οξύνεται όλο και περισσότερο. Αυτά
τα «εξωτικά» μέρη θεωρούνταν ως εναλλακτική εμπειρία προς αυτήν που πρόσφερε
το Grand Tour (ο Μεγάλος Γύρος) της Ιταλίας, η κορωνίδα δηλαδή, μιας εξαιρετικής
παιδείας, στην οποία η λογοτεχνία και η αρχαία ιστορία κατείχαν πολύ σημαντική
θέση. Το «ταξίδι στην Ανατολή», ένα είδος διαβατήριου εθίμου, μιας επιστροφής στις
απαρχές ή ακόμα και ένα είδος αναγέννησης, όπως συχνά υπογράμμιζαν, σημάδεψε
τη γραμματολογία του αιώνα, καθώς φυσική του προέκταση αποτελούσε η δημοσίευση
μιας «ταξιδιωτικής αφήγησης». Αυτό το λογοτεχνικό ταξίδι, που πραγματοποιούσαν
λόγιοι παθιασμένοι με τον κλασικό πολιτισμό και την κλασική γραμματολογία, πάνω
απ’ όλα συνιστά ένα ταξίδι αναψυχής, με οδηγό τη Βίβλο και τον Όμηρο: στόχος τους
ήταν να βιώσουν προσωπικές εμπειρίες, να μοιραστούν τα συναισθήματά τους, τις
σκέψεις τους, και όχι να εξερευνήσουν και να ανακαλύψουν καινούργια πράγματα
για να εμπλουτίσουν την παγκόσμια γνώση.
Ας σκεφτούμε κάποιους Γάλλους συγγραφείς-ταξιδιώτες αρχίζοντας από τον
René de Chateaubriand, στον οποίο παραδοσιακά αποδίδουμε τις απαρχές της
31
 Haut : Dans les ruines de Famagouste
Bas : L’église d’Angeloktisti à Kiti
Photographies (calotype/négatif papier) :
Louis de Clercq, 1859

Επάνω: Στα ερείπια της Αμμοχώστου

Κάτω: Η Παναγία η Αγγελόχτιστη στο Κίτι
Φωτογραφίες (καλοτυπία/αρνητικό χαρτί):
Louis de Clercq, 1859

56
Brève histoire de la photographie
à Chypre
(1859-1925)
Première période (1859-1870)
Les premières photographies jamais réalisées à Chypre datent de
1859, elles ont été prises par le photographe français Louis de Clercq
(1836-1901). Il s’agit de calotypes, photographies en négatif papier
dont le développement en positif n’a sans nul doute jamais vu le
jour car aucune des images de Chypre n’a été incluse dans l’album
que le photographe publie en 1860 sous le titre Voyage en Orient
1859-1860, villes, monuments et vues pittoresques avec d’authentiques
photographies collées. Louis de Clercq apprend cet art nouveau
qu’est la photographie auprès des meilleurs spécialistes de son
époque, c’est une habitude prise par les érudits voyageurs de son
temps qui désiraient représenter les antiquités et les sites qu’ils
visitaient.
En 1859, l’archéologue Guillaume Rey propose à Louis de Clercq
de l’accompagner dans la mission que lui confie l’État français pour
étudier et photographier les châteaux forts des croisés en Syrie. La
mission débute en août. L’escale qu’ils font à Chypre en septembre
avant d’arriver en Syrie donne l’opportunité à Louis de Clercq de
photographier différents lieux, entre autres Famagouste et Nicosie.
Une vingtaine de négatifs ayant Chypre pour sujet sont
arrivés jusqu’à nous pour la première fois en 1997 lors d’une
vente aux enchères à Chartres. Une grande partie comprenait des
photographies de Louis de Clercq et c’est la raison pour laquelle on
suppose que cet ensemble provenait des archives personnelles du
photographe vendues par ses descendants.
Σύντομη ιστορία της φωτογραφίας
στην Κύπρο
(1859-1925)
H πρώιμη περίοδος (1859-1870)
Οι πρώτες φωτογραφίες που έχουν τραβηχτεί ποτέ στην Κύπρο
χρονολογούνται το 1859 και δημιουργός τους ήταν ο Γάλλος
φωτογράφος Louis de Clercq (1836-1901). Πρόκειται για καλοτυπίες,
φωτογραφίες σε αρνητικό χαρτί, οι οποίες κατά πάσα πιθανότητα δεν
θα έχουν τυπωθεί ποτέ σε θετικό χαρτί γιατί ο φωτογράφος δεν τις έχει
συμπεριλάβει στο λεύκωμα που δημοσιεύει με κολλημένες αυθεντικές
φωτογραφίες το 1860 με τίτλο Voyage en Orient 1859-1860, villes,
monuments et vues pittoresques. Ο Louis de Clercq μαθητεύει στη νέα
τέχνη της φωτογραφίας κοντά στους καλύτερους φωτογράφους της
εποχής του, κάτι που συνήθιζαν οι διάφοροι επιστήμονες της εποχής.
Ο απώτερος σκοπός είναι να τη χρησιμοποιήσουν στις διάφορες
αποστολές τους για να απεικονίσουν τα αρχαία και τους τόπους που
επισκέπτονταν.
Ο αρχαιολόγος Guillaume Rey προτείνει στον Louis de Clercq
να τον συνοδεύσει στην αποστολή για μελέτη και φωτογράφιση
των κάστρων των Σταυροφόρων στη Συρία και το Λίβανο, που του
αναθέτει το γαλλικό κράτος. Η αποστολή ξεκινάει τον Αύγουστο του
1859. Η στάση που κάνουν στην Κύπρο το Σεπτέμβριο πριν φτάσουν
στη Συρία δίνει την ευκαιρία στον Louis de Clercq να φωτογραφίσει
διάφορα μέρη στην Αμμόχωστο και τη Λευκωσία.
Οι είκοσι περίπου αρνητικές φωτογραφίες σε χαρτί (καλοτυπίες) με
θέμα την Κύπρο μας έγιναν γνωστές το 1997 σ’ έναν πλειστηριασμό
στην πόλη Chartres στον οποίο παρουσιάζονταν πολλές άλλες
φωτογραφίες του De Clercq, και γι’ αυτό εικάζεται ότι αυτό το σύνολο
προερχόταν από το προσωπικό αρχείο του φωτογράφου και έφτασε
στις μέρες μας μέσω των απογόνων του.
57
 À la suite d’Homère, les poètes de l’antiquité, les Romains comme les Grecs, font sans cesse allusion à l’île de Cypre, à ses célèbres sanctuaires de
Golgos, d’Idalie et de Paphos, à la déesse qui les habite, la blonde Kypris. Depuis la Renaissance, grâce à l’éducation classique, ce nom n’avait pas cessé
de retentir ; les jeunes gens le trouvaient à toutes les pages des auteurs qu’ils expliquaient ; les gens du monde le rencontraient chez tous les faiseurs de
petits vers galans [sic], en compagnie de Cnide et de Cythère. Malgré sa réputation, Cypre est une des dernières terres classiques sur lesquelles se soit
portée l’attention des érudits. Elle était plus éloignée de l’Italie que la Grèce ; elle ne se trouvait point placée, comme les îles de la mer Égée, sur les routes
suivies par les voyageurs qui, depuis la fin du siècle dernier, entreprenaient le pèlerinage d’Athènes ou bien allaient visiter Smyrne et l’Ionie, les rivages
de Troie et Constantinople. Quelques-uns seulement, qui poussaient jusqu’à la Syrie et l’Égypte, avaient été jetés dans l’île de Cypre par les hasards de
la voile et du vent...

Στην παράδοση του Ομήρου, οι ποιητές της αρχαιότητας, οι Ρωμαίοι όπως και οι Έλληνες, αναφέρονται αδιάλειπτα στο νησί της Κύπρου, στα διάσημα
ιερά της Γολγού, του Ιδαλίου και της Πάφου, στη θεά που τα κατοικεί, την ξανθόμαλλη Κύπριδα. Από την Αναγέννηση, χάρη στην κλασική παιδεία, αυτό
το όνομα δεν έπαψε να αντηχεί· οι νέοι άνθρωποι το συναντούσαν σε όλες τις σελίδες των συγγραφέων που καλούνταν να ερμηνεύσουν· οι άνθρωποι του
κόσμου το συναντούσαν στους ερωτικούς στίχους ευγενών στιχοπλόκων, μαζί με λίγη δόση Κνίδου και Κυθήρων. Παρά τη φήμη της, η Κύπρος αποτελεί
έναν από τους τελευταίους κλασικούς τόπους που τράβηξαν την προσοχή των λογίων. Ήταν περισσότερο απομακρυσμένη από την Ιταλία απ’ ό,τι η Ελλάδα·
σε αντίθεση με τα νησιά του Αιγαίου, δεν περιλαμβανόταν στον πλου των περιηγητών, οι οποίοι, από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα, επιχειρούσαν ένα
προσκύνημα στην Αθήνα ή επισκέπτονταν τη Σμύρνη και την Ιωνία, τις ακτές της Τροίας και της Κωνσταντινούπολης. Μόνο κάποιοι, που τραβούσαν
μέχρι τη Συρία και την Αίγυπτο, ξεβράζονταν στη νήσο από τα απρόοπτα του ανέμου και της θάλασσα...
Georges Perrot, 1879
 Λάρνακα - Larnaca

La ville de Larnaka est divisée en deux parties bien distinctes : la

Marine ou La Scala, où je débarquai, et la ville haute – plus spécialement
désignée sous le nom de Larnaka – séparée de celle-là par un peu plus d’un
kilomètre. Elle s’étend à droite de la grande route de Nicosie, capitale de
l’ile, en diagonale, pour rejoindre presque La Scala à l’est. C’est là que je
m’installai, dans une masure qui pouvait ressembler à une de nos vieilles
fermes du Midi, en face d’une grande construction éclatante de blancheur,
la Métropole grecque.

Η πόλη της Λάρνακας αποτελείται από δύο ξεχωριστά μέρη: τη Σκάλα,

όπου και αποβιβάστηκα, και την άνω πόλη –που αυτή ειδικά ονομάζεται
Λάρνακα– η οποία απέχει από το λιμάνι λίγο παραπάνω από ένα χιλιόμετρο.
Απλώνεται, διαγώνια, στα δεξιά του μεγάλου δρόμου της Λευκωσίας,
πρωτεύουσας του νησιού, για να συναντήσει τη Σκάλα στα ανατολικά.
Εγκαταστάθηκα εδώ, σε ένα παλιό σπίτι, που θυμίζει τα παλιά αγροτόσπιτα
στον Νότο της Γαλλίας, ακριβώς απέναντι από ένα εκθαμβωτικά λευκό
κτίριο, τη Μητρόπολη των Ελλήνων.
Émile Deschamps, 1898

Pages suivantes : Les maisons du bord de mer à Scala

. Photographie : Félix Bonfils, vers 1875

Επόμενες σελίδες: Τα σπίτια στην προκυμαία της Σκάλας

Φωτογραφία: Félix Bonfils, π.1875

86
Γενική άποψη της Σκάλας Vue générale de Scala
Φωτογραφία: John Thomson, 1878 Photographie : John Thomson, 1878

87
 Αμμόχωστος - Famagouste

Peu d’histoires sont aussi intéressantes, aussi dramatiques et aussi peu connues que
celle de Famagouste. La trame de cette histoire est l’éternelle évolution qui commence
par le travail et par l’effort pour arriver à la puissance et à la richesse et finir ensuite
dans la corruption qui conduit à la mort. C’est l’histoire de presque tout ce qui a été
grand au cours des siècles ; mais, le plus souvent, les villes ou les peuples ne meurent
pas : ils continuent à vivre sur leurs ruines, comme à Venise ; ils ressuscitent parfois
un peu, comme les Grecs ou comme Rome ; tandis que l’histoire de Famagouste finit en
1571 par un coup de foudre ; cette ville a été d’un trait rayée du monde et est rentrée
dans le néant à tel point qu’on a oublié jusqu’à son nom.

Λίγες ιστορικές διαδρομές είναι τόσο ενδιαφέρουσες, τόσο δραματικές και τόσο λίγο
γνωστές όσο αυτή της Αμμοχώστου. Το νήμα αυτής της ιστορίας συνιστά η συνεχής
εξέλιξη που αρχίζει από την προσπάθεια και τη δουλειά για να φτάσει στην ισχύ και στον
πλούτο και να ολοκληρωθεί έπειτα μέσα στη διαφθορά που οδηγεί στο θάνατο. Είναι η
ιστορία σχεδόν όλων αυτών που ήταν σπουδαίοι κατά τη διάρκεια αιώνων· συνήθως
όμως οι πόλεις και οι λαοί δεν πεθαίνουν: συνεχίζουν να ζουν στα ερείπιά τους, όπως
στη Βενετία· ανασταίνονται καμιά φορά για λίγο, όπως οι Έλληνες ή όπως η Ρώμη· ενώ
η ιστορία της Αμμοχώστου τελειώνει το 1571 εντελώς ξαφνικά· αυτή η πόλη ήταν ένα
ακτινοβόλο σημείο του κόσμου που σβήστηκε λες με μια μονοκοντυλιά για να επιστρέψει
στην ανυπαρξία, τόσο που και το όνομά της ακόμα το ξεχάσαμε.

Ennemond Morel, 1914

100
Παιδιά φωτογραφίζονται μπροστά στα ερείπια του Αγίου Γεώργιου των Ελλήνων Des enfants posent devant les ruines de l’église Saint-Georges des Grecs
Δεξιά, ο καθεδρικός ναός του Αγίου Νικολάου (τζαμί Λάλα Μουσταφά Πασά) À droite, la cathédrale Saint-Nicolas (mosquée Lala Mustafa Pacha)
Φωτογραφία: Ιωάννης Φώσκολος, π. 1900 Photographie : John Foscolo, vers 1900

101
 Κερύνεια - Kérynia
La ville représente un peu plus qu’une simple esplanade entourant joliment un port miniature. Les maisons
étaient toutes en pierre et furent, pour la plupart, soigneusement blanchies à la chaux et, si on ne tient pas compte
de quelques détails étranges, j’aurais pu imaginer un village de pêcheurs à Jersey ou dans les Cornouailles. Un de
ces détails était la présence d’étranges bateaux dans le port, des petits schooners, inclinés et déformés, la plupart
en provenance d’Asie Mineure ; un autre était un campanile grec ; et un autre, que je n’aurais pas remarqué si on
ne m’avait pas averti, était une rangée de poteaux blancs sur le quai pour attacher les câbles des navires. Ce sont
les colonnes de marbre blanc comme neige récupérées dans un temple de Vénus.
Alors que j’étudiais cette scène, le château était juste derrière moi, séparé de la route sur laquelle je me trouvais
par un fossé artificiel profond. C’était le dernier édifice de ce côté de la ville et ses murs sur la mer avaient leur
pied éclaboussé par les brisants.Tandis que je me retournais pour le regarder de près, je ne m’attendais pas à le
trouver si impressionnant.

Η πόλη ήταν κάτι παραπάνω από μια πλατεία, που στεφάνωνε όμορφα ένα μικροσκοπικό λιμάνι. Τα σπίτια ήταν
όλα από πέτρα, και τα περισσότερα ήταν τακτικά ασβεστωμένα, και αν δεν υπήρχαν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά,
θα μπορούσα να τη φανταστώ σαν ένα ψαροχώρι στο Τζέρσεϊ ή στην Κορνουάλη. Ένα από αυτά ήταν τα πολλά
παράξενα σκάφη στο λιμάνι, κάτι μικρές φτενές άσχημες σκούνες, κυρίως από τη Μικρά Ασία· άλλο ένα ήταν το
ελληνικό καμπαναριό· και άλλο ένα, το οποίο θα μου είχε ξεφύγει αν δεν με είχαν προειδοποιήσει, ήταν μια σειρά
από στύλους στην προκυμαία για να δένουν τα πλοία. Ήταν κίονες από χιονάτο μάρμαρο που είχαν πάρει από το ναό
της Αφροδίτης.
Ενώ παρακολουθούσα αυτή τη σκηνή, το κάστρο ήταν ακριβώς πίσω μου, χωρισμένο από το δρόμο που στεκόμουν
με ένα βαθύ τεχνητό αυλάκι. Ήταν το τελευταίο κτίσμα σε αυτό το άκρο της πόλης, και τα μεγάλα κύματα έσκαγαν
στη βάση των τοίχων του που έβλεπαν προς τη θάλασσα. Καθώς στράφηκα να το κοιτάξω από κοντά, το βρήκα
εντυπωσιακό με έναν απρόσμενο τρόπο.

William H. Mallock, 1889

. La route vers Kérynia

Au fond, les montagnes de Caramanie (Cilicie)
Photographie anonyme, vers 1890

Ο δρόμος που οδηγεί στην Κερύνεια

Στο βάθος, τα βουνά της Καραμανιάς (Κιλικίας)
Φωτογραφία ανωνύμου, π.1890

154
 Λευκωσία - Nicosie

Nicosie est une des plus jolies villes que j’aie jamais vues. Le gouvernement anglais a
dû procéder à de nombreuses améliorations car la plupart des voyageurs, parmi lesquels
Mr Lang, la représentent comme étant sale et mal pavée. Les rues sont, si on les compare
avec celles des autres villes orientales, en bon état et propres ; les maisons, bien que
faites de briques séchées au soleil, sont pour la plupart blanchies à la chaux et les étages
supérieurs sont en surplomb ; et les rues du bazar sont recouvertes de toiles en lambeaux
et de nattes de paille. C’est le pittoresque d’une ville orientale avec l’ordre et la propreté
d’une ville anglaise.

Η Λευκωσία είναι μία από τις ομορφότερες πόλεις που είδα ποτέ. Πρέπει να βελτιώθηκε
σε μεγάλο βαθμό υπό τη βρετανική διοίκηση, καθώς οι περισσότεροι ταξιδιώτες, και ο
κύριος Lang ανάμεσά τους, την παρουσιάζουν ως βρόμικη και με κακή πλακόστρωση.
Οι δρόμοι είναι, σε σύγκριση με αυτούς άλλων ανατολικών πόλεων, σε καλή κατάσταση
και καθαροί· τα σπίτια, αν και είναι χτισμένα με πλίνθους, είναι ασβεστωμένα, με το άνω
πάτωμα να προεξέχει· και τα παζάρια είναι σκεπασμένα με κουρελιασμένους μουσαμάδες
και καλαμένιες ψάθες. Έχει τη γραφικότητα μιας ανατολικής πόλης με την τάξη και την
καθαριότητα μιας αγγλικής.
Agnes Smith, 1887

196
Γενική άποψη της Λευκωσίας. Στο κέντρο, ο καθεδρικός ναός της Αγίας Σοφίας Vue générale de Nicosie. Au centre, la cathédrale Sainte-Sophie
Φωτογραφία: Félix Bonfils, π. 1875 Photographie : Félix Bonfils, vers 1875

197
 Λεμεσός - Limassol
Limassol est le principal port de commerce du vin et des haricots et il a acquis une importance
considérable ces dernières années à cause de la demande grandissante des vins et des alcools. Il serait
difficile de calculer la production de Chypre si elle comptait un million d’agriculteurs, car l’île est
d’une richesse totalement inexploitée. À elles seules, les collines qui entourent Limassol, pourraient
produire tous les ans et d’une façon quasiment illimitée les raisins secs si prisés en Europe ; et, bien
qu’il n’y ait pas un seul pied de vigne dans un rayon de quatre lieues autour de la ville, Limassol
exporte néanmoins un million de tonneaux de vin, c’est-à-dire la production des montagnes de la
province alors qu’à peine un dixième est cultivé. Les oliviers et les caroubiers poussent ensemble sur la
chaîne de montagne qui entoure Limassol sans qu’on s’en préoccupe le moins du monde, et les collines
sont couvertes par endroits de chênes plantés à l’époque des Vénitiens. Limassol compte entre 5 000 et
6 000 habitants dont un tiers sont turcs.

Η Λεμεσός είναι το κυρίως λιμάνι για το εμπόριο του κρασιού και των φασολιών, και τα τελευταία
χρόνια απέκτησε ιδιαίτερη σημασία εξαιτίας της ζήτησης που δημιουργήθηκε για τα κρασιά και τα
οινοπνευματώδη. Θα ήταν δύσκολο να υπολογίσουμε την πιθανή παραγωγή της Κύπρου αν το νησί
διέθετε ένα εκατομμύριο καλλιεργητές, καθώς ολόκληρος ο τόπος είναι ένα ανεκμετάλλευτο ορυχείο
τεράστιου πλούτου. Και μόνο οι λόφοι που στεφανώνουν τη Λεμεσό θα μπορούσαν να παράγουν ετησίως,
σε μια σχεδόν απεριόριστη έκταση, τις σταφίδες που τόσο ακριβά τιμώνται στην Ευρώπη· και αν και δεν
υπάρχει ούτε ένα κλήμα σε μια περίμετρο μεγαλύτερη από τέσσερις λεύγες από την πόλη, η Λεμεσός,
παρ’ όλα αυτά, εξάγει ένα εκατομμύριο βαρέλια κρασιού από την παραγωγή των βουνών της επαρχίας,
από τα οποία καλλιεργείται μόνο το ένα δέκατο. Τα ελαιόδεντρα και οι χαρουπιές αναπτύσσονται πλάι
πλάι σε μια αλυσίδα βουνών που περικυκλώνει τη Λεμεσό, χωρίς να υπάρχει οποιαδήποτε καλλιέργεια
σε αυτά, ενώ οι λόφοι είναι καλυμμένοι σε μερικά σημεία με βελανιδιές που φυτεύτηκαν την εποχή των
Ενετών. Η Λεμεσός έχει 5.000 με 6.000 κατοίκους, από τους οποίους το ένα τρίτο είναι Τούρκοι.

J. Lewis Farley, 1878

Le port de Limassol dominé par l’église d’Ayia Napa récemment construite

. Photographie : John Foscolo, vers 1905
Το λιμάνι της Λεμεσού και η νεόχτιστη, τότε, εκκλησία της Αγίας Νάπας
Φωτογραφία: Ιωάννης Φώσκολος, π. 1905

226
 Πάφος - Paphos

Baffo ou Baffa, est un misérable village d’une vingtaine de cabanes éparses au milieu
des ruines de Néa Paphos, la Paphos gréco-romaine, dont les décombres jonchent le
sol sur une longueur de près d’une lieue. Quelques colonnes encore debout, un grand
nombre en très beau granit renversées et brisées, des restes de fontaines et d’édifices
considérables, au milieu desquels croupit l’eau de plusieurs ruisseaux ; sur le bord de la
mer un marais pestilentiel formant autrefois le port, aujourd’hui comblé de sable et de
limon ; tel est maintenant l’état de la capitale où résidait le gouverneur romain, Paulus
Sergius, converti par saint Paul. Un fortin délabré semble défendre l’ancienne entrée
du port.

Μπάφφο ή Μπάφφα είναι ένα μίζερο χωριό με καμιά εικοσαριά καλύβες διάσπαρτες
στη μέση των ερειπίων της Νέας Πάφου, της ελληνο-ρωμαϊκής Πάφου, της οποίας τα
ερείπια καλύπτουν το έδαφος σε ένα μήκος σχεδόν μιας λεύγας. Κάποιοι κίονες ακόμη
όρθιοι, πολλοί από εντυπωσιακό γρανίτη, αναποδογυρισμένοι και σπασμένοι, κατάλοιπα
από κρήνες και κτίσματα εντυπωσιακά, στο μέσο των οποίων λιμνάζει το νερό από
πολυάριθμα ρυάκια· στην ακροθαλασσιά, ένα δύσοσμο έλος που κάποτε ήταν το λιμάνι,
σήμερα είναι γεμάτο άμμο και λάσπη· αυτή είναι σήμερα η κατάσταση της πρωτεύουσας
όπου έμενε ο Ρωμαίος διοικητής Σέργιος Παύλος, ο οποίος προσηλυτίστηκε από τον
Απόστολο Παύλο. Ένα ρημαγμένο μικρό οχυρό φαίνεται να προστατεύει την αρχαία
είσοδο του λιμανιού.
Louis de Mas Latrie, 1879

Le fort de Paphos
. Photographie : John Foscolo, vers 1900
Το Φρούριο της Πάφου
Φωτογραφία: Ιωάννης Φώσκολος, π. 1900

242
 Πρόσωπα - Portraits

Groupe d’habitants des villages de Lania et Péra Pédi

Photographie : John Foscolo, vers 1890

Κάτοικοι των χωριών Λάνια και Πέρα Πεδί

Φωτογραφία: Ιωάννης Φώσκολος, π. 1890

250
 Bibliographie des textes cités
Βιβλιογραφία των κειμένων που αναφέρονται στο βιβλίο
Mondry Beaudouin, « Quelques particularités du dialecte chypriote », Bulletin de
correspondance hellénique, 1879, Volume 3, p. 110-122.
René Delaporte, L’île de Chypre, séjour de trois ans au pays de Paphie-Vénus, Paris / Παρίσι,
1913.
Émile Deschamps, Au pays d’Aphrodite. Chypre, carnet d’un voyageur, Paris / Παρίσι, 1898.
Georges Durand, Compte rendu de Camille Enlart, L’art gothique et la Renaissance en Chypre,
Bibliothèque de l’École des Chartes, 1899, vol 60, p. 658-660.
Edmond Duthoit dans : Jacques Foucart-Borville, « La correspondance chypriote d’Edmond
Duthoit (1862 et 1865) », Cahier du Centre d’Études Chypriotes, 4, 1985, p. 3-60.
Camille Enlart, Villes mortes du Moyen Âge, Paris / Παρίσι, 1920.
J. Lewis Farley, Egypt, Cyprus & Asiatic Turkey, Londres / Λονδίνο, 1878
Albert Gaudry « Géologie de l’île de Chypre », La Nature, 25 janvier 1879.
H. Rider Haggard, A Winter Pilgrimage Being an Account of Travels Through Palestine, Italy,
and the Island of Cyprus, Accomplished in the Year 1900, Londres / Λονδίνο, 1901.
Jean de Kergorlay, Soirs d’épopée : En Chypre, en Rhodes, Paris / Παρίσι, 1913.
Gustave Larroumet, Vers Athènes et Jérusalem. Journal de voyage en Grèce et en Syrie,
Paris / Παρίσι, 1898.
William Hurrell Mallock, In an Enchanted Island or A Winter’s Retreat in Cyprus, Londres /
Λονδίνο, 1889.
Louis de Mas Latrie, L’île de Chypre. Sa situation présente et ses souvenirs du Moyen Âge,
Paris / Παρίσι, 1879.
Ennemond Morel, « Famagouste ». Communication à l’Académie des Sciences, Belles Lettres
et Arts de Lyon, 14 décembre 1913, Lyon / Λυόν, 1914.
Georges Perrot, « L’île de Cypre, son rôle dans l’histoire, II », Revue des Deux Mondes, 1879,
p. 564-605.
Esmé Scott-Stevenson, Our Home in Cyprus, Londres / Λονδίνο, 1880.
Agnes Smith, Through Cyprus, Londres / Λονδίνο, 1887.

N.B. Dans les citations, la date donnée après la signature est celle de la publication (à l’exception
d’Edmond Duthoit dont la correspondance a été publiée en 1985).
Στα κείμενα η ημερομηνία που δίνεται μετά την υπογραφή είναι η ημερομηνία της δημοσίευσης
(εξαιρείται ο Edmond Duthoit του οποίου η αλληλογραφία δημοσιέυτηκε το 1985)

268
Cette photographie déchirée a été trouvée, telle quelle, par Haris
Yiakoumis, en 2004, dans sa maison natale située dans la partie nord
de Chypre, après qu’il en eut été privé d’accès pendant trente ans par
l’armée d’occupation turque. À elle seule, elle symbolise l’île coupée
en deux depuis 1974 après l’invasion turque et la séparation de ses ha-
bitants chypriotes grecs et chypriotes turcs. Chypre, comme cette pho-
tographie, attend son autre moitié pour s’unifier.
Αυτή η φωτογραφία βρέθηκε έτσι, σχισμένη, από τον Χάρη Γιακουμή το
2004 στη γενέτειρά του, που βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Κύπρου,
όπου του είχε απαγορευθεί η πρόσβαση εδώ και τριάντα χρόνια από τον
τουρκικό στρατό κατοχής. Από μόνη της, συμβολίζει το διαμελισμένο
νησί μετά την τουρκική εισβολή του 1974 και το διαχωρισμό των
κατοίκων του, Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Η Κύπρος, όπως
και αυτή η φωτογραφία, περιμένει το άλλο της μισό για να ενοποιηθεί.
 Η Κύπρος είναι το νησί της Αφροδίτης. Εκεί τοποθετεί ο μύθος τη γέννησή
της από τον αφρό της θάλασσας, εκεί βρίσκεται ο πιο διάσημος ναός της.
Πώς ήταν αυτό το νησί το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές
του 20ού; Ήταν καλυμμένη από δροσερά καταπράσινα άλση όπως την
είχαν περιγράψει οι αρχαίοι συγγραφείς ή ήταν απλώς απογοητευτική όπως
σημείωναν οι ταξιδιώτες που την παρατηρούσαν από τα πλοία κατά τη
διάρκεια μιας σύντομης στάσης;
Η απάντηση βρίσκεται σε αυτό το βιβλίο. Αρκεί να δείτε το έργο των
φωτογράφων, επαγγελματιών και ερασιτεχνών. Στις σελίδες του, θα
ανακαλύψετε ένα νησί υπέροχο, μοναδικό, που θα σας εκπλήξει με τα
μνημεία του, τα τοπία του, τους κατοίκους του. Το νησί αυτό θα μαγέψει τον
αναγνώστη, παρασύροντάς τον σε ένα εξαιρετικό ταξίδι στη χώρα της θεάς
της ομορφιάς και του έρωτα που τόσο ύμνησαν οι ποιητές.
ISBN 978-2-915936-12-4

Collection Pan-Orama
Chypre est l’île d’Aphrodite. C’est là que la légende l’a fait naître de l’écume
de la mer, c’est là que se trouvait son temple le plus célèbre. Quelle était
cette île dans la deuxième moitié du XIXe et au début du XXe siècle ? Était-
elle recouverte de frais bosquets, telle que l’avaient décrite les auteurs de
l’antiquité, ou bien décevante comme le notaient les voyageurs l’observant
depuis les navires lors d’une brève escale ?
La réponse est dans ce livre. Il suffit de regarder les œuvres des photographes,
professionnels ou amateurs. Au fil des pages, elles révèlent une île magnifique,
surprenante et unique de par ses monuments, ses paysages, ses habitants.
Cette île séduira le lecteur entraîné dans un extraordinaire voyage au pays de
la déesse de la beauté et de l’amour chantée par les poètes.