COLLECTIO

SELECTA '

SS. ECCLESLE PATRUM,

OIX.

PATRES OUINTI ECGLESI.E S.^CULL

S. AUGUSTINUS.
11.
 IMIOSTAT INSIPER VKXALE

MONTIS PESSULANI,
Aprn VIRENQUE, cidliopoi.am;

P^RTSIIS,

Apun BIBLIOPOLAM, cui nomen gallice ;

SOCIETE POUR LA PUBLICATIOIV DES BONS LIVRES,

Ruc dos Saints-ppies , n" i6.

S.-CLODOAL1>K F. TYPOGRAPHEO BELIN-MANDAR,

 COLLECTIO
SELECTA

SS. ECCLESIJE PATRUM,

COMPLECTENS

EXQUISITISSIMA OPERA
TUM DOGMATICA ET MORALIA, TUM APOLOGETICA ET OKATOIUV;
ACCURANTICfS

D. A. B. CAILLAU,
i.ANUNICO HOIfORARIO CEKOMANEXSI ET CADUKCENSI,

NONMLLISQUE CLERI GALLICANI PRESBYTERLS,

UXA CUM

D. M. N. S. GUILLOTV,
EPISCOPO MAr.OCniENSI , IN FACLLTATE THEOLOGI^E PAHISIENSl ELOQUENTI.Ii SACU
Pr.OFESSORE, ALXTOP.E LIBRI CUI TITULLS GALLICE :

HIBLIO THE Q UE CHOISIE DES PERES GRE CS ET LA TINS.

OPUS REGI DICATUM.

TOMUS CENTESIMUS NONUS.

.OJ

PARISIIS,
Aril) PAllENT-DESBARRES, EDITOREM,
VIA VULGO DICTA DE SEINF, , ',8.

M, DCCC. XXXV
 6f^
r#,
WS
' P -
 ^^tnTT rVvj^Tfu^'^

SANCTI ALRELIl

AUGUSTm
HIPPOXENSIS EPISCOPI

OPERUM -^^^

PARS II.

OPERA APOLOGETICA,

DE CIVITATE DEl CO^TRA PAGAMJS

LIBRT XXII.
 ,

S.AUR.AUGUSTINI
niPPONENSIS EPISCOPI
AD MARCELLINUM

DE CIVITATE DEI,
CONTUA PAGANOS
LIBRI XXII'.

LIREH L
PaGASOS KEPREHEXDIT ,
Qft OBBIS CALAJHTATES , MAXIMEQIE ROMAN.F. VV.m>

r.ECENTEM A GOTHIS VASTATIONEM CDP.ISTIAN.E KEUOIOXl , QUA DEOUUM CII.TI S

ruOniBETVP, , TP.ir.rEBANT. AgiT DE COMMODIS ET INCOMMODIS, QU^E TU^X

COMS ET MALIS, UT SOLF.T , FrEBlNT COMMIMA . IlLOP.IM DF.MQIE RETlNDiT

PP.OCACITATEM ,
QL'l CIir.ISTIASARVM FOEMINAP.IM VIOLATIM A MILITIBUS PV-
DOREM OBJECTABANT.

PR.EFATIO

I)e suscepti operis co/isi/io et avii^uniento.

Gloriosissimam^ CivitatemDei, sive in hoc tempoiiim^

ciirsii, cum inter impios peregrinatur ex fide vivens ^, sive
in illa staljilitate sedis aeternse, quam nunc expectat per
patientiam ^
,
quoadusque juslitia convertatur in judi-
cium'^, deinceps adeptura per excellentiam victoria ultima

' Inclioati circa an. 4i3,noM absoluri antc an. 4'-2'j- — ^ ViJe D. Guiliun,
lom. XXI, p. i83-2o3. — ^ (^Qd Cas. tempovis — '>
Iiai>;!C. n, 4 — -'Roni.

VIII. 2.5. — '^

Psal sciii, 2.5.
A .•>. \L(;i6TIM MMSCun

et pacc p^ ikrla ', lioc opore a te^ inslitulo, el iiiea pro-

missione debito, detendere adversus eos, qui Conditori
rju.s deos suos pnrferunt, fili eliarissimc Marcelline, sus-
ccpi. Magnum opus et arduum : sed Deus ailjutor noster
est *. Nam scio quibus viribus opus sit, ut persuadeatur
supcrbis quanta sit virtus luimilitatis ,
qua fit ut omnia
terrena cacumina temporali moljilitate mitantia, nonhu-
mano usurpata lastu, sed divina gratia donata celsitudo
transcendat. Rex enim et Conditor Civitatis hujus, de
qua popuhs suis * senten-
lo(|ui instituimus, in Scriptura

tiam dlvinpc qua dictum est aDcus superbis

icgis aperuit, :

« resistit, humihbus autem dat gratiam^. » Hoc vero quod

Dei cst, supeil)a3 quoqae aniniap spiritus inflatus allectat,

amatque sibi in Luidibus dici :

Parcere subjectis, et dcbellare superbos ^.

Unde etiam de terrena civitate, qua? cum domiiiari ap-

petit, etsipopuh serviant, ipsa ei dominandi hbido domi-
natur, non est pr?etereundum silentio, quid(|uid dicere
suscepti hujus operis ratio postulat, et facultas datur.

%AaViX'».'V*\\\^*.\'\t\lV.\4\kVl'\*Vl/*.V\\'%*VV%\\-L\LVV\/VVV\VV\^\-'VVVVV\\VVV\XVVV*V'VXkVV\V»'V

CAPUT L
De adK>eisaiii6 noininis CJiristi, qaihus, invastalione
Urbis, propter Christum barbari pepercerunt.

Ex hac namque existunt inimici, adversus quos defen-

denda est Dei Civitas •,
quorum tamcn multi , correcto
impietatis errore , cives in ea fumt satis idonei : multi vero

' Cod. Cas. victoriuni uhimain et jiacem jyerjectani. — ^ jj adte. —

2 Psal. Lxi, 9. — 4 Cod. Cas. pnpulisui. — ^ Prov. iii, 34- Jacob. iv, G.

et I Petr. v, 5. — C S\y«. /Eneid. vi.

 DE CIVITATE DEI, LIBER I. 5
iii eam tantis exardescunt ignibus odiorum, tamque mani-
festis beneficiis Redemptoris ejus ingratisunt, ut liodie
contra eam linguas non movcrent, nisi ferrum hostile fu-
gientes, in sacratis ejus locis vitam, de qua superbiuht,
iiivenirent. Annon etiam illi Romani Christi nornini in-
festi sunt, quibus propter Christum barl^ari pepercerunt ?

Testantur hoc Martyrum loca et basihcae Apostolorum,

quse in illa vastatione urbis ad se confugientes suos ahe-
nosque receperunt. Huc us<_{ue cruentus ssevieliat inimi-

cus ; ibi accipiebat hmitem trucidatoris furor ; illo duce-

bantur a miserantiljus hostibus ,
quibus etiam extra ipsa
loca pepercerant '
, ne in eos incurrerent, qui similem
misericordiam non habebant. Qui tamen ctiam ipsi ahbi
truces atque hostih more sajvientes ,
postea quam o.d loca
illa veniebant, ubi fuerat interdictum ,
quod ahbi jure
belh hcuisset, tota feriendi refrenaijatur immanitas, et
captivandi cupiditas frangebatur. Sic evaserunt muhi, qui
nunc christianis temporibus detrahunt, et mala, qu?e ilhi

civitas pertuht, Christo imputant^ bona vero, qua3 in

eos, utviverent, propter Christi honorem facta sunt, non
imputant Christo nostro, sed fato suo : cum potius debe-
rent, si ([uid recti saperent, illa ,
qure ab hostibus aspera
et dura perpessi sunt, ilh divinae providentiae tribuere,
quse solet corruptos hominum mores helYis emendare
atque conterere- itemque vitam mortahum justam atque
Laudal)ilem tahbus aflhctionibus exercere, probatamque
vel in mehora transferre, vel in his-^ adhuc terris propter
usus ahos detinere ; illud vero, quod eis vel u])icumque,
propter Christi nomen, vel in locis Christi nomini dedica-
tissimis ^ et amphssimis , ac pro hu^giore misericordia ad
capacitatem multiludinis electis, pr.Tler liellorum moreni
truculenti barbari peperccruni, hoc tri])uei'e temporibii.
' Go<l. Cas. illa Inca pcpcvcerant. — -*
jd (liculissiinis
 , .

r> S. AICISTIJNI EPISCOPf

ehristianis; iiinc Deo gratias agcro, liinc ad cjus nomeii

vcnaciler currero, ut ellugiant poenas ignis fieterni, quod
nomen nuilli (oruni mendaciter usurparunt, ut efFuge-
rent pa^iias praesenlis exilii. Nam quos vides pelulanter et
]>rocaciter insultare servis Christi, sunt in eis plurimi, qui
iHum interitum clademque non cvasissent, nisi servos
Et nuncingrata superbia atque
Cliristi se esse finxissent.

impiissima insania, ejus nomini resistunt corde perverso,

ut sempiternis tenebris puniantur ^ ad (juod nomen ore vel
subdolo confugerunt, ut temporali luce fruerentur.

CAPIIT II.

(Jund ludla unqitam bella ita gesta sunt^ ut victores,

proplcr deos eorujn , quds vicerant parcerent ,

victis.

ToT bella gesta conscripta sunt, vel ante conditam Ro-

mam, vel ab ejus exortu et imperio, legant, et proferant
sic ab alienigenis aliquam captam esse civitatem, uthostes,
(|ui ceperant ,
parcerent eis ,
quos ad deorum suorum
templa confugisse compererant (1) aut aliquem ducem 5

liarbarorum prsecepisse, utirrupto oppido nidlus ferire-

'

lur, Cjui in illo vel illo templo fuisset inventus. Nonne

vidit yEneas Priamum per aras ^,

'
Sanguine fadantem quos ipse saciaverat ignes

Nonne Diomedes et Ulysses

. . . cffisis sunimK custodibus arcis,

Corripuere sacram effigiem, manibustjue cruentis

Tirgineas ausi div.T contingere vittas;

•'tkxi. r,as, li(irharu)ii. — ^ Td. ciram

 . :

DE CIVITATE DEI, LIBER I. 7

Nec tamen quod sequitur verum est

Ex illo flueve, ac retro sublapsa referri

Spes Danaum '

Postea quippe vicerunt ,

posfcea Trojam ferro ignibusque
deleverunt, postea confugientem ad aras Priamum ob-
truncaverunt. Nec ideo Troja periit, quiaMinervam per-
didit.Quid enim prius ipsa Minerva perdiderat, ut peri-
ret ?an forte custodes suos ? Hoc sane verum est illis :

quippe interemptis, potuit auferri. Neque enim homines

a simulacro , sed simulacrum ab hominibus servabatur.
Quomodo ergo colebatur, ut patriam custodiret et cives,
quse suos non vahiit custodire custodes ?

CAPUT III.

Quam impriidenter Pvomani deos penates , qui

Trojam custodire non potuerant, sibi crediderunt
profuturos.

EccE qualibus diis Urbem Romani servandam se com-

mendasse gaudebant. O nimium miserabilem errorem !

Et nol^is succensent , cum de diis eorum taha dicimus :

nec succensent auctoribus suis ,

quos ut ediscerent mer- ,

cedem dederunt, doctoresque ipsos insuper et salario '"^

,

pubhco et honoribus dignissimos habuerunt. Nempe

,

apud Virgihum quem pvopterea parvuli legunt ut vi-

,
,

delicet poeta maguus omniumque praeclarissimus atque

optimus teneris el)ibil.us annis ^ non facile obhvione pos-
sit aboleri secundum illud Horatii
, :

Quo semel est imbuta recens servabit odorera

Testa diu 4.

' Virg. ^neid. ii. — - Cod. Cas. doclorea quippc. — 'Id. teneris hibitus
animis.. . nblit^ioni. — 4 Horal. Epist. ii.
 ,

8 S. Al aiiSTIlVl KPISCOl'1

Apudhunc orgo Virgiiium nempe Juno inducilur inrest:i

Trojanis, iEolo ventorum regi adversus eos irritando di-

ccre :

(icns inimica inilii Tyrilieniini navigat ;cquoi

Iliuni in Italiani portans, victosque penates '.

Ita-nc, istis llomam, ne vinccretur, pru-

pcnatibus viclis,

dciites commendare debuerunt ? Scd bocc Juno diccbat,

velut irata mulier, quid loqucretur ignorans? QuidiEneas
ipsc pius toties appellatus, nonne ila narrat ?

Pantlieus Otiiadcs, aicis Pha4)ique sacerdos,

Sacra nianu, viclosque deos, parvumque nepotem
Ipsc traliit =, cursiique amens ad lirnina tendit^.

rSonne deos ipsos ,

quos victos non duliitat dicere , sibi

polius quam se ilbs perbibct commcndatos? cum ei dici-

tur :

Sacra suosque liL>i coinmendat Troja penates.

Si igitur Virgilius talos deos , et victos dicit , et ut vel

vicli quoquo modo ^ evadcrent liomini commendatos ,

quae dcmentia est , existimare bis tutoribus Romam sa-

pientcr fuissc commissam , et nisi cos amisisset , non po-
tuisse vastari ? Imo vero victos deos tanquam praesides
ac defcnsores colerc, qiiid est aliud quam tenere non nu-
mina bona, sed omina mala ? Quanto enim sapientius
creditur non Romam ad istam cladem non fiiisse ventu-
ram, nisi prius illi periissent, sedillos potius olim fuisse
pcrituros, nisi cos, (piantum potuisset, Roma servassct?
Nam (juis non, cum advcrterit, videat cpianta sit vani-
tatc proesumptum, non possc vinci sub defensoribus vic-
tis, et ideo periisse, (|uia custodes perdidit deos ^ cum
vel sola potuerit esse causa pereundi, custodes hal)cr<^

voluisse perituros ? Non ita(|ue, cum de diis victis illa

' Virg. .4ineid. i. — = Cod. Cas. ipse troliens. — ^ Virg. Mw\^. ii.
—
'iCJod. (jas. ct ul vcliit/ fjiionindo.
 DE CIVITATE DEI, LIBER I. 9
conscriberentur, atque canerentur , poetas libebal *
men-
liri, sed cordatos homines cogebat veritas confiteri, Ve-
rum ista opportunius alio loco diligenter copioseque
tractanda sunt quod institueram de ingralis ho-
: nuiic
minibus dicere parumper exphcem ut possum qui ea
,
, :

mala quae pro suorum morum perversitate merito pa-

,

tiuntur, blasphemantes Christo imputant quod autem illis :

etiam tahbus propter Christum parcitur, nec dignantur

attendere, et eas hngiias adversus ejus nomen dementia
sacrilegoe protervitatis exercent -, quibus hnguis usurpa-
verunt mendaciter ipsum nomen , ut viverent 5 vel cpias
linguas in locis ei sacratis metuendo presserunt, ut ilhc
tuti atque muniti, ubi propter eum il]?esi al) hostibus
iuerunt, inde in eum malediclis hostihbus prosihrent.

CAPUT IV.

De asylo Junonis in Troja, quod nemineni liberwit

a Grcecis^, et hasiUcis Apostolorum, quce omnes
ad se confugientes a harharis defenderunt.

Ipsa, ut dixi, Troja, mater romani popuh, sacratis

in locis * deorum suorum munire non potuit cives suos

ab ignibus ferroque Grsecorum, eosdem ipsos deos co-
lentium quinetiam Junonis asylo
:

Custodes lecti, Phocnix, et dirus Ulysses,

Prffidam asservabant ; huc undique Troja gaza
Incensis erepta adytis, mensaeque deorum,
Crateresque auro solidi, captivaque vestis
Congeritur. Pueri et pavidre, longo ovdine, matre^:
Stnnt circum ^.

'
Cod. Cas. poetce. — = Id peruei-sitatis proleruitaliscjue exercenl.
—
''
Id. quo neino est libcnitus et de hasilicis. — ''
Id. Decsl in... —
^ Virg. .'Eneid. ii.
10 S. AUt;tISTUM F.PISCOPI

Electus est videlicet locus tanlae dese sacratus, non unde

captivos non liceret educere, sed ubi caplivos liberet in-
clndere. Compara nnnc asylum illud, non cujusliliet dei
gregalis , vel de lurlja plebis , sed de *
Jovis ipsius soro-
ris , et conjugis , et reginae omnium deorum , cum me-
moriis nostrorum Apostolorum. Illuc incensis templis et
diis erepta spolia portabantur, non reddenda victis ^, sed
dividcnda victoribus : huc autem et quod , alibi ad ea
loca compertum est pertinere cum honore , et obsequio
rehgiosissimo reportalum est. Ibi amissa, hic servata
libertas : ibi clausa, hic interdicta captivitas : ibi possi-

dendi a dominantibus hostibus premebantur , huc ^ li-

berandi a miserantibus hostil)us ducebantur : postremo

illud Junonis templum sibi olegerat avaritia et superbia
levium Graecorum ^, istas Christi basilicas misericordia
et humihtas etiam immanium barbarorum. Nisi forte
Graeci quidem in illa sua victoria temphs deorum commu-
nium pepercerunt, atque illo confugientes miseros victos-
que Trojanos ferire vel captivare non ausi sunt-, sedVir-
gilius, poetarum more, illa mentitus est. Imo veromorem

hostium civitates evertentium ille descripsit.

CAPTJT V.
De senerali consuetudine hostium victas cii>itates

e{>ertentium, quid Ccesar senserit.

QtJEM morem etiam^ Cato(2) (sicut scribit Sallustius,

nobihtate veritatis historicus) sententia sua ^, quam de
conjuratis in senatu habuit , commemorare non proeter-

'
Dc iion lef;itiir in Cod. Cas. — » kl. donanda. — '
Id. hic. —^ Itl. Grte-
c.ulorum. — "•
Td. Edit. malc Ccesur .
— '•
Id. scnlenliam suam.
 1^
DE CIVITATE DEI, LIBER 1. 1

mittit « Rapi virgiiies, pueros; clivelli liberos apareiilum

:

complexu; matres familiarum pati qua3 victoribus colJi-

buisset-, fana atque domos spoliari^ csedem, inceudia

fieri'-, postremo armis, cadaveribus, cruore atque luctu

omnia repleri ^. » Hic si fana tacuisset, deorum sedibus
solere hostes parcere putaremus. Et liaec non ab alienige-
nis hostibus, sed a Catilina et sociis ejus nobilissimis se-
natoribus et romanis civibus romana templa metuel^ant.
Sed hi videHcet perditi et patriae parricidae.

CAPUT VI.

Quodnec Romani quiclem ita ullas ceperint civitateSy

ut in templis earum parcerent victis.

QuiD ergo per multas gentes, quae inter se Jjella ges-

serimt, et nusquam victis iii deorum suorum sedibus
pepercerunt noster sermo discurrat ? Romanos ipsos
,

videamus ipsos, inquam, recolamus respiciamusque Ro-

:

manos de quorum prj^ecipua laude dictum est

, :

Parcere subjectis, et debellare superbos^.

Et quod accepta injuria ignoscere quam persequi male- ,

Ijant^ quando tot tantasque urbes, ut late dominarentur,

:

expugnatas captasque everterunt, legatur nobis quse tem-

pla excipere solebant, ut ad ea quisquis confugisset hbe- '"

raretur? An ilh faciebant, et scriptores earumdem rerum

gestarum ista reticebant? Ita-ne ^ vero, qui ea, quae iau-
darent , maxime requirebant , ista prseclarissima secun-

'
Cod. Cas. ccedes alque incendia. — ^ Sallust. dc Catilincc coiijur.'itione.
— ^ Virg. itneid. vi. — 4 S.Tllnst. dc CatilinrK conjurafionc. — -^
Cod. Cas.
'^uix. — f'
\<\. ita vern.
 ,;

12 S. .VlGl-STIM EPISCOPI

tluni i))SOS piclalis indicia prselerirent? Egregins roraani

nominis Marcus Marcellus, qui Syracusas *
urbem orna-
lissimam cepit, refertur eam prius flevisse ruituram, et
ante ejus sanguinem suas illi lacrymas efludisse. Gessit et
curam pudicitiae, etiam in lioste seiTandse. Nam prius
quam oppidum victor jussisset invadi, constituit edicto^,
ne quis corpus liberum violaret. Eversa est tamen civi-
tas more Ijellorum nec uspiam
, legitur ab imperatore tam
casto atque clementi fuisse prseceptum , ut quisquis ad
illud vel illud templum fugisset , abiret ^ illoesus. Quod
utique iiullo modo proeteriretur quando nec ejus fletus ,

nec quod edixerat pro pudicitia minime violanda potuit

taceri. Faliius Tarentina3 ur])is eversor a simulacrorum ,

depraedatione se aljstinuissc laudatuv. Nam cum ei scriba

suggessisset quid de signis deorum ,
quae multa capta
fuerant , fieri juberet , continentiam suam etiam jocando
enim cujusmodi essent
condivit. Quaesivit et cum ei ,

non solum multa grandia, verumetiam renuntiarentur

armata « Relinquamus, inquit, Tarentinis deos iratos.»
:

Cum igitur nec illius fletum, nec hujus risum, nec illius

castam misericordiam , nec hujus facetam continentiam ,

romanarmu rerum gestarum scriptores tacere potuerint

c[uando praetermitteretur , si ahquibus hominibus in ho-
norem cujuspiam deorum suorum sic pepercissent ut ,

in quoquam templo ca^dem vel captivitatem fieri prohi-

berent ?

' Cod. Cas. Sjracusani. — ^ lil. cclictuin. — - l^.Juisset, habevetuv il:

/(vsns.
 DE CIVTTATE DEI, LIBER I. 13

%.V\\ WW VtW VVIWVV» VWWWV VVV\ WVWW%VW\VWVVW\ V VV\ V VVV W%\ VVVV VVW WV\LVV

GAPUT VII.

Quod iii ei>ersione Urbis, quce aspere gesta sunt, de

consuetudine acciderint belli ; quce vero clementer ^

de potentia proi^enerint nominis Cliristi.

QuiDQLiD ergo vastationis , tmcidationis , depraeda-

tionis, concremationis , alHictionis, in ista recentissima
romana clade commissum est fecit hoc consuetudo bel- ,

lorum. Quod autem more novo factum est, quod inusi-

tata rerum facie immanitas Larbara tam mitis apparuit,
ut amplissimse basilicae implendse populo, cui parceretur,
eligerentur et decernerentur , ubi nemo feriretur , unde
nemo raperetur , quo liberandi multi a miserantibus hos-
tibus ducerentur ,unde captivandi ulh nec a crudehbus '

hostibus aljducerentur hoc Christi nomini hoc christia-

•, ,

no tempori tribuendum quisquisnon videt, caecus^; quis-

quis videt nec laudat, ingratus
,
5
quisquis laudanti reluc-
tatur, insanusest. Absit, ut prudens quisquam hoc feritati

imputet barbarorum. Truculentissimas et ssevissimas men-

tes ille terruit, iUe frenavit, ille mirabiliter temperavit,

qui per Prophetam tanto ^ ante prsedixit : « Visitabo in

)) eorum et in flagellis peccata eorum
virga iniquitates ,
5

» misericordiam autem meam non dispergam ab eis"*. ))

• Cod. Cas. nulli. — ^ Haec : Quisquis non videt, ccecusj desunt iii nostro
codice. — 3 Deest tanto. — 4 Psal. lxxxvih, 33, 34-
l
''•
S. ALGUSTIJNI EPISCOPI

CAPUT VIII.

De commodis atque incommodis , quce bonis ac ma-

lis plerumque communia sunt.

I. DicET aliquis : « Cur ergo ista divina misericordia

etiam ad impios ingratosque pervenit?» Curputamns, nisj

qnia eam ille pr?ebuit, quiquotidie « Facitoriri solemsuum

» super ])onos et malos, et pluit super jnstos et injustos' ? »

Quamvis enim quidam eorum ista cogitantes ,

poenitendo
ah impietate se corrigant ;
qmdamvero ( sicnt Apostolus
dicit) « Divitias bonitatis et longanimitatis Dei contem-
» nentes, secundum dnritiam cordis sui et cor impoenitens
» tliesaurizent sil^i iram in die irse et revelationis jnsli ju-
» diciiDei, qui reddet unicuique secundum opera ejns^ : »

tamen patientia Dei ad pcenitentiam invitat malos, sicut

flagellum Dei ad patientiam erudit bonos. Itemqiie mi-
sericordia Dei fovendos amplectitur bonos , sicut severi-
tas Dei puniendos corripit malos. Placuit quippe divinae
providentiae prgeparare in posternm bona justis ,
qnibus
non fruentur injusti^ et mala impiis, quibus non excrucia-
buntur Ista vero tcmporalia bona et mala utrisque
])oni.

voluit esse communia, ut nec bona cupidius appetantur,

quse mali quoque ha^Dcre cernuntur nec mala tnrpiter •

evitentur, qui^ms et boni plerumque afticiuntur.

II. Interest autem plurimum qualis sit usus vel ea- ,
,

rum rerum, quae prosperae, velcarum, quse dicuntur ad-

versae. Nam bonus temporalibus nec bonisextollitur, nec
malis frangitur malus autem ideo hujuscemodi infehci-
:

' >!.'ittli. V, 4-^- — ' Wcim. II. .|-(i

 DE CIVITAXE DEI, LIBER I. 15

tate punitur, quia felicitate corrumpitur. Ostendit tamen

Deus saepe etiam in his distri])uendis evidentius opera-

tionem snam. Nam si nunc omne peccatum manifesta

plecteret pcena, nihil ultimo judicio servari putaretur :

rursus si nuUum peccatum nunc puniret aperte Divinitas,

nulla esse providentia divina crederetur. Similiter inrebus
secundis, si noii easDeus quibusdam petentibus eviden-
tissima largitate concederet non ad eum ista pertinere
,

diceremus : itemquesi omnibus easpetentibus daret, non-

nisi propter talia praemia serviendum illi esse arbitrare-

mur nec pios

5 nos faceret talis servitus, sed potius cupidos
et avaros. Haec cum ita sint, quicumque boni et mah pari-
nonideo ipsi distinctinonsunt, quia dis-
ter afflicti sunt,
tinctum non est quod utrique perpessi sunt. Manet enim
dissimihtudo passorum etiam in similitudine passionum ;

et Hcet sub eodem tormento non est idem virtus et vi-

,

tium. Nam sicut sub uno igne aurum rutilat, palea fu-
mat ^ et sub eadem comminuuntur
triljula '
stipidse ,

frumenta purgantur nec ideo cum oleo amurca confun-

^

ditur, quia eodem preh pondere exprimitur ita una :

eademque vis irruens bonos probat purificat ehquat ,

,
5

malos damnat, vastat, exterminat. Unde in eadem atHic-

tione mah Deum detestantur atque blasphemant •, boni
autem precantur et laudant. Tantum interest, non qua-
ha, sed cpiahs quisque patiatur. Nam pari motu exagita-
tum et exhalat horvibihter coenum, et suaviter fragrat
unguentum.

' Cod. Cas. tritwvt.

 ,

Ui S. ArGtSTIKI KPISCOPI

CAPllT IX.

De causis correptionum ,
propter qaas et boni et

mali pariter Jlagellantur.

QuiD igitiir iii illa rerum vastitate Christiani passi

I.

sunl, quod non eismagis fideliter ista considerantii^us ad

profectum valeretPPrimo, quod ipsa peccata quibusDeus ,

indignatus implevit tantis calamitatibus mundum humi- ,

liter cogitantes, quamvis longe absint a facinorosis, flagi-

tiosis atque impiis tamen non visque adeo se a delictis de-
,

putant alicnos ut nec temporalia pro eis mala perpeti se

,

judicent dignos. Excepto enim quod unusquisque, quam-

libetlaudabiliter vivens, cedit in quibusdam carnali con-
cupiscentiae , etsi non ad facinorum immanitatem et gur-

^item flagitiorum atque impietatis abominationem ad ,

aliqua tamen peccata vel rara vel tanto crebriora ,

quanto
minora hoc ergo excepto ', quis tandem facile reperitur,
:

qui eosdem ipsos propter quorumhorrendam superl^iam,

,

luxuriam et avaritiam atque execrabiles iniquitates et

,

impietates, Deus, sicut minando^ praedixit, conteritterras,

sic habeat, ut habendi sunt? sic cum eis vivat, ut cum

tahbus est vivendum ? Plerumque enim ab eis docendis

admonendis ahquando etiam objurgandis et corripiendis
,

male dissimidatur vel cum Liboris piget vel cum eorum

^ ,

os coram ^ verecundamur oftendere vel cum inimicitias ^

devitamus, ne impediant et noceant in istis temporalibus

rebus, .sive quas adipisci adhuc appetit nostra cupiditas ,

'
Cod. Cas. hoc er^n perspecio. — - Id. sic cnmnniuindo. — •*
Id ){ eorum
verecimdainiir.
 ^^

UE ClVJXATi; UEI , l IBEB I. 17

sive quas amittere formidat infirmitas : ita ut, quamvis
bonis vita malorum displiceat et ideo cum eis non ,

incidant in illam damnationem quae post hanc vitam ta- ,

libus praeparatur tamen quia propterea peccatis eoruni

,

damnabilibus parcunt, dum eos in suis licet levibus et'

venialibus metuunt ,
jure cum eis temporaliter flagellen-
tur, quamvis in aeternum minime puniantur. Jure istam
vitam ,
quando divinitus afHiguntur cum eis amaram ,

sentiunt, cujus amando dulcedinem peccantibus eisamar

esse noluerunt.
II. Nam si propterea quisque objurgandis et corri-
piendis male agentibus parcit ,
quia opportunius tempus
inquirit , vel eisdem ipsis metuit , ne deteriores ex hoc ef-
ficiantur, vel ad bonam vitam et piam erudiendos impe-
diant alios infirmos premant atque avertant a fide , et
5

non videtur esse sedconsihum charita-

cupiditatis occasio,
tis. Illud est culpabile quod hi qui dissimihter vivunt , ,

et a malorum factis abhorrent ^ , parcunt tamen peccatis

alienis, quse dedocere aut objurgare deberent, dum eorum
offensiones ^ cavent , ne sibi noceant in his rebus ,
quibus
licite boni atque innocentes^ utuntur-, sedcupidius, quam
oportebat eos ,
qui in hoc mundo peregrinantur et spem ,

supernae patriae prae se gerunt. Non solum quippe infir-

miores vitam ducentes conjugalem, filios habentes vel
habere quaerentes , domos ac famihas possidentes ^
, ( c[uos
Apostolasin Ecclesiis aUoquitur ,monensquem-docens et

admodum viverc debeant et uxores cum maritis et ma- ,

riti cum uxoribus et fdii cum parentibus ct , , parentes

cum filiis, et servi cum dominis, et domini cum servis^,)
multa teraporalia , multa terrena hbenter adipiscuntur,

' Cod. Cas. sed ct deindejlagellantur. — - Id. malorumjacta. — ^ Id.

njfensionihus .
— 4 Id. imiocenter. — ^ Ha*c desnnf in nosfi^ codice. —
^"
Eplies. V , 22 et •j.5 et Coloss. iit, i^-^'-».

<;i\. 1
18 S. AHiLSTIM KPISCOPI

et molesto amittiint ^
proptor qiiae non audent ortendore
homines ,
quorum sibi vita contaminatissima et conscele-
ratissima displicet : verumetiam hi ,
qni superiorem vitse

gpdum tenent , nec conjugahbus vinculis irretiti sunt,

et victu parvo ac tegumento utuntur ,
plerumque suae fa-
mce ac saluti consulentes ^ , dum insidias atque impetus
malorum timent ab eorum reprchensione sese aljsdnent.
,

Et quamvis non in tantiuii eos metuant, ut ad simiha

perpetranda quibushbet eorum terroribus atque improbi-
tatibus cedant ea ipsa tamen, qu?e cum eis non perpe-
:

trant , nolunt plerumque corripere , cum Ibrtasse possint

ahquos corripiendo corrigere ne si non potuerint sua •, , ,

salus ac fama in periculum exitiumque pervcniat nec ea :

cansideratione, quasuam famam ac salutem vident esse ne-

cessariam utihtati erudiendorum hominum 5 sed ea potius
infirmitate ,
qua delectat hngua blandiens^ et humanus
dies, et reformidatur vidgi judicium et carnis excruciatio
vel peremptio-, hoc est, propter quaedam cupiditatis vin-
cula , non propter officia charitatis.

Non mihi itaque videtur haec parva esse causa,

III.

quare cum mahs flagellentur et })oni quando Deo placet ,

perditos mores etiam temporahum poenarum afEictione

punire. Flagellantur enim simul non quia simul agunt ,

malam vitam sed quia simul amant temporaJem vitam

,
;

non quidem sequahter sed tamen simid quam boni con- , :

temnere deberent, ut ilh correpti atque correcti conse-

querentur seternam ad quam consequendam si nollent
:

esse socii, ferrentur et dihgerentur inimici : quia donec

vivunt, semper incertum est utrum voluntatem sint in
mehus mutaturi. Qua in re non utique parem , sed longe
graviorem habent causam, quibusper Prophetam dicitur :

« lUe quidem in suo peccato morietur sanguinem autem ,

'
Decst vpibtim roniulenfes — ' Cod. Cas line,uahUin(h'ente. — ^ f.ov. iv, 3.
 OE CIVITATE DEl , LIBEK 1. 19
(( ejus de manu si^eculatoris re(|uiram ' . » Ad lioc enim spe-
culatores , lioc est ,
populorum prcepositi constituti sunt in
Ecclesiis, ut non parcant objurgando peccata. Nec ideo
tamenab hujuscemodi culpapenitus alienusest, qui, licet
praepositus non sit in eis tamen quibus vitae hujus ne-
,
,

cessitate conjungitur multa monenda vel arguenda no- ,

vit et neghgit devitans eorum otTensiones propter illa

, ,
,

quibus in hac vita non indebitis utitur sed plus quam ,

debuit delectatur. Deinde habent aham causam boni,

quare temporalibus affligantur mahs, qualem habuit Job :

ut sibi ipse humanus animus sit probatus et cognitus ,

quanta virtute pietatis gratis Deum dihgat.

-V» VV^^^VVV» -VVV» VVM^^V^^VVV» VVV\ VVV\ VV*» VVV^/VVV» VVM^VIM %-i.v» VVV» YVV» vvv» vvv» ^vv»

CAPUT X.

QuodSanctisin amissione rerum temporalium nihil

pereat.

I. QuiBus recte consideratis atque perspectis, attende

utrmn ahquid mah acciderit fidehbus et piis, quod eis non
in bonum verteretur : nisi Ibrte putandmn apostohcam
est
illam vacare sententiam , ubi ait : « Scimus quia dih-
<( gentibus Deum omnia cooperantur in bonum'*. w Amise-
runt omnia quae habebant? numquid fidem.^ numquid
pietatem? numquid interioris hominis bona : « Qui est
« ante Deum dives ^? » HsesuntopesChristianorum, qui-
bus opulentus dicebat Apostolus: « Est autem qusestus
« magnus pietas cum suflicientia. Nihil enim intuhmus in
« huncmmidum, sed nec auferrealiquidpossumus. Haben-
« tes autem victmii et tegumentum, liis contenti simus.
(( Nam qui voluntdivitesfieri, inciduntin tentationem et

Ezech. xxxiii , 6. — ^ Cod. Cas. inquiram. — ^ R(^m. viii, 28. —

4 I Petr. III,
4
 ,

'20 S. AlClSTlJd EPISCOM

u l:u^iu'uni, ctclesidcriamultastulta et noxia, quaemerguni

(i honiincs in interituni ct perditioncm. Radix est enim
« onmium malorum avaritia ,
quam quidam appetcntes a
<( fidcpcrcrraverunt, ctinserueruntse doloriliusmultis'. »

II. Quibus ergo terrcn.Te divitire in illa vastatione perie-

runt, si cas sic liabcbant*, quemadmodum ab isto foris

paupcrc, intus divitc audierant id est, si mundo uteban-
•,

tur , tanquam non utentes^ ,

potuerunt dicere, quod ille

graviter tentatus etminime superatus Nudus exivi de : (c

« utero matris meae, nudus rcvertar in terram. Dominus

« dedit, Dominus abstulit-, sicut Domino placuit, ita factum

« est sit nomen Domini benedictum'' » ut bonus servus
: :

magnas facullates haberet ipsam sui Domini voluntatem

cui pedisequus mente ditesceret, nec contristaretur eis re-
bus vivens relictus^ quas cito fuerat moriens relicturus. Illi

autem infirmiores, qui terrenis his bonis, cpiamvis ea non

praeponerent Christo, aiiquantula tamen cupiditate cohse-
rebant, quantum hsecamando peccaverint, perdendo sen-
serunt. Tantum quippc dolucrunt, quantum se doloribus

inseinierant^, sicut Apostolum dixisse supra commemoravi.

Oportebat enim ut eis adderetur etiam experimentorum

disciplina, a quibus fuerat tandiu neglecta verborum. Nam

cum dixit" Apostolus « Qui voluntdivitesfieri, incidimt :

« in tentationem^ , etc. « profecto in divitiis cupiditatem

reprehendit, non facultatem qui^ praecepitalibi, dicens: r

« Prsecipe divitibus hujus mundi non superbe sapere, ,

« neque sperareinincertodivitiarum, sedin Deo vivo, qui

« praestatnobisomniaabmidanterad fruendum bene fa- :

« ciant, divites sint in operibus bonis, facile tribuant, com-

« municent. thesaurizentsibi f undamentum bonum in fu-

' I Tiin. VI , G-io. — 2 Co(J. Cas. habeant. — ^ i Cor. vii , 3i. — 4 Job. i,

9.1, "22. — ^ Cod. Cas. rehctis — ^ Id interuerunt. — 7 Id. dicit. —•" i Tim-
\i, ().
— 9 Cod. Cas. quam.
 .

7)E CIVITATE DEI , LIBEP, I. 21

« turum, ut apprehendant veram vitam'.» Htec qui de suis

laciebant divitiis magnis sunt lucris levia damna solati
,
^

plusque liietati ex his, quce facile tribuendo tutius serva-

verunt, quam contristati ex his, qucie timide retinendo
facihus amiserunt. Hoc enim potuit in terra perire, quod
piguit indc transferre. Nam qui receperunt consihum Do-
minisui, dicentis: «Nohte condere vobis thesauros in terra,
<( ubi tinea et rubigo exterminant , et ubi fures eifodiunt
(( et furantur; sed thesaurizate vobis thesauros in coelo,
<( quo lur non accedit, neque tinea corrum])it : ubi - enim
(( estthesaurns tuus, ibi erit ct cor tuum^ : » tribuhitio-
nis tempore probaverunt qiiam rectesapuerint^, non con-
temnendo veracissimum Prseceptorem et thesauri sui fide-
hssimum invictissimumque custodem. Nam si multi sunt
gavisi, ibi se habuisse divitias suas, quo contigit ut hostis

non accederet quanto certius et securius gaudere potue-

;

runt, qui monitu Dei sui ilhic migraverant% quo accedere

omnino non posset ? Unde Pauhnus noster, nolensis episco-
pus, ex opulentissimo divite voluntate pauperrimus et co-
piosissimesanctus, quando et ipsam Nolam barbari vasta-
verunt , cum ab eis teneretur, sic in corde suo, ut ab eo

postea cognovimus, precabatur : (( Doniine, non excrucier

propter aurum et argentum^ ubi enim sint omnia mea, tw

scis. » Ibi enim haljebat omnia sua, ubi eum condere et the-
saurizare ille monstraverat^, qui et hsec mahi mundo veur^
tura prsedixerat. Ac per hoc qui Dommo suo monenti obe-
dierant, ubi et quomodo thesaurizare deberent nec ipsas ,

terrenas divitias barbaris incursantibus amiserunt. Quos

autem non obedisse poenituit quid de talibus rebus fa- ,

ciendum esset, si non praecedente sapientia, certe conse-

quente experientia didicerunt.
' 1 Tim. VI , 17-19 — ' Matth. vi , 19-21 .
— * C.od. Ca.*-. illic — 4 Id. »«-

fHicntnt. — '
H. migiaverunt. — *"
M- nioinicrni
•2-2 S. AVGVSTim EPISCOPI

At enim quidam l)oni etiam Christiani tormentis

III.

excniciati sunt, ut bona sua hostibus proderent ? Illi vero

nec prodere', nec perdere potuerunt bonum, quo et ipsi
l)oni erant. Si autem tonpieri, quam mammona iniquita-

tis prodere malucrunt, boni noii erant. Admonendi au-

tem fuerant, qui tanta patiebantur pro auro, quanta

essent sustinenda pro Christo : uteum potius diligcredis-
cerent ,
qui pro se passos aeterna febcitate ditaret ; non
aurum argentum, pro quo pati miserrimum fuit, seu
et
mentiendo occultaretur, seu verum dicendo proderetur.
Namque inter tormenta nemo Cbristum confitendo amisit ^

nemo aurum, nisi negando, sei^avit. Quocirca utiliora

erant fortasse tormenta, quae bonum incorruptiljile aman-
dum docebant, quani illa bona, quaesine ullo utili fructu
dominos amore torqiiebant. Sed quidam etiam non
sui
habentes quod proderent, dum non creduntur, torti suntl'
Ethi forte habere cupiebant, necsancta voluntate paupe-
res erant quibus demonstrandum fiiit, non facultates,
:

sed ipsas cupiditates tahbus esse dignas cruciatibus. Si

vero mehoris vitse proposito reconditum aurum argen-
tumque non habebant-, nescio quidem utrum cuiquam
talium acciderit, ut dum habere creditur, torqueretur :

verumtamen etiamsi accidit ,

profecto qui inter iUa tor-
mentapaupertatemsanctamconfitebatur, Christum confi-
tebatur. Quapropter etsi non meruit ab hostibus credi,
non potuit tamen sanctae paupertatis confessor sine coelesti
mercede torqueri.
IV. Multos, inquiunt, etiam Christianos fames diuturna
vastavit.Hoc quoque in usus suos boni fideles pie tole-
rando verterunt. Quos enim fames necavit, malis vitae
hujus, sicut corporis morbus eripuit quos autem noii , :

necavit, docuitparcius viv( re, docuitproductiusjc^unare.

' In CoH. Cftc 1I0C--I prn{/rrc
 ,

DE CIVITATE DEI , LlBEi; I. 23

'\^l*^\ VV^-V VVVV VVVV% V\A VVV% VV*^ VVl^ A*VV\VV\ VVVVl-l/VVl-l v\ vvvv vvvv \*/v\ vvvv \^^

CAPllT XI.

De fine temporalis vitiv y sii^e longioris , sive breKnoris.

Sed enim miilti etiam Cliristiani interfecti sont, multi

multarum mortium foeda varietate consumpti? Hoc si ajgre
ferendum est, omnibus, qui in hanc vitam procreali sunt,
utique commune est. Hoc scio neminem fuisse mortuum
c[ui non fuerat aliquando moriturus. Finis autem vita?,

tam longam quam l^revem vitam, hoc idem facit.- Neque

enim aliud melius, etahud deterius^ aut aliud majus, et
aliudbrevius est,quodjampariter nonest. Quidautemin-
terest, quo mortis genere vita ista fmiatur, quando ille, cui

fmitur, iterum mori non cogitur Gum autem unicuique .?

mortalium sub quotidianis vitae hujus casibus, innumera-

biles mortes quodammodo comminentur, quandiu incer-
tum est quaenam earum ventura sit quaero utrnm satius •,

sit unam perpeti moriendo, an omnes limere vivendo?

Necignoro quam inertius ehgatur, diu vivere sub timore

*

tot mortium, quam semel moriendo nullam deinceps for-

midare. Sed ahud est quod carnis sensus infirmiter pavi-
dus refugit, ahud quod mentis ratio dihgenter enucleata

convincit, Mala mors putanda non est quam bona vi- ,

ta prsecesserit. Neque enim facit malam mortem, nisi

quod^ sequitur mortem. Non itaque multum curandum
est eis, qui necessario morituri sunt, quid accidat ut mo-
riantur , sed moriendo quo ire cogantur. Cnm igitur
Christiani noverint longemehorem fuisse rehgiosi paupe-
ris mortem inter hnguentium^ canum linguas^, quam im-

' Cod. Cas cititis. — •'

Id. qui — ^ ]<\. lingentium. — 4 Lur. xvi. 2o
24 ». .AUGUSTIWI EPISCOPI

pii divitis in purpiira et bysso ; horrenda illa genera mor-

tiumquid mortuis obfuerunt, qui bene vixerunt?

CAPUT XII.

Pe sepultiu^a humanorum corporum ,

quce Christia^
nis etiamsi fuerit negata , ?2ii adimit.

I. At enim in tanta strage eadaverum, nec sepeliri po-

tuerunt? Neque istud pia fides *
nimium reformidat, te-
nens praedictum, nec absumentes bestias resurrecturis cor-
poribus obfuturas, quorum capillus capitis non peribit^.
Nullo modo diceret Veritas : « Nolite timere eos, qui corpus
occidunt, animam autem non possunt occidere ^ p) si
((

quidquam obesset futurae vitoe, quidquid inimici de corpo-

ribus occisorum facere voluissent. Nisi forte quispiam sic
absurdus est, ut contendat eos, qui corpus occidunt, non
deberetimeri ante mortem, ne corpus occidant, et timeri
debere post mortem, ne corpus occisum non si- sepeliri

nant. Falsum est ergo quod

Qui corpus ait Christus : ((

« occidunt, etpostea non habent quid faciant, » si habent

tanta, quse de cadaveribus faciant? Absit, ut lalsum sit

quod Veritas dixit. Dictum est enim ahquid eos facere
cum occidunt, quia in corpore sensus est occidendo •, pos-
tea vero nihil habere quod faciant, quia nullus sensus est

in corpore occiso. Multa itac[ue corpora Christianorum

terra non texit •, sed nuUum eorum quisquam a coelo et
terra separavit, quam totam' implet prsesentia sui ,
qui no-
vit unde resuscitet quod creavit. Dicitur quidem in Psal-

• Cod. Cas. neauehis tiinc iiiajlcfes. — = Luc. xxi, 18. — ^Matth. x,28.
• - 4 Cod. Cas. amti tottim.
 BE CIVITATE DEI , LIBER I. 25
mo : « Posaerunt mortalia servorum tuorum escas volatili-

» buscoeli, carnessanctorumtuorumbestiisterrae : efiude-

» runt sanguinem eorum, sicutaquam, incircumitu Jeru- '

» salem, et non eratqui sepeliret'^ » sed magis adexagge- :

randam crudelitatem eorum qui ista fecerunt, non ad ,

eorum infelicitatem qui ista perpessi sunt. Quamvis enim

,

haec in conspectu liominum dura et dira videantur sed :

« Pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum ejus^. »

Proinde omnia ista, idest, curatio funeris, conditio sepul-

turse, pompa exequiarum, magis sunt vivorum solatia,

quam subsidia mortuorum. Si abquid prodest impio sepul-

tura pretiosa, oberit pio vibs aut nidla. Priieclaras exe-
quias in conspectu hominum exhibuit purpurato illi di-
viti turba famulorum 5 sed multo clariores in conspectu
Domini idceroso iUi pauperi ministerium prsebuit Ange-
lorum, qui eum non extvderunt in marmoreum tumulum,
sed in Abrahae gremium sustulerunt^.
II. Rident h?ec illi, contra quos defendendam suscepi-

mus Givitatem Dei. Verumtamen sepulturse curam etiam

eorum philosophi coptempserunt (3). Et ssepe universi
exercitus , dum pro terrena patria morerentur , ubi pos-
tea jacerent, vel quibus bestiis esca fierent, non cura-
runt, licuitque de hac re poetis plausibihter dicere :

Ccelo tegitur, qui non habet urnam ^.

Quanto minus debent de corporibus insepultis insidtare

Christianis, quibus etipsius carnis et membrorum omnium
reformatio non sobim ex terra , verumetiam ex ahorum
elementorum secretissimo sinu quo dilapsa cadavera re- ,

cesserunt, in temporis puncto reddenda et redintegranda

promittitur ^ ?

' Psal. LxxTni , 2, 3. — Cod. Cas. sicuti aqua circuitu. —

' in ^ Psal. cxv,
l5. — 4 Lnc XVI . 22. — ^Lucan. dein 7 — Cor. xv
occisis. ^ i , 52.
 26 «. AtGtJSTlNl EPISCOl'1

*\ M^IXIWX WkWY"»» W»*»WVVVV»VVVXAVVVtV*V\WV WVVV\iV\ IW^AWWWV W4VVVWVVVV»'

GAPUT XIII.

Quce sit ratio sanctorum corpoi^a sepeliendi.

Nec ideo tamen contemnenda et abjicienda smit cor-

pora defunctorum maximeque justorum atque fidelium,
,

quibus tanquam organis et vasis ad omnia bona opera

sanctus usus est Spiritus. Sienim paterna vestis et annulus,
ac si quid hujusmodi, tanto charius estposteris, quanto
erga parentes major affectus; nullo modo ipsa spernenda
sunt corpora ,
quae utique multo famiharius atque con-
junctius, quam quaehbet indumenta gestamus. Haecenim
non ad ornamentum vel adjutorium , quod adhibetur ex-
trinsecus , sed ad ipsam naturam hominis pertinent. Unde
et antiquorum justorum funera officiosa pietate curata

sunt, et exequiae celebratae, et sepultura provisa' : ipsique

dum viverent , de sepehendis , vel etiam transferendis suis
corporibus mandaverunt ^ et Tobias sepehendo mor-
fihis :

tuos Deumpromeruisse, teste Angelo, commendatur^. Ipse

quoque Dominus die tertio resurrecturus rehgiosae mu- ,

heris ])onum opus praedicat, prsedicandumque commendat,

quod unguentum pretiosum super membra cjus effuderit,
atque lioc ad eum sepehendum fecerit ^. Et laudabiliter
commemorantur in Evangeho qui corpus ejus de crucc
acceptum diligenter atque honorifice tegendum sepehen-
dumque curarunt ^. Verumistae auctoritates non hoc ad-
monent quod insit ullus cadaveribus sensus sed ad Dei
, 5

providentiam cui placent etiam taha pietatis

, officia , cor-

' Gen. XLvii , 3n. — ' Id. l , a el 2|. — ^ Tob. ii

, 9 et xii ,12. —
')
MaHh. XXVI. 10. — ^ Joann. xix. 38.
 ;,

l)K CIVITATE DEl , LIBER I. 27

pora quoque mortuorum pertincre signiticant, propt< r

fidcm resurrectionis astruendam. UlDi ct illud salubritei

discitur * quanta possit esse remuneratio pro eleemosy-

nis, quas viventibus et sentientibus exhiberaus, si neque
hoc apud Deuni perit quod exanimis hominum - mem-
,

bris officii diligentiaeque persolvitur. Suntquidem etalia,

quae sancti Patriarchae de corporibus suis vel condendis
vel transferendis ^ prophetico spiritu dicta inteUigi voluc-
runt"*. Non autem hic locus est, ut ea pertractemus
cum sufficiant ista quae diximus. Sed si ea ,
quse susten-
tancUs viventibus sunt necessaria, sicut victus et amictus,
quamvis cum gravi afflictione desint, non frangunt in
bonis perferendi tolerandique virtutem , nec eradicant ex
animo pietatem , sed exercitatam faciunt foecuncUorem
quanto magis, cum desunt ea, cjuae curanchs funeribus
condendiscpie corporibus defunctorum adhiberi solent,
non efficiunt miseros in occultis piorum sedil^us jam
quietos ? Ac per hoc quando ista cadaveribus Ghristiano-
rum in iUa magnae urbis , ahorum oppidorum
vel etiam
vastatione defuerunt , nec est c[ui non po-
vivorum culpa ,

tuerunt ista praebere ; nec poena mortuorum cpii non ,

possunt ista sentire.

CAPUT XIV.

De captwitate sanctorinn , quibus nwiquam divina

solatia defuerunt.

Sed multi, inquiunt, Christiani etiam captivi ducti

'
Cod. Cas. (iicitnr. — -Id. hominis. — -^
Gen. xlvii. 3o et i., lo. — 4 Cod.
C.as. 7>nltteriinl.
28 S. AlGlSXiM EPJSC.OIM

tiunt. Uoc sane misemnium esL, si aliquo duci poluerunl,

ubi Dcum suum non invcncrunt. Sunt in Scripturis sanclis
hujus etiam cladis magna solatia. Fuerunt in captivitate
tres pueri' •, fuit DanicL fucrunt alii Projihet.ne nec Deus
:

defuit consolator. Sic ergo non dcseruit fideles suos sul)

dominatione gentis , hcet barbarae tamen humauje qui
,
,

Prophetam non deseruit nec in visceribus belluse^. Hsec

quoque illi, cum quibus agimus, mahuit irridere, quam
credere qui tamen in suis htteris credunt Arioncm Me-
:

thymnseum nobihssimum citharistam cum esset dejectus ,

e navi exceptum delphini dorso et ad terras esse per-

, ,

vectum. Verum illud nostrum de Jona propheta incredi-

hihus est.^ Plane incredibihus ,
quia mirabihus-, et mira-
bihus, quia potentius.

i^WWV' V\\%W\\\/W\ \v\v%\\\ vwvww v\v\ vvw w\\\www.\\v\\vvww w\w\\w\ w\\

CAPUT XV.
De Regulo , in qito capWitatis , ob religioneni etiam
sponte tolerandce , extat exempliun : quod tanieii
illi deos colenti prodesse non potuit.

I. Habent tamen isti de captivitate, rehgionis causa

etiam sponte toleranda, et in suis praeclaris viris nobihssi-
mum exemplum. Marcus Attihus Reguhis, imperator po-
puli romani, captivus apud Carthagincnses fuit. Qui cum
sibi mallent a Romanis suos reddi, quam eorum tenerc

captivos ad hoc impetrandum etiam istum prsecipue Re-

,

gulum cum legatis suis Romam miserunt, prius jurationc

constrictum si quod volebant minime peregisset rech-
, ,

turum esse Garthaginem. Pcrrexit ille atque in senatu ,

' Dan. 1,6. — ' Jon. ii . i

 DE CIVITATE DEI , HBEi; J. 29
contrarla persiiasit : quoniam non arbitrabatur utile esse

romanoe reipublic?e mutare captivos. Nec post hanc per-

suasionem a suis ad hostes redire compulsus est sed :

quod juraverat, id sponte comple\dt. At illi eum excogi-

tatis atque horrendis cruciatibus necaverunt. Inclusum
quippe angusto ligno, ubi stare cogeretur, clavisque acu-
tissimis undique confixo, ut se innuUam ejus partem sine

poenis atrocissimis inclinaret, etiam vigilando peremerunt.

Merito certe laudant virtutem tam magna infehcitate ma-
jorem. Et per deos ille juraverat, quorum cultu prohil)ito,
has generi humano clades isti opinantur infligi. Qui ergo
propterea coleljantur , ut istam vitam prosperam redde-
rent, si verum juranti has irrogari poenas seu voluerunt,
seu permiserunt, quid perjuro gravius irati facere po-
tuerunt? Sed cur non ratiocinationem potius ad meam
utrumque concludam Deos certe sic ille coluit, ut
?

propter jurisjurandi fidem nec remaneret in patria nec ,

inde quohbet ire sed ad suos acerrimos inimicos redire

,

mlnime dubitaret. Hoc si huic vitae utile existimabat, cu-

jus tam horrendum exitum meruit, procul dubio falle-
batur. Suo quippe docuit exemplo nihil deos ad istam
temporalem felicitatem suis prodesse cultoribus quando ,

quidem ille eorum deditus cultui et victus et captivus ,

abductus, et quia noluit iditer quam per eos juraverat fa-

cere, novo ac prins inaudito nimiumque horribih sup-
phcii genere cruciatus extinctus est. Si autem deorum
cultus post hanc vitam velut mercedem reddit fehcitatem,
cur calumniantur temporibus christianis, ideo dicentes
urbi accidisse illam calamitatem ,
quia deos suos colere
destitit, cum potuerit etiam illos diligentissime colens
tam infehx fieri ,
quam ille Regulus fuit ? Nisi forte con-
tra clarissimam veritatem tanta quisquam dementia mirae
caecitatis obnititur, ut contendere audeat universam ci-
 ,

:\0 S. AIGUSTINI EPISCOPr

\itateni tleos colenteni iulelicem esse non posse, imum
vero homiuem posse; quod videlicet potentia deorum
suorum multos potius sit idonea conservare, quam sin-
gulos ; cum multitudo constet ex singulis.
II. Si autem dicunt M. Regulum, etiamin illa captivi-
late illisque cruciatibus corporis , animi virtute beatum
esse potuisse •, virtus potius vcra quoeratur, qua beata possit
esse et civitas. Neque enim aliunde ])eata civitas , aliunde
homo cum aliud civitas non sit quam concors hominum
:
,

multitudo. Quamobrem nondum interim disputo quahs ,

in Regulo virtus fuerit. Suflicit nunc, quod isto nobihs-

simo exemplo cogantur fateri non propter corporis bona ,

vel earum rerum cpiae extrinsecus homiui accidunt, co-

,

lendos deos quando quidem ille carere his omnibus ma-

:

luit, quam deos per quosjuravit oftendere. Sedquid

,
,

faciamus hominibus ,
qui gloriantur talem se habuisse
civem ,
qualem timent habere civitatem ? Quod si non
timent, tale ergo ahquid quale accidit Regulo, etiam
civitati tam dihgenter quam ,
ille , deos colenti accidere
potuisse fateantur, et christianis temporibus non calum-
nientur. Verum quia de ilhs Christiauis orta quaestio est,

qui etiam captivi ducti sunt; hoc intueantur et taceant,

qui saluljerrimae rehgioni hinc impudenter atque impru-
denter illudunt : quia si diis eorumprobronon fuit, quod
attentissimus cidtor illorum, dum eis jurisjurandi fidem
servaret, patria caruit, cum aham non haberet captivus-
,

que apud hostes per longam mortem supphcio novae

crudehtatis occisus est multo minus nomen criminandum 5

est christianum , in captivitate sacratorum suorum ,

qui
sedibus supernam patriam veraci fide expectantes , etiam
m suis peregrinosse esse noverunt'.

' Polr. 11. 1 I

 ,

UE CIVITATE DEI , LIBEK 1. 31

CAPUT XVI.

An stupris , quce etiam sanctaruin forte virginum

est passa captivitas , contaminari potuerit inrtus
animi sine voluntatis assensu.

MAGNLMsanecrimen so putantobjicereChristianis, cum

eorum exaggerantes captivitatem addunt etiam stupra
,

commissa, non solum in aliena matrimonia virginesque

nupturas, sed etiam in quasdam sanctimoniales. Hic vero
non fides non pietas non ipsa virtus quae castitas dici-
, ,
,

tur, sed nostra potius disputatio inter pudorem atque ra-

tionem quilausdam coarctatur angustiis. Nec tantum cura-
mus hic alienis responsionem reddere, quantum ipsis
nostris consolationem. Sit igitur imprimis positum atque
firmatum virtutem, qua recte vivitur, ab animi sede
membris corporis imperare sanctumque corpus usu fieri
,

sanctae voluntatis qua inconcussa ac stabili permanente

,

quidquid ahus de corpore, vel in corpore fecerit, quod

sine peccato proprio non valeat evitari praeter culpam,

esse patientis. Sed quia non solum quod ad dolorem ve- ,

rumetiam quod ad hbidinem pertinet in corpore aheno

,

perpetrari potest 5 quidquid tale factum fuerit, etsi reten-

tam constantissimo anmio pudicitiam non excutit, pudo-
rem tamen incutit ne credatur factum cum mentis etiam
•,

vohuitate quod fieri fortasse sine carnis ahqua voluptate

,

non potuit.
32 S. AtdLSTlNl KPISCOIM

CAPUT XVII.

De morte {>oluntaria ob metum poence sive dedecoris.

Ac per hoc et quae se occiderunt ne quidquam hujus- ,

modi palerentur, quis humanus afFectus eis nolit ignosci?

Et quae se occidere noluerunt, ne suo facinore ahenum
flagitium devitarent, quisquis eis hoc crimini dederit, ipse
crimine insipientise non carebit. Nam utique si non hcet
privata potestate hominem occidere vel nocentem , cujus
occidendi hcentiam lex nulla concedit, profecto etiam qui
se ipsum occidit, homicida est \ et tanto fit nocentior,
cum se occiderit quanto innocentior in ea causa fuit
, ,

qua se occidendum putavit Nam si Judae factum merito .

detestamur, eumque Veritas judicat, cum se laqueo sus-

pendit * , sceleratae illius trathtionis auxisse potius quam
expiasse commissum quoniam Dei misericordiam despe-
5

rando cxitiabihter poenitens, nulhun sibi sahibris poeni-

tentise locum reliquit : quanto magis a sua nece se absti-
nere debet, qui tali supphcio quod in se puniat, non
liabet? Judas enim cum se occidit, sceleratum hominem
occidit : et tamen non sohim Christi, verumetiam suae
morlis reus finivit lianc vitam ^
quia hcet propter suum
scelus, ahosuo scelere occisus est. Cur autem homo, qui
mah nihil fecit , sibi malefaciat , et se ipsum interficiendo
hominem interficiat innocentem, ne alium patiatur nocen-
t.em 5 atque in se perpetret peccatum proprimn , ne in eo
perpetretur alienum ?

< Matlli. XXVII . .'1. et Act. i, i8.

 ,

DE CIVITAXE DEI , LIBEK I. ^i.i

W/W XXW \ W^ \W% WV\ XXXy \ VW \V\\ WVl X\X\ V\ V\ WV\ V\ V\ W V\ \W% WW/VW^AW^ VW\'W

GAPUT XYIII.

De aliejia violentiariim lihidine , quam in oppresso

corpore mens invita perpetitiir.

I. At enim, ne poUnat libido, metuitur ? Non

vel aliena
poUuet, si autem polluet, aUena non erit.
aliena erit : si

Sed eum pudicitia virtus sit animi, comitemque liabeat

fortitudinem, qua potius quasUbet mala tolerare, quam
malo consentire decernitj nuUus autem magnanimus et
pudicus in potestate haljeat ([uid de sua carne fiat sed
, ,

tautum quid annuat mente vel renuat quis eadem sana

, •,

mente putaverit se perdere pudicitiam si forte in appre- ,

hensa et oppressa carne sua exerceatur et expleatur Uljido

non sua? enim hoc modo pudicitia perit, profecto pu-
Si
dicitia virtusanimi non erit nec pcrtinebit ad ea bona
^ ,

quibus bene vivitur, sed in bonis corporis numerabitur :

quaUa sunt, vires, pulchritudo, sana integraque valetudo,

ac si quid hujusmodi est : qua3 bona, etiamsi minuantur,
bonam justamque vitam omnino non minuunt. Quod si

tale aUquid est pudicitia, ut quid pro iUa, ne amittatur,

etiamcum periculo corporis laboratur? Si autem animi
bonum est, etiam oppresso corpore non amittitur. Quin
etiam sanctae continentiae bonum cum immunditioe car- ,

naUum concupiscentiarum non cedit et ipsum corpus ,

sanctificatur ct ideo cum eis non cedere inconcussa inten-

,

tione persistit, nec de ipso corpore perit sanctitas, quia eo

sancte utendi perseverat voluntas , et quantum in ipso est
etiam facultas.
II. Neque enim eocorpus sanctumest, quodejus mem-
bra sunt integra aut eo ,quod nuUo contrectantur attactu 5

CTX. 3
 ,

34 S. AtGlSTTNl EPISCOPl
ciim possint diversis eliam easiljiis viiliicrata vim perpeti,
et mediei aliqiiando sahiti opitulantes liaec ibi faciant,

qua3 horret aspectus. Obstetrix virginis eujusdam inte-

gritatem manu vehit explorans , sive malevolentia, sive
inscitia, sive casu, dum inspicit, perdidit. Non opinor
quemquam tam stuhe sapere , ut luiie periisse ahquid exis-
timet, etiam de ipsius corporis sanctitate, quamvis mem-
bri ilhus integritate jam perdita. Quocirca proposito animi
permanente, per quod etiam corpus sanctificari meruit,
nec ipsi corpori aufert sanctitatem viohnitia hliidinis ahe-
nae, quam servat perseverantia continentia3 suae. An vero
siahqua foemina mente corrupta violatoque proposito ,

quod Deo voverat, pergat vitianda ad deceptorem suum,

adhuc eam pergentem sanctam vel corpore dicimus, ea
sanctitate animi, perquam corpus sanctificabatur, amissa
atque destructa? Absit hic error , et hinc potius adraonea-
mur ita non amitti corporis sanctitatem , manente animi
sanctitate , etiam corpore oppresso , sicut amittitur corpo-
ris sanctitas violata animi sanctitate, etiam corpore intacto.
Quamobrem non habet quodin semorte spontanea puniat
foemina , sine uUa sua consensione violenter oppressa , et

aheno compressa peccato quanto minus antequam hoc :

fiat? ne admittatur homicidium certum, cum ipsum flagi-

tium, quamvis ahenum, adhuc peudet incertum.

-V» V% X-VX^ VVV\ VlA^ VlO^ VVV* VV V» V»/V\ VVW -V VV\ VVV4 -VVV* 'VVVX VV%/\ AO^

CAPUT XIX.

De Lucretia, qiice se ob illatum sibi stuprum peremit.

I. Aj\ forte huic perspicuae rationi, qua thcimus, cor-

pore oppresso, nequaquam propesito castitatis ulla in ma-
 ,

DE CIVITATE DEI , LIBEK 1. 35

lum conseiisione mutato , illius tantum esse flagitium, qui
opprimensconcu])uerit, nonillius, quae oppressa coneum-
henti nulla voluntate consenserit, contradicere audebunt
hi, contra quos foeminarum cliristianarum in captivitate
oppressarum non tantum mentes , verumetiam corpora
sancta defendimus ? Lucretiam certe matronam nobilem
veteremque romanam pudicitite magnis efferunt laudiljus.
Hujus corpore cum violenteroppressoTarquinii regis filius
libidinose potitus esset, illa sceliis improbissimi juvenis ma-
rito Collatino et propinquo Bruto, viris clarissimis et for-

tissimis, indicavit, eosque ad vindictam constrinxit. Dein-

de foedi in se commissi segra atque impatiens se peremit.
Quid dicemus ? Adultera hsec, an casta judicanda est? Quis
inhac controversia laborandum putaverit? Egregie quidam
ex hoc veraciterque declamans, ait Mirabile dictu, duo ; ((

fuerunt, et aduherumunus admisit. « Splendide atque ve-

rissime. Intuens enim in duorum corporum commixtione
unius inquinatissimam cupiditatem , akerius castissimam
vohmtatem et non quid conj unctione membrorum sed
, ,

quidanimorum diversitate ageretur attendens Duo, in- : ((

quit, fuerunt, et aduherium unus admisit. »

II. Sed quid est hoc, quod in eam gravius vindicatur,

qure adukerium non admisit? Kam ille patria cum patrc

pulsus est hsec summo est mactata supphcio. Si non est
*
:

illa impuchcitia qua invita opprimitur non est liaec jus-

, ^

titia, qua casta punitur. Vos appello, Leges Judicesque

romani. Nempe post perpetrata facinora , nec quemquam

scek^stum indemnatum impune vohiistis occidi. Si ergo ad
vestrum judicium quisquam deferret hoc crimen, vobisque
probaretur non sokmi indemnatam, verumetiam castam
et innocentem interfectam esse raulierem , nonne eum
qui id fecisset, severitate congrua plecteretis? Hoc fc^cil

' De lioc ip.fra, lib. iii, c i5.

 . ,

36 S. AUGUSTIIVl F.PISCOPI

illa Liicrolia, ilk, illa sic jirsedicala Lucrclia iniioccntem,

castani , vim pcrpcssam Liicrcliam insiipcr intcrcmit.
Prolcrlc scntcnliani. QiioJ si j)ro})lcrc'a non potcstis, quia

non astat quam punirc possilis, cur interfcctricem inno-

ccntis ct casti3e tanta prtxdicalione lautlatis? Quam certe
apud inrcrnos judiccs, ctiam talcs, (pialcs poclarum vcs-
Irorum carminil)us cantitantur, nuUa rationc dctcnditis,
constitutam scilicet inter illos :

Qui sibileluin
Insonfcs pcpeieic manu luceiucjuc pcrosi

Projcccrc aninias.

Cui ad superna redirc cupienti

Fata obstant, tristique palus innabilis unda (/j)

Alligat '

An forte ideo ibi quia non insontem, sedmale non est,

silii consciam Quid si enim ( quod ipsa tan-

se percmit ? ,

tummodo nosse poterat ) quamvis juveni violenter ir- ,

ruenti , etiam sua libidine illecta consensit , idque in se

puniens ita doluit, ut morte putarct expiandum? Quan-
quam nec sic quidem occidere se debuit , si fructuosam
posset apud deos falsos agere poenitentiam. Verumtamen
si forte ita est, falsumque est illud, quod duo fucrunt, et
adulterium unus admisit, sed potius ambo adulteriura
commiserunt, unus manifesta invasione, altcra latente con-
sensione non se occidit insontcm
, : ct ideo potcst a littera-

tis ejus defcnsoriljus dici non cssc apud inferos inter illos
. . . Qui sibi lctum
Insontes pcperere manu.

Seditahtec causa ex utroque latere coarctatur, utsiexte-

nuatur homicidium , adulterium confirmetur ; si purgatur
adulterium , liomicidium cumuletur : nec omnino inve-
nitur exitus , ul)i dicitur : « Siadultcrata, cur laudata : si

pudica , cur occisa? »

'
Virs; .1',nci(l. vi
 :

DE CIVITATE DEI , LIBER I. 37

III. Nobis tameniii hoc tani nobili foeminaj hujus exem-
plo adistosiofutandos, qui christianis foeminis in captivi-
tatc compressis, aheni ab omni cogitatione sanctitatis in-
sultant, sufficit quod in praechiiis ejus laudibus dictum est
<( Duo fuerunt, etadulterium unus admisit. » Tahs enim ab
eis Lucretia magis credita est , qufe se nullo adulterino po-
maculare consensu. Quod ergo se ipsam, quoniam
tuerit
adulterum pertulit, etiam non adulterataoccidit, nonest
pudicitiae charitas, sed pudoris infirmitas. Puduitenim eam
turpitudinis ahenae in se commissoe , etiamsinon secum :

et romana midier, laudis avidanimium, verita est ne puta-

retur, quod violenter est passa cum viveret, hbenter passa si
viveret. Unde ad oculos hominum mentis suse testem illam
poenam adhibendamputavit, quiJjus conscientiam demons-
trare non potuit. Sociam quippe facti se credi erubuit si ,

quodahus in ea fecerat turpiter, ferret ipsa patienter. Non

hoc fecerunt foemin£e christianae, quse passse simiha vivunt.
Tamen nec in se ultae sunt crinien ahenum, ne ahorum
sceleribus adderent sua 5 si, quoniam hostes in eis concupis-
cendo stupra commiserant, illae in se ipsis homicidia erubes-
cendocommitterent. Habcnt quippe intus gloriam castita-
tis testimonium conscienti.ie habent autem coram ocuHs
, :

Dei sui 5 iiec requirunt amphus ubi quid recte faciant non
, ,

amphus habent, ne devient a.h auctoritate h^^gis divinae,

cum male devitant offensionem suspicionis humanae.

/vv WM^via^fX^-v* wvww^^^vx w/x-x viit xia'» \x.-^\ \y wwxs w^-xww ww vv\'\'vtv% vv^^wvw

CAPUT XX.
Niillam esse auctoritatem qacE Christianis in qua-
,

lihet causa jus voluntarice /lecis tribuat.

Nbqtje enim frustra in sanctis canonicis Libris nusquam

nobis divinitus praeceptum permissumve reperiri potest ^
 :

^>^ s. avgt;stim Krrscori

lU vel jpsins adipismMlreimmortalitatis, vel ulliuscarendi
cavendive mali causa , nobismetipsis necem inferamus.
Nani et proliibitos nosesse intelligendum est, ubi Lexait;
« Non occides » Pr.esertimquia non addidit « Proximum
'
. :

» tuum» sicutfalsumtestimoniumcumvetaret, «Falsum,

:

n inquit, testimonium non dices adversus proximum

» tuum^. )> Nec ideo tamen si adversus se ipsum quisquam
falsum testimonium dixerit, al) hoc crimine se putaverit
alienum. Quoniam regulam diligendi proximum a semet-
ipso dilector accepit quandoquidem scriptum est « Di- ,
:

)i liges proximum tuum tanquam teipsum^. Porro si , ))

falsi testimonii non minus reus est, qui de se ipso falsum

fatetur quam si adversus proximum hoc faceret cum in

,
•,

eo prcecepto quo falsuni testimomum prohibetur, adver-

,

sus proximum prohibeatur, possitque non recte intelli-

gentibus videri non esse prohibitum ut adversus se ip- ,

sum quisque falsus testis assistat quanto magis intelli- ,

gendum est non Hcere homini se ipsum occidere cum in ,

eo quod scriptum est « Non occides nihilo deinde ad- : , ))

dito,mdlus, nec ipse utique, cuipraecipitur, intelhgatur

exceptus? Unde quidam hoc praeceptum etiam in l^estias
ac pecora conantur extendere ut ex hoc nullum etiam ,

illorum liceat occidere. Cur non ergo et herbas, et quid-

quid liomo radicitus ahtur ac figitur ? Nam et hoc genus
rcrum, quamvis non sentiat, dicitur vivere ac per hoc ,

potest et mori^ proinde etiam cum vis adhibetur, occidi.

Unde et Apostolus , cum de hnjuscemodi seminibus lo-
queretur : « Tu , inquit , quod seminas non vivificatur,

nisi moriatur "*.

)) Et in Psahno scriptiuTi est : « Occidit vites
» eorum in grandine ^ )> Num igitur ob hoc cum audimus ,

« Non occides , » virgultum vellere neflis ducimus, et Ma-

' Exod. XX, i3 et Deut. v, 17. — ' Ibid. 16 et 20. — ^ Malli. \xu . Sq.
— 4 Cor. XV, 36. — ^ pga] lxxvii , 4/
 ,,
:

DE CIVITATE DEI , LIBER I. 39

nichseorum errori insanissime acquiescimus ? His igitur
deliramentis remotis , cum legimus : « Non occides , » si

propterea non accipimus hoc dictum esse de frutectis,

quia nullus est eis sensus 5 nec de animantibus irrationa-
libus , volatihlius , natatihbus , ambulatihbus reptihbus ,

quia nidla nobis ratione sociantur, quam non eis datum

est nobiscum habere communem unde justissima ordi- ^

natione Creatoris et vita et mors eorum nostris usibus sub-

ditur restat ut de homine intelhgamus, quod dictum est
:

<(Non occides » nec alterum ergo nec te. Neque enim

: ,

qui se occidit, ahud quam hominem occidit.

'vvv» xvv\ vvv^ vv\% ^x/*'^ v%/v\ A^v» \a/ia \ VV\ %.XX\ A^/^-* VV\^ VV*i\ -VVM \^^

CAPUT XXI.

De biterfectionibus hominum ,
quce ab homicidii cri-
mine excipiuntur.

QuAsDAM vero exceptiones eadem ipsa divina fecit auc-

toritas, ut non hceat hominem occidi. Sed, his exceptis,

quos Deus occidi jubet, sive data lege, sive adpersonam

pro tempore expressa jussione ( Non autem ipse occidit :

qui ministerium debet jubenti sicut adminiculum gladius ,

utenti. Et ideo nequaquam contra hoc prseceptum fece-

runt, quo dictum est;. « Non occides, » qui, Deo auctore,
bella gesserunt, aut personam gerentes pubhcse potestatis
secundum ejus leges hoc est justissimae rationis impe-
,
,

rium sceleratos morte punierunt. Et Abraham non so-

,

lum non est culpatus crudehtatis crimine verumetiam ,

laudatus est nomine pietatis, quod voluit fdium, nequa-

quam scelerate, sed obedienter occidere ^ Et merito cpiae-
' Gen. x\ii, 10.
40 S. AUGX;ST1KI EPISCOPI

riliir ulrnm pro iiissii Dei sit hal)endnm, (juotl JcplUc

filiam, qu«3 palri occurrit, occidit, cum se ininiolaturnm
Deo id vovisset , cpiod ci redeunti de pr.nelio victori pri-
milnsoccurrisset '. Nec Samson aliter excusatur, quod se
ipsum cum liostihus ruina domus opprcssit ^, nisi quia Spi-
ritus latenter hoc jusserat, qui per iUum miracuJa facie-
])at.) His igitnr exceptis, quos vel lex justa generaliter,

vel ipse fons justitia^ Deus speciahter occidi jubet, quis-

quis hominem vel seipsum, vei quemhbet occiderit, ho-
micidii crimine innectitur.

CAPUT XXII.

Quod mmquam possit mors "ooluntaria ad magni-

tudinem animi pertinere.

I. Et quicumque hoc in se ipsis perpetraverunt , animi

magnitudine fortasse mirandi non sapientiae sanitate lau- ,

dancU sunt. Quancjnam si rationem diligentius consulas,

ne ipsa cpiidem animi magnitudo recte nominatur , u])i

cjuiscjue non valencio tolerare, vel quaec|ue aspera, vel

aliena peccata , se ipse interemerit. Magis enim mens in-
fnma depreiienditur, quae ferrenon potest, vel duram sui
corporis servitutem, vel stultam vu]gi opinionem ma- :

jorcpie animus merito dicendus est, c|ui vitam aerumnosam

magis potest ferre, quam fugere, et liumanum judicium,
maximeque vulgare , cpiod plerumcjue cahgine erroris in-
volvitur, prae conscientiae luce ac puritate contemnere.
Quamobrem si magnoanimo fieri putandum cst, cum sijji

Ijomo ingerit mortem, ille potius Cleombrolus in hac animi

' .Fiulic vi, 34. — ^ i<l- XVI, 3o.

 ,,

DE CIVITATE DEI , LIBER I. 41

inagnitudine repcritur; quem ferunt lecto Platonis

libro, ubi de iramortalitate animae disputavit, se proecipi-
tem dedisse de muro atqiie ita ex hac vita migrasse ad
,

eam, quara credidit esse meliorem. Nihil enim urgebat

aut calaraitatis, aut crirainis, seu verura, seu falsum,
quod non valendo ferre se auferret sed ad capessendam :

mortem atque ad hujus vitae suavia vincula rumpenda

,

sola affuit anirai magnitudo. Quod tamen magne potius

factura esse quam bene , testis ei potuit esse Plato ipse
quem legerat : qui profecto id prsecipue potissirauraque
fecisset, veletiampr.iecepisset, nisi ea raente, qua iraraor-
talitatem animae vidit , nequaquam faciendura quinetiam ,

prohibendum esse judicasset.

II. At enim multi se intereraerunt ne in manus hostium ,

pervenirent ? Non raodo quseriraus utrum sit factimi sed ,

utrum fuerit faciendum. Sana quippe ratio etiam exemplis

anteponenda est, cui quidem et exerapla concordant, sed
illa, quse tanto digniora suntimitatioiie, quantoexcellen-
tiora pietate. Non fecerunt Patriarchse non Prophetse, ,

nonApostoH quiaetipse Dominus Christus, quandoeos,

5

si persecutionem paterentur fugcre admonuit de civitate

,

in civitatem potuit adraonere ut sibi manus inferrent,

^
,

ne in manus persequentiura peiTsnirent. Porro si hoc ille

non jussit, autnionuit, ut co niodosui cxhacvita raigra-
rent, quibus raigrantibus raansiones aetcrnas sepraepara-
turura esse promisit* ,
quaehbet exempla opponant gentes
quseignorant Deum^, manifestura est hoc non Hcere colen-
tibus unum verum Deum.
' MaUli. X, 23. — 2 joan. xiv , 'z. — ^ i Thess. iv, 5.
 ,

42 5. AUGUSTINI EPISCOPI

O^VVk %VVt VV%% VV^^ XVV^^V^- V\ VVV% VVVXA'^^^ 'VVX^ vx^ vvvvv^/v^ v%^

CAPUT XXIII.

Quale exeTnpluin sit Catonis , qui , victoriam Ccesa-

ris non ferens , se interemit.

Sed tamen etiam iili prseter Lucretiam, de qua supra

satis quod videliatur diximus, non facile reperiunt de cujus
auctoritate prsescribant, nisi illum Catonem, qui se Uticse
occidit : non quia solus id fecit, sed quia vir doctus et pro-
busliabebatur, utmerito putetur recte etiam fieri potuisse
vel posse quod fecit. De cujus facto quid potissimumdicam,
nisi quod amici ejus etiam docti quidam viri qui hoc fieri ,

prudentius dissuadebant, imbecillioris quam fortioris animi

facinusesse censuerunt quo demonstraretur non honestas
,

turpia praecavens, sed infirmitas adversa non sustinens?

Hoc et ipse Cato in suo charissimo fiho indicavit. Nam si

turpe erat sub victoria Caesaris vivere, cur auctor hujus

turpitudinis pater fiho fuit ,
quem de Caesaris benignitate
omnia sperare prsecepit? Cur non et iUum secum coegit ad
mortem? Nam si eum filium qui contra imperium in hos- ,

tem pugnaverat, etiam victorem laudabihter Torquatus

occidit, cur victus victo fiiio pepercit Cato, qui non pe-
percit sibi ? An turpius erat contra imperium esse victo- ,

rem, quam contra decus ferre victorem?Nullomodoigitur

Cato turpe essejudicavit sub victore Csesare vivere alio- :

quin ab hac turpitudine paterno ferro fdium liberaret. Quid

est ergo , nisi quod fihum quantum amavit, cui parci a Cae-
sare et speravit et voluit tantum , glorise ipsius C?esaris , ne
ab illo etiam sibi parceretur , ut ipse Csesar dixisse fertur
invidit ^ aut ut aliquid nos mitius dicamus , erubuit
, ?
 DE CIVITATE DEI , LIBER I. 43

CAPUT XXIV.
Qiiod in ea , qiia
i^irtute Regulus Catone prcestan-
tior fuit , multo magis emineant Christiani.

NonjNT aiitem isti, contra quosagimus, utsanctum

virum Job, qui tam horrenda mala in sua carne perpeti
maluit, quam illata sibi morte omnibus carere cruciatibus;
vel alios sanctos ex nostris Litteris summa auctoritate cel-
sissimis , fideque dignissimis , ([ui captivitatem dominatio-
nemque hostimn ferre, quam silji necem inferre malue-
runt, Catoni prseferamus : sed exlitteris eorum, eidem illi

Marco Catoni Marcum Regulum prseferamus. Cato enim

nunquam Csesarem vicerat, cui victus dedignatus est sub-
jici , et ne subjiceretur , a se ipso elegit occidi : Regulus
autem Poenos jam vicerat, imperioque romano romanus
imperator non ex civibus dolendam , sed ex hostiljus lau-
dandam victoriamreportaverat ab eis tamen postea victus,
:

maluit eos ferre serviendo, quam eis se auferre moriendo.

Proinde servavit et sub Carthaginensium dominatione
patientiam, et in Romanorum dilectione constantiam, nec
victum auferens corpus ab hostil^us, nec invictum animum
a civibus. Nec quod se occidere noluit , vitee hujus amore
fecit. Hoc probavit, cum causa promissijurisque jurandi
ad eosdem hostes ,
quos gravius in senatu verbis ,
quam
in bello armis offenderat, sine ulla dubitatione remeavit.
Tantus itaque vitae hujus contemptor, cum ssevientibushos-
tibus per quaslibet poenas eam fmire ,
quam se ipse peri-
mere maluit, magnum scelus esse, si se homo interimat,

procul dubio judicavit. Inter omnes suos laudabiles et vir-

44 S. AtGUSTIKl EPlSCOri
tiitum insignihus illustres viros non proferunl Romani
meliorem, quem neque lelieitas corruperit, nam in tanta
victoria mansit pauperrimus *
•, necin{"elicitasfregerit,nam
ad tanta exitia revertit intrepidus. Porro si fortissimi et
pracclarissimi viri terren?e patrise di^fensores , deorumque
licet falsorum , non tamen fallaces cidtores, sed veracis-
simi etiamjuratores, quihostes victos more ac jure belli
ferire potuerunt, liialj hostibus victi setpsos ferire nokie-
runt ;cum mortem minime formidarent victores tamen
et ,

dominos ferre quam eam sil)i inferre mahierunt quanto

,
:

magis Christiani, verum Deum colentes et supernae patrise

suspirantes , ah hoc facinore temperabunt , si eos divina
emendandos ad tempus hos-
dispositio vel prol^andos vel
tibus subjugaverit quos in iUa humihtate non deserit,
;

qui proptcr eos tam humihter venit Altissimus prsesertim •,

quos nullius militaris potestatis vel tahs mihtiae jura con-

strmgunt , ipsum hostem ferire superatum ? Quis ergo tam
mahis error obrepit, ut homo se occidat, velquia in eum
peccavit, vel ne in eum peccet inimicus cum vel peccato-
:

rem vel peccaturum ipsum occidere non audeat inimicum?

l/l/^^^V^^^W^^^VW^ \VV*'VVV\'VVWVVVVVVV\'\A'\'* VVV^-VtA^^-VVV* VV%/»'\'VW'VVV\A^'\VW/*'^^

CAPUT XXV.
Quod peccatum non per peccatum deheat declinari.

At enim timendum est et cavendum ne libidini hostih ,

subditum corpus illecebrosissima vohiptate animum alh-

ciat consentire peccato. Proinde, inquiunt, nonjam prop-
ter ahenum , suum peccatum antequam hoc
sed propter ,

(|uisque committat, sedebet occidere. NuUo modo quidem

' Liv. lil). xvm, et Valer. lib. iv, c. 4

 DE CIVITATE DEI , LIBEU 1. 45
.hoc faciet animus, ut consentiat libidini carnissua? aliena
libidinc concitatae, qui Deo potius ejusque sapientiae,
quam corporis concupiscentise sulDJectus est. Verumtamen
si detestabile lacinus et damnabile scelus est , etiam se
ipsumhominem occidere,sicutVeritasmaniresta proclamat
quis ita desipiat, « Jam nunc peccemus, ne postea
ut dicat :

lorte pcccemus jam nunc perpetremus homicidium, ne

j

forte postea incidamus in adulterium? » Nonne si tantum

dominatur iniquitas, ut non innocentia sed potius peccata ,

ehgantur, satiasestincertum de fiituro adulterium^ quam

certum de prsesenti homicidium ? Nonne satius est fla-

gitium committere quod poenitendo sanetur quam

, ,
talc
facinus ubilocus sahibrispnenitcntise nonrehnquitur?H8ec
dixi propter eos vel eas ,
quae non aheni , sed proprii pec-
catidevitandicausa, ne sub alterius hbidine etiam excitatae
suae forte consentiant, vim sibi, qua moriantur, inferen-
dam putant. Cseterum absit a mente christiana, quae Deo
suo fidit, in eoque spe posita, ejus adjutorio nititur 5 absit,
inquam, ut niens tahs cujushbet carnis vohiptatibus ad
consensum turpitudinis cedat. Quod si iha concupiscen-
tiahs inobedientia, quae adhuc in membris moribundis
habitat praeter nostrae vohmtatis legem quasi lcge sua
,

movetur quanto magis aljsquc culpa est in corpore non

,

consentientis , si absque culpa est in corpore dormientis?

CAPUT XXVI.
De his, quce Jieri non licent , cum a sanctis facta
noscuntur y qua ratione facta cvedenda sint.

Sed quaedam inquiunt sanctae foeminae tempore perse-

, ,

cutionis, ut insectatores suse pudicitiae devitarent, inrap-

turum atque necaturum se fluvium projecerunt(5), eofjiic
 ,

46 S. AtGlSTINI EPTSCOPI

modo defunct.T siint, oariimque martyria in catholica

Ecclesia venerationc celeberrima frequentantur. De liisni-

hil temcre audeojudicare. Utrum enim Ecclesiae aHquibus

fide dignis testificationibus , ut earum memoriam sic ho-
noret , divina persuaserit auctoritas , nescio : et fieri potest
ut ita sit. Quid si enim hoc fecerunt, non humanitus de-
ceptae, seddivinitus jussae^ necerrantes, sed obedientes,
sicut de Samsone aUud nobis fas non est credere? Cum
autem Deus jubet, seque jubere sine uUis ambagibus inti-
mat, quis obedientiam in crimen vocet ? quis obsequium
pietatis accuset ? Sed non ideo sine scelere facit, quisquis
Deo immolare fiHum decreverit, quia hoc Abraham etiam
laudabihter fecit. Nam et miles cum obediens potestati
sub qua legitime constitutus est , hominem occidit , nulla
civitatis suae lege reus est homicidii : imo , nisi fecerit, reus

est imperii deserti atque contempti. Quod si sua sponte

atque auctoritate fecisset , in crimen effusi humani sangui-
nis incidisset. Ttaque undepunitursifeceritinjussus, inde
punietur nisi fecerit jussus. jubente impe-Quod si ita cst

ratore ,
Qui ergo audit
quanto magis jubente Creatore ?

non licere se occidere, faciat, si jussitcujus nonhcet jussa

contemnere. Tantummodo videat utrum divina jussio
nullo nutet incerto. Nos per aurem conscientiam conveni-
mus, occultorum nobis judicium non usurpamus. « Nemo
» scit cjuid agatur m homine, nisi spiritus hominis qui in ,

» ipsoest*.» Hoc dicimus, hoc asserimus, hoc modis omni-

bus approbamus , neminem spontaneam mortem sibi in-

ferre debere, vehit fugiendo molestias temporales, nein-

cidat in pei-j^etuas : neminerp propter ahena peccata , ne
hoc ipse incipiat habere gravissimum proprium quem ,

non poUuebat ahenum neminem propter sua pcccata :

pr.Tterita, propter qu?p magis hac vita opus est, ut possint

= I Cor. II , 22.
 ,

DE CIVITATE DEI , LIBER I. 47

pcenitendo sanari neminem velut desideiio vitse melioris,
:

quae postmortem speratur quia reos sua3 mortis melior 5

post mortem vita non suscipit.

GAPUT XXVII.
An proptej' declinationem peccati niors spontanea
appetenda sit.

Restat una causa , de qua dicere coeperam ,

qua utile

putatur , ut se qaisque interficiat , scilicet ne in peccatum

irruat, vel blandiente voluptate, vel dolore sGeviente.
Quam causam si voluerimus admittere, eo usque pro-
gressa perveniet , ut hortandi sint homines tunc se potius
interimere , cum lavacro sanctae regenerationis abluti ,

universorum remissionem acceperint peccatorum, Tunc

enim tempus est cavendi omnia futura peccata, cum omnia
sunt deJeta prjieterita. Quod si morte spontanea recte fit

€ur non tunc potissimum fit? Cur baptizatus sibi quisque

parcit? Gur liberatum caput tot rursas vitae hujus peri-
cuhs inserit , cum sit faciihmae potestatis illata sibi nece
omnia devitare scriptumque sit ,« Qui amat periculum :

« incidit in ilhid ? Gur ergo amantur tot et tanta pericula,

* ))

Tel certe etiamsi non amantur suscipiuntur cum manet , ,

in hac vita cui abscedere hcitum est? An vero tam in-

,

sulsa perversitas cor evertit, et a consideratione veritatis

avertitut si se quisque interimere debet ne unius capti-
, ,

vantisdominatu corruat in peccatum vivendmu sibi exis- ,

timet ut ipsum perferat mundum per omnes horas ten-

,

tationibus plenum , et tahbus qualcs sul) uno domino

' Eccli. ni, 27.

48 S. AUGUSTIKI EPISCOPl
iorniidantur, ct innuinerabilibus caetcris, sinc quibus ha3c
vita non ducitur? Quid igitur causae est, cur in eis ex-
horlationibus tcmpora consuniamus, quibus baptizatos
alloqucndo studcmus acccndcre sivc ad virginaLm inte-
,

gritatcm , sive ad continentiam vidualem sive ad ipsam ,

thori conjugahs fidcm, cum habeamus mehora, et ab

omnibus peccandi pericuhs remota compendia ut qui- ,

buscumque post remissionem recentissimam peccatorum

arripiendam mortem, siliique ingerendam persuadere
potuerimus , eos ad Dominum saniores purioresque mitta-
nius ? Porro si quisquis hoc aggrediendimi et suadendum
putat, non dico desipit, sed insanit^ qua tandem fronte
homini dicit : (c Interfice tc , ne parvis tuis pcccatis adjicias
gravius , dum vivis suIj domino barl^aris moril)us impu-
dico ; » qui non potest nisi sceleratissime dicere : (( Intcrfice
te, peccatis tuis omnibus absolutis, ne rursus taha vel
etiam pejora committas , dum vivis in iiuindo tot impuris
vohiptatibus illeceljroso, tot nefandis crudehtatibus fu-
rioso , tot erroribus et terroribus inimico? » Hoc quia nefas
cst diccre, nefas est profecto se occidere. Nam si hoc
sponte faciendi uUa causa justaesse posset, procul dubio
justior quam ista non esset. Quia vero nec ista est, ergo
nuILi est.

^'V\'\'VW\ VV\\ VW\ WM^/WWW^-VWIVW^A/VW vw\ t/www%vw\vw\ vw\ vw\ wvww\ v\

CAPIIT XXVIII.

Quo judicio Dei corpoia continenliumlihidohos-

iti

tilis peccare perniissa sit.

I. NoN itaque vobis, o fideles Christi, sit tredio vita

vestra , si hidiljiio fuit hostiJjus castitas vcstra. Habetis
uiagnam veramque consolationem, si fidam coiisi.icnliam
 ,,

DE CIVITATE UEt , LIBER I. 49

retineti^ , non vos consensisse peccatis eorum qui ,
in vos
peccare permissi sunt. Quod si forte , cur permissi sint
quseritis, alta quidem est providentia Creatoris mmidi
atquc Rectoris, a Et inscrutabilia suntjudicia ejus, et in-
i> vestigabiles viaeejus*. m Verumtameninterrogate fideliter

animas vestras , ne forte de isto intcgritatis et continentiae

vel pudicitiae bono vos intlatius extidistis , et humanis

laudibus delectatae in lioc etiam aliquii^us invidistis. Non
accuso quod nescio, nec audio quod vobis interrogata
corda vestra respondent. Tamen si ita esse responderint
nolite mirari hoc vos amisisse , unde hominibus placere
gestiistis ^ illud vobis remansisse ,
quod ostendi homini-
bus non potest. Si peccantibus non consensistis , divinre
gratiae , ne amitteretur , divinum accessit auxilium ; hu-
mauEe gloriae, ne amaretur, humanum successit oppro-
brium. In utroque consolamini pusillanimes ; iilinc pro-
batae, hinc castigatae; ilhnc justificatae, hinc emendatce.
Quarum vero corda interrogata respondent nunquam se
de bono virginitatis , vel viduitatis , vel conjugahs pudi-
citiaesuperbisse, sed humihbus consentiendo- de dono Dei
cum tremore exultasse ^ nec invidisse cuiquam paris
,

exceUentiam sanctitatis et castitatis, sed humana laude

postposita, quae tanto major deferri solet, quanto est bo-
num rarius ,
quod exigit laudem , optasse potius ut ea-
rum amphor numerus esset, quam ut ipsae in paucitate
amphus eminerent nec istae quae tales sunt si earum
:
, ,

quoque aliquas barbarica hbido compressit, permissum

hoc esse causentur-, nec ideocredant Deumista neghgere,
quia permittit quod nemo impune committit. Quaedam
enim pondera malarum cupiditatum
vehiti , et per occid-

tum praesens divinum judicium relaxantur, et manifesto

uUimo reservantur. Fortassis autem istae, quae bene sibi

I
Rom. XI, 33. — ' Id. xu, i6. — ' Pfal.,n ii.
cnt. i
 ,,

50 S. Air.lSTIlN! EPISCOPl

simt conscia» nou se cx islo castiLatis hono cor inflatuni

extulisse, cl tanicn vim hostilcm in carnc pcipcss;« sunt,
liahchant aliquid latentis infirmitatis , quae posset in su-
perbiae fastum, si hanc humilitatcm in vastatione illa

evasisscnt, extolh. Sicut crgo quidam morte rapti sunt,

ne « Malitia mutarct intellcctum eorum ita quiddam '
)> •,

ab istis vi raptum est ne prosperitas mutaret modestiam

,

earum. Utrisquc igitur, qure dc carne sua quod turpem ,

nuUius esset perpessa contactum vel jam supcrbicbant ,

vel superbire , si nec hostium violentia contrectata esset

forsitan poterant non ablata est castitas sed huniihtas
, ,

persuasa illarum tumori succursum est immanenti,

:

istarum occursum est imminenti.

II. Quanquam et illud non sit tacendum, quod qui-

busdam, quae ista perpessa? sunt, potuit videri continentiae

bonum in bonis corporalibus deputandum et tunc ma- ,

nere si nulUus libidine corpus attrectaretur non autem

, j

esse positum in solo adjuto divinitus roborc voluntatis, ut

sit sanctum et corpus ct spiritus; nec tale bonum esse,
quod invito animo non possit auferri : qui error eis for-

tasse sublatus est. Cum enim cogitant qua conscicntia

Deo servierint, et fide inconcussa non de illo sentiunt
quod ita silji servientes eumcpie ita invocantes deserere
, ,

ullo modo potuerit, quantumque iUi castitas placeat

duliitare non possunt vident esse consequcns nequaquam
,

iUum fuisse permissurum, ut haec acciderent sanctis suis,

si eo modo perire posset sanctitas ,

quam contuUt eis , et

diUgit in eis.

' Saji. IV, II

 ,

1>K <:IV1T.VTF. DKl . IJUfai 1. 51

CAPUT XXIX.
Quid familia Christi respondere deheat injideUhiis
cum exprohrant, qaod eam a furore hostium non
liheraK>erit Christus.

Habet itaqiie omnis fkmilia summi et veri Dei consola-

tionem suam, non fallacem, nec in spe rerum nutantium
vel labentium constitutam 5 vitamque etiam ipsam tempc-
ralem minime poenitendam in qua eruditur ad aeternam
,
^

Jjonisque terrenis tamquan peregrina u titur nec capitur, ,

malis autem aut probatur , aut emendatur. Illi vero qui

probationi ejus insultant, eique dicunt, cum forte in aliqua
temporalia mala devenerit , « Ubi est Deus tuus '
? » Ipsi
dicant ubi sint dii eorum cum , talia patiuntur, pro qui-
bus evitandis eos vel colunt, velcolendos essecontendunt.
Nam ista respondet Deus meus ubique praesens est,
: ((

ubique totus , nusc[uam inclusus qui possit adesse secre- ,

tus , abesse non motus : ille cum me adversis rebus exa-

gitat, aut merita examinat, aut peccata castigat, merce-
demque mihi aeternam pro toleratis pie malis temporalibus
sei^vat : vos autem qui estis , cum quibus loqui dignum sit

saltem de diis vestris, quanto minus de Deo meo, qui

« Terribilis est super omnes deos ? Quoniam dii gentium
(; dflemonia , Dominus autem ccelos fecit^. »

' Psal. XLi, 4 — ' Id. xcv, 4, 1

 ,

52 S. AUGT STIM EPISCOPI

1\ VVIAVWWW^ wv\ vww^xwxi-vvvvx VV%%Wl.VVW\V\'^\\V\'\VV\V\ l.\V\WV vwv vvwvivv

CAPIJT XXX.

Quom pudefidis prosperitatibus afjluere veliiit , qui

de cJiristianis temporihus conqueruntur.

quondam pontifex viveret,

SiNasica iUc Scipio vester
quem sub terrore Lelli punici in suscipiendis phrygiis
sacris, cum vir optimus quoereretur, universus senatus
elegit , cujus os fortasse non auderetis aspicere , ipse vos
ab hac impudentia cohiberet. Cur enim afllicti rebus ad-
de temporibus querimini christianis nisi quia ves-
versis ,

tram luxuriam cupitis haberc securam, ct perditissimis

moribus remota omni molestiarum asperitate dilHuere?
Neque enim propterea cupitis habere pacem et omni ge-
nere copiarum abundare , ut his bonis honeste utamini
hoc est , modeste, sobrie, temperanter, pie : sed ut infi-
vohiptatum insanis effusionibus exquiratur
nita varietas
secundisque rebus ea mala oriantur in moribus, quae
saevientibus pejora sint hostibus. At ille Scipio pontifex
maximus vester , ille judicio totius senatus vir optimus
istam vobis metuens calamitatem , nolebat semulam tunc
imperii romani Carthaginem dirui, et decernenti ut di-
rueretur, contradicebat Catoni*, timens infirrais animis
hostem, securitatem, et tanquam pupillis civibus idoneum
tutorem, necessarium videns esse terrorem. Nec eum
sententia fefelUt •, re ipsa probatum est quam verum di-
ceret : « Deleta quippe Carthagine^., magno scihcet ter-
rore roman.T reipubhcse depulso et extincto, tanta dc

' i'lutaich. in Catorip Jlajoic, Livius, lil). xlix, etc. — ' Sallust. jn bcHo
Jugurt. Vellcius I'aterculu^, iiiitiolib. n
 ,,

1>K CIVITATK HEI , LIBEH I. 53

rebiis prosperis orta mala continuo subseciita sunt, ut cor-
rupta disruptaque concordia prius saevis cruentisque scdi-
tionibus , deinde mox malarum connexione causarum
bellis etiam civilibus tanta^ strages ederentur, tantus san-
guis effunderetur , tanta cupiditate proscriptionum ac
rapinarum ferveret immanitas , ut Romani illi ,
qui vita
integriore mala metuebant ab hostibus perdita integritate ,

vitse crudeliora paterentur a civibus eaque ipsa libido ,

dominandi, quae inter alia vitia generis humani meracior

inerat universo populo romano ,
posteaquam in paucis
potentioribus vicit , obtritos fatigatosque c<Teteros etiam
jugo servitutis oppressit.

**V\ WV^ '\V\'^ VV\'\ V\a\ \X^\'^ V^'^'* t.W* ^-^.-X^ A^^^X %\/%\ XA^VX WV^ \ V%-V WVA-Vt^WVV^ vvv\\xv\ w

CAPUT XXXI.
Quihus vitiorum gradibus aucta sit in Romanis cu-
pido regnandi.

Nam quando illa quiesceret in superbissimis mentibus

donec continuatis honoribus ad potestatem regiam perve-
niret? Honorum porro continuandorum facultas non
esset , nisi nmbitio procvaleret. Minime autem praevaloret
ambitio, nisi in populo avaritia luxuriaque corrupto.
Avarus vero luxuriosusque popukis secundis rebus effec-
tus est, quas Nasica ille providentissime cavendas esse
censeJiat, quaaido civitatem hostium maximam, fortissi-

mam, opulentissimam nolebat auferri; ut timore hbido

premeretur , hbido pressa non luxuriaretur, Inxuriaque
cohibita ncc avaritia grassaretur : quibus vitiis olDseratis,

civitati utihs virtus floreret et cresceret, cique virtuti h-

bertas coni^rua p'rmane.rci. Hinc efiani erat , et ex liac:
fti S. AIGISTINI EPISC.OIM

providcntissima patriae charitate venicbal , ((uod idem ipse

vester pontifex maximus , a senatu temporis illius (quod
saepe dicendum est) electus sine ulla sententiarum discre-
pantia viro})timus, caveam(6)theatri senatum construere
molientem,ab hac dispositione et cupiditate compescuit';
persuasitque , oratione gravissima , ne graecam luxuriam
virilibus patriae mori])us paterentur obrepere , et ad vir-
tutem labefactandam enervandamque romanam peregri-
nsc consentire nequitiae : tantumque auctoritate valuit,
ut ejus verbis commota senatoria providentia etiam sul)- ,

seUia ,
quil)us ad horam congestis in ludorum spectaculo
jam uti civitas coeperat, deinceps prohiberet apponi.
Quanto studio iste ab urbe Roma ludos ipsos scenicos
abstulisset, si auctoritati eorum, quos deos putabat, re-
sistere auderet quos esse noxios d,Temones non intellige-
•

bat; aut si intelhgebat, placandos etiam ipse potius,

quam eontemnendos existimabat. Nondum enim fuerat
declarata gentibus superna doctrina ,
quae fide cor mun-
dans, ad coelestia vel supercoelestia capessenda, humili
pietate humanum mutaret afFectum, et a dominatu su-
perborum dsemonum liberaret.

\V%\ VVX^ WV\ VVVkVW^ VVWWV^-WW \ W-«VW\ VVV^'VW\ ww vw\ vw\ \vw vw^ wwvw^w

CAPUT XXXJI.
De scenicorum institutione ludorum.

Verlmtamejv scitote ,
qui ista nescitis , et qui vos scire

dissimulatis, advertite, qui adversus liberatorem a talibus

dominis murmuratis : ludi scenici, spectacula turpitudi-
num ct hccntia vanitatum , non hominum vitiis , sed deo-

' Liv. \\\k xLvui. Valcr, lili. u, c. \. A}i|iian. lib. i, <lc bollis civililui.?.
 ;

UE CIVITATE DF.I , LIBEr, I. 5.)

rum vestroriim jussis Romoe instituti sunt, Tolerabilius

divinos honores deferretis illi Scipioni ,
quam deos ejus-
modi coleretis.Neque enimerant illi dii suo pontifice me-
liores. Ecce attendite, si mens tandiu potatis erroribus

ebria, vos aliquid sanum considerare permittit. Dii prop-

ter sedandam corporum pestilentiam ludos sibi scenicos
exhiberi jubcbant pontifex autem propter animorum
'
:

cavendam pestilentiam ipsam scenam construi prohibe- ,

bat. Si ahqua luce mentis animum corpori prseponitis,

ehgite quem colatis. Neque enim et illa corporum pesti-
lentia ideo conquievit, quia populo l^ellicoso et sohs an-
tea hidis circensibus assueto ludorum scenicorum deh-
nefandorum
cata subintravit insania sed astutia spirituum :

prsevidens illam pestilentiamjam fme debito cessaturam,

aham longe graviorem, qua plurimum gaudet, ex hac
occasione non corporibus, sed moribus curavit immittere
([u?e animos miserorum tantis ol)caecavit tenebris, tanta

deformitate foedavit, ut etiam modo (quod incredibile

forsitan erit , si a nostris posteris audietur) , romana urbe
vastata,quospestilentia ista possedit, atque inde fugientes
Carthaginem pervenire potuerunt, in theatris quotidie
t;ertatim pro histrionibus insanirent.

^'t 't 'V\^ %\/%^ ^^/T^l '^'M^ -M/^^ ^'^^'l/V^^ '%'%^%'Vt/V\ Vt/V^-Vl/V^ 'VVV^ 'V^

GAPUT XXXllI.

De vitiis Romanorum , quos patrice noa correxit

eversio..

O mentes amentes quis ,

est hic tantus , non error, sed
furor, ut exitium vestrum (sicut audivimus) plangentibus

'
Liv. lili. VII. Valer, lib. ii, c. 4-
 ,

56 S. AI-T.LSTINI EPISCOri

oricntalihus populis, otmaximis civitatibus iii remotissimis

tcrrispublicum luctum moerorcnupje duccntibus vos ,

theatra qua?rcretis, intraretis, implcretis, et multo insa-

niora, quam fucrant antea, facerctis ? Ilanc animorum
labem ac pcstcm, hanc probitatis et honestatis cvcrsionem
vobis Scipio ille metuebat quando construi theatra pro-
,

hibcbat,(piando rel)us prospcris vos facile corrumpi atque

everti posseccrnebat,quandovosab hostih terrore securos
esse nolebat. Neque enim censebat ille fehcem esse rem-
pubhcam, stanlibus jTioenibus, rucntil)usmoribus. Scd in
vobis plus valuit cjuod di3emones impii scduxerunt, quam
t]uod homincs providi pr.iecavcrimt. Ilinc cst quod mala,
quae facitis , vobis imputari non vultis 5 mala vcro ,
quae
patimini, christianis temporibus imputatis. Netjue enim
in vestra securitate pacatam rempublicam , sed luxuriam
quaeritis impunitam, qui depravati rebus prosperis, nec
corrigi potuistis adversis. Yolebat vos ille Scipio terreri ab
hoste, ne in luxuriam llucretis vos nec contriti ab hoste
:

luxuriam repressistis : pcrdidistis utilitatem calaraitatis

et miserrimi facti estis , et pessimi permansistis.

CAPUT XXXIV.
De cleinenlia Dei , (juce urhis excidium temperavit.

Et tamen t[Uod vivitis, Dei cst; qui vobis parcendo ad-

monet ut corrigamini pa;nitcndo qui vobis etiam ingra-
, :

tis priestitit, ut vel sub nomine servorum ejus, vcl inlocis

Martyrum ejushostilesmanus cvaderetis. Romulus et Re-

mus asylumconstituissepc rhibentur, quo qnisquis confu-
geret, ab onunnoxahber essct, augerc qufercntes creandcc
 ,

UE CIVITATE DEl , HBEil I. 57

mullitiidinom civitatis. Mirandiim in honorem (Ihrisli

exemplum. Hoc constituerunt eversores urbis

praecessit ,

quod constitucrant antea conditores. Quid autem mag-

num si hoc fecerunt illi ut civium suorum numerus
, ,

supplerctur quod fecerunt isti, ut suorum hostiuni

,

nuraerositas servaretur ?

VVV\ VV** ^^V\ VVV» VVM^VVV* VVV\ VlJ*^ Vl^ VVM vv\^ -wvx^-vvvx-vvv^ vv^

CAPUT XXXV.
De latentibus inter impios Ecclesice filiis , et de fal-
sis intra Ecclesiam Christianis.

ILec et talia , si cpia uberius et commodius potuerit

respondeat inimicis suis redempta familia Domini Christi,
et peregrina civitas regis Christi. Meminerit sane in ipsis

inimicis latere cives futuros , ne infructuosum vel apud

ipsos putet, c|uod donec perveniat ad confessos (7), portat
infensos sicut ex illorum numero etiam Dei civitas habel
:

secum , quandiu peregrinatur in mundo connexos com- ,

munione sacramentorum nec secum futuros in aeterna ,

sorte sanctormn , cpii partim in occulto partim in aperto

,

sunt : qui etiam cum ipsis inimicis adversus Deum , cujus

sacramentum gerunt, murmurare non dubitant-, modo
cum illis theatra, modo Ecclesias nobiscum replentes. De
correctione aiitera quorumdam etiam talium mi.dto minus
estdesperandum siapud apertissimos adversarios prsedes-
,

tinati amici latitant, adhuc ignoti etiam sibi. Perplexse

quippe sunt istce duae civitates in hoc sseculo invicemque ,

permixtae donec ultimo judicio dirimantur de cjuarum

, :

exortu et procursu et debitis fmibus quod dicendum ar- ,

bitror, quantum divimtus adjuvabor, expcdiam, proptd

 ,
,

')8 S. AliGUSTlWI EPISCOI']

^loriam civitatis Dei ,

qaae alienis a coutrario coniparatis
clarius eiiiincjjit.

«VX^» \ V*'l \VV» VVV» VVV> VVV» VVV» 'VV*» VVV» VVV» VVV» «VVV^XM^^VVV» VVM/VW^^W» WV» WV» »1

CAPUT XXXVI.
De qiiibus caiisis seqiienti disputatione sit (Usse-
rendum.

Sed adhiic qusedam mihi dicenda sunt adversus eos

qui romanae reipublicae dades in religionem nostram refe-
runt, qua diis suis sacrificare prohibentur. Commemo-
randa enim sunt quae et quanta occurrere potuerint , vel
satis esse videbuntur mala , quae illa civitas pertuht , vel
adejusimperium pertinentes provinciae, ante quam eorum
sacrificia prohibita fmssent quae omnia procul dubio no-
:

bis tribuerent jam vel iUis clareret nostra rehgio vel ita
, si ,

eos a sacris sacrilegis prohilieret.Deinde monstrandum est,

quos eorum mores et quam ob causam verus Deus ad au-
,

gendum imperium adjuvare dignatus est, in cujus potes-

tate sunt regna omnia quamque nihil eos adjuverint hi
:

quos deos putant quin potius quantum decipiendo et fal-

;

lendo nocuerint. Postremo adversus eos dicetur, qui ma-

nifestissimis documentis confutati atque convicti conantur
asserere non propter vitae prsesentis utihtatem sed prop-
, ,

ter eam, quse post mortem futura est, colendos deos.

Quae , nisi fallor , quaestio multo erit operosior , et subli-
miore disputatione dignior, ut et contra philosophos in ea
disseratur,non quoslibet, sed qui apud illos excellentissima
gloria clari sunt, et nobiscum multa sentiunt, scilicet de
animae immortalitate, et quod Deus verus mundum condi-
derit, et dc providentia ejus, qua universum, quod con-
 UE CIVITATE DEI , LIBER I. .50

didit, regit. Sed qiioniam et ipsi inillis, quae contra nos

sentiunt refellendi sunt ; deesse huic ofticio
, non debemus :

ut refutatis impiis contradictionilDus pro viribus ,

quas
Deus impartiet , asseramus Civitatem Dei, veramque pic-
tatem , et Dei cultum , in quo uno veraciter sempiterna
beatitudo promittitur. Hic itaque modus sit hujus volumi-
nis , ut deinceps disposita aJ) aho sumamus exordio.
60 S. K\ Gl SllINl EinsCOM

A^^V^ WW \\\1 WVA VW% WW ^WV WV^ VW/t^lW^ WW W/W WW W/W'WW WW XX/XfX W/VW^VW %.«

LIBER II.

1.1 QVO, DISPUTATIOSE INiTlTUTA DE MALIS, Ql';E ANTE ChRISTUM, VIGENTEDEOKl M

FALSOUtM CLI.Ti; , PEUPF.SSl SUNT KOMANI , DEMONSTr.ATLT. PRIMVM EOS MOP.LM
MALIS ET ANIMI VITUS ,
QVX. MALA VEL SOLA VEL MAXIMA DEPUTANDA SINT ,

CIMULATOS PROCLRANTIBrS DIIS FALSIS, NEDUM HBERATOS FIISSE.

CAPUT I.

De modo, quinecessitaticlisputationis adhibendusest.

infirmus humanse consue-

Si' rationi perspicuoe veritalis

tudinis sensusnon auderet oljsistere, sed doctrinpe salu-

bri languorem suum tanquam medicinse subderet donec ,

divino adjutorio fide pietatis impetrante sanaretur, non

multo sermone opus esset ad convincendum quemlibet
vanfe opinationis errorem, liis qui recte sentiunt, et sensa
verbis sufficientibus explicant. Nunc vero quoniam ille

est major et tetrior insipicntium morlius animorum, quo

motus suos, etiam post rationem plene red-
irrationalDiles

ditam, quanta homini al) homine debetur, sive nimia

csecitate, qua nec aperta cernuntur, sive obstinatissima
pervicacia, qua et ea, quae cernuntur, non f(n'untur, tan-
quam ipsam rationcm veritatcmque dcfendunt, fit neces-
sitas copiosius dicendi plerumqueresclaras, veluteas, non
spectantibus intuendas , scd quodam modo tangendas pal-
pantil-His et connivcntibus otferamus. Et tamen quis dis-
ceptandi fmis erit ct loquendi modus , si respondcndum

' VideD. Guillon, toni.. xxi, p. '2o3-ai3

 DF. nviTATE DF.I , IWiVV. 1 61

fsse respondentibus seniper existimemus? Namqui velnon

possunt intelligere quod dicitur, veltamduri sunt adversi-
tate mentis , ut etiamsi intellexerint , non obediant , res-
pondent, ut scriptum est, etloquunturiniquitatem', atque
infatigabiliter vani sunt. Quorum dicta contraria si to-
ties velimus refellere ,
quoties obnixa fronte statuerint
non curare quid dicant, dum quocumque modo nostris
quam sit infinitumet a^rum-
disputationibus contradicant,
nosum et infructuosum vides. Quamobrem nec te ipsum,
mi fdi Marcelline , nec alios ,
quibus bic labor noster in
Christi cbaritateutibter acliberaliter servit, tales meorum
scriptorum velim judices ,
qui responsionem semper
desiderent , cum liis ,
qucne leguntur , audierint aliquid
contradici •, earum muliercularum quas
ne fiant similes ,

commemorat Apostolus Semper discentes et ad veri- : (c ,

))tatis scientiam nunquam pervenientes.^ »

%^V\VVV\'VVVV\^VVVVVVVVVVVVVVVV%VVVVVlV\\/VVVVVVt;X/VVt.l'V\lVVVVl/VVVVVVt/VV\lV\^VV%^

CAPUT II.

De his quce primo volwnine expedita sunt.

SuPERioRE itaque libro, cum de Ci\dtateDei dicere ins-

unde boc imiversum opus, illo adjuvante, in
tituissem,
manus sumptum est, occurrit mibi respondendum esse pri-
mitus eis, qui b8ec bella, quibus mundus iste conteritur
maximeque romante urbis recentem a barbaris vastatio-
nem cbristianse rebgioni tribuunt, qua probibentur ne-
fandis sacrificiis servire daemonibus ;cum potius hoc de-
berent tribuere Christo, quod propter ejus nomen contra

Psal. xciii, 4 — 22X1111.111,7.

()-2 S. Al(. tSTIM F.Piscon
iiistitiituni morcnKjuo helloruni, cis qno oonfugorent,
lelitiiosa tl amplissima lo(;a Ijarbaii lil)era prjebuerunt^

atque in multis famulatum deditum Christo, non solum

vcrum, scd etiam timore eonfietum sic lionoraverunt, ut
quod in eos belli jurc lieri licuisset, illicitum sil)i esse ju-
dicarent. Inde incidit quaestio, cur haec divina beneficia
etiam ad impios ingratosqiiepei^enerint, et cur illa itidem
dura, quae hostihter facta sunt, pios cum impiis pariter
alHixerint. Quam quaestionem per multa diffusam, ( in
omnibus enim quotidianis vel Dei muneribus vel homi-
num cladibus, quorum utraque })ene ac male viventibus
permixte atque indiscrete ssepe accidunt, solet multos
movere, ) ut pro suscepti operis necessitate dissolverem,
aliquantum immoratus sum, maxime ad consolandas sanc-
tas foeminas et pie castas, in qui])us ab hoste aliquid per-
petratum est ,
quod intulit verecundiae dolorem , etsi

non abstuht pudicitiae firmitatem ne poeniteat eas vilae, ^

quasnon est unde possit poenitere nequitiae. Deindepauca

thxi in eos, qui Christianos adversis illis re])us aflfectos,
etpraecipue pudorem humiliatarum foeminarum, quamvis
castarum atque sanctarum, protervitate impudentissima
exagitant, cum sint nequissimi et irreverentissimi, longe ab
eis ipsisRomanis degeneres, quorum praeclara multa lau-
dantur et litterarum memoria celebrantur imo illorum ,

glorise vehementer adversi. Romam quippe partam vete-

rum auctamque la])oribus foediorem stantem fecerant

,

quam ruentem quandoquidem in ruina ejus iapides et

:

ligna in istoium autem vita omnia

, non murorum sed , ,

morum munimenta atque ornamenta ceciderunt cum ,

funestioribus eorum co.da cupiditatibus quam ignibus

tecta illius urbis arderent. Quibus dictis primum termi- ,

navi librum. Deinceps itaque dicere institui, quae mala

civitas illa pcMpessa sit ab originesua. sivcapud sc ipsam,
 UE CIVITATE DEI , l.lBKIl li. 0.'}

sive \n provinciis sibi jam qiiae omnia chris-

siil)ditis ,

tianae religioni tribuerent , sijam tunc evangelica doc-

trina adversus falsos et fallaces eorum deos testificatione
liberrima personaret.

*\' VVWWV^XVIX \W\ \.W\ W\VWV\ VVW VVW' Wl^X wvwvw ww wv\ ww wwww v\w ww

CAPUT III.

De assumenda historia , qua ostendatur , quce mala

acciderint Romanis , cum deos colerent , ante quam
religio christiana ohcresceret.

Memewto autem me ista commemorantem adhuc

contra imperitos agere, ex quorum imperitia illud quoque
ortum est vulgare proverbiuni : « Pluvia defit, causa Chris-
Sunt nam quequi eorum studiis hberabbus instituti
tiani.»
amant historiam, qua faciUime ista noverunt sed ut no- :

bis ineruclitorum turbas infestissimas reddant , se nosse

dissimidant ^ atque hoc apud vulgus confirmare nituntur,
clades ,
quibus per certa intervaJla locorum et temporum
genus himianum oportet aifligi , causa accidere nominis
christiani, quod contra deos suos ingenti fama et prsecla-
rissima celebritate per cuncta diffunditur. Recolant ergo
nobiscum , ante quam Christus venisset in carne, ante
quam ejus nomen ea, cui frustra invident, gloria popu-
lis innotesceret, quibus calamitatil^us res romanse multi-
phciter varieque contritae sint, et in his defendant, si

possunt, deossuos, si propterea coluntur, ne istamala pa-

tiantur cultores eorum quorum si quid nunc passi fue-
^

rint , nobis imputandum esse contendunt. Cur enim ea ,

quae dicturus sum, permiserunt accidere cultoribus suis,

antcquam eos declaratum Christi nomen offenderet .

eorumque sacrificia prohiberet?

64 S. VICISTINI PTMSroi.i

CAPUT IV.

Quod cidtores deorum mdla unquam a diis suis pra^-

cepta prohitatis acceperint,etia sacris eorum tur-
pia quieque celehra<>'erint.

Primo ipsos mores ne pGssImos h.iberent, qiiare dii

eorum Deus enlin verus eos a qulbus

ciirare nolueriint? ,

colebatur, merito ncglexit dll autcm 1111, a quorum cultu

:

se problberi liomines ingratisslml conqueruntur, cultores

suos ad bene vivendum quare nullis legibus adjuverunt?
Utique dignum erat, ut quomodo isti IUorum sacra, ita
illi istorum facta curarent. Sed respondetur, quod volun-

tateproprla qulsque malus est. Quis boc negaverit? Ye-

rumtamen pertinebat ad consultores deos vltae bonae prae-
cepta non occultare popuUs cu]tori])us siiis, sed clara
praedicatlone prcebere : per vates etiam convenire atque
arguere peccantes 5
palam mlnari poenas male agentibus,
prsemia recte vlventlbus poUiceri. Quicl unquam tale in
deorum illorum templis prompta et emlnenti voce concrc-
puit? Venlebamus etiam nos allquando adolescentes ad
spectaculaludibrlaquesacrilegiorum : spectabamus arrep-
titios, audiebamus symplionlacos 5 ludis turpissimis, qui
dlls deabusque exhibebantur, obiectabamur, coelesti vir-

gini(8), et Berecynthiae matri omnium : ante cujus lecti-

cam die solemni lavationis ejus, talia per publlcum cantita-
bantur a nec[ulsslmis scenicis qualia non dlco matrem
, ,

deorum, sedmatrem qualiumcumque senatorum vel quo-

rumlibet honestorum vlrorum imo vero qualia nec
,

matrem ipsonnn sccnicorum deccret audirc. Ilabet enim

 ,

L>E CIVITATE DEI , LIBEU 11. 65

quiddam erga parentes humana verecundia, quod nec
ipsa nequitia possit auferre. lUam proinde turpitudinem
ohscoenorum dictorum atque factorum, scenicos ipsos
domi suse proludendi causa coram matribus suis agere
puderet, quamperpuhhcumagebant, coram deum matre,
spectante et audiente utriusque sexus frequentissima mul-
titudine. Qu.tg si illecta curiositate adesse potuit circum-
fusa, saltem oflfensa castitate dehuit abire confusa. Quse
sunt sacrilegia, si illa sunt sacra ? aut quae inquinatio, si

illa Et hsec fercula appellabantur, quasi celebra-

lavatio?
retur convivium, quo velut suis epuhs immunda daemonia
pascerentur. Quis enim non sentiat cujusmodi spiritus ta-
hbus ohscoenitatibus delectentur, nisi vel nesciens utrum
omnino sint ulli immundi spiritus deorum nomine deci-
pientes, veltalem agens vitam, inqua istos potius quam
Deum verum et optet propitios, et fdrmidet iratos ?

CAPUT V.

De ohsccenitatihus quihus mater deitm a cultorihus

,

suis honorabatur.

Nequaquam istos, qui flagitiosissimaeconsuetudinis vitiis

ohlectari magis quam ohluctari student , sed illum ipsum

Nasicam Scipionem qui vir optimus a senatu electus est
,

cujus manibus ejusdem dsemonis simulacrum susceptum

est, in Urbemque pei^vectum, hahere de hac re judicem
vellem. Diceret nobis , utrum matrem suam tam optime do
repubhca vellet mereri, ut ei divini honores decerneren-
tur : sicut et Graecos et Romanos ahasque gentes constat
quibusdam decrevisse mortalihus, quorum erga se hene-
60 S. AUGLSTIjNI EPISCOPI

ficiamagnipenderant eosque ininioiLalcs factos, atque iii

,

deoruni nuinerum receptos csse crediderant. Profecto ille

tantam felicilatem suna niatri si fieri possct, optaret, Porro ,

si ab illo dciude ([ucercrcmus uLrum inter cjus divinos ,

honorcs vcllet illa turpia celebrari ; nonne se malle clama-

rcL , uL sua matcr sinc ullo scnsu morLua jacerct, quam ad
hoc dca vivcrct ut , illa hbcnter audirct? Absit , ut senator
popuh romani mente pra^diLus quatheatrum a^dificari
ca ,

in urbc fortium virorum prohibuit,

sic vellet colimatrem

suam ut taUbus dea sacris propiLiarclur, quahbus matrona

,

vcrlais offenderctur. Nec uUo modo credcret verecundiam

laudabihs foemintne, ita in contrarium divinitate mutari , ut

honoribus cam tahlDus advocareiiL cultores sui ,
quahbus
conviciis in quempiam jacuhitis, cum iuLerhomines vive-
ret , nisi aures cLauderct , scseque subtraheret , erubesce-
rent pro illa et propinqui, et maritus, et hberi. Proinde
tahs matcr deum qualem habere matrem puderet quem-
,

hbetetiam pessimum virum romanas occupatura mentes ,

quaesivit optimum virum, non quemmonendo et adjuvando

faceret, sed qucm faJlendo deciperct ei simihs de qua :

scriptum est « Muher autem virorum preLiosas animas

:

» captat » ut ille magnse indohs animus hoc velutdivino

' :

testimonio subhmaLus ct vere se optimum cxistimans, ,

veram pietatem rchgionemque non quaereret, sine qua

omne quamvis laudabile ingenium superbia vanescit et
decidit, Quomodo igitur nisi insidiose qusereret dea illa op-
timum virum, cumtaha quneraL in suis sacris, quaha viri
optimi abhorrent suis adhiberi conviviis?

' Prov. VI, 26.

 : . , ,

1)K i;i\ITATE DEI , I.IBEK 11. G7

V\» VV\» \\a'» VVV» VVV» VVM^VVV^ VVM^VVVX VV*VVV*\ VVM VVV» XVVkX'!*^ VV^^l/^AIV^^/VV» vvv»\^^

CAPUT VI.

Deos paganorum nunquam bene vivendi sanxisse

doctrinam.

HiNc est quod de vita et moribus civitatum atque popu-

lorum a quibus colebantur illa numina , non curarunt
,

ut tam horrendis et detestabilibus malis non in agro et ,

vitibus non in domo atque pecunia non denique in ipso

, ,

corpore, quod menti subditur, sedinipsa mente, in ipso

rectore carnis animo eos impleri ac pessimos fieri sine
,

uUa sua terril^ili prohil^itione permitterent. Aut si prohi-

bebant hoc ostendatur potius hoc probetur. Nec nobis
, ,

nescio quos susurros paucissimorum auribus anhelatos et

arcanavelut rehgione traditos jactent ,
quibusvitre probi-
tas castitasque discatur : sed demonstrentur vel corame-
morentur loca tahbus ahquandoconventicuhsconsecrata;
non ubi ludi agerentur obsccenis vocibus et motibus his-
trionum, nec ubi Fugaha (9) celebrarentur effusa omni
hcentia turpitudinum ; ( et vere Fugaha, sed pudoris et
honestatis :
) sed ulai popuh audirent cjuid dii praeciperent

de cohibenda avaritia , ambitione frangenda , luxuria re-

frenanda •, ubi discerent miseri ,
quod discendum Persius
increpavit dicens
Disciteque, o miseri, et causas agnoscite rerum
Quid sumus, aut quidnam victuri gignimur ; ordo
Quis datus, aut metai quam mollis flexus, et unde ;

Quis modus argenti, quid fas optare, quid asper

Utile nunimushabet; pati-i?e charisque propinquis
Quantum elargiri deceat ;
quem te Deus esse
Jussit, et humana qua parte locatus es in re'

' Pevsius, Satyra, iu.

 ,

G8 S. AVGVSTIM EPISCOPI

Dicatur iu qiiibus locis hoec docenliuni dcorum sol(^banl

pr.Tcepta rccitari, et a cultoribus eoruni popubs frccpienter
audiri sicut nos ostendimus ad hoc ecclesias institutas
,

rpiaquaversum rcligio christiana difTunditur.

CAPUT VII.

Inutilia esse iiwenta pliilosopkica sine aiictoritate

di^nna , uhi quemquam ad vitia pronum magis mo-
vet quod dii fecerint , quam quod homines dispu-
tarint.

An iorte nobis philosophorum scholas disputationesque

memorabunt? Primo haec non romana, sed grseca sunt :

aut si propterea jam romana, quia et Graecia facta cst ro-

mana provincia non deorum pr.iecepta sunt sed hominum
, ,

inventa qui utcumque conati sunt ingeniis acutissimis

,

prgediti ratiociuando vestigare quidinrerum natura lati-

,

taret, quidinmoribusappetendum essetatque fugiendum,

quid in ipsis ratiocinandi reguHs certa connexione trahe-
retur , aut quid non esset consequens , vel etiam repugna-
ret. Et quidam eorum qusedam magna, quantum divinitus
adjuti sunt, invencrunt-, quantum autem liumanitus im-
pediti sunt erraverunt maxime cum eorum superbise
, :

juste providentia divina resisteret ut viam pietatis ab hu- ,

mihtate in superna surgentem etiam istorum compara- ,

tione monstraret unde postea nobis erit in Dei veri Domini

:

voluntate disquirendi ac disserendi locus. Verumtamen si

philosophi ahquid invenerunt, quod agendae bonne vitse
beataeque adipiscendse satis esse possit quanto justius ta-
;

libus divini honores decernerentur? Quanto mehus et ho-

 DE CIVITATE DEI , LIBEK 11. 69^

nestius in Platonis templo libri ejus legerentur, quam in

templis daemonum Galli absciderentur, molles consecra-
rentur, insani secarentur, et quidquid aliud vel crudele,
vel turpe . vel turpiter crudele, vel crudeliter turpe in sacris
talium deorum celebrari solet? Quantosatiuserat, aderu-
diendum justitiam juventutem ,
publice recitari leges deo-
rum quam laudari inaniter leges atque instituta majo-
,

rum? Omnes enim cultores talium deorum, mox ut eos

libido perpulerit , ferventi, ut ait Persius, tinctaveneno ',

magis intuentur quidJupiter fecerit, quam quid docue-

lit Plato, vel censuerit Cato. Hincapud Terentium flagi-

tiosus adolescens spectat tabulam quamdam pictam in

pariete^, ubi inerat pictura haec, Jovem quo pactoDanae
misisse aiunt in gremium quondam imbrem am'eum :

atque ab hactanta auctoritate adhibet patrocinium turpi-

tudini suae , cum in ea se jactat imitari deum. At quem
deum? inquit. Qui templa coeli summo sonitu concutit,
Ego homuncio hoc non facerem? Ego vero illud feci ac ,

lubens.

A\ %.% W\\ W^t-VW^ VWk xww vv^ vvv\ vvv% wv\ w\v vvvt wv\ vw\ vw\ wv\ wv\ ww vvv\ w

CAPUT VIII.

De ludis scenicis , iri quibiis dii non offenduntur edi-

tione suaium turpitudimun , sed placantur.

At enim non traduntur ista sacris deorum sed fabuhs,

poetarum. Nolodicere illa mystica quam ista theatrica esse

turpiora hoc dico

:
,
quod negantes convincit historia, eos-
dem illos ludos , in quibus regnant figmenta poetarum, non
perimperitum obsequium sacris deorum suorum intuhsse

' rcrsiuf-, Salyra, iii. — •>

Tciciit. in Eiiniulio, ;ict. iii, sc. 5.
 ,

70 S. AlJGtSTIJNl EPISCOPI

Romanos , sed ipsos deos , ut sibi solemniter ederentur

et honori suo consecrarentur , acerbe imperando , et quo-
dam modo extorquendo fecisse. Quod in primo libro bre-
vi commemoratione perstrinxi ' . Nam ingravescente pes-
tilentia, ludi scenici auctoritate pontificum Romae primitus
instituti sunt. Quis igitur in agenda vita non ea sibipotius
sectanda arbitretur, quse actitantur ludis auctoritate divi-
na institutis ,
quam ea quc-ie scriptitantur legibus humano
consiho promulgatis? Adulterum Jovem si poetae fallaciter
prodiderunt 5 dii utique casti ,
quia tantum nefas per hu-
manos kidos confictum est , non qviia neglectum , irasci ac

vindicare debuerunt. Et hsec sunt scenicorum tolerabihora

ludorum comopdise scihcet et tragoediae hoc est fabulae
, , ,

poetarum agendse in spectacuhs multa rerum turpitudine, ,

sed nulla saltem sicut aha multa verborum obscoenitate

, ,

compositae : quas etiam inter studia ,

quce honesta ac h])e-
raha vocantur, pueri legere et discere coguntur a se-
nibus.

GAPUT XI.

(^uid Romajii veteres de coliibenda poetica licentia

quam Grceci deorum secuti judicium
senserint , ,

liberam esse i^oluerunt.

QuiD autemhinc senserintRomaniveteres, Cicerotesta-

tur in hbris, quos de republica (10) scripsit, ubi Scipio
disputans ait : « Nunquam comcjedia?, nisi consuetudo vitae

pateretur,probare sua theatris flagitia potuissent.wEtGraeci

quidem antiquiores vitiosae suae opinionis quamdam conve-
• Lib. 1, caf). i3.
 ,

I)F. CIVITATE IJEl, J.IBEr. IL. 71

nientiam servavemnt , apud quos fuit etiam lege conces-

sum , ut quod vellet comoedia, de quo vellet , nominatim
diceret. « Itaque, sicut in eisdem libris loquitur Africanus,
quem illa non attigit? vel potius quem non vexavit ? cui pe-
percit? Esto, populares homines improbos, in republica
seditiosos, Cleonem, Cleophontem, Hyperbohmi laesit.

Patiamur inquit , 5 etsi ejusmodi cives a censore mehus est

quam a poeta notari : sed Periclem , cum jam suse civitati

maxima auctoritate plurimos annos domi et bclh praefuis-
set, violari versibus, et eos agi in scena nonplus decuit,
quam si Plautus, inquit, noster vokiisset, aut Naevius
Pubho et Cneo Scipioni, aut Caecihus Marco Catoni male-
dicere. »Deinde paulo post « Nostrse, inquit, coutra duo- :

decim Tabulae cum perpaucas res capite sanxissent, in his

hanc quoque sanciendam putaverunt, si quis occentavisset,
sivecarmen condidisset, quod infamiam faceret flagitiumvo
Judicus enim magistratuum, disceptatio-
alteri. Prseclare.

nibus legitimis propositam vitam non poetarum ingeniis ,

habere debemus nec probrum audire nisi ea lege ut res-

5 ,

pondere hceat, et judicio defendere. « Haec ex Ciceronis

quarto de repubhca hbro ad verbum excerpenda arbitratus
sum , nonnullis ,
propter facihorem intellectum , vel pree-
termissis , vel pauhilum commutatis. Multum enim ad rem
pertinent, quam mohor exphcare , si potero. Dicit deinde
aha , hunc locum ut ostendat veteribus
et sic concludit ,

disphcuisse Romanis, vel laudari quemquam in scena vivum

hominem, vel vituperari. Sed, utdixi, hoc Grseci quan-
quam inverecundius, tamen convenientius hcere voluerunt,
cum viderent diis suis accepta et grata esse opprobria
non tantum hominum , verum et ipsorimi deorum in sce-
nicis fabulis 5 sive a poetis essent illa conficta , sive flagitia
eorum vera commemorarentur et agerentur in theatris,
atque ab eorum cuhoril)us utinam solo risu, acnon etiam
 ,

72 S. ALGLSTIRI EinsCOPI
imitatione digna viderentur. Nimis enim super})um fuit
famae parcerc principum civitatis et civium , ubi suae famae
parci numina noluerunt.

CAPUT X.

Qua nocendi arte dcemones velint velfalsa deseeri-

mina , vel vera narrari.

Nam quod non illa vera in deos

aflertur pro def ensione ,

dici, sed falsa atque conficta ipsum est scelestius, si

: id
pietatem consulas religiouis si autem malitiam dsemonum
-.

cogites, quid astutius ad decipiendum atque callidius?

Cum enim probrum jacitur in principem patrise bonum
atque utilem nonne tanto est indignius quanto a veritate
,
,

remotius, et a vita illius alienius? Quac igitur supplicia suf-

ficiunt , cum Deo fit ista tam nefaria , tam insignis injuria ?

Sed maligni spiritus, quos istideos putant, etiam flagitia

quse non admiserunt , de se dici volunt , dum tamen huma-

nas mentes his opinionibus velut retibus induant , et ad

prfledestinatum supplicium secum trahant : sive homines

ista commiserint ,
quos deos haberi gaudent qiii humanis
erroribus gaudent, proquibus seetiam colendos mille no-
cendi fallendique artibus interponunt •, sive etiam non ul-
lorum hominum illa criniina vera sint, qua3 tamende nu-
minibus fingi hl)enter accipiunt fallacissimi spiritus , ut ad
scelesta ac Lurpia perpetranda , velut ab ipso coelo traduci
in terras satis idonea videatur auctoritas. Cum igitur Graeci
tahum numinum servos se esse sentirent , inter tot et tanta
eorum theatrica opprobria parcendum sibi a poetis nidlo
modo putaverunt , vel diis suis etiam sic consimilari appe-
 DE CIVITATE DEI , LIBER II. 7?i

tentes , vel metiientes ne honestiorem famam ipsi reqni-

rendo et , eis se hoc modo prnpf erendo , illos ad iracundiam
provocarent.

'\W\'V%/V%XW»'\1,'V% WV* XVXX \.'\,\y VIV"* ww xvv^ w v-% V1 VV VVV^ WV» V W1 V WV V\ V* vvv\ vvv\w\\

CAPUT XI.

De scenicis apud Gnecos in veipuhlicce administra-

tionem veceptis , eo quodplacatoves deorum injuste
ab hominibus spevneventuv.

Ad hancconvenientiam pertinet, quod etiam scenicos

actores earumdem fabularum non parvo civitatis honore
dignos existimarunt. Siquidem, quod in eo quoqne de
repubhca hbro commemoratur et ^schines Atheniensis. ,

vir eloquentissimus, cum adolescens tragoedias actitavisset.

rempubhcam capessivit; et Aristodemum tragicum itcm
actorem maximis de rebus pacis ac belli legatum ad Phihp-
pum Athenienses s?epe miserunt. Non enim consentaneum
putaliatur , cum easdem artes eosdemque scenicos ludos
etiamdiis suisacceptosviderent, illos, per quos agerentur,
infamium loco ac numero deputare. Hsec Graeci turpiter
quidem, sed sane diis suis omnino congruenter, qui nec
vitam civium lacerandam hnguis poetarum et histrionum
subtrahere ausi sunt , a quibus cernebant deorum vitam
eisdem ipsis diis volentibus et libentiljus carpi ; et ipsos
homines, perquos ista in theatris agebantur, quae Jiumi-
nibus, quibus subditi erant, grata esse cognoverant, noii
sohun minime spernendos in civitate, verumetiam maxime
honorandos putarunt. Quid enim causse reperirepossent,
cur sacerdotes honorarent, quia per eos victimas diis accep-
tabilesofFerebant, etscenicosprobrosos haberent, perquos
 ,

T-i S. AIGtSTlJM EPISr.OlM

illam voluptalem sive honorem diis exhiberi petentibus ^

eorum admonitionedidicerant?
et, nisi fieret, iraseentibus,

Cum prfesertim Labeo (11), quem hujuscemodi rerum

peritissimum praedicanl, numina bona a numinibus malis
ista etiam cultus diversitatedistinguat, utmalosdeospro-

pitiari caedibus et tristibus supplicationibus asserat, bonos

autem oljsequiislnetis atque jocundis : qualia sunt, ut ipse
ait , ludi , eonvivia , lectisternia '
. Quod totum quale sit
postea , si Deus juverit , diligentius disseremus. Nunc ad
rem praesentemquodattinet, sive omnibus omnia tanquam
bonis permixte tril)uantur, (neque enim esse decet deos
malos cum potius isti quia immundi sunt spiritus omnes
, ,

sint mah) sive certa discretione, sicut Labeonivisumest,

ilhs illa , istis ista distriljuantur obsequia : competentissime
Graeciutrosquehonore dignos ducunt, et sacerdotes, per
quos victimse ministrantur , et scenicos, per quos ludi
exhibentur : ne vel omnibus diis suis si et ludi omnibus ,

grati sunt, vel ,

quod est indignius, his quos bonos putant,
si ludi ab eis sohs amantur facere convincantur inju-
,

riam.

CAPUT XII.

Quod Roniani auferendo lihertaleni poctis in honii-

nes , quani dederunt indeos , nieiius de se , quam
de diis suis sen.serint.

At Romani, sicut in illa de repubhca disputatione Sci-

pio gloriatur, probris et injuriispoetarumsubjectam vitam
famamque haljere nohierunt, capite etiam plectendum

Vi<|p inti3. lilt iM, c. i".

 ,
;

DE CIVITATK DEI , LIBEK II. / ."l

sancientes , tale carmen condere si quis auderet. Quod

erga se quidem satis honeste constituerunt sed erga deos ,

suos superbe et irreligiose quos cum scirent non solum :

patienter verumetiam libenter poetarum prol^ris male-

,

dictisque lacerari se potius quam illos hujuscemodi in-

,

juriis indignos esse duxerunt, seque ab eis etiam lege

munierunt illorum autem ista etiam sacris solemnita-

,

tibus miscuerunt. Ita-ne tandem Scipio laudas hanc poetis

romanis negatam esse licentiam ut cuiquam opprobrium ,

infligerent Romanorum , cum videas eos nuUi deorum

pepercisse vestrorum? Ita-ne pkuis tibi habendavisa est
existinlatio Curiaevestrae quam Capitohi(12), imo Romae
unius quam coeh totius , ut hnguam maledicam in cives
tuos exercere poetae etiam lege prohijjerentur , et in deos
tuos securi tanta convicia , nullo senatore , nullo censore
nullo principe, nullo pontifice prohibente, jacularentur?
Indignmn videlicet fuit ut Plautus aut Naevius Pubho , ,

et Cneo Scipioni aut Caecilius M. Catoni malediceret

,

et dignum fuit ut Terentius vester flagitio Jovis optimi

,

maximi adolescentium nequitiam concitaret ?

«,». \'»'\»'\»'M VWA Vl^WVX^VA \ v»> vv»» v»t\ \ vv» vvv» \ w» \\\» \\\» w»» vvv» \\ v\ vw\ \w\ w»»

CAPUT XIII.

Debuisse intelligere Romanos , qiiod dii eorum , qui

se turpihus ludis coli expetehant , indigni essent
honore di<,nno.

Sed responderet mihi fortasse, si viveret : <( Quomodo

nos ista impunita esse nollemus ,
qufr ipsi dii sacra esse

voluerunt. cum ludos scenicos , ubi talis celebrantur.

dictitantur , actitantur. et romanis moribus invexerunt.
 ,:

T() S. AlGliSTlM EPISCOPI

et suis ]ioiionl)us dicari cxhiberiquc jusserunt? Cur ergo
iioii liinc magis ipsi intellccti sunt non esse dii veri , nec
oninino digni ,
quibus divinos honores deferret illa res-
piibhca? Quos cnim coli minime deceret, minimeque
oporteret , si ludos expeterent agendos conviciis Ronia-
norum, quomodo, quaeso, colendi putati sunt, quomodo
non detestandi spiritus intellecti qui cupiditate fallendi ,

inter suos honores sua celebrari crimina poposcerunt ?

Itemque Romani quamvis jam superstitione noxia pre-

,

merentur ut illos deos colerent quos videbant sibi

,
,

tamen dig-
voluisse scenicas turpitudines consecrari, sune
nitatis memores taUum fabidarum ne-
ac pudoris, actores
quaquam honoraverunt more Grsecorum, sed sicut apud
Ciceronem idem Scipio loquitur « Cum artem kidicram :

sccnamque totam probro ducerent, genus id hominum

non modo honore civium reliquorum carere sed etiam ,

tribu moveri (13) notatione censoria voluerunt. » Prae-

clara sane , et romanis laudibus annumeranda prudentia .

sed vellem se ipsa sequeretur , se imitaretur. Ecce enim

recte quisquis civium romanorum esse scenicns elegisset
non solum ci nullus ad honorem dabatur locus verum- ,

etiam censoris nota tribum tenere propriam minime si-

nebatur. animum avidum germaneque

civitatis laudis ,

romanum Sed respondeatur mihi qua consentanea ra-

!
,

tione homines scenici ah omni honore repelhnitur etludi ,

scenici deorum honoribus admiscentur? Tllas theatricas

artes diu virtus romana non noverat quae si ad oblecta- :

mentum voluptalis humanoe quaererentur vitio morum ir- ,

reperent humanorum. Dii eas sibi exhiberi petiverunt

quomodo ergo abjicitur scenicus, per quem cohtur Deus ?
et theatricfe iUius turpitudinis qua lionte notatur actor si ,

adoratur exactor ? In hac controversia Graeci Romanique

concertant. Graeci putant recte se honoraie liomines sce-
 DE CIVITATE DEI , LIBEU II. 77
nicos ,
qiiia colimt liidorum scenicorum flagitatores deos :

Romani vero hominibus scenicis nec plebeiam tribum ,

quanto minus senatoriam curiam dehonestari sinunt? In

hac disceptatione hujuscemodi ratiocinatio summam quaes-
lionis absolvit. Proponunt Graeci : « Si dii tales colendi
sunt ,
profecto etiam tales homines honorandi. )> Assu-
munt Romani Sed nuUo modo tales homines honorandi
: «

sunt. » Concludunt Christiani « Nullo modo igitur dii

:

tales colendi sunt. »

CAPUT XIV.

Meliorem fuisse Platonem , qui poetis locmnin hene

morata urhe non dederit , quam hos deos , qui se
ludis scenicis voluerint honorari.

I. Deinde qurerimus, ipsi poetse talium fabularum com-

positores qui duodecim Tabularum lege prohibentur
,

famam Isedere civium tam probrosa in deos convicia

,

jaculantes car non ut scenici habeantur inhonesti. Qua

,

ratione rectum est ut poeticorum figmentorum et igno-

,

miniosorum deorum infamentur actores honorentur ,

auctores ? ^Vn forte Graeco Platoni potius palma danda est ?

qui cum ratione formaret quahs esse civitas debeat , ,

tanquam adversarios veritatis ,

poetas censuit urbe pel-
lendos. Iste vero et deorum injurias indigne tuht , et fu-
caricorrumpique figmentis animos civium noluit. Confer
nunc Platonis humanitatem a civibus decipiendis poetas
urbe pellentem cum deorum divinitate honori suo ludos
,

scenicos expetente. Ille, ne taha vel scriberentur , ctsi

 ,

TS S. ALGLSTini EPISCOPI
iion persuasit disputando , tamen suasit levitati lascivi;*'-
que Graecorum : isti , ut talia ctiam agGi'entur ,
jubendo
exlorserunt gravitati et modestiae Romanorum. Nec tan-
tum hsec agi voluerunt , sed sibi dicari , sibi sacrari , sibi
solemniter exhiberi. Cui tandem honestius divinos ho-
nores decerneret civitas , utrum Platoni haec turpiaet ne-
landa proliibenti , an daemonibus hac hominum decep-
tioiie gaudenlibus ,
quibus ille vera persuadere non potuit ?
II. Hunc Phitonem Labeo inter semideos commemoran-
dum putavit sicut Herculem sicutRomulum. Semideos
, ,

autem heroibus anteponit sed utrosque inter nmiiina :

collocat. Verumtamen istum quem appellat semideum

non heroibus tantum sed etiam diis ipsis prseferendum
,

esse non dulnto. Propinquant autem Romanorum leges

disputatioiiibus Platonis quando ille cuncta poetica fig-,

menta condemnat isti autem poetis adimunt saltem in

,

homines maledicendi licentiam iUe poetas aJj urbis ip- :

sius habitatione , isti saltem actores poeticarum faljiUa-

rum removent a societate civitatis et si contra deos lu- ;

dorum scenicorum expetitores ahquid auderent Ibrte ,

undique removerent. Nequaquam igitur leges ad insti-

tuendos bonos aut corrigendos malos mores , a diis suis
possent accipere , seu sperare Romani ,
quos legibus suis
vincunt atque convincunt. Illi enim honori suo depos-

cunt ludos scenicos , isti ab lionoribus omnibus repel-

lunt homines scenicos : illi celebrari sil^i julsent figmentis
poeticis opprobria deorum , isti ab opproljriis hominum
deterrent impudentiam poetarum. Semideus autem ille

Plato , et tahum deorum libidini restitit , et ab indole

Romanorum qiiid perficiendum esset , ostendit ,
qui poe-
tas ipsos vel pro arbitrio mentientes , vel hominibus mi-
seris quasi deorum facta pessima imitanda proponentes ,

onniino in civitate bono instituta vivere noluit. Nos qui-

 ,,,

UE CIVITATE DEl , LIBEll U. 79

dein Platoiiem ncc doiim , nec semideum perhibemus •,

iiec ulli sancto Angelo summi Dei nec , veridico Proplie-

tae , ncc Apostolo alicui , nec cuilibet Ghristi Martyri
nec cuiquam christiano homini comparamus 5 cujus nos-
tr.Te Deo prosperante suo loco explica-
sententise ratio , ,

liitur. Scd eum tamen quandoquidem ipsi vohuit luisse

,

semideum prseferendum esse censemus si non Romulo

, ,

et HercuH (quamvis istum nec fratrem occichsse' nec

,
,

ahquod perpetrasse flagitium quisquam historicorum vel

poetarum dixit aut finxit ) certe vel Priapo vel ahcui
,
:
, ,

Gynocephalo postremo vel Febri qua3 Romani numina

, ,

partim peregrina receperunt, partim sua propria sacra-

verunt. Quomodo igitur tanta animi et moruni mala ,

bonis proeceptis et legiljus vel imminentia prohiberent

vel insita extirpanda curarent dii tales ,
qui etiam semi-
nanda et augenda flagitia curaverunt , taha vel sua vel
quasi sua facta per theatricas celebritates popuhs inno-
tescere cupientes , ut tanquam auctoritate divina , sua
sponte nequissima h]3ido accenderetur humana : frustra
hoc exclamante Gicerone, qui cum de poetis ageret. « Ad
quos cum accessit , inquit , clamor et approbatio popuh
quasi magni cujusdam et sapientis magistri ,
quas illi

obducunt tenebras ? quos invehunt metus ? quas inflam-

mant cupiditates *
? «

' Similia in 111. Tusc. liabentur.

 . ,

80 S. AtGlSTiM EPiSCOPI

CAPUT XV.
Quod Romani quosdam sihi deos, non ratione^ sed
adulatione instituerint. •

Qu.E aiitem illic eligeiidorum deorum etiam ipsorum

falsormn ratio , ac non potius adulatio est ? quando istum
Platonem quem semideum volunt tantis disputationi-
, ,

bus laborantem ne animi malis quse prrecipue cavenda ,

sunt, mores corrumperenlur humani, nulla sacra sedicula

dignum putarunt , et Romulum suura diis multis praetu-
lerunt ,
ipsum semideum potius quam deum
quamvis et
velutsecretior eorum doctrina commendet. Nam etiam fla-
minem illi instituerunt ,
quod sacerdotii genus adeo in
romanis sacris testante apice excelluit , ut tres solos fla-
mines haberent tribus numini])us institutosDialem Jovi ,

Martialem Marti Quirinalem Romulo. Nam benevolen-

,

tia civium velut receptus in coelum Quirinus est postea ,

nominatus Ac per hoc et Neptuno et Plutoni fratribus

'
.

Jovis et ipsi Saturno patri eorum isto Romulus honore

,

praelatus est ut pro magno sacerdotium

, quod Jovi tri- ,

buerunt , hoc etiam huic tribuerent et Marti tanquam ,

patri ejus, forsitan propter ipsum.

' Cicer. Oiat. ui, in Catil. el Liv., !ib. i

 :

DE ClVlTATi: DKl , hlHER IT. 81

-%/%* xw» W*^ VV^l VVV\ V%/%» V\ V% VVV \V W\ VVVV V VV\ WV% VVW vw\ \ vv\ vvvv vw\ ww vvw vv

CAPUT XVI.

Quod sidiis ulla esset cura justitice , ab eis Romani

accipere dehuerint prcecepta vi^endi potius quam
leges ah aliis Jiominihus mutuari.

autem a diis siiis Romani viveiidi leges accipere po-

Si
tuissent, non aliquot annos post Romam conditam ab
Atheniensibus mutuarentur leges Solonis quas tamen :

non ut acce perunt tenuerunt sed meliores et emenda-

, ,

tiores facere conati sunt. Quamvis Lycurgus Lacedsemo-

niisleges exApollinis auctoritate se instituisse confinxerit
quod prudenter Romani credere nolueiunt^ propterea non
inde acceperunt. Numa Pompilius, qui Romulo successit
in regnuin, quasdam leges, quse quidem regendai civitati
nequaquam suflicerent, condidisse fertur, qui eis midta
etiam sacra constituit non tamen perhibctur easdem leges
5

a numinibus accepisse. Mala igitur animi, mala vitre, mala

morum ,
quae ita magna sunt , ut his dootissimi eorum
viri', etiam stantibus urbibus, respubhcas perire confir-
ment , dii eorum ne suis cultoribus acci Jerent mininie
, ,

curarunt^ imo vero ut augerentur , sicut supra dispuia-

tum est , omni modo curaverunt.

' Plautus in Peisa.

cix.
 ,

82 S. Al^GtSTlNI KPISCOPI

AWl w*."» %»%* WM WX"» vt w ». i-v* ^y\^ XWS \\f\,\ VWt^l^VI V* Vi xtx-* w/t^ v\^* wv» \\/v\ \\\\ w

CAPUT XYII.

De raptu Sahinaruni , aliisque iniquitatihus ,

quce
in ci^ntate romana etiani laudatis vii^uere tempo-
jnhus.

An forte populo romanQ propterea leges noii simt a nii-

mini])us constitutae, quia, sicut Sallustius ait : « Jus bo-

numquc apud eos non legibus magis quam natura vale-
bat'? Ex hoc jure ac bono credo raptas esse Sabinas.
))

Quid enim justius ct mebus quam filias alienas fraude ,

spectaculi inductas , non a parentibus accipi , sed vi , ut

quisquc poterat , aufei'ri ? Nam si inique facerent Sabini
negare postulatas ,
non datas ?
quanto fuit iniquius rapere

Justius autem bellum cum ea gente geri potuit quoe fi- ,

lias suas ad matrimonium conregionalibus et confinalibus

suis negasset petitas ,
quam cum ea cpise repetebat ablatas.
lUud ergo potius fieret il)i Mars filium suum pugnantem :

juvaret, ut conjugiorum negatorum armis ulcisceretur in-

juriam, etco modo ad fceminas, quas voluerat, perveniret.
Aliquo enim fortasse jure belli, injuste negatas, juste vic-
tor auferret nullo autcmjurepacis non datas rapuit, etin-
:

'
justum l^ellum cum earum parentibus juste succcnsentibus
gessit. Hoc sane utilius feliciusque successit, quodetsiad

memoriam fraudis ilbus Circensium (14) spectaculum

mansit, facinoris tamen in illa civitate et imperio non pla-
cuit exemplum faciliusque Romani in boc erraverunt
•,

ut post illam iniquitatem Deum sil^i Romulam conse-

crarent, quam ut in foeminis rapiendis factum ejus imi-

'
S;i||ii!<l. (!(' conjmatione Caf-llinnB.
 DE CIVITATE UEI , LIBER II. 83
tandum lege ulla vel more pernuttercnt. Ex lioe jure ae
bouo post expulsuui cum liheris suis regem Tarquinium,
eujus filius Lucretiam stupro violenter oppresserat, Juuius
Brutus eonsul Lueium Tarquiuium Gollatinum maritum
ejusdem Lucretiae eollegam suum , bonum atque innocen-
tem virum, propter nomen et propinquitatem Tarquinio-
rum coegit magistratu se abdicare, nec vivere in civitate
pcrniisit. Quod scclus, faveute vcl patiente populo, fecit,

a quo })opulo consuLatum idem Collatiuus sicut etiam ,

ipse Brutus acceperat. Ex hoc jure ac bono Marcus Ca-

,

millus illius temporis vir egregius ,

qui Veientes gravissi-
mos hostes populi romani post decennale bellum quo ,

romanus exercitus toties male pugnando graviter afQic-

tus est, jam ipsa Roma de salute dubitante atque trepi-
dante facillime superavit eorumque urbem opulentissi-
, ,

mamcepit, invidia obtrectatorum virtutis suse etinsolentia

triliunorum ple])is reus factus tam ingratam sensit cpiam ,

liberaverat eivitatem, ut de sua damnatione eertissimus

in exilium sponte discederet et dccem milliljus aeris nh-
,

sens etiam damnaretur mox iterum a Galhs viudex pa~

:

trise futurus ingratse. Multa commcmorare jam piget foe-

da et injusta quibus agitabatur illa civitas cum poten-

,
,

tes plebem sibi subdere conarcntur^ plebsque illis subdi

recusaret , et utriusque partis defensores magis studiis
agerent amore viucendi ,
quaju aequum ci bouuni quid-
quam cogitarent.

' Vldc infra cap. i8.

 ,

84 S. ALGISTINI EPISCOI'1

\\\>\\\\ \V\\»\\>*\*»\V\%\\\»\\\\\\\\VV\»\^»-»VW\\\»> VVMX-V^WVVXWVWVX^WV^V»

CAPUT XVIII.

Qu(E de moribus Romanoruni , aut metu compressis

aut securitate resolutis , SaUustii prodat /listoria.

I. Itaque liabebo moclum , et ipsum Sallustium testem

potius adhi])ebo, qui cum iu laude Romauorum dixisset,
uude nobis iste sermo ortus est : « Jusbnnumque a})ud eos
non legibus magis quam natura valel^at ', » praedicans illud
tempus, quo, expulsis regibus, incredil)iliter civitas brevi

aetatis spatio plurimum crevit : idem tamen in primo His-

toriae suoe^ libro attpie ipso ejus exordio fatetur, etiam
tuue cum ad consules a regibus esset translata respubli-
ca ,
post parvam intervallum , iujurias validiorum , et
ob eas discessionem pleliis a patribus , aliasque in urbe
dissensiones fuisse, Nam cum optimis moribus et maxi-
ma concordia populum romanum
secundum et pos- iuter
tremum belluni carthaginense commemorasset egisse ,

causamque hujus boni, non amorem justitiee, sed, stante

Carthagine, metum pacis infidae fuisse chxisset unde et ;

Nasica ille ad reprimendam necpiitiam, servandosque is-

tos mores optimos ut metu vitia cohiberentur Cartha-
, ,

ginem nolebat everti continuo subjecit idem Sallus-

:

tius, et ait : « At discordia, et avaritia, atcpie ambitio, et

csetera secunchs rebus oriri sueta mala ,

postCarthaginis
excidium maxime aucta sunt. Ut intelhgeremus etiam an-
«

tea et oriri solere , et augeri. Unde subuectens cur hoc

chxerit ^ « ISam injuriae, incpiit, vahdiorum, et ob eas dis-

cessio plebis a patrilnis , aliaeque chssensiones domi fuere

'
Sallust. de conjuiatioiio Catilina-. — = Non cxlat hffic Sallu?tii historia.
 ,,
:,

DE CIVITATE DEI , LIBER 11. 85

jam inde a principio , neque amplius quam regibus exactis,
dum metus" a Tarquinio et liellum grave cum Etluiiria po-
situm est, .Tequo et modesto jure agitatum.«Vides quemad-
modum illo etiani Ijrevi tempore ut regibus exactis , id,

est, ejectis, aliquantum aequo et modestojure ageretur,

metum dixit fuisse causam ,
quoiiiam metueliatur jjellum
quod rex Tarquinius regno atque Urbe pulsus , Etbrus-
cis sociatus contra Romanos gereljat. Attende itaque quid
deinde coiitexat : «Dein, inquit, servib imperio patresple-
bem exercere , de vita atque tergo regio more consulere ,

agro pellere , et cseteris expertilnis sob in imperio agere.

Quibus saevitiis et maxime foenore oppressa plebs cum as-
siduis beUis tributum simul et mibtiam toleraret , armata
montem Sacrum atque Aventinum insedit : tumque tri-

bunos plebis et aba sibi jura paravit. Discordiarum et

certaminis utrinque finis fuitsecundum bellum punicum.M
Cernis ex quo tempore , id est ,
parvo intervallo post
reges exactos Romani fherint de quibus ait
,
quaJes ,

<( Jus bonumque apud eos non legibus magis quam natura
valeJ)at. »

II. Porro si illa tempora talia reperiuntur, quibus pul-

cherrima atque optima fuisse prnedicatur romana respu-

blica quid jam de consequenti oetate dicendum aut
,

eogitandum arJiitramur, cum paulatim mutata ut ejus- ,

dem historici verJjis utar , ex puiclierrima atque optima

pessima ac flagitiosissima facta est, post CartJiaginis vide-
licet , ut commemoravit , excidium ? Quae tempora ipse
SaUustius ,
quemadmodum breviter recolat et describat
in ejus Jiistoria legi potest ,
quantis malis morum , cpiae

secundis reJ^us exorta sunt, usque ad JjeJJa civilia demons-

tr.e£:esse perventum. <( Ex quo tempore, ut ait, majorum
mores non paulatim, ut antea, sed torrentis modo praeci-
pitati, adeo juventus luxu atqueavaritia conii]^ta, ut me-
 ,

86 S. AUGUSTINl EPISCOPI
rito dicatur gcnitos esse, qui neque ipsi h.ihcre posscnt rcs
lamiliarcs, ncque ahos pati. (( Dicit deinde plura Sallus-
tius de SylLne vitiis ca?tcraque fteditate reipuhhcre^ ct alii
scriptores in hcec conscntiunt ,
quamvis eloquio multum
impari.
III. Cernis tamen, ut opinor, etquisquis adverterit, facil-
Hme perspicit colluvie morum pessimorum, quo ilhi civitas
prohipsa fucrit, ante nostri superni Ilegis adventum. H.iec
enim non soluni ante quam Ghristus in carne
gesta sunt
pr?esens docere ccepissct, verumetiam ante quam de Vir-
gine natus esset. Cum igitur tot et tanta maha temporum
iUoriim vel toleral^ihora superius, vel post eversam Gar-
thaginem intoleranda ct horrenda diis suis imputare non
audeant, opiniones humanis mentibus, unde taha vitia

sylvescerent, mahgna astutia inserentibus ^ curmakprae-

sentia Ghristo imputant qui doctrina saluberrima
,
et falsos

ac fallaces deos coh vetat, et istas hominum noxias fla-

gitiosasque cupiditates divina auctoritate detestans atque
condemnans his mahs tabescenti ac labenti mundoubique
,

famiham suam sensim subtrahit, qua condat aeternam, et

non plausu vanitatis sed judicio veritatis, gloriosissimam
,

Civitatem?

* VM X^M^X \ W% VW»'*V\'»\:VM'VVV\iVVl'» vwv \vv\ vw» ww w\\ w v\ vwwwwwww» wv\ w

GAPUT XIX.

De corrupiione romance reipuhlicie prius quam cul-

tum deorum Christus auferret.

EccE romana respubhca quod non cgo primus dico

(

sed auctores eorum, unde haec mercede didicimus, tanto

ante dixeruut ante Chrisfi adventum ) pauLitim mutata ,
 ;,

DE CIVITATE UEl , LlBEil 11. 87

ex pulcheriima atque optima., pessima atqueflagitiosissima
Ecce ante Ghristi adventum post deletam Car-
facta est. ,

thaginem, majorum mores, non paulatim, ut antea, sed

torrentis modo pr.Tcipitati j adeo juventus luxu atque
avaritia corrupta est. contra luxum et ava-
Legant noljis

deorum suorum populo romano data.

ritiam praecepta
Cui utinam tantum casta et modesta reticerent, ac non
etiam alj illo proljrosa ct ignominiosa deposcerent, quibus
per falsam divinitatem perniciosam conciHarent auctorita-
tem. Legant nostra , et per Prophetas, et per sanctum
Evangehum, et per apostohcos Actus, et per Epistolas,
tam multa contra avaritiam atque luxuriam ubique po- ,

puhs ad hoc congregatis, excellenter, quam divine, non

tanquam ex philosophorum concertationihus strepere, sed
tanquam ex oraculis et Dei nubibus intonare. Et tamen
luxu atque avaritia ssevisque ac turpibus moriJjus ante ad-
ventum rempulDhcam pessimam ac tlagitiosissimam
Christi
factam non imputant diis suis atllictionem vero ejus
, •,

quamcumque isto tempore superbia dehci£eque eorum

perpessae fuerint, religioni increpitant christianse. Cujus
prsecepta de justis pro]jisc[ue moribus , si simiil audirent
atque curarent « Reges terrse et omnes popuh, principes et
)) omnesjudices terrse, juvenes et virgines, seniores cum
» juniorijjiis ',» aetas omnis capax et uterque sexus, etquos
Baptista Joannes alloquitur, exactores ipsi atque mihtes -

et terras vitae praesentis ornaret sua fehcitate respulihca ,

et vitae aeternse culmen beatissirae regnatura conscenderet.

Sed quia iste audit ille contemnit pluresque vitiis male
,
,

bhindieniibus quam utili virtutum asperitati sunt amicio-

res •, tolerare Christi famuh juijentur, sive sint reges, sive
principes, sivejudices, sive mihtes. sive provinciales , sive

" Psal. cxLviii, II, 12. — - Luc III, i-i4'

88 S. AUGLSTIKl EPISCOPI

divitcs, sive pauperes, sive libcri, sive scrvi utriuslibet

sexus, pessimam ctiam, si ita necesse est, flagitiosissi-
mauKpie rcmpul)Iicam ; ct in illa Angclorum quadam
sanctissima atcpic augustissima curia coelcstiquerepublica,
ubi l)ci voluntas lcx (>st, clarissimum sibi locum etiam
ista tolerantia comparare.

A\1^^,t X^t VVW\X\\ \V\\ Vf^^WWk^V^AWW \.V%\ W\% V VVt VVV\ VW\ VVW'\VW\W\ wv\vw\ w

CAPUT XX,
Quali velint felicitate gaudere , et quibus moribus
vivere, qui tempora christiance religionis incusant.

VERrM tales cultores ct dilcctores deorum istorum cpio- ,

rum etiam imitatores in sceleribus et flagitiis se esse Isetan-

tur, nullo modo curant pcssimam ac flagitiosissimam non
esse rcmpublicam. Tantum stet, inquiunt, tantum floreat
copiis referta , victoriis gloriosa ; vcl quod cst felicius, pace
secura sit.Et quid ad nos ? imo id ad nos magis jicrtinet,
si divitiasquisquc semper augeat, quae quotidianis cfl^usio-
nibus suppctant, pcr quas sibi etiam infirmiorcs subdat
quisqne potentior. Obsequantur divitibus pauperes causa
saturitatis , atquc ut eorum patrociniis quicta inertia per-
fruantur , divites pauperil)us ad clicntclas ct ad ministe-
rium sui fastus al^utantur. Populi plaudant, non consul-
toribus utilitatum suarum , scd largitorilnis voluptatum.
Non jubcantur dura, nonprohibeanturimpura. Regcsnon
curent quam bonis sed quam subditis regnent. Provinciae
,

regibus non tanquam rectoribus morum, sed tanquam

rerum dominatoril>us et deliciarum suarum provisoribus
serviant : eosque nonsinccriter honorcnt, scdnequiter ac
serviliter timeant. Quid aliensp viti potius ,
quam quid smc
 DE CIVITATE DEI , LIBER II. 89
vitae quisque noceat , legibus advertatur. Nullus ducalur
ad judices , nisi qui alienae rei , domui , saluti , vel cuiquam
invito fuerit importunus aut noxius , : coeterum de suis, vel

cum suis, vel cum quibusque volentibus faeiat quisque

quod libet. Abundent publica scorta, vel propter omnes,
cjuibus frui placuerit, vclproptcr cos maxime, qui privata
habere non possunt. Extruantur amplissimae atque orna-
domus opipara convivia frequententur ubi cui-
tissimse , ,

que libuerit et potuerit, die noctuque ludatur, bibatur,

vomatur, difBuatur, Saltationes undique concrepent, thea-
tra inhonestae laetitiae vocibus , atque omni genere sive
crudebssimae sive turpissimae voluptatis exaestuent. Ille

sit pubJicus inimicus , cui haec feUcitas dispbcet : quisquis

eam mutarc vel auferre tentaverit , eum libera multitudo
avertat ab auribus , evcrtat a sedibus , auferat a viventibus.
Ilh habeantur dii veri, qui hanc adipiscendam popuhs pro-
curaverint, adeptamque servaverint. Colantur ut volue-
rint, ludos exposcant quales voluerint, quos cum suis vel
de suis possint habere cultoribus tantum : eliiciant ut tah
ab hoste, nihil a peste, nihil ab ulla clade
fehcitati nihil
timeatur. Quis hanc rempubhcam sanus iion dicam ro- ,

mano imperio sed domui Sardanapab comparaverit ? qui

,

quondam rex ita fuit voluptatibus deditus , ut in sepulcro

suo scribi fecerit , easola sehabere mortuum, quae hlndo
ejus etiam cum viveret , hauriendo consumpserat. Quem
regem isti si haberent sibi in tahljus indulgentem, nec in
eis cuiquam ulla severitate adversantem, huic hbentius

quam Romani veteres Romulo templum et flaminem con-

secrarent.
90 S. AUGLSTINl KPISCOPl

»*VV» WV» WM \VV» \ VVt VVV\ VVW WMVIVVX vw\ vw\ ww vvw vw\ vw\vw\ www

CAPUT XXI.
Quw sententid fuerit Ciceronis de.romana republica.
I. Sed si contemnitur qui romanam rempublicam pessi-
mam ac flagitiosissimam dixit , nec curant isti quanta mo-
rum pessimorum ac flagitiosorum labe ac dedccore im-
pleatur , sed tantummodo ut consistat et maneat •, audiant
eam,non, utSallustius narrat, pessimam ac flagitiosissi-
mam factam , sed , sicut Cicero disputat ,
jam tunc prorsus
perisse, et nuflam omnino remansisse rempublicam. In-
ducit enim Scipionem, eum ipsum, qui Carthaginem ex-
tinxerat de repidilica disputantem quando prsesentie-
, ,

batur ea coriuptione, jam

quam describit Saflustius,
jamque peritura. Eo quippe tempore disputatur quojam ,

unus Gracchorum(15) occisusfuit, a quo scribit seditiones

graves coepisse SaUustius. Nam mortis ejus fit in eisdem
libris commemoratio. Cum autem Scipio in secundi hbri
fine dixisset, ut in fidibus ac tibiis atque cantuipso ac
vocibus concentusest quidam tenendus ex distinctis sonis,
quem immutatum aut discrepantem aures eruditae ferre
non possunt , isque concentus ex dissimiflimarum vocum
moderatione concors tamen eiiicitur et congruens 5 sic ex
summis etuifimis et mediis inteijectis ordinibus, ut sonis,
moderata ratione civitatem consensu dissimiflimorum con-
cinere et quae harmonia a musicis dicitur in cantu eam
5 ,

esse in civitate concordiam arctissimum atque-optimum ;

omni in repubhca vinculum incolumitatis , eamque sine

justitia nuflo pacto esse posse : ac deinde cum ahquanto
latius et uberius disseruisset , (juantum prodesset justitia
 DE CIVITATE DEI , LIBER 11. 91

civitati qiiantuinque obesset

,
, si abfuisset , suscepit deinde
Pilus , unus eoium qui disputationi aderant , et poposcit
ut haec ipsa quaestio diligentius tractaretur, ac de justitia
plura dicercntur, propterillud, quodjam vulgo ferebatur
rempublicam non posse. Hanc proinde
regi sine injuria
quaestionem discutiendam et enodandam esse assensusest ,

Scipio responditque nihil esse, quodadhuc derepubhca

,

putaret dictum et quo possent longius progredi nisi esset

, ,

confirmatum non modo falsum esse ilkid sineinjuria non

, ,

posse sed hoc verissimum esse sine summa justitia rem-

; ,

publicam regi non posse. Cujus quaestionis exphcatio cum ,

in diem consequentem dilata esset in tertio hbro magna ,

conflictatione res acta est. Suscepit enim Pikis ipse dispii-

tationem eorum, qui sentirent sineinjustitia regi non posse
rempubkcam ,
purgans se praecipue , ne hoc ipse sentire
crederetur. Egitque sedulo pro injustitia contra justitiam,
ut hanc esse utilem reipubkcae, illam vero inutilem, veri-
simikbus rationibus et exempks vekit conaretur ostendere.
Tum Laekus, rogantibus omniJjus ,
justitiam defendere
aggressus est, asseruitque, quantum potuit, nihil tam ini-

micura quam injustitiam civitati, nec omnino nisi magna

justitia geri aut stare posse rempuljkcam.
II. Qua qusestione, quantum satis visumest, pertrac-

ta,Scipio ad intermissa revertitur, recohtque suam atque

commendat brevem reipubkcse definitionem, qua dixerat
eam esse rem populi. Popukim autem non omnem ccetum ,

mukitudinis, sed coetmn juris consensu et utiktatis com-

munione sociatmn esse determinat. Docet deinde c[uanta
sit in disputando definitionis utiktas : atque ex iiks suis
definitionibus colligit tunc esse rcmpubkcam, idest, rem
popuk cum bene , ac juste geritur sive ab uno rege sive
, ,

a paucis optimatibus, sive ab universo populo. Gum vero

injustus est rex, quem tyrannum. more gitipco, appclla-
92 S. AUGLSTINI EPISCOPI
vit; aut injusti optiniates, quorum consensum dixitesse^
factionem ; aut injustus ipse popnlus, cui nomen usitatum
non reperit nisi ut etiam
, ipsuni tyrannum vocaret non 5

jam vitiosam, sicut pridie fuerat disputatum, sed, sicut

ratio ex illis definitionibus connexa docuisset, omnino
nuUam esse rempublicam, quoniam non esset respopuli,
cum tyrannus eam factione capesseret nec ipse populus 5

jam populus esset, si esset injustus, quoniam non esset

multitudojuris consensu et utilitatis communione sociata,.
sicut populus fuerat definitus.
III. Quando ergo romana talis erat, qualem
respublica
non jam pessima ac flagitiosis-
illam describit Sallustius ,
sima, sicut ipse ait, sed omniuo nuUa erat, secundum
istam rationem, quam disputatio de republica inter mag-
nos ejus tum principes habita patefecit. Sicut etiam ipse
Tullius non
Scipionis
, nec cujusquam alterius sed suo, ,

sermone loquens in principio quinti Libri commemorato

, ,

prius Ennii poetae versu ,

quo dixerat :

Moribus antiquis res stat roniana virisque.

« Quem quidem ille versum, inquit, vel brevitate vel veri-^

tanquam ex oraculo mihi fpiodam esse
tate effatus videtur;
Nam neque viri, nisi ita morata civitas fuisset, neque
mores, nisi hi viri prsefuissent , aut fundare, ant tandiu
tenere potuissent tantam et tam juste lateque imperantem
rempu])licam. Itaque ante nostram memoriam, et mos
ipse patrius praestantes viros adhibebal, eL veLerem mo-
rem ac majorum instituta retinebant excellentes viri.

Nostra vero setas cum rempulDhcam sicut picturam acce-

pisset egregiam , sed evanescentem vetustate, non modo
eam coloribus iisdem quibus fuerat renovare neglexit,
,
,

sed ne idquidem curavit, ut Ibrmam saltem ejus et extre-

ma tanquam linea menta servaret. Quid enim manet ex
antiquis moribus, quibus ille dixit rem stare romanam,
 » ,

DE CIVITATE DEI , LIBER II. 93

cjiios ita oblivione obsoletos videmus , ut non modo non
colantur, sed etiam ignorentur? quid dicam? Nam de viris
Mores enim ipsi interierunt virorum penuria cujus tanti ,

mali non modoreddenda ratio nobis, sed etiam tanquam

reis capitis quodam modo dicenda causa est. Nostris enim
vitiis,non casu aliquo, rempublicam verbo retinemus,
reipsa verojampridem amisimus.
IV. Haec Cicero fatebatur, longe quidem post mortem
Africani , quem in suis libris fecit de republica disputare
adbuc tamen ante adventum Christi : quse si, diffamata et
praevalescente religione christiana , scntirentur atque di-
cerentur, nonistorum ea Christianis imputanda
c[uis esse
censeret? Quamobrem cur non curarunt dii eorum , ne
tunc periret atque amitteretur illa respubUca ,
quam C!i-

cero longe ante quam Christus in carne venisset , lani

lugubriter deplorat amissam? Viderint laudatores ejus,
etiam illis antiquis viris et moribus quahs fuerit , utrum
in ea viguerit vera justitia; an forte nec tunc fuerit viva
moribus, sed pictacoloribus. Quodetipse Cicero nesciens
cum cam prseferret, expressit. Sedahas, si Deus vobierit,
hoc videbimus. Enitar euim suo loco ut ostendam secun- ,

dum definitiones ipsius Ciceronis ,

quibus quid sit respu-
bhca , et quid sit popiilus , loquente Scipione , brevi-
ter posuit ; attestantibus etiam multis , sive ipsius , sive
eorum, quosloqui fecit in eademdispuLatione, sententiis,
nunquam rempubhcam quia nunquam in
illam fuisse ;

ea fuit vera justitia. Secundum probabihores autem defi-

nitiones, pro suo modo quodam respubhca fuit et melius :

ab antiquioribus Romanis quam a posterioribus admi-

,

nistrata est. Vera autem justitia non est nisi in ea repu- ,

blica cujus conditor rectorque Christus est

, si et ipsam :

rempubhcam quoniam eam rem populi

placet dicere,
esse negare non possumus. Si aulem hoc nomen, quod
 ,:

94 S. AUGISTINI EPISCOPI
alil)i aliterquo vulgatum cst, ab usu nostrre locutionis est

lorte remotius •, in ea certe Civitate cst vcra justitia, de

qua Scriptura sancta dicit : «Gloriosa dicta sunt de te,
» Civitas Dci '. »

'X.xjvx xi/h^y \x\\ xxv^ wa^ XWl \ W^ W^^VW» WW VVW V Wt WVt WV\ WX-l W/Vk vw\ ww ww v«

CAPUT XXII.

Quod diis Romanorum nulla unquam cura fuerit

ne malis moribus respublica deperiret.

I. Sed quod pertinet ad praesentem quaestionem, quam-

libet lauda])ilem dicant istam fuisse vel esse rempubli-
cam secundmu eoruni auctores doctissimos jam longe
,

ante Christi adventum pessima ac flagitiosissima facta erat

imo vero nidla erat, atque omnino perierat perditis-
simis moribus. Ut ergo iion periret dii custodes ejus ,

populo cidtori suo dare praecipue vitae ac morum prae-

cepta debuerunt , a quo tot templis , tot sacerdotibus et
sacrificiorum generil)us , tam multiplicibus variisque sa-
cris, tot festis solemnitalilius , tot tantorumque ludo-
rum celebritatibus colebantur : ubi nihil daemones nisi
negolium suum egerunt, non curantes quemadmodum
illi viverent, imo curantes ut etiam perdite viverent,
dum tamen honori suo illa omnia metu subditi ministra-
rent. Aut si dederunt, proferatur, ostendatur, legatur,
quas deorum leges illi civitati datas contempserint Gracchi,
ut seditionibus cuncta turbarent ^
quas Marius , et Cinna,
etCarbo(I6), ut in bella etiam progrederentur civilia ,

caiTsis iniquissimis si scepta , et crudeliter gcsta crude-

liusque finita ^
quas denique Sylla ipse , cujus vitam,
mores, facla, describente Sallustio aliisque histori.ic scrip-

' Ps;i!. lxxjlvi, j

 : .

DE CIVITATE DEI , LIBEU II. 95

toribus ,
qiiis non exhorreat ? Quis illam rempublicam non
tunc perisse fateatur?
II. An forte propter hujuscemodi civium mores virgi-
lianam illam sententiam, sicut solent ,
pro defensione suo-
rum deorum opponere audebunt
Discessere omnes, adytis aiisque velictis,
Dii, quibus imperium lioc stetcrat ' ?. .

Primum si ita est, non habent cur querantur de religione

christiana quod hac ofFensi eos dii sui deseruerint quo-
,
:

niam quidem majores eorum jampridem moribus suis ab

Urbis altaribus tam mnltos ac minutos deos, tanquam
muscas abegerunt. Sed tamen hsec numinum turba ubi
erat, cum longe ante quam mores corrumperentur anti-
qui, a Galhs Roma capta et incensa est^? An prsesentes
forte dormiebant? Tunc enim tota Urbe in hostium po-
testatem redacta, sohis colhs Capitohnus remanserat^
qui etiam ipse caperetur , nisi saltem anseres, diis dor-
mientibus, vigilarent. Unde pene in superstitionem iEgyp-
tiorum bestias avesque colentium Roma deciderat cum ,

anseri solemnia celel^rabant. Verum de his adventitiis el ,

corporis potins quam animi mahs quse vel ab hostibus ,

vel aha clade accidunt, nondum interim disputo nunc :

ago de lal^e morum quibus primum paulatim decolora-

,

tis,deinde torrentis modo prsecipitatis tanta, quamvis ,

integris tectis moenibusque, facta est ruina reipubhcre,

ut magiii auctores eorum pam tunc amissamnon duljitent

dicere. Recte autem abscesserant ut amitteretur omnes , ,

adytis arisque rehctis dii , si eorimi de ])ona vita atque

iustitia civitas pr.iecepta contempserat. Nunc vero quales ,

quseso , dii fuerunt , si noluerunt cum populo cultore suo

vivere, quemmale viventemnon docuerant bene vivere ?

'
Vivt;. .'Eiu-iJ, ii. — ^Liv.lib. v. ct Plutairb. in Camillo.
 ,,
,

96 S. AUGUSTINI EPISCOPI

CAPUT XXTIT.

Varietates rerum teniporaliiun , non ex fai^ore aut

impugnatione d(Bmonum, sed ex veriDei pendere
judicio.

I.Quid quod etiam videntur eorum affuisse cupidita-

til)usimplendis et ostenduntur non praefuisse refrenan-
,

dis? Qui enim Marium novum hominem et ignobilem

cruentissimum auctorem bellorum civilium atque gesto-
rem, ut septies consul fieret adjuverunt, atque ut in septimo
suo consulatu moreretur senex , nec in manus Syllse fu-
turi moxvictoris irrueret? Si enim ad haec eum dii eorum
non juverunt, nonparum est quod fatentur etiam non pro-
pitiis diis suis posse accidere homini istam temporalem

quam nimis diliguut tantam fehcitatem et posse homi-

, •,

nes, sicut fuit Marius, salute, viribus, opibus, honori-

bus, dignitate, longficvitate cumidari etperfrui, diisiratis i

posse etiam homines , sicut fuit Regulus , captivitate , ser-

vilute, inopia, vigihis, doloribus excruciari et emori, diis
amicis. Quod si ita esse concedunt , compendio nihil eos
prodesse , et coh superfluo , confitentur. Nam si virtu-
tibus animi et probitati vitae , cujus praemia post mortem
speranda sunt , magis contraria ut populus disceret insti-
terunt : sinihil etiam inhis transeuntibusettemporahbus
bonis, vel eis,quos oderunt, nocent, vel eis, quos dihgunt,
prosunt , ut quid cohuitur ? ut quid tanto studio colendi
requiruntur? Cur laboriosis tristibusque temporibus
tanquam ofrensi abscesserint , murmuralur , et propter

eos christiana rehgio conviciis iudignissimis la-ditur? Si

 ,,

IJK CIVIXATK UEl , LlliEK 11. 97

aiitem habent iiihis rebus, velbeneficii vel maleficii po-

testatem, cur in eis aflfuerunt pessimo viro Mario, et opti-
mo Picgulo defuerunt? An ex hoc ipsi intelliguntur injus-
tissimi et pessimi ? Quod si propterea magis timendi et
colendi putantur, neque hoc putentur, Neque enim minus
eos invenitur Regulus coluisse, quam Marius. Nec ideo vita
pessima ehgenda videatur, quia magis Mario quam Rc-
gulo dii favisse existimantur. Metellus enim Romanorimi
laudatissimus (17), qui habuit quincpie fihos consulares,
etiam rerum temporahum fehx fuit ; et Catihna pessimus
oppressus inopia et in bello sui sceleris prostratus infehx :

et verissima atque certissima fchcitate prsepoUent boni

Deum colentes , a quo solo conferri potest.
II. lila igitiu respiibhca niahs iiioribus cum periret
nihil dii eorum pro dirigendis vel pro corrigendis egerunt
moribus , ne periret : imo depravandis et corrumpendis
addiderunt moribus , ut periret. Nec se bonos fingant
quod velut oifensi civium iniquitate discesserint. Prorsus
ibi erant 5
produntur, convincuntur : nec subvcnire prae-
cipiendo, nec latere tacendo potuerunt. Omitto quod Ma-
rius a miserantibus Minturnensibus Maricse dese in faco
ejus commendatus est, lit ei omnia prosperaret •, et ex
smnma desperatione reversus incolumis , in Urbem duxit
crudelem crudehs cxcrcitum : ubi quam cruenta ,
quam
incivihs, hostihque immanior ejuj> victoria fuerit, eos, qui
scripserunt, legant qui volunt. Sed hoc, ut dixi, omitto :

nec Maricae nescio cui trilnio Marii sanguineam fehcita-

tem , sed occultse potius providentia^ Dei ad istorum ora
claudenda, eosque ab errore hberandos, qui non studiis
agunt , sed haec prudenter advertunt. Quia
etsi ahquid in

his rebusdscmones possunt, tantum possunt, quantum se-

creto Omnipotentis arbitrio permittuntur ne magnipen- ^

damus terrenam fehcitatem ,

quae , sicut Mario , mahs
 ,

98 S. AUGUSTINI EPISCOPI
ctiam plcrumque concedilur- ncc cam rursusquasi malam
arbilrcmur, cum ca nuiltos ctiam pios ct bonos uniusDei
veri cultores, invitis daemonibus, prfepolluisse videamus ;

nec cosdcm inunuudissimos spiritus vcl propter haec ipsa

bona malave t(,'rrena propiliandos aut timendos existime-
mus. Quia sicut ipsi mali homines in terra, sic etiam ilh
non cmnia, quae vokuit, faccrc possunt, nisi quantum ilhus
ordinatione sinuntur^ cujus plene judicia nemo compre-
hendit, justc ncmo reprchendit.

CAPUT XXIV
De syUanis actibu.s , qiiorum se dfemones ostenta-
verunt adjutores.

I. Sylla certe ipse, cujus tempora taha fuerunt, ut

superiora quorum vindex esse videJ)atur, illorum compa-
,

ratione quaererentur, cum primum ad Urhem contra Ma-

riumcastra movisset, adeo laeta exta immolanti fuisse scribit
Livius nt custodiri se Postumius haruspex voluerit capitis
,

supphcium subiturus, nisiea, c|uaeinanimo Sylla haberet,

diis juvantibus, implevisset. Ecce non discesserant, adytis
arisque rchclis, dii, quando de rerum eventu praedicebant
nihilque dc ipsius Syllae correctione curabant. Promitte-
bant pr{5esagicndo fehcitatem magnam nec malam cupi-
,

ditatem minando frangehant. Deinde cum ess^t in Asia bel-

him mithridaticum gcrens, per Lucium Titium ei mandatum
est a Jove, c[uodessetMithridatem superaturus : etfactum
est. Ac postea mohenti redire in Ur])cm, et suas araico-
rumque injurias civih sanguine ulcisci iteru^m mandatum
,

est ah eodem Jove per mihtem quemdara legionis sextae,

 DE CIVITATE DEI , LIBEK II. 99
priiis se de Mithiidate prcieniintiasse vietoriam, ct tunc
promittere daturum se potesiatem qiia recuperaret ab ini- ,

micis rempul)licam non sine multo sanguine. Tunc per-

contatus Sylla ,
qupe lorma militi visa f uerit 5 cum ille in-
dicasset, eam rccordatus est quam prius ab ilio audierat,
qui de mithridatica victoria eodem mandata pertule-
aJj

rat. Quid hic responderi potest quare dii curaverint vehu

,

fehcia ista nuntiare et nulhis eorum curaverit SyUam mo-

,

nendo corrigere niahi tanta facturum scelestis armis ci-

,

vihbus, quaha non fcedarent, sed aulerrent omnino rempu-

bhcam? Nempe intelhguntur daemones, sicut sfepedixi,
notumque nobis est in htteris sacris, resque ipsaj satis indi-
cant, negotium suum agere, ut pro diis habeantur etcolan-
tur et ea ilhs exhi.beantur, quibus ii qui exhilient sociati,
unam pessimam causam cum eis habeant in judicio Dei.
II. Deinde cum venisset Tarentum Syila, atque ibisa-
crificasset, vidit in capite vituhni jecoris similitudinem
coronae aureoe. Tunc Postumius haruspex ille respondit
prcTecLiram ei significare victoriam ,
jussitque ut extis illis

solus vesceretur. Postea, parvo intervallo, servus cujusdam

LuciiPontiivaticinando clamavit: « A BeDona nuntius ve-
nio, victoria tua est, Sylla. » Deinde adjecit arsurum esse
Capitohum. Hoc cum dixisset, continuo egressus e castris,

postera die concitatior, reversusest, etCapitolium arsisse

clamavit. Arserat autem re vera Capitohum. Quod quidem
dsemoni et prsevidere facilc fuit, et celerrime nuntiare. II-

lud sane intende quod ad causam maxime pertinet^ su]j

,

quahbus dus esse cupiant, qui lilasphemant Salvatoreiii

voluntates fidehum a dominatu daemonum hberantem.
Clamavit homo vaticiuando : « Victoria tua est, Sylla; »

atque ut id divino spiritu clamare crederetur, nuntiavit

etiam aliquid et prope futurum ct mox factum unde longe ,

aberat per quem ille spiritus loc(uel)atur : non tamen cla-

 ,

100 S. AlULSTIJXI EPISC.OPI

niavit : « Al) sceleribus parce, Sylla^ » quae illic victor taiii

liorn^uda comniisit , ciii corona aurea ipsius victoriae illiis-

trissinuini signum iu viluliuo jecore apparuit. Qualia signa

si diijustidare solerent, ac non daemones impii, profecta
illis extis nefaria potius atque ipsi Syllpe graviter noxia mala
futura monstrarent. Neque enim ejus dignitati tantum pro-
fuit illa victoria ,
quantum nocuit cupiditati qua factmu 5

est, ut immoderatis inhians, et secundis rebus elatus ac

prfiecipitatus, magis ipse periret in moribus, quaminimi-
cos in corporibus perderet. Ha?c illi dii vere tristia vere-
quelugenda non extis non auguriis non cujusquam som-
, , ,

uio vel vaticinio pracnuntiabant. Magis enim timebant ne

corrigeretur, quam ne vinceretur. Imo satis agebant, ut
victor civium gloriosus , victus atque captivus nefandisvi-
tiis, et per haec ipsis etiam daemonibus multo obstrictius
subderetur.

V VX"* VV1\ ^V^-X *VV\ IX'^'* X,^'!,! \V\\ VV\\ \\A\ \ V%\ V\\\ V-VA^ \ V-^-X \V\\ WW *V\'V%1'\'\ *.'V\'%A*'V%''M

CAPUT XXV.
Quantum nialigni spiritus adflagitia incitent honii-
nes , cum in committendis sceleribus quasi divinam
exempli sui interponunt auctoritatem.

I. iLLiNcveroquis noninteUigat, quis nonvideat, nisi

fpii tales deos imitari magis elegit ,

quam divina gratia ab
eorum societate scparari, quantum moliantur maligni isti

spiritusexemplo suo, velut divinam auctoritatem praebere

sceJeribus quod etiam in quadam Campaniae lata planitie
,

ubi non multo post civiles acies nefario prselio conflixe-

runl , ipsi inter se prlus pugnare visi sunt *
? Namque ibi

auditi suut primum ingentes fragores : moxque multi se

1 Julius Obsequfn». lib tlc prodigiis.

 ,

DK CIVITATE DEI, LIBER 11. 101

vidisse nuntiarunt per aliquot dies duas acies prseliari.

Quse pugna ubi destitit vestigia quoque velut hominum et
,

equorum, quanta de illa conflictatione exprimi poterant,

invenerunt. Si ergo veraciter inter se numina pugnave-
runt, jam bella civilia excusentur humana •, consideretur
tamen quae sit talium deorum vel maUtia vel miseria si , :

autem se pugnasse fnixerunt quid ahud egerunt nisi ut,

,

sibi Romani bellando civihter, tanquam deorum exemplo

nullum nefiis admittere viderenturj' Jam enim coeperant

bella civiha, et ahquot nefandorum pra^horum strages
execranda praecesserat. Jam multos moverat quod miles ,

quidam dum occiso spoha detraheret fratrem nudato ca ,

daverc agnovit, ac detestatus bella civiha, se ipsum ibi

perimens iraterno corpori adjunxit ^ Ut ergo tanti hujus

mah minime t<'ederet, sed armorum scelestorum magis
magisque ardor incresceret, noxii daemones, quos ilh

deos putantes colendosetvenerandos arbitrabantur, inter

se pugnantes hominibus apparerc vohierunt, ne imitari
tales pugnas civica trepidaret afFectio, sed potius huma-
num scekis divino excusaretur excmplo. Hac astutia ma-
hgni spiritus etiamludos, unde nmlta jam dixi, scenicos
sibi dicarisacrariquejusserunt : ubi deorum tanta flagitia
theatricis canticis atque fabidarum actionibus celebrata
et quisquis eos taha fecisse credcret , etquisquis noncre-
deret , sed tamen illos hbentissime sibi taha velle exhi-
beri cerneret, securus imitaretur. Ne quis itaque existi-
maret in deos convicia potius quam dignum ahquid eis

scriptitasse ubicumque illos inter se pugnasse poetae

,

commemorarunt, ipsi ad decipiendos homines poetarum

carmina firmaverunt, pugnas videhcet suas non solum
per scenicos in theatro verumetiam per se ipsos in campo
,

humanis ocuhs exhibentes.

' Liv, liLi. LXMX.
I()"i H. AIGISTIM EPISCOI'1

II. mo-
Ha?c diccre compiilsi sumus, qiioniam pessimis
ribus civium romanam renipublicarii jam antea perditam
tuissc, nuUamque ivmausisse anteadvcnlum Domini Jcsu
Chrisli, auctores eorum dicereet scriberemininie dubita-
runt. Quam perdilionem diis suis non imputant, qui mala
transitoria, quibus boni seu vivant, seumoriantur, perire
iion possunt, Christo nostro imputant : cum Christus
nostcr tanta frequenter pvo morilDus optimis prseccipta
contra perditos morcs, dii vero ipsorum nullis talibus
prrtfceptis egerint abcpiid (^um suo cultore populo ,
pro
illa rcpuljlica , ne periret j imo eosdem morcs velut suis
exemplis auctoritate noxia corrumpendo, egerunt potius,
ut periret. Qnam non idco tunc pcriisse quisquam , ut ar-
bilror, jam dicere audebit, quia discessere omnes, adytis
arisque relictis, dii, vclut amici virtutibus, cum vitiis ho-
minum otrenderentur ^
quia totsignis extorum, augurio-
rum , vaticiniorum , tjuibus se tanquam praescios futuro-
rum adjutoresque prsehorum jactare et commcndare
gestiebant , convincuntur fuisse praesentes : c^ui si vere ab-
sccssissent , mitius Romani in bclla civiha suis cupichtati-
bus cpiam illorum instigationil)US exarsissent.

VW Wl^ ^ W*'^'*/^ V* VVX^XW* VW» VI V% VTV\ Wl^ VW"i VVV\ VW\ VW^ VW/W/W% ww vwv-vw/* w

CAPUT XXVI.

De secretis da^monum monitis, quce pertimhant ad

honos mores , cum palam in sacris eorum omnis
nequitia disceretur.

l. C}vM cum ita sint, cuni palam aperteque turpitu-

dines crudehtatibus mixtae , opprobria numinum ct cri-

mina , sive prochta sivc conficta , i])sis exposcentibus , et

 DE CIVITATE DEI, LIBER II. 103
iiisi fieret irascentibus , etiam certis et statis solemnitatibus,

consecrata illis et dedicata clariierint , atque ad omnium

ocuios , ut imitanda proponcrentur , spectanda processe-
rint ; ([uid est ,j
quod iidem ipsi diTemones , cjui se hujus-
cemodi voluptatibus immundos spiritus esse confiientur ,

qui suis flagitiis et facinoribus , sive indicatis , sive simu-

latis, eorumque sibi celebratione petitaabimpudentibus,
extorta a pudentibus , auctores se vitoe scelestcC immundae
que testantur perliibentur tamen in adytis suis secrctis-
,

que penetralibus dare qusedam bona pra?cepta de moribus,

quibusdam velut electis sacratis suis ? Quod si ita est, boc
ipso calidior advertenda est et convinccnda malitia spiri-
tuum noxiorum. Tanta enim vis est probitatis et castita-
tis, ut omnis vei pene omnis ejus laude moveatur hu-
mana natura nec usque adeo sit turpitudine vitiosa
, , ut
totum amittat sensum honestatis. Proinde malignitas dse-
monum , nisi ahculii se ,
quemadmodum scriptum in nos-
tris Litteris novimus, transfiguret in angelos lucis', non
implet negotium deceptionis. Foris itaque popuhs cele-
berrimo strepitu impietas impura circumsonat , et intus
paucis castitas simulata vix sonat : prsebentur propatula
pudendis , et secreta laudandis : decus latet , et dedecus
patet : quod mahmi geritur omnes convocat spectatores ^ ,

quod bonum dicitur , vix ahquos invenit auditores : tan-

quam honesta eruj^escenda sint , et inhonesta glorianda.
Sed ubi hoc, nisi in daemonum temphs? ubi, nisi in fal-
laciae diversoriis ? Illud enim fit ut honestiores qui pauci
,
,

sunt , capiantur : hoc autem ne phu-es qui sunt turpis-

,
,

simi, corrigantur.
II. Ubi et quando sacrati Coelestis audiebant castitatis
praecepta , nescimus : ante ipsum tamen dehd)rum , ubi

' 2 Cor. XI, I |,

 ,

104 S. AUGUSTIiNI EPISCUl'1

sinmlacruiii illud locatum conspiciebamus , universi uii-

di([ue conduentcs , et ubi quisque poterat stantes , ludos
qui agebantur intentissimi spectabamus , intuentes alter-
nante conspectu, hinc meretriciam pompam , illinc virgi-

nem deam •, illam suppliciter adorari , ante illam turpia

celebrari : non il^i pudil^undos mimos , nullam verecun-
diorem scenicam vidimus ; cuncta obscoenitatis imple-
bantur olHcia. Sciebatur virginali numini quid placeret
et exhibe])atur c[uod de templo domum matrona doctior
reportaret. NonnuUse pudentiores avertebant facicm ab
impuris motil)us scenicorum , ct artem flagitii furtiva in-
tentione discel)ant. Hominibus namque verecundaban-
tur , ne auderent impudicos gestus ore libero cernere : sed
multo minus auclebant sacra ejus c|uam venerabantur , ,

casto corde, damnare. Hoc tamen palam discendum prae-

bebatur in templo ad quod perpetrandum saltem secre-
,

lum quaerebatur in domo : mirante nimium ( si ullus ibi

crat)pudore mortalium, quod humana flagitia non libere
homines committerent, quae apud deos etiam rehgiose dis-
cerent, iratos habituri, nisi etiam exhibere curarent. Quis
enim alius spiritus occulto instinctu nequissimas agitans

mentes , et instat faciendis adulteriis , et pascitur factis ,

nisi qui etiam sacris tahbus oblectatur , constituens in

temphs simulacra dsemonum , amans in kidis simulacra

vitiorum ; susurrans in occulto verba justitiae ad deci-

piendos etiam paucos bonos frequentans in aperto invi- ,

tamenta necputiae ad possidendos innumerabiles malos ?

 ,

PE CIVITATK DEI, LlBEK 11. 105

^\'V\V\\\VV^-\VV'\'* VVXVXVV^VVV-^VV^^ VVV\VV'V%VV\\VVV'% VVVV%VX'\'V\'V'k\\A^VV*.\V\,\^VVV\%'»

GAPUT XXVII.
Quanta eversione publicce disciplincB Romani diis
suis placandis sacraverint ohscoena htdorum.

ViR gravis et pliilosopliaster TuUius, aedilis futurus,

clamabat in auribus civitatis, inter caetera sui magistratus
oliicia, sibi Floram matrem ludorum celebritate placan-
dam *
: qui ludi tanto devotius, quanto turpius celebrari
solent. Dicit alio loco^ jam consul in extremis periculis ci-
vitatis, et ludos per decem dies factos, neque rem ullam,
quse ad placandos deos pertineret, prcetermissam : quasi
non satius erat tales deos irritare temperantia ,
quam pla-
careluxuria ; et eos lionestate etiam ad inimicitias provo-
care ,
quam tanta deformitate lenire. Neque enim gravius
fuerant quamlibet crudelissima immanitate nocituri bo-
mines ,
propter quos placabantur ,
quam nocebant ipsi ,

cum vitiositate foedissima placarentur. Quando quidem ut

avertereturquod metuebatur ab hoste in corporibus eo ,

modo dii quo virtus debellaretur in men-

concijiabantur ,

tibus qui non opponerentur defensores oppugnatorilms

,

moenium, nisi prius fierent expugnatores morum bono-

rum. Hanc talium numinum placationem petulanlissi-
mam , impurissimam , impudentissimam , nequissimam ,

immundissimam , cujus actores laudanda romanae virtu-

tis indoles honore privavit , iribu movit , agnovit turpes
fecit infames hanc inquam pudendam veraeque re-
: ,
, ,

ligioni aversandam el detestandam lahum numinum pla-

calionem , has fabulas in deos illecehiosas al(|ue crimi-

' Acl. VI , in Venein. — - kl. iii, iii CHHIinaiii

 . ;

lOG S. AUGTjSTIJM episcopi

nosas , haec ignominiosa deorum facta vel scelerate turpi-

terque commissa, vel sceleratius turpiusque conficta, ocu-

lis et auribus pulDlicis civitas tota cHsceljat : hsec commissa
numinibus pLicere cernebat et ideo non solum illis ex- :

hibenda sed sibi quoque imitanda credebat non illud

, :

nescio quid velut l)onum et honestum quod tam paucis ,

et tam occulte dicebatur, (si tamen diceJ^atur,) ut magis

ne innotesceret ,
quam ne non fieret , timeretur.

-WV^^VW^VW» WV^VVl^XVWVWX WV\V%/V\'VVW vw\ vw\vw\ vwwvw vwvww wvwww^

GAPUT XXVIII.

De christiance religionis saliihritate

Ab istarum immundissimarum potestatum tartareo jugo

et poenaU erui per Christi nomen homines
societate ,

et in lucem saluberrimae pietatis ab illa perniciosissimae

impietatis nocte transferri queruntur et murmurant ini-
, ,

qui et ingrati , et illo nefario spiritu altius obstrictiusque

possessi ,
quia populi confluunt ad ecclesias casta celebri-
tate , honesta utriusque sexus discretione , ubi audiant
quam bene hic ad tempus vivere debeant ,- ut post hanc vi-
tam beate semperque vivere mereantur ubi sancta : Scrip-
tura justitiaeque doctrina de superiore loco in conspectu
omnium personante, et qni fnciunt, audiant ad prramium
etqui noii faciunt , audiuixL ad judicium. Quo etsi veniunt
quidam tahum praeceptorum irrisores omnis eorum pe- ,

tulantia aut repentina immutatione deponitur aut timore ,

enim eis turpe ac

vel pudore comprimitur. jSihil flagitio-

sum spc^ctandum imitandumque proponitur ubi , veri Dei

aut praecepta insinuantur , aut miracuLi narrant.ur, aut

clona laudantur, aut beneficia postulantur.
 ,

DE CIVITATE DEI, LIBEK II. 107

GAPUT XXIX.
De abjiciendo cultu deorum cohortatio ad Romanos.

I. H^c potius conciipisce , o indoles romana Jauda-

])ilis , o progenies Regulorum , Scaevolaruni , Scipionum
Faljriciorum : liaec potius concupisce , hsec al) illa lurpis-
sima vanitate et falJacissima dsemonum malignitate dis-
cerne. Si quid in te Jaudabile naturaliter eminet , nonnisi
vera pietate purgatur atque perficitur 5 impietate autem
disperditur et punitnr. Nunc jam elige quid sequaris , ut
non in te, sed in Deoverosineulloerrorelauderis. Tunc
enim til)i gloria popularis affuit sed occulto judicio di- ,

vinse Providentiae vera religio quam eligeres defuit. Ex-

pergiscere dies est sicut experrecta cs in quibusdam
, ,
,

de quorum virtute perfecta , et pro fide vera etiam passio-

nibus gloriamur, qui usquequaque adversus potestates ini-

micissimas confligent^es, easque fortiter moriendo vincen-

tes , sanguine nobis hanc patriam peperere suo. Ad quam
patriam te invitamus et exhortamur ut ejus adjiciaris nu- ,

mero civium , cujus quodammodo asykmi est vera re-

missio peccatorum. Non audias degeneres tuos Christo
Christianisve detrahentes , et accusantes vekit tempora
mala, cum quserant tempora, quibus non sit quicta vita,
sed potius secura nequitia. Hsee tibi nunquam nec j^ro

terrena patriaplacuerunt. Nunc jam coelestem arripe ,

pro
qua minimum laborabis et in ea veraciter semperque ,

regnabis. Illic enim tibi non VestaHs focus non Japis ,

' Vir;;. .Eneld. i.

 ,

108 S. AIGISTI.M F.PISCOM

Capitolinus, scd Deus unus el verns nec metas rernm .,

nec lempora ponet', imperium sine fine dabit.

II. Noli deos falsos fallacesque requirere 5 abjice potius
a(([ue contemne , in veram emicans libertatem. Non sunt
dii , maligni sunt spiritus ,
quil)us seterna tua felicitas poe-
na est. Non tam Juno Trojanis-, a quibus carnalem ori-
ginem ducis arces videtur invidissc romanas quam isti
, ,

dnemones quos adhuc deos putas orani generi hominum

,
,

sedes invident sempiternas. Et tu ipsa nonparva ex parte

tahbus judicasti ,
quando hidis eos placasti , et per quos
liomines eosdem ludos fecisti , infames esse voluisti. Pa-
tere asseri libertatem tuam adversus imnumdos spiritus ,

qui tuis cervicibus imposuerant sacrandam sibi et cele-

brandam ignominiam suam. Actores criminum divinorum
removisti ab honoribus tuis supphca Deo vero, ut a te :

removeat illos deos ,

qui delectantur criminibus suis ,

seu veris quod ignominiosissimum est seu falsis quod

,
•,
,

mahtiosissimum est. Bene quod tua sponte histrionibus ,

et scenicis societatem civitatis patere noluisti ; evigila ple-

nius nuho modo his artibus placatur diviiia majestas
:

quil)us humana dignitas inquinatur. Quo igitur pacto

deos ,
qui tahbus delectantur obsequiis , haberi putas in
numero sanctarum coelestinm Potestatum cum homines ,

per quos eadem aguntur obsequia non putasti habendos ,

in numero quahumcumque civium romanorum ? Incom-

])arabihter superna est civitas clarior , ubi victoria , ve-
ritas ^ ubi dignitas , sanctitas 5 ubi pax , fehcitas 5 ubi
vita , aeternitas. Multo minus habet in sua societate ta-

les deos, si tu in tua tales homines habere erubuisti. Pro-

inde ad beatam pervenire desideras Civitatem, devita
si

dtemonum societatem. Indigne ab honestis colantur, qui

per Inrpes placantur. Sic isti a tua pietate removeantur
' Viii:. /F.neiil. i. — - Ibiil.
 DE (.IVITATE OF.l, LIBEU It. 109
purgalione christiana, quomodo illi a tua dignitate remoti
sunt notatione censoria. De bonis autem carnalibus qui- ,

bus solismali perfrui volunt, et de malis carnalibus, quae

sola perpeti nolunt, quod neque in his habeant, quam pu-
tantur habere isti dsemones, potestatem, quanquam si ha-
berent, deberemus potius etiam ista contemnere, quam
propter ista illos colere, et eos colendos ad illa, quae nobis
invident, pervenire non posse : tamen nec in istis eos hoc
valere quod hi putant ,
qui propter haec eos coli oportere
contendunt, deinceps videbimus , ut hic sit ejus volu-
minis modus.
110 S. AUGUSTINI EPISCOPl

'%'t'l't%%'\'%\V%'%VVV%\V\%VLV\VV%-%V\/V\VVV\\'V\%'\VM\/X'V%\'lA%'VVVV\V\'\VV\'\VVt'%VVV\VVV%'^

LIBER III.

Ut IN SIPERIORI LIBRO DE MALIS MORCTI ET ANIMI , SIC IN PR/ESENTI DE CORPORIS

EXTEBNARUMQfE REUIM INCOMMODIS OSTESDIT AUGUSTINLS ROMANOS A CONDITA
UnBE niS ASSIDUE \EXATOS IIISSE, ATQIE AD AVERTENDA ID GENIS MALA DEOS
FALSOS , Cl'M ANTE CURISTI ADVENTLM LIBERE COLERENTIR, NIHIL PRyESTlTlSSE.

CAPLT I.

De adversitatibus quas soli mali metuunt , et quas

semper passus est mundus , cum deos coleret.

Jam '
satis dictum arljilror de morum malis et animo-
rum ,
quae prsecipue cavenda sunt , nihil deos falsos po-
pulo cultori suo quominus eorum malorum aggere prc-
,

merctur, subvenire curasse sed potius, ut maxime preme- •

retur egisse. Nunc de illis malis vidco dicendum quae

,
,

sola isti perpeti nolunt, qualia sunt fames, morbus, bellum,

expoliatio, captivitas, trucidatio et si cpia similia jam in ,

primolibro commemoravimus. H?ec enim sola mali depu-

tant mala quse non faciunt malos nec erubescunt inter
, 5

bona, qu?e laudant, ipsi mali esse qui laudant^ magisque

stomachantur si villam malam haljcant, quamsivitam:
,

quasi hoc sit hominis maximum bonum habere bona om- ,

nia, praeter se ipsum. Sed neque taha mala quae isti sola ,

formidant, chieorum, f|uando ab eis hbere colebantur,

ne ilhs acciderent obstiterunt. Cum enim variis per di-
,

versa loca temporibus ante adventum Redemptoris noslri

' Vldo D. (iiiilion. loin. \\\, ]). ii.^-aiS.

 DE CIVITATE DET, LIBER TU. 111
innumerabilibiis nonnullisque etiam incredibilibus cladi-
bus genus contereretur humanum ,
quos alios quam istos

deosmundus coleJjat excepto uno popnlo hebroeo , , et qui-

busdam extra ipsum popidum ubicumque gratia , divina
digni occultissimo atque justissimo Dei judicio fuerunt(18)?
Verum ne nimium longum laciam, tacebo aliarum usque-
quaque gentium maia gravissima quod ad Romam :

pertinetromanumque imperium tantum loquar id est ad , ,

ipsam proprie civitatem, et qusecumque illi terrarum vel ,

sdcietate conjunctae , vel conditione suljjectae sunt ,

quae
sint perpessae ante adventum Chrisli , cum jam ad ejus
quasi corpus reipublicae pertinerent.

CAPUT II.

An dii , qui et a Romanis , et a GrcEcis similiter co-

lebantur , causas hahuerint , quibus Iliuni pate-
j^entur excindi.

PRiMrM ipsa Troja vel Ilium , unde origo est popuh

romani ,
(neque enim praetereundmu , aut dissimulandum
est, quod et in eosdem habens deos
primo libro ' attigi) ,

et colens , captum atque dcletum

cur a Graecis victum ,

est ? Priamo inquiunt sunt reddita Laomedontea pa-

, ,

terna perjuria^. Ergo verum est quod ApoUo atque ,

Neptunus eidem Laomedonti mercenariis operibus ser-

vierunt. Ilhs quippe promisisse mercedem falsumque ju-
rasse perhibetur. Miror Apoilinem nominatum Divinato-
rem in tanto opificio laborasse nescientem quod Laomedon
fuerat promissa negaturus. Quanquam nec ipsum Nep-
' Vide supva I^il"'. i, cap. 4- — ^ Viri;. Georg. i.
 ,,

lli S. Alt;LSXlNl EMSCOPI

tuiium patruuni ejus, fratrem Jovis , regem maris, deciiit

ignariun esse futurorum. Nam hunc Homerus de stirpe

JEnex a cujus posteris condita Roma est, cuni aute illam
,

urbcm conditam idem pocta fuisse dicalur inducit mag- ,

num aliquid divinantem* « Qucm etiam nube rapuit :

ut dicit ne ab Achille occideretur cuperet cum vertere

, ,

al) imo ( quod apud Virgihum confitetur ) structa suis ma-

nibusperjuroemnenia Troj?e^. » Nescientes igiturtanti dii,

Neptunus et Apollo , Laomedontem

negaturum esse sibi

mercedem , structores maenium Trojanorum gratis et in-

gratis fuerunt. Videant ne gravius sit talcs deos credere ,

quam diis tahbus pejerare. Hoc enim nec ipse Homerus

facile credidit qui Neptunum quidcm coutra Trojanos
,

Apolhnem autem pro Trojanis pugnantemfacit cumillo ,

perjurio ambos fabula narret olFensos. Si igitur fabuhs

credunt erubescant taha colere numina si fabuhs non
, :

credunt non obtendant trojana perjuria aut mirentur

, 5

deos peijuriapunissetrojana amasse romana. Unde enim ,

conjuratio Catihnae intanta tamque corrupta civitateha-

])uit etiam eorum grandem copiam quos manus atque ,

hngua perjurio aut sanguine civih alebat? Quid cnim ahud

toties senatores corrupti in judiciis , toties populus in suf-
fragiis vel in quil^usque causis ,
quas apud eum concioni-
bus agebantur , nisi etiam pejerando peccabant ? Namque
corruptissimis moribus ad hoc mos jurandi servabatur
antiquus , non ut ab sceleribus metu rehgionis prohiljc-
rentur , sed ut perjuria quoque sceleribus caeteris adde-
rentur.

' lliad. ir. — ' Virg. /Eneirl v.

 ,,

br. CIVITATE DKI, LIBKU Ul. 113

^/X/X^ \\%% W%^ WV« V\^ W^^ VW« V^VM W%/« 'VW%-VV%^ WV% WV% WV% ww wvwv^^ vw% vw% v%

CAPIIT 111.

Non potuisse offendi deos Paridis adulterio , quod

inter ipsos traditurfrequentatum.

NuLLA itaqiie causa est ,

qiiare dii ,
quibus , ut dicunt
steterat illud imperium cum , a Graecis prsevalentil^us pro-

bentur victi, Trojanis pejerantibus , fnigantur irati. Nec

adulterio Paridis , ut rursus a quibusdam defenduntur ,

ut Trojam desererent , succensuerunt. Auctores enim doc-

toresquc peccatorum esse assolent , non ultores. a Urbem
Romam , incjuit Sallustius , sicuti ego accepi, condidere
atque habuere initio Trojani, qui, ^Enea duce, profugi,
incertis sedibus vagabantur *
. » Si ergo adulterium Paridis
vindicandum numina censuerunt aut magis in Romanis ,

aut certe etiam in Romanis puniendum fuit quia iflnese ^

mater hoc fecit. Sed quomodo in illo illud flagitium ode-

rant qui in sua socia Venere non oderant ( ut alia omit-
,

tam ) quod cum Anchise commiserat , ex quo iEneam

pepererat ? An quia illud factum est , indignante Menealo ;

iUud autem, concedente Vulcano ? Dii enim credo, non ,

zelant conjuges suas usque adeo ut eas etiam cum ho-

,

minibus dignentur habere comraunes. Irridere fabulas

fortassis existimor , nec graviter agere tanti ponderis cau-
sam. Non ergo credamus , iEneam esse Vene-
si placet ,

ris fiHum ecce concedo : , sinecRomulum Martis. Si au-

tem illud , ? An deos fas est hominibus
cur non et illud
foeminis , mares autem homines deabus misceri nefas ?

' Sallust. de Catilinne conjmatione.

Cix. 8
 ,

114 S. ALGUSTIM EPISCOPI

Dura , non crcdenda conditio quod ex jure

vel potius ,

Veneris in concul)itu Marti licuit hoc in jurc suo ipsi ,

Veneri non licere. At utrumque tirmatum est auctoritate

romana. Neque enim minus credidit recentior Caesar
aviam Venerem quam patrem antiquior Romulus Mar-
,

tem.

-WV^^VW* VVV\ XWX VW% VW^ WW W W VW\ WV% WW WW WW W/W WV\ WW W/W WW VW» VI

CAPUT IV.

Ve sejitentia P arronis ,
qua utile esse dixit ,ut se ho-
mines diis genitos mentiantur.

DixERiT aliquis : « Ita-ne tu ista credis? Ego vero ista

non credo. » Nam et vir doctissimus eorum Varro falsa
hsec esse ,
quamvis non audacter neque fidenter , ,
pene
tamen fatetur. Sed utile esse civitatibus dicit ut , se viri

fortes , etiamsi falsum sit , diis genitos esse credant : ut eo

modo animus humanus vekit cUvinse stirpis fichiciam ge-
rens , res magnas aggrediendas prsesumat audacius , agat
vehementius , et ob hoc impleat ipsa securitate fehcius.
Quse Varronis sentexilia expressa ut potui meis verbis , ,

cernis cjuam latum locum aperiat falsitati ut ibi intelli- •,

gamus phira jam sacra et quasi rehgiosa potuisse confmgi,

ubi putata sunt cVibus etiam de ipsis diis prodesse men-
dacia.
 DE CIVITAXK DEI, LIBEIl III. 115

'%%'W»'\'*,V*'\'\W% WW* »%"l W'%'%X'» A'^ VVV\ Wl^ \V*'* VIWVW'^ VVV\ VW^^V VV\ VVV\ VWWW* VV\'\

CAPUT V.

Non prohari,quod dii adidteriuni Paridis punierint,

quod in Fionndi juatre nonulti sunt.

SEDUtriim poluerit Venus ex concul)itu Auchisce iEneam

})arere, vel i^Iars ex concubitu filipe Numitoris Romulum
gignere, in medio relinquamus. Nam pene talis quaestio
etiam de Scripturis nostris oboritur ,
qua quaeritur utrum
praevaricatores angeli cum filiabus hominum concubue-
rint *
; unde natis gigantibus , id est , nimium grandibus
ac fortibus viris, tunc terra completa est. Proinde ad
utrumque interim modo nostra disputatio referatur. Si
cnim vera sunt, quae apud illos de matre iEneae et de
patre Romuli lectitantur quomodo possunt diis adulteria ,

displicere hominum ,
quce in se ipsis concorditer ferunt .^
Si autem
falsa sunt nec sic quidem possunt irasci veris
,

adulteriishumanis qui etiam falsis delectantur suis. Hunc

,

accedit quoniam si iUud de Marte non creditur ut hoc

,

quoque de Venere non credatur, nuUo divini concubitus

obtentu matris Romuh causadefendilur. Fuit autem sa-
cerdos Sylvia vestahs , et ideo dii magis in Romanos sa~
crilegum illud flagitium ,
quam iii Trojanos Paridis adul-
terium vindicare debuerunt. Nam et ipsi Romani antiqui
in stupro detectas Vestae sacerdotes , vivas etiam defodie-
bant ^
^ adidteras autem foeminas quamvis ahqua damna ,

tione, nuUa tamen morte plectebant : usque adeogravius

quse putabant adyta divina, quam humana cu])ihavindi
cabant.

' Gen. VI, /(. — * Livlus lib. viu et liL». xxii.

116 S. Atr,USTlKI EPJSCOPl

'S^W \\W VV%% V* \* VV\\ \V« WW VVW VW\ VVW VW\VVV\ W\\ VWV W\\ W\\ WV\ WW WW V%

CAPUT \I.

De parricidio Romuli , quod dii non vindicarunt.

Aliud adjicio quia si eo usque peccata hominura illis

,

numinibus displicerent ut oftensi Paridis facto desertam

,

Trojam ferro ignibusque donarent magis eos contra Ro- ;

manos moveret Rom ': frater occisus, quam contra Tro-

janos gr^ecus maritus iilusus 5 magis irritaret parricidium
nascentis, quam regi; itis adulterium civitatis, Nec ad
causam ,
quam nunc agimus interest utrum lioc fieri Ro-
,

mulus jusserit , aut Romulus fecerit, quod multi impu-

dentia negant multi pudore dubitant multi dolore dis-
, ,

simulant. Nec nos itaque in ea re diligentius requirenda

per midtorum scriptorum perpensa testimonia demore-
mur Romidi fratrem palam constat occisum non ab
: ,

hostibus, non ab alienis. Si aut perpetravit aut imperavit

hoc Romulus magis ipse fuit Romanorum quam Paris
,
,

Trojanorum caput cur igitur Trojanis iram deorum pro-

:

vocavit ille alienae conjugis raptor et eorumdem deorum ,

tutelam Romanis invitavit iste suis fratris extinctor.^ Si

autem illud scelus a facto imperioque Romuli alienimi
est quoniam debuit utique vindicari tota hoc illa civitas
5
,

fecit quod tota contempsit et non jam fratrem sed pa-

,
•, ,

trem quod pejusest, occidit. Uterque enim fuit conditor,

,

ubi alter scelere ablatus non permissus est esse regnator.

Nonest, ut arbitror, quod dicatur quid mali Troja me-
ruerit ut eam dii desererent quo posset extingui et
,
, \

quid boni Roma ut eam dii inhabitarent quo posset

, ,

augeri nisi quod victi inde fugerunt , et se ad istos, quos

:
 —

DE CIVITATE DBI, LIBEU 111. 117

pariter deciperent, contnlerunt. Imo vero et illic manse-
rnnt , ad eos more suo decipiendos ,
qui rursus easdem
terras habitarent ^ et liic easdem artes fallacire suse magis
etiam exercendo, majoribus honoribus gioriati sunt.

CAPUT VII.

De ei^ersione Ilii , quod dux Marii Fimhria excidit.

Certe enim civihbus jam belhs scatentibus quid mi- ,

serum commiserat Ihum, ut aFimbria, marianarum par-

tium homine pessimo everteretur midto ferocius atque
, ,

crudehus ,
quam ohm a Graecis ^
? Nam tunc et multi inde
fugerunt , et multi captivati saltem in semtute vixerunt.
Porro autem Fimbria prius edictum proposuit, ne cui
parceretur , atque urbem totam cunctosque in ea homines
incendio concremavit. Hoc meruit Ihum non a Grsecis, ,

quos sua irritaverat iniquitate sed a Romanis quos sua 5 ,

calamitate propagaverat diis ilhs communibus ad haec

,

repellenda nihil juvantibus seu, quod verum est, nihil ,

valentibus, Numquid et tunc abscessere omnes adytis ,

arisque rehclis, dii quiljus ilhid oppidum steterat

,
post ,

antiquos Grascorum ignes ruinasque reparatum ? Si autem

abscesserant , causam requiro ; et oppidanorum quidem
quanto invenio mehorem, tanto deterior.i deorum. Illi

enim contra Fimbriam portas clauserant . ut Syllse ser-

varent integram civitatem : hinc eos iratiis incendit, vel
potius penitus extinxit. Adhuc autem mehorum partiura
civihum Sylla dux fuit * ,adhuc armis rempubhcam recu-

•Livius, lib. lxxxii et lxxxiii. Vide insuper Appianum in Mitliridatico.

^ Cicer. Orat. pro Cslio. Sallustius in Catilin.
 ,

118 ». AtGUSTINI EPISCOPI

pcrare niolichatiir : liomm Jiononim iniliorum nondnm
malos cvent.ns habuit. Qnidcrgo mc-lius civcs illius nrbis
faccre polueruni? c[ui(l lionestins? quid fidclius? quid
romana parcntcla digniiis, quam mcliori causa; Roma-
norum civitatcm scrvare, ct conlra parricidam romanae
reipublicac portas clauderc? At hoc eisin quantum exi-
tium vertcrit, attcndant dcfcnsorcs dcorum. Deseruerint
dii adultcros, Ihumque flammis Gr?ecorum rchquerint,
iit ex ejus cineribus Roma castior nasceretur : cur et
postea deseruerunt camdem civitatcm Romanis cognatam,
ncjti rebcllantem advcrsus Romam nobilcm fiham, sed
justioribus ejus partibus fidcm constantissimam piissi-

mamque servantem eamque delendam rehquerunt non

, ,

Grrecorum viris fortibus, scd viro spurcissimo Romano-

rum? Aut si disphccbat diis causa partium syllanarum
cui servantes urlicm miscri portas clauscrant 5 ciir eidem
Sylloe tanla bona promittebant, et praenuntiabant? An et

hinc agnoscuntur adulatores fehcium potius quam infe-

hcium dcfcnsorcs ? Non crgo Ihum etiamtunc, ab eis cum
desereretur, eversum est. Nam dsemoncs ad decipiendum
semper vigilantissimi, quod potucrunt fccerant. Evcrsis ,

quippe ct inccnsis omnibus cum oppido simulacris, solum

Mincrvne sul) tanta ruina tcmpli ilhus , ut scriljit Livius
integrum stetisse perhibetur '. Nonut diccretur, Dii patrii,
fjuorum sempcr sub numine Troja cst ^
, ad eorum lau-
dem : sed ne diccrctur : ((Excessere omnes adytis arisque
rehctis dii,ad eorum defensionem. » Illud enim posse
permissi sunt non unde probarentur potentes , sed unde
,

pra3sentes convincerentur.

» Lrvii, lib. ixxxiii. in quo de Ilii oxcidio, non extat. — ' Viri;. /Eneid. it.
 ,

TiE CIVITATE UKI, LIBER 111. 119

/^VVVVVV* VV»"* \X^^ VVV\ V%V\ V*/V\ vvv% vv%\%^v\ v\ v% vvv^-vw* x^vv^-^vv» vvv» \ vv\%%/v%^^

CAPUT VIII.

An debuerit diis iliacis Roma committi.

Diis itaque iliacis post Troj?e ipsius documentum qua

tandem prudentia Roma custodienda commissa est? Di-
xeritquispiam jam eos Romae liabitare solitos quando , ,

expugnante Fimbria cecidit llium. Unde ergo stetit Mi-

,

nervae simulacrum ? Deinde si apud Romam erant ,

quando Fimbria delevit Ilium fortasse apud Ilium erant, ,

quando a Gallis ipsa Roma capta et incensa est sed ut :

sunt auditu acutissimi motuque celerrimi ad vocem

, ,

anseris cito redierunt , ut saltem capitolinum collem, qui

remanserat , tuerentur : caeterum ad alia defendenda se-
rius sunt redire commoniti.

CAPUT IX.

An illampacem, quce sab iSumce regno fuit , deos

prcestitisse credendum sit.

Hi etiam Numam Pompilium successorem Romuli ad-

juvisse creduntur, ut toto regni sui tempore pacem ha-
beret , et Jani portas ,
quse l^ellis patere assolent , clau-
deret : eo merito scilicet, quia Romanis multa sacra
constituit. Illi vero homini pro tanto otio gratulandum
fait, si modo id rebus sahibribus scisset impendere, et

perniciosissima curiositate neglecta , Deum verum vera

pietate perquirere. Nunc aiilcm non ei dii coiilulerunl il-
 ,,
'

120 S. ALGLSTINI EPISCOPI

liid otium : sed eiini minus fortasse decepissent , si otio-
sum minime reperissent. Quanto enini minus eum occu-
patum invenerunt tanto magis , ipsi occupaverunt. Nam
quid ille molitus sit , et quibus artibus deos tales sibi
vel illi civitati consociare potuerit , Varro prodit. Quod si

Domino placuerit, suo diligentius disseretur loco •, modo

autem, qiiia de beneficiis eorum qusestio est, magnum be-
neficium est pax sed Dei veri beneficium est plerumque
^ ,

etiam sicut sol , sicut phivia vitaeque alia subsidia , super

ingratos et nequam. Sed si hoc tam magnum bonum dii
illi Romse vel Pompiho contulerunt cur imperio romano ,

per ipsa tempora laudabiliora id nunquam postea praes-

An utihora erant sacra, cum instituerentur
titerunt?
quam cum instituta celebrarentur ? Atqui tunc nondum
erant, sed ut essent addebantur postea vero jam erant :

quaeutprodessent custodiebantur. Quid ergo est, quodilh

quadraginta-tres, vel, ut ahi volunt, triginta-novem anni
in tam longa pace transacti sunt, regnante Numa, et pos-
tea sacris institutis , diisque ipsis ,
qui eisdem sacris fue-
\ jam prsesidibus atque.tutoribus, vix post
rant invitati,
tam multos annos ab Urbe condita usque ad Augustum
unus pro magno miraculo commemoratur annus post pri-
mum bellum punicum quo belh portas Romani claudere
,

potuerunt?

' Livius, lib. i.

 DT. CIVITATE DEJ, LIBEU Ht. 121

%V>\ VW\'\,V\% VW% V^yV^^Wt^ wvw^/vt^wv^vwtxwwvn VW\WV1> VVV« VW\ VVV% WV% VW\ \ \

CAPUT X.

An optandum fuerit, quod tanta hellorum rabie Ko-

manorum augeretur imperium, cuin eo studio quo
sub Numa auctum est, et quietum esse potuisset
et tutum.

An respondent, quod nisi assiduis sibique continuo

succedentibus bellis romanum imperium tam longe late-
que non posset augeri, et tam grandi gloria diffamari?
Idonea vero causa : ut magnum esset imperium , cur
esse deberet inquietum? Nonne in corporibus hominum
satius est modicam staturam cum sanitate habere, quam
ad molem aliquam giganteam perpetuis afBictionibus per-
venire ? nec cum perveneris requiescere sed quanto , 5

grandioribus membris, tanto majoribus agitari mahs?

Quid autem mah esset, ac non potius phirimum boni, si
ea tempora perducarent, quse perstrinxit Sallustius, ubi
ait : « Igitur ini^io reges ( nam in terris nomen imperii id
primum fuit ) diversi 5
pars ingenium , ahi corpus exer-
cebant : etiam tum vita hominum sine cupiditate agita-
batur, sua cuique satis placebant* . » An ut tam multum

augeretur imperium , debuit fieri quod VirgiBus detes-

tatur, dicens :

Deteiior donec paulatim ac decolor setas,

Et belli rabies, et amor successit liabendi''

Sedplane pro tantis bellis susceptis et gestis, justa defen-

sio Romanorum est, quod irruentibus sibi importune ini-
micis resistere cogebat, non aviditas adipiscendse laudis

' Sallust. in Catilin. — ' Virg.iBneid. viii.

122 S. AtGLSTIINI EPISCOPT

humanje, sednecessitas tuendne salutis et libertatis. Itasit

plane; « Nam post (juam res eorum, sicut scrDjit ipse Sal-
lustius, legibus, moribus, agrisaucta, satisprospera, satis-

que poUens videbalur, sicuti pleraque mortalium haben-

tur, invidia ex opulcntia orta est. Igitur reges popuHque
finitimi bello tentare, pauci ex amicis auxiho esse. Nam cse-
teri metu perculsi longe a pericuHs aberant. At Romani
iloraimihtiaeque intenli festinare, parare, ahusahumhor-
tari, hostibus obviam ire hbertatem, patriam, parentesque
•,

armistegere. Post ubi pericula virtute propulerant, sociis

atque amicis auxihaportaljant, magisque dandis quam acci-
piendis iDcneficiis amicitias parabant* . )> Decenter his arti-

bus Roma crevit. Sed, regnante Numa, ut tam longa pax

esset, utrum irruebant improbi l)elloque tentabant an ni- ;

hil corum fieJ^at ut posset pax illa persistere ? Si enim

,

bellis etiam tum Roma lacessebatur, nec armis arma obvia

ferebantur, quibus modis agebatur, ut nuUa pugna supe-
rati, nullo Martio impetu territi sedarentur inimici , his

modis semper ageretur, et semper Roma, clausis Jani por-

tis ,
pacata regnaret. Quod si in potestate non fuit , non
ergo Roma pacem habuit quandiu dii eorum, sed quandiu
homines fmitimi circumquacpie voluerunt, qui eam nullo
bello provocaverunt nisi forte dii tales etiam id homini
:

vcndere audebunt, quod alius homo voluit sive noluit.

Interest quidem jam vitioproprio, malas nientes quatenus
sinantur isti daemones vel terrere vel excitare sedsi sem- :

per hoc possent, nec ahud secretiore ac superiore potes-

tate contra eorum conatum saepe aliter ageretur, semper
in potestate haberent paces bellicasque victorias, quae
semper fere per humanorum animorum motus accidunt :

quas tamen plerumque contra eorum fieri voluntateni,

non solum fabulae multa mentientes, et vix veri aliquid
Sallust. in Catilin.
 DE CIVITATE DEI, LIBER III. 123
vel indicantes, vel significantes, sed etiam ipsa romana
confitetur historia.

«Vl^W V^^V^VW^^W^/tliWVVV*^ wv^-wvwvx^^-vw* VW% VW» WW VWWVWIW*^ VVW-WW V w* \*

GAPUT XT.

De simulacj^o Cumani Apollinis, cujusfletus creditus

est cladem Grwcorum, quihus opitulari non pote-
rat, indicare.

Neqle enim aliunde Apollo ille Cumanus, cum adver-

sus Achseos regemque Aristonicum bellaretur, quatriduo
flevisse nuntiatus est quo prodigio haruspices territi, cum
:

id simulacrum in mare putavissent esse projiciendum, Cu-

mani senes intercesserunt, atque retulerunt tale prodi-
gium et Antiochi et Persis bello in eodem apparuisse
figmento et quia Romanis feliciter provenisset, ex sena-
:

tusconsulto eidem Apollini suo dona esse missa •

testati

sunt. Tunc velut peritiores acciti haruspices responderunt

simulacri Apolhnis fletum ideo prosperum esse Romanis,
quoniam cumana colonia Grseca esset, suiscjue terris, unde
luctum et eladem ApoUi-
accitus esset, id est, ipsi Grsecise
nem significa-sse plorantem. Deinde mox regem Aristoni-
cum victum et captimi esse nuntiatum est, quem vinci
utique Apollo nolebat et dolebat, et hoc sui lapidis etiam
lacrymis indicabat. Unde non usquequaque incongrue,
quamvis fabulosis, tamen veritati similibus, mores d.T-

monum describuntur carminibus poetaium. Nam Ca-

millam Diana doluit apud Virgihum*, et PalLmtem mo-
riturum Hercules flevit. Hinc fortassis et Numa Pompi-
lius pace abundans, sed quo donante nesciens, nec requi-

' Virc. iCneid. xi.

 ,

I i^ i *> ATCTSTiM f:prsf:orr

ivns ; cumcogilarcl oliosiis quihiisnam diis tuendam ro-

manam salutem rcgnumquo committeret; nec verumillum
atque omnipotentem summun Deum curare opinaretur ista
terrcna, atque recoleret trojanos deos, quos ^Eneas ad-
vexerat, neque trojanum, neque laviniense ab ipso JEne-^
conditum regnum diu conservare potuisse, alios providen-
dos existimavit, quos illis prioribus, (sive qui cum Romulo
jam Romam transierunt, sive quandoque Alba eversa
,

fuerant transituri, ) vel tanquam fugitivis custodes adhi-

beret, vel tanquam invalidis adjutores.

CAPUT XII.

Quantos sibi deos Romani prceter constitutionem

Numce adjecejint, quormn eos numerositas nihil
jui^erit.

Nec his sacris tamen Roma dignata est esse contenta,

quae tam multa illic Pompilius constituerat : nam ipsius
summum templum nondum habebat Jovis. Rex quippe
Tarquinius ibi Capitohum fabricavit. .^sculapius autem
ab Epidauro aml^ivit Romara, ut peritissimus medicus in
urbe nobihssima artem gloriosius exerceret. Mater etiam
deiim nescio unde a Indignum enim erat, ut
Pessinunte.
cum ejus fihus jam coeh adhuc ipsa
capitolino praesideret,
in loco ignobili latitaret. Quse tamen si omnium deorum
mater est, non sohmi secuta est Romam quosdam lilios
suos, verum et ahos praecessit etiam secuturos. Miror sane,
si ipsa peperit Cynocephalum, ([ui longe postca venit ex

^gypto. Utrum etiamdea Febris ex illa nata sit, viderit

.-Esculapius pronepos ejus. Sed undecumque nata .sit,
 , ,:

UE c;iMTATE DEl, l.lUEll 111. 125

non (opinor ) eam ignobilem dicere dii pere-
audebLiiil
grini deam civem Romanam. Sub hoctot deorum prsesi-
dio, quos numerare quis potest ? Indigenas et alienigenas,
coelites, terrestres, infernos, marinos, fontanos, fluviales^
et, ut Varro dicit, certos atqne incertos, in omnibusque
generibus deorimi, sicut in animaliJms, mares et foeminas ?

Sub hoc ergo tot deorum priiesidio constituta Roma, nou

tam magnis et hon^endis cladibus, cpiales exmultis paucas
commemorabo, agitari alfligique debuit. Nimis enim mul-
tos deos grandi fumo suo, tanquam signo dato,ad tuitionem
congregaverat ^ quibus templa, altaria, sacrificia, sacerdo-
tes instituendo atque praebendo, summum verum Deum
cui uni haec rite gesta del^entur, offenderet. Et felicior
quidem cum paucioribus vixit; sed quanto niajor facta
est, sicut navis nautas, tanto plures adhibendos putavit
credo, desperans pauciores illos, sub quiJius in compara-
tione pejoris vitse mehus
non suflicere ad opitu-
vixerat,
landum granditati suae. Primo enim sul) ipsis regibus,
excepto NumaPompflio, de quo jam supra locutus sum,
quantum malum discordiosi certaminis fuit, quod fratrem
Romuh coegitoccidi?

CAPUT XIII.

Quo jurey quo fcedere Romani ohstinuerint prima

conjugia.

QuoMODo nec Juno, quae cum Jove suo jam fovebat

Ronianos rerum dominos, genlemque togatam '

nec Venus ipsa iEneidas suos potuit adjuvare, ut bono ei

' Virs[. /£neid. i.

 . :

126 S. AUGtSTlM EPISCOPI

cTquo morc conjugia mcrcrentur, cladesque tanta irruit

hujus inopiae, ut ca dolo raperent, moxque compellerentur
pugnare cum soceris^ ut miserae foeminae nondum ex inju-
riamaritis conciliatae, jamparentum sanguine dotarentur?
At enimviceruntinhacconflictione Roraani vicinos suos?
Quantis et quam nudtis utrinque vulneribus et funeribus
tam propinquorum et confinium istoe victoriae constite-
runt? Propter unum Cciesarem socerum et unum generum
ejus Pompeium, jam mortua Caesaris filia uxore Pompeii,
quanto et quam justo doloris instinctu Lucanus exclamat
Bella per Eraathios plus quani civilia Carapos,
Jusque datura sceleii caniraus '

Viceruntergo Romani, utstrage socerorum manibus cru-

entis ab eormn fiHabus amplexus miserabiles extorquerent;
nec illae auderent flere patres occisos, ne ottenderent victo-
i'es maritos^ quse adhuc, illis pugnantibus, proquibus fa-
cerentvota nesciebant^. Talibus nuptiis populum roma-
num non Venus, sed Bellona dotavit : aut fortassis Alecto
iJla infeinalis furia, jam eis favente Junone, plus in illos

habuit hcentise, quam cum ejus precibus contra Mnenm

fuerat excitata^. Androinache fehcius captivata est, quam
iUa conjugia romana nupserunt : hcet serviles, tamen post
ejus amplexus nuUum Trojanorum Pyrrhus Ro-
occidit.

maui autem soceros interficiebant in proehis, quorum jam

fihas amplexabantur in thahamis. llla victori subdita, do-
lere tantum suorum mortem potuit, non timere illae so- :

ciatae bellantibus parentum suorum mortes procedentibus

viris timebant, redeiuitibus dolebant, nec timorem haben-

leshberum, nec dolorem. Nam propter inleritum civium,

propinquorum, fratrum, parentum, aut pie cruciabantur,
autcrudehter laetabantur victoriis maritorum. Huc acce-
debat, quod, ut sunt aherna bellorum, aliquae parentum
'
Lucan. lib. i, — ' Ovid. iu. Fast. — ^ Virg^. /Ene^d. \i.
 DE CIVITATE DEI, LIBER III. 127
ferro amiserunt viros, aliquse utrorumque ferro et paren-
tes et viros. Neque enim apud Romanos parva fuerunt
et

illa discrimina. Siquidem ad oljsidionem quoque perven-

tum est civitatis, clausisque portis se tuebantur. Quibus

dolo apertis, admissisque hostibus intra moenia, in ipso foro
scelerata et nimis atrox inter generos socerosque pugna
commissa est^ Et raptores illi etiam superabantur •, et
crebro fugientes intra domos suas, gravius foedabant pris-
tinas, quamvis et ipsas pudendas lugendasque victorias.
Hic tamen Romulus de suorum jam virtute desperans, Jo-
vem rogavit ut starent : atque ille hac occasione nomen
Statoris invenit^. Nec fmis esset tanti mah, nisi raptae ill?e

laceratis crinibus emicarent, et provolutae parentibus,

iram eorumjustissimam, non armis victricibus, sed sup-
Deinde Titum Tatium regem Sabi-
plici pietate sedarent.

norum, socium regni Romulus ferre compulsus est, ger-

mani consortis impatiens sed quando et istum diu tole-
:

raret, qui fratrem geminumque non pertulit.^ Unde et

ipso interfecto (19), ut major deus esset, regnum solus

obtinuit. Quae sunt ista jura nuptiarum, quae irritamenta
bellorum, quae foedera germanitatis, affinitatis , societatis,
divinitatis ? Quae prostremo sub tot diis tutoribus vita civi-
tatis ? Vides quanta hinc dici et quam multa possent, nisi
quae supersunt nostra curaret intentio, et sermo in alia
festinaret.

'
Livius.lib. i. — ^ld. ibid.
128 S. A^LGl&HM KVlSCUl'1

CAPUT XIV.

De impietate belli, quod Alhanis Romani intiderunt,

et de victoria dominandi lihidine adepta.

QuiD deinde post Numam siil) aliis regibiis ? Quanto

malo non solum suo
, , sed etiam Romanorum , in bellum
Albani provocati sunt ? quia videlicet pax Numae tam longa
viluerat. Quam romani allDanique exercitus
crel^rae strages

fuerunt, et utriusque comminutio civitatis? Alba namque

illa, quam filiusiEneaecreavit Ascanius, Romse materpro-

pior ipsa quam Troja, a TuUo Hostilio rege provocata

conllixit' : confligens autem et altiicta est, et alllixit, donec
multorum taederet pari defectione certaminura. Tunc even-
tum belli de tergeminis hinc atque inde fratribus placuit
experiri^ : a Romanis tres Horatii, ab Albanis autem tres

Curiatii processerunt : a Curiatiis tribus Horatii duo, ab uno

autem Horatio tres Guriatii superati et extincti sunt. Ita

Roma extitit victrix , ea clade etiamincertamineextremo,

ut de sex vivis unus rediret domum. Cui damnumin utris-
que? Cui luctus nisi iEnse stirpi, nisi Ascanii posteris , nisi

proli Veneris, nisi nepotibus Jovis ? Nam et hoc plus quam

civile bellum fuit, quando fdia civitas cum civitate matre
pugnavit. Accessit aliud huic tergeminorum pugnge ultimae
atrox atque horrendum malum. Namuterantambopopuli
prius amici , ( vicini quippe atque cognati,) uni Cmia-

tiorum desponsata fuerat Horatiorum soror : haec postea

quam sponsi spoha in victore fratre conspexit , ab eodem
fratre, quoniam flevit, occisa est. Humanior hujus unius

' Livius. lih. i — ^ Ibid.

 ,

1»E CIVITATE UEI , EIliER lU. 129

lcemiiicC, quani iiiiiversi popiili romani,miliituissevidetur
affectus. Illa quem virum jam
media retinebat aut fide ,

ibrte etiam ipsum fratrem dolens c[ui eum occiderat cui ,

sororem promiserat puto quod non culpabiliter fleveriL

,

Unde eiiim apud Virgilium pius J^lneas laudabiliter dolet

liostem etiam sua peremptum manu ? Unde Marcellus Sy- '

racusanam civitatem, recoknsejas paido ante culmen et

gloriam sub manus siias subito concidisse, communem
cogitans conditionem flendo miseratus cst ^ ? Quaeso al)

humano impetremus atlectu , ut foemina sponsum suum

a fratre suo peremptum sine crimine fleverit , si viri hos-
tes a se victos etiam cum laude flevcrunt. Ergo sponso
a iratre illatam mortem cpiando fcTemina illa flebat , tunc
secontra matrem civitatem tanta strage beUasse, ettanta
hinc et inde cognati cruoris effusione vicisse Roma gau-
<lebat.
II. Quid mihi obtenditur nomen laudis, nomencpie vic-
toriae ? Remotis obstaculis insanse nuda
opiiiionis facinora
c;ernantur, nuda pensentur , nuda judicentur. Causa di-
catur Albae sicutTrojiffiadulteriumdicebatur. NuUa tahs,
nulla similis invenitur : tantum ut desides moveret
Tullus in aima viros , et jani desneta tsiiimpliis

Agmina ^

Illo itaque vitio tantum scehis perpetratum est sociahs befli

atcjue cognati. Quod vitium SaUustius magnum transeun-
ter attingit. Cum enim haudans Ijreviter anticjuiora comme-
morasset tempora ,
quando vdta hominum sine cupiditat(i
agitabatur , et sua cuicjue satis placebant : « Postea vero
incpiit, quam in Asia Cyrus, in Grsecia Laced^monii at-
cjue Athenienses , coepere urbes atque nationes subioere
hbichnem dominandi causam belli habere, maximam glo-
riam in maximo imperio putare^ : » etcaetera^ qu£e ipse
' Viri;. /Encid. x. — ^ Vidc supra, lib. i ,
<. 6. — 'Sallast. in Catiliu.

CiX. (j
 ,,

l30 S. AVGtSTliSI EPISCOPI

instituerat dicere. Mihi huc usque satis sit ejus verba po-
suisse. Libido ista dominandi niagnis malis agitat et con-
terithumanum gcnus. llac libidinc Roma tunc victa All)am
se vicisse triumphabat , ct sui scelerislaudcm gloriamno- •

minabat. « Quoniam laudatur , inquit Scriptura nostra ,

» peccator in desideriis anim?e su.ie , et qui iniqua gerit

» benedicitur '
. » Falhicia igitur legmina, et deceptoriae
dealbationes auferantur a relaus , ut sincero inspiciantur
examine. « Nemo mihi dicat Magnus ille : atque ille, » quia
cum illo et illo pugnavit, ct vicit. Pugnant etiam gladia-
tores, vincunt et ipsi : habet prnemialaudis ct illa crude-
litas. Sed puto esse satius cujushbet inertise poenas luere
quam illorum armorum gloriam quaerere. Et tamen si in
arenam procederent pugnatiiri inter se gladiatorcs, quo-
rum alter fdius, alter pater esset, tale spectaculum quis fer-
ret? quis non auf(?rret? Quomodo ergo gloriosum alterius
matris, alterius fdiae civitatis, inter se armorum potuit esse
certamen ? An ideo diversum fuit quodarena illa non fuit, ,

campi non duoruni gladiatorum scd in duobus

et latiores ,

popuhs multonim funcriljus implebantur nec amphithea- ^

tro cinge])antur illa ccrtamina , seduniverso orbe , et tunc

vivis , etposteris ,
quo asqueista fama porrigitur , impium
spectaculum prrebcbatur ?
III. Vim tamen patiebantur studii sui diiilh praesides
imperii romani , et tahum certaminum tanquam theatrici
spectatores, donec Horatiorum soror propter Curiatios
tres peremptos , etiam ipsa tertia ex altera parte fraterno
ferroiduobus fratribus addcretur, ne minus haberet mor-
tium etiam Roma quse vicerat. Dcindeadfructumvictorise
All)a subversa est : Ubi post Ilium, quod Graeci everterunt
et post Lavinium , ubi ^^neas regnum peregrinum atque
fugitivum constituerat , tertio loco habitaverant numina
' Psal. m, 9.
 ,

DE CIVITATE OEI , LIBER III. 131

illa trojana. Sed more siio etiain inde jam Ibrtasse migra-
verant, ideo deleta est. Discesseran tvidelicet omnes, adytis
ariscjTiie relictis, dii ,
qiiibus imperium illud steterat. Dis-

cesserant sane eccejam terlio, ut eis quarta Roma provi-

dentissime crederetur. Displicuerat eiiim et Alba, ubi
Amulius, expulso fratre, et Roma placuerat, ubi Romuius,
occisofratre, rcgnavcrat'. SedantequamAlba dirueretur,
transfusus est , inquiunt, populus ejus in Romam, ut ex
utraqueunacivitas fieret. Esto, ita factum sit : urbs tamen
illa Ascanii regnum et tertium domicilium Trojanorum
deorum, ab urbe filia mater eversa est. Utautem belli re-
liquiae eduobus populis unum facerent miserai^ilc coagu-
lum multus ante fusus utriusque sanguis fuit. Quid jani
,

singillatim dicam sub cseteris regibus toties eadem bella

renovata ,
quae victoriis fiiiita videbantur , et tantis stra-
gibus iterum iterumque confecta , iterum iterumque post
foedus et pacem inter generos et soceros et eorum stirpem
posterosque repetita? Non paiTum indicium calamitatis
hujus fuit, quod portas belli nullusclausitillorum. ISullus
ergo illorum sub tot diis prsesidibus in pace regnavit.

CAPUT XV.
Qiialis Romanorum regum vita atque exitus fuerit.

IpsoRtJMautem regum qui exitus fuerunt.^ De RomuJo

viderit adidatio fabulosaqua perhibetur receptus iii coe-
,

lum. Viderint quidam scriptores eorum- qui eum propter ,

ferocitatem a senatu discerptumesse dixerunt, subornatum-

que nescio quem Jidium Proculum qui eum sibi appa-
,

ruisse diceret , eumque per se populo mandasse romano

• Liviiis, lib. i .
— 2 Ibid , et Dionvsiiis, lib. ir.

9.
 ,

132 S. ALGUSTIKI EPISCOPI

iit inter mimina colerctur eoque modo pojjuiuin qui con- ;

,

tra senatuni intunicsoerccoeperat, repressum atque seda-

tum . Acciderat enim et solis defectio ,
quam certa ratione
sui cursus afFectam imperita nesciens multitudo meritis
Romuli trihuebat. Quasi vero si luctus ille solis fuisset, non
magis ideo credi deberet occisus, ipsumque scelus aver-
sione etiam diurni luminis indicatum sicut revera factum :

est, cum Dominuscrucifixus est crudelitate atque impietate

Judseorum*. Quam solis obscurationem noii ex canonico
siderum cursu accidisse, satis ostendit ,
quod tunc erat
Pascha Judgeorum ^namplenalunasolemniter agitur : re-
gularis autem solis detectio nonnisi lunoe fine contingit.
Satis et Cicero illam inter deos Romuli receptionem puta-
tam magis significat esse ,
quam factam quando et laudans ,

eum inlibris de republica, Scipionisque sermone. <(Tantum

est, inquit , consecutus , ut cum subito sole obscurato non
comparuisset , deorum in numero collocatus putaretur :

quam opinionem nemo unquam mortalis assequi potuit

sine eximia virtutis gloria. Quod autem dicit eum -»
subito
non comparuisse, profecto ibi intelligitur aut violentia
tempestatis, aut csedis facinorisque secretum. Nam et alii

scriptores eorum defectioni solis addunt etiam subitam

tempestatem, quae profecto aut occasionem sceleri praibuit,
aut Romulum ipsa consumpsit ^. Dc Tullo quippe etiam
Hostilio, qui tertius a Romulo rex fuit, qui et ipse ful-
mine absumptus est, dicit in eisdem libris idem Cicero,
« Propterea et istum non creditum inter deos receptum
tali morte quia fortasse quod crat in Romulo probatum
, ,

idest, persuasum Romani vulgare noluerunt, id

, est^ vile

facere , si hoc et alteri facile tribueretur ^

. » Dicit etiam
aperte in Invectivis : « Illum ,
quihancurbem condidit
Romulum ad dcos immortales benevolentia faniaquesus-
' l,uc xxiii, («K — - Livii:s!ili. i. ^Diony?. lib. ii.
 ,,

DE CIVITATE DEI , LIBEU III. 133

lulimus' ut nonvere factum, sed propter merita virtutis

: »

ejus henevolentia jactatum diffamatumque monstraret. hi

Hortensio vero Dialogo cum de solis canonicis defectioni-
bus loqueretur : <( Ut easdem , inquit , teneJjras efliciat
)) quas etFecit in interituRonudi ,
qui in obscuralione solis

)> estfactus. » Certe hic minime timuit hominis interitura

dicere, quia disputator magis quam laudator fuit.

II. Cseteri autem reges populi romani, excepto Numa

Pompilio et Anco Martio , qui morljo interierunt , c|uam
horrendos exitus habuerunt ? Tullus , ut dixi , HostiHus
victor et eversor All^ae, cum tota domo sua fulmine concre-
matus est^. Priscus Tarquinius per sui decessoris fihos inte-
remptus est. Servius Tullius generi sui Tarquinii Superbi
c{ui eisuccessitinregnum , nefario scelere occisus est. Nee
discessere, adytis arisquerehctis, dii, tanto in optimum il-
liuspopuli regem parricidio perpetrato, quos dicunt, ut
hoc miser?e Trojre facerent, eamque GrEecis diruendam
exurendamcfue relinquerent , adulterio Paridisfuisse com-
motos. Sed insuper interfecto a se socero Tarquinius ipse
successit. Hunc ilh dii nefarium parricidam soceri interfec-
tione regnantem, insuper multis belhs victoriisque giorian-
tem , et de manul)iis Capitohum faljricantem non absce- ,

dentes, sed prsesentes manentesque viderunt, et regem

suum Jovem in illo altissimo templo hoc , est , in opere par-
ricidse, sibi pracsidere atque regnare perpessi sunt. Neque
enim adhuc innocens Capitohum struxit, et postea malis
meritis Urbe pulsus est sed adipsum regnum, in quo Ca- :

pitohum l'a])ricaret immanissimi scoleris perpetratione

,

pervenit. Quodveroeum Romani regnopostea depulerunl,

ac secluserunt moeniljus civitatis non ipsius de Lucreticne
,

stupro, sed fihi peccatum fuit, illo non solum nesciente,

> Cicer. Orat. iii, fn Catilin. — ^Vide de lioc ol se']uentilnis. Liv. lii... i et
Djonis. lib. m.
 .

134 S. AUGUSTINI EPISCOPI

sed eliam absente commissnm. Ardeamcivilateni tnncop-
pngnabat, et pio populo romano bellnm ^erebat nescimus :

qnid faceret, si ad ejusnotitiam flagitinm filii deferretur.

Et lamen incxplorato ejns judicio v\ inexperto, eipopulus
adcmit impeiium •
etreceptoexerciln, a qnodeseri jussns
Gst, clausis deinde portis, non sivit intrare redeuntem. At
ille post bella gravissima ,
quibus eosdem Romanos conci-
tatis rinitimis attrivit, postea qnam desertns ab eis, quorum
fidel)at anxilio, regnum recipere non valnit, in oppido
Tnsculo llomae vicino qnatuordecim , nt fertur, annos
privatam vitam qnietns liabuit, et cum uxore consenuit,
optaJjiliore fortassis exitu ,
quam socer ejus generi sui faci-
nore, nec ignorante filia, sicut peiliibetur, extinctus *

Nec tamen istnm Tarquinium Romani crudelera autscele-

ratum, sed Snperbum appelJavernnt, fortassis regiosejus
fastus alia superbia non ferentes. Nam scelus occisi ab eo
soceri optimi regis sui usque adeo contempserunt, ut eum
regem snum facerent : ubi miror si non scelere graviore
mercedem tantam tanto sceleri reddiderunt. Nec discessere,
adytis arisque relictis, dii. Nisi forte quispiam sic defendat
istos deos, ut dicat eos ideo mansisse Rom.T ,
quo possent
Romanosmagis punire suppliciis qnam ,
beneficiis adjnva-
re , seducentes eos vanis victoriis et bellis gravissimis con-
tei'entes. H.tc fuit Romanorum vita sub regiJjus landabili
tempore iflins reipublicpc usqne ad expnlsionera Tarquinii
Sup(n-I)i per ducentos ferme et qnadraginla et tres annos,
cum illse tam midto sangnine et tantis
omnes victorise
empt;ie calamitatibus imperium intra viginti ab
, vix illud
Urbe milliaria dilataverint quantum spatinm absitutsal- :

tem alicnjns Getulae civitatis nnnc territorio comparetur.

' Liv. hb. i. Valer. liti. ix c. ii.

 : : .,

DE CIVITATE DEI , LIBEIX III. 135

%% VV%% W\» VVVX VW^ VVV% VW^ VW» VW\ VWWVV* VVVV WV^ VVV» VWWW^WVVWVWW) vwv

CAPUT XVI.

De prinus apiid Romaiios consulibus , quorum alter

alteruni patria pepulit , moxque Romce post atro-
cissima parricidia a vulnerato hoste vulneratus
interiit.

Hric tempori adjiciamus etiam tempiis illud ,

quo usque
dicit Sallustius sequo ct modcsto jure agitatum, dum metus
a Tarquinio et grave laellum cum Ethruria positum est '

Quandiu enim Ethrusci Tarquinio redire in regnum co-

nanti opitulati sunt ,
gravi bello Roma concussa est. Ideo
dicitsequo et modesto jure gcstam rempublicammetu pre-
mente, non persuadente justitia. In quo Jjrevissimo tem-
pore quam funestus ille annus luit, quo primi consules
creati sunt, expulsaregia potestate.^ Annum quippesuum
non compleverunt. Nam Junius Brutus exhonoratum ejecit
Urbe collegam Lucium Tarquinium CoUatinum deinde ^

mox ipse in bello cecidit mutuis cum hoste vuhieribus , oc-

cisis a se ipso primitus fihis suis et uxoris su.ie fratri])us

quod eos pro restituendo Tarquinio conjin^asse cognove-

rat ^ . Qnod factum Yirgihus postea cjuam Jaudabihter
commemoravit, continuo clementer exJiorruit. Cum enim
dixisset

. . . Natosqiie pater nova bella inoventes

Ad pocnam pulchra pio libertate vocabil ,

mox deinde exclamavit, et ait

Infelix, utcunique ferent ea facta nrinoies ^.

QuomodoiiJjet inquit ea facta posteri ferant id est prse-

, , ,
,

' Vide supra lib. 1 1, c. i8. — ^ I.iv. lib. i . Valer, lib v. c. 8. — ^ Virg.
/Encid. VI.
 :

136 S. AUGUSTINI EPISCOPl

feraiit ct exlollant, qui filios oecidit, infelix est. Et tan-
(|iiani atl eonsolanduin infelieeni siibjunxit ,

Vincit aivior pitrirr, laudimqiic Imiiicnba cnpi(.lo '.

Nonne in hoc Bruto, qui et filiosoeeidit, et a se percusso

hosti fiho Tarquinii nuituo percussus supervivere non po-
tuit , eique potius ipse Tarquinius supervixit, CoUatini col-
lega; videtur innocentiavindicata, qui bonus civis hoc Tar-
quinio pulso passus est, (piod tyrannus ipse Tarquinius?
Nam et idemBrutusconsanguineusTar(|uinii iiiisse perhi-
betur. SedCollatinum videhcet simiUtudo nominis pressit,
quia etiam Tarquinius vocabatur. ^lulare ergo nomen, non
patriam cogeretur postremo incijus nomine hoc vocabu-
:

lumminusesset, L. Collatinustantummodovocaretur. Sed

ideo non amisit quod sine ullo detrimento posset amittere,
ut et honore primus consul et civitate bonus civis earere
juberetur. Etiam-ne ista est gloria Junii Bruti detestanda
iniquitas et nihilo ulihs reipuljhcse ? Etiam-ne ad hanc per-
petrandam ,

Vicit amor patriw, laiKlnmqiie immcnsa cupitlo ?

Jam expulso uticjuc Tarquinio tyranno, consulcumBrulo

creatus est maritus Lucretiae L. Tarquinius CoUatinus.
Quam juste populus mores in cive, non nomen attendit?
Quam injuste Brutus coUegam primse ac novcC iUius potes-
tatis, quem posset, si hoc ofFendebatur nomine tantum ,

privar(! , et palria privavit et lionore ? ILnee mala faeta sunt,

hscc adversa aeciderunt ,
quando
rcpubUca sequo et in iUa
modcsto jure agitatum est. Lucretius quoque, quiinlocum
Bruti fuerat subrogatus, morbo, ante quam idem annus
terminaretur, absumptus est. Ita P. Valerius, quisuccesse-
rat CoUatino, et M. Horatius, qui pro defuneto Lucretio
suffectus fuerat , annumiUum funereum at(jue tartareum,
<|ui consulcs quinque habuit , compleverunt : quo anno
' Vir^'. ^neid. \i.
 . ::

DE CIVITATE DEI , LIBEU IH. 137

consiilatiis ipsius noviim honoremacpotestatem aiispicata

est romana respubliea

A^V* -VV*^ -VV*^ Vt'^'* V-t^ A^VM ^A/%^ X-VV \ A'*/» ** ^ V\ VVX'^ ^-XX"* ^^^^» VV\'\ VVV"» vvv^
'

CAPUT XYII.

Post initia consularis imperii, quibus malis vexata

fuerit romana respuhlica , diis non opitulantibus
quos colebat.

TuNc jam diminuto paululum metu non quia bella

l. ,

conquieverant sed quia non tam gravipondereurgebant,

,

finito scilicet tempore quo aequoet modestojure agitatura

est secuta sunt quse idem Salluslius breviter explicat

,

« Dein senili imperio patres plebem exercere, de vita atque

tergo regio more consulere agro pellere et coeteris exper- , ,

tibus soli in imperio agere. Quibus ssevitiis et maxime foe- ,

nore oppressa plebs , cum assiduis bellis triJjutum ct mili-

tiam simul toleraret armata montem Sacrum atque Aven-
,

linum insedit : tumque tribunos plebis et alia sibi jura pa-

ravit. Discordiarum et certaminis utrinque fniis fuit secun-
dum beUum punicum ^ » Quid itaque ego tantas moras vel
scribens patiar , vel lecturis afferam ? Quam misera fuerit
iUa respubiica tam longa aetate per tot annos usque ad se-
cundum bellum punicum , bellis fbrinsecus inquietarc non
desistentibus et intus discordiis seditionibusque civilibus,
a SaUustio breviter intimatum est. Proinde victorise iUae
non beatorum gaudia fuerunt, sed inania solatia
solida
miserorum et ad alia atque aba sterilia mala subeunda
,

iUecebrosa incitamenta minime quietorum. Nec nol)is,

cpiia hsec dicimus, boni Romani prudentesque succenseant

SallusL Hislor. lib. i.

138 S. AUGUSTINI EPISCOPl
quan(|iiam dc liac re iicc pctcndi sint, noc monendi,
qiiando cos mininic siicccnsuros cssc certissimum est. Neque

enim gravius vel graviora dicimus auctoril^us eorum, et

stilo ct otio multum impares quibus tamen : cdisccndis et
ipsi claboravcrunt, ct filios suos claborare compcllunt.
Qui autcm succensent quando me ferrcnt si ego dice-
,
,

rem, cpiod Sallustius ait? k Plurimae turb.-» seditiones, et ,

ad postremum bella civilia orta sunt, dum pauci potentcs,

quoriun in gratiam picrique conccsserant , suIj honesto
patrum autplebis nomine dominationes afTectabant; boni-
quc ct mali cives appellati non ol) merita in rempublicam^
,

omniJms pariter corruptis, sed uti quis([ue locupletissimus

et injuria validior, quia praesentia defendebat, pro bono
duceljatur » Porro si iOi scriptores historiae ad honestam
' .

hbertatem pertinere arbitrati sunt, mala civilatis proprise

non tacere, quam multis locis magno prseconio laudare
compulsi sunt, cum aliam veriorem quo cives aeternilegendi
sunt non haljerent quid nos facere convenit, quorum spes
;

quanto in Deo mehor et certior tanto major debet esse ,

libertas, cum mala prsesentia Christo nostro imputant, ut

infirmiores imperitioresque mentes ahenentur ab ea civi-
tate in qua sola jugiter feliciterque vivendum est? Nec in
,

deos eorum horribiliora nos dicimus quam eorum iden- ,

tidem auctores quos legunt et praedicant quando quidem :

etex ipsis^ qufc dicercmus accepimus, et nuUo modo dicere,

vel taha, vel cuncta suflicimus.
II. Ubi erant ergo ilh dii ,
qui propter exiguam faUa-
cemquj hujus mundi fehcitatem colendi existimantur •,

cum Romani quibus se colendos mendacissima astutia

,

venditabant, tantis calamitatii^us vexarentur? Ubierant,

quando Valerius consul ab exuhbus et servis incensum
Capitohum cum defensaret occisus est? Facihusque ipse ,

SalliiM. Histoi. lili. I.

 ,,

DE CIVITATE DEI , LIBER III. 139

prodesse potuit oedi Jovis ,
quam illi turJ)a tot numinuni
cum suo maximo atque optimo rege, cujus tomplumli-
beraverat, subvenire. Ubi erant, quanto densissimis fati-
gata civitas seditionum malis , cum legatos Athenas missos
ad leges mutuandas paukdum quieta opperiretur, gravi
fame pestilentiaque vastata est ^? Ubi erant, quando rur-
sus populus cum fame laboraret praefectum annonae pri-
,
,

mumcreavit^; atqueilJa fame invalescente, Spurius Mes-

lius ,
qui esurienti multitudini Irumenta largitus est , regni
affectati crimen incurrit, et ejusdem praefecti instantia per
dictatorem L. Quintium getate decrepitum, aQuinto Ser-
vibo magistro equitura cum maximo et periculosissimo tu-
multu civitatis occisus est? Vbi erant, quando pestilentia ,

maxima exorta diis , inutilibus sine remedio populus diu

multumque faligatus nova lectisternia ,
quod nunquam
antea fecerat, exhibenda arbitratiis est^? Lecti autem
sternebantur in honorem dcorum ,unde hoc sacrum vel
potius sacrilegium nomen accepit. Ubi erant, quando per
decem continuos annos male pugnando crebras et magnas
clades apud Veios exercitus romanus acceperat nisi per ,

Furium CamiUum tandem sul^veniretur, quempostea ci-

vitas ingrata damnavif*? UJ^i erant, quando Galh Romam
ceperunt, spohaverunt, incenderunt, csechbus impleve-
runt^? Ubi erant, cum illa insignis pcstilentia tam ingentem
stragem dedit , {[ua et ille Furius Camilkis extinctus est
qui rempubkcam ingratam et a Veientil3us ante defendil

et de Galhs postea vindicavit^? In hac pestilentia scenicos

hidosakam novampestem non corporibus Romanorum , ,

sed,quod est multo perniciosius, moribus intiderunt ' ? \]h\

erant quando aha pestilentia gravis de venenis matrona-
,

rum exorta credita est, quariuu supia fidem multarum

' Livius iib. m. — ^ Id lih. iv. — ^ Id. lih. v. - 4 IMd. — '•
Ibid. —
*'Id. lib. VII. — 7 Vrde supia, lib. i, c. 32, ot lib. ii, c. 8.
 .

140 S. AUGLSTINI EPISCOPI

atque nobilium inores dcprcliensi siint onmi pesfilentia

graviores? Vel (piando in Caudinas lureulas a Samnitibus
obsessi amlio eum exercilu consules fcedus cum eis foedum
faeere eoacti sunt; ita ut equitilnis romanis sexcentis ob-
sidibus dalis, ereteri, amissis armis, aliisque spoliati privati-
que tegminibus, sub jugum hostium cum vestimentis sin-
gulis mitterentur. Vel quaiido gravi pestileatia cseteris

laborantibus, multi etiam in exereitu icti fuhnine perie-

runt quando item aha intolerabiii pestilentia tEscu-
'. A'el

lapium ab Epidauro quasi medicum deum Ronia advocare

atque adhibere eompulsa est ^ quoniam regem omnium :

Jovem, qui jamdiu in Capitoho sedebat, multa stupra, qui-

bus adoleseens vacaverat, non permiserant fortasse discere
medicinam. Vel eum conspirantibus uno tempore hosti-
bus, Lucanis, Brutiis, Samnitibus, Ethruscis etSenonibus
Gallis ,
primo ab eis legati perempti sunt, deinde cum
prsetorc oppressus exercitus , septem trijjunis cum illo pe-
reuntibus et militum tredecim millibus ^ Yel quando post
graves et longas Romae seditiones, quibus ad ultimum plebs
in Janiculum hostih direptione secesserat hujus mali tam ,

dira calamitaserat, utejusrci causa, quodin extremispe-

riculis fieri solebat , dictator crearetur Hortensius ,
qui
plebe revocata in eodem magistratu expiravit, quod nulli
dictatori ante contigerat , et quod illis diis jam praesente
iEsculapio gravius crimen fuit ^

III. Tum vero tam multa Isella ubique crebuerunt, ut

inopia mihtum proletarii illi ,
qui eo quod proli gignendae
vacabant ob egestatem militare non valentes hoc nomen
, ,

acceperant militiae conscriberentur. Aecitus etiam a Ta-

,

rentinis Pyrrhus rex Graeciae, tunc ingenti gloria celebra-

tus, Romanorum hostis effectus est^. Cui sane de rerum fu-
' Livins, lil). X. — ' Ibid riif a (incm. — 'Id. lib. xii. — 4 Id. lib xi. —
Md.lih. VII.
 . ,

UE CIVITATE DE[ , LIBEH III. 141

tiiro eventu consulenti, satis urbane Apollo sic ambiguum
oraculuni edidit, ut c duobus quidquid accidisset, ipse
divinus haberetur. Ait enim : « Dico te , Pyrrhe , vincere
Romanos '. » Atque ita sive Pyrrhus a Romanis, sive
posse
Romani a Pyrrho vincerentur, securus fatidicus utrundibet
expectaret eventum. Qua3 tunc et quam horrenda utrius-
que exercitus clades ? In qua tamen superior Pyrrhus exti-
tit , ut jam posset Apolhnem pro suo intellectu praedicare
divinum ^ nisiproxime aho prseho Romani abscederent
superiores. Atque in tanta strage Ijeliorum etiam pestilen-
tiagravis exortaestmuherum^. Nam prius quam maturos
partus ederent, gravidse moriebantur. Ubi se, credo, ^scu-
lapius excusal^at, quod archiatrum, non obstetricem pro-
Pecudes quoque simihter interibant itautjam
fitebatur. ,

deiecturum genus animahum crederetur. Quid hyems illa

memorabihs tam incredibiii innnanitate saeviens ut nivi- ,

bus horrenda ahitudine etiam in foro per dies quadraginta

manentibus, Tiberis quoque glacie duraretur, si nostris
temporibus accidisset, quae isti et quanta dixissent.? Quid
illa itidem ingens pestilentia ,
quandiu saevivit, quam
multos peremit^ ? Quae cum in annum ahum multo gravius
tenderetur, frustra praesente i^sculapio, aditum est ad h-
bros Siljylhnos. In quo genere oracidorum , sicut Cicero
in hbris de Divinatione commemorat magis interpretilDUS ,

*.
ut possunt seu volunt dubia conjectantibus , credi solet
Tunc ergo dictum est eani esse causam pestilentiae ,
quod
plurimas sedes sacras muhi occnpatas privatim tenerent :

sic interim a magno imperitiae vei desidite crimine tEscu-

lapius hberatus est. Unde autem a raultis aedes illse fuerant
occupatae , nemine prohibente , nisi c[uia tantae numinum
turbee diu frustra fuerat supphcatum ^ atque ita paulatim
' Confer. Cic. lib. ii, de Divinat. — ' Oros. lih. iv, c. -i. — ^ Ibid. v.
— 5 Confer. Cic. lib. n. do Divinaf
 ,

14-2 S. AUGt;STlM EPISCOPI

loca deserebantiir a cultoribus, ut tanquam vacua sine

ullius oftensione possent hiunanis saltem usibus vindicari?
Nam (|uoe tunc velut ad sedandam pestilentiam diligenter
repetita atque rcparata, nisi postea eodem modo neglecta
atque usurpata latitarent, non utique magnae peritia3 Var-
ronis tribueretur quod scribens de aedibus sacris tam
,

multa ignorata commemorat. Sed tunc interim elegans

non pestilentiiT depulsio sed deorum excusatio procurata
,

est.

CAPUT XYIII.

Quantce clades Romanossub hellis punicis Iriverint

frustra deorum prcesidiis expetitis.

I. Jamvero punicis bellis, cum inter utrumque imperium

victoria diu anceps atque incerta penderet ,
populique
diio prrevalidi iuipelus in alterulrum fortissimos et opu-
lentissimos agerent ,
quot minuliora rcgna contrita siuit?
qiise urbes amplse nobilesque deletse, quot afflictae, quot
perditte civitates ? quam longe lateque tot regiones terrae-
que vastatae sunt? Quoties victi hinc atque indevictores?
quid hominum consumptum pugnantium mili-
est, vel
tum vel ab armis vacantium populorum ? Quanta vis
,

navium marinis etiam praehis oppressa et diversarum ,

tempestatum varietate submersaest? Si enarrare vel com-

memorare conemur, nihil ahud quam scriptores etiam
nos erimus liistorire. Tunc magno metu perturbata ro-
mana civitas ad remedia vana et ridenda currebat. Ins-
taurati sunt ex auctoritate Hbrorum Sibylhnorum ludi
sppcularos quoruni celebritas inter centum ann(js fuerat
,
 ,.

DE CIVITATE DEI , LIBEll III. 143

instituta , felicioribiisque tempoi ibus memoria negligente
perierat. Renovarunt etiam pontifices ludos sacros infe-
ris, et ipsos abolitos Nimirum
annis retrorsum melioribus.
enini quando renovati sunt, tanta copia morientium di-
tatos inferos etiam ludere delectabat : cum profecto mi-
seri homines ipsa rabida bella et cruentas animositates

funereasque liinc atque inde victorias , magnos agerent

ludos daemonum et opiraas epulas inferorum. Nihil sane
miserabihus primo bello punico accidit ,
quam quod ita

Romani victi sunt , ut etiam Regulus ille caperetur , cu-

jus in primo et in altero hbro mentionem fecimus , vir
plane magnus et victor antea domitorque Poenorum : qui
etiam ipsum priraum beilum punicum confecisset , nisi

aviditate nimia kudis et giorise duriores conditiones ,

quam ferre possent , fessis Carthaginensibus imperasset.

Ulius viri et captivitas inopinatissima , et servitus indig-
nissima , et juratio fidehssima , et mors crudelissima si

deos non cogit erubescere verum est quod 3ere|/

illos ,

sunt, et non habent sanguinem.

II. Nec mala illo tempore gravissima intra mcenia
defuerunt. Nam , exundante nimis ultra morem fkivio Ti-
berino ,
pene omnia urbis plana subversa sunt : aliis im-
petu ([uasi torrentis impulsis , ahis vehit stagno diuturno
madefactis atque sublapsis'^. Istam deinde pestem ignis
perniciosior subsecutus est^, qui correptis circa Forum qui-
busque celsioribus , etiam templo Vestae suo famiharissi-
mo iion pcpercit , ubi ei veluti vitam perpetuam dihgen-
tissima substitutione hgnorura, non tam honorata^ quam
damnatae virgines donare consueverant. Tunc vero ilhc
ignis non tantum vivebat, sed etiam s?eviebat. Cujus im-
petu exterritae virgines , sacra illa fataha ,
quse jam tres

' Videsupra, lib. i, c. i5 et a^i etlib. n, c. 2.3. — ^Oros. lib. iv, c. ii

— ^H. lib. XIX,; etOvid, lib.xvt. Fast.

 ,

144 S. AUGUSTINI EPISCOPl

iii quibus fuerant, pressoranl civilates , cum ab illo incen-

dio liberare non possent ,
'
Metellus pontitex sune ([uodam
modo salutis ol)iitus, irruensea semiustulatus abripuit. Ne-
([ueenim vel ijisum ignis agnovit : aut vero erat il)i numen
([uod non etiam si , fuisset, fugisset. Homo igitiu" j)otius

sacris Vestae ,
quam illa homini prodesse potuerunt. Si au-
tem a sc ipsis ignem repellel)ant , civitatcm , cujus tucri
salutcm putabantur, quid contra illas aquas llammasque
poterant adjuvare ? sicut etiam res ipsa nihil ea prorsus
potuisse patefecit. H.tc istis ncquaquam objicerentur a
nobis , si illa sacra diccrent , non tuendis his bonis tempo-
rahbus instituta, sed significandis seternis , et ideo, cum
ea quod corporaha visii)iliaque essent, perire continge-
ret , minui propter ([uas fuerant instituta,
nihil his rebus ,

et posse ad eosdem usus denuo reparari. Nunc vero caeci-

tate mirabih eis sacris, quoe perire possint, fieri potuisse
,

existimant ut salus terrena et temporahs fehcitas civitatis

,

perire non posset. Proinde cum illis etiam manentibus sa-

cris , vel sahitis contritio , vel infehcitas irruisse monstra-
tur , mulare sententiam ,
quam defendere nequeunt
erubescunt.

^^-Vt^/l/I^WWWW^^VlV^ W\%WV% W%/\ WV^XA/W^A/VXVW^ WVX^VW^ VW\ W/l^VWWl/^^VW^VV

GAPUT XIX.
De a^fflictione helli piinici secundi , qua vires partis
utriusque consuniptce sunt.

Secvindo autcm bello punico nimis longum est comme-

morare clades duorum populorum tam longe secum la-
,

teque pugnantium ; ita ut his quoque ^ fatentibus qui non

' Livius, lib. xit. — ' Id. initio, lib. xxi ; et Silius Ual. lib. i.
 DE CIVnATE DEI , LIBER 111. 145
tam nari are bella romana quam romanum impei ium lau-
,

dare instituerunt , similior victo fuerit ille ,

qui vicit. An-
nibale quippe ab Hispania surgente , et Pyrenaeis monti-
bus superatis, Gallia transcursa , Alpibusque disruptis,
tam longo circuitu auctis viriljus, cuiicta vastando aut su-
bigendo . torrentis modo Italiae faucibus irruente ,
quani
cruenta bella gesta sunt ,
quam multa prnelia ? Quotics
Romani superati ? Quam multa ad liostcm oppida defece-
runt, quam multa capta et oppressa ? Quam diric pugnnp,

et toties Annibali romana clade gloriosa? ? De cannensi

auteni mirabiliter borrendo malo quid dicam ul^i Anni- ,

bal cum esset crudebssimus tamen tanta inimicoruni

, ,

atrocissimorum csede satiatus, parci jussisse perbibetur ?

Unde tres modios annulorum aureorum Cartliaginem mi-

'

sit' : quo intclUgerent tantam in illo praebo dignitatem ce-

cidisse romanam , ut facilius eani caperet inensura quam
numerus 5 atque hinc strages turbae caeterse, tanto utique
numerosioris, qiianto infimioris, quae sine annubsjacebat,
conjicienda potius quam nuntianda piitaretur. Denique
tanta militum inopia secuta est , ut Roraani reos facinorum
proposita impunitate coUigerent, servitia bbertate dona-
rent, atque ex ilbs pudendus non tam suppleretur cpiam
institueretur exercitus. Servis itaque imo ne faciamus ,

injuriam jam libertis

,
pro romana repubbca pugnatu-
,

ris, arma defuerunt. Detracta sunt tempbs, lanquam Ro-

mani diis suis dicerent Ponitc quae tandiu inaniter

: <(

habuistis ne forte aliquid utile inde facere possint nos-

,

tra mancipia, unde vos nostra numina nihil facere potuis-

tis. Tunc etiam stipendiis sufficiendis cum defecisset aera-

rium n usus pubhcos opes venere privatse adeo uno-

, ,

quoque id quod habuit conferente ut praeter singulos ,

annulos aureos singiilasque bullas miscraljiha dignitatis

' Livitis, lib. x\iu.

CIX. iO
 ,,

146 5. AUGtSTINI EPISCOPI

insigma, nihil sibi auri senatus ipse, quanto inagis caeteri
ordines trihusque relinquerent. Quisferretistos, si nostris
temporibus ad hanc inopiam cogerentur , cum eos modo
vix feramus ,
quando pro superflua voluptate plura do-
nantur histrionibus, quam tunc legionibus pro extrema
salute collata sunt ?

CAPUT XX.
De exitio Saguntinoram , quibus propter Romanorum
amicitiam pereuntihus dii romani auxilium non
tulerunt.

Sed in his omnibus belli punici secundi raalis, nihil

miserabiUus ac miserabili querela dignius, quam exitium
Saguntinorum fuit. Hsec quippe Hispanise civitas amicis-
sima popuh romani dum eidem populo fidem servat, eversa
est. Hinc enim Annibal, fracto foedere Romanorum, cau-
sas quaesivit, quibus eos ad bellum. Saguntum
irritarel

ergo ferociter obsidebat : quod ubi Romas auditum est

missi legati ad AnniJ^alem, ut ab ejus obsidione discederet.
Contcmpti Carthaginem pergunt ,
querimoniamque de-
ponunt foederis rupti; infectoque negotio Romam, redeunt.
Dum hae morae aguntur misera, illa civitas opulentissima
suae reipublicae romanseque charissima, octavo vel nonoa
Panis mense deleta est. Cujus interitum legere ,
quanto
magis scribere, horroris est. Rreviter tamen eum comme-
morabo ad rem quippe, quse agitur multum pertinet.
^ ,

Primo fame contabuit nam etiam suorum cadaveribus

5

a nonnunis pasta perhibelur. Deinde omnium fessa rerum,

ne saltem captiva in manus Annibahs perveniret, ingen-
 ,,

UE CIVITATE DEI , l.IBKR 111. 1 47

tem roguin publice struxit, inquera ardentem ferroetiam
trucidatos omnes se suosque miserunt, Hic aliquid age-
rent dii helluones atque nebulones sacrificiorum adipibus ,

inhiantes, et fallacium divinationum cahgine decipientes :

hic ahquid agerent , popuh romani amicissimsR

civitati

subvenirent , fidei conservatione pereuutcm periro non si-

nerent. Ipsi utique medii praefuerunt , cum romanae rei-
pubhcae intorjecto foedere copuLita est. Custodiens itaque
fidehter quod ipsis preesidibus placito junxerat, fide vin-
xerat ,
juratione constrinxerat , aperfido obsessa , oppres-
sa, consumpta est. Si ipsi dn tempestate atque fulminibus
Annibalem postea romanis proximuni moenibus terruerunt,
longeque miserunt tunc primum tale ahquid facerent.
' ;

Audeo quippe dicere honestius illos pro amicis Romano-

,

rum , ideo perichtantibus ne Romanis frangerent fidem

et nullam opem tunc habentibus ,
quam pro ipsis Roma-
nis , qui pro se pugnabant , atque adversus Annibalem
opulenti erant, potuisse tempestate ssevire. Si ergo tutores
essent romanae fehcitatis et gloriae , tam grave ab ea cri-
men saguntinse calamitatis averterent nunc vero quam
:

stulte creditur diis illis defensoribus Romam victore An-

nibale non perisse ,
qui saguntinae urbi non potuerunt
ne pro ejus periret amicitia , subvenire ? Si Saguntinorum

christianus popuhis esset , et hujusmodi ahquid pro fide

evangehca pateretur ,
quanquam se ipse nec ferro , iiec
ignibus corrupisset ^ sed tamen si pro fide evangehca ex-
cidium pateretur , ea spe pateretur qua in Christum cre-
diderat , non mercede brevissimi temporis sed aeternitatis ,

interminae. Pro istisautem diis, qui propterea coh perhi-

bentur ,
qui propterea colendi requiruntur , ut harum la-
bentium atque transeuntium rerum fehcitas tuta sit ,
quid
nobis defensores et excusatores eorum de Saguntinis pe-
Liv. lil) xxvi.
 ,
.

l45 S. ACGUSTIJVI EPISCOPI

1 oiinlibiis rcspondebiint , nisi (juod dc illo Regiilo extinc-

lo? Hocqiiippc intcrcst, ([uod illc unus bomo h.rc tota ,

civitas, utriusquc tanicn intcritus causa conscrvatio fidci

fuit. Propter hanc cnim ad hostcs et rcdirc illc voluit , et
jiohiit ista transirc. Conservata crgo provocat deorum iram
fides? an possuiit ct diis propitiis- perire non solum quique
homines , verumetiam integra^ civitates ? Utrum volunt
ehgant. Si enim fidci servatse irascuntur ilH dii, quoerant
pcrfidos a quibus colantur. Si autcm ctiam ilhs propitiis

multis gravibusque cruciatibus affhcti , interire homines

civitatesque possunt, nulio fructu felicitatis hujus colun-
tur. Desinant igitur succcnsere, qui sacris deorum suorum
perditis se infehces esse factos putant. Posscnt cnim, ilhs
non solum manentibus, verumetiam faventibus, non si-
cut modo de miseria murmurare sed sicut tunc Reguhis ,

et Saguntini excruciati horribiliter etiam penitus interirc.

v\%'i\\A'«%vv\\'«a>\%v\vi/i,'kA\\\ivvk^v%/\vxvi'% vvv\%\'\\%v%A^;v%.'«v%v\<vvx%'VVV%'Vvv^ v\^^

CAPUT XXI.

Qiiam wgrata fuerit roiyiana cwitas Scipioni lihera-

tori suOy et in qaihus morihus egerit ,
quando eam
Sallustius optimam fuisse descrihit.

PoRuo intcr secundum et postrcmum bcllum carthagi-

nense quando Sallustius optimis moribus ct maxima con-
,

cordia dixit egisse Romanos ( muUa cnim praetereo , ,

suscepti opcris modum cogitans,) codcm crgo ipso temporc

morum optimorum maximaeque concordise Scipio ( Sci- ,

pio Africanus major) illeRomae Italiaeque hberator cjus- ,

dcmquc bclii pujiici sccundi tam horrendi tam exitiosi ,

tam pcj-iculosi j)ra'clarus mivfibilisque confector , victor

 r»K CIVITATE DEf , LIBEK Ul. 149
Annibalis domitorqiie Carthaginis, cujus ab adolescentia
vita describitur diis deditatemplisque nutrita',inimicorum
accusationibus cessit^, carensquepatria ,
quam sua virtute
salvam et bberam reddidit , in oppido Linternensi egit
reliquam complevitque vitam,post insignem suum trium-
phum mdlo illius urbis captus desiderio , ita ut jussisse
perhibeatur , ne saltem mortuo in ingrata patria funus
Deinde tunc primum per CneuniManhumprocon-
fieret.

sulem de Gallogrrecis triumphantem asiatica luxuria ,

Uomam omni hoste pejor irrepsit.^ Tunc enim primum

lecti ferati , et pretiosa stragula visa perhibcntur : tunc
inductse in convivia psaltriae , et aha licentiosa nequitia.
Sed nuncde his mahs, quae intolerabihter homines patiun-
tur , non de his, qu?e hbenter faciunt, dicere institui.
Unde ilhid magis quod de Scipione commemoravi ,
quod
cedens inimicis extra patriam ,
quam hberavit ,mortuus
est ad prsesentem pertinet disputationera
, ,
quod ei ro-
mana numina a quorum temphs avertit Annibalem
, ,

non reddiderunt vicem ,

quae propter istam tantummodo
coluntur fehcitatem. Sed quia SnHustius eo tempore ibi
dixit mores optimos fuisse, propterea hoc de asiana luxuria
commcmorandum putavi, ut intelligatur etiam illud a Sal-
comparatione ahorum temporum dictum
lustio in qui- ,

bus temporibus pejores utique in gravissimis discordiis

mores fuerunt. Nam tunc, id est, inter secundum et pos-
tremum bellum carthaginense , lata est etiam illa lex Vo-
conia^, ne quishaeredem foeminam faccret , nec unicam
fiham. Qua lege quid iniquiusdici aut cogitari possit ig- ,

noro. Verumtamen toto iUo intervallo duorum bellorum

punicorum tolerabihor infehcitas fiiit. Belhs tantummodo
foris conterebatur exercitus , sed victoriis consolabatur :

' Liviiis lib. xxvi. -

— ^ W. lib. xxxvui. — ^ld.lib. xxxix. — 4 Lex a

Q. Voconio lata. Liv. lib. xii.

 ,

150 *• AlGtSTINI EPISCOPI

donii aiUeni nullae, sicut alias, discordiie sreviebant. Scd

ultimo ln'Ilo punico uno inipetu alterius Scipionis ( Afri-
canus minor ) ,
qui ob hoc etiam ipse Airicani cognomen
invenit, fiemula imperii romani ab stirpe deleta est : ac
deinde taiitis malorum aggeribus oppressa romana respu-
blica ut prosperitatc ac securitate rerum unde nimium
, ,

corruptis moribus mala illa congesta sunt ,

plus nocuisse
monstretur tam cito eversa ,
quam prius nocuerat tam diu
adversa Carthago. tempore usque ad Caesarem
Hoc toto
Augustum ,
qui videtur non adhuc vel ipsorum opinione
gloriosam, sed contentiosam et exitiosam et plane jam ener-
vem ao languidam libertatem omni modo extorsisse Ro-
manis et ad regale arbitrium cuncta revocasse et quasi
, ,

morbida vetustate collapsam vekiti instaurasse ac reno-

vasse rempubhcam ; toto ergo isto tempore , omitto ex
aliis atque aliis causis etiam atque etiam bellicas clades
et numantinum foedus horrenda ignominia maculosum :

volaverant enim puUi de cavea , et Mancino consuli ut ,

aiunt, augurium mahmi fecerant ;

quasi per tot annos ,

quibus illa exigua civitas romanum circumsessa exercitum

afflixerat, ipsique romanse reipulihcfe terrori esse jam coe-
perat, ahi contra eam malo augurio processerint.

•ww v%/v\ \%/\r\ \\/%'\\\\\\/\^w/K\\\'\y\'V%rKy.%f\'\ \ w^ \\\\ vw^xw* \w> wvww^ wm vw^x-v

CAPUT XXII.

De Mithridatis edicto , quo omnes cives Romanos ,

qui inlra Asiam invenirentur, jussit occidi.

Sed hsec, inquam, omitto, quamvis illud nequaquam

tacuerim qiiod JMithridates rex Asiae ubique in Asia pere-
,

gnnantes cives romanos , atque innumerahih copia suis

 DE CIVITATE DEl , LIBER 111. 151

negotiis inteiitosuno die occidi jussit et factum est. *

:

Quam illa miserabilis rerum facies erat subito quemque ,

ubicumque fuisset inventus, in agro, in via, in oppido,

in domo , in vico , in ioro , in templo in lecto in convivio,
, ,

inopinate atque impie fuisse trucidatum? Quis gemitus

morientium?quaelacryma3 spectantium, fortasse etiamfe-
rientium fuerunt? Quam dura necessitas hospitum, non
solum videndi nefarias illas csedes domi suse , verumetiam
perpetrandi, ab illa blanda comitate humanitatis repente
mutatis vultibus adhostile negotiuminpaceperagendum,
mutuis dicam omnino vulneribus, cum percussus in cor-
pore, etpercussor in animo feriretur? Num et isti omnes
auguria contempserant? Num deos et domesticos et pubh-
cos, cumdesedibus suis ad illam irremeabilem peregrina-
tionem profecti sunt, quos considcrent, non habebant? Hoc
si ita est , non habent cur isti in hac causa de nostris tem-
poril)Us conquerantur. Ohm Romani haec vana contem-
nunt. Si autem consuhierunt , respondeatur quid ista pro-
fuerunt ,
quando per humanas duntaxat leges , nemine
prohibente, hcuerunt.

CAPUT XXIII.

De interioribus malis ,
quibus romana respublica
exa^itata est, prcecedente prodigio , quod in rabie
omnium animalium, quce hominibus serviunt, fuit.

Sed jam illa mala breviter, quantum possumus, com-

memoremus , quae quanto interiora , tanto miseriora exti-
terunt : discordise civiles, vel potius inciviles; nec jam se*

' LiTJus lib. ixxvm.

152 S. AlGtSTlWI EPISCOPI
ditiones , sed etiam ipsa boUa iirbana , ubi tantiis sanguis
eiUisusest, ubi partium studia , non concionum dissensio-
nibiis variisque vocibus in alterutrum, sedplane jamferro
arniisipie saeviebant : bella socialia , bella semlia , bella
jivilia quantum romanum cruorem fuderunt, quanlam
Itabae vastationem desertionemqne fecerunt? Namque
antea quam se adversns Romam sociale Latium commo-
veret, cuncta animalia bumanis usibus subdita, canes,
e(pii, asini, boves, et quneque alia pecora sub hominum
dominio fuerunt, subito efferata et domesticae lenitatis
obbta, rebctis teclis, bbera vagabantur, et omnem non so-
lum aliorum, verumeliam dominorum aversabantur ac-
cessum, non si quis de
sine exitio vel periculo audentis,
proximo urgeret'. Quantimali signum fuit, si hoc signum
fuit, quod tantum makim fuit, si etiamsignumnon fuit?

Hoc sinostristemporibusaccidisset, rabidiores istos quam

illi sua animalia pateremur.

fc/t'^^ ^VV% ^'VM \'*/V* VVV\ VVV* X VV\ X(VV% \'V\^ ^^A/* VVV\ VVV^ V\^ \/VV* \/V\^ vvv\ vvv\ v\^

CAPUT XXIV.
De discordia cii>ili, qiiam gracdiice seditiones exci-
taverunt.

Imitium autem civiHum beliorum fuit, seditiones Grac-

chorum agrariis legibus excitatre. Volcbant enim agros
populo dividere, quos nobibtas perperampossidebat. Sed
tam vetustam iniquitatem audere convellere, periculo-
sissimum imo vero, ut ipsa
•, res docuit, perniciosissimum

fuit. QucC funerafacta sunt, cumprior (Tiberius Graccbus)

occisus est^ ? quse etiam, cum alius frater ejus non longo
Juliiis Obseqiierij de prodigiis. Orosius lib. v. — ^ Vide siipra lib. ai , c. 21
 DE CIVITATE DEI , LIBER 111. 153
interposito temporePNeqiie enimlegibus et ordine potes-
tatum, scd turbis armorumque conflictibus nobiles igno-
bilesque necabantur. Post Gracchi alterius (Caii Graccbi)
interfectionem, Lucius Opimius consul, qui adversus eum
intra Urbem arma commoverat , eoque cum sociis op-
presso et extincto, ingentem civium stragem fecerat, cum
qusestionem haberet jam judiciaria inquisitione cteteros
persequens , tria millia hominum occidisse perhibetur.
Ex quo intelhgi potest, quantam multitudinem mortium
habere .potuerit turbidus confhctus armorum quando ,

tantam Mbuit judiciorum velut examinata cognitio. Per-

cussor Gracchi ipsius caput quantum grave erat , tanto
auri pondere consuh vendidit. Hsec enim pactio caedem
prsecesserat* . In qua etiam occisus est cum hberis Mar-
cus Fulvius considaris.

-VlA^^A/V^/WM WVl V\'V% WV^A/l-V^ W\\ WV% VWWWVWV* WV\ VW\ WVIA^/WV-WWVVWW^-VI

CAPUT XXV.
De cede Concordice ex senatus-considto in loco sedi-
tionum et ccediuni conditai

Elegainti sane senatus-consulto eo ipso loco, ubi fune-

reus tumuhus ille commissus est, ubi tot cives ordinis
cujusque ceciderunt, aedes Concordise facta est, ut Grac-
chorum poenae testis concionantium oculos feriret, me-
moriamque compungeret. Sed hoc quid ahud fuit, quam
irrisio deorum, illi deae templum construere, quae si esset

in civitate, non tantis dissensionibus dilacerata corrue-

ret? Nisi forte sceleris hujus rea Concordia, quia dese-
ruerat animos civium, meruit in illa sede tanquam in

' Plutaicli. in Giaccliis.

\')4 S. ALGISTIM EPISCOPI

eaiceie includi. Cur eniiii, si rebus gestis congruere vo-

luerunt, nou ibi potius ajdem Discordiae fabricaverunt?
Aii ulla ratio redditur, cur Concordia dea sit, et Discor-
dia dea non sit , ut, secunduni Labeonis distinctioneni,
bona sit ista, illa vero niala? Nec ipsealiud secutus vide-
tur, quam quod advertit Rom?e eliam Febri, sicut Sa-
luti , igitur modo non tan-
templum constitutum. Eo
tum verumetiam Discordi?e constitui debuit.
Concordiiie,
Periculose ilaque Romani tam mala dea irata vivere vo-
luerunt , nec trojanum excidium recoluerunt priginem
ab ejus ofTensione sumpsisse. Ipsa quippc quia'Triter deos

non fuerat invitata, trium dearum litem aurei mali sup-

positione commenta est : unde rixa numinum et Venus,

victrix, et rapta Helena, et Troja deleta. Quapropter, si

forte indignata quod inter deos in Urbe nuUum templum

habere mcruit, ideo jam turbabat tantis tumultibus civi-

tatem, quanto atrocius potuit irritari, cum in loco iUius

Cccdis, hoc est, in loco sui operis adversarise suae consti-

tutam.aedem videret? Ha^c vana ridcntibus nobis illi

tamen numinum bo-
docti sapientesque stomachantur, et
norum m.dorumque cultores de hac qusestione Concor-
diae Discordifcquc non exeunt, sive prsetermiserint harum

dearum cultum, eisque Febrem Bellonamque praetule-

rint ,
quibus antiqua fana fecerunt ; sive et istas cobic-
rint, cum sic eos, discedenteConcordia, Discordia sreviens
usque ad civilia bella perduxerit.
 ,

PK CIVITATE DEI. IJBEK 111. 1 r);")

\ » \» \\\\ \V\\ \V\\ \\\ » \ \V\\ V\^ V\\\ \ W\ VVVV \\\\ VVV\ V\ V\ VW\ V\\\ \ VV\ VVVV W*\ VVM \\

CAPIjT XXVI.

De diversis ^eneribus belli, qucepost conditam cedem

Concordice sunt secuta.

sedemCon-
PR.f:cLARUM vero seclitionibiis obstaciilura ,

cordine testem caedis Gracchormn concio-

siippliciiqiie

nantibns opponendam putarnnt. Quantum ex hoc profe-

cerint, ii>dicant secuta pejora. Laborarunt enim deinceps
concionatores, non exemplum devitare Gracchorum, sed
superare propositum, Lucius Saturninus tribunus plebis,
et Caius Servihus pr?etor, et muho post Marcus Drusus,
([uorum omnium seditiouibus caedes primo jam tunc gra-
vissimae, deinde sociaha bella exarserunt : quibus llaha
vehementer alflicta , et ad vastitatem mirabilem deser-
tionemque perducta est. BeUum deinde servile successit,
et bella civiha : in quibus qupe praeha commissa sunt,
quid sanguinis fusum? ut omnes fere italae gentes qui- ,

bus romanum maxime praepoUebat imperium tanquam ,

s.neva barbaries domarentur. Jant ex paucissimis , hoc est

iuinus quam septuaginta ghadiatoribus quemadmodum

beUum servile contractum sit , ad quantum numerum et
quam acrem ferocemque pervenerit: quos iUe numerus
imperatores populi romani superavit : quas et quomodo
civitates regionesque vastaverit, vix qui historiam cons-
cripserunt , satis exphcare potuerunt. Neque id sohim
fuit servile beflum ^ sed et macedoniam provinciam prius
servitia depopulata sunt, et deinde Siciham oramque ma-
ritimam. Quanta etiam et quam horrenda commiserint
 : ,

156 S. VIGUSTIJNI EPlS«:OPI

piiino Introciiiia, deindc valida Ijclla piratarum, quis

pro magnitudinc rcrum valeat eloqui* ?

'\'X%'k VVV^ VVVt VV^'^ VV%^ ^Vt^U VV%-« VVV^ VVVt^^^VV^ VVV\ V\A^'V\/V\ A/V^'^ VVl^ vvv\^vv^

CAPUT XXVII.

De bello civill mariano atqae syllano.

CuM vero 3Iariiis civili sangnine jam cruentus, multis

adversarum sibi jiartium pcremptis, victus Urbc profugis-
set, vix paululum respirante civitatc, ut vcrbis tullianis
utar^, superavit postea Cinna cum Mario. Tum vcro, cla-
rissimis viris interfectis, lumiua civitatis extincta sunt.
Ultus est hujus victori?e crudelitatem postea Sylla, ne dici
quidem opus est quanta diminutione civium et quanta
calamitatc reipublicae. De hac enim vindicta, qua3 perni-
ciosior fuit, quam si scelera, quse puniebantur, impunita
relinquerentur, ait et Lucanus

Excessit medicina modum, iiimiumque secuta est,

Qua moibi duxeie, manus; periere nocentes.
Sed cum jam soli possent supercsse nocentes,
Tunc data libertas odiis, resolutaque legum
Frcnis ira ruit ^.

Illo bello mariano atque Syllano, exceptis liis, c[ui foris

in acie ceciderunt, in ipsa quoqiK; Ur])e cadaveriljus vici,

plateae, fora , thealra , templa completa sunt 5 ut ditlicile

judicaretur quando victores plus funerum cdiderint

utrum prius ut vincerent, an postea quia vicissent : cum
])rimum victoria mariana, (juando de exiho se ipsc res-
tituit , exceptis passim quaqua versum csedibus factis , ca-

' Liv. lib. xcix. — 2 Orat. ui, in Catilin. — ^ Lucan. lib. u.

 DE CIVITA.TE DEI , LIBEK Ul. 157
})ut Octavii consulis poneretur in rostris' , Caesar et Fini-
bria iii domibus trucidarentur suis •, duo Crassi pater et
filius in conspectu mutuo mactarentur ^ Bebius et Numi-
torius unco tracti, sparsis visccribus, interirent; Catulus,
hausto veneno, se manibus inimicorum sulitraheret -,
Me-
rula flamen Dialis, praecisis venis, Jovi etiam suo sanguine
litaret ^. Tn ipsius autem Marii oculis continuo ferieban-
lur ,
quibus salutantibus dexteram porrigere noluisset.

XV%,» %M^ \VV% W\^ VVV\ VV ^AVV V^ VVV* VW.^ VVVV VV V* V W\VV V* VVVV V w* \v vv wvv wv\ vwv w

CAPUT XXYIII.

Qualis Jiierit syllana victoria vindex mariance cru-

delitatis.

Syllana vero victoria secuta, hujus videlicet vindex

crudelitatis ,
post tantum sanguinem civium, quo fuso
comparata fuerat, finito jam bello inimicitiis viventibus,
crudelius in pace grassata est. Jam etiam post Marii majo-
ris pristinas ac recentissimas ca:;des additae fuerant aliae
graviores a Mario juvene, atque Carbone earumdem par-
tium marianarum •,
qui, Sylla imminente, non solum vic-
toriam , verumetiam ipsam desperantes salutem , cuncta
suis alienisque csedibus impleverunt. Nam prteter stragem
late pcr diversa diffusam , obsesso etiam senatu ^ , de ipsa
curia tanquam de carcere, producebantur ad gladium.
,

Mutius Scaevola pontifex quoniam nihil apud Romanos ,

templo Vestse sanctius habebatur aram ipsam amplexus, ,

occisus est ignemque illum f[ui perpetua cura virginum

: ,

semper ardebat, suo pene sanguine extinxit. Urbem deinde

' De hoc et sequentibus vide Liv. lib. i.xxx. Appian. lib. i, de bellis civ.

nsuper et Plutardi. in Mario ct Svlla, ctc. — - Livius, lib. Lxxxvi.

 :

lo8 <• AIGLSTIWI EPISIOPI

Sylla victor iiUravit, qiii in villa pul)lica , non jam

bello , sed ipsa pace saeviente , septem niillia deditorum
(unde utique inermia ) non pugnando sed jubendo pro- ,

Urbe autcm totnqucm vcllet Syllanus quis-

straverat. In
que fcricbat unde tot luncra numerari omnino non po-
:

terant doncc Syllae suggereretur sinendos esse aliquos

,

vivere, ut essent quibus possent imperare c[ui vicerant.

Tunc jam cohibita , (pifc hac atque liac passim furibunda
fcrcbalur hccntia jugulandi , tabula illa cum magna gra-
tulatione proposita est, quae hominumex utroque ordine
splendido, ('(jucslri scihcct atquc senalorio , occidcndo-
rum duo miUia continclxit. Contris-
ac proscribcndorum
tabat numerus sed consolal^atur modus nec quia tot ca-
, ;

debant tantumcrat m^jeroris quantum loetitiae c{uia caderi •,

non timebant. Sed in (|uibusdam corum qui mori jussi ,

erant, etiara ipsa licct rcrudehs csetcorum securitas, gc-

nera mortium exquisita congemuit. Quemdam enim sinc
fcrro laniantium manus diripuerunt, immanius homines
hominem vi\ um , (piam ])cstite solent disccrp(^re cadaver
abjectum. Alius, ocuhs effossis et particulatim membris
amputatis, in tantis cruciatibus diu vivere , vc^l potius diu
mori coactusc^st. Subhastatae suntetiam, tanquam villae,

quaedam nobiles civitates. Una vero, velutunus reus duci

juberetur, sic tota jussa est trucidari. Ha?c facta sunt in
pace post bclhmi non ut accclcrarctur obtinenda victoria,
,

sed ne contcmncrctur o])tcnta. Pax cum ijcllo dc crude-

litate certavit , et vicit. Ulud enim prostravit armatos , ista

nudatos. Bellum crat , ut (|ui fcrieliatur, siposset, feriret

pax autem, non ut qui cvaserat, vivcrct , sed ut moriens
non rcpugnaret.
 :

T)E CIVITATE DEI, LIBEK ll\. 1

.")9

«\\t v\\> v\\> \.\*« \v\\\»\\ \\\\ wwww wwwwww ww w w ww ww ww ww \wt w

CAPLT XXIX.
De comparatwne gothicce irniptionis cum eis cladi-
bus quas Romani vel a Gallis vel a bellormi}
,
,

civilium auctoribus exceperunt.

Qu.E raLies exteranim gentium? qiise ssevitia barl^aro-

riim hiiic de ci^ibus victoriffi civium comparari? potest
Quid Roma fiinestius, tetrius, amariuscpie vidit utruiv. .

olim Gallonun et paulo ante Gothorum irruptionem, an

Marii ct Svllfe ahorumque in corum partibus viromm
clarissimorum tanquam suorum luminum in sua membra
ferocitatem? Galli quidem trucidaverunt senatum. quid-
quid ejus in Urbe tota prreter arcem capitobnam rjurr
, ,

sola utcumque defensa cst. reperire potuerunt : S(.-d in

illo colle constitutis auro vitam saltem vendiderunt. quam

etsi ferro rapere non possent . possent tamen obsidione
CGiisumere. Gothi vero tam multis senatoribus peperce-
runt, ut magis mirum quod ahquos peremenint. At
sit

vero Svlla, ^iivo adlmc ^[ari©, ipsum Capitolium, quod

a GalHs tutum fuit. ad aecernendas caedes victor insedit
et cum fuga Marius esset elapsus . ferocior cnientiorquc
rediturus, iste in Capitolio per senatus etiam eonsultuin
tam multos vita rebusque privavit. Marianis autem par-
tibus , Svlla absente, quid sanctum cui parcerent fuit.
quando Mutio civi, senatori. pontifici. aram ipsam ubi
erant, ut aiunt, fata rorcina, miseris ambienti amplexi-
bus. non pepercenmt? Syllana porro tabida illa postrema.
ut omittamus ahas innumerabiles mortes. plurts jugulavit
senatores, quam Gothi vel spohare potuerunt.
160 S. \lJGLSTINi EPISCOPI

CAPUT XXX.
De connexione hellorum, quce aclventum Christi plu-
rima et grrwissiffia prwcesseru/ii.

QuA igiliir fronte, qiio cordc ,

qiia impudenlia, qua
insipientia, velpotius amentia, iJla diis suis nonimputant,
et haec nostro imputant Christo ? Crudelia bella civilia

omnibus bellis hostilibus , auctoribus etiam eorum faten-

tibus , amariora , quibus illa respubb-ca nec afflicta , sed
perdita omnino judicata cst , longe ante adventum Christi
exorta sunt , ct sceleratarum concatenatione causarum a
bello mariano atquc syllano ad bella Sertorii et Catihnae ,

quorum a Sylla fuerat ille proscriptus , ille nutritus : inde

ad Lepidi et Catuh bellum' ,
quorum alter gesta syllana

rescindere, alter defendere cupiebat : inde ad Pompeii ct

Cresaris ,
quorum Pompeius sectator Syllae fuerat , ejusquc
poleutiam vel oequaverat, vel jam- etiam superaverat ;

Caesar autem Pompeii potentiam non ferebat^ sed quia

non habebat, quam tamen, illo victo interfectoque, trans-
cendit. Hinc ad ahum Ca^sarem qui post Augustus ap- ,

pellatus est, peiTenerunt, quo imperante natus est Christus.

Nam et ips(' Augustus cum muhis gessit beHa civiha et :

in eis etiam muhi claiissimi viri perierunt inter quos et ,

Cicero disertus ille artifex regendte reipubhcae. Pompeii

quippe victorem Caium Caesarem , (qui victoriam civilcm
clementer exercuit suisque adversariis vitam dignitatem-
,

([ue donavit ,
) tanquam regni appelitorem quorumdam
nobihum conjuratio senatorum velutpro reipubhcse hber-

' LiviiiSj lil). xc. — M. lib. cix, cx. rxi, otc. -Id. lil>. cxx.
 ,

DE CIVITATE DEI , LIBER IH. 161

tale in ipsji curia trucidavit '. Hujus deiiidc potentiam ,

multuni morLlHis dispar , vitiis omnibus iiiquinatus atque

corruptus , aUectare videbatur Antonius , cui veliementer
pro eadem illa velut patria? libertale Ciccro resistebat.
Tunc cmerserat mirabilis indolis adolescens ille alius Coe-

sar illius Caii Csesaris filius adoptivus : qui , ut dixi, pos-

tea appellatus est Augustus. Huic adolescenti Ccesari, ut
eiuspotentiacontra,4jitoniumnutriretur , Cicero favebat;
sperans eum , depulsa et oppressa Antonii dominatione
instauraturum reipublicse lilDcrtatem , usque adeo csecus
atque improvidus futurorum , ut ille ipse juvenis , cujus
dig.nitatem ac potestatem fovebat, eteumdemCiceronem
occidendum Antonio quadam quasi concordiae pactione
permitteret et ipsam libertatem reipublicae
, pro qua ,

multum ille clamaverat , ditioni propriae subjugaret.

«'\%'\w\.'\'\\ w%.% \/\/w xwK vvxxw^vA vvwvwv vvw \\,'W vw\ ww wav vw\ vvw v^^w \w\ \wv

CAPUT XXXI.
Quodlmpudenter prcesentia incommoda Christoim-
putent, qui deos colere non sinuntur , cum tantce
clades eo tempore^ quo colebantur^ extiterint.

Deos suos accusent de tantis malis ,

qui nostro Christo
ingrati sunt de tantis bonis. Certe quando illa mala fie-

bant , calebant arre numinum , sabaeo thure sertisque

recentibus halabant , clarebant sacerdotia , fana renide-
bant, sacrificabatur , ludebatur, furebatur in temphs ,

quando passim tantus civium sanguis a civibus non ,

modo in coeteris locis verum inter ipsa quoque deorum

,

altaria fundebatur. Non elcgit templum, quo confugeret

' Livius lib. cxvi.

11
 16^ s, algustini Enscopi
TliIIuis-, qiiia iVuslia ologprat Mntiiis. Hi vcro, qui unilto
iiiclij;uius iusiiltant cluislianis lcuiporil^iis , aut ad loca
Chrislo dicatissinia contugcrunt, autilluc cos ut vivercnt,
etiam ipsi barbari dcduxcrunt. lllud scio , ct boc mecuni
quisquis siuc studio partium judicat, facillimc agnoscit,
( ut omittam c.Ttcra, qu;e mnlta commcmoravi , ct aba
raulto plura, quac commcmorare longum pntavi ), silui-
manum gcuus antc bclla pnnica rccipcrct cluistianam
discipbnam, ctconscqucrctur rcrum tautavastatio, cpianta
iUis bcllis Europam AfVicamcjue contrivit ^ nullus ta-
lium, quales nnnc patinmr, nisi christian?R rebgioni illa

mala Multo autcm minus eorum voccs tolera-

tribuisset.
rentur, c[uantum attinet ad Romanos, si cbristiana? rc-
figionis rcceptionem ct diiFamationem , vel irreptio illa

GaJlorum, vel Tiberini flmninis igniumcpie illa depopu-

latio , vel cpiod cuucta mala pracccdit , beila illa civilia

sec|uerentur. Mala etiam alia ,

qure usque adeo incredibiba
acciderunt , ut inter prodigia numerarentur , si cbristia-
nistemporibus accidissent cpiibus ea, nisi cliristianisho-
,

minibus tanquam crimiua objicerent? Omitto cpiippc? illa,

,

fjuac magis fueruut mira c[uam uoxia , boves locutos , in-

fantes nondiun natos de uteris matrum f[u?edam vcrl^a
clamasse voiasse serpentes, ibeminas ct gailinas ct bo-
,

mines masculinum sexum fuisse conversas

in et cretera *
:

hujusmodi, quce in eorum libris, non fal^ulosis, scd liis-

toricis seu vera seu falsa sint, non inferunt bomiuilius
,

perniciem, sed stuporem. Sedcum pluit terra, cumpluit

creta , cum pluit lapidibus , non ut grando appellari solet
hoc nomine , sed omnino lapidibus 5 ba3c profecto etiam
graviter Lnedere potucrunt. Legimus apud eos aetn£eis igni-

bu3 ab ipso montis verticc uscpie ad littiis proximum de-

currentibus ita ferbuisse inare, ut rnpcs exurerentur, et
' Liviu?, lib. xxiv, xwii, wvni.
 ,

DE CIVITATE DEI , LIBER 111. 16.3

picos iiaviiiin solverentur. Hoc utiquenon levilernoxium

fuit, quamvis incredibiliter liijrura. Eodem rursus restu
ignium tanta vi iavilltC scripserunt opplctam esse Siciliam
ut Catinensis urljis tecta ol^ruta et oppressa dirueret :

qua calamitate permoti misericorditer ejusdem anni tri- ,

l)utum ei relaxavere Romani. Locustarum etiam in Alrica

midtitudinem prodigii similem fuisse, cum JKn esset po-
puli romani provincia , litteris mandaverunt ' : consumptis
enim fructihus foliisquc lignorum, ingenti atcpie inaesti-
mabili nube in mare dicunt esse dejectam qua mortua :

redditaque littoribus , atque hinc acre corrupto tantam ,

ortam pestilcntiam , ut in solo regno ]Masiniss9e octoginta

hominum millia perisse referantur , et multo amplius in
lerris httoribus proximis.Tunc Uticae ex triginta miUibus
juniorum quse ibi erant decem remansisse confirmant.
,
,

Talis itacpie vanitas qualem ferimus cique respondere

,
,

compeUimur quid horum non christianse rehgioni tri-

,

bueret si temporibus christianis videret ? Et tamen diis suis

,

non ista tril^uunt cpiorum ideo cultum requirunt ne ista

: ,

vel minora patiantur , cum ea majora pertulerint a qui-

bus antea colebantur.

' Liviij5 , lih. xc.

11,
164 s. AUGVSTijvi Kriscon

k^ttl-Wl^ttWtA^Vt^^l^l^M-l^Wl-VVVWXW^^W»»!^» W\'«\\/»»V»»»\tM\V»'»

LTBER l\\

Is oro rnonATrr." amputvdinem r.oMANi imperii ac diittirnitatem ASCRinENDAM

ESSE, NON JOVl DIISVE PAGANORIM, QLIBUS SINGILIS VIX SINGLL^ RES ET INFIMA

QU*;QtE COMMITTENDA CREDEBANTIR OFFICIA, SED VSI VERO DEO FELICITATIS AIT.-
TORI , CVJUS rOTESTATE AC JVDICIO REGSA TERRENA C0N5TITVVNTVR ATQVE SER-
VANTVR.

CAPUT 1.

De his quce primo volumine disputata sunt.

T)e CivitateDei '

dicere exorsus, prius respondendu ni
putavi ejus inimicis ,
qui terrena gaudia consectantes , re-
busque fugacibus inhiantes quidquid in eis triste, mise-
,

ricordia potius admonentis Dei quam punientis severitate ,

patiuntur religioni increpitant christiana^ quse una est

,
,

salubris et vera rehgio. Et quoniam cum sit iii eis etiam

vulgus indoctum, velut doctorum auctoritate in odium
nostrum gravius irritantur, cxistimantibus imperitis, ea
qu£e suis temporibus insohte acciderunt per alia retro ,

tempora accidere non solere; eorumque opinionem, etiam

iis, qui eam falsam esse noverunt ut adversum nos justa ,

murmura habere videantur, suae scientise dissinnilatione

firmantibus: delibris, quos auctores eorum ad cognoscen-
dam prseteritorum temporum historiam memoriae man-
daverunt . longe ahter esse quam pulant, demonstranduni

' Sciiplu; aiino \\h. — '

Vidc D. Guillon, (om. xxi, p. 2i8-'i23.
 ,

DE CIVITATE DEI , LIBER IV. 165

fuit^ ct siiiiulclocendum, dcos falsos, quos vcl palamco-
lebant , vel occulte adhuc coluiit , cos csse immundissi-
mos spiritus et malignissimos ac fallacissimos daemones •

iisque adeo ut aut veris, aut fictis etiam, suis tamen cri-
minibus delectentur, qufe sil)i celebrari pcr sua iesta vo-
luerunt-, ut a perpetrandis damnabililjus factis humana
revocari non possit infirmitas , dum ad ha3c imitanda ve-
Uit divina pra^betur auctoritas. Ha3c non ex nostra con-
jectura pro]iavimus, sed partimex recenti memoria quia ,

et ipsi vidimus taha ac taUbus numinibus exhilieri •

partim
ex htteris eorum ,
qui non tanquam in contumeham, scd
tanquam in honorem deorum suorum ista conscripta pos-
teris refiquerunt : ita ut vir doctissimus apud eos Varro
et gravissimae auctoritatis , cuiu rerum humanarum atque
divinarum dispertitos faceret Uljros , alios humanis , aUos
divinis ,
pro sua cujusque rei dignitate distribuens , non
sakem in rebus humanis , sed in rebus divinis poncret Ui-
dos scenicos : cum utique, si tantummodo boni et ho-
nesti homines iii civitate essent , nec in rel^us humanis
ludi scenici esse debuissent. Quod profecto non auctori-
tate sua fecit , sed quoniam eos Rom.nc natus et educatus
in divinis reljus invenit. Et quoniam in fine primi Ubri
quac deinceps dicenda essent , breviter posuimus , et ex
his quajdam in duoluis consequentibus diximus , expec-
talioni lcgentium quie restant rcddenda cognoscimus.
16(> S. AlcilSTlAI F.IMSCOPI

w\\\\\\Vl.V\\\\lViV\\VV»V\\\\l\»\*\\\V\\\V\»V\\\MVV\\\\\*\»

C.VP15T n.

De lus qmv libro secuiido et lerlio contiiientuv.

PrvOMisEii.\Mis ergo qiifiedam nos essedicluros adversus

cos, qui roiiianne reipublicoe clades in rcligionem nos-
trani rcferunt et commcmoraturos quLiecumque et quan-
,

tacumque occurrere poluisscnt, vel satis esse viderentur,

mala qu?e illa civitas pertulit vel ad ejus imperium pro-
,
,

vincicTe perlinentes , antc quam eorumsacrificiaprohibita

luissent : qure omnia ]:)rocul du])io nobis tribuerent , si

jam vcl illis clareret nostra religio , vcl ita cos a sacris
sacrilcgis prohiberet. Ha3c in secundo ct tertio lil^ro satis,

([uantum existimo , absolvimus : in sccundo agentcs dc

malis morum, quce mala vcl sola , vcl maxima deputanda
sunt : in tertio autem de his, qua3 stulti sola perpcti ex-
liorrent, corporis vidchcet cxternarumque rerum, quae
plerumque patiuntur et boni. lUa vero mala non dico pa-
tienter, sed libenter habent, quibus ipsi fumt mah. Et
quam pauca dixi de sola ipsa civitate atque ejus imperio?
nec inde omnia usque ad Caesarem Augustum. Quid si

commemorare vokiissem, et exaggerare illa mala, quce

non sibi invicem homines faciunt, sicut sunt vastationes
cversionesque beUantium , sed ex ipsius mundi elemcjitis
terrenis accidunt rebus ? quse uno loco Apulciiis Ijrcviter
stringit in eo hbro quem de Mundo scripsit , terrena om-
nia dicens mutationes, conversiones atquc intoritus ha-
l)ere '
. Namque immodicis tremoribus terrarum , ut ver-
bis ejus utar, dissikiisse humum , et interceptas urbes cum
' Ilwc scntciilia in .^jiuicio icpcritur : seqncnlia niinimc.
 ,

DE CIVITATE DEI, LIBEH ly. 167

populis, dkil: :« Aljriiptis etiamimbribusprolutastotasesse

regiones : illasetiam, qu.ne prius fuerant eontinentes, hos-
pitibus atque advenis fluetibus insulatas, aliasque desidia
maris pedestri accessu pervias faclas : ventis ac proccllis
eversas esse civitates : incendia denuljibus emicasse, qui-
busOrientis regiones conflagratae perierunt-, ct in Occi-
dentis plagis scaturigines quasdam ac proluviones easdem
slrages dedisse, •» Sicex iEtnre verticibus quondam effusis
crateribus , divino incendio per declivia, torrentis vice
llammarum flumina cucmTisse. Si hsec atque hujusmodi
quae habet historia,undepossem, colhgere vokiissem ,

quando finissem quae ilhs temporibus evenerunt, ante

quam Christi nomen
istorum vana et veiae saluti per-
illa

niciosa Promiseram me etiam demonstra-

comprimeret ?

turum quos eorum mores et quam ob causam Deus ve-

,
,

rus ad augendum imperium adjuvare dignatus est, in cujus

potestate sunt regna omnia quamque nihil eos adjuve- •,

rint lii, qiios deos putant, et potius quantum decipiendo

et fallendo nocuerint : unde nunc milii video csse dicen-
dum, et magis de incrementis imperii romani. Nam de
noxia fallaciadsemonum quosvelutdeos coleljant, quan- ,

tum malorum invexerit moriljus eorum in secundo ma- ,

ximc hjjro noii pauca jam dicta sunt. Per omnes autem
absolutos tres hbros ubi opportunum visum est com-
, ,

mendavimus etiam iii ipsis belhcis mahs quautum sola-

tiorum Deus per Christi nomen, cui taiitum honoris bar-
bari detulerunt praeter bellorum morem bonis mahsque ,

contiderit, quomodo, « Qui facit sok^msuum oriri super

)) bonos et-malos, et pkiit super justos et injustos '. »

' MaUli. V, 4").

 ,

168 s. AuGisTiKr Knscori

l\\\lV\\\MVl\iM\\\V\\\l\\\X\\\\.%\\W\\r.\lMW\V\\VVV\\VV\\k\»\»\\M\\\v\\M\\v\V

CAPliT 11 f.

An lalitudo iiuperii, qua; nonnisi bellis acquiritur,

in bonis sive sapierttiuni habenda sif, si^'e felicium.

J.vM itaquc videamus quale sit, c[Uod tantam latitudi-

nem ac diuturnitatem imperii romani illis diis audent
triliuere quos etiam per turpium ludorum obsequia et
:

j>er turpium hominuni ministcria se lioncste coluisse con-

tendunt. Quanquam prius vellem paululum inquirere

qua? sit ratio ,
qua? prudentia , cum hominum fclicitatem
non possis ostcndere , sempcr iji bcUicis cladibus et in
sanguine civili , vel hostili , tamen humano , cum tene-
broso timore ct cruenta cupiditate vcrsantium, ut vitrca
loetitia comparctur fragihter splendida, cui limeatur hor-
ribihus ne rcpcntc frangatur, de imperii magnitudine ac
latitudine velle gloriari. Hoc ut facihus dijudicetur, non
vanescamus inani ventositate jactati , atque obtundamus
intentionis aciem altisonis vocabidis rerum, cum audimus
lX)pidos, regna, provincias : sed duos constituamus ho-
mines ( Nnm singulus quisque homo , ut in sermone una
httera , ita quasi clementum est civitatis ct regni ,
quan-
taUbet terrarum occupatione Litissimi ) ;
quorum duo-
rum hominum, pauperem unum, vel potius mediocrcm ;

ahum pra^divitcm cogitcmus sed : divitem timoribus

anxium , mreroribus tal)csccntcm, cupichtatc flagrantem,
uunquam securum , sempcr incpiietum, perpetuis inimi-
citiarum contcntionilnis anhelantcm, augcntcm sane liis

miscriis patrimonium suum in immcnsum modum, at({uc

ilhs augmentis curas quoc|ue amarissimas aggerantem^

 DE CIVITATE DEI, LIBER IV. 169
mediocrcni vero illiim re familiari parva aLque siiccinta
sibi saflicientem, charissimum suis, cuni cognatis, vicinis,
amicis dulcissima pace gandentem, pietate religiosum,
benignum mente, sanum corpore, vita parcum, moribus
castum, conscicnlia securum. Nescioutrum quisquam ila
desipiat, ut audeat dubitare quem praeferat. TJt ergo in

his duobus ita in duobus

hominibus, ita in duabus familiis,
popuhs ita in duobus regnis regula sequitur sequitatis
,
:

qua vigilanter adhiljita si nostra intentio corrigatur

, ,

facillime videbimus ubi hal^itet vanitas et nbi feUcitas. ,

Quapropter si verus Deus colatur eique sacris veraci- ,

bus et l)onis moribus serviatur utile est ut boni longe ,

lateque diu regnent. Neque hoc tam ipsis quam illis ,

utile est quibus regnant. Nam quantinn ad ipsos per-

,

linet, pietas et probitas eorum, quae magna dona Dei

sunt, suOicit eis ad veram fehcitatem, qua et ista vita
bene agatur , et poslea percipiatur seterna. In hac ergo
terraregnum bonorum, non tam illis quam pra?statur,
rebus humanis. Malorum vero rcgnum magis regnan-
tibus nocet, qui suos animos vastant scelerum majore
licentia : his autem, cpiieis serviendo subduntur, nonnocet
nisi iniquitas propria. Nam justis quidquid malorum
ab iniquis dominis irrogatur non est poena criminis ,
,

sed virtutis examen, Proinde bonus, etiamsi serviat, liber

est malus autem, etiamsi regnet, servus est-, nec unius
:

hominis , sed quod est gravius, tot dominorum, c[uot

vitiorum. De quibus vitiis cum ageret Scriptura divina :

« A quo enim c|uis, inquit, devictus est, huic et servus

^) addictus est'. »

s
2 Petr. II, 19. Joan. vui, 34; ct Iloiii. vi, i6.
 ,

170 S. Al GtSTlM KPJSCOPI

L%,\\\.\\\V\\\\lV\^ \\ VVIWIA VVt V\\t.\\\V%\\\V\V.\ WVVW \\\V \\ \\ W W \\ \^ \ V \ \ \\\\ \ V \^ \1

CAPUT IV.

Quain similici siiit latrociniis regiia absqae jiistitia.

Remota itaf[iie justitia, qiiid siint regna, nisi magna

Jatroeinia ? ({uia et ipsa lalrocinia quid sunl, nisi parva
regnaPManus ct ipsa honuniun est, imperio principis re-
gitur, pacto societatis astringitur ,
placiti lege prjieda di-

viditur. Hoc malum si in tanlum perditorum hominum

accessibus crescit, ut ct loca teneat, sedes conslituat, ci-
vitates occupet, populos suLjuget, evidenlius regni nomen
assumit, quod ei jam in manifesto confert non adempta
cupiditas, sed addita impunitas. Eleganter enini et vera-
citer Alexandro illi Magno quidam comprehensus pirata
respondit. Nam cum idem rex hominem interrogasset
quid ei videretur , ut mare haberet infestum , ille libera
contumacia : « Quod lil)i, inquit, ut orlDcm tcrrarum ;

sedquia id ego exiguo navigio facio, latro vocor : qiiia lu

magna classe, imperator *

. »

a\\\\W\\\V\\\VV\'\\VX\.\VV\V\W\VWV\'lV\\\\VV\.\\V'W\VWVVV\\.V'V\VVVVV\WV\\%VVV\V\'W

CAPl T V.

Defagiwis gladiatorihus^ quorum potenlia siinilis

fuerit regice dignitatis.

Proiisde omitto qurcrere ([uales Romulus congrcgaveril,

quoniam muhum cis consultum cst , ut ex iJla vita dato
sibi consortio civitatis, poenasdebitas cogitarcdesistercnt,

• ricfcrt Nonius Jlitrc. cx Cic lu. 'li- rcpiiblita.

 ,

I)E (IVITATK DEI , LlBEll IV. 171

({iiariiDi lueUis eos iu majora facinora propoUebat •, ut

deiuccps pacatiorcsesscnt rclnislumianis, lloc dico, (piod
ipsuni romanum imperium ,
jam magnum nuiltis genti-

bus subjugatis CtXterisquc tcrribile, accrbe sensit, graviter

limuit, non parvo negotio devilandae ingentis cladis op-
pressit •, quando paucissimi gladiatores in Campania de
ludo fugientcs , cxercitum magnum compararunt , tres

duccs habuerunl, Italiam latissime ct crudelissime vasta-

veruiit. Dicant quis istos deus adjuverit, ut cx parvo et
contemptiljili latrocinio pcrvenirent ad regnum, tantis jam
romanis viribus arcibuscpie mctuendum. Anquia non diu
fuerunt, ideo divinitus negabuntur adjuti? Quasi vcro
ipsa cujuslibet bominis vita diuturna est. Isto ergo pacto
neminem dii adjuvant ad regnandum, quoniam singuli
quique cito raoriuntur : nec Ijcneficium deputandum est,

quod exlguo tempore in unoquoque homiiie , ac per lioc

singillatim ut^cpie in omnil^us vicevaporisevancscit. Quid
enim interest coruin, Romulo deos coluerunt
qui sul) ,

et olim sunt mortui quod post corum mortem roma-

, ,

num tantum crevit imperium ?cum illi apud inferos causas

suas agant utrum bonas, an malas ad rem prcnescntem , ,

non pertinet. Hoc autem de omnilnis intelligendum est

(|ui per ipsum imperium (
quamvis decedentilDUS , suc-
cedentibusque mortalibus in longa spatia protendatur )

paucis dicbus vit;c sua3 cursim raptimque transierunt , ac-

tuuiii suorum sarcinas baj ulantes Sin vero etiam ipsa l^rcvis- .

simi temporis benelicia deorum adjutorio tribuenda sunt

non parum adjuti sunt iJli gladiatores, quiservilis condi-
tionis vincula ruperunt, fugerunt , evaserunt, cxercitum
magnum et fortissimum coUcgerunt , obedientes regum
suorum consiliis et jussis multum romanse , celsitudini me-
> Livius ,
lib. xcv.Flutarch. iii Cra^so. Orosius lib. v, c. 2/| , cl insupov

vidc supra lib. ui, c. 'iG.

 :

172 S. AUGUSTIWI EPISCOVI

luciuli , cl ali([iiot romanis inipcralorihiis insnp<na1)iles
nnilla ccporunt : poLiti sunl victoriispluriniis, usi volup-
lalihus quibus voluerunt quod suggessit libitlo fecerunt
5

poslrcmo doncc vincercntur, quod dillicillimc cst factum,

sublimcs ri'gnantcsquc vixcrunt. Scdatl majora vcniamus.

a'\VVV\*.V\'\AVU\VVVVV*/\V\TAAVVV^VVV\V\VV\V%VlV^tVVVA,VX\VVV*.\AaVVVVVV'VVVl^V%lVt

CAPUT VI.

De cupiditale Nini regiSy qiii ut latius dominaretur,

priinus intulit beUafinitiniis.

JusTiNus, qui grgecam, vcl potius pcrcgrinam, Trogum

Pompeium sccutus,tantum sicutille, vcrum-
non latine ,

etiam breviter opus librorum suorum

scripsit liisloriam ,

sic incipit Principio rerum gentium nationumque im-

: (c

perium pcMics rcgeserat quos ad fastiginm hujus majes-

,

tatis non ambitio popularis sed spcctata inter bonos

, ,

moderatio provehebat. Populi nullis legibus tcnebantur :

arbitria principum pro legibus eraiit. Fincs imperii tueri

magis quam profcrre mos crat : intra suam cuique patriam
regna finiebantur. Primus omnium Ninus rex Assyriorum
vctcrem et quasi avitum genti1)us morem nova imperii
cupiditate mutavit. Ilic primus intulit Ijella finitimis ,

et rudes adhuc ad resistendum populos ad tcrminos usque

Lybia? perdomuit. wEt paulopost :« Ninus, inquit, magni-

tudinem qu<Tesitoedominationis continua possessione firma-

vit. Domitis igitur proximis, cum acccssionc virium fortior
ad alios transiret, ct proxima quocque victoria instrumen-
tumsequcntis essct, totiusOricntispopulossubegit. » Qua-
libet autem fidc rcrum, vel iste vcl Trogusscripserit^ nam
ciu.Tdam illosfuisse mcntitos, ali.c fidcliorcs litterrc osten-
 DE CIYITATE DEI, LIPER IV. 173
diint ; conslal tamen et intcr alios scriptores , regnum As-
syriorum aNino rege f uisse longe lateque porrectum. Tam
cliu autem perseveravit , ut Romanum nondum sit ejus
retatis. Nam sicut scribunt qui clironicam historiam pcrse-
cuti sunt* , mille ducentos et quadraginta annos abanno
prinio, quo Ninusregnare coepit ,
permansit hoc regnum ,

donec transferretur ad Medos. Inferre autem bella fmiti-

mis et inde in ctetera procedere ac populos sibi non
, ,

molestos sola regni cupiditate conterere et subdere, quid

ahud quam grande latrocinium nominandum est ?

/*VV\ VtX^A'*/*'»^'^*^ VVX^-^^VVXVVViVVMXA/^^-Vl^^VVV^A/V^^^A/V^V* VW^ \WV WV%VW\ VW%'VW1 w

CAPUT VII.

An regna terrena inter profectus suos atque defectus

deorum vel iuventur vel deserantur caixdio.

nuUo deorum adjutorio tam magnum hoc regnum

Si
et prohxum fuit quare diis romanis triljuitur romanum
,

regnum locis amplum temporibusque diuturnum ? Qua;-

cumque enim causa est illa eadem est etiam ista. Si au-
,

tem et iUud deorum adjutorio tribuendum esse contendunt,

quaero quorum ? Non enim ahse gentes quas Ninus domuit ,

et subegit, ahos tunc colebant deos. Aut si proprios ha-

buerunt Assyrii, quasiperitiores fabrosimperii construendi
atque servandi , numquidnam mortui sunt ,
quando et

ipsi imperium perdiderunt , aut mercede non sibi red-

dita , vel aha promissa majore , ad Medos transire malue-
rimt, atque inde rursus ad Persas, Cyro invitante et aH-
quid commodius polhcente ? Qute gcns non angustis
Oricntis finibus ,
post Alcxandri Maccdonis regnimi mag-
' Eusebius.
174 S. ALGtSTINI EPISCOPI

iiuin locis , scd hrcvissimnni tcniporc, in sno rcgnoadlinc

nsqnc pcrdnrat. llocsi ila cst, ant infidclcs dii snnL, qni
snos dcsernnt ct ad hostcs transcnnt qnod rcc homo
,
^

fecit Camilhis , (jnando victor ct cxpngnator adversissimne

civitatis , Romam , cni viccrat , scnsit ingratam ,
qnam ta-

mcn postca oJjhlns injnriir mcmor patri;ie , , a GaJiis itcrnm

liberavit : ant non ita fortcs snnt, ntdeos esse fortes decet,
qni possnnt Inmianis vcl consihis vcl viribns vinci. Antsi
cnm intcr sc bdhgcrant , non dii ab hominibns , scd dii

ab ahis diis fortc vincnntur ,

qni snnt qnarumf[ue proprii
civitatnm •, habcnt ergo et ipsi inter se inimicitias ,
qnas
pro sna c[nisqne parte snscipinnt. Non itaque deos snos
dcbnit colerc civitas magis, qnam ahos a c[nibus adjnva-
rcntnr sni. Postrcmo quoc|uomodo se habeatdeornm iste
vcl transitns , vcl fnga, vel migratio, vel in pngna dcfcctio,
nondnm ilhs tcmporibus atcjue in ilhs terrarum partibus
Christi nomcn fnerat praedicatnm , cjuando illa regna per
ingentcs bchicas chades amissa atquc transLata sunt. Nam
si post mille dnccntos et cjnod excnrrit annosquando ,

rcgnum Assyriis aljLatum cst jam ibi christiana rehgio ,

ahud regnum praedicarct aeternum et deorum falsorum ,

cnltus sacrilcgos inhiberct c[nid ahnd gentis ilhns vani •,

liomines diccrent nisi rcgnnm cjuod tandin conscrvatum

,

est , nulla aha causa nisi suis rehgionibus desertis et ilia

reccpta pcrirc potuisse ? In c[ua voce vanitatis, cj[u?c potcrat

esse, isti attendant spcculum sunm^, ct simiha conc^ucri,
siullns in cis pndor Qnanc|nam romanum
cst, crnbescant.

impcrium afflictum est potius quod ct, c^uam mntatum 5

aliis antc Christi nomcn temporibns ci contigit ct ab illa :

cst afflictionc rccrcatnm •

([uod nec i^tis tcmporibus des-
pcrandnm cst. Quis cnim clc hac ro lunit volnntatem
I)(^i ?
 , ,

DF CTVTT\TE T>Er, LIBFR IV. 1/n

CAPUT YIII.

(^uoriim deorum prcesidio putent RomMni imperium

suum auctum atque sejvafu??i cui?? singulis vix sin-
gula?m?n re?^im? tuitio??e?n co??i???itte??da??i^esse cre-
dide?i??t.

Deijnde qiiferamiis , si piacet , ex tanta deomm turba

qiiam Romani colebant, qiiem potissimimi vel quos deos ,

cicdant illud imperium dilatasse atque servasse. Neque

enim inhoc tam prseclaro opere et tant?e plenissimo digni-
tatis audent aliqnas partes derc Cloacina^ tribuere aut 5

Yolupise ,
qufe a voluptate appeUata est \ aut Libentinrc ,

cui nomen est a libidine-, aut Vaticano ,

qai infantum va-
eorum admi-
gitibus prsesidet; aut Cunin?e, quse cunas
Quando autem possunt uno loco liliri hujus com-
nistrat.

memorari omnia nomina deorum, aut dearum, quae illi

grandibus voluminibus vix comprehendere potuerunt ,

singulis rebus propria dispertientes oflicia numinum ? Nec

agrorum munus uni ahcui deo committendum arbitrati

sunt •, sed rura deae Rusinse ,

juga montium deo Jugatino ^

coUibus deam CoUatinara, vaUibus YaUoniam praefece-

runt. Nec saltem potuerunt unam Segetiam talem inve-
nire , cui semel segetes commendarent : sed sata frumenta
quandiu sub terra essent praepositara voliierunt habere
,

deam Sejam cum vero jani essent super terrara et sege-

;

teni facerentj deam Segetiam^ frumentis vero coUcctis

atque reconditis ut tuto servarentur deam TutUinam
, ,

praeposuerunt. Cui non suflicerc videretur iUa Segetia

qnandiu seges ab initiis herbidis nsque ad aristas aridas

}>ervenirei? Non tamen satis fiiit hominibus deorum mul-
176 S. AVGIISTIKI EPISCOPI

litudincm anianlilnis , iit anima misora dacmoniorum

lurb.in prostilueretur , unius Dei veri castum dcdignata
eoiuplexum . Prsefeeerunt crgo Proserpinam *
frumcntis
germinantibus ,
geniculis nodisque culmorum dcum No-
dotum, involumentis foUiculorum deam Volutinam 5 cum
folliculi patescunt, ut spica cxeat, dcam Hatclanam 5 cum
segetes novis aristis oequantur ,
quia veteres anquare hos-
lire deam Hostilinam florentibus frumentis
dixcrunt, 5

deam Floram, lactcsccntibus deum Lacturnum, matii-

rcscentibus deam Matutam cum runcantur, id est, a
^

terra auferuntur, deam Runcinam. Nec omnia comme-

moro quia me piget cpiod illos non pudet. Hajc autem
,

paucissima ideo dixi, ut intelligeretur nullo modo eos

dicere audere ista numina imperium constituisse , auxissc,
conservassc romanum , c[use ita suis qusecpe adhibebantur
ofliciis, utnihil universum uni ahcui crederetur. Quando
ergo Segetia curaret imperium , cui curam gerere simul
ct segetibus et arboribus non lice])at ? Quando de armis
Cunina cogitaret cujus praepositura parvulorum cunas
,

non permittebatur excedere ? Quando Nodotus adjuvarct

in bcllo qui ncc ad foUiculum spica? sed tantum ad no-
,
,

dum geniculi pertinebat? Unum quisque domui suaeponit

ostiarium, et cj[uia homo est, omnino suilicit trcs deos :

isti posuerunt, Forculum foribus, Cardeam cardini, Li-

mentinum limini. Ita non poterat Forcuhis simul et car-

dinem limencpie servarc.

• Scilfcct a proseipcnJo.
 .

1)E CIVITATE DEI , LIBER IV. 177

'V%'WV\'* W%i V\
'. \i VVWWWVWi WVWVVVVW VV VV WVV«.\ XV WW WW WVWWVVVWWV\ WWVWV

CAPUT IX.

y4n imperii romani amplitudo et diuturnitas Jovifue-

rit ascrihenda , quem summum deum cultores
ipsius opinantur.

Omissa igitur ista turba minutorum deorum , vel ali-

quantum intermissa, officium majorum deorum debemus
inquirere, quo Roma tam magna facta est , ut tandiutot
gentibus imperaret. Nimirum ergo Jovis hoc opus est
Ipsum enim deorum omnium dearumcjue regem esse vo-
lunt hoc ejus indicat sceptrum hoc in alto colle Capi-
: ,

tohum. De isto deo, quamvis a Poeta, dictum convenien-

tissime prsedicant, Jovis omnia plena*. Hunc Varro credit
etiam ab his coh ,
qui unum Deum solum sine simulacro
colunt, sed aho nomine nuncupari. Quod si ita est, cur
tam male tractatus est Romae , ( sicut quidem et in cseteris
gentilius ,
) ut ei fieret simulacrum ? Quod ipsi etiam Var-
roni ita disphcet , ut cum tantfe civitatis perversa consue-
tudine premeretur, nequaquam tamen dicere et scribere
dubitaret ,
quod hi qui popuhs instituerunt simulacra, et
metum dempserunt , et errorem addiderunt ?

" Virg. Eglog. III.

12
 ,

1 78 5. \l <; LSTIJNI KHJSCOPl

CAPUT X.

Quas opinioiies secuti sint , qui diversos deos diversis

mundi partibus prcefecerunt.

CuR illi etiam Jiino uxoradjungitur, quse dicitur soror

et conjux? Quia Jovem, inquiunt, in aethere accipimus
in aere Junonem duo elementa conjuncta sunt
^ et liaec
allerum superius, alterum inferius. Non est ergo ille de
([uo dictum est Jovis omnia plena
, si aliquam partem '
;

implet et Juno. An uterque utrumque implct et ambo ,

isti conjuges et in duobus istis elementis, et in singulis

simul sunt? Cur ergoaetlier datur Jovi, aer Junoni? Pos-

tremo ipsi duo satis essent quid est quod mare Neptuno :

Iribuitur, terra Plutoni? Et ne ipsi quoque sineconjugi-

bus remanerenl, additur Neptuno Salacia, Plutoni Pro-
serpina. Nam sicut inferiorom cseli partem id est, aerem, ,

inquiunt, Juno tenet ita inferiorem maris Salacia, et terrae

;

inferiorem Proserpina. Quserunt quemadmodum sarciant

enim hsec ita essent, tria potius
fabulas, nec inveniunt. Si
elementa mundi esse non quatuor eorum veteres prode-
, ,

rent, ut singula deorum conjugia singulis dividerentur

elementis. Nunc vero omni modo affirmaverunt, aliudesse
aetherem , aliud aerem. Acpia vero sive superior, sive in-
ferior, utique aqua est : puta quia dissimilis, numquid
in- tantum ut aqua non Et inferior terra quid ahud
sit ? ,

potest esse quam terra ,

quantahbet diversitate distincta ?
Deinde ecce jam totus in his quatuor vel tribus elementis
corporeus completus est mundus , Minei^va nbi erit ? quid

' Viig. Eglog. la.

 .

UE CJMXAXE DEI , LIBEK I. 179

tenebit? ([Uid implebit? Simul enim cum his in Gapitolio
constituta est, cum
non sit amborum. Aut si
ista filia

setheris partem superiorem Minen^am tenere dicunt, et

hac occasione fmgere poetas quod de Jo\^s capite nata sit;
cur non ergo ipsa potius deorum regina deputatur, quod
sit Jove superior ? An quia indignum erat praeponere patri

fiham ? Cur non de Jove ipso erga Saturnum justitia ista

servata est? Ari quia victus est? Ergo pugnarunt? Absit,
inquiunt fabidarum est ista garriditas. Ecce fabuhs non
:

credatur, et de diis sentiantur mehora cur ergo nondata :

est patri Jovis et si non subhmior aequahs certe sedes

, ,

honoris ? Quia Saturnus , inquiunt , temporis longitudo

est.Tempus igitur cohint, qm Saturnum cokmt, et rex
deorum Jupitcr insinuatur natus ex tempore. Quid enim
indignum dicitur, cum Jupiter et Juno nati dicuntur ex
t«mpore, si coehnn est ille et illa terra, cum facta sint uti
que coelum et terra ? IVam hoc quoque in hbris suis habenl
eorum neque de figmentis poeticis,
docti atque sapientes :

sed de philosophorum hbris a Virgiho dictum est :

Tiim pater omnipotens foecundis imbribus sether,

Conjugis in itptae gieraium descendit '

id esc,in gremium telluris aut terroe. Quiaethic ahquas dif-

ferentias volunt esse , atque in ipsa terra ahud Terram^
aliud Tellurem, ahud Tenumonem putant. Et hos omnes
deos hal^ent suis nominibus appellatos , suis ofhciis dis-
tinctos , suis aris sacrisque veneratos. Eamdem terram
etiam matrem deorum vocant jam poetse tolerabihora : ut
confmgant, si secundum istorum, non poeticos, sedsacro-
rum hbros, non solum Juno soror et conjux sed etiam ,

mater est Jovis. EamdemterramCererem, eamdem etiam

Vestam vohmt cum tamen saepius Vestam non nisi ignem
:

esse perhibeant, pertinentem ad focos, sine quibus civitas

' Virg. Georg. ii.

12.
180 S. ALGLSTIKI EPISCOPX
csso non polesl' ^ et ideo iJli virgines solere seiivirc, quod
sicut ex virgine, ita niliil ex igne nascalur^. Quam totam
aboleri vanitatem et extingui utique ab illo oportuit, qui
cst natus ex Virgine^. Quis enim ferat, ([uod cum tantum
honoris et quasi caslitatis igni tribucrint, aliquando Ves-
tam non erubescunt etiam Venerem dicere, ut vanescat
in ancillis ejus honorata virginitas? Si enim Vesta Venus
est, c[uomodo ei rite virgines a venereis operibus absti-
ncndo servierunt? An Veneres duae sunt, una virgo, al-
tera midier? An potius tres una virginum quse etiam
,
,

Vesta est, alia conjugatarum, alia meretricum? Cui etiam

Phoenices donum dal)ant de prostitutione liliarum, aiite
quamjungerenteas viris*. Quseillarum est matrona Vul-
cani? Non utique virgo, quoniam liabet maritum. Absit
autem ut meretrix, ne fdio-Junonis et cooperario Minervae
facere videamur injuriam. Ergo haec ad conjugatas intelli-
gitur pertinere sed eam nolumus imitentur in eo quod
:

fecit illa cum Marte. Rursus, inquiunt, ad fabulas redis.

Qu?e ista justitia est, no])is succensere, quod taha dici-

mus de diis eorum et sibi non succensere, qui haec in
•,

theatris libentissime spectant crimina deorum suorum?

Kt quod esset incredil)ile, nisi contestatissime probaretur,
haec ipsa theatrica crimina deorum suorum iu honorem
instituta sunt eorumdem deorum.

'
Ovid. Fast. VI.— * Cic. ii. de leg. —
3 Isai. vii i/Js—
, ''i V. Euseb.

IV. de prreparat. Evang. vm, et Atlianas. Oiaf. cont. gcnt.

 ; :

DE CIVITATE DEI , LIBEK IV. 181

GAPUT XI.

De rnultis diis , quos doctores paganorum unum

eumdemque Jovem esse defendunt.

QuoTQuoT iibet igitur physicis rationibus etdisputatio-

nibus asscraut : modo sit Jupiter corporei hujus mundi
animus ,
qui universam istam molem ex quatuor , vel
quot eis placet, elementis constructam atque compactam
implet et movet ^ modo inde suas partes sorori et f ratri-
bus cedat modo ^ sit acther, ut aerem Junonera subterfu-
sam, de super amplectatur ^ modo totum simid cum aere
sit ipse coelum, terram vero tanquam conjugem eamdem-
que matrem (
quia hoc in divinis turpe non est ) f oecundis

imbriJ)us et seminibus foetet ; modo autem (ne sit necesse

per cuncta discurrere ) deus unus de quo multi a Poeta
nobilissimo dictum putant
Deum namque ire pcr omnes
Teirasque, tractusque maris, ccelumque profunJuni' ,

ipse in a^there sit Jupiter, ipse in aere Juno, ipse in mari

Neptunus , in inferioribus etiam maris ipse Salacia , in
terra Pluto, in terra inferiore Proserpina, in focis domes-
ticis Vesta, in fabrorum fornace Vulcanus, in sideribus
sol et luna et stellds, in divinantibus ApoIIo, in merce
Mercurius, in Jano initiator, in Termino terminator, Sa-
turnus in tempore, Mars et Bellona in bellis, Liber in
vii>eis, Ceres in frumentis, Diana in sylvis, Minerva in
ingeniis : ipse sit postremo etiam in illa turba quasi ple-
beiorum deorum : ipse praesit nomine Liberi virorum
'
Vii:;. Goor;;. iv.
 ,

182 S. AVGISTINI EPISCOPI

siniinihus, ct nominc Liljer.ie foeminarum : ipse sit Dies-
piter, qui partum perducat ad dicm^ ipsc sit dea Mena,
quam praefecerunt menstruis foeminarum 5 ipse Lucina
qu.ne a parturicntil)us invocetur : ipse opem fcrat nascen-
tibus, excipicudo cos sinu tcrrae, et vocetur Opis ^ ipse in
vagitu eos aperiat, et vocelur deus Vaticanus : ipse levet
de terra, et vocetur dea Levana^ ipse cunas tueatur, et
vocctur dea Cuniua : non sit alius, scd ipse in deabus illis,

quae fata nascentibus canunt, et vocantur Carmentcs :

praesit fortuitis, voceturcpie Fortuna-, in diva Rumina

mammam parvulo immulgcat, quia rumam dixerunt ve-
tercs niammam-, iii diva Potina pctionem ministret^ in
diva Educa escam prsebeat de pavore infantum Paventia:

nuncupetur de spe qu,Te venit Venilia dc voluptate Vo-

•, , ;

lupia; de actu Agcnoria; de stimulis, quibus ad nimium

actum homo impellitur, dca Stimula nominetur Strenia :

dea sit, strenuum faciendo Numeria, quse numerare do-;

ceat-, Camoena, quae canere ipse sit ct Deus Consus, :

praebendo consiha ; et dea Scntia , sententias inspirando :

ipse dea Juventas, quse post prsetextam excipiat juvenilis

aetatis exordia : ipse sit ct Fortuna Barbata, quae adultos
barba induat; quos honorarc noluerunt, ut hoc quale-
curaque numen saltem masculum deum, vel a barba Bar-
batum, sicut a nodis Nodotum, vel certe non Fortunam,
scd quia barbas habet, Fortuniura nominarcnt : ipse in
Jugatino deo conjugcs jungat, el cum virgini uxori zona
solvitur, ipse invocetur, et dea Virginiensis vocetur : ipse
sit Mutunus vel Tutunus, cpii est apud Graecos Priapus :

si hon pudct, haec omnia (|uae dixi, et c|uaecumque non

cUxi ( non enim omnia dicenda arbitratus sum, ), hi om-
ncs dii dcaequc sit unus Jupiter : sive sint, ut cpiidam vo-
lunt, omnia ista partes cjus, sive virmtes ejus , sicut eis

videtur. quibus cum placet esse raundi animum-, quae

 ,

DE CIVITATE DE1 , LlBER IV. 183

sententia velut magnorum multumque doctorum est. Hsev.
si ita sint , ( qi od quale
sit nondum interim quaero )
,
,

quid perderent, si unum Deum colerent prudentiore com-

pendio? Quid enim ejus contemneretur, cum ipse colere-
tur? Si autem metuendum fuit, ne prsetermissse sive ne-
glectae partes ejusirascerentur : non ergo ut volunt, velut
unius animantis haec tota vita est, quae omnes continet
deos, quasi suas virtutes, ve] niembra, vel partes 5 sed
suam quaeque pars habet vitam a caeteris separatam, si

praeter alteram irasci aitera potest, et alia placari, alia

concitari. Si autem dicitur omnes simul, id est, totum ip-
sum Jovem potuisse offendi, si partes ejus non etiam sin-
gillatim minutatimque colerentur, stulte dicitur. NuUa
quippe earum praetermitteretLir, cum ipse unus qui habet
omnia, coleretur. Nam ut aha omittam, quae smit innu-
merabiha, cura dicant omnia sidera partes Jovis esse, et
omnia vivere atque rationales animas habere, et ideo sine
controversia deos esse, non vident quam multos non co-
lant, quam multis aedes non construant, aras non sta-
tuant, quas tamen paucissimis siderum statuendas esse
putaverunt, et singillatim sacrificandum. Si igitur iras-
cuntur, qui non singillatim coluntur, non metuunt pau-
cis placatis, toto coelo irato vivere ? Si autem stellas om-
nes ideo colunt , quia in Jovc sunt quem colunt , isto
compendio possent in illo uno omnilnis supphcare. Sic
enim nemo irasceretur, cum in illo uno nemo contemnere-
tur potius quam cultis quibusdam justa irascendi causa
,

iUis, qui praetermissi essent, multo numerosioribus prse-

beretur : praesertim cum eis de superna sede fulgcntibu^

turpi nuditate distentus praeponeretur Priapus.
184 S. AtGlSXIM KPISCOIM

»*\\ \v>\ \v-»\ v\\\ »\\\ vv\\\\ v\ vv\\v«\\ wvwwv wvvvvwvvw vwvvwvvwwwvvvwv»

CAPUT XII.

De opinwne eoram^ qui Deimi animam mundi , el

mundum corpus Dei esse putaverunt.
QtiD illiid, iionne debet movere aciitos homines, vel
qualesciimque homines ? Non enim ad hoc ingenii opus
est pxccllentia , ut deposito studio contentionis attendant,
si mundi animus Deus est, eique animo mundus ut cor-
pus est, ut sit unum animal constans ex animo et corpore,
alque iste Deus est sinu quodam naturse in se ipso conti-
nens omnia, ut ex ipsius anima, qua vivificatur tota ista

moles vitae atque anima^ cunctorum viventium pro cujus-

que nascentis sorte sumantur, nihil omnino remanere,

quod non sit pars Dei. Quod si ita est, quis non videat
quanta impietas et irreligiositas consequatur, ut quod
calcaverit quisque, partem Dei calcet, etin omni animante
occidendo, pars Dei trucidetur ? Nolo omnia dicere quae
possunt occurrere cogitantiljus, dici autcm sine verecun-
dia non possunt.

CAPUT XIII.

De his! qui sola rationaiia animantia partes essc

unius Dei asserunt.

Si autem animaha rationaha sicut sunt homi-

sola ,

nes partes Dei esse contendunt

,
non video quidem si , ,

totus mundus est Deus quomodo beslias ab cjus partibus

,
 ni: CIVITATE UEI , LIBER I\ .
185
separent ? Secl oblactari quid opiis est ? De ipso rationali
animante , id est homine ,
quid infelicius credi potes ,

([uam Dei partem vapulare , cum puer vapulat ? Jam vero

partes Dei fieri lascivas , iniquas , impias , atque omnino
damnabiles ,
qiiis ferre possit , nisi qui prorsus insanit ?

Postremo ,
quid irascitur eis , a quibus non colitur, cum
a suis partibus non colatur ? Restat ergo , ut dicant omnes
deos suas habere vitas vivere nullum eo-
, sibi quemque ,

rura essepatrem cujusquam sedomnes colendos quicog- ^ ,

nosci et coh possunt quia tam multi sunt, ut omnes non

^

possint. Quorum Jupiter, quia rex prsesidet, ipsum credo

ab eis putari regnum constituisse, vel auxisse romanum.
Namsi hoc ipse non fecit quem ahumdeum opus tam mag- ,

num potuisse aggredi credant, cum omnes occupati sint

ofliciis et operibus propriis , nec alter irruat in alterius ? A
rege igitur deorum regnum hominum potuit propagari et
augeri.

'\/\'%\ WVt-WV^ IJVW WV^ WV\ VW» WV* VW4 ww vvw wv ww\ ww ww wwwwww wv* vv

CAPUT XIV.

Augnienta regnorum Jo\>i incongruenter ascrihi :

cum, si Kictoria , ut voluut , dea est , ipsa huic

negotio sola sufficeret.

Hic primum qnaero , cur non etiam ipsum regnum deus

aliquis est ? Cur enim non ita sit, si Victoria dea est? Aut
quid ipso Jove in hac causa opus est , si Victoria f aveat sit-

que propitia , et semper eat ad illos ,

quos vuh esse victo-
res ? Hac dea favente et propitia , etiam Jove vacante vel
aliud agente ,
quse gentes non subditae remanerent? quse
yegna non cederent ? An forte disphcet bonis, iniquissima
1 80 S. ALGISTIJNI EPISCOPI

iniproJ:)ilate pugnare, ct fiuitimos quietos luillaiuque in-

juriani facientes ad dilatandum regnum bello spontaneo

provocare ? Plane si ita sentiunt, approbo et laudo.

*\»\X\^\V\\V\A\\\\**\V\\'V^\\*\\VV\V\.VV^%\'*\**VV'%\'VV\VV%^VVV'»\V\'»JV\'\'%\'V%»Vt.'V*\V\V\'V**

CAPUT XV.
An congruat bonis latius vetle regnare.

ViDEAKT ergo ne lorte non perlineat ad viros bonos ,

gau-
dere de regni latitudine. Iniqiiitas enini eorum, cumqui-
l)us justa bella gesta sunt, regnum adjuvit ut cresceret :

quod utique paiTum esset , si quies et justitia finitimorum

contra se JDellum geri nuUa provocaret injuria : ac felicio-
ribus sic rel)us humanis omnia regna parva essent concor-
di vicinitatelaetantia et ita essent in mundo regna plurima
5

gentium, ut sunt in urbe domus phuimae civium. Pro-

inde belligerare et perdomitis gentibus dilatare regnu m ,

mahs videtur fehcitas, bonis neccssitas. Sed quia pejus es-

set, utinjuriosi justioribus dominarentur , ideo non incon-
grue dicitur etiam ista fehcitas. Sed procul dubio felicitas
major est, vicinum bonum habere concordem, quam vi-
cinum malum subjugare bellantem. Mala vota sunt op- ,

tare habere quem oderis , v(;l quem timeas, ut possit esse

quem nonimpia, non
vincas. Si ergo justa gerendo bella ,

iniqua Romani
,
imperium tam magnum acquirere po-
tucrunt, numquid tanquam ahqua dea colenda est etiam
iniquitas aliena ? Multum enim ad istam Lititudinera im-
])erii eam cooperatam videmus, quse faciebat injuriosos ,

iit essent cura quibus justa bella gererentur, et augeretur

impenura. Cur autem et iniquitas dea non sit , vel e\ter-

uanim eentium , si Pavor et Pallor el Febri.s dii romani

 DE CIVITAIE DEl , LIBER IV. 187

esse merueruiit? His igitur duabus, id est, aliena iniqui-

tate et dea Victoria , dum bellorum causas inic[uitas exci-

tat , Victoria eadem bella feliciter terminat , etiam feriato
Jove, crevit imperium. Quas enim hic partes Jupiter ha-
beret , cum ea quae possent ejus beneficia putari , dii ha-
bentur, dii vocantur, dii coluntur, ipsi pro suis partibus
invocantur ? ille ahquam par-
Haberet autem hic etiam
tem regnum etiam ipse appellaretur sicut appellatur
, si ,

illa Victoria. Aut si regnum munus est Jovis, cu^' non et

victoria munus ejus habeatur ? Quod profecto haberetur,

si non lapis in Capitoho*, sed verus a Rex regum et Domi-

» nus dominantium » cognosceretur atque coleretur''.

CAPUT XVI.

Quxdfuerit quod Romani omnibus rehus et omnibus

motibus deos singulos , deputantes , cBdem Quietis
extra portas esse vohierunt.

MiRou autem phirimum quod cum deos singulos sih- ,

guhs rebus et pene singidis motibus attribuerent, voca-

verunt deam Agenoriam quae ad agendum excitaret , ;

deam Stimulam, quae ad agendum ultra modum stimula-

ret deam Murciam quae propter modum non moveret
; ,
•,

ac faceret hominem, ut ait Pomponius (20), murcidum,

id est, nimis desidiosum etinactuosum deam Streniam, 5

quse faceret strenuum his omnibus diis et deabus pubh-

^

ca sacra facere susceperunt : Quietem vero appellantes,

quae faceret quietum cum ?edem haberet extra portam
Colhnam ,
pubhce illam suscipere noluerunt. Utrum
' Viflf siipr.i lih II. r. 2g. — ' .\poc. xvii, i^- Mx. i^ f' i Tim. vi, i.5.
 ,

188 S. AUGUSTIJNl EPISCOPl

indicium luit animi inquieti , an potius ita significatunr

est, qui illam tuibameolereperseveraret, nonplanedeo-

rum, sed djiemoniorum , eum quietem liaberc non posse:
ad quam vocat verus Medicus , dicens : <( Discite a me
))([uiamitis sum , et humilis corde ^ et invenietis requiem
» animabus vestris. * »

^Vl^t X^Wl %X\\ VVV\ W\% WV^WVt A^VV-^ WVl VVVk VW% WVV VW%'VW% w\v vv%% wv% v^v\wv\ w-

CAPUT XVII.
^n si Joins sumina potestas est , etiam Victoria dea
debuerit osstimari.

quod deam Victoriam Jupiter mittat,

Ats forte dicunt ,

atque illa tanquam regi deorum obtemperans ad quos ,

jusserit veniat et in eorum parte conoidat? Hoc vere di-

,

citur non de illo Jove quem deormn regem pro sua opi-
,
,

nione confmgunt sed de illo vero rege s^culorum quod

; ,

mittat non Victoriam quas nulla substantia est sed An-,

,

gelum suum, et faeiat vincere quem volueiit cujus con- 5

silium occultum esse potest, iniquam non potest. Nam si

Victoria dea est cur non deus est et triumphus
, et vic- ,

tori^) jungitur vel maritus , vel frater , vel fdius ? Talia

quippe isti de diis opinati sunt, qualiasi poetse fingerent,
atque a no])is exagitarentur , responderent isti ridenda
esse figmenta poetarum, non veris attrilmenda naminibus :

ct tamen se ipsi non ridebant, cum talia deliramcnta non

apud poetas legebant, sed in templis colebant. Jovem igi-
tur de omnibus rogarent, ei unitantummodosupplicarent.
Non enim quo misisset Victoriam si dea est et sub illo ,

rege est posset ei audere resistere et suam potius facere

,
,

voluntatem.
' Matth. xi. 29; ct .Juicm. vi, 16.
 DE CIMTATE DEI , LlBlili IV. 189

V\VVV\V'V\%%.\'\\\VV\*\\V-v\A\^V4'Vl\X\VVVV^VX\v\V"4VV\V%V\'\\'VV\\V'V\VVX\t\'V\VV\\VVVVVVVV

CAPUT XVIII.

Felicitatem et Fortunam qui deas putant , qua

ratione secernunt.

QuiD quod et Felicitas dea est ? ^Edem accepit , aram

meruit, sacra eicongrua persoluta sunt. Ipsa ergo sola co-
leretur. Ubi enim ipsa esset quid l3oni non esset ? Sed
,

quid sibi vult ,

quod etFortuna dea putatur , et colitur ?
An aliud est felicitas , aliud f brtuna ? Quia fortuna potest
esse et mala : felicitas autem si mala fuerit , felicitas non
erit. Certe omnes deos utriusque sexus, (si et sexumha-
bent , ) non nisi bonos existimare debemus. Hoc Plato
dicit *
, hoc alii philosophi hoc excellentes reipubhcae
,

popidorumque rectores. Quomodo ergo dea fortuna ali-

quando bona est ^ aliquando mala? An forte quando mala
est dea non est sed in maUgnum d?emonem repente
, ,

convertitur ? Quot sunt ergo deae istse ? Profecto quotquot

homines fortunati hoc est Ijonae fortunae. Nam cum sint
, ,

et alii plurimi simid, hoc est, uno tempore, malae fortu-

nae numquid si ipsa esset simul et mala esset et bona
, , -,

his ahud illis aliud? An illa cjuae dea est, semper bona
,

est ? Ipsa est ergo fehcitas cur adhibentur duo nomina ? :

Sed hoc ferendum est solet enim et una res duobus no- :

minibus appellari. Quid diversse aedes, diversse arae, di-

versa sacra? Est causa, inquiunt ,
quia felicitas illa est,

quam boni habent prsecedentibus meritis 5 fortuna vero

quoe dicitur bona sine ullo examine meritorum Ibrtuitu
accidit hominibus et bonis et malis, unde etiam fortuna
nominatur. Quomodo ergo bona est, qusesineullo judicio

• Plato II, <le republita.

190 S. ALGtSTINI EPISCOPI

venit et ad bonos et ad malos ? Ut quid aiitem colitur ,

quae ita cseca est ,

passim in quosliljet incurrens, utsuos
cultores plerumque prsetereat, etsuiscontemploribus hse-
reat? Aut si abquid proficiunt cultores ejus ut al^ illa vi- ,

deantur, et amentur jam merita sequitur non fortuitu •,

,

venit'^. Ubiest ergo definilio illa fortunse ? U])i est quod a

Ibrtuitis etiam nomen accepit ? Nihil enim prodest eam

colere, si fortuna est. Si autem suos cultores discernit ut ,

prosit fortuna non est. An et ipsam quo voluerit Jupi-

,
,

ter mitti? Colatur ergo ipse solus non enim potest ei ju- :

benti et eam quo voluerit mittenti

, fortuna resistere. ,

Aut certe istam mah colant qui nolunt habere merita , ,

quibus possit dea Fehcitas invitari.

CAPUT XIX.
De Fortuna muliehri.
Tantum sane huic vehit numini tribuunt quam For- ,
,

tunam vocant ut simulacrum ejus quod a matronis de-

,
,

dicatum est, et appellata est Fortuna muhebris% etiam

locutum esse memorise commendaveriiit atque dixisse ,

non semel , sed iterum quod eam rite matronae dedica-

,

verint^. Quodquidem si verumsit, mirarinos nonoportet.

Non enim mahgnis daemonibus etiam sic diflicde est fal-
lere quorum artes atque versutias hinc potius isti adver-
,

tere debuerunt, quod illa dea locuta est, quae fortuitu

accidit , non quse meritis venit. Fuit enim fortuna loquax,
et muta Fehcitas et ad quid ahud, nisi ut homines recte
\

vivere non curarent, concihata sibi Fortuna, quae illos

sine uUis bonis meritis faceret fortunatos ? Et certe si For-
' Livius lil). II. Pliifaroli. in Coviolano, ct iil». rle Fortitud.
 ,,

11E r.IVITATE TJEI, LIKRH IV. , 191

tuna loquitur, non saltem muliebris, sed virilis potius

loqueretur, ut non ipsae quae simulacrum dedicaverunt

putarentur tantum muraculum muliebri loquacitate fm-
xisse.

'%WVW\'»VVW VV%'\'%/W\'WVk'VW\VV\'\'\'W\ VWV^WWVVW 'WV\'VW\'WW'VW\'VW\'\-VV\'%/W\'VV

CAPUT XX.
De Virtate et Fide quas pagani templis et sacris
,

honorai^erunt , prcetermittentes alia bona , quce si-

militer colenda fuerunt , si recte aliis divinitas
tribuebatur.

ViRTUTEM quoque deam fecerunt quse quidem si dea :

Et nunc quia dea non est,

esset, multis fuerat praeferenda.
sed donum Dei est, ipsa ab illo impetretur, a quo solo
dari potest et omnis falsorum deorum turba vanescet.
:

Sed cur et Fides dea credita est, et accepit etiam ipsa

templum et altare ? Quam quisquis prudenter agnoscit
habitaculum illi se ipsum facit. Unde autem sciunt illi

quid sit fides , cujus primum et maximum oOicium est, ut

inverum credatur Deum Sed cur non suffecerat virtus ?.^

Nonne ibi est et fides ? Quandoquidem virtutem in qua-

tuor species distribuendam esse viderunt, prudentiam, jus-
titiam , fortitudinem , temperantiam. Et quoniam istae

singulse species suas habent , in partibus justitise fi Jes est :

maximumque locum apud nos habet quicumque scimus ,

quidsit, quod « Justus ex fide vivit*. « Sed illos miror ap-

petitores multitudinis deorum
quare , si fides dea est ,

ahis tammultis deabus injuriam fecerint, praetermittendo

eas, quibus simihter aedes et aras dedicare potuerunt? Cur
temperantia dea esse non meruit , cum ejus nomine non-
' Habac. u, 4- Rom, i, 17. Galat iii, 11 ot Hebr. x, 38.
 ;
, ,

I9i s. AVGLsriNi EPiscom

nulli romani principes non parvam gloriam compararint?
Cur denique fortitudo dea non est qujie affuit Mutio, ,

cum dexteram porrcxit in flammasi- quae alFuit Curtio ^ ^

cum se pro patria in abruptam terram prgcipitem dedit

quae affuit Decio patri et Decio filio cum pro exercitu ,

se voverunt^? omnibus vera inerat fortitudo,

Si tamenliis
unde modo non agitur, Quare prudentia quare sapientia ,

nulla numinum loca meruerunt ? An quia in nomine ge-

nerali ipsius virtutis omnes colimtur ? Sic ergo posset et
unus Deus coli cujus partes cseteri dii putantur. Sed in
,

illa una virtute et fides est, et pudicitia, cpise tamen extra

in aedibus propriis altaria meruerunt.

'VV%'%'VVV^'VVV*VVV\'VVV\\'V%.'\'VVV\A'Vl/\V%/V%A/VA^A'V\'\'VVl-'*'V*/%'\ArvVt'^^

OAPUT XXI.

Quod dona non intelligentes Dei , Virtute saltem et

Felicitate dehuerint esse contenti.

Has deas non veritas , sed vanitas fecit. Haec enim vei'i

Dei munera sunt , non ipsse sont dese. Verumtamen ubi est
virtus et felicitas ,
quid aliud quscritur ? Quid ei sufficit

cui virtus felicitasque non suflicit ? Omnia quippe agenda

complectitur virtus , omnia optanda felicitas. Si Jupiter,
ut haec daret , ideo colebatur ^
quia si bonum aliquid est
latitudo regni atque diuturnitas ad eamdem pertinet fe- ,

licitatem cur non intellectum est dona Dei esse non

•, ,

deas ? Si autem putatae sunt deae saltem alia tanta deorum ,

turba non qusereretur. Consideratis enim olliciis deoram

dearumque omnium quae sicut voluerunt pro sua opina- ,

Livius , lib. II. — 2 Id. lil). \n. — ^ Iil. lib. viu. et Id lib. x. Dciisdcm
vido infva. lib. v, c. i8.
 ,

r>E CIVITATE DEI , LIBEU IV. 193

tione ftnxerunt, inveniant , si possunt, aliquid quod ab
aliquo deo prsestari possit liomini lialjcnti virtutem , ha-
benti felicitatem. Quid docLriniie, vel a Mcrcurio, vel a
MineiTa petendum csset cum virtus omnia secum habe- ,

ret ? Ars quippe ipsa bene recteque vivendi virtus a vete- ,

ribus defmita est. Unde ab co quod grrece «^-r^ dicitur

virtus, nomen artis Latinos traduxisse putaverunt'. Sed
si virtus nonnisi ad ingeniosum posset venire ,
quid opus
erat deo Catio patre, qui catos, id est, acutos faceret, cum
hoc posset conferre fehcitas? Ingeniosura quippe nasci,
felicitatis est. Unde , etiamsi non potuit a nondam nato
coli dea Felicitas, uthoc ei conciliata donaret, conferret
hoc parentibus ejus cultoribus suis ut eis ingeniosi fihi ,

nascerentur. Quid opus erat parturientibus invocare Lu-

cinam cum si adesset fehcitas non solum bene parerent,
, ,

sed etiam bonos ? Quid necesse erat Opi deae commendare

nascentes, deo Vaticano vagientes, deae Cuninaejacentes,
deaeRmninae sugentes, deo Stalihno stantes, dese Adeonae
adeuntes Abeonre abeuntes
, deae Menti ut bonam 5 ,

haberent mentcm deo Volumno et deae Volumnae ut ; ,

bona vellent diis nupiiaUbus ut bene conjugarentur

; ,
,

diis agrestibus , ut fructus ul^errimos caperent , et maxime

ipsi diva3 Fructesese •, Marti et bellonae, ut Jjcne belhgera-
rent 5 dcae Victorire, ut vincerent 5 deo Honori ut honora- ,

rentur •, deae Pecuniae deo iEscuIano , ut pecuniosi essent 5

et fdio ejus Argentino, ut haberent aeream argenteam-

q^ie pecuniam ? Nam ideo patrem Argentini JEsculanum
posuerunt ,
quia prius serea pecunia in ireu esse coepit
post argentea ^. Miror autem quod Argentinus non genuit
,

Aurinum ,
quia et aurca suljsecuta est. Quem deum isti

si haberent, sicut Saturno Jovem, ita et patri Argcntino

et avo iFlsculano Aurinum prfeponcrent. Quid ergo crat
' Don;itns in Andriam Torentii. — ' Plin. iil). Txxiir. c. 3.

cix. 13
 ,,

194 S. AUGlSTtlVI EPISCOPI

iicccss<' propLcr hiTec bona vel animi, vcl corporis, vcl

externa , tantam deorum turbam colcre
et invocare quos 5

ncque omnes commcmoravi ncc ipsi potucrunt omnibus ,

humanis bonis minutatim singillatimque digcstis deos mi-

nutos et singulos providcre cum possctmagno facilique
^

compendio una dea Felicitas cuncta confcrre nec solum •,

ad JDona capicnda quisquam alius, scd neque ad dcpcllcnda

mala qsercretur? Gur enim essct invocanda propter fcssos
diva Fessonia, propter hostes depellendos diva Pellonia ,

propter segros medicus vcl Apollo , vcs i^sculapius , vel

ambo simul quando essct grande periculum ? Nec deus
Spiniensis , ut spinas ex agris eradicaret ; nec dea Rubigo
ut non accederet , rogarctur : una Fehcitate prsesente et
tuente , vcl nulla mala exorirentur , vel facilhme pelle-
rentur. Postremo cjuoniam de duabus istis deabus Yirtute
et Fehcitate tractamus , si prsemium
fehcitas virtutis est
non dea , scd Dei donum autem dea est cur non
est. Si ,

dicatur et virtutem ipsam conferrc quandoquidem etiam 5

virtutem conscqui fehcitas magna est.

4^WkM^« «\ \.Wi \%v* v^^wvw*»*^ w*v vvw wv\ vw\ vvv\ \vvvw\v\v\»w\vvw\ wwww

CAPUT XXll.

De scientia colendorum deorum, qucun a se V arro

gloriatur collatam esse Romcmis.

QuiD ergoest, quod pro ingenti bcncficio^Yarro jactat

non solum commemorat deos,
preestare se civibus suis, quia
quos coh oporteat a Romanis verumetiam dicit f[uid ad ,

quemquc pertincat? k Quomodo niliil prodest, inquitho-

minis alicujus mcdici nomen formamque nosse et quod ,

sit medicus ignorare : ita dicit niliil prodessc scire demii

 ,

DE CIVITATE r>El , HDEU IV. 195

esse iEsculapium , si nescias eum valeLudiui opilulari, al-
que ita ignorcs cur ei del^cas supplicarc. Hoc ctiam allir-

mat alia similitudiue , diccns non modo bcne vivcrc, scd

viverc omnino nemincm possc, si ignorct quisnamsit fa-
l)cr, quispistor, quis tector, a quo quid utensile j)ctere
possit,quem adjutorcm assumcre, quem ducem ([iicm ,

doclorem co modo nuUi duljium cssc assercns ita csse

: ,

utilem cognitionem deomm, sisciatur quam quisque dcus

vim et facultatcm ac potestatem cujusque rei liabeat. Ex
eo enim poterimus inquit, scirc qucm cujusquc causa
,

deum advocare adt(ue invocare debeamus ne faciaunis •

ut mimi solent, ct optemus a Libero aquam a Lympliis ,

vinum. Magna sane utiiitas.« Quis nimhuic gralias ageret

si vera monstraret •, ct si unum vcrum D(?um , a (juo csscnt
omnia bona , liominilius colendum doccrct ?

» % VVV^ VVV\ VV\ V vvv\ vvv\ vvv^ vvv\ vvv\ vvv» vvv\ »/vv\ xia^ VVVV VV-VVIVV» AVV\ l^^VVVVX* i\\'»'»

CAPUT XXIIL
De Felicitate, qiiam Romaui muhorum veneratores
deorum , diu non coluerunt honore divino , cumpro
omnihus sola sujficeret.

I. Sed undc nunc agitur et sacra eorum vcra

, si libri

sunt, et Felicitas deaest, cur non ipsa una quse coleretur

constituta est, quae posset univcrsa conferre et compen- ,

dio facere f(^liccm ? Quis enim optat aliquid propter aliud

quamut fclix fiat? Cur denique tamsero huic tantse dere
post tot Romanos principes Lucullus jTcdem constituit ? Gur
ipse Romulus f(5licem cupicns condere civitatcm non huic ,

tcmplum potissimumstruxit?Ncc propter aliquiddiiscae-

teris supplicavit quando nihil d(^esset si hoec ad<^sset.
, ,

13,
 ,

196 S. XUGLSTmi EPISCOl»!

Nam et ipse nec. prius rex , nec , ut putant ,

postca deus
fieret hanc deam propitiam non haljeret. Ut quid ergo
, si

Romanis deos. Janum Jovem, Martem, Pi-

constituit ,

cum, Faunum, Tiberinum, Hercidem et si quos ahos ? ,

Ut quid Titus Tatius addidit Saturnum, Opem, Solem, Lu-

nam Vulcanum Lucem et quoscumque ahos addidit
, , ,

inter c[uos etiamdeam Cloacinam, Fehcitate neglecta?

Ut quid Numa tot deos et tot deas sine ista ? An eam forte
in tanta turba videre nonpotuit? Hostihus certe rexdeos
et ipse novos Pavorem atque Pallorem propitiandos non
introduceret , si deam istam nosset aut coleret. Prsesente
quippe Fehcitate omnis pavor et pallor , non propitiatus
abscederet, sed pulsus aufugeret.
n. Deinde quid est hoc quod jam romanum impe- ,

rium longe lateque crescebat et adhuc nemo Fehcitatem ,

colebat ? An ideo grandius imperium quam fehciusfuit? ,

Nam quomodo ibi esset vera fehcitas ubi vera non erat ,

pietas ? Pietas enim est verax veri Dei cidtus non cultus ,

falsorum tot deorum quot daemoniorum. Sed et postea ,

jamin deorum numerum Fehcitate suscepta, magna bel-

lorum civihum infehcitas subsecuta est. An forte juste est
incUgnata Fehcitas cjuod et tam sero etnon ad hono-
, ,

rem sed ad contumeham potius invitata est ut cum ea

, ,

coleretur Priapus , et Cloacina , et Pavor , et Pallor , et

Febris , et c?etera non numina colendorum , sed crimina

colentiura ?

IIL Ad extremum , si cum turba indignissima tanta dea

colenda visa est , cur non vel illustrius cseteris colebatur.

Quis enim ferat ,

quodnequeinter deos Consentcs, cjuos di-

cunt in consihum Jovis adhiberi, nec inter deos, quos Selec-

tos Temphun ahquod ei
vocant, Fehcitas constituta est?
fieret quod et loci subhmitate et operis diguitate prsee-
,

mineret. Cur cnim non ahquid mehus quam ipsi Jovi ,

!'
 ,

DE CTVITATF. DEl , LIBER IV. 197

Nam quye etiam Jovi icgnum iiisi Felicilas dedit ? si la-
men cum regnaret felix fuit. Et potior est felicitas regno.
Nemo enim duljitat facile inveniri liominem ,
,
qui ti-

meat se fieri regem : nullus autem invenitnr ,

qui se nolit
esse felicem. Ipsi ergo dii , si per auguria vel quolil^et
raodo eos posse consuli putant , dc hac re consulerentur
utrum vellent Felicitati loco cedere : si forte aliorum
?cdibus vel altaribus jam fuisset locus occupatus , ubi yedes
major atque sublimiorFelicitati construeretur, etiamipse
Jupiter cederet , ut ipsum verticem collis Capitolini Feli-
citas potius obtineret.Non enim quispiam resisteret Fe-
quod fieri non potest, qui esse vellet infelix.
licitati, nisi,

Nullo modo omnino si consulerctur f aceret Jupiter quod ,

,

ei fecerunt tres dii , Mars , Terminus , et Juventas , cpii

majori et regi suo nullo modo cedere ioco voluerunt. Nani

sicutha])ent eorum litterse, cumrex TarquiniusCapitohum
fabricare vcllet eumque locum qui ei dignior aptior(|ue
,

videbatur ab diis ahis cerneret prrcoccupatum non au-

, ,

dens ahquid contra eorum facere arl^itrium et credens ,

eos tanto numini suoque principi vohintate cessuros •, quia

multi erant ilhc ubi Capitolium constitutum est ,
per au-
gurium utrum concedere locum vellent Jovi
qusesivit , :

atque ipsi inde cedere omnes voluerunt, prreter illos, quos

commemoravi Martem, Terminum, Juventatem atque
, :

ideo Capitohum ita constructum est ut etiam isti tres ,

intus essent tam obscuris signis, ut hoc vix homines doctis-

simi scirent. Nidlo modo igitur Felicitatem Jupiter ipse
contemneret , sicut a Termino , Marte , Juventate con-
temptus est. Sed ipsi etiam qui non cesserant Jovi, pro-
fecto cederent Fehcitati ,
quan ilhs regem fecerat Jovem
Aut si non cederent non , id contemptu ejus facerent , secl

(juod in domo Fehcitatis obscuri esse mallent, quam sine

ilhi in k>cis y)ro]Miis eminere.
 ,,

198 s. AiGvsri3{i EPiscopi

IV. Il;i dea Fclicitatc iii loco amplissimo et celsissimo

constituta , discerent cives unde omnis l)oni voti peten-
dum esset auxilium. Ac sicipsa suadente natura, aliorum
deorum supcrilua multitudine derelicta , coleretur una
Felicitas , uni supplicaretur , unius templum frequentare-
tur a civilius , qui felices esse vellent , quorum esset nemo
qui nollct : atqueita ipsa a se ipsa peteretur, quceab om-
niljus peteliatur. Quis enim alic[uid ab aliquo deo , nisi fe-

licitatem velit accipere , vel quod ad felicitatem existimat

pertinere ? Proinde si felicitas lialjet in potestate cum quo
hominesit, (habet autem, si deaest), quae tandem stulti-

tia est , ab aliquo eam deo petere ,

quam possis a se ipsa im-
petrare ? Hanc ergo deam super cseteros honorare etiam
loci dignitate debuerunt. Sicut enim apud ipsos legitur
Romani veteres nescio quem Summanum , cui nocturna
fidmina tribuebant , coluerunt magis quani Jovem , ad
quem diurna fulmina pertinerent *
. Sed post quam Jovi
templum insigne ac sulilime constructum est, propter
gedis dignitatem sic ad eum multitudo confluxit , ut vix
inveniatur qui Summani nomen ,
quod audire jam non
potest, se saltem legisse meminerit. SiautemFehcitasdea
non est, quoniam quod verum est, munus est Dei ille Deus 5

qureratur, quieam dare possit, et deorum falsorum multi-

tudo noxiarelinquatur ,
quam stidtorum hominum multi-
tudo vana sectatur , Dona Dei deos siloi faciens , et ipsum

eujus ea dona smit, obstiiiationesuperbsevoluntatisoiren-

dens. Sic enim carere nonpotcst infehcitate, qui tan(|uam
deam fehcitatem colit, et Deum datoremFelicitatisrelin-
<r[uit ; sicut carere non potest fame, qui paucm pictum lin-
guit, et ab homine, qui verum habet, no;i petit.

-Plin. lib. 11, c. .">2. OviJ. Farft. vi.

 DE CIVITATE DEl , LIBER IV. 199

V»i WVX VV\^ t*V\ VVW VV^VWWWWWVWVVM vvv\ vv*\vw\vvv\vw\vvv\ vv*\wv\wv\v* w

CAPUT XXIV.
Qiia ratione defendant pagani , quod inter deos
colant ipsa dona divina.

LiEETautem eorum considerare rationes.Usque adeo-ne,

inquiunt majores nostros insipientes fuisse credendum
,

est ut hcec nescirent munera divina esse non deos ? Sed

, ,

quoniam sciebant nemini talia nisi aliquo deo largiente

concedi, quorum deorumnominenoninveniebant, earum
rerum nominibus appellabant deos quas ab eis sentiobant ,

dari , aliqua vocabula inde flectentes , sicut a bello Bello-

nam nuncupaverunt non bellum , 5 sicut a cunis Cuninam,

non cunam •, sicut a segetibus Segetiam , non segetem ^

sicut a pomis Pomonam, non pomum •, sicut a bubus

Bul)onam non ])ovem aut certe nulln vocabuli declina-
, :

tione, sicut res ipsse nominantur ut Pecunia dicta est dea, ,

cpiae dat pecuniam non omnino pecunia dea ipsa putata

,

est ita Virtus, quse dat virtutcm

: Honor, qui honorem; 5

Concordia ,
qupe concordiam ; Victoria ,
quae dat victo-
riam. Ita , inquiunt, cum Fehcitas dea dicitur, non ipsa
qu?e datur , sed numcn illud «ttenditur a quo fehcitas
datur.
 .

200 s. AUGUsxmi EP)scoPi

•WVXt/VVVVXt^^VV VVVVVVVVVVV\VVVA VVV\ VVVVVVVVVlrVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVV/V^

CAPUT XXV.
De iino fantum colendo Deo, qui licet nomine igno-
retur, tmnenfelicitatis dator esse sentitur.

TsTA nobis reddita ratione multo facilius eis quorum ,

,

cor non nimis obduruit, persuadebimus fortasse quod vo-

luraus. Si enim jam humana infirmitas sensit, nonnisi ab
aliquo Deo dari posse felicitatem et hoc senserunt homi- •,

nes qui tam multos colebant deos in quibus et ipsum eo-

,
,

rum regem Jovem quia ejus nomen a cpio daretur felici-

5

tas ignorabant ideo ipsius rei nomine quam credebant

,

ab illo dari , eum appellare voluerunt : satis ergo judica-

runt, nec ab ipso Jove dari posse felicitatem, quem jam co-
lel^antsed utique ab illo quem nomine ipsius feUcitatis
^

colendum esse censebant. Confnmo prorsus a quodam

Deo quem nesciebant eos credidisse dari felicitatem
,
, :

ipse ergo quaeratur , ipse colatur, et sufiicit. Repudietur

strepitus innumerabilium daemoniorum non sufliciat
: illi

hic Deus ,non suflicit munus

cui inquam non
ejus. lUi , ,

sudiciat ad colendum Deus dator fehcitatis cui non suf- ,

ad accipiendum ipsa feUcitas.

fic.it Gui autem sufiicit, ( non
enim habet homo quid amphus optare debeat ) serviat ,

uni Deo datorifehcitatis. Nonestipse quen^ nominant Jo-

vem. Nam si eum datorem fehcitatis agnoscerent non ,

utique vel aham a qua daretur fehcitas nomine ipsius

, ,

fehcitatis inquirerent neque ipsum Jovem cum tantis in-

;

juriis colendum putarent. Iste ahenarum dicitur adulte-

rator uxorum, iste pueri pulchri impudicus amator et

raptor '

' Ganymedis. Uoni Iliad. fifr. xx.

 ;

DE GlViTAlt DEI , LlBlilV IT. 201

i**V»V«/i\*V\» WVWVV^-W-V^/VVM^VV» VWV WVWW» VWV VWWW» WV» WVWW» W*» WV» V»

CAPUT XXVI.
De ludis scenicis , quos sihi dii celebrari a suis cul-
toribus exegerunt.

Sed fingebat hsec Homerus, ait Tullius, et liumana ad

deos transferebat *
: divina mallem ad nos. IVIerito displi-

cuit viro gravi divinorum criminum poeta confictor. Cur

ergo ludi scenici , ubi haec dictitantur , cantitantur , acti-

tantur , deorum honoribus exhibentur , inter res divinas

a doctissimis conscribuntur ? Hic^exckmet Cicero non con-
poetarum sed contra instituta
tra figmenta , majorum. An-
non exclamarent et ibi «Quid nos fecimus? : u Ipsi diiista

suis honoribus exhibenda flagitaverunt , atrociter impera-

runt, cladem, nisi fieret, praenuntiarunt j
quia neglectum
est aliquid , severissime vindicarunt •,
quia id ,
quod ne-
glectum fuerat, factum est, placatos se esse monstrarunt.
Inter eorum commemoratur virtutes et miranda facta quod
dicam. Tito Latinio rustico Romano patri familias dictum
est in somnis , in senatum nuntiaret ut ludi romani
, ins-
taurarentur ,
quod primo eorum die in quodam scele-
rato, qui, populo spectante, adsupplicium duci jussusest,
numinibus videlicet ex ludis hilaritatem quserentibus ,

imperium. Cum ergoille, qui somnic

triste dispUcuisset

commonitus erat, postera die jussa facere non ausus esset ^

secunda nocte hoc idem rursus severius imperatum est

amisit fdium, quia non fecit. Tertia nocte dictum est homi-
ni ,
quod major ei pcena, si non faceret, immineret. Cum
etiam sic non auderet in morbum incidit acrem et hor-
,

' Cic. Tuscul. I.

202 S. AUGISTINI EPJSCOPI
ribilem. Tum vero ex amicorum sententia ad magistratus
rem detulit, atque in lectica allatus cst in senatum : ex-
positoque somnio , recepta continuo valetudine ,
pedibus
Tanto stupefactus miraculo senatus
suis sanus abscessit.
quadruplicata pecunia ludos censuit instaurari. Quis non
videat qui sanum sapit subditos homines malignis dae-
,
,

monibus a quorum dominatione non liberat nisi gratia Dei

,

per Jesum Ghristum Dominum nostrum vi compulsos ' ,

esse exhibere tahbus diis ,

quae recto consiho poterant tur-
pia judicari ? In iUis certe ludis, poetica numinum crimina
frequentantur, qui ludi , cogentibus numinibusjussu, se-
natus instaurabantur. In ilhs ludis corruptorem pudicitioe
Jovem turpissimi histriones cantabant, agebant, place-
bant. Si iUud fingeJjatur , iUe irasceretur ; si autem suis

criminibus etiam fictis delectabatur ,

quando coleretur,
nisi diabolo serviretur ? romanum conderet, di-
Ita-ne iste
lataret, conservaret imperium, quovis Romano, cui dis-
plicebant taha, homine abjectior ? Iste daret fehcitatem,
qui tam infeliciter colebatur •, et nisi ita coleretur , infeh-
cius irascebatur.

/V^-WW VWWt^Vl A^J^i^A^/VWW^ VVt-^X "WWXW^ 'VW'*'WW ww-ww vw/wwww^ ww ww vw%

CAPUT XXVIT.
De tribus generibus deorum , de quibus Sccevola
pontifex disputcwit.

Relatlm est in htteras doclissimum pontificem Scse-

volam disputasse tria gencra tradita deorum ^ : unum a

poetis, alterumaphilosophis, tertium a principibus civi-

tatis. Primum genus nugatorium dicit esse ,
quod mulla.

' Roin. VII, -i^ — - ViJe infra, lib. vi, c. 5.

 DE CITITATE DEI, LIBEU IV. 208
de diis fingaiitur indigna scciindum non congruere civi-
:

tatilnis ,
quod habeat aliqua supervacua aliqua etiamquse ,

obsit populis nosse. De supervacuis non magna causa

est : solet enim et a jurisperitis dici : « Superfluanon no-
cent. » Qupe sunt autem illa quse prolata in multitudinem
nocent.? « Hsec, inquit , non esse deos Hercvdem, iEscu-
lapium, Castorem, PoUucem : proditur enim a doctis,
quod homines fuerint, et humana conditione defecerint.
Quid ahud ? Quod eorum qui sint dii iion habeant civita-
tes vera sinudacra ([uod verus Deus nec sexum hal^eat.
•,

nec setatem nec definita corporis membra. » Hsec ponti-

,

fex nosse populos non vidt nam falsa esse non putat. :

Expedire igitur existimat, falh in rehgionecivitates. Quod

dicere etiam in hbris rcrum divinarum ipse Varro non
dubitat. Praeclara rehgio quo confugiat hberandus infir-
,

mus et cum veritatem qua hberetur inquirat credatur

, ,

ei expedire quod faUitur. Poeticum sane deorum genus

cur Sca3voLi respuat eisdem htteris non tacetur « Quia

, :

sic videlicet deos deformant ut nec bonis hominibus com- ,

parentur, cum ahum faciunt furari, ahum adulterare •, sic

item ahquid ahter , turpitcr, atque iiiepte dicere ac fa-

cere ; tres inter se deas certasse de prcemio pulchritudinis,
victas duas a Venere Trojam evertisse ; Jovem ipsum con-
verti in bovem aut cygnum , ut cum ahqua concumbat :

deam homini nubere Saturnum hberos devorare nihil

, :

deniqnc possc confingi miraculorum atque vitiorum quod ,

non ibi reperiatur, atque ab deorumnaturr longe absit.»

O Scaevola pontifex maxime kidos toUe si potes prae-
,
, , :

cipe popuhs ne tAles iionores diis immortahbus defe-

,

rant, ubicrimina deorum hbeatmiraii, et quie fieri pos-

sunt pLice.it imitari. Si autem tibi responderit popuhis :

« Vos nol)is importaslisista pontifices » deos ipsosroga, ,

:

quibu'; iiistigantibus ista jussistis, nc taha sibi jul^eant

204 S. AlGUSTIKl EPISCOI'1

exhiberi. Quae si mala simt , et propterea nuUo modo de

deorum majestate credenda, major est deorum injuria, de
quibus impune fmguntur. Sed non te audiunt, dsemo-
nes sunt, prava docent, turpibus gaudent non solum :

non deputant injuriam, si de illis ista fingantur^ sed eam

potius injuriam ferre non possunt, si per eorum solemnia
non agantur. Jamvero si adversus eos Jovem interpelles,
maxime ob eam causam, quia ejus plura crimina ludis
scenicis actitantur, nonne etiamsi Deum Jovem nuncupa-
tis, a quo regitur totus atque administratur hic mundus,

eo illi fit a vobis maxima injuria, quod eum cum istis co-
lendum putatis, eorumque regem esse perhibetis?

GAPUT XXVIII.

An ad obtinendmn dilatendumque regnum profuerit

Romanis cultus deorum.

NuLLo igiturmodo dii tales, qui talibus placantur, vel

potius accusantur honoribus, ut majus sit crimen quod
eis falsis oblectantur, quam si de ilhs vera dicerentur
romanum imperium augere et conservare potuissent. Hoc
enim si possent, Grsecis potius donum tam grande confcr-
rent, qui eos in hujuscemodi rebus divinis, hoc est, ludis

scenicis honorabihus digniusque coluerunt, quando et a

morsibus poetarum, quibus deos dilacerari videbant, se
non subtraxerunt, dando eis licentiam male tractandi ho-
mines quos hberet, et ipsos scenicos non turpes judicave-
runt, sed dignos etiam prsecLu^is honoribus habuerunt.
Sicut autem potuerunt, auream pecuniam habere Roma-
ni, quamvis deum Aurinum non colcrcnt sic et argen- ;
 .

DE CIVITATE DEI, LIBEll IV. 205

team habere potuerunt, et aeream, si nec Argentinum,
nec ejus patrem colerent iEsculanum et sic omnia cpise
:

retexere piget. Sic ergo et regnum invito cpiidem I)eo

vero nuUo modo habere possent ; diis vero istis falsis et
multis ignoratis sive contemptis , atc[ue illouno cognito
et fide sincera ac moribus cidto , et mehus hic regnum
haberent, c|uantumque haberent, et post haec acciperent
sempiternum, sive hic haberent, sive non haberent.

CAPUT XXIX.
De falsitate auspicii, quo romani regni fortitudo et
stahilitas visa est indicari.

Nam illud cpiale est cpiod pulcherrimum auspicium

iuisse dixerunt, cpiod paulo ante commemoravi, Martem
et Terminum et Juventatem nec Jovi regi deorum loco ce-
dere voluisse? Sic enim, incpiiunt, significatum est, Mar-
tiam gentem, id est, Romanam, nemini locum cpiem tene-
ret daturam-, romanos c|uocpie terminos propter deum
Termlnum neminem commoturum juventutem etiam 5

Romanam propter deam Juventatem nemini esse cessu-

ram. Videant ergo quomodo habeant istum regem deo-
rum suorum et datorem regni sui, ut cum auspicia ista
pro adversario ponerent, cui non cedere pulchrum esset
Quancpiam haec si vera sunt non habent omnino quid
,

timeant. Non eiiim confessuri sunt quod dii cesserint

,

Christo, cpii Jovi cedere noiuerunt. Salvis c|Liippe impcrii

finibus, Christo cedcre potuerimt, et de sedibus locorum
et maxime de corde credentium. Sed ante quani Christus
veniret in carne, ante cjuam denique ista scriberentui',
 ;

206 S. A.UGTJSTINI EPISCOPI

qune do libris eorum proferimus : sed tamen postea quam

factum est sub rege Tarquinio illud auspieium , aliquo-
tiesromanus exercitus fusus est hoc est, versus in fu- ,

gam, falsumque ostendit auspicium, quo Juventas illa

non cesserat Jovi et gens Martia superantibus atque
^ ,

irrumpentibus GaJlis in ipsa Urbe contrita est , •, et termini

imperii , deficicntibus multis ad AnniJjalem civitatibns , in
angustum fuerant coarctati. Ita evacuata est puIcJiritudo
auspiciorum, remansit contra Jovem contumacia non ,

deorum, sed dsemoniorum. Aliudest enim non cessisse

aliud unde cesseras redisse. Qnanquam et postea in
orientalibus partibus Hadriani voluntate mutati sunt ter-
mini imperii romani ' . Ille namque tres provincias nobiles,

Armeniam Mesopotamiam , , Assyriam, Persarum conces-

sit imperio : ut deus ille Terminus ,
qui lomanos termi-
nos secundum istos tuelDatur , et per illud pidcherrimum
auspicium loco non cesserat Jovi ,
plus Hadrianum regem
hominum, quam regem deorum timuisse videatur. Re-
ceptis quoque alio tempore provinciis memoratis nostra ,

pene memoria retrorsus terminus cessit cjuando Julianus ,

deorum illorum immoderato ausu na-

oraculis deditus ^ ,

ves jussit incendi, quiJjus alimonia portabatur qua exer- :

citus destitutus , mox etiam ipso Jiostili vulnere extincto ,

in tantam est redactus inopiam, ut inde nullus evade-

ret, undique hostibus incursantibus militem imperatoris
morte turJ^atum nisi placito pacis ilJic imperii fines cons-
,

tituerentur uJ^i hodieque persistunt non quidem tanto

, 5

detrimento quantum concesserat Hadrianus sed media

,
,

tamen compositione detixi. Vano igitur augurio deus Ter-

minus non cessit Jovi , c[ui cessit Hadriani voluntati, ces-
sit etiam Juliani temeritati, et Joviani necessitati. Vide-
runt hfc intelligentiores gravioresque Romani 5
sed con-
' Eutroji. lib. viii. — ' ViJo infi.i lili. v, c. 2i.
 ,

DE CIVITATE DEI , LIBER IV. 207

iraconsuetudinem civitatis quae dsemoniacis ritibus fuerat ,

obligata parum valebant quia et ipsi etiamsi illa vana

,
:

esse sentie])ant naturce tamen rerum sub unius veri Dei

,

regimine atqueimperio conslitutie, religiosum cultum qui ,

Deo debetur exbibendum putabant

, : « Servientes , ut ait
« Apostolus, creatursepotius quam Creatori ,
qui estbene-
« dictus insecula^ » HujusDeiverieratauxiliumnecessa-
rium , a quo mitterentur sancti viri et veraciter pii ,
qui
pro vera religione morerentur , ut falsae a viventiJjus tol-
lerentur.

CAPUT XXX.
Qualia de diis gentium etiam cultores eorum se sen-
tire fateantur.

CicERo augur irridet auguria homines , et reprehendit

corvi et cornicuk« voeibusvit£e cosiba moderantes^. Sed
iste Academicus qui omnia esse contendit incerta, indig-

nus est qui habeat ullam in his reljus auctoritatem. Dis-

putat apud eum Q. Lucihus Balbus in secundo de deo-
rum Natura hljro , et cum ipse superstitiones ex natura
rerum velut physicas et philosophicas inserat indignatur ,

tamen institutioni simuLierorum et opinionibus fabulosis

italoquens: a Videtis-ne igitur, ut a phisicis rebus bene
atque utihter, inventis, ratiosittractaad commentitios et
fictos deos? Quae res genuit falsas opiniones, erroresque
turbulentos, et superstitiones pene aniles, Et fbrmseenim
nobis deorum , et aetates , et vestitus ornatusque noti sunt :

genera praetera , conjugia , cognationes , omniiique tra-

' Rom. I, "iS. — ^Ciccr, de divinat. lib. ii.

208 S. AUGUSTIWI EPISCOPI

ducta ad similitudinem imbecillitatis humanse. Nam et

perturbatis animis inducuntur : accepimus enim deorum
cupiditates, segritudines, iracundias. Nec vero (ut fabulae
ferunt ) dii bellis prseliisque caruerunt. Nec solum ut ,

apud Homerum, cum duos exercitus contrarios alii dii ex

alia parte defenderent*, sed etiam ut cum Titanis, aut cum
Gigantibus sua propria bella gesserunt. Hsec et dicuntur
et creduntur stultissime, et plena sunt vanitatis summse-
que levitatis. » Ecce interim quae confitentur qui defen-
dunt deos gentium. Deinde cum haec ad superstitionem
'

pertinere dicat, ad religionem vero , qua^ ipse secundum

Stoicos videtur docere « ( Non enim philosophi solum,
:

inquit, verumetiam majores nostri superstitionem a reh-

gione separaverunt. Nam qui totos dies precabantur, in-
quit, et immolabant, ut sibi sui hberi superstites essent,
superstitiosi sunt appellati^ ) : » quis non intelligat eum
conari, dum consuetudinem civitatis timet, rehgionem
laudare majorum, eamque a superstitione velle sejungere,
sed quomodo id possit non invenire? Si enim a majoribus
iih sunt appellati superstitiosi, qui totos dies precabantur
et numquid et iUi qui instituerunt ( quod
imraolabant ,

iste ) deorum simulacra diversa aetate et veste

reprehendit
distincta, deorum genera, conjugia, cognationes? Hsec
utiqiie cum tanquam superstitiosa eulpantur, imphcat
ista culpa majores tahum simulacrorum institutores atque

cultores : iraphcat et ipsura, qui quantohbet eloquio se

in hbertatem nitatur evolvere, necesse habebat ista vene-
ran nec quod
•, in hac disputatione disertus insonat, mu-
tire auderet m popuh concione. Agamus itaque Christiani
Domino Deo nostro gratias, non coelo et terrae, sicut iste
disputat, sed ei qui fecit coehmi et terram 5
qui has supers-
titiones quas iste Balbus vehit balbutiens vix reprehendit,
' Homev. Iliad. kx. — * Lact.int. !ib. iv, c. '^8.
 ,

UE CUrjATE UEi, laBElV IV. 21)9

per altissimani Christi limiiilitatem, per Apostolorum prae-

dicationem, per fidem Martyrum pro veritate morientiuni
et cumveritate viventium, non solumin cordibus religio-
sis, verumetiam in aedibus superstitiosis libera suorum

servitute subvertit.

^1/*% WV% W\^ VW* VVl^ VW% \W\ VW\ WV% \ W\ W\\ WW WW VW\ W/W WT,WA/W W/VWW\ \\

CAPUT XXXI.
De opinionibus T^arronis, qui^ reprobata persuasione
popalari , licet ad notitiamveri Dei non pervene-
rit , umun tamen Deum colendum esse censuerit.

I. QuiD ipse Varro ,

quem dolenius in rebus divinis lu-
dos sceuicos, quamvisnoujudicioproprio, posuisse, cum
ad deos colendos multis locis velut religiosus bortetur,
nonne ita confitetur non se illa judicio suo sequi ,
quae
civitatem romanam instituisse commemorat ut si eam ,

civitatem novam constitueret, ex naturse potius formida

deos nominaque eorum se fuisse dedicaturum non dubi-
tet confiteriSed jam quoniam in vetere populo esset,
.?

acceptam ab antiquis nominum et cognominum historiam

tenere ut tradita cst debere se dicit et ad eum finem
, , ,

illa scribere ac perscrutari , ut potius eos magis colere

quam despicere vulgus veht. Quibus verbis homo acutis-
simus satis indicat non se aperire omnia ,
quae non sibi

tantum contemptui essent, sed etiam ipsi vulgo despicienda

viderentur, nisi tacerentur, Ego ista conjicere putaride-
bui, nisi evidenter alio loco ipse diceret dc rehgioniljus
loquens, niidta esse vera. qusenon modo vulgoscire non
sit utile , sed etiam tametsi falsa sunt , aliter existimare

populum expediat, et ideo Graecos taletas ac mysteria ta-

cix. 14
 ,:

210 S. AltiljSTIJNI EPISCUPI

citurnitate parietibusque clausisse. Hic certe totum con-

silium prodidit velut sapientium ,
per quos civitates et po-
puli regerentur. Hac tamen fallacia miris modis maligni
dsemones delectantur ,
qui et deceptores et deceptos pa-
riter possident, a quorum dominatione non liberat nisi
gratia Dei per Jesum Ghristum Dominum nostrum.
II. Dicit etiam idem auctor acutissimus atque doctissi-
mus quod,
hi soli ei videantur animadvertisse quid esset
Deus ,
qui crediderunt eum esse animam motu ac ratione
mundum gubernantem. Ac per hoc, etsi nondum tene-
bat quod veritas habet Deus enim verus non anima
^ ,

sed animae quoque est efFector et conditor : tamen si con-

tra praejudicia consuetudinis hber esse posset , unum Deum
colendumfatereturatque suaderet, motu ac ratione mun-
dum g>ibernantem : ut ea cum illo de hac re qusestio re-
maneret, quod eum diceret esse animam, non potius et
animse creatorem. Dicit etiam antiquos Komanos plus
(21) annos centum et septuaginta deos sine simulacro co-
luisse. « Quod si adhuc inquit, mansisset, castius dii ob-
,

servarentur. Cui sententia^ suae testem adhibet inter caete-

»

ra, etiam gentem Judseam nec dubitat eum locum ita:

concludere, ut dicat ,
qui primi simulacra deorum po-
puhs posiierunt, eos civitatibus suis etmetum dempsisse, et
errorem addidisse prudcuter existimansdeos facile posse
^

in simulacrorum stohditate contemni. Quod vero non ait

« Errorem tradiderunt » sed « Addiderunt » jam utique
; , ;

fuisse etiam sine simulacris intelhgi vult errorem. Qua-

propter cum solos dicit animadvertisse quid esset Deus, qui

eum crederent animam mundura gubernantem, castiusque

existiraat sine simulacris oi)servari rehgionem, quis non
videat quantum propinquaverit veritati ? Si enim ahquid
contra vetustatem tanti posset erroris, profecto et unum
Deum, a quo mundum crederet gubernari, et sine sirau-
 ,

DE CIVITATE DEI , LIBER IV. 211

lacio coleiidum esse censeret ^ atqiie in tam proxirao in-
ventus facile fortasse de animae mutabilitate commonere-
tur ur naturam potius incommutabilem quae ipsam
, ,

quoque animam condidisset, Deum verum esse sentiret.

Haec cum ita sint qusecumque tales viri in suis litteris
,

multorum deorum ludibria posuorunt confiteri ea potius ,

occulta Dei voluntate , compulsi suiit ,

quam persuadere
conati. Si qua igitur inde a nobis testimonia proferuntur,
ad eos redarguendos proferuntur, qui nolunt advertere
de quantaet quam maligna daemonum potestate nos libe-
ret singulare sacrificium tam sancti sanguinis fusi et do-
num Spiritus impertiti.

%*/v\ vt/v% vwt-v^fvt XW\ V*^'» WWWV%V\ W \W.'% W/V% \W^ WW^^VW WW VW* WyWVWIAYW v»

CAPUT XXXII.
Ob qiiam specieni utilitatis principes gentium apud
subjectos sibi populos falsas religiones voluenmt
permanere.

DiciT etiam de generationibus deorum magis ad poetas,

quam ad pbysicos fuisse populos inclinatos ; et ideo et se-
xum et deorum majores suos, id est, veteres
generationes
credidisse Romanos et eorum conslituisse conjugia. Quod
,

utique non aliam ob causam factum videtur, nisi quiii

hominum velut prudentium et sapientium negotium fuit
populum iii religionibus fallere , et in eo ipso non soluiii

colere , sed imitari etiam d?emones ,

quibus maxima est
fallendi cupiditas. Sicutenim dsemones nisi eos, quos fal-
lendo deceperint, possidere non possunt^ sic et homines
principes, non sane justi, sed dsemonum similes ea, qu?c
vana esse noverant. rehgionis nomine populis tanquam xqxa
 ,,

212 S. AiaUSTlJ^I EPISC.UPI

suadebant , lioc modo eos civili societati velut artius alli-

gantes, quo similiter subditos possiderent. Quis autem in-
firmus et indoctus evnderet simul fallaces , et principes
civitatis , et daemones ?

/VV\% VVV\ VVV^ V«/%^ VV%^ VV\^ VVV« '«^ VVV VVV% 'VVX^ '\'V%\^\/l/V\ A/V%^ -«/vx^

CAPUT XXXIII.
Quod judicio et potestate Dei Deri omnium regum.
atque regnorum ordinata sint tempora.

Deus igitur ille felicitatis auctor et dator ,

quia solus
est verus Deus , ipse dat regna terrena et bonis et malis.
Neque hoc temere et quasi fortuitu quia Deus est non ,
,

fortuna sed pro rerum ordinc ac temporum occulto no-

•,

bis notissimo sibi cui tamen ordini temporum non sub-

, :

ditus servit sed eum ipse tanquam dominus regit mo-

, ,

deratorquedisponit. Felicitatem vero non dat, nisi bonis,

Hanc enim possunt, et non habere et habere seiTientes
possunt et non habere regnantes. Quae tamen plena in ea
vita erit ubi nemo jam serviet. Et ideo regna terrena et
,

bonis ab illo dantur et mahs ne ejus cultores adhuc in

, ;

provectu animi parvuli haec ab eo muuera quasi magnum

aUquid concupiscant. Et lioc est sacramentum Veteris
Testamenti ubi occultum erat Novum quod illic pro-
, ,

missa et dona terrena sunt intclligentibus et tunc spiri- :

talibus, quamvis nondum in manifestatione praedicantibus,

et quae ilhs temporahbus rebus significaretur aeternitas
et in quibus Dei donis esset vera felicitas.
 DE CIVITATE Dl!:i, LIBER IV. 213

CAPUT XXXIV.
De regno Judceorum quod ah uno ,
et vero Deo in-
stitutum atque servatum est , donec in vera reli-

gione manserunt.

Itaque ut cognoscerentur etiam illa terrena bona ,

qui-
bus solis inhiant qui meliora cogitare non possunt in ip- ,

sius unius Dei esse posita potestate , non in multorum

falsorum, quos colendos Romani antea crediderunt po- ,

pulum suum ^^gypto de paucissimis multiplicavit et

in ,

inde signis mirabilibusliberavit. Nec Lucinammulieres illae

invocaverunt, quando earum partus, ut miris modis mul-
tiplicarentur, etgens illa incredibibter cresceret, ab Jilgyp-
tiorum persequentium, et infantes omnes necare volentium
manibus ipse liberavit, ipse servavit'. Sine dea Rumina
suxerunt^ sine Cunina in cunis fuerunt-, sine EducaetPo-
tina escam potumque sumpserunt : sine tot diis puerilibus
educati sunt ; sine diis conjugalibus conjugati •, sine cultu
Priapi conjugibus mixti. Sine invocatione Neptuni mare
transeuntibusdivisumpatuit, et sequentes eoruminimicos,
fluctibus in se redeuntibus, obruit ^. Nec consecraverunt
aliquam deam Manniam manna sumpse-
,
quando de coelo
runt •, nec quando sitientibus aquam percussa petra pro-
fudit ^, Nymphas Lymphasque coluerunt. Sine insanis
sacris Martis et Rellonse bella gesserunt , et sine victoria
quidem non vicerunt non eam tamen deam, sed Dei sui
,

uuuius habuerunt. Sine Segetia segetes sine Rubona bo- ,

ves , melia sine Mellona ,

poma sine Pomona ; et prorsus
' Exod. I, i). — = Id. XVI i5. — ^ Id. xvii, 6.
 ,

214 S. AUGUSTmi EPISCOPI

omnia pro quibus lantae ialsorum deorum turbae Romani
,

supplicandum putaverunt ab uno vero Deo multo feli-

,

cius acceperunt. Et si non in eum peccassent impia cu-

riositate tanquam magicis artibus seducti ad alienos
, ,

deos et ad idola defluendo et postrcmo Christum occi-

,

dendo in eodem regno etsi non spatiosiore tamen fe-

, , ,

liciore mansissent. Et nunc quod per omnes fere terras

gentesque dispersi sunt , iilius unius vcri Dei providentia
est : ut quod deorum falsorum usquequaque simulacra
arae, luci , templa evertuntur, et sacrificia prohibentur,
de codicibus eorum probetur quemadmodum hoc fuerit
tanto ante prophetatum ne forte cum legeretur in nos-
5 ,

tris ^ a nobis putaretur esse confictum Jam quod sequi- .

tur in volumine sequenti videndum est , et hic dandus

hujus prolixitatis modus.
 ,

DE CIVITATE DEI . LIBF.R V. 215

^-WX-WX^-Vl/V^ V^-VX WV\ WW \JV\i\ w\r% W/W w w xvw \ \w vvw ww ww wwww vw\ ww w

LIBER V.

ImTIO DE TOLLENDA FATI OPINIONE AGIT, NE DEMUM EXISIANT QUI ROMANI IMPERU
V1P.es ET INCREMENTA , QU.^E NON POSSE DIIS Fi^LSIS ASCr.IBl SUFERIOP.E LIBRO
MONSTRAVIT, REFERRE IN FATUM VELINT. InDE AD QU.CST10NEM DE PR.ESC1EXT1A
DEl DELAPSUS, PROBAT LIBEKUM NOSTRjE VOLUNTATIS ARBITRIUM PER EAM NO.N

AUFERRI. POSTEA DE MORIBUS ROMANORUM ANTIQUIS DICIT, ET QUO EORUM MERITO,

SIVE QUO DEl JCDICIO FACTUM SIT, UT ILLIS AD AUGENDUM IMPERIUM DEUS IPSE
VERUS, QUEM KON COLEBAKT , ADJUTOR FUERIT. DOCET POSTREMO QU* VERA
DUCENDA SIT FELICITAS CHRISTIASORUM IMPERATORUM.

PRyEFATlO

QuoNiAM constat omnium rerum optandarum plenitudi-

nem esse felicitatem, quae non est dea, scd donum Dei ^

et ideo nidlum deum colendum esse ab hominibus nisi ,

qui potest eos facere felices unde si illa dea esset sola ; ,

colenda merito diccretur jam consequenter videaraus :

qua causa Deus qui potest et illa Jjona dare quse hal^ere
, ,

possunt etiam non boni, ac per hoc ctiam non felices, ro-
manum imperium tam magnum tamque diuturnum esse
voluerit. Quia enim hoc deorum falsorum illa, quam cole-
bant, multitudo non fecit, et multa jam diximus, ct ubi
visum iuerit opportunum esse dicemus. ,

'
Scriptus an. ^ib. — ' VideD. Guillon, toni. xxi, p. 22.S-a35.
 ,,

216 S. AIGLSTIIHI EPISCOIM

»VVVVXVV\'\%.Vl^lVtX*\'VV\\'*,V\V\'V\j%/V\VVtVlVV\VV»^VV'VX\VV\VVVVV\/VVVVV\*-VVV*.V'V^VV*>

CAPUT I.

Causam romani imperii omniumque regnorum nec

fortuitam esse , nec in stellarum positione consis-
tere.

Gausa ergo magnitudinis imperii romani nec fortuita

estj nec fatalis, secundum eorum sententiam sive opinio-
nem ,
qui ea dicunt esse fortuita ,
quae vel nullas causas
habent vel non ex aliquo rationabili ordine venientes
, ; et
ea fatalia ,
qu^e praeter Dei et hominum vohintatem cujus-
dam ordinis necessitate contingunt. Prorsus divina provi-
dentia regna constituuntur humana. Quae si propterea
quisquam fato tribuit ,
quia ipsam Dei vohmtatem vel po-
testatem nomine appeUat, sententiam teneat hnguam
fati ,

corrigat. Gur enim non hoc primum dicit quod postea ,

dicturus est cum ab illo quisquam quaesierit quid dixerit

,

fatum ? Nam id homincs quando audiimt, usitata loquendi

consuetudine non intelhgunt nisi vim positionis siderum,
quahs est quando quis nascitur, sive concipitur quod :

ahqui ahenant a Dei vohintate, ahqui ex illa etiam hoc

pendere confirmant. SediDi, quisine Dei vohmtate decer-
nere opinantur sidera quid agamus vel quid bonorum ,

habeamus malorumve patiamur ab auribus omnium re- ,

pehendi sunt, non sohim corum, qui veram rehgionem te-

nent sed qui deorum quahumcumque licet falsorum
, ,

vohint esse cukores. Haecenim opinio quidahud agit, nisi

ut nulhis omnino cohitur aut rogetur Deus.^ Contra quos
modo Jiobis disputatio non est instituta sed contra eos ,

qui pro defensione eorum, quos deos putant , chrislianae

 ,

«E CIMTAXK DEI , LIBEd \. 21 7

rcligioni adversantur. Illi vero, qiii positionem stellaruni

([uodara modo decernentium qnalis qiiisque sit, et quid
ei proveniat boni quidve mali accidat , ex Dei voluntate
suspendmit, si easdem stellas putant habere hanc potesta-
tem traditam sibi a summa ilhus potestate ut , volentes
ista decernant, magnam coelo laciimt injuriam, in cujus
vekit clarissmio senatu ae splendidissima curia opmantur
scelera facienda decerni ;
quaha si ahqua terrena civitas

decrevisset, genere humano decernente fuerat everten-

da. Quale deinde judicium de hommum factis Deo rehn-
quitur ,
quibus coelestis necessitas adhibetur , cum Domi-
nus ille sit et siderum et hominum? Aut si non chcunt
stellas, accepta quidem potestate a summo Deo, arbitrio
suo ista decernere sed in tahbus necessitatibus ingerendis,
,

ilhusomninojussa compleie, ita-ne deipso Deo sentien-

dum est, quod indignissimum visum est de stellarum vo-
hmtate sentire ? Quod si dicuntur stellse signihcare potius
ista quam faccre ; ut quasi locutio quaedam sit illa positio
praedicens futura ( non enim mediocriter
, non agens :

doctorum hominum fuit ista sententia, ) non quidem ita so-

ient loqui mathematici, ut verbi gratia dicant « Mars ita :

positus homicidam significat sed, homicidam facit » ve- ; :

1umtamen ut concedamus non eos ut debent loqui, et a

philosophis accipere oportere sermonis regulam, adea prae-
nuntianda quse in siderum positione se reperire putant;
qui quod nihil unquam dicere potuerunt cur in vita
fit , ,

geminorum, in actionibus, in eventis, in professionibus,

artibus, honoribus, caeterisque rebus ad humanam vitam
pertinentibus, atque in ipsa morte sit phn'umquetanta di-
versitas, ut simihores eis sint, quantum ad haec attinet
muhi extranei ,
quam ipsi inter se gemini perexiguo tem-
,

poris intervallo in nascendo separati, in conceptu autem

\)('r unum concul^itum, uno etiam momento seminati?
 ,,
.

218 S. AUGUSTIJVI EPlSCOPr

VV Vlt^^XX-* VVV*\V\%\\\"\'1'VV\V\\'* VXV\ VV^^WWWWAVWWV^-^WVX \v\\\^\\ vv\» \v\-* \\\«

CAPUT II.

De geminorum simili dissimilique valetudine.

CicERo dicit Hippocratem nobilissimum medicum scrip-

tum quosdam fratres, cmu simul segrotare coe-
reliquisse,
pissent eorum morbus eodem tempore ingravesceret
, et
eodem levaretur geminos suspicatum Quos Possidonius
,
'
.

Stoicus multum astrologise deditus eadem constitutione ,

astrorum natos, cademque conceptos solebat asserere^.

Ita quod medicus pertinere credebat ad simillimam tem-
periem valetudinis, hoc philosophus astrologus ad vim
constitutionemque siderum qucie fuerat quo tempore con-
,

cepti natique sunt. In hac causa multo est acceptabilior,

et de proximo crcdibihor conjectura medicinahs quoniam :

parentes ut erant corpore affecti , dum concumberent, ita

primordia conceptorum afiici potuerunt , ut consecutis ex

materno corpore prioribus incrementis paris valetudinis
nascerentur deinde in una domo, eisdem ahmentis nu-
•,

triti ubi aerem et loci positionem et vim aquarmn plu-

,

rimum valere ad corpus vel bene vel niale afiiciendum

medicina testatur eisdem etiam exercitationibus assue-
;

facti, tam simiha corpora generent, ut etiam ad aegrotan-

dum uno tempore eisdem causis simihter moverentur

,

Constitutionem vero cceli ac siderum ,

quae fuit quando
concepti sive nati sunt, velle trahere ad istam aegrotandi
parihtatem cum tam midta diversissimi generis diversis-^
, ,

simorum affectuum et eventorum eodem tempoie in unius

regionis terra eidem coelo subdita poluerint concipi et

'Non invenitur in libiis qui extant Ciccronis tA Ilipjiociatis.— ^ Cic. Tiik\

et I. de divinat. et m. Offic.
 DE CIVITATE DEI , LIBER V. 219
nasci, nescio cujiis sit insolentiae. Nos aiitem novimns ge-
minosnon soliim actus etperegrinationes habere diversas,
verumetiam dispares segritudines perpeti. De qua re l'a-
cillimam quantum mihi videtur rationem redderet Hip-
,
,

pocrates , diversis alimentis et exercitationibus ,

quae non
de corporis temperatione , sed de animi voluntate veniunt,
dissimiles eis accidere potuisse valetudines. Porro autem
Possidonius, vel quilibet fatalium siderum assertor, mirum
si potest hic invenire cpiid dicat , si noht imperitorum men-

tibus in eis, c[uas nesciunt, rebus illudere. Quodenira co-

nantur efficere de intervallo exiguo temporis, cjuod inter
se gemini , dum nascerentur, habuerunt, propter coeh par-
ticulam , ubi ponitur horae notatio, quem horoscopum
vocant; aut non tantum valet, quanta invenitur in gemi-
norum voluntatibus , actibus , moribus , casibusque diver-
sita$; aut pkis etiamvalet, quani est geminorum vel hu-
mihtas generis eadem , vel nobilitas , cujus maximam
diversitatem nonnisi in hora, qua quisquenascitur, ponunt.
Ac per hoc si tam celeriter alter post alterum nascitur ut ,

eadem pars horoscop maneat^ cuncta paria cpiaero quae ,

si autem sequentis tar-

in nulhs possunt geminis inveniri :

ditashoroscopum mutat parentes diversos qusero quos , ,

gemini habere non possunt.

'V \ 1.-\ \ W\ VW\ X\ W VWl WV\ \ \X\ Wl.'* W*'* AXX^ V V\-\ \VV\ VVV\ VW\ \ W\ 'VW^ wv\ vw\ wv\ w

CAPUT III.

De argumento quod ex rotajiguli Nigidius mathe-

maticus assumpsit in qucestione geminorum.

Frustra itaque affertur nobile illud commentum de fi-

guH rota ,
quod respondisse ferunt Nigidium hac *
quaes-
' Nigidii meniinit Agell. lib xix, c. i^- Lucan, lib. i, ctc.
 ,

220 S. ALGISTINI EPISCOPr

tionc turbatum unde et Figulus appellatus est. Dum
,

cuim rotam fiyuli vi quanta potuit intorsisset currente illa ,

bis numero cle atramento tanquam uno cjus loco siunma

celeritate percussit ^ cleinde inventa sunt signa , c[ua3 fixe-

rat, desistente motu non , pai^vo intervallo in rotse illius

extremitate distantia. Sic,inc[uit, in tanta cceli rapacitate,
etiamsi alter post alterum tanta celeritate nascatur , quanta
rotam bis ipse [lercussi, in coeli spatio [Dlurinwim est hinc :

sunt, incpiit, cjuaecumcj^ue dissimillima [Derhibentur in mo-

ribus , casibuscjue geminorum. Hoc iigmentuin fragilius

est, cjuam vasa, c[u?e illa rotatione fmguntur. Namsi tam

multum in coelo interest, cjuod constellationilDUS compre-
hendi non potest, ut alteri geminorum haereditas obveniat,
non obveniat^ cur audentcaeteris,qui gemini non sunt,
alteri

cum inspexerint eorum constellationes taha pronuntiare ,

quae ad illud secretum pertinent quod nemo [jotestcom- ,

j^rehendere et momentis annotare nascentium? Si autem

,

propterea talia dicunt in ahorum genituris cjuia hsec ad .

[jroductiora s[5atia tem[)orum [Dertinent •, momenta vero illa

partium minutarum , cjuae inter se gemini possunt habere
nascentes , rel)us rainimis tribuuntur, de cjuahbus mathe-
matici non solent consuh ( c[uis enim consulat quando
:

sedeat quando dearabulet cjuando vel quid prandeat ? )

,
,

nuinquid ista dicimus, quandoiu moribus opcribus, ca- ,

sibusc[ue geminorum pluriraa phirirauracjue diversa mons-

tramus ?
 1

DF CrVlTATE DEI , LIUKU V. 2'2

kX-* %\ V"* \\\^ \\T\ Vl^-* \^V\ VVM VV*-"» ^'^^'^'VV*'* VVX,"* A-VV^^M/l ^a-x^^vvv^ A^V^II vw\xv^

CAPUT IV.

De Escdi et Jcicob geminis , jmdtiun inter se moriun

et actionum qncilitate clisparibus.

Nati sunt duo gcmini antiqua patrum memoria *

( ut
de insignibus loquar ) sic alter post alterum , ut posterior
plantam prioris teneret. Tanta in eorum vita fuerunt mo-
ribusque diversa , tanta in actibus disparilitas, tanta in
parentum amore dissimilitudo ut etiam inimicos eos inter ,

se faceret ipsa distantia. Numquid hoc dicitur, quia uno

ambulante alius sedebat et alio dormiei te alius vigila-
, \ ,

bat ; alio loquente, alius tacebat ; qua? pertinent adillas mi-

niitias, quce non possunt al) cis comprehcndi, cpii constitu-
tionem siderum, qua quisque nascilur, scribunt , unde
matliematici consulantur ? Unus duxit mcrcenariam servi-
tutem non servivit unus a matre diligebatur, alius
, alius :

non diligebatur unus honorem, cjui magnus apud eos ha-

:

bebatur, amisit, alter indeptus est. Quid de uxoribus, quid

de fdiis ,
quid de rebus ,
quanta diversitas ? Si ergo liaec

ad illas pertinent minutias temporum quae inter se ha- ,

hent gemini et constenationibus non ascrihuntur quare

,
,

aliorum constellationilDUs inspectis , ista dicuntur ? Si au-

tem ideo dicuntur quia non ad minuta incomprehensi-
,

biha sed ad temporum spatia pertinent C{U8e ohservari

, ,

notarique possunt , cpid hic agit rota illa figuh, nisi ut

homines luteum cor hahentes in gyrum mittantur , ne
mathematicorum vaniloquia convincantur ?

' Gen. XXV, 24.

 ,,

:222 S. A L Gl STIJN 1 KPISCOPI

«\ \\ \\ l\\ \ \\\\ WWAVW \W\V\^\\XX X^/W \!\/%/\ W\\ WW VIWVVW WVK ww ww w\x ww

CAPUT V.

Quibus modis convincanlur mathematici vanam

scientiam projiteri.

QuiD iidem ipsi, quorum raorbum quod eodem tem- ,

pore gravior leviorque apparebat amborum medici- ,

naliter inspiciens Hippocrales ,

geminos suspicatus est
nonne satis istos redarguunt qui volunt sideribus dare ,

quod de corporum simili temperatione veniebat ? Cur

enim similiter eodemque tempore non alter prior alter , ,

posterior aegr !tabant , sicut nati fuerant ,

quia utique
simid nasci ambo non poterant ? Aut si nihil momenti
attulit , ut diversis temporibus segrotarent ,
quod diver-
sis temporibus nati sunt , cpare tempus in nascendo di-
versunrad aliarum rerum diversitates valere contendunt?
Cur potuerant diversis temporibus peregrinari diversis ,

temporibus ducere uxores , diversis temporibus filios pro-

creare, et multa alia propterea quia diversis' temporibus
,

nati sunt non potuerunt eadem causa diversis etiam

, et
temporil^us segrotare ? Si enim dispar nascendi mora mu-
tavit horoscopum et dispariUtatem intulit caeteris rebus
, •,

cur illud in segritudinibus mansit quod habebat in tem- ,

poris £equahlate conceptus ? Aut si fata valetudinis in con-

ceptu sunt aliarum vero rerum in ortu esse dicimtur
,

non deljerenl , inspectis nataiium constellationibus , de

valetudine ahquid dicere quaudo eis inspicienda con- ,

ceptionahs hora non datur. Si autem ideo praenuntiant

a?gritudines non inspecto,

conceptionis horoscopo quia ,

indicant (nis momenta nascentium, quomododicerentcui-

 BE CIMTATE DEI , LIBER V. -liS

iibet corum geminorum ex nativitatis hora quando aegro- ,

taturus esset, cum et alter qui non habebat eamdem ho-

ram nativitatis , necesse haberet pariter segrotare ? Deinde
quaero , si tanta distantia est temporis in nativitate gemi-
norum , ut per hanc oporteat eis constellationes fieri di-

versas ,
propter diversum horoscopum , et ob hoc diversos
omnes cardines *, ubi tanta visponitur, ut hinc etiam di-
versa sint fata unde hoc accidere potuit cum eorum
•, ,

conceptus diversum tempus hal^ere non possit ? Aut si duo-

rum uno momento temporis conceptorum potuerunt esse
ad nascendum fata disparia cur non et duorum uno rao- ,

mento temporis natorum poGsint esse ad vivendum atque

moriendum fata disparia ? Nam si unum momentum, quo
ambo concepti sunt, non impedivit, ut alter prior alter ,

posterior nasceretur cur uno momento si duo nascun- ; ,

tur , impediat ahquid , ut alter prior , alter posterior

moriatur ? Si conceptio momenti unius diversos casus in
ntero geminos habere permittit 5 cur nativitas momenti
unius non etiam quoshbet duos in terra diversos casus
habere permittat , ac si omnia hujus artis vel potius vani-
commenta toHantur? Quidesthoc quoduno tempore,
tatis

uno momento sub una eademcjue coeli positione concep-

,

ti, diversa habent fata, quae illos perducant ad diversarum

liorarum nativitatem , etuno momento temporis sub una
eademque cseh positione, de duabus matribus duo pariter
nati diversa fata habere non possunt quffi illos perdu-
,
,

cant ad diversam vivendi vel moriendi necessitatem ? An

concepti nondum habent fata, quse nisi nascantur, habere
non poterunt ? Quid est ergo quod dicunt , si hora con-
ceptionahs inveniatur , multa al) istis dici posse divinis?
Unde etiam ilkid a nonnullis praedicatur quod quidam ,

sapiens horam elegit, qua cum uxore concumberet, undc

' r>e his astrologicis cardinibiis Ik[anilius, lih. ii.
 ,

224 S. AVGIjSTINI EPISr.OPI

filium mira}3ilein gigneret. Unde postremo , ct hoc est

quod de illis pariter segrotantibus geminis , Possidonius ,

magnus astrologusidemque philosophus respondebat ideo

fieri, quod eodem tempore fuissent nati, eodemque con-

cepti. Nam utique propter hoc addelDat conceptionem, ne

diceretur ei non ad liquidum eodem tempore potuisse nasci,
quos constabat omnino eodem tempore fuisse conceptos ^

ut hoc quod similiter simulque segrotal^ant, non daret de

proximo pari corporis temperamento, sed eamdem quoquc
valetudinis parilitatem sidereis nexibus alligaret. Si igitur
ad .lequalitatem fatorum non
in conceptu tanta vis est ,

debuerunt nascendo eadem fata mutari. Aut si propterea

mutantur geminorum quia temporil:)US diversis nas-
fata ,

cuntur, cur non potius intelligamus jam fuisse mutata ,

utdiversis temporibus nascerentur? Ita-ne nonmutat fata

nativitatis voluntas viventium , cum mutet fata concep-
tionis ordo nascentium ?

V\ VWTAXaVVXIX Wl-A. t VX\ WVWVWWX'* WW VWVVWWWV VW^ VWV VVWWW VWV VWV VW V

CAPUT VI.

De gemims disparis sexus.

QuANQUAM et in ipsis geminorum conceptibus, ubi certe

amborum eadem momenta sunt temporum unde fit ut ,

sub eadem constellatione fatab alter concipiatur mascu-

lus, altera foemina? Novimus geminos diversi sexus, ambo

adhuc vivunt , ambo setate vigent adhuc quorum cum

•,

sint inter se similes corporum species, quantum in di-

verso sexu potest instituto tamen et proposito vitae , ita

sunt dispares, ut pr?eter actus, quos necesse est a virilibus

distare f(eniincos . (|iiod i1!e in oilieio comitis militat et a
 ,

DE CIVITATE DEI, LIBER V. 225

siia domo pene semper peregrinatur , illa de solo patrio
et de rure proprio non recedit. Insuper ,
(quod est incre-
dibilius, si astralia fata credantur 5 11011 autem mirum, si
voluntates liominum et Dei munera cogitentur ) ille con- :

jugatus, illa ille numerosam prolem ge-

virgo sacra est 5

nuit ,illa nec iiupsit. At enim plurimum vis lioroscopi

valet ? Hoc quam iiihil sit jam satis disserui. Sed quale-
,

cumque sit, in ortu valere dicuiit, numquidetin conceptu?

ubi et unum concubitum esse manifestum est et tanta na- ,

turas vis est ut cum conceperit foemina deinds alterum

, ,

concipere omnino 11011 possit : iinde necesse esl eadem

esse iii geminis momenta conceptus. Aii forte ,
quia diverso
horoscopo nati suiit, aut ille in masculum, dum nascerentur,
aut iila iii foeminam commutata est? Guni igitur non usque-
quaque absurde dici posset, ad solas corporum ditFerentias
afflatus quosdam valere sidereos, sicut iii solaribus acces-
sibus et decessibus videmus etiam ipsius anni tempora va-
riari, et lunaribus incrementis atque decrementis augeri,
et minui quaedam genera rerum , sicut echinos , et con-
chas , et mirabiles a3stus Oceani 5 noii autem et animi vo-
luntatespositionibus siderum subdi : iiunc isti cum etiam
nostros actus inde religare conantur , admonent ut quse-
ramus , uiidene in ipsis quidem corporiljus eis possit ratio
ista constare. Quid enim tam ad corpus pertinens, quam

corporis sexus ? Et tamen sub eadem positione siderum

diversi sexus gemini concipi potuerunt. Uiide quid insi-
pientius dici aut credi potest , cjuam siderum positionem
quse ad horam conceptionis eadem ambobus fuit, facere
iion potuisse, ut cum quo habebat eamdem constellatio-
neiii,sexum diversum a fratre non haberet etpositionem 5

siderum, ([use fuit ad horam nascentium facere potuisse, ,

ut ab eo tam multum virginali sanctitate distaret ?

cix, 15
 ,,

226 S. AUGUSTINI EPISCOPI

«\4«^t'VV\\VVVit/VVVVi\VV\/\VVVVV%/V\VVVVVt/VVVVVVVVl'VVV'VVir\\«,Vl\iVV\iVVVVVVVV\'\'V

CAPUT YII.

De eJectione cliei quo uxor clucitur , cjuoi^e in agro

aliquicl plantatur cait seritur.

Jam iUud quis ferat, quod iii eligendis diebus nova

qusedam suis actibus fata moliuntur ? Non erat videlicet
ille ita natus , ut baberet admirabilem fdium •, sed ita po-
tius , ut contemptibilem gigneret : et ideo vir doctus ele-
git horam, qua misceretur uxori. Fecit ergo fatum quod
non habebat et ex ipsius facto coepit esse fatale quod in
, ,

ejus nativitate non fuerat. stultitiam singidarem Eli- !

gitur dies ut ducatur uxor : credo ,

propterea quia potest
in diem non Jjonum nisi eligatur , incurri et infeliciter
, ,

duci. Ubi est ergo quod nascenti jam sidera decreverunt?

An potesthomo quod ei jam constitutum est diei electione ,

mutare , et quocl ipse in eligendo die constituerit noii ,

poterit ab alia potestate mutari ? Deinde si soli homines

non autem omnia, quse sul) coelo sunt constellationibus ,

subjacent, cur alios ehgunt dies accommodatos ponendis

vitibus , vel arboribus , vel segetibus j ahos dies pecori-
bus , vel domandis , vel admittendis maribus ,
quibus
equarum vel boum foetentur armenta, etcoetera hujusmo-
di ? autem propterea valent ad has res dies electi quia
Si ,

terrenis omnibus corporibus sive animantibus sive non, ,

animantibus, secundum diversitates temporahum momen-

torum siderum positio dominatur considerent quam in-
, ;

numcrabiha sub uno temporis puncto vel nascantur vel ,

oriantur, vel inchoentur et tam diversos exitus habeant

,

iit istas oljservationes cuivis puero ridendas esse persua-

deant. Quis cnim cst tam cxcors , ut audcat diccre omnes
 ,

DE CIVIT.VTE DEI , LTBET; V. 227

arhores, omnes lierbas , omiies bestias , serpenlcs, aves^

pisces , vcrmiculos , momenla nascendi singillatim haberc
diversa ? Solent tamen homines ad tentandam peritiam
niathematicorum aflerre ad eos constellationes mutorum
animahum quorum ortus propter hanc explorationem
,

domi suse diligenter observant , eosque mathematicos

prseferunt caeteris, qui, constellationibus inspectis, dicunt
non esse hominem natum , sed pecus. Audent etiam di-
cere quale pecus utrum aptum lanitio an vectationi
, ,

an aratro , an custodise domus. Nam et ad canina fala

tentantur , et cum magnis admirantium clamoribus ista
respondent, Sic desipiunt homines, ut existiment, cuni
homo rerum ortus ita inhiberi ut cmii
nascitur , cseteros ,

illo sub eadem coeh plaga nec musca nascatur. Nam si

hanc admiserint proccdit ratiocinatio qure gradatim ac-

, ,

cessibus modicis eos a muscis ad camelos elephantosque

perducat. Nec ilhid volunt advertere cpiod electo ad se- ,

minandum agrum die, tam multa grana in terram simul

veniunt , simul germinant , exorta segete, simul herbes-
cunt, pubescunt , flavescunt, ettamcn inde spicas, cae-
teris coaevas , atque , ut ita dixerim , congerminales , ahas
rubigo interimit , ahas aves depopulantur , ahas homines
aveUunt. Quomodo istis ahas constellationes fuisse dicturi
sunt, quas tam diversos exitus habere conspiciunt? Au
cos poenitebit his rebus dies ehgere , easque ad coeleste
negabunt pertinere decretum et solos siderilius subdent ,

homines qui])us sohs in terra Deus dedit h])eras volun-

,

tates? His omni]3us consideratis non immerito creditur,

,

cum astrologi mira^Dihter multa vera respondent, occulto

instinctu fieri spirituum non ]3onorum ,
quorum cura est
has falsas et noxias opiniones de astralibus fatis inserere
humanis mentiiDus atque firmare , non horoscopi notati et
inspccli ahqua arte, quoe nuila est.
15.
 . ,
:

228 S. AUGrSTINI episcopi

CxiPUT YIII.

Dehis, quinonastrorumpositionem, sedconnexionem

causarum ex Deivoluntate pehdentemfati nomine
appellant.

Qui vero non astrorum constitutionem sicuti est cum ,

quidque concipitur vel nascitur , vel inchoatur sed om-

, ,

nium connexionem seriemque causarum qua fit omne ,

qucd fit, fati nomine appellant nonmultumcum eis de ;

verbi controversia laborandum atque certandum est

quandoquidem ipsum causarum ordinem et quamdam
connexionem Dei summi tribuunt voluntati et potestati

qui optime et veracissime creditur, et cuncta scire ante

quam fiant , et nihil inordinatum relinquere a quo sunt •,

omnes potestates ,
quamvis ab illo non sint omnium vo-
luntates. Ipsam itaque prsecipue Dci summi voluntatem ,

cujus potestas insuperabiliter per cuncta porrigitur , eos

appellare fatum sic prol)atur. AnuEei Seneca^ sunt, nisi
fallor , lii versus :

Duc summe pater, altlquc dominatov poli,

Quocuraque placuit, nulla parcndi mora cst.

Adsum inipiger : fac noile, comitabor gemens,

Blalusque patiar facere quod liciiil bono.
Ducunt Yolentem fata, noleiitem trahunt '

Nempe evidentissime hoc ultimo versu ea fata appellavit,

quam supra dixerat summi patris voluntatem : cui se pa-

ratiun oljedire dicit, ut volens ducatur , ne nolens traha-
tur j
quoniam scihcet , (c Ducunt volcntem iata , nolentcm

' Senec.llb. eplst. xviii,

 DE CIVITATE DEI , LIBEU V. 229
trahunt. » Illi quoque versus liomerici , huic sententiae
sufrragantur ,
quos Gicero in latinum \ertit :

Taies sunt hoininuni mentes, quali pater ipse

Jupitcr auctiferas lustravit luraine terras '.

Nec in hac qusestione auctoritatem halDcret poetica sen-

tentia : sed quoniam Stoicos dicit vim fati asserentes ,
,

istos ex Homero versus solere usurpare, non de illius poe-

tae, sed de istorum philosophorum opinione tractatur,
cum per istos versus ,
quos disputationi adhibent ,
quam
de fato habent ,
quid sentiant esse fatum apertissime de-
claraturquoniam Jovem appellant cpiem summum deum
,
,

putant a quo comiexioncm dicunt pendere fatorum.

,

/WVWVV^WVWWWmAWVWWWVVWWWi^-^VWI^^WWVVWWX^^YVWVVWVV^WMiVVVl^ai

GAPUT IX.

DeprcescientiaDeietliberahominis voluntate , con-

tra Ciceronis definitionem.

I. Hos Cicero ita redarguere nititur ^ , ut non existimet

aliquid se adversus eos valere , nisi auferat divinationem.
Quam sic conatur auferre , ut neget csse scientiam futuro-
rum, eamque omnibus viribus nullam esse omnino con-
tendat vel in Deo vel in homine nullamque rerum
, , ,

prcedictionem. Ita etDei prsescientiam negat, et omnem

prophetiam luce clariorem conatur evertere vanis argu-
mentationibus opponendo sibi cpisedam oracula quae
, et ,

facile possunt cjujb tamen nec ipsa convincit. In

refe.Ui :

his autem mathematicorum conjecturis refutancUs ejus reg-

nat oratio ; c^uia vere tales sunt , ut se ipsae destruant et
refellant. Multo sunt autem tolerabiliores ,
qui vel siderea

> Honier. Odiss. xi. — = Cic. Ub. ii. Je Divinat.

 ,,:

230 S. AUGUSTIKI EPISCOPI

fata constitiuint ,
quam iste qui tollit prffisclentiam futu-
rorum. Nam et confiteri esse Deum et negare praescium
futurorum , apertissima insania est. Quod et ipse cum vi-
deret, etiam illud tentavit asserere, quod scriptum est
« Dixit insipicns in corde suo Non est Deus
: sed non *
: ))

ex sua persona. Vidit enim quam esset invidiosum et mo-

lestum : ideoque Cottam fecit disputantem de liac re ad-
versum Stoicos , in lilDris de deorum Natura, et pro Luci-
lio Balbo cui Stoicorum partes defendendas dedit, maluit
,

ferre sententiam ,
quam pro Cotta ,
qui nuUam naturam
divinam esse contendit. In liJ^ris vero de Divinatione ex
se ipso apertissime oppugnat prsescientiam futurorum.
Hoc autem totum facere videtur, ne factum esse consen-
tiat, et perdat liberam voluntatem. Putat enim, concessa
scientia futurorum , ita esse consequens fatum , ut negari
omnino non possit. Sed quoquo modo se habeant tortuO"
sissimse concertationes et disputationes pbilosophorum
nos ut confitemur summum et verum Deum , ita volun-
tatem summamque potestatem ac praescientiam ejus con-
fitemur. Nec timemus ne ideo non voluntate faciamus
quodvoluntate facimus, quia id nos facturos ille prsescivit,
cujus praescientia falli non potest. Quod Cicero timuit,
ut oppugnaret proescientiam j ut non omnia
et Stoici ,

necessitate fieri dicerent , quamvis omnia fato fieri conten-

derent.
II. Quid est crgo quod Ciccro timuitin prsescientiafutu-

rorum ut eam labelactare dispulatione detestabili nite-

,

retur ? Videlicet quia si praescita sunt omnia futura hoc ,

ordine venicnt quo ventura esse prsescita sunt et si hoc

,
:

ordinc venient certus est ordo rerum prsescienti Deo et

, :

si certus est ordo rerum certus est ordo causarum non

, 5

enim aliquid fieri potest, quod non aliqua etliciens causa

» Psal. xiu, I. etiir, i.
 DE CIVITATE DEl, LIBEtl V. 231
pr^ecesseiit : si autem certus est ordo causamm ,
quo fit

omnequodfit; fato, inquit, fiunt omnia, qucefmnt. Quod

si ita est , niliil est in nostra potestate nullumque est ar-
5

bitrium voluntatis : quod si concedimus inquit omnis , ,

humana vita subvertitur •, frustra leges dantur 5

frustra

objurgationes, laudes, vituperationes , exhortationes adhi-

hentur neque uUa justitia bonis prsemia , et mahs sup-
•,

phcia constituta sunt. Haec ergo ne consequantur indigna

et absurda et perniciosa rcbus humanis , non vult esse

prcescientiam futurorum : atque inhasangustias coarctat

animuni rehgiosum , ut unum ehgat e duobus , aut esse
ahquid in nostra voluntate , aut esse prsescientiam futu-
rorum 5
quoniam utrumque arljitratur esse nonposse, sed
si alterum confirmabitur , akerum tolli ; si elegerimus
prsescientiara futurorum , tolh vohintatis arl^itrium •, si

elegerimus vohuitatis arbitrium , toUi praescientiam f utu-

rorum. Ipse itaque ut vir magnus et doctus , et vitae hu-

mana3 phirimum ac peritissime consulens , ex his duobus
elegit hberum vohmtatis arbitrium quod ut : confirmare-
lur, negavit praescientiam futurorum dum vult : atque ita

facere hberos , fecit sacrilegos. Rehgiosus autem animus

utrumque ehgit, utrumque confitetur, et fide pietatis
utrumque confirmat. Quomodo, inquit? Nam siest prae-
scientia futurorum sequentur illa omnia quse connexa
, ,

sunt , donec eo perveniatur , ut nihil sit in nostra vohui-

tate. Porro si estahquid in nostra vohintate, eisdem re-
cursis gradibus eo pervenitur, ut non sit prsescientia futu-
rorum. Nam per illaomnia sic recurritur « Si est vohmtatis :

arbitrium non omnia fato fiunt si non omnia fato fiunt,

, :

non est omnium si certus cau-

certus ordo causarum :

sarum ordo non est nec rerum certus est ordo praescienti
,

Deo quse fieri non possunt nisi prsecedentibus et efli-

,
,

cientibus causis si reruni ovdo preescienti Deo certus non

:
 ,,

332 S. AUGLSTINl EPISCOPI

est , omnia sic veniimt, iit ea ventura pr<TScivit porro
noii :

si non omnia sic veninnt, ut ab illo ventnra prsescita

sunt , non cst , inquit , in Deo prsescientia omnium futu-
rorum. »

III. Nos adversus istos sacrilegos ausus atque impios, et

Deum dic-mus omnia scire , ante quam fiant ; et voluntate
«os facere quidquid a nobis nonnisi volentibns fieri sen-
timus et novimus. Omnia vero fato fieri non dicimus
imo nulla fieri fa-to dicimus : quoniam fati nomen ubi
solet a loquentibus poni , id est, in constitutione siderum,
cum quisque conceptus aut natus est , (
quoniam res ipsa
jnaniter asseritur ) , nihil valere monstramus, Ordinem
autem causarum iibi voluntas Dei plurimum potest ,

neque negamus neque fati vocabulo nuncupamus nisi

, ,

forte ut fatum a fando dictum intelligamus, id est, a lo-

qucndo non enim abnuere possumus csse scriptum in
:

Litteris sanctis « Semel locutus est Deus duo hsec audivi

: ,
5

^) quoniam potestasestDci, ettibi, Domine, misericordia,

)) quia tu reddes unicuique secundum opera ejus *. Quod ))

enim dictum est Semel locutus est intelhgitur iinmo-

, <( , ))

biliter lioc est, incommutabihter est locutus

,
sicut no- ,

vitincommutabihter omnia, quaefutura sunt , et quse ipse

facturus est. Hac itaque rationc possemus a fando fatum

appeiJare , nisi hoc nomen jam in aha re soleretintelligi,

quo corda hominum nolumus inchnari. Non est autem

consequens ut si Deo certus est omnium ordo causarum,
,

ideo nilhl sit in nostrae voluntatis arbitrio. Etipsoe quippe

nostrse voluntates in causarum ordine sunt, cpii certus
est Deo ejusque pr?escientia continetur • cpioniam et hu-
manoe voluntalcs humanorum operum causse sunt. Atque
ita qui omnes rerum causas praescivit profecto in eis ,

« I'sal. Lxi, i:i, i3.

 ,,,

DE CIVITATE DEI , LIBER V. 233

causis eLiam nostras voluntatesignorare nonpotuit, quas
nostrorum operum causas esse prsescivit.
IV. Nam etillud, quod idem Giceroconcedit*, nihilfieri,
si causa eiliciens non prsecedat satis est ad eum in hac
,

quaestione redarguendum. Quid enim eum adjuvat quod ,

dicit nihil quidem fieri sine causa, sed non omnem cau-
sam esse fatalem ^ cpiia est causa iortuita , est naturalis
est voluntaria ? Suilicit ,
quia omne ,
quod fit nonnisi ,

causa prsecedente ficri confitetur. Nos cnim eas causas

quae dicuntur fortuita; unde etiam fortuna
, nomeh accepit,
non esse dicimus nulias , sed latentes 5 easque trilniimus,
vel Dei veri, vel quormiilibet spirituuin voluntati : ipsas-
que naturales nequaquam ab illius voluntate sejungimus,
qui est auctor omnis conditorque naturae. Jamvero causae
voluntariae, aut Dei sunt, autAngeloram, aut liominum,
aut quorumque animalimn tamen appelland^ sant vo-
: si

luntates animalimn rationis expertium motus illi quibus ,

aliqua faciunt secundum naturam suam cum quid vel ,

appetunt, vel evitant. Angelorum autemvoluntates dico,

sive bonormn quos Angelos Dei dicimus
,
; sive malorum
quos angelos dial^oli, vel etiam dsemones appellamus : sic

et liominum iDonorum sciiicet et malorum. Ac per lioc

coUigitur non esse causas eiFicientes omnium, quse fiunt,

nisi voluntarias, illius naturse scilicet, quse spiritus vitrc
est. Nam et aer isieseu vcntus, dicitur spiritus : sed quo-
niam corpus non est spiritus vitse. Spiritus ergo vita3,
est,

qui vivificat omnia creatorque est omnis corporis et om-

,

nis creati spiritus ipse est Deus spiritus utique non crea-
, ,

tus. In cjus voluntate summa potestas est, quse creatorum

spirituum voluntates bonas adjuvat, malas judicat omnes ,

ordinat 5 et quibusdam tribuit potestates quibusdam ,

non tribuit. Sicut cnim omniimi nalurarum creator est,

' Cic. lib. defalo.
 ,

234 S. ArGUSTINI episcopi

ita omnium potestatiim dator , noii voluntatum. Malae
quippe voluntates a]) illo non sunt quoniam contra natu-
5

ram simt, quse ab Corpora igiturmagis subjacent

illo est.

voluntatibus ^
qusedam nostris, id est, omnium animan-
tium mortalium, et magis hominum quam bestiarum ;

quaedam vero Angelorum sed omnia maxime Dei volun- :

tati subdita sunt cui etiam voluntates omnes subjiciuntur,

;

quia non habent potestatem, nisi quam ille concedit. Causa

itaque rerum, qua3 facit , nec fit , Deus est. Alise vero causae
et faciunt, et fimit omnes creati spiritus, maxi-
5 sicut sunt
me rationales. Corporales autem causce quse magis fiunt, ,

quam faciunt^ noii sunt inter causas efficientes annumeran-

dae quoniam lioc possunt quod ex ipsis faciunt spirituum
5 ,

voluntates. Quomodo igitur ordo causarum, qui piTCScienti

certus est Deo , id eilicit ut nihil sit in nostra voluntate
cum causarum ordine magnum halDeant locum
in ipso
nostrae voluntates ? Contendat ergo Cicero cum eis, quihunc
causarum ordinem dicunt esse fatalem, vel potius ipsum
fati nomine appellant quod nos abhorremus praecipue 5 ,

propter vocabulum ,
quod non in re vera consuevifintel-
ligi. Quod vero negat ordinem omnium causarum esse cer-
tissimum, et Dei prsescientise notissimmu, plus eum quam
Stoici detestamuj'. quod qui-
Aut enim Deum esse negat,
dem, inducta alterius persona, in hbris de deorum Natura
faceremohtus est aut si esse confitetur Deum, quem ne-
:

gat praescium futurorum, etiam sic dicit nihil dhud quam

quod ille « Dixit insipiens in corde suo Non estDeus :
'. »

Qui enim non est prrescius omnium futurorum non , est

utique Deus. Quapropter etvoluntates nostrae tantum va-

lent , quantum Deus eas valere voluit atque praescivit : et

ideo quidquid valent , certissime valent ; et quod facturoe

sunt , ipsEe omnino facturae sunt : quia vahturas atque fac-

' Psal. xiu, I. et ui; i.
 :

Dfi civitAte UEI j LlEEn. V. 235

turas ille pvrescivit , cnjus prcTScientia non potest.
falli

Quapropter si mihi fati nomen alicui rei adhibendum pla-

ceret, magis dicerem fatum esse infirmioris, potentioris
voluntatem qui eum habet in potestate ,
quam illo causa-
rum ordine, quem non usitato, sed suo more Stoici fa-

tum appellant , arbitrium nostrcc voluntatis auferri.

CAPUT X.

\An voluntatihus hominum aliqua dominetur ne^

cessitas.

I. Unde nec illa necessitas formidanda est quam for- ,

midando Stoici laboraverunt causas rerum ita distinguere,

iit quasdam subtraherent necessitati quasdamsubderent ,

atque in his, cpias esse sub necessitate noluerunt ,

posue-
runt etiam nostras voluntates ne videhcet non essent li-
,

bera3, si subderentur necessitati. Si enim necessitas nostra

illadicenda est quae non est in nostra potestate sed etiam
,
,

sinohmus cflicit quod potest, sicut est necessitas mortis,

,

manifestum cst voluntates nostras quibus recte vel per- ,

peram vivitur sub tah necessitate non esse. Multa enim

,

facimus, qu?e si nollemus, non utique faceremus. Quo

primitus pcrtinet ipsum velle nam si volumus est si no-
: , ;

iumus non est non enim vellemus sinoUemus. Si au-

, : ,

tem illa definitur esse necessitas secundum quam dicimus ,

necesse csse ut ita sit ahquid , vel ita hat 5

nescio cur eam
timeamus ne nobis hlDcrtatem auferat voluntatis. Neque
,

enim et vitam Dei et prsescicntiam Dei sub necessitate po-

nimus si dicamus necesse esse Deum semper vivere et
, ,

ciincta prDescire : sicut nec poLestas ejus minuitur , cum

 ,;

236 S. AUGUSTINI EPISCOPI

dicitiir mori faliique iionpossc. Sic cnimhoc nonpotest,
ut potius, si possct, minoris esse iitiquepotcstatis. Rccte
quippe omnipotcns dicitur ,
qui tamen mori et falli non
potest. Dicitur cnim omnipotens facicndo quod vult, noii
patiendo quod non vult quod ei si accideret nequaquam
: ,

esset omnipotens. Undc propterea quaedam non posset,

quia omnipotens est. Sic etiam cum dicimus iiecesse esse,
ut cum volumus, libero velimus arlDitrio ^ et verum pro-
cul dubio dicimus , et non ideo ipsum libcrum arbitrium
necessitati subjicimus ,
quse adimit libertatem. Sunt igituu
nostrsevoluntates, etipsa^ faciunt quidquid volendo faci-
mus, quodnon fieret, si nollemus. Quidquid autem alio-
rum hominum voluntate nolens quisque patitur , etiam sic

voluntas valet 5 ctsi non illius tamen hominis voluntas

sed potestas Dei. Nam si voluntas tantum essct, nec posset
qtiod veilet , potentiorc voiuntate impediretur : nec sic ta-

nicn voluntas , nisi voluntas esset 5 nec alterius , sed ejus

esset qui vellet non posset implere quod veliet. Ujide
, etsi

([uidquid praeter suam voiuntatem patitur liomo, non de-

Ijet triiDuere liumanis vel angelicis, vel cujusquam creati

spiritus voluntatibus , sed ejus potius qui dat potestateni

volentibus.
11. jSon ergo propterea nibil est in nostra voiuntate, quia
Deus prsescivit quid futurum esset in nostra voiuntate.
Non enim quilioc pr.Tscivit , niliil praescivit. Porrosiille,
qui prffiscivit quid futurumesset innostra voiuntate , noii
utique niliii, sed aiiquid prsescivit , profecto , et iiio prae-

sciente, est aiiquid in nostra voiuntate. Quocirca nuiio mo-

do cogimur aut rctenta prsescientia Dei,
, toilere voluntatis

arbitrium ^ aut retento voiuntatis arbitrio, Deum ( quod

nefas est) negare prsescium futurorum : sed utrumque am-
plectimur , utrumquc fideiiter et veraciter confitemur
iilud, ut ijcne credamus •, lioc, ut jjene vivamus. Malcau-
 ,

DE CIVITATE DEI , LIBER V. 237

tem vivitur , si de Deo non Ijone creditnr. Unde al^sit a
noljis ejus negare praescientiam, ut liberi esse veiimus, quo
adjuvante, sumus liberi , vel erimus. Proinde noii frustra
sunt leges, objurgationes , exhortationes, laudes et vitupe-
rationes : quia et ipsas f uturas esse prsescivit , et valent
plurimum, quantum eas valituras esse praescivii et preces ;

valent ad ea impetranda quae se precantibus concessu- ,

rum esse praescivit : et juste prsemia bonis factis, etpec-

catis supplicia constituta sunt.Neque enim ideo peccat ho-
mo, quia Deus iUum peccaturum esse praescivit imo :

ideo non duliitatur ipsum peccare cum peccat cpiia ille , ,

cujus pra3scientia falli nonpotest, nonfatum, non fortu-

nam non aliquid ahud sed ipsum peccaturum esse prae-
, ,

scivit. Qui si noht utique non peccat sed si peccare no-'

, :

luerit , etiam hoc ille prsescivit.

a'»'»»'^ vv» ww \x\/\ \\\\ \\\\ \\i\y \\\\\iw\\\f\\\,\rmwi\\wv\\\\\ \\\\\\i\\ \\\\ vw* \v\t i w

CAPUT XI.

De universaU providentia Dei , cujiis legihus omnia

continentur.

Deus itaque summus et verus cumVerbo suo et Spiritu

sancto ,
Deus unus omnipotens
quce tria unum sunt ,

creator etfactor omnis animae atque omnis corporis cujus :

sunt participatione fehces quicumque sunt veritate noii , ,

Tanitate fehces : qui fecit hominem rationale animal ex

anima et corpore qui eum peccantem, nec impunitum•, esse
permisit , nec sine misericordia derciiquit 5
qui bonis et
malis essentiam etiam cum iapidibus, vitam seminaiem
etiam cum arlDoribus , vitam sensuaiem etiam cum peco-
ribus , vitam intcJiectuaiem cuni soiis Anqeiis dedit : a
238 S. AUGUSTIKI EPISCOPI

qiio cst omnls modus , omnis specics , omnis ordo ; a quo

est mcnsura numcrus pondus a quo est quidquid natu-
,
, ;

raliter est cujuscumque gencris est cujuslibet sestima-

, ,

tionis cst a quo sunt semina formarmn formae scminum,

; ,

motus seminum atque formarmn qui dedit et carni ori- :

ginem pidcliritudinem valetudinem

,
,
,
propagationis fce-
cunditatem membrorum dispositionem salutem concor-
, ,

di^ :
memoriam sensum,
qui et animae irrationali dedit ,

appetitum rationali autem insuper mentem intelligen-

^
,

tiam , voluntatcm : qui non solum coelum et terram , nec

solum Angelum et hominem sednec exigui et contempti-
\

bilis animantis viscera, nec avis pennulam, nec herbse flos-

culum, nec arboris folium sine suarum partium convcnien-
tia ,et quadam vchiti pacc derchquit^ nullo modo est
credcndus regna hominum corumcpie dominationes et
seiTitutes a sua3 providcntitC legibus ahcnas esse vohiisse.

I%\W V%'\'» \ W» 'W'*'^ W»1 x^w» \ w» vw» \ w\ \ w\ vw\ \ v\\\\/vww\ w\\ \w\ wv\ w\\ \\w w

CAPUT XIL
Qiiihus morihus antiqui Romani merucrint , ut Deus
verus , quanwis non eum colerent , eorum augeret
imperium.

I. Proikde videamus quos Romanomm mores , et quam

ob causam, Deus verus ad augendum imperium adjuvare

dignatus est, in cujus potestate suntetiam regna teiTcna.
Quod ut absohitius disserere possemus , ad hoc pertinen-
tem et superiorem hbrum conscripsimus ,
quod in hac re

potestas nulla sit eorum deorum ,

quos etiam rebus nu-
gatoriis colendos putarunt 5 ct prsesentis vohiminis partes

superiores, quas huc usque perduximus, de fali quaestione

 DE CIVITAtE DEI , LIBEH V. 239
loUencln : ne quisquamcuijam persuasum
non illo- esset

rum deorum cultu romanum imperium propagatum at-

que servatum, nescio cui fato potius icl tribueret, quam
I)ei summi potentissima^ voluntati. Veteres igitur primi-
que Romani, quantum eorum docet et commendat histo-
ria , quamvis ut aliae gentes excepta una populi Hacbraeo- ,

rmn deos falsos colerent, et non Deo victimas , sed dse-

,

moniis immolarent tamen laudis avidi, pecunioe liberales

5

erant; gloriamingentem, divitias honestas volebant* hanc :

ardentissime dilexerunt^ propter hanc vivere voluerunt pro 5

hac et mori non dubitaverunt. Gaeteras cupicUtates hujus

imius ingenti eupichtate presserunt.Ipsam denique patriam
suam , c]uoniam servire videbatur inglorium , dominari
vero atcpie imperare gloriosum ,
prius omni studio hbe-
ram , deinde dominam esse concupierunt. Hinc est cjuod
regalem dominationem non lerentes, annua imperia binos-
c|ue imperatores sibi fecerunt , qui consules appellati sunt
a considendo , non reges aut domini a regnando atque
dominando : cum et reges uticjue a regendo dicti mehus
videantur , ut regnum a regibus , reges autem ut dietum
est , a regendo ^ sed fastus regius non disciphna putata
cst regentis , vel benevolentia consulentis , sed superbia
dominantis. Expulso itacpie rege Tarcpiinio , etconsuhbus
institutis , secutvmi est quod idem auctor in Romanorum
Liudibus posuit , « Quod civitas increchJ^ile memoratu
,

cst , adepta hljertate cjuantum brevi creverit , tanta cu-

piclo glorise incesserat ^. )) Ista ergo lauchs aviditas et
cupido glorice multa illa miranda iecit , laudabilia scili-
cet atcpie gloriosa secundum hominum existimationem.
II. Laudat idem
Sallustius temporibus suis magnos et
prseclaros viros Marcum Catonem et Caium Cncsarem
,
,

dicens, quod chu illa respubJica non habuit cpemquam vir-

' Sallust. in Catilln, — 2 Ibitl.-

 : ,:

240 S. ALGUSTINI EPISCOPI

tute magniim siia memoria fiiisse ilios duos ingenti

, sed
mcribus^ In laudibus autem Cfcsaris
virtute, diversis
posuit, quodsibimagnumimperium, exercitum, bollum
novum exoptabat, ubi virtus cnitescere posset. Ita fiebat
in votis virorum virtute magnorum , ut excitaret in ])el-

lum miseras gentes , et flagello agitaret Bellona sanguineo,

ut esset ubi virtus eorum enitesceret. Hoc illa profecto

laudis aviditas et glori:e cupido faciebat. Amore itaque
primitus libertatis ,
post etiam dominationis , et cupiditate

laudis et gloria? , multa magna feeerunt. Reddit eis utrius-

que rei testimonium etiam Poeta insignis illorum j inde

quippe ait :

Necnon Tarquinium ejectuni Porsenna jubebat

Accipcre, ingentique urbemobsidione premebat

JEneddai in ferrum pro libertale ruebant 2.

Tunc itaque magnum illis fuit aut fortiter emori aut li- ,

beros vivere. Sed cum esset adepta libertas tanta cupido ,

giorife incesserat , ut parum esset sola libertas , nisi et

dominatio qusereretur, dum pro magno liaberetur quod

velut , loquente Jove , idem Poeta dicit

.... Quin aspera Juno

Quffi mnre nunc, terrasque mctu, ca?Iumquo fatigat,

Consilia in melius referet, mecuraque fovebit

llomanos rerum uominos gentemque togalam.
Sic piacituni, veniet luslris labentibus a;tas ,

Cum domus Assaraci Pbtbiam clarasque Myccnas

Servilio premet , ac victis dominabitur Argis^.

Quae quidem Virgilius , Jovem inducens tanquam futura

prtedicentem ipse jam facta recolebat cernebatque prse-
, ,

senlia : verum propterea commemorare illa volui ut os- ,

tenderem dominationem post libertatcm sic haljuisse Ro-

liianos ut in corum magnis laudibus ponerentur. Hinc est
,

' Sallust. iu Catilin. — 2 vir?. /Eneid, vni. -— 3 jj. i.

 . ,

nE CIVITATE UEI, LlBER V. 24l

et illud eJLisdem poetse ,
quod cum aliarmn gentium arti-
bus eas ipsas proprias Romanorum artes regnandi atque
imperandi et subigendi ac debellandi populos anteponeret,
ait :

Excudent alii spirantia mollius sera ;

Credo equidem, vivos ducent de marmore vultus :

Orabunt causas melius ; coelique meatr.s

Describent radio, et surgenlia sidera dicent.

Tu regere imperio populos, Rcmane, memento.
Hae tibi erunt artcs pacique imponere moreni,
Parcere snbjectis, et debellare superbos '

III. Has artes illi tanto peritius exercebant, quanto

minus se voluptatibus dabant , et enervationi animi et
corporis in concupiscendis et augendis divitiis , et per il-
ias moribus corrumpendis rapiendo miseris civibus , , lar-
giendo scenicis turpibus. Unde qui jam morum labes
tales

superabant atque abundabant ,

quando scribeliat ista
Sallustius ; canebatque Yirgilius , non ilJis artibus ad ho-
nores et gloriam , sed dolis atque fallaciis ambiebant.
Unde idem Sed primo magis ambitio quam ava-
dicit : «

ritia animos hominum exercebat quod tamen vitium pro- ,

pius virtutem erat. Nam gloriam , honorem , imperium

bonus et ignavus seque sibi exoptant : sed ille , inquit
vera via nititur , huic quia bonse artes desunt , dohs at-
que fallaciis contendit^. » Hae sunt illae bonae artes, per
virtutem scilicet , non per fallacem ambitionem ad hono-
rem et gloriarn et imperium pervenire quae tamen bonus 5

et ignavus aeque sibi exoptant : sed ille , id estbonus ,

vera via nititur. Via virtus est ,

qua nititur tanquam ad
possessionisfinem, idest, ad gloriam, honorem,imperium.
Hoc insitum habuisse Romanos , etiam deorum apud
illos aedes indicant ,
quas conjunctissiraas constituerunt

' Virg. .4F.neid. vi. — 'Saliust. in ratilin.

ax. 16
I
 .

•24'2 S. ALGtSTlLM El»IS(rUPI

Virtutis <4 Honoris ,

pro diis habentes quse dantur a Deo.
Unde intelligi potest quem finem volebant esse virtutis
ct quo eam referebant qui boni erant ad honorem sci- 5
,

licet nam mali nec haheliant eam quamvis honorem

:
,

habere cuperent quem mahs artibus conabantur adi-

,

dipisc', id est, dohs atque fallaciis.

lY. Mehus laudatus est Cato. De illo quippe ait :

K Quo minus petebat gloriam , eo illum magis sequeba-

tur *. )) Quandoquidem gloria est , cujus ilh cupiditate
flagrabant ,
judicium hominum bene de hominibus opi-
nantium. Et ideo mehor est virtus quse humano testi- ,

monio contenta non est , nisi conscientise suse. Unde di-

cit Apostolus : « Nam gloria nostra hsec est , testimonium

» conscientise notrae ^ -, )> Et aho loco : (( Opus autem
» suum probet unusquisque , ct tunc in semetipso tantuuT
)) gloriam habebit , et non in altero ^. » Gloriam ergo et
honorem et impeiium, qute sibi exoptabant, et quo bo-
nis artibus pervenire nitebantur iDoni , non debet sequi
virtus , sed ipsa virtutem. Neque enim est vera virtus ,

nisi quse ad eum fniem tendit, ubi est bonum hominis, quo
mehus non est. Unde et honores quos petivit Cato^ pe- ,

tere non debuit, sed eos civitas ob ejus virtutem non pe-
tenti dare.
V. Sed cum iUa memoria duo Romani essent wtute
magni , Csesar etCato , longe virtus Catonis veritati vide-
tur propinquior faisse, quam Proinde quahs es-
Caesaris.
set illo tempore civitas , et antea quahs fuisset videamus ,

in ipsa sententia Catonis : (( Nohte inquit existimare

, ,

majores nostros armis rempubhcam ex parva magnam

fecisse. Si ita esset, multo pulcherrimam eam non ha-
beremus. Quippe sociorum atque civium ,
praeterea ar-

' Sallusl. in Cntilin. — ^ ^ Cor. 1,12. — ^ Galat. vi, \ — 4 Pliitaicli. m

Catone minoie.
 ,

DE CIVITATE DEI , LIBER V. 24i^

moium etequorum major oopia nobis quam illis est. Setl

alia fiiere quae illos magnos fecerunt, quae nobis uulla
sunt : domi industria foris justum imperium animus in
, ,

consulendoliber, neque delieto neque libidine obnoxius.

Pro liis nos habemus luxuriam atque avaritiam, publice
egestatem privatim opulentiam laudamus divitias, se-
,
:

quimur inertiam inter bonos et malos discrimen nui-

:

lum^ omnia virtutis prsemia ambitio possidet. Neque mi-

rum : ubi vos separatim sibi quisque consilium capitis
ubi domi voluptatibns , hic pecuniae aut gratiae servitis
eo fit ut impetus fiat in vacnam rempubhcam. »

VI. Qui audit hoec Catonis verba sive Sallustii, putat

quales laudantur omnes eos tales tunc
Romani veteres ,

fuissc vel plures. ahoquin vera non essent

Non ita est :

quse ipse item scriljit, ea quse commemoravi in secundo h-

bro hujus operis', ubi dicit injurias vahdiorum, etob eas
discessionem plebis a patribus, ahasque dissensiones domi
fuisse jam inde neque amphus sequo et mo-
a principio,

desto jure actum quandiu me-

,
quam expulsis regibus ,

tus a Tarquinio fuit, donec belium grave quod proptcr ,

ipsum cum Ethruria susceptum fuerat fmiretur postca , :

vero servih imperio patres exercuisse plebem regio more ,

verberasse , agro pepuhsse , et cseteris expertibus , solos

egisse in imperio 5
quarum discordiarum , dum ilh domi-
nari vellent , ilh seiTire nollent , fmem fuisse bellum pu-

nicum secundum. Quia rursus gravis metus coepit urgere,

atque ab ilhs perturbationibus aha majore cura cohibere
animos inquietos et ad concordiam revocare civilem. Sed
,

per quosdam paucos c[uipro suomodoboni erant, mag- ,

na administrabantur atque illis toleratis ac temperatis ,

mahs, paucorum bonorum providentia res ilia crescebat,

sicut idem historicus dicit multa sibi legenti et audienti, ,

' Vidcsupra, lib. ii, cap. i8.

10.
 ,

2'i-1 S. ALGVSTI.M Ensvori

qiiffi populus romanus domi militiaequc . niaii atque ter-
la prseclara facinora fecerit , se libuisse attendere quae
res maxime tanta negotia sustinuisset ;
quoniam sciebat
s.iepeniimero parva manu cummagnis legionibus hostium
contendisse Romanos, cognoverat parvis copiis bella gesta
cum opulentis regibus ; sibique multa agitanti constare
dixit ,
paucorum civium egregiam virtatem cuncta patra-
visse , eoque factum ut divitias paupertas , multitudinem
paucitas superaret. Sed post quam « Luxu atque desidia
incjiiit , civitas corrupta est , rursus respublica magnitu-
dine sui imperatorum atque magistratuum vitia sustenta-
bat. •» Paucorum igitur virtus ad gloriam, honorem, impe-
rium , vera via , id est , virtute ipsa nitentium , etiam a
Catonelaudata est. Hinc erat domi industria ,
quani com-
memoravit Cato , ut aerarium esset opulentum , tenues
res privatae. Unde corruptis moribus vitium e contrario
posuit, pubUce egestatem, privatim opulentiam.

CAPUT XIII.

De amore laudis ,
qui cum sit vitium, oh hoc virtus
putatur , quia per ipsum vitia majora coliibentur.

Quamobre:^! cum diu fuissent regna Orientis illustria ,

voluit Deus et Occidentale fieri ,

quod tempore esset pos-

terius,sed imperii latitudine et magnitudine ilhistrius.

Idque tahbus potissimum concessit bominibus ad domanda
gravia mala multarum gentium, qui causa honoris,
laudis et glorise consuluenuit patriae in qua ipsam glo- ,

riam requirebant , sahitemque ejus sahiti SLuie prfeponere

 : . ;

Dli CXVIXATE DEl, LIBKIV III. 245

non dubitaverunt pro ,
isto uno vitio , id est , amore lau-
dis ,
pecuniDe cupiditatem et multa alia vitia comprimen-
tes. Nam sanius videt, qui et amorem laudis vitium esse
cognoscit : quod nec poetam fugit Horatium, qui ait

Laud.s amore turnes, sunt certa |)iacula quaj te

Ter pure ieclo poterunt recreare libello '

Idemque in carmine Lyrico , ad reprimendam dominandi

libidinem ita cecinit

Latius regnes aviduin doniando

Spiritum, quam si Libyam remotis
Gadibus ^ jungas, et uterque ^ Pcenus
Serviat uni ^.

Verumtamen cjui libidines turpiores , fide pietatis impe-

trato Spiritu sancto , et amore intelligibilis pulchritudinis

non refrenant melius saltem cupiditate humanse laudis

,

et gloriaenon quidem jam sancti sed niinus turpes sunt.

, ,

Etiam Tullius hinc dissimiUare non potuit in iisdem li- ,

bris, quos de repubhca scripsit, ubi loquitur de instituendo

principe civitatis ,
quem dicit alendum esse gloria ^ et con-
sequenter commemorat majores suos multa mira atque
Huic ergo vilio non
prEeclara glorire cupiditate fecisse.
solum non resistebant verumetiam id excitandum et ac- ,

cendendum esse censebant, putantes hoc utile esse rei-

publicse.Quanquam nec in ipsis philosophiae libris, Tullius
ab hac peste dissimiJet ulii eam hice cLirius confitetur. ,

Cum enim de studiis tahbus loqueretur quse iitique sec- ,

tanda sunt fme veri boni non ventositate laudis huma- ,

npe hanc intuht universalem generalemque senter.tiam

, :

cc Flonos aht artes omnesque accenduntur ad studia glo-

,

ria jacentque ea semper qute apud quosque improban-

,

lur ^ »

' Horat. 1. Epist. — = Gades, insula Hispanice. — 3 LJbycus ^t Gaditanu?,

iiiterprele Porphyr. — 4 Horat. lib. ii. Cannin. — 5 cjcer. Hb. i, Tuscul.
2-46 ». ai:gi stjjm KPisropi

Al'^ \ V^A \ \ V\% \ V\\ \ \'\^ %\ %^ V*;V* Vi^"* VVV\ VV*% ^\/V^ \ VX* VV\\ VV%'% \ l'*'^ VVX^ ^-XV» VV%.'» VVM % *

CAPUT XIY.

De resecando (imore humance , quoniam

laiidis jus-
torujn gloria omnis in Deo sit.

Hric igitiir ciipidilati melius resistitur sine dubitatione ^

quam ceditur. Tanto enim quisque est Deo similior, quanto
est ab hac immunditia mundior. Quae in liac vita etsi
non funditus eradicatur ex corde quia etiam bene pro- ,

ficientes animos tentare non cessat saltem cupiditas gloriae ^

superetur diiectione justitiae : ut si alicubi jacent ,

quae
apud quosque improbantur si bona si recta sunt^ etiam , ,

ipse amor humanse laudis erabescat et cedat amori ve- ,

ritatis. Tam enim est hoc vitium inimicum piae fidei, si

major in corde sit cupiditas glorise (|uam Dei timor vel

amor, ut Dominus diceret : « Quomodo potestis credere,
» gloriam alj invicem expectantes , et gloriam, quae a solo
» Deoest, non quaerentes Itemde quibusdam, quiin '
? »

eum crediderant, etverebanturpalam confiteri, ait Evan-

gehsta « Dilexeruntgloriamhominummagis quam Dei^?»
:

Quod sancti Apostoh non fecerunt qui cum in his locis :

praedicarent Christi nomen, ubi non solum improbabaur j

sicut ilJe ait « Jacentque ea semper

: quae apud quosque ,

improbantur verumetiam summnc detestationis habeba-

^

tur » tenentes cpiod audierant a ]iono Magistro eodem

•,

Medico mentium « Si quis me negaverit corani homini-

:

» bus negal^o eum coram Patre mco

, qui in coelis cst, et ,

» coram Angehs Dei ^, » inter maledicta et opprobria, intcr

gravissimas persecutiones crudelesque poenas non sunt ,

' Joaii. V, 44- — •'1<^- '''I- ^^- — •'jMattli. \. .'33. pI Liic. \ii. 9.
 ,

1)K «IVITAJE m.l , I.IUEK Y. 247

deteiriti a prsedicatione salutis humanae tanto fremitu of-
fensionis humanae. Et quod eos divina facientes atquedi-
i^entes divineque viventes , deliellatis quodam modo cor-
dibus duris, atque introducta pace jastitire, ingcns in
Ecclesia Christi gloria consecuta est non in ea tanquam
^

in suse virtutis fine quieverunt : sed eam quoque ipsam ad

Dei gloriam referentes, cujus gratia tales erant, isto quo-
que fomite eos, c[uibus consulebant, ad amorem illius a
quo et ipsi tales fierent accendebant. Namque ne propter ,

humanam gloriam boni essent , docuerat eos Magister il-

lorum , diccns : a Cavete facere justitiam vestram coram

» hominibus ut videamini ab eis alioquin mercedem non
, ^

» haljebitis apud Patrem vestrum, quiin coehs est '. » Sed

rursus ne hoc perverse intelligentes hominibus phicere

metuerent, minuscjue prodessent latendo quod boni sunt,
demonslrans quo fine innotescere deberent Lueeant, : «.

))inquit, opera vestra coram h(.mimbus, utvideant bona

» facta vestra et glorificent Patrem vestrum
, qui in coehs ,

» est -. Non ergo u Ut videamini ab eis, » id est, hac inten-

))

tione ut eos ad vos converti vehtis ,

quia non per vos ali-

quid estis Ut glorificent Patrem vestrum c[ui in

: sed « ,

» coehs cst, M adquemconversifiantquodestis. Hos secut

sunt Martyres, qui Sca3volas, et Curtios, et Decios non ,

sibi inferendo poenas , sed illatas ferendo , et virtute vera

tpioniam vera pietate , et innumerabiU multitudine supe-
rarunt. Sed cum illi essent in civitate terrcna , c[uibus
propositus erat omnium pro illa officiorum fmis , incolu-
mitas ejus , et regnum no'i in coelo , sed in terra 5 non in
vita aeterna , sed in decessione morientium et successione
moriturorum •
quid ahud amarent quam gloriam , cpia
voleljant etiam post mortem tanquam vivere in ore lau-
dantium ?

^Maltli. VI, i. — 1(J. V. i(;.

 ,

'^•^S S. AUGtSTINI EPISCOPT

*/V% W\^'\'*.'*^ V\'%'% WV^ WX^-WWWWX^W* WW^WV» W/W^WfX WIW W\ WW % W/^A/Wi w\^ ww

CAPUT XV.
De mercede temporali , quam Deus reddidit bonis
morihus Romanorum. »

QuiBus ergo non erat Deus daturus vitam seternam cum

sanctis Angelis suis in Civitate sua coelesti , ad cujus so-
cietatem pietas vera perducit ,
quGe non exhibet servitu-
tem^eligionis ,
quam /a.Y.ny> Graeci vocant , nisiuni vero
Deo 5 si neque hanc eis terrenam gloriam excellentissimi
imperii concederet , non redderetur merces bonis artibus
eorum , id est virtutibus ,
quibus ad tantam gloriam per-
venire nitebantur. De tahljus enim ,
qui propter hoc boni
ahquid facere videntur , ut glorificentur ab hominibus
etiam Dominus ait: a Amendico vobis, perceperunt mer-
)) cedem suam *
. w Sic et isti privatas res suas pro re commu-
ni , hoc est repubhca , et pro ejus aerario contempserunt
avaritise restiteruiit , CK)nsuluerunt patrise consiho hbero ;

neque dehcto secundum suas leges neque hbidini obno- ,

xii his omnilDus artibus tanquam vera via nisi sunt ad

:

honores imperium gloriam honorati sunt in omnibus

,
,
:

fere gentibus imperii sui leges imposuerunt multis gen-

•,

tibus hodieque htteris et historia gloriosi sunt pene in

\

omnibus gentibus. Non est quod de summi et veri Dei jus^i^

titia conquerantur ; « Perceperunt mercedem suam. »

' Matth. VI, V-

 rr, CIVITATE UEl, LII>En V. 219

GAPUT XVI.

J)e mercede sanctomm cwium Civitatis ceterncB , qui-

hus utilia sunt Romanorum exempla virtutum.

Merces aiitcm Sanctorum longe alia est etiam hic op-

probria siistinentium pro Civitate Dei ,
qiioe mundi hujus
dilectoribus odiosa est. IllaCivitas sempitcrna est : ibinul-
lus oritur, quia nulhis moritur. Iliiest vcra ctplena icli-
citas, uon dea, sed donum Dei. Inde fidei pignus acccpi-
mus, quandiu percgrinantes ejuspulchritudinisuspiramus.
Ibi non oritur sol super bonos et malos ', sed sol justitiae
solos protegitbonos. Ibi non erit magna industria ditare ,

aerarium publicum privatis rebus angustis ubi thesaurus ,

communis est veritatis. Proinde non solum ut talis mer-

ccs tahbus hominibus rcdderetur, romanum imperium
ad humanam gloriam dilatatum est verumctiam ut ci- •,

ves aeternae illius Civitatis quandiu hic peregrinantur

,
'^,

dihgenter et sobrie illa intueantur exempla, et videant

quanta dilectio debeatur supernse patriae propter vitam
seternam, sitantum asuis civibus terrena dilecta est prop-
ter horainum gloriam.

'Matth. V, 45- — ^Cor. v, (>.

 ,,

•2;)0 5. AKilSTim EPlSCfKM

WW^^IWVVWIWV^V* s%.WV\W'W'VVW'\AVVVVWWVW\tWWVWWV\VW%VVA'\ w^-vvwwv*

CAPUT XVII.

(^uo friictu Romani hella gesserint , et quantum his

quos vicere contulerint.

I. QuAKTLM enim pertinet ad hanc vitam mortalium

quae paucis diej^us ducitur et tinitur ,
quid interest sub
cujus imperiovivat liomo moriturus, siilli, qui imperant,
ad impia et iniqua non cogant? xVut vero aliquid nocue-
runt Romani gentibus quiJms subjugatis imposuerunt
,

leges suas , nisi quia id factum est ingenti strage beUo-

rum ? Quod si concorditer fieret , idipsum fieret meliore
successu : sed niilla esset gloria triumphantium. Neque
enim et Piomani non vivebant sul) legibus suis ,
quas cae-
teris imponebant. Hoc si fieret sine Marte et Bellona , ut
ncc victoria locum haber(?t , nemine vincente , ubi nemo
pugnaverat, non-ne Romanis et cseteris gentibns una esset
eademque conditio ? Praesertim si mox fieret quod postea ,

gratissime atque humanissime factum est : ut omnes ad

romanum imperium pertinentes societatem acciperent ci-
vitatis et romani cives essent acsic esset omnium, quod
5

erat ante paucorum tanLum quod pleljs ilJa, ([use suos

:
,

agros non IiaJDcret , de pubhco viveret : f[ui [^astus ejus

[ler bonos administratores rei[3uJ)hca? gratius a concordiJ)US

pra:staretur ,
quam victis extorqueretar.
II. Nam quid intersit ad incolumitatem , Joonosque mo-
res , ipsas certe Iiominum dignitates ([uod alii vicerunt ,

alii victi sunt, omnino non video, [)raeter illum gloriae

humanae inanissimum faslum in qiioperce^ieruntmercc- ,

dem suam qui ejius ingenti ciq^idiiK^ arscrunt et ardenti;i

, ,
 ni: CJVITAJK UKJ , LJBEft \. 251
bella gesserunl. Numquid enim illorum ayri Lributa non
solvunt? Numquid eis licet discore, quod aliis non lieet?
Numquid non multi senalores sunl in aliis terris ([ui Ro-
niam ne facie quidem norunt? Tolle jactantiam et omnes ,

homines quid sunt nisi liomines? Quod si perversilas sse-

CLili admitteret ut honoratiores essent quique mehores
, :

nec sic pro raagno haberi debuit honor humanus ,

quia
nulhus est ponderis fumus. Sedutamur etiam inhis rebus
])eneficio Domini Dei nostri ; consideremus quanta con-
Lempserint ,
quae pertulerint ,
quascupiditates subegerint
pro humana gloria ,
qui eam tanquam mercedem tahum
virtutum accipere meruerunt : etvaleat nobis etiam hoc
ad opprimendam superbiam ^ ut cum illa Civitas, in qua
nobis regnare promissum est , tantum ab hac distet ,
quan-
tum distat coelum aterra, a temporahlsetitia vitaseterna,
ab inanibus laudibus solida gloria , a societate mortahum
societas Angelorum, a lumine sohs et lunaj lumen ejusqui
fecit solem et lunam , nihil sibi magnum fecisse videantur
lantae patriae cives, si pro illa adipiscenda fecerint boni
operis ahquid , vel mala ahqua sustinuerijit •
cum ilh pro
hac terrena jam adepta tanta fecerint , tanta perpessi sint.
Praesertim quia remissio peccatorum quse cives ad aeter- ,

nam colhgit patriam , habet ahquid , cui per umbram

(
juamdam simile fuit asylum romuleum quo multi-
illud ,

tudinem qua illa civitas

,
conderetur quorumhbet dehc- ,

lorum congregavit impunitas.

 .

252 S. ALGtSTliNI EPlSCOPi

VV%/*XV\^ VVX'^ \A V% \\ V'» \VV* VX^-^X^/^^^fVX/V» VA/V\ VV*% V^V^^ VV*"» Vl/V"* VV\A vvt-^ vvv\^

CAPUT XVIII.

Quam aiieni a jactantia esse deheant Christiani , si

aliqiddfecerint pro dilectione wternce patrice , ciim
tanta Romani gesserint pro humana ^toria et ci<,n~
tate terrena.

QuiD ergo magnum estpro illa seterna coelestique patria,

cuncta sseculi hujus quamlibct jocunda blandimenta con-
temnere , si pro bac temporali atque terrena filios Brutus
]30tuit et occidere ,
quod illa facere neminem cogit ? Sed
certe ditEcilius est fdios interimere ,
quam quod pro ista
faciendum est, ea quse fdiis congreganda videbantur
atque servanda vel donare pauperibus, vel si existat ten-
,

tatio quaeid pro fide atque justitia fieii compellat, amit-

tere. Felices enim vel nos vel fdios nostros , non divitiae

terreuEe faciunt , aut nobis viventibus amittendae , aut no-

bis mortuis a quilDUS nescimus, vel forte a quibus nolu-
mus ,
possidendoe : scd Deus felices facit, qui estmentium
vera opulentia. Bruto autem, quia fdios occidit , infelici-

tatis perhil)et testimonium etiam Poeta laudator. Ait

enim :

. . . Natosque pater nova bella nioventes

Ad pcenam pulclira pro libertate vocabit

Infelix, ulcumque lerent ea lacta minores

Sed versu sequenti consolatus est infelicem :

Vincitamor patri», laudumque immensa cupido '.

Haec sunt duo illa hbertas et cupiditas laudis humant«^

c|uae ad facta compulere miranda Romanos. Si ergo pro
libertate moriturorum et cupidate laudum quse a mor- ,

' Virsj. /Encid. vi

 ,

I)F, (IVnATE DEl , LIBKU \. •25!'

lalibiis expetuntur occidi filii a patre potueruiit ;

quid
magnum est , si pro vera libertate ,
quae nos ab iniqui-
tatis et mortis et diaboli dominatu liberos facit, nec cupidi-
humanarum laudum, sed charitate hberandorum ho-
tate
minum non a Tarquinio reg e sed a daemonibus et
, ,

daemonum principe, non filii occiduntur, sed Christi pau-

peres inter computantur? filios

II. Si ahus etiam lomanus princeps cognomine Tor- ,

quatus', fihum non quia contra patriam sed etiampro , ,

patria tamen quia contra imperium suum id est contra

, , ,

quod imperaverat pater imperator , ab hoste pxovocatus

juvenih ardore pugnaverat hcet vicisset , , occidit 5 ne plus
mali esset in exemplo imperii contempti ,
quam l^oni in

gloria hostis occisi : ut quid se jactent, qui pro immor-

tahs patrine legibus omnia ,
quae multo minus quam filii

dihguntur, bona terrena contemnunt? Si Furius Camiilus'^

etiam ingratam patriam , a cujus cervdcibus acerrimorum
hostium Veientium jugum depulerat, damnatusque ab
pemulis fuerat , a Gallis iterum liberavit ,
quia non habe-
bat potiorem ubi posset vivere gloriosus •, cur extollatur
velut grande ahquid fecerit , qui fbrte in Ecclesia ab ini-
micis carnalibus gravissimam exhonorationis passus inju-
riam , non se ad ejus hostes hsereticos transtulit , aut ali-

{[uam contra iUam ipse haeresim condidit , sed eam potius

quantum valuit ab haereticorum perniciosissima pravitate
defendit •, cum alia non sit , non ubi vivatur hominum
in
gloria , sed ubi vita acquiratur seterna ? Si Mutius^, ut cum
Porsenna rege pax fieret ,
qui gravissimo bello Romanos
premebat ,
quia Porsennam ipsum occidere non potuit
et pro eo alterum deceptus occidit , in ardentem aram
ante oculos ejus dexteram extendit ,. dicens midtos tales,

• Vide supra, lib. I, c. 23. — = Id. lih. ii, c. 17. et lib. iv, c. 7. — ^Liv.
"ib. 11. Plntai'ch. in Pnblicola.
 ,: ,

•254 ». AlC-iLSTlWl KPISCOPI

qiialein illLiin vidcret, in c>jus exititiin conjurasse^ cujus

ille Ibrtitudinem et conj urationem talium perhorrescens
sine ulla dilalione se al) illo hello, facta pace, compescuit
quis regno coelorum imputaturus est merita sua, si pro
illonon unam manum neque hoc sihi ultro faciens sed , ,

persequente ahquo patiens totuni flammis corpus impen- ,

derit? Si Curtius armatus equo concito in ahruptum hia-

tum terr?e se praecipitem dedit deorum suorum oracuhs * ,

serviens quoniam jusserant ut ilhie id quod Romani lia-

,

herent optimum mitteretur, nec ahud ir.telligere potue-

runt c[uam viris armisque se excellere nnde videlicet
, ,

oportehat ut deorum jussis in illum interitum vir praecipi-

taretur armatus : c|uid se magnum pro aeterna patria fe-
cisse dicturus est, cpii ahcpiem fidei suae passus inimicum,
non se ultro in talem morteni mittens , sed ah illo missiis

ohierit : c|uandoquidem a Domino suo eodcmc|ue rege

patrij?e suae certius oraculum accepit : a Nohte timere eos
» c[ui coqms occidunt, animam autem non |3ossunt occi-
» dere^? » Si se occiclendos certis verhis c|uodam modo con-
secrantes Decii devoverunt ^ , ut illis cadentilDus et iram
deorum sanguine suo placantihus romanus hheraretur
exercitus nullo modo superhient smcti Martyres tanquam
•,

dignum ahquid pvo illius [latrife partici[3atione fecerint

uhi aeterna est et vera fehcitas , si usc[ue ad sui sanguinis
eflusionem, non sohmi suos fratres, proquibusfundel)atur,
verum et i[)sos inimicos, a c[uihus fundehatur , sicut eis
praeceptum est, dihgentes, charitatisfide et fidei charitate

certarunt? Si Marcus Pulvilhis dedicans sedem Jovis, Ju-

nonis, Minervse , falso sil)i ah invichs morte fdiinuntiata^,
ut illo nuntio perturhatus ahscederet, atque ita dedicatio-
nis gloriam collega ejus consec[ueretur , ita conterapsit, ut

Liv. lib. vti. et Valer. iil>. v, c. 5. — ' Matth. x, ;.8. — ^ Liv. iil>. v.n
et X. — 4 Id. liit.ii. Valer. lili. v, c. lo. Plularcb. in Pubiicola.
 ,

DE CIVITATK DEI, LIBEK V. 25')

enm etiani projici insepultum juberet^ et sic in ejuscordc

orbitatis dolorem gloria? cupiditas vicerat : quid magnum
86 pro Evangelii sancti prasdicatione ,
qua cives supernje
patrige de diversis liberantur et colliguntur erroribus, fe-

cisse dicturus est , cui Dominus de sepultura patris sui

sollicito ait : <c Sequere me , et sine mortuos sepelire mor-

)) tuos suos *
? )) Si M. Regukis, ne crudelissimoshostcsju-
rando falleret, Roma reversus est- quo-
ad eos ab ipsa ,

niam sicut Romanis eum tenere volentibus respondissc

fertur ,
postea quam Afris servierat , dignitatem illic ho-
nesti civis habere non posset ^ eumque Carthaginenses
quoniam contra romano scnatu egerat gravissimis
eos in ,

supphciis necaverunt qui cruciatus non sunt pro fide il- :

lius patriae contemnendi, ad cujus beatituchnem fidesipsa

perducit ? Aut quid retribuetur Domino pro omnibus qua;
retribuit^, si pro fide, quae ilh debetur taha fuerit homo
passus quaha pro fide quam perniciosissimis inimicis de-
,

bebat passus est Reguhis ? Quomodo autem se audebit ex-

tollere de voluntaria paupertate Christianus, ut in hujus
vitae peregrinatione expeditior ambulet viam, quae perducit
ad patriam ubi verse divitioe ipse Deus est cum audiat
,
,

vel legat L. Valerium (23), qui in suo defunctus est con-

sulatu usque adeo fuisse pauj>erem ut nummis a popuh)
, ,

collatis ejus sepultura curaretur? audiat vel legat Q. Cin-

cinnatum , cum quatuor jugera possideret, et ea suis ma-

nibus coleret , ab aratro esse adductum , ut dictator fieret,

major utique honorequam consul^ victisque hostibus, in-

gentem gloriam consecutum in eadem paupertate man-
sisse ^*? Aut quid se magnum fecisse praedicabit, quod
nullo prfemio mundi hujus fuerit ab seternse ilhus patrise
societate seductus, cum Faljricimii didicerit tantis mune-
' Mattb. viii, -ii. — » Supra, lib. i, c. i.5f'f. 2^. — ^ Psal. cxv, 12. —
4Liv. lib. lu. Valer. lib. iv, c. 4-
•256 S. AL<;LST1]N1 EPISCOPI

libus Pyrrhi regis Epirotarum ,

promissa otiam quarta
parte regni , a romana
non potuisse divelli ibique civitate ,

in sua paupertate privatum manere maluisse ? Nam illud

([uod rempublicam id est, rem populi, rcm patriae, rem ,

commmiem cum haberent opulantissimam atque ditissi-

mam , sic ipsi in suis quidam domibus pauperes erant , ut

eorum, qui jam bis consul fuisset ex illo seiiatu pauperum ,

hominum pelleretur notationecensoria, quoddecem pondo

argenti in vasis habere compertus est ^ ita iidem ipsi

pauperes erant quorum triumphis pubhcum ditabatur

,

aerarium nonncomnes Ghristiani, qui excellentiore pro-

:

posito divitias suas communes faciunt secundum id quod ,

scriptum est in Actis Apostolorum , ut distriljuatur uni-

cuique , sicut cuique opus cst ^
^ et nemo dicat ahquid
proprium, sed sint ilhs omnia communia ~ , intelligunt se
nulla obhoc ventilari oportere jactantia , id faciendo pro
obtinenda societatG' Angelorum cum pene tale
, aliquid
illi fecerint pro conservanda gloria Romanorum ?
III. Hfec et aha , si qua hujuscemodi reperiuntur in ht-
teris eorum, quando sic innotescerent, quando tanta fama
prsedicarentur , nisi romanum imperium longe lateque
porrectum , magnificis successibus augeretur ? Proinde per
illudimperium tam latum tamque diuturnum virorum- ,

que tantorum virtutibus prseclai-um atque gloriosum et ,

illorum uitentionimerces, quam quserebant, estreddita, et

nobis proposita necessarine commonitionis exempla : ut si

virtutes ,
quarum istae utcumque sunt similes ,
quas isti

pro civitatis terrense gloria tenuerunt, pro Dei gloriosis-

sima Civitate non tenuerimus ,
pudore pungamur 5 si te-
nuerimus , superbia non extoUamur. Quoniam, sicut dicit
Apostolus : « Indignse sunt passiones hujus temporis ad
)) futuram gloriam, quse revelabitur in nobis '. Ad huma-
> Act. 11, 45 — ' Iti- IV, 32. — ^ Roni. vm, i8.
 ,

DE flTVTTATE DT^l , LIBF.R V. 257

nam voro gloriam prnRsontisqiie lomporis sntis digna vila
oeslimabatur illorum. Unde ctiam Judnf:i, qui Ghristum oc-
cidemnt, revelante Tcstamento Novo, quod in Vetere
velatum fuit , ut non pro terrcnis et temporalil)us bene-
ficiis, qu.T divina providcntia permixtc bonis malisque
concedit , sed pro seterna vita muneribusque pcrpetuis et
ipsius superncie Civitatis societatc colatur Dcus unus et vc-

rus, rectissime istorum glorioe donati sunt-, ut hi, quiqua-

libuscumque virtutibus terrcnam gloriam quaesierunt et
acquisierunt, vincerent eos qui magnis vitiis datorem verae
gloriae et Civitatis seternse occiderunt atque respuerunt.

*A'*'»av»{»M*\tv\\\\t\\vv»'itt»^\-i»\'».%'t'iv%\vv>»\\\%\v\»\v»'»vw»3i'v%>iw"ivi»)f\»'VMr

CAPIJT XIX.

Quo intev se differant cupidiias gtoricep ef citpidi/as

dominationis.

Interest sane inter cupiditatem humance gloriae, et cu-

piditatem dominationis. Nam licct proclive sit , ut qui
Immana nimium delectatur ctiam dominari arden-
gloria ,

ter afTectetj tamcn qui vcram licct humanarum lauduni

gloriam concupiscunt, dant operam bcne judicantibus non
displiccre. Sunt enim multa in moriljus bona, de quibus
multi bene judicant quamvis eamulti non habeant per
, :

ea bona morum nituntur ad gloriam et imperium vel do-

minationem, de quibus ait Sallustius « Sed ille vera via :

nititur '. » Quiscpiis autem sine cupiditate gloria?, qua ve-

retur homo bcne judicantiljus displicerc, dominari atquc
imperare desiderat , etiam pcr apertissima scelera quaerit
plcrumque obtinere quod diligit. Proinde qiii gloriani

' Sa!lii'^t. in Catllin.

CTX 17
i;v8 s. AicTs-nM r.i'isc.i>i>r

concu{)it;cit , nut vera via uililur, aul corLe doli^ atquc

fallaciis conteiidit, Volens bonus videri csse ,
quod nou
€st. Et ideo virtutes habenti magna virtus est contemnere
gloriam ; quia contemptus ejus in conspectu Dei est, judicio
autem non humano. Quidquid enim fecerit ad
aperitur
oculoshominum, quo giorioe contemptor appareat, ad ma-
jorem laudem hoc est, ad majorem gloriam facere si cre-
,

datur , non est unde se suspicantium sensibus ahter esse

quam suspicantur, ostendat. Sed qui contemnit judicia
laudantlum , contemnit etiam suspicantium temeritatem :

quorum tamen , si vere bonus est, non contemnit salutem 5

quoniam tantae justitiae est qui de Spiritu Dei virtutesha-

bet , ut etiam ipsos dihgat inimicos 5 et ita chhgat, ut suos
osores vel detractores veht correctos habcre consortes^
non in terrena patria, sed autem superna •, in laudatoriljus
suis quamvis parvipendat quod eum laudant, non tamen
parvipendit quod amant nec eos vult fallere laudantes -,
,

ne decipiat dihgentes : ideoquc instat ardenter, ut potius

ille laudeturquo habet homo quidquid in eo jure lau-
, a
datur, Qui autem contemptor glorise, dominationis est avi-
dus , bestias superat , sive crudehtatis vitus , sive luxuriae.

Tales quidam Romani fuerunt. Non enim cura existima-

tionis amissa, dominationis cupiditate caruerunt : multos
tales fuisse prodithistoria. Sed hujus vitii summitatem,
et quasi arcem quamdam Nero Cjiesar primus obtinuit;
cujus fuit tanta luxuries , ut nihil ab eo putaretur virile
metuendum : tanta crudehtas , ut nihil molle habere cre-
deretur, si nesciretur. Etiam tahbus tamen dominandi

potestas non datur nisi summi Dei providentia, quando

res humanas judicat tahbus dominis dignas. Aperta de
hac re vox divina cst, loquente Dci Sapientia : « Per me
» reges regnant, et tyranni por me tenent terram ' . » Sedne
I Pv©v. VIW, I*).
 .

tyVanui non possimi alqiu; iinprr,])! rcgos , scd vclorc ntv-

iniiie forles dicli cxistimenliir , unde et Yirgilius;

Pars niilii pacis evit, dcxtram tetigisse t)Tanni '

Apertissime alio loco de Deo dictum cst « Qui regnare facit :

)) liomincm hypocritam propter perversitatem populi^. »

QuamoLrem, quamvis, ut exposuerim qua potui, satis

causaunus Deusverus et justus Romanos secundum quam-

dam formam terrensc civitatisbonos adjuverit adtanti impe-
rii gloriam consequendam potest tamen et alia causa esse
:

latentior, propter diversa merita generis humani,Deo magis

nota quam nobis dum illud constet inter omnes veraciter
;

pios, neminem sine vera pietate ^, id est veri Dei vero cultu ,

veram posse habere virtutem nec eam veram esse quando 5 ,

gloriae seiTit humanaj. Eos tamen, qui cives non sintCi-

vilatis seternae ,
quae in sacris Litteris nostris dicitur Ci-
vitas Dei ^, utihores esse terrenae civitati ,
quando habent
virtutem vel ipsam, quam si nec ipsam. Illi autem, qui

vera pietate prcediti bene vivunt, si habent scientiam

regendi populos, nihil est fehcius rebus humanis quam si,

Deo miserante, habeant potestatem. Tales autem homines

virtutes suas ,
quantascumque in hac vita possunt habere ^,

non tribuunt nisi gratiae Dei ,

quod eas volentibus , cre-
dentibus petentiijus dederit simulque inteihgunt quan-
,
,

tum sibi desit ad perfectionem justitise quahs est in illo- ,

rum sanctorum Angelorum societate cui se nituntur ,

aptare. Quantumhbet autem laudetur atque prsedicetur

virtus ,
qUcT sine vera pietate sei-vit hominum gloriae , ne-
quaquam Sanctorum exiguis initiis comparanda est, quo-
rum spes posita est in gratia et misericordia veri Dei.

' Virg. .^neid. vu. — » Job. xxxiv, 3o. — ^ Vide infra. lih. x)t, -0. ^.I.-^
4 P«al. XLv, 5. xi.vii, Q, 3 et c>. ei lxxxvi, 3.

If.
 ,

2^0 S. AlT.rSTIM KPISCOPI

(\V\^ VW^ WV> \W» WW \\\\ \V\\\\\\\VW\V\\ WWWVkWVWVWWW VV»\'\\\\\vv\ WVVVk

CAPUT XX.
Tam turpiter servire virtutes humance glorice, quam
corporis voluptati.

SoLENT pliilosophi, qui finem boni humani in ipsa vir-

tute constituunt, ad ingerendum pudorcm quibusdam
philosophis, qui virtutes quidem prol^ant, sed eas volup-
tatis corporahs fme metiuntur, et illamper se ipsam putant
appetendam , istas propter ipsam , tabulam quamdam
Yerl)is pingere ' , ubi voluptas in sella regah quasi dehcata
qusedam regina considat eique virtutes famulae subjician-
•,

tur, observantes ejus nutum, ut faciant quod iUa im-

peraverit : qure prudentia? julieat , ut vigilanter inquirat,
quomodo voluptas regnet , et salva sit ;
justitiae jubeat
ad comparandasamicitias
iitprsestetbeneficia, quaepotest,
corporahbus commodis necessarias nulh faciat injuriam, 5

ne, ofFensislegibus, voluptas vivere secura non possit : for-

titudini jubeat, nt si dolor corpori acciderit, qui non
compellat in mortem , teneat dominam suam , id est , vo-
luptatem fortiter in animi cogitatione , ut per prislinarum
dehciarum suarum recordationem mitiget prsesentis do-
loris acideos temperantise jubeat ut tantum capiat ali-
: ,

mentorum et si qua delectant ncvper immoderationem

, ,

nosium ahquid valetudinem turbet , et voluptas ,

quam
etiam in corporis sanitate Epicurei maximam ponunt, gra-
viter oftendatur. Ita virtutes cum tota sure gioriae digni-
tate tanquam imperiosre cuidam et inhonestae muherculse
SeiTient voluptati. Nihil hac pictura dicunt esse ignomi-

' Cio. lib. n. d^ finibnp.

 ,

1)E C.IVIXAXK DKI, XlBEi; V. 261

niosius et deformius, et quod minus ferre ])onoium possit

aspeetus : ct verum dieuut. Sed nouexislimo satis debiti
decoris esse pieturam , si etiam talis fiugatur, uLivirtutes
humanac gloriae seiTiant. Licet cnim ista gloria delicata

nudier non sit, inilata tamen est , et multum iuanitatis

liabet. Unde non ei digne servit soliditas quccdam firuii-

tasque virtutum , ut nihil provideat prudentia mhii dis- ,

tribuat justitia , nihil toleret fortitudo , nihil temperantia

moderetur, nisi unde placeatur hominiljus et ventosoe
gloria3 serviatur. Nec ilU se ab ista foeditate defenderint
qui cum ahena spernant judicia vehit glorise contemptores,
sibi sapientes videntur et sibi placent.Nam eorum virtus,
si tamcn aho modo quodam humanas sulxhtur
ulLi est,
laudi.Neque enim ipse, qui sibipLicct, homo non cst. Qui
autem vera pietate in Deum quem ,
dihgit, credit et sperat,
phis intendit in ea, in quibus sibi disphcct, quam in ea,
siqua in illo sunt, qucne non tam ipsi quam vcritati pla-

cent nequc id tribuit luide jam potest piaccre nisi

: , ,

ejus misericordiae cui metuit disphcere

, de his sanatis 5

gratias agcns , de iihs sanandis preces fundens.

«WX^XW*» V-W» WWVrt^WM^W^ \VV\ K^X^ \W\ VVM VWA VVV% VVWVVW \W\ \\W \X\% \W\ V*

CAPUT XXI.
Romaman regmim a Deo vero esse dispositum, a quo
est omnis potestas ^ et cujus providentia reguntur
uni{'ersa,

Ql.e cum ita sint, non trll)uamus dandi rcgni atquo

imperii potestatem , nisi Dco vero qui dat felicitatem in
,

veguo c{clorum solis piis 5 regniun vero tcrronum et piis

cl impiis, t^icut ci placct, cui nihil injustc placct. Quam-

 ,,
:

\i&i S. AL(iLbllM HPiSCOlM

vis enim aliquid dixeriraus quod apcrLum nobis esse vo- ,

luit lameu multum est ad nos et valde superat vires

; ,

jiostras liomiuum occulta discutere

, et liquido examine ,

merita dijudicare regnorum. Ille igitur unus verus Deus

qui nec judicio, nec adjutorio deseiit genus humanum,
/juando voluit et quantum voluit Romanis regnuni dedit
,

jqm dedit Assyriis , vel etiam Persis , a quibus solos duos

deos coli, unum bonum, alterum malum, continent lit-

terse istorum : ut taceam de populo hebra^o , de quo jam

dixi ,
quantum satis visum est qui praeter unum Deum ,

non quando regnavit. Qui ergo Persis dedit se-

coluit et
«etes sine cultu dese Segetise ,
qui alia dona terrarum sine
cultu tot deorum ,
quos isti rebus singuhs singulos , vel
etiara rebus singuhs plures praeposuerunt; ipse etiam reg-
iium dedit sine cultu eorum ,
per quorum cultum se isti

regnasse crediderunt. Sic etiam hominibus, qui Mario

ipse Gaio Caesari 5
qui Augusto , ipse et Neroni •, qui Ves-
pasianis , vel patri vel fiho , suavissimis imperatoribus
ipse et Domitiano crudehssimo : et ne per singulos ire ne-
cesse sit, qui Constantino christiano , ipse apostatce Ju-
hano : cujus egregiam indolem decepit amore dominandi
sacrilega et detestanda curiositas, cujus vanis deditus
oraculis erat ,
quando fretus sccuritate ^ ietoriae , naves
quibus victus necessarius portabatur, incendit ^ deinde fer-
vide instans immodicis ausibus et moxmerito temeritatis ,

occisus : in locis hostihbus egenum rehquit exercitum , ut

ahter inde non posset evadi , nisi contra iUud auspicium
dei Termini , de quo superiore hbro diximus , romani
imperii termini movcrentur^ Cessit eniniTerminus deus
necessitati, qui non cesserat Jovi. Haec plane Deus imus
et verus regit et gubernat ut placet
, ; etsi occidtis causis j

munquid injustis ?
* VUe supra !ib, n'. cs}'. sms.
 ^,

1-)E CIMTATK Dlil, LlBtR \. 263

/vw-» VV \\ \VV\-VV\\ VVVV VVV\ V VV» WV\ VVW VWV VVWVWV VVW VWV V VVWVW \VV\ V VVV VV11<»(%,

CAPUT XXII.

Tempora exitusque hellorum exDeipendere judiciOt

Sic eliam tempora ipsa beilorum , sicut in ejus arbitrio

est justoque judicio et misericordia , vel atterere , vel con-
solari genushumanum, utalia citius, aliatardius fniiantur*
Bellum piratarum a Pompeio, bellum punicum tertiuma
Scipione incredibili celeritateet temporis ])revitate confec-
ta sunt. Bellumquoque fugitivorumgladiatorum, quam-
vis multis romanis ducibus et duobus consulibus victis
Italiaque horribiliter contrita atque vastata, tertiotamen
anno, postmulta consumpta consumptum est '. Picentes,
Marsi et Peligni, gentes non exterae, sed italicoe, post diu-
turnam et devotissimam siJj romano jugo servitutem ^,
in libertatem caput erigere tentaverunt, jam multis natio-
nibus romano imperio subjugatis, deletaque Garthagine:
in quo Ijello italico, Romanis stepissime victis, ubi et duo
consules perierunt, et ahi nobilissimi senatores : non diu-
turno tamen tempore tractum est hoc malum nam quin-
5

tus ei annus fniem dedit. Sed bellum punicum secundum

cum maximis detiimentis et calamitate reipubliccC per
annos decem et octo romanas vires extenuavit , et pene
consumpsit duobus proehis ferme septuaginta Romanorum
:

milha ceciderunt. Bellum punicum primum per viginti

et tresannos peractum est (24) IjeHum mithridaticum :

quadragintaannis^. Ac nequisquamarbitretur rudimenta

Romanorum fuisse fortiora ad bella citius peragenda , su-

'Llviuf, lii). xcv tt xi^vi, ~ = Id. lib. LX>;n, Lxxm, Lsxiv, l\\v, iasvl. —
^l"loru5. lij.i. 111.
 ,:

204 S. ALC1ST1±M EPJSCOIU

peiloiibiis lemporibiis inultuin in onnii viitulc laudatis

Ijellum samniticum annis tractum est fcrnie quinquagin-
ta : in quo bello ita Ilomani victi sunt ut suId jugum etiam ,

niittercntur. Sed quianon diligebant gloriam proptcrjus-

titiam, sed justitiam propter gloriam diligerc vidcbantur,
pacem factamfoedusque ruperunt. Haec ideo commemoro,
quoniam nndti practeritarum rerum ignari quidam etiam ,

dissimulatores sua3 scicntise , si temporibus christianis ali-

(juod l^ellum paulo diutius trahi vident, illico in nostram

religionem protervissime insiliunt exclamantes quod , ,

si non csset, etvetcrc ritu numina colerentur, jam

ipsa
romaaa illa virtutc, qute, adjiivante Marte et Bellona, tanta
celeriter bella confecit, id (pioqne celcrrinie fmiretur.
Recolant igitur (pilegcrunt(|iiam diuturna belia ,
quam
variis cvcntis ,
quam luctuosis cladilaus a veteribus sint
gesta Romanis , sicut solet orl^is tcrrarum velut proccUo-
sissimum pelagus varia talium malorum tempestatejactari
et quod nolunt arupiando fateantur ncc , insanis adversus
Deum linguis se interimant , ct decipiant impcritos.

^.VV»-W*\ VVVVVVVt VtlVt VW» VVV» WV^ VVVk WW \t/V\ W VWVV^ VW> VW» VWV VW> VW» W V» \t>

CAPUT XXTII.

De hello^ iii quo Rhadagaisus rex Gothorum dcemO'

mun cultor , uno die cum ingentibus copiis suis
victus est.

QuoD tamen memoria recentissimo temporeDeus

nostra
non cum gratiarum
mira])iliter et misericorditer fccit,
actione commemorant: sed (piantum in ipsis est_, omnium,
si fieri potest, liominum oJ^livione sepelirc conantur :

* Livius, lib. IX,

 Dli CIVITAT}: DEl, LIUKR V. 265
•tjiiod aiiobis si tacebitur, similiter erimus ingvati. Cum
Rhadagaisus, rexGotliorum, agmiueingeuti et immauijam
iu Ui'])is vicinia constituLus, romanis cervicibus iiumine-
ret uno die tanta celeritate sic victus est ut ne uno qui-
, ,

dem non dicam extincto sed vubierato Romanorum,

,

multo amplius quam centum miliium (25) prosterneretur

ejus exercitus, atquc ipse cum fjliis mox captuspoena de-
bita necaretur. Nam si iile tam impius cum tantis et tani ,

impiis copiis Romam fuisset ingressns cui pepercissct ? ,

Quibus bonorem Martyrum detulisset? In qua per-

locis
sona Deum timeret ? Cujus non sanguinem fusum? cnjus
pudicitiam vellet intactam? Quas autem isti pro diis suis
voces haberent, quania insultatione jactarent, cpiod ille

ideo vicisset, ideo tanta potuisset ,

quia quotidianis sacri-
ficiis quotl Romanos lacerc
placabat atque invital^at deos ,

christiana religio non sinebat ? Nam propinquante jam illo

bis locis, idji nutu summse majestatis oppressus est, cum
cjus fama ubique crebresceret nobis apud Carthaginem ,

dicebatur, hoc credere , spargere jactare paganos

,
, ([uod
ille diis amicisprotegentibus et opitulantil^us, quibus im-
inolarc quotidie ferebatur , vinci omnino non posset ab
eis qui talia diis romanis sacra non facerent , nec fieri a
quoquam permitterent. Et non agunt miseri gratias tan-
Ise misericordiae l)ei ,
qui cum statuisse irruptionc barl^a-
rica graviora pati dignos moreshominum castigare, indig-
hationem suam tanta mansuetudine temperavit ut illum ,

primo faceret miraliihter vinci ne ad infirmorum animos ,

evertendos gloria daretur claemoniJ)US, quiljus eum sup-

plicare constaliat ^ deinde ab his barbaris Roma caperetur,
qui contra omnem consuetudincm j^ellorum ante gesto-
rum ad loca sancta confugientes christiana3 rehgionis re-
verentia tuerentur , ipsisque da?moni])us atque impiorum
sacrificiorum ritibus , dequibusi]Jepra.'si\mpserat, sicad-
266 s- AiGvsri.M Knscopi

versarentur pro nomiiie christiano , ut longe atrocius bel-

lum cum eis (|uam cum hominibus gerere viderentur :

ila verus Dominus guljernatorcjue rerum et Romanos cum

misericordia flagellavit , et tam incredil^ibter victis sup-
plicatoril^us doemonum nec , saluti rerum proesentium ne-
cessaria esse sacrificia illa monstravit ut al) his, qui non
;

pervicacitcr contcndunt , sed prudenter attendunt , nec

propter prsesentes necessitates rcbgio vera deseratur, et
magis seternse vitae fidebssima expectatione teneatur.

I\XW XW'^ \W\ \\\\\,\,\\\\,\\ \V\'» VVW VWV VVVk VVVV VWVWVV VVW i vv\ vvvv vvvv vwvwvv vv

GAPUT XXIY.
Qiue sit christianoruin iniperatonun , et qiiani vera
felicitas.

Neque enim nos christianos c^uosdam imperatores ideo

fehces dicimus, quiavel diutius imperarunt, vel impe-
rantes fihos morte placida rehquerunt , vel hostes reipu-
phcae domuerunt , vel inimicos cives adversus se insur-
gentes et cavere etopprimerepotuerunt. Hsec et aha vitae
hujus oerumnossevel numera vel solatia quidam etiam
, ,
,

dsemonum acciperemeruerunt, qui non pertinent

cultores
ad regnum Dei quo pertinent isti et hoc ipsius miseri-
,
:

cordia factum est , ne al) illo ista ,

qui in eum crederent ,

vehit summa l^ona desiderarent. Sed fehees eos dicimus ,

si juste imperant, hnguas subhmiter honorantium

si inter

et obsequia nimis humihter sahitantium non extohuntur,

sed se homines esse meminerunt si suam potestatem ad 5

Dei cultum maxime dihitandum, majestati ejus lluiinlam

faciunt^ si Deum tinient, diligunt, cohmt 5
si phis amanL
illud reguum ubi , iioii limcut luilxic cousortes : si lardius
vindicant , facile ignoscunt 5 si eamdem vindictanl pro ne-
non pro satu-
cessilate regendee tuend.Tsque reipuljlicce,
randis inimicitiarum odiis cxcrunt si eamdem veniam 5

non ad impunitatem iniquitalis, scd ad spem correctionis

indidgent si quod aspere coguntur pleruinque decerne-
5

re misericordiae lenitate et Jjcneiiciorum largitate com-

,

pensant ^ si luxuria tanto eis est castigatior , quanto posset

csse liberior j si malunt cupiditatiJjus pravis ,
quam qui-
liuslibet gentijjus imperare : et si haec omnia faciunt , non
propter ardorem inanis giorise, scd propter cbaritatem fc-
licitatis oeterna^ : si pro suis pcccatis , humiiitatis ct mise-
rationis et orationis sacrificium Dco suo vero immolare
non neghgunt. Tales christianosimperatores dicimus esse
felices interim spe ,
postea reipsa luturos , cum id quod
cxpectamus advenerit.

CAPUT XXV.
IJe prosperitatihus ^ quas Constantino imperaion
cliristiano Deus contulit.

Nam Ijonus Deus, ne homines qui eimi crederent propter

ceternam ^ itam colendum , has subhmitates et regna ter-
rena existimarent posseneminem consequi, nisi di^moni^
bus supphcet, qnod hi spiritus in tahbus midtum valerent,
Constantinum imperatorem non supphcantem dcemoni-
bus, sed ipsum verum Deum colentem tantis terrenis ,

implevit muneribus, quanta optare nullus auderet : cui

etiam condere civitatem *
romano imperio sociam , velut
ipsius Romtefdiam, sed sine ahquo dccmommi tcmplosi-
' CoiisUiiitiuopoHiu,
268 S. ALGLSTIIsI EPISCOIU

miilacroque concessit. Diu impcrayit , uinvcrsiim orljcm

romauum uuus Augustus tenuit et defendit : in adminis-
trandis ct gerendis J)eliis victoriosissimus fuit-, in tyrannis
opprimendis per omnia pro;peratus est; grandsevus rcgri-

tudine et scnectute defunctus cst, filios impcrantes reli-

quit. Scd rursus ne imperator quisquam ideo cliristianus

esset, ut felicitatcm Constanlini mereretur , cum proptcr
vitam reternam quisquc dejjeat esse Cliristianus 5 Jovia-
num multo citius quam Julianum abstulit ^ Gratianum
ferro tyrannico pcrmisit interimi^ longe quidem mitius,
quam magnum Pompeium , colentem vclut romanos
deos. Nam iUevindicari a Catonc non potuit, qucm civi-
lis belli quodam modo liseredem reliquerat : iste autcm,
quamvis pise animpe solatia talia non requirant , a Tlieo-
dosio ^ indicatus cst, quem regni participem fccerat ,cum
parvulum haberet fratrcm , avidior fide societalis ,
quam
nimiae potestatis.

A-VW VVW VVW VWV VVVV VVVV VW> V VVV VVW V VVV V VVV VVVV WVV VVVV V VVV VV VV WVVW VV VVVV V»

CAPIJT XXVI.

Dejide et pietate Theodosii Augusti.

I. ille non solum vivo servavit quam debebat

U.M)E et
fidem verumetiam post ejus mortem pulsum ab ejus
, ,

interfectore l^Iaximo Valentinianum ejus parvulum fra-

trem in sui partcs imperii tanquam Christianus excepit
pupilkim j
paterno custodivit alFcctu ,
qucm destitutum
omnibus opibus nulio negotio posset auferre , si latius

rcgnandi cupiditatc , magis quam J)enefaciendi charitate

ilagraret : unde potius cum, servata cjus imperatoria dig-
nitate , susceptum ipsa humanitatc ct gralia consolatus
 : !

PF, CIVITVTE DEI, LIBER V. 209

cst. Bcinde ciun Maximmn t(:iTiJ)ilein laceret illc siic-

cessiis, liic iii angusliis curarum suarum non est lapsus ad

curiositates sacrilegas atqiie illicitas , scd ad Joanuem in
j3ilgyptieremo constitutum quem Dei servum proplie- ,

tandi spiritu priieditum, fama crebresccnte, didicerat^misit^

atque ab eo nuntium victoriae certissimum accepit. Mox
tyranni Maximi extinctor Valentinianum puermn imperii
sui partibus, unde fugatus fuerat cum misericordissiraa ,

veneratione restituit eoque sive pcr insidias , sive quo

:

alio pacto vel casu proxime extincto, alium tyramium Eu-

genium, qui in illius imperatoris locum non legitimefae-

rat subrogatus , acccpto rursus prophetico responso , fidc
certus oppressit, contra cujus robustissimum exercitum
magis orando, quam feriendo pugnavit. ^lilites nobis qui
aderant, retulerunt extorta sibi esse de manibus quoecum-
que jaculabantur cum a Theodosii partiJ^us in adversarios
,

vehemens ventus iret, et non solum qurecumque in eos ja-

ciebantur concitatissime raperet , verumetiam ipsoruni
tela in eorum corpora retorqueret. Unde et poeta Claudia-
nus, quamvis a Ghristi nomiiic aheuus, in cjus tamen Jau-
dibus dixit
O niniium dilecte Deo, cui fundit ab anfiis
^olus armatas hveiues, cui mililat a^tlier,

Et conjuraf vcniunt ad i classica vcnti '

Victor autem, sicut crediderat et praedixerat , Jovis simu-

lacra ,
qme adversus eum fuerant nescio quibus ritibiis

velut consecrata , et in Alpibus constituta, deposuit : eo-

rumque fulmina quod aurea
,
fuissent, jocantibus ( quod
iUa laetitia pcrmitteJ)at) cursoribus , et se ab cis fuhninari
velle dicenlibus , liLlariter benigneque donavit. Inimico-
rum suormn fihos, quosnon ipsius jussus, sedl^elh abstu-

lerat impetus , etiam nondum Christianos ad Ecclcsiam

' Claudiiin. iii prvnegyr... de iii. Honorii con«tiIatu.

 ,,

270 s. AT"(-.rr,T[\r r.nscon

confagientcs , Chrislianos liac ocrasiono ficiivoluit, cl

diristiana cliaritate tliloxit •, ncc priyavit rcbus , et anxit
honoribns. In ncminempost victoriam privatas inimicitias
valere permisit. Bella civiJia , non sicnt Cinna et Marius
et Sylla et ahi tales nec fmita fniire voluerunt , sed magis
dolnit exorta quam cuiquam nocerevoluit terminata. In-
ter haec omnia ex ipso initio imperii sui non quievit jus-
tissimis et misericordissimis legibus adversus impios labo-
ranti Ecclesiae subvenire •
quam Valens hsereticus favens
Arianis vehementcr alllixerat : cujus Ecclcsitie se mem-
brum esse magis quaminterris regnare gaudebat. Simu-
lacra gentilium ubique evertenda prsecepit , satis intelli-

gens nec terrena munera in dfrmoniorum, sed in Dei veri

esse posita potestate.Quid autem fuit ejus religiosa hu-
militate mirabiUus, quando in Thessalonicensium gravissi-
mum scelus, cui jam episcopis intercedentibus promiserat
indulgentiam tumultu quorumdam qui ei cohxrebant
, ,

vindicare compulsus est , et ecclesiastica coercitus disci-

phna sic egit poenitentiam , nt imperatoriam ceisitudinem
pro illo populus orans magis fleret ^nidendo prostratam,
quam pcccando timeret iratam ? H?ec ilie secum, et si qua
similia ,
quse commemorare longum est , ])ona opera tniit
existo temporali vaporc cujuslibet cuiminis et subiimita-
tis humanae 5 cpiornm operum merces est feterna feiicitas,

cujus dator estDeus solis veracitcr piis. Gaetera vero vitse

Imjus vel fastigia vel subsidia, sicut ipsum mundum, lu-
cem , auras , terras , aquas , fructus , ipsiusque liominis
animam, corpus, sensus, mentem, vitam, bonis malisque
largitur : in quibus est etiam qureiibet imperii magnitudo,
quam pro temporum gubernatione dispensat.
II. Proinde jam etiam ilhs respondendum esse video, qui
manifestissimis documentis ,
quibus ostenditur cpiod ad ,

ista tomporalia . qufe soia stuiti hnbcreconcupisciint. niliil

 ,

mi CTviT\Ti-, DT.r. Lir.r.p, v. 571

deornm fiilb^oniin nnmerosilas prosit , coiifutnli alqne con-
victi conantnr asscrerc, iion proptcr vitse praescntis utili-

tatem, sed propter eam, qna^post mortem futura est, co-

lcndosdeos. Nam istis, qni propter amicitias mundi hujns
volunt vana colere , et non se permitti pueriliious sensibus
conqnernntur, his quinque libris satis arbitror esse respon-
sum. Quornm trcspriores cum cdidissem, et in multorura
manibus esse coepissent, audivi quosdam nescio quam ad-
versus eos responsionem scrilDcndo praeparare. Deinde ad
me est quod jam scripserint, sed tempus quae-
perlatum ,

rant, quo sine periculo possint edere. Quos admoneo, non

optent quod eis non cxpedit. Facile est enim cuiquam vi-
deri respondisse, qui tacere noluerit. Aut quid est loqua-
cius vanitate ? Quac non ideo potest quod veritas quia si ,

voluerit, etiam plus potest clamare quam veritas. Sed

considcrent omnia diligenter etsi forte sine studio par- :

tium judicantes, talia esse perspexeririt ,

quse potius exa-
gitari ,
quam convelli possint, garrulitate impudentissima
et quasi satyrica vel mimica levitate , cohilieanl suas nu-
gas •, et potius a prudentibus emendari ,
quam laudari ab
imprudentibus eligant. Nam
non ad liJDertatem vera si

dicendi sed ad licentiam maledicendi tempus expectant

,

absit ut eis eveniat quod ait Tullius de quodam qui pec- ,

candi licentia felix appellabalur « miserum, cui pec- :

care licebat', » Unde quisquis est, qui maledicendi licen-

tia felicem se putat, multo crit fclicior, si hoc illi omnino
non liceat : cum possit deposita inanitate jactantiae etiam
isto temporc tanquam studio consulendi quidquid vohie-
rit , contradicere et cjuantum possunt , ab eis quos con-
;

sulitamica disputatione , honestc, graviter, libere, quod

oportet audive.

« Simile qiiic.lpiain dc Ciim.T in liv. v. Tn.?c.

272 S- AUGISTINI EPISCOPI

/VW^-W*» %'»»'» V\'\ '»'»»'*» WVX V'»'»'\ vw» vwwvvv vww^/vww» wvw Wwvwwwww \w» w

LIBER VI.

IIaCTENTS COXTUA EOS On PROPTEII IIANC TEMPORAIT.M VITAM C0LE5DOS DKOS

PCTANT ;
•
MXC ALTEM ADYERSUS EOS, QEl CVLTUM IPSIS CREDLST Pr.OPTEH VITAM
^TEP.XAM EXIIIBEJiDrU : QIOS ALGI"ST1M'S LIBP.IS QUINQUK SEQUESTIBUS COSFL'-
TATUr.US 5 OSTEXDIT IIIG IMPP.IMIS OPIMOSEM DE DllS QUAM ABJECTAM HABUEP.IT
IPSEMET VAP.RO TIIEOLOGl.E CENTILIS SCIUPTOR COMMESDATISSIMUS. AfFERT
TnEOLOGl.i: ISTIUS CF.NEP.A SECUKDUM EUMDEM TRIA , FAP.ULOSUM , NATVBALE F.T

CIVILE : AC MOX DE FABULOSO ET DE ClVai DEMONSTr.ATj JilUa HJEQ CEXEEft A0

rLTUR.E VlTj; rELlClTATEa COXFEBRE.

PMFATIO.

QuiNQLE* supeiioribus liljris salis milii adversus cos vi-

-deor disputasse , c[ui multos deos et falsos, quos esse ijiu-

tilia simulacra , vcl immundos spiritus et peruiciosa dsemo-

nia, vel certe crcaturas, non Creatorem veritas christiana
convincit, propter vitae hujus mortalis rerumque terrena-
rum utihtatem, eo ritu ac servitute ,
quoe graece ^y-pticf.

dicitur , Deo debetur venerandos et colendos

ct uni vero ,

putant. Et nimia3 quidem stultitise vel pertinatire necistos ,

quinque nec uUos ahos quanticumque numeri hbros satis

,

esse posse, quis nesciat? quando ea putatur gloria vani-

tatis , nulhs cedere viril^us veritatis •, in perniciem utique
ejus, cuivitium tam immane dominatur. Nam et contra

omnem curaiilis industriam , non malo medici sed , segroti

iiisana])ihs, morl)us invictus cst. lii vero qui ea, qune le-
gunt, vel sineuUa, vel non cum magua ac iiimia veteris

' Vklc D. Gnillon. lom. xxi, p. 23.1-23^).

 ,

DE CIVtTATE DEI , LIBER VI. 273

erroris obslinatione , iiitollecta et considerata perpcndimt,
Ihcilins nos isto niiniero terniinatornm qninqne voJnnii-
nnm qnam (jncestionis ipsins necessitas postnlabat
plns
satis lecisse, qnam minus disseruisse judicabnnt, totani-
que invidiani quam christiance religioni cle liujus vitce
,

cladibns terrenarumque contritione ac mutatione rerum

imperiti facere conantur non soluni dissimulanti])us, sed
,

contrasuam conscientiam faventibus etiam doctis, quos

impietas vesana possedit omnino esse inanem rectae co-
,

gitationis atque rationis, plenamque levissinice temeritatis

et perniciosissimee animositatis , dubitare non poterunt.

CAPUT I.

De liis, qui dicunf deos a se,nonpropter prcesentem

vitmn coli , sed propter (eternam.

I. Nlnc ergo quoniam deinceps , ut promissus ordo

expetit , etiam lii refellendi et doeendi sunt ,
qui non prop-
ter istam vitam, sed propter illam, qu.ne postmortem fu-
tura est, deos gentium, quos christiana religio destruit
colendos esse contendunt : placet a veridico oraculo sancti
Psalmisumereexordium disputationis mese a Beatuscujus :

))estDominus Deus spcs ipsius, et non respexit in vanitates

» et insanias mendaces *.» Verumtamen in omnibusvanita-

tibus insaniisque mendacibus longe tolerabilius pliilosoplii

audiendi sunt, quibus displicucrunt istre opiniones erro-
resque populorum qui populi constitnerunt simnlacra
:

numinibus, multaque de eis, quos deosimmortales vocant,

' Psal. xxxix, 5.

cix. 18
 ,
,

274 S. AtGlSTTNI EPISCOPI

falsa atqiic indigna sive finxerunt, sive ficta crcJiclerunt,

et credita eorum cultui sacrorumque ritibus miscuerunt.

Cum liis liominibus qui ,

etsi non libere pr<Tdicando , sal-

tem utcumque in disputationibus mussitando , talia se im-

probare testati sunt, non usque adeo inconvenienter quses-
tio ista tractatur : utrum non mium Deum qui fecit

omnem spiritalem corporalemque creaturam ,

propter vi-
tam, quse post mortem futura est, coli oporteat 5 sed mul-
tos deos quos ab illo uno factos et sulDlimiter coUocatos
,

quidam eorumdem philosophorum cseteris excellentiores

nobilioresque senserunt K
ir. Gseterum quis ferat dici atque contendi deos illos

quorum in quarto libro quosdam commemoravi, cpiibus

rerum exiguarum singulis singula distribuuntur ofiicia
vitam oeternam cuic[uam praestare ? An vero illi peritissimi
et acutisoimi viri cjui se pro magno beneficio conscripta
,

docuisse gloriantur ^, ut sciretur c|uare cuic[ue deo su[v

plicandum esset •, c|uid a quoque esset petendum , ne ab-
surditate turjoissima , c[ualis joculariter in mimo fieri solet,

peteretur a Lil^ero af[ua , a Lymphis vinum auctores 5

erunt cuij^iam hominum diisimmortahbus supj^hcanti,

ut cum a Lymjihis petierit vinum eic[ue responderint
,

<(Nosaquam habemus, hoc a Libero j^ete possit recte di- 5

•»

cere Si vinum non habelis, saltem date mihi vitam seter-

: ((

nam?» Quid hac absurditate monstrosius ? Nonne illae ca-

chinnantes ( solent enim esse ad risum faciles (26) ) si non
affectentfallere utdaemones, su[0[3lici respondebunt : (( O
homo putas-ne in potestate nos habere vitam, c[uas audis
non habere vel vitem?» Imprudentissimse igitur stultitise
est vitam aeternam a talibus chis petere vel sperare, qui
vitsehujusserumnosissimce atque brcvissimae, et si c[ua ad
eam pertinent adminiculandam atque fiilciendam , ita siii-

f Plato inTiiiwrt. — 2 Varro siipra lib. iv, cnp. 22.

 DE civiTATr. r>ri, i.iBr.R vt. ^7j
gulas pavtlculas tueri assernntur, ut si id, quod suh alterius
Uitela ac potestate est, pelatur ab aJtero^, tam sit inconve-
niens et a])surdum, ut mimic^e scurrilitati videatur esse
simillimum. Quod cum fit a scientibus mimis digne riden- ,

tur in theatro cum vero a nescientibus stultis, dignius irri-

^

denturinmundo. Gui ergodeo vel deae, propter c|uid sup-

plicaretur, quantum ad illos deos attinet, quos instituerunt
civitates , a doctis solerter inventum memoriceque manda-
tum est 5 cjuid a Libero, verbi gratia, quid a Lymphis, quicl
a Yidcano, ac sic a cseteris, quos partim commemoravi m
quarto hbro, partim praetereundosputavi. Porro si a Cerere
vinum, a Lil^ero panem, a Vidcano aquam, a Lymphis igneni
petereeVrorisest; cpianto majoris deUramenti esse intelligi
debet, si cuiquamistorum pro vita supplicetur seterna ?
in. Quamoljrem, si cumde regnoterreno qusereremus,
C|uosnam illud deos vel deas hominibus credendum esset
posse conferre, discussis omnilius longe alienum a veri-
tate monstratum est , a quoquam istorum multorum nu-
minum atque falsorum saltem regna terrena existimare
constitui : nonne insanissimai impietatis est , si seterna vi-
ta ,
quae terrenis omnibus regnis sine idla dubitatione vel
comparatione praeferenda est , ab istorum quoquam dari
cuiquam posse credatur ? Neque enim propterea dii tales

vel terrenum regnum dare non posse visi sunt quia illi ,

magni et excelsi sunt hoc quiddam parvum et abjectum,

,

quod non dignarentur in tanta suljhmitate curare, Sed

cpantumhbet consideratione fragihtatis humanae caducos
apices terreni regni merito quisc[ue contemnat ; iUi chi ta-

les apparuerunt, utindignissimi viderentur, quibus danda

atque seiTanda debcrent vel ista committi. Ac per hoc,

si(ut superioraproxiniisduobus hbris pertractata docue-
runt ) nullus Deus ex iUa turija , vel quasi plebeiorum ,

vel quasi procerum deorum , idoneus est regna mortaha

18.
 •
,,,

276 S. ArGUSTINI episcopi

niortalihiTS dare ,
quanto miiiiis potest immortales ex mor
talibus facere ?

IV. Huc accedit, quia si jam cum illis agimus, qui non
propter istam, sed propter vitani, quoepost mortem futura
est, cxistimantcolendos deos jam nec propler 5
illa saltem
qua deorum talium potestati tanquani dispartita
etpro-
pria, non ratione veritatis, sed vanitatis opinione tribuun-
tur, omnino colendi sunt^ sicut credunt hi c[ui cultum ,

eorum vitoe hujus mortalis utilitatil^us necessarium esse

contendunt contraquos jam quinque praecedentibus vo-
:

luminibus satis quantum potui disputavi. Quae cum ita

, ,

sint si eorum qui colerent deam Juventatem

, netas ipsa ,

lloreret insignius-, contemptores auteni ejus , vel intraan-

nos occumberent juventutis velin ea tanquam senili tor- ,

pore frigescerent si malas cultorum suorum speciosius ct

:

festiviusFortuna barlsata vesliret a quibus autem sper- •,

neretur glalDros aut maie barbatos videremus etiam sic

,
:

rectissime diceremus huc usque istas deassinguhis posse,

,

suis olticiis quodam modo hmitatas , ac per hoc nec a Ju-

ventate oporterepeti vitam seternam, qu?e non daret bar-
bam •, nec a Fortuna barbata boni ahquid posthanc vitam
esse sperandum, cujus inhac vita potestasnulla esset, ut

eamdem saltem f^etatem , cpicne l^arlDa induitur , ipsa prns-

staret. Nunc vero cum earum cultus nec propter ista ipsa

c[U£e putant eis subdita , sit necessarius •, quia et multi co-

lentes Juventatemdeam minime in illa setate viguerunt
et muhi non eam colentes gaudent rol^ore juventutis ;

itemque muki Fortunse barljatte supphces ad nullam vel

deformem barljampervenirepotuerunt etsi qui eam pro ,

barba impetranda venerantur, abarbatis ejus contempto-

ribus irridenturita-ne desipit cor humanum, ut quorum
:

deorum cultum propter ista ipsa temporaha et cito prsete-

reuntia munera, quibus singuhs singuh praeesse perJii-
 ,,

DE CIVITAXE DEI , LILEU VI. 277

JDentur, iiianem iudibriosumqiie cognoscit, propter vitam
seternam credat esse fructuosum ? Hanc dare iiios posse ,

nec hi dicere ausi sunt , ([ui eis , ut al) insipientibus po-

pidis colerentur, ista opera temporaiia ,
quoniam nimis
midtos putaverunt , ne quisquam eorum sederet otiosus
minutatim divisa tribuerunt.

CAPUT II.

Quid Varronem de diis gentiam sensisse credendum

sit, quorum talia et genera et sacra detexit , ut

reverentius cuin eis ageret , si de illis omnino re-

ticeret.

Quis Marco Varrone curiosius ista quaesivit ? quis inve-

nit doctius ? quis consideravit attentius ? quis distinxit
acutius ? quis diiigentius pieniusque conscripsit ? Qui ta-
metsi minus est suavis eloquio , doctrina tamen atque sen-
ut in omni eruditione quam nos
tentiis ita refertus est ,
,

saecuiarem autem iiberaiem vocant studiosum re-i

, iili ,

rum tantum iste doceat quantimi studiosum verborum ,

Ciccro delectat. Denique et ipse Tuilius liuic taie testi-

monium perliibet % ut in iibris Academicis dicat eam
quae ibi versatur , disputationem , se liabuisse cum Mar-
co Yarrone , « Homine , inquit , omnium facile acutis-
simo , et sine uila duJiitatione doctissimo. » Non ait :

« Eioquentissimo vei facundissimo ; » quoniam revera in

iiac facuitate multum impar est : sed « Omnium , inquit,
facile acutissimo. )) Et in eis liljris , id est , Academicis
ubi cuncta dubitanda csse contendit, addidit, « Sineuila_

' Desideiatuv in libris qiii supeisiml de qu'<.'£t, .icad.

 ;

278 S. AUGtSTlM EPISCOPI

dubitatione doctissimo. » Profecto de hac re sic erat cer-

tiis , ut auferret dubitationem , omnibus quam solet in

adhibere tanquam de hoc uno etiam pro Academicorum
,

dubitatione disputaturus se Academicum fuisset obhtus. ,

In primo autem hbro cum ejusdem Varronis Htteraria

opera praedicaret « Nos inquit in nostra ur])e peregri-
, , ,

nantes errantesque tanquam hospites tui hbri quasi , ,

domum reduxerunt ut possemus ahquando qui et ulii ,

essemus agnoscere. Tu setatem patrise , tu descriptioncs

tcmporum, tu sacrorum jura, tu sacerdotum, tu domes-
ticam , tu pul^licam disciphnam , tu scdem regionum ,

locorum , tu omnium chvinarum humanarumque reruni

nomina genera oihcia causas aperuisti
, , » Iste igi- ,
^
.

tur vir tam insignis excellentisque peritiac et quod de illo ,

etiam Terentianus elegantissimo versiculo breviter ait

Yir doctisslmus undecuiiiqae Yano :

Oni tam multa legit ut ahquid ci scribere vacasse mire- ,

mur tam multa scripsit quam multa vix quemquam

•,
,

legere potuisse credamus iste , inquam vir tantus in- : ,

genio tantuscjue doctrina , si rerum velut chvinarum

, ,

de quibus scribit oppugnator esset atque destructor,

,

easque non ad rehgionem sed ad superstitionem dicerct ,

pertinere nescio utrum tam multa in eis ridenda con-

, ,

temnenda detestanda conscriberet. Gum vero deos eos-

,

dem ita coluerit , colendosquc censuerit , ut in eo ipso

opere htterarum suarum dicat se timere ne pereant , non
incursu hostih , sed civium neghgentia , de c[ua illos ve-
lut ruina hljcrari a se dicit , et in memoria bonorum per
hujusmodi hbros recondi atque servari utihore cura, quam
Metellus de incendio sacra Vestaha , et iEneas de Trojano
excidio penates hljcrasse proedicantur ^ et tamen ea le-

' Cicci'. lib. 1. dt' iinxii. Atad.

 ;

]JE CIMTATE OFJ. LIBEK VI. _ "279

gejida Sccciilis prodit ,

qux a sapienlibiis et insipientil)iis
merito abjieienda, etveritati religionis ininiicissimajudi-
centur : quid existimare debemns , nisi homincm acerri-
mum ac peritissimum, non tamen sancto Spiritu liljerum,
oppressum fuisse surc civitatis consuetudine ac legibus
et tamen, ea quibus moveljatur, sub specie commendandtC
religionis tacere noluisse ?

iVVW VVV» VWV VWV WVV VWV VVVV VVW VVVV VVVV VVVV V VVV VVVV VVVV VVW VVVVVVjVV vvvv vw» vi

CAPIT Ili.

Qu(V sit partitio Varronis librorum suorum, quos

de antiquitatibus rerum humanarum divinarum-
que composuit.

QuADiiAGiisTAet unumlibros scripsit antiquitatum : hos

in res lunnanas divinasque divisit, relDus humanis viginti-
quinque , divinis sexdecim tribuit : istam secutus in ea
partitione rationem , ut rerum humanarum libros senos
quatuor partibus daret. Intendit enim qui agant , ubi
agant ,
quando agant ,
quid agant. In sex itaque primis
de hominibus scripsit , in secundis sex de locis , sex ter-
tios de temporibus , sex quartos eosdemque postremos de
rebus absolvit. Quater autem seni , viginti et quatuor
fmnt. Sed unum singidarem ,
qui communiter prius de
omnibus loqueretur in capite posuit. In divinis identi-
,

dem rebus eadem ab iUo divisionis forma servata est,

quantum attinet ad ea, quae diis exhibenda sunt. Exhibea-
tur enim ab hominibus in locis et temporibus sacra. Hoec
quatuor c|ua3 dixi , hl^ris complexus est ternis : nam tres
priores de hominibus scripsit , sequentes de locis , tertios

de temporibuS; quartos de sacris ^ etiam hic qui exhi-

 ,

280 S. AUGVSTINI EPISCOn

w
hcaiit, ii^i cxhibeant, qiiando cxhiheant, quid exhibcant,
sublihssima distinctione commendans. Sed quia opor-
tehat dicere, et maxime id expectahatur ([uibus exhi- ,

heant, de ipsis quoque diis tres conscripsit extremos ut ,

quinquies terni quindecim fierent. Sunt autem omnes ut ,

diximus , sexdecim : quia et istorum exordio , unum sin-

gidarem , c|ui prius de omnibus loqueretur , apposuit :

quo absohito , consequenter ex illa quinque-parfcita dis-

tributione tres proecedentes ,
qui ad homines pertinent
ila sulidivisit , ut primus sit de pontificihus , secundus dc
auguri])us , tertius de quindecim viris sacrorum (28). Sc-
cundos tres ad loca pcrtinentes ^ ila ut in uno eorura cle

sacellis , altero de sacris redihus diceret , tertio de locis

rehgiosis. Tres porro, c[ui istos sequuntur , et ad tempora

pertinent , id est , ad dies festos ^ ita ut unum eorum fa-
ceret de feriis akerum de hidis Circensibus de scenicis
, ,

tertium. Quartorum trium ad sacra pertinentium uni ,

dedit consccrationes akeri sacra privata uUimo pubh- , ,

ca. Hanc velut pompam ohsequiorum in tri])us c[ui res- ,

tant , dii ipsi sequuntur extremi ,

quihus iste universus
cuhus impensus est in primo dii certi : , in secundo in-
certi in terlio cunctorum novissimo chi
, praecipui atquc
Eelecti.
 ,

PE CIVITATE DEI, LIBER VI. 281

CAPlJT IV.

Qiiod ex dispiitatlone Varronls ajnid cnUores deo-

riim antiqaiores res hamance quam divinoi repe-
riantur.

I. In hac tota serie pnlcherrimrc ac subtihssimae distri-

biitioiiis et distiiictionis vitam reternam fruslra qurcri et
sperari impudentissinie vel optari, ex his quse jam diximus,
et quoe deinceps dicenda sunt, cuivis hominum , cpii

corde obstinato sibi non iucril inimicus, facilhme apparet.

Yel hominum enim sunt ista histituta, vel doemonum ;

non quales vocant ilh daemoncs bonos , sed , ut loquar

apertius , immundorum sj)irituum et sine controversia
mahgnorum, qui noxias opiniones, quibus ajiima humana
magis magisque vaneseat, incommutablh seterna^que
et
veritati coaptari atque inhrerere non possit invidentia
, ,

mirabili et occidte inserunt cogitationiljus impiorum et ,

aperte aliquando ingerunt sensibus , et qua possunt faUaci

altestatione confirmant. Iste ipse Varro ,
propterea se
prius de rebus humanis de divinis autem postea scrip-
,

sisse testatur ,
quod prius extiterint civitates deinde ab ,

eis ha3c instituta sint. Vera autem relioio non a terrena

aliqua civitate instituta est : sed plane coelestem ipsa ins-
tituit Civitatem. Eani vero inspirat et docet verus Deus
dator vitfc aeternre , veris cultoribus suis.
II. Varronis igitur confitentis ideo se prius de rebus
humanis scripsisse ,
postea de divinis ,
quia divinre isttc

ab hominibus instituta? sunt , hccc ratio est : « Sicut prior

est, inquit, pictor quani tabula picta ,
piior iaber quani
 ,,:

282 S. AlGlSTlTNI ElMSCOI'1

cediticium • ila priores sniit civitatcs , (|Liam ea qiue a

civitatibiis smit instituta. » Dicit autem seprius scriptu-
rum fuisse cle diis ,
postea de hominibus , si de omni
iiatura deorum scriberet. Quasi hic de ahqua scribat et ,

nou de omni aut vero etiam ahqua licet non omnis

5 ,
,

deorum natura non prior debeat esse, quam hominum?

Quid quod in ilhs tribus novissimis hbris deos certos et ,

inccrtos et selectos dihgenter cxphcans nullam deorum ,

naturam prtetermittere videtur? Quid est ergo quod ait

((Si de omni natura deorum et hominum scriberemus

quam humana attigissemus ? »

prius divina absolvissemus,
Aut enim de omni natura deorum scril^it, aut de ah-
qua aut omnino de nulla. Si de omni proponenda
, •,

est utique relaus humanis si de ahqua cur non etiam : •,

ipsa res prsecedat humanas ? An indigna est prfefem

etiam universse naturae hominum pars ahqua deorum ?
Quod si multum est ut aliqua pars divina praeponatur
,

universis rebus humanis , saltem digna est vel Romanis.

Rerum quippe humanarum hl^ros non quantum ad or- ,

bem terrarum quantum ad solam Romam pertinet

, sed
scripsit. Quos tamen rerum divinarum hbris se dixit scri-
bendi ordine merito pr?etuhsse 5 sicut pictorem tabulos
picta3 , sicut fa])rum aedificio ; apertissime confitens , quod
etiam istte res divinse , sicut pictura , sicut struclura , ab
hominibus institutoe sint. Restat ut de nulla deorum na-
tura scripsise intelhgatur •, neque hoc aperte dicere vo-
luisse , scd intelhgentibus rehquisse. Ubi enim dicitur :

(( Non omnis, « usitate intelhgitur ahqua sed potest : intel-

hgi et nulla quoniam qune nulla est, nec omiiis, nec ah-
:

qua est. Nam ut ipse dicit si omnis cssct natura deorum ,

de qua scriberet scrlbendi ordine rebus humanis prrepo-

,

nenda esset ut autem et ipso tacente veritas clamat

•,

prseponenda esset certe rebus romanis, etiamsi non omnis,

 DE CIMTATE UEI. LILEK M. 283
sed saltem aliqua essct : recte autem postponitur •, ergo
iiuUa est. Non itaque relnis divinis anteferre voluit res
humanas , sed rebus veris noluit antcferre res falsas. In
his enim, qu?e scripsit de rebus humanis, seciitus est histo-
riam rerum gestarum : quae autem de his ,
quas divinas
vocat ,
quid nisi opiniones rerum vanarum ? Hoc est ni-
mirum quod vokiit ,
suJ^tiH significatione monstrare ; non
sokmi scriljens de his posterius quam de ilhs , sed etiam
rationem reddens cur id fecerit. Quam si tacuisset , ahter
hoc factum ejus ab ahis fortasse defenderetur. In ea vero
ipsa ratione qiiam reddidit, nec ahis quidquam rehqnit
pro arbitrio suspicari , et satis probavit homines se prpe-
posuisse institutis hominum, non naturamhominimi na-
turae deorum. Ita se hbros rerum divinarum , non de
veritate quae pertinet ad naturam , sed de falsitate quae
pertinet ad errorem , scripsisse confessus cst. Quod aper-
tius ahbi posuit, sicut in quarto hbro commemoravi * , ex
naturae formula se scripturum fuisse , si novam ipse con-
deret civitatem ;
quia vero jam veterem invenerat , non
se potuisse nisi ejus consuetudinem sequi.

/^Vt'^ \^V\ VVV\ \VV\ V VV\ \VV\ VVV\ VVM VV^^X 'VVV» VVV« VVV\ VVV^ VVV\ VVV\ VVV\ VVV» VVV« V vvt v%

CAPUT V.

De tribus generibus theologice secundum Varroneni^

scilicet uno fabuloso y altero naturali tertioque ,

civili.

I. Deikde illud quale est , cpod tria genera theologice

dicit esse , id est , rationis quse de diis exphcatur , eoruni-
que unum mjlhicon appellari , alterum physicon , ter-

' Vidc supia lib. iv, cap, xxxi,

 ,,,

284 s. AtiGLsxixM EPiscopr

Liiim civile? Laliiie si usus admittcreL, geiius, {[iicd pri-

mum posuit , labulare appellarciiius •, sed fabulosum

dicamus : a fabulis enim mytliicon dictum estj quoniam
ixuOoi grsecc fal)ula dicitur. Secundum autem ut natu-
rale dicalur, jam etconsuetudo locutionis admittit. Ter-
tium etiam ipse latinecmmtiavit, quod civile appellatur.
Deinde ait Mytliicon appeUant, quo maxime utuntur
: ((

poetffi; physicon, quo pbilosoplii 5 civile, quopopidi. Pri-

mum , inquitquod dixi in eo sunt multa contra cligni-
,
,

tatem et naturam immortalium ficta. In hoc enim est ut ,

deus alius ex capite , alius ex femore sit 5 alius ex guttis

sanguinis natus : in boc , ut dii furati sint , ut adulterave-
rint , ut servicrint bomini : dcnique in boc omnia diis at-

tribuuntur, quse non modo in hominem, sed etiam quae

in contemptissimum bominem cadere possunt. » Hic certe
ubi potuit, ubi ausus est, ubv impunitum putavit, ([uanta
mendacissimis fal^ubs naturce deorum fieret injuria , sine
cabgine uUius ambiguitatis expressit. Loquebatur enim
non de naturaU tbeologia, non de civib , sed de fabu-
losa , c|uam bbere a se putavitesse culpandam.
IL Videamus quid de altera dicat. a Secundum genus
est inquit quod demonstravi
,
,
, de quo multos bbros phi-
losopbi reliquerunt : in quibus est , dii qui sint, ubi
quod genus ,
quale , a quonam tempore an a sempiterno ,

fuerint, an ex igne sint, ut crecbt Heracbtus an ex nu- •

meris , ut Pythagoras ; an ex atomis, utaitEpicurus. Sic

aJia , c|U8e facibus intra parietes in schola ,
quam extra in
foro ferre possunt aures. )> Nibil in boc genere culpavit
quod pbysicon vocant, etad philosopbos pertinet tan- :

tum c|uod eorum inter se controversias commemoravit

perquos facta est dissidentium multitudo sectarum. lle-
movit tamen boc genus a foro id est a poiiulis scliobs , , :

vero et parictiJms cL^usit. lUud autem primum mendacis-

 ,,

DE CIVTTATE DE I , I.TCETl VI. 285

simiiiu atque turpissimum a civitatihus uou removit. O
religiosas aures populares, atque iu his etiam romanas !

Quod cle cliis immortalilius phiiosoplii disputaut ferre non ,

possunt : cpiocl vero poetne canunt , et histriones agunt

quia contra dignitatem ac naturam iiumortalium ficta sunt,
cjuianon modo inhominem, sed etiamin contemptissimum
homiuem cadere possuut nou solum ferunt sed etiam , ,

hljenter audiunt. Necjuc id tantum sed diis quoque ipsis ,

li.TC placere , et per lisec eos placandos esse decernunt.

III. Dixerit alic|uis : « Rsec duo genera, mythicou et phy-
sicon , id est , fabulosuiu atcjue naturale , discernaiuas ab
hoc civili , dc c[uo nunc agitur unde illa et ipse chscrc-
•,

vit : jamc|ue ipsum civiie videamus cpialiter expiicet. Yi-

,

deo quidem , cur debeat discerni f al^uiosum quia faisum :

autem a civiii veile

cjuiaturpe, cjuia iiidignum est. Naturaie
discernere quid est aliud c[uam
,
etiam ipsum civile fateri ,

esse mendosum ? Si enim illud uaturaie est c|uici haljct ,

repreliensionis ut exciudatur Si autem lioc, c[uod civile

, .^

dicitur, naturaie nonest, cjuidlialjet meriti, ut admitta-

tur.^ ((Hsec nempe iila causa est, c[uare prius scripseritde
rebus liumanis ,
posterius de diviuis 5 cjuomam in divinis
rebus noii naturam , sed liominum instituta secutus est.

Intueamur sane et civilem tiieologiam. (( Tertium genus

est, incj[uit, quod iu uri^ibus cives, maxime sacerdotes,
nosse atcjue administrare debeut. In cpio est, c]uos deos
puljlice coiere, c[uce sacra et sacrificia sacere cj[uemc[ue
par quod sequitur attendamus. ((Prima, incjuit,
sit. )) xVdliuc
maxime accommodata estadtheatrum, secuuda
iheologia
ad muudum tertia adurbem. » Quis non videat cui pal-
, ,

mam ciederit ? Utique secundoe quam supra dixit esse piii- ,

iosophorum. Hanc enim pertinere testatur ad mundum ,

c[uo isti uiliil esse exceileutius opinantur in rebus. Duas

vero ilias tli(}oIogias, [irimam el tertiam , theatri sciiicct
 ;,,,

286 S. AVGVSTIKI EPISCOPI

atquc iirbis , disLiiixit, an junxit ? Videmus enini non

contiiiuo quod est urbis ,
pertinere posse et ad mundum
quamvis urbes esse videamus in mundo : fieri enim po-
test, ut in urbe secundum falsas opiniones , ea colantur
et ea credantur quorum iii mundo vel extra munduni na-
,

tura sit nusquam tbeatrum vero ubi est nisi in urbe ?

: ,

Quis tbeatrum instituit , nisi civitas ? Propter quid insti-

tuit, nisipropter hidosscenicos? Ubi sunt ludi scenici,

nisi in rebus divinis , de quibus hi hbri tanta solertia coii-

scribuntur ?

t\ vxax \x\\ \\\\\w\v\xwv\\\\\v\.\rv\\\\\\%/\\Mi\x\x\\\\\\\\\\\\\\\x\.\\\'\\\\^ \n,W

CAPUT YI.

De theologia mythica , icl est , fahulosa , et de ci^>iU

contra Varronem,

I. O IMarce Varro , cum sis bomo omnium acutisslmus,

et sine ulla dubitatione doctissimus , sed ramen homo
non Deus , nec Spiritu Dei ad videnda et annuntianda di-
vina in veritatem hbertatemque subvectus , cernis quidem
c[uam sint res divinre ab humanis nugis atc[ue mendaciis
clirimendsc: sedvitiosissimaspopulorum opiniones etcon-
suetuchnes in superstitionibus publicis vereris otTendere
cjuas a deorum natura abhorrere vel tahum quales in hu-
jus muncli elemenlis liumani animi suspicatur infirmitas
et sentis i[3se , cum eas uscj[uecjuacpie consideras , et omnis
vestra htteratura circumsonat.Quid liic agit humanum
c|uamvis excellcntissimum ingenium ? Quid tilji bumana
]icetmuhi[3lexingensque doctrina iiibis angustiis suffra-
gatur ? Naturales deos cokrecupis, civilcs cogeris. Inve-
nisli ahos fabulosos, in quos liberius cjuod sentis evomas.
 T)E CIVITATE DEI, LTBER Vf, 287
undc cl istos civilcs vclis nolisve pcrfundas. Dicis quippe
labidosos accommodatos csse ad tlicatrum, naturales ad
nuuidum , civiles ad urbem: ciun mundus opus sit divi-
num , urbes vcro cttbeatra opera sint bominum nec alii ;

dii rideantur in theatris, quam qui adoranturin templis-,

nec abis ludos cxhiljcatis ,
quam quibus victimas immola-
tis. Quanto bbcrius subtiliusque ista divideres , dicens alios
esse deos naturales , alios ab hominiJjus institutos ; sed de
institutis ahud habere htteras poetarum , ahud sacerdo-
tum •, utrasque tamcn ita csse inter se amicas consortio
falsitatis , ut gratae sint utraeque dsemonibus ,
quibus ini-

mica est doctrina veritatis ?

II. Sequcstrata igitur paukdum thcologia ,

quam natu-
ralem vocant , de qua postea disserendum est ,
placet-nc
tandem vitam fctcrnam petiaut sperari a diis poeticis, thea-
scenicis? Absit
tricis, ludicris imo
, Deus ve- : avertat
rus tam immancm sacrilegamquc dcmentiam. Quid, alj
eis diis ,
quiljus hsec phicent , et quos h?ec placant , cmn
eorum ilhc crimina frequententur , vita petcrna poscenda
est? Nemo, ut arbitror, usque ad tantum praecipitium
furiosissimae impietatis insanit. Nec faljulosa igitur, nec
civih theologia sempiternam quisquam adipiscitur vitam.
Illa enim de diis turpia fmgendo seminat, ha3c favendo
metit. Illa mendacia spargit haec colhgit. IJLa rcs divinas ,

falsis criminibus inscctatur, haec corum criminum ludos

in divinis rebus amplectitur. IlLi de diis nefanda figmcnta

hominum carminibus personat , lirec ea deorum ipsorum
festivitatibus consecrat. Facinora et flagitia numinum illa

cantat, hoec amat. lUa prodit, aut fuigit : haec autem aut
attestatur veris , aut oblectatur ct falsis. Ambse turpes ,

am]3?eque damnabiles : sed illa.^ qua3 theatrica cst, publi-

cam turpitudincm profitctur ^ ista, quae urbana est, illius

turpitudine ornatur. Hinccinc vita retema sperabitur.

 ,,,

288 S. AUGLSTINI EPISCOPI

uiide isLa brevis temporalisque polluilur? Au vero vitam

pcUuit consorlium iiefariorum hominum , si se inserant
anectionibus et assensioniJ^us nostris , et vitam non pol-
luit societas dacmonum qui coluntur criniinibus suis? Si
,

veris ,
quam mali? si falsis quam male ? ,

III. Haec cum dicimus videri fortasse cuipiam nimis

,

liarum rerum ignaro potest ca sola de diis talibus majes-

tati indigna divince , ct ridicula , detestabilia celebrari
quae poeticis cantantur carminiljus , et ludis scenicis acti-

tantur-, sacra vero illa, quse nonhistriones, sed sacerdotes

agunt, ab omni esse dedecore purgata et ahena. IIoc si ita

esset , nunquam theatricas turpitudines in eorum honorem

quisquam celebrandas esse censeret, nunquam eas ipsi dii

praeciperent siljimet exhiberi, Sedideo nihilpudetad ob-

sequium deorum talia gerere in theatris ,
quia simiha ge-
runtur in templis. Denique cum memoratus auctor civilem
theologiam a fabuiosa et naturah tertiam quamdam sui ,

generis dislinguere conaretur , eam magis ex utraque tem-

peratam ,
quam al^ utraque separatam intelligi voluit. Ait
eniiu ea, quoe seriljuntpoetse, minus csse, quam ut populi
sec[ui deljeant •,
quae autem philosophi ,
plusquam ut ea
vulgum scrutari expediat, Qucie sic abhorrent inquit
<( ,

ut tamen ex utroque genere ad civiles rationes assumpta

sint non pauca. Quare quoe sunt communia cum poetis,

una cum civililjus scribemus e quiljus major societas de- :

Ijctesse noljis cum philosophis ,

quam cum poetis. )> Non
ergo nullacumpoetis. Et tamen alio loco dicit de gene-
rationiJjusdeorummagisadpoetasquam ad physicos fuisse

populos inclinatos. Hic cnim dixit quid fieri debeat, ibi

quid fiat. Physicos dixit utilitatis causa scripsisse, poetas

delectationis. Ac per hoc eaquce, a poetis conscripta po-

puli sequi non debent crimina sunt deorum qune tamen
, :

delectant et populos ct deos. Delectationis enim causa

 .

DE CIVITATE DEI , l.tliKR VI, 589

sicat dlcir , scriijunt poelrc , non ntilitatis : e.n lamen ccri-

bunl qure diioxpelani . populi cxiiibeant.

C.\PUT \IL

])e f((i>uJosiv ci cWHis theologioe simililiidine atque

conconlia

Eevocatur igitnr ad llieologiam civiK-m (lieologla fa-

luilosa, theatrica, scenica , indignitatis et turpitudinis
plena : et h.nec tota, qua2 merito cuipanda et respuenda ju-
dicatur, pars hujus cst qurc colenda et observanda cen-
setur 5 non sanepars incongrua, sicut ostendere institui,
et quGe ab universo corporc aliena iniportune iUi connexa
atque suspcnsa sit, scd omniuo consona, el tanquani ejus-
dem coiporis membrum convenientissime copulata. Quid.
enim aliud OGtcaduntilla sunulacra, fbrmae, oetates, sexus,
habitusdeorum ? Numquid barbatum Jovem imljcrbem ,

Mercurium poetse habent, pontifices non habent? Num-

quid Piiapo mimi, nou etiam sacerdotes enormia pudenda
fecerunt? An abter stat adorandus in locis sacris, quam
procedit ridendus in tlieatris? Num Saturnus sene.v: ,

Apollo ephebus, ita personoe sunt histrionum , ut noii

sint statuje delubrorum? Cur Forculus, cjui foribus prae
est, et Limentijms qui limini, chi sunt masculi , atque in-
ter hos Cardea fcemina cst, qure cardinem servat? Nonne
ista in rerum divinarum hl^ris reperiuntur, quae graves
poetae suis carminibus inthgna duxerunt?Numcjuid Diana
theatrica portat arma
urbana simphciter virgo est?
, et

Numquid scenicus ApoUo cithari^3ta cst, et ab liac arte

Delphicus vacal? Sed li£ec honestiora sunt in comp;ira-
ci^' 19
 290 S. AUGUSTlJfl EPISCOPI

tioiie turpiomm. Qiiid de ipso Jove senserimt, qui ejus

nuLricem in Capitolio posuerunt? Nonni^ attestati sunt
Euhemero, qui omnes tales deos non fabulosa garrulitate,
sed historica dihgcntia homines fuisse mortalesque cons-
cripsitPEpulonesctiam deos parasitos Jovis, ad ejusmen-
sam qui constituerunt, quid ahud quani mimica sacra esse
voluerunt.^ Nam parasitos Jovis ad ejus convivium adhi-
Jjitos si mimus dixisset , risum utique quaesisse videretur.
Yarro chxit ; non cum irrideret deos, sedcum commenda-
ret , hoc dixit : divinarum , non humanarum rerum libri
hoc eum scripsisse testantur ; nec ubi Judos scenicos ex-
ponebat, sed ubi capitoHna jura pandebat. Denique a ta-
libus vincitur, et fatetur, sicut formahumana deos fece-
runt, ita eos delectari humanis voluptatibus credichsse.
II.Non enim et mahgni spiritus suo negotiodefuerunt, ut
has noxias opiniones humanarum mentium ludificatione
firmarent. Unde etiam iUud est quod Herculis aedituus,

otiosus atque feriatus lusit tesseris secura , utraque manii

alternante, in una constituens Hercidem, in altera se
ipsum ; su]) ca conditione, ut si ipse vicisset, de stipe tem-
pli sibicoenam pararet, amicamque conduceret si autem ;

victoria Hercuhs fieret, hoc idem de pecunia sua vohip-

tati Hercuhs exhiberet deinde cum a se ipso tanquam
:

ab Hercule victus esset debitam coenam et nobihssimam

,

meretricem Larentinam deo Hercuh dedit. At illa cum

dormivissct in tcmplo, vidit in somnis Herculem sibi esse

commixtum, sibique dixisse, quod inde discedens cui pri-
mum juveni obvia fieret, apud ilhim esset inventura mer-
cedem, quamsibi credere deberet al) Hercule persohitam.
Ac sic abeunti cum primus juvenis ditissimus Tarutius
occuiTisset, eamque dilectam secum diutius habuisset,illa

liKrede rehcta , defunctus est. Quae amphssimam adepta

pecuniam , ne divinre mercedi videretur ingrata ,
quod
 ,

I)E CIVITATE nn, LlBFJl VI. 291

accopllssimum pufavit esso nuuiinil)us, popuknn roma-

mmi cLiam ipsa scripsithcTn-dem-, atcpic illa uou compa-
reute, inventum cst testamentum (juiljus meritis eam :

ferunt etiam houorcs meruisse clivinos.

III. ILtc si poeta3 fmgerent, si mimi agerent, ad fabu-
losam theologiam dicerentur procul duhio pertinere, et a
civihs theologiae dignitate separauda judicarentur. Gum
vero hcTC dedecora, noii poetarum, sed populorum non ;

mimorum, sed sacrorum non theatrorum, sedtemplorum

5

id est, non faljulossc, sed civihs theologioe a tanto auctore ,

produntur non frustra histriones ludicris artibus finguut

•,

deorum, quae tantaest, turpitudinem, sedplane frustra sa-

cerdotes vehitsacrisritibusconantur fmgere deorum, qure
nulla est, honestatcm. Sacra sunt Junonis , et hiiec in ejus

dilecta insula Samo cclebrautur, ubi nuptum data estJo-

vi. Sacra suntCereris, ubi a Platone rapta Proserpina
quaeritur. Sacra suut Vcneris , ubi amatus ejus Adonis
apriuo dente extinctus juvenis formosissimus plangitur. Sa-
cra suutMatrisdeum, ubi Atys pulcher adolescens ab ea di-
lectus ct muliebri zelo abscisus, etiamhominumabfc"so-
rum, cpos GaUos vocant infelicitate deploratur. Haec cum
,

deformoria siut omni scenica foeditate, cjuid est quodfabu-

losa de diis figmenta poetarum ad theatrum videlicet perti-
nentia velut secernere nituntur a civili theologia, c[uam
pertinere adurbem voluut , cpasi ab honestis et dignis in-
digna et turpia? Itaque potius estunde gratiae debeantur
histrioni]^us, qui ocuHs hominum pepercerunt, nec omnia
spectaculis nudaverunt, cpisc sacrarum ?edium parietibus
occuluntur. Quid de sacris eorum boui seutiendum est
cjuoe tenebris operiuntur, cum tam sint detestabilia, quoe
proferuntur in lucem? Et certe" cpiid in occulto agaut per
a])scisos et molles , ipsi vidoriut. Eosdem tamen homiues
infehciter ac turpiter cuervatos atque corruplos minime
10.
'29-2 s. Ar&rsTiiSf episcopi

occiiltare potaeruiit. Persuadeaul cui possunt se allqiiid

sanctum per tales agere liomines •, quos inter sua sancta
numerari atque versari negare non possunt. Nescimus
quid agant, sed scimus per quales agant. Novimus enim
quje agantur in scena quo nuncpam vel in choro rae-
, ,

retricum , abscisus aut moliis intravit^ et tamen etiam

ipsa turpes et infames agunt ; necjue enim ab honestis agi
debuerunt. Quac sunt ergo iJla sacra, quibus agendis ta-
les elegit sanctitas , quales nec thymelica in se admittit
obscoenitas ?

»\ .V\VVV\VV»\\V\1,%\\T\ \\\V VVW VWV VV\V VV\V IV v\ vvv \v\\

•. wvv vwvvvvvwv V vw\ vvw

CAPLT yilT.

De intej^pretationihus imturalium rationumy quas

doctores pagani pro diis suis conantur ostendere.

I. At enim habent ista physiologicas quasdam , sicut

aiunt, id est, naturahum rationum interpretationes, Quasi
vero nos in hac disputatione physiologiam c[U8eramu3 , et
non theologiam id est rationcm non natura?, sed Dei.
, , ,

Quamvis enim cpii verus Deus est, non opinione, sed na-
tura sit Deus noii tamen omnis natura deus est qiaia
: •,

ethominis, et pecoris, et arboris, et lapidis utique natura

est, quorumnihil est Deus. Si autem interpretationls hu-

jus, quando agitur de sacris ]\[atris deura, caput est certe

quod Mater deum terra cst quid ultra quserimus, quid cae-
,

tera perscrutamur? Quid evidentius suffi agatur eis, qui di-

cunt omnes istos deos homines luisse ? Sic enim sunt terri-
genae, sicut eis mater est terra. In vera autem theolog-ia
opusDei est terra, non mater. Vcrumtamen quoquomodo
sacra ejus interpretentur, et referant ad rerum naturam ,
 DE CIVITATE DEI , LIEER VI. 293
viros nmliebriapati nou est secundum naturam, sed coii-
tra naturain. Hic morbus hoc crimeii, hoc dedecus ,

habetinterilla sacraprofessionem, quod in vitiosis homi-

num moribus vix habet iuter tormenta confessionem.
Deinde si ista sacra, quae sccnicis turpitudinilDus convin-

cuntur esse foediora, hinc excusantur atque purgantur,

quod hal^ent interpretationes suas ,
quilius ostendantur
rerum naturam cur noii ctiam poetica simihter
significare ,

excusentur, atque purgentur? Midti enim et ipsaad eum-

dem modum interprctati sunt usque adeo ut quod ab eis :

immanissimum et infandissinium dicitur, Saturnum suos

fdios devorasse, ita nonnulh interpretentur, quodlongin-
quitas temporis , cjuasSaturni nomine significatur quid- ,

quid gignit ipsa consumat vel sicutidem opinatur Varro,

:

quod pcrtincat Saturnus ad semina qua^ in terram de ,

,

qua oriuntur, iterum recidunt. Itemque ahi ahomodo, efc

simihter csetera.
II. Et tamen theologia fabtdosa dicitur, et cum omni-
bus hujuscemodi interpretationibus suis reprehenditur ,

abjicitur, improbatur^ nec sohim a naturah, quae philo-

sophorum est, verumetiam ab ista civih, de quaagimus,
quae ad urj^es populoscjue pertinere asseritur, eo c|uod de
diis indigna confinxerit , merito repudianda discernitur :

eo nimirum consiho, ut quoniam acutissimi homines atque

doctissimi, a quibus ista conscripta sunt, ambas impro-
bandas intelhgebant, et iliam scihcet fabulosam et istam
civilem;, illam vero audebant improbare, hanc non aude-

bant culpandam proposuerant, hanc ejiis simiiem

•, iilam
comparandam exposuerunt non ut lisec prse iiia tenenda•

ehgeretur, sed ut cum

iila respuenda inteliigeretur atque ;

eorum, qui civiiem theologiam reprehen-

ita sine periculo

deremetuebant,utraque contempta, ea, quam naturalem

vocant , apud mcliorcs animos inveniret iocum. Nam
 ,

294 S. AUGrSTIKI episcovi

et civilis et fabiilosa amboe fiibiTlos.Te suiit ambceqiie civi-
les; ambasinveniet fabiilosas,qui vanitates et obscoenitates
ambarnm prudenter inspexerit : amljas civiles qui scenicos
ludos pertinentes ad fabnlosam in deorum civilinm festi-
vitatilDus et in urljium divinis relous advertcrit. Quomodo
igitur vitse seternae dandae potestas cuiquam deorum isto-
rum tribuitur ,
quos sua simulacra et sacra convincunt
diis fabulosis apertissime repro])atis esse simillimos for-
mis, retatibus, sexu, habitu, conjugiis, generationibus, ri-

tibus,inquibusomnibus autliomines fuisse inlelliguntur,

et pro uniuscujusque vita vcl morte sacra eis et solemnia
constituta , liunc errorcm insinuantibus firmantibusque
dsemonil)us, aut certe cx qualibet occasione immundissimi
spiritus fallendis liumanis mentijjus irrepsisse ?

ivvw \wy \vv\ vvvv wvv vvvv vw» vvvv vvvv v vv-. wvv vvvi vvvv wvv vvvv vvvv vvw v vvv vvvv vv

CAPUT IX.

De officiis si/igiilonwi deoriim.

I. QuiD ipsa numinum ofTicia tam viliter minutatimque

concisa, propter quod eis dicuntpro uniuscujusque pro-
priomunere supplicarioportere, unde nonquidemomnia,
sed multa jam diximus, nonne scurrilitati mimicas, quam
divinae consonant dignitati? Si duas quisquam nutrices
adhiberet infanli, quarum una nihil nisi escam, altera ni-
hil nisi potum daret, sicut adhoc duas adhibuerunt
isti

deas , Educam et Potinam ; nempe desipere et aliquid ,

mimo simile in sua domo agere videretur. Liberum a libe-

ramento appellatum volunt quod mares hi coeundo per

,

ejus J^eneficium emissis semini])us liljcrentur hoc idem :

in foeminis agereLiberam, quametiam Veneremputant,

 IJE CIVITAXE UEI , LIBER \ 1. 295
qiTod ct ipsas perhibeant semina emittere •, et ol) lioc Li-

bero camdem virilem corporis partem in templo poni ,

foemincamLiljcra}. Adlifcc addunt mulieres attributas Li-

])ero, et vinum propter libidinem concitandam. Sic Bac-
chanalia summa celebrantur insania. Ubi Varro ipse
confitetur a Bacchantibus talia fieri nori potuisse, nisi
mente commota. Ha?c tamen postea displicuerunt senatui
saniori, et ea jussit auferri'. Saltem hic tandem forsitan
senserunt quid immundi spiritus, dum pro diis habentur,
in hominum possint mentilms. Hsec certe non fierent in
theatris. Ludunt c[uippe ibi , non furunt : quamvis deos
habere, qui etiam ludis taUbus delectentur, siniile sit fu-
roris.

IL Quale autem illud cst, quod cum religiosmn a super-

stitioso ca distinctione discernat , ut a superstitioso dicat
timeri cleos , autem tantum vereri et parentes,
a religioso
non ut atque omnes ita bonosdicat, utfa-
hostes timeri ;

cihus sit eos nocentibus parcere quam Isederc quemc[uam ,

innocentem tamen muheri foeta3 post partum tres deos

5

custodes commemorat adhiberi, ne Sylvanus dens per noc-

tem ingrechatur ct vexet^ eorumc[ue custodumsignifican-
dorum causa tres homines noctu circumire hmina doraus,
et primo hmen securi ferire ,
postea pilo , tertio deverrere

scopis, ut, his datis culturae signis, deus Sylvanus prohi-

beatur intrare 5 cpiod neque ar]3ores cseduntur ac putantur
sine ferro , nec[ue far conficitur sine pilo , necj[uc fruges
coacervantur sine scopis ; ab liis autem tribiis re^ms tres
nuncupatos deos , Intercidonam asecm'isintercisione, Pi-
lumnum a pilo, Deverramascopis, c[ui]3us chis custodibus
contra ^am clei Sylvani Ibeta conservaretur ? Ita contra dei
nocentis saevitiam non valeret custodia bonorum , nisi

plures cssent adversus unum, eicpie aspero, liorrcndo

' Livkis, lib. xxxix.

296 S. AtGUSTIZM EPISCOPI
iiiculto , iilpole sylvestri, signiscLiltuiio taiKjiiam contia-

riis repugnareut. Ita-nc ista est innocenlia deorum , ista

concordia? Hoeccine sunt numina salubria urbium , magis

ridenda (juamlubria tbcatrorum?
111. Cum mas ct ibeminaconjunguntur, adhibetur deus
Jugatinus sit lioc ferendum. Sed domum cst ducenda
:

qwie nnbit : adhibctur et deus Domiducus. Ut in domo

sit, adhibetur deus Domitius. Utmaneatcum viro, additur
dea Manlurna. Quid ultra quteritur ? Parcatur bumaiitT
yerecundise : pcragatcsetera concupiscentia carnisetsan-
gui iiis procuralo sccrel o pudoris. Quid implel ur cubiculum
tui'])a numinum, tiu.ando ct paranymphi indc tbsccdunt?
Et ad boc impletur , non ut eorum prsesentia cogitata nia-
jor sit cura pudicili;ie, scd ut Ibeminse scxu infirmoe, novi-
tat<i pavidcc , illis coopcrantiljus sine ulla ditiicultate vir-
ginitas auferatur : adest cnim dca Virginicnsis , et deus
pater Subigus , ct dea mater Prcma , et dea Pertunda, et
Vcnus, ct Priapus. omnino laborantcm in
Quid est boc ? Si

jllo opere virum ab non suiliceret

diis adjuvari oportebat,
aliouis unus aut aliqua mia ? Numquid Venus sola parum
,

essct c|U£€ ob hoc etiam dicitur nuncupata, quod sine ejus

,

vi foemina virgo esse non desinat? Si ulla est frons in b.o-

ininibus, qux non est in numinibus, nonne cum credunL
«joniugati tot deos utriusque sexus esse prsesentes , ethuic
operi instantes , ita pudore aiiicimitur ut et ille minus ,

jnoveatur , et illa plus relucietur? Et certe si adest Virgi-

niensis dea , ut virgini zona solvatur , si adest deus Subi-

gus, ut viro subigatur ^ L'i adest dea Prema, ut subacta, ne se

oommoveat , comprimatur ; dea Pertunda ibi quid facit ?

Erubescat , eat foras : agat aliquid et maritus. Valde inlio-

nestum est ut quod vocatur illa impleat quisquam nisi
, ,

ille. Sed fortc Idco ioleiatur quia dea dicitur essc non ,
.

deu3. ^'am 21 jnac.ciduj crederetur, qi PeUuudui vocare-.

 ,,

DE ClVn ATi; DEI , LIBER VI. 297

tur , magis contra cum pro iixoris pu.dicitia pooceret ma-
litiis auxilimii, quam {"oetacontra Sylvaiium. Scd quid hoc
dicam , cum il)i bit et Priapus nimius masciJus , super cu-
jus immanissimum ct turpissimum lascinum sedere nova
nupta jubeatur more lionestissimo ct religio&issimo ma-
,

tronarum '
?

IV. Eant adhuc , et civilem theologiani a iheoiogia l"a-

hulosa , urbes a thcatris, teinpla a scenis , sacra pontili-

cum a carminibus poetarum , vchit res honestas a turpibus,
veraces a fallacibus ,
graves a levibus , serias a hidicris

appetendas a respuendis, qua possunt quasi conentur suIj-

lihtate discernerc. Intelligimus quidagant? iUam thea-
tricam et fabulosam theologiam ab ista civih pendere no-
veriint , et ei de carminibus poetarum tanquam de specnlo
resultare ^ et ideo ista cxposita ,
quam daninare noii au-
dent , iham ejusimaginem hberius argmmt el rcprehen-
dunt ut qui agnoscunt quid vehnt,
, et hanc ipsam faciem
cujus illa imago est, detestenlur, quam tamen dii ipsi

tanquam in eodem speculo se intuentes ita chligunt, ut

tpi qualesque sint in utraque mehus videantur. Unde
etiam cuhores suos terribihbus imperiis compulermit , ut
immunditiam theologiac fabuiosa? sibi dicarcnt , in suis
solemnitatibus ponerent , in rebus divinis haberent ; atque
ita et se ipsos immundissimos spiritus manifestius esse do-
cuerunt, et hujus urban?e theologire velut electae et pro-
batfe illam theatricam, alDJectam atque reprobatam, mem.-
brum partemque fecerunt j ut cum situniversa turpis et
fallax atque in se contineat commentitios deos , una pars
GJus sit in htteris sacerdotum , altera iu carminibus poeta-
rum. Utrum habeatet ahaspartes, aha quaestio est : nunc
propter divisionem Varronis , et urbanam et theatricam
iheologiam ad unam civilem pcrtinere satis , ut opiiior
» Amob. lib.iv, etLactaoL lib, i, c. 2o,
 ,,

'2.98 S. ALGLSTIAI tPISCOPI

ostendi. Uiide, qiiia sunt ambtc similis turpitudinis , ab-
surdilatis, indignitatis, falsitatis, absit a viris religiosis
ut sive ab bac , sive ab illa vita speretur rcterna.
V. Denique et ipse Varro commemorare et enumerare
deos coepit a conceptione hominis, quorum numerum exor-
sus est a Jano ^ eamc[ue serlem perduxit usquc ad decrepiti
hominis mortem , et deos ad ipsum bominem pcrtinentes
clausit ad Npeniam deam ,
qux in funeribus scnum canta-
tur : deinde coepit deos alios ostendere, qui pertinerent
non ad ipsum bominem sed ad ea quse sunt bominis si- , ,

cuti estvictus, vestitus, et qurecumque aba, qiioe buic vitse

sunt necessaria ostendens in omnibus quod sit cujusquc
•,

munus et propter quid cuique debeat supplicari in qua

, :

universa diligentia nuUos demonstravit vel nominavit

deos , a qui])us vita ?eterna poscenda sit ,
propter quam
unam proprie nos Gbristiani sumus. Quis ergo usque adeo
tardus sit , ut non intelligat istum bominem civilemtbeo-
logiam tam dibgenter exponendo et aperiendo eamque ,

iUi fabuiosae , indignse atque probrosa3 similem demons-

trando, atque ipsam faljulosam partem esse bujus satis

evidenter docendo , nonnisi iUi naturab quam dicit ad

,

pbilosopbos pertinere , in animis bominum moUri locum,

ea su])tibtate, ut fa])ulosam reprebendat, civilem vero
reprebendere quidem non audeat, sed prodendo reprelien-
sil^ilem ostendat, atque ita utracjue judicio recte inteUigen-
tium rcpro])ata soLa naturabs remaneat ebgenda
, ? Dc qua
suo locojin adjutorio Dei vcri, dUigentius disserendum cst.
 ,:

DE CIVITAXE DEl , LIBEIV VI. 299

'VVV'» VVV\ VVV\ V VV'» VVV» VVV^X VV\^ -l/X-MVVVX VVV»:V\/V\ VVV\ VVVkVVV» VVV» VVV^ VVV» VVV WW» A*

CAPUT X.

De liheriale Senecce ,
qui vehementiiis civilem llieo-
logiani reprehendit , qiiam Varro fabidosam.
I. LicERTAs saiie ([iirc hiiic defiiit, iie istam iirljanani
llieologiam tlieatriciie simillimam, aperte siciit illam repre-
lienderc audeiet, Annaeo SenecDe ,
quem nonnullisindiciis
invenimns Apostolornm nostrornm claruisse temporibus
non quidem ex toto verum ex aliqua parte non def iiit.
,

Afluit enim scribenti, viventi defuit. Nam in eo libro,

quem contra superstiliones condidit, multo copiosius atque
A eliementius repreliendit ipse civilem istam et urbanam
tlieologiam, quam Yarro theatricam atque fabulosam.
Cumenim de simulacris ageret, « Saeros, inquit, immor-
tales , inviolalDiles in materia vilissima atque immobili de-
dicant , habitus iilis hominum ierarumque et piscium ,

quidam vero mixto sexu diversis corporibus induunt nu- :

mina vocant, quoe si spiritu accepto subito occurrerent,

monstra haberentur. » Deinde ahquanto post cum theo- ,

logiam naturalem prjTedicans, quorumdam pliilosophorum

sententias digessisset , opposuit sibi qusestionem , et ait
«Hoc Credam cgo coelum et terram
loco dicit aliquis :

deos esse supra lunam alios, infra alios ? Ego feram aut
,

Platonem aiit Peripateticum Stratonem quorum alter

,
,

fecit deum Et ad hoc res-

sine corpore, alter sine animo .^ »

pondens «Quidergotandem, inquit, veriora tibi videntur

:

T. Tatii aut Romuli aut TuUi Hostilii somnia Cloacinam

, , .^

Tatius dedicavit deam Picum Tiberinumcpic Romulus ,

Hoslihus Pavorem atqae Palloreni teterrimos hominum

300 S. AtCISTIM EPISCOPI

ailectLis ,
quoruni alter jiicntis torritae inotus est , alter cor-
poris , nec niorl^us quidem , scd color. » Hsec numina po-
tius crcdes , et coelo recipies ? De ipsis vero ritibus crude-
liter turpibus quam libere scripsit ? (c lUe , inquit , virilcs
sibi partes amputat, ille lacertos secat. Ubi iretos deos
timcnt, qui sic propitios mercntur ? Dii autem nullo debeut
coli genere , si et hoc volunt. Tantus est perturbatas mentis
et sediJjiis suis pulscc furor , ut sic dii placcntur ,
quemad-
modum ne homines quidem saeviunt tcterrimi ci in tabulas
traditae crudehtatis. Tyranni laceraverunt ahquorum mem-
bra , neminem sua laccrare jusscrunt. In regiee libidinis
voluptatem castrati sunt quidam sed nemo sibi, nc vir ,

esset, jubentc domino, manus intuht. Se ipsi in temphs

contrucidant , vulneribus suis ac sanguine supplicant. Si
cui intueri vacet, qua3 faciunt, quaequc patiuntur, inve-
niet tam indecora honestis , tam indigna liJDeris , tam dis-
similia sanis , ut nemo fucrit dulntaturus furere eos , si

cum paucioribus furerent : nunc sanitatis patrociniumin-

sanientium turba est. »

II. Jam ilhi, quae in ipso Gapitolio fieri solere comme-

morat , et intrepide omnino coarguit ,
quis credat nisi
ab irridentibus aut furentibus Nam cum in sacris
fieri ?

aeg3q3tiis Osirim lugeri perditum mox autem inventum

,

magno esse gaiidio derisisset , cum perditio ejus inven-

tioque fingatur, dolor tamen ille atque laetitia ab eis ,
qui
nihil perdiderunt nihilque invenerunt, veraciter espri-
matur. « Huic tamen, inquit, furori certumtempusest.
Tolerabile est, semel in anno insanire. In Gapitolium
peiTeni ,
pudebit puljlicata^ dementiae , quod siln vanus
furor attribuit otlich. Alius numina deo subjicit, alius
horas Jovi nuntiat ; alius lictor est , alius imctor qui vano
Xiiotu brachiorum imitatur miguentem. Sunt quce Junoni
ac MiaervcTe capillos disponant, longe a templo, iiQn
 ,
:

DE CIVTTATE DTZT , l.IBER VI, 30l

tanltim a siiuulacro slantcs, digilos movenl ornanliimi
modo. Simt qnae speciilmn teneant siint qu£e ad vadi- :

monia sua deos advocent sunt qui iibellos ofFerant ct : ,

illos causamsuam doceant. Doclus arclnmiraus senexjam

decrepitus ,
quotidie in Capitolio mimum agebat ,
qiiasi

dii lii^enter spectarent ,

quem liomines desierant. Omnc
illic artificum genus operantinm diis immortalibus desi-
det. Et paulo post « Hitamen, inquit, etiamsi super-
)) :

vacuum usum non turpem necinlamem deo promittunt.

,

Sedent cpiaedam in Capitolio quoe se a Jove amari putant ,

nec Junonis quidem, si croderepoetis velis, iracundissimae

respectu tcrrentur. )>

III. Hanc libertatem Yarro non liabuit : tantummodo

poeticam tlieologiam reprehendere ausus est ;civilem non
ausus est ,
quam Sed si verum attendaimis,
iste concidit.

deteriora sunt templa ubi lisec aguntur, quam theatra

ubi fmguntur. Unde in liis sacris civilis theolggise has
pavtes potius elegit Seneca sapienti , ut eas in animi reii-

gione non habeat , secl iii actibus fmgat. Ait enim :

<( Quse omnia sapiens servabit tancpaam legibus jussa non ,

tancpiam diis grata. ))Etpaidopost: «Quid cpiod et matri-

monia, inquit, deorumjmigimus etnepie quidem, fra- ,

trum ac sororum ? Belionam Marti coilocamus Vul- ,

cano Yenerem Neptuno Saiaciam.

,
Quosdam tamcn
caehJDCS reiinquimus ,
quasi conditio defecerit ;
praesertim
cum qiiredam vidua? sint , ut Popuionia , vei Fuigora
Gt diva Rumina non miror petitorem defuisse.
: quil^us
Omnem istam ignobilem deorum turbam quam longo ,

nevo ionga superstitio congessit, sic , inquit , adorabimus

ut memincnimus cuitum ejus magis ad morem quam ad ,

rem pertinere. )> Nec leges ergo iiise, nec mos in civiii

tlieologia id instituerunt , cjuod diis gratum esset, vei ad

renipertineret. Sed iste,quemphilosophia cpiasi liberumfe-
 ,,

302 S. AUGUSTINI EPISCOn

cerat , tamcii qiiia illustn.s popiili romani senntor erat

colebat c[uod reprelieiidebat , agebat quod argucbat ,

quod culpabat adorabat : quia videlicet magniim aliqiiid

eum pliilosopliia docuerat , ne superslitiosus csset iii

mundo, scd propter leges civium moresque liominum,

noii quidem ageret fingentcm scenicum in tlieatro , sed
imitaretur iii templo : co damnaljilius ,
quo illa qurc
mendacit-er agebat, sie ageret, ut eum populus veraciter
agere existimaret 5 scenicus autem ludendo potius delec-
taret, quam Ihllendo deciperet.

1'*At-tA 1\A\ wvwwv vxw ww w\\ ww ww wv\ ww vwv\w\ \\w \w\ ww \\ w \vw \wv

CAPUT XI.

Quid de Judceis Seneca senserit.

Hic intcr alias civilis tlieologiae supcrstitiones reprelien-

dit etiam sacramenta Juda^orum ,et maxime saljbata •,

inutiliter eos facere ailirmans ,

quod per illos singulos
septem interpositos dies septimam fere partem setatis ,

suae perdant vacando et multa iii tempore urgentia non

,

agendo lcedantur. Christianos tamcnjamtiuic Judreisini-

micissimos , inneutram partem commemorare ausus est,

ne vel laudaret , contra sua3 patrioe vetcrem consuetudi-

nem , vel rcprelienderet contra propriam forsitan volun-
tatem. De illis sane Judaeis cum loqueretur , ait : « Cum
interim usque eo sceleratissimae genlis consuetudo coiiva-
luit, utper omncsjam tcrras recepla sit victi : victori-
bus lcges dederunt. Mirabatur hicc dicens )> , et quid
divinitus agerctur ignorans , subjecit plane sententiani
qua significaret quid de illorum sacramentoruin ratione
scntiret, Ait enim ; « Illi tamen causas ritus sui iiove-
 ,,

DE CIVITATE DEI , LIBEU VI. 303

riiiit ; major pars popiili facit, quod cur faciat igiiorat. »
Sed de sacramentis Jud.Tcorum , vel cur , vel quatenus
instituta sint auctoritate divina , ac postmodum a populo
Dei , cui vitse oeternoe mysLerium revelatum est, tempore
<|uo oportuit eadem auctoritate sublata sinfc , et alias dixi-

mus maxime cum, adversus Maniclioeos ageremus , et in

hoc opere loco opportuniore dicendum est.

CAPUT XII.

Quod gentilium deoruni vanitate detecta , nequeat

duhitari (Bternani eos vitam nemini posse prcestare
qui nec ipsam adjuvent temporalem,

Nlac propter tres theologias ,

quas Grreci dicunt my-
thicen ,
physicen ,
pohticen, Litine autem dici possunt
fabulosa, naturahs, civihs jquodnequedefabulosa, quam
et ipsi multorum falsorumc[ue deorum cultores liberrimc
reprehcnderunt , neque de civih , cujus illa pars esse con-
vincitur, ejusque et ista simillima vel etiam deterior in-
venitur, speranda est reterna vita ; si cui satis non sunt
cjuge in hoc vohimine dicta sunt , adjungat etiani illa qUcTe

in superioribus hbris, et maxime quarto de fehcitatis da-

tore Deo plurima disputata sunt. Nam cui nisi uni feh-
citati propter reternam vitam consecrandi homines essent,
si dea fehcitas esset? Quia vero non dea, sed munus est
Dei 5 cui Deo nisi datori fehcitatis consecrandi sumus ,

qui aeternam vitam, nl^i vera est et plena fe]icitas, pia

charitate dihgimus ? Non autem datorem esse fehcitatis
quemquam istorum deorum ,
qui tanta turjiitudine cohni-
tur , et nisi ita colantur , multo turpius irascuntur , atque
304 s. augl 2X1X1 Enscopi

ob hoe ze spiritus iinmimdissimos coiiiitcntur ,

piUoex,"
liis quse dicta suiit , iiemiiicm tlubitare oportere. Porro
qui non dat felicitatem, vitam quomodo possit dare seter-

nam? Eam quippc vitam ceternam dicimus, ubi est sine

fme felicitas. Nam si anima in posnis vivit seternis , quibus

et ipsi spiritus cruciabunlur immundi , mors est illa po-
tius seterna, quam vita. NuUa quippe major et pejor est

mors ;
quam ubi non moritur mors. Sed quod anima; jia-

tura, per id quod immortaiis creata est, sinc qualicum-

que vita essc non potcst, summa mors ejus cst aiienatio
a vita Dei in seternitatc suppiicii. Yitam igitur seternam,

id est , sine uilo fuic feiicem, solus iiledat, c|uidatveram

fciicitatem. Quam quoniam iiii ,
quos colit tbeoiogia ista

civiiis , darc non possc convicti sunt non solum propter

•,

isla temporalia atque terrcna ,

quod superioribus quinque
libris ostendimus, sed nnuto magis proplcr vitam aeler-
nam, quse post mortem futura est, quod isto uno etiam
jilis cooperantibus egimus , coiendi non sunt. Sed quo-
iiiam veternosfe consuetudinis vis nimis in aito radices
liabet , si cui de ista civili tlieoiogia respuenda atque vi-
tanda parum videor disputasse , in aiiud voiumen ,
quod
liuic, opituiante Dco . conjun^endum est, aiiimvm in'-

tendat.
 DE tlVlTATE PF.f , l.iBEn Vll, 305

w w\^ wv^ vw» \vv\ \v*\ \\x\ vv\\ \vv\ \ v\\ vvw v\\\ vtwvvw V\ \\ \V\\ \ VV\ \V\\ W* T v\\\

LIBER YII.

DE DUS SELECTIS CIVILIS TnEOLOCl.^E , JANO, JOVE , SATIT.NO , ET C.ETEHIS , Ot-OO

KEC EORIM CULTC PERYEMATUR AD iETEU^S.E VlT.i; rCLlClTATEM.

PR/EFATIO.

DiLiGEjVTius* me pravas et voleres opiniones verilali pie-

tatis inimicas ,
quas tenebrosis aiiimis altius et tenacius
diuturnus humani generis error infixit , evellere atque
extirpare conantem j et illius gratia^ ,
qui lioc ut verus
Deus potest pro meo modulo in ejus adjutorio cooperaii-
,

tem ingenia celeriora atque meliora

, quil)us ad hanc ,

rem superiores Hbri satis superque sufficiunt ,

patienter
et aequanimiter ferre debebunt : ct propter ahos non pu-
tare superfluum ,
quod jam sibi senliunt non necessarium.
Multum magna res agitur, cum vera et vere sancta di-
vinitas ,
quamvis ab ea nobis etiam huic quam nunc
gerimus , Iragihtati necessaria sul^sidia prteljeantur , noii
tameii propter mortahs vitse transitorium vaporem , sed
propter vitam beatam ,
quce nonnisi ceterna est ,
quoe-
renda et coifcnda praedicatur.

'YiJeD. Giullon; toni. xsi, p. 23G-23j,

cix. 20
 ,
,

306 S. AUGISTIM EPISCOPI

GAPUT I.

An y cinn in iheologia ci<^ili deitatem non esse cons-

titerit , in selectis diis eam imeniri posse creden-
dinn sit.

Hanc divinitatem vel ut sic dixerim deitatem nam

, , , ;

et hoc verbo lUi jam nostros iion piget iit de graeco ,

expressiiis transferant id ([iiod illi ^siTira appellant :

lianc ergo divinitatem sive deitatem non esse in ea tlieo-

logia qiiam civilem vocant quae a Marco Yarrone sex- ,

decim voluminilius explicata est id est non perveniri , ,

ad 9eterna3 vitae felicitatem talium deorum cultu quales ,

a civitatibus qualiterque colendi instituti sunt , cui non-

duni persuasit sextus liber ,
quem proxime absolvimus
cum istum forsitan lcgerit ,
quid de hac quaestione expe-
dienda ulterivis desideret, non habcbit. Fieri enim potest,
ut saltem deos selectos atquepr.xcipuos, quos Yarro volu-
muie complexus est ultimo de quiljus parum diximus ,

quisquam colendos propter vitam beatam , quae nonnisi

jEternaest, opinetur. Qua in re non dico quod facetiusait
Tertulhanus fortasse quam verius : « Si dii-^ehguntur ut

])ulbi, utique caeteri reprobi judicantur'. » Nonhocdico :

video enim etiam ex selectis sehgi ahquos ad ahquid ma-

jus atque pra?stantius : sicut in mihtia , cum tyrones clecli
fuerint , ex his quoque ehguntur ad opus ahquod majiis
armorum. Et cum eliguntur in Ecclesia qui fiant prae- ,

positi non utlque ca^teri reprobantur cum omnes ]:)oni

, ,

lidcles elccti merito nuncupentur. Ehguntur in aedificio

' Ti'itu!!. S'niil<' ijiiidiunin in ApolojolCT. r. i,l.

 ,

DE r.IVITATE DEI, LIBEn VII. 307

lapides angulares , iion reproljalis c?cleris,qiii slriictum!

partibus aiiis (lepiitaiilur. EligunUu" uvju ail vesceudiini

iiec reproijantur alicc ,
quas reliiiquimiis ad bibenduni.
Non opus est multa percurrere cum res in aperto , sit.

Quamobrem iioii ex lioc, quod dii ex multis quidam se-

lecti sunt_, vel is qui scripsit , vel eorum cultores , vel dii
ipsi vituperandi sunt : sed advertendumpolius quin^jj-jsti
sint , et ad quam rem selecti videantur.

'VVV\ vwww^wx^^wv^ vwxvvv» vwvwv^wvww^ \v\^ vwv \w» \w» v\\\ \w\ vwv \wv w

CAPUT II.

Qui sint dii selecti, et an ah offLciis viliorum deo-

vum haheantur excepti,

Hos certo deos selectos Varro unius liljri contextione

commendat, Janum, Jovem, Saturiium, Genium, IMer-
curium, Apollinem, Martem, Yulcanum, Neptunum,
Solem, Orcum, Libcrum patrem, Tellurem, Ccrerem,
Junonem Luiiam Dianam ]Minervam A^enerem Yes-
, , , , ,

tam; in quibus omnibus ferme viginti, duodecim mares,

octo sunt foeminne. H?ec numina utrum propter majores
in mundo administrationcs selecta dicuntur, an quod
populis magis innotuorunt, majorque cst eis cuUus exlji-
bitus ? Si propterea cpiia opera majora ajj bis administrau-

lur iu mundo, non eos invenire deliuimus inlcr illam fiuasi

pleljeiam numinuni multitudinem minutis opuscubs de-
putatam. Nam ipse primum Janus , cum puerperium
concipitur, unde cuncta opera illa sumunt exordium,
minutatim minutis cbstributa numinibus aditum aperit ,

recipiendo semiui. Ibi est et Saturnus propter ipsum se-

mcn. ll)i Libcr(-29). cpii marem, cfrusosemine, liberai. !i)i
20.
.108 S. AUGVSTIM Episcor-i

Libera, fjiinni et Vcnerem volant, qiiae hoc idem ])enefi-

cium coJiferat foeminse, utetiam ipsa emisso semine libere-
tur. Omnes hi ex illis sunt ,
qui selecti appellantur. Sed
ibi est et dea Mena, qase menstruis fluoribus praeest,
quamvis Jovis tamen ignobilis. Ethanc provinciam
fdia,

lluorum menstruorum in liJno selectorum deorum ibsi

Jun^-ifti idem auctor assignat, quse in diis selectis etiam
'

regina est : et hic tanquam Juno Lucina cum eadem Mena

privigna sua eidem cruori praesidet. Ibi sunt et duo, nes-
cio qui oljscurissimi , Vitumnus et Sentinus 5
quorum al-

ter vitam, alter sensus puerperio largiuntur. Et nimirum

multo plus prsestant, cum sint ignobilissimi, quam tot iili

proceres et selecti. Nam profecto sine vita et sensu, quid

est iliud totum quod muliebri utero geritur
,
, nisi nescio

quid al)jectissimum limo ac pulveri comparandum.

CAPUT III.

Quain nulla sit ralio ^quce de selectione quorwndam

deoruni possit ostendi , cum multis inferiorihus
cxcellentior administratio deputetur.

I. QvM igitur causa tot selectos deos ad haec opera mi-

nima compulit, ubi a Vitumno et Sentino, quos fama obs-
cura recondit, in hujus munificentiae partitione superen-
tur? Confert enimselectus Janus aditum et quasi januam
semini j confert selectus Saturnus semen ipsum •, confert
selectus Liber ejusdem seminis eraissionem viris ; confert
liocidemLibera, quse Geres seu Venus est, focminis^ con-
fert selecta Juno et haec non sola sed cum Mena fdia
, ,

Jovis, lluores menstrucs ad cjus quod conceptum esl iu-

 ;
,

BE CIVITAxE DEl , LlBElV Vll. 309

cremenlum : Vitumnns obscurus et ignohilis
et confert
vitam confert Sentimis obscurus et ignobilis sensum quse
^ :

duo tanto illisrebus prsestantiora sunt, quanto et ipsa in-

tellectu ac ratione vincuntur. Sicut enim quse ratiocinan-
tur et intelligunt, profecto potiora sunt bis, quse sine in-
tellectu atque ratione, ut pecora, vivunt et sentiunt : ita

etilla, quoe vita sensuque suntprsedita^his quse nec vivunt,

nec sentiunt, merito praeferuntur. Inter selectos itaque
deos Vitumnus vivificator et Sentinus sensificator magis
baberi debuerunt ,
quam Jauus seminis admissor et Sa-
turnus seminis dator vel sator, et Lil^er et LilDcra seminum
commotores vel emissores quae semina indignum est co-
;

gitare, nisi ad vitam sensumque pervenerint. Qusemunera

selecta non dantur a diis selectis,sed a quibusdam incog-
nitis et prse istorum dignitatc neglectis. Quod si respon-
detur omnium initiorum potestatem babere Janum efc ,

ideo ilb etiam quod aperitur conceptui non immerito attri-

bui, et omnium. seminum Saturnum , et ideo seminatio-
nem quoque bominis non posse ab ejus operatione sejungi
omnium seminum emittendorum Liberum et Liberam, et
ideo his etiam prseesse ,
quae ad substituendos homines
pertinent omnium purgandorum et pariendorum Juno-
^

nem et ideo eam non deesse purgationibus fceminarum

,

et partubus hominum quserant quid respondeant de Vi-

:

tumno et Sentino utrum et ipsos vebnt babere omnium

,

quse vivuntet sentiunt, potestatem. Quod si concedunt,

attendant quam eos sublimius locaturi sint. Nam semini-
bus nasci, in terra et ex terra est 5 vivere autem atque
sentire etiam deos sidereos opinantur. Si autem dicunt
Vitumno atque Sentino h£cc sola attributa ,
qu?e in came
vivescunt et scnsibus adminiculantur , cur non deus ille,

qui facit omnia vivere atque sentire, etiam carni vitam

prcebetet sensum, univcrsali opere hoc munus eliam par-
310 S. ALGLSTIJNI EPlSCOPi

liibus tribuensi' Et quid opus est Vitumno atque Sen-

tino ? Quod si ab illo ,
qui vit£B et sensibus universaliter
prpesidet , liis quasi f amulis ista carnalia velut extrema et
ima commissa smit, ita-ne sunt illi selecti destituti fami-
Ha, ut non invenirentc|uibusctiamipsi ista committerent,
sed cum tota sua nobilitate cjua visi sunt seligendi opus
, ,

iacere cum ignoJ)iliI)ns cogerentur? Juno sclecta et rc-

gina Jovisque soror et conjux , li^cc tamen Iterduca est
pueris, et opus facit cum deabus ignobilissimis Abeona et
Adeona. Ibi posuerunt ctMentcmdeam, qiise faciat pue-
ris ]3onammentem et inter selectos ista non ponitur
,
,

cjuasiquidquammajus prsestaribominipossit. Ponitur au-

tem Juno, quialterduca est ct Domiduca, quasi quidquam
prosit iter carpere et domum duci, si mens non est bona :

cnjus muneris dcam sclcctores isti inter sclecta numina

minime posuerunt. Qune profecto et Minerv?e fuerat prae-
ferenda, cui per ista munita opera pucrorum memoriam
Iribuerunt. Quis enim dubitet multo esse melius haberc
bonam mentem, quam memoriam quantumlibct ingen-
?em?Nemo enimmalus cst, qui bonam habetmentem :

quidam vero pessimi memoria sunt mirabili, tanto pejores

quanto minus possunt c[uod male cogitant oblivisci. Et
tamen Minerva est inter selectos deos-, Mentem auteni
deam turba vilis opcruit. Quid de Virtute dicam? quid de
Felicitate? de quibus in quarto libro plura jam diximus' :

quas cura deas liaberent nullum eis locum inter selectos

,

deos dare voluerunt , ubi dederunt Marti et Orco, uni

eifectori mortium, alteri receptori.

II. Cum igitur in bis minutis operiJDUS, quoe minutatim

diis pluribus distril^uta sunt , etiam ipsos selectos videa-
mus, tanquam senatum cum plebe pariter operari^ et in-
veniamus a quibusdam diis, qui nequaquam seligendi
' YlJe siipialib. iv, cap. xxi.
 ,,

DE CIMTATE DEI, J.IBEIV MI. 311

]HilaLi sunt, miilto majora atquc meliora adminislrari

qnam al) illis, qni selecti vocantur^ restat arbitrari non

propter pniestantiores in mundo administrationes , sed
cpiia provcnit eis ut populis magis innotescerent , selectos

eos et prcecipuos nuncupatos. Unde dicit etiam ipse Varro,

quod diis quibusdam patribus et deal)us matribus , sicut

hominibus , ignol^ilitas accidisset. Si ergo Felicitas ideo

fortasse inter selectos deos esse non delmit ,

quod ad is-

lam noliilitatem non merito , sed fortuitu pervencrunt 5

saltem inter illos, vel potius pra3 illis Fortuna poneretur,
quatm dicunt deam non ralionabili dispositione , sed ut
temere acciderit, sua cuique dona conferre. Hsec in diis
selectis tenere apicem deliuit, inquilms maxime quidpos-

set ostendit : quando eos videmus non prtecipua virtute

non rationabili felicitate sed temeraria sicut eorum cul-
, ,

tores de illa potestate sentiunt , Fortunce potestate selec-

tos. Nam et vir disertissimus Sallustius etiam ipsos deos
fortassis attendit , cum diceret : « Sed profecto Fortuna
in omni re dominatur ; ea res cunctas ex lil^idine magis
([uam ex vero celebrat obscuratc[ue. « Non enim possimt
invenire causam cur celebrata sit Venus, et oliscurata sit
Virtus cum ab istis ambarum consecrata sint numina
;

nec comparanda sint merita. Aut sihoc nobilitari meruit,

cfuod plures appetunt phn^es enim Venerem c[uam Vir- •,
*

tutem ; cur celebrata est dea Minerva , et obscurata est

dea Pecunia ? cum in geiiere hmiiano plures alhciat ava-
ritia c[uam peritia •, et in cis ipsis, cjui snntartificiosi, raro
invenias hominem,c[ui non habeatartem suampecuniaria
mercede venalem ,
phiriscpie pendatur semper proi^^ter
c[uod ahc[uid fit , c[uam id c[uod propter ahud fit. Si ergo
insipientis judicio multituchnis facta est deorum ista se-

loGtio, cur dea Pecunia Minervtc prachita noncst, cum

> Sabaudiy aiipetuht.
 ,

312 S. ALGLbU.M EPISCOl'!

propLer pecuiiiani siiit p.rlilices miilti ? Si aiitem paucorum

sapienliuin est ista dislinctio, cur non praelata est Veneri
^ irtus , cum eam longe ratio praeferat 1' Saltem certe , ut
dixi , ipsa Fortuna ,
quae , sicut putant cjui ei plurimum
tribuunt , in omni re dominatur , et res cunctas ex libi-
dine magis c[uam ex vero celebrat obscuratque •, si tantum
et in deos valuit , ut temerario judicio suo quos vellet ce-
lebraret , obscuraretque quos vellet prsecipuum locum ha-
beret in selectis, qure in ipsos cpioque deos tam prsecipuae
est potestatis. An ut illic essc non posset , nihil ahud
etiam ipsa Fortuna, nisi adversam putanda est habuisse

fortunam ? Sibi ergo adversata est, quoe ahos nobiles fa-

ciens nobihtata non est.

xw, \\\y \V \'> V\\> WWVW» \W\ \\\\ VVW VVIV VVVV WVV VV V\ WVWWWW^M/MVWt VW» V»

CAPLT lY.

Melhis actum ciim diis inferiorihus , qui nullis infci'

mentur opprohriis , quam cum selectis , quorum
tantce turpituclines celehrentur.

GRATrLAuETUR autcm dhs istis selectis qiiisquam nobi-

iitatis et claritudinis appetitor , et eos diceret fortunatos

si non eos magis ad injurias quam ad honores selectos vi-

deret.JSam illam inhmam turbam ipsa ignobihtas texit
ne obrueretur opprobriis. Ridemus quidem, cum eos vi-
demus hgmentis humanarum opinionum partitis inter se
operibus distributos tanquam minuscularios vectigahum
,

conductores , vel tanquam opifices in vico argentario , ubi

unum vascidum ut perfectam exeat per multos ,
artifices

transit, cum ab uno perfecto perfici posset. Sedahternon

putatum est operantium multitudini CQnsvilendum , nisi
 ;

l)E CIVllAXl:; L)E[, LiDEU MI. 3l3

iit singulasartis partes cito ac lacile discerent singiili , ne
omnes in aite nna tarde ac dillicile cogerentur esse per-
lecti.Verunitamen vix qiusf[uam reperitur deorum non
selectorum qui aliquo crimine famam traxit infamem
,

vix autem selectorum quispiam qui non in se notam con- ,

tumelioe insignis acceperit. lUi ad istorum humilia opera

dcscenderunt , isti in ilJorum sublimia criminanon vene-
runt.De Jano quidem non mihi facile quidquam occurrit,
quod ad probrum pertineat. Et fortassetahsfuerit, inno-
centius vixcrit et a lacinoribus flagitiisque remotius. Satur-
num fugientem benignus excepit : cum hospite partitus
estregnum, ut etiam civitates singuks conderent*, iste

Janiculum, ille Saturniam. Sed isti in cuku deorum omnis

dedecoris appelitores , cujus vitam minus turpem invene-
runt, eum simulacri monstrosa deformitate turparunt,
iiunc eum l)ifrontem, nunc etiam quadrifrontem tan- ,

quam geminum facientes. An forte voluerunt ut quo-

, ,

niam phirimi dii selecti erubescendaperpetrando amiserant

frontem ,
quanto iste innocentior esset , tanto frontosior
appareret ?

CAPUT V.

De paganorum secretiove doctrina physicisque ra^

tionibus.

Sed ipsorum potius interpretationes physicas audiamus,

quibus turpitudinem miserrimi crroris , velut ahioris doc-
trinse specie colorare conantur. Primum eas interpreta-
tiones sic Varro commendat , ut dicat antiquos simidacra

« Vii", /Eneld, vii.

 ,

314 S. ATJGIiSTINI EPISCOPI

cleorum et insignia , ornatnsqiie finxisse ;

qnre cnm ocnlis
animadvertissent hi, qni adissent doctrinoe mysteria,pos-
sent animam mnndi ac partes ejns , id est , deos veros ani-
mo videre qnornm : qni simnlacra specie liominis fecernnt,
hoc videri secntos ,
qnod mortalium animus ,
qni est in
corpore hnmano , simillimns est immortalis animi : tan-
qnam si vasa ponerentnr cansa notandornm deornm, et
oenophorum sisterctur, qnod significaret
in Liberi sede
vinum per id quod continet id qnod continetur ita per
,
:

simulacrum quod formam haberet hnmanam significari ,

animam rationalem, quod eo velutvase natura ista soleat

contineri, cujus naturse deum volnnt esse, veldeos. Hoec
snnt mysteria doctrinse , c^uae iste vir doctissimns penetra-
verat, unde in lucem ista proferret. Sed, o homo acutissi-
me , num in istis doctrinse mysteriis illam prudentiam
perdidisti, qua tibi sobrie visnm est, qnod hi ,
qui primi
populis simulacra constituernnt, et metnm dempsernnt ci-
vil)us snis , et errorem addidernnt , castinsque deos sine
simulacris veteres observasse Romanos ? Hi enim tibi fne-
runt auctores , ut haec contra posteriores Romanos dicere
anderes. Nam si et iUi antiquissimi simnlacra colnissent
fortassis totum istum sensum de simnlacris rion consti-
luendis , interim verum , timoris silentio premeres , et iii

hujnscemodi perniciosis vanisque figmentis mysteria ista

doctrinae loquacius et elatius proedicares. Anima tamen

tua tam docta et ingeniosa ,( multum
ubi te dolemus ) ,

per haec mysteria doctrinse ad Deum snum id est, aquo ,

facta est , non cum quo facta est •, nec cujns portio , sed
cujus conditio est ; nec qni est omnium anima , sed qni
fecit omnem animam quo ,
solo illustrante sit anima bea-
ta , si ejus gratire non sit ingrata , nullo modo potuit per-
venire. Verum ista mysteria doctrinoe quaha sint ,
quan-
lique pendeiida, quie sequuntur oslendent. Fatelurinterim
 :

DE ClVlTATK DEl, LIBER VII. 315

vir istc doctissimiis animam miindi ac partes ejns csse
veros dcos : unde intelligitnr totam ejus theologiam, eam
ipsam scilicet natnralem cui plurimum
, trilDuit , nsque ad
animae rationaiis natnram se extendere potuisse. De na-
turali cnim paucissima praeloquitur in hoc libro in quo :

videbimus utrum per interprctationcs physiologicas ad

hanc naturalem possit referre civdem quam de diis sc- ,

lectis ultimam scripsit. Quod si poluerit tota naturahs ,

erit : et quid opus erat ab ea civilem tanta cura distinc-

tionis abjungere? Si autem recto chscrimine separata est 5

quando nec ista vera est qua3 ilh naturalis placet; perve-
nit enim usque ad animam non usque ad verum Deum ,

qui fecit et animam quanto est abjectior et falsior ista

:

civihs, cpae maxime circa corporum cst occupata naturam 5

sicut ipsae interpretationes ejus, ex quibus qua^dam neccs-

sario commemorare me oportet , tanta ab ipsis excpiisitae
et cnucleatcie chhgentia demonstrabunt ?

•VV\> V W» VVV\ VW» VVW VW» VW» VW^ VWk VW\ VVW WW VWV VW» V W^ WVV V w\ \ t\ vvw\ v\

CAPUT yi.

De opinione Varronis , qua arhitratas est Deum

animam esse nmndi, qui tamen in partihus suis ha-
beat animas multas , quarum divina natura sit.

DiciT crgo idem Varro adhuc de naturah theologia

pr<neloc|uens , deum se arl^itrati csse animam numdi cjuem ,

Groeci vocant xicryc; , et hnnc ipsum mundum esse deum

sed sicnt hominem sapientcm cum , sit ex corporc et ani-
mo , tamen ab animo dici sapientiem ^ ita numdnm deum
dici ab aiiinio , cum sit ex aiiimo et corporc. Hic vidctur
 ,

316 S. AlGrSTIM EKSCOPI

qnoquo modo confiteri niinm Deiim •
sed iit plures etiam
introducat, adjungit niundum dividi in duas partes, coe-
lum et terram ctcoelum bifariam, in aetliera et aera ter-
; ;

ram vero in aquam et humum e qaibus summum esse :

Eethera secundum aera, tertiam aquam infimam terram

, , :

quas omnes partes quatuor animarum esse plenas in ,

.nethere et aere immortahum in aqua et terra mortalium ,

ab summo autem circuitu coeli ad circuhim lunae aethereas

animas esse astra ac stellas , eos coelestes deos non modo
inteUigi esse , sed etiam videri : inter lunse vero gyrum et
nimborum ac ventorum cacuniina aereas esse animas , sed
eas animo , non ocuhs videri ; et vocari heroas , et lares
et genios. Haec est videhcet breviter in ista prselocutione
proposita theologia naturahs c[i\x non huic tantum, sed ,

muhis philosophis placuit de qua tunc dihgentius disse- :

rendum est cum de civih quantum ad deos selectos at-

,
,

tinet opitulante Deo vero cpiod restat implevero.

, ,

t/tVVVVl^VVVViVVVV^VVVXVVVVlVVVVVVX^VVVVVVVVVVVX^VV^AVV^VVWWVVVVVVVl^Vtl/VVV^VXVW

CAPUT Vil.

t/^n rationahile fuerit Janum, et Terminum in duo

numina separari.

Janls igitur , a c[U0 sumpsit exordium, quaero quisnam

sit? Respondetur, ?;Iundus est. Brevis haec plane est atque
aperta responsio. Cur ergo ad eum dicuntur rerum initia
pertinere fuies vero ad alterum, quem Terminumvocant?
,

Nam propter initia et fuies duobus istis diis duos mcnses

perhibent dedicatos prseter illos decem f[uibus usque ad
^
,

Deccmbrem caput est Martius Januarium Jano Februa- 5 ,

' rlutavcli, in Kiuna.

 IJE CIMTATE TtVA, LiBEn VU. 3l7
iiiim Terniino. Ideo Terminalia eodeni mense Februario
celel^rari dicunt * , cum fit sacrum pnrgatorium quod ,

vocant Februum •, undemensis nomen accepit. Numquid

ergo ad mundum
qui Janus est, initia rerum pertinent,
,

non pertinent iit alter illis deus prseficeretur ?

et fnies ,

Nonne omnia qnve in hoc mundo fieri dicunt in hoc

,
,

ctiam mundo terminari fatcntur? Qua} est ista vanitas, in

opere illi dare potestatem dimidiam , in simulacro faciem
duplam ? Nonne istum bifrontem multo elegantius inter-
pretarentur^ sieumdemet Janum et Terminumdicerent 5

atque initiis unam faciem finijjus alteram darcnt ? Quo- ,

niam qui operatur utrumque debet intendere. In omni

,

enim motu actionis suoe qui non respicit initium non ,

prospicit fniem. Unde necesse est a memoria respicientc

prospiciens connectatur intentio. Namcui exciderit quod
coeperit quomodo fmiat non inveniet. Quod si vitam bea-
,

tam in hoc mundo inchoari putarcnt extra mundum ,

perfici , et ideo Jano , id est , mundo solam initiorum

,

tribuerent potestatem 5
profecto ei prceponerent Termi-
num, eumque a diis selectis non ahenarent. Quanquam
etiam nunc cum in istis duobus dlis initia rerum tempo-
rahum fniesque tractantur Termino dari debuit pkis ,

honoris. Major enim l?etitia est cum res quaeque perfici- ,

tur : solhcitudinis autem plena sunt coepta , donec perdu-

cantur ad fniem ,
quem qui ahquid incipit , maxime ap-
petit , intendit , expectat , exoptat j nec de re inchoata ^

nisi terminetur , exuUat.

> Plutarch in Numa.

 ,,

318 S. AUGUSTINI EPISCOPI

(VVM vvvv ^'V'^^ \vv» vvv^ 'Vv\\ \\ V» vvv» \v\\ vvv» \'vv*'\ vv» vt »» vv\^ XA^t^ x^vxn V^^V^ VV\'» vvvw»

CAPUT YIII.

Ob quam causam cultores Jani hifrontem imaginem

ipsius finxerint y quam tamen etiam quadrifron-
tem videri volunt.

Sed jam bifrontis simulacri interpretatio proferatur.

Duas eum facies ante et retro liabere dicunt ,
quod hiatus
noster , cum os aperimus , mundo similis videatur : unde
et palatum Grseci oJpK>i> appcllant : et nonnulli , inquit
poetoc latini coelum vocaverunt palatum *
: a quo hiatu
oris et foras esse aditum ad dentes versus et introrsus
, ,

ad fauces. Ecce quo perductus est mundus propter palati

nostri vocabulum , vel graecum, vel poeticum. Quid autem
hoc ad animam, quid ad vitam ceternam ? Propter solas
salivas colatur hic deus , c[ui]3us partim ghitiendis ,
partim
expuendis, eub coelo palati utaque panditur janua. Quid
est porro absurdius, quam in ipso mundo uon invenire
duas januas ex adverso sitas ,
per quas vel admittat ad se
aUquid intro , vel emittat a se foras ? et de nostro ore et

gutture , cpiorum simihtudinem mundus non habet , velle

mundi simulacrum componere in Jano ,
propter sohim
palatum cujus simihtudinem Janus nonliabet?
, Cum vero
eum faciunt quadrifrontem et Janum geminum appellant
ad cpiatuor munch partes hoc interpretantur cpiasi ahcpid ,

spectet mundus foras, sicutper omnes facies Janus. Deinde

si Janus est mundus , et mundus c|uatuor partiljus constat,

falsum est simulacrum Jani bifrontis : aut si propterea

verum est, quia etiam nomineOrientis etOccidentis totus

' liiiniiis apiid Cirof. u, do Nnftira (lcnnim.

 :

DE CIVITATE DET, IIBEH VTT. 319

solet mundus intelligi numquid cura duas partes alias
,

nominamus Septemtrionis et Austri sicut illum quadri- ,

frontem dicunt gcminum Janum ita quisquam geminum ,

dicturus est mundum ? Non habent omnino unde quatuor

januas, quae intrantibus et exeuntibus pateant, interpre-
tentur ad mundi similitudinem •
sicut de bifronte quod
dicerent saltem in ore hominis invenerunt? nisi Neptunus
Ibrte subveniat et porrigat piscem cui praeter hiatum
, oris
etgutturis etiam dextra et sinistra fauces patent. Ettamen
hanc vanitatem per tot januas nidla eftugit anima , nisi
quae audit veritatem dicentem ; « Ego sum janua ', «

IW 'VV^^VVM VVVV\IVV«'VVV\'VVV«'VVV».VVV\ VVV% VVV^VVVV^VVVVVVVt VVM wwvwwwwvvwvvt

CAPUT IX.

De Jovis potestate y atque ejusdem cum Jano com-

paratione.

I. JovEM autem, quietiam Jupiter dicitur, (3o) quem

vehnt intelhgi exponant. « Deus est inquiunt habens
, , ,

potestatem causarum quibus ahquidfitin mundo. » Hoc

,

quam magnum sit, nobihssimus Yirgihi versus ille tes-

tatur
Felix qui potuit rcrum cognoscere causas '.

Sed cur ei praeponitur Janus, hoc nobis vir ille acutissi-

mus doctissimusque respondeat. Quoniam penes Ja-

«

num , inquit, sunt prima ,

pencs Jovem summa. Merilo
ergo rex omnium Jupiter habetur. Prima enim vincuntiu'
a summis : quia licet prima pra^cedant tempore summa ,

superant dignitate. » Sed recte hoc diceretur, si factorum

prima discernerentur et summa : sicut initium faeti cst

'Joan.x, 9. — ^ Virsf. Gcorg. n.

 ,

3-iO S. AIGUSTTNI EPISCOPI

pmficisci , summum pervenire initium facti in coeptio ;

discendi ; summum perceptio doctrinae ac sic in omnibus :

prima sunt summique sunt fines. Sed jam lioc

initia ,

negotiuminter JanumTerminumque discussum est. Causae

autem, quce dantur Jovi eflicientia sunt, non eflecta , :

neque iillo modo fieri potest ut vel tempore prsevenian- ,

tur a factis initiisve flictorum. Semper enim prior est res

qure facit, quam illa quae fit. Quapropter si ad Janum
pertinent initia factormn , non ideo priora sunt ellicienti-

bus causis ,
quas Jovi tribuunt. Sicut eiiini nihil fit , ita

nihil inchoatur ut fiat, quod non faciens causa praecesse-

rit. Hunc deum penes quem sunt omnes causre
sane ,

factarum omnium naturaruni naturaliumque rerum si ,

Jovem popuh appeilant , et tanlis contumehis tamque sce-

lestis criminationibus colunt, tetriore sacrdegio sese ob-
stringunt ,
quain si prorsus nullum putarent deum. Unde
satius esset eis ahum ahquem Jovis nomine nuncupare
dignum turpibus et flagitiosis honoribus supposito vano ,

figmento quod potius blaspliemarent ( sicut Saturno di- ,

citur suppositus lapis ,

quem pro fdio devoraret ) ,
quam
istum deum dicere et tonantem et adulterantem , et totum
nimidum regentemet per totstupra diiHuentem etnatu- ,

rarum omnium naturahumque rerum caiisas summas ha-

bentem et suas causas lionas iion haljentem.
II. Deinde qurero, quem jam locum inter deos huic
Jovi tribuant si Janus est mundus. Deos enim veros ani-
,

mam mundi ac partes ejus iste definiYii ac per hoc qitid- :

quid hoc non est , non est utique secundum istos verus
deus. Num Jovem aiiimam muiidi,
igitur ita dicturi sunt
ut Janus sit corpus ejus, id cst, iste visibilis mmidus?
Hoc si dicunt non erit quemadniodum Janum deum di-
,

cantj quoniam mundi corpus non cst deus vel sccundum

ipsos, sed anima muiidi ac partes ojus. VnCie aperlissime
 : :

BE rivrTATK DEr, i.TT)i:n vu. 321

idcni tlifil deum se aibilrari csse animain mundi , cL hunc
ipsum munduni csse deum : scd sicut homincm sapicn-
tem , cum sit ex animo et corpore
tamen cx animo dici ,

sapientem ; ita mundum dcum

ab animo, cimi sit dici

ex animo et corpore. Solum itaque mundi corpus non est

dcus: sedaut sola anima ejus, aut simul corpus et ani-
mus ita tamen ut non sit a corpore sed al) animo deus.
•,
,

Si ergo Janus est niundus , et dcus est Janus , numquid

Jovem ut deus esse possit , aliquam partem Jani esse dic-
turi sunt? Magis enim Jovi universum solent tribuere ^

unde est
..... Jovisoinnia plena '.

Ergo et Jovem , iit deus sit , et maxime rex deorum , noii

alium possunt existimare quam mundum ; et diis cteteris

secnndum istos suis partibus regnet. In hanc sententiam

etiam c[uosdam versus Valerii Sorani exponit idem Varro,
in co libro ,
quem seorsum ab istis de cultu deorum scrip-
sit : qui versus hi sunt
Jupiter omnipotcns regum rerunique deumque
Progenitor, genilrixquc deum, deus unus, et omnis.

Exponuntur autcm in eodemlibro, ita ut eum mareni

semen emitteret, foeminam qure accipe-
existimarent, qui
ret Jovemque csse mundum et eum omnia semina ex se
; ,

emittcre, et in se recipere. « Qua causa, inquit , scripsit

Soranus : Jupiter prog(Miitor genitrixque: necminus cum

causa unum et onniia idem essc: mundns enim iinus, ct
in eo uno omnla snnl. »

' vii'7. r.i-io '. III.

21
 ,,

322 8. AiGiSTixi r.riscoT'i

CAPUT X.

\An Jani et Joi>is recta discretio sit,

CiTM ergo Janns miindus sit, et Jupiter mundus sit

nnusquisque sit mundus, quare duo dii Janus el Jupiter?

Quare seorsus liabent templa seorsus , aras , diversa sacra

dissimilia simulacra ? Si propterea quod alia vis estprimor-
diorum , causarum et illa
alia nomen ac-
, Jani , illa Jovis
cepit, numquJd si unus homo in divcrsis rebus duas ha-
beat potestates aut duas artes quia singularum diversa ,

vis est, ideoduo judices aut duo dicuntur artifices? Sic

ergo et unus Deus cum ipse habeat potestatem primor-
,

diorum ipse causarum num propterea illum duos deos

, ,

esse necesse est putari ,

quia primordia causaeque res duae
sunt ? Quodhoc justum putant etiam ipsum Jovem tot
si ,

deos esse dicant quotquot ei cognomina propter multas

,

potestates dederunt quoniam res omnes ex quibus illa

: ,

cognomina sunt adhibita , multse atque diversae sunt ^ ex

quibus pauca commemoro.

CAPUT XI.

De cognominibus Joi^is , quce jion]^ acl multos cleos ^

sed ad unwn eumdemque refemntur.

DilERTJNT eum Yictorem, luvictum Opitulam Impul- , ,

sorem, Statorem, Gentumpedam, Supinalem, Tiginum,

Ahnum Ruminum et aha quas persequi longum cst.
, ,
 : ,

T>T. CIVITATK DT.r, T.IBKf. VM. 3-23

HfPc autem cognomina imposucrimt imi deo propter can-

non tamen propler tot res etiam
isaspotestatesque diversas ,

tot deos cum quod omnia vincerct quod

esse coegerunt :
,

a nemine vinceretur, quod opem indigentibus ferret,

quod haberet impellendi staluendi, stabiliendi, resupi- ,

nandi potestatem quod tanquam tigillus mundum conti-

,

neret ac sustineret, quod aleret omnia quod ruma, id ,

est, mamma aleret animalia. In liis , ut advertimus, quse-

dam magna sunt quaedam exigua et tamen unus utra-
,
;

que facere perhibetur. Pulo inter se propinquiora esse

causas rerum atque primordia, propter quas res unum
munduni duos deos esse voluerunt, Jovem atque Janum,
quam continere numdum et mammam dare animahbus :

nec tamen propter ha3c duo opera tam longe inter se vi et

dignitate diversa duo dii esse compulsi sunt
, sed unus ;

Jupiter, propterillud Tigillus, propter ilhid Ruminus ap-

quod aniniahbus mammam prpe-
pellatus est. Nolo dicere ,

Lere sugentibus magis Junonem potuit decere quam Jo- ,

vem praesertim cum esset etiam diva Rumina quoe in

:
,

hoc opus adjutorium ilH famulatumve praeberet. Cogito

enim posse responderi , et ipsam Junonem nihil ahud esse
quamJovem, secundum illos Valerii Sorani versus, u])i
dictum est

Jupiter omnipotens regum reiumquc deumque

Progenitor genitrixque deum.

Quare ergo dictus est et Ruminus , cum dihgentius for-

Ru-
tasse quffircntibus ipse inveniatur esse etiam iUa diva
mina ? Si enim majestate deorum recte videbatur indignum
ut in mia spica alter ad curam genicuh altera ad folhcuh ,

pertineret quanto est indignius unam rem infmiam id

^
,

est, ut mammis alantur animaha, duorum deorum po-

testate curari quorum sit unus Jupiter rex ipse cuncto-
,

rum et hoc agat non saltem cum conjuge sua, sed cum
•

21.
324 S. ALGrSTIISl episcopi

ignol)ili nescio qua Riimina, nisi qiiia ipseest etiam ipsa

Rumina Ruminus •, Ibrtasse pro sugentibus maribus , Ru-
mina pro fbeminis ? Dicerem cpiippe noluisse illos Jovi foe-
mininum nomen imponere , nisi et in illis versiljus Pro-
«enitor genitrixque diceretur-, et inter alia ejus cognomina
legerem quod etiam Pecunia vocaretur , quamdeam inter
,

illos minuscularios invenimus et in quarto libro comme- ,

moravimus Sed cum et mares et f oeminae habeant pecu-

*
.

niam cur non et Pecunia et Pecunius appellatus sit sicut

, ,

Rumina et Ruminus , ipsi viderint.

i\VXA.\W»V»/»^VVV'»*VV'»*/VV'\VVV»VVV»\VV»'».'VMVl'V\'VV\'»\VV\\'V\'»VVV\VV'V\\l.'\V'V»/\\VV\'\\'\

CAPIJT XII.

Quod Jupiter etiam Pecunia nuncupetur.

QuAM vero eleganter rationem liujus nominis reddide-

runt? Et Pecunia, inquiunt, vocatur, quod ejus sunt om-
nia. O magnam rationem divini nominis Imo vero ille !

cujus sunt omnia, vilissime etcontumeliosissimePecunia

nuncupatur. Ad omnia enim ,
quae coelo et terra continen-
tur ,
quid est pecunia in omiiij^us omnino rebus
qufie ab ,

hominibus nomine pecuniae possidentur? Sed nimirum

hoc avaritia Jovi nomen imposuit nt quisquis amat pe- ,

cuniam non quemhbet deum sed ipsum regem omnium

, ,

sibi amare videatur. Longe autem ahud esset , si divitJEC

vocaretur. Ahud namque sunt divitiae , ahud pecunia.

Nam dicimus divites , sapientes ,
justos , bonos ,
quibus
pecunia vel nidla , vel parva est •, magis enim sunt virtu-
tibus divites ,
per quas eis etiam in ipsis corporahum re-
rum necessitatibus sat est quod adest : pauperes vero

' Vide supva lib. iv, Cap. xxi ct xxiv.

 DE CIVITATE DEI, LIDEll Vll. 325
avaros , semper iiiliiantcs et egentes 5
quaslibet enim mag-
nas pecunias habere possunt , sed in earum quantacum-
que abundantia non egere non possunt. Et Deum ipsum
verum recte dicimus divitem non tamen pecunia sed , ,

omnipotentia. Dicuntur itaque ct divitcs pecuniosi sed ;

interius egeni si cupidi. Item dicuntur pauperes pccunia

,

carentes •, sed intcrius divitcs, si sapientes. Qualis erg©

ista tbcologia debct csse sapienti , ubi rcx dcorum (jusrci
nomen accepit, quam nemo sapicns concupivit *
? Quanto
cnim ihcilius , si aliquid hac doctrina c|uod ad vitam per-
tineret oeternam salulDriter disceretur , deus mundi rector
non al) eis pecunia, sed sapientia vocaretur cujus amor
,

purgat a sorcUJjus avaritite , hoc est , al) amore pecuniae ?

iVVV» v\vv vvvv vvvv vwv vwv vwi wv» wvv vwv vvw vvv\ vvvv v^wvwv vvw vwvvvw vvvvvt

CAPUT XIIL •

Quod clum exponitur quid Saturnus quidi^e sit Ge-

nius , uterque unus Jupiter esse doceatur.

Sed quid de hoc Jove plura ad quem fortasse ca^teri ,

relerendi sunt ut inanis remaneat deorum opinio pluri-

,

morum cum , hic ipse sit omnes \ sive c|uando partes ejus
vel potestates existimantur , sive cum vis animoe , c|uam
putant per cuncta difFusam , ex partilius mohs hujus , in
cjiuas visibihs mundus iste consurgit , ct multiphci admi-
nistratione naturoe ,
quasi plurium deorum nomina acce-
pit? Quidestenim etSaturnus? « Unus, inquit, de prin-
cipil)us deus ,
pencs quem sationum omnium dominatus
cst. ))Konne expositio versuum illorum Valerii Sorani slc
se habet Jovem essc muudum ct cura omiiia semina ex
,

1 Sallusl. in Cutilin,
326 S. ALGlSilM tl-ISCOl'!

se emilterc , ct iii so rccipcre ? Ipse cst igitur penes queni

sationum onmium dominatus cst. Quiel cst Gcnius ? « Deus
inquit, qui prcTpositus cst ac vim liabct omnium rerum
giyncndarum. » Qucm aiium hanc vim habere credunt,
quammundum, cuidictumcst a Jupitcr progenitorge-:

nitrixque? » Et cum aholoco Gcnium dicit csse uniuscujus-

que animum rationalem, et ideo cssc singulos singulorum,
lalcm autem mundi animum dcum esse ad hoc idcm 5

utique revocat , ut tanquam universalis gcnius ipsc mundi

animus essc credatur. Ilic cst igitur quem appellant
Jovem. Nam omnis gcnius deus et omnis viri aninuis
si ,

gcnius , sequitur ut sit omnis viri animus deus quod si :

ct ipsos a])horrcrc absurditas ipsa ccmpcliit , rcslat ut

cum singularitcr ct cxccllenter dicant deum gcnium, qucm
dicunt mundi animum , ac per hoc Jovcm.

GAPUT XIV.

De MercLirii et Martis ojjiciis.

Merci RitM vcro et Martem quomodo referrcnt ad ali-

quas pai"tes inundi ct opera Dei ,
qufc sunt in clementis ,

non invenerunt •, et idco eos saltem opcribus hominum

pr?eposucrunt , sermocinandi ct bclhgcrandi administros.
Quorum Mercurius si sermonis ctiam deorum potestatem
gerit , ipsi quoque regi dcorum dominatur , si secundum
ejus arbitrium Jupiter loquitur , aut loquendi ab illo ac-
ccpit facultatcm : quod utiquc absurdum est. Si autem
humani tantum sermonis potestas tributa perhibelur,
illi

non cst crcdibile ad lactandos mamma ncn solum pueros, ,

sed eliam pecora undo Ruminus coguominatus est, Jo-

.
 ,

1)15 cn IXAXli BEI, LiBKlV VIX. 327

vcm dcscondcre vokiisse, et ciir;un nostri scimonis ,
quo
pccoribus aiiteccllimus , ad se pcrtincre nolirisse : ac pcr
lioc idcm ipse est Jovis atque Mercarius. Qnod si scrmo
ipse dicitur csse Mcrcurius , sicut ea qeicc de iilo intcrprc-
tantur, ostcndunt : ( nam idco Mercurius ,
quasi mcdJus
currens dicitur a])|)ellatus '
, (piod sermo currat intcr
homines medius ; ideo «y^,- groece, quodscrmo vcJ inter-

prctatio ,
quDC ulique ad scrmoncm pcrtinet , ^^/r.iJfc dlci-

lur ^ ideo ct mercibns pro?csse ,

quia iutcr vcndeiites ct
ementes scrmo fit mcdius 5 alas cjus in capite et pcdihus
significarc volucrcm nuniium fe)'ri per aera sermoncm :

dictum quoniam per sermonem omnia cogitata cnun-

,

tiantur ) si ergo Mercurius i]3se sermo est

;
ctiam ipsis ,

confitentibus deus non est. Scd cum sibi deos faciunt

,

eos, qui nec da^mones sunt , iiumundis supplicando spiri-

uon clii sed dccmones snnt.
tibus, possidentur ab cis qui ,

Item quianec Martialic[uod elementum vel partem mundi

invenire potuerunt ubi ageret opera qualiacumque na-
,

turae, deum belli esse dixerunt, cpiod opus cst hominum

et optabile eis non est. Si ergo pacem pcrpetuam Felicitas
daret , Mars autcm ipsum
cpiid ageret non haberet. Si

bellum est Mars sicut scrmo ]\[ercurius utinam quam

, 5

manifestum cst quod non sit dcus tam non sit et bellum ,

cpiod vel lalso vocetur deus.

' Aniob. 1, ui. cjiiasl lucdicunius.

328 S. ALGI.STIM EPISCOri

. CAPHT xy.
Ve stellis quibusdam , c/nas pagani deorum suorum
nojmnihus jiuncuparunt.

Nisi forte iila3 stellse smit lii dii ,

qiias eoruin appelia-
vere noniinibus. Nam stellam quamdam vocant Mercu-
rium, quamdam itidem Martem. Sed ibi est et illa c[uam
vocant Jovem tamen eis mundus cst Jovis ibi quam
5 et :

vocant Saturnum ct tamcn ei praeterea dant non paiTam

^

substantiam omnium videbcet seminum ibi est et iila

, :

cnniium clarissima quce alj eis appellatur Venus et ta-

, ;

men eanidem A^enerem esse etiam Lunam volunt quam- :

vis dc illo fulgentissimo sidere apud eos tanquam de malo

aureo Juno Yenusque contendant. Luciferuni enim cpii-

dani Veneris quidam dicunt esse Junonis sed ut solet,
,
:

Yenus vincit. Nam multo plures eam stellam Yeneri tri-

])uunt ita ut vix eorum quisquam reperiatur, qui aliud
,

opinetur. Quis autem non rideat, cum regem omnium

Jovem dicant quod stella ejus ah stella Yeneris tanta vin-
,

citurciaritate? Tanloenim esse debuit creteris ilJa fulqen-

tior, quanto est ipse potentior. Picspondent ideo sic vi-

deri, quia illa, qua3 putatur obscurior , superior est atquc

a terris longe remotior. Si ergo superiorem locum major
dignilas meruit, quare Saturnus ibi est Jove superior ?
An vanitas fabulse, qure regcm Jovcm facit non potuit ,

usque ad sidera pervenire •

et quod non valuit Saturnus

in regno suo , ne^pie in Capitoiio , saitem est permissus

obtinereinca'io? Quareautem Janus nonaccepitaliquam
«teiiam ? Si propterea qu.ia mundus est, ct onincs in iJ!o
 DE CIMXATE DEI , LIBER \ II. 329
suiit : eL Jovis mimdus est, etliabet tameii. An istc cau-
sam suam composuit ut potuit et pro una stella quam ,
,

non liabet inter sidera tot facies accepit in terra ? Deinde si

,

propter solas stellas Mercurium et Martem partes mundi

putant , ut eos deos liabere possint ,
quia utique sermo
et belium non sunt partes mundi , sed actus hominum 5

cur Arieti et Tauro et Cancro et Scorpioni , creterisquc

liujusmodi ,
quae coelestia signa numerant , et stellis non
singulis , sed singula pluribus constant, superiusque istis

in summo coelo perhibentcollocata , ubi constantior mo-

tus inerrabilem meatum sideribus proebet, nullas aras,
nulla sacra , nulla templa fecerunt ;nec deos non dico ,

inter hos selectos , sed ne inter illos quidem quasi plebeios

habuerunt ?

/%.Vl\VVWWVVV\VVVVVWVVVVVVVtVl'i\VlVVVVt.V\%WVVVV\i\'V\Vl'tViV\\\VVVVWW\W'VVit

CAPUT XYI.

Ve ApoUiiie el Diana cceterisque selectis cliis , quos

partes mundi esse voluerunt.

Apollikem quamvis divinatorem et medicum vehnt,

tamen ut in aiiqua parte mundi statuerent, ipsum etiam
solem esse dixerunt Dianamque germanamejus simihter
j

lunam et viarum praesidcm. Undc et virginem volunt',

quod via nihil pariat et ideo ambos sagittas habere,
:

quod ipsa duo sidera de coelo radios terras usque perten-

dant. Yulcanum volunt ignem mundi Neptunum aquas ,

mundi, Ditempatrcm, hoc est Orcum, tcrrenam et infi-

mam partemmundi. Liberum etCererem praeponunt se-
minibus vcl iHum mascuhnis iHam focmininis \ cl iHum
, , ;

hquori, iHam vero ariditati seminum. Et hoc uli(pie lo-

 ,,

330 S. ALGISXI-M liPJSCOl-I

tiim reiertur ad iniindiim , id est , ad Jovem ,

qui piop-
terea dictus est Progenilor genitrixquc quod omnia se- ,

mina ex se emitteret, et in sc rccipcret'. Quandoquidem

eliam Matrem magnam eamdem Cererem volunt quam ,

nihilaliud dieunt csscquamtcrram eamquc pcrhibent et ,

Junonem. Et ideo ei secundas causas tril)uunt rerum :

cum tamen Jovi sit dictum « Progenitor genitrixquc :

deiim » quia sccundum eos totusmundus ipseest Jovis.

:

Minervam etiam, quia eani humanis artibus prseposucrunt,

nec invenermit vel stellam ubi eam ponerent eamdem vcl ,

suramum scthera vel ctiam lunam esse dixerunt. Vestam

quocjne ipsam propterea dearum maximam putaverunt
quod ipsa sit terra ; mundi leviorem, qui
c[uamvis ignem
pertinet ad usus hominum non violentiorem qua-
faciles,
lis A^uleani est , ei deputandum esse crediderunt. Ac pcr

hoc omnes istos selectos deos huncesse niundum volunt

inquibusdam nniversum in qiiibusdam partes ejus: uni- ,

vcrsum sicut Jovem partes ejus ut Gcnium ut ^latrem

•, , ,

magnani ut Solem et Lunam vel potius ApoUinem et

, ,

Dianam. Et ahquando nnum deum res plures ahquando ,

unam rem deos plures faciunt. Nam unus deus res plures
sunt, sicut ipsc Jupiter etmundus enim totus Jupiter :
,

et solum ccclum Jupiter et sola stella Jupiter habctur et

,

dicitur. ltcmc|ue Juno secundarum causarum domina ct ,

Juno aer et Juno terra,»et si Ycnerem vinccrct, Juno

,

stella. Simihter Minerva suinmus jiether et Minerva iti- ,

dem luna, c|uam esse in selheris infnno hmite existimant.

Unam vero rem deos plures ita faciunt. Et Janus est mun-
dus , et Jupiter : sic et Juno est tcrra , el Mater magna ^

et Ceres.

> Viuceupia, cn^i. ii. ^

 ,,

\)V. Cl\ ITATE DKl. LllitUl Ml. 331

(vvv\ \v\'» vvw \ \\\\v»^ \ vvwvw iwwi»'» vvt\\vv\ vv\-\ \v\^ vvw w^a \vv\ \\\"k \\ v\ wv-k v\j

CAPUT XVil.

Quod etiain ipsc Vcirvo opiniones suas de dus pvo-

nuntiarit amhiguas.

Et sicut hi3eCj qu?s exenipli gratia commemoravi , ita

coetera noii explicant, sed polius impiicant •, sicut impetus

errabundoe opinionis impulerit, ita luic atfjueilluc, liinc

at([ue illinc , ut ij)se Yarro de om-

insiiiunt et resiliunt :

niljus duijitarc quam aliquid aliirmare maluerit. Nam

,

trium extremorum primum cum de diis certis absoivissct

librum, in aitero de diis incertis dicere ingressus, ait :

« Cum in lioc liljciio duijias de diis opiniones posuero ,

repreiiendi non deijco. Qui enim putai)it judicari oporterc

ct posse, cum audicrit, faciet ipse. Ego citius perduci
possum ut in primo iiljro qute dixi in dal^itationem re-
,

vocem quam in iioc quae perscriljam omnia ut ad aiiquam

,

dirigam sumraam. » Ita nonsolum istum de diisincertis,

sed etiam iiium de certis fecit incertum. In tertio porro
isto de diis selectis ,
postea c[uam praelocutus est quod ex
naturaii tlieoiogia prceioquendum putavit , ingressurus
invjus civiiis tlieoiogi?e vanitates et insanias mendaces *

eum non soium non ducebat rerum veritas sed etiam

ulji ,

majorum premebat auctoritas « De diis incjuit, popuii : ,

romani puijiicis ,
quibus sedes dedicaverunt , eosque piu-
ribus signis ornatos notaverunt , in iioc libro scribam
sed ut Xenopiianes Colopiionius scribit ,
quid putem, non
quid contendam ,
ponam. Hominis enim cst liaec opinari
Dei scire. )> Rerum igitur non compreiiensarum ncc lir- ,

' Alludil Iiic atl Piul. xwix, j.

332 S. AlGUSlIJSI EPISCOPI

missime creditarum , sed opinalarimi et dubitandanim

sermonem trepidus pollicetur , dicturus ea qure ab liomi-
nibus instlluta sunt. Nerpe enim , sicut sciebat esse mun-
dum, esse coelum et terram
coelum sideribus fulgidum,,

terram seminibus fertilem, atque hujusmodi cretera, sicut

lianc totam molem atque naturam vi quadam invisiljili ac
prsepotenti regi atque administrari certa animi stabilitate
credebat ^
ita poterat aflirraare de Jano ,
quod mundus
ipse esset j aut de Saturno invenire ,
quomodo et Jovis
pater esset et regnanti subditus factus esset , et ca^tera
talia.

(VVV» VW» VVVV VWV VVVV VVVV VVVV VVVV VVVV VVVt. V VVV VV VV VVVV VV VV VVVV VIVV V vv\ vvvv v\vv vv

CAPUT XYIII.

Qace credihilior causa sit , qua error paganitatis

inoleverit.

De quibus credibilior redditur ratio , cum perliiljentur

liominel fuisse , et unieuique eorum ab his, cpii eos adu-
lando deos esse voluerunt, exejus ingenio, moribus , ac-
til^us , casibus , sacra et solemnia constituta , atque hsec
paulatinTper animas hominum dremonilDus similes et lu-
dicrarum rerum avidas irrepcndo, longe lateque vulgata,
ornantibus ea mendaciis poetarum, et ad ca fallacibus
spiritibus seducentibus. Facihus enim fieri potuit, ut ju-
venis impius vel al) impio patre interfici metuens et avidus

regni patrem pelleret regno, cpiam id quod iste interpre-

tatur, ideo Saturnum patrem a Jove fiho superatum, quod

ante est causa qu?e pertinet ad Jovem, cpiam semen quod
]iertinet ad Saturnum. Si enim hoc ita esset, nunquam
Saturnus prior fuisset, nec pater Jovis esset. Semper euim
 DE CIVITATE DEI , LIUER Vll. 333
nec iinquam generatur exsemine.
semeii causa pr.iecedit ,

Sed cum conanlur vanissimas faJ^ulas sive liorninum rcs

gestas velut naturalibus intcrpretationibus honorare, etiam
liomines acutissimi tantas patiuntur angustias, ut eorum
quoque vanitateni dolere cogamur.

l»'\WV»'VVV»'W\\VW» vvv».\v\v vvv» vwv vvvv*/w» wv\ wwvwvwwvw» vwv ww vvw^ wv

CAPUT XIX.

De interpretationibus , qidhus colendi Saturni ratio

concinnatur.

Saturnu.ai, inquit, dixerunt, quce nata ex eo essent,

solitmn devorare ;
quod eo semina unde nascerentur, , re-
dirent. Et quod illi pro Jove gleba objecta estdevoranda,
significat, inquit, manibus humanis obrui coeptas serendo
fruges , ante qnam utihtas arandi esset inventa. Saturnus
ergo dici debnit ipsa terra , non semina : ipsa cnim cpio-
dammodo devorat qu?e genuerit, cum ex ea nata semina
in eam quod pro Jove ac-
rursus recipienda redierint. Et
cepisse diciturglebam quid hoc ad id valet quod mani-
, ,

bus hominum semen gleba coopertum est? Numquid ideo

non est ut ccetera devoratum quod gleba coopertum
, ,
,

est? Ita enim hoc dictum est qiiasi qui glebam opposuit, ,

semen abstulerit , sicut Saturno perhibent oblata glelia

al)latum Jovem ^ ac non potius glelja semen operiendo fc-
cerit iliud dihgentius devorari. Deinde isto modo semen
est Jupiter, non seminis causa ,
quod paulo ante diceba-
tur.Sed quid faciant homines cpii cum res stultas inter- ,

pretantur, non inveniunt cjuid sapienter dicatur? Falccm

habet, inquit ,
propter agriculturam. Certe illo regnante
noncKnn erat agricultura , et ideo priora cjus tempora
334 s. ArnrsTiNi episcopi
pcrliibcntur, siciit idem ipsc fabellas interpretalur ,
quia
primi homincs ex his vivcbant seminibus, ([use tcrra sponte
gignebat. An falcem sceptro perdito accepit, ut qui pri-
mis temporibus rcx fuerat otiosus , filio regnantc, fieret
operarius laboriosus? Deinde ideo dicit a quibusdam pueros
ei solitos immolari, sicut a Poenis , et a quibusdam etiam
majores, sicut aGallis, quia omnium seminum optimum
est genus humanum. De hac crudehssima vanitate quid
opus est plura dicere ? Hoc potius advertamus atque te-
neamus has interpretationes non referri ad verum Deum,
vivam incorpoream incommutabilemque naturam a
, , ,

quo vita iii seternum bcata poscenda est sed earum essc ;

fines in rebus corporalibus temporahbus mutabihbus

, ,

atque mortahbus. Quod coelum, inquit patrem Saturnus

,

castrasse in fabuhs dicitur, hoc significat penes Saturnum,

non penes Coelum, semen esse divinum. Hoc proptcrea,
quantum intelhgi datur, quia nihil in coelo de semiiiibus
nascitur. Sed ecce, Saturnus si Coeh est fihus, Jovis est
fihus. Ccelum enim esse Jovem, innumerabihter et dih-
genter aflirmant. Ita ista, quse a veritate non veniunt, ple-
rumque , et nidlo impellente, se ipsa subvertimt. Kp6-^oj

appellatum dicit, quod graeco vocabulo significat temporis

spatium ; sine quo semen inquit, noii potest esse foecun-
,

dum. Haec et aha de Saturno multa dicuntur, et adsemen

omnia referuntur. Sed saltem Saturnus seminibus cum
tanta ista potestate suiriceret ,
quid ad lisec chi ahi requi-
runtur , maxime Liber ct Libera , id cst , Geres? De quibus
rursus, quodadsemen attinet, tanta dicit, quasi de Sa-
liu-no nihil dixerit.
 ,

DE CIYITATE DEI, L.BEPl Vll. 3.),)

CAPIJT XX.

De sacris Cereris Eleusince.

In Cereiis aiitcm sacris praedicanlur illa Eleusinia

quse apud Atlienienses noliilissima fueruut. I)e quibus
iste nihil interpretatur , nisi quod atlinet ad frumentum,
quod Ceres invenit, et ad Proserpinam, quam rapiente
Orco perdidit. Et hanc ipsam dicit significare foecundita-

tem seminum quae cum defuisset quodam tempore ea-

: ,

demque sterihtate terra moereret, exortam esse opinionem,

quod fiham Cereris id cst ipsam foecunditatem, quse a
, ,

proserpendo Proserpina dicta esset, Orcus abstulerat, et

apud inferos detinuerat : quae res cum fuisset luctu pu-
])hco celebrata, quia rursus eadem foecunditas rediit Pro- ,

serpina reddita, exortam esse Ipf^titiani, et ex hoc solemnia

constituta. Dicitdeinde multa in mysteriis ejus tradi, quae
nisi ad frugum inventionem non pertineant.

l/V\VWVW/V\VW« vvw vwvvvwvwv vw\ wvvvwv vwvvwv wwvwx vwx wwvwvvvwww

CAPUT XXI.
De turpitudine sacrorum, quce Libero celehrantur.

Jamvero Liberi sacra quem hquidis seminiJjus ac per

, ,

lioc non solum hquoribus fructuum, quorum quodam-

modo primatum vinum tenet verumetiam seminibus ,

animalium prcefccerunt, ad quantam turpitudinem pcr-

venerint ,
piget c[uidem dicere ,
propter sermonis longi-
ludinem •, sed propter superbam istorum hebetudinem non
 ,

336 S, ArGVSTTlNI eptscopi

piget. Iiiler c.Ttera qane pr.Ttermittere ,

quoniam nuilta
snnt, cogor : in Iialiae compitis ([u.Tdam dicit sacra Liberi
celebrata cum lanta licentia turpitudinis ut in ejus ho-
,

norem pudenda virilia colerejitur ; non saltem aliquantum

verecundiore secreto, sed in propatulo exultante nequi-
tia. Nam hoc turpe membrum per Libcri dies festos cum
honore magnoplostelHsimpositum, priiTsrure incompitis,
et usque in urbem postea vectabatTTr. In oppido aiTtem
Lavinio uni Libero totTTS mensis tribuebatur, cttjus diebus
omnes verl^is flagitiosissimis iTterentur donec illTrd mem- ,

brTTm perforum transvectuiTiesset, atque in loco suoqTTies-

ceret. Guimembro inhonesto matrein-famihas honestissi-
mam palam coronam necesse erat imponere. Sic videlicet
Liber deus placandus fuerat proveiTtibus semiuTTm : sic ab
agris fascinatio repellenda , ut matrona faccre cogeretiTr
in publico ,
qTTod nec meretrix , si matronae spectarent
permitti debuit in theatro. Propter haec Saturnus sohTS
creditTTS iTon est sufticere posse seminibus , ut occasiones
miiltiphcandorum deorum immTinda anima reperiret, et ab
uno vero Deo merito immunditiae destituta , ac per multos
falsos aviditate majoris immunditiae prostituta , ista sacri-

legia sacra nominaret , seseque spurcorum dacmonum tur-

bis convioLaudam polluendamque praeljeret.
 DE CTVITATE DEI, LIBER VH. 337

t^awvw '»www\'\'\ \v\\\\VA ww ww w-w ww ww wv\\v^\ ww wv\ wv\ ww wvvwvv

CAPUT XXII.

De Neptiino, et Salacia, ac Venilia,

Jam utique liabebat Salaciam Neptunus uxorem quam ,

inferiorem aquam maris esse dixerunt ut quid illi adj ancta ^

est et Yenilia, nisi ut sine ulJa causa necessarioriini

sacrorum, sola libidine animae prostitutse, multiplicare-
tur invitatio d.nemoniorum. Sed proferatur interpretatio
prseclarre theologia?, qurcnosab istareprehensione reddita
ratione compescat. Yeniha, inquit, unda est, quae ad
littus venit : Salacia ,
qu.ie in sahim redit. Cur ergo dese
fiunt duae, cum una unda quoe venit et redit. Nempe
sit

ipsa cst exaestuans in multa numina libido vesana. Quam-

vis enim aqua non geminetur qnoe it, et redit-, hujus ta-
men occasionc vanitatis, duol)us d<Tmoniis invitatis, am-
pUus anima commacuhitur qua^it, et non redit ^ Quseso
,

te Yarro, velvosqui tam doctorum hominum talia scripta

legistis, et aliquid magnum vos didicisse jactatis, in-
terpretamini hoc , nolo dicerc secundum illam aeternam
incommutaliihMuque naturam qui solus est Deus sed sal-
,
•,

tem secundum animam mundi et partes ejus quos deos ,

,

veros csse existimatis. Partem animse mundi, quae marc

permeat, deum vobis fccisse Neptunum, utcumque tole-
rabilioris est erroris. Ita-nc unda ad littus veniens et iii

salum rediens, duae sunt partes mundi, aut duae partes

animae mundi. Quis vestrum ita desipiat. ut hoc sapiat?
Cur ergo vobis duas deas fecerunt, nisi quia provisum
cst a sapientibus majoriljus vestris non ut dii plures vos ,

' Alludit hic aJ Pf.il. i.xxvii, 44-

cix. 22
33S S. AUGLSTIKl EriSC.OPI

regerent, sed ut ea, qiise istis vanitatibus ct falsilatibus

gaudent, plura vos dsemonia possiderent ? Cur autem illa

Salacia per hanc intcrpretationem inf criorem maris partem,

qua viro erat subdita, perdidit? Namque illam modo, cum
refluentem lluctumcsseperbibetis, insupcrficic posuistis.
An quia ^''enibam pellicem accepit, irata suum maritum
de supernis maris exclusit ?

CAPUT XXIII.

De deam esse confirmat, eo quod

Terra, qucun Varro
illeanimus mundiy quem opinatur deum, etiam
lianc corporis sui injimam partejn permeet, eique
vim di^inam impertiat.

I. Nempe una est tcrra, quam quidem plenam videmus

animalibus suis verumtamen ipsam magnumcorpus in
: ele-

mentis mundique infimam partem cur eam volunt deam?

An quia foecunda est ? G ur ergo non magis homines dii sun t,
qui cam foecundiorem sedcumarant,
faciunt excolendo;
non cum adorant? Sed pars animre mundi, inquiunt,
quae per illam permeat, deam facit. Quasi noii evidentior
sit in hominil)us anima ,
quae utrum sit , nulla fit quoes-
tio', ettamen homines cUi non habeiiLur : et quod est gra-

viter dolendam, his qui dii non sunt, et quiJjus ipsi me-
liores suut, colcndis et adorandis miraljiii et miserabili

errore suljduntur. Et certc idem Varro in eodem de diis

selectis libro , tres csse aflirmat anim;Te gradus in omni

universaque natura : unum ,
qui omnes partes corporis
quae vivunt, transit, et non habet scnsum, sed tantum ad
vivendum valetudinem : hanc vim in nostro corpore per-
 :

T)T. CIVIT.VTE -DI:!, LIRER VII. 330

manarc clicit iii ossa , ungues , capillos ; sicnt in muiido
ar])orcs sine sensu aluntur et crescunt, et modo quodam
suo vivunt. Secundum gradum animcc, in quo sensus est
hanc vim pervenire in oculos, aures, nares, os, tactum.
Tertium gradam aninife essc summum, qui vocatur ani-
mus , in quo intelligentia proeeminet : lioc praeter liomi-

nem omnes carere mortales hanc partem animae mundi :

dicit deum in nobis autem genium vocari. Esse autem

,

in mundo lapides ac terram, c[uam videmus, quo non

permanat sensus, ut ossa, ut ungues Dei. Solem vero, lu-
nam, stellas, quae sentimus, cjuibusque ipse sentit, sensus
esse ejus. yEthera porro animum ejus : ex cujus vi, cjuae

pervenit in astra , ipsam quocjue facere deos ] et per ea

cjuod in terram permeat ,deam Tellurem quod autem ;

inde permeat inmare atque Oceanum, deum esse Neptu-

num.
II. Redeat ergo al) hac, c[uam theologiam naturalem pu-
tat ,
quo velut rec|uiescendi causa ab his ambagibus at-
c|ue anfracti])us fatigatus egressus est. Redeat , incjuam,
redeatad civilem : hic eum adhuc teneo, tantisperde hac
ago. Nondum dico , si terra et lapides nostris sunt ossi-
]ius et unguibus similes , similiter eos intelligentiam non
hal^ere, sicut scnsu carcnt^ aut si idcirco haJjere dicmi-
tur ossa et unges nostri intelligentiam, quia stultum esse
cjui hos deos in mundo dicit, cj[uam stultus est qui in no-
bis ossa et ungues homines dicit. Sed hoec cum philosophis
fortassis nunc autem istum adliuc politi-
agenda sunt :

cum volo. Fieri cnim potest ut licet in iUam naturalis ,

theologiae veluti libertatem caput erigere paululum vo-

luisse videatur, adhuc tamen liunc librum versans et se ,

in illo versari cogitans, eum'etiam inde respexerit^ et hoc

propterea dixerit , ne majores ejus, sive aliae civitates ,

Tellurem atque Neptunum coluisse inaniter credantur.

22.
 ,

340 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Sed hoc dico, pars animi muiidani, quae per terram per-
meat, sicut una est terra, cur non ctiam unam fecit deam,
quani dicit esse Tellurem? Quod si ita fecit, ubi erit Or-
cus frater Jovis atque Neptiuii, quem Ditem patremvo-
cant? ubi cjus conjux Proserpina ,
quse secundum aliam
in eisdemlibrispositam opinionem, non terrre foecunditas,
sedpars inferior perhiljetur? Quod si dicunt animi mun-
dani partem,cum permeat terrse partem superiorem, Di-
tem patrem facere deum cum vero inferiorem Proser- •,
,

pinam deam 5 Telhis illa quid erit ? Ita enim totum quod
ipsa erat, in duas istas partes deosque divisum est, utipsa
tertia qure sit , aut ubi sit , inveniri non possit : nisi quis

dicat simul istos deos Orcum atque Proserpinam , unam

deam esse Tellurem ^ et non esse jam tres, sed aut unam,
aut duos : et tamen tres dicuntur , trcs habentur , tres
coluntur aris suis , delul^ris suis •, sacris , simidacris , sa-
cerdotibus suis , et per hsec etiam faHacibus prostitutam
animam constuprantibus dfemonibus suis. Adhuc respon-
daetur, quam partem tcrrse permeet pars mundani animi
ut deum faciat Tellumoncm? Non, inquit, sed una ea-
dcmque terra habet geminam vim, et mascuhnam, quod
semina producat ^ et fccmiuinam, quod recipiat , atque
enutriat : inde a vi foeminina dictam esse TeUurem, amas-
cuhna Tellumonem. Cur ergo pontifices, ut ipse indicat,
additis quoque ahis daobus, quatuor chis faciunt rem di-
vinam, Telluri, Tellumoni, Aitori, Rusori? De Telhire
et Tellumone jam dictmn est Altori quare? Quod ex : .

terra incjuit, aluntur omnia quae nata sunt. Rusori cpia-

,

re ? Quod rursus , inquit, cuncta eodem revolvuntur.

 ,

DE CIVITATE UEI, LIliEK MI. -'H I

iWW WV> \v\\ VVV^ VWVVWVWVVVWV VWWWV VWV VWV WVV VWV VV VV VVVV VWWVW VI vwv

CAPUT XXIV.
De Telluris cognominibiis eoninique significalio/ii~
buSy qmB rerum indices
etiani si erant mullaruni
non dehuerunt multorum deorum firmare opinio-
nes.

I. DEBriT ergouna terra propter istam quadngemlnam

vimquatuor liabere cognomina, non quatuor facere deos :

sicut tot cognominiljus unus Jupitcr, ct tot cognomini-

]3us una Juno in quibus omnibus vis multiplex csse
;

dicitur ad unumdeum vel unam deam pertinens, non mul-

titudo cognominum deorum ctiam nudtitudinem Ihciens.
Sed profecto sicut aliquandoctiamipsas vilissimas foemi-
nas earum, quas libine qusesicrunt, toedet poenitetque tur-
barum : sic animam vilem factam ct imnuindis spiritibus
prostitutam deos sibi multiplicare, quibus contaminanda
prosterneretur , sicut plurimum libuit, sic aliquando et
piguit. Nam ct ipse Yarro c^uasi de ipsa turba verecun-
datus , unam deam vult esse Tellurem. « Eamdem , in-
quit, dicunt Matrcm magnam, cpiod tympanum habeat,
significari esse orbem terrse c[uod turres in capite op-: ,

pida cpiod sedcs fingantur circa cam cum omnia mo-

:
,

veantur ipsam non moveri. Quod Gallos huic depe ut

,

servirent fecerunt , significat ([ui semine indigeant , ter-

ram secpii oportere
se apud eam jactant,
hnit, nc scdeant-,
lornm soiiitus
et ejus rci crcpitus in
; in ea cpiippe omnia reperiri. Qnod
pr?ecipifur, incpiit, cjui terram co-
semper cnim csse cpiod agant. Cymba-
, ferramcntonun jaclandorum ac manuuni
culcndo agro quid fit , significant,
 ,

342 S. AVGLSTIM ElHSCOPf

ideo rere, quod eam antiqui colebant rere, ante quam fer-
rum essetinvcntum. Leonem, inquit, adjungunt solutum
ac mansuetum, ut ostendant esse nullum genus terrse tam
remotum ac veliementer ferum quod non ,
subigi colique
conveniat. «Deinde adjungitetdicit: Telluremmatremet
«

nominibus pluribus et cognominibus quod nominarunt

deos existimatos essecomplures. Tellurem, inquit, putant
esse Opem, quod opere fiat melior Matrem quod plu- :
,

rima pariat Magnam, quod cibumpariat Proserpinam,

:
5

quod ex ca proserpant fruges Yestam quod vestiatur 5 ,

herbis. Sic alias deas inquit non absurde ad hanc re-

, ,

vocant. )) Si crgo una dea est, quae quidem consulta veri-

tate nec ipsa cst, interim quid itur in multas? Unius sint
ista midta nomina, non tam dese multne quam noraina.
Sed errantium majorum auctoritas deprimit, et eumdem
Varronem posthanc sententiam trepidare compellit. Ad-
jungitenimetdicit « Cum quibus opiniomajorumde his
:

deabus, quod piures eas putarunt esse, nou pugnat. Quo-

modo non pugnat cum valde ahud sit, unam deam no-
,

mina habere muha ahud esse deas muhas? Sed potest,

,

inquit, fieri ut eadem res et una sit, et in ea qusedam res

sintphu'es.)) Concedoinunohoraine esse res phn-es, nura-
quid ideo et homincs phuTs ? Sic una dea esse res phires,
numquid ideo et deas phires ? Verum sicut v ohmt , divi-
dant, confluent, muhiphcent, rephccnt, imphcent.
II. Hsecsunt Telluris etMatris magnae praeclara myste-
ria , unde omnia referuntur ad mortaha semina et ad exer-
cendam agricuhuram. Ita-nead hoec relata et hunc fmem
habentia tympanura, turres, GaUi, jactatio insana mein-
hrorum, crepitus cymbalorum, confictio leonum, vitam
cuiquam poUicentur .neteruam? Ila-ne propterea GaUi abs-
cisi huic Magnce detc serviunt, ut significent qui scminc

indigeant, terram scipii oportere, quasinon eos ipsapo-

 1)E ClVilAXK DBI, LIBLR A II. 343
liiis scrvilus seniiiie faciatiiuligere ? Ulrum ciiim sc([iu'1k1o

liaiic dcam , ciim indigeant, scmen acquirnnt? an potius

scqucndo lianc deam , cum habeant, scmcn amittunt?
Hoc intcrprctari cst aii deteslari ? Nec attenditur ([uan-
, ,

lum maligni d.Tmones pra?valuerint qni ncc ali(^uamagna ,

his sacris poUiccri ausi snnt, et tam crudelia exigere

potuerunt. Si dca tcrra non essct , manns ci homincs opc-
rando inFcrrcnt, ut scmina consequcrentur per illam •, noii

etiam sibi srcviendo, nt semina perderent propter illam.

Si dca non esset, ita Ibccunda fierct manibus alienis, ut
non cogcret hominem sterilem ficri manibus suis. Jam
([uod in Libcri sacris honesta matrona pudenda virilia co-
ronaljat , spectante multitudine, ubi rul^cns et sudans , si

est nlia IVons in hominibus, astabat forsitan et maritus :

et (jnodin cclebratione nnptiarum, super Priapi scapum

novannpta sedcrejnbebatur: longe contemptil)iliora at(|ue
lcviora sunt prrc isla turpitudine crudclissima vcl crude-
litate turpissima , ubi dtcmoniacis artibus sic uterquc sexus
illuditur , nt neuter suo vnlncre perimatur. Ibi lascinatio
tiraelur agrorum , hic memlirorum amputatio non timc-
lur. Ibi sicdelionestatur novre nuptac verecundia, utnon
solum f(Decunditas , scd ncc virginitas a(hmalur: hic ita am-
putatnr virilitas, ut nec con\crtatur inftcminam, nec vir
relin(uiatnr.
 ,

344 5. ALGLSTIM EPlSCOPl

t»"^\\%V\l\\\l\\%V\\M\\\\\-v\VV\\V\\\V\V\V\l» IXIWVVWWWVWVVWVVVWVWiX-iV

CAPUTXXV.
Qiiam interpretationem de abscisione Athys Grce^
corum sapientiimi doctrina repererit.

Et Atys illc 11011 est commemoratiis , iiec ejus ab isto

inteipretatio reqiiisita est , in ciijus dilectionis memoriam

Gallus a]3sciditur'. Sed docti Grrcciatque sapientes nec[ua-
£|uam rationem tam sanctam prseclaramque lacuerunt.
Propter vernalem (juippe facieni terrae, qure cseteris lem-
poril)us est pulchrior,Porpliyrius pliilosoplius nobilis Atyn
flores significareperbibuit*-,et ideo abscisum, quiaflosde-
cidit ante fructum. Non ergo ipsum hominem, vel quasi
hominem ,
qui vocatus est Atys , sed virilia ejus flori

comparaverunt.Ipsa quippe, illo vivente, deciderunt : imo

vero non deciderunt , iieque decerpta , scd plane discerpta
sunt : necillo flore amisso quisquam postea fructus, sed
potius sterihtas consequuta est. Quid ergo ipse reliquus

et quidquid remansit absciso ,

quid eo significari dicitur ?

quo refertur ? qufc interpretatio inde profertur ? An haec

frustra moliendo niliilque inveniendo persuadent illud

potius esse credendum, quod dc liomine castralo fama
jactavit, litterisque mandatum est?Merito hinc aversatus

cst Varro noster , neque hoc dicere voluit: non enimho-

minem doctissimum latuit.

» ViJe supva, lib. ii, c. 7. ctlib, iv, c. 7. — 'In libro Joralione naturali

(leonim.
 ,

DE CIVITATE DKI , LlBEll Vll. 345

W».VV\VVVVVV\\V\a/\VVVV\'VV\A\V»\'V\'«VVVVVVVVVVV\Vl'V%Vt'V»VVV'«VV\VVVVVV»'\'»»V\l\'»'VVVVV»

CAPUT XXVI.
De tarpitucline sacrorum Matris magncB.

Itemque de moUibiis cidem Malri magiicT contra omncm

virorum mulierimique verecundiam consecralis, qui us-
que in hesternum diem madidis capillis, facie dealbata ,

flucntiljus mem]}ris, incessu foeminco per plateas vicosquc

Carthaginis, etiam apopuhs undc turpiter viverent exi-
gcbant, nihil Varro dicere vohiit nccuspiam me legisse ,

commemini. Defecitinterprelatio, crubuit ratio conlicuit ,

oratio. Yicit Malris magn.ic onnics dcos fihos, non numi-

nis magnitudo sed criminis. Huic monstro nec Jani mon-
,

strositascomparatur. Ille in simuLicris haljebat solam de-

formitatem , ista in sacris defbrmem crudehtatem : ille

membra in Lapidibus addita, h;Tcc in hominibus pcrdita.

Hoc dedecus tot Jovis ipsius et tanta sLupra nonvincunt:
illc inter foemincas corruptcLisunoGanymede coelumin-
famavit •, ista tot molhbus professis ct puljlicis ct inquinavit
terram , et coelo fecit injuriam. Saturnum fortasse posse-
mus huic in isto genere turpissimtne crudclitatis sive con-
ferre , sive praeferre cpii patrem castrasse perhibetur sed
, :

in Saturni sacris homines ahenis manibus potius occidi

quam suis abscidi potuerunt. Devoravit ille fdios, ut poctoe
ferunt, ct physici cx hoc interprctantur quod volunt^
iit autem historia procht necavit sed quod ei Pocni suos
, :

fihos sacrificavcrunt non recepere Romani. At vcro ista

.

magna dcorumMater ctiam romanis tcmplis castratos in-

luht, atcjue istam soevitiam morcnu[uc servavit^ credita
vires adjuvarc Romanorum , cxsccando viriha virorum.
346 S. AUGLSTIKI EPISCOPI
Quid siintad lioc malum Mercurii furta , Vcncris Jascivia,
stupra ac turpitudines cjKterorum, (juse proferremus de
lihris, nisiquotidie cantarenturctsaltarentur in tlieatris?
Scd liaec quid sunt ad tantum malum cujus magnitudo ,

magnae Matri tantummodo competebat ? Prsesertim quod

illa dicuntur a poetis esse conficta : quasi poetse id etiam
fnixerint ,
quod ea sint diis grata et accepta. Ut ergo ca-
nerentur vel scriberentur, audacia sit velpetulantia poe-
tarum : ut vero divinis rebus et honoribus eisdem impe-
rantibus et extorquentibus numinilDUS adderentur ,
quid
est nisi crimen deorum
imo vero confessio dcemonio-
,

rum et deceptio miserorum ? Verum illud quod de al)s-

,

cisorum consecratione Mater deorum coli meruit, non

poettc confnixerunt, sed liorrere magis c[uam canere ma-
luerunt. His-nc diis selectis quisquam consecrandus est, ut
post mortem vivat beate ,
quibus consccratus antc mortem
honcste non potest vivcrc , tam fredis superstitionibus
subditus etimmuxidis dsemonibus ojjligatus? Sedhaec oni-
nia, inquit, referuntur ad mundum. Videat ne potius ad
immundum. Quid autem non potest rcferri admunduni;
f[uod esse dcmonstratur in mundo ? Nos autem animum
qucerimus ,
qui vera rchgione confisus , non tanquam
deum suum adoret mundum sed tanquam opus Dei
,

propter Deum laiidet mundum et mundanis sordibus5

expiatus, nuuidas perveniat adDeum, ([ui condidit mun-

dum.
 : . ,:

DE CIVITATE DEI, LIBER Vll. 347

VV^VWWVVVWVM VV\^ VV\1 VVi'» \V%-» VW» \V»'\Vt'\'» WV» W^"» wvwvv» vvv^^w^^xvv^-vvv-x w

CAPUT XXYII.
De figmentis physiologorum nec vercun di^ini-
,
qiii
tatem colunt , nec eo cultu quo colenda est vera
divinitas.

I. IsTos vero deos selectos videmiis qiiidem clarins iii-

notuisse quam cseteros ; non tamen nt eornm illnstraren-

tur merita , sed ne occnltarentnr opproLria nnde magis :

eos homines fnisse credibileest^ sicut non solnm poeticse

litterre , verumetiara historicse tradiderunt. Nam quod
Virgilius ait

Primus ab relherco venit Saturnus Olynipo '

Arma Jovis fugiens, et regnis exul aJcmptis ' :

et qu8e ad hanc rem pertinentia consequuntur tolam ,

de hoc Euhemerus pandit historiam quam Ennius in ,

latinum vertit eloquium: unde quia plurima posuerunt

quicontrahujusmodi errores ante nos vel grseco sermone
vel latino scripserunt, non iii eo mihi placuit immorari.
II. Ipsas pliysiologias cum considero ,
quibus docti et
acnti homines has res humanas conantur vcrtere in res
divinas , nihil video nisi ad temporaha terrenaque opera
naturamque corpoream vel etiamsi invisibilem tameii
, ,

mutabilem potuisse revocari quod nullo modo estverus :

Deus. Hoc autem si saltem rehgiositati congruis significa-

tionibus ageretur esset quidem dolcndum non his ve-
, ,

rum Deum annuntiari, atquc prrcdicari tamen ahquo ^

modo ferendum tam foeda et turpia non fieri nec jnberi ,

at nunc cum pro Deo\ero, quosoloanima sc hihaJjilante

' Yiri:. Jlneid. yhi.

 ;,

348 8. ALGtSTlIVl EPISCOI'1

fit lclix, nefassit colere aut corpus aut animam •

quanto
magis nefarium est ista sic colere, ut nec salutem , nec
decushumanum corpus aut anima colentis obtineat ?
Quamobrem si templo sacerdote sacrificio quod vero
, ,
,

Deo debetur, colatuv aliquod elementum mundi vel ,

creatus alicjuis splritus , etiamsi non immundus et malus

non ideo malum est , cjuia illa mala sunt cpiibus colitur :

scd cpiia illa sunt talia , cpiibus solus ille colendus sit, cui
lalis autem stoliditate vel
cultus servituscjae debetur./Si
monstrositate simulacrum sacrificiis bomicidiorum co- , ,

ronatione viribum pudendorum mercede stuprorum ,

sectione membrorum , abscisione genitabiim , consecra-

tione mollium impurorum obscoenorumque ludo-
, festis

rum, ununiverumDeum,id est, omnis animse corporiscjue

creatorem colere se cpiscjue contendat non ideopeccat, ;

c]uia non est colcndus c[uem cobt sed quia colendum ^ ,

non ut colendus est colit. Qui vero et rebus. talibus id

, ,

est lurpilnis et scelestis et non Deum verum

, id est
; , ^

anim?e corporiscpe factore.m, sed creaturam quamvis non

vitiosam colit, sive illa sit anima, sive corpus, siveanima
simul et corpus , bis peccat in Dcumj^ciuod et pro ipso
colit, quod non est ipse •, ettalibus rebiis coHt, cjuabbus
nec ipse colendusest, nec non ipse. Sedliic|uonammodo,
icl cst ,
quam turpiter ncfariec|uc coluerint, in promtu est.
Quidautem vel cpios coluerint, csset obscurum, nisi co-
rum testarctur bistoria, ea ipsa quse fccda et turpia cou-
fitentur numinilnis terribiliter exigentibus rcddita. Unde
remotis constat amljagibus , nefarios dremones atcpe im-
mundissimos spiritus , hac omni civili theologia in visen-
dis stohchsimaginil)us, et per eas possidendis ctiam stultis
cordibus , invitalos.
 ,,

»E CIMTATE BKI , LIBER Vlf. 349

CAPUT XXVIII.

Quod doctrina Varronis de theologia in nuUa sihi

parte concordet,

QuiD igitur valet quod vir doclissimus et acutissimus

,

Tarro vclut sulitili disputatione hos omnes deos in coelum

et in terram redigere ac referre conatur? Non potest ;

fluunt de manilnis, resiliunt, labuntur et decidunt. i)ic-

turus enim de Ibeminis , hoc est, deabus « Quoniam, in-

:

quil , ut in primo libro dixi de locis, duo sunt principia

deorum animadversa de coelo et terra ,a quo dii partim
dicuntur coelestes ,
partim terrestres ; ut in superiorilius
initium fecimus a coelo , cum diximus de Jano, quem ahi
ccelum, ahi dixerunt esse mundum 5 sic de foemiiiis initium

scribendi facimus a Tellure. » Sentio quantam molestiam

tale actantum patiatur ingenium. Ducitur enim quadam
ratione verisimih co^him esse quod faciat terram quc'»
, ,

patiatur ; et ideo illi mascuhnam vira triljuit , huic foe-

mininam et non attendit cum potius esse qui hoec facit
:

qui utrumque fecit. Hinc ctiam Samothracum nobiha

mysteria in superiorehbro sic interpretatur, eaque se quae

nec suis nota sunt scribendo expositurum eisque missurum

quasi religiosissime polhcetur. Dicit enim se ibi muhis
indiciis coliegisse ahud significare coehim
iii simuLicris
ahud terram ahud exempla rerum quas Plato appeliat
,
,

ideas ccehim Jovem terram Junonem ideas Minervam

* : , ,

vult intelhgi ccehim a quo fiat aliquid terram de qua

; ,

fiat cxemphim secundum cpiod fiat. Qua in re omitto

,

« Pl^ato in Tlni.TO et Parmcnide.

350 S. ALGLSTI^^T EPISCOPI

clioero, qiiod Plato illas idoas taiitam vini habere dioit , iit

secundiim eas noii coelum aliquid fecorit , sed etiam coe-

lum faotum sit. Hoo dioo istum in lioo , libro selectorum
dcorum rationem illam trium deorum ,
quibus quasi
cunota oomplexus ost ,
perdidisso. Coelo enim tribuit
masculos deos , foeminas lerrfe : inter quas posuit Mi-
nervam, quam supra ipsum coelum ante posuerat.
Deinde masoulus deus Neptunus in mari est quod ad ,

terram potius quam ad coelum pertinet. Dis pater postre-

mo ,
qiii grccoe n^wrov dicitur , etiam ipse masculus fra-
ter amlDorum terrenus deus esse perliibetur : superiorem
terram tenens in inferiore halDons Proserpinam conjugem.
,

Quomodo ergo deos ad coelum , deas ad terram referre

conantur? Quid sohdum, quid oonstans, quidsobrium,
quid defmitum hal)et hrec disputatio ? Illa autem est Tel-
lus initium dearum , Mater scihcet magna , apud quam
mollium et abscisorum scseque secantium atque jactan-
tium insana perstrepit turpitudo. Quid est ergo quod di-
citur caput deorum Janus caput dearum Tellus ? Neo
,

ibi facit mmm caputcrror, neo hic sanum furor. Cur

hcec frustra referro nituntur ad mundum ? Quod etsi pos-
sent ,
pro Deo vero mmidum nemo pius coht : ct tamen
eos nec hoc posse , veritas aperta convinoit. Referant hsec

potius ad homines mortuos, et ad dsemones pessimos , et

nuUa qucestio remane])it.

 ,

DE CIVITATE DEI , LIBER YII. S.ll

/WlVl^WWVVVV^ WWVWV VV\WWVWWWW\V\VVV\VVWVVWV»WV1WVVVV\VW» ww ww»

CAPUT XXIX.
Qiiod omnici quce physiologi acl muncluin partesque
ipsius retulerunt , acl unum verum Deum referre
debuerint.

Namque omnia, qiiae ab eis ex istonim deomm tlieologia

veliit physicis rationibus refernntiir ad mundum quam
,

sine uUo scrupulo sacrilega? opinionis Deo potius vero

qui fecit mundum , omnis animiTe et omnis corporis con-
ditori tribuantur, advertamus lioc modo Nos Deum coli-
:

mus non coelum et terram

,
,
quibus dua])us partiljus
mundus hic constat nec animam vel animas per viventia
:

qusecumque difFusas sed Deum, qui fecit coclum et ter-

;

ram et omnia quce in eis sunt qui iecit omnem animam, :

sive quocumque modo viventem et sensus et rationis ex-

pertem , sive etiam sentientem, sive etiam intelhgentem.

w\\vw\\vwtw\iwviwv\,wvvvwvw\vwww\\vwivv\ivw\vwvwvwwivwwvv>vw»-w

CAPUT XXX.

Qua pietate discernatur a creaturis Creator , ne pro

uno tot dii coJantur, quot sunt opera unius caic-
toris.

Et jam ut incipiam iila unius et veri Dei operapercur-

rere ,
propter quce isti si])i, dum quasi honeste conantur
sacramenta turpissima ct scelestissima interpretari , deos
muitos faisosque fecerunt : illum Deum cohmus, quina-
352 S. AfdlSTIM EPISCOPI

turis a se crcatis ct suhsisteiicli ct luovcndi initia fiucsquc

constitiiit-, qui rerum causas habct, novit alque disponit;

qui vini seniinuni condidit •,
qui rationalcni aniniam ,
quoe
dicitur animus ,
quibus voluit vivcntibus indidit ^
qui ser-
monis facultatcm usumque donavit ^
qui munus futura
dicendi, quibus placuit spiritibus impertivit, et per quos
placct ipse futura pr?edicit , et pcr f[uos placet malas va-
letudines pcllit ^
qui Ijellorum quoque ipsorum cum sic ,

emendandum et castigandum cst gcnus humanum exor- ,

diis ,
progressibus , finibusque moderatur ;
qui hujus
mundi igncm vehementissimum ct violentissimum pro im-
mensae natura3 temperamcnto et creavit et rcgit ^
qui uni-
versaruni aquarum creator et gubernator est : qui solem
corporahum chirissimum hmiinum eique vim con-
fecit ,

gruam et motum dedit qui ipsis ctiam infcris dominatio- •,

nem suam potestatemque non subtraliit qui semina et ;

ahmenta mortahum sive arida sive hquida naturis com- ,

petcjitibus attril)uta substituit •, qui terram fundat atque

fcjecundat •,
qui fructuscjusanimaliljus hominibusque lar-
gitur 5 f[ui causas non sohun principales , sed etiam sub-
sef[ucntes novit , atf[ue orthnat : f[iii hinre statuit motum
suum ^ f[ui vias ca4cstes atf[ue terrestres locorum muta-
tionibus prcT])et ;
quihumanisingcniis, f|Uc'c creavit, ctiam
scicntias artium variarum atl atljuvandam vitam naturam-
que conccssit 5 f[ui conjunctioncm maris et foeminse atl

atljutorium propaganche prohs instituit; t[ui hominum coe-

tibus , f[ucm focis et himinibus adliiberent , atl facilhmos
usus munus terrcni ignis indulsit. Istasuntccrte, qUcTdiis

selectis, pcr nescio quas physicas interpretationesvir acu-

tissimus attjue doctissimus Varro, sive f[U8e ahunde accepit,
sive quac ipse conjecit, distriljuere laboravit. Hoec autem
facit atque agit unus verus Dcus, sed sicut Deus, id est, ubi-
quc totus , nulfis incUisus locis , uulhs vinculis alhgatus,
 ,

civiTATi: nri iiHV.n >ii. 3.">3

DF. .

in mil!n5 p.irLrs scitilis, cx luiilii \k\v\c imt!al)ilis, iniplcn.s

cwliini cl tcrraiii prfcscnte polcnlia , non incligonto natn-

ra. Sic ilacpieadniinistrat omnia qnac crcavit, ut ctiani ipsa

proprios exerccre ct agcrc niotas sinat. Quamvis enini

nihil esse possint sine ipso, non sunt quod ipse. Ayit au-
tem nuilta ctiam per Angclos : sed nonnisi ex se ipso ])ea-
tificat Angelos : ita (|uamvis propter alicpias causas homi-
nibus Angelos mittat , non tamcn ex Angchs homines •,

sed ex sc? ipso , sicut Angelos beatificat. Al) lioc uno et

,

vero Deo vitam speramus ncternam.

CAPLT XXXI.
Ouibus propiie heneficiis Dei, excepta genernli lar-
gitale, sectatores vrritatis utantur.

HABEMts enim alj iilo ,

prfctcr hujuscemodi beneficia ,

qufie ex hac , de qua nonnnlla diximus , a(hninistralionc

naturse Ijonis mahsque largitur , magnum et l)onorum
proprium magnae dilectionis indicium. Quanquam enim,
quod sumus , c[uod vivimus ,
quod coelum terramque
conspicimus quod liabcnuis
,
mentem atque rationem ,

([ua cAunipsum qui ha-c onmia condidit intpiranuis

,
,

nequacpiam valeamus actioni suflicere gratiarum tamen :

quod nos oncratos oljrutoscfuci pcccatis, et a contcMnpla-

tiouc sure Incis aversos, ac tcnebraruin, id cst, iniquitatis

thlcctiomi csocatos, non omninq desernit , misitque nobis
Ycrbuni suum ciui est ciiis unicus Fihus cpio pro no-
, ,

hk assumptacarnc nato al(jUC])asso, quanti Dcns liomincm

pcndercl noscH^rcnuis , aUjucillo sacrilicio singuhu'i a iicc-

calis omnilnis mnndarcnuu-, cjus(|uc Spirilu iu cordihns

(i\. '2?,
354 S. AUGISTIXI EPISCOPI
nostris dilectlone (liffiisa , omnibus diflicultatibiis supc-
ralis, ina'ternam rcquiem et contemplatiouis ejus ineffabi-

lem dulcedinem veniremus ,

qupe corda ,
quot liuguse ad
agendas ei gratias satis esse contenderiut ?

«^l^V^ \\\< \\\\ \\\\ \\\\ \\\\ \\\\ \\\\ WWWW W/W WW \\W W\\ WW W\\ \VW W^WX^^^WI

CAPUT XXXII.
QiLod sacramentum redemptionis Christi nuUis re-
tro temporihus defuerit, semperque sit dii>ersis sig-
nificationibus prwdicatum.

Hoc mysteiium vitae .Tterupe jam inde ab exordio gene-

ris liumani per quj^edam signa et sacramenla temporibus
congrua ,
quibus oportuit ,
per Angelos prsedicatum est.

Deinde populus liebrauis in unam ([uamdam rempidjli-

x;am, quse hoc sacramentum ageret, cougregatus est •, ubi
per cjuosdam scientes ,
per cpiosdam nescientes , id quod
cx adventu Christi usque nunc et deinceps agitur, pra^-
nuntiaretur esseventurum : sparsa etiamposteademgente
per gentes" propter testimonium Scripturarum ,
quiljus
a^terna sahis iu Christo futura prsedicta est. Omnes enim
noii solum prophetifc quoe in verliis suut nec tantum
,
,

pra^cepta vitre, c[ua3 mores [)ietatemque conformant, at-

que illis htteris continentur j verumetiam sacra , sacer-
ilotia, tabernacuhmi, sive tem]3hnn, altaria, sacrificia, ca?-

remonioe, dies festi, et quid([uid ahud ad eam servitutem

peftinet, (fua? Deo delietur, et grsece [iroprie /a-/:iiv. di-
citur , ea siguificaveruntet pra?nuntiaverunt ,
qua^ ]oro[)ter

.leternam vitam ficklium in Christo et iin])h'ta credimus,

et im[>leri cernimus, et im[)lenda confidimus.
 1)K CT\IT\TE DEI, LIBEn VII. 355

'V^V\'W»WVV\\\t»\l'.\VVl\'»V,.4tV^\'»W'V\A\'»\«l'VV\\V\»\".^\\'»'\\V'VVlV\\\\\\l\'V\tVV\V\A'\l

CAPUT xxxm.
Quod per solaTn christianam religionem manifes-
tari potuerit fallacia spirituuin malignorum , de
hominum £'audentium.
errore o

Peu haiic crgo religionem unam ct veram potiiit ape-

riri deos gentiumesse immundissimos dnemones, sul) de-
functarum occasionibus animarum, vel creaturarum specie
mundanarum deos se putari cupientes, et quasi divinis
lionoribus eisdemque scelestis, ac turpibus rebus su-
perba impuritate Isetantes Deum con-
, atque ad verum
versioneni humanis animis invidentes. Exquorum imma-
nissimo.et impiissimo dominatu homo liberatur cum ,

credit iii eum, qui prtel^uit ad exurgendum tantfle humi-

litatis exemphim ,
quanta ilh superl^ia ceciderunt. Hinc
sunt , non sohim ilh , de quibus multa jam diximus , et
ahi atque ahi similes cseterarum gentium atque terra-
rum j sed etiam hi , de quibns nunc agimus , tanquam iii

senatum deorum selecti ; sed plane selecti nobihtate cri-

minum , non dignitate virtutum. Quorum sacra Varro
dum quasi ad naturales rationes referre conatur ,
qua;-
rens honestare res turpes, (juomodo his quadret et con-
sonet non potest invenire •, quoniam non sunt ipsre
illorum sacrorum causae, quas putat , pu-
vel potius vult
tari. Nam si non sohim ipsre , verumetiam qugehbet ahae
quamvis nihil ad Deum verum vi-
liujus generis essent ,

tamque aeternam quoe in rehgione quaerenda est per-

, ,

tinerent^ tamen quahcumque de rerum natura reddita

ratione ahquantidum mitigarent ofTensionem, quam noii
intellecta in sacris aliqua vehit turpitudo aut absurditas
23.
356 S. AUGISTINI EPISCOPl

fecerat ^ sicut m quibusdam llieatrorum fabulis vel delu-

brorura mysteriis faecrc couatus est : ubi nou thcatra de-
lubroruin similitudinc absolvit , scd thcatrorum potius
simihludinc dchdjra damnavit ; tamen uteunKjue cona-
tus cst, ut sensum horribiHljus rebus offensum velut na-
turaUum eausarum ratione reddita dehniret.

/»> \VV% \WV \V\'» \v\\ \vv\ \v\\ w\\ \wv vvvv \ vvv vvvv vvvv vwv wvv vwv vwv vwv vwv \w\

CAPLIT XXXIV.

De lihris Numce Pompilii quos ^

senatus , ne sacro-
rum causcB , quales in eis hahehantur , innotesce-
rent, jussit incendi.

Sed contra invcnimus, sieut ipse vir doetissimus pro-

didit, de Num?c Pompihi hbris redditas saerorum causas
nullo modo potuisse tolerari, nec dignas habitas, qupe non
solum leetfe innoteseerent rehgiosis , sed saltem scriptte
reeonderentur in tcncbris. Jam enim dicam, quod in ter-
tiohujus Opcris hbro me suo loco dicturum esse promise-
ram'. Nam, sicut apud eumdem Varronem legitur in ]i-
l)ro de Cuhu deoram- « Tcrcntius quidam cuin haberet
,

ad Janieulum iundum, et bidjulcus ejus juxta sepulcrum

Numre Pompihi trajiciens aratrum eruisset exterrahbros
ejus, ubi saerorum institutorum scriptnc erant causse in ,

Urbempertuhtad pr.Tctorem. At illecuminspexisset princi-

pia, rem tantam detuht ad senatum. UJ)i cum piimores
quasdam causas legissent, cur quidquc in sacris fuerit
institutum, Numne mortuo senatus assensus cst eosque ,

libros tanquam rehgiosiPatresconscripti, praetor utcom-

» Vide snpralib. in, c. 9. — ' Liv. lib. xi . Valcr. lib. i, c. i, rlin. I. sin, c.
i3. et Lact^nt, lib, 1., c. S2.
 IJE C.IVJTAXK DKl, LlliKll VII. 357
bureret , eeiisuerunt. » Credat quisque quocl pulat : imo
vero dicat quod diecndum suggcsscrit vesana contentio,
quilibet tantpc impietatis defensor egregius. Me admonerc
sufliciat sacrorum causas a rege Pompilio romanorum
sacrorum institutore conscriptas, nec populo, nec senatui,
nec saltcm ipsis sacerdoLibus innolcscere debuisse, ipsum-
que Numam Ponjpilium curiosilaLe illicila ad ea deX^mo-
num pervenisse secrcla ,
quidem scriberet ut
quiTc ipso ,

haberet unde legendo commoneretur sed ea tamen, cum :

rcx esset, qai minime quemquam metuerct, nec docere

aliquem, nec delendo \el cjuoquo modo consumendo per-
dere audcret^ ita c|uod scire neminem voluit, ne homines
neiaria docerct^ violare autem timuit, ne d;emones iratos
liaberet; obruit, ubi tutum putavit, sepulcro suo propin-
c[uare aratrum posse non credens. Senatusautem cumre-
ligiones formidaret damnare majorum et ideo Num;3(? ,

assentiri cogeretur illos tamen liljros tam perniciosos

;

esse judicavit , ut nec obrui rursus juberet, ne humana

curiositas multo vehementius rem jam proditam qusere-
rct, sed tlammis aboleri nefanda monumenta : ut cjuia
jam necesse esse existimabant sacra illa facere, tolerabi-
hus erraretur causis eorum ignoratis, cpiam cognitis civi-

tas tui'baretur.

<l\V\'V\WV\4.VV\VVV\\\V\\\V\V\»\VHAVV\\\V\\\%\\V\\\V.VV\VVV\»\\\\\V\V\V\WV\\\'»V

CvVPlJT XXXV.

De hydroriiaiilia, pcr quam JS ama , visis quibu-sdam

d(emoiai])i imagimhus, ludifiCabafur.

Nam et ipse Numa^ ad cjuem nullus Dei Propheta ,

nullus sanctus Angelus mittebaLur, hydromantiam facere

 ,:

358 S. AUGLSTl^l EPiscori

compulsus est , iit in ac[ua videret imagines deorum , vel
potius ludificationes daemonum , a quil3us audiret ,
quid
in sacris constituerc atque observare deberet. Quod ge-
nus divinationis idem Yarro a Persis dicit allatum, quo et
ipsum Numam, et postea Pythagoram philosoplium usum
fuisse commemorat : ubi adhibito sanguine etiam infe-
ros perhibet sciscitari ; et T£/',5vy.v7£;av grsece dicit vocari
quse sive hydromantia , sive necromantia dicatur , idip-
sum est, ubi videntur mortui divinare. Quibus hsec arti-
hus fiant , ipsi viderint. Nolo enim dicere has artes etiam
ante nostri Salvatoris adventum in ipsis civitatibus gen-
tium legibus solere prohiberi , et poena severissima vindi-
cari. Nolo, inquam, hoc dicere : fortassis enim taha tunc
licebant. His tamen artibus didicit sacra iUa Pompihus
quorum sacrorum facta prodicht , causas obruit ; ita ti-

muit et ipse quod didicit r|uarum causarum prochtos

:

libros senatus incencht. Quid mihi ergo Varro illorumsa-

crorum ahas nescio cpias causas vehit physicas interpre-
tatur ^
quales , si hbri ilh habuissent , non utique arsis-

sent; aut et istos Varronisad Csesarem pontificem scriptos

atc{ue editos Patres conscripti simihterincenchssent? Quod
ergo acpiam egesserit , id est , exportaverit Numa Porapi-
lius , unde hydromantiam faccret, ideo nympham JE^e-
riam conjugem chcitur habuisse, cjuemadmodum in su-
pradicto hbro Varronis exponitur. Ita enim solent res

gestce aspersione mendaciorumj in faJjulas verti. In illa

igitur hych'omantia curiosissimus ille rex romanus et sa-
cra chchcit, cjupc inlibris suispontificeshal^erent; eteorum
causas ,
quas prseter se neminem scire voluit. Itaque eas
seorsum scriptas secum cpiodammodo mori fecit, c|uando
ita subtrahendas hominum notitise sepehendasque cura-
vit. Aut ergo dsemonum ilhc tam sordidee et noxiae cupi-
ditates erant conscriptoe, ut exhis tota iUa theologia civihs
 rii: civiTATE DKi, Liuicn VII. 351)

ctiaiii apnd lalos lioniines exccrabilis apparcicl , (]ui

lam mulla in ipsis saci'is crubosccnda susccpcrant^ aut

omnes nihil aliud qnam homincs mortui prodcbanlnr,
illi

qnos tam proUxi temporis veLustate fere omnes populi

gentium deos immortales esse crediderant : cum et taU-
bus sacris iidcm ilU d.Tmoncs oblectarentur ,
qui se
colcndos pro ipsis mortuis, quos deos putari fecerant qui-

busdam fallacium miraculorum attestationibus , suppo-

nebant. Sed occulta Dci vcri providcntia factum est, ut
ct PompiUo amico suo ilUs conciUati artibus , (]ui])us hy-
dromantia ficri poluit, cuncta iUa confiteri ]3ermittcrcn-
tur ; et tamcn ut morituras incenderet ea ]">otius (]uam ,

oI)rueret, admoncrc non ^icrmittcrentur qui ne innotes- :

cercnt , ncc aratro, (]uo sunt cruta, o]3sistcrc ])otucrunt,

nec stylo Varronis ,

quo ea, c[urc de hac rc gesla sunt, in
nostram mcmoriam pervencrunt. Noncnim ^oossunt, quod
non sinuntuj- efUccrc : sinuntur autem aito Dei summi
justoquc judicio ]3ro meritis eorum, quos al) eis vcl aflUgi
tantum , vci ctiam sulijici ac dcci])i justum cst. Quam
vero ])erniciosrc, vci a cuitu vcrae divinitatis aUentie illae

Utterae judicatae sint , iiinc intciligi ])otest ,

quod cas ma-
luit senatus incendere ,
quas Pom])iiius occuitavit ,
quam
timerc quod timuit, qui lioc audcrc non ])otuit, Qui ergo
vitam ncc mocio liabere vuit ])iam, lalibus sacris qurerat

aetcrnam. Qui autem cum maiignis d,?emoiii])ns non vuit

ha])crc socictaicm , non su])erslilioncm , (]ua co]untur,
noxiam ^icrlimcscal •, scd vcram rcligioncm, (|!ia produn-
lur ct vinciinrin-, agnoscat.
360 S. ALGISXIM EPiscon

'WtVV\tt<\'\VVWVVV\V\'WVV\\VW\\\'V\tVVVVWVWV\VWVlVIA.VVV'\VVVV\VV\%WVW%VlWV

LIDER Vlll.

VeMT AD TEr.TIlM CrAVS TIIEOLOGI.E, nL'E tlCITLR KATLr.ALIS , DF.olE DIIS EO

PKr.TlNEJiTIBUS QL.IiSTIOEM, AN ISTORLJI VIDELICET DEOIILM CLLTLS PUOSIT AD

CONSEQLESDAM VITAM BEATAM, QL.E POST MOP.TEM FLTLP.A EST, DliCLTIE.NDAM
SLSCIPIT CI.M ri.ATOMCIS, QLI C.ETEr.ORLM PUlLOSOPnor.LM SLNT FACILE Pr.INClPES

F.T AD FIDEI CHniSTIAN.E VEP.ITATEM Pr.OPlLS ACCEDCXTES. AtQLE IIIC PRIMLM

P.EFELMT APLLEILM ET QLICLMQLE ALU CLI.TLM D.HMONIBLS TANQLAM ISTEP.KL.N-
THS ET IJiTEP.Pr.ETlBLS IXT EP. DF.OS ET UOMIXES IMPENDl VOI.LNT ; OSTEXDENS
IPSOS DXMUXES , QLOS VlTIiS OOO.MOS ESSE, ET QL.E PP.OBI pr.LDENTESQLE UO-
MiM:s AVEP.SAMTI R ET DAMNAST, ID LST, SACr.ILi:GA POF.TAULM Lir.MESTA, I.L-

DIDRIA TIIFATUICA , MAGICAUI M ARTILM MALEFICIA ET SCELEUA IMPOUTASSE ,

IISQLA: OMMNO FAVLUE ET DELECTAUI COMPE^.TIM EST NLLLA POSSE RATIOSE

DIIS COMS UOMISES COSClLIAUE. ^

CAPUT 1.

De qucestione naturalis tlieologice cum pliHosophis

excellentioris scientice discutienda.

NiKc *
intentiore noJjis opusest animo nnilto quam erat
in superiovum solutione qua^stionum et explicatione libro-
rum. De tlieologia quippe, quam naturalem vocant, non
cum quibuslibet hominilnis; (non enim labulosa est, vel
civilis, hoc est, vel thealrica quarum altera
, vcl urbana ^

jaclitat deorum crimina , deorum desideria

altera indicat
criminosiora , ac per hoc mah.gnorum potius dccmonum
quam deorum ) •, sed cum philosopliis est habenda colla-

tio : quorum ipsum nomen si latine interprctemur, amo-

'ViU«D. Crijillon, tora. \\\, p. liSg-a^'.?.

 ,

DE ClMTAXE DEl, LIBEK Mll. 361

lem sapienlia] profitetur '. Porro si sapientia Deus cst,
per (juem iacta sunt omnia -, sicut di\ina auctorilas ve-
ritasque monstravit, verus philosophus est amator Dei.
Scd quia res ipsa , cujus hoc nomen est non est in omni-
,

bus, qui hoc nomine gloriantur ^

^ ( neque enim continuo
verte sapienti.ie sunt amatores ,
quicumquc appellantur
philosophi) : profecto ex omnibus, quorum sententia se lit- •

terisnossepotuimus, ehgendisunt cum (juihus nonindigne

qua?stio ista tractetur. Neque enim lioc opcre omnes
omnium philosophorum vanas opiniones ref ulare suscepi,

sed eastantum^ qurc ad theologiam pertinent, quo verbo

groeco significari intelligimus de divinitate rationem sive
sermonem ncc : eas omnium, sedcorum tantum, quicum
ct esse divinitatem ethumanacurare consentiant, nonta-
men suilicere unius incommutabihs Dei cultum ad vitam
adipisccndani etiam post mortem beatam sed multos , ,

ab iflo sane uno conditos atqueinstitutos, ob eam causam

colendos putant. Hi jam etiam A*arronis opinionem veri-
tatis propinquitatc trauGCcndunt. Siquidem ilJe totam
tlieokogiam naturalem usque ad mundam istum vel ejus
animam extendere potuit : isti vcro supra omncm animoe
naturam confitentur Dcum qui non sokmi mundum istum ,

\ isiJiilem qui Sicpe cick et terr.ie nomine nuncupatur, sed

,

omnem ctiam onmino animam fecerit et qui rationak^m ^

et inteliectualem , cujus generis animalmmanaest, parti-

cipatione sui luminis incommutaJjiiis ct incorporei Ijcatam
facit. Hos phiiosopJios Piatonicos appcliatos, a Piatone
doctore vocabulo derivato , nulius qui h?ec vel tenuiter
audivit, ignorat. De hoc igitur Piatonc, quc^e necessa-
ria prcTscnti cpi.Tstioni existimo , J)reviter attingam prius ,

iilos commemorans qui cum ,

in codem gencre iitterarum
tempor(? praecesserunt.
' Cic, n, Offii'. 25.-Siipva w. -26. et Hcbr. i. 3. — 2 LadHiil. lib. iti,
 ,

362 S. AIGLSTIM EnSCOPl

lVX^tV\'\V\.1M.VV\\lA\\\V\VW\\VV\i\V\\VA'V\«\\V\'\\VV'V\VVV\V\\\\\Vk>.\'lVVVl>VVV\lWXXV't

CAPUT II.

Ve diiobus philosophorum geneiibus , id est , italico

et ionico , eorumque auctorihus.

QuAiN-TrM enim attinct ad lltteras grsecas , qnse lingna

intcr cseteras gentinm clarior liabetur * , duo philosoplio-
rnm genera tradnntnr ; unnm italicnm , ex ea parte Ita-
lirc, cjmTe quondam magna Grrecia nnncnpata est alternm 5

ionicnm , in eis terris , nbi et nunc Grrccia nominatnr.

Italicnm genns anctorem halDuit Pythagoram Samium , a
qno etiam ferunt ipsnm philosophiae nomen exortnm ^.

Nam cnm antea Sapicntes appellarentur qni modo quo- ,

dam laudabilis vitre ahis pnestare videbantur, isteinter-

f ogatns ,
quid profiteretnr , Philosophnm se esse respon-
dit, id est, stndiosnm vel amatorem sapientine : qnoniam
sap;entem profiteri , arrogantissimum videbatur. lonici
vero generis princeps fnit Thales Milesius, nnns illornm
septem qni appellati snnt Sapientes. Sed illi sex vitae ge-
nere distingnebantur, et quibusdam prreceptis ad bene
vivendum accommodatis :isteautem Thales, ntsncccsso-
res etiam propagaret rerum natnram scrntatns suasque
,

dispntationes Htteris mandans emlnuit maximeque admi- ;

^
raJjihs extitit, quod astrologire nnmeris comprehensis

defectus sohs et hnicc ctiam pr<Tdicere potuit. Aquam ta-

men ])utavit rerum esse principium , et hinc omnia ele-

menta mundi ipsumc{ue mundum, et qute in eo gignuntur
existere. Nihil autem huic operi ,
quod nunido conside-
' ViJe lib, \ii; q. in JudiccS; q- 3;. — 2 Cic. in Tuscul. v. — ^ld. l. de

Divinat,
 DE CiVlTATE DEl, LlBEIl Vlll. 363
rato tam adiiiiralDile aspicimus ex divina mente prsepo- ,

suit.Hulc successit Anaximander ejus auditor mutavitquc ,

de rerum natura opinionem. Non enim ex una re, sicut

Thales ex liumore sed ex suis propriis principii quasque
,

res nasci putavit. Qu;?e rerum principia singularum esse

credidit infniita , et innumera])iles mundos gignere , et

quEecumque in eis oriuntur , eosque mundos modo dis-

solvi , modo iterum gigni existimavit, quanta quisque a^tate

sua manere potuerit •

nec ipse aliquid divinse mentiinliis
rerum operibus Anaximenem discipulumet
tribuens. Iste
successorem reliquit omnes rerum causas infniito aeri
: qui
dedit nec deos negavit aut tacuit non taraen ab ipsis
: , :

aeremfactum, sed ipsos ex aere ortos credidit. Anaxago-

ras vero ejus auditor , harum rerum omnium quas vide- ,

mus , efFectorem divinum animum sensit et dixit ex infi- ^

nita materia, qusc constaret similibus inter se particulis,

rerum omnium genera pro modulis et speciebus propriis
singula fieri sed animo faciente divino. Diogenes (31) quo-
,

que Anaximenis alter auditor aerem quidem dixitrerum ,

esse materiam de c[ua omnia fierent sed eum esse com-

, ^

potem divinoe rationis sine c|ua nihil ex eo fieri posset.

,

Anaxagora3 successit auditor ejus Archelaiis : etiam ipse

de particulis inter se similibus ,
quibus singula quaeque
fierent , ita omnia constare putavit , iit inesse etiam men-
temdiceret, quae corpora selerna, id est, illas particulas
conjungendo et dissipando ageret omnia. Socrates hujus
discipulus fuissc perhibetur, magistcr Pktonis propter
quem ],)reviler cuncta ista recolui.
364 s. AlglSxi.m Ei'Jscori

A.VV\\V\»\V\^\W»\V\'«\V\\\V\\\V\\\V\-»\t\'\\W\\V»'«V\\»\W»\V\'\VVt%\VV\\WV\\VV\'«

CAPUT IIT.

De socratica disciplina.

SociiATEs crgo primus imiversain pliilosopliiam ad cor-

rigciidos compoiic]idos([ue morcs flcxissemcmoralur* j cum
ante illum omiics magis pliysicis , id est, naturalil)us re-
bus perscrutandis opcram maximam impendcrent. Non
mihi autcm vidctur possc adli([uidum colligi, utrum So-
cratcs, ut hoc faceret , t<iecUo rcrum obscurarum et incer-
larum ad ahquid apertum et ccrtum rcpericndmii animum
intendcrit, (pod csset bcatfc \itrc necessarium •, propter
([uam unam omnium philosophorum invigilassc ac labo-
rasse videtur industria : an vcro , sicut de iUo quldam
bencvolcntius suspicantur , nolcJjat immundos tcrrcnis
cupiditatilms animo se cxtcnderc in divina conari. Quando-
quidcm ab eis causas rerum videbat inquirl . quas primas
atque summas nonnisi In unius ac summl Del voluntate
esse credebatundc non eas putabat nisi mundatamente
:

posse comprehendi - et ideo purgandae bonis moriJms

•,

vitae censebat instandum , ut depiimentibus libidinibus

exoneratus animus naturall vigore In .Teterna seattolleret,

naturamcpie incorporel ct incommutabilis luminis , ubi

causse omnium factarum naturarum staljilltcrvlvunt , In-

telhgcntiac puritatc conspiceret. Constat eum tamen im-

peritorum stultitiam scirc sc aliquid opinantium, ctianiin
ipsis moralilms ([Uicstionibus ,
quo totum animum Inten-
dissevldcbatur, vcl confcssa ignorantia sua, vcl dissimulata
sclentia , leporc miraijili disscrcndi et acutissima iu'bani-

'Ck;, I, AcaJ- quK;i. — ^l'latoin MucJonC:

 ,

T)E C.IVITATE BEl, LIBER Vlll. 36o

tato agitasso atquc vcrsasso. Uiulo ot concitalis inimlcitiis
calumniosa criminitationc damnatus morte mulctatus , est.

Sed eum postea illa ipsa ,

quse pul)lice damnaverat, Atlie-
nicnsium civitas publicc luxit , in duos accusatores ejus
usque adoo populi indignatlonc convcrsa ut unus corum ,

oppressus vimultlLudlnls interret , cxllio autcm volunta-

rio atque perpetuo poenam simllem altcr evaderet. Tam
prreclara igitur vitae mortisquc fama Socrales reliqult plu-

rimos su?e plillosophlae sectatorcs ,

quorum certatim stu-
dium fuit in quasstionum moralium disceptatione versari,
ubi agitur de summobono, quofiorihomobeatus potest.
Quodin Socratis disputationibus, dum omnia movot , as-
serit, destruit, quoniamnon evidentor apparult •,
quodcui-
que placuit, inde sumpserunt, et ubi cuiquc visum est,
constituerunt finom bonl. Finis autem boni appellantur
quo qulsquecumporvenerlt, beatus est. Sic autem divor-
sas inter se Socratici de isto fme sententias habuerunt, ut
( quod vix crodibilo ost unius magistrl potuisse facere sec-
,

tatores) quidam summum bonum osse dlcerent volupta-

teni slcut Arlstlppus quldam virtutem sicut Antlsthenos.
,
•
,

Sic alil atquo nlli aliud atque aliud opinati sunt : quos
commemorare longum est '.

GAPUT IV.

De prcecipuo inter Socratis discipidos Platone, qui

onineni phi/osophia/n triplici partitione distinxit.

Sed inter dlsclpulos Socratis, non quldem immerito,

excellentissima gloria claruit, qul omnlno c?eleros obscu"
« Cic. >.. dc finib.
306 s. Air.fsiTjsi EPiscopi

raret Plalo. Qui cuiii csse t Allieniensis , honesto apud siios

loco nalus, et ingenio mirabili longe suos condiscipulos

antciret 5
parum tamen pulans perficiendiTe pliilosopliiae

suflicere se ipsuni ac socraticam dis(nplinam ,

quam longe
lateque potuit percgriiiatus est quaquaversum eum ali-
,

cujus nobilitate scientire percipiendcc fama rapiebat. Ita-

que et in iEgypto didicit qua^cumque illic magna hal)e-
liantur atque docebantur , et inde in eas Itahae partes
veniens ubi Pythagoraeorum fama celebrabatur quidquid ,

italicce philosophia? tunc florebat, auditis eminentioribus

in ea doctoribus facilhme comprehendit. Et quia magis-
trum Socratem singulariter chhgebat, eumloc{uentemfere
inomniljus sermonibus suis faciens, etiam illa, quae vel ab
aliis didicerat, vel ipse c[uanta potuerat intelhgentia vi-
derat , cum illius leporc et moralibus disputationibus tem-
peravit. Itaque cum studium sapientise iu actione et con-
templatione versetur, unde una pars ejus activa, altera
contemplativa dici potest^ quarum activa ad agendam
vitam, id est, ad mores instituendos pertinel , contempla-
tiva autem ad conspiciendas naturac causas et sincerissi-
mam veritatem : Socrates in activa excelluisse memora-
tur-, Pydiagoras vero magis contemplativae, quibus potuit
intelligentise viribus, institisse. Proinde Plato utrumque
jugendo philosophiam perfecisse laudatur, quam in trcs

partes distril^uit : unam moralem, qure maximein actione

versatur •
alteram naturalem ,
quae contemplationi depu-
tata est^ tertiam rationalem, qua verum disterminatur a
falso. Qute hcet utrique , id est, actioni et contemplationi
sit necessaria,maxime tamen contemplatio perspectionem
sibi vindicat vcritatis. Ideo hsec tripartitio non est contra-

ria illi distinctioni, qua intelligitur omne studium sapien-

tia3 in actione et contemplatione consistere. Quid autem

iu his vel de his singulis partibus Plato senserit, id est.

 ,

DE ClVlTATE DEI, LlBER MU. 367

iibi finem omniiim aclioniim, ubi causam omnium natu-
rarum , ubi lumen omnium rationum esse cognoverit vel
crediderit , disscrendo cxplicare et longum esse arbitror,
et temerc esse aflirmandum non arl^itror. Cum enim nla-
gistri sui Socratis quem facit
,
in suis voluminilDus dispu-
tantem , notissimum morem dissimulandse scientioe vcl
opmionis suae servare affectat quia ,
etilli ipse mos placuit
factum est ut etiam ipsius Platonis de rebus magnis sen-
tentiaenon facile perspici possint. Ex his tamen, quae apud
eum leguntur, sive cjufc al) aliis dicta esse narravit atc[ue
conscripsit ,
quae sibi placita viderentur ,
quaedam com-
memorari , et huic operi inseri oportet a nobis , vel ubi
suftragatur religioni verse, quam fides nostra suscipit ac

defcndit , vel u]ji ci videtur esse contrarius ,

quantum ad
istam de uno Deo et pluriljus pertinet cjuaestionem , prop-
tervitam, quiic post mortem futuraest, veraciterbeatam.
Fortassis enim qui Platonem caeteris philosopbis gentium
longe rccteque proclatum acutius atque veracius intelle-
xisse atque secuti esse fama celejjriore laudantur, ahquid
tale de Deo scntiunt , ut in illo inveniatur et causa suIj-
sistendi, et ratio intelhgendi, et ordo vivendi. Quorum
trium, unum adnaturalem, alterum ad rationalem, ter-
tium ad moralem partem intelligitur pertinere. Si enim
homo ita creatus est, ut per id, quod in eo prrecellit, at-
tingat ilhid, quod cuncta praecelht, id est, unum verum
optimum Deum sine quo nufla natura subsistit nuUa
, ,

doctrina instruit nuUus usus expedit ipse queeratur ubi

, : ,

nobis secura sunt omnia 5 ipse cernatur, ubi nobis certa

sunt omnia^ ipse dihgatur, ubi no])is recta sunt omnia.
 ;,

368 s. AicrsTiM r.pjscor-i

VW'\»'Vm»\*-.\'\\iV\\V»'\»«»'V\V»'V\-.\'\\»\V\l.VlVtVWl»-»'V.tA\>.\\\;\-.MW»l\t»l\\M\1\lV

CAPUT V.

Quodde theologia cinn .Platonicis potissuninn discep-

tandwn sit , quorinn opinioni omnium pliilosopho-
rum postponenda sint dogmata.

Si ergo PlatoDei linjus imitatorcm, cognitorem, ama-

toremdixit esse saplentem, ciijusparticipationesit])eatus,
quid opns est excutere caeteros? Niilli nobis, quam isti

propius accesserunt. Cedat eis igiturnon solum tlieologia

iJla deorum criminibus oblecLans animos impio-
fabulosa
rum^ nec solum etiam illa civilis, ubi impuri daemones
terrestribus gaudiis deditos populos deorum nomine sedu-
centes, humanos errores tanrpiam suos divinos honores
liaberc voluerunL, ad spectandos suorum criminum ludos
cidtores suos tanquam ad suum cultumstudiisimmundis-
simis excitantes, etsibi delectabiliores ludosdeipsis spec-
tatoribus exhibentes : ubi si qua velut honesta geruntur
in temphs , conjuncta si])i tlieatrorum oliscoenitate tur-
pantur^ et qiia?cumque turpia geruntur in tlieatris , com-
parata si])i templorum fcx^ditate Laudantur. Et ea, cpife
Varro ex liis sacris ,
quasi ad coelum et terram rerumque
mortalium semina et actus interpretatus est-, quia nec
ipsa ilhs riti])us significantur , c[u?e ipse insinuare conatur
ct ideo veritas conantem non sequitur : et si ipsaessent,
tamenanimrc rationali ea, quse infraillam naturali ordine

constiLuta sunt, pro deo suo coknda non essent; nec sibi
prreferre de])uit, tanquam deos, eas res, quibus ipsam
prfctulit verus Deus. Etea,qure Numa Ponq)ilius revera

a<] sncra cjusmodi pertinenlia secum sepc^licndo curavit

 ,

DE CIVITATE- DEI, LIBER VIU. 3G9

abscondi , et aralro cruta seiiatus jussit iiicendi. Iiieoge-
ncre simt etiam illa, ut aliquid de Numa mitius suspice-
mur, q.uae Alexander Macedo scribit ad matrem, sibi a
magno antistite sacrorum oegyptiorum quodam Leone pa-
tefacta ubi non Picus ct Faunrs et iEneas et Romulus
:

vel etiam Hercules et ^Esculapius et Liber Semele natus

ct Tyndaridae fratres , et si quos alios ex mortalibus pro
diis habent, sedipsietiam majorum gentium dii, quos Ci-
cero in Tusculanis tacitis nominilDus videtur attingere,
Jupiter, Juno, Saturnus, Vulcanus, Vesta, et alii pluri-
mi ,
quos Varro conatur ad miindi partes sive elementa
transferre, homines fuisse produntur ^ Timens enim etille
quasi revelata mysteria, petens admonet Alexandrum, ut
cum ea matri conscripta insinuaverit , flammis jubeat con-
cremari. Non solum ergo ista ,
quae dua3 theologiae, fabu-
losa continet et ci\ihs, Platonicis philosophis cedant, qui
verum Deum, et rerum auctorem , et veritatis illustrato-
rem, et beatitudinis largitorem esse dixerunt : sed ahi
quoque ]ihilosoplii ,
qui corporalia naturce principia cor-
pori deditis mentibus opinati sunt, cedant his tantis et
tanti Dei cognitoribus viris , ut Thales in humorc Anaxi- ,

menes in aere , Stoici in igne , Epicurus in atomis , hoc est

minutissimis corpusculis, quae nec dividi nec sentiri queunt,
et quicumque alii ,
quorum eniuuerationi immorari non
est necesse , sive simplicia , sive conjuncta corpora , sive
vita carentia , sive viventia , sed tamen corpora , causani
principiumque rerum esse dixerunt. Nam quidam eorum.
a rebus non vivis res vivas fieri posse crediderunt , sicut
Epicurei. Quidam vero a vivcnte quidem ct viventia etnon
viventifl, sed tamen a corpore corpora. Nam Stoici ignem,
id est , corpus unum cx liis quatuor elementis ,
quil^us
visibilis mundus hic constat, ct viventem, ct sapientem,
'jViJe infra lib. xii, c. lo. ct Cvpv. Jo idolor. vanilato.

cix. 24
 :

370 S. AVGrSTINI EPISCOPI

ct ipslnsmundifobricatorem atquoomniiim, qiia?: iu cosunt,

cumqueonuiino ignem deum essc putaverunt. Ili ct cseteri
similes eorum id solum cogitare potuerunt, quod cum cis
corda eornm obstrieta earnis sensibus fabulata sunt. In sc
quippe liabeijanfc quod non videljant, ct apud se imagina-
bantur quod foris viderant, ctiam quando non videl^ant,
sed tantummcdo cogitabant. Hoc autem in conspectu la-
Ks cogitationis jam ncii cst corpus sed similitudo co*'poris. ,

Ilkid autem. undc videtur in animo baec simibtudo cor-

poris, nec corpus cst, nec similitudo corporis ^ ct uiide

videtur, atque utrum pulebra an deformis sit judicatur,

profccto est mebus quam ipsa quae judicatur. Hcec meus
hbminis et rationaUs aninijTe natura est quae utique corpus
,

non est : si jara illa corporis similitudo , cum in animo co-

gitantis aspicitur atquo judicatur , nec ipsa corpus est.

Non cst crgo nec terra , nec aqua , nec aer , nec ignis :

quibus quatuor corporibus ,

qua3 dicuntur quatuor ele-
menta, mundum corporeum videnms esse compactum.
Porro si noster animus corpus non est ,
quomodo Deus
creator animi corpus est? Cedahl crgo et isti, ut dictum
esl Platoiiicis : cedant et ilii ,
quos quidem puduit dicerc
Dcum corpus essc , Ycrumtamen ejusdem naturse, cujus
ille est, animos nostros esse putaverunt. Itanoneosmovit
lanta muta])ilitas anima3 ,
quam Dei natur.T Iriliuere
nefas est. Sed dicuut : «Corpore mutatnr animoc natura ,

nam per se ipsam incommutabilis est. » Poterant isti diccre

« Corpore aliquo vulncratur caro, nam per se ipsam invul-

nerabilis cst. )> quod mutari non potest, nulla re

Prorsus
potest : ac per boe quod corpore mutari potcst ali([ua ,

Ye potest, ct ideo incommutabile recte dici non potest.

 DE CIVITATE DEI , UBER VIIl. 371

CAPUT VI.

De Platonicorum sensu in ea parte pliilosophice, quce

phfsica nominatur.

ViDERUNT ergo isli philosophi, quos coeteris iion imme-

rito fama atque gloria prselatos videmus, nullum corpus
esse Deum : et ideo cuncta corpora transcenderunt quae-
rentes Deum. Viderunt quidquid mutabile est, non esse
summum Deum et ideo omnem animam mutabilesque
:

omnes spiritus transcenderunt, quserentes summumDeum.

Deinde viderunt omnem speciem in re quacumque muta-
bili, qua est quidquid illud est, quoquo modo et qualis-

cumque natura est, non esse posse nisi ab illo qui verc
est, quia incommutabiliter est. Ac per hoc sive universi
mundi corpus, figuras, quahtates, ordinatumque motum,
et elementa disposita a coelo usque ad terram, et quse-
cumque corporain eis sunt^ sive omnem vitam, vel qu£e
nutrit et continct, quahs est in arboribus 5 vel quse et hoc
liabet et sentit ,
quahs cst in pecoriljus -, vel quse et hcec
habet et intelligit ,
quahs est in hominibus
vel quae nu- •,

tritorio subsidio non indiget, sedtantum continet, sentit,

inteUigit, quahs est in Angehs, nisi ab illo esse non posse
(|ui simphciter est : quia non ahud ilh est esse ahud vi- ,

vere, quasi possit essenon vivens nec ahud ilh est vivere, 5

ahud intelhgere, quasi possit vivere non intelhgeiis; nec

ahud illi est intelhgere, ahud beatum esse, quasi possit
intelligere et non beatus esse-, sed quod est ilh vivere,
intelhgere, beatmn essc, hoc ost illi csse. Propter hanc
i!icommutal:>ihtatem et siniphcitatem inteUexerunt eum et
24.
372 S. AtGTSTINI EPISCOPT
omnia ista fecisse , ct ipsiim a niillo ficri potnisse. Consi-
deravcriint enim quidqnid est, ycl corpus esse, vel vitam 5

mcliusque aliquid vitam esse, quaracorpusj speciemque

corporis esse sensibilem , iiitelligiljilem vitae . Proinde in-
telligibilem specicm sensibili pr?etulcrunt. Sensibilia di-
cimus , c[uae visu tactuque corporis sentiri c[ueunt : intel-
ligibilia, qufc conspectu mentis intelligi possunt. NuUa est
enim pulchritudo corporalis, sive in statu corporis, sicut
cst figura, sive in motu, sicut est cantilena, de fjua non
animus judicet. Quod profecto non posset, nisi melior in
lUo esset hsec species, sine tumore mohs, sine strepitu
vocis, sine spatio vel loci vel temporis. Sed il)i cjuoque
nisi nmtabilis esset , non ahus alio mclius de specie sensi-
hih juchcaret : melius ingeniosior qiiam tardior , mehus
peritior quam imperitior, melius exercitatior cpiam minus
exercitatus, et idem ipse unus cum proficit, meliusutique
postea quam prius. Quod autem recipit magis et minus,
sine dubitatione mutaliile est. Unde ingeniosi et docti et
in his exercitati hoiuines facile collegerunt non esse in
eis rebus primam speciem, ubi mutabihs esse convinci-
tur. Cum igitur in corum conspectu et corpus et animus
magis minusque speciosa essent, etsi omni specic carcre
possent , omnino nulla essent , viderunt csse ahquid ubi
prima esset et incommutabilis * , etideo nec comparabilis :

atque rcrum principium rectissime crcdidcrunt,

ibi esse

C[Uod factum non esset, ct cx quo facta cuncta essent.

Ita quodnotum est Dei, ipse manifestavit eis^, cum abeis
invisibilia ejus ^ per ea quse facta sunt intellecta conspecta
sunt \
sempiterna quoque virtus ejus et divinitas : a quo
etiam tcmporaha cuncta creata sunt. Hrec de
visibilia et

illaparte quam physicam, idest, naturalem nuncupant,

dicta sint.
* Supple, species, — 2 Rom, i, 19.
 ,

DE CIVITATE DEI, LIBEa VIII. 373

IWV^^/WWWWW» WV» \WA wv\ vw» ww vwvww xw» vwv wv» ww vwwwwwwwwv

GAPUT YII.

Qaanto excellentiores cceteris iii logica, iclest, ratio-

nali philosophia , Platonici sint hahencli.

QuoD antem attiiicL acl doctrinam, nl^i altera pars ver-

satus, quoe ab eis logica, id est, rationalis vocatnr ; absit
nt his comparandi videantnr, qni posnernnt jndicinm ve-
ritatis iii sensibns corporis , cornmqne infidis et f allacibns

regnlis omnia, qnrc discnntnr, metienda esse censuernnt,

ntEpicnrei, et qiiicumqne alii tales, nt etiam ipsi Stoici,
qni cnm veliementcr amaverint»solertiam dispntandi ,

qnam dialecticam nominant, a corporis sensibns camdn-

cendam pntarnnt jiinc asseverantes animum concipere
5

notiones ,
qnas appellant i^vitv.,- , earum rerum scilicet,

qnas definiendo explicant j liinc propagari atqne connecti

totam disccndi docendiqne rationem. Ubi cgo mnltum
mirari soleo, cum pulcbros dicant non esse nisi sapientes ,

qnibns sensibns corporis istam pnlchritudinein vidcrint

qnaUJ^ns ocnhs carnis formam sapientirc decnsqne conspe-
xerint. Hi vero, quosmerito caHeris anteponimns, discre-
vernnt ea, qnaj mente conspicinntnr, ab iis, qnse sensibus
attinguntur ; nec sensil^ns adimentes qnod possnnt , nec
cis dantes nltra quam possnnt. Lnmen autem mentium esse
dixerunt ad discenda omnia enmdem ipsum Denm a qno
,

facta snnt omnia.

374 S. AUGLSTIlNl EPiscon

IVW^ ^YW vv\^ wvv vvvv vwv \J\Xt V wv vvvv vwv wiv vw\ vvv\ V vw v.vv V vvv vw\ wvv V w\ w

CAPUT Yiil.

Quod etlain iii morcdi philosophia Platonici obti-

neant principatiun.

Reliqua cstpars moralis quam grccco vocabnlo clicunt,

ulii qumitur de summo Ijoiio

y-Oiy.rrj
, quo referentes ,

omnia qure agimus et quod iion propter aliud, sed prop-

,

ter se ipsuni appetentes, idque adipiscentes, niliil quo

beati simus, ulterius requiramus. Ideo quippe et llnis est
dictus, quia propter limic csetera volumus, ipsum autem
iionnisi propter ipsum. Hoc ergo beatificum bonum, alii

a corpore , abi ab aninio , alii ab utroque iii homine esse

dixerunt. Videbant quippc ipsum bominem constare cx
animo et corpore, et ideo ali alterulro istorum duum, aut
ab utroque bene sibi esse posse credel^ant finali quodam ,

bono, quo beati essent, quo cuncta, quoe agebant refer-

rent, atque id quo referendum essetnon ultra qucererent.
Ilnde ilb, qui dicmitur addidissetertiumgenusbonorum,
quod appellatur extrinsecus , sicuti est bonor, gloria,
pecunia, ctsi quid bujusmodi, non sic addiderunt, ut
finale esset, id est, propter se ipsum appetendum, sed
propter aliud •, bonumque esse hoc genus jbonis , mahun
autem mahs. Ita bonum bominis ,
qui vel ab animo , vel
a corpore , vel ab utroque expetiverunt , nihil ahud quam
ab homine expetendum esse putaverunt. Sed qui id ap-
petiverunt a corpore a parte hominis deteriore qui vero
,
5

ab animo a parte mehore qui autem ab utroque a toto

,
;
,

homine. Sive ergo a parte quahbet, sive a toto, nonnisi

ab homine. Nec istte diilcrentice ,
quoniam tressunt, ideo
 :

DE CIVlTAlE DEI , LIBEU VUJ. 375

tres, scd miiltas disscnsiones philosophornm scctasque
fccerant : quia ct de hono corporis, ct de hono animi,ct
de hono utiinsque diversi diversa opinati sunt. Cedant
igitur hi omnes ilhs philosophis , c[ui non dixerunt hea-
lum hominem frucntem corpore, vcl fruentem animo,
esse
sed fruentem Deo non sicut corpore vcl se ipso animus,
:

aut sicut amico amicus^ sed sicut luce oculus; si aliquid

ah his ad illa simihtudinis afferendum est, quod quale sit,

si Deus ipse adjuverit, aho loco, quantum per nos fieri

Nunc
poterit, apparchit. satis sit conmiemorare PLatonem

determinasse fmcm honi esse , secundum virtutem vivere,

et cisoh evenire posse qui notitiam Dei haj^cat et imita-
tionem nec csse aliam ol) causam hcatum. Idcoque non
•,

duhitat hoc esse philosophari, amarc Deum^ cujus natura

sit incorporahs. Unde utique colhgitur, tunc foreheaium
sLudiosum sapienticC enim est philosophus ) cum
, ( id ,

Deo frui cceperit. Quamvis cnim non continuo heatussit,

qui eo fruitur c[uod amat^ multi enim amando ea, c[ua3
amanda non sunt, miseri sunt, ct miscriores cum fruuntur
nemo tamcn ])eatus est, qui co quod amat non fruitur.
Nam ct ipsi^ qui res ncn amandas amant, non se heatos
amando putant, sed fruendo. Quisquis ergo fruitur eo
quod amat, verum([ue et summum honum amat, quis
eum ])eatum nlsi miserrimus negat? Ipsuni autem vcrum
ac summum J3onum Plato dicit Deum unde vult esse ,

philosoi)hum amalorem Dei, ut c[U(>niam [)hijoso[)hia ad

])catam vitam tcndil, frucns Dcosit ijcalus quiDcum ama-
verit.
 ,

376 S. ALGrSTINl EPISCOVI

l»»V» VVVV^VVV VV\^ -VVVk VVV\ VV\\ VV^V^ \\\\ VVV\ VVV% VVV» X^VV» ^/VV» X^VV^ V^iV^VV^X vvvt vvv^-vt»

CAPUT IX.

De ea pliilosophia quce adveritatem fuleichristiance

propius accessit.

QuicrMQLE igitur pliilosoplii de Deo snmnio et vero ista

quod et rerum creatarum sit efrector et 1 ii -
senseruiit , ,

men cognoscendarum et bonum agendarum cpiod ab

, •,

illo nobis sit et principium naturse, et veritas doctrin?e, et

felicitas vitre •, sive Platonici accommodatius nuncupentur,

sive quodlibet aliud sectoe sua3 nomen imponant sive :

tantummodo ionici generis , cpi in eis prrecipui f uerunt

ista senserint, sicut idem Plato, et qui eum bene intelle-

xerunt^ sive etiam italici, propter Pytbagoram etPytba-

goreos, etsi qui forte alii ejusdem sententiae identidem
fuerunt^ sive abarum quoque gentium ,
qui sapientcs vel
pbilosopbi babiti sunt, Atlantici, Libyci, iEgyptii, Indi,
Persae, Cbaldcxi, Scytbtc, Galb, Hispani, abique repe-
riuntur ,
qui boc viderint ac docuerint eos omnes cseteris

anteponimus, eosque nobis propinquiores fatemur.

'VWV WVWVV» VWk WVV WW WVVVVW ».VWVW» VVW WVWWV VWV VVW WV\ VVW WWVVWIW

CAPUT X.

qu(B sit inter philosophicas artes religiosi excellentia

Christiani.

I. QuAMvis enim bomociuistianusLitteris tantum eccle-

siasticis eruditus, Pbatonicorum forte nomen ignoret, nec
utrum duo genera pbilosopborum cstitcjint in grccca
 ,

DE CIVITATE DET, LIBEU VIII. 377

lingiia lonicorum ct Italicornmsciat ^nontamenita snr-
dus est in rebus liumanis , nt ncsciat pliilosoplios vel stu-
dium sapientise, vel ipsam sapicntiamprofiteri. Cavet eos
tamen qiii secnndum elementa liujus mundi philosophan-
,

tur, non secundum Deum, a qno ipse factns estmundus.

Admonetur enim prrecepto apostolico fideliterqne audit ,

qiiod dictum est Cavete ne quis vos deqpiat per phi-

: «

» losophiam et inanem scduclionem, secnndum elementa

mundi *. » Beinde ne omnes tales esse arbitretur, audit

ab eodem Apostolo dici de quibusdam : « Quia quod no-
))tum est Dei maniiestum est in iUis , : Deus enim illis
» manifestavit. Invisibiliacnimejus a constitutione mundi
» per ea, qu.'3e facta sunt intellecta conspiciuntur, scmpi-
» ternaquoquevirtusejus etdivinitas-. » Et ubiAthenien-
sibus loquens, cum rem magnam de Deodixisset,etqu3ea
paucis possit intelligi, quod « In iUo vivimus, movemur et

» sumus; » adjecitetait :«Sicutetvestriquidamdixerunt ^ .»

Novit sane etiam ipsos,inqm]3Userrant, cavere. Uljienim

dictum est, quod per ea, ciuffi facta sunt, Deus iUis ma-
nifestavit intellectu conspicienda invisibilia sua ; ibi etiam
dictum est non illos ipsum Deum recte coluisse, quia et
aliis rebus, quibus non oportebat, divinos honores illi

uni tantum debitos detulerunt. (c Quoniam cognoscentes

» Deum non , sicut Deum glorificaverunt , aut gratias ege-
» runt •, sed evanuerunt in cogitationibus suis , et obscu-
» ratum est insipiens cor eorum. Dicentes enim se sapientes
» esse , stulti facti sunt, et immutaverunt gloriam incor-
» ruptibilis Dei in similitndinem imaginis corruptibilis
» hominis, et volucrum, et cpiadrupedum , et serpen-
» tium'*. » Ubi et Romanos , et GrcTcos, et iEgyptios

qui de sapienti^e nomine gloriati sunt, Sed fecit intelligi.

de hoc cum istis postmodum disputabimus. In quo autem

» Coloss. 11, 8.— 'Rom. i, 19, 20.— ^Acl. xvii, 28. — 4 Rom. r,2i-23.
 ,

378 S. AtGUSTlM EPISCOPI

iiobis conseiitiunt de uno Dco Inijus nniversitatis anclore,

qui non solum super omnia corpora est incorporeus, ve-
rumetiam super omnes animas incorruptibilis principium ,

nostrnm lumen nostrum bonum nostrum in hoc eos

, , ,

cseteris anteponimus.
II. Nec, si litteras eorum Cbristianus ignorans, verbis,
qufe non didicit, in disputatione non utitur, ut vel natu-
ralem latine, vel pbysicam groece appeliet eam partem iii
qua de inquisitione naturse tractatur , et rationalem sive
logica-m in qua quscritur quonam modo veritas percipi
possit, et moralem vel etbicam, in qua de moribus agitur

])onorumque fniibus appetendis malorunique vitandis ,

ideo nescit ab uno vero Deo atque optimo et naturam ,

nobis esse qua facti ad ejus imaginem sumus et doctri- ,

nam qua eum nosque noverimus et gratiam qua illi cobe- ,

rendo beati simus. ILtc itaque causa est cur istos creteris
pra^feramus ]
quia cum abi pbilosopbi nigenia sua studia-
que contriverint in requirendis rerum causis, etquinam
esset modus disccndi atque vivendi ^ isti Deo cognito re-
pererunt ubi esset causa constituta? universitatis , et iux
percipiend.Te veritatis, etfons bibendre felicitatis. Sive ergo
isti, sive Platonici, quicumque abi quarumbbet gentium
])bilosopbi de Dco ista sentiunt , nol^iscum sentiunt. Scd
ideo cum PLitonicis magis placuit lianc causam agere
f[uia eorum sunt litteroe notiorcs. Nam
quorum et Grajci

lingua in genti])us praeeminet magna pra}dicationc

, eas
cele})rarunt , et Latini permoti earum vel exceUentia vel ,

gloria, ipsas lil)entius didicerunt, atque in nostrum elo-

quium transferendo nol)iliores ciarioresque fecerunt.
 ,

DE CIVITATE DEI , LIBER Vlll. 379

VV\\ WXWVVV i vv vv wv \ w\ vwviwvvv-v^vvvvww VWV VWV WW VVV\.VVV\ VWVll^VV WViV\

CAPUT XI.

Uncle Plato eam intelligentiam potuerit acquirere,

qua christiunce scienlice propinquavit.

Mir.ANTuiiautemqiudam iiobis iu Christi gratia sociali,

cum audiuut vei lcgunt Platouem de Deo ista sensisse

qua3 multum cougrucre veritati nostrce religionis agnos-

cuut* Undc nonnulii putaverunt eum quando perrexit
.
,

in ^gyptum, Jeremiam audisse proplietam, vel Scriptu-

i'as proplieticas in eadem peregrinatione legisse quorum :

quidem opinionem in quiljusdam iil^ris meis posui (32).

Sed diiigenter supputata temporum ratio quse clironica ,

liistoria continetur Platonem indicat a tcmpore quo

, ,

proplietavit Jeremias centum ferme annos postea nr.tum

,

iuisse : qui cum octoginta et unum vixisset , ab anno raor-

tis ejus usque ad id tempus , cjuo Ptolemoeus rex JZgypti
Scripturas proplieticas gentis Ileljraeorum de Judrea po-
poscit , et per septuaginta viros Hebreeos ,
qui etiam grrc-
camHnguara novcrant, interpretandasliabendasque cura-
vit, anni ferme reperiuntur sexaginta. Quapropter, in iila

peregrinatione sua Piato nec Jeremiam videre potuit tauto

ante defuuctum, ncc easdem Scripturas legere, quae non-
dum fuerant in grtecam iinguam transiata^ ,
qua illae poi-
leiiat (33): nisi forte quia liiit acerrimi studii , siout iEgyp-
tias, ita et istas per interpretem didicit, non utscribendo
transferret ,
quod Ptoiemseus pro ingenti Jjcneficio , ([ui

regia potestate etiam timeri poterat , meruisse perhibetur,

sed ut colloquendo quid continercnt, ([uantum capere pos-

' Vide Confess, lib. \n, c. 20,

 ,

380 s. Algustini episcopi

set , addisceret. Hoc ut existimctur , illa suadere videntur
indicia ,
quod liber Geneseos sic incipit : « In principio
» fecit Deus coelum et terram. Terra autem erat invisi-
)) bilis et incomposita , et tenebrse erant super abyssum
)) et Spiritus Dei superferebatur super aquam* . » In Timceo
autem Plato ,
quem librum de mundi constitutione cons-
cripsit, Deum dicit in illo opere terram primo ignemque
junxisse manifestum est autem,
: quod igni triJ^uat coeli lo-

cum : habet ergo hosc sententia quamdam illius similitu-

dinem , c[ua dictum est : « In principio fecit Deus coelum

)) et terram. « Deindc illa duo media ,
quibus interpositis
si])imet hrec extrema copularentur , aquam dicit et aerem :

unde putatur quod scriptum est « Spiri-

sic intellexisse :

)) tus Dei superfcrebatur super aquam. Parum quippe ))

attendens quo more soleat illa Scriptura appcUare Spiri-

tum Dei, quoniam et aer spiritus dicitur quatuor opina- ,

tus elementa loco illo commemorata videri potest. Deinde

Cjuod Plato dicit amatorem Dei esse philosophum nihil ,

sicin illis sacris Litteris flagrat et maxime ilhid, quod et :

me plurimum adducit ut pene assentiar Platonem illo- ,

rum lil^rorum expcrtem non fuisse quod cum ad sanc- ,

tum jVIoysen ita verba Dei per Angelum perferantur ut ,

cpiserenti quod sit nomen ejus qui eum pergere praecipie- ,

bat ad populum hebraeum ex yEgypto li])erandum rcs- ,

pondeatur « Eco su:\i oui sum et dices filiis Israel Qui

: •, :

)) EST, misit me ad vos ^^ tanquam in ejus comparatione )>

qui vere est, quia incommutal)ilis est , ea qure mutal^ilia

facta sunt vehementer hoc Plato tenuit et dili-
non sint : ,

gentissime commendavit. Et nescio utrumhoc uspiam re-

periatur iii libris eorum, qui ante Platonem fuerunt, nisi

ulii dictum cst : « Ego sum qui sum •

ct dices cis : Qui
)) EST, misit me ad vos. »

' Gcn. I, I, 2. — ^Exod. U!, i^-'

 DE CTVITATE DEI , LIBER VTH. 381

iWt^ VW» WV^iWlWVVtA/W^^WVV^VVMiVVM^VVX^V^VWAAI/VXiWM.WV^.VVV^^VW» wv\ VW»W/V\l/V»

CAPUT XII.

Quod etiam Platonici , licet de uno vero Deo hene

senserint ^ muliis tamen diis sacra facienda cen^-
suerint.

Sed undecumque ille istadidlcerit, sive prsecedentibus

cum veteruni libris , sive potius quomodo dicit Apostolus :

(( quia quod notuni est Dei , manifestum est in illis 5 Deus

)) cnim illis manifestavit invisiJDilia enim ejus a consti-
:

)) tutionemundiperea, qusefacta sunt, intellecta conspi-

)) ciuntur, sempiterna quoque cjus virtus et divinitas': )>

nunc non immerito me Platonicos pliilosophos elegisse

cum quibus agam quod in ista qurestione quam modo
, ,

suscepimus agitur de naturali tlicologia utrum propter

, ,

felicitatem qu£e post mortem futura est

,
uni Deo an , ,

pluribus sacra facere oporteat satis, utexistimo, exposui. ,

Ideo quippe lios potissimum elegi ,

quoniam de uno Deo,
qiii fecit coelum etterram, quanto melias senserunt, tanto
CTteris gloriosiorcs et iliustriores habentur : in tantum
aliis prsclati judicio posterorum , ut cum Aristoteles Pla-
tonis discipulus , vir excellentis ingcjiii, et eloquio Pla-
toni quidem impar , sed multos facile superans , sectam
peripateticam condidisset ,
quod deambulans disputare
consueverat ,
plurimosque discipulos praeclara fama ex-
cellens , vivo adliuc proeceptore in suam hcercsim congre-
gasset, post mortem vero Platonis Speusippus sororis ejus
lihus et Xenocrates dilcctus ejus discipulus , in scholam
ejus, qute Academia vocaj^atur , eidem successisscnt, at-

> Roni. 1; 19, 20,

 ,

382 S. AUGUSTINI EPISCOPI

que ol) lioc et ipsi et eorum successores Academici appel-
larentur 5 recentiores tamen philosoplii nobilissimi quibus ,

Plato sectandus placuit , noluerint se dici Peripateticos

aut Academicos , sed Platonicos. Ex quibus sunt valde
nobilitati Grccci, Plotinus , lamblicus , Porphyrius : in
utraque autem lingua , idest, et graeca etlatina, Apuleius
Afer extitit Platonicus hobilis. Sed hiomnes, et cseteri
cjusm.odi , et ipse Plato diis phu-imis esse sacra facienda

putaverimt^

Jv\*» VVV\ VIA^ VVV% VV%\ VVV» VVV» VVV\ XVV^ VVV-» XVVX VV*\ VV%'»'V'VV»'VV\'« VVVIVVX-V VVV\ VVMa^W

CAPUT XIII.

De sententia Platonis , qiia definivit deos non esse

nisi honos aniicosque virtutuni.

QuANQuAM ergo a nobis et in ahis multis reljus magnis-

€{ue dissentiant tamen quod modo posui quia
5 in hoc ,

neque parva nunc quaestio est primum

res est , et inde ,

alj eis ([ucero, quil^us diis istum cukum exhibendum ar-

bitrentur, utrum bonis, an mahs, an et bonis et mahs.

Sed habemus sententiam Platoiiis, dicentis omncs deos
bonos esse, nec esse omnino ulhun deorum malum^. Con-
sequens est igitur, ut bonis haec exhibenda intelhgantur :

tunc eiiim diis exhibentur •,

quoniam nec dii erunt, si boni
non erunt. Hoc si ita est , ( nara de diis quid ahud de-
cet credere ? ) illa profecto vacuatur opinio , cjua non-
nuUi putant deos malos sacris phicandos esse , ne lae-

dant^ ;bonosautem, ut adjuvent, invocandos. Mah enim

> Plato in libvls de repub. et de legibiis. — ^ Plato Ilb. x. de lejibus. et
u. dc rcpubUca. — ' Porpliyr. lib. ji. dc abslinentia animatorum.
 ,,

DE CIVITATE DEI , LIBER Vlll. 383

luiUi sunt dli : bonis porro dcbitus , ut dicunt , honor
sacroriim cst deferendus. Qui sunt ergo illi ,
qui lu-
dos scenicos amant , cosquc divinis rel^us adjungi ct suis
bonoribus flagitant cxliiberi ? quorum vis non cos indicat
nullos , scd iste afFectus nimirum indicat malos. Quid
enini de ludis scenicis Plato scnserit notum est cum , 5

poctas ipsos ,
quod tam indigna deorum majestate atque
])onitate carmina composuorint, ccnset civitate pellendos.

Qui sunt igitur isti dii ,

qui de scenicis ludis cum ipso Pia-
tone contendunt ? lUe quippe non patitur deos falsis cri-

minil^us infamari : isti eisdem criminibus suos bonores ce-

lebrari jubent. Denique isti cum cosdem ludos instaurari
praeciperent ,
poscentes turpia , etiam maligna gesserunt,
morbum',
Tito Latinio aufercntes filium, et immittentes
quod eorum abnuissetimperium, eumque morbum retra-
licntes cum jussa complesset iste autem illos nec tam
, :

malos timendos putat , scd sua3 sententice robur constan-

tissime retincns , omncs poetarum sacrilegas nugas 5
qui-
]3us illi inmiuiiditiae socictate oblectantur , a populo ]jenc
instituto removere non dubitat. Hunc autem Platoncm
qaod jam in secundo liliro commcmoravi ^ inter se- ,

mideos Laljco ponit. Qui Labeo numina mala victimis

crucntls atque luijusmodi supplicationibus placari cxisti-
mat, ]3una vcro ludis, ct talli)us quasi ad LTetitiam perli-
nentibus rebus. Quid est ergo quod semidcus Piato non
semidcis, scd deis , et lioc bonis , illa ololcctamenta ,
quia
judicat turpia, tam constanter audet refcrre? Quisane dii
refellunt sententiam Laf^eonis : nam se in Latinio non las-
civos tantum atc[ue ludiljundos , sed ctlam srcvos terribi-
Icsque monstrarunt. Exponant ergo ista nobis Platonici
qui omnes dcos secundum auctoris sui sentcntiam bonos
ct lionestos et virtuti]5us sapientium esse socios arbitran-
' Yidc siipralib. iv, c.26, — » Lib. 11, cap. xiv.
 ,

384 S. AUGTTSTINI EPISCOri

tnr, aliLerque cle iillo deorum sentiri ncfas IiabeiU. Expo-

nimus, inquiunt. Altente igitur audiamus.

V \\VV ViAA' VVVV VVV\ VVVV V VVV VVVV V\AA vvvv VVV^' vvvv vvvv vvvv v^
/y

CAPUT XIV.

De opinione eoriun, qui rationales animas trium ge-

nerum esse dixerunt , id est, in diis coelestihus , in
dcemonihus aeriis , et in hominihus terrenis.

I. O-ArwiuM , inquiunt , animalium in quibus

, est anima
rationalis, tripertita divisio est, in deos, liomines, doe-
mones. Dii excelsissimum locum tenent, hominesinfmium,
da^mones medium. Nam deorum sedes in coelo est, ho-
minum in terra, in aere cLiemonum ^ Sicut eis diversa
locorum ita etiam naturarum. Proinde dii
dignitas est ,

sunt hominibus dremonibusque potiores homines vero :

infra deos et dfemones constituti sunt, ut elementorum

ordine, sic ditrerentia meritorum. Dremones igitur medii,
quemadmodum cliis quibus inferiushabitantpostponendi,
ita hominibus, quibus superiiis, pr?eferendi sunt. Habent
enim cum communem immortahtatem corporum
diis

animorum autem cum hominibus passiones. Quapropter

non mirum, inquiunt, si etiam hidorum obscoenitati-
est

bus et poetarum figmentis delectantur quandoquidem 5

humanis capiuntur afTectibas a quibus dii longe absunt ,

ct modis omnibus aheni sunt. Ex quo colhgitur Plato-

nem poetica detestando etprohibendofigmenta, nondeos,
qui omnes iDoni et cxcclsi sunt, privasse hidorum scenico-
rum vohiplate , sed dicmoiies.
II. Hrcc si ita sunt qure hcet apud ahos quoque repe-
,

riantur, Apuleius tamen Platonicus Madaurensis dehac 5

' Plato iuE!iinon)ii.le,

 ,,

DE CIVnATF, PF.I, LIIiEU Vill. 385

re sola iiiium scripsit li!.>rum , cujiis tituJum essevoluiL:
«De Deo Socralis: » ubi disserit et exponit, exquogeiiere
numiiium Socrates habebat adjunctum et amicitia quadani
conciliatum a quo perhiijetur solitus admoneri ut desis-
, ,

teretab agendo, quandoid, quod agere volebat, nonpros-

pere fuerat eventurum. Dicit enim apertissimc, et copio-
sissime asserit non illum Deum fuisse sed daemonem ,

de deorum
diligenti disputatione pertractans istam Platonis
sublimitate et hominum humihtate
da?monum medie- et

tate sententiam. Hecc ergo si ita sunt quonam modo au- ,

sus est Plato, etiamsi non diis, quos al) omni humana
contagione semovit , certe ipsis dsemonibus ,
poetas urbe
pellendo , auferre theatricas vohiptates , nisi quia hoc
pacto admonuit animum humanum, quamvis adhuc in his
moriljundis membris positum, pro splendore honestatis
impura d£emonum jussa contemnere, eorumque immun-
ditiam detestari? Nam si Plato hicc lionestissime arguit
et prohibuit, profecto da^mones turpissime poposcerunt
atque jusserunt. Autergo faUitur Apuleius, etnon ex isto
genere numinum habuit amicum Socrates aut contraria ;

inter se sentit Piatomodo dtemones honorando modo

, ,

eormn dehcias a civitatebene morata removendo autnon ;

est Socrati amicitia doBmonis gratulanda de qua usque ,

adeo et ipse Apuleius erulmit, ut de deo Socratis praeno-

taret hljrum quem secundum suam disputationem qua
, ,

deos a daemoniljus tam dihgenter copioseque discernit

non appellare de deo, sed de daemone Socratis debuit.
Makiit autem hoc in ipsa disputatione quam in titulo h- ,

bri ponere. Ita enim per sanam doctrinam quse humanis ,

rebas iUuxit, omnes vel pene omnes daemonum nomen

exhorrent, ut quisquis ante disputationem Apuleii, qua
diemonum dignitas commendatur, tituhim hijri de d;c-
mone Socratish^geret, ne([u:u[uam iJkun liomiiiem sanum
cix. '2o
386 S. AUGtSTIKI EPJSCOPl
fiiisse senliret. Quid aiitciii etiam ipse Apuleiiis quod iii

dfemonibus laudaret, iiiwnit, pra^ter subtilitatem et fir-

initatem eorporum, et habitationis altiorem locuraPNam
de moribus eorum , cum de omnibus generaliter loque-
non solum
retur , nihil looni dixit , sed etiani plurimum
mali. Denique, lecto illo libro, prorsus nemo miratur eos
etiam scenicam turpitudinem in Yehus divinis habere vo-
luisse , et cum deos se putari vehnt, deorum criminibus
oblectari potuisse , et quidquid in eorum sacris obscoena
solemnitate seu turpi crudeUtate vel ridetur, vel horre-
tur, eorum affectibus convenire.

l»/l/*»**VVVVV»%VMVVV>VVV%\\V»VVa'\VVV\.VVV%VVV'»\^ai»\VV\'VVVlVV\'«^^'»'V\A'»'VVV%\^^

CAPUT XV.
Quod neque propter aeria corpora , neque propter
superiora liahitacula cUemones hominihus ante^
cellant.

I. QuAMOBREM absit ut ista considerans animus veraci-

ter rehgiosus et vero Deo subditus, ideo arbitretur dre-
mones se ipso esse meliores quod habeant corpora me-
,

liora(34).Ahoquinmultassibietbestiaspraelaturusest, quse
nos et acrimonia sensuum, etmotu facilhmo atque celer-
rimo , et valentia virium , et annosissima hrmitate corporum
vincunt. Quis hominum videndo aequabitur aquilis etvul-
turil)us?Quis odorando t inibus? Quis vclocitate leporibus,
cervis , avil^us omniiius? Quis multum valendo leonibus
et elephantis? Quis diu vivendo serpentibus, qui etiam,
deposita tunica, senectutem dcponere, atque in juventam
redire perhibentur? Sed sicut his omnibus ratiocinando et

iiitelligendo mehores suiiius , ita etiam dcemoniJnis beuc

 ,

DE CIVITATE DEI, LIBER Vlll. 387

atque lioiieste vivendo mcliorcs esse deljemus. Ob hoo
enim et providentia divina eis, quibus nos constat esse
potiores , data sunt c[uoedam potiora corporum munera ,

ut illud, quo eis pr;iepommur etiam , isto niodo nobis com-

mendaretur multo majore cura excolendum esse, quani
corpus; ipsamque exceUentiam corporalem, quam doe-
mones habere nossemus prre bonitate vitce qua ilhs an- ,

teponimur, contemnerc disceremus, habituri et nos im-

mortahtatem corporum, non quam supphciorum aeternitas
torqueat, sed quam puritas pi\Teccdat animorum.
11. Jam vero deloci altitudine, quod docmones in aere,

nos autem habitamus in terra , ita permoveri , ut hinc eos

noljis esse proeponendos existimemus , omnino ridiculum
cst. IIoc enim pacto nobis et omnia voLitiha praeponi-
mus. At enim voLitiha cum vohmdo fatigantur vel refi- ,

ciendum ahmcntis corpus habent, terram repetunt, vel

ad requiem vel ad pastum quod doemoiies inquiunt
, '
5 ,

non faciunt. Numqnid ergo placet eis, ut voLitiha nobis,

dsemones autem etiam volatihbus anteceUant.^ Quod si de-
mentissimum estopinari, nihil est quod de habitatione
superioris elementi, dignos esse dsemones existimemus,
quibus nos rehgionis affectu subdere debeamus. Sicut
enim fieri potuit, ut aeria3 volucres terrestriljus nobis noii
sohun non prceferantur verumetiam subjiciantur prop-
,

ter rationalis animoe, c|Uce in noljis est, dignitatem-, ita

fieripotuit, utdaemones, quamvis magis aerh siiit, ter-
restribus nobis , non ideo inehores sint, cjuia est aer c[uara

terra superior •, sedideo eis homines proeferendi sint, quo-

niam spei piorumhominum nequacpiam illorum desperatio
comparanda est. Nam etiUa ratio Platonis, cjua elementa
cpiator proporlione contexit atcjueordinat, ita duobus ex-
tremis, igni mobihssimo et terrce immobiU mcdia (uio
» Apulcius iu li!.). de Dco Socratis.

25
388 S. AUGtJSTINI EPISCOPI

aciem et aqaam intersereiis , iit quaiito aer cst aquis ct

aere ignis , tanto et aquai superiores sint terris ; satis nos
admonet aninialium merita non pro gradibus elemento-
rumaestimare. Et ipse quippe Apuleius cum cseteris terres-
tre animal liominem dicit, qui tamen longe praeponitm'
animalibus aquatilibus , cum ipsas aquas terris proeponat
Plato : non eumdem ordinem tenendum,
ut intelligamus
cum agitur de meritis animarum, qui videtur esse ordo
in gradibus corporum sed fieri posse, ut infeiius corpus 5

anima melior inliabitet, deteriorque superius.

«W VWX VVVV VV^HVW VVVVV VV VVVVV VVW VVVV VVVV VVVV VWV VWV VWV VWV W.W VVW VWV VWIV

CAPUT XVI.

Quid de morihus atqiie actionihus divmommi Apu-

leius Platonicus senserit.

De moribiis ergo dsemonum cum idem Platonicus lo-

queretur' , dixit eos eisdem quibus homines animi pertuu-
bationi])us agitari, irritari injuriis, obsequiis donisque
placari, gaudere ]iouoril)us, diversis sacrorum ritil)us

oljlectari, et in eis si quid neglectum fuerit, commoveri.

Inter CcTtera eliam dicit adeos pertinere divinationes au-
gurumfharuspicum vatum, atque somniorum ali liis , :

quoque esse miracula magorum. Breviter autem eos

definiens ait Do^mones esse genere animalia animo
: ,

passiva, mente rationaha, corpore aeria tempore asterna: ,

horum vero quinque , tria priora illis esse quiic nobis,

qunrtiim proprium ,
com- quintum eos cum diis liabere

mune. Sed video trium superioriun quse nol)iscum lia-

jjcnt duo etiam cum diis lial^ere. Animalia quippe
,

esse dicit et deos ,

qui sua cuique elementa distribuens,
«
Aimleius in lib. Je Dco Sociatis.
 UE CIVITAXE DEI, LIUEK Mll. 389
iii tcrreslribiis nnimalihns iios posiiil cnm croLcris, qnre
in terra vivnnt et sentinnt , in acpiatiliijns pisces et
alia natatilia, m aeriis dpcmoncs, in aetheriis deos. Ac
per lioc qnod dremones genere snnt animalia , non so-
liim eis cum liominihns, vernm(>tiam cnm diis ])ccori-

hnsqne commnne cst : cjnod mente rationalia , cum

diis et horainibns quod tempore retcrna, cnm diis sohs-,

qnod animo passiva , cnm hominilnis sohs ^ ({uod cor-

pore aeria, ipsi snnt soh. Froindc qnod gcnere sunt
aniraaha non est magnura quia lioc sunt et pccora
, ;
:

qnod mente rationalia non est supra nos; qnia sumus et

,

nos quod terapore reterna qnid boni cst si non licata?

:
,
,

Mehor est enira teraporahs fciicitas, qnara raisera reterni-

tas. Quod animo passiva quomodo snpra nosest; quando
,

et n(\s hoc suraus ncc ita cssct, nisi miseri essemus?

,

Qnod corporc aeria, quanti aestimandnra cst, cura omni

corpori pranferatur animae c|uahscumque natura •, et idco
rehgionis cultus , c|ui debctur ex animo, ncf[nac[uara de-
heatur ei rei, qurc inferior est anirao?. Porro si inter illa ,

(|n.x^ daemonum amuuueraret virtutcm, sa-

essc dicit,
pientiam, fchcitateni, (?th.Tc eos chcerct habcre cuni dhs
iTcterna aUpie communia, profccto ahcjuid diccrct exoptan-
dum magnicjue pcndcndnm : ncc sic eos tamcn propter
htec tancpiamDeuracolcre debcreraus, scd potius ipsura
a c|uo hcxc illos acccpisse nosscmus. Quanto raiiuis nunc
honore divino aciria dignasunt animaha , ad iiocrationaha
ut misera esse possint, ad hoc passiva ut misera sint, ad
lioc aeterna ul miseriarafinire non possint?
300 S. AtCUSTINl EPISCOPI

CAPUT XVII.

An dignum sit eosspiritus ah homine coli, a quorum

vitiis eum oporteat liherari.

QuAPnoPTER, ut omitlam C£etera, et lioc solum pertrac-

tem, qiiod nobiscum dsemones dixit haliere commiine, id
est, animi passiones , si omnia quatuor elementa suis ani-

malibus plcna sunt, immortalibus ignis et aer, mortalibus

aqua et terra ;
qu?ero cur animi da?monum passionum
turbellis et tempestatibus agitentur? Pertubatio enimest,
quae grtece rJy.Ooi dicitur : unde illa voluit vocare animo
passiva •, quia verbum de mo- verl)0 Tra^i.-passio diceretur
tus animi contra rationem. Cur ergo sunt ista in animis
dsemonum, qua2 in pecoribus non sunt? Quoniam si quid
in pecore simile apparet, non est perturbalio; quia non
est contra rationem, quapccoracarent. In bominibus au-
tem ut sint istce perturljationes, facit hoc stultitia, vel mi-
seria. Nondum enim sumus in illa perfectione sapientise
beati, quac nobis ab hac mortalitate hberatis in fine pro-
mittitur. Deos vero ideo dicunt istas perturl^ationes non
perpeti ,
verumetiam beati sunt.
quia non solum ccterni ,

Easdem quippc animas rationales etiam ipsos habere

perhil^ent, sed ab omni labc acpesie purissimas. Quam-
obrem si dii non perturbantur quod animaHa
propterea ,

sunt beata non misera et propterea pecora non pertur-

, -,

bantur, quod animaha sunt, qua3 nec beata possunt esse,

nec misera : restat ut d.xmones sicut homines ideo per-
turbentur, quod animalia sunt non beata, sed misera.
II. Qua igitur insipipnlia, vC-l polius amentin per ali-
 DE CIVTTAtE DEI, LIB"ER VIII. 391
qiiam rcligionem dtcmonibns snbdimnr, cnm per veram
religionem alj ea vitiositate, qua illis snmns similes , libe-
remnr? Cnm
enim docmones, (jiiod et iste Apnleins*,
qnamvis eis plnrimnm parcat, et divinis honoriljns dignos

censeat, tamen cogitnr confiteri ira instigentnr nobis , 5

vera religio pr.*3ecipit, ne ira instigemnr, sedei potins re-

sistamns. Cnm dscmones donis invitentnr ; nobis vera re-
ligio prsecipit, ne cniqnam donorum acceptione faveamus»
Cnm dsemones lionoribns mulceantnr •, nolDis vera religio
prcecipit, nt talibus nullomodo moveamnr. Cnm da?mo-
nes quornmdam hominum osores quornmdam amatores ,

sint , non prudenli tranquilloqne jndicio , sed animo , ut

appellat ipse, passivo ; nobis vera religio prsecipit , nt ini-
micos nostros etiam dihgamus^. Postremo omnem motnm
cordis et sahim mentis , omnesque turbellas et tempesta-
tes animi ,
quilsns dremones ccstnare atque fluctnare asse-
rit , nos vera rehgio deponere ju]5et. Qnae igitur causa
est, nisi stuhitia errorque miseraljihs, ut ei te facias ve-
nerando hnmilom, cui te cupias vivendo dissimileni; et
rehgione colas, quem imitari nohs, cumrehgionis summa
sit imitari quem cohs?

GAPUT XVIII.

Qualis religio sitj in qua docetur, quod homines , ut

cojmnendentur diis bonis dcemonibus uti debeant ,

adiy>ocatis.

Frlsttia igitureis Apuleius, etquicumqne ita sentiunt,

hunc dctuht honorem , sic eos in aere mcdios inter cethe-

« Apuleius inllb. de deo Socvatis. — »Matlli. v, t\\.

 ,

392 S. ALGlSilJNl ElUSCOPi

riiim coeliim lcrramqiie coiistituens , iit f[uoniani nullus

.deus miscctur horaini ,
quod Platoncm dixisse perliibent
istiad deos perferant preces liominum et inde ad liomi- ,

nes impetrata quse poscunt. Indignum enim putaverunt

qui ista crediderunt, misceri liomines diis et deos liomnii-
hus : dignum autem misceri drcmones et diis et homini-
bus , hinc petita qui allegent , inde concessa qui appor-
tent : ut videhcet homo castus, et ab artium magicarum
sceleribus ahenus , eos patronos adhibeat, per quos illum
dii ille non aniando fit
exaudiant. qui hsec amant, quoe
digniorquem facihus ethbentiusexaudiredebeant. Amant
quippe ilh scenicas turpitudines quas non amat pudici- ,

amant in maleficiis magorum mille nocendi artes

'

tia : ,

quas non amat innocentia. Ergo et pudicitia et innocen-

tia, si quid ab diis impetrare voluerit, non poterit suis

meritis nisi suis intervenientibus inimicis. Non est quod

,

iste poetica figmenta, et theatrica ludil^ria justificare co-

netur. Habemus contra ista magistrum eorum et tantoe
apud eos auctoritatis PLitonem si pudor humanus
: ita de
se male meretur, ut non solumdihgatturpia, verumetiam
divinitati existimet grata.

CAPUT XIX.

De impietate artis Jiiagicce ,

quce patrocinio nititar
spirituum malignorum.

PoRRo adversus magicas artes, de c[uibus quosdam ni-

liiis infehces et nimis impios ctiam gloriari libet,nonne
ipsam pubhcam lucem testem citaljo? Ciu' enim tam gra-
viter ista plectuntur severitate legum , si opera suntnu-
 ; : ,

DE CIVITAXE DEl, LIUEU VUl. 303

miniim colendorum? An forte islas legcs Chrisliani insli-
tnernnl, quibus artes magiene puniantur? Secunduiu
quem alium sensum , quod hcec maleficia generi hu-
nisi

jnano perniciosa esse non dubium est, ait Poeta clarissi-

mus :

Tc.;l,or cara dcos, et tc germana, tuumqLie

Dulee caput, niagicas invitani accingier artcs '

Illud etiam quod alio loco de his artibus dicit

Atque satas alio vidi traduccre messcs- :

00 quod hac pestifera scclerataque doctrina fructus aheni

in ahas terras transferri perhi])enttn\ Nonne in duodecim
Tabuhs , id est, Romanorum antiquissimis legibus Cicero
commemorat esse conscriptum, ei qui hoc fecerit supph-
eium constitutum? Postremoipse Apuleius numquid apud
judices christianos de magicis artibus accusatus est? Quas
nti([ue si])i o]jjectas, si divinas et pias esse noverat, et di-
vinarum ]:)otestatum operiJ^us congruas, non solum eas
confiteri delDuit, sed etiam profiteri, leges culpanspolius,
f[uiljiis li3cc proliiljerentur , et damnanda [Dutarentur
qute haiieri miranda et veneranda oporteret. Ita enim vel
sententiam suam persuaderet judicibus, vel si iJh secun-
dum iniquas leges saperent, eumque taha prEcdicantem
atc[ue laudantem morte mulctarent , digna animae illius

daemones dona rependerent, pro quorum divinis operi-

])us prsedicandis liumanam vitam sibi adimi non timeret.
Sicut Martyres nostri cum eis pro crimine oljjiceretur
christiana religio qua noverant se fieri salvos et glorio-
,

sissimos in aeternum non eara negando temporales pcc-

,

nas evadere delegerunt, sedpotius confitendo, profrtendo,

pr.^dicando , et pro hac omnia fideliter fortiterque tole-

rando, et cum pia securitate moriendo, leges quiijus pro-

liibebatur, erubescere compulerunt, mutarique fecerunt.
' Vir^, .Eneid. iv. — »Id, Ecloir. vm.
.'^94 s. alglstiki episcopi
ITnjus aiitem pliilosophi Platonici copiosissima el diser-
lissima extat oratio , c[ua crimen artium magicarum a se
alienura esse defendit, seqwe aliter non vull innocentem
videri , nisi ea negando, c[uve non possunt ab innocente
committi. At omnia miracula magorum ,
quos recte sen-
tit esse damnandos, doctrinis fiunt etoperibus dcTmonum^
c[uos viderit cur censcat lionorandos, necessarios eos asse-
rcns perferendis ad deos nostris precibus ,
quorum debe-
mus opera ad Deum verum preces nostras
dcvilare , si

volumus pervenire. Deinde qUtTro, quales preces homi-

num diis bonis per doemones allegari putat, magicas, an
licitas? Si magicas, nohint tales : si hcitas, nolunt per
tales. Siautem peccator poenitens preces fundit maxime ,

si ahquid magicum admisit ita-ne tandcm ihis int ^rceden-

;

tibus accipit veniam quil^us impellentibus aut faventi-

,

bus se cecidisse phuigit in culpam, ? An ipsi d?emones ut

possint poenitentihus mereri indulgentiam, priores agunt,
quod eos deceperint, pocnitentiam? Hoc nemo unquam
de dsemonibus dixit : quia si ita esset, nequaquam sibi
anderent divinos honores expetere , c[ui poenitendo deside-
rarent ad gratiam veni?e pervenire. Ibi enim est detes-
tanda superbia, hic humilitas miseranda.

CAPUT XX.
j4n credendian sit, quod dii honi lihentius dcemonihus
quani hoininihus misceantur.

At enim urgens causa ct arctlssima coglt daemones me-

dios inter deos et homines agere, iit al) hominibus oiferant
desiderata, ct a chis refcrant impetrata? Quaenam tandem
 :,

DE civitAte dei, liber viu. 395

caiisa cst isLa, et qiianta ncccssitas? Qnia nnllus, incpiunt,
Deus niiscetur liomini. Prreclara igitur sanctitas Dei qui ,

non niiscctur homini supplicanli, et miscetur daemoni ar-

roganti non miscetur liomini poenitenli, et miscetur dx-
:

moni decipienti -: non miscetur liomini confugienti ad di-

vinitatem, et miscetur dnemoni fingenti divinitatem : non
miscetur homini petcntiindulgentiam, etmisceturd.Tcmoni
suadcnti nequitiam : non miscetur homini per philoso-
phicos hhros poetas hene instituta civitate pellenti, et mis-
cetur dsemoni a principihus et pontificihus civitatis per
scenicoshidospoetarum hidihria requirenti non miscetur :

homini deorum crimina fingere prohil^enti, et miscetur

d3emoni se falsis deorum criminihus ohlectanti ; non mis-

cetur homini magorum scelera justis legihus pnnienti,

ct miscetur d^emoni magicas artes docenti ct imphjnti

non miscetur homini imitationem daemonis fugienti , ct

miscetur daemoni deceptionem hominis aucupanti.

V\'V1W VWV VVtVv WIA wvvw\ tvw VVW VWV V WV VVV\ VVV V V WV VWV VWV V wv vwv vwv vw«

CAPUT XXI.
^/i dcemonibus nuntiis et interpretibus dii utantar,
fallique se ab eis aut ignorent^ aut velint.

I. Sed nimirum tantse hujus ahsurditatis et indignitatis

est magna necessitas, quod scihcet deos setherios humana
curantes quid terrestres homines agerent utique lateret
nisi d?eniones aerii nuntiarent; quoniam oether longe a
terra est alteque suspensus, aer vcro oetheri terrseque conti-
guus ? mirahilem sapientiam ! Quid ahud de diis isti sen-
tiunt, quos omnes optimos ^ ohmt, nisi ccs et humana cura-
re, ne cultu videanLur indigni, et propter elementorum
396 S. AlCrLSTI-M EPISCOPI

distanLiain huniana nescire, nt creclantur cbiemones neces-

sarii, et oi) hoc etiam ipsi putentur colench, per c[uos cUi
possint, et cj[aicl in rebus humanis agatur addiscere, et
ubi oportet hominibus subvenire? Hoc si ita est, diis istis

bonis niagis notus est daemon per corpus vicinum, c{uam

homo per animum Jjonum. multum dolenda necessitas,
An potius irridenda vel detestanda vanitas, ne sit vana
divinitas! Si enim animo ab obstaculo corporis libero ani-
mum nostrum dii videre possunt, non ad hoc dnemonibus
indigent nuntiis. Si autem animorum inchcia corporalia,
cjuaha sunt vultus, locutio, motus, per corpus suum
setherii chi sentiunt, et inde colhgunt c[uid etiam dtemo-
nes muntient, possunt et mendaciis d?emonum decipi.
Porro deorum chvinitas a dcemonil^us non potest falh,
si

ab eadem divinitate cpiod agimus non potest ignorari.

II. Vellem autem mihi isii chcerent, utrum chis daemones

nuntiaverint de criminibus deorum poetica Platoni chspli-

cere figmenta, et silji ea pkcere celaverint^ an utrumcjue
occultaverint, deosque essemaluerint totius rei hujus igna-
ros; an utrumque indicaverint , ct religiosam erga deos
Platonis prudentiam , et in deos injuriosam hljidinem
suam an scntentiam quidem Platonis qua noluit deos
; ,

per impiam hcentiam poetarum falsis criminijjus infamari,

ignotam diis esse voluerint suam vero nequitiam c[ua
, ,

ludos scenicos amant cjuibus illa deorum dedecora ce-

,

lebrantur, prodere non erubuerint vel timuerint. Horum

c]uatuor, cjuse interrqgando proposui, cjuodhljct eligant,
et iii quolibet eorum quantum mah de diis bonis opinen-
tur, attendant. Si enim primum elegerint, confessuri sunt
non licuisse diis ])onis habitare cum ]3ono Platone, cjuando
eorum injurias proliibebat, et haljitasse cum daemonibus
malis, cjuando eorum injurhs cxulta]3ant cum dii l)oni 5

hominem bonum longe a sc positum nonnisi per malos

 DE CIVITATE DEI, LIDER Vlll. 397
d.Tmones nosseiit, qiios vicinos nosse non possont. Si au-
tem secundum elegerint, et utmmque occultatum a dvc-
monilms dixerint ut dii omnino nescirent et Platonis
,

religiosissimam legem et dsemonum sacrilegam delecta-

tionem quld in relius humanis per internuntios drcmones
,

dii nosse utiliter possunt, quando illa nesciunt, qu?e iii

lionorem deorum bonorum rcligione bonorum liominum

contra libidinem malorum doemonum decernuntur? Si
vero terlium elegerint, et non solum sententiam Platonis
deorum injurias prohiljentem , sed etiam diemonum ne-
quitiam deorum injuriis exultantem pcr eosdem dsemones,

nuntios diis innotuisse responderint ^ hoc nuntiare est,

an insultare.^ Et utrumque sic audiunt, sic utrumque

dii

cognoscunt , ut non solum mahgnos daemones deorum

dignitati et Platonis religioni contraria cupientes atque
f acientes a suo accessu non arceant verumetiam per
, illos

malos propinquos PJatoni bono longinquo dona transmit-

tant. Sic enim eos elementorum quasi catcnata series col-
ligavit, ut iliis a quibus criminantur, conjungi possint 5

liuic a quo defenduntur, noiipossint utrumque scientes, :

sed aeris et terrae pondera transmutare non valentes. Jam

quod reliquum est, si qaartum elegerint pejus est c.Teteris. ,

Quis enim ferat, si poetarum de diis immortalibus crimi-

nosa figmenta et theatrorum indigna ladibria suamque ,

iji his omnibus ardentissimam cupiditatem et suavissimam

voluptatem diis dacmones nuntiaverunt et quod Plato ,

phiiosojihica gravitate de optima repubUca hoec omnia

censuit removenda tacuerunt ut jam dii boni per tales
, 5

nuntios nosse cogantur mala pessimorum, necaUena, sed

eoiumdem nunticrum, atque liis contraria non sinantur
nosse bona pliilosophorum cum illa sint in injuriam ista
, ,

in honorem ipsorum deorum ?

 ,

398 S. AUGUSTliSI EPISCOPI

fVWV> \\\-N WW VW^ » V\\ V\A% VX^VV V\\\ V\\\ VWVWM VWA \V\\ VVW VV\ V»\\\ VVWWVV VWV

GAPUT XXII.

De ahjicienclo cultu dcemonum , contra Apuleium,

QuiA igitur niliil istorum quatuor eligendum est , ne iii

quolibet eorum de diis tam male sentiatur restat, ut nullo ;

niodo credendum sit f [uod Apuleius persuadere nititur

,

et quieumque alii pliilosoplii sunt ejusdem sententiae ita ,

esse medios daemones inter deos et homines tanquam in-

ternuntios et interpretes ,
qui hinc ferant petitiones nos-
tras , inde referant deorum suppetias : sed esse spiritus
nocendi cupidissimos , a justitia penitus aheiios , superbia
tumidos, invidentia hvidos , fallacia callidos : qui in hoc
quidem aere lialjitant, quia de c(X'h superioris subhmitate
dejecti , merito irregressibihs tiansgressionis in hoc sibi

congruo vekit carcere ])rsedamnati sunt ; nec tamen quia

supra terras et aquas aeri locas est ipsi sunt me- , ideo et
ritis superiores hominij3us non terreno eorpore
,
qui eos
scd elccto in auxihum Deo vero pia mente facilhme su- ,

perant. Sed multis plane participatione verce rehgionis

indignis, tanquam eaptis suliditisque dominantur quorum :

maximrc parti mirabihbus et fahacibus signis sive fac-

torum , sive proedictorum , deos se esse persuaserunt,
QuilDUsdam vero vitia eorum ahquanto attentius et dih-
gentius intuentilnis , non potuerunt persuadere quod dii
sint-, atque inter deos et homines internuntios ac benefi-
ciorum impetratores se esse finxerunt. Si tamen non istiim
sakem honorem homines eis deferendum putarunt, qui
illos nec deos essc credebant, quia malos videbant; deos

autem Qmues boaos volel)ant, nec audc])aut tamcu oinnino

 ,

DE CIVITATE DEI, LIBEU VIII. 399

indignos dicere lioiiore divino; maxime nc oflendercnt
populos, a qiiibus eis cernebant inveterata superslitione
per tot sacra et templa serviri.

tvvvvvtvvvvvvv^vvvvvvvvvvvwi^vvvvvvv^vvvvvvvvxxvvvvvv^vvv^vv^vvvyvvvvxiva^vvvv

CAPUT XXIII,

Quid Hermes Trismes^istus de idoloJatria senserit

et unde scire potaerit superstitiones cegyptias
auferendas.

I. Nam diversa de illis Hermes iiilgyptius, quem Tris-

megistum voeant, sensit et scripsit. Apuleius enim deos

quidem iUos negat sed cum dicit ita inter homines deos-
:

que quadam medietate versari ut liominibus apud ipsos

,

deos necessarii videantur, cultum eorum a supernorum

deorum religione noii separat. Ule autem iEgyptius alios
deos esse dicit a summo Deo factos, alios ab hominibus.
Hoc qui audit, sicut a me positum est, putat dici de si-

muhicris ,
quia opera sunt manuum hominum : at ille vi-
sibilia et contrectabilia simulacra , velut corpora deorum
esse asserit; inesse autem quosdam
his spiritus invitatos ,

qui valeant aliquid , sive ad nocendum , sive ad desideria

eorum nonnuUa complenda , a quil^us eis divini honores
et cultus obsequia deferuntur. Hos ergo spiritus iiivisi]3iles
per artem quamdam visibihbus rebus corporalis materia?
copulare ut sint quasi anima ta corpora
, , iUis spiritibus di-

cata et subdita simulacra , hoc esse dicit deos facere, eam-

que magnam et mirabilcm deos faciendi acccpisse liomines
potestatem. Hujus /Egyptii verjja, sicut in nostram hn-
guam interpretata sunt, ponam. Et quoniam dc
(35) «
cognatione, inquit , ct ccn$orlio liomiumn deorumque no-
 ,

400 S. ATJGt;STI?yI EPISCOPI

Ijis iiiclicitur sermo ,

pot(.'Statem lioniinis , o Asclepi, vim-
(|Lie cognosce. Dominus, inrpiit, et Pater, vel qiiod est
summum, Deus, ut efVector est tlcorum ccjelestium, ita

liomo fictor est deorum (pii in templis sunt liumana proxi-

mitatcconteiiti. cc Et paulo post » : Ita humanitas , inquit,
semper memor natura? et originis suse in illa divinitatis

imitatione perseverat: utsicuti Pater ac Dominus, ut sui

similes essent , deos fecit asternos , ita humanitas deos suos
ex sui vultus simiUtudine figuraret. )> Hic cum Asclepius,
ad quem maxime locpiebatur, ei respondisset atcjuedixis-
set : (( Statuas dicis , o Trismegiste ? Tum ilie : Statuas
incjuit , o Asclepi, vides-ne cpiatenus tu ipse difiidas ? sta-

tuas animatas sensu et spiritu plenas, tantacj^ue facientes

ct taUa^ statuas futurorum prsescias, eacj[ue sorte, vate,
somniis , multiscjue aUis rebus pr3cdicentes:imbeciUitates
hominibus facientes, eascpie curantes, tristitiam laetitiam-

c[ue pro meritis. An ignoras , o Asclepi , cpiod ^Egyptus

imago sit coeU ; aut cpiod est verius, translatio aut descensio
omnium, quae gubernantur atcpe excercentur incoelo ac j

si cUcendum est, verius terra nostramuncU totius est tem-

pkim? E t tamen quoniam praescire cuncta pr udentem dece t,

istud vos ignorare fas non est Futururn tempus est, cpio :

appareat iEgyptios incassum pia mente divinitatem scdula

reUgione servasse et omnis eorum sancta veneratio in ir-
,

ritum casura frustral^itur. »

II, Deinde mukis verbis Hermes hunc locum exequi-

tur, in c|uo videtur hoc tempus prsedicere, cjuo christiana

religio, quanto est veracior atcpie sanctior, tanto vehe-

mentius et liberius cuncta faUacia figmenta subvertit; ut
gratia verissimiSalvatoiisUberethominem ab eis diis, quos
facit homo et ei Deo subdat a cpio factus est liomo. Sed
,

cum Hermes ista praedicit, vekit amicus eisck-m ludifica-

tionil)us daemonum loquitur nec cliristianum nomen ,
 ,

r»E CIVITATE DEI , I.IBEn VIII. 40t

cvidcnter e-spvimit 5 sed tanquam ea tollerentur atqiio
delerentur, quorum observatione coclestis similitudo cus-
todiretur in ^'Egypto, ita h.xc futura deplorans , luctuosa
quodam modo proedicatione testatur. Erat enim de his
de quibus dicit Apostolus ,
quod a Cognoscentes Deum
)) non sicut Dcum glorilicavermit, aut gratias egerunt
)) sed evanuerunt in cogitationibus suis, et obscuratum est
)) insipiens cor eorum : dicentes enim se esse sapientes
)) stulti facti sunt; et immutaverunt gloriam incorrupti
)> Dci insimiJitudinem imaginis corruptibihs hominis' : )>

et csetera commcmorare longum est. Multa quippe

,
qucc
taha dicit de uno veio Deo falDricatore mundi, quaha ve-
ritas habet- Et uescio quomodo ilLi obscuratione cordis

ad ista delabitur , ut diis, quos confitetur ab hominibus

fieri, semper veht liomines subdi , et hscc futuro tempore
ph^ngat auferri. Quasi quidquam sit infehcius homine,
cui sua figmenta dominantur : cum sit facihus, ut tan-
quam deos colendo quos fecit, nec ipse sit homo, quam
ut per ejus cultum dii possint esse, quos fecit homo. Gi-
tius enim fit , ut homo in honore positus pecoribus noii
intelhgens comparetur^, quam ut operi Dei ad ejus ima-
ginem facto, id est, ipsi homini opus hominis prcTferatur.
Quapropter merito homo deficit ab illo, qui eam fecit,

cum sil^i prfeficit ipse quod facit.

II. Hsec vana, deceptoria, perniciosa, sacrilega Hermes

iEgyptius ,
quia tempus quo auferrentur vontLirum scie-
bat , dolebat : sed tam impudenter dolebat ,
quam im-
prudenter scieljat. Non enim ha?c ei revelaverat Spiritus
sanctus, sicut Prophetis sanctis, qui hrec prnevidentes cum
exultatione dicebant : « Si faciet homo deos , et ecce ipsi
)) non suut Et aho loco « Erit in illo die dicit Domi-
dii^ . )) : ,

nus , exterminabo nomina simulacrorum a terra et non ,

> Rom. I, 21-23. — 'P«a1. xi.viii, i3. — ^.Tov. xvi, 20.

crx. 2G
 :

402 S. AUGUSTOl EPISCOPI

wjamerit eorum memoria'. » Proprie vero de Jilgyplo,

quod ad hanc rcm attinet ita sanctus IsaYas proplietat , :

« Et movebuntur manufacta iEgypti a facie ejus et cor ,

» eorum vincetur in eis^ » et cseterahujusmodi. Ex quo

:

genere et illi erant qui venturum quod sclebant venisse

,
,

gaudejjant qualis Simeon, qualis Anna, qui mox natum

:

Jesum^ qualis Ehsabeth qua3 etiam conceptum in Spi-

5 ,

rituagnovit"': quahsPetrus, revelanlePatre, dicens : « Tu

» es Christus Huic autem iEgyptio illi spi-
Fihus Dei vivi^ »

ritus indicaveraut futura tempora perditionis suse qui ,

etiam prsesenti in carnc Domino trementcs dixerunt

K Quid venisti ante tempus perdere nos^ ? sive quia su-
bitum ilHs fuit quod futurum quidem sed tardius opi-
,
,

nabantur sive quia perditionem suam hanc ipsam dice-

;

bant, qua fieljat ut cogniti spernerentur. Et hoc erat ante

tempus, id est, ante tempus judicii ,
quo reterna damna-
tione puniendi sunt cum oranibus etiam hominilnis ,
qui
eorum societate detinentur : sicut rebgio loquitur ,
qure
nec fallit, ncc falhtur : non sicut iste quasi omni vento
doctriiifle hinc atquc inde perflatus*, et falsis vera per-
miscens, dolet quasi periluram reUgionem, quam postea
confitetur errorem.

• Zacli. xiiij 2. — 2 isai. XIX, I. — 3 Luca; ii, 28 et 38. — 4I(]. i, ^3.

— 5 MatUi. XVI, 16. otJoan. vi, 70. — ^ Mattli. viii, 29. — T Ephes. iv, 14.
 DF, r.iviTATF. oF.i, nnF.u Vlll. 403

CAPUT CXIV.
Quomodo Hermes patenier parentum suorum sit

confessus erroremy quem tamen cloluerit clestruen-

dum.

I.PosTmultaenim adliocipsum redit, iititerumdicatde

diis,quos homines fecerunt, ita loquens a Sed jam de :

talibus sint satis dicta talia. Iterum inquit, ad liominem ,

rationemque redeamus, ex quo divino dono liomo animal

dictum est rationale, Minus enim miranda, etsi miranda
sunt, qujTc de liomine dicta sunt. Omnium enim mirabi-
lium vincit admirationem quod liomo divinam potuit
,

invenire naturam camque eflicere. Quoniam ergo proavi

,

nostri multum errabant circa deorum rationem increduli,

et non animadvertentes ad cultum religionemque divinam,
invenerunt artem qua eflicerent deos. Gui inventae ad-
junxerunt virtutem de mundi natura convenientem eam- ;

que miscentes, quoniam animas facere nou poterant, evo-

cantes animas dsemonum vcl Angelorum, eas indiderunt
imaginibus sanctis divinisquc mysteriis ,
per quas idola et
bene faciendi, et male, vircs habere potuissent. » Nescio
utrum sic confiterentur ipsi dcemones adjurati ,
quomodo
iste confessus est. « Quoniam inquit, proavi nostri mul-
,

tum errabant circa deorum rationem increduh et non ,

animadvertentes ad cultum rehgionemque divinam, inve-

nerunt artem qua elhcerent deos. )) Numquidnam sakem
mediocriter eos dixit errasse , ut hanc artem invenirent
faciendi deos 5
aut contentus fuit dicere: «Errabant,» nisi
adderet et diceret : « Multum errabant?»Iste ergomuhus

error et increduhtas non animadvertentium ad cidtum

20.
 ,

AOi s. AiGrsTiisi F.nscopi

religionoinqiic clivinam, invenit artem qna cfllceret deos.

Et tamen qnod ninltns crror ct incrcdnlilns et a cnltu ac

religione divina aversio animi invenit, ut homo arte face-

ret deos , tanquam religionem divi-

lioc dolet vir sapiens

nam venturo certo tempore anferri. Yide si non et vi

divina majorum suorum crrorem pra^teritum prodere ct ,

vi diabolica poenam dcTmonnm fnturam dolere compelli-

inr. Si enim proavi eorum midtum errando circa deorum
rationem incredulitate ct aversione animi a cultu ac reli-

gione divina invenerunt artcm, c[ua dcos elhcerent 5 cjuid

mirum, si hsec ars detestanda c[uidc|uid fecit aversaa re-

ligione divina , aufertur religioneclivina , cnm vcritas

emendat errorem, fides redarguit incredulitatem, conver-

sio corrigit aversionem ?

II. Si cnim tacitis causis dixisset proavos suos inve-

nisse artem c[ua deos facercnt ; nostrum fnit uticjue , si

rectum pinmque saperemus, attcndere et videre ne-

quicl
quaquam illos ad hanc artem perventuros fuisse c[ua ,

homo deos facit , si a veritate non aberrarent , si ea quse

Deo digna sunt crederent, si animum adverterent ad cul-
tum rehgionemc[ne divinam. Et tamen si causas artis
hujus non diceremus multnm errorem hominum et incre-
duhtatem et animi crrantis atque infidehs a divina reh-
gione aversionem , utcumcpic ferenda csset impudentia
resistentium veritati cum vero idem ipse qui potesta-
:
,

tem hujus artis snper omnia coetera miratur in homine

qua ilh deos facere concessum est et dolet venturum •,

esse tempus quo ha?c omnia deorum figmenta ab homi-

,

nibus instituta , etiam legibus jubeantur auferri 5 confitc-

tur tamen atque exprimit causas ,
quare ad ista perven-
tum sit, dicens proavos suos mnho errore et incrcduhtate,
et animum non advertendo ad cultum reJigioncmquc
chvinam invenisse hanc artcm c[ua facerent dcos : nos
 :

L»E CIVXXATE UKI , HEEU Vlll. 405

quid oportet dicere , vel potiiis qiiid agere , nisi quantas
possimius gratias Domino Deo noslro ,
qui ha^c contrariis
causis (juam instituta sunt , a]:)Stulit ? Nam quod instituit
mullitudo erroris, abstulit via veritatis-, quod instituit

incredulitas, abstulit tides 5

quod instituit a cultu divinoe

religionis aversio , al^stulit ad unum verum Deum sanc-

tumque conversio : nec in sola i^gypto , c|uam solam in
i^to plangit dciemonum spiritus , sed in omni terra, quae
canlat Domino canticum novum^ sicut vere sacrse et vere
proplieticse Litterae praenuntiarunt , ubi scriptum est

(( Cantate Domino canticum novum, cantate Domino om-

nis terra. * » Titulus quippe Psalmihujus est : Quando
((

)) domusredificaLaturpost captivitatem^. )) ^Edificatur enini

domus Domino Civitas Dei qu?e est sancta Ecclesia in ,
,

omni terra, post eam captivitatem, qua illos liomines de ,

quibus credentilms in Deum tanquam lapidibus vivis

donuTS cedificatur captos daemonia possidebant. Neque
,

enim quia homo deos faciebat ideo non ab eis posside- ,

batur ipse qui fecerat quando in eorum societatem co- ,

lendo traducebatur societatem dico non idolorum sto- : ,

hdorum, sed versutorum dcemoniorum. Nani quid sunt

idola, nisi quod eam Scriptura dicit Oculos habent, et : (c

))non vident^ et quidquid tale de:materiis

)>licet affabre

effigiatis, tamenvita sensuque carentibus, dicendum fuit?

Sed immundi spiritus eisdem simulacris arte illa nefaria

colhgati cultorum suorum animas iii suam societatem
,

redigendo miserabihter captivaverant. Unde dicit Apos-

tohis : (( Scimus quia nihil est idplum^ 5 sed quse immo-
lant gentes , dcemoniis immoLant , et non Deo j nolo vos
daemoniorum^
socios fieri Post hanc ergo captivitatem, ))

qua homines a mahgnis dajmonibus tenebantur Dei do- ,

» Psal. xcv, I .
— - Ejusd. titul. — ^ IJ. txin, 5. et cs^ixiv, 16. — ^i. Cor.
viii, ^. — 5 ij, X, 20.
•i06 S. ALGLSTIM KPISCOPI

miis cncdilicalur iii omni Lerra : niule tilnlmn ille Psalnuis

accepit, nbi dicitin- : « Cantate Doniino canticnm novuni,
» cantate Domino omnis tena. Cantatc Domino et be- :

)) nedicite nomen ejns, bene nuntiate diem ex die salntare

)) cjus. Annuntiate in gcntibus gloriani ejus , in omnibus
)) populis mirabilia ejns. Quoniam magnns Dominus, et
)) laudabilis nimis terribilis est super omnes deos. Quia
,

)) omnes dii gentium dsemonia, Dominus autem coelosie-

)) cit'. )>

III. Qui ergo doluit ventnrum fnisse tempus ,

qno au-
ferretnr cultus idolorum, et in eos qui colerent dominatio
dcemoniornm malo spiritu instigatns semper volebat is-
,

tam captivitatem manere qua transacta Psalnurs canit , ,

sedificari domum in omni terra. Praenuntiabat illa Her-

mes dolendo : ])rcenuntia]3at h.xc Propheta gaudendo.

Et qnia Spiritus victor est ,
qui haec per sanctos Prophe-
tas canebat etianiHermes ipse ea quoe nolebat et dolebat
:
,

auferri, nou a prudentibus et fidehjuis et rehgiosis, sed

ab errantibus et increduhs et a cnltu divinse rehgionis
aversis csse instituta mirismodis coactus est confiteri.

Qui quamvis eos appellet deos, tamen cum dicit a tahbus

hominil)us factos, quales esse utique non deljcmus , veht
noht , ostendit colendos non esse nh eis ,
qni tales noii
sunt, quales fuernnt , a qnibusfacti sunt-, hoc est, a pru-
dentibus , fidehJms , religiosis : simul etiam demonslrans
ipsos homines ,
qui eos fecerunt , sibimet importasse , ut
eos haberent deos , ([ui dii non erant. Verum cst quippe
illud propheticum : « Si faciet homo deos , et ecce ipsi

» non sunt dii tahum deos arte

^. )) Deos ergo tales , ,

factos a tahbus cum appellasset Hermes id est idohs

, ^ ,

daemones per artem nescio t[uam cupichtatum suarum

,
,

vincuhsilhgatos, cum appellaret factos ab hominibus deos,

' IVal. xcv, 1-5. — ' Jir. xvi, 20.
 DE CIVITAXE DEl, LIBEU Vlll. 407
11011 tamen eis dedit ,
quod Platonicus Apuleius ( unde ,

satis jam diximus , et quam sit inconveniens absurdum-

que monstravimus,) ut ipsi essent interpretcs et interces-

sores inter deos, quos fecit Deus , ethomines, quosidem
Deus hinc alferentes vota, inde munera referentes.
fecit ;

Nimis enim stultum cst credere deos quos fecerunt ho- ,

mines, plusvalere apuddeos, quos fecit Deus, quam va-

lent ipsi homines, quosidemipse fecitDeus. Dsemon quippe
simidacro arte impia colhg^atns homine, factus est al)

Deus scd tahliomini, nonomni homini. Quahs est ergo

5

iste deus, quem non faceret homo nisi errans et incredu-

lus et aversus a vero Deo ? Porro si dsemones qui cohui- ,

tur 111 temphs per artem nescio quam imaginibus inditi,

,

hoc est visibihbus simulacris, ab eis hominibus qui hac

arte fecerunt deos , cum aberrarent aversique essent a
cultu et rehgione divina , iion sunt internuntii nec inter-
pretes inter homines et deos, et propter suos pessimos ac
turpissimos mores , et quod homines quamvis errantes,

et increduh et aversi a cuhu ac rehgione divina, tanieii eis

sine dubio mehores sunt ,
quos deos ipsi arte fecerunt :

restat, ut quod possunt, tanquam dsemones possint, vel

quasi beneficia praestando magis noccntes ,
quia magis
decipientes ^ vel aperte malefaciendo. Nec tamen quodli-
bet horum , nisi quando et quantuui permittuntur alta

et secreta Dei providentia autem tanquam medii : iion

iiiter homines et deos per amicitiam deorum multum apud

homines valeant. Hi enim diis bonis, quos sanctos An-

gelos nos vocamus rationalesque creaturas sanctoe coe- ,

lestis habitationis , sive Sedes , sive Dominationes, sive

Principatus, sive Potestates , amici esse omnino non pos-
sunt •, a quibus tam longe absunt animi affectione ,
quam
longe absunt a virtutibus vitia, et a bonitale mahtia.
408 5. ALGUSTIM EPISCOn

l^VWVVWVX^WWWXXVtWWXWWWWWVl-iWi-VVWlWV^WWWWWWVV^^VVWWMVVX»

CAPUT XXV.
De JiL6 j quiV sanctis AiigeUs et homiiiibus possunt
esse conimunia.

Nlllo modo igitur qiiasi per doemonum medietatem

ambiendum est ad Ijenevoleutiam seu beneficentiam deo-
rum vel potius bonoriun Angelorum sed per iDonse vo-
, 5

luntatis similitudinem ,
qua cum iliis sumus , et cum illis

^ivimus , et cum illis Deum c[uem eolunt colimus }. etsi

eos carnalibus oeulis videre non possumus : in quantum

autem dissimilitudine voluntatis et fragilitate infirmitatis
miseri sumiis , in tantum ab eis longe sumus vitae merito,
non eorporis loco. Non enim quia in terra conditione car-
nisbabitamus,'sed si immunditia cordis terrena sapimus,
non eis jungimur. Cum vero sanamur, ut quales ipsi
sunt , simus ^ fide interim ilHs propin([uamus , si aj) illo

nos fieri Ijeatos , a quo et ipsi facti sunt , etiarn ipsis fa-
ventibus credimus.

WWa^VVWVWVVVWVWiVWVW^VWWVWWWWAWVWVV^VWWVVVVWVVWVWVl^WWW

CAPUT XXYI.
Quod omnis religio paganorum circa Jiomines m(fr-
tuos fuerit impleta.

i. S.VAE advertendum est c[Uomodo iste illgyptius ,

cum doleret tempus esse venturum cjuo illa auferrentur

,

ex ^'Egypto , cjuae fatentur a multum errantibus et incre-

dulis , et a cultu diviuce rebgionis avcrsis csse instituta ,
 ,

DE CIVITATE DEI , LIBEll VIIl. 409

aitinter ctetcra : « Tunc terra ista sanctissima sedes dclu-
Ijrorum atque templorum , sepulcrorum erit mortuorum-

t[ue pleiiissima. » Quasi vero si illa non auferrentur non ,

cssent homines morituri , aut alil)i essent mortui ponendi

(juam in Et utique quanto plus volveretur temporis
terra.
et dierum tanto major esset numerus sepulcrorum
,

propter majorem numerum mortuorum. Sed lioc videtur

dolerc ,
quod memorios Martyrum nostrorum tcmplis co-
rum delubrisque succcderent : ut videlicet qui brcc legunt
animo a nobis averso atque perverso ,
putent a paganis
deos cultos fuisse in templis , a nobis autem coli mortuos
in sepulcris. Tanta cnim homines impii cyecitate in mon-
tes quodam modo offendunt resque , oculos suos fericntes
nolunt videre, ut non attendant in omnibus litteris paga-
norum aut non inveniri , aut vix invcniri deos , c{ui non
iiomines fuerint , mortuisque divini honores delati sint.

Omitto cjuod Varro dicit , omnes ab eis mortuos existimari

Manes deos , ct probat per ea sacra ,
quse omnibus ferc
mortuis cxhibeiitur uln etludos commemorat funebres,
,

tanquam lioc sit maximum divinitatis indicium quod ,

non soleant ludi nisi numinil^us cclebrari.

II. llcrmes ipse de quo nunc agitur, inipso codem ,

libro, ubi quasi futura proenuntiando deplorans ait « Tunc :

terra ista saiictissima sedes delubrorum atque templorum,

sepulcrorum erit mortuorumque plenissima » deos /Egyp- •,

ti, homines mortuos esse testatur. Cum enim dixisset

proavos suos multum errantes circa deorum rationem in- ,

credulos et non animadvertcjitcs ad cultum religionemque

divinam invenisse artem qua cflicercnt deos
, •, « Gui inven-
tae , inquit , adjunxerunt virtutcm de mundi natura con-
venientem eamque miscentes quoniam animas facere
, ,

non poterant evocantes animas daemonum vel Angelo-

,

rum , cas indiderunt imaginibus sanctis divinisque myste-

 ,,

410 S. AVGLSTIJNl E1>ISG0I'I

riis ,
per cjiias idola et benefaciendi et male vires habere
potuissent : « deinde sequitur tanquam hoc exemphs pro-
Jsaturus Avus enim tuus o Asclepi medicinae
, et dicit : a , ,

primus inventor temphun consecratum est in monte

, cui
Lybiae circa httus crocodilorum in quo cjus jacet mun- ,

danus homo id est corpus rehquus enim vel potius

, , : ,

totus , si est homo totus in sensu vitae , mehor remeavit in

coelum omnia etiam nunc hominibus adjumenta praes-
,

tans infirmis numine nunc suo quce ante solebat medici- ,

na3 arte praebcre. » Ecce dixit mortuum coh pro deo in eo

loco ubi habebat sepulcrum falsus ac fallens quod re- :
,

meavit in ca;hmi. Adjungens deinde ahud Hermes, in- : <(

quit, cujus avitum mihi nomen est, nonne in sibi cogno-

mine patria consistens omnes mortales undique venientes ,

adjuvat atque conservat ? » Hicenim Hermes major, idest,

Mercurius ,
quem dicit avum suum fuisse , in HermopoJi,
hoc est in sui numinis civitate esse perhibetur. Ecce duos
deos dicit homines fuisse, iEsculapium et Mercurium.

Sed de iEscuhipio et Gr.Tci et Latini hoc idem sentiunt :

J^Iercurium autem muhi non putant fuisse mortalem ,

quem tamen istc avum suum

At enim ahus fuissc testatur.
est ille, ahus iste, quamvis eodem nomine nuncupentur?

Non mukuni pugno ahus ille sit ahus iste veruni et , , :

iste sicut ^.scuLipius

, cx homine deus ^ secundum tes- ,

timonium tanti apud suos viri hujus Trismegisti nepotis

sui.

IIL Adhuc addit et dicit: « Isin vero uxorem Osiris quam

multa bona prsestare ]3ropitiam quantis oljesse scimus ,

iratam ? Deinde ut ostenderet ex hoc genere esse deos

cjuos ilLi arte homines faciunt ^ unde dat intelhgi daemo-
nes se opinari ex hominum mortuorum animis cxtitisse
([uos per artem c[uani invenerunt homines muhum erran-
les , increduh et irreligiosi , ait inchtos simuLicris ,
quia
 »,

DE ClVlTAXE DEl , LiUER Vlll. ill

hi, qui lales Deos Jaciebant, aiiinias iacere non uliqiie

polerant : cum de Iside dixisset ,
quod commemoravi
quantis obcssescimus iratam, secutus adjunxit : « Terrenis
etenim diis atque mundanis iacile est irasci , utpote qui
ab hominibus ex utrac[ue natura facti atque compositi.
sint

Ex utraque natura dicit ex anima et corpore, ut pro :

anima sit doemon ,

pro corpore simulacrum. « Unde conti-
git, inquit, ab iEgyptiis liaec sancta animaha nuncupari,
cohque per singulas civitates eorum animas, quorum sunt
consecratae viventes , ita ut eorum legibus incolantur et ,

eorum nominiJius nuncupentur. « UJ^iest illa velut querela

luctuosa quod terra iEgypti sanctissima sedes deluJ^ro-
,

rum at(jue templorum sepidcrorum iutura esset mor-

,

tuorunKjue plenissima.^ Nempe spiritus falJax , cujus ins-

tinctu Hermes ista diceJ^at per eum ipsum coactus est
,

conhteri jam tunc illam terram sepulcrorum et mortuo-

rum, quos pro diis coleJjant, fuisse plenissimam. Sed
dolor diTemonum per eum loqueJjatur ,
qui suas futuras
poenas apud sanctorum Martyrum memorias imminere
ma'reJ3ant. Inmuitis enim taJibus locis torquentur etcon-
fitentur, et de possessis Iiominum corporibus ejiciuntur.

IWV> \V\\ WV\ VV\\\'V\'» \ W» \'V\'» WX^i^W» w\\vw% \w» \ vvwvv» w\% vv\» vw» ^'«-^•^^vv^ vv

CAPUT XXVII.
De modo honoris , qaeni Christiani Martyrihus
impendunt.

NEctamennoseisdemMartyribus templa, sacerdotia^

I.

quoniam non ipsi sed

sacra et sacrificia constituimus : ,

Deus eorum noJ^is est Deus. Honoramus sane memorias

eorum tamjuam sanctorum Jiominiini Dei qui us([ue ad ,
 :

412 S. ALGLSllM EPlSCOPr

raortem corpomm suoriim pro veritate certarimt , iit in-

iiotesceret vera religio , falsis fictisque convictis : quod
ctiamsi qui antea sentiebant timendo reprimebant. Quis ,

autem audivit aliquando fidelium stantem sacerdotem

ad altare etiam super sanctum corpus Martyris ad Dei
iionorem cultumc[ue constructum , dicere in precibus
« Otfero tibi sacrificium, Petre, vel Paule vel Gypriane
, •, »
cum apud eorum memorias offeratur Deo, qui eos et lio-
mines et Martyres fecit , et sanctis suis Angelis coelesti
honore sociavit •, ut ea celel^ritate et Deo vero de illorum
agamus ct nos ad imitationem talium
victoriis gratias ,

coronarum atque pabnarum eodem invocato in auxilium

ex illorum memoriEe renovatione adhortemur ? Qua3cum-
qne igitur adhibentur religiosorum obsequia in Martyrum
locis ornamenta sunt memoriarum non sacra vel sacri-
, ,

ficiamortuorum tanquam deorum. Quicumque ctiam

epulas suas eo deferunt quod quidem a Christianis me-
,

horibus non fit et in plerisque terrarum nulla tahs est

,

consuetudo tamen quicumque id faciunt

5 quas cum ,

apposuerint , orant , et auferunt , ut vescantur , vel ex

eis etiam indigentibus largiantur , sanctificari sibi eas vo-
lunt per merita IMartyrum in nomine Domini IMartyrum.
Non autem esse ista sacrificia Martyrum novit ,
qui novit
mium ,
quod etiani illic otlertur sacrificium Christiano-
rum.
II. Xos itaque ]\fartyres nostros nec divinis honoribus,
nec humanis criminibus cohmus , sicut colunt illi deos
suos : nec sacrificia ilhs offerimus , nec eorum proba in
eorum sacra convertinuis. Nam de Iside uxore Osiris
jllgyptia dea, et de parentibus eorum, qui omnes reges
fuisse scribuntur ,
quibus parentibus suis illa cum sacri-
ficaret , invenit hordei segetem , atque inde spicas marito
regi et ejus consihario Mercurio demonstravit unde eara- ,
 3,,

DE CIVITATE DEI, LIBER VIIl. 41

(lem et Cererem volunt, qii.ne et quanta mala, non a

poetis , sed mysticis eorumlitteris memorise mandata sint,
sicut Leone sacerdote prodente ad Olympiadem matrem
scribit Alexander, legant qui volunt vel possunt, et reco-
lant qui legerunt ; et videant quibus liominibus mortuis
vel de quilnis eorum factis tanquam diis sacra fuerint ins-

tituta. Al)situt eos, quamvis deos habeant sanctis Mar-

,

tyribus nostris, quos tamen deos non habemus, ulla ex

parte audeant comparare. Sic enim non constituimus sa-
cerdotes , nec ofierimus sacrificia Martyriljus nostris ^
quia
incongruum', indei^itum, illicitum est, atque uni Deo
tantummodo debitum : ut ncc criminibus suis , nec ludis
eos turpissimis oblectemus , ubi vel flagitia isti celebrant
deorum suorum , si cum homines essent , taha commise-
runt •, vel conficta delectamenta dsemonum noxiorum si ,

homines non fuerunt. Ex isto generc dremonum Socrates

non haberet deum , si haberet Deum : sed fortasse homini
al) illa arte faciendi deos ahenos et innocenti , ilH impor-
taverint talem deum qui eadem arte excellere voluerunt.
,

Quid ergo plura ? Non esse spiritus istos colendos propter

vitam beatam quse post mortem futura est nullus vel
,
,

Tnediocriter prudens ambigit. Sed fortasse dicturi sunt

deos quidem esse omnes bonos dremones autem ahos ,

nialos ahos bonos et eos per quos ad vitam in seternum

, :

heatam perveniamus colendos esse censebunt quos Idouos

,

opinantur. Quodquale sit, jam in volumine sequenti vi-

dendum est.
 ^

414 S. AVGISTTKI F.PISCOPI

iVtW W\\ VWWVW \X\\ \\\\ \\l\\ WM W'»'» \ wt vvv\ wv\ vw\ ww \w\ wwvwwvwww w

LIBER IX.

POSTQUAM DIXIT IN SUPERIOUE UBRO DE ABJICIESDO D.EMONUM CULTU , QtlPPE

QUI SPIRITCS MALOS SE IPSI PRODAST TAM MLLTIS AP.GUMENTIS : IS ISTO JAM
IIBRO IIS OCCUr.r.lT AUGUSTIXUS, nri D.i;M0NIM DIFFEr.ENTIAM AFFEP.UNT ALIO-
r.UM MALOUUM, ALlOr.CM BONOr.UM : QUA IPSE EXPLOSA DIFFEr.ENTlA PROBAT
NtLLl OMNINO D.EMONl , SED ISI tllUlSTO MIM S MEniATOUIS HOMINUM AP REA-
TITL-PLNEM rOSSr. COMPETEr.E.

CAPUT L

^d quem articuhim disputatio prcemissa pervenerit

et quid discutiemlam sit de residua qucestione,

Et bonos' etmalos deos esse quidam opinatismit qui- :

dam vero de diis meliora sentientes , tantum eis honoris

laudisque tribuerunt, ut nuUum deorum malum credere
auderent. Sed quosdam bonos, quosdam
illi, qui deos
malos esse dixerunt dasmones quoque appellaverunt no-
,

mine deorum quanquam et deos sed rarius nomine

: , ,

daemonum ita ut ipsum Jovem quem volunt esse regem

•,
,

ac principem coeterorum, ab Homero fateantur daemonem

nuncupatum. II autem, qui omnes deos nonnisi bonos
i

esse asserunt, et longe prtcstanliores eis hominibus, qui

boni perhibentur, merito moventur dsemoinim factis ,
quae
negare non possunt , eaque nullo modo a diis ,
quos om-
' Vide D. Guillon, tom. xxi, p. '2\'i-'i\G.
 ,
:

DE CIVITATE DEI , LIBEU IX. 4\^y

nes J)onos volunt, committi posse existimantes, difteren-

tiam inter deos ct doemones adliilDcre cogunlnr; ut quid-
quid eis merito displicet in operibus vel afFectibus pravis

quibus vim suam manifestant occulti spiritus , id credant

esse daemonum, non deorum. Sed quia eosdem daemones
inter liomines et deos ita medios constitutos putant , tan-
quam nullus deus homini misceatur, ut hinc perferant
desiderata , inde referant impetrata ^ atque hoc Platonici
praecipui pliilosophorum ac nobihssimi sentiunt, cum qui-
bus vekit cum excellentioribus placuit istam examinare
quaestionem, utrum cultus plurimorum deorum prosit ad
consequendam vitam beatam, quaepostmortem futura est
hbro superiore quaesivimus quo pacto daemones, qui tah-
,

bus gaudent quaha l^oni et prudentes homines aversantur

,

et damnant id est sacrilega, flagitiosa facinorosa non

, , , ,

de quohbet homine, scd de ipsis diis figmenta poetarum,

et magicarum artium sceleratam puniendamque violen-
tiam ,
possint quasi propinquiores et amiciores diis bonis
concihare homines l^onos ; et hoc nuUa ratione posse com- ,

pertum est.

».* V\'V'\' tVVV VVVV\VV\ iVVV V\'\.'l VX^VV VVVV VVV\V VV\ VVV\ VVX^X 1 WWWXW^iWX^VX \W\ W» «(VW

CAPUT 11.

y4n inter dcemones , quibus dii superiores sunt ^ sit

aliqua pars honoruni, quorum prcesidio ad veram
heatitudinem possit humana anima pervenire,

Proia-de hic hber , sicut in ilhus fine promisimus , dis-

putationem continere debebit dc dilferentia ,
( si quam
vohint esse) non deorum inter se, quos omnes bonos di-
cunt^ nec dc ditferentia deorum et daemonum, quorum
 ,

416 S. AUGUSTINI EPISCOPI

illos ab liominibiis longe latcque sejungunt , istos inter

deos et horaines collocant 5 secl de diilercntia ipsorum dae-

nionum quod ad prnesentem pertinet quocstionem. Apud
,

plcrosque cnim usitatum est dici abos bonos alios ,

malos dasmoncs qua3 sive sit etiam Platonicorum sive

: ,

quorumlibct scntcntia, ncquaquam cius cst negligenda

discussio, ne quisquam vclut da^moncs bonos scquendos
sibi esse arbitretur per quos tanquam medios diis quos
, ,

omnes bonos credit, dum conciliari atrcctat et studet, ut

quasi cum cis possitcsse post mortem, irretitus maligno-
rum spirituum deceptusque flillacia , longe abcrret a vero
Deo , cum quo solo , et in quo solo , et de quo solo anima
liuraana, id est , rationalis et intellectualis beata est.

ixxxy \\\y \w\ vw% v\v» w vv vwwvov vvw w vvvwvvwv vwwwv vwv vwv ww ww vw\ w

CAPUT III.

Qiife dcemonibiis Apidems ascribat ; quibus cum

rationem non subtrahat , nihil virtutis assignat.

Qu.E igitur est differentia d?emonum bonorum et ma-

lorum ? Quandoquidem Platonicus Apuleius de his univcr-
sahter disserens, et tam multa loquens de aeriis eorum
corporibus , de virtutilms tacuit animorum quibus essent ,

proediti, si boni csscnt. Tacuit ergo beatitudinis causam:

indicium vcro miscria? tacere non potuit confitens eorum ,

mentcm, qua rationales esse pcrhibuit, non saltem im-

butam munitamque virtute passionibus animi irrationabi-
hbus nequaquam cedcre, sed ipsam quoque, sicut stul-

tarum mcntium mos est ,

proccllosis quodammodo
perturbationilms agitari. Vcr])a namque ejus de hac re
ista sunt : « Ex hoc fcrme daemonum numero , inquil:
 ,

DE CIVITATE DEI , LIEER IX. 4l7

poetae soleiit, liaud qiiaf|iiani procul a veritate, osorcs ct
amatorcs quorunidam liominum deos fingerc ; hos pros-
perare ct eveliere, illos contra adversari ( t aflligere. Igi-

tur ct miscrcri, et indignari, ctangi, ctLrtari, omnem-

que hum;ini animi faciem pati , simih motu cordis ct salo
mcntis, per omnes cogitationum sestus fluctuare *. » QuEe
omnes turbeUae tempestatesque procul a deorum coelestium
tranquilhtate exuknt. Numestinhisverbis uUa clubitatio,
quod non animorum ahquas inferiores partes sed ipsas ,

di]emonum raentes, quibus rationaha sunt animaha velut ,

procellosum sahim dixit passionum tempestate turl^ari ?

ut ne hominibus cpudem sapientil)uscomparandisint, qiii

hujusmodi perturbationibus animorum, a quil^us humana
non est immunis infirmitas, etiam cum eas hujus vitne
conditione patiuntur, mente imperturbata resistunt, non
eis cedentes ad ahquid approbandum vel perpetrandum
quod exorbitet ab itinere sapienlice et lege justitiac : sed
stultis non corporil^us sed moribus
mortahlDus et injustis , ,

simiJes, (ut non chcam deteriores, eo quo vetustiores et

debita poena insanaliiles), ipsius quoque mentis ut iste ,

appellavit, salo fluctuant^ nec in veritate atque virtute,

qua turbulentis et pravis ailectionibus repugnatur, ex uUa
animi parte consistunt.

' Apuleius in lib. de deo Socralii?.

97
 ,
,

418 s. Arr,t'STiM rpiscopi

M.VV\^ AV\Vl'VVV*IVMlVMVM/Vt MtVVMOAiVkAaiMAg^ V^VVVUVVV^XM VW\ VWVVWVVtW WV> l.\ VV

CAPUT IV.

De perturhationibus qute anuno accidunt, quce sit

Peripateticorum Stoicorumque sententia.

I. DujiE siint sententlse philosopliomm de his animi mo-

tibus ,
qiios Graeci rrarv? nostriautem quidam, sicut Ci-
cero , perturbationes quidam affectiones vel affectus
, ,

quidam vero sicut iste de Graeco expressius passiones

,
,

vocant. Has ergo perturbationes sive affectiones sive , ,

passiones quidam pliilosophi dicunt etiam in sapientem

cadere , sed moderatas rationique subjectas , ut eis legcs
quodam modo, quibus ad necessarium redigantur mo-
dum dominatio mentis imponat. Hoc qui sentiunt Pla-
, ,

tonici sunt sive Aristotelici , cum Aristoteles discipulus

Platonis fuerit, qui sectam peripateticam condidit. Aliis
autem, sicut Stoicis , cadere ullas omnino hujuscemodi
passiones in sapientem non placet. Hos autem id est Stoi-
,

cos, Cicero in libris de Finibus bonorum et malorum,

verbis magis quam rebus adversus Platonicos seu Peripa-
teticos certare convincit quandoquidem Stoici nokuit
:

bona appcUare sed commoda corporis et externa eo

, 5

quod nulkim bonum voknit esse hominis prseter virtutem

tanquam artem bene vivendi,qufe nonnisi in animo est.
Hoec autem isti simpkciter et ex communi loquendi con-
suetudine appellant ])ona 5 sed in comparatione virtutis
qua recte vivitur, parva et exigua. Ex quo fit, ut ab
utrisque quodlibet voccntur , seu bona seu commoda
pari tamen oestimatione pensentur, nec in hac quoestione
Stoici delectentur, nisi novitate verborum. Videtur ergo
 ,

BR r.IVTTAlE BFf, LIBF-R tX. "419

niihi eliam in hoc , ubi qureritur, ulrum accidanl sa-

pienti passioncs animi , an alj eis sit prorsus alienus , de
verbis cos potius quam de rebus facerc controversiam.
Nam et ipsos nihil hinc aliud quam Platonicos et Pcripa-
teticos sentire existimo, quantum ad vim rerum attinet,

non ad vocabulorum sonum.

II. Ut cnim aha omittam, quibus id ostendam ne lon- ,

gum faciam ahcpiid unimi quod sit evidentissimum di-

,

cam. In libris quibus titukis est Noctium atticarum,

scribit Agellius , vir elegantissimi cloquii, et multre ac
facundcc scientioe , se navigasse aIi([uando cum quodam
philosopho nobih Stoico. Is philosophus, sicut latius et
uberius, quod ego breviter attingam , narrat Agellius %
cum illud navigium horribili coelo et mari periculosissime
jactaretur , vi timoris expalluit. Id animadversum est
ab eis, qui aderant, quamvis in mortis vicinia, curiosissime
attentis, utrum-ne philosophus animo turbaretur. Deinde

tempestate transacta, mox ut securitas praebuit collo-

quendi vel etiam garriendi locum ,
quidam ex his ,
quos
navis illa portabat, dives luxuriosus Asiaticus phiiosophum
compellat illudens quod cxtimuisset atque palluisset
,

cumipse mansisset intrepidus ineo quod impendebat exi-

tio. At ille Aristippi Socratici responsum retulit, qui cum

in re simili eadem verba ab homine simili audisset res- ,

pondit illum pro anima nequissimi nebulonis merito noix

fuisse soUicitum, se autem pro Aristippi anima timere
debuisse. Hac illodivite responsionedepulso,postea qua3-
sivit Agellius a philosopho non cxagitandi animo, sed

discendi, (pioenam illa ratio esset pavoris sui. Qui ut do-

ceret hominem sciendi studio naviter accensum protuUt ,

statim de sarcinula siia Stoici Epicteti librum, in cpio ea

scripta essent ,
quae congruerent decretis Zenonis et Chry-
' A^llius lib. xxis, I.

27.
 ,,

420 s. ATGrsTrisi episcopi

sippi ,
quos fiiisse Stoicorum principes novimus. h\ eo
libro se legisse dicit Agcllius , hoc Stoicis placuisse
quod animi visa, quas appellant pliantasias, nec in po-
testate estiitrum et quando incidant animo cum venlunt ,

ex terriljiliJous et Ibrmidaloililjus rebus , necesse esse etiam

sapientis animum moveant; ita utpaidisper vel pavescat
metu , vel tristitia contrahatur , tanquam bis passioni-

bus praevenicntibus mentis et rationis ofiicium nec ideo :

tamen in mente fieri opinionem mali nec approbari ista ,

eisque consentiri. Hoc enim esse vohuit in potestate,

idque interesse censent inter animum sapientis et stulti,
quod stulti animus eisdem passionibus codit, atqueaccom-
modat mentis assensum autem , quamvis eas
•, sapientis

necessitate patiatur tamen de his, quce appetere

, retinet

vel fugere rationaliihter debet veram et stabilem incon- ,

cussa mente sententiam. Hsec ut potui, non quidem

commodius Agelho sed certe Ijrevdus et ut puto pla-
, , ,
,

nius exposui qux ille se in tcpicteti hbro legisse comme-

,

morat , eum ex decretis Stoicorum dixisse atque sensisse.

III. Quae siita sunt, aut nihil autpenenihil distat inter
Stoicorum ahorumque philosophorum opiniojiem de pas-
sionibus et perturbationibus animorum utrique enim :

mentem rationemque sapientis al^ earum dominatione

defendunt. Et ideo fortasse dicunt eas in sapientem non
cadere Stoici cpiia nequaquam ejus sapientiam qua uti-
,
,

que sapiens est, uUo errore obnubilant, aut labe subver-

tunt. Accidunt autem animo sapicntis, salva serenitate
saplentiae propter iUa c[une commoda vel uicommoda ap-
,

pellant cpiamvis ea nohnt dicere bona vel mala. Nam

,

profecto si nihih penderet eas res ille philosophus , c|uas

amissurum se naufragio sentiebat , sicuti est vita ista sa-

luscjue corpofis •, non ita ilhid pericuhim perhorresceret

ut palloris etiam testimonio proderetur. Verumtamen et
 : ;,

DE CIVIXATE DEI, LIBER i/. 421

illam porlcr.1t permotioiiem pati , et fixam tenerc mente

sententiam, vitam illam salutemque corporis ,
quorum
amissionem minabatur tempestatis immanitas , non esse
hona, qu?c quibus inesscnt faccrent bonos, sicut fa-
illos

cit justitia. Quod autem aiunt ca ncc bona appcllanda esse,

sedcommoda, vcrborum certamini, non rerum examini
deputandum est. Quid enim interest, utrum aptius bona
voccntur an commoda dum tamen ne his privetur non
, •, ,

minus Stoicus quam Pcripateticus pavcscat et pallca t

,
,

ea non asqualiter appellando sed scqualiter sestimando ? ,

Ambo sanc , si bonorum istorum seu commodorum peri-

culis ad flagitium vcl facinusurgeantur, ut alitcr ea rcti-
nere non possint , malle se dicunt hsec amittcre, cpiibus
natura corporis salva et incoknnis habetur, quam illa com-
mittercquibus justitia violatur. Ita mcns, ubi fixa cst ista

sententia, nullas perturbationes , etiamsi accidant infe-

rioribus animi partil)us , in se contra rationem prsevalere
permittit : quinimo eis ipsa* dominatur , eisque non
consentiendo , sed potius rcsistendo regnum virtutis exer-

cct. Talem describit etiam Virgihus Jilneam, ubi ait

Mens inimola nianet, lacvyniaj yolvimtuv inaues'.

(VV\\ W»/\ WV\ WVX^VWWWX WVV VW> VWV WV» WVVVWV VWV W/VV wvvvw^ wv^vwwwv w

CAPUT V.

Quod passiones , qucB christianos animos ajficiunt,

non in vitium trahant , sedvirtutem exerceant.

NoN cst nunc necesse copiose ac chhgenter ostendere

c]uid de istis passioni])us doceat Scriptura divina, qua
christiana eruditio contiiictur. Dco quippe iHam ipsani

« Vir^:, .-Eneid. iv.

422 '
5. AlGLBi-l^Nl HI'1SC01'I

mentem subjicit regciidam et juvandam

mcntique passio- ,

nes moderandas atque frenandas ut in usus justitiae

ita ,

convertantur. Denique in disciplina nostra non tam quae-

ritur utrum pius animus irascatur sed quare irascatur , ;

nec utrum sit tristis, sed unde sit tristis nec utrum ti- 5

nieat, sed quid timeat. Irasci enim peccanti, ut corriga-

tur; contristari pro aliiicto, ut liberetur^ timere pericli-
tanti, ne pareat-, nescio utrum quisquam sana considera tione
reprehendat. Nam et misericordiam Stoicorum est solere
culpare : sed quanto lionestius ille Stoicus misericordia
perturbaretur liominis liberandi, quam timore naufragii.
Longemelius ethumanius, et piorum scnsibus accommo-
datius Cicero in Csesaris laude locutus est , ubi ait : « Nulla
de virtutibus tuis , nec admirabihor , nec gratior miseri-
cordia » Quid cst autem misericordia
est* . nisi alienae ,

miserioe qucedam in nostro corde compassio qua utique ,

si possumus subvenire compellimurPServit autem motus

,

iste rationi, quando ita prsebeturmisericordia^ ut justitia

conservetur , sive cum indigenti Iribuitur, sive cum ignos-

citur poenitanti. Hanc Ciccro locutor egregius non dubi-
tavit appellare virtutem ,
quam Stoicos inter vitia nume-
rare non pudet : qui tamen , ut docuit hber Epicteti
nobihssimi Stoici , ex decretis Zenonis et Chrysippi ,
qui
luijus sectae primas haljuerunt* •, luijusmodi passiones in
animum sapientis admittunt, quemvitiis omnibus hberum
volunt. Unde fit consequens , ut h?ec ipsa non putent vi-
tia, quando sapienli sic accidunt, ut contra virtutem
mentis rationemque nihil possint, et una sit eademque
sententia Peripateticorum , veletiamPlatonicorum, etip-
sorum Stoicorum sed ut ait Tulhus^ verbi contro-
: ,

versia jamdiu torqucat homiues Gracculos contentionis

'
C!c. Oral. \ivo Q. I.ii;ai\o. — "Supjik', pavte.?. — ^Cic.Mii i.doOva-
tOiC.
 ,

D£ ClVllATE DKI, LlBtiU 1\. 423

cupidiores ,
qiiam veritatis. Sed adhiic merito qusBri po-
test , utrum ad vitse praesentis pertineat infirmitatem
etiam in quibusque bonis ofliciis hujuscemodi perpeti af-
fectus : sancti vero Angeli et sine ira puniant, quos acci-
piunt seterna Dei lege puniendos , et miseris sine miseriae
compassione subveniant, et periclitantibus eis, quos dili-

gunt, sine timore opitulentur; ct tamen istarum nomina

passionum consuetudine locutionis humanae etiam in eos
usurpentur propter quamdam operum similitudinem ,
,

non propter affectionum infirmitatem sicut ipse Deus se- :

cundum Scripturas irascitur, nec tamen uUa passione

turbatur. Hoc enim verbum vindiclse usurpavit effectus
non illius turbulentus aflectus.

*/V\^\VVVVVVVV\'VVVVVV%VVVV\^VVV\VV^%VVVt%VVt/VtVVVVVVVVVVVV\VVVVVV\lVtA/VVVVVV%VVV

CAPIIT VI.

Quibus passionibus dcemones, conjitente Apuleio,

exagitentur, quorum ope homines apud deos asse-
rit adjwari.

QuA interim de sanctis Angelisquaestionedilata, videa-

mus quemadmodum dicant Platonici medios dsemones in-
ter deos et homines constitutos istis passionum sestibus

fluctuare. Si hbera eisque dominante

enim mente ab his
motus hujuscemodi paterentur, non eos diceret Apuleius
simih motu cordis ct salo mentis per omnes cogitationum
aestus fluctuare. Ipsa igitur mens eorum, id est, pars ani-
mi superior, qua rationales sunt, in qua virtus et sapien-
tia , si uUa eis esset ,
passionibus turbulentis inferiorum
animipartium regendis moderandisquedominaretur; ipsa,

incfiwm, mens eorum, iiicut iste Platonicus confitetur,

 ,

•424 S. AUGT-STI^I EPISCOPI

salo perUubationum fluctuat. Subjecta est crgo mens

daemonum passionibus libidinum, formidinum, irarum ,

atque bujuscemodi caeteris. Qure igitur pars in eis libera

est composque sapientia?^ qua placeant diis, et ad bono-

rum morum similitudinem bominibus consulant; cmn
eorum mens passionum vitiis subjugata et oppressa, quid-
qiiid rationis naturabter babet, ad lallendum et decipien-
dum tanlo acrius intendat, quanto eam magis possidet
nocendi cupiditas?

(VVW V vv\ xtw IXW \Vl W Vf» VV\\ fcVW WV» WiX V\\\ \ VV\ \ VVl \ VW VV\^ Wl^V WM vw» vv%\ v*

CAPUT YII.

Quod Platonici jigmentis poeturum infamatos asse^

rant deos de contrariorum studiorum certamine
cum hoe partes doemonumy non deorum sint.

QioD si quisquam dicit, non ex omnium, sed ex ma-

loruin dsemonum numero esse cpios poetcne quorumdam ,

boniinum osores et araatores deos non procul a veritate

confmgunt bos cnim dixit Apuleius, salo mentis per
:

omnes cogitationum sestus fluctuare : cpiomodo istud in-

teUigere potcrimus, quando cum boc diceret non quo- ,

rumdam id est malorum sed onniium daemonum me-

, ,

dietatem propter aeria corpora, inter deos et bomines

describeliat ? Hoc enim ait fmgere poetas cpiod ex isto- ,

rum doemonum numero deos laciunt et eis deorum no- ,

mina imponunt, et quibus vokierint bominibus ex bis

amicos inimicosque distribuunt ficti carminis impunita
licentia^ cum deos ab bis d.nemonum moribus, et coelesti

loco et beatitudinis opulentia remolos esse perbibeant.

Hiec cst ergo fictio poctarum, deos cbcerc, qui dii non
 ,,

DE CIVrrATE DEl, LlBEll IX. 425

siint , eosque sub deoruiii nonwniljus inter se clecertare
propter homines quos pro studio partium diJigunt vel
,

oderunt. Non procul autem a veritate dieit hanc esse fic-

tionem-,quoniam deorum appellati voeabulis qui dii non
sunt, tamen describunlur dsemones, quales sunt.
tales

Deniquc hinc esse dicit homericam illam Minervam, quse

mediis coetibus Graium cohibendo Achilh intervenit ^
Quod ergo Minerva illa fuerit, poeticum vult esse figmen-
tum 5 eo tpiod Minervam deam putat, eamque inter deos,
quos omnes bonos beatosque crecht, in alta a^theria sede
collocat, procul a conversatione mortahum. Quodautem
alicj[uis daemon fuerit Groecis favens Trojaniscjue contra-
rius, sicut ahus adversus Graccos Trojanorum opitulator,
cj[uem Veneris seu Martis nomine idem poeta commemo-
rat, quos deos iste taha non agentes in coelestibus hal^i-
tationibus ponit^ et hi dremones pro eis c[uos amabant,
contraeos c|uos oderant inter se decertaverint, lioc non
,

procul a veritate poetas dixisse confessus est. De his cjuippe

ista dixerunt quos hominibus simiH motu cordis et salo
,

mentis per omnes cogitationum aestus fluctuare testatur

ut possent amores et ocha non pro justitia, sed sicut po-
,

pulus simihs eorum in venatoribus et aurigis, secundum

suarum studia partium pro ahis adversus ahos exercere'^.
,

Id enim videtur philosophus curasse PLatonicus ne cum ,

hsec a poetis canerentur non a daemoniljus mechis sed

, ,

ab ipsis chis, c[uorum nomina poetoe fingendo ponunt

fieri crederentur.

'Apuleius iii lib. de dco Socratis. — 2 Yidc Enair. in Psal. xxxix, n. 8

et 9. etin Psal. liu, u. 10.
 ,

426 S. AVG16T1M ElMSCOPl

AVW \V\% \V>\ VV^A \V\» VVV\ \V\\ » V\'» \W% VV\'» VWkWVWVV» WV* VVM \ VVWVWVW» VV**\1<

CAPUT YIII.

De diis coelestihus et dcemonibus aeriis hominibusque

terrenis Apuleii Platonici dejinitio.

QuiD iUa ipsa definitio dsemonum, parum-ne intuenda

est, ( ubi certe omnes determinando coraplexus est, ) quod
ait dfemones esse genere animalia animo passiva mente , ,

rationalia, corpore aeria , tempore seterna? In quibus

quinque commemoratis, nihil omnino, quoddoemones dixit
cum bonis saltem hominibus id viderentur habere com-
mune, quod non esset in mahs. >fam ipsos homines cum
ahquanto latius descril^endo complecteretur suo loco de ,

illis dicens tanquam de iniimis atque terrenis, cum prius

chxisset de coelestibus diis •, uL commendatis duabus par-
tibus ex summo et infmio ultimis , tertio loco de mediis
dsemonibus loqueretur : «Igitur homines, inquit, ratione
cluentes , oratione pollentes , immortahbus animis , mori-
bundis membris , levibus et anxiis mentibus , brutis et
obnoxiis corporibus , dissimilibus moribus, similibus erro-
ribus ,
pervicaci audacia ,
pertinaci spe , casso labore
fortuna caduca , sinL;iilatim mortales , cuncti tamen uni-
verso genere perpetui, vicissim sutlicienda prole mutabiles,
volucri tempore , tarda sapientia , cita morte, querula vita
terras incokint '. » Cum
tam multa diceret, quae ad
hic
plurimos liomines pertinent numquid etiam illud tacuit, ,

quod noverat esse paucorum, ubi ait Tarda sapientia? » : (c

quod si prj3elermisisset, nullo modo recte genus humanum

descriptionis hujus tam intenta dihgcntia terminasset. Cum
 ,

DE CXMIATE IJKI. LlBKll IX. 427

vero deorum exccllentiam commendarct , ipsam bealitu-
dincm ,
quo volunt liomines per sapientiam pcrvenire, in
eis aflirmavit excellere. Proinde si aliquos daemones bonos
vellct intcUigi , aliquid ctiam in ipsorum dcscriptionc po-
neret unde vel cum diis aliquam beatitudinis partem
,

velcum hominibus qualemcumque sapientiam putarentur

habere communem. Nunc vcro nullum bonum eorum
commcmoravit^ quo l^oni disccrnuntur a malis. Quamvis
et eorum malitiae liberius exprimendae peperccrit, non
tam nc ipsos, quam nc cultores eorum, apud quos ioque-
batur, oirenderet significavit tamen prudentibus, quid
:

de illis sentire deberent, quandoquidcm deos, (juos omnes

bonos beatosque credi voluit, ab corum passionibus,
atque, ut ait ipse, turbellis omni modo scparavit, sola illos

corporum a?ternitate conjungcns animo autem non diis ; ,

sed bominibus similes daemones apertissime inculcans , :

et boc non sapicntia3 bono cujus et hominespossunt csse ,

participes', scd pcrturbatione passionum quiestultis ma- ,

lisque dominatur , a sapientibus vcro et ])onis ita regitur,

ut mahnt eam non haljere, quam vincerc. Nam si non
corporum, sed animorum petcrnitatem cum diis halicre
daemones vellct intclligi non utique homines ab hujus
,

rei consortio separaret : quia et hominibus ceternos esse

animos ,
procul dubio sicut Platonicus sentit. Ideo cum
hoc genus animantium dcscriberet, immortalibus animis,
moribundis membris dixit csse homines. Ac per hoc si
propterea communem cum diis <nctermtatem non habent
homincs ,
quiacorpore sunt mortales : propterea ergo dse-
mones habent ,
quia corpore sunt immortales.
 ,

428 S. AUGLSTINI EPISCOPI

lAVVVVVVV^VVVVVV^^^VVVVXVVVXVVVVAVVVVVVXVVVVVVVVVlX-VVI/VViVVXVV^VVVVVXVVVVVVlVVVVV

CAPUT IX.

Ati amicitia coelestiiun cleorum per intercessionem

dcemonum possit Iwmini pro^nderi.

QuALEs igitur mediatores sunt inter liomines et deos

per quos ad deorum amicilias liomines ambiant , qui lioc
cum liominibus habent deterius, quod est in animante
melius , id est animum hoc autem habent cum
5
diis me-
lius, quod est in animantc deterins, idestcorpus? Cum
enim animans id est animal ex anima constet etcorpore,
, ,

quorum duorum anima est utique corpore melior^ etsi

vitiosa et infirma meJior certe corpore etiam sanissimo
,

atque firmissimo quoniam ejus natura excellentior nec

•,

labe vitiorum postponitur corpori ; sicut aurnm etiam sor-

didum argento seu pkimbo,licet purissimo, charius sesti-

matur isti mediatorcs deorum et hominum, per quos

:

interpositos divinis humana junguntur cum diis habent ,

corpus ceternum, vitiosum autem cum hominibus animum-,

quasi reUgio, qua volunt diis homines per dsemones jungi,
in corpore sit, non in animo constituta. Qusenam tandem
istos mediatores falsos atque fallaces quasi capite deorsimi
nequitia vel poena suspendit , ut inferiorem animalis par-
tem, id est , corpus cum superioribus, superiorem vero,
id est animum cum inferioribus habeant, et cum diis

ccelestibus in parte serviente conjuncti, cumhominibus

aatem terrestribus in parte dominante sint miseri ? Corpus
quippe servum est , sicut etiam Salkistius ait :
Animi im-
«

perio , corporis servitio magis utimur '. » Adjunxit autem

' Sallubl. in Culilin.

 ,

DE CIVITATE DEI, LIBER IX, 429

ille : Alterum nobiseiim diis, altermiicum belluis com-
>)

muue est » qiioniam de bominibusloquebalur, quibus,

:

sicut belluis mortale corpus est. Isti autem quos inter

, ,

nos et deos mediatores nobis pbilosopbi providerunt ,

pos-
sunt quidem dicere de animo et corpore, « Alterum nobis
cum diis, alterum cum bominibus commune est : » sed, si-

cut dixi, tanquam in perversum bgati atque suspensi,

seiTum corpus cum diis beatis dominum animum cum ,

hominibus miseris habentes parte inf eriore exaltati, su-

,

periore dejecti. Unde etiam si quisquam propter boc eos

putaverit geternitatem babere cum diis ,
quia nulla morte,
sicut animabum terrestrium , animi eorum solvuntur a
corpore : nec sic existimandum est eorum corpus tanquam
honoratorum seternum vihicukmi, sed aeternum vinculum
damnatorum.

M/\VVVVVVV*'VVV\'VVVI.V\VVVVVX'\V\'WVVWVWVV\a'VVVWV'V\'\\W\VV\V\\'V\WtVW'»VWV\»V1

CAPUT X.

Qiiod secundum Plotini sententiam , minus miseri

sint homines in corpore mortali quam dcemones ,

in ceterno.

Plotinus certe nostrae memoriae vicinis temporibus ,

Platonem caeteris excellentius intellexisse laudatur. Is cum

de humanis animis ageret « Pater, inquit, misericors mor-
-.

talia ilhs vincula faciebat. » Ita hoc ipsum qviod mortales

sunt homines corpore , ad misericordiam Dei patris per-

tinere arljitratus est , ne semper hujus vitae miseria tene-

rentur. Hac misericordia indigna judicata est iniquitas

daemonum quae in animi passivi miseria non mortale
, ,

sicuthomines, sed petenium corpus accepit. Esseut quippe

 ,

430 s. viGrsTiM KPisr.orf

ieliciores homii)ibus , si mortale cum eis haberent cor-

pus, etcum diis beatum animum. Essent autem pares ho-
minibus, si cum animo misero corpus saltem mortale cum
eis habere meruissent : si tamen acquirerent ahquid pieta-
tis, ut ab serumnis vel in morte requiescerent. Nunc vero
non solum feiiciores hominil^us non sunt animo misero
sed etiam miseriores sunt perpetuo corporis vinculo. Non
enim ahqua pietatis et sapientice disciphna proficientes

intelhgi vohiit ex daemonibus fieri deos , cum apertissime

dixerit d.Temones seternos.

CAPUT XI..

De opmione Platonicorum , qiia putant aninias ho-

minum dcemones esse post corpora.

DiciT quidem et animas hominum doemones esse , et ex

hominibus fieri Lares , si boni meriti sunt ^ Lemures , si

mah, seu Larvas : Manes autem deos dici, si incertum est

bonorum eos, seu malorum esse meritorum. In qua opi-

nione, quantam voraginem aperiant sectandis perditis
morilDus ,
non videat si vel pauhdum attendat ?
quis ,

Quandoquidem quamhbct nequam fuerint homines vel ,

Larvas se fieri dum opinantur vel dum Manes deos 5 ,

tanto pejores fiunt quanto sunt nocendi cupidiores ut

,
:

etiam quil)usdam sacrificiis tanquam divinis honoribus

post mortem se invilari opinentur, ut noceant. Larvas
quippe dicit esse noxios daemones ex hominibus factos.

Sed hinc aha quaestio est. Inde autem perhibet appellari

grsece beatos E^^-^Vv/^.a; quod boni sint animi, hoc est,

boni daemones •, animos quoque hominum daemones esse

confirmans.
 ;,

DE CIVITATE BF.f , LTDER 1\. A^X

•IWW V^'*'» v\vvvw\vvv\vvw wwww /wv^^vwwvw VWV WW WW VWV VW\ WVV VW» WW«AV

CAPUT XIL
De ternis contrariis ,
quibus secundum Platonicos
doemonum et hominum natura distinguitur.

Sed niinc de liis agimus , quos in natura propria des-

cripsit inter deos et homines genere animalia mente ra- ,

tionalia, animo passiva , corpore aeria, tempore seterna.

Nempe cum prius deos in sublimi coelo, homines autem
in terra infima disjunctos locis, et naturae dignitate secer-
neret, ita conchisit : « Habetis, inquit, interim bina ani-
maha •, deos ab hominibus phirimum difterentes , loci
subhmitate, vitae perpetuilate, naturoe perfectione •, nuUo
inter se propinquo communicatu , cum et habitacuLa
summa ab infimis tanta intercapedo flistigii dispescat
ct vivacitas ilhc aeterna et indefecta sit , hic caduca et
subcisiva •, et ingenia illa ad beatitudinem subhmata, haec
ad miserias infmiata'. )> Hic terna video commemorata
contraria de duabus natur?e partibus ultimis, id cst, sum-
mis atque infimis. Nam tria quns proposuit de dlis h^iuda-

biha, eamdem repetivit , ahis quidem verbis, ut eis alia

tria adversa ex hominilDUS redderct. Tria deorum hoec
sunt : loci subhmitas, vitae perpetuitas, perfectio naturce.

Hsec ahis vcrliis ita repetivit , ut cis tria contraria huma-

nrc conditionis opponerct : « Cum et haliitacula, inquit

summa ab inhmis tanta intercapedo fastigh dispescat : » quia

dixeratlocisubhmitatem. aEtvivacitas ilhc, inquit,?eterna
et indefecta sit, liic caduca et subcisiva : » quia dixerat vi-
tse perpetuitatem. a Et ingenia iUa, inquit, ad beatitudi-

• Apuleius in llb, do Dco Socratis.

435 S. AUGUSTINI EPISCOPI
nem sublimata, liaec ad miserias iiifimata : «qiiia dixerat
naturse perfectionem. Tria igitur ab eo posita sunt deo-
rum, idcst, locus sublimis, reternitas, beatitudo : et his
contraria tria hominum, id est, locus infimus, mortahtas,
miseria.

CAPUT XIII.

Quomodo doemones, si nec cum diis heati , nec cum

hominibus sunt miseri , inter utramque partem
sine utriusque communione sint medii,

\. iNTERhaec ternadeorum ethominum, quoniam dae-

mones medios posuit , de loco nuUa est controversia. In-
ter subhmem quippe et infimum medius locus aptissime
,

habetur et dicitur. Caetera bina restant ,

quibus cura at-
tentior adhibenda est ,
quemadmodum vel ahena esse a
dsemonibus ostendantur, vel sic eis distril^uantur, ut me-
dietas videretur exposcere. Sed ab eis ahena essse non
possunt. Non enim sicut dicimus locum medium nec esse
summum , nec infimum , ita daemones cum sint animaha
rationaha, nec l^eatosesse, nec miseros, sicuti suntarbusta
vel pecora ,
quae sunt sensus vel rationis expertia , recte
possumus dicere. Quorum ergo ratio mentibus inest, aut
miseros esse aut beatos necesso csi. Item non possumus
recte diceie , nec mortales esse daemones , nec seternos.
Omnia namque viventia aut in scternum vivunt , aut fi-

iiiuntmorte quod vivunt. Jamvero iste tempore aeter-

nos dscmones dixit. Quid igitur restat nisi ut lii medii ,

de duobus summis unum habeant, ct de duobus infimis

alterum? Nam si utraque de imis habebunt, aiU utracpic
 DE CIVITATE DEI , LIBER IX. 433
de summis, medii iion eriint, sed in alterutram parLem
vel resiliunt , vel recum]3unt. Quia ergo liis binis , sicut
demonslratum est, carerc utrisque non possunt acceptis ,

ex utraque parte singulis mediabuntur. Ac per hoc quia

de infimis habere non possunt seternitatem quse ibi non. ,

est, unum hoc de summis habent et ideo non est alte- :

rum ad complendam medietatem suam quod de infimis ,

habeant, nisi miseriam.

II. Etitaque secundum Platonicos, subhmium deoruni
vel beata seternitas , vel seterna beatitudo ; hominum
vero infimorum vel miseria mortahs, vel mortahtas mi-
sera : dfemonum autem mediorum vel misera aeternitas,
vel seterna miseria. Nam ct c[uinque ilhs ,
qurc in defini-
tione daemonum posuit , non eos mechos , sicut promitte-
bat, ostendit: cjuoniam tria dixit eos habere nobiscum,
cjuod genere animaha , cpiocl mente rationaha , cjuod
animopassiva sunt^ cum
autemunum, cjuodtempore
diis

aeterna •, et unum proprium, quod corpore aeria. Quo-

modo ergo mechi, c|uando unum habent cum summis, tria
cum infimis ? Quis non videat rehcta mechetate, c[uantum
inchncntur et deprimanturadinfima? Sedplane ibi etiam
medii possunt ita inveniri , ut unum halDcant proprium,
quod est corpus aerium , sicut et ilh de summis atque in-
fimis singula propria hominescpe
, chi corpus fctherium ,

terrenum duo vero communia sint omni])us quod ge-

^ ,

nere sunt animaha, et mente rationaha. Nam et ipse cum

de chis et iiominibus loqueretur : « Habetis,inc[uit, bina
animaha. •» Et non solent isti deos nisi rationales mente
perliibere. Duo sunt residua , c[uod sunt animo passiva^
et tempore rcterna quorum habent unum cum inhmis,
:

cum summis alterum, ut proportionah ratione hbrata

medietas nec|ue sustollatur in summa, nec[ue in infima de-
primatur. Ipsa est autem illa dajmonum misera seterni-
cix. 28
434 S. AUGUSTINI EPISCOPI

tas, vclseternamiscria. Qaienimait: « Animopassiva : »

eorum cultoribiiserubiiissct.
ctiamtc Miscra « dixisset, nisi
Porro quia providentia summi Dei, sicuteliamipsifaten-
tur non Ibrtuita temeritate regitur mundus nunquam
, ,

esset istorum seterna miseria, nisi essetmagna malitia.

III. Si igitur beati recte dicuntur eudaemones , nou
sunt eudfemones daemones quos, inter homines et deos
isti in medio locaveruut. Quis crgo est locus bonorum
doemonum, qui supra liomines, infra deos, istis prsebeant
adjutorium, iliis ministerium? enim boni seternique
Si

suiit, profecto et beati sunt. iEterna autem beatitudo

medios eos esse non sinit, quia multum diis comparat,
multumque ah hominibus separat. Unde frustra isti co-
nabuntur ostendere quomodo dcemnocs boni si et im-
,
,

mortales sunt et beati, recte medii constituantur inter

deos immortales ac beatos et homines mortales ac mise-
ros. Gum enim utrumque habeant cum diis et Iseatitudi- ,

nem scihcet et immortahtem , autem horum cum

nihil

hominibus et miseris et mortahbus, quomodo non potius

lemoti sunt ab hominibus diisque conjuncti , quam inter
utrosque medii constituti? Tunc enim medii essent, si ha-
berent et duo quoedam sua, non cum binis alter-
ipsi

cum singuhs utrorumque communia sicut

iitrorum, sed :

homo medium quiddam est, sed inter pecora et Angelos •,

iit quia pecus est animal irrationale atque mortale, Ange-

lus autem rationale et immortale, medius homo esset, in-

ferior Angclis, superior pecoribus, habens cumpecoribus

mortalitatem , rationcm cum Angelis , animal rationale
mortale. Ita ergo cum quaerimus medium inter beatos
immortales miseroscpie mortales , hoc invenire debemus ,

quod autmortale sit beatum, aut immortale sitmiserum.

 DE CIVITATE DEI , LIBEU IX. 435

CAPUT XIV.

An homines cimi sint mortaleSy possint vera heatitu-

dine esse felices.

UTnriM antem et beatus et mortalis liomo esse possit,

magna est iiiter liomines qusestio. Quidam enim condi-
tionem suam liumilius inspexerunt, negaveruntque ho-
minem capacem esse posse beatitudinis quandiu morta- ,

liter vivit. Quidam vero extulermit se, et ausi suntdicere,

sapientire compotes , beatos esse posse mortales. Quod si

ita est, cur non ipsi potius medii constituuntur inter mor-
tales miseros et immortales beatos , Jjeatitudinem haben-
tes cum immortalibus beatis, mortalitatem cum mortaH-
bus miseris? Profecto enim si beati sunt, invident nemini 5

(namquidmiserius iuvidentia ?, et ideo mortahbus mise-

ris ,
quantura possunt , ad consequendara beatitudinem
consulunt 5 ut et etiara immortales valeant esse post mor-
tem, et Angehs immortahlius beatisque conjungi.

VVVVVVWVVWVWVVVVWVVVVWVVWVVVVVVWVAVWVVVWWVWWVWWVWVWWVWWWWI

GAPUT XV.
VeMediatoreBeiet hominum, homine ChristoJesu.

I. Si autem, quodmulto credibihus etprobabihus dis-

putatur , omnes homines quandiu mortales sunt etiani
,
,

miscri sint necesse est ,

qurerendus est mediiis ,
qui nou
sokim homo , verumetiam Deus sit 5 ut homines ex mor-
talimiseria ;id ])eatam iramortahtatem hujus medii ]jeata
28.
436 S. ArGtSTlNI EPISCOPI
mortalitas iiiterveDiendo perducat. Quem iieque non fieri

mortalem oporteljat ncque permanere mortalem. Mor-

,

talis quip])e factus est non infirmata Yerl)i divinitate

,
,

sed carnis infirmitate suscepta non autem permansit in :

ipsa carne mortalis ,

quam resuscitavitamortuis ; quoniam
ipse fructus est mediationis cjus , ut nec ipsi ,
propter quos
liberandos mediator effectus est, in perpetua vel carnis
morte remanerent. Proinde mediatorem inter nos et Deum,
et mortalitatem habere oportuit transeuntem, etJDeatitu-
dinem permanentem : ut per id, quod transit , congrueret
moriturisj etadid, quodpermanet, transferret exmortuis.
Boni igitur Angeli inter miseros mortales et beatos im-
mortales medii esse non possunt 5 quia ipsi quoque et beati

et iramortales sunt possuntautem medii esse angeli mali

:
5

quia immortalus sunt cum illis , miseri cmu istis. Ilis con-
trarius est Mediator lionus ,
qui adversus eorum immor-
talitatem et miseriam, et mortalis esse ad tempus voluit,
et beatusin £etcrnitate persistere potuit :ac sic eos etim-
mortales superbos , et miseros noxios , ne immortalitatis
jactantia seducerent ad miseriam , et suce mortis humili-
tate et susel^eatitudinis Ijenignitate destruxit in eis ,
quo-
rum cordaper suam fidem mundans, ab illorum immuu-
dissima dominatioue liberavit.
11. Homo itaque mortalis et miser longe sejunctus ab
iimnortali]jus et bealis , c[uid eligat medium ,
per quod
immortalitati et beatitudini copuletur? Quod possit de-
lectare in da3monum immortalitate , miserum est : quod
possit offendere in Christi mortalitate ,
jam non est. Ibi
ergo cavenda est miseria sempiterna : hic mors timenda
nonest,quse esse non potuit sempiterna, et beatitudo
amanda est sempitej'Jia. Ad hoc quippe se interponit me-
dius iniiuortalis et miser, ut ad immortalilatem beatam
transire non siiial , ([uoniam persisiit ([iiod impedit, id
 ,

DE CIVITAXE DEI, LlBER. IX. 437

est , i}3sa misGria : acl hoc autciii se interposuit mortalis

et beatus, utmortalitate transacta, etex mortuis faceret

immortales ,
quod in se resurgendo monstravit, et ex mi-
seris ])eatos , unde nunquam ipse discessit. Alius est ergo
medius malus ,
qui separat amicos ^ alius Lonus qui re- ,

conciliatinimicos. Et ideo uuilti sunt medii separatores ,

quia multitudo qu?e lieata est , unius Dei participationc

fitlDcata; cujusparticipationisprivatione misera multitudo
malorum angelorum quce se opponit potius ad irapedi-
,

mentum, quam interponit ad beatitudinis adjutorium ,

etiam ipsa multitudine obstrepit quodammodo, nepossit

ad illud ununi beatificum bonum perveniri ad quod ut ,

perduceremur, non multis, sed uno mediatore opus eratj

et hoc ipso eo, cujus participatione simus beati hoc est, ,

Verbo Dei non facto per c[uod facta sunt omnia. Nec ta-
,

men ob hoc mediator est cjuia Yerbum maxime quippe , :

immortale et maxime loeatum Yer])um longe est a morta-

li]msmiseris ; sed mediator per cjuod liomo : eo ipso os-
tendens uticpie ad ilkid non solum ]3eatum , verumetiam
beatificum l^onum non oportere qureri ahos mediatores
per cjuos arbitremur nol^is perventionis grachis esse mo-
liendos ; cpiia beatus et i^eatificus Deus factus particeps
humanitatis nostrte compendium prse^Duit participandse ch-
vinitatis sure. Neque enim nos a mortahtate et miseria h-
berans ad Angelos immortales Ijeatoscpie ita perdacit, ut
eorum participatione etiam nos immortales etbeati simus 5

sed ad illam Trinitatem cujus et AngeH participatione beati

sunt. Ideo quando in forma servi ^ , ut mediator esset , in-
fra Angelos esse vokiit-, in forma Dei super Angelos man-
sit : idem in inferioribus via vitcC ,
qui in superioribus
vita.

' rhilip. ir, 7. — arsal. vui, G. et llL-b. 11, 7.

 ,

438 S. ALCLSTIM EPlSCOPr

i^vwwx^wvwvM vvw \ w» vvvwwx vvw vvvww» vw^^vwwwwvvwwv vwwwvww v»

GAPUT XYI.

An rationahiliter Platonici definierint deos coelestes

declinantes terrena contagia , hominibusnonmis-
ceri y quibus ad amicitiam deorum dcemones suf-
fragentur.

I. NoN enim vemm est ,

quod idem Platoniciis ait di-
xisse Platonem ; « Niilliis deiis miscetm- liomini ^ » Et hoc
praecipuum eorum sublimitatis ait esse specimen, quod
iiulla attrectatione hominum contaminantur. Ergo doemo-
3ies contaminarifatetur etideo eos, a quibus contaminan-
:

tur, mundare non possunt, omnesque immundi pariter

fiunt , et daemones contrectatione hominum , et homines
cuku daemonum. Aut si et contrectari misceric[ue homi-
nibus nec tamen contaminari
, daemones possunt diis , ,

profecto mehores sunt : quia illi si miscerentur , conta-

minarentur. Nam hoc deorum dicitur esse prsecipuum ut ,

eos subhmiter seDaralos humana contrectatio contaminarc

non possit. Deum quidem summum omnium creatorem
quem nos verum Deum dicimus sic a Platone praedicari ,

asseverat quod « Ipse sit sohis qui non possit penuria ser-
,

monis humani quavis oratione vel modice comprehendi 5

vix autem sapientibus viris cum se vigore animi quan- , ,

tum hquit , a corpore removerint , intellectum hujus Dei,

et id quoque interdum vehit in ahissimis tenebris rapi-
dissimo coruscamine hvmen candidam intermicare ^. » Si
ergo supraomnia vere summus Deus intelligibili quadam
prjEsentia etsi interdum etsi tanquam rapidissimo corus-
, ,

» Apuleius in lib. de Deo Socirilis. — ^lLiJ,

 ,
;,;

DE CVITAXE DEI 5 LIlJKU IX. 430

camineliimeiicandidumintermicans, adcst tamcn sapien-
tium mentibus, cum se quantum licuit, a corpore re-
moverint , nec ab eis conlamiunri potest-, cjuid est quod
isti dii propterea constituuntur longe in suljiimi loco , ne
contrectatione contaminentur liumana ? Quasi vero aliud
corpora illa cetheria quam videre sulliciat ,
quorum luce
terra, quantum suflicit , illustratur. Porro non conta-
si

minantursidera, cum videntur, quos deos omnes visibiles

dicit : nec daemones hominum contaminantur aspectu,
quamvis de proximo videantur. Anforte vociljus liumanis
contaminarentur qui acie non contaminantur oculorum
,

et ideo dsemones medios habent ,

per quos eis voces ho-
iiiinum nuntientur , a (juibus longe absunt , ut inconta-
minatissimi perseverent .^ Quid ]am de caiteris sensibus di-
cam ? Non enim olfaciendo contaminari vel dii possent
si adessent , vel cum adsunt dsemoiies ,
possunt vivorum
corporum vaporibus humanorum , si tantis saerificiorum
cadaverinis iion contaminantur nidoribus. Iii gustandi
autemsensumnullanecessitate reficiendae mortalitatis ur-
gentur , ut fame adacti cibos ab hominibusquserant. Tac-
tus vero in potestateest. Namlieetabeo potissimum sensu
contrectatio dicta videatur •hactenus tamen si vellent, ,

miscerentur hominibus , ut viderentet viderentur , audi-

rentet audirentur. Tangendi autem quse necessitas? Nam
neque homines id concupiscere auderent cum deorum ,

vel dsemonum ])onorum conspectu vel coUoquio frueren-

tur. Et si in tantum curiositas progrederetur , ut veilcnt
quonam pacto quispiam posset invitum tangere Deum
veldsemonem qui nisi captum non potest passerem ?
,

II. Yidendo igitur visibusque se prreljendo et loquendo

ct audiendo , dii corporaiiter misceri liominibus possent.

Hoc autem modo dsemones si miscentur ut , dixi , et non
contamiiiantur, dii autem conlaminareutur. si misceren-
 ,

440 S. AUGCSTINI EPISCOPI

tur 5
iiicoiU.iminabiles dicimt drcmones, et contaminaln-
ies deos. Si aiiteni contaminantur et dremones, quid con-
fer»mt hominibus ad vitam post mortem beatam, quos
contaminati mundare non possunt , ut eos mundos diis
incontaminatis possint adjungere inter quos et illos me- ,

dii constituti sunt ? Aut si hoc eis beneiicii non conferunt,

quid prodest hominibus dsemonum amica mediatio ? An

tit post mortem non ad deos homines per dsemones tran-

seant, sed simul vivant utrique contaminali, ac per hoc

? Nisi forte quis dicat more spongiarum vel
neutri beati
hujuscemodi rerum mundare d?emones amicos suos ut ,

tanto ipsi sordidiores fiant ,

quanto fmnt homines eis velut
tergentibus mundiores. Quod siita est, contaminatioribus
dii miscentur daemonibus , qui ne contaminarentur, ho-
minum propinquitatem contrectationemque vitarunt. An
forte dii possunt ah hominibus contaminatos mundare
daemones nec ab , eis contaminari , et eo modo non possent
et homines ? Quis taha sentiat , nisi quem fallacissimi da?-
mones deceperunt? Quid, quod si videri et videre con-fea.-

minat videntur ab hominibus

, dii ,
quos visibiles dicit

clarissima mundi lumina et caetera sidera, tutioresque

sunt doemones ab ista liominum contaminatione, qui non
possunt videri , nisi vehnt ? Aut si non videri sed videre ,

contaminat , negent ab istis clarissimis mundi knninilDus

quos deos opinantur homines cum radios suos
, videri ,

terras usque pertendant. Qui tamen eorum radii per quae-

que immunda diffusi non contaminantur et dii contami- :

narentur, si hominibus raiscerentur, etiamsi esset neces-

sarius iji su])veniendo contactus. Nam radiis sohs et kmce

tcrra conlingiiur , nec istam conlamiiiai liicem.
 r>E civitAte DEI , LIBER IX. 441

iVVW \W\ VVVV VWV VVV» WVV VVVWVVV VV VV VVV» VVVWWWWV VVV< WVV VWWWWWVWWV1

CAPUT XYIT.

Ad consequendam vitcun heatani, qiice in participa-'

tione est siumni honi, non iali niediatore indigere

hominem qualis est ckenion , sed tcdi qualis unus
est Christus.

MiROR autem plurimnm tam doctos liomines, qul cuncta

corporea et sensibilia, pra3 incorporalibus et intelligibi-
libus, postponenda judicaverunt, cum agitur de beata
vita , corporalium contrectationum facerementionem. Ubi
cstillud Plotini, ubi ait : « Fiigiendum cst igitur adcha-
rissimam patriam, etibipater, etibi omnia? » Quse igitur
classis, inquit, aut fuga? Similem deo fieri. Si ergo deo
quanto similior , tanto fit quisquc propinquior •
nulla est
ab illo alia longinquitas cjuam ejus dissimilitudo. Incor-
porali vero illi anima
seterno et inCommutabili tanto est
hominis chssimihor cfuanto rerum temporahum
, mutabi-
humque cupidior. Hoc ut sanetur, c[uoniam immortah
puritati quae in summo est, eacjuae in imosuntmortaha,
,

et immunda convenire nonpossunt, opus estcjuidem me-

diatore non tameii tah cpii corpus c[uidem habeat immor-
5

tale propinquum smmnis animum autem morbidum ,

similem infimis quo morbo nobis invideat potius ne sane-

5

mur, quamadjuvet ut sancmur sed tah qui nobis infimis :

ex corporis mortahtate coaptatus, immortah spiritus jus-

titia, per c|uam non iocorum chstanlia sed simihtuciinis ,

excellentia mansit in summis mundanchs hberandiscpe ,

nol)is vere chvinum pra^Jjeatadjutorium. Quiprofecto in-

contaminabjhs Dcus absitut contaminalioncm timcretex

442 S. AUGLSTINI EPISCOIT
liomine qno indutns est , ant ex liominibus inter qnos in
horaine convcrsatns est. Non enim parva sunt hcec inte-
rim duo qua? sahibriter sna incarnatione monstravit, nec
,

carne posse contaminari veram divinitatem , nec ideo pu-

tandos dremones nol^is esse mchores ,
quia non habent
carnem. Hic est , sicuteum prredicatsacta Scriptura , « Me-
» diator Dei ethominumhomo Ghristus Jesus*, » decnjus
et divinitale qua Patri est semper aequahs, ethumanitate
qua nobis factus est simihs, non hic locus est iit compe-
tenterpro nostra facuUate dicamus.

i\ VVV\ V VVV Vt^VV i VVX VVVV VV\ V VVV\ i^V V^\ VVV\ VVV\ 1VV\ V V v\ vvvv tvvt t VVV VVVV VVV\ VV l/t<

CAPUT XVIlf.

Quodfallacia clcemonum, clum suaintercessioneviam

sponclet aclDeum , hoc annitatur , iit Jiomines avia
veritatis a',^ertat.

Falsi autem ilh, fallacesque mediatores dsemones ,

qui
cum per spiritus immunditiam miseri ac mahgni muUis
effectibus clareant ,
per corporahum tamen locorum
intervaha et per aeriorum corporum levitatem a pro-
vectu animorum nos avocare atque avertere mohnn-
tur^ non viam prcebent ad Deum sed, ne via teneatur, 5

impediunt. Quandoquidem et in ipsa via corporah qucc ,

falsissima est et plenissima erroris, qua non iter agit jus-

titia cpioniam non per corporalem akitudinem sed per
; ,

spiritalem, hocest, incorporalem simihtudinemadDeum

deloemus ascendere in ipsa tamen corporah via quam
5 ,

dsemonum amici per elementorum gradus ordinant,in-

ter cetherios dcos et tcrrenos homines aeriis dasmouibus

S
TiUl. 11; 5.
 ,
,

WE CIVITATK DEI , LIBER. IK. 443

iiiediis consLitutis , lioc clcos opinaiitur habere proecipuum,
ut propter lioc intervallum loeorum contrectatione non
contaminentur humana. Ita dsemones contaminari polius
alj hominibus, quam homines mundari a doemoniljus cre-

dunt, et deos ipsos contaminari potuisse , nisi loci altitu-

dine munirentur. Quis tamen infehx est, ut ista via muii-

dari se existimet , ubi homines contaminantes , dsemones
contaminati , dii contaminabiles praedieantur ; et non po-
tius ehgat viam , ubi contaminantes magis da3mones evi-
tentur , et ab incontaminabih Deo ad ineundam societa-
tem incontaminatorum Angelorum homines a contamina-
tione nuindentur ?

'VVV'»V\\'»VVV\VVV^VV\'\VVV\\V»^VVfc\VVV'\\m'»'VVV».\'VV\\\/V%'VVV\'Vt'V%VVV»VV^'»'VV*'»VVV»l/V%

CAPUT XIX.

Quod appellatio d(Vjnoninn jani nec apud cultores

coi^uin assumatur in significationeni alicujus honi.

Sed ne de verJ:)is etiam nos certare videamur ,

quoniani
nonnuUi istorum , ut ita dixerim , daemonieolarum , in
quibus et Labeo eosdem perhibent ab ahis angelos
est,
dici quos ipsi diemones nuncupant
,
jam mihi de bonis ,

Angehs ahquid video disserendum quos isti esse non ne- ,

gant sed eos bonos daemones vocare quam angelos ma-

,

lunt. Nos autem sicut Scriptura loquitur secundum

, ,

quam Chrlstiani sumus Angelos quidem partim bonos ,

partim malos nunquam vero bonos daemones legimus

, :

sed ul)icumque illarum Litterarum hoc nomcn posilum

reperitur sive daemones sive dremonia dicantur
, non- , ,

nisi mahgni significantur spiritus. Et hanc loquendi con-

suetudinem jn tantum popuh usquecpiaque secuti sunt

 ,

444 S. AUGrSTlNI episcopi

iit cornm etiam, qiii pagani appellantm', ct deos mnltoS
"

ac daemones colendos esse contendunt , nnllus fercsit tam

littcratns ct doctus , c[ni audeat in lande vel servo suo di-
cere : « Daemonem habes :» sedcnilibetliocdicercvoluerit,
non se aliter accipi qnam maledicere voluisse dubitare
,
,

non possit. Qujr igitnr nos causa compellit, ut post otrcn-

sionem aurium tam multarum, ut jam pene sint omnium,
quae lioc verbum nonnisi iii malam partem audire con-
suevernnt quod diximus cogamur exponere cum possi-
, ,

mus Angelorum nomine adhibito, eamdem ofiensionem,

cpiae nominc dajmonum fieri poterat evitare ? ,

CAPUT XX.
De qualitate scientiie , qiue (lcemones superhos
facil.

QuANQrAM etiam ipsa origo hujns nominis , si divinos

inttieamur libros ah(pnd aHert cognitione dignissimum.
,

A«i>.i>c%- enim dicuntur, cpioniam vocabulnm grsecum est, ob

scientiam nominati. Apostohis autemSpiritu sanctolocu-
tus ait : « Scientia inflat , charitas vero scchticat ^ )) Qnod
recte ahter non intelhgitur, nisi scientiam tnnc prodesse,
cum charitas inest sine hac antem inflare id est in su-
; , ,

perbiam hianissimae quasi ventositatis extollere. Est ergo

et ideo tam inflati
in daemonibus scientia sine charitate ,

id est ,tam superbi sunt ut honores divinos et rehgionis ,

semtutem cjuam vero Deo deberi sciunt sibi sategerint

, ,

exhiberi et cpantum possnnt, ct apnd c|uos possunt,

,

adhuc agunt. Coutra superbiam porro docmonum cjua ,

' I . Cor viir, I ,

 ,

DE CIVITATE DEI , LIBEU IX. 445

pro meritis possidebatur genus humanum , Dci liumilitas
quae in forma sei-vi apparuit, quantam virtutem liabeat,

animae hominum nesciunt immunditia elationis inflat£e,

daemonibus similes superjjia , non scienlia.

(VVM V»V« VVV\ VVV» VV*\ VVV\ VVV* VV»> XV\^ VVV'» VV»'» VV^^^^VVM 'VV>'» \Vi'> VV\'» VVV^A/VVIVVVVV^

CAPUT XXI.
\dd quein modum Domimis voluerit dcemonihus in^
jioiescere.

Ipsi autem daemones etiam hoc ita sciunt , ut eidem

Domino infirmitate carnis induto dixerint : <( Quid nol^is et

)) tibi , Jesu Nazarene ? Venisti ante tempus perdere nos*.»

Clarum quod in eis et tanta scientia
est in his verbis ,

erat et charitas non erat. Poenam quippe suam formida-

,

bant ab illo non in illo justiliam dihgebant. Tantum

,

vero eis innotuit quantum vohiit tantum autem vohiit,

,
:

quantum oportuit. Sed innotuit non sicut Angehs sanc- ,

tis qui ejus secundum id quod Dei Verbum est parti-

, ,

cipata seternitate perfruuntur ; sed sicut eis terrendis in-

notescendum fuit , quodam modo
ex cpiorum tyrannica
potestate fuerat hberaturus prcTdestinatos in suum regnum
et gloriam semper veracem et veraciter sempiternam.
Innotuit ergo dsemonibus non per id quod est vita
,

aeterna , et hmien incommutabile quod ilhmhnat pios

cui videndo per fidem ,
qua3 in illo est , corda mundan-
tur 5 sed per quaedam temporalia suae virtutis efFecta et
occuhissimae signa praesentiae ,. quae angehcis sensibus
etiam mahgnorum spirituum potius quani infnmitati ho-
minum possent esse conspicua. Denique qiiando ea pau-

'MaUli. VIII, ag. et Maicl i, 2't.

 ,,

446 S. AUGUSTINI EPISCOPI

liilum supprimencla judicavit, et aliquanto altius latuit

duLitavit de illo daemonum princeps eumque tentavit
,

an Christus esset explorans ,

quantum se tentari ipse
permisit , ut liominem quem gerebat , ad nostroe imita^
tionis temperaret exemplum. Post illam vero tentationem,
cum Angeli , sicut scriptum est , ministrarent ei , honi
utique et sancti, acperhoc spiritibus immundis metuendi
et tremendi , magis magisque innotescebat daemonibus
quantus esset , ut ei jubenti ,
quamvis in illo contempti-
]jilis videretur carnis infirmita^ , resistere nuUus auderet.

CAPUT XXIL
Quid intersit inter scientiam sanctoruin Angelorum^
€t scientiam dwmonum,

His igitur Angelis bonis omnis corporahum tempora-

liumque rerum scientia ,
qua inflantur daemones , vihs
est : non quod earum ignari sint , sed quod illis Dei
qua sanctificantur, charitas chara est, prae cujus non tan~
tum incorporah verumetiam incommutabih
, et inefTabih
pulchritudine , cujus sancto amore inardescunt
omnia ,

quae infra sunt , non sunt seque ipsos

et quod iUud est ,

inter illa contemnunt, ut ex toto quod boni sunt eo bono ,

ex cpio boni sunt perfruantur. Et ideo certius etiam

,

temporaha et mutabiha ista noverunt quia eorum priii- ;

cipalcs causas in Yerbo Dei conspiciunt, pcr quodfactus

est munchis quibus causis quaedam probantur cjufedam
: ,

reprobantur cuncta ordinantur. Dsemones autem noii

,

seternas temporuni,causas et quodam modo cardinales in

I
Matth. IV, I.
 DE CIVITATE DEI, LIBER IX. 447
Dei sapientia contemplaiitur quorumdam signorum
; sed
nobis occultorum majore experientia multo plura quam
liomines futura prospiciunt. Dispositiones quoque suas
aliquando prffinuntiant. Denique saepe isti , nunquam illi

omnino falkmtur. Aliud enim temporalibus tempo-

est

ralia et mutabiUl^us mutabilia conjectare eisque tem- ,

poralem et mutabilem modum suas volun tatis^t faculta-

tis inserere , quod dsemonibus certa ratione permissum

est aliud autem in seternis atque incommutabilibus Dei

:

legibus quae in ejus sapientia vivunt mutationes tempo-

,
,

rum praevidere Deique voluntatem, quae tam certissima

,

quam omnium, Spiritus ejus participa-

potentissima est
tione cognoscere quod sanctis Angelis recta discretione
•,

donatum est. Itaque non solum seterni verumetiam ,

jjcati sunt. Bonum autem quo beati smit, Deus illis

est, a quo creati sunt. Illius quippe indeclinabiliter par

ticipatione et contemplatioiie perfruuntur.

»»VV'V\'V*'V%VV\VVW\VW\l\WV\.'tVVW\\WVVVVVVWVV\\\VVVVVV\\VVVVV\'\\^A^\\VW»WV

CAPUT XXIII.

JSomen deorimi faho ciscrihi diis gentimn^ quod

tcunen et Angelis sanctis et hominibus justis ex
dinnarum Scripturarwn auctoritate commune est,

I. Hossi Platonici maluntdeos, quam daemones dicere,

eisque annumerare ,
quos a summo Deo conditos deos scri-
])iteorum auctor ct maglster Plato-, dieant quod volunt :

non enim cum eis de ver])orum controversia laborandum

est. Si enim sic immortales, ut tamen a summo Deo fac-

tos, etsinonperse ipsos, sedei, a quo facti sunt, adha^-

rendo, ]jcatos csse dicunt: ]ioc dicunt fjuocl dicimus,
 :

448 S. AXTGUSTlNf EPISCOPI

quolilict cos nomiiie appellcnt. Hanc autem Platonicorum

essc sentcntiam, sive omniimi, sive meliomm, in eorum
litteris inveniri potest. Nam et cle ipso nomine quo hu- ,

jusmodi immortalem l^catamque creaturam deos appel-

lant; ideo intcrnos et ipsos pene nulla dissensio est, quia
et in nostris sacris Litteris legitur, « Deus deorum Dominus
wlocutus est*. )) Deo deorum ^.
Et alibi, ((Gonfitemini )>

Et alibi, magnus super omnes deos ^.)) lllud autem

((Rex
ulii scriptum est Terribilis cst super omnes deos ^
: (( : ))

cur dictum sit, deinceps ostenditur. Secpiitur enim,

(( Quoniam omnes gentium dsemonia, Dominus autem
dii

(( coelosfecit^.)) Superomnes)) ergodeosdixit, sed gen- ((

tium, icl est, quos gentes pro diis lia])ent, quaesunt daemo-
nia : )) ideo ((terribilis )> sub quo terrore Domino dicebant,
(( Venisti perdere nos^.^)) Illud vero ubi dicitur, ((Deus
((deorum non potest intelligi Deus dsemoniorum et
)) :

Rex magnus super omnes deos

(( alisit ut dicatur Rex , )>

magnus super omnia doemonia. Sed liomines c|uoque in ))

populo Dei, eadem Scriptura deos appellat. («Ego, inc|uit,

)) dixi : Dii, estis, ct filii Excelsi omnes. )) Potest itac|uein-
telligi liorum deorum Dens, c[ui dictus est (( Deus deorum
etsuperhos dcos Rex magnus, cjuichctus est (( Rex mag-
c( nus , super omnes deos. ))

II. Yerumtamen cum a nol^is cjuseritur, si homines

dicti sunt dii quod in populo Dei sunt, cjuem per An-
,

gelos vel per homines alloc|mLur Deus-, cjuanto magis

immortales eo nomine chgni sunt, c{uiea fruuntur beatitu-
dine, ad cpiam demn colendo cupiunt homines pervenire?
Ouid respondebimus nisi non frustra in Scripturis sanc- ,

tis expressius homines nuncuijiatos deos, quam illos im-

mortales et beatos , cjuibus nos aec[uales iuturos in re-

> Psal. xLix, I. — 2 IJ. xciv, 1. — 3 ibld. xciv, 3.-4 Ibid.

cxv, 4- — •''IbiJ;. V, — ''Marci i, 24. — 7 l's.,1. lxxxi, (3.

 ,,

DK CIVITATK DRI, l.IiiF.U I\. 440

surrccliono promitlilnr , iic scilicct propl(n- illonim ex-
cellcntiam aliqnem cornm nobis constitnere (.lenm infi-
delis andcrct infirmitas? Qnod in liominc facile cst evi-
tare. Et evidentins dici dchncrnnt liomincs dii in popnlo
Dei, ut certi ac fidentes fierent, csse cnm Denm suum
qni dictnsest «Dens deornni)) : qnia etsi appellentnr dii
immortales illi et beati, cpi in coelis snnt^ non tamen
dicti snnt dii deorum, id est, dii liominum in populo Dei
constitntornm, qnibnscst dictum «Ego dixi^ Dii estis, ct
:

)) filii Excelsi omnes '. )> Hincest quod ait Apostolns « Etsi :

)) sunt qni dicuntur dii , sive in calo , sive in terra 5 sicnti

)) sunt dii mnlti, et domini multi : nobis tamen unus Deus
))Pater, ex quo omnia, et nos in ipso, et nnns Dominus
)) Jesns Christus, per quem omnia, et nos per ipsum^. )>

III. Non mnltum ergo de nomine disceptandiun est,

cum rcs ipsa ita clareat, ut a scrupnlo dnbitationis aliena

sit.lUud vero quod nos ex eorum immortalium beatorum

numero missos Angelos esse dicimus, qni Dei voluntatem
hominibus annuntiarent ilhs autem non placet quia ,
,

liocministerinm nonper illos, qnos deos appellant^ id cst,

immortales et beatos , sed per daemones fieri credunt
ciuos immortales tantum non etiam heatos andent dice-
,

re-, ant certe ita immortales ac bcatos, nt tamen dsemo-

nes bonos, non deos snblimiter collocatos et ab humana
contrectatione semotos^ quamvis nominis controversia
videatur, tamen ita detestabile est nomen daemonnm, ut
hoc modis omnibus a sanctis Angehs nos removere de-
beamus. Nunc ergo ita li])er iste claudatur, ut sciamus
immortales ac beatos, quodhbetvocentur, qui tameu facti
etcreati sunt, medios non esse ad immortalem beatitndi-
ncm perducendis morlahljus miseris, a quibns utraque
diflcrentia separantur. Qui autem medii simtcommunem
' Psal. Lx\xi, G. — 'I. Cor. viii, 5, G.

cix 29
 ,

^50 s. vtrn.sTiM Fviscon

li;il)on{]() innnortalilaion] cuin suprrioribiis, niisorlamciim

interioribus, qiioniani nicrito nialiti.ie sunt miseri , beati-
tudinem, qnain non lial)ent, invidere nobis possunt potius
qnam prix?bere. Ujide niliil liabcnt amici d?emonnm cjuod
nobis dignum aflerant, cnr eos tanc|uani adjutores colere
debeamns quos potius nt deceptores evitare debemus.
,

Quos autem bonos, et ideo non solum inimortales, verum-

eliam beatos deorum nomine saeris et saerificiis propter
vitam beatam post mortem adipiscondam colendos putant,
qualescumque illi sint et cpiolibet vocabulo digni sint
,

non eos velle per tale religionis obsequium nisi unum Deum
coli , a fjuo creati et cujus participatione beati sunt , ad-
juvante ipso, iii sec|uenti libro diligentius disseremus.
 ,:

DE r.ivrm F. nFi. i iF.nF.p, \. ^'il

flivw iv\\\\\\vv\i v\\»-.»\>v\ t\\»\\\v\\\v\^\ vww^-ww^ .\\'»ri\'»\» X »>.»»» v^^^vwix"»

LIBER X,

Ix QVO DOCET AlCl'STINrS DIVINIU nO.N<^UF.M ,

QVl I.ATPJ.* CILTLS DICITUR KT

SACRIKICIIS ACITUR, NOI.LF. ANGF.LOS lluNOS r.Xllir.F.lU NISI l NI DEO, CLI ET

IPSil SF.RVIIXT. De PIUNCIPIO SIT.INDF. AC VIA PLUGANt) « AC I.ir.lillA^n.U ANIM.«

DISPITAT CONTRA POr.PUYUIl B.

CAPIJT I.

T^eram beatitudinem si\'e Angelis, sii'e Iiominihiis

perunumDeiun tribui , etiam Platonicos clejinisse
sedutrumhi , quos oh lioc ipsum colendos putant
unitantum Deo , an etiam sibi sacrificari velint,
esse qucerendum,

Omnivm certa sententia est' ,

qni ratione qnoqno modo
nti possnnt, bealos esseomnes horaines vello. Qni antem
sint, vel nnde liant, dnm mortalium qnserit infirmitas,
mnltse magnacqne controversioe concitatic snnt in qnibns :

philosoplii sna stndia et otia contriverunt (juas in me- ^

dium addncere atqne discntere, et longnm est, ct noii

necessarinm. Si enim recolit qni li.nec legil qiiid in libro ,

egerimns octavo in eligendis philosophis, cnm quibns hoec

de l)eata vita ,
morlem intnra cst qua?stio trac-
qnne post ,

tarctnr, nlrnm ad cam nniDoo vero qui etiam est deornm ,

effector, an plurimis diis rchgione sacrisqne serviendo,

' VkJp !T". €iii!hiff. lonv. xxi, p% :x\Ct 2 ii.

20.
 ,

•452 S. Air.TSTl.M EPISCOVI

pervonire pnr,s'iuuij;' non c[v.\n\ W\c (iidcni ix-pcti expoc-

l;it ,
pr.Tserlini euni posslt relegendo , si foile oi^liLiis est,
adininieiiliiri memoriani. Elegiiniis eiiim rlatonicos om-
nium pliilosopliorum meritonobilissimos: propLerea, quia
sieut sapere potuerunt, lieet immorLalem ac raLionalem
vel inLclleetuaJem liominis animam, nisi parlieipaLo lu-
mine iilius I)ei, a qno eL ipsa et numdus facLus est, bea-
tam esse non posse ita iiJad quod onuies honiines appe-
:

tunt , id cst , vitam ])eaLam ,

quemquam isti assocuturum
negant, qui nonilii uni optimo ,
qui est incommutabilis
Deus, puritate casti amorls adhaeserit. Sed quia ipsi quo-
que sivc cedentes vanitati errorique populorum, sive , ut
ait Apostolus , u Evanesccntes in cogitationibus suis *
, »

multos deos colendos ita putaverunt, vel putari volucrunt

ut quidam eorum etiam dfemonibus divinos honores sa-
crorum et sacrificiorum defercndos esse censerent quibus ,

jam non parva ex parte respondimus nunc videndum ac :

disserendum est quantum Deus donat inmiortales ac

,
,

heatiinccelesLibus Sedibus, Dominationibus, Principatihus,

Potestatibus eonstituLi, quosisLi deos, et exquilnis quos-
dam vel bonos dsemones, vel nobiscum Angelos nominant,
quomodo crcdendi sint velle a nobis religionem pietatem-

queservari •, hocest, utapertius dicam, utrum ctiam sibi,

an tantum Deosuo, qui ctiam noster est, placeat eis ut

sacra faeiamus et saerilicemus, ve] ahqua nostra seu nos

ipsos religionis ritibus consccrcmus.
II. Hic est enim divinitati, vel si expressius dicendum
est, deitati del)ituscultus ,
propter quem uno verbo si^gni-

fieandum, quonip.m mihi satis idoneum non occurrit La-

tinum, Gr.Tcco uhi necesse est insinuo qnid velim dicere.
iyjjpiiav (juippe nostri , ubicumtpie sanctarum Seriptura-
ram posilum cst, interpretatisunt semtutem. Sedeaser-
 DK CIVITAIE DKI , I-lUEt X. 453
vitns, f[iirc dobcUir liomlnibns, SiTiindnm Cjiinm pirccipit

Apostolns , servos dominis snis snbditos cssc dcbere '

, alio

nominc grrccc nuncnpari solct i'^'i^.im vcro secundnnr :

consnetudinem, qna locutl snntqni nobis diviiia doquia

condidcrunt , aut scmper, ant tam fnqncntcr ut penc
scmper, ca dicitur scrvitus, (ina; ])('rfinct ad colendnm
Deum. Proinde si tantnnnuodo cnltns ipse dicatnr, non
soli Deo deberi videtur. Dicimnr cnim colerc etiam homi-
nes, quos honorifica vel rccordatione vel pracsentia fre-
quentamus. Nec solum ca quibus nos rcligiosa liumilitatc

snl^iicimus, scdqurcdam eliam quac subjccla sunt nobis,

coli perhil)entur. Nam ex hoc vcrbo et agricolac ctcoloni
ct incolfc vocantnr non ob ahnd appellant
: ct ipsos dcos

coehcolas, qnod cadnm colant non uliqne vencran-

nisi ;

do , scd inliabitando tanquam cceh quosdam colonos

•, :

non sicnt appellantnr coloni ,

qni conclilionem debent
gcnitali solo propter agricuJturam sub dominio possessc-
rum ^ scd, sicut ait quitlam hitini elo([nii magnns auctor:
\'\\i% antiqiia fuit, Tyiii tonuorc co'oni '.

Ab incolendo cniin colonos vocavit , non ab agricultura.

Hin.c ct civitates a majoribvis civitatil)us velnt popnlorum
cxaminibus condiiae, coloni.x nuncupantur. Ac per hoc
cultum quidem non deberi nisi Deo ^
propria quadam
notione verbi luijns onuiino verissinuun cst : sed quia et
aliarum rerum dicitur cultus , ideo latine uno verbo signi-
ficari culius Deo debitus non potest.
ill.Nam etipsa religio qnamvisdistinctius, non quem-
libet, sed Dei cultnm significare videatur; nnde isto no-
'mine interpretati snnt noslri eam qnre grrcce «'.c^^z-iV.y di-
citur: tamen quia lalina i>u[uendi consuetucUne, non
imperitorum, verumctiam doclissimoruiu ^ ct cognatio-
ni!)ushumanisa!quc afiinilalibus el qnibusqne ncccssitu-
' Vir.-. ,tneRl. i.
454 S. ALGtSTllSI EPISCOPI

dinibusdicitur cxliil)enda religio^ non eo vocabulo vitatur

ambiguuni , cum de cullu deitatis vertitur quoestio, ut
lid(?nter dicere valeamus religionem non esse nisi Dei
cultuni; quoniam videtur hoc verbum a significanda ob-
servantia propincpitatis humana; insolenter auferri. Pie-
tas quoque propric Dei cultns intelligi soiet, quam Graeci
evTcSc-tav vocant. Hfcc tamen et erga parentes ofliciose ha-

beri dicitur. More autem vulgi hoc nomcn etiam in ope-

ribus miserieordifc frequentatur quod ideo arbitror eve- :

nisse, quia hrec fieri pr.Tcipue Deus mandat, eaque sibi

vel pro sacrificiis , vel prne sacrificiis placere testatur. Ex
qua loquendi consuctudine factnm cst, ut et Deus ipse
dicatur pius quem sane Grxci nuUo suo sermonis usu
' :

Ejjio^-j vocant quamvis £:-£S=-fe-' pro misericordia illorum

;

etiam vulgns usui-pet. IJnde in ([ui])usdam Scripturarum

locis , ut distinctio certior appareret, non £^7£S=-iav (piod
ex bonocnltu, sed quod ex Dei cultu composilum
//iCT-rSi-v.v

resonat, dicere maluernnt. Utrnmlibet autem horum

iios uno vcrbo cnunliare non possumus. Qux itaquc
;.ai//;i;v. gi\Tce nuncnpatur , et laline interpretatnr servi-
tus , sed ea qua colimus Deum : vel qua3 Or,Y;7^:icA grsece,
latine autem religio dicitnr, sed ea quae nobis est erga

Deum : vel qunm illi o^^^-^Or^j nos vero non uno verbo
exprimere, sed Dci cultiim jiossumus appellare- hanc ei

tantum Deo deberi dieimus, qni verus est Deus , facitque

suos cultores deos. Quicumque igitur suiitin ccrlestibus
habitationibus immorlalcs et ])cati , si nos non amant nec
beatos esse nos volunt , colendi utique non sunt. Si au-
tem amant et beatos volunt ,
profecto inde volunt, unde
ct ipsi sunt : an aliunde ipsi bcati , aliunde nos?

'Pdia!. XXX. 9 cf Ectli. ji; i3.

 ,,

UE CIVIT.VTE UEI, LIBER X. 455

/WW \\\'» VVW VVW VVW \\\\ \1W vv V\ VVV\ VVW VW\ \VV\ VVW V V\\ VVW VVVV \VV\ /WW ww-v»

CAPIT 11.

De superna illiuninatione quid Plolinus Platonicus

senserit.

SEn non est noLis iillus ciiin his exccllcntioribus philo-

sopliis in hac quaestione conOictus. Yidcriint cnim, suis-
que litteris miiltis modjs copiosissime mnndavcrunt, hinc
iJIos , unde et nos fiori bcatos, o])jccto quodam liunine
intclligibih ,
quod Dcus est illis , ct aliud cst quam ilii
a quo illiistranlur , ut clareant, alque cjus parlicipatione
pcrfecti bcatique subsistant. multumque Plotinus Sfcpe
asserit ne illam quidem
sensum Platonis cxplanans ,

quam credunt esse univcrsitatis animam aliunde beatam ,

esse quam nostram idoue csse lumcn quod ipsa non cst,
:

sed a quo creata cst, ct quo inte]ligi])ilitcr illuminante in-

tclligiljiliter lucct. Dat ctiam similitudinem ad i!Ia incorpo-
rea de his ccclestibus conspicuis ampliscpic corporiljus
tanc|uam ille sit sol, ct ipsa sit luna. Lunani c[uippe solis

objcclu illuminari putant. Dicit crgo ille magnus Platoni-

cus, animam rationalcm, (sivepotiusintcllcctualisdiccnda
sit , ex cpio gcncre etiam immortalium beatorumcpie ani-
mas esse intcnigit, quos in cadcsti])us scdibus hal)itare
non dubitat,) non halDcrc supra se naturam , nisi Dci, qui
fal)ricatus est mundum , a cpio et ipsa facta est : nec
aliunde illis supcrnis pracljcri vitam bcatam, etlumeuin-
telligentiae veritatis, Cjuam undc praebetur et nobis-, consc-
nans Evangelio, ubi Icgitur : « Fuit homo missusa Dco ,

)) cui nomen erat Joanncs : hic vcnit in tcstimonium, ut

)) lcstimonium pcrhij)ei'ct dc luminc, ut omnes crcdercnt
456 S. AUGUSTINI EPISCOPI
» per eum. Non erat ille liimen, sed uttestimoniumperhilie-
»retdelumine.Eratlumen verum, quod illuminatomnem
))homincm venientcm in hunc mundum'. In qua diffe- ))

rentia satis ostenditur animam ralionalem vel intellec-

tualem, qualis erat in Joanne, sibi lumen esse non posse,
sed alterius veri luminis participatione lucere. Hoc et
ipse Joannes fatetur, ubi ei perhibens testimonium di-
cit : (( Nos oranes de plenitudine ejus accepimus^. )>

A/vv» \**» %vv» Vvv'» vvv» 'vvvv^vv» vvv» vt M/vvv» ^v\ V vvv\ V vt'» vv^^^/vvv» vv\i v^vv^ vvv» vvv» v*

CAPUT III.

De vero Dei cultii y a quoPlatonici, quamifis creato^

rem universitatis intellexerint , denarunt colendo

Angelos sive honos sive malos honore divino:

I. Qu.E cum ita sint, si Platonici , vel quicumquc alii

ista senserunt, cognoscentes Deum, sicut Deum glorifica-

rent , et gratias agerent , nec evanescerent in cogitationi-
bus suis, nec populorum erroriluis partim auctores fie-

rent, partim resistere non auderent-, profecto confiterentur,

etillisimmortaiibus acbeatis, et nobis mortalibus ac mise-
ris , ut immortales ac beati esse possimus , unum Dcum
deorum colendum qui ,
et noster est et iUorum.
Huicnos servitutem quse 'j.y~rMv. graece dicitur, sive
II. ,

in quibusque sacramentis sive in nobis ipsis delDcmus.

,

Hujus enim templum simul omnes, et singuii templa su"

mus quiaetomnium concordiam etsingalos inhabitare
;
,

dignatur non in omnibus ({uam in singulis major^ quo-

:

niam nec mole distenditur, nec partitione minuitur. Cum

ad illum sursum est, ejus cst altarc cor nostrum ejus :

^JoaB, I, 6-9. — 'Ibid. 16,

 DE CIVITATE DEI, LIBEK X. 4b7
Unigenilo cum sacerdotc placamas ; ei crucntas victimas
csedimus, quando usquc ad sanguincm pro ejus vcritalc
cerlamijs: ci suavissimum adolcmus inccnsum, cum in
ejus conspcctii pio sanctoque amore flagramus ci dona :

cjus in nobis , nosque ipsos vovcmus, et reddimus ci bc- :

neficiorum cjus solcmnilatiJius festis ct dicbus statutis

dicnmns sacramusquc mcmoriam, nc volumine temporum
ingrata subrepat oblivio : ei sacrificamus hostiam humili-
tatis ct laudis in ara cordis igne fcrvidse charitatis. Ad
hunc
vidcndum, sicut videri potcst, cique cohaerendum al) ,

omni peccatorura et cupiditatum maloruiii labe munda-

mur, et ejus nomine consecramur. Ipse enim fons nostrce
beatitudinis, ipse omnis appetitionis cst fmis. Hunc ehgen-
tes vcl potius rehgentcs amiscramus cnim neghgcntcs
, , :

hmicergo rehgentcs, unde et rchgio dicta pcrhibetur, ad

cum dilectione tcndimus, ut pervcniendo quicscamus idco :

bcati ,
quia Bonum cnim nostrum de
illo fine perfccti. ,

cujus fme inter philosophos magna contcntio est nulhmi ,

cst ahud, quam ilh cohpcrerc cujus unius anima intel- :

lectuahs incorporeo si dici potcst amplexu vcris ira-

, , ,

plctur foecundaturquc virtutibus. Hoc I^onum dihgere in

toto cordc, in tota aiiima , etin tota virtute praecipimur.
Ad hoc ])onura debcmus, ct a qui])us dihgimur duci, et
quos dihgimus duccre. Sic comphntur duo illa prreccpta,
in qui])us tota lcx pendet et Proplictse : « Diligcs Domi-
))num Deum tuum in toto cordc tuo, et in tota anima tua,
)) mcnte tua etdiligesproximumtnumtanquam
et in tota •,

))te Ut cnim homo sese diligcre nosset, consti-

ipsum*. )>

tutus cst ei finis quo rcfcrrct omnia quse ageret, utbea-

,

tus esset. Kon cnim qui se diligit aliud esse vult quara ,

beatus. Hic autem finis est adhaerere Deo. Jara igitur

scienti diligere se ipsum cum mandatiu' dc proximo tlili-
,

' 31allL. XXII, 3; ct 3g.

 ,

4o8 S. AUGrSTlKl EPISCOl'1

gendo sicut so ipsiun , ([iiid aliud niandatur, nisi iit ei ,

quajituni potcst, conimcndet diligcndum Dcum? Hic est

'
Dci cultus , lirec vera rdigio , lia^c recta pietas , lia3C tan-
tum Deo debita servitus. Qutecumquc igitur immortalis
potestas quantalibet virtute pra^dita, si nos diligit sicutse
ipsam , ei vult csse subditos , ut beati simus , cui et ipsa
sul)dita beata cst. Si ergo non colit Dcum miscra est ,

quia Deo privatur : si autem colit Deum non vult sc coli ,

pro Deo. Illi enim potius divin<TsentcntitC suHragatur, ct

dilectionis viribus iiivct , (jua scriptum cst : (c Saciiiicans

» diis eradicabitur , nisi Dominosoli*. »

CAPIJT IV.

Qiiod iini vcro Deo sacrijlciuni dehealur.

Nam, ut alia nunc taceam qu?e pertinent ad rcligionis

,

obsequium ,
quo ccjlitur Deus; sacriHcium ccrte nullus
hominum est qui audcat diccrc deljcri, nisi Deo. Mulla
denique de cultu divino usurpata sunt ,
quoc lionoribus
dcferrentur bumanis , slve liumibtate nimia, sive adula-
tione pestifcra •, ita tamen ut (pibus ca deferrentur , liomi-
nes haberentur ,
qui dicuntur colcndi ct vencrandi •, si

autcm eis multum addiiur , ct adorandi : quis vero sacrifi-

candum censuit, nisi ciquem Dcum aut scivit, autputavit,
aut finxit? Quam porro antiquus sit in sacrificando Dei
cultus, duo illi Iratrcs Gam ct Abclsalis indicant, quo-
rum majoris Dcus reprobavit sacrificium , niinoris asp(^xit^.

« Exod. xxii. 20. — -Gcn. iv.

 DE CIMTAXi: DEI, LIBEll X. 459

*V»1 VW» VVl^ ^VX^ VV\'» WVl-W^-X \ W» \ V^AVWt VV'\'» W-V» W^"» \ l^V» WVW VA^WA* \V\'» X^VX» W

CAPIT V.

De sacrificiis, quce Deus non requirit , sed adsi^niji-

cationeni eormn ohser\'ari vohiit qua^ requirit.

Qlis aiilcm ila dcsipiat , iit cxistimct aliqiiibiis usihns

Dei esse iicccssaria ,
qiioc iii sacrificiis ollcriintur? Qiiod
cuni mullis locis divina Scriplura tcstctur , nc longum
faciamus, Ijrcvcilludde Psalmocommcmorare suircceritt
« DixiDomino : Dcus meus cs tu ;
qiioniam Ijonorum
«mcoruni non egcs'. » Non soJum igitur pccorc , vcl
qualibet alia re corruptiljili atque tcrrcna , scd nc ipsa
(juidem justitia hominis Dcus egerc crcdcndus cst , to-
tumquc quod rccte colitur Dcus homini prodcsse non , ,

Deo. Ncquc cnim fonti sc ([uisquam dixcrit profuissc si ,

bibcrit^ autluci, sividcrit. Ncc quod alj antiquis patribus

taha sacrificia facta sunt in victimis pecorum, quoe nunc
Dci populus legit, non facit, ahud intclhgcndnm cst,
nisi rebus illis eas rcs fuissc significatas ,
qua2 aguntur in
nobis , ad hoc ut inhrercamus Dco , ct ad eumdcm
finem proximo consulamus. Sacrificiuni ergo visibilc
invisibihs sacrificii sacrcnmcntum sacrum , id cst, sig-
iium est. Undc ille poenitens apud Prophetam vcl , ipsc
Prophcta qureixns Deum pcccatis suis habcre propitium :

(( Si voluisses , inc|uit , sacrificinm , dcdisscm utiquc ,

)) holocaustisnon dcicctaberis. Sacrificium Dco spiritus con-

)) luuuihatumDcus non spcr-
tribidatus, cor conlritum ct
» net^.intucamur (jucmadmodum al)i Dcnmdixit nolle
))

sacrificium, ibi Dcumostcndit vclle sacrificium. Nonvult

ergo sacrificium truciJati pccoris. scd vult sacrificium
•
T.^al. XV, 2. .- 5ia L; i8, 19.
460 S. At"GtSTI^-l EPISCOPI

contiiticordis. Ilio igitur qiiod ciim nolle dicit, hoc signi-

ficatur quod cum vclle subjecit. Sic it.iquc illa Deum
nollc dixit, quomodo ab slullis ca volle crcditur, vclut
su.TG gratia voluptatis. Nam si ca sacrificia qure vult, quo-
rum hoc unuiu (^st, cor coniritum et humilialum dolore
poenitendi , nollet eis sacrificiis significari, quoe vclut sibi
dcleclabiha dcSiderare putatus est, non utique de his of-
ferendisinlegevetereprseccpisset. Etidco mutanda erant
opportuno certoque jam tempore , ne ipsi Deo dcsidera-
biha , vel certe in nobis acceptabiha , ac non potius qua3
his significata sunt, crederentur. llinc ct alio loco Psahni
alterius : « Si esuriero, inquit, non dicam tibi meus Gst ;

))enim orbis terrre, et plenitudocjus. Numquidmanduca-

)) bo carnes taurorum, aut sanguincm hircorumpotabo * ? ))

tanquam diceret : « lltique si mihi nccessaria cssent , non

a te petcrem ,
qure liabeo in potcslate. )> Dcinde sul)jun-
gens quid illa significent : « Immola , inquit, Deo sacri-
))(icium laudis, ct rcdde Altissirao vota tua. Etinvocame
)) cximam te, ct glorificabis me
in die tril)ulationis, et "^.
)>

Item apud alium Prophetam « In quo,"inquit, apprc- :

))hendam Dominum, assumam Deum mcum exceisum?

))si apprehendam illum in holocaustis, in vitulis anni-

))culis? Si accentaverit Dominus in millibus arietum, aut

)) in dcnismillibus liircorum pinguium ? Si dcdero primo-
)) gcnita mca pro impictate mea, fructum vcntris mei pro
)) peccato animre meac ? Si annuntiatum est tibi , homo ,

)) bonum, aut quid Dominus cxquirata le, nisi facereju-

)) dicium, et diligere miscricordiam, ct paratum essc ire
))cum Domino Deo tuo^? )) Et in hujus Prophetac vcrbis
uirumaue distinctum est, satisoTic declaratum illa sacrlficia
pcr seipsa non rcqiiirere Deum ([uij)us significantur h.TC ,

sacrificia, qu.TrequiritDeus. InEpistoIa, <]u.'c inscnbilur

' Psal. xux. i'i, i3. — ^ Id. Mv. ij. — ^Micli. vi, t-3.
 :

DK CIvrrATE DEI, LIDEU X. 401

nd lT('!)r.ros : « Bcnc faccro, inquit, ctcominnnicatorcs csse
» noJiLe oblivisci : t;i]i!)us cnim sacrificiispJacclur Dco '. )>

Ac pcr lioc iibi scriptiim cst : ((Miscricordiam voJo qnam

)) sacrificinm'^- )) niliil aJiud cpiam sacriiiciosacrificiuin prae-
Jatum oportct intcJJigi : (juoniam iJlud quod ab omnibus
appcJJatur sacriflcium, slgn.nm cst veri sacrificii. Porro au-
tcm miscricordia vcrum sacrificium cst nnde dictum cst :

quodpauJo antc connncmoravi TaJiJ^us cnim sacrificiis : ((

pJacctur l)co.
)) Qmecumqucigiturin ministcrio tal)crna-
))

cuii sive tcinpJi muJtis motiis de sacrificiis Icguntur divi-

nitus csse prsecepta, ad dilc^clioncm Dei et proximi signi-
ficandam rcfernntur. (( In Iiis enim duoJ)us praeceptis_, nt
» scriptum cst, tota Icx pcndct et PropJictac^. ))

%^ vw% wvvfw^ vx^w \vix wwwvv wv» wix \vw vviv WVV WVWIW »VW WVI wv\ vw\ vwv

CAPUT yi.

De vero perfectoque sacrifwlo.

Pkoisde vcrum sacrificium cst omne opus ,

quod agi-
Inr , ut sanctasocietate inJiaereamus Dco , rclatum scilicet

ad iJJnm fincm boni ,

quo veracitcr bcati esse possimns.
Unde ct ipsa misericordia, qua Jiomini subvenitur si ,

proptcr Dcum non fit , non est sacrificium. Etsi enim aJj
homine fit vcl cflcrtur , tamcn sacrificium res divina est
ita ut ]ioc(|uoqne vocaJ)uIo idLatini vctercs appcUavcrint.
Und.e ipse Iiomo Dci ncmine consccratus , ct Deo votus ,

in quantam mundo moritur ut Dco vivat, sacrificium

cst. Nam ctJioc admiscricordiam pcrlinct, quam qnisqne
in se ipsum facit, Proptcrca scriptum cst : (( Miscrcreani-

» liebr. xui, iG. — ^Q:c'x..\\, G. Jiatlh. ix, i3. et xii, 7. — ^jiatth.

XXII, l\o.
4-62 s. Air.isiiM i.pist.opi

» mse tiire placens Dco '. » Corpas eliain noslrum cum por
lcniperanliam caslignmns, silioc, quoniadmodum debc-
nuis, propter Deum faeimus, « Utnon exhilx-amus mem-
» Ijra nostra arma iniquitatis peccato , sed arma justitioe
« Dco , sacrificium est ^. » Ad (piod cxliortans Apostolus
ait : (( Obsecro itaque vos, fratres ,
per miserationcm Dei,
)) ut cxliil)eatis corpora vestra hostiam vivam, sanctam,
)) Deoplacentcm, rationabileobsequium vestrum^. )> Siergo
corpns, quo inferiore tanquam famulo , vel tanqnam ins-
trumento utitur anlma , cum ejus bonns et rectus usus ad
Dcum refertur sacrificium est , •,
quanto magis anima ipsa
cum se refert ad Deum ut igne , amoris cjus accensa,
formam concuplscentijc saecularis amittat, eique lanquam
incommutabili fornife subdita reformctur , hinc ei pla-
cens,quod ex ejuspulchritudine acceperit, fit sacrificium ?
Quod idem Apostohis consequenter adjungens « Et no- ;

M litc, inquit, conformari huic sreculo : sed reformamini in

ad probandum vos quse sit vo-
» novitate mentis vestrse,
))luntasDei,quodbonumetbcneplacitum, ct perfectum^ »
Cum igitur vera sacrificia opera sint misericordiGe , sive
in nos ipsos , sive in proximos ;
quse referuntur ad Deum ^

opera vero misericordiae non ob aliud fiant , nisi ut a mi-

seria liberemur , ac per lioc ut beati simus quod nonfit,
5

nisi bono illo de quo dictum est : (( Milii autem adhaerere

>) Deo, bonum est^ : (( profecto cflicitur, ut tola ipsa rcdempla
Civitas , hoc est congregatio societasque sanctorum , uni-
versale sacrificium ofleratur deo per sacerdotem magnum,
qui etiam sc ipsum obtulit in passione pro nobis, ut tanli
capitis corpus essemus secundum forinam servi. Hanc
,

cnim ojjtulit, in hac oljlatus csl quia secundum hanc ;

mediator cst , in hae sacerdos , in hac sacrificium est.

' Hcdi. xsx, 0',. --. sHom. VI. il. —. ^l-}. xM. I. ^ 4 ILiiJ. r.u. 2\ -^
'
J*-u!. i/^M', o.S,
 w

T)!'. (i\ir\'ii' nc.i, i.nir.ii x, 4GZ

Ciim iln(|no nor, hoilalus csscl Aposloliis , iil <'\liil)oanuis

corpora noslra liosliani vivam, sanclani, Dco placontem,

rationabilo ol^sequinm noslruni , et noii confbrmemm"
Imic s.ieculo , scd reformemur in novilale mcntis nostrse,
ad probandum qua> sit voluntas Dei ,
quod jjonum ct
beneplacitum et perfectum, quod totum sacrilicinm ipsi

nos sumus : « Dico enim , inquit ,

per graliam Dei ,
quae
wdata est mihi, onmibus quisunt in vo])is , non plus sa-
» pere, quam oportet sapere, sed sapere ad temperantiam^
))sicut unicuique Deus partitus est fidei mensuram. Sicut
))enim in uno corpore multa membra habemus, omnia au-
))temraembra non cosdem actus liabent ita mulli unum :

))Corpus sumus in Clu'isto singuli autem alter alterius 5 ,

«membra jliabentes dona diversa secundam gratiam quoe

))data estnobis'. Hoc est sacrificjuni chnstianorum :
))

« Multi unum corpus in Christo. » Quod etiam sacra-

mento altaris fidelibus noto frequentat Ecclesia , ubi ei
dcmonstratur, quod in ea re quam ofFert, ipsa offeratur.

VWl^VX^^WVWVM VWV W»V VW» WWWW VW.V ww wtv VWV VVW VW^ VWV\WV WVl vwv

GAPUT VII.

Qiiod sanctoriim Angelorum ea sit in nos clilectio ^

iit nos non suos y sed iiniiis veri Dei velint esse

cidtores.

Merito illi in coelestibus sedibus constituti, immortales

otbeati, quiCreatorissuI participatione Cvongaudent , cu-
jus reternitate firmi , cujus veritate certi , cujus munero
sancti sunt •, quoniam nos mortaL^s et miseros , ut immor-
tales beatique simus, misericorditer diligunt, nolunt no^

' Rom. xif, 3-G.

AQA S. AUGISTIM EPISCOPI

sibi sacrilican? •, scd ci , ciijus et ipsi nobiscum sac riiic uiin

se cssenovcrunL Cum ipsis enim sumus una Civitas Dei,
cui clicitur in Psalmo : « Gloriosa dicta sunt de lc, Civitas
» Dci* : » cujus pars in nobis pcregrinatnr, pars in illis opi-
tiilatur. I)c' illa quippe superna Civitate, ubi Dei voluntas
iutelligibilis atque incommutaJjilis lex est , de illa superna
quodam modo curia( geritur namque ibi cura de nobis)
ad nos ministrata per Angelos sancta iila Scriptura des-
cendit ubi legitur : a Sacrificans 'jiis eradicabitur , nisi

» Domino soli'. » Huic Scriptur?e, Iiuiclcgi, talibus prre-

ceptis tanta sunt attestata miracula , ut satis appareat,
cui nos sacrificare velint immortales ac beati ,
qui lioc
nobis volunt esse quod sibi.

CAPUT VIII.

Ve miracidis^ qucc Deiis cid corrohorandam Jidem

pioriim , eiicim per An^eJorum ministerium pro-
missis suis adhibere dignatus est.

Nam nimis vetera si commemorem , longius quam sat

est revolverc videbor, quae miracula facta sint attestantia
promissis Dei ,
quibus ante annorum miilia prredixit
AbrahaR quod cmnes gentes benedictionem
in semine ejus
fuerant babiturae^. Quis enim non miretur eidem Abrabae
filium peperisse conjugem sterilcm eo tcmpore senectu- ^*,

tis, quo parcre nec foecunda jam posset atque in ejusdem ;

Abrabae sacrificio flammam coelitus factam inter divisas

victimas cucurrisse ^ •, cidcmque Abrahae praedictum ajj

' Psal. Lxxxxvi, 3.- — «Exod. xxn, 20. — ^Gcn. xit, 3. xvin, i8. ct xxii,

18. - ^ld.xxi, 'i. — ^iijij.xv, 17.

 I)E CIVIT/VTK DET, LTDER X. 465
^iiigclis coeleste incendiiini Sodonioriim *, quos Angelos
lioniinibus similes hospitio susceperat, etper eos deprole
ventura Dei pronilssa tcnucrat ^ ipsoque imniinente jani
incendio , mirani de Sodomis pcr cosdcm Angelos libe-
ratioiiem Lot filii fratris cjus , cujus uxor in via retro
respicicns , atcpie in magno ad- salcm rcpentc conversa ,

monuit sacramento ncmincm in via liberationis susc prae- ,

tcrita desiderare debere^ ? lUavero quae et quanta sunt,

qute jam pcr Moyscn pro populo Dci de jugo scrvitutis

crucndo in Jigypto mirabilitcr gcsta sunt ubi magi Pba- ,

raonis boc cst, regis .^gypti, qui populnm illunr domi-

,

natione dcprimebat ad hoc facere quaedam mira pcr- ,

missi sunt^, ut miraliilius vinccrentur ? Ilh cnim faciebant

vencficiis ct incantationibus magicis, quibus sunt mali
angcli , Iioc cst , dajmones Moyses autem tanto
dediti.
]^otcntius ,
quanto justius in nomine Domini qui fecit ,

ccjelum et terram , scrvicntibus Angelis , cos facile supe-

ravit. Dcnicjue hi tertia plaga deficientibus magis deccm ,

plagac per 3Ioysen magna mysteriorum dispositione com-

pletfc sunt 5 cjuilyus ad Dei populum dimittcndum Pha- ,

raonisetiEgyptiorum dura corda cesserunt. Moxcpie poe-

nituit, ct cum abscedentes Helirseos consec[ui conarentur,
illis diviso mari per siccum transeuntibus, unda hinc atcpie
iiincin sese redeuntecoopcrti etopprcssi sunt''. Quid de il-
lis miraculis dicam, cjuae cmn in deserto idcm populus duc-
taretur, stupenda divinitate crelDruerunt 5 acjuasquae, bibi
non potcrant misso , in cas, sicut Dcus prreccperat, ligno,
amaritudine caruisse silientescjuc satiasse ,
^ : manna esu-
ricntiljus venisse de coelo ^
; ct cum esset colIigentiJ)us

constituta mensura quidcpiid amplius ,

c[nisque collegcrat,
cxortis vermii)ns putruisse'' •, ante dieni vero sabbati du-
1 (ion. xviiT, '20. — = Li. x!x, i7-'iG. — ^F.xoJ. vii, io-:2. — ^ M.xiv,
5., _ : 7^1. XV, v!^. — '^l.J. XVI, f^: -^^ja^^iii^^^f = ' -

c.\. -
'

^ ^ •

m -^.
 ,,:

466 S. At^fStTM EPISCOPI

plum collectum , (juia sabbalo colllgero noh lloebat, nulla

pulredinevlolatuni : desideranLihusearnevese,I,quac tanto
populo nulla suflieerc posse vldeljalur, volatlllhus castra
compiela , ctcupiditatis ardorem lastidio satietatis extinc-

tuni ' : olnios hostes transilumquc prohihentes atquc

priieliantes , orante Moysc, nianibusque ejus in iiguram
crueis cxtentis , nuUo Ilei^rteorum cadente, prostratos '^

seditiosos in populo Dci, ac sese ah ordinata divinitus so-

cictatc dividentes, ad exemplum vishile invisihilis poenae,

vivos terra dehiscentc sul^mcrsos^ : virga percussam

petramtantocmuitiludiniahundanlla fluenta tudisse : ser-
pentum morsus morlireros ,
poenam justissimam peccato-
rum , in iJgno exaliato atque prospecLo renco serpente sa-
iiatos *, utetpopulo suhvenireLur aniicto, ct mors morte
destrucLa, velut crueifixcc morLis simillLudine signaretur?
Quem sano serpentem propter iacti memoriam rcserva-
tum , cuiii postea populus errans tanquam idolum colere
cccpissel , Ezeciilas rex religiosa potestate Dco servicjis
cum magua pietatis laudc contrivit.

^v^"- /v^W ivv" xv\: y\ •• aavxiwv^ wvi v wi vwv ww vwv vwv w w \ wv ww w \v vwv vwv

CAPIJT IX.

Ve illicitis nrtihus er^a cUemomim cuUum, iii qui-

hns Porphyrius Platonicus , qnuidam prohando

qucudani quasi improhando, versatnr.

H-Ec et alia nudla iuijuseemodi, qune omnia comniemo-

rare nlmis longum est, fiehant ad commendandum unius
Dei veri cultum, et muitorum falsorumque proliilicndum.

»'Niim. si, 3f. — ^Exod. xvn, ii. — ^Nuin. xvj, 3-i, 33. — ' '^Exoil.

JtJl, 6. fct N«JU- kx, !^. — "'

kl. XXI. fi ct f). — ('\\o'i^. iMir, 4.
 ,

Dfi riVlTATfi T>TA, LIBEfl X, A^l

Flebant r.ulem simplici ficle ntqiie ficlucia pietati.^ , noii
incantationibus et carmlnibus nciarinc curiositatis arte
compositis, quam vcl magiam , vel cletcsta])iliore nomine
goetiam (37) vel honorabiliore tlienrgiam vocant qui
,
,

quasi conanturista discenierc et illicilis arlibus deditos ,

alios damnabiles, cjuos ct maleiicos vulgus appellat, lios

enim ad goetiam pertinere dieunt : alios autem laudabiles
videii volunt, ([uibustbcurgiam deputantj cuni sint utri-
que ritibus fallacibus dajmonum obstricti sub nominibus
angclorum.
II. Nam et Porpliyrins quamdam cjuasi purgationem
animae per tbeurgiam , cunctanter tamen et pudibunda
quodam modo disputatione promittit 5 reversionem vero
adDeum lianc arteni praestare cuicjuani negat ut videas :

cum inter vitium sacrilegac curiositatis et pIiilosopbic-B

professionein sentenliis alternantibus fluctuare. Nuiic
cnimbanc artem tancjuam fallaccin ct in ipsa actione pe-
riculosam et legibus probibitam , cavendam inonet '
:

nuiic auteni velut ejus laudatoribus cedens , utilem dicit

cssemundandae parti aninise non quidem intellectuali ,

qua rerum intelligibiliuin percipitur veritas nullas ba- ,

bentium similitudin.es corporum sed spiritali qua cor- •,

,

poralium rerum capiuntur iniagines (38). Ilanc enim di-

cit per cjuasdam conseerationes tlieurgicas ,
quas teletas
(39) vocant, idoneaui fierl atcjue aptam susceptioni spiri-
luum et angelorum , et ad videndos deos. Ex cpiilms ta-
meii tlieurgicis tcletis fatetur intellectuali animre niliil
purgationis accedere, c|uod eam faciat idoneam ad viden-
duin Deum suum , ct perspicienda ca quic vere sunt. Ex
c[uo intelligi potest, cjualium deorum vel cjiialem visio-
ncm fieri dicat thcurgicis consecrationij)us , in qua noii
ea vidcntur c[iuc vere suut. I)eni{[ue aniuKun rationalem,
' Yiilo iiifra (.-.'tp. xxviu.

30.
46S S. AlGrSTIIVI EPISf.OPI

sive quod magis aiiiat tliccre , iiitcllcctualcm , m snpcrna

posse dicit evadere, ciiainsi fjuod cjiis spiritale cst, nulla
ihcurgica fucrit arte purgatum porro autem a tlieurgo
:

spiritalcm purgari liactenus, utuon cx hoc ad immorla-

lilatcm actcrnitatcmquepervcniat. Qiianquam itaque dis-
cernat a dacmouiljus angclos , acria cssc loca drcmonuiii,
rfilhcria cmpyrca disscrcns angclorum ct admoncat
vcl ,

utcndum alicnjus lUrmonis amicilia quo suhvectantevcl ,

paulLilumpossitclcvari a tcrra quisqiicpostmortcm, aliam

vero viam csse pcrhiheat ad angclorum supcrna consor-
Ua cavendam tanicn d?cmonum societatcm expressa
:

quodam modo conlcssione testatur, uhi dicit animam post

mortem kicndo jKcnas^ cultum dacmonum, a quihus cir-
cumvcnicljatur, Iiorresccre ipsamque theurgiam qnam
:
,

velut conciliatriccm angclornm dcorumque commendat,

apud talcs agcre potcstatcs negarc non potuit qucTc vel ,

ipsae invidcant purgationi animcT, vcl artihus scrviantin-

vidorum, qncrclam tlc hae rc Chalchvi ncscio cujiis ex-

promcns a Conqucritur, in([uit, vir iu Chaldea honus,
:

purgaudnc animae magno in mohmine frustratos sihi esse

succcssus, cum vir ad cadem potcns tactus invidia adju-

ratas sacris prccihus potcntias alligafset, ne postulnta
conccdcrcnt. Ergo ct ligavit IIlc, iiu[uit, ct istc non sol-

vit. « Quo indicio dixit apparjre thcurgiam csse t'uu honi

conficicndl qu;nn mali et apud dcos ct apud homines dis-

ciplinam • pati ctiam dcos, ct ad illas perturhationcs pas-

sioaescpie dcduci, (juas communitcr dsemonihus et homl-
nibus Apulcius attrihuit^ dios t.micn ah eis rctheriae scdis

altitudinc sepr.raiis, ct Platouis asscrcns iu illa discretione

$cntentiam.
 DE Cl^lTAlE DE!, LIUER X. AGO

CAPIT X.

Dc ikcargia^ qacF. falsam pargationeni wumis dcc-

monani iiK^ocationc j)roniit(it.

EccE nuiic alius Piatoniciis, queni docliorem ferunt^

rorphyrius, pcr nescio^qu;ini llieurgicam disciplinam
eliam ipsos doos ol)sLncLos j^assionibus cL perLurbalioniijua
diciL : quoniam sacris preciijus adjurari tcrrerique poLue-
ru nL, ne pr.xslarcnt animce purgation{?m , et ita lerreri
ab eo, qui impcrabat maimn, utab aiio,qui posccbat})o-
num, per eamdem artcm tb.eurgicam solvi ilio timorc non
possent, cL ad dandum benericium liberari. Quis non vi-
deaL licec oimiia failacium d:cmonnm esse commcnLa, nisi
corum miserrimus servus cL a gratiaveri Liberatoris alie-
nns? Nam si ii.Tc apud deos agcrcntur ])onos, pius iiji

utifsue vajeret bcneficus purgator animra, quam malevo-

lus impeditor, Aut si diis justis iiomo, pro quo agebaLur,
purgaLione videi)atur indignus, non utique ai) invidotcr-
riti, nec, sicut ipse dicit ,
per melum vaientioris numinis
impediti, sed judicio iii)ero id ncgaro dei3uerunt. riiirum
cst autem ,
quod Ijenignus iile Gljaid^eas, qui tlieurgicis
sacrisanimam purgarc cupie])at, TiOn invenit aiiquem su-
periorcm Deum, quivei plus terreret atque ad ijcnefa-
ciendmn cogeret territos deos, vei ai) eis tcrrentem com-
pesceret , ut iijjere ijenefacerent : si tamen tiieurgo Ijono
sacra defuerunt, quibus ipsos deos, quos invocabat ani-
mas.p.nrgritGrcs, i^rius an ilia tinioris pestc purgarct. Quid
enim c;!usa3 cst, cur Deus potenLior adhilieripossit af[uo
terreanUir, ncc possit a (|uo purgentur? An invcnilur
Dciis qiii c^audial invidnm, ct timorcin diis iiicutiat ne
benefaciant ^ ncc invcnilur Dcus quicxaudiat ])cncvoluni,
et timorcm diis aufcrat ut ])cnefaciant 1' tlieurgia pnic-
clara ! o animre prscdicanda purgatio ! ulji plus imperal
immunda invidentia, quam impetrat pura ])eneficentia :

imo vero malignorum spiriluum cavenda ct detestanda

falJacia, et salutaris audienda doclrina. Quod enim qui
]]as sordidas purgationes sacrilegis ritibus operantur,
qnasdam mira])i]itcr pulclu'as, sicut iste commemorat, vel
angclorum imagines vel dcorum tanquam purgato spi- ,

ritu vident, ( si tamen vel tale aliquid vident ) illud cst ,

quod Apostolus dicit : k Quoniam Satanas transfigurat sc

)) vclut Angelumlucis^ )) Ejus cnim smit iilapliantasmata,

qui miseras animas multorum falsorumque deorum falla-
cibus saois cnpiens irrctire, ct a vero veri Dcicultu, t[UO
solo mundantur ct sanantur, avertere, sicutde Proteo dic-
tum est :

rurma^ se voillt ili omncs :

liostiiiter inscquens, fallacilcr sul^veniens, utrobiquc no-

cens.

CAPLT XI.

De epistola Porphfrii ad Anehontein Ms^yptium, in

qua petit de di<>'ersitate dcemonum se doceri.

I. Melus sapuit iste Porpbyrius , cum ad Ancbontem

scripsit iflgyptium, ul)i consulcnti similis et qu.Trcnti, et
prodit artes sacrilegas ct cvcrtit. Et ibi quidcm omncs
dccmoiies reprol^at , (pios dicit ol) imprudcntiam trabere
'iiCor. XI, i^. — ^Vii"i;. Gcorg. IV,
 DE CIVITAtE DEr, LIDER X. •(/'t

humicliiin vnporcm , ct idco iion in rethcre , Scd in aerS

csse sub liuia, atqucin ipso lun;c globo : vcrumtamcn non
audct omncs fallacias ct inahtiasctineptias,quibusmento
niovctnr, omnibus d.xmoniljus darc. Quosdam namque Ijc-
nignos daemoncs morc appcliat ahorum, eiunomncs fi:cnc-
raHterimprudcntes esse fatcatur. 3iiraturautem cjiiod non
sohim dii alhciantur victimis, sedcliam compellanturatcjuo
coganturfaccrcquodhominesvolant ctsicorporeetincor- :

porahtatc dii a diTcmonibus chslin^^uunfur, cpiomodo deos

csse cxistimandum sit solem ct lunam, et visibilia c?etcra
in ccelo, quae corpora esse non dubitat; ct si dii sunt,
cpiomodo alii I^eni^fici , alli malchci essc dicantur^ et
t]uomodo incorporalibus, cum sint corporci , c'onjuni,^'\n-

tur. Quccrit ctiam veluli dubitans , utrum in divinanlibus

et cpiaedam mira facicntibus animre sint potenliores, an
alic|ui spiritus cxtriusccus vcniant, per cpios hcTc valeant^
Et potius venireextrinsecus conjicit, co quod lapichbus ct
Iierbis adhil)itis , et alligcnt quosdam , ct apcriant clausa
ostia , vcl alicpud cjusmocu mirabilitcr opercntur. Unde
dicit alios opinari csse quoddam gciuis , cui exaudire sit

proprium, natura fallax , omniforme, multimodum , si-

mulans dcos ct d?emones ct animas dcfunctorum ^ ct hoc

esse quod ciliciat hccc omnia cpi;c ^ idcntur bona csse vel
prava; cffiterum circa ea, quse verebona sunl, nihilopitu-
Jari , imo vcro ista nec nossc, sccl ctmale conciliare, et
insimulare atc[ue impedire nonnunquam virtutis scduIoS
scctatores, et plenum esse temeritatis ct fasLus, gaudere
nidoril)US , adulationibus capi , et Ccictcra qure de hoc ge-
ncrc fallacium malignorum(|uespiriiuum, cpii cxtrinsecus
in animam vcniunl, humanoS(|UC sensus sopitos vigilan-
tcsve deludunl, non tancpiam sibi pcrsuasaconhrmat, scd
tam tcnuitcr suspicatur aut dubitat, ut lircc alios asscrat
opinaii. Diliicile c[uippc fuit lanto phiiosopho cunclam
472 s. ALGiSTiM Erisi:or[

(liabolicam so('iclat(iii ncI nosse, vd lidciiter ari;iicrc,

quam quasiiliet anicula chiistiana ncc nosse cuuctatur ,

ct liberrime detestatur. Msi forte iste, et ipsum, ad qucm

scribit, Anebontcm tanc[uam talium sacrorum praeclaris-
simum antistitem ct alios talium operam tanquam di\ i-
,

norum ad deos colendos pertinentium admiratorcs vc-

et
recundatur offendere.
II. Sequitur tamen, et ea velut inquirendo commemo-
rat, qua3 sobrie considerata tribui non possunt nisi malig-
nis et fallacibus potestatibus.^ Quaerit enini cur tanquam
melioribus invocatis ,
quasipejoribusimpcrctur, utinjusta
hominis praecepta cxequantur : cur attrectatum re ve-
nerea non exaudiant imprecantem cum ipsi ad incestos ,

quosque concubitus quoshbet ducere non morentur cur :

animantibus suos antistites oportere alDstinere denuntient,

ne vaporibus profecto corporeis poiluantur, ipsi vero ct
ahis vaporilius ilhciaiitur et nidorilDus hostiarum •, cum-
que a cadaveris contactu prohibeatur inspector, plerum-
que iUa cadaveriljus celeljrentur quid sit quod non dae- :
,

moni vel ahcui animae dcfuncti sed ipsi soh et huiK) aut ,

cuicumque coelestium, homo cuihl^et vitio obnoxius in-

tendit minas , eosque territat falso , ut eis extorqueat ve-
ritatem. Nam et coehim se coihdere comminatur, et cEctera
similia homini impossibiha , ut illi dii tanquam insipien-
tissimi pueri faisis ct ridiculis comminationi])us territi,
quod imperatur efliciant. Dicitetiam scripsisseChferemo-
nem quemdam taiium sacrorum vei potius sacriiegiorum
peritum, ea quse apud ^gyptios sunt celeijrata rumoribus,
vel de Iside , vei cie Osiride marito ejus , maximam vim
liabere cogendi deos, ut faciantimperata, quandoillc, qni
carminibus cogit, ea seproderevei everterecomniinatur,
ubi sc etiam Osiridis niemlira dissipaturum terriljiiiter

dicit , si facere jussa negiexerint. Ihcc at(|ue iiujusmodi

 i)E civnATi; ])i:i, iiuKii \. 473

vana cL insana diislioniiucm ininari , ncc qiiibiisiiijcL, scd

ipsis ca4csLibuscL sidcrca Jucc iulgcnLibus, ncc sinc ct-

iccln, scdviolenla potcslaLc cogcntcm , atquc liis teno-

ribus adiacicnda quiic volucrit perduccntcm , mcrito Por-
phyrius admiratur : imo vcro sub specie mirantis et

causas rerum talium requirentis, dat intelligi illos lisec

agere spiritus ,
quorum genus superius sub aliorum opi-
nationc dcscripsit , non ut , ipsc posuit, natura ,
scd vitio
fallaccs, qui simulant dcos ct animas dcfunctorum, doe-
moncs autem non, uLait ipse, siraulant, scd plancsmiL.
Et quodei vidctur herJDis cL lapidibus ct animanLiJ)US ct
sonis cerLis quiJjusdam ac vocibus , ct figurationibus atque

figmentis quibusdam ctiam obscrvatis in coeli conversione

,

motibus siderum faJiricari in terra ab hominibus potcs-

,

tates idoneas variis eifcctibus cxequcndis totum Jioc ad ,

eosdem ipsos dc^moncs pertinet ludiiicaLores animarum

sibimet suJiditarum , etvoluptaria sibi ludibria dc Jiomi-
num erroribus exliibcntes. Aut ergo revera duJjitans ct
inquircns ista PorpJiyrius, ea tamcn commemorat, quibus
convincanLur eL rcdargaanLur nec ad cas potesLates, qujE ,

noJiis ad beatam vitam cajicssendam favcnt sed ad decep- ,

lores dtcmones pertinerc monstrentur , aut ut meJiora de

suspicemur eomodoVoJuit Jiominem Jrgyp-
piiilosopJio ,

tium talibus erroribus deditum ct aliqua magna se scire ,

opinantem, non superJja quasi auctoritate doctoris oifcn-

dere, nec aperte adversantis altercatione turJjare sed ,

qnasi quserentis et discere cnpicnLis Jiumiiitate ad ca co-

gitanda convertere , et c[uam sint contemnenda vel etiam
deviLanda monstrare. Dcniquc prope ad ^pistolse fniem
pcLiL se aJj eo doceri, quae siL ad JoeaLiLudincm via ex
«Tgyptia sapientia. CseLcrum iJlos, quibus conversatio cum
tJiis ad Jioc {,'SscL, ut oJj inveniendnm fugiLivum|vel pra3-
diuni comparandum, vcl proplcr nupLias,-vcl mcrcaLuram,
 ,

4/4 S. ALGISTIM EPISCOFI

vcl qiiicl liujusmodi, mcntemdivinam iiK[uietarent, fius-

tra cos vidcri dicit coluissc sapicntiam. Ula etiamipsanu-
mina, cum quibus convcrsarcntur , ctsi do crcteris rebus
vcra pr?edicerent ,
quoniam tamen dc bcatiludine nihil
cautum ncc satis idoncummoncrent, ncc deos illos esse ,

ncc J)cnignos diTmoncs , sed aut illum cpii dicitur lallax ,

aut liumanum omne commcntum.

CAPUT Xil.

De miraculis y qiue per sanclomm Angelorumminis'

ierium Deus verus operatur.

Veuum quia tanta et talia gcruntur liis artibus , ut uni-

versum modum humanac facultatis cxccdant, quidreslat,
nisi utea quae mirifice tanquam divinitns pracdici vcl ficr-
5

videntur, ncc tamen ad unius Dei cultumreferuntur, cui

simplicitcr inluiercrc , fatentibus quoque Platonicis ct per
multa tcstanlibus, solum bcatificum bonum cst , maligno-
rum dcTmoniun ludiljria ctscductoria impcdimenta, qute
vera pictate cavcnda sunt, prudenter intelligantur ? Porro
autem qu.TCumqucmiracuIa, sivc pcr Angelos , sive quo-
cumquc modo ita divinitus fiunt , ut Dei unius , in quo
Solo bcata vita est , cultum religionemque ccmmendent
caverc ab eis vcl pcr cos, qui nos sccundum veritatcm
pictatemque diligunt, ficri, ipso Deo in illis operantc, cre-
dendum est. N '(|ue cniui audiendi sunt , ([uiDcum invi-
S ibilem v's bilia miracula operari ncgant •, cum ipse etiaui
Secundum ipsos feccrit mundum, quem ccrtc visibilcm
negarc non possunt. Quidquid igiiur luirabile fit in hoc
mimdo,profectominusest quam tolushic mundus, idcst,
 3,

1)£ CivIiAXE Ltlil, LlUKK 5:. i'/

ccielnm cL terra et oninia, qurc in eis sinit, qiife certe Dens

lecit. Sicntaulem ipse qui lccit, ita niodus quo fecit oc-
cultus cst ct incompreliensiliilis liomini. Quamvis ita(|ue

miracula visibilinm naturarum videndi assiduitate vilue-

rint 5 tamen cum ca sapienter intuemur, inusitatissimis
rarissimisque majora sunt. Nam
omni miraculo (|uod
et
fit pcr hominem , majus miraculum est homo. Quaproptcr
Dcus, qui fecit \isibilia coehuu ct terram, nondedignatur
facere visi])iha miracuhi incccJo vcl in terra, (juibus ad se
invisibilem colendum excitet animam adhuc visibihbus dc-
ditam : ubi veroetc|uandofaciat, incommutabileconsihum
penes ipsum cst, in cujus dispositione jam tempora facta
sunt c[uaccumcj[ue futura sunt. Nam temporalia movcns ,

temporahter non movetur nec ahter novit facienda, ; quam

facta : nec aliter invocantes cxaudit, (piam invocaturos
V idet. Nam et cum exauchunt Angch (^jus, ipse in eis cxau-
dit, tanquam in vcro, nec manufacto tcmplo suo, sicut
in hominibus sanctis suis 5 cjusquc temporahtcr fiunt jussa,
asterna ejus lege conspecla.

i.V\WV\AVVt VW^ VVW VWA vwvvwvvvwww \w\ vwv\w\ \vv\ \vw \vv\ ww * w\ vwv \ wv

CAPIjT XIIL

De ini>isihili Deo , qui se visihilem sccpe prcestiterit

non secundimi quod est , sed secundum quod po-
terant ferre cernentes.

Nec movere debct, quod cum sit invisil)ihs, srepe vl-

sil)ihter Patribus apparuisse memoratur'. Sicutenim sonu^

quo auchtur sententia in silentio intelhgcntiae constituta ^

rioii est hoc cpi()d ipsa : ita ct species, (|Ua visus est Deus
' Geii. xxxu. ExoJ. xxxni. Nuiu. xu,
 ,,

47G S. AIGISTTM EPlSCOn

iii ii.Uiira iiivisihili cx)nsiitLiliis, nou craL (juod ipse. Ve-
ramLaiiieii ipse in cadem spccie corpor;iii videh^Uiir, sicut
illa seiiLenLia ipsa in sono vocis auditur : nec iili ignora-
hanL, invisihilem Deuni in specie corporali ,
quod ipse non
crat , se videre. Nam ct loquehatur cum loquente Moyses ,

et ei tamen dice])at : (c Si inveni gratiam ante te , ostende

)) mihi temetipsum, scienter ut videamte'. )> Cumigitur
oportcret Dei legeminedictis Angelorumterrihilitcrdari^
non uni bomini paucisve sapientiijus , sed universre genti
et populo ingcnli, coram codem p(3puloniagna factasunt
in unum daLatur conspiciente mul-
monte, uhi lcx per .

titudine metucnda ac tvemenda qua3 fiejjant. Non cnim

populus Israel sic Moysi credidit, quemndmodumsuo Ly-
curgo Lacedaemonii quod a Jove seu Apolline leges, ([uas
,

conditlit, accepisset. Cum enim lex dajjatur populo, (jua

coli unus ju1)ehatur Deus, in conspecLu ipsius populi

qnantum suilicere divina providentia judicai)at, mirahi-

libus rerum signis ac motihus appareljat ad eamdem le- ,

gem dandam CreaLori scrvire creaturam.

(VVM V W» VVVI VWV V VVV V VV, VV4V VVVV V VVV VV VV V VVV V VVV VVVV VVVV VVVV VVW V vvv vv vv vw\ w

GAFUT XIY.

De luioDeo colendo , non solampropler cetema, sed

etiain propter leniporalia benejicia ,
quia wa\'ersa
in ipsiiis proi^ide/Uicv poiestate consistiint.

SicLT autem unius lioriiinis ita humani generis quod , ,

ad Dei populum perLinet recLa eruditio per quosdam ar-

,

Liculos temporum tan^juam selaLui::! proiecit r.ccessihus

ut a temporaliljus ad ictcrua capienda ct a visihiidjus ad

' ExoJ. xwiii, i3.

 DE CIVITATE DKI, LHIEH X. 477
invisil)iliasnrgor(lin'- iia sane nL clinni illo tcmporo, fjno
visibilia pi'oniilLi.banlnr divinitns prrcniia, nnns tanicn
colendLisconinieiidarctnr Dcns, ne mens linniana vel pro
ijisis terrenis vitoc transitoriae beneficiis cuiqnani nisi vcro
animae Creatori ac I)oinino snbderetnr. Omnia cpaippc,
qnac pr.Tslare hominibns vel Angeli vcl liomines possnnt,
in nnius esse OnniipoLentis potcstate c[nis(|uis dillilcLnr,
insanit. Dc pro\ idciitia ccrtc PloLiinis Platonicns dispntat,
eanKjnc a snmmo Deo , cnjns estintclligibilisatcpie inci-
iabilis pnlchritndo , ns(pie ad luiec terrena etimapcrtiii-
gcre, noscnlornmatqnc foliornm pnlchritndinecomprobat,
qnae omin'a (jtiasi aljjecta et vclocissime pereuntia deceii-
tissimos formarnm snarnm nnmeros habere non posse con-
firmat, nisi inde fornientnr, nbi forma intclligibihs et
incommntabilis simnlhabens omnia perseverat. Hoc Dc-
minns Jcsus ibi ostcndit, ubi ait Considcrate lilia agri, ; cc

))nonlaborant, ncfpie ii-nt Dico antciii vobis, cpiia nec:

))Salomon in tanta gloriasnasicaniictns est, sicntnnnm

)) cx eis. Qnod si focnnni agri , fpiod hodic est et cras iii

)) clibannm mittitnr , Dcns sic vcstiL, cpianLo niagis vos

)) modicffi fidci' ?» Optimeigitnranimahnmanaadhnc Lcr-
rcnis dcsidcriis infirma, ca ipsa (|urc tcmporalitcr cxopLaL
bona infmia aLf|ue terrena \ltve huic transitoriae neces-
saria, et pr.T iUius vit«i sempiternis beneficiis contem-
nenda, noii tamcn nisi ab uno Dco expectare consucscit,
ut ab illiu-; cuiLu c tiam ia istorum desiderio non recedat,
ad (|ucm contnnptu coruai ct ab cis aversione perveniat.

> Ma^th. vr, 28-3o.

47i B. AlCJrSTTJsI fiPISCOPt

i\ \,X\\ \A\\\\\X v\\\ \\\\y\\\ \\\\ \\\\ \\ \\ wvx tw^ t VV\ VW\ \W» W» « \\\\ W\\ \\\\ iV*V

CAPUT XV.
Pe jninisterio sanctonim Angelorumj quo providen"
ii(V Dei sen'iunt,

Sic itaque dlvliicie pi'ovldentloe placnit ordinare tempo-

rnui cnrsnm , ut queuiadmodnin dixi, et in Aclihns Apos-
lolornmlegitur lex in edictis Angelornm daretur de unins
,

veri Dei cultn '

, in quibus et persona ipsius l)ei , non qni-
dem per snam snbstantiam ,
qnaj semper corruptibilibns
oculis invisijiills permanet, sed certis indiciis per snbjec-

tam Creatori creatnram visibilitcr apparoret , et syllabatim

pcr transilorias tenipornm mornlas linmanai linguae voci-

])us loquerctur, qni in sna natnra non corporaliter , sed
spirltallter- non sensiljiliter, sed intelllgiliiliter; non tem-
poraliter, sed, ntita dicam , aeternaliter, nec incipltloqui,
nec desinlt : quod apnd illum sincerins audiunt, nou
corporis aure , sed menlis , minislri ejus et nunlii ,
qui cjus
vt'rllate incomnuUaljUi perfruuntur immortaliter beati;
ct (piod faciendum modis inellabilibus audiunt , et usque
iii ista visibilla atque sensibilia perdncendum, inxunc-
taiiter atque indiiiiculter elliclnnt. lliec autenilex distri-
butione temporum data cst ,
qnocpriusliabcret, ut dictum
cst, promissa terrena, quibustamen significarcnturaeterna,
qua3 visibilibus sacramentis celebrarent nudti, intellige-
rent pauci. Unius lamen Dei cultus apertlssima illic ct
vocum et rerum omnium contestatione praecipitnr, non
unins de turba , sed (jui ieclt c(Dolnm et terram , et omncm
animam. et omnem spirilum ([ui uon est quod ipse. llle

' Act. Yii, 53.

 DE CIYITATE EEt, LIBETl X. •479

cnim fecit, li?ec facta sunt ; nlque ut s;nt et bene se lia*

bcant, ejusindigent a (|uo facla sunt.

IW\» \ VV> VVV» VVVV \ VVV VVVV V vv^ \v\\ v\v\ vvv\ w v\ vw\ vvw wvv \w\ \\ w \ vw vvw vvv\ v^

CAPUT xvr.

An de promcrenda heata vita liis Angelis sit creden-

dum, qiii se coli cxigunt honore di^uiw; an vero
illis qui non sibi^ sed uni Deo sancfa prcecipiunt
7'eligione serviri.

I. QciBus iuitur Anqclis dc ])cata ct scmnitcrna vita crc-

tlcndum cssc ccnscmus? Utrum cis qui sc rcligionis ritil)us

coli \ olunt , sibi sacra ct sacrificia flagitantcs a mortalibus
cxbibcri 5 an cis qui hunc omncm cullum uni Dco crcatori
onniium dcbcri dicunt , ciquc rcddcndum vcra pictato
prrecipiunt, cujus et ipsi contcmplationc bcati sunt , ct

nos futuros esse promittunt? Illa nam([uc visio Dci tanlce

pulchritudinis visio est, et lanto amorc dignissima, ut sin(i

pnrditum atquc abundantem

liac quibuslibet abis bonis ,

non dubitet PJotinus infclicissimum dicerc. Gum ergo ad

huncunumquidam Angcli quidam vcro ad scipsoslatria
,

colcndos siirnis mirabihbus excilent : et hoc ita ut illi islos

coh proliilicant , autem ilhnn prohibere non audeant

isti
^

quil)us potius sit crcdendum rcspondeant Platonici res-

, ,

pondeant (|uicumquepliilosophi rcspondcant theurgi, vcl

])otius periurgi^ hoc cnim sunt illocomnes artcs vocabulo

digniorcs. Postrcmo respondeant homincs, sinllusnaturfe

sua3 sensus quo rationalcs crcati sunt , ex aliqua parte
vivit in cis : rcspondeant, inquam , cis-ne sacrificandum
sit diis V(d Angclis, qui sibisacrificari jubcnf? an illi uni,
cui jubcut hi qui et sibi et istis prohil^enl? Si iiec illi, ncc
 ;

480 S. AlGtSTIKI EPISCOPI

isli iillarniracula faccTcnt, sccl tantum pra^ciperent, alii

quiclem ut si])i sacrificaretur , alii vcro icl vetarent , scd

uni tantum juljcrent Dco j
salis clcbcrct pictas ipsa disccr-

iicrequid horum dc lastu superljia^ quid de vera rellgione ,

dcscenderet. Plus etiam dicam si tantum lii iniraliilibus :

factis humanas permovcrcnt mentes , cpii sacrificia sil)i

expetuut , ilh autcm qui hoc prohii^ent et uni tantum ,

Deo sacrificari jubent ncquarpiam ista visibiha miracula

,

faccre dignarentur •,non sensu corporis, scd ra-

profecto
tione mentis prccponciida eorum csset auctoritas cum :

vero Deiis id egerit adcommcndandacloquia vcritatissu;c

ut pcr istos immortales nuntios non sui fastum, sed ma- ,

jestatcm ilhus procchcantcs , faccrct majora , ccrtiora, cla-

riora miracula, nc infirmis piis illi qui sacrificia sibi ex-
pctunt, falsam rehgionem lacihus persuadercnt , eo cpiod
sensil)us eorum c|u.cdam stupcnda monstrarent cpiem :

tandcm desipere hl^cat nt non vera chgat quoe sectctur,

ita ,

ubi et amphora invcnit quoc mirctur?

II. Illa quippe miracula dcorum gentihum cj^une com- ,

mcndat historia, non ca dico qure intcrvalhs temporum

occultis ipsius mundi causis verumtamcn sub divina pro-
,

videntia constitutis et ordinatis monstrosa contingunt

quales sunt inusitati partus animalium, ct coelo tcrraque
rerum insolita facies , sive tantum tcrrens , sive etiam no-
cens, quiie procurari atquc mitigari dirmoniacis riti])us

fallacissima corum astutia perhibentur sed ea dico, qnae :

vi ac potcstate eorum fieri satis evidentcr apparct ut cst ,

quod elligics dcorum Penatium quas de Troja yEneas fu-

giens advexit, dc loco in locum migrasse refcruntur;
quod cotem Tarqihnius novaculasecuit; cpiodEnidaurius
scrpens iEsculapio naviganti Piomam comcs adlucsit quod ;

navim, quasimulacrum mairisPlnygi.nR vclicljatur, lanlis

hominum boumque conatibus immobilem reddilam, una
 , ,:

v~''~j'J2 '
DE civiT\TE nEi, libTeiI X. 481
miilicrcula zona alligatam acl suaj pudicitiac testimonium
movit et traxit •, qucd virgo Vcstalis de cujus corruptione
,

quaestio vertebatiir, aqua impleto criljro de Tiberi, neque

pcrfluente, abstulit controversiam. Hsec ergo atque alia liu-
jusmodi ncquaquam illis, quoe in populoDci facta legimus ,
virtute ac magnitudine conferenda sunt quanto minus :

fti qune, illorum quoque populorum ,

qui tales deos co-
lucrunt, legibus jiidicata sunt prohibenda atque plectenda,
magica scilicet vel theurgica? quorum pleraque specie
tenus mortalium sensus imaginaria ludificatione decipiunt,
quale est lunam deponcre 5

Donec suppositas,

ut ait Lucanus
proplor dcspumct in herbas :

quaedam vero etsi nonnulHs piorum factis videantur opere

cosequari, fmis ipse quo discernuntur, incomparabihter
Ikpc nostra ostendit excellere. Ilhs enim multi tanto mi-
luis sacrificiis colendi sunt, quanto magis lioec expetunt
l)is vero unus commendatur Deus ,
qui se nulhs tahbus
indigcre, et Scripturarum suarum testihcatione, et eo-
rumdem postea sacrificiorum remotione demonstrat. Si
crgo Angchsibi expetunt sacrificiura ,
praeponendi eis sunt
ilh qui non sil)i, sed Deocreatori ornnium , cui serviunt.
Ilinc enim ostendunt quam sincero amore nos diligunt
quando persacrificium non sibi sed ei nos subderevolunt
,

cujus ct ipsi contemplatione beati sunt, et ad eum nos

pervenirc , a quo ipsi non recesserunt. Si autem Angeli,
qui non uni , sed plurimis sacrificia fieri volunt, non sibi,
scd eis diis volunt ,
quorum deorum angeli sunt 5 etiam
sic eis proepoiieudi sunt illi, qui unius Dei deorum Angeli
sunt , cui sacrificari sic jubent, ut ahcui alteri vetent 5 cuni

' Luran. lib. vi.

(IX. 31
 ,,

482 S. AUGUSTIIVI EPISCOPI

comm luillus huic velet , cui uni isti sacrificari jubent.

Porro si ,
qiiod niagis indicat eorum superba lallacia , nec
boni 5 nec ])onorum deorum angeli sunt , sed doemones
mali ,
qui non unum sohun ac summum Deuni, sed se
ipsos sacriiiciis coli volunt ; ([uod majus quam unius Dei
contra eos eligendum est praesidium , cui serviunt Angeli
boni ,
qui non sibi , sed illi jubent ut sacrificio serviamus,
cujus nos ipsi sacrificium esse debemus ?

i VV^ VVV% Vi \^ XV^'»'^ V\> VV\\ V'VVVVVV\'VV\»'VV\VVVVVVVV%'VVV»VVVV\VV»VV\'» vv\>vv»\.vvv» vv

CAPUT XVII.

Ve j4rca Testamenti miraculisque signonmij quce

ad commendandam Legis ac promissionis auctO"
ritatem divinitus facta sunt.

Proinde lex Dei qu?c in edictis data cst Angelorum

,

in qua unus Deus deorum religione sacrorum jussus est

coli alii vero quilibet prohibiti in Arca erat posita
, quae ,
,

Arca Testimonii nuncupata cst. Quo nomine satis signifi-

catur non Deum, qui per illa omnia colebatur circum- ,

cludi solere, vel contineri loco , cum responsa cjus et quae-

dam humanis sensibus darentur signa exillius Arcae loco,
sed voluntatis ejus hinc testimonia perhiberi. Quod etiam
ipsa lex crat in tabuhs conscripta lapideis, etin Arca, ut
dixi ,
posita ; quam tempore peregrinationis in eremo
cum Taljernaculo quod similiter appellatum est Taberna-
culum Tcslimonii, cum de])ita sacerdotes veneratioiiQ
portal^ant signumque erat, quod per diem nubes appa-
:

rcl)at, qua^ sicut ignis nocte fulge])at ' : quae nuljcs cum
movcrelur , castra move])antur ^ et u])i staret, caslra po-
'Exotl. xin, 21.
 ,

T)T. CIVITATC Dr , LIRETi ^'. -483

liebcinlar'. Reddita suiit auleni illi legi magnl miraculi

testiinonia ,
prscler ista quoc dixi , ct proeter voccs, qu.ie ex
ilJius Arcfe loco cdcbanlur. Nam cnni, tcrram pronvissioni.s
intrantibus, eadcm Arca transiret Jordanem, fluvius ex
parte superiore snljsistens , et cx infcriorc dccurrens , ct
ipsi et populo siccnm prtelmit transcundi lociun -. Deindc
civitatis, qux' prima hostilis occurrit morc gcntium deos
,

plurimos colens, septics eadem Arca circnmacta, muri

repente ccciderunt, nulla manu oppugnati, nulio ariete
percussi ^ Postbirc etiam, cum jam in tcrra promissionis
cssent, et cadcm Arca proptcr eorum peccata fui.-sct ab
liostibns capta lii qni cam ccperant, in templo Dci sui,
,

qncm proe c?ctcriscolcbant, honorificecollocaiunt, aljemi-

tesquc clauscrunt, apcrtoque postridie, simulacrnm, cni
suppUcabant, invenernnt coUapsum dcformitcrque con-
fractimi ^. Deinde ipsi prodigiis acti dcformiusque puniti, ,

Arcam divini Tcstimonlipopulo, undc ccpcrant, reddidc-

runt. Ipsa autcm redditio qualis fuit? Lnposuerunt eam
pLaustro, ciquc juvcncas, a quibus vitnlos sugentes abs-
Iraxerant, sulijunxcrunt, et eas quo vcUcntire siverunt ^,

ctiam binc vim divinam cxplorarc cupientes. At ille sine

homineduce atque rectore, ad Hcbraeosviampertinaciter
gradientes , ncc revocatrc mugitibus esuricntiumliborum,
magniun sacramentum suis cultoriJDus rcportarant. Ila^c
atque hujusmodi Dco parva sunt scd magna terrcndis ,

salubriter erudiendisque mortalibus. Si enim phiiosophi

prcccipuequePLatonici, rcctiuscoetcris sapuisse laudantur,
sicut paulo ante conmicmoravi ,
quod divinam providcn-
tiam h?ec quo(|UC rcrum infima atquc tcrrcna administrare
docucrunt, numcrosarum tcstimonio pulchrituchnum, quce
non solum in corporibus animalium, vcrum in herbis etiam
focnoque gignuntur 5
quanto cvidcntius liccc attcstantur
1 EsoJ. XI-, 34.— '.los.iiT, iG,— ^ja VI, 20. — 4 Rc.T, 2.-5 Id. vj, T.
31.
 ,

484 S. AroiSTTM f.piscopi

divlnilati, ({U.t nd horam prirdicalioiiis cjus fiunt, ubi ca

rcli^^io commcndatur, ([ua" omnihus cooicslihus, tcrrestri-

bus, iuicrnis sacrilicari vctat, uni Dcotantum JuIkmis, qui
solus diligcns ct diJcctus hcatos fhcit, corumc|uc sacrili-
ciorum tcmpora iiupcrala prrciinicns ca([uc pcr mch^m^m ,

saccrdotcm in mclinsmulanda praedicens, non ista se ap-

pitcrc, scd pcr ha'c alia poliora significarc tcstatur- non
ut ijisc his honorii)U3 sui)hmctur , s(xl ut nos ad cum co-
lcn(hun , cicjiic colijcrcndum ignc amoris cjus acccnsi ,

(!Uod nubis , non ilii bonum cst , cxcitemur.

CAPUT XYIH.
Contra cos qui cle miraculis , quihus Dei pojndus eru
(litus
(iitus cst
cs , ne^'ant ecclesiasticis libris esse cre-
dendum

An dicct ali([uis ista falsa cssc miracula , ncc fuisse

iacla, scd mcndacitcr scripta? Quis(piis hoc dicit, si de
his rchus ncgat omnio ullis litteris cssc crcdcndum ,
po-
tcstcliam dicere ncc deos ullos curarc mortalia. N(m cnim
se aiitcr coicndos csse pcrsuascrunt, nisi mirahilium opc-
rr.m cilcclibus, quoruiu ct historia gcntium tcstis cst

(juarum d:i se oslcniarc mirai)ilcs ,

polius ([uam utilcs
ostcndi're i)otucrunt. Undt! iioc opcrcnostro , ciijushunc
jam dcciinum manibus, non cos sus-
li!)rum liai^cmus in
cej:)imus rciMlcndcs (|ui vcl uliam esse vim divinam nc-
,

gant, vcl humana non ciirure contenduntj scd eos, qui

noslro Dco conditori sanct;e ct glorosissimae Civitatis dcos
suos pra^icrunt, n(\S(^icntcs cum i|)sum csse ctiam mundi
iiiijasNi.-^il^ilis ci uuilaliilis iiivisinih ni cl iucommn^ibilcm
 ,

DK (;i\iTA.ii; i)i;r, liuku \. 485

rondiloicin, et \']lx ]h",\\x r.oii (1(> liis, (iiia^ coiulidil, scd
de Sf ipso vorissinuini Inrt^iiorcni. Kjiis cnim Prophctu
veracissinuis ait : « Milii antcni adlircrcrc Doo, bonnni
» cst'. « Dc linc nanKjuc boniint(rplii!osoplio3(inrcvitnr,
ad (piod adipisccndr.in oninia ollicia rcfcrcnda sunt. Nec
dixit istc: « ^lihiaulcni diviliisabnndare,]>onian est; aut
insigniri purpura ct sccptro, vcldi;idcuiate cxccllcrc ; aut
(juod nonnuUiciiani plnlosopliorunulirorcnonc^riibcrup.t:
(( MihivoJuptas coru!)ris boiunn cst : ;uit (juod niclius veliu
m(4iorcs dicerc visi sunt: ((Mihi virtus aninii nui boninn
cst : « scd, ci Milii , in(piit, adh.ixMvrc I)co, bonuniest. »

iloc cuni docucrat , cui uni tantunuuodo sacrilicandum

sancti (|U0(jue Angcli cjus miracul(U'um cliam conlcsla-
tione mouuerunt. rndo ct ipsc sacrificium cjus factus
crat, cujus iguc intclhgibili corrcpUis ardcl^at, ctin cjus
incfrabilcm incorporcunKpic ccmulcxum srtucto dcsidcrio
fcrcbalur. Porro autcmsi mullum dcorum cul"ior(_>^, ((jua-
lcscunKjue dcos suos csse arbitrcntur, ) ai) cis iacta csse

miracula , vcl civilium rcrum historiiXi , vcl liljris magicis,

sivc, (juod houestius pulant, ihcurgicis crcduut, ([uid
causaj cst , cur illis Liitcris nolint crcdcrc , isia facta css()

(juibus tanto m.uor dc])ctur fidcs, ({uanto supcr omncs

cst magnus, cu.i uni soii sacriiicjuidam css;' pritcipiLint;'

' l'jal. Lxxn, '^S.

48G s. AtGLsxiJM Enscori

IWW VV\% VV\A VVV^ VW\ WVV WVV VW» VWV WVVWVWWV VWVVWVVWV WW VWWWf\ www

CAPUT XIX.
Qiue ratio sitvisihiUs sacrificii , qiiod uni vero et in-
visibili Deo offerri docet vera religio.

Qvi autem putant lisec visibilia sacrificia diis aliis con-

gruere , illi vero tanquam invisibili invisibilia , et majori
majora, melioric{ue meliora, qualia sunt pur^e mentis et
])ono3 voluntatis ofiicia 5
profecto nesciunt hpcc ita esse

signa illorum , sicut verlja sonantia signa sunt rerum.

Quocirca sicut orantes atcpie laudantes ad eum dirigimus
significantos voces, cui res ipsasin corde, cpias significa-
mus, oflcrimus : ita sacrificantes non altcri visibile sacrifi-

cium oirerendum esse novcrimus, cpiam illi cujus in cor-

diljus nostris invisibile sacrificium nos ipsi csse debemuS.
Tunc no]>is favent, nobiscpie congaudent , atque ad hoc
ipsum nos pro suis viribus adjuvant Angeli c[uicpie virtu-

tescpie superiores et ipsa Jjonitate ac pietate potentiores.

Si autem ilhs hsec exhibere voluerimus , non hbenter acci-

piunt , et cum ad homines ita mittuntur ,ut eorum prse-
sentia scntiatur, apertissime vetant. Sunt cxempLa inLit-
teris sanctis. Putaverunt quidam deferenchun Angehs
lionorem , vel adorando , vel sacriiicando ,
qui debetur
Deo , et eorum sunt achnonitione proliilDili ,
jussique hoc
ei deferre, cui uni fasesse noverunt'. Imitatisunt Ange-
los sanctos etiam sancli homines Dei. Nam Paulus et Bar-
nabas, in Lycaonia facto cpiodammiraculosanitatis, pntati
suntchi, eiscpie Lycaonii immoLTre victimas voluerunt^ •,

quod a se luuuih pielatc rcmoventes , eis in cjucni crede-

' AiX)C. XIX; Ct XXII. ^ACt. XIV; 11, 12.

 DE CIVITlTE DEI, LIUEK X. 487
rent annunUavcrunt Deum. Ncc ob aliud fallaccs illi su-
perbe sibi hoc cxigunt , nisi quia vero Deo deberi sciunt.
Non enim revera , utait Porpbyrius, et nonnuUi putant,
cadaverinis nidoribus , sed divinis bonori])us gaudenti
Copiam vcro nidorum magnam babent undique, et si

amplius vellent, ipsi sil)i potcrant exbibere. Qui ergo Di-

vinitatem sibi arrogant spiritus , non cujusbbet corporis
fumo, sed suppbcantis animo delectantur, cui decepto
sul)jectoque dominentur, interekidentes iter ad Deum
verum, ne sit bomo iUius sacrificium, dum sacrificatur
cuipiam proetcr illum.

<t*\VV^VVV\VV**\**»*VV»'VVW%t*^'VVV\%VVtVVW*VV»VVV*VI/%'>\V»'»VV\»\\'V'»\'VV»'V'VV»VV*'»

CAPUT XX.

De summo veroc/ue sacrifwio , quod ipse Dci et hc-

mimim Mediator effectus est.

Unde verus illc JMediator , in quantum formam servi

accipiens mecUator clVectus cst Dei et liominum bomo

Christus Jesus , cum in foi^ma Dei sacrificium cum Patre
sumat , cum quo et unus Deus est , tamen in forma servi

sacrificiummakiit esse quam sumere, iie vel bac occasione

quisquam existimaret cuilibet sacrificandumessecreaturae.
Per hoc et sacerdos est, ipse oflerens ipsc et oblatio. ,

Cujus rei sacramentum quotidianum esse voluit Ecclesise

sacrificium quse cum ipsius capitis corpus sit se ipsam
: ,

per ipsum dicit oiferre. Hujus veri sacrificii multipbcia

variaque signa erant sacrificia prisca sanctorum , cum boc
unum pcr multa figuraretur \ taiKjuam verbis multis res
una diceretur , ut giue fastidio multum commcndarctur
488 s. AtGUsxiNi Episcori
Hic summo veroqiie sacrificio ciincta sacrificia falsa cesse
runt.

% VVVVW\AVV\ 1VWVVV\ vwvwwww vvw vwv vwv ww vw\ vvw vv wwww vw\ vvw vwv

CAPUT XXI.

De moclo potestatis dcGinonibus datcB acl glorifican-'

dos sanctos pertolerantiani passioniini , quiaerios
spiritusnon placando ipsos , secl in Deo perma-
nendo vicerunt.

MoDEiiATis autem praefinitisque teinporibus, etiam po-

testas permissa dasmonibus , ut hominibus (|uos possident
excitatis, inimicitias adversus Dei Civitatem tyrannice
exerceant, sibique sacrificia non solum al) oiferentibus
sumant , et a volentibus expetant, verumetiam alj invi-
tis persequendo violenter extorqueant , non solum perni-
ciosanon est, sed etiam utilis invenitur Ecclesise, ut
Martyrum numerus impleatur quos Civitas Dei tanto *
:

clariores et honoratiores cives habet, quanto fortius ad-

versus impietatis peccatum etiam usque ad sanguinem
certant. Hos multo elegantius , si ecclesiastica loquendi
consuetudo pateretur , nostros heroas vocarcmus. Hoc
enim nomen a Junone dicitur tractum ,
quod grrece Juno
r.pv. appellatur 5 et ideo nescio quis filius ejus secundum
Graecorum faljulas , Heros fuerit nuncupatus : hoc \dde-
licet vekui mysticum significante faljuLT, quod aer Junoni
deputetur ubi vohmt cum da^monibus heroas hal)itare
,
,

quo nomineappellantalicujus meritianimas defunctorum.

Sed a coiltrario Martyres nostri lieroes nuncuparentur, si,

ut dixi, usus ecclesiastici sermonis admittcret^ non cpiod

' Apoc. VI, II,

 :

BE ClvnATE DEI, LIBER \. 489

eis esseL cum cl?emoiiibus in aere societas , sed quod eos-
tlem dsemones, id est, aerias vinceient potestates ^ et in
eis ipsam ,
quidquid putatur significare , Junonem ,
qurc
non nsque(|uaque inconvenienter a poetis indneitur ini-
mica virtutibus et coelum petentibiis viris ibrtilms invida.

Sed rursus ei succumbit infeliciter ceditcpic Virgilius , nt

cum apud eum illa dicat :

Vincor ab .Enea'....

ipsum iEneam admoneat Heienus cpiasi consilio religioso,

et dicat
Jinioni canc vota libcns, doniinaniqne potcnlem
Siipplicibus siipcva donis^

Ex qua opinione Porphyrius , cjuamvis non ex sua senten-

•tia , sed e\ aliorum , bonum dicit Deum vel genium non
^enirc in hominem, nisi malus fuerit ante placatus, Lan-
([uani fortjora sint apud eos nuraina mala c[uam bona ^

{|uandoc[uidem mala impediunt adjutoria Ijonoriuii , nisi

eis placata denilociim, maliscjue nolentil)us j)ona prodesse

non possunt nocere autem mala possunt, non
; sibi valen-
tibus resistere bonis. Non est ista verre veraciterque sancta?
religionis via : non sic Junonem lioc est aerias potes-
, ,

tatespiorum virtutibus invidentes nostri Martyrcs vin-

cunt. Non omnino, si dici usitate |")osset, heroes nostri
supplicibus donis, sed \irlutibus divinis Heram superant.
Commodius (juippe Scipio Africanus est cognominatiis ,

(juod virtute Africam vicerit , cjuam si liostes donis pla-

casset , ut parcerent.

•Vii-". .'Encid. vii. — -U. lu.

490 S. AUGtSTIKl Einscopi

wxy w V» vw» \t\\ w\\ vv V» vwv wv» vvvv vvw vvv» vvvv vv/vv vvw vw» vw» vvv» ww vvw VI

CAPUT XXII.

Unde sit sanctisndverswn damiones potestas, et

unde cordis vera purgatio.

Vera pietate iiomines Dei aeriam potestatem inimicam

contrariamquc pietati cxorcizando cjiciunt, non placando^
omncsque tcntationes adversitatis ejus vincunt orando,
non ipsam sed suum Deum adversus ipsam. Non cnim
,

aliquem vincit, aut subjugat, nisi socictate peccati. In

ejus ergo nominc vincitur, qui liominem assumpsit, egit-
que sine peccato , ut ipso sacerdote ac sacrificio fieret
remissio peccatorum , id cst ,
pcr Mediatorem Dei et lio*

minum hominem Gbristum Jcsum ,

pcr quem facta pec-
catorum purgatione reconciliamur Deo. Non enim nisi
peccatis homines separantur a Deo ,
quomm in hao
vita non fit nostra virtute, sed divina miseratione purga---
tio; per inclnlgeutiaminius, non per nostram potentiam.
Quia et ipsa c|uantuLacumque virtus, qure dicitur nostra,
ilhus est nobis bonitate conccssa. Multam autem nobis in
hac carne triljucremus , nisi usquc ad cjus depositionem
sul) vcuia viveremus. Propterea ergo nobis per Mediato-
rem pi\Tstita est gratia , ut polhiti carne pcccati carnis
peccati simihtudinc mundaremur. Hac Dei gratia, qua in
nos ostendit magnam misericordiam suam, ct inhac vita
per fidcm regimur, et post hanc vitam per ipsam speciem
incommutal)ihs vcritatis ad pcrfcctioncm plcnissimam
pcrducemur.
 DE CIVIXAXE ULI , LlUtR X. 491

WVVV\ M/WVWVWW vw\ tvw vvwwvvvwv vwv vvw vw\ vwv wvv \vw v\ w vvwvwv ww

CAPUT XXIII.

Vepri/icipiisj, i/i quihus Platoiucipwgalioiie/n a/uince

esse p/'ofite/Uu/\

DiciT eliam Porphyrius clivinis oraculis fuissc rcspoii-

sum non , nos purgari lunrc telelis atc[ue solis ; ut liinc

ostenderetur nullorum deorum tcletis hominem posse pur-
gari. Cujus enim teletai purgant, si lun?c soliscpic non
pm^gant, cpos inter coelestes deos prcTcipuos lialjcnt?
Denicjuc codcm dicit oraculo expressum, principia possc
purgare; ne lortc cum dictum
essct non purgare taletas
solis et Dcidc turba valere adpur-
lunrc, alicujus altcris
gandum teletre crederentur. Qurc autcm dicat esse prin-
cipia tancpiam Platonicus, novimus. Dicit enim Dcum
Patrem et Deum Filium, cjuem graece appellat patcrnum
intellectum vcl paternam mentem
, de Spiritu autem :

sancto aut nihil, aut non apertc alic[uid chcit cjuamvis

, :

quem alium dicat horum medium non intelligo. Si enim ,

tcrtiam, sicut Plotinus, ul^i de tribus principalibus su]j-

stantiis disputat, animoc naturam etiamistevelletiiitelligi,
non uticjuc diceret horum medium id est Patris et Filii , ,

medium. Postponit c^uippc Plotiuus animae natura^^i-

terno intellectui istc autcm cum dicit medium, non post-
:

ponit, sed interponit. Et nimirum hoc dixit, ut [wtuit,

sive ut voluit , c^uod nos Spiritum sanctum , nec Patris
tantum, nec Filiitantum, scd utriusque Sj^iritam chcimus.
LiJjcris cnim verljis loc[uuntur philosoj^hi ncc in rebus ,

ad intelligendum diflicillimis oiTcnsionem religiosarunl

aurium perlime^unt. Nobis autem ad certam regulam
49t2 S. AI.GLST1JNI Kl'lbC01'(

lo([ui fas cst, ne vcrbornnilicenlia cliani dc rcbus, (|u;c

his significantur, inipiam gignat opinioncni.

VVW l VVVVWV VWV VWVVVVV VWVVWV » VVV VVWWW VVVV VVVV VVVVVVVV VWV V vv» w vv vwv vv

CAPUT XXIY.
Dc uno veroqne prlncipio, quod solum naturani iiu-

manam purgat et renovat.

I.Xos itaquc itanondiciniusduo vcl triaprincipia,cum

dc Dcolo(jainuir, sicut ncc duos dcos vcl Ircs nobis lici-

tuni cst diccrc : quanivis de uiioquof[uc lofjucntcs, vcl de

Patre, vel de Filio, vcl de Spiritu sancto, ctiani singulum
({ucnique D^uni css(3 lateaniur 5 ncc dicanuis tameii (juod
liacretici SabcUiani, eumdcni csse Patrcin, fjni estet Filius,
eteumdem Spiritum sanctum ,
qui est et Patcr ct Filius 5

scd Patrcm esse Filii Patrem, et Filium Patris Filiuin , et

Patris et Filii Spiritum sanctum nec Patrem essc nec Fi-
liuni. Yerum itaquc dictum cst non purgari liomincm

nisi priiicipio, quamvis pluraliter siiit apudcos dicla prin-

cipia.

II. Scd subditiis Porpliyrius invidis potcstatibus, de qui-

]jus et erubesce])at , ct cas liijere rcdargucrc formidaljat,
noluit intciligere Dominum Cliristum cssc principium,
cujus incarnatione purgamur. Euni '^uippc in ipsa carnc
contempsit ,
quam proj^itcn" sacrificium nostrac purgalionis
assumpsit ; magnum scilicct sacramcntiim ca superljia noii
intclligcns, (piam sua ille liumilitatc dcyecit vcrus l)c-
nignusque Bicdiator, iii ca sc ostendcms morlalitale mor-
talibus , (juam maligni iallaccscjiK^ mcdiatorcs non lia-

])endo sc su[)cr])ius cxtulcrunt , miscris(jue liominibus

adjutorium dcccptoriuni vclul immorlal. s morialibiisprc-
 . ,:

DE CIVITATE DEI, LIDER X. ^03

miscriint. IjOiuis ilnciuc vorusquo JMt-dialor osk-iidit pcc-
catnin ossc nialmn, uon carnis sn!)slanLiam vcl naturam;
([uac cum aninia liominis ct snscipi sine peccato potuit
ct liahcri , ct luorte clcpoui , ct iu mclius resurrcctione
mutari : ucc ipsam morlcm, quamvis esset pceua pec-
cati ,
quam tamcu pro uoi)is siue pcccato ipse persolvit,
pct caudo csse vitaudam •, scd polius , si iacultas dalnr ,

pro jnstilia pcrfcrcndan.i. Idco cnim solvcro potuit mo-

ricndo pcccata, quia ct uiortuus cstct nou pro suo pcc- ,

cato. IlnucillcPlatouicusuon coguovit essc principium 5

nam cognosccrct purgatorium. Ncque cuim caro prin-

cipiumcst, aut auima humana sed Yerbum pcr quod •,

facta smit omnia. Nou ergo caro pcr se ipsam muudat,

sed pcr Vcrbuni a quo susccpta cst, cum « Ycri)um caro
)) factum est , ct habitavit iii nobis '. » Nam de carne
sna maudncauda mystice loqucns, cum lii, quiuou intclle-
xcrunt, ollcnsi rcccdcreut, diccutcs : «Duruscstliic scrmo,
)) quis eum potest audire^ ? » rcspoudit mancutibus caetcris
« Spiritus est r[ui vivificat, caro autem uou prodest quid-
)) (juam^. » Priucipium ergo suscepta auima ct carueetani-
liiam crcdeutium nuuidat ct carncm. Idco qu.Trcntil)us
Judncis quis essct , rcspondit se csse priucipium. Qnod
utif[uc carnalcs, inlirmi, [icccatis obuoxii, ct ignorantia?
tcjiebris oJjvoluti ue([ua(juam [lercipere ["^osscnuis, uisi

ab co mundarcmur sauaremur, pcr hoc quod cra-

at([ue
nuis et nou cramus. Eramus enim homiues, scd justi non
eramus. lu autem incarnatione uatura humaua crat,
illius

scd iusta, non [:)cccatrix erat. Hk?c cst mcdiatio, qua ma-
luis lapsis jacentibusc[ue porrccta cst hoc est scmcu dis- :

positum pcr Angelos , iu quorum echctis ct h^^x chd3atur,

c[ua ct uiuis Dcus coh iui)cl)ntur, ct hic ^lcdiator vcntu-

rus promittcbatnr\
'.1 >rin. I, I j. — 'M. V, C)i — Mbid. G'(. — 1 I-.l. viit. %>, — ''(jal. iir, 19.
 ,

404 s. ArarsTfNT episcopi

<VW1 VV»1 VV\1 VVVV VVV> V» VV VVVV VVV1 VV VV VVVV VW> VVVV VVVV WiVV vwv wvv vwv vvw vwv vv

CAPIJT XXV.

Omnes sanctos et suh legis iempore, et sith priojibus

sivculis , in sacramento etfule Cliristi justificatos

fuisse.

Hujrs sacramenti fide etiam justi antiqiii munclari ple

vivendo poluerunt non solum antequam lex populo he-

,

broeo daretur, ( neque enim eis pra3dicator Deus vel An-

geli deliierunt ) sed ipsius quoque legis temporiljus c[uam- ,

vis in figuris rerum spiritalium ha])ere videretur promissa

carnaha, propter (piod Ygtus dicitur Testamentum. Nam

et Pro])]ietie tunc erant ,
per cpios , sicut per Angelos
eadem promissio praechcata est etex illorum numeroerat, :

cujus tam magnam divinamc|ue sententiam de Ijoniluunani

fnie paulo ante connnemoravi , <c Mil-ii auteni adhserere
Deo , Ijonmn est '. -» In cpio plane PsaJmo chiorum Tes-
lamentorum, qutx? clicuntur Yetus etNovum , satis cst de-
clarata distinctio. Propter carnales enim terrenascpie pro-
missiones, cum eas impiis alKUidare pcrspiceret, dieit

pedes suos pene luisse comniotos , et efrusos in hipsum

propemodum gressus suos , tancpiam frustra Deo ipseser-
visset, cmn ca fehcitate, cpiam de illo expectaijat, con-
temptores ejus florere pcrspiceret seque in •, rei Imjus inqui-
sitione Liborasse , volentem cur ita csset appreliendere , do-
nec intraret in sanctuarium Dei et intelhgeret in novissima ,

corum, (pii fclices videbajilur erraiUi. Tunc eos intellexit

in eo (juod se extulerunt , sicut dicit , fuisse chjectos , et
defecisse ac perisse propter iuic[uitates suas , totumquc illnd

'Pjal. ixxn, 28.

 )

M aVITATE DEI, LIBER X. 49;3

culmen temporalis rclicilalis ila eis lactiini lanquam som-

niumcvigilanlis, quiser('[)eiUe invejiil suis, quresomniabat,
laMacibus gaiiLliisdeslitutum. Et (|uoniam in liac terra vel
civitatc terrena magni sibi viilebantur Dominc, inquit, : <(

» in Givitate tua imaginem eorum ad nibibmi rcdiges'. »

Quod huic tamen utile fuerit etiam ipsa terrena nonnisi ,

ab uno vcro Deo qua?rere in cujus potestate sunt onmia, ,

satis ostendit, ubi ait: Yekitpecus lactiis sum apud te, (c

)) et ego semper tecum-. (( Velut pecus » dixit, utiqucnon

Jntelligens. Ea c[uip}X3 a to desiderarc debui ,
quaj miM
cum impiis non possunt e^sc comnuniia non ca quibus 5

eos cum abundare ceriierem, pulavi mc incassum tibi ser-

visse, quando et ilU hoec haljerent ,
qui tibi servire yohiis-

sent. Tamen « Ego semper tecum ,

w qui ctiam in tahum
rerum desiderio deos ahos non quiiesivi. Ac per hoc sequi-
tur : ((Tenuisti manum vohmtatetua dexteroe mecc , ct in
wdeduxistime, et cum gloria assumpsisli me ^ » tanquam ad :

sinistram cuncta illa pertineant quae aljundare apud impios ,

cum vidissct, pene collapsus ost. Quid enim mihi est, ((

» inquit , in coelo , et a te quid vohii super terram'' ? Repre-

hencht se ipsum, justetpic sijji (hsi^^heuit : cjuia cum tam
magnum bonum haberct in coelo , ( cpiod post intellexit,
rcm transitoriam , fragilem , et c[uodam modo luteam fe-
hcitatem a suo Deo cjurcsivitin terra. (( Defecit , incpiit, cor
D meum et mea Deus cordis mei ^ » defectu utique
c:aro , :

bono ab ad supcrna. Unde in aho Psalmo di-

inferioriJjus

pitur : (( Desiderat et deficifjanima mca hratria Domini^. »

Iteni in alio « Defecit in salutare tuum anima mea^
: )>

Tamen cum de utrocpie dixisset, id esl, de corde et carne

deficiente, non subjecit Deus cordis et carnis mece sed,
: : ((

K Deus cordis mci. » Per corc[iup[iecai'o mundalur. Unde

"Psal. i.xxii, 20. — = . Ibid. 23. — -MLid. 2\. — Hhld. 2.5. — « Ibid.

26. "- C M. liSXDf, 3.— llhld. cxviir, 81.

406 s. ArGtSTiM EPisc.opr

(licit Doniiniis: « Miimlalc qiifx" inliis sunt , Pt qnrc fovis

Msnnl nniiu]a(U'unt' Partcin (leindcsuam . tliclt ipsum Dcum,
ilon aliquid ab co, scd ipsum : « D(nis, inquit, cordis mei,
(0 ct pars mea Dcus in sa^cula^ » : quodintermulta, quae ali^

liominibus cliguntur, ipse illi placucrit cligcndus. « Quia

)) cccc, inc|uit, quilongc sefaciunt a tc, peribunt : perdidisti
))omnem qui fornicatur abs hoc cst, qui multoriim te^-, »

dcorumvult essc prostibulum. Unde scquitur illud, prop-

lcr quod ct castcra dc codcm Psahno dicenda visa sunt :

« Mibi autcm adh.TrercDeo, bonumcst* » nonlongcire, :

lion per phirima Ibrnicari. Adhfcrere autem Dco tunc

pcrfcctum erit, cum totum quod hberandmn est, fiierit
Jibcratum. Nunc vcro fit illud ([uod sccjuitur « Ponerc :

))iil Deo spem meam.^ Spes cnim cju.ie videtur, non est

spes c|uod enim vidct c{uis, cpiid speratPait Apostohis.

)")
:

))Si antem cpiod non vidcmus spcramus, per patientiam

))expectamus^. In hac autem spe minc constituti aganms
)>

cJUod sec[uitur, ct simiis nos quocjue pro modulo nostro

Angch Dei, idest, nuntii ejus, anmmtiantcs cjus vohinta-
tem, etgloriam gratiamcpie hiudantcs. Undc cum chxissct;
« Ponere in Deo spem meam : ut annuntiem, incpiit, om-
))ncs laiidcs tuasin portis fih«3 Sion^ )> ILrc cst gloriosis-
siina Civitas Dei : hcoc unum Dcum novit ct coht : hanc
Angeh sancti annuntiaverunt , cjui nos ad ejus societatcm
invitavcrunt, civcsc|uc suos in ilia csse vohierunt ;
quibus
non pLicet ut cos coLimus tancpiam nostrosdcos, sedcum
cls ct illorum ct nostrum Dciim •
nec eis sacrificcmus, sed-

cnm ipsis sacrificium Deo simus. NuUo itacjue du])itante,

cjui hrcc deposita maligna ol^stinationc considerat, omnes

immortalcs Jjcati , c|ui nobis non invidcnt , ( ncc[ne cnim
si invidcrent, cssent JDcati ), sed potius nos dihgunt, ut ct
'Jr.attli. xxrir, 2G. — 'P?nl. i.xxri, :>C,. — ^lblb. 27. — ^ll.id. 28. —
— ''Ibi.l. - - '"Uoin. VIII, 2/|-'2.'). — 7P.<.'iI. ixxir, 9.8.
 ;

'
DE GIVITATE DEI , IIRER X. 497
nos cum ipsis beati simus; plus nobis favent, plus adju-

vant ,
quando ununi Deum cum illis colimus , Patiem ct
Filium Gt Spiritum sajiclum ,
quam si eos ipsos pcr sacri-
ficia colerenuis.

tvwwwtwvvvt/^iwvviavvwx-.wwwwwvvvvvvvwwvvvwvwwwvvvwvt^^^vww^

CAPUT XX 71.
Pe inconstantia Vorphyvii , inter confessionem veri
Dei et ciiltum dcemonumjluctaantis.

Nescio quomodo (quantum milii videtur) amicis suis

theurgis erubescebat Porphyrius. Nam ista utcumque sa-

piebat, sedcontramultorum deorum cultum non liberede-
fendebat. Et Angclos quippe alios essedixit, qui deorsum
descendentes hominibus tlieurgicis divina pronunlient
ahosautem,quiinterrisea, qu;« Patrissunt, et altitudinem
cjusprofunditatemquedeclarent. Num igitur hos Angclos,
quorum ministerium est dedarare voluntatem Patris, cre-
dendum est vellenossubdi, nisi ei cujus nobis annuntiant
voluntatem? Unde optime admonct etiam ipse Platonicus
imitandoseos potius ([uam invocandos. Non itaque del)e-
mus metuere, ne immortales et bcatos uni Deo suljditos
non eis sacrificando ofTcndamus. Quod enim nonnisi uni
vero Deo deberi sciunt, cui ct ipsi adhaerendo beati sunt,
procul dubio neque pcr ulhun significantem figuram ,

neque per ipsam rem qua3 sacramcntis significatur, sibi

,

exhibere vohmt. Daemonum est haec arrogantia superbo-

rum atque miserorum a quibus longe diversa est pietas
,

subditorum Deo, ncc ahunde quam ilh cohaerendo bea-

torum. Ad quodhonum percipiendumetiam nobissincera
benignitate oportet ut faveant neque sibi arrogent quo
,

cix. .
32
 ,,

498 S. AUGUSTINI EPISCOPI

eis subjiciamur sed ; eum annuntient sub quo , eis in pace
sociemur. Quid adluic trepidas, o philosophe, adversus
potestates et veris virtutibus et veri Dei muneribus invi-
das haberc hberam voccm ? Jam dislinxisti Angelos qui
Patris annuntiantvoluntatem, ab eis angchs qui ad theur-
gos homines, nescio qua deducti arte, descendunt. Quid
adhuc eos honoras ut dicas pronuntiare divina ? Quae
,

tandom divina pronuntiant qui non voluntatem Patris ,

nunliant? TS^empe iili sunt, quos sacris precibus invidus

alhgavit , nc pra?starent animae purgalionem ; nec a bo-
no, ut dicis, purgare cupiente ab ilhs vincuhs solvi et
suae potcstali reddi potuerunt. Adhuc dubitas haec ma-
ligna esse daemonia ; vel te fingis fortasse nescire , dum
non vis theurgos ofrendere , a quibus curiositatedeceptus,
ista perniciosa et insana pro magno beneficio , didicisti?
Audes istam invidam non potentiam sed pestilentiam , ,

et non dicam dominam, sed quod tu fateris, ancillam

potius invidorum , isto aere transcenso levare in coelum
et inter deos vestros etiam sidereos collocare , vel ipsa
quoque sidera his opprobriis infamare?

i^V^ 'X^'^ 'VVVl VVV% VV V« -X-V^^ 'VV&^'\<t/\^ ^V^t^ Vt/VVX^^i^i^ VVVk \iVV% A/VV^

CAPUT XXVII.

De impietate Porphyrii, qua etiam Apuleii trans-

cendit errorem.

QuijvTo humanius et tolerabihus consectaneus tuus

Platonicus Apuleius erravit ,
qui tantummodo dsemones a
luna et infra ordinatos agitari morbis passionum mentique
turbelhs , honorans quidem eos, sed volens nolensque
confessus est^deos taraen coeh superiores ad aetheria spa-
 ,

DE CIVITATE DET, LlflER X. 499

tia pertinentes , sive visibiles ,
qiios conspicuos lucere cer-
nebat , solem ac hinam et csetera ibidem lumina , sive in-
visibiles quosputabat, ab omnilabe istarum perturbatio-
num quanta potuit disputalione discrevit? Tu autem
didicisti hocnonaPlatone, seda Ghaldaeis magistris, ut in
aetherias vel empyreas mundi subhmitates et firmamenta
ccelestia extoUeres vitia humana, ut possent dii vestri
theurgis pronuntiare divina : quibus divinis te tamen per
intellcctualem vitam facis ahiorem , ut tibi videhcet tan-
quam philosopho theurgicae artis purgationes nequaquam
necessariae videantur*, sed ahis eas tamen importas,
ut hanc vehui mercedem rcddas magistris tuis ,
quod eos
qui philosophari non possunt, ad ista seducis, quse tibi
tanquam superiorum capaci esse inutihaconfiteris-, ut vide-
hcet quicuraque a philosophiae virtute remoti sunt, quae
ardua nimis atque paucorum est auctore , theurgos ho-
, te

mines a quibus non quidem in anima intellectuah , ve-

rum sakem in anima spiritah purgentur, inquirant; et
quoniam istorum quos philoso )hari piget, incomparabi-
,

hter major est mukitudo, phuTs ad secretos et illicitos

magistros tuos, quam ad schoks platonicas venire cogan-
tur. Hoc enim tibi immundissinii daemones, deos aelhe-
rios se esse fingenies, quorum pr;Edicator et angehis fac-
tus es, promiserunt •, quod in anima spiritali theurgica
arte purgati, ad Patrem quidem non redeunt, sed super
aerias plagas inter deos celherios habitabunt. Non audit
ista hominum mukitudo, proptcr quos a dsemonum domi-
natu hberandos Christus advenit. In illo enim halient mi-
sericordissimam purgationem, et mentis, et spiritus, et
corporis sui. Propterea quippe totum hominem sine pec-
cato iUe suscepit, ut totum quo constat honio, a pecca-
torumpeste sanaret. Quem tu quoqueutinam cognovisses,
eique te potius, quam vel tuae virtuti, quae humana,
32.
 : , :

500 S. AUGUSTINI EPISCOPI

fragilis et iiifirma ost, vel perniciosissimae curiositati sanan-

cliim tutius commisisscs. Non enim te decepisset, quem
vestra, ut tu ipse scribis, oracula sanctum immortalem-
que confessa sunt *. De quo etiam Poeta nobilissimus,
poetice quidem, quia in alterius adumbrata persona, ve-
raciter tamen, si ad ipsum referas, dixit
Te duce si qiia nianent sceleris vesligia nostri
,

Imta perpetua solveut formidine tcnas^.

Ea quippe dixit, quae etiam multum proficientium in vir-

tute justitiae possunt, propter hujus vitae infirmitatem, etsi
non scelera, scelerum tamen manere vestigia, quee non-
nisi ab illo Salvatore sanantur, de quo iste versus expres-
sus est. Nam
hoc utique non a se ipso se dixisse YirgiHus
in Eclogae ipsius quarto ferme versu indicat, ubi ait
Ultima Cumnei venit jam carminis «taa^.

Undehoc a Cumaea Sybilla dictum esse incunctanter ap-

paret. Theurgi vero illi, vel potius daemones, deorum
species figurasque fnigentes, inquinant potius quam pur-
gant humanum spiritum falsitate phantasmatum et de-
ceptoria vanarum ludificatione formarum. Quomodo enim
purgent hominis spiritum, qui immundiun habent pro-
prium ? Ahoquin nullo modo carminibus invidi hominis
hgarentur, ipsumque inane beneficium quod praestaturi
videbantur , aut metu premerent , aut simih invidentia
denegarent. Sufiicit quod purgatione theurgica, neque
intellectualem animam, hoc cst, mentem nostram, dicis
posse purgari, et ipsam spiritalem, id est, nostrae animae
partem mente inferiorem, quam tah arte purgari posse
asseris, immortalem tamen aeternamque non posse hac

arte fieri confiteris. Christus autem vitam promittit aeter-

nam : unde ad eum mundus, vobis quidem stomachanti- .

bus, miranlibus tamen stupentibusque concurrit. Quid

Vide infia lib. xiv, 23. — > Virg. Eglog. ;v. — » Ibid.
 ,,

DE civitAte DEI, LIBER X. 501

prodest qiiia negare non potiiisti errareliomines thenrgica
disciplina, et quam plurimos fallere per crecam insipicn-
temque sententiam atque esse certissimum errorem
,

agendo etsupplicando ad principes Angelosque decurrere*,

et rursum quasi ne opcramperdidisse videaris ista discen-
do, mittisliominesadtlieurgos, utper eos anima spiritalis
purgetur illorum, qui non secundum intellectualcm ani-
mam vivunt?

CAPUT xxviir.

Quihus persuasionibus Porphfrius ohccecatus non

potuerit Derain sapientiani , quod est Christus
agnoscere.

MiTTis ergohomines in errorem certissimum.Nequehoc

tantum malum te pudet, cum virtntis ct sapientirc profitea-
ris amatorem. Quamsi vere ac fideliter amasses, Ghristum

Dei virtutem et Dei sapicnliam cognovisses nec ab ejus ,

sahiberrima humihtate tumore infhilus vanre scientife re-

sihiisses. Confiteris tamen etiam spiritalcm animam sine
theurgicis artibus et sine teletis, quibus frustra discendis
elaborasti, posse continentise virtute purgari. Aliquando
etiam dicis, quod teletae non post mortem elevant ani-
mam , nt jam nec eidem ipsi ,
quam spirilalem vocas,
ahquid post liiijus vitse finem prodesse videantur : et ta-
men versas haec mukis modis et repetis, ad nihilaliud,
quantnm existimo, nisi ut talium quoque rerum quasi
peritus appareas , et placeas ilhcltarum arlium curiosis,
vel ad eas facias ipse curiosos. Scd bene ,
quod metuen-
dani dicis hanc artem vel legum periciihs, vel ipsius
 ,

502 S. AUGtJSTINI EPISCOPI

actionis (40).Atque utinainhoc saltem abs te miseri au-

diant , et inde ne illic absorbeantur, absccdant, aut eo
,

penitus non accedant. Ignorantiam certe et propter eam

multa vitia per nuUas teletas purgari dicis, sedper solum
TraTsixbv vo^v , id cst ,
patemam mentem sive intellectum
qui paternee est voluntatis conscius. Hunc autem Chris-
tum non credis contemnis enim eum propter corpus
esse :

ex foemina acceptum et propter crucis opprobrium, excel-

samvidelicet sapientiam spretis atque a])jectisinfimisido-
neus desuperioribus carpere. At ille implet, quod Prophetse
sancti de illoveraciter prsedixerunt : « Perdam sapientiam
prudentiam prudentium reprobabo*. »
» sapientium, et
Non enim suam in eis perdit et reprobat, quam ipse do-
navit 5 sed quam sibi arrogaiit, qui non haljent ipsius. Unde
commemorato isto prophetico testimonio, sequitur et di-
cit Apostolus « Ubi sapiens? ubi scribaPubi conquisitor
:

)> hujus ssecuhPNonne stullamfecitDeus sapientiam hujus

» mundi? Nam quoniam in Dci non cognovit
sapientia
» mundus per sapientiam Deum, placuit Deo per stulti-
» tiam praedicationis salvos facere credentes. Quoniam
» quidem Judaei signa petunt , et Graeci sapientiam quae"
)) runt : nos autem praedicamus, inquit, Christum cruci-
)) fixum , Judaeis quidem scandaium , Gentibus autem
)) stidtitiam ^ ipsis vero vocatis Judaeis et Graecis Christum
» Dei virtutem et Dei sapientiam ,
quoniam stultum Dei
)) sapientius est hominibus inhrmum Dei fortius est
, et
)» hominibus^. )> Hoc qua?i stultum et inhrmum tanquam
sua virtute sapientes fortesque contemnunt. Sed haec est
gratia quse sanat infirmos non superbe jactantes falsam
,
,

beatitudinem suam, sed Immihterpotius veram miseriam

confitenles.

• I Cor. 1, 19. Is»i. XXIV, i4- li XbXiiii 20. — * 1 Cur. 1, 8-2d,

 ,

DE CIVITATE DEI, LIBER X. 603

»/\ *.t/V\ VVV^ VV\\ AVVV VVV^ VVl\A\a\ VVVV VVVV VVtX V VVV VVVV t/IA-V V\V1^ V^

CAPUT XXIX.
De incarnatione Domini nostri Jesu Christi , quam
conjiteri Platonicorum eruhescit impietas.

I. Pr^dicas Patrem et ejiis Filium ,

quem vocas pater-i
num intellectum seu mentem ^ et liorum medium quem ,

putamus te dicere Spiritum sanctum, et more vestro ap-

pellas tres deos. llbi , etsi verl^is indisciplinatis utimini
videtis tanien qualitercumque, et quasi per quaedam tenuis
imaginationis umbracula, quo nitendum sit sed incarna- :

tionem incommutabilis Filii Dei, qua salvamur, nt ad illa

quae credimus, velexquantulacumque parte intelligimus,
venire possimus , non vultis agnoscere. Itaqne videtis nt-
cumque etsi de longinquo
, etsi acie caUgante patriam, ,

in qua manendum est, sed viam qua eundum est, non te-
netis. Confiteris tamen gratiam, quandoquidem ad Deum
per virtutem intelligentiae pervenire, paucis dicis esse con-
cessum. Non enim dicis : (c Paucis placuit, vel pauci vo-
luerunt :»sed cum dicis csse concessum, procul dubio Dei
gratiam, non hominis sufiicientiam confiteris. Uteris etiam
hoc verbo apertius, ubi Platonis sententiam sequens, nec
ipse dubitas, in hac vita hominem nullo modo ad perfec-
tionem sapientiae pervenire, secundum intellectum tamen
viventibus omne quoddeest, providentia Dei et gratia,
post hanc vitam posse compleii'. O si cognovisses Dei gra-
tiam per Jesum Christum Dominum nostrum , ipsamque
ejus incarnationem ,
qua hominis animam corpusque sus-
cepit , summum esse exemplum gratiae videre potuisses.

» Plalo in Phacdone et EpinoniiJe.

604 S. AUGUSTINI EPISCOPI
Sed quid faciam? Scio me friistra loqui mortuo : sed
quantum ad te attinet; quantum autem ad eos, qui
te magni pendunt et te vel qualicumque amore sapien-
,

tise, vel curiositate artium, quas non debuisti discere, di-

ligunt, quos potius in tua compellatione alloquor, fortasse

non frustra. Gratia Dei non potuit gratius commendari,
quam ut ipse unicus Dei Filius in se incommutabiliter
manens indueret hominem et spem dilectionis suse daret
,

hominibus homine medio cpio ad illum ab hominibus

, ,

veniretur qui tam longe erat immortahs a mortahbus

, ,

incommutabihs a commutabiiibus ,
justus ab impiis, bea-
tus a miseris,Et quia naturahter indidit nobis ut beati ,

immortalesque esse cupiamus, manens beatus, suscipiens-

que mortalem ut nobis tribueret c[uod amamus perpe-
,
,

tiendo docuit contemnere quod timemus.

II. Sed huic veritati ut possetis acquiescere, humihtate

opus erat quae cervici vestrse diflicilhme persuaderi po-

,

test. Quid enim incredibile dicitur prsesertim vobis qui ,

taha sapitis quibus ,

ad hoc credendum vos ipsos admo-
nere debeatis*, quid, inquam, vobis incredibile chcitur, cum
Deus dicitur assumpsisse humanam animam et corpus? Vos
certc tantum tribuitis animsc intellectuah, quae anima
humana est, ut eam consubstantialem paternse ilh
iitique
mehti quem Dei Fihum confitemini fieri posse dicatis ?
,
,

Quid ergo incredibile est, si ahqua una intellectuahs anima

modo quodam ineffabih et singulari pro multorum sahite
suscepta est? Corpus vero animse cohoerere, ut homo to-

tus et plenus sit , natura nostra ipsa teste cognoscimus.

Quod nisi usitatissimum esset , hoc profecto csset incre-

dibihus^ facihus quippc in fidem recipiendum cst, etsi

humanum divino, etsi mutabilem incommutabih , tamen
spiritamspiritui, aut ut vcrbisular, qua3 in usuhabetis,
incorporeum incorporeo, (juam corpus incorporeo cohoe-
 DE civitAte DEI, LIBER X. 605
rere. An forte vos ofTendit inusitatus corporis partus ex
Yirgine ? Neqiie lioc debet oftendere , imo poliiis ad pie-
tatem suscipiendam debet adducere , quod mirabilis mi-
rabiliter natus est. An vero quod ipsum corpus morte
depositum, et in melius resurrectione mutatum, jam in-
corruptibile , neque mortale in superna subvexit? Hoc
fortasse credere recusatis , intuentes Porphyrium in his
ipsis libris, ex quiJius multa posui, quos de regressu ani-
msescripsit tam crebro prcecipere onnie corpus esse fu-
,

giendum, ut anima possit beata permanere cum Deo. Sed

ipse potius ista sentiens , corrigendus fuit, prcesertim cum
de anima mundi hujus visibihs et tam ingentis corporeoe
molis , cum illo tam incredibiha sapiatis^ Platone quippe
auctore , animal esse dicitis mundum , et animal beatis-
simum quod vukis esse etiam sempiternum. Quomodo
,

ergo nec unquam solvetur a corpore nec unquam carebit ,

beatitudine si ut anima beata sit corpus est omne fu-

, ,

giendum? Solem quoque istum et csetera sidera non so-

,

lum in hbris vestris corpora esse fatemini, quod vobiscum

omnes homines et conspicere non cunctantur , et dicere j

verumetiam altiore , ut putatis ,

peritia , htec esse anima-
lia beatissima perhibetis , cumet his corporibus sempi-
terna. Quid ergo est, quod cum vobis fides christiana
suadetur , tunc obhviscimini , aut ignorare vos fmgitis,
quid disputare autdocere soleatis? Quid causse est cur,
propter opiniones vcstras, quas vosipsi oppugnatis, Ghris-
tiani esse nohtis , nisi quia Christus humihter venit , et
vos superbi estis? Quaha sanctorum corpora in resurrec-
tionefutura sint, potest ahquanto scrupulosius interchris-
tianarum Scripturarum doetissimos disputari : futura ta-
men sempiterna minime dubitamus-, et taha futura, quale
sua resurrectione Christus demonstravit exempkim. Sed
' Plato in Tiniffio.
 ,

506 S. AUGUSTINI EPISCOPI

qualiacumque sint, cum incorruptibilia prorsus et im-
mortalia , nihiloque animae contemplationem , qua in Deo
figitur impedientia praedicentur ; vosque etiam dicatis
esse in coelestibus immortalia corpora immortaliter beato-
rum : quid est quod ut beati simus, omne corpus fu-
giendura esse opinamini , ut fidem christianam quasi ra-
tionabiliter fugere videamini : nisi quia illud est , quod
iterum dico, Christus est humilis , vos superbi? An forte
corrigi pudet? Et hoc vitium nonnisi superborum est.
Pudet videlicet doctos homines ex discipulis Platonis fieri
discipulos Christi, qui piscatorem suo spiritu docuit sapere
ac dicere : « In principio erat Verbum , et Yerbum erat
)) apud Deum, et Deuserat Verbum hoc eratin princi- :

)) cipio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt et sine ,

)) ipso factum est nihil quod factum est. In ipso vita

,

» erat , et vita erat lux hominum , et lux in tenebris

)) Jucet , et tenebrse eam non comprehenderunt^ Quod )>

initium sancti Evangehi, cui nomen est secundum Joan-

nem quidam Platonicus
, , sicut a sancto sene Simphciano,
qui postea Mediolanensi Ecclesioe praesedit episcopus , so-
lebamus audire , aureis litteris conscribendum , et per
omnes Ecclesias in locis eminentissimis proponendum esse
dicebat. Sed ideo viluit superbis Deus ille magister ,
quia
« Verbum caro factum est et habitavitin nobis^ utpa-
, : )>

rum sit miseris quod segrotant nisi se in ipsa etiam aegri-

,

tudine extollant , et de medicina qua sanari poterant

erubescant. Non enim hoc faciunt ut erigantur, sed ut
cadendo gravius affligantur.

«Joan. I, 1-5. — 'Ibid. 14.

 ,:

DE CIVITATE DEI, LIBER X. 507

*A/v\ A/vv» vvv» vvv» vvv» vv*'^ vvvi vv\-» vvv» \ vv» vvx\ vv*'^ vvv\ t^o^ vvv» vvv\^/vv» vvv» vvv\ -v»

CAPUT XXX.
Quanta platonici dogmatis Porphyrius refutaverit
et dissentiendo correxerit.

Si post Platonem aliquid emendare existimatur indig-

num , cur ipse Porphyrius nonnulla et non parva emen-
davit? Nam Platonem , animas hominum post mortem
revolvi usque ad corpora bestiarum', scripsisse certissi-
mum est. Hanc sententiam Porphyrii doctor tenuit et Plo-
tinus Porphyrio tamen jure disphcuit. Inhonv.num sane,
:

non sua quae demiserant, sed aha nova corpora redire

humanas animas arbitratus est. Puduit scihcet ilhid cre-
dere, ne mater fortasse fdium in mulam revoluta vectaret
et non puduit hoc credere, ubi revoluta mater in puellam
fdio forsitan naberet. Quanto creditur honestius quod
sancti et veraces Angeh docuerunt quod Prophelje Dei ,

Spiritu acti locuti sunt, quod ipse quem venturum Salva-

torem praemissi nuntii pra^dixerunt quod missi Apostoh ,

qui orbem terrarum Evangeho repleverunt? Quanto, in-

quam, honestius creditur reverti semel animas ad cor-
pora propria ,
quam reverti toties ad diversa ? Verum-
tamen, ut dixi, ex magna parte in hac opinione correctus
est Porphyrius , ut saltem in solos homines humjnas ani-
mas praecipitari posse, sentiret autem carceres •, belluinos
evertere minime ad hoc ani-
duljitaret. Dicit etiam Deum
mam mundo dedisse ut materiae cognoscens mala ad
, ,

Patrem recurreret, nec ahquando jam tahum polluta con-

tagione teneretur. U])i etsi aliquid inconvenienter sapit,
magis enim data est corpori, ut Jjona laceret^ non enim mahi
' Plato in Phaxlonc, in Tiiurco, ct lib. x, dc repuLlica.
 : ,,
;

508 S. AlJGlISTmi EPISCOPI

disceret , si non faceret : in eo tamen aliorum Platonico-

rum opinionem et non in re parva emendavit quod
,
,

mundatam a]) omnibus malis animam et cum Patre cons-

titutam nunquam jam mala mundi hujus passuram esse
,

confessus est. Qua sententia profccto abstulit quod esse ,

platonicum maxime perbilietur, ut mortuos ex vivis, ita

vivos ex mortuis semper fieri^ falsumque esse ostendit, ;

quod campos Ely-

platonice videtur dixisse Virgilius in
sios purgatas animas missas(
quo nomine tanquam per ,

fabulam videntur significari gaudia beatorum , ) ad flu-

vium Letheum evocari^ hoc est ad obhvionem prseteri-
: ,

torum
Scilicct immeniores supera ut convexa revisaut.
Kursus ct incipiant in corpora velle rcverti ^.

Merito disphcuit hoc Porphyno : quoniam revera credere

stultum est cx illa vita^ quce bcatissima esse non poterit
nisi de sua fuerit seternitate certissima, desiderare animas
corporum corruptibihum hd^em, et inde ad ista remeare,
tanquam hoc agat summa purgatio, ut iiiquinatio requi-
ratur. Si enim quod perfecte mundantur, hoc efiicit, ut
omnium obhviscaiitur malorum malorum autem obhvio ,

facit corporum desiderium, ubi rursus imphcentur mahs

profecto erit infehcitatis causa , summa fehcitas ; stulti-

tiae causa ,
perfectio sapienti.-ie , ct immunditiae causa
summamundatio. Nec veritate ibi beata erit animn, quan-
diucumque erit, ubi oportet faUatur, ut beata sit. Non
enim beata erit, nisi secura. Ut autem secura sit, falso
putaliit semper se beatam fbre quoniam ahquando erit ;

et misera. Gui ergo gaudendi causa falsitas erit, quomodo

de veritate gaudebit? Yidit hoc Porphyrius, purgatam-
que animam ob hoc reverti dixit ad Patrem, ne ahquando
jam maJorum polluta contagione teneatur. Falso igitur a

^rlato in Pkedone. — - U. lib. x, de rcpublica, — ^Virg. /Eneid. vi.

 ,

DE CIVITATE DEI, LIBER X. 509

quiliusdam Platoiilcis est creditiis quasi nccessarius orbis

iJle, ab eisdem abeundi et ad eadem revertendi. Quod

etiamsi verum esset, quid hoc scire prodesset, nisi forte
iiide se nobis auderent prajferre Platonici, c[uia id nosin
hac vita jam nesciremus ,
quod ipsi in aba meliore vita
purgatissimi et sapientissimi fuerant nescituri, et falsum
credendo beati futuri? Quod si absurdissimuin et stultis-
simum est dicere, Porpliyrii profecto est praeferenda sen-

tentia his ,
qui animarum circulos alternante semper
beatitate et miseria suspicati sunt. Quod si ita est , ecce
Platonicus in melius a Platone dissentit : ecce vidit quod
ille non vidit, nec post talem ac tantum magistrum re-
fugit correctionem , sed homini praeposuit veritatem.

/WWWVWW» VWWW» VWWWWW^JVW» WWWW WV\ VW^^WVVWM wvwvwvw» www

CAPUT XXXT.
Contra argumentam Platonicomm , quo animam
humanam Deo asserunt esse coceternam.

CuR ergo non potius Divinitati credimus de his rebus,

quas humano ingenio pervestigare non possumus quae ,

animam quoque ipsam non Deo coaelernam, sed creatam

dicit esse, quoe non erat? Ut enim hoc Phitonici nollent

credere, hanc utique causam idoneam sibi videbantur

atlerre, quia nisi ([uod scmper antea fuisset , sempiter-
num deinceps esse non posset. Quanquam et de muiido
et de his, quos in mundo deos a Deo factos scribit Plato ',

apertissime dieat eos esse coepisse , et habere initium

finem tamen non habituros , sed per Conditoris potentis-
simam voluntatem in ceternum permansuros esse perhi-

» Plato in Timwo.
 ,,

610 S. AUGUSTINl EPISCOPI

beat. VGriim id quomodo intelligant, invenerunt non esse

lioc videlicet temporis, sed substitutionis iuitium. « Sicut
enim , inquiunt , si pcs ex rctcrnitate semper f uisset in
pulverc, sempcr ei subesset vestigium^ quod tamcn ves-
tigium a calcante factum ncmo duJiitaret , nec alterum
altero prius esset, quamvis altcrum ab altcro factum
esset sic
: inquiunt et mundus atque in illo dii creati
, ,

et semper fucruut, scmpcr existentc qui fecit, et tamen

facti sunt. » Numquid ergo si anima semper fuit, etiam ,

miscria ejus semper fuisse dicenda est? Porro si aliquid

in illa quod ex feterno non fuit esse coepit ex tempore
,
,

cur non ficri potucrit ut ipsa esset ex tempore quae

,
,

antea non fuisset? Deinde beatitudo quoque ejus post

experimentum malorum firmior et sine fuie mansura
sicut iste confitctur ,
procul dubio coepit ex tempore , et

tamen semper erit, cum antea non fuerit. Illa igitur

omnis argumentatio dissoluta est qua putatur nibil esse

,

posse sine fine temporis , nisi cjuod iuitium non habet

temporis. Invcnta est enim animoe beatitudo ,
quoe cum
initium temporis habuerit , fuicm temporis non habebit.
Quapropter diviu?e auctoritati humana cedat iufirmitas ,

eisque beatis ct immortahbus de vera rehgione credamus,

qui sibi honorem non cxpetunt, quem Deo suo, qui etiam
nosterest, dcberi sciunt •, ncc jubent ut sacrificium fa-
ciamus, tantummodo cujus et nos cum ilhs ut
nisi ei , ,

ssepe dixi et srepe diceudum est, sacrificium esse debemus,

per eum saccrdotem offerendi qui in homine quem sus- ,

cepit, secundum quem et saccrdos essevoluit, etiam us-

que ad mortem sacrificium pro nobis dignatus est fieri.
 DE CIVITATE DEI, LIBER X. 511

%% VV^/X -VVVl /VVVI ^A/^^X \A/V\ A/VVVVVVl -VVVV A^V*^ «VVVi -VVX^ ^/^

CAPUT XXXII.
De unwersali via animce liherandce , quam Porphf-
rius male qucerendo non reperit^ et quam sola gra-
tia christiana resercmt.

I. H^c estreligio, qiire universalem continet vivim ani-

mse liberandae^ qiioniam niiJ]a nisi hac liberari potest.
HcTC cst enim quodam modo regalis via, quse una ducit ad
regnum,non temporali fastigio nutabundum, sed seterni-
tatis firmitate securum. Gum autem dicit Porphyrius in
primo JLixta fmem de regrcssu animte libro, nondum re-
ceptam unam quamdam scctam qu?e universalem conti- ,

neatviam animae liberandoe, vel a philosopbia verissima

ahqua, vel ab Indorum moribus ac disciphna, aut induc-
tione Chaldaeorum, aut alia quahbet via, nondumque
in suam notitiam eamdem viam historiah cognitione
perhitam 5
procul dubio confitetur esse ahquam , sed
nondum in suam venisse notitiam. Ita ei non sufficiebat
c|uidquid de anima liberanda studiosissime didicerat , si-

bique, vel potius aliis nosse ac tcnere videbatur. Sen-

tiebat enim adhuc sibi deesse ahquam praestantissimam
auctoritatem, quamde re tanta sequi oporteret. Cum au-
tem dicit vel a philosophia verissima ahqua nondum in
suam notitiam pervenisse sectam, cpiae universalem con-
tineat viam animae liberandse, satis, quantum arbitror,
ostendit, vel eam philosophiam,. in qua ipse philosopha-
tus est, non esse verissimam vel ea non contineri talem ,

viam. Et quomodo jam polest esse verissima, qua non

continetur haec via? Nam quse alia via est universahs ani-
 ,,
,

512 S. ArGUSTINI EPISCOPI

moe liljerandne, nisi qna univcrsjie animre liberantur, ac
pcr hoc sinc illa nulla anima liberafur? cum autem addit
et dicit : « Vel ab Indorum moribus et disciplina, vel ab in-
ductioneChakkTeorum, velalia qualibet via ; » manifestis-
sima voce testatur, neque iljis quae ab Indis, neque illis

qure a Chaklaeis didicerat, hanc universalem viam ani-

mae liberand;i3 contineri^ et utique se a Chaklaeis oracula

divina sumpsisse, quorum assiduam commemorationeni

facit, tacere non potuit. Qaam vnlt crgo intelligi aniniae
liberandae universakm viam nondum receptam, vel ex
aliqua verissima philosophia, vel ex earum gentium doc-
trinis, c[uoe magnre vekit in divinis rebus habebantur,

quia plusapudeas curiositas vahiitquorumque Angelorum

cognoscendorum et cokndorum, nondumque in suam no-
titiam historiaU cognitione perhtam? Quaenam ista est
universalis via nisi qiire non suoe cuique genti propria,
,

sed universis gentibus quae communis esset, divinitus im-

pcrtita est? Quam certe iste homo non mediocri ingenio
praeditus esse non dul^itat. Providentiam quippe divinam
sine ista universak via hberandae animae genushnmanum
rehnquere potuisse non Neque enim ait non esse,
crcdit.

sedhoc tantumbonum tantumque adjutoriumnondumre-

ceptum, nondum in suam notitiam esse perlatum nec :

mirum. Tunc enim Porphyrius erat in rebus humanis

quando ista kberandoe animoe univcrsalis via, quae non est
aha quam rehgio christiana, oppugnari permittebatur ab
idolorum daemonumque cultoribus regibusque terrenis
propter asserendum et consecrandum Martyrum numerum
hoc est, testium veritatis, per quos ostenderetur omnia
corporaka mala pro fide pietatis et commendatione veri-
tatis esse toleranda. Videbat ergo ista Porphyrius, et per

hujusmodi persecutiones cito istam viam perituram, et

propterea non esse ipsam liberandae aiiimae universalem
 ,

DE CIVITAtE DEr, LTTlEn X. 513

pulabat, non inlclligens lioc quod cum movcbat, etquod
in cjus elcctione perpeti metucbat, ad cjus confirmatio-
nem robusticremque commendationem potius pertinere.
II. Haec est igitur animse liberandse universalis via, id est,
universis gcntibus divina miseratione concessa , cujus pro-
feclo notitia ad quoscumque jam venit , et ad quoscumque
ventura est, nec debuit, nec debebit ei dici : a Quaremodo?
ctquaresero?)) quoniam mittentis consiHum non est hu-
mano ingenio penetrabile. Quod sensit etiam iste, cum
dixit nondum receptum hoc donum Dei, et nondum in
suam notitiam luisse perlatum. Nec enim propterca ve-
rum non esse judicavit, quia nondum in suam fidem re-
ceptum fuerat, vel iii notitiam nondum pervenerat. Haec
est, inquam, liberandorum credentium universalis via ,

de qua fidcHs Al^raham divinum accepit oraculum : « In

)) semine tuo EEiyEDicEjNxrR omnes gentes^ » Qui fuit qui-
dem gente Chaldoeus, sedut taha promissa perciperet, et
ex illo propagaretur semen dispositum per Angelos iii

manu Mediatoris -
, quo esset ista lilDcrandae animae
in
tiiiiversahs via , hoc est omnibus gentibus data jussus est ,

discedere de terra sua et de cognatione sua et de domo pa-

tris sui *. Tunc ipse primitus a Chaklseorum superstitio-
nibus hberatus , unum verum Dcum scquendo coluit
cui ha3C promittenti fidehter crechdit. Hsec est universahs
via , de qua in sancta prophetia dictum est : « Deus mise-
)) reatur nostri, et benedicat nos ; illuminet vultum suum
))Supcrnos, etmisereaturnostri : ut cognoscamus in terra
» viam tuam, in omnibus gentibus Salutare tuum ^. )) Unde
tanto post ex Abrahoe semine carne suscepta , de se ipso
ait ipse Salvator : « Ego sum via , ct veritas, et vita ^ )>

H.TC cst univcrsalis via , de qua tanto antc tempore pro-

•Gcn. xxir, i8. ct xxvi, /:. — "G'!'. itr, 19. — -^
Geii. xii, i. — ^ Psal.

i.xiv, 2. — ^Joan. x'v, (>.

ciK. 33
 ,

514 S. AUGUSTIKI EPISCOPI

plictatum cst : « Eritiii novissimis diebus manifcstus mons
)) domus Domini^ paratus in cacuminemontium, et extol-
)) letur super colies j et venient ad eum univcrsae gentes
» ct ingredientur nationes multse^, etdicent: Venite, ascen-

)> damus in montem Domini etin domum Dei Jacob , et an-

nuntial)itnobisviamsuam, ct ingrediemur in ea. ExSion

))

enim prodiet lex, et verlium Domini ab Jerusalem

)) Via *
. )>

ergoista non est unius gentis sed universarum gentium. ,

Et lex vcrbumque Domini non in Sion et Jerusalem re-

mansit ^ scd inde processit, ut se per universa diiFunde-
ret. Undc ipse Mediator post resurrcctionem suam Disci-
)) pulis trepidantibus ait: « Oporteljat implcri quse scripta
)) sunt in Lege, et Prophetis, etPsahnis dc me. Tunc ape-
)) ruit illis sensum ut , intelligerent Scripturas , et dixit cis
)) quia oportebat Christumpati, et resurgere a mortuis ter-
)) tio die, et prsedicari in nomine ejus poenitentiam et re-
» missionem peccatorumper omnes gentes, iiicipientibus a]j

)) Jcrusalem.^ )) Ha3c cstigitur universahs animae liberandae

yia, quam sancti Angch sanctique Prophetae prius inpau-
cis hominil)us ubi potueruntDei gratiam rcperientibus , et
maximc in hebrsea gente, cujus erat ipsa cpiodam modo
sacrata rcspubhca, in prophetationem et praenuntiationem
CivitatisDeiexomnibus gentibus congrcgandse, et taberna-
culo, et templo, ctsacerdotio, et sacrificiis significaverunt,
et eloquiis quibusdammanifestis, plerisque mysticis, prae-
dixerunt pra?sens autem incarne ipscMediator, et beati
;

ejus Apostoh jam Testamcnti novi gratiam revcLintes aper-

tius indicarunt cpise ahquanto occukius superioribus
,

sunt significata temporibus ,

pro aetatum gcneris humani
distributione sicut eam Deo sapicnti pLacuit ordinare
^ ,

mirabihum operum divinorum quorum superius pauca ,

jamposui, contestantibus signis. Non enimapparuerunt

» Isai, II, 2, 3. — 'Luc xxiv, '|4-47-
 -

DE CIVITATE DEI , LIBER X. 515

tantummodo visioiics angelicse, et ccelestiamministroriim
sola verba sonnernnt : verumetiam hominibus Dei verbo
siinplicis pietatis agentibus spiritus immundi de hominum
corporibus ac sensibus pulsi sunt •, vitia corporis languo-
resque sanati 5 fera animalia terrarum et aquarum vola-,

tilia cceli, ligna, elementa, sidera, divinajussafecerunt,

inferna cesserunt , mortui revixerunt : exceplis ipsiusSal-
vatoris propriis singularibusque rairaculis maxime nati- ,

vitatis et resurrectionis ; in quorum uno maternae virgini-

tatis tantummodo sacramentum •, in altero autem etiam
eorum, c[ui in fine resurrecturi sunt, demonstravit exem-
plum. Haec via totum liominem mundat, et immortalitati
mortalemex omnibus, quibus constat, partibusproeparat.
Ut enim noii alia purgatio eiparticpisereretur, quamvocat
intellectualem Porphyrius , alia ei , c[uam vocat spirita-
lem , aliaque ipsi corpori ,
propterea totum suscepit vera-
cissimus potentissimusc|ue mundator atcjue salvator. Prsc-
ter c[use partim cum hoec futura praenuntian-
hanc viam ,

cum f acta nuntiantur nunc[uam generi defuit

tur , partim ,

humano nemo li])eratus est nemo liberatur nemo libe-

, , ,

rabitur.
III. Quod autem Porphyrius universalem viam animce
lilDcrandiTe nondum iii suam notitiam historiali cognitione
dicit esse perlatam , cjuid hac historia vel illustrius inve-
niri potest ,
quae universum orbem tanto apice auctoritatis
obtinuit, vel fidehus, in c|ua ita narrantur praeterita , ut
futura etiam proedicantur 5 cjuorum multa videmus im-
pleta, exquibusea^ cj[ua3 restant, sine dubio speremus im
plenda ? Non enim potest Porphyrius vel c[uicumque ,

Platonici , etiam in hac via quasi terrenarum rerum et ad

istam vitam mortalem pertinentium , divinationem prse-
dictionemque contemnere : c[uod merito in ahis vaticina-
liombus et quorunilibet modorum vel artium divinatio-
33,
 ,,

516 S. At'Gl'STINI EPISCOPI

iiibiis faciunt. Negant cnini lircc vcl magnoram Iiominiim,

vel magni esse pendenda ; et recLe. Nam vel inferiornm
liunt prirsenlione causarum , sicut arte medicinpe quibus-
dam antecedentibus signis plurima eventura valetudini
prrevidentur •, vel inimundi d.Tmones sua disposita facta
praenuntiant, quorum jus et in mentibus atque cupiclita-
tibus iniquorum ad qu?eque congruentia facta ducendis
quodam modo sibi vindicant, et in materia infima fragili-
tatis humancie. Non talia sancti homines in ista universali

animarum liberandarum via gradientes , tanquam magna

prophetare curarunt : quamvis et ista eos non fugerint
et ab eis srepe prredicta sint , ad corum fidem faciendam
quae mortalium sensibus non poterant intimari , nec ad
experimentum celeri facilitate perduci. Sed alia erant
vere magna atquedivina, quce quantum dabatur, cognita
Dei voluntate , futura nuntiabant. Ghristus quippe hi
carne venturus , et quce in illo tam clara perfecta sunt
atque in ejus nomine impleta ,
pcenitentia hominum et

ad Deum conversio voluntatum , remissio peccatorimi

gratia justitiae, fides piorum
universum orbem et per

in veram divinilatem multitudo credentium culturce si- ,

mulacrorum dsenionumque subversio et a tentationibus

exercitatio, proficientium purgatio et liberatio ab omni
malo, judicii dies, resurrectio mortuorum, societalis im-
piorum aetcrna damnalio , regnumt[ue aeternum gloriosis-
sinifB Civitatis Dci conspectu ejus immortahter pcrlruentis
in htijus viLC Scripturis prredicta atque promissa sunt :

quorum tam multa implela conspicimus , ut recta pietale

futura esse ccctera conlidamus. Hujas vire rectitudineni
itsque ad Dcum videndnm , eique in relernum cohceren-
dum , in sanctarum Seripturarum, qua praedicalur atqne
asseritur, veritaiO, quicumque noiicredunt, etobhoc nec
intelhgunt, oppugnarepossunt, sede.-spugnarenon possunL
 7

DE CIVITATE DEJ, LIBER X. 51

IV. Quapropter in cleccm libris istis, etsi miniis quam

nonnnllorum de nobis cxpcctal)at intcntio, tamcn quo-
rumdam studio quantum vcrus Deus et Dominus aclju-
,

vare dignatus est , satisfccimus, rcfutando contradictioncs

impiorun), cpii Gonditori sanctse Civitatis , de c[ua dispu-
tarc instituimus , deos suos pr?efcrunt. Quorum decem
Ii]3rorumc|uinc[ue superiores adversus eos, conscripti sunt,
(jui proptcrhona vit;p. hujus clcos colcndos putant ;
quin-
c[ue antem posteriorcs adversus cos cpi cultum deorum
propter vitam, quoe post mortem futura est, servandum
cxistimant. Deinceps itacine ut in primo libro polliciti
,

sumus de duarum Givitatum cruas in hoc sreculo per-

, ,

plexas diximus invicemc|ue permixtas, exortu ctprocursu

ct deljitis fmibus, ciuod dicendum arljitror , cjuantum di-
vinitus adjuvabor, cxpediam.
AVV^VWk^^V^VVVVVVVtVVVVVVV^V^^^VVMVVi^VVVVVVVtVVVkVVi^^A/VtVVVtVVMVVVX^VVMiV»

Annotatio (1) pag. 6.

Aiigiistiiuim prretGrierunt noiuuiUa luijus rei litteris

gr?ecis et latinisconsignata exempla. Nam refert Arianus
lib. II. de rebus geslis Alexandri , capta Tyro, iis qiii in
templum Herculis confugerant Alexandrum perpercisse.
,

De Agesilao etiamXenophon in Agesilao etlib. ivde rebus

Graecorum, Pausanias lib. iii. in Laconiea, Plutarclius et
yEmilius Probus in Agesilao , narrant ipsum, Atheniensi-
bus et Boeotiis eorumque sociis devictis , noluisse eos laedi
qui in Minervce templum se receperant.

AwNOTATio (2) pag. 10.

Quia verba nunc iaudata ab Augustino Gaesaris sunt apud

Sallustium, non Gatonis, ideo in Amerbachianacdilione,
quam hic secuti sunt Lovanienscs, interprctibus hujus
operis Yaloisio ct Trivetho enicndare visum est Ccesar :

communitcr haberent Cato.

lametsi libri, ut ipsi ol^servant,
Quidsi in eos Augustinus, quod cruditisnomiunquamcon-
tingit, mcmoria lapus cst , aut Sallustio usus vario sive
mendoso ?
 1

520 AKNOTATIOrsES.

Anis-otAtio (3) pag. 25.

Ut Dlogenes Cynicus, Anaxagoras, Theodoms Cyre-

nncus, ct alii. Yide Senec. lib. de Tranquillitatc aninii c.

14. etepist. 92. Cicer. in prima Tusc. ctc.

Annotatio ( 4 )pag. 36.

Scripti libri omnes prope Fas ohstat. Et loco inna-

hilis yhabent inamahilis. Quidem etiam tristisque pro
tristiquej et undcE , pro unda. IN^ec pauciores ibi discre-
pantiae repertse sunt in Virgilianis veteribus hbris.

Annotatio(5) pag. 45.

Hoc martyrii genere celebritatem ohm obtinuere in

Ecclesia, laudatoe ab Ambrosio hb. iii. de Yirginibus , et
epist. 7. ad Simphc. Pclagia ejusque sororcs et mater :

non aha3 forsitam, ut Baroniusad an. 303. suspicalur, al)

iis de quibus Euseb. hb. vm. hist. eccl. cap. 24.

AnaotAtio (6) pag. 54.

Locus theatri sic est appcUatus quod subselhis ad spec-

,

tatorum consessum apte instructus caveae formam quam-

dam referret. Cavece consesswn legere est in iHneid. v.
et VIII. Itemquecac^ere nomen sensu codcm usurpat Cicer.
de Amic. et de Senect. Scneca de Tranquil. animi c. 1

Tertul. de Spectac. c. 30. Chrys. hom. de Kal. Cassiod.

hb. 4. Yar. ep. 52. Denique August. hb. 1. de Consensu
Evang. c. 33. Cadunt, inquit^ theatra , ca^^ece turpi-
tudinuni et puhlicce professionesflagitiorum.
 ANNOTATIOKES. i>21

Ankotatio (7) pag. 57.

Confessos, non declaralione nltima, ciim apcrtsc cruut

conscientioc in futura vita ut Ludovicus Yives interpre-
,

tatur 5 sed professione cliristianrc fidei, (jute ab iis in n ila

prresenti fieri debet ut ad Christi familiam admittantur.

Aktvotatio (8) pag. 04.

Coelesti liuic i'//^o-/72i prsecipnusin Africa cidtus tribue-

batur teste Tertulliano in Apologetico
, c. 24. De illa idem
ipse in cjusdem iibri, capite 23 , etmultis locis Augus-
tinus , ut Enarrat. in Psabn. lxii. num. 7. et in Psahn.
-xcviii. num. 14. et Ser. 105. cap. 9. Hanc Ludovicus
Vives, iiulla coactus auctoritate aut ratione, confundit
hic loci cum deum matre Berecynthia ^ Angustinus contra
manifeste distinguit, interposita copulante partieida, sub-
jiciens, et Berecynthice matri ommiim^ id est, deorum
et dearum quod supplendum reiiiicpiebatur in MSS.
:

Nam in editis additum est, deorum.

Pridie idus Apr. mater deum magna pompa a suis sa-
cerdotibus ad Almonem fluvium, qui non procul ab Urbe
in Tiberim influit, producebatur , ibique ad confiuentem
duorum aranium alDluejDatur vetere instituto. Nam quo
primum die ex Asia illuc est advecta, a sacerdote lotaest,
isque mos postea sacer fuit et singulis annis repetitus. Dc
quo more Lucanus in i. Ovidius iu iv. Fast. Prudcntius
in martyrio Romani.

Ankotatio (0) pag. 67.

i^w^«/f'«,'iesta'fuerunt Romae in mcmoriam CTipuIso-

 622 annotAtiones.
rum reguni et liberatse reipublicce instituta ,
quoc mense
Fcbruario celebrabantur post exacta Terminalia.

AwnotAtio (10) pag. 70.

Non extanthi Ciceronis libri, quorum fragmenta quoe-

dam, proeter Augustinum, referunt Scneca, Nonius, Agel-
lius, Lactantius, etc.

Annotatio (11) pag. 74.

Labeones extitere trcs juris civilis scientia clari sed

,
:

unus omnium doctissimus Antistius Labeo, qui cum Coe-

sare Augusto vixit, iion juris modo, scd totius antiquita-
tis peritissimus, dequo liic Augustinus. De eodem Sueto-
nius in Augusto c. 54. Agellius lib. i. c. 12, et lib. xiii.

c. 10 et 12.

Annotatio (12) pag. 75.

Curia, locus in quo senatus babel^atur, pro senatoribus

ponitur j
Gapitobum, quod templum Jovis erat ,
pro ipsis

diis.

Annotatio (13) pag. 76.

Trihu moveri quoe poena erat bomiimm pleljeii seu

,

•tertii ordinis, idcm fuisse alque ex una trilju nobibore

transferri in ignobiliorcm , intclligiturcxLiviolib. xlv.
Conier TertulL de Spectac. c. 22.
 ,

ANNOTATIONES. 523

AnnotAtio (14) pag. 82;

Circenses ludos Neptuno equestri primus Romje celc-

bravit Romulus , ut foeminas , cjuas a vicinis populis non

poterat ad conjugium impctrare, potissimum Sabinas vir-
gincs spectaculi causa evocatas raperet. Dicti sunt a pris-
cis Consualia, ex nomine, ut ferunt , Considei, Neptuni
scilicet equestris , a quo opem Romulus consiliumque in

conjugiorum difficultate quoesierat. De his Livius lib. i.

AnnotAtio (15) pag. 90.

Tiljcrium Gracclium intelligit, a Scipione Nasica, ejus,

qui optimus vir a senatu judicatus crat, nepote, quod
Agrariam legem tullsset , et tribunatum sibi continuari
vcUet, occisum : Scipione Africano minore, de quo bic
loquitur, bello interim aNumantium gerente.

Annotatio (16) pag. 94.

Carbones , ut Gicero lib. ix. epist. ad Psetum 21 scribit,

multi fuerunt ex Papyria gente. Hic de quo Augustinus

Cneus Papyrius Carlio Marianas partes secutus et a Sylla ,

victus, fugit in Siciliam, ibique Lilybcci a Pompeio inter-

fectus est.

AnnotAtio (17) pag. 97.

Fuitille Quintus Metellus Numidicus L. Metellus pon-

tificis nepos, de quo PHnius lib. vii, cap. 45 et 48. Vale-
rius lib. vii, cap. 1. Filios quatuor tantum habuisse ob-
servant Vives et Coquaeus. Hic tamen libri omnes, quos
inspicere Hcuit ,
quinquefilios consulares ferunt.
 :

62i AwkotAtiokes.

AnnotAtio (18) pag'. IU.

Hoc ipsuPii AiTgnstiniis iii epist. ad Deogralias 102 ,

Salus , iiiquit, religionis

n. 15. (iocet. liujus. . . . mtlli
nunquam fuit y qui dignus fuit , etc.

Aj\-kotatio (19) pag. 127.

Talium nou Romulus sed Laurentes interfecerunt

,

eam rem vero minus regre quam dignum erat tulisse llo-
muium ferunt. Liv. lib. i.

AraoTATio (20) pag. 187.

Quis Pomponiussic ignoratiu' , an Atticus , an L. Pomp.

Attelanarum scriptor , an Gn. Pomp. orator ,
qui omnes
vixerunt cum Giccrone : an qui post Giceronem fuere
Pomp. Mcla, an Julius Pomp. Tragicus , cujus Quinti-
lianus meminit , an Juris-consuitus.

Aknotatio (21) pag. 210.

Piutarclius \\\ Numoe scribit ali ipso vetitam

liistoria

Romanis ne existimarent imaginem Dei aut liominis

, ,

speciem aut animalis liabere formam atque in prioi'ibus ;

1 70 annis templa quidem erecta simulacra vero corpo-

,

rum ab ipsis nulia dedicata. Gonfer. Piin. iib. xxxii,

caio. 4.
L

Ankotatio (2-2) pag. 225, lin. 11.

Fieri tarnen posse ut supcrioetct niuiier, et iactum cssc

 ,,

ANNOTATIOKES, 525
noniiiinquam uL concepto uno fcctu altcrum conccpc-
rit , docet Aristoteles , lib. vir , tle liistor. animalium
Plinius lib. vii, cap. 11 , et Ilippocrates , iib. de supcr-
foetatione.

AKiVOTATio (23) pag". 255.

Erratum est in praenomine : dicebatur cnim , non L.

sed P. Valerius Pu];)licola. Etnon insuo quarto consulatu
obiit, sed anno post, Yirginio et Gassio Goss. sexto anno
post expulsos reges. Livius lib. ii, Dionysius v.

An?.'otatio (24) pag. 2G3.

Augustino conscntit Orosius. At polybius lil^. i

,
per
viginti et quatuor annos peractum scribit : quia videlicet
annos ipsc ab occasionc movendi belli numerat , alii vero
ab cjus susceptione.

AivkotAtio (25) pag. 265.

Plus quam ducenta millia Gotliorum fuissc ferunt

Paulus iEmilius lib. i hist. Francorum, Orosius lib. vii,

cap. 37 ct alii. Hac Radagaisi clades sub Ilonorio con-

tigit, anno Cbristi 40G. Yide Augustini, Sermonem 105,
cap. 10.

Ak^totatio (26) pag. 274.

Alludit ad iliud Yirgiiii Eclog. m. SedfaciLcs Npn-

phce riscre. Tametsi co loci Jliciies dict.T inteiiigantur
non ad ridendum, scd ad exaudiendum.
526 ANJVOTATIONES.

AnnotAtio (27) pag. 278.

Apud Ciceronem Tu helUcam dlsciplmam,

:

AnnotAtio (28) pag. 280.

Duum viri sacrorum a Tarquiuio Supcrbo instituti fue-

rant , ut scribit Dionysius lib, iv. qui sacris libris legendis

carminibusque Sybilloe et fatis romani populi interpre-
tandis proessent. Cum plebs deinde ex suis creari instaret,
aucto numero facti sunt decem. His demum
, additi
quinque, qui numerus postea mansit.

AwNOTATio (29) pag. 307.

Hunc Liberum Cicero ii , de Natura deorum , docet

alium csse a Liljero Baccbo Jovis et Semelis filio.

Ajmnotatio (30) pag. 319.

loins et Jupiter perinde in recto dicebatur : sed usus

demum obtinuit^, et in obliquo lovis ^ in reclo Jupiter ^
tantum diceretur.

Annotatio (31) pag. 363.

Diogcncs ille , non Cynicus , sed ApoUoniates, de quo

Cicero n in Natura deorum.

Annotatio (32) pag. 379.

Libro scilicet de Doclrina christiana secundo, cap. 28.

Yide Relract. n , 4.
 annotAtiokes. 627

Annotatio (33) pag. 379.

Platonem ex saciis HoelDrGonim Libris liausisse et trans-

cripsisse qiiam plura , allirmaut Justinus martyr in orat.

paraenet. ad gentes, Origenes contra Celsum lib. vi.

Clemens Alexand. lib. i. Stromatum et orat. exhortat. ,

ad gentes, Eusebius lib. xi. de pryeparatione Evangel.

Ambrosius fer. 18. in Psahn. cxviii. Atcontra Lactautius
lib. IV de vera Sapientia cap. 2 ipsum dicit indaganda^
,

veritatis amore peregrinantem ad Jud.Tos noii accessisse.

Aknotatio (34) pag. 376.

Corpora daemonibus concedit Origineslib. ii. Periarch.

cap. 8. Tertulhanushb. de Carue Christi, ahique veterum
plures : nec denegat hic Augustinus, qui eosdem aniniaha
aeria et tetheria vocat hl^. i. contra Academ. n. 20. epist.
9 n, 3 ct hb. 3. de Geiiesi ad htt. cap. 10. Quoniam uti

postremo isto loco dicit , corponim aeriorum naturce

vigent.

A^:\otatio (35) pag. 399.

Qnae liuc affert Augustinus , sunt ex dialogo Hermetis

Asclepio ,
qui ab Apuleio Madaurensi in latinum conver-
sus prsenotatur : sed Apuleii latinitas il)i desideratur ab
eruchtis.

Aknotatio (36) pag. 393 hn. 14.

De Magia postulatus fiiit Apuleius apud Claudium

Alricce prtefectum minimc Chrislianum,
528 ANNOTATIO]>fES.

AtxkotAtio (37) pag". 467.

Goetia genns magifc est qufic fit per cxcitationcm mor-

tuomm, sic dicta a planctu circa sepuicra. Theurgia vero,
quasi divina operatio , appellatur ea qua dii seu clsemonGs
certis sacrificiis et cccreraoniis paganorum opinione bonis
invocantur.

AnwotAtio (38) ibid.

Persimilem in lib. xii de Genesi ad litt. cap. 24 repe-

ries clistinctionem , sciiicet visionis inteliectuaiis , spiritaiis

et corporaiis.

AnnotAtio (39) ibid.

Taletas vocal^ant expiationes et sacrificia cpiasdam

perfecta quibus nibii deesset.

Antnotatio (40) pag. 502.

Vel legumpericulis ; cpiia ieges civiles poenas magicac

arli constituerunt : vel ipsius actionis ; nam pericuiosa
res est , nisi rite exerceatur. Irritantur enim da^mones ct

magna infernnt maia imperite excautanti , cpiod multis

cxcmplis ostciiderunt : cpiippe amant perfectam impieta-
tem , a c^ua didiciiis sit aci pictatem rccursus , ideo terro-
ribus ad eam boraines irapeiiunt.
<%/VVt \ l V» VW^ VIW \V\A vv\\ \vv\ \vv\ vv\\ vw\\vv\ vwv vvv\ wv\ vwv \\ vv \vv\ VVVV VWV V»

CONGORDANTIA

BIBLIOTHEG.E GALLICJE CUM LATINA.

BIBLIOTHECA LATINA. DIBLI JTHIGA GALLICA.

De Civit. Dei, lib. i, pag. 3, Ejusi.lem fragmcnta , tom. \xrj

pag. iS3-2o3.

lib. n,
 , 1

INDEX
TOMI CENTESIMI NONI.
DE CIVITATE DEI.

LIBER I.

Paganos reprehendit, qiii orbis calamitates, maximeque Romanae

urbis recentem a Gothis vastationem christianre rehgioni, quadeo-
rum cuUus prohibetur, tribuebant. Agit de commodis et incom-
modis, quae tunc bonis etmalis, ut solet, fuerunt communia. IIlo-
rum deniqueretundit procacitatem,qui christianarumfoeminarum
violatuma mi!itil)uspudorem objectabant.

FR.EFATIO. De suscepti operis consilio et argumento. page 3

Capct. I De aJversariis nominis Christi; quibus, in vastatione Urbis

propter Christum Larbari pepercerunt. 4

II. Quod nulla unquam bella ita gesta sint , ut victores propter
deos eorum, quos vicerant, parcerent victis. 6
III. Quam imprudenter Romani deos penates, qui Trojam custo-
dire non potuerant, sibi crediderint profuturos. 7
IV. De asylo Junonis in Troja, quod neminem liberavit a Grspcis;

et basilicis Apostolorum ,
qua2 omnes ad se confugientes a
barbaris defenderunt. 9
v, DegeneraHconsuetuJinehostium, victas civitates evertentium,
quid Ctesar scnserit. jO
VI. Quod ne Romani qui ;em ita uHas ccperint civitates, ut iu
templis earum parcerent victis. 1

VII. Quod in cversione Urbis, quajaspere gesta siuit, de consuehi-

dine acciderint belli; qux' vero clementer, do poteiifi:! pro-
vencrint n:)minis Clnis.ii. 13
532 i^DEx.
Caput Viu. Dc coiTimoclis atrjue incommoilis, qare bonis ac malis plerum-
que conimimia sunt. a
XX. De causis correptionum, propler quas et Iioni et malj pariter

flagellantur. 4G
X. Quodsanctis in amissione rerum teniporalium niliilpereat. 19
XI. De fine temporalis vitrn, sive longioris, sive Lrevioris. 23
xij. De sepultura humanorum corporum ,
quai Christianis.etiamsi
fuerit negata, nil aJimit. 24
XIII. Quaj sit ratio sanctorum corpora sepeliendi. 2G
XIV. De captivitate sanctorum, quibus nunquam divina solatia de-
fuerunt. 27
XV. De Marco Regulo, in quo captivitatis , ob religionem ctiam
sponte toleranda3, cxtat exempUim, quod tamen illi deos eo-
lenli prodesse non potuit. 28
XVI. An stupris, quai etiam sanctarum fortc virginum est passa
captivitas, contaminari potuerit vivtus animi siiie voluntatis

asscnsu. 31
XVII. De morte voluntarla ob metum pttna» sive dedecoris. 32
xviii. De aliena violentiarum libidine, quam in oppresso corpore
mens in\-ita pcrpetitur. 33
xix. Dc Lucretia, qu:e se ob ilhitum sibi stuprum percmit. 3-i

XX. r>ulhim esse auctoritatera ,

quaj Christianis in qualibet causa

jus voluntariic nccis tribuat. 37

XXI. De interfcctionibus hominum, qu;c ab homicidii crimine exci-

piunlur. - 39
xxu. Quod nunquara possit mors voluntaria ad raagnitudinem anirai
pertinere. 4fl

XXIII. Quale exemplum sit Catonis, qui se, victoriara Caisaris nonfc-

rcns, interemit. 41
xxiY, Quod in ca virtute, qua Regulus Catone prcestantior fuit, multo
magls emincant Chistiani. 42
XXV. Quod peccatum nonper peccatura debeat declinari. 43
XXVI. De his, quae fierinonlicent, cura a sanctisfacta noscutnur, qau
ratione facta credenda sint. 44
XXVII. Anpropter declinationempeccati,morsspontaneaappetendasit 46
XXVIII. Quo judicio Dei in corpora continentium libido hostilis peccare
perraissa sit. 48
XXIX. Quid farallla Christi rcspondere debcat infidelibus, cum expra-
brant, quod eam a furore hostium non liberaverit Christus. 51
:;x^. Quam pudendisprosperitatibus afllucve velint, quido christia-
n'.! tempoiibus cgnjuon-nlm-. 52
 ,

Capit xxKt, Quibus vilioiuin gradibus aucia sil in Roniams cupido

regnaiuli. 53
XXXII. De scenicoium inslilutione hulorum. ! 54
XXXIII.De vitiis Roniauorum, quos patri;i! non corrcxit evcrsio. S3
XXXIV. De clcmcntia Dci, qua: Urbis excidium temperavit. 56
XXXV. De latcntibus intcr impios Ecclesi;c fiHi? ct de falsis intra Ec-
,

clcsiam Cin'istianis. oT
XXXVI. De quibus causis sequeiiti disputationc sit Jisscrendum. S8

LIBER II.

Inquo disputatioiie instituta dc malis,qu3e anle cbristurfl, vigcnte

deorum falsoruni cultu perpcssi sunt Ilomani, dcnionstratui- pri-
,

muni eos morum malis ct animi vitiis, quae mala vci sola , vel
maxima dcputanda sunt,cumulatos pi'ocurantibusdiisfa!sis,nedum
liberatos fuisse.

Cap. I. De modo, qui neccssitati disputationis adliibcnJus cst. 60

II. De liis qux primo voluminc expcdita sunt. 61
III. De assumcnda bistorla qua ostcndatur, qurc mala accidcrint
,

Piomanis, cum dcos co!erent, antcquaui rclisio cbristiana

obcrcscerct. 63
IV. Quod cultores deorum nuUa unquam a diis suls pra^cepta pro-

bitatis acceperint, ct in sacris coium turpia quceque celcbra-

vcvint. C4
V. De obscrenltatibus, quibus imler deuni a cultoribus suls liono-

rabatur. 65
VI. Dcos paganorum nun:piam bene vivendisanxlsse doctrinam. 67
VII. iButilla esse inventa pliilosopbica, sine auctoritatc dlvlna

ubi qucmqac aJ vitla pronum magis movet quod dii fecerint,

quani quod liomlnes disputarlnt. 68

viii. De luJis scenlcis, in quibus Jli non offenauntur eJitione sua-
rum turpituJinum, scJ placantur. 69
IX. Qu'.l Romani vctcres dc coliibcnda poetica llcentia senscvlnt ,

quam Gra;ci dcorum Eecuti judicium , Uljevam cssc voluc-

runt. 70
X. Qua nocenJl avte dicmones vclint vcl falsa Je se crimina, vel
vcra narrari. "2
XI. Dc sccnicis apud Gr;ccos in reipuljlica! adminislr;»t!oncm rc-
ccptis, co quoJ plucalorcs Jcoruui inju^ic ab bominibus sper-
ncrcntur. 73
534 INDEX.
Capit xir. QiioJ Romrinlaufcrcndo libertatcmpoi'tis in homines ,
quani
dederuntindeo.Sjmeliuscle scquam de diissiiis senserint. 47
3III. Dcbuisse inteliigere Romanos, quod dii eorum, qui se turpi-
bus ludis coli expetebant, inJigni essent honore divino. 75
XIV. Meliorein fuissc Platonem, qui poctis locum in bene niorata
urbe non dedcrit, quam hos deos, qui se hiJis sccnicis volue-

rint honorari. 77
XV. Quod Roniani quosdam sibi deos, non rationc, scd adulatione
instituerint. 80
XVI. Quod si diis ulla esset curajuslitia;, ab eis Romanl accipere
debuerint prcecepta vlvendl potlus quam leges ab homlni-
bus muluari. 81
XVII. De raptu Sablnarum , aliisque iniquitatibus ,
qua5 ia civitate
romana etlara laudalls viguere temporibus. 82
xvm. Qucc de moribus Romanorum aut melu compressis, aut secu-
ritate resolulls Sallustli prodat historla. 84
XIX. De corruptlone romance reipubllcaj prius quam cultum deo-
rum Chrlslus auferret. 86
XX. Quali vellnt felicltate gaudere, et quibus moribus vivere, qul

tempora christlana} rcllglonis incusant. 88

XXI. Quai sententla fuerit Clceronls de romana republica. 90
XXII. Quod dils Romanorum nulla unquam cura fucrit, ne malls
inoribus respublica deperlret. 94
XXIII. Yarielales rerum lemporalium non ex favore aut impugna-
tione da^monum, sed ex veri Dei pendere judicio. 96
XXIV. De Sjllanis actibus, quorum se dxmones ostentaverlnt adju-
torcs. 98
XXV. Quantum nialigni splritus ad flagitia incitent homines, cum
in commiltendls sceleribus quasi divinaa) exempli sui inter-

ponunt auctoritalcm. 100

XXVI. De drumonum monltls , quce perllnebant ad bonos
secrelis

mores, cum palam In sacris eorum omuis nequilia discere-

tur. 102
XXVII. Quanta eversione publica! dlscipllnai Romani diis suis placan-

dis sacraverint obsca?na ludorum. 105

XXVIII. De chrisliana; rellgionis saiubritale. 106
XXIX. De abjicicndo cultu dcorum cohorlatio ad Romanos. 107
 JKDEX. 536

LIBER III.

L'l iu supcriore libro do malis moruni et aiiiuii, sic iii priosenle de

corporis extcruarumque rerum incommodis ostcndit Auguslinus,
Romanos a conditallrbe his assidue vexatos fuisse, atque adaver-
tenda id genus maladcos falsos, cum ante Christi adventum iit^ero

colerentur, uihil prsestitisse.

Cap. I. De adversitalibus, quas sola» mali mcfuunt, ct qu.is scnipcr

passus cst mundus, cum dcos colerel. ItO
II. An (lii, qai ct a Trojanis ct a Groccis slmiliter colcbanlur,
causas liabuerint, quibus Ilitun patercntur escincii? 111
III. Non potuisse offendi deos Paridis adullcrio, quod inler ipsos
traditur frequenlatum. 113
IV. De senlenlia Yarronis, qua utilc csse dixit, ut sc homincs diis
genitos mentiantur. 11 i
V. Non probari, quod dii adullerium Paridis nunierint, quod in

riomuli nialre non ulli eunf. 115

VI. De parricidio Komuli, quod dii non Tindl»anmf. 116
Vil. De eversionc Ilii, quod dux 3Iarii Fimbria excidit. 117
vifi. An dcbuerit diis lliacis Roma commilti. 119
IX. An illam pacem, quae sub Numas regno fuit, deos pr.xstilisse
credendum sit. Ibid
X. An optandum fuerif, quod lanta bcllorum rabie romanum
augercfur impcriuni, cum eo sfudio quo sub Nunia actuiu
est, et quictum esse potuisset et futum. 121
XI. De simulacro Cumani ApoIIinis, cujus fletus crcditus est cla-
dcni Gr.-ccorum ,
quibus opitulari non poterat, indieare. 123
XII. Quantos sibi deos Romani preeter constilutionem Numce adje-
cerint, quorurn eos niimcrositas nihil juverit. 124
XIII. Quo jure, quo fncdcre Roniani oblinuerint priraa conjugia. 123
XIV. De inipiclatc belli, quod Albanis Roniani inlulerunt, et do vic-'
toria doniinandi libiJinc adepta. 128
XT. Qualis Ilomanorum rcgum vita atque cxltus fucrlL 131
xvr. Dc primis apud Romanos consulibus, quoruni alter alterum pa-

tria pepulit, raoxque ipse post atrocissima parricidia a vulne-

lato hoste vulneratus intcriit. 133
XVII. Post initia consularis impcrli ,
quibus malis vcxata fucrit lo-
niana rcspublica, dlls non opilulanlibas quns colcbat. 137
xvui. Quant.-i; cladcs Romanos sub bcllis punicis trivcrlnt, frustra
dcJiami pnrsldiis e^ otllis. 142
536 i^DES.
Caput xi.<. Deaflliclioiii; bclli[)unicisccundl,qiia viics paitis utriusque

consumplffisunt. 144
%\. Dc cxitio Saguntinorum ,
quibus proptcr Romanorum amici-
tiam percuntibus dii romani auxilium non tulerunt. 146
XXI. Quam ingrata fuerit i-omana civitas Scipioni liberatori suo, et
in quibus moribus cgerit ,
quanJo eam Sallustius optimam
fuisse describit. 148
XXII. De Mithridatis cdicto, quo omncs civcs i-omanos, qui intra
Asiam invcnircntur, jussit occidi. 150
xxin. De interioribus raalis, quibus romana respublica exagitata est,

proeceJcntc proJigio, quoJ in rabie oninium animalium, quiu

hominibus scrviunt, fuit. 1^1
XXIV. Dc discorJia civili, quam Gracchi.ie scditioncs excitaverunt. 152
XXV. Dc ffiJe ConcorJix cx scuatus-consulto in loco scJitionum et

csJium conJita. lo3

XXVI. Dc Jivcrsis gcneribus belli, qucc postconJitam ccdem Concor-
dia3 sunt secuta. 133
XXVII. De bello civili Mariano, alque Syllano. 156
xxvin. Qualis fuerit Syllana victoria vindcs Marianaj crudelitatis. 157
XXIX. De comparatione Gothicce irruptionis, cum eis claJibus quaS
rxoniani vel a Gallis, vcl a bellorum civilium auctoribus ex-

ccperunt. 159
XXX. De conncxionc bcllorimi, quK advcntum Christi plurima et

gravissima prKCCsscrunt. 160

XXXI. Quam impudentcr pra^sentia incommoda Cbristo imputcnt, qui
dcos colerc non sinuntur, cum tanla; clades contra eoa tcm-
pore quo colebantur cxtitcrint. IGl

LIBER IV.

In quo probatur amplitudincm romani inipcrii ac diutnrnitatem

ascribendam cssc, non Jovi diisvc paganorum, quibussingulisvix
singula? res ct intima qufcque commiltenda credcbanlur officia,
sed uni vcro Dcofelicitatis auctori, cujus potestatc ac judicio rcg-
na tcrrenaconstituuntur atqneservantur.

Cap. I. De his qurc primo voluminc disputata sunt. 164

n. Dc hisquK libro sccunJo ct tertio continentur. 166

III. An latiludo impcrii, qux nonnisi bellis acquiritur ,

in bonis

sive sapicnlium habcnda s it , sivc fclicium. 168

ab.que
1"0
IV. Quam similia fint harcciniis rcgna justilia.
 1^-DEX. 537
CapUT V. Do fugitivis glaJiatoiibus, quoruni potcntia siinilis fuciit regiie

dignitafis. 170
VI. De cupiditate Nini vcgis ,
qui ut latius dominarelur, prinius
intulit bella finitimis. 172
VH. An rcgna terrena in tcr profectus suos alque defcctus, dcoruni
vcl juventur vcl deserantur auxilio. 173
VIII. Quorum deorum praisidio putent Romani impcrium suunj nuc-
tuni atque servatum, cum singulis vix singularum rerum tui-
tionem committeiidam csse crediderlnt. 175
IX. An imperii romani amplitudo et diuturnitas Jovi fucrit as-
cribcnda, quem summum deum cultores ipsius opinantur. 177
X. Quas opiniones sccuti sint ,
qui divcrsos dcos divcrsis mundi
partibus prajfccerunt. 178
XI. Dc multis diis, quos doctores paganorum unum eumderaquG
Jovcm esse defeudunt. 181
XII. De opinione eorum, qui Deum animam mundi et niundum cor-
pus Dei csse putaverunt. ISi
XIII. Dc his qui so!a rationalia animantia partes Dei unius esse asse-
runt. Ibid.

XIV. Augmenta regnorum Jovi incongvuentcr ascribi, cum , si Yic-

toria, ut voluut, dea cst, ipsa huic ncgolio sola sufticerct. 183
XV. An congruat bonis lalius velle regnare. 186
XVI. Quid fuerit quod Romani omnibus rcbus et omnibus motibus
dcos singirios deputantes, redem Quietis extia portas essc vo-
lucrunt. 1§?
XVII. An, si Jovis summa potestas est, ctiam Vlctoria dca debuerit
ffistimari. 18S
[xviii. Felicitatem etFortunam qui deas putant, qua ratione secernunt. 189
XIX. De Fortuna muliebri. 190
XX. De Virtute et Fide, quas pagani templis et sacris honorave-
runt, prKtermittentes alia bona, qum .similiter colenda fue-
runt, si recte aliis divinitas tTibuebatur. 191
XXI. Quod dona non intclligontes Dei, Yirtute saltem et Fclicitatc

debueririt csse contenti. 19:2

xxu. Dc scientia coIenJorum dcorum, quam a sc Varro gloriatur
collatam csse Romanis. 19-i^

xxiu. De Fclicitalc ,
quani Romani multorum vencralorcs deorum
diu non coluerunt honore divino, cum pro omnibus soia suffi-

ceret. 195
x.viv. Oua rationc 'dcfcndaut pagani, quoJ inter dcos colant ipsa
dona divina. 199
 558 ixDEx*
Capit XXV. Dc uno taiitnm tnlcn.lo Deo, qui licet nomine iijnoictur ,

(amen fclicitatis dator csse scnlitiir. 200

xwi. De ludis scenicis, quos sibi dii celebrari a suis cultoribits exc-
gcrunt. 201
xxvii. De tribus gcncribus Jcoram, de quibus Scxvola pontifcx dis-
))utavit. 202
xxvni. An ad obtinenJuin dilatandumquo regnum profuerit Romanis
cuUusdeorum. 204
x\ix. De faisitate auspicii, quo vomani regni fortituJo et stabilitas
visa cst injicari. 20j
XXX. Qualia de diis gcntium etiam cultores eorum $e sentire fatean-
tur. 207
xxsi. Be opinionibus YaiTonis, qui rcprobata persuasione populari
,

licet aJ notitiam veri Dei nonpervenerit, unum tamen Deum

colenJum csse ccnsuerit. 209
xxxii. Ob quam speciem utiiitatis principcs gentium apuJ subjectos
sibi populos falsas religioncs volucrunt pernianere. 211
xxxiii. QuoJ juJicio et potcstate Dei vcri omnium regum atquc reg-
norum orJinata sint tempora. 212
xxxiv. De regno JuJicorum, quoJ ab uno et vero Deo instltufum at-
que servatum est, donec in vera religionc raanserunt. 213

LIBER V.

Initio de tollpndafati opinione agit, ne demum existant qui romani

impcrii vircs ct iucrcmenta, qn?e non posse diis falsisascribisu-
periore libro monstravit, referre iu fatum velint. Inde ad queestio'
nem depra>scientiaDci dcIapsns,probatliberumnostrae voluutatis
arbitrium per cam non aufcrri. Postca de moribus llomanorum
antiquis dicit, ct quo cornm mcrito, sivc quo Dci judicio factum
sit, ut illis ad augendum imperium Deus ipse. verus, quem non co-
lebant,adjutorfucrit. Docet postremo quse vera ducenda sit feli-

citas cbristianorum imperatorum.

PR^FATIO. 215

Cap. i. Causam romani impeiii omniumque reguorum ncc fortuifam

esse, ncc in stellarum positione consistere. 216
11. De geminorum simili Jissiuiilique valetuJine. 218
lii. De argumcnto, qiiod ex rota liguli NigiJius mathematicas assHiiip-
sk iu quicstionc geiHinoruui. 219
 . ,

INDEX. 539
Caput iv. De Esau et Jacob gcminis, inuUiim intcr so nioi"um et

actionum qualitate Jisparibus. 2:21

V. Quibus modis convincantur matliematici vanam scientiain pro-

fiteri. 222
VI. Dc geminis Jisparis sexus. 224
vu. Dc electione diei quo uxorducitur, quove in agro aliquidplan-

tatur aut seritur. 226

vm. De bis qui non astrorum positioncm , sed connexioncm causa-
rum cx Dei voluntatc pcndentem fati nominc appellant. 228
ix. Dc prrescientia Dei et libera hominis voluntate contra Cicc-
ronis definitionem. 229
X. An voluntatibus homlnum allqua doniinetur nccessitas. 235
XI. De universaliprovidentia Dei,cujus legibus omnia continentur? 237
xu. Quibus moribus antiqui Romani meruerint, ut Deusverus,
quamvis non eum colercnt, eorum augeret imperium. 238
xni. Dc amore laudis ,
qui cum sit vilium , ob hoc virtus putatur
qiiia per ipsum vitia majora cohibentur. 244
xiv. De resecando amore laudis humance, quoniam justorum glo-

ria omnis in Deo sit. 246

XV. De mercede temporali, quam Deus reddidit bonis moribus Ro-
manorum. 248
XVI. De mercede sanctorum civium Civitatis aiterna;, quibus utilia
sunt Romanorum cxempla virtutum 249
xvu. Quo fructuRomani bella gcsserint, eiquantumliis, quosvicere,
contulerint. 2o0
xviu. Quam alieni a jactantia esse debeant Cliristiani, si aliquid fe-

cerint pro dilectione a;terna3 patria;, cum tanta Romani gesse-

rint prohumana gloria et Civitate terrena. 252

XIX. Quo inter se diffcrant cupiditas gloriie et cupiditas Jomina-
tionis. 257
XX. Tam turpiter servirc virtutes humanai gloriae ,
quam corpovis

voluptati. 260
XXI. RomanumregnumaDeo veroesse dispositum, a quo est omnis
potestas, et c-ujus providentia reguntur universa. 261
xxii. Tempora exitusque bellorum ex Dei pendere judicio, 263
x\iii. Dc bello in quo Rhadagaisus rex Gothorum dremonum cultor,

uno die cum ingentibus copiis suis victus est. 264

XXIV. Qure sit Cluistianoruni impcratorum, et quam vera felicitas. 266
XXV. De prosperitatibus, quas Constantiuo imperatori christiauo Deus
contulit. 267
xxvi. De lide ac pietcde Thoodosii Augusti. 2G8
6iO ijfDBX.

LIBER YI.

Ilactonns conlra eos, qui proptcr lianc temporalem vitani colcndos

dcosputant; nunc autem adversus eos, qui cultuni ipsis credCint
proptcr vitam seternam exhibendum quos Augustinus libris :

quinque sequentibus confutaturus, ostendit hic imprimis opinio-

ncm de diis quam abjectam habucrit ipscmct Yarro theologiae
gentiiisscriptor commcndatissimus. Affert theologiaeistius gencra
secundum Yarronem tria, fabidosum, naturale, et civilc : ac raox
dc fabuloso ct de civili denionstratnihilhsec gencra ad futui'a; vitse

felicitatcm conferre.

Prj:fatio. 272

Cap. I. Pe bis qui dlcunt deos a se , non propter proescntem vitani

coli, sed propter Kternam. 273
II. Quid Varronem de dils gentium sensissc credcndum sit ,
quo-
rum talia el gcnera et sacra detexit, ut reverentius cum eis

ageret, si de illis omnino reticeret. 277

iir. QuM sit partitlo Varronis iibrorum suorum, quos de antlquita-
tiijus rerum Immanarum divlnarumque composuit. 279
IV. Quod cx dlsnulationeVarronis apud cuUores dcorum antiquio-
res rcs humanae quam divin.T3 rcperiantur. 281
V. De trilms E;cneribus thcologicc secunJum Varroncm , iJ est,
uno fabuloso, aUero naturali, tertioque civlli. 283
VI. De theologia mytkica , id est faljulosa , et de civili , contra
Yarronem. 28G
VII. De fabulosa et clvllis thcologiic slaiiUtudine atque concordla. 289
VIII. De interpretalionibus naturailum rationum, quus doctores pa-

gani pro dll? suls conantur ostcnJcre. 292

XIX. Deofficiis singulorum deorum. 294
X. De libcrtate ScneccB, qui vchemcntius civilem thcologiani re-

prehcndit, quam Varro fabulosam. 299

XI. Quld de JudLcis Sencca senserlt. 302
XII. Quod gentillum deorum vanltate detecta, nequeat dubitari.

tctcrnam eos vitam nemini possc pra^stare ,

qui ncc ipsam
aJjuvcnt tcmporaicm. 303
 mDEx. 541

LIBER YII.

Dc diisselectis civilistheologise, Jano, Jove, Satiirno, et caeteris,

quodncc eoruni cultupervenialur adietcrnse vitcc lelicitalem.

Pr.efatio. 30o
Cap. I. An, cum in theologla civili deitatem non esse constiterit, in
sclectis diis eam inveniii posse creJenJum sit. 306
II. Qiii sint dii selecti, et an ab officiis viliorum dcorum habeantuv
excepti. 307
iir. Quam nulla sit ratio ,
qune de sclcctione quorumdam deorum
possitostendi, cum nuiltis iuferioribus exccllentior adminis-
tratio deputctur. 308
IV. Melius actum cum diis infcrioribus, qui nullis infaraentur oppro-
briis, quam cum selectis , quorunj tantoe turpitudincs cele-
brentur. 312
V. De paganornm secretiore doctrina, plr.siclsquc ralionibus. 313
VI. De opinionc Varronis, qua arbitratus est Dcum animam esse
munJi, qui tamcn in partibus suis habeat animas multas, qua-
rum divina natura sit. 313
VII. Xn rationabile fuerit Janum et Terminiun ia duo nomina sc-
parari. 31G
vm. Ob quam causam cultores Jani bifrontem imaginem ipsius finxe-
rint; quam tamen etiam quadrifrontem videri volunt. 318
IX. De Jovis potestate, atque ejusJem cum Jano comparatione. 319
X. An Jani et Jovis rocta discretio sit. 322
XI. De cognorninibus Jovis, quaj non ad multos deos', seJ ad mium

cumdemque referuntur. Ijjij.

XII. Quod Jupiter etiam Pecunia noncupetur. 324

xni. Quod dum exponitur quid Saturnus, quidve sit Genius, uterquc
unus Jupiter esse doceatur. 303
XIV. De Mercurii et Martis ofliciis. 32q
XV. De stcllis (pubusJam ,
quas pagani dcorum suorum noniinibus
nuncuparunt. 303
XVI. Dc ApoUine et Diana cajterisque sclcctis JJis ,
quos parlcs
munJi esse volucrunt. 329
xvii. Quod ctiam ipse Yarro opiniones suas Je Jiis pronantiari
ambi^^uas. 33 1
xni\. Qiuc crcdibilior causa sit, (pia crror paganitatis inolevcrit. 332
542 INDEX.
Caputxix. De intei-pretationibus ,
quibus colendi Saturni ratio con-
cinnatur. 833
XX. De sacris Cereris Eleusinae. 333
XXI. De turpitudine sacrorum, quaj Libero celebrabantur. Ibid.

xxii. De Neptuno, et Salacia, ac Yenilia. 337

xxui. De Terra , quam Varro deam esse confirmat, eo quod ille ani-
nius mundi quem opinalur deum
,
etiam hanc corporis sui
,

infiinam partem permeet, eiquc vim divinam impertiat. 338

xxjv. De Tclluriscognominibus eorumquesignificalionibus,quieetiam-
si erant multarum rerum indices , noa debuerunt multorum
deorum firmare opiniones. 341
XXV. Qnam interpretationem de abscisione Atys graecomn sapien-
tium doctrina repererit. 344
xxvj.De turpitudine sacrorum Matris magna;. 343
xxvu. De figmentis physiologorum ,
qui nec arerani divinitateni co-
lunt, nec eo cultu quo colenda est vera diviuitas. 347
xxvui. Quod doctriua Yarronis de theologia in nuUa sibi pai'te con-
cordet. 349
XXIX. Quod omnia, quce physiologi ad raundum partesque ipsius retu-

lerunt, ad unum verum Deum referre debuerint. 351

XXX. Qua pietate discernatur a creaturis Creator, ne pro uno tot
dii colantur, quot sunt opera unius auctovis. Ibid.

XXXI. Quibus propiie beneficiis Dei, excepta generali largitate, sec-

tatores veritatis utantur. 353
xxxil. Quod sacramentum redemptionis Christi nullis retro temporibus
defuerit, semperque sit diversis significationibus prjedicatum. 334
xxxui. Quod per solam chrislianam rehgionem raanifestari potuerit
fallacia spiiituum maHgnorum de bominum errore gauden-
,

lium. 353
xxxiv. De hbris Numa; Pompihi ,
quos senatus , ne sacrorum causa;
quales in eis habeljantur, innotesccrent, jussit incendi. 356
XXXV. De hydromantia, per quam Nuraa, visis quibusdam dffimonum
imaginibus, ludificabatur. 357
 J-JVDEX, 543

LIBER VIII.

Venit ad tertium genus theologise, quJD dlcitur naturalis : quaistio-

nem de diis eo pertinentibus, an istorum videlicet deorum cultus
prosit ad consequendam vitani beatani, quae post mortem futura
est, disculiendamsuscipit cum Platonicis,qui eeeterorumphiloso-
phorum sint facile principes et a fidci cliristianse veritate propius
recedentes. primun refellit Apuleium et quicumque alii
Atque hic
cultum dtemonibus tanquam internuntiis ct interpretibus inter
deos et homines impendi volunt, ostcndens ipsos deemones, quos
vitiis obnoxios esse, et quae probi prudentesque homines aversan-
tur et damnaut, idest,sacrilegapoctarumfigraenta,Iudibriathea-
trica,magicarum artium maleilcia et scelera importasse, iisque

omnino favere et delectari eompertum esl nulla posse ratione diis

bonishomiues conciliare.

Cap. I. De qucestione naturalis theologise, cum philosophis excellentlo-

ris scientice discutienda. 360
11. De duobus plHlosopliorum geneiibiis, id est, Italico et lonico,

eoruraque auctoribus. 362

m. De Socratica disciplina. 364
IV. De praecipuo inter Socratis discipulos Platone ,
quj omnem
pliilosophiam triplici partitionc dlslinxit. 865
V. Quod de theologia cum Platonicis potissiraum dlsceptandum
sit quorum opinioni omnium pliilosophorura postponenda
,

sint dogmata. 368

VI. De Platonicorum sensu in ea parfc pliilosopliia;, qure physica

nominalur. 371
vii. Quanto excellenliores creleris in logica, id est, rationali philoso-

phia, Platonici sint habendi. 373

vm. Quod etiam in morali philosophia Platonici obtineant principa-
tum. 374
IX. De ca philosophia ,
quce ad veritatem fidei christianffi propius

accessit. 376
X. Quae sit inter j^hilosophicas artes religiosi excellentia Chris-

liani. Ibid.

XI. Unde Plalo eam intelligentiam potuerit acquirere, qua chris-

tiana3 scientiaj propinquavit. 879

XII. Quod etiam Platonici, licet de uno vero Deo bene senscrint,
mullis tamcn diis sacra facicnda censuerint. 381
544 INDEX.
Caput xui. Dc scntentia Platonis ,
qua (lcfinivit vlcos non essc iiisi

bonos amicosque Yirtutmn . . 382

XIV. De opinione coruni, qui rationales animas trium gencrum esse
dixerunt, id est, in diis coelestibus, in da;monibus aeriis, et in
liomlnibus terrenis. 384
XV. Quod uequo propter aeria corpora , neque propter superiora
Iiabitacula da^mones hominibus antecellant. 386
xvi. Quid de moribus atque actionibus dsemonum Apulcius Matoni-
cus senserit. 388
xvu. An dignum sit eos spiritus ab bomino coli, a qiiorum vitiis cum
oportealliberari. 390
xvni. Qualis sit religio, in qua docetur, qiioi homines, ut couimcn-
dentur diis bonis, da^monibus uh debeant advocatis. 391
XIX. De impictate artis niagicK ,
quce patrocinio nititur spirituuin

malignorum. 392
XX. An credendum sit
,
quod dii boni libenlius da;monibus quam
hominibus misceantur. 39-4

XXI. An dsmonibus nuntiis et interpretibus dii utantur, fallique se

ab eis aut ignorent, aut vclint. 395

xxn. De abjicicndo cultu dseraonuin, contra Apuleium. 398
xxui. Quid Ilermcs Trismegistus de idololalria senscrit , et undc
scire potuerit superstitiones ffigyptias auferendas. 399
XXIV. Quomodo Ilcrmes patenter parentum suorum sit confessus erro-
rcm, quem tamen doluerit destruendum. 403
XXV. De his qua; sanctis Angelis et hominibus pnssunt esse commu-
nia. 408
XXVI. Quod omnis religio pagauorum circa homincs mortuos fucrit
impleta. Ibid.
?.xvu. De modo honoris^ quem Christiaui Marfyribus impeuJunt. 411

LIBER IX.

Postquani dixit in snperiorc iibro dc abjicienJo da?monum cuUu,

quippe quj spiritus nialos sc ipsi prodant tam multis argumoniis :
in isto jam libro iis occurrit Augustinus, qui dccmonum difTeren-

tiam aiTerunt aliorum malorum , aliorum bonorum : qua ipse

cxplosa differentia probat nulli omnino d;emo:ii, sed uni Christo

munus nie dlatoris Iiomiaum ad bcaiitudinem possc competerc.

Cap. 1. Ail qiicai articulum dispulaiio prmmissa pciYcnerit, ct quid

distulicnJuui sit d<? le^i^lua '!u:vsli';nc. 414

 .

IJNDEX. <• 545

Capvt h. An inter dreniones ,
quibus dii superiores sunt , sit aliqua pais
bonorum, quorum praesidio ad verara beatitudinem possit
liumana anima pcrvenire. 415
m. ()un3 dKmonibus Apuleius ascribat, quibus cuni rationem non
subtrahat, nihil vritutis assignat. 416
IV. Deperturbationibus, quse animo accidunt, qua; sit Peripateti-
corum Stoicorumque sentenlia. 418
v. Quod passiones, qute Chvistianos animos afficiunt , non in vi-

tium trahant, sed virtuteni exerceant. 4!^1

\ (. Quibus passionibus dsemones, confitente Apuleio, exagitentur,

quoruin opc liomines apud deos asserit adjuvari. 423
vu. Quod Plalonici figmentis poetarum infamatos asscranfc deos de
contrariorum studiorum certamine , cum ha; partes daMiio-
num, non deorum sint. 424
viu. De diis coelestibus et doemonibus aeriis hominibusque terrenis
Apuleii Platonici definitio. 426
IX. An amlcitia ccelestium deorum per intercessionem dremonura
possit homini provideri. 429
X. Quod secundum Platonis sententiam, minus niiseri sint homi-
nes in corpore mortaH, quam dffimones in seterno. Ibid.
XI. De opinione Platonicorum qua putant animas hominum da;-
,

mones esse post corpora 430

xn. De ternis contrariis, quibus sccundum Platonicos da?nionum
et hominum natura distinguitur. 431
xm. Quomodo dsemones, si nec cum diis beati, nec cum hominibus
sunt niiseri, inter utramque partem sine utriusque comniu-
nione sint medii. 432
XIV. An homines, cuni sint mortales, possint vera beatitudine esse
felices. 43.^

XV. DeMediatore Dei et hominum, homine Chri.to Jesu. Ibid.

XVI. An rationabiliter Platonici definierint deos ccelestes declinan-

tes terrena contagia, hominibus non misceri, quibus ad ami-

deorum dffiniones suffragcntur.
citiam 438
xvu. Ad consequendam vitani beatam, qua; in parlicipatione est
suramiboni, non tali niediatore indigere honiinem, qualis est
dffimon, sed taliqualis unus est Christus. 441
xvni. Qnod fallacia daemonum, dura sua intercessione viam spondet
ad Deum, hoc annitatur ut homines a via veritatis avertat.
, 442
XIX. Quod appellatio dremonum jam nec apud cultores eorum assu-
matur in significationem alicujus boni. 443
XX. De qualitate scientia?, qu?e d8emone<; superbos facit. 444
cix. 35
546 VNDEX.
Capi;t XXI. Ad qucni modiim Dominus volueiit dsemonibus innolesceie. 44S
xxn. Quid inteisit intei- scienliam panctorum Angeloium , et scien-

tiam dffimonum. 446

xxni. Nomen deorum falso ascribi diis gentium, quod tamen et An-
gelis sanctis et Iiominibus justis ex divinarura Scripturarum
auctorltale communc est. 447

LIBER X.

In qno docet Augustinusdivinum honorem,qui lalria; cultus dicilnr

et sacrificiis agitur, nolie Augelos bouos exliibcri nisi uni Deo, cui
ct ipsi serviunt. Depriucipio subinde ac via purgandce ac liberandae
animse disputat contra Porphyrium.

Gap. 1. Veram beatltudincm sive Angelis , sive hominibus, per unum

Deum trlbui, etiam Platonicos definisse : sed utrum hi quos
ob hoc ipsum colendos putant, uni tantum Deo, anetiam sibi

sacrificavi veliiit, esse qurerendum. 451

n. De superna inuminatlone quid Plotinus Platonlcus senscrit. 455
ni. De vero Dei cnltu, a quo Platonlci, quamvis Crcatorem uni-
versitatis intellexevint, deviaruntcolcndo Angelos sivebonos
sive nialos honore divino. 456
IV. Quod uni vero Deo sacriricium debeatar. 458
V. De sacviriciis quse Deus non requirit sed ad significatlonem
,

eorum offerri vokiit qucc requirit. 459

VI. De veroperfcctoque sacrilicio. 461
vn. Quod sanctorum Angelorum ea sit in nos dilectio nt nos non ,

suos, sed unius veri Dei veKnt esse cultores. 463

vin. Demiraculis, qua;Deusadcorroborandam fidem piorum, etlam
per Angelorum minlsterium promissis suis adlilbere dignatus
est. 464
IX. De illlcitio artibus erga d:cmonum cultum, in quibus Porphy-
rius Platonicus ,
qurcdara probando ,
quaedam quasi impro-
bando, versatur. 466
X. De theuvgia, qu.T falsam purgationem animis daimonuni invo-
catione promlttlt. 469
XI. De cplstola Porphyrii ad Anebontem .-Egyptium, qua pctit de
diversitate daemonum se doceri. 470
xn. De miraculis, quie per sanctorumAngclorum ministcrium Deus
veiiis operatur. '»74
 INDEX. 547
Capvt xm. De invisibili Deo, qui se visibilem sspe pia;sliteiit , non se-

cundum quod est,sedsecundumquod poterantferrecernentes. -475

XIV, De uno Deo colendo, non solum propter ceterna sed etiam ,

propter temporalia beneficia ,

quia universa in ipsius provi-
dentia; potestate consistunt. 476
XV.- De ministerio sanctorum Angelorura ,
quo providenticne Dei
serviunt. 478
XVI. An depromerenda beata vitahis Angelis sit credendum, qui
se coli exigunt honore divino ; an vero illis qui non sibi, sed
uni Deo sancla prcecipiunt religione serviri. 479
\vn. De arca Testamenti niiraculisque signorum ,
qure ad commen-
dandam Legis ac pronussionis auctoritatem divinilus facta
sunt. 48iJ

xviu. Contra eos qui de niiraculis, quibus Dei populus cruditus ost,

negant ecclesiasticis Librls esse credendum. 484

XIX. Quse ratio sit visibili sacriucii ,
quod unl veio et invisibili

Deo offerrl docet vera religio. 486

XX. De summo veroque sacrificio, quod ipse Dei et hominum Me-
diator effectus est. 487
XXI. De modo potestatls dcTOionlbus data; ad glorificandos sanctos
per tolerantiam passionum, qui aerios spiritus, non placando
ipsos, sed in Deo permanendo vicerimt. 488
XXII. Unde sit sanclis adversum drciiionej potestas, et iinde cordis

vera purgalio. 490

xxm. De principiis, in qulbus Platonici purgationcm aninim csse
profitcntur. 491
XXIV. De uno veroquc princlpio, quod soluin naturam huinanam
purgat ct renovat. 492
XXV. Omnes sanctos et sub Legis tempore, et sub prioribus saeculis

in sacramento et fide Christi jnstificatos fnisse. 494

XXVI. De inconstantla Porphpii inter confessionem veri Dci et cul-
tum drcmonum flactuantls. 497
xxvn. De impietate Porphyril, qua etlani Apuleil transccndit erro-
vem. 498
xxvm. Quibus persuaslonibus Porphyrius obcKcatus non ])otucrit ve-

ram sapientiam, quod est Cliristus, agnosccre. oOl

XXIX. Dc incarnationc Domlni nostri Jesu Christi ,
quam confiteri

Platonlcorum erubescit impietas. 503

XXX. Quanta Platonici dogmatis Porphyrius rcfutaverit , et dissen-
tlendo corrcxcrit. o07
XXXI. Contra argumentum Plalonicoruni ,
quo anlmam humanani
Dco assorunt esse coictcrnam. .'i09
548 IKDEX.
Capit xxxii. De universali via aiiimse liberandtc ,
quam rorphyrius niale

quserendo non reperit, et quam sola gratia christiana resera-

vit.
5Ii

Annotationes. ^^^
Concordantia bibliolhec.x latinoe cum gallica. 529

EXPLICIT INDEX.
 BINDJNG SECT J^'^ " 1970

BR Augustinus, Aurelius, Saint,

65 Bp. of Hippo
A5 cOpera omnia^
1835
t.2

PLEASE DO NOT REMOVE

CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET

UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY