c

COLLECTIO
SBLBCTA

SS ECCLESm PATRIIM
CXXXVII.

PATRES QUINTI ECCLESIAE SAECULI.

S. AUGUSTINUS.

XXX.
 1
PROSTAT INSUPER VENALE
MOlSTiS PESSULANJ,

Apud vir£:ivqite , bibmopoiam ;

PAniSUS ,

Apim) BIBLIOPOIjAM ,
cti nomen galmce ;

ft6CXi:T± POUR LA FUBX.TCATI02V D£S BONS MVRES

Riie des Sainls-Peres ^

ifi
;

^(?t7/6' SEXTIIS,

Apud MASSIE et JEAN ,

Via vulgo dicla du Pont-Moreau, 2.

PARISITS^E TYPOGRAPHEO BOLRGOGNE KT MAHTINET,

VI\ VliLGO OICTA JACOD, N" 3o.
 COLLECTIO
S ELECTA

S. ECCLESIiE PATRUM
COMPLECTENS

EXQUISITISSIMA OPERA
TUM DOGMATICA ETMORALIA, TUM APOLOGETICA ET ORATORIA;

ACCUBANTIBUS

D. A. B. GAILLAU,
eANOVICO HONORIRIO CSNOXAMSNSt ST ClDnnCRN»! ,

NONNULLLSQUE GLERI GALLIGAJSl PRESBYTERIS.

OPUS REGI DICATUM.

T0M(J8 CENTESIMUS TRIGESIMUS SEPTIMUS.

Z^lX

PARISIIS,
PUD PARENT-BESBAimES, EDITOREM,
riurihii!» extr.-ineonim ordinnni dpcnrotim*
inKign-bii!»

ViA MIGO DICTA DK «II^K, 4^.

M, Drcc, xxxrx.
6^

0>

t
 SANCTI AURELII

AUGUSTINI
HIPPOINEINSIS EPISCOPI

OPERUM
PARS VI.

OPERA POLEMICA.

COLIATIO CUM MAXLMINO ARIANORUM EPISCOPO.

CONTRA MAXIMINUM UjERETICUM, ARIANORUM EPISCOPUM,
LIBRI II.

DE TRINITATE, LIBRI XV,

CXXXVII.
 4 \

D?.sst^A
S. AUR. AUGUSTINI
HIPPONENSIS EPISCOPI ^
COLLATIO^

CUM MAXIMINO
ARIANORIJM EPISCOPO \

*'*^*-'*^**^*'*'* ^*^^''*^'*'*^'*'*^ '^^*''*^'*'*^'*''*^'*-*^'*'*^*-»'»'*'»'**''»^*^^'»'^ "».**

LIBER I.

l. CuM Augustinus et Maximinus Hippone-regio untim

inlocum convenissent praesentibus multis, tam clericis
,

quam laicis Maximinus dixit « Ego non ob istam cau-

,
:

sam in hanc civitatem adveni, ut altercationcm propo-

nam cum ,
sed missus a Comite Segisvullo
religione tua
contemplatione pacis adveni. Revera enim Eraclio pre.s-
by tcro amicali pactione mecum tractanti rcsponsum dedi
ut valui ,
ita tamcn ab ipso provocatus ; quique in tan-
tum exarsit ,
ut etiam adventum tuum contra me provo-
caret. Et quia dignataest religiotua sibi faccre injuriam,
si
interrogas^ inquibus valeoresponsum dabo. Si aliquid
rationabilc dixeris, necesse est ut sequar. Si quid enim
de divinis Scripturis protuleris , quod commune est cum
*
Alias : Coulra Maximiuum Arianorurii Ejiisc. llher prinins. 2 Haliilu —
anuo Chri>.ll
/,'^7
aul 4^8. —
^ ViJe D.
Guillon, tom. x\u, pag. 86.
4 S. AUrxUSTIM EPISCOPI

omnibus, necesse est ut audiamus

eae vero voces
quae
:

extra Scripturam sunt, nullo casu a nobis suscipiun-

tur : praeterea cum ipse Dominus moneat nos et dicat :
» Sine causa colunt me ,
docentes mandata et praecepta
«bominum. »

II. dixit : Si ad ista omnia

AuGUSTiNUS respondere
voluero id etiam ego agere videbor, ne veniatur ad cau-
,

sam. Proinde ut cito agamus quod instat , dic mihi fidem

tuam de Patre et Filio et Spiritu sancto.

Max. respondit meam postulas, ego illam

: « Si fidem

teneo fidem quae Arimini a trecentis et triginta episcopis,

non solum exposita , sed etiam subscriptionibus firmata
est. »

III. AuG. dixit : f Jam dixi ,

et hoc ipsum repeto ,

quia respondere
noluisli : Dic fidem tuam de Patre et Filio

et Spiritu sancto.
Max. respondit : « Cum enim non defecerim a respon-
sione, cur accusor a tua lehgione quasi responsum non
,

dederim. »
lY. AuG. dixit :
Propterea dixi te
respondere no-
luisse , quia dum ego qusererem ut diceres mihi fidem
tuam de Patre et Filio et
Spiritu sancto, quod et nunc
tu mihi non
dixisti fidcm tuam, sed nominasti
posco ,
Ariminense concihum. Fidem tuam volo nosse, quid cre-
das , quid sentias de Patre et Filio et Spiritu sancto. Si
dignaris, ore luo audiam. Nolime mittere ad ea scripta,

quaemodo aut prae manu non sunt, auteorum auctoritate

non teneor. Dic quid credas de Patre et Fiho et
Spiritu
sancto.
Max. respondit «JNon ad excusandum me Ariminen-
:

sis concilii decretum interesse volui, sed ut ostcndam auc-

toritatem Patrum, quisecundumdivinas
Scripluras fidem
*
Mallh. XV, 9.
 COLLATIO CUM MAXIMINO ARIANORUM EPiSC. 5
nobis tradiderunt illani, quam a divinis
Scripturis didi-
cerunt.Sin vero placet; « Quia corde crediturad justitiam,
» ore autem confcssio fit adsalutem^ instructi etenim su- :

»
musetparati ad respondendum omni exposcentidenobis
» rationem de fide spe quae in nobis est^ :» ct praeterea
et

cum Dominus ipse Jesus dicat : « Qui me confessusfuerit

» coram hominibus , confitcbor et ego eum coram Patre
meo qui est in coelis ; et qui ncgaverit me coram homi-
»

» nibus, nogabo et ego eum coram Patre meo qui incoelis

» est^ : » istud
periculum timens , quamvis lcges impe-
rialesnon ignoro tamen praecepto Salvatoris edoctus ,
,

qui monuit nos et dixit : «JNolite timere eos qui occidunt

»
corpus, animam autem non possunt occidere'^ » res- :

pondeo evidcnter Credo quod unus est Deus Pater, qui

:

a nullo vitam accepit et quia unus est Filius, qui quod ;

a Patre accepit ut esset; et

est et
quod ,
vivit quia unus
est
Spiritus sanclus Paracletus, qui estilluminator et sanc-

tificator animarum nostrarum. Et hoc de divinis Scrip-

turis assero. Si prosequor testimonia : si in aHquo
jubes ,

reprehenderit rehgio tua ,

dabo responsum in his in qui-
bus reprehendi videor.
V. AuG.
Movetme, quodita posuisti proprie
dixit :

illuminatorem nostrumSpiritumsanctum: quasi Christus

non sit illuminator noster. Hinc primo abs te volo audire
sentias.
quid
Max. respondit : « Nos enim unum auctorem Deum
Patrem cognoscimus ,
a
quo illuminatio omnis per gradus
descendit. Nam
denique et apostolus Paulus proferi de
se testimonium in Actibus Apostolorum dicens « Sic enim :

» mandavit nobis Deus^ : » etinter caetera «Posui te in :

» lumen gentium^. » Si
Apostolus in lumine gentium po-
*
Rom. X, 10. — 2 I petr. iii, i6. — 3 Matlh. x, 32, et Marc. vm, 38,
— *MaUh. X, a8. — 5 Acl. xiii, 47- — ^ Isa"'-
*^^^, ^.
P S. AUGUSTINI EPISCOPI
giius est yi\, doctor, quanto magis Spiritus sanctus qui U-
luminator est Apostoli ;
in quo et Apostolus locutus est ,
gecundura ipsius Apostoli dicta , quia ncmo potest dicerc
Dominum Jesum, sancto^.Utique illumi-
nisi in Spiritu

nator Spiritus sanctus

est , qui illuminavit Apostolum.
Sed Spiritus sanctus a Christo accepit, secundum ipsius
Christi testimonium ,
sicut ait in 8'Aangelio Christus :

c( Muha hc|]3eo yqhis dicere, sed nou potestis portare

jp raodo cum autem venerit ille Spiritus veiitatis, diri-
:

>)
get vos in omnem veritatem^. » Non eqim loquetur a se,
sed quaecumque audierit loquetur ,
ventura anriuut^-
et

bit vohis. Jlle me clarificahit , quia de meo accipiet , c\.

annuntiahitvohis. Ergo Spiritussanctus accepita Christo,
secundum testimonium Christi. Sineduhio autem Chris-
tus ipse confitetur , quod : «Doctrina mea non est inea ,

qui me misit Patris : » et , « Quod vidi et

» sed ejus
»
audivinpud Patrem meum, loquor^. »
Siveergo Chris-
tns docens nos illuminat , Pater ilhiminat qui eum des-
tinavit : sive Spiritus sanctus illuminat, illuminatio ad
auctoreiTi recurrit , qui est fons honitatis : a
quo conse-
cutus, sive heatus Apostolus sive etiam omnes sancti , ,

.jUuminant quidem credentes , sed haec illuminatio ad

unum auctorem recurrit. Et ea de causa dicehatPropheta:
« Dominus illumiuatio
ipea, et salus mea, quem timeho^.»
VI. AuG. dixit :
Ego non nego illuminare Spiritum
sanctum, sedujlrum et Christus illuminet per se ipsum,et
Pater illuminet per se ipsum , annon illuminent isti nisi

per S])iritum sanctum : hoc requjsivi hreviler, hoc re-

quiro.
Max. respondit : «Credo non latere religionem tuam,
.bea|;um dixisse apostolum Paulum : « Cum auteni henig-
*
I Cor. j^u, 3. — '^
Joan. xvi, 12. — 3 jj^
y^^ jf), el viir, 38. — ''
Fsal,

XWI , I.
 COLLA.TIO GLM MAXIMUNO AUIANORUM EPISC. 7
» nitas et humanitas apparuit SalyalGris nostii Dei, non
» ex
operibus justitiae quae fecimus nos , secl secundum
» suam misericordiam salvos nos fecit ,
per lavacrum re-
»
generationis et renovations Spiritus sancti , qiieii^ ^ffur
» dit in nos abunde , per Jesum Christum Salvatorein
» nostrum^. » Secundum hanc regulam dico Spiritum
§^nc|:um et profiteor iUuminatorein per Filiun^ : ut ante
dictum est : « Quem effudit in nos abunde , per Jesum
» Christum Salvatorem nostrum.» Jam dedi responsum:
quoniam sive Paulus illuminat , ad auctorem Deum Pa-
trem recurrit haec illuminatio ; sive Spiritus sanctus illu-
minat , ad auctorem recurrit illuminatio ; sive Christus
illuminat , ad auctorem recurrit illuminatio. Et hoc ma-

gisterio Christi edoctus, prosequor, sicut ^it ipse Chri^-

tus : « Oves mese vocem audiunt, et meam sequuntur me,
» et ego vitam aeternam do eis , et non peribunt in aeter-
» num , et non rapiet eos quisquam de manu mea. Patcr
» meus quod dedit mihi , majus omnibus est ,
et nemo po-
rapere illud de manu Patris mei^.
» test » Et iterum sic

^it
:
«Ego et Pater unum sumus^. Ergo ad defendendas
»

qyes , ad illuminandas Pater et FiHus unum sunt , con-

,

cordes atque unanimes secundum hanc rationem quam

audisti ; Quoniam nemo potest rapere de manu mea oves
quas mihi
dedit Pater : simih modo nec de manu Patris. »
VII. AuG. dixit: Resloqueris necessarias quidem sed ,

non ad causam. Ad interrogationem meam non rcspon-

disti et tamen multa dixisti. Si vejis rehcta quaestione
, ,

quae inter nos vertitur, reddere totum EvangeUum , qui

dies sufficiunt , quantum temporis spatium necessarium
est?Breviter mihi dic, quonjam interrogavi te , utriim
illuminet per se ipsum Christus , annon illuminet nisiper

Spiritum sanctum. Non solum ad hoc responc|ere nolifisti,

*
Tit. m, 4. — 2 Joan.
x, 27.
— 3 Hjd, 30.
8 S. AUGUSTINI EPISCOPI
secl si me non fallit
quod audivi, magis Spiritum sanctum
per Cliristum illuminare dixisti.

Max. respondit « Non decet in religione praeterea

:
,

cum de Deo loquamur, calumniam inferre. Ego et res-

ponsum dedi, et si non sufficiunt quae diximus, addimus
testimonia, quia per Jesum Christum Spiritus sanctus
effusus est in omnes credentes. Sic enim legimus beatum
Petrum dixisse « Hunc Jesum suscitavit Deus cujus
:
,

» nos omnes testes sumus^. Dextera

itaque Dei exaltatus,
et promissione Spiritus sancti
accepta aPatre effudit hoc
donumquod nunc voset videtis et auditis.Dixi enim quod
omnia quaecumque suggerit nobis Spiritus sanctus, a
Christo consecutus sit. Recurre ad testimonia ante lata, et
invenies ita. »
VIII. AuG. dixit Cum vis conari prohare quod ipse :

non nego in rebus superfluis necessarium tempus absu-

,

mis. Ego non nego per Christum diffusum fuisse super

credentes Spiritum sanctum. Sine causa hoc per tantas
moras testimoniis probare voluisti, quod ipse confiteor.
Ego hoc dixi, hoc quaesivi hoc iterum dico utrum ,
:

Christus per Spiritum sanctum illuminet , an Spiritus

sanctus per Christum illuminet quia dixisti superius per :

Christum illuminare Spiritum sanctum. Si autem non

recohs ,
recitentur verba tua in Gestis ,
ut appareat ea
nos jussisse recitari ,
et
probabo te dixisse
quodquoero.
Max. respondit : «Probatio erat necessaria si non ,

ipse temetipsum placasses.

Jam enim prosecutus es in
testimoniis quoe protuH, vel in ratione quam dedi, quod
et
ipse
sic habeas. Cum fmita sit ergo ista quaestio , pro-
pone aliam ad quam tibi
respondeam. Nam professus es
jam in quaestione ista satisfactum tibi fuisse. »
IX. AuG. dixit : Dixisti
Spiritum sanctum per Chris-
* Act. II, 3».
 COLLATIO CUM MAXIMINO ARIANORUM EPISC.
tum illuminare, annon dixisti ? Rogo te ut unum de duo-
bus breviter mihi respondere digneris. Dixisti , annon
dixisti ?

Max. respondit «
Ego Spiritum sanctum professus
:

sum secundum Salvatoris magisterium quia sive illu- ,

minat ,
a Christo accepit ; sive docet ,
a Christo acce-

pit ,
omnia quaecumque gerit Spiritus sanctus ah unige-
nito Deo consecutus est; et si parva sunt testimonia,
addo. »
X. AuG. dixit : Ne dicat nos calumniari , legantur
verba ipsius paulo superius.
Antonius notarius adlocum recitavit « Dico Spiritum :

sanctum et profiteor illuminatorem per Filium , ut ante

dictum est quem effudit abunde in nos per Jesum Chris-
,

tum Salvatorem nostrum. » Cumque recitatum est:

Max. respondit « Ut videtur,
ipse potius dilationi
:

studes ut non ad principalem causam recurramus

,
sed ,

per totum diem vis argumentis nos in una detinere quaes-

tione. Nos enim recitamus quod per FiHum Spiritus ,

sanctus sit non tantum beatum Paulum testem

effusus, et

produximus verumetiam et Petrum priorem Apostolo-

,

rum. Habet enim prosecutio nostra, quod Spiritus sanc-

tusa Christo accepit, secuudum praecedens testimonium :
« llle me clarificabit quia de meo accipiet et annuntia-
,

» bit vobis^. » Idem itidem compulsus iterum dico,quia

sive illuminat Spiritus sanctus ,
sive docet ,
sive instruit,
omnia a Christo consecutus est quia per Christum facta ;

sunt omnia et sine illo factum est nihiP. Christus dicit,

,

quia a genitore suo omnia haec consecutus est , et vivit

propter Patrem et omnis lingua confitetur, quia Domi-
,

nus Jesus Christus in gloria est Dei Patris^. « Et quia

» omnis viri
caput Christus est , caput autem mulieris
4.-2 Id. I, 3. — 3philip. II, II.
10 S. AUGUSTINI EPlSCOri.
» vir,
caput autem Christi Deus^. » Et quia Filio Spiri-
tus sanctus est suLjectus : et quia Filius Patri est subjec-
tus , ut charissimus , ut oLediens , ut Lonus a Lono ge-
nitus.Nec cnim Pater contrarium siLigenuit, secl talem
gennit qui etiam clamat et dicit « Ego quae placita sunt
,
:

» Patri, facio »
semper^.
XI. AuG. dixit : Si et Christus jlluminat per Spiritum
sanctufii , et Spiritus sanctus illuminat per Christum ,
par potestas est. Lege autem tu mihi suLjectum Christo
Spiritum sanctum quodpaulo ante dixisti. Quod autem
,

dicis Dominum dixisse de Spiritu sancto aDe meo acci- :

»
piet^ : » ideo dictum est , quia de Patre
accepit, et
omnia quae sunt Patris sine duLio et Fihi sunt. Nam ,

ipse cum hoc dixisset adjecit De meo ac-

« Ideo dixi ,
: :

cipiet^ quia omnia quae hahet Pater, mea sunt.

» : » Dic

crgo quod interrogavi , ct testimoniis proha , subjectum

Christo Spiritum sanctum : cum potius legamus ipsum
dicentem, «Spiritus Domini super me, propter quod unxit
»me, evangehzarc pauperihus^. » Si super se ipse dixit
Spiritum sanctum, quomodo tu dicis Spiritum sanctum
Christo esse suhjectum ? Dixit autem Christus ,
supcr se
Spiritum sanctum non quia super Yerbum: Dei est ,

quod est Deus ; sed

quia super hominem quod Yerbum ,

caro factum est^. Ubi enim scriptum est «Yerbum caro :

» factum est » nihil ahud est:

quam Yerbum homo fac- ,

tum est. Quia, « Yidebit omnis caro sahitare Dci^ » :

nihil est aliud

quam, omnis homo. Et «In lege non :

omnis caro^*^ » nihil est ahud quam

» justificabitur :
,

omnis homo. Propter quod ergo Yerbum caro factum

et ille
fst, sei^qetipsumexinanivit, ft^rmamservi accipiens^,
* I Cor. xr, 3. — 2 Joan. vui, og — *
|il. xvi, 14.— ^ Isai. xvi. i. —
5
Ui|c.
IV. |8.
— fijqan. i, 14. — ? Isai. xl, xl, 5. — I^om. ^
iii, 20. —
5
Phiiil). II, 7.
 COLLATIO CLM MAXIMINO ARIANORUM EPISC. \ \

^x ipscforma servi dixit,

«SpiritusDominisupernic.»Nain
par potestas est , una substantia cst , eadciii divinitas.
Idco quamvis Trinitatcm colamus quia Patcr non cst ,

Filius ,
ncc Filius cst Patcr, ncc Spiritus sanctus aut Pa-
ter aut Filius : tamcn ununi Dcum colimus , quia ipsa
Trinitatis incfFabilis ct excelsa conjunctio unum Deum os-

tendit, ununi Doininum. Ideoque dictuni est « Audi , :

» Israel , Dominus Dcus tuus, Dominusunus est^.»Qui4

iioLis vultis facere duos Dcos ct duos Dominos? Dicitis

Dominum Patrcm et F^cum Patrem dicitis Dominum ,

Cliristum ct Dcum Christum ? Intcrrogo utrum ambo ,

simul unus sit? Rcspondctis, duo dii.

Superest ut cis et

tcmpla ct idola faciatis.

Max. rcspondit «
Religionis auctores nunquam in
:

calumniaiii vertuntur. Intcrrogasti testimonia , ut ea quae

professus sum tcstimoniis doccrcm ; et ipse parcs atquc

aequalcs profiteris tres
,
Patreni et Filium ct Spiritum
sanctum. Et praeterea cum trcs oequalcs profcssus sis,
itcrum conversus protulisti quidcm tcstimonium divina-
rum Scripturarum non ad , eequalitatcm pertincns ,
sed
ad singularitatem omnipotentis Dci , quod unus sit om-
nium auctor. Ergo quia et aetate prsecedis, et auctoritate
trcs sint
major es , profcr, instrue prius testimoniis, quod
sequalcs trcs
omnipoicntes ,
, , tres invisibilcs,tres mnati
trcs ct tanc demum necesse est tcslin^oniis
:
incapabilgs
ut acquiescamus. Siquo minus rcddere rationem dcdivi-
nis Scripturis non valueris , neccssc mc est , ut ad omnia

quae in praeccdcnti dixi, sivc enini Patrem solum qui quod

vivit a neminc accipicns, sive Filium, quod sum profcs-
sus, quiaquod vivit a Patrc accepit, sivc de Spiritu sancto
»
quae dixi, ctiamquanta dcsideras testimonia profcram.
XII. AuG. dixit : Ergo quodquaesivi utdicere digna-
 12 S. AUGUSTINl EPISCOPI
reris ,
nonquo testimonio probares subjectum
dixisti ,

Christo Spiritum sanctum respondeo tamen ad ea quae :

proposuisti. Sic non dicimus Ires

omnipotentes quo- ,

modo non dicimus tres dcos. Si enim de singulis inlerro-

gemur, utrum Deus sitPater ; responderaus, Deus utrum :

Deus sit Filius respondemus Deus utrum Deus sit

:
,
:

Spiritus sanctus :
respondcmus, Deus.Cum autem deom-
nibus interrogati fuerimus utrum tressint; referimusnos ,

ad divinam Scripturam dicentem : « Audi, Israel, Do-

» minus Deus tuus, Dominus unus est^. » Et in hac di-
vina praescriptione condiscimus , eamdem ipsam Trinita-
tem unum esse Deum. Sic et de singulis si quaeratur ,
utrum Pater omnipotens sit ; respondemus, omnipotens:
si Filius; hoc idem respondemus : si
Spiritus sanctus ;

nec ipsum negamus omnipotentem. Nec tamen dicimus

tres
omnipotentes , quomodo non dicimus tres deos sed :

sicut simul illi tres unus Deus , sic simul illi tres unus

omnipotens est ,
et invisibilis unus Deus Pater et Filius et

Spiritus sanctus Sine causa ergo putas nos numero

est.

coarctari, cum divinitatis potentia etiam rationem numeri

excedat. Si enim animae multorum hominum accepto
Spiritu sancto et quodam modo conflatae igne charitatis
unam animam fecerunt , de qua dicit Apostolus : « Erat
» enim eis anima et cor unum^ : » tot corda ,
tot millia

cordium, unum cor fecit charitas Spiritus sancti; tot

millia animarum unam animam dixit
Spiritus sanctus ,
quam ipse unam animam fecit :
quanto magis nos unum
Deum dicimus, semper sibi invicem et inseparabiliter et
ineffabili charitate cohaerentes Patrem et Fihum et Spiri-
tum sanctum.
Max. respondit : « Acper hoc pares atque aequales
dixisti, quodquidem testimoniis docererionvaluisti, etob
>
Deut. VI, 4. —^Act. IV, 3a.
 COLLATIO CUM MAXIMINO ARIAiNORUM EPISC. l3
istam rem ad aliam causam divertisti. Nos enim non dif-
fidimus, sed certa cognoscentes fide, quoderatcor etanima
unaomnium credentium. Necenim
hoc praejudicat reli-
gioni nostrae, sed magis concordat. Sine dubio enim si om-
nium credentium erat cor et anima una, autem non quare
Pater Spiritus sanctus in consensu, in conve-
et Filius et

nientia, incharitate, in unanimitate, unumesse dicantur?

Quid enim quod non placuit Patri ? Quid prae-
fecit Filius,

cepit Pater, in quibusnon obtemperavit Filius? Quando

enim Spiritus sanctus contraria Christo aut Patri tradi-
dit mandata ? Et constat secundum Salvatoris sententiam,

quod ait « Ego et Pater unum sumus : » esse illos in

:
^

concordia et in consensu unum. Sicut autem ipse

profes-
sus es, Pater Pater est, qui nunquam fuit Filius ; Fihus
Filius est, qui semper Filius manet : et Spiritus sanctus

Spiritus sanctus est , quod est et quod legimus , profite-

mur de Spiritu sancto , in hunc Spiritum sanctum , qui
tantus ac tahs est, utetiam Angeli ipsi concupiscant in eum

prospicere ^. Tantus est iste Spiritus sanctus, ut sufTiciat

ubique omnium postulationes suscipere, et advocatione
fungi. Et in hoc testem profero beatum Paulum, qui ait :

« Nam
quid oremus sicut oportet, nescimus sed ipse Spi- ,

» ritus
postulatpro nobis gcmilibus inenarrabihbus ^. »
Quod lego credo, quia gemitibus inenarrabihbus postulat
Spiritussanctus. Etideo isto eruditusmagisteriointantum
dico subjectum esse Spiritum sanctum, ut gemitibus pos-
tulet pro nobis. Unum autem profitcor Deum non ut ,

tresunus sit, sed unus Deus est, incomparabiHs, immen-

sus, infmitus, innatus, invisibihs quem et Fihus ipse et

oravjt et orat, et Spiritus sanctus advocatione
apud quem
fungitur. Nam quia orat Filius Patrem, quamvis enim
soleatis omnia iUa teslimonia quae in sancto legimus Evan-
*
Joan. X, 3o. — ^ i Petr.
r, la. — 3
Rom. vai, 26.
l4 S- ALGUSTINI ElMSCOri

gelio, corpori applicare,

attamen nostrum ost
perscrutali
divinis Scripturis ostendere, quia et nunc sedens ad dexte-
ram Patris interpellat pro nobis. Ea enim de causa dixi,
etoravit, et orat; quia nunc utiqueinterpellatj^ro nobis,
sicut ait Apostolus : « Quis accusabit adversus electos Dei?
» Deus qui justificat? Quis est qui condemnet? Ghristus
»
quimortuusest,imo magis, qui etresurrexit, quietest in
» dextera Dei, qui etinterpellatpronobis^? »
iEquecum
Discipulis positus
Christus , sic se rogaturum promisit ,
dicens : « Si diligitis me, mandata mea servate , et ego
»
rogaboPatrem, etalium advocatum dabit vobis, ut vo-
» biscum sit in seternum, Spiritum veritatis, quem bic
» mundus accipere non potest, quoniam non videt eum,
» nec novit eum vos autem vidistis eum et cognoscitis
:
,

» eum, quia apud vos manet, et in vobis est ^. » si suffi-

ciunt bsec, bene est : siquo minus, addam quanta jubes
testimonia. »
XIII. AuG. dixit Ea quse nos confitemur, nobis pro-
:

bare non debes. Hoc enim faciendo, nihil aliud sicut su- ,

perius dixi ,
necessarium tempus absumis. Scimus
quam
Filium Dei Filium esse Dei scimus a se ipso non esse, scd
:

genitumesse a Patre. Patremveroipsum ingenitum csse,

a nullo esse, anullovitam accepisse : Filium vero a Pa-
tre accepisse vitam, sed non ita tanquam fueritahquando

sine vita , ut acciperet vitam. Dedit enim ei vitam , gig-

nendo eum vitam ,
dedit ei vitam. iEquahtatem autem
ostendit dicendo : «Sicut habet Pater vitam in semet-
»
ipso,
sic dedit vitam habere in semetipso ^. »
et Filio

Vitam in semetipso habet Pater; aequalem vitae Patris

vitam in se habet FiHus sed tamen Fihus a se ipso vi-
:

tam non accepit quia non a seipso natusest, a Patre na-

tus est. Gignendo dedit , non quia jam erat Fihus sine
» I\om. vin, 33.^— '-^
Joan. xiv, i5. — ^ Id.
v, 26.
 COLLATIO CtM MAXiaiXO AlUANOnUM EPlf^C l5
vita, et tledit ei vitam ;
quoniodo nos peccatorcs facti sU-
mus sine vita, et per indulgentiam et gratiam accepimus
vitam : ilie vitam accepit a Patre, quia vita natus est a
Patre. Ac per hoc tu non potuisti dicere subjectum esse
Filio Spiritum sanctum ,
nisi
quia gemitibus interpellat
jiro nobis. Yidetur enim tibi illa Perfectio Sanctitatis in

gemitibus semper esse, necrespirare a gemendo. Oaeterna

miseria! intellige locutionem, et blasphemiam devitabis.
Sic enim dictum est : « Gemitibus interpellat ^ ; » ut in-

teUigeremus, Gemitibus interpellare nosfacit. Adestenim

nobis, etinfundendo Charitatem nobis,facit nos interpel-
lare gemitibus. Denique alio loco cum dicit Apostolus,
w Clamantem. Abba, Pater;» alio loco dicit «Inquo :

» damamus. Abba, Pater » exposuit quid sit « Cla- : :

» mantem, Abba, Pater; » dicendo: « In

quo clama-
» mus 2. » Ac
per hoc qui est claihantem nisi clamare ,

facientem? Do exemplum locutionis hujus Nonne Deus :

est omnium
praescius futurorum ? Quis hoc negabit insa-
nus? Tamen ait Apostolus « Nunc autem cognoscentes :

» Deum imo cogniti a Deo ^. » Si nunc eos cognovit

,

Deus, non eos noverat, non elegerat, non praedestinave-

rat mundi constitutionem. Sed sic dixit : « Nunc autem
» cognoscentes Deum, imo cogniti a Deo : ut intenigereiit
» Deum fecisse in eis cognitionem suam^. » Cognoscentes
Deum. Quid est: « Cognoscentes Deum ? » NoHte vobis

arrogare, noHte superbire cogniti estis a Deo. Quidest,

:

cogniti estis a Deo? Cognitores suos Deus vos fccit. Deus

vobisdeditut cognoscatis. Quomodo estetillud Donlini :
« Nunc « Nunc
cognovi, » dicit Abrahae Dominus : cog-
» novi
quoniam timeasdominum^, » Quando attuHt fihum
suum ad holocau>tum Abraham ,
dicit ei Deus, « Nunc
1
Rom. viri, 26.
— 2
Galat. iv, 6.-3 Rom. vm, i5. — ^
Ga!at. iv, 9.
— 5 Gen
XXII, 12,
l6 S. AUGUSTINI EPISCOPI

»cognovi. »Ipsaesttota Dei praescientia? Tunc cognovit,

quando dixit: « Nunc cognovi: » Sed quid est : « Nunc
» cognovi?» Id est, nunc cognoscere te feci. Si
ergo lias
locutiones sicut libris divinis eruditus agnosceres , de ge-
mitibus illis
quibus dictuin est gemitibus interpellare
Spiritum sanctum ,
non eum faceres miserum. Quid
enim est aliud , semper gemens , quam semper miser ?
ideo nos gemimus, quia miseri sumus. Et gratias Spiritui
sancto , quia charitate aeterni saeculi facit nos gemere,

propter quod diclus est gemens. Facit nos clamare, prop-

ter
quod dictus est clamans. Facit nos cognoscereDeum,
propter quod dictumest, « Imo cogniti a Deo. » Facit
Abraham Deus cognoscentem propter quod ei dixit , ,

« Nunc
cognovi. »
Maxim. respondit:(( In quibusnos reprehendis, inip-
sis
ipse detegeris.
Certum est enim , et divina nos monet
Scriptura, quod ex multiloquio non efFugies peccatum,
parcens autem labiis, sapiens eris ^. Quamvis etiam et
si
per totum diem quisque de divinis Scripturis proferat
testimonia , non in verbositate iUi
imputabitur revera :

quodsi authtteraria arte usus, aut expressione spiritus sui

quisque concinnet verba quae non continent sanctae Scrip-
turse etotiosa sunt et superflua. SufFicit mihi,
qui ad is-
tam regulamteadduxi, ut profitearis quodPaterPaterest,
quia innatus est, quia a nemine accepitvitam; et quia Fi-
lius a Patre consecutus est vitam ;
etquia Spiritus sanctus
Spiritus sanctus est unum Deum, bene
; dicendo autem

quidem"faceres unum
, Deum, non Patrem
si confitendo
et FiUum et Spiritum sanctum unum diceres Deum, con-
tra tuam sententiam veniens. A nobis unus colitur Deus ;

innatus, infectus, invisibihs , qui ad humana conjugia et

ad humanam carnem non descendit. Est autem et Filius
«
PrOV. X, TQ.
 COLLATIO CUM MAXIMINO ARIANORUM EPISC, I7
secundumApostolum, non pusillus secl magnus Dcus. Si-
cut ait beatus Paulus Expcctantes beatam spcm et
« :

» adventum gloriae magni Dci ct Salvatoris nostri Jcsu

» Christi ^. «Isteenim magnus Deus Christus dicit,
quod
ascendo ad Patrcm meum et Patrem vestrum, Deum
meum et Deum vestrum^. De sua enim subjectione unum
statuit Deum. Isteestergo unus Deus, ut jam recitavimus
testimoniis,quem Christus et Spiritus sanctus adorant,
et omnis creatura veneratur et coUt : hac ratione unum
»
profitemur.
« Non tamen quod
copulatio vel permixtio Fihi cum
Patre ,
aut vel certe Spiritus sancti cum Fiho vel cum
Patre, faciat unum Deum. Sed quia iUe solus unus per-
fectus est Deus, qui ut ipse prosecutus es, vitam a nemine
dedit suo exemplo habere vitam in se-
accepitj^qui Fiho
metipso :
copuktosquidemdicimusincharitate et incon-
cordia. Jam ut superius reddidimus rationem , akerum
esse Patrem ,
et non ipsum Fihum, ipse nos jnstruit Sal-
vator, dicendo : « Si ego testimonium dicode me, testimo-
» nium meumnon verum, ahus est qui testificatur de
est

» me'". » Et ne praesumptorio spirtitu quidam putarent,

quod aut de Joanne Eaptista dixerit ahum, aut forte dc
Petro apostolo vel Paulo ipse prosecutus est: « Vos mi-:

» sistis ad Joannem, et testimoniumreddidit veritati.

Ego
» autem testimonium ab homine non accipio :sed haec
» dico, ut vos salvemini. IHe, inquit, lucerna fuit ardcns
» et lucens, horam exukarc in hi-
vos autem voluistis ad
» mine ejus. Ego autemhabeo testimoniummajus Joannc.
Opera quae dcdit mihi Patcr
» ut perficiam ea, ipsa
opera
»'
cgo facio testificantur de me, quia Pater me mi-
quae ,

» sit^.Et qui misit me Pater, ipse testificatur de me. »

Quis tam stuUus est, ut non intelhgat quoniam ahus de
»
Tit ir, i3. — 2 Joan. xx, 17. — 3 Id
v, 3^.
— *
Ibid. 33.

CXXXVII. 2
l8 S. AUGUSTINI EPISCOPI
alio testimonium perliibuit ,
Pater de Filio ,
qui utique
et dicebat : « Hic est Filius meus dilectus, in quo bene
»
complacui, ipsum audite^?
» Dilectum lego, et credo

quod Pater est

qui diligit ,
et Filius
qui diligitur. iJnige-
nitum audio Christum, et non dubito quia unus at uno
est genitus. Primogenitum Paulus clamat, dicens : « Qui
» estimago Dei invisibilis, primogenitus universae crea-
» turse^. » Et profiteor secundum sententiam divinarum

Scripturarum, quod est Filius

primogenitus, et non in-
genitus : et quia in illo creata sunt omnia quae sunt in
coelis, et quae sunt in terra, visibilia et invisibila, sive
Tbroni, siveDominationes, sive Principatus, sive Potes-
tates : omnia per ipsum facta sunt, et in ipso creata sunt,
et ipse est ante omnes, et omnia in ipso constant : et iste Fi-
liusDei, Deus unigenitus cum sit ante omnes. Ipse enim
,

dicit :
«Quod vidi apud Patrem meum, loquor ^, » Iste
Filius etiam , quod vos carni ascribitis ,
in sancto ait
«
Evangelio Sidiligeretis me, gauderetis iitique, quoniam
:

» vado ad Patrem. quoniam Pater major me est ^. » Ista

enim legentes credimus, et profitemur secundum Aposto-
lum, quod ei omnia subjecta sint ut magno Deo ^. Iste
enim magnus Deus, quem talem genuit Pater, ut ipse
prosecutus es, utique majorem Patrem confessusest ^, ut
statuat illum unum Deum, in cujus et sinu describitur
a Joanne evangelista. Audi utique ipsum clamantem et

dicentem de invisibilitate omnipotentis Dei,

quod Dcum
nemo vidit unquam, unigenitus Filiusqui est in sinuPa-
tris
ipsenarravit^. Hinc instructus Paulus clamat, etdi-
cit : « Beatus et solus potens, rex regum et Dominus do-
» minantium, qui solus babet immortalitatem ,
etlucem
» habitat inaccessibilem , quem vidit hominum nomo ,

*
MaUli xvir, 5.
— 2
Coloss. i, i5. — 3
joan. viii, 28. — ^
IJ. xiv, 28.
— 5 I Cor. XV, 9.7.
— 6Tit. ir, i3. — 7 Joan. i, 18.
 COLLATIO CUM MAXIMINO ARIANORUM EPISC. I9
»
neque videre potest, cui honor et
potestas in saecula.
» Amen ^. De hoc iterum dicit
»
per : « Soli
sapienti Deo
» Jesum Christum, cui gloria in saecula. Amen^. » Et
ideo unus Deus a nobis pronuntiatur quia unus est su- :

per omnia Deus innatus infectus, ut prosecuti sumus.,

Filium autem iiatum si Paulo non credis dicenti : « Pri-

» ^
» vel
mogenitum universae creaturae ipsi Filio crede
:

dicenti ad Pilatum , cum ei diceret : « Ergo tu rex es ? »

Ait Christus : «
Ego in hoc natus sum ^. » Natum lego,
etprofiteor quodlego primogenitum lego, : : non discredo
unigenitum lego , etiamsi ad equuleum suspendar, aliter

non sum dicturus quod docent nos sanctae Scripturae,

:

profiteor. Tu enim qui dicis, quod unus sit Pater et Fi-

lius, dic Patrem unigenitum, dic primogenitum dic quae :

suritPatrisinFiHo, dic Fihum unigenitum, dic innatum,

dic quia nemo eum vidit unquam neque videre potest. ,

Prosequere de Spiritu sancto quaha de Patre legi- talia

mus, ut aequalem ostendas Spiritum sanctum Patri. Dic

rogo, habe me discipulum. Prosequere de FiHo, quod
Filius sit innatus, quod sit sine origine. Si aequalis, uti-

que tahs si talis, utique innatus : si innatus, utique nec

:

vidit eum quisquam hominum. Da testimonia, et instrue,

et doce, et habebis me discipulupi.
»

XIY. AuG. dixit : A vobis unum Deum coh dixisti ,

sicut te loquente advertere potui : consequens est ut aut

non colatis Christum , aut non unum Deum colatis , sed
duos. Dixisti etiam de Patre , quod ad humana contagia
et ad humanam carnem non descenderit. Si forte nescis,

contagia ubi dicuntur, ahquam contaminationem signifi-

cant : voluisti ergo Christum intelligi venisse ad humana

contagia : ergo humana carne inquinatum professus es

» I Tim. VI, i5. — 2 Rom. xvi, 27.
— 3 Coloss. i, i5. — * Joan.
XVIII ,37,
2,
20 S. AUGUSTINI EPISCOPl
Christum. Ego autem dico ,
imocatliolica ficles,
quam
cum Ecclesia Cliristi teneo, Dominum nostrum Jesum
Christum sic factum Verhum carnem ut nulla de
esse ,

humano genere et de humana carne contagia pateretur.

Venit enim mundare ,
non coinquinari. Suscepit ergo
animam humanam ,
et carnem humanam sine ulla peste
contagii et
utrumque
: ,
id est ,
et animam humanam et

carnem humanam in ,
se
ipso salvare dignatus est. Sed
quia de ejus invisibilitate
veritati , quantum video , non
vis acquiescere , rogo ut cogites secundum carnem et se-
cundum hominem fuisse visibilem Christum. Nam secun-
dum id quod Verbum Deus apud Deum , et ipse in-
est

visibiHs est. Sapientia Dei est Christus : humana sapientia

invisibihs est; et Dei sapientia visibihs erit? Quantum

ergo attinet ad illam

naturam in qua aequalis est Patri,
est Deus , pariter omnipotens , pariter invisibilis ,
pariter
immortalis. Dixisti etiam , quantum adverti , sic
pariter
accipiendum esse quod ait
Apostolus Qui solus habet : «

» immortalitatem^ : » ut in hac sententia solus Pater ac-

cipi
debeat. Ergo Verbum Dei mortale vis esse ?
Sapien-
tia Dei non est immortalis secundum te. Non intelhgis
ullo modo mori Fihus, nisi carnem
qui non potuisset
mortalem suscepisset a nobis ? Denique caro in illo mor-
tua est, non ipse mortuus est quantum ad Deum pertinet,

quantum ad divinitatem attinet, qua 8equah*s

est Patri.

Sic enim hominibus ait « Nolite timere eos :

qui corpus
» occidunt, et postea non habent quid faciant^ »
quia :

anima mori non potest Verbum Dei mori potest ? Sa- ;

ille non
pientia Dei mori potest? Unigenitus assumpta
carne mori potuit? Assumpta autem carne qua factus
est homo, sicut aequalem se novit quando dicit : «
Ego
» et Pater unum sumus^; » sic sc novit minorem : « Quia
> I Tim. VI, i6.
— 2 £nc.
xir, 4.
— 3 Joan. x, 3o.
 COLLmO CT3M MAXTMINO AKIANORUM EPISC. 21
» Verbum caro fiictum est, et habitavit in nobis^. Non
aequalis Deo^. Natura
»
»
rapinam arbitratus est esse

enim erat non rapina

,
: non enim usurpavit hoc ,
sed na-
Yerumtamen semetipsum exinanivit formam
tus est hoc. «
»servi accipiens^ :» (agnovisti aequalem jam incipe ,

agnoscere minorem ) formam servi accipiens in simili-

:
,

tudinem hominum factus et habitu inventus ut homo. ,

Ecce qua forma major est Pater discerne dispensa- :

tionem suscepti hominis a manente immortaliter divini-

tate , et non erras in verbis quae muUum* amas dicere ,

et ea non dignaris sapere. Profiteor autem sicut dicis ,

Patrem innatum , Fihum natum. Sed non ideo sunt di-

versae naturae atque substantiae, quia ille non natus est,
ille natus est. Etenim si natus est, FiHus est : si Fihus
est, verus Fihusest, quia unigenitus est. Nam et nos
dicti sumus numquid unigeniti sumus tot fihi?
fihi : sed
Ahter iUe Fihus unigenitus : iUe natura Fihus , nos gra-
tia fihi : ihe unigenitus de Patre natus, hoc est
quod
Pater secundum naturam, secundum substantiam. Qui
autem dicit eum propterea quia natus est, ideo alterius
esse naturae, negat verum Fihum. Habemus autem Scrip-
turam : « Ut simus
in vero Filio ejus Jesu Christo,
ipse
»est Deus verus et vita aeterna^. » Quare verus Deus?
Quia verus Dei Fihus. Si enim animahbus dedit ut non
generent nisi quod sunt : homo hominem generat , canis
canem, et Deus Deum non generat? Si ergo ejusdem
substantiae est, quare dicisminorem? An forte, quia homo

paterquando generat fihum, etsi homo hominem generat,

tamen major minorem generat? Expectemus ergo ut cres-
cat Christus, quomodo crescunt homines
quos generant
homines. Si autem Christus ex quo riatus est quod non ,

est a
tempore, sed ab aeternitate , quod est hoc est, et
2
Philip. u, 6.
— 3 jljid. 5, — 4 I Joan. v, ro.
22 S. AUGUSTINI EPISCOPI
tamen minor est : melior est humana conditio;
quia
homo vel crescere potest , et aliquando venire liabet ad
aetatem patris sui , ad robur patris sui , ille nunquam ,

quomodo verus Filius? Usque adeo autem Filium agnos-

cimus Deum magnum 5
ut Patri dicamus aequalem. Ita-
sine causa nobis quod valde profitemur , testimoniis
que ,

et
multiloquio probare voluisli. Dicit autem : « Deum
)) meum et Deum vestrum^ : » attendens formam hominis
in qua erat.
Caeterum quantum attinet ad illud quod dixit Joan-
nes : « In principio erat Verbum , et Verbum erat apud
» Deum, et Deus erat Verbum^ » non est Pater Dei :

Deus , sed Deus est Christi quia Christus factus est ,

homo. Unde et ipse dicit in Psalmis cur illi sit Pater ,

Deus : « De ventre matris meae Deus meus es tu^. »

Quando dicit de ventre matris
Deum, os- sibi illum esse
tendit propter hoc esse Deum Patrem Fiho quia homo ,

est Filius, secundum

quod Pater major est Fiho. Unde
dicit : « Deum meum et Deum vestrum^. » Inde est et illa

subjectio quam non debemus mirari secundum hominem

redditam Patri quando sicut scriptum est, etiam paren-
, ,

tibus subditus erat^ scriptum est : « Minorasti

: et de illo

» eum
paulo minus ab Angehs^? » Vellem autem hoc
etiam ahquibus Scripturarum testimoniis doceres nos,
ubi legatur adorari Patrem a Spiritu sancto. A Fiho au-
tem accipio non proferas testimonia quoniam
, etiamsi ,

homo adorat Deum admittitur facile secundum homi-

:
,

nem dictam, quamvis nec hoc legas. Tamen speciahter

de te exigo ut adoratum Patrem a Spiritu sancto legas
,

nobis aut commemores testimonium divinum fortassis

, :

enim sit, sed me fugiat : ut si inveneris, respondeam

*
Joan. XX, 17. 2 —
id^ i^ j, — 3 i>sa|.
xxr, 11. — * Joan. xx, 17. —
5 Luc. II, 5 1. —
6 psal.
VIII, 6.
 COLLATIO CUM MAXTMINO ARIANORUM EPISC. l3
quomodo id accipi debeat, sicut de gemitibus Scriptu-
rarum solemni locutione respondi. Quod autem dicis,
quod per illam copulationem inefFabilem non sit unus
Deus Pater et Filius et Spiritus sanctus vis nosse quan- :

tum valeat ista copulatio? Non ex locutionibus nostris ,

sed ex divinis Eloquiis certe manifestum est , aliud esse

spiritum bominis , aliud esse Spiritum Dominum ; unde

Dominus Spiritus est
'

dicitur : « » id est
, , quia corpus
uon est : et tamen ait
Apostolus Qui adhseret mere-
: «

»trici, unum corpus est; qui autem adhaeret Domino

» unus spiritus est^.
» Si ergo ista adhaesio diversarum
naturarum spiritus (quia aliud est bominis, aliud Dci),
fecit unum Spiritum ; non vis ut tantum adhsereat Patri
Filius, ut sit unus Deu^? Hoc accipe etiam de Spiritu
sancto , qui Deus est.
Caeterum si Deus Spiritus sanctus non esset , templum
utique nos ipsos non baberet. Scriptum est quippe in
Apostolo : « Nescitis
quia templum Dei estis ; et Spiritus
» Dei babitat in vobis ? » Et iterutn : « Nescitis
quia cor-
»
pora vestra templum in vobis est Spiritus sancti , quem
» babetis a Deo^? » Nonne si alicui sancto An-
templum
gelo excellentissimo de bgnis et lapidibus faceremus,
anatbemaremur a veritate Christi et ab Ecclesia Dei;
quoniam creaturae exhiberemus eam servitutem quas uni ,

tantum debetur Deo? Si ergo sacrilegi essemus faciendo

templum cuicumque creaturae quomodo non est Deus ,

verus cui non templum facimus sed nos ipsi templum ,

sumus? Quomodo autem dixerit Cbristus « Sicut habet :

» Pater vitam in semetipso ,

sic dedit Fiho habere vitam
»in semetipso^, »
superius rcspondi. Concordia autem
ct charitate, factum fuisse, ut unum sint Pater
quia dicis
et Filius; quando mihi proluleris dictum esse, quod
* 2 Cor. III, 17.
— 2 I (jor. vr, 19.
— 3 joan. v, 26.
 24 S. AUGLSTINI EPISCOPl
unum sint quae sunt diversae substantiae ,
tunc cogitabo
quid debeam respondere. Legimus enim « Qui
plantat :

» et
qui rigat unum sunt* : » sed amLo liomines erant ,

cjusdem substantiae fuerant ,

non diversae. Item legimus
'
: « Ut sint
ipso Christo dicente unum, sicutetnosunum
«sumus^. » ]\on dixit : Ut ipsi et nos unum; sed, Ut
sint unum, in natura sua et in substantia sua con-
ipsi ,

cordi aequalitate quodam modo uniti atque conflati : si-

cut Pater et Filius et Spiritus sanctus unum , propter

individuam eamdemque nataiam. Aliud est enim , unum
sunt :
aliud, unus est. Quando dicitur, unum sunt;
etsi non dicatur quid unum, intelligitur una substantia.
Quando dicitur, unus est, de duabus diversisque sub-
stantiisnecesse est ut quaeratur quid unus. Verbi gratia,
,

diversa substantia est anima et corpus, tamen unus

bomo : diversa substantia est spiritus bominis et Spiri-
lus Dei, tamen cum Domino adbaeret, unus spiritus
est^ addidit, spiritus; non dixit, unum sunt. Ubi au-
:

tem dicitur, unum sunt, una substantia significatur ,

quod vos non vultis , et audctis dicere verum Cbristum
Dei Filium vos confiteri. Non autem ideo major est Pa-
tcr, quia tcstimonium dicit de Filio. iNam et Propbetae

perbibuerunt Filio testimonium. Alius est quidem qui

pcrbibet testimonium , alius cui perbibetur : quia Pater
Pater est, Filius Filius est. Non quia unum non sunt,
aut unus Dcus non sunt, quando cohaerentes atque con-

juncti sunt, quod sempcr sunt. Sic autem dicis hinc

inter Paticm ct Fihum
quia Pater di-
esse diversitatem ,

ligit ct Filius dihgitur ; quasi negare possitis , quod Fihus

dihgat Patrcm. Si ambo se invicem dihgunt ; cur nega-

tis eos unius esse naturae? Quod dixi de Patre unde dic-

tus sit major, quia proptcr formam servi dictum est :

^
I Cor. iir, 8. — ^ joa„ xvir, ii. — 8 ^ Qjp^ vi, 17.
 COLLATIO CIM MAXIMINO ARIANORUM EPISC. 25
hoc dico et de invisibilitate ,
quoniam visibilis Filius

propter eamdem formam servi dictus est.

Cseterum quantum attinet ad ipsam divinam substan-
tiam, vel Patris, vel Filii, vel Spiritus sancti, omnino
est invisibilis. Nam quando se patribus divinitas osten-
debat, per subjectam creaturam se invisibilem de-
monstrabat. Nam per ipsam suam naturam usque adeo
invisibilis est, ut ipseMoyses ei cum quo facie ad faciem
loquebatur, diceret, Siinveni gratiam ante te , ostende
«

temetipsum manifeste^. Volebat enim eum videre,

» bi »

sicut videtur Deus oculis cordis. « Beati enim mundi

» corde,
quia ipsi Deum videbunt^. » Sic volebat videre

Mojses eum cui dicebat Ostende mibi temetipsum ma-

; «

» nifeste : » sicut et invisibilia Dei per ea quae facta sunt

: « Invisibilia enim
conspiciuntur. Sic enim ait Apostolus
»
ejus per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur ,
» » Ecce
sempiterna quoque virtus ejus ac divinitas^.
intelligendo conspiciuntur invisibilia Dei , et tamen in-
visibilia dicuntur. Et omriia
per ipsum facta sunt Chris-
tum^*, et visibiha et invisibiha ,
et
ipse a
nobis credi

visibilispotestPHinc etiam dicis de Patre tantum inteUigi

debere quod ait Apostolus, « SoH sapienti Deo^. » Ergo
solus esl Pater Deus sapiens, et non est
sapiens ipsa Dei
Sapientia, quod est Christus, de quo ait Apostolus,
Christum Dei Virtutem et Dei Sapientiam ^. Superest ut
dicatis (quid enim non audetis?) insipientem esse Sa-

pientiam Dei. Sic autem dicis Patrem infectum quasi ,

Fihus factus sit, per quem facta sunt omnia. Scito fac-
tum esse FiHum ,
sed in forma servi. Nam in forma Dei
usque adeo non est factus ,
iHum facta sint omnia.
ut per
Si enim ipse factus est ,
non per iHum sunt omnia facta ,

^
Exod. xxxni, i3. — Mallh.^
v, 8.
— 3 Ron^ ,^ 20.— ^ Joan. r, 3. —
S
Rom. xvr, 27.
— ^2 Cor. 24. r,
26 S. AUGUSTINI EPISCOPI
sed caetera. Non itaque dico Filium ingenitum : sed Pa-
trem genitorem ,
Filium genitum. Hoc tamen genuitPater
quod est alioquin non est verus Filius, si quod est Pater,
:

non est Filius sicut de partubus animalium supra dixi-

;

mus; quia veri fdii hoc suntper suhstantiam quodpa-

rcntes. Quid est autem quod poscis ut ostendam tibi ,

aequalem Patri Spiritum sanctum esse, quasi tu ostenderis

Patiem majorem esseSpiritu sancto, sicut potuisti osten-
derede propter formam servi? Scimus enim dic-
Filio ,

tum esse Patrem Filio majorem esse quia in forma servi ,

erat Filius et adhuc in forma est humana Fihus quam

:
,

levavit in coelum. Propterea dictum est de illo quod et

nunc interpellat pro nohis^. Et sempiterna erit in regno
haec eadem forma immortalis. Propter quod dictum est,
Tunc et ipse Fihus suhjectuserit ei qui illi subjecit om-
(.<

» nia^. » Nam de Spiritu sancto qui nuUam suscepit creatu-

ram ad unitatem personae suae, quamvis se per suhjectam
creaturam visihihter et ipse, siveper columbae speciem^,
sive perhnguas igneas sit demonstrare dignatus^, nun-
quam dictus est eo major Pater, nunquam dictus est
Spiritus sanctus adorasse Patrem, nunquam dictus est
minor Patre. Sed dicis de Fiho, « Si aequahs esset , utique
tahs » id est ut quia non est ingenitus non yideatur
:
, ,

tahs. Posses dicere non esse hominem quem genuit Adam,

quia ipse Adam non est genitus , sed factus a Deo. Si

autem potuit Adam esse , et non esse genitus et tamen ,

hoc generare quod erat ipse ,

non vis ut potuerit Deus
Deum aequalem sihi ? Puto me tihi ad omnia respondisse.
Sed non vis esse discipulus noh esse muUiloquus.
si
,

Max. dixit r « Loqueris quasi auxiho principum mu-

:

nitus, nihil secundum timorem Dei. Longas horas susti-

nui, exposuisti ut tihi visum est. Respondemus Dco
1 Rom. viii, 34. ~? I Cor. xv, 28. — 3
Mallli. in, 16. — -^.Acl. 11, 3.
 COLLATIO CUM MAXIMINO AIIIANORUM EPISC. 27
auxiliante ad omnia. Nec enim nudo sermone, sed testi-

moniis divinarum Scripturarum muniti. Tantum sicut

nos patientes fuimus exponente tuareligione, et ipse cum
tuis
paticntiam accommoda , ut ad singulos tuos sermones
demus responsum, sicut et ipse ad nostros respondisti
quod tibi placuit. »
2" « Nos Christum colimus ut Deum omnis creaturae.
Nam quia adoratur et colitur non tantum ab liominum ,

natura verumetiam et ab omnibus Yirtutibus coelestibus,

,

audi clamantem beatum Paulum « Hoc enim sentite in :

» vobis
quod et in Christo Jesu :
qui cum in forma Dei
» esset ,
non rapinam arbitratus est esse se parem Deo ,

semetipsum exinanivit formam servi accipiens, in

» sed
» similitudinem bominum factus , et babitu inventus ut
» bomo : bumiliavit semetipsum ,
factus obediens usque
» ad mortem ,
mortem autem
propter quod et crucis :

» Deus eum superexaltavit et donavit ei nomen quod est

,

»
super omne nomen^. » lllud utique quod tu in tuis
prosecutionibus sciens quod professioni tuae erat con-
,

trarium , subducendum putasti , sciens quia lectio

te

argueret. Nam quod omnegenu flectatur Cbristo, utique

sic
prosequitur ipse Paulus ,
cum dixisset, « Donavit illi

» nomen quod super omne nomen

est : »
sequitur, Ut «

» in nomine Jesu omne genu flectatur ,

coelestium , ter-
» restrium ,
et infernorum ; et omnis lingua confiteatur ,
quia Dominus Jesus Christus in gloria estDei Patris. »
»

Dicendo enim , « Ut in nomine Jesu omne genu flectatur,

» coelestium, terrestrium, et infernorum : » universa con-
clusit.
quod non genu flectat Christo
Nihil est in coelo :

nihil remansit in terra

quod non genu flectat Christo :

nihil in inferis
quod non genu flectat Christo. Et hoc
Pater ei donavit. Possunt enim probare qui legunt, si
iPhilip. II, 5-7.
28 S. AUGUSTINI EPISCOPI
ex mea
auctoritate vel ex multiloquio , ut accusas, hanc

prosecutionem feci , aut certe de auctoritate divinarum

»
Scripturarum respondeo.
3*^ « Dicis Spiritum sanctum quod
aequalis sit Filio. Da
testimonia, ubi adoratur Spiritus sanctus. ubi ei coelestia
et terrestria genu flectant. Nos enim quod
et inferna ,

adorandus Deus Pater, Leato Paulo apostolo clamante

sit

didicimus « Propterea flecto genua mea ad Patrem Do-

:

» mini nostri Jesu Christi ex quo omnis paternitas in ,

» coelis et in terra nominatur^. » Auctoritate sanctarum

Scripturarum adoramus Patrem aeque ab ipsis divinis :

Scripturis instructi, colimus et adoramus Deum Chris-

tum. Si alicubi adorandus sit
Spiritus sanctus : si Pater
ei sic
ipse de se
si si
perhibuit testimonium, Filius,
ista amplexus est , lege praeter quam diximus ex divinis
»
Scripturis.
4*^
«Christus est in dextera Dei, quod interpel-
Quod
lat
pro nobis^, sic etiam in aUo loco ipse prosequitur
Paulus dicens : « Quae sursum sunt quaerite, ubiChristus
» est in dexteraDei sedens ^. Sic ad Hebraeos ipse scri- »

bens Purificatione peccatorum facta , consedit ad

ait : «

» dexteram
magnitudinis in excelsis^. » Sic utique et Spi-
ritus sanctus
Propbetam praecinuerat, di-
jam ante per
cens : «DixitDominusDomino meo Sede a dextrismeis^. » :

Sic et ipse Filius in Evangelio professus est. Praelerea ad

qui eum adjurans dicebat :

illum principem « Dicnobis

» si tu es Christus Fiiius Dei benedicti^ : » ait

ipse , Ego
» sum > » vel certe, « Tu dicis : et a modo videbitis Fihura
» hominis sedentem ad dexteram virtutis Dei ^. »

5« « Nos enim Spiritum sanctum competenter hono-

*
Ephes. rii, 14. — 2 Rom. viii, 34. — ^ Coloss.
ni, i. — ^ Hebr. i, 3.
— 5 psal. cix, I, et Mallh. xxii, 44- — ^
Marc. xxiv, 61. — ''
Malth.
XXVI, 6'».
 COLLATIO CUM MAXIAIINO ARIANORUil EPISC. QQ
ramus ut doctorera, ut ducatorem, ut illuminatorem, ut
sanctiflcatorem Cliristum colimus ut creatorem Pa-
: :

trem cum sincera devotione adoramus ut auctorem :

quem et unum auctorem ubique omnibus pronuntiamus.

Istae enim calumniae de philosophicae artis instructione
veniunt. Non puto te minus legisse quod ait Apostolus :

« Quoniam Christus utique cum non esset peccator, pro

» nobis fecit , ut nos efficeremur justitia Dei in
peccatum
» » Nec hoc sane ad te forte
ipso^. pervenit , quod dixerit
« Maledictus omnis
Scriptura :
qui pendet in ligno^. »
Quod interpretans beatus apostolus Paulus dicit : « Factus
»
pro nobis maledictum, ut benedictio in gentibus adim-
» Nec hoc sane
»
pleretur^. pervenit ad te , quod ait ipse
Paulus : « Primus homo Adam de terra terrenus , secun-
» dus homo Dominus de coelo coelestis advenit^. »
Ergo
et Christus suscepit hominem ut ipse exposuisti. Et ea
,

de causa diximus , quod ad terrena contagia descendit.

Non enim ignoramus ilkim secundum quod legimus ,
« Qui peccatum non fecit, nec inventus est dolus in ore
»
ipsius :
qui cum malediceretur, non remaledicebat ;

» cumpateretur, non
comminabatur^ » commendabat :

autem se judicanti juste. Nec hoc ignoramus quod ait

« Ecce
Baptista Joannes Agnus Dei, ecce qui tollit pec-
:

» catum mundi^. » Constat, ut et ipseprosecutus es. Nec

enim ad omnia obstinati esse debemus ut non quae bene ,

dicis laudemus. Yalde enim justaest prosecutio tua,

quia
ob hoc venit Christus ut nos potius a peccatis et ab ini- ,

quitatibus mundaret;
non tamen utipsecontaminaretur,
sicut et ipse prosecutus es. Certum est enim quod secun- ,

dum divinitatis suae substantiam

, quani
illam beatam
habuit antc mundi constitutionem, ante saecuk, ante tem-
1 2 Cor. V, 21. — 2 Deut. xxi, a3. — 3 Galat. iii, i3. — * i
Cor. xv, 47,
— 5 I Pelr. II, 22. — 6 joan i, 29.
3o S. AUGUSTINI EPISCOPI

pora, ante dies ante menses ante annos,

, ,
antequam
quidquam ,
ante aliquam excogitationem
esset
,
in illa
beata natura Deus natus a Patre est. »
6^ In Deo enim comparatione digna uti decet. Hoc
«

sane mihi displicet, et valde animo dolui in tua

prosecu-
tione : ut enim diceres, quod homo hominem generat,et
canis canem
foeda comparatio in illam tantam
: tam im-
mensitatem produci non debuit. »
« Quis autem ignorat
7^ quod Deus Deum genuit,
quod Dominus Dominum genuit quod Rex Regem ge- ,

nuit, quod Creator Creatorem genuit quod bonus bonuni ,

genuit, quod sapiens sapientem genuit, quod clemens cle-

mentem genuit, potens potentem? JNihil subtraxit Pater
in generando FiHum. Nec enim invidus sed ut fons bo- ,

nitatis tantum bonum genuit :

cujus bonitatis testis est
omnis creatura ,
secundum tuam ipsius prosecutionem ,

quam valde laudo ,

ubi de divinis Scripturis protulisti ,

dicendo InvisibiUa enim ejus a creatura mundi , per

,
«

» ea
quae facta sunt, intellecta conspiciuntur, sempiterna
yi
quoque virtus ejus ac divinitas^. »
8** « Adhuc autem adjicio, non contraria his quae bene
sunt dicta dicens ,
sed consensum accommodans quo- :

niam ex magnitudinc pulchritudinis condigne Creator

eorum cognoscitur atque coHlur. Ut puto dedimus ad ista
responsum quoniam hoc et beatus Paulus iterum pro-
:

: « Quoniam chirographum quod erat contra-

sequitur
» rium nobis, ipsum Christus de medio, afligens
tulit
» illud eruci ,
et exuens se carnem , Potestates et Princi-
»
patus transduxit fiducialiter , triumphans eosin semet-
»
ipso ^. » Attamen et sicut homo qui exercitationem
hberalium Htterarum vel rhetoricae artis non feci , si quod
vitium fecissem in sermone , ad sensum respicere debuis-
1 Rom, I, 20. — 2 Coloss.
n, 14.
 COLLATIO CLiM MAXIMINO ARIANORDM EPISG. 3l
ses ,
et non vitium sermonis intendens ,
in crimen nos in-
ducere. Absit, absit :
Unigenitus Deus, Deus est universse
creaturse ,
mundus , incoinquinatus , sanctus , securus ,
nullam in se Nam qui non bono-
habens immundiLiam.
rificat Filium, non honorificat Patremqui misit illum^.
« Quod enim Yerbum caro factum est et habitavit in ,

» nobis, «Evangehsta testatur : » Et vidimus, ait, gloriam

y>
ejus, gloriam tanquam plenum gratiae Unigeniti a Patre,
» etveritatis^. » De hoc ipso et ante jam Yetus Testamen-

tum dicens : « Lavabit in vino stolam

praecinuerat, suam,
» et in sanguine uvae opertorium suuni^. » Quod lego,
credo quoniam Verbum caro factum est et habitavit
:
,

in nobis. Iterum lego beatum Pauhim dixisse « Qui :

» transfigurabit corpus humihtatis nostrae conforme fieri

» imaginis
corporis glorise suae^. » Credo enim quod
Christus Deus a Patre genitus, ante omnia saecula, ipse
sibisecundum Salomonemperfectam aedificasset domum,
secundum quod legimus « Sapientia ipsa sibi aedificavit :

» domum ^ »
quam domum vice temph accepit. »
:

« Nam et
9" ipse dedisti rationem secundum quid sit ,

visibihs secundum quid invisibihs ut puto non recens

,
:

haec auditio pervenit ad aures tuae rehgionis. Nam et in

prosecutione quam prosecutus es comparationem acci-

piens animse ,
ostendisti piam et justam rationem essc ut
credamus cognoscamus , quia si anima humana in cor-
et

pore posita, ocuhs corporahbus videri nonpotest; quanto

magis Crcator animae corporahbus ocuhs videri non po-
test. Nam si Angeh secundum naturae suoe substantiam
invisibiles habentur
quanto magis Creator Angelorum , ;

qui tanta ac taha fecit, Angelos, Archangelos Sedes , ,

Dominationes , Principatus, Potestates, Cherubim, Se-

1
Joan. V, a3. — '-*
Id. i, 14. — 3 Gen. xtix, 11. — ^*
Philip. nr, 21.
—
5 Prov. IX, I.
 3a S. AUGUSTINI EPISCOPI

raphim? Ad quorum multitudinem, ut legimus in Evan-

gelio, omne genus humanum ad unam comparavit ovem^,

dicens « Relictis nonaginta novem in montibus
: venit ,

»
quaerereunam errantem. Nam deniquesiceritgaudium,
» ait in coelo super uno peccatore poenitentiam agente ,
,

»
quam in nonaginta novem justis qui non indigent poe-
»nitentia^.wNam qui non indigent poenitentia qui sunt,
quihus nihil est cum
nisi utique illae coelestes Yirtutes
,

humana natura commune? Coasideranda est virtus Uni-

geniti Dei ,
et in ipso admiranda est magnitudo omnipo-
tentiae Dei, quitantum ac talem genuit Filium tam po- ,

tentem ,
tam sapientem, sic plenum, qui tantas, ac tales
coelestes Virtutes fecit. Et ne verbosi inveniamur, sicuti

jam et denotare nos dignatus es ; quod quidem atque uti-

nam contingat ,
ut et nos possumus dicere « Nos stulti :

»
propter Christum,
et tanquam purgamenta mundi hujus
» facti sumus^ : » et si
quid ahud tua rehgio de nobis vo-
«
lueritjudicare. Scimus qui illum dixit :
Quoniam propter
» te
improperium sustinui tota die^. » Ad quod exemplum
nos provocans Paulus, dicebat «Imitatores mei estote, :

» sicut et ego Christi^. » Nam et Petrus ait «Christus passus :

» vobis exemplum, ut sequamini

estpro vobis rehnquens ,

» »
vestigia ejus^.
Secundum divinitatis suae substantiam ,

non solum ab hominibus non videtur Fihus, sed etiam

nec a coelestibus Yirtutibus. Potest enim Archangelus An-
gelum videre , Angelus animas nostras spiritales et videre
et penetrare hoc est utique, majorem inferiores et videre
:

etpenetrare. Et
secundum Salvatoris sententiam, ut di-
cebattunc adillum qui se divitem jactabat
«
Stuhe, hac :

» nocte expostulatur anima tua a te^ : » est ofTicium An-'

geH ,
ut animam restituat ante conspectum Domini. Non
i
Malth. xviii, 12.
— 2 Luc. xv, 4.— ^ i Cor. iv, 10 — -»
Psal. lxviii, 8.

— 5 I Cor. IV, 16. — <J

I Petr. 11, 21. — ' Luc. xir, 20.
 COLLATIO CCM MAXIMINO ARIANORUM EPISC. 33
tamen anima potest Angelum videre aut exhibere. Isto ,

enim ordine ascende superius et invenies quemadmodum ,

est unusinvisibilis Deus Pater, qui superiorem non habet

a quo circumspiciatur : qui quantus est, infinitus est ;

qui nec fmiri verbis , nec mente concipi potest : de cujus

magnitudine, non solum humana Hngua, sed etiam et
omnes coelestes Yirtutes pariter coadunatae dicunt ut va-
lent, non lamen exphcant ut est. Plenus est ab omni quod
dicituf Hunc enim sokis FiHus condigne honorat et lau-
.

dat quanto plus a suo genilore ante omnem excogitatio-

,

nemest consecutus. Nam quia et honorat, et collaudat, et

glorificat suum genitorem quamvis quatuor Evangelia ,

testantur, attamen in compendium referens, eis quascarni

soletis
apphcare postpositis, jam nunc proferam testimo-
nia ubi in coehs suum Patrem adorat. Dicit enim sic
,

Paulus ad Hebraeos « Non enim in manufactis :

temphs
» intravit Christus
exemplarium veritatis, sed in ipso
» coelo modo apparet personse Dei pro nobis^. Hoc iiti-
»

que post Christi regressum in coehs. Posteaquam enim de

coelo locutus est dicens :
«Saule, Saule, quid me perse-
»
queris^ : »
posteaquam Spiritus sanctus ait : «
Segre-
»
gate mihi Barnabam et Paulum in opus ministerii quo
» vocavi eos^ : » vocatus Paulus dicit : «Non in manu-
» factis intravit Jesus
temphs exemplarium veritatis sed ,

» in
ipso coelo modo apparet
personae Dei pro nobis. »
Et quia suggessit rehgio tua ut ad hoc demus responsum, ,

si Fihus videat Patiem « Non

legimus in Evangeho ,
:

»
quia vidit Patrem quisquam ,
nisi
qui est a Deo ,
hic
» vidit Patrem"^. » Yidit ergo Patrem ,
sed vidit incapa-
bilem. Pater autem sic videt Fihum ,
ut tenens in sinu
suo et Jiabens ,
secundum antelatum testimonium , quod
Deum nemo vidit unquam , unigenitus Fihus qui est in
*
Hebr. ix, -24. — ^
Act. ix, 4. — 3 id.
xiii, 2.
— •*
Joau. vi, 46.

cxxxvii. 3
3/4 S. AUGUSTINI EPISCOPJ
sinii Patris , ipse narravit ^. Yidet enim Pater Filiuni
lit FiliuiTi : Filius videt Patrem ut Patrem immensum.
Humanam sapientiam invisiLilem pronuntiat tuareligio-
sitas ut puto sufficit Isaiae dictum dicentis : ctNumquid
:

» raodicum est vobis certamen prsestare liominibus ? Et

»
quombdo Domiiio prsestabitis
certamen^? » Certum est
aiitem non est modicum hominibus ccrtamen prae-
quia ,

stare, cum quando quamvis sit ille quisquc sapiens, lia-

teat sapientiorem qui eum videat. Deinde hujus enim
sapientia non in opere ejusperspicitur?
non in discipulis
probatur? Non ergo invisibilis est humana sapientia, quas
comprehendipotest, quae videtur, quaeet reprehenditur.
De csetero autem decet et ordinis est, dignis te uti com-
jparatidnibus ; quia
de Deo loqueris, de illa immensitate ;
cui et si comparatio detur, quantum fieri potest secun-
dum excogitatum humanum, aut certe secundum aucto-
ritatem divinarum Scripturarum , non per omnia com-

paratio uUa digna invenitur

ad illum , qui est incompa-
biHs. »
10*^ «Ego Patrem solum secundum antelata testimo-
nia ,
non cum akero et tertio dico quod unus est ,
scd

quod solus unus est Deus. Si vero solus unus non cst ,

pars est. Nec enim ex partibus compositum unum dico

Deum : sed ille
quod est , virtus est ingenita simplcx :
Fihus ante omnia saecula et
ipse virtus
est genitus^. De
hac sane virtute FiHi beatus Apostolus dicebat : « Con-
gregatis vobis et meo spiritu cum virtute Domini
» Jcsu ^. »
Dico enim et profiteor qubd nos sancta docent Evangcha.
Et quia Spiritus sanctus et ipse sit virtus in sua proprie-
tatc de quo Dominus testimonium perhibet, dicendo:
:

«Yos autcm sedcte (adsuosDiscipulos) incivitaleJcrusa-

» lcm
quoadusquc induamini virtute ab aho^.
»
,

'
Joaii. I, i8. — 2 i^^j-. yn, i3. — 3 jHas, geulla.
— * i Cov. v, 4.
—
5 Luc. XXIV, 4().
 COLLATIO icCM MAXIMlNO ARIANORLM EPISC. 35
o ob hoc invisibilis Filius a te proniintiatur, co
« Si
1 1

quod oculis humanis contemplari non possit cur non et :

coelestes Yirtutes pariter invisibiles pronuntias ,

quando
nec ipsae obtutibus bumanis videri possint ? Ego quidem
testimonium protuli sine aliqua interpretatione verborum
meorum dicens « Beatus et solus
, potens Rex regum
:
, ,

» etDominus dominantium^. » Si Scripturam recitavi ,

reprehendi non debui sin vero perscrutaris sensum Scrip-

:

turae ,
reddo rationem. »

12*^ enim Apostolus «Beatus et solus potens,

« Ait :

» Ilex
regum. » Solum dicit potentem Patrem , non quia
Filius non sit potens. Audi igitur testimonium de Filio ,

ipsum Spiritum sanctum clamantem et dicentem « Tol- :

» hte portas, principes vestri, et elevamini , portae aeter-

» nales ,
et introibit Rex Et sequitur
gloriae.
» : « Quis est
» iste Rex gloriae ?» Et responsum intelhge : « Dominus
» fortis et
potens -. Quomodo iion potens , cujus poten-
»

tiam omnis praedicat creatura ? »

« Quomodo non
1 3"*
sapiens , de quo Spiritus sanctus
collaudans ejus sapientiam clamat etdicit : «Quam mag-

opera tua , Domine ? Omnia in sapientia

» nificata sunt
» fecisti^. » INam cum omnia per Christum sint facta, sine
dubio illum Spiritus sanctus laudans dicebat : « Omnia
» in » Et cum ita habeatur ,
sapieiitia fecisti. requirendum
est
quomodo beatus Paulus dicit «Beatus et so-
ergo :

»
luspotens^?» Utputo, ideo solum potentem dicit,
quia solus est incomparabihs in sua potentia. De cujus
incomparabihtale Propheta admirans dicebat : « Dcus ,

» ^ » Yis nosse solus est •

quis similis erit tibi ? quod po
tens? Intuere Fihum, admirans potentiam Fihi. In ipso
enim adverte , quia solus est potens qui tam potentem,

*
I Tim. VI, i5.
-— 2 Psal.
xxiii, 7, 8.— 3
ij, ciir, 24. — ^*
i Tim. vi,

i5. — 5
Psal, Lxxxii, a.

3.

i
36 S. AUGUSTINI EPISCOPI

genuit. Pater enim in illa immensa potentia potentem

Creatorem genuit. Filius in sua illa a Patre accepta po-
tentia, ut ipse ait «Omnia mihi tradita sunt a Patre
:

» meo^, non creatorem creavit sed creaturam consti-

» ,

tuit. Istam enim potentiam admirans Dei Patris dicebat ,

Paulus : Beatus et solus potens. » Nam si et homo po-

«

tens et verus , secundum quod de Job legimus « Erat :

» homo verus et justus Dei cultor^

ille » adhuc et re- :

gionem ilhus describens dicit , quod

esset
potens et mag-
nus inter omnes ex parte Orientis quomodo ergo solus :

potensPater? Sed solum dicit ob hoc, quia nuUus ei

comparatur, quia solus est tantse magnitudinis tantae ,

potestatis,
tantae potentiae. Pari modo et
sapientem so-
lum Patrem praedicat beatus Paulus apostolus dicens sic:
Soh sapienti Deo^. » Sed requirenda est ratio, quem-
ft

admodum solus sapiens non quod Christus non sit sa- :

piens. Jam protuhsti Christum Dei virtutem et Dei sa-

^
pientiam : dedimus et nos testimonia , quod omnia in
sapientia condidit^. Sedvere solus sapiens Pater. Credi-
mus Scripturis ,
et veneramur ipsas Scripturas divinas :

et ncque apicem unum

praeterire optamus, timentes pe~
riculum quod in ipsis divinis Scripturis est positum «Yae :

» detrahentibus aut addentibus^. » Vis scire

quanta est
sapientia Patris^. Intuere Fihum , et videbis sapientiam
Patris. Et ea de causa ipse Christus dicebat : « Qui me
» vidit ,
vidit et Patrem^ •• » hoc est, in me ejus videt
sapientiam, ejus laudat virtutem ; illum glorificat , qui
me tantum actalem genuit antc omnia saecula, unusunum,
solus solum.Non quaerens materiam unde faceret , nonin
auxiho ahquem accipiens , sed ut novit ipse sua virtute et
»
Malth. XI, 27,
— a jo|,^
,^ ^^ — 3 Rom. xvi, 27.
— 4 j ^or. 24. —
5 Psal.
ctii, 24. — 6
Deut. iv, 2, et cap. xii, 32.
— ' Prov. xxx, 6.
i,
—
*
Joan. XIV, 9.
 COLLATIO CIM MAXIMINO ARIANORUM EPISC. 87
sapientia genuit
Filium. Non ,
ut calumniam facientes di-

citis, quoniam sicuti alia creatura ex nihilo facta est ita ,

de creaturis sit
et profitcmur quod ex niliilo quasi unus
factus. Quod quidem audi auctoritatem synodicae lectio-

nis, quia in Arimino patres nostri inter caetera et hoc dixe-

runt Si quis ex nihilo Filium dicit, et nonex Deo Patre ,
:

anathema sit. Si vis sane testimonia profero. Ait enim

,

sic beatus apostolus Joannes « Oui

dihgit genitorem / :

»
diligit et eum
qui ex eo natus est^.
»

i4° « Mirornamque, charissime. Cum enim et Spiritum

sanctum de substantia Patris esse dicatis, si FiUus ex
substantia Dei Patris est, de substanlia Patris et Spiri-
tus sanctus cur unus filius est et alius non est filius ?
, ,

Quid vobis dehquit, cum ex eadem sit substantia, cura

aequalis
sit Filio , ut dicis ;
quare enim non et ipse haeres
omnium constitutus; quare non et ipsefilius? quare non
et ipse eo vocabulo vocatur quo et Christus : « Primo-
»
genitus omnis creaturae^?
» Aut si
aequahs, jam non
unus unigenitus ,
habens et alterum secum genitum ,
et

praeterea ex
eadem substantia Patris ,
unde et Fihum di-
cilis esse. Quod quidem etdoloris est audire. JNonenim
ad animae ingenuitatem comparatis illam tantam magni-
fjcentiam , sed ad fragihtatem corporis. De corpore uti-

quenascilur caro corporalis fiHus

non tamen anima de :

anima nascitur. Si ergo nostra anima incorruptibiliter

generat et impassibiliter nuUam sentiens diminutionem,
,

non inquinationem aliquam ; sed legitime secundum jura

divina generat fihum sapientia consensum accommodans
,

corpori ipsa integra

manet :
quanto magis omnipotens
Deus? jam et
paulo ante dixi , ad quem omnis compara-
tio humana sileat, tamen ut valemus dicere conamur,

quanto magis Deus Pater incorruptibihs incorruptibili-

* I Joan. V. I. — 2 Coloss.
x, i5.
38 S. AUGUSTINI EPISCOPI
ter genuitFilium? Genuit autem caulionem meam teii^, :

Titique haLeps testimonia sanctarum Scripturarum :

« Generationem
ejusquis enarrabit^ ? » Genuit ut voluit,
ut potens nihil subtrahens
nulla invidia
,
intercipiente
,

potentem genuit. Dixi, religiosis non decet calumniam

facere : ego Verbum Dei , Verbum Dei profiteor , iioh
mortale ,
non corruptibile. Si quidem corpus quod sus-
cepit pro salute nostra , clamat de illo
Scriptura : « Re-
»
quiescet caro mea in spe ; hoc est ,
resurrectionis spe ;

»
quoniam non derehnques animam meam in inferno ,

»neque dabis sanctum tuum videre corruptionem-. » Si

enim illud quod sanctum vocatum est Fihus Dei, corrup-
tionem non vidit quia tertio utique die resurrexit a mor-
,

tuis , quanto magis divinitas , quae suscepit corpus ,

in-

corruptibilis manet? Cur dicis quod non intelligis? Si

non tibi ad omnia responsum dedero merito sine intel- ,

lectu esse judicabor si quo minus tamen non est religio-

:

nis injuriis appetere.* Ego enim non solum Filii Dei sa-

pientiam immortalem esse assero , sed etiam comprobabo,

quod et sanctorum Dei sapientia immortahs sit. Nam si
et ipsi , hoc est eorum corpora ad immortahtatem re-
,

vocantur ; quanto magis eorum viva illa sapientia quae ,

usque ad consummationem saecuh in omnibus credenti-

bus floret , utique immortahs manet. Licet in prohxitate
sermonis praetermiserim de immortahtate omnipotentis
Dei , de eo quod dixit beatus apostolus Paulus , qui solus
habet immortahtatem ^ : attamen rephcabo textum ; sub-
sequar autem et interpretationem Deo favente et donante
gratiam. Sic enim solus immortahtatem habere describi-
tur, sicut et solus potens, sicuti
et solus
sapiens. Quis
autem spiritalium hominum ignorat, quia anima humana
immortahs est? Praeterea cum Salvatoris sit sententia,
1
Isai. mi, 8, — 2
pjai^ ^v, q. — 3 i xim. vi, x6.
 COLLATIO CUM MAXIMINO APkIANORUM EPISG. Sq
clicentis : timere cos qui occidunt corpus ani-
« Nolite ,

»mam autem non possunt occidcrc , ut immor^talem^. »

Cum ergo animaimmortalis, multo magis omnes coe-
sit

lestes Yirtutes immortales esse conspicimus. Nam cum

dicat Salvator « Qui verLum meum custodit
: mortem ,

» non videLit in aeternum^. » Et si qui verbum Christi

custodit, mortem non videbit in aeternum quanto magis :

ille secundum divinitatis suae

potentiam immortalis est ,

cujus tantam vim habet verbum ? In eo autem

quod di-
cit Qui:solus habet immortahtatem jam reddidimus :

rationem. Habet quidem Fihus immortalitatem sed ac- ,

cipiens a Patre. Habent et omnes Yirtutes coelestes im-

mortahtatem, sed accipientes per FiHum quia omnia pcr ,

illum sunt. Pater autem vere solus habetimmortaHtatem,

qui ipsam immortahtatem ahunde non est consecutus,

qui genitorem non habet qui originem non habet. Fi- ,

lius autem ut ipse prosecutus es quod ex Patre sit ge-

, ,

nitus. Saepius
aequalem Filium asseris Patri : cum ipse
unigenitus Deus semper et in omnibus auctorem suiim
prsedicet Patrem, a quo, ut paulo ante dixi et vitam ,

se consecutum hoc modo dicens « Sicut

professus est , :

» Pater habet vitam in sic dedit et FiHo vitam

semetipso ,

»habere in semetipso^. » Intuere igitur, quoniam etim-

mortahtatem et incorruptibiKtatem et inaccessibnitatem
utique a Patre cum vita accepit. Pater autem habefin se
vitam f non ab ahquo accipiens : et ideo vere beatus et
solus
potens^. Quis semetipsum exinanivit^,
Pater aut
Filius ? Quis cui
per obedientiam festinavit placere ,
Ego quae placita sunt ei facio sem-
qui dicebat «
'

quam :

per^ ?' Quis est iste qui ad monumentum Lazari vcnieiis

»'

dicebat « Pater, gratias ago tibi,

:
quoniam audisti me,
»
Mallh. X, 28. — 2 Joan. vnr, 5i. — 3 Id.
v, 16. — -»
i Tim. vr, i5.
— 5
philip. II, r,,
— « Joan.
viif, ag.
" '
4o S. AUGUSTINI EPISCOPI

quia semper me audis

» et ego sciebam ,
sed propter eos

quia tu me misisti^ .»
» circumstant, dixi, ut credant,
qui
Quis utique iste est , qui cum caeci nati oculos figuraret,

dicentibus Discipulis Quis peccavit, bic aut parentes

: «

» ejus ,
ut caecus nasceretur? respondit : Neque bic pec-
» cavit ,
neque parentes ejus , sed ut manifestentur opera .

» Dei in illo : me
oportet operari opera ejus qui me mi-
»sit2. » Iste est utique FiHus cbarissimus Patri, qui et

accipiens panes , non fregit , sed in coelum

prius prius
dis-
respexit , et gratias egit suo genitori , et sic fregit et
tribuit^. Sic utique et in ipsa passione , imo magis proxi-
mus passioni, ut refert EvangeHsta : « Etenim Dominus
» Jesus in ea nocte
qua tradebatur , accepit panem et ,

»
gratias agens fregit^. » Hic est Filius, ut jam non ob-
tundam eloquentia sermonis vel copia testimoniorum
proferens plurima ,
sed per compendium fmiam, qui us-
que ad passeris mortem sine permissione Patris nibil fieri,

boc modo praedicavit ,

dicens : c. Nonne duo passeres
» asse veneunt ,
et unus ex illis non cadet in terram sine
» voluntate Patris^? »
Hic saneet de sua potestate, quam
« Potestatem babeo ponendi
accepit a Patre, dicebat :

» animam meam , et sumendi

potestatem habeo iterum
»eam. Hoc enim praeceptum accepi a Patre meo^. » Si
ita referuntEvangelia teneatur quod legimus,
si
quo :

minus aliud aliquid forte aut ut obliviosus minus dixi ,

,

reprebendar. JNec enim talis sum ut emendationem

non ,

accipiam. Prasterea cum episcopum praecipiat

beatus

apostolus Paulus docibilem esse^; autem docibilis, ille est

qui quotidie et discit et proficit docendo meliora non :

respuimus, si
quid mebus dictum fuerit; ad omnia su-
mus parati quamvis injuriis afficiamur. Yerumlamen ut
,

1 Joan.
xr, 41.
— 2jd, j^, 2.-3 Mallh. xwi, 26.—* i Cor. xi, i3.
— 5 Mallh. X, 29. — 6
joan. x, 18,
— 7 i xim. iii,
a.
 COLLmo CUM MAXIMINO ARIANORUM EPISC. ^l
non obstrepatur veritati ,
non nostram querimur inju-
riam ,
sed Dei gloriam praedicamus. »
i5** « Certum est
quod ait
Apostolus : « Qui cum in
» forma Dei esset ^. Quis enim negat Filium esse in forma
»

Dei? Quod enim sit Deus, quod sit Dominus , quod sit
Rex, jam puto latius exposuimus. Et quia non rapinam
arbitratus est esse se sequalem Deo boc nos beatus apos- ,

lolus Paulus instruit ,

quod ille non rapuit ,
nec nos di-
cimus ; sed quia exinanivit semetipsum , factus obediens
Patri usque ad mortem , mortem autem crucis , totis
viribus praedicamus. Nos dicti sumus fdii gratia, non
natura hoc nati : ideo unigenitus est Filius , quia quod
est secundum divinitatis suae naturam, hoc est natus Fi-
lius. Cui forte si
ipse fratrem applicas, quia Spiritum
sanctum parem atqiie aequalem asseris Filio ;
aeque et de
substantia Patris eum esse
profiteris
: si ita est, ergo jam
non est unigenitus Filius cum et alter sit ex eadem sub-
,

stantia. Nos in Patrem Deum innatum naturam non ac- ,

cepimus : credimus quod ait Christus ,

«
Spiritus est
» Deus^.» Filius natus cst, ut diximus : nos et verum FiHum
profitemur, et similem Patri non denegamus :
praeterea
de divinis Scripturis instructi. Nam quia diversas accu-
samur dicere naturas ,
hoc scito ,
quod nos dicimus ,

quod Pater Spiritus Spiritum genuit ante omnia saecula ,

Deus Deum
genuit et caetera
quae jam superius dicta
:

sunt. Yerus innatus Pater verum genuit FiJium. Sedcum

dicit Dominus in Evangelio : « Ut cognoscant te solum
» Deum verum ,
et
quem misisti Jesum Christum^ : » sic

solum verum dicit Patrem quomodo et solum bonum , ,

et solum
potenlem quomodo et solum sapientem. Ut
,

puto nec ipse diabolus ausus est dicere , quod Pater non
perfectum genuit ante omnia Fihum. Non enim profi-
*
Philip. II, 6, — 2 joan. iv, 24. — ^3 ij^
xvii, 3.
42 S. AUGUSTI^.I EPISCOPI
cientem genuit. Homo
enipi, cujus ct accepisti compara-
tioncm, si
potcrat perfectum mox generare filium , non
parvulum generaret qui coagmentatis annis tandem ali-,

quando compleat sui genitoris voluntatem. Pater autem

^
qui yere beatus ^st et solus
potens ,
talem genuit Filium
qualis et nunc
est, qualis et permanet sine fine, non
sed perfectum ; quique et
proficientem ,
perfectionem a
.suo genilore
accepit, a quo et vitani consecutus est. Sal-

vatoris est sententia : « In ore duum aut trium testium

» constabit omne verbum^. » Protulisti
Apostolicum tes-
timonium : « Qui cum in forma Dei esset ,
non rapinam
» arbitratus est*^ : »
quod tuo arbitrio interpretatus es ;

aequeetnos, ut sensimus, respondimus In auditorura

sane erit arbitrio , eligant alterum de duobus : aut
quid
certe secundum sequentiam lectionis Filium obedientem
Patri approbent,
qui se exinanivit, formam accipiens
servi, cui et Pater donavit, ut diximus, nomen quod
est
super omne nomen ^ : an tuam quisque intelligat in-
»
terpretationem.
16° « Ascendo ad Deum meum et ad Deum vestrum,
Dominum propter formam servi dixisse quam
suscepit,
,

asseris ^ ut puto se in cor-

ut dicis ipse humilians
, ,
: si

pore dum esset humano , quamvis devicta morte trium-

phato diabolo post resurrectionem suam , isto utitur ser-
mone , diccns : « Ascendo ad Patrem meum et ad Patrem
» vestrum : » ubi jamhumilitas carnis nccessaria non erat,
ut dicis , propter Judaeos : sed intcgra rcgula fidei trade-
batur.. Sicuti et in alio loco post resurrectioncm §uam ,

assumptis DiscipuHs suis in montem OUveti , dicebat :

« Data mihi omnis potestas in coelo et in terra : euntes
est

»dogcte pmnesgentes, baptizantes eos in nomijie Patris

« I Tim. VI, i5. — 2 MaUh. xviii, 16.
— ^
Philip. 11, 6. — *
I(j. h, 7.
•7.
 COLLATIO CUM MAXIMINO ARlANORUM EPJSC. 4^
)) et Filii et Spiritus sancti , docentes eos servare omnia

quaecumque mandavi vobis ^. Et si Filius humilitatis

» »

gratia
et non veritatis hoc dixit, cur ausus fuit Aposto-
lus eadem repetere et dicere « Ut Deus Domini nostri :

Jesu Christi Pater gloriae^ ? » Aut certe Deus et Pater

:>j
,

Domini nostri Jesu Christi scit , qui est benedictus in

Nec non u Ut unaniraes in uno ore honorifi-
saecula*'^? :

» cetis Deum et Patrem Domini nostri Jesu Christi^? »

Adhuc autem aggregat et dicit « Benedictus Deus et :

» Pater Domininostri Jesu Christi^. » Cur sane et ante

incarnationem Christi etiam Spiritus sanctus ad Filium

Propterea unxit te Deus Deus tuus^? Quam

dicehat « : »

unctionem , quamvis argumentari volueris prohare non ,

poteris in corpore factam

siquidem haptizatum legimus, :

unctum autem non legimus in corpore''. Sed ex ipsa lec-

tione , cum dicat : «
Propterea oleo unxit te prae
laetitiae

» consortibus tuis Deus Deus tuus : »

utique ostenditur
quoniam laetitiae oleum pro vocabulo olei illam lastitiam

designat , de qua dicebat per Salomonem «

Ego eram :

» ad
quem adgaudebat quotidie , laetabar autem ante fa-
» ciem
ejus in omni tempore cum laetaretur orbe per- ,

» fecto ,
et laetaretur in fdiis hominum^. » In eo autem

quod Ego eram ad quem adgaudebat quotidie

dicit : :

utique legitur in hbro Geneseos, quoniam ad omnia opera

Fihi Pater sicut legimus ,
« Et vidit Deus, et ecceom- :

» nia bona valde^ » laudans Filii sui

opus, gaudebat et
;

laetabatur in Fiho :
seque et Fihus perfecta voluntate
Pa-
trislaetabatur in conspectu sui Genitoris. « Omnis Scrip-
» Ob
inspirata utihs est ad docendum^^.
» tura divinitus

quam rem non transibit tota unum vel unus apex^^. Do-
1
Matth. XXVIII, 18, 19. — ^Epiics. i, 17.
— 3 2 Cor. xi, 3i. — * Rom.
XV, 6. —'^2 Cor. 3. — 6
Psal.xnv, 8. — ^ Malth. 16. — 8
pfot.
vrii, 3o.
— ^Gen. i,

i, 3i. — io 2 Tim. iii, 16.— ^1

iii,

Mallh. v, 18.
44 S. AUGUSTINI EPISCOPI
minusdixit : « Coelum et terra transibunt, verba autem
» mea non praeteribunt^.
»

Constat quod in principio erat Filius , et

1 «
7° apud
Patrem erat, et Deus erat et bic erat in principio apud :

Deum, ut primogenitus omnis creaturae^ : et omnia per

ipsum facta sunt , et sine ipso factum est nibil : in quod
Spiritus sancti persona suscipi non potest. Nec enim talia
invenies referri ex divinis Scripturis, ut eum oequalem
asseras Filio. Siquidem et Fibus in principio erat : Pater
vero ante principium et sine principio est , ut ingenitus
et innatus. Erat autem
inprincipio ut primogenitus om-
nis creaturae^. Ante omnem creaturam erat antequam ,

quidquid esset ,
et
apud Deum erat et Deus erat, et hic ,

erat in principio apud Deum. »

i8^. « Quid si audieris Patrem dicentem : « Tecum
»
principium in die virtutis tuae , in splendoribus sanc-
» torum ex utero ante luciferum
genui te ^? » Ex ventre
matris, quod nec Judaei diffidunt, natum se- profiteris
cundum carnem. Et cur ista testimonia in medium non
proferantur, quae illam nativitatem demonstrant in prin-
cipio, sicut et prsecedens
nos instruit testimonium ? Si

propter corpus in quo exinanivit semetipsum ^, qui cum

dives esset, propter nos pauper factus est , ut ait Aposto-
^
lus, debitorem multo magis qui
se sentit suo Genitori :

illum tantum ac talem genuit , ei debitam venerationem

etdebitum obsequium, ut cbarissimus Filius necesse est
ut semper offerat suo Genitori. Optime prosecutus es di-
cens , "quoniam et parentibus propter formam servi esset

subjectus enim parentibus subjectus invenitur quos

''. Si

ipse creavit, quia omnia per ipsum

sunt facta necenim :

post tempora, sed ante tempora novimus Filium genitum

1
Matlh. XXIV, 35. — ^ joan. i, i. — 3 Coloss.
i5. — ^ Psal.
cix, 3*
— • 5
Philip. II, 7.
— ^2 Cor. vni, 9. — 7
Luc.
i,

11, 5i.
 COLLATIO CUM MAXIMlNO ARlANORUM EPISC. 45
a Patre :
parentibus subditus, ut divinarum Scriptu-
si

rarum auctoritas luce clarius praedicat quanto magis :

utiqueilli suo Genitori est subditus, qui tantum ac talcra

genuit, secundum quod ait apostolusPaulus : « Cumom-
» nia fuerint Filio
subjecta, tunc et ipse Filius subjectus
» erit illi sibi subjecit omnia^. »Hoc vis utet a nobis
qui
dicalur, quod corpori, imo magis dispensationi, quam
pro nostra salute suscepit, omnia subjecta profiteamur :
non Filium ipsum uni-
revera et corpus Patri subjectum,

genitum Deum. Nos enim scimus credimus quod Pater et

judicatneminem, sed omnejudicium deditFilio^, ut om-

nes honorificent Filium ,
sicut bonorificant et Patrem.
Hocenim profitemur, quia et in resurrectione, cum om-
nia fuerint Filio subjecta, cum omnes eum honorant et

venerantur, et adorant, nec tunc sanc Filius extoUit se :

sed etiam cum omnibus sibi subjectis subditus Patri hoc
niodo invenitur, ut dicat : « Yenite, benedicti Patris
mei,
possidete regnum paratum vobis ab origina mundi ^. »
»

9° Jam dictum est, quod et ipse pro tuo arbitrio se-

1 «

cundum sensum tuum visus es alienare. Stat tamen Apos-

tolicum dictum, quia sicut oportct orare nescimus, sed

ipse Spirilus postulat pro nobis gemitibus inenarrabili-

bus ^. Et
quia argumento yisus es obstrepere dicens Ergo :

tam miserabilis est Spiritus sanctus, ut gemat? Nos enim

non miserabilem Spiritum sanctum dicimus , siquidem ex
ipsa lectione gloria Spiritus sancti ostcnditur, quia non
pro gemit sed audi lectioncm, quia pro sanctis. Si-
se :

quidem nec Filius pro se, sed pro nobis utique postulat
et
interpellat, sicut protuli in preecedenti.
«
jam Qui in
» niodico fidehs est, et in majori fidelis invenitur^. »
20** Nec enim ahtcr asseri potcst, quod Pater et Fihus
* X Cor. XV, 28. — 2
joan. v, 22. — 3 Mallli. xxv. 34. — *
Rom.
20. — ^ Lxic.
XVI, 10.
viii,
46 S. AUGCSTINI EPISCOPI
iinuni sint, nisi hoc sane modo quo tu ipse et nos protare
possumus his ipsis exemplis quibus usus es. si , ut Nam
Apostolus confiimat
«
Qui adjungitse Domino,
dicis, et :

» unus spiritus
est ^, » est
utique unus spiritus in con-
sensu implens voluntatem Dei, secundum Salvatoris ma-

gisterium : qui etiam lioc modo nos orare docuit , ut in-

ter caetera precum nostrarum et hoc dicamus : « Fiat

» voluntas tua sicut in coelo etinterra ^. » Terra utique

nos sumus. Sicut ergo in coeleslibus Dei fit voluntas, ut
etin nobis hoc modo compleatur, quihoc oramus, ethoc
factisadimpleamus; utunusspiritusefficiamurcum Deo,
quando hoc volumus quodDeus vuh. Nam et ipse Fihus
passioni proximus, hoc ad suum Genitorem utique cla-
mabat dicens « Abba Pater, transeat a me cahx iste,
:
;

» verumtamen non sicutego volo, sed sicut tu vis ^. » Di-

cendo autem : « Non sicut ego volo ,

sed sicut tu vis ;
»

ostendit vere suam voluntatem subjectam suo Genitori,

propter voluntatem faciendam de coelo descendit,
cujiis
ut ait : « Descendi de coelo , non ut faciam voluntatem
» meam, sed voluntatem ejus qui misitme ^. » Consonans

ergo et conveniens est Fihi voluntas ad voluntatem Patris,

In quantum major est Fihus ut Deus ab omni creatura,
in tantummagis consonans voluntati Patris invenitur, et

magis adhaeretsuo Genitori. Dico enim, adhaeretsuo ge-

nitori ut charissimus fdius , in amore , et dilectione , et

unanimitate, et consensu ,
et convenientia. Omnia quse
proferuntur a sanctis Scripturis, plena veneratione sus-

cipere debemus. Nec enim in nostrum magistcrium de-

venitdivina Scriptura, ut a nobis emendationem acci-

piat. Atque utinam et digni inveniamur Scripturarum

discipuH approbari. »

* I Cor. VI, 17.

— 2
Malth. vr, 10, et Luc. xi, 2.
— 3 Marc. xvi, 36.
— * Joan. VI ,
38.
 COLLATIO CUM MAXIMINO ARIANORUM EPISC. 4?
21**« Suscipid quae protulisti : « JNescitis
quia templuin
^
Dci Spiritus Dei Babitat in vbBis ? Nec enirii
»
» estis, et
Dcus inhabitat iii homine, quem hon aiite
Spiritus sanc-
tus sanctificaverit atque purgavcrit. Denique et ad Ma-
riam illam beatam virginem dicebatur « Spiritus saiictus :

» in te ^ »
utique ad sanctificandum et ad
:
superveriiet
purgandum. Deinde sequitur : c< Et virtus Altissimi ob-
» umbrabit tibi . » Altissimi auteiii virtus
quod Christus
sit, jam et ipse protuUsti. Yeritas
iibn ex argumento col-

ligitur, sied certis testimoniis comprobatui-. Ob quam

causam testimoniaproferredebetis, quia Spiritus sanctus
Deusest, qtlia
Dominus est, quiarex est, quia GrieatOr fest,

Patri et Filio^ qiiia adora-

quia factor est, quia consedet
tur, sinon a coelestibus, vel certe a terrestribuS, utdicam,
forte enim ostensurur, es, quia vel ab infernis adoratur.
Haec enim dicimus, non derogantes Spirituisanctb. Est
ienim Spiritus sanctus ut jam superius prosecuti sumus,
sinequo nemo potest dicere Dominum Jesum ^. Iste est

Spiritus sancttis in quoclamamus Abba, Pater^. : Iste est

Spiritus sanctus tantus ac talis, in quem etiam et Angeli

prospicere concupiscunt^. Tahs est, tam potens, ut ubi-

quein omiiicreatura, sivein Oriente, sive in Occidente,
quam etiam in Septentrione et Meridiano , quisquis eum
adorat non possit dicere Dominum Jesum nisi in Spi-
, ,

Htu sancto. Talisesthujusnatura, qui ubique praesenssit

omnibus invocantibus Deum in veritate. Tantus ac talis
est, ut ubi quisque fuerit baptizatus in eodem momcnto,
et si inOriente baptizetur, etsi in Occidente, ct ubi et
ubi, adsit Spiritus sanctus. Intuere quanta est potentia
Spiritus sancti.Sienimquis derogat Spiritui sancto, de-
rogat utique unigenito Deo per quem omnia facta sunt, et
^ I Cor. i6. — 2 Luc.
I, i5. — 3 I Cor. xii, 3. -— ^ Rom. viii, i5.
— 5 I Petr.
III,

I, 12. — ^Psal. cxLiv, i8.

4B S. AUGUSTINI EPISCOPI
sine factum
nihil^
qui non honorificat
quo est
sicut et :

Filium, non honorificat Patrem qui eum misit ^. »

22^ « Dicis quod non dixerit Salvator noster Christus :
« Ut ipsiet nos unum ^, » sed, Ut ipsi sint unum in natura
sua et substantia sua concordi
aequaUtate quodam modo
uniti atque conflati : et Pater et Filius et
Spiritus sanc-
tus,unum propter individuam eamdemque naturam. Re-
cito lectionem
quam legentes possunt probare, quid
,

Christus dixerit. Sicenim ait in EvangeHo, Patrem suum

orans pro Discipuhs : « Pater, fac illos
unum, sicut et
» nos unum sumus : sicut ego in te et tu in me, utet iUi
» in nobisunumsint : ut cognoscat hic mundus, quoniam
» tu me misisti, et dilexisti illos sicut me dilexisti^. » Quod
lego> credo; dilectionis fecit mentionem, et non substan-
tiae. Certum est autem ipsum Salvatorem
dixisse « Qui :

» audit mandata mea et custodit ea ille est qui diligit ,

» me. Qui autem

diligitme, dihgetur a Patre meo, et ego
apud eum
» dihgam illum et veniemus et mansionem
, ,

atque ma-
» faciemus ^. » Si enim tanta illa subHmitas

jestas Patris, nec non etiam Fihi, intra unam aediculam

mentis nostrae recipitur ;
quanto magis utique Fihus cer-
tum est et sine dubio quod erit in Patre ; ita tamen ut
Fihus, ut ahus a Patre qui quidem , ut ipse exposuisti ,
unum sunt, Pater et Filius ; non tamen unus : unum ad
concordiam pertinet, unus ad numerum singularitatis.
Nam et Pauh beati testimonium protuhsti quod hbenti ,

animo suscepimus. Siquidem hrmum genus est veritatis,

quod ab ipsisetiam contradicentibus promitur. Recitasti
enimPaulum dixisse «Ego plantavi, ApoHo rigavit, sed
:

» Deus incrementum dedit. Itaque neque qui plantat

» est
ahquid, neque qui rigat , sed qui incremenlum
» dat Deus. Qui
plantat autem et qui rigat unum sunt,
*
Joan. I, 3. — 2 id_
V, 23.
— 3 iJ.
xvu, ar. — '*Ibicl. — ^ Id. xiv, ai.
 COLLATIO CUM MAXIMINO ARIANOIIUM EPISC. ^9
»
unusquisque autem suam mercedem accipiet secundum
» suumlaborem^. » Adverte igitur, quia licet unum sint
concordia, attamen unusquisque suam mercedem ac-
cipiet secundum suum laborem. Intuere ergo et illud
quod Dominus ait : « Ego et Pater unum sumus ^. » Quod
certa fide a nobis creditur et suscipitur. Qui dicit, Ego :
Filius est. Qui dicit, et Pater , alterum Patrem osteii-
dit. Unum ait, non unus. Saepius dictum est,quiaunum
ad concordiam pertinet. Quomodo non unum Pater et
Filius, cum quando clamat Filius : « Ego quae placita
» sunt Patri facio
semper^. » Tunc demum non esset
unum cum contraria Patri faceret aliquando.
Patre, si

Sic autem et Apostoli unum sunt cum Patre et Filio, in

eo omnibus ad voluntatem Dei Patris respicien-
quod in
Filii subditi uni Deo Patri et
ad imitationem
tes, ipsi in-
veniuntur. Et non tantum pro Apostolis legimus Salva-
torem orasse, utunum sint, sed etiam pro credituris
per
verbum illorum, dicens : « Non solum pro his rogo ; sed
» et
pro credituris per verbum illorum in me, ut omnes
» unum sint : sicut tu, Pater , in me, et ego in te, ut et
» illi in nobisunum sint : ut cognoscat hic mundus quia
» tu me misisti, et dilexisti illos sicut me dilexisti^. «
Dilectionis fecit, ut diximus, mentionem , et non divini-
Quis autem ignorat quod Paulus, Paulus est; et
tatis.

Apollo, Apollo est : cum quando dicat ipse Paulus:

« Plus omnibus illis laboravi, non ego autem, sed gratia
» Dei mecum Nam
qui plus laborat plus consequi-
^? »
tur. Verumtamen unum sunt, in consensu, in conve-
nientia, in dilectione:
quando idfaciuntquod Deus vult. »
23^ «Dicis quod unus est Deus. Astrue, si Pater et
Filius et
Spiritus sanctus
unus est Deus, an solus Pater
> I Cor. III, 6, — 2 joaa. x, 3o. — 3 Id,
viii, 29.
— "*
Id. xvn, 20.
'

* I Cor. XV, 10.

cxxxvii. 4
5o S. AUGUSTINI EPISCOPI
unus Deus dicendus est cujus Filius Christus noster cst ,

Deus. Judaico more hortaris nos profiteri urium Dcum?

An de subjectione Fihi potius , secundum quod habet
fides christiana, ostenditur unus esse Deus cujus Filius
,

noster est Deus, ut diximus? Nam quia Pater et Filius

non unus, vel Paulo crede dicenti, quod per singukis

est

fere Epistolas pronuntiat , dicens : « Gratia vobis et pax

a Deo Patrenostro et Domino Jesu Christo. »Adhuc autcm :

«Unus Deus Pater, ex quo omnia et nos in ipso et unus , ;

» Dominus Jesus Christus

per quem omnia ct nos in , ,

»
ipso^.» Iste est qui a nobis Christianis unus Deus prae-
dicatur, quem Filius unum pronuntiat bonum , dicens :
« Nemo bonus ,
nisi unus Deus Non quod Christus
^. »

non sit bonus. Ipse enim ait :

«Ego sum pastor bonus^.»
Non quod Spiritus sanctus non sit bonus : audi Prophe-
tam clamantem «Spiritus luus bonus deducet me in
:

» viam rectam ^. » Audi autem adhuc Salvatoris testimo-

nium dicentis «Bonus homo de thesauro cordis sui pro-

:

» fertbona^. » Necnon etiam et omnis creatura Dei bona

valde. Si creatura bona, homo bonus, si Spiritus

si

sanctus bonus, si Christus bonus, quemadmodum unus

bonus requirendum est. Quia utique sic ait Salvator :

« Ncmo bonus nisi unus Deus » co

quod ipse est fons
,
:

bonitatis qui quod est bonus

,
a nemine acccpit. Nam ,

et Christus cjuod est bonus a suo gcnitore est ut sit bo- ,

nus ; et omnis creatura Dci bona per Christum accepit ,

ut esset bona. Sed sive Fihus sive c|ui per illum sunt ,

facti, de illo uno fonte bonitatis unusquisque secundum

mensuram fidei suae
assumpserunt ut essent boni. Pater
auteni unus, quod est bonus, a nemine accepit. Et ideo
*
Rom. I, 7 1 Cor. i, 3 2 Cor. i, 2 ; Galat. i, 3 ; Ephes. i, 2, et 1 Cor.

vxii, 6.
— 2 Marc.
;

x, i8. —
;

3 luc. xviii, 19, et Joan. x, 11. * Psal. —

cxLii, 10.
— 5
Luc. VI, 45.
 COILATIO CUM MAXiMINO ARIANORUM EPISC. 5l
ait Christus : « Nemo
bonus nisi unus est ^. » Sic
ergo unus
est Deus
quia unus
,
est incomparabilis , quia unus est
imniensus ut jam sumus prosecuti.
,

24** « Non dencgamus quocl Filius diligat Patrem ,

cum quando et scriptum legimus «Ut sciathic mundus :

sicut mandatum mihi dedit Pa-

quia dihgo Patrem et
» ,

» ter, sic facio^ » constat Fihum et diligi et diligere

; ,

et mandatum Patris, ut ipse asserit, implere. Et idto

unum sunt, secundum quod ait « Ego et Pater unum :

» sumus ^. » Nam in eo quod dicit « Qui me vidit vidit :

,

» et Patrem^ » certa fide credendum est

:
quia qui videt ,

Filium per Filium videt et intelhgit Patrem. »

,

25« «Propter formam servi, majorem Patrem profes-

sus es quod mihi nimium slullum esse videtur. Scimus
:

enim, quod et ipsc protuhsti, in forma servi etiam eum

Angelis minorem factum. Nec enim satis in gloriam Dei
profusus es, qui
ad formam servi majorem Patrem profi-
teris. Ad formam servi et Angeli majores sunt. Ncc enim

adhocvenit Christus, utnos instrueret quodadformam

scrvi major est Patcr : sed ideo vcritas ad nos venit , ut

utique doceret nos, atque instrueret quod Pater Filio ,

majorest, et hoc Filio

qui magnus
est Deus. Nos enim
sic glorificamus Patrem ,
ut magno Deo majorem illum
profiteamur, ut alto sublimiorem
annuntiemus. An vero
iste est debitus honor Dei , ut forma servih major sit Pa-
ter, tu videris. »
se Divinitas patribus ostendit : et
260 « Dicis quod
ante Divinitas sit invi-
paulo prosecutus es, quod utique
sibilis. Ostendit se sane , non Pater qui invisibihs est : ne
si dicamus Patrem visum fuisse , Apostolum reddamus
mendacem, qui ait : «
Quem vidit homiuum nemo neque ,

»
Marc. X, 18. — » Joan.
xiv, 3i.
— 3 Id.
x, 3o.
— < Id.
xiv, 9.

4-
52 8. AUGUSTINI EPISCOPI
» viclere
potest*.
» Et non solum invenimur Novo resis-
tere Testamento , verametiam et Yeteri pari modo con-
trarii invenimur. Denique sic ait
Moyses Non potest
: «
»
quisque Deum videre et vivere^. »
Ipse sane Moyses
descripsit in
libro Geneseos , quod ab illo primo liomine
Adam usque ad ipsam incarnationem semper Filius visus
est. JNam si testimonia quseris , utique haLes positum
Patrem ad Filium dicentem «Faciamus hominem ad :

similitudinem nostram^. » Sequitur « Et

» imaginem et :

» fecit Deus hominem ^. » Quis utique Deus nisi Filius?

Hoc utique et tu in tuis tractatibus exposuisti. Iste ergo

FiHus qui est
propheta sui genitoris , qui et dicebat :
« Non est bonum solum esse hominem ,
faciamus ei ad-
^
» jutorium secundum se » iste Fihus Adae est visus. se-
:

cundum quod legimus Adam dicentem « Vocem tuam :

» audivi ambukntis in
paradiso et abscondi me quia, , ,

» nudus eram^ » Habes

utique quod Deus dixit ei
: « Et :

» tibi indicavit quia nudus eras nisi de ligno de

quis quo ,

»
prseceperam tibine manducares, ex eo manducasti'' ?»
Hic Deus et Abrahae visus est^ : et quia Fihus visus est
Abrahae , si vis credere , utique ipse unigenitus Deus in
sancto affirmavit Evangeho , dicens sic : « Abraham pa-
» ter vester exukavit ut videret diem meum , et vidit , et
» gavisus est^. » Hic etiam Fihus
Jacob visus est qui a ,

in figura qua id est hominis , ante prae-

erat venturus , ,

meditatus coUuctasse cum Jacob invenitur. Unde et Jacob

dicebat « Yidi Dominum facie ad faciem et salva facta
:
,

» est animamea. » Et loci

ipsius vocabulum nuncupatum
est,Yisio Dei^^. Hoc ipsum affirmans utiqueDeus, qui
in praemeditatione colluctabatur cum Jacob, quod in

* I Tim. vr, i6.

— Exod. 2 ao. — Gen.
xxxiii,
3 i. 26. — ^ Ihid. 27.
— SiJ. u, 18. — Gjj 10,— Tlbid. IX, — 8ld.
,„^ xvrir, i. — 9
Joau.
VIII, 5G. — *0 Geu. xxxa.
 COLLATIO CIJM MAXIMINO AKIANORUM EPiSC. 53
Ait enim ad
passione Cliristi impletum videmus. ipsum
Jacob : « Jam non vocabitur nomen tuum Jacob sed ,

» Israel erit nomen tuum, hoc est, homo videns Deum^. »

Hunc et in Novo Testamento visum probamus. De hoc
Apostoh dicebant : « Et vidimus gloriam ejus , gloriam
» Caeterum si, ut
quasi Unigeniti a Patre ^. ipse cona-
»

ris , Pater visus esse asseratur, mendaces sunt

apud vos
omnes Scripturae. Nam
denique invisibilem Patrem Pau-
]us prEcdicat^, et Dominus in Evangelio affirmat^.
Saepius
nos accusas quod audenter atque praesumenter ea quae
,

non sunt dicenda a nobis dicantur quod quidem in ar- ,

bitrio erit legentium probare. JNec enim sic

loquimur, ut
ahcujuslaudemconsequamur; sed studio colhgendae fra-
tcrnitatis , quae nobiscum est : aut ob quam forte et ipse

provocare nos dignatus es, ut responsum demus, ut in

nobis ilU denotati sic tuae consentiant ut dixerim , pro- ,

fcssioni ,
necesse fuit me propter timorem Dei dare tibi

responsum. Siquidem non tantum verbis me nudare co-

natus es a discipulatu eorum ; verumetiam et tractatum
tuum dedisti , ad quod necesse est me respondere ea quae
de invisibiHtate omnipotcntis Dei prosecutussum. Etiam
et
ipse, hcet ahoproposito, attamen tuis verbis affirmasti,
quod Spiritus sanctus in specie columbae sit visus^. nec
non in specieignis^. Filius sane in forma hominis Patcr ,

autem ncque in specie cokimbse nec in forma hominis , ,

nec ahquando vertit se in formas scd nec ahquando ver- ,

tctur , dc quo scriptum cst : « Ego sum qui sum ct non ,

» sum mutatus''. » Filius sane in forma Dci constitutus

jam ut ipse protuhsti , formam servi accepit, quod non

,

Patcr. Spiritus sequc sanctus suscepit spccicm columbse,

quam non suscepit Patcr. Scito ergo , quia unus est invi-
*
Gen. xxxti, 2 8. — ^ Ji>aii.
i, 14. — * t 'liin. vi , 16. — ^ Joaii.
r, 18.
— 5 MaUh. iii, iG. — 6 Acl 11, 3 — ' Exod. ui. 14.
54 S. ADGUSTINI EPISCOPI
sibilis
,
unus etiam incapabilis atque iinmensus. Oro et

opto discipulus cssc divinarUm Scripturarum nam : ct

superius credo retinere religionem tuam , quod sic dcdi

responsum quia si protuleris , quod Pater et Filius et
,

Spiritus sanctus unam habeant virtutem, unam substan-

tiam , unam deitatem , unam majestatem, unam gioriam;
si affirmaveris de divinis Scripturis
si alicubi
, scriptam
lectionem protuleris, nos divinarum Scripturarum opta-
m*us inveniri discipuli. »

Maximinus Episcopus subscripsi.

Et post coUationem praesentium AuGUSTrNUs ista dic-

tavit Auxilio principum munitum me loqui dixisti non

:
,

secundum timorem Dci sed hominibus quibus donat :

,

Deus intellectum, satis apparet quis loquatur secundum

timorem Dei utrum qui obedienter audit Dominum di-
,

centem «Audi, Israel, Dominus Deus tuus Dominus

:

» unus est^;»
quod nos et obtemperanter audimus ,

et fidehter praedicamus an ille qui hoc sic audire non

:

vult, ut duos dominos deos esse contendat atque ita in- ;

troducendo duos deos et duos dominos, ostendat se non

timere unum Dominum Deum dicentem « Audi Israel, : ,

» Dominus Deus tuus Dominus unus est.» Scis autem

sermonem tuum prolixissimum occupasse nobis tem-

et tantum diei reman-
pora quibus respondere possemus ;

sisse, quantum omnino non sufficeret, ut ea quas dixisti,

sahem nobis relegerentur. Noveris tamen omnia quoe pro-
tuiisti, ut probares Deum esse Filium Dei, et magnum
Deum ,
ct natum esse ex Patre ,
et ahum esse
ipsum et

ahum Patrem, quoniam non est Pater ipse qui Filius,

esse

ad ingentes moras pertinuisse , quibus necessarium tem-

pus assumeres :
quasi nobis abs te probandum esset ,

quod et nos esse verum fatemur? Nonenim dicimus ipsum

1
Deuf. VI, 4.
 COLLATIO CUM MAXIMINO ARUNORUM EPISC. 55
esse Patrem qui est Filius aut ipsum esse Patrem vel Fi-
,

lium qui est in ipsa Trinitate Spiritus sanctus. Prorsus

alius est iJIe, alius iJle, et alius ille sed simul omnes :

unus est Dominus Deus. Sienim dixerimus duos esse do-

minosdcos; unum magnum, aherum majorem : unum
bonum, alterum meliorem unum sapientem alterum ; ,

sapientiorem unum clementem alterum clementiorem

; , ;

unum potentem, alterum potentiorem ;

unum invisibilem,
alterum invisibiliorem ; unum verum, alterum veriorem ;

quid aliud isto modo le sentire monstrasti ut duos

et si ,

dominos duos nos babere suaderes : si boc ergo dixerimus,

arguct nos ipse Deus, dicens, quod jam commemoravi :
« Audi , Israel , Dominus Deus tuus Dominus unus est. w

Tanquam dicat nobis : «Fibi bominum usquequo graves

» corde, ut quid vanitatem, etquaeritis menda-
diligitis
»cium^?)) Ut quid vobis facitis duos dominos deos?
Quare me clamantcm « Audi, Israel-, » non vultis audire,
:

« Dominus Dens tuus Dominus unus est ; » sed contra me

clamatis : Domini dii nostri domini duo sunt? Numquid

boc faceretis, si Israel esse velletis? Cum hoc ergo no-
men interpretetur, Homo videns Deum rogo te , da ve- ;

niam si tu non vis, ego volo esse Israel.YoIo quippe in

,

eorum consortio computari, quibus donaturvidere Deum.

Et grati^as illi agimus, quia facit nos videre nunc per spe-
culum in aenigmate, tunc autcm facie adfaciem^, sicut
Apostolus Yidemus itaque donante ipso , etsi adhuc
dicit.

per spcculum tamcn vidcmus quomodo

in aenigmate, ,

inter se non sint duo ista contraria, ut et alius Pater sit,

alius Filius, ahus Spiritus sanctus, et tamen hi tres si-
mul unus sit Dominus Deus.- Egi sicut potui ut hoc , ,

ctiam tu videres :sed rcsistere maluisti, quia Israelesse

noluisti. Sed si hoc videre adhuc forsitan non potes,
*
Psal. IV, 3. — 2 Deut. vr, 4.
— ^ i Cor. xiir, la.
56 S. AUGUSTINI EPISCOPI COLLATIO, ETC.
crede et videbis. Intelligendo enim videntiir isla , non
oculis carnis intuendo. Et scis utique dixisse
Prophetam,
« JNisi credideritis , non » Cum
intelligetis^. ergo audis :
« Dominus Deus tuus Dominus unus est^ : » noli duos do-
minos deos facere, Patrem et Filium. Et cum audis :

« JNescitis,
quia corpora vestra templum in vobis est Spi-
» ritus sancti , quem
habetis a Deo^ : » et eodem loco :

quia corpora vestra membra sunt CLristi^ :»

« Nescitis ,

cum ergo haec audis , noli ncgare Deum esse Spiritum

sanctum ,
ne templum creaturae facias membra Creatoris.
Prius crede istos tres, et in suis singulis personis tresesse,
et tamen simul non tres dominos deos, sed unum Domi-
num Deum esse : et dabit credenti et oranti
ipse Domi-
nus intellectum ,
ut id quod ,
etiam videie, id est,
credis

intenigere merearis. Nam considera diJigenler omnia ,

quse prolixa disputatione dixisti, et videbis ex hoc errore
descendere, quo facitis duos dominos deos, contra cla-
rissimam vocem Domini Dei dicentis : « Dominus Deus
» tuus Dominus unus est : » et
negatis Deum Spiritum
sanctum, cujus sanctum negare non potestis tempjum.
Haec interim post Collationem nostram qua praesentes ,

alternatim locuti sumus, te admonuisse suffecerit si :

autem Dominus voluerit quoniam longum est et tu re- , ,

meare feslinas , prosecutiones nostras ante oculos eorum

qui legere voluerint , quanta potero perspicuitate consti-
tuam ,
et te veris
quidem testimoniis divinis ,
falsa tamen
vestra dogmata probare voluisse, vehs nolis, ostendam.
manu Augustinus Episcopus subscripsi.
Et ajia :

manu Maximinus « Cum explicueris hunc

Ilem alia :

Ubellum et ad me transmiseris, si non ad omnia respon-

,

sum dedero tunc ero culpabihs. » ,

«
Exphcuere Gesta. Contuh. »
*
Isai. VII 9.
— 2 Deiit.
vr, 4.
— ' i Cor. vi, ig.
— ^lbid. i5.
S. AUR. AUGUSTINI
HIPPONENSIS EPISCOPI

CONTRA
MAXIMINUM H.I:RETICUM,
ARIAiNORljM EPISGOPLM,

HBRI DUO^.

VVVWV «"WVWW^^VVW VWVW V\ W\ VWVWVWVW VWVVX VW^VVXW »V\ V». vx\v\ vvx vx\ vw v\-> vw vwv\v

LIRER l\

Ostendit Av^nstinus , ea qnce in Collaticme ipse dixit ,

Maximinum non potaisse refellere,

PRylLFATIO.

DispUTATioNi Maximini Arianorum episcopi ^, cujus

prolixitate spalium
diei ,
quo praesentes conferebamus ,
assumpsit responsionem debitam reddens, ad ipsum lo-
,

qui utique debeo sive adhuc existimet contradicendum

:

esse cum legerit, sive Domino in ejus corde mirabiliter

operante manifestatae consentiat veritati. Quid tibi visum

est ,
bomo Ariaiie ,
tam multa dicere ,
et
pro causa quae
inter nos agitur nihil dicei e , quasi hoc sit respondere possc ,

quod est tacere non posse? Prius itaque ostendam refel-

lere tenon potuisse quae dixi : deinde , quantum ne-
cessarium videbitur, ego refeUam quae ipse dixisti.
*
Scripti ciiciter auDum 428. — 2 ^Has. Secuudus. — 3 videD. Guillon,
tom. XXII, p. 86.
58 S. AUGUSTINI EPISCOPI
I. De duoLus cliis
quae ipse dixisti, ego certe respon-
dcns verbis tuis ,
ubi aisti a vobis unum Dcuni coli :
Conscc|ucns est, jnquam , ut aut non'colatis Christum ,
aut non unum Deum colatis, sed duos. Ad hoc tu res-

pondcre conatus multum quidcm locutus es, asscrens

,

quod et Christum Deum colatis : sed duos deos a vobis

coh quamvisnon negaveris, tamen non ausus es confiteri.
enim duos deos esse colendos, christianas aures
Sensisti ,

ferrenon posse. quam de proximo te corrigeres si ti- ,

meres crcdere quod dicere timuisti Cum enim clamet !

Apostolus «Corde crcditur ad

:
justiliam, ore confessio
» fit ad salutcm^ » si ad
justiliam putas pertinere quod
:

crcdis ,
cur hoc ad salutem etiam ore non confiteris? Si
autem .duos deos colendos ad salutcm non pertinet con-
fitcri sine dubio ncc ad justitiam pertinet crcdere. Qui
,

ergo non vis tali confessione reum tcneri os tuum , quare

non mundas a taH credulitate cor tuum? Tene cum Ca-
tholica fidem rectam, nontepudeat emcndare perversam.
Tene cum Catholica, Patrem quidem non csse qui FiUus
est et Filium non esse
, qui Pater cst et Deum esse Pa- ;

Irem, Deum esse Filium verumtamen ambos simul non :

duos dcos csse scd unum. Isto modo solo fiet ut et Pa-
, ,

trcm colas et Filium nec tamen duos deos esse colendos ,

dicas, sed unum, ne reatu impietatis tua conscientia

compungatur, quando sonuerint in auribus tuis dicta di-

vina, quia « Nullus Deus nisi unus : » et , « Audi, Israel,

» Dominus Dcus tuus Dominus unus est^ : » et
quando
audis ,
« Dominum Deum tuum adorabis ,
et illi soli scr-

» vies^ ; securus possis , non soli Patri , sed ctiam Filio

»

ea quae uni Deo debetur servitute scrvire. Memcnto crgo

te non
respondisse ad illud quod objeceram , non a vobis
coli unum Deum ,
sed duos.
*
Rom. X, 10.
— 2 I Cor. viii, 4, et Deul. vi, 4-1 3. — ^ MaUh. iv, 10.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, tlB. I. 69
II. Secundoloco egi tecum de verbis luis, ubi dixeras :

« Deum Patrem ad liumana non dcscendisse contagia » ;

in carne pcrpessus sit

quasi Christus et
ilJa
admonui, :

^uomodo contagium non utique nisi in ali-

intelligi soleat,

quo vitio a quibus omnibus immunem novimus Cbris-

,

tum. Nec ad hoc quidquam respondere potuisti. Testi-

monia quippe divina quae abs te commcmorata sunt, ,

nihil te adjuvare potuerunt non enim eis probare po- :

tuisli humano Christum attaminatum esse contagio.

Quod enim Apostolum dixisse commemoras « Quoniam :

» Christus cum
peccator non esset, pcccatum pro nobis
» fecit ^ : »
lege dihgentius ,
et ne forte mendosum incur-
reris codicem aut Latinus interpres crraverit , Graecum
,

et invenies non Christum

inspice ;
pro nobis fecisse pec-
catum ,
sed a Patre Deo ipsum Christum factum esse

peccatum ,
id est sacrificium pro peccato. Ait enim
Apostolus Obsecramus pro Christo, reconcihamini
: «
» Deo; eum qui non noverat peccatum pro nobis pec- ,

» catum fecit^. » Non

ergo fecit ipse peccatum sed eum ,

Deus pro nobis peccatum fecit, hoc est, ut dixi, sacrifi-

cium pro peccato. Si enim recolas vel relegas invenies ,

in libris Yetcris Testamenti peccata appellari sacrificia

pro peccatis. Simihtudo etiam carnis peccati , in qua ve-

nit ad nos, dicta est et ipsa peccatum : « Misit, inquit,
» Deus Fihum suum in simihtudine carnis peccati et ,

» hoc est,
»
depeccato damnavit peccatum in carne^ :

de simihtudine carnis pcccati , quoe ipsius erat damna- ,

vit pcccatum in carne ])eccati quae nostra est. Propter ,

hoc etiam deillo dicitur « Quod enim mortuus est pec- :

»cato, mortuus est semel ; quod autem vivit, vivit

» Deo^. » Peccato enim mortuus est semel,
quia simih-
tudini carnis peccati mortuus est , quando moriendo exu-
1
2 Cor. V, 21. — 2 ibid. 20. — 3
Rom. viii, 3,
— * Ibid. 10.
6o S. AUGUSTINI EPISCOPI
tus est carne ut per lioc inysterium significaret eos qui
:

in morte
ipsius baptizantur,
mori peccato, ut vivant
Deo. Sic etiam per crucem « Factus est pro nobis male-
» dictum^. » Pendens
quippe in ligno mortem quae de ,

maledicto Dei venerat , suspendit in ligno , atque ita ve-

tus homo noster simul confixus est cruci : ut non menda-
citer dictum intelligatur in Lege : « Maledictus omnis
» » est « Maledictus, » nisi
qui pendet in ligno^. Quid :

« Terra es, et in terram ibis^? » Et qnid est « Omnis ,

»

nisi
quia et ipse Christus, qui cum esset vita ,
mortuus
cst tamcn vera mortc ,
non ficta ? Si intelligas ista mjs-
teria ,
simul intelliges non
Sed quid ad
esse contagia.

nos, si more tuo loquens, contactum forte mortalium

appellare contagium cum tamen nobiscum
voluisti sen-
;

tias Dominum Jesum ,

nec in spiritu ,
iiec in carne ul-
lum habuisse peccatum?
III. Tertio locodeinvisibih Deo cum agerem, admonui
ut crederes invisibilcm, non solum Patrem, sed etiam
FiJium sccundum divinitatem, non secundum carnem ,

in qua eum visibilcm mortalibus apparuisse quis negat?

unde et alio loco
postca disputavi. autcm cedens ma- Tu
nifestissimae veritati ,
consensisti esse invisibilem Fihum :
ac per hoc destruxisti quod dixeras : « Unum invisibilem
» Patrem. » Sed rursus tua consensione conturbatus,
quia invisibilem etiam Fihum essc consenseras , ausus es
dicere , minora videri a majoribus , majora vero a mino-
ribus nonposse videri; dicens Angelos videriab Archan-

gelis , animas ab Angelis , Angelos vero ab animabus non

videri unde etiam Christum sccundum divinitatis suae
:

substantiam, non solum ab hominibus, scd nec a Yirtu-

libus coelestibus vidcri asserens idco Patrem solum in- ,

visibilem esse dixisti quia supcriorem non habet a quo

,

*
Gdlat. iir, r3. — "^
Di.ut. xxr, 23, — ^ Gen, irr, ly.
 CONTRA MAXIAIINUM ARIANUM, LIB. I. 6l

circumspiciatur.
Dic nobis , rogo te , quando tibi indica-

verunt Arcbangeli, quod ipsivideant Angelos, nonautem

videanturab Angelis? Quibus narranlibus Angelis cogno-
visti quod ipsi videant animas, animae illos non videant?
,

A quo baec audisti ,

unde didicisti ,
ubi legisti ? Nonne
melius divinis libris animum intenderes ,
ubi legimus et
ab bominibus Angelos visos, quando voluerunt, et quo-
modo voluerunt videri, jubente vel sinente omnium
Creatore? Yerumtamen qui Solum di- dixeras, ideo «
cendum invisibilem Patrem, quia non babet superio-
rem a quo circuminspiciatur confessus es postea Filio ; ,

esse visibilem, contra te ipsum profcrens Evangelicum

ubi dicit ipse Filius « Non
teslimonium , quia Patrem
:

w vidit
quisquam ,
sed qui est a Deo ,
bic vidit Patrem^. »
Ubi te
quidem veritas apertissime vicit : sed tu nolens
ab errore liberari, noluisti salubriter vinci. Cum enim
contra te commemorasses Evangelicum testimonium, quo
claruit a Filio videri Patrem , dicente ipso Filio « Sed :

» est a Deo , hic vidit Patrem : » mox addidisti de

qui
tuo Sed vidit incapabilem. » Interim quod dixeras
: «

perdidisti
solum esse invisibilem Patrem quia non ha-
, ,

bet superiorem quandoquidem veritate victus eum

:
,

videri ab inferiore confessus es. Vos enim dicitis inferio-

rem Fihum a quo tamen Patrem videri, teste Filio cogente,
dixisti. De incapabiU postea videbimus , ut etiam te illic

veritas vincat. Nonenim de capabih et incapabili, sed

de visibili et invisibili inter ros quaestio versabatur : in
si tibi ipsi tu ipse visibilis es , victum te
qua quaestione
esse vides.
IV. Quartoloco egi tecumde immortali Deo etiam Fi-
lio. Quoniam tu illud quod ait Apostolus : « Qui solus
» habet immortahtatem^ ;
» sic
intelligi voluisti, tan-
i
Joan. vx, 46. — ^ I Tim, vi, 16.
62 S. ADGDSTINI EPISCOPI

quam de solo Patre sit dictum : cum ille hoe non de

Patre dixcrit, scd de Deo , quod est Pater et Filius et Spi-
ritus sanctus. Ostendi ergo ct Filium liaLere immortali-
tatem secundum substantiam divinitatis suae. Nam sccun-
dum carnem quis negat mortalem? Tu autemeum fuisse

cum milii respondere ad hunc locum vclles, perspicua

veritate conchisus ,
etiam Deum Fihum immortalitatem
hal)ere confessus es. Victus es igitur in eo quod dicebas
de Patre tantum dixisse Apostolum quod solus habeat ,

immortalitatem. Neque enim propterea vincuhs veritatis

elaberis, quoniam Habet quidem Fihusimmor-
dicis : «

» tahtatem, sed accipiens a Patre. w Non quaeritur unde

habeat, sed utrum habeat. Tu enim de Patre solo vis
intehigi quod scriptum est
« Sohis habet immortahta- :

» tem. » Prorsus a nuUo

acceptam Pater habet immorta-
htatem, et a Patre acceptam Fiiius habct immortahtatem :

tamen et Pateret Filius habct immortahtatem. Alioquin

si eam non habet Fihus ; Pater eam non dedit Fiho, aut

acceptam perdidit Filius. Dedit autem Pater F^iho noc ,

pcrdidit
nec Pater danrlo perdidit quod generando
Fiiius :

dedit. Habet ergo immortahtatem et Pater et Filius, non

Pater solus. Cogeris itaque confiteri non de solo Patre
dictum esse : « Qui solus habet immortalitatem : »
quia
jam coactuses quod et Fihus habeat immortali-
confiteri

latem. Habet autem hanc « Solus, » sed Deus quod :

non solus est Pater quia hoc est et Fihus et uterque

; ,

adjuncto Spiritu sancto unus cst Dcus. Sed quare solus

Deus dictus sit habere immortahtatem cum et anima ,

pro suo modo sit immortalis ,

et alia
spiritahs
coelestis-

que creatura postea videbimus : nunc autem sufficit

,

nobis ,quod ad ea quae dixi , nihil

respondere potuisti ;
et non solum Patrem , sed quamvis ab ipso , habere ta-
men immortaUtatem etiam Fihum coactus es confiteri.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. I. 63
V. Quintoloco ostendi, unde major sit Pater Filio :

quia non Dco major

est , unde illi coaeternus est Filius ;

sed liomine major est, quod ex tempore factus est Filius.

Ibi commemoravi Apostolicum testimonium : « Quia cum
» in non rapinam arbitratus est esse
forma Dei esset,
»
aequalis
Natura
Deo''^. »
quippe illi fuerat Dei aequali-
tas, nonrapina. Ad quod tu respondens dixisti « Quis :

enim negat Filium esse in forma Dei ? Quod enim sit

Deus, quod Dominus, quod sit Rex, jam puto latius
sit

exposuimus. Ft quia non rapinam arbitratus est csse

aequalis
Dco , hoc nos beatus apostolus Paulus instruit ,
ille non
rapuit, nec nos dicimus.
» Haec verba tua
quod
non solum nihil habent adversus nos, sed magis apparent
esse pro nobis. Si
enim confiteris Dei formam, cur non
aperte Dci
FiHum Deo confiteris eequalem ? Praesertim ,

quia devcrbis Apostoli,

tibi ait arbitra-
:
«Nonrapinam
» tuscst csse aequahs Deo : » non potuisti pro tuispartibus
invenire quod diceres. Et quia hoc dixisse Apostolum
non potuisti negare , ideo dixisti : « Quod ille non rapuit,
ncc nos dicimus : »
tanquam hoc sit « Non rapuit ,
»

quod estnon habuit, id est aequahtatcm Dei alque ila ,

:

dictumsit: «Nonrapinamarbitratus estesseaequahsDco;»

ac si diccretur : iNon arbitratus est esse rapiendam aequa-
htatcm Dci, eo quod ab illo fuerit ahena.
Raptor enim
rci ahcnae usurpator est :
tanquam hoc Fihus cum pos- ,

set , rapere Quod vidcs quanta insipientia sen-

noluisset.

tiatur. Ergo intehige Apostolum idco dixisse : « Non rapi-

» nam arbitratus cst csse
aequahs Deo; quia non ahcnum
»

quod natus est sed tamen quamvis

arbitratus est esse :

Deinonfuerit arbitratus ahcnam, scd suam,

aequahtatem
semctipsum exinanivit, non quaerens quae
sua sunt, sed

Quod ut noveris ita esse attende unde

quae nostra sunt. ,

i 6.
rhilip. II,
 64 S- AUGUSTINI EPISCOPI
ad hoc Apostolus veuerit. Cum eiiim Christianis humili-
tatem prseciperet chaiitatis « Alter aUerum , inquit :
,

» existimantes
superiorem sihi , non quag sua sunt unus-
quisque intendentes , sed et quae aUorum^.
» » Deinde ut

exemplo Christi hortaretur non sua qusercre vel inten-

dere , sed et quae ahorum sunt Singuh quique inquit :
, ,

hoc sentite in vohis quod et in Christo Jesu qui cuni :

in forma Dei esset quae ilh erat sua non rapinam ar-
, ,

hitratus est hoc est

,
non ahenum arhitratus est esse
, ,

nostra non sua , seme-

aequahs Deo sed tamen quaerens
:
,

tipsum exinanivit, non formam Dei amittens, sed formam

servi accipiens. Non enim esl mutahihs iUa natura ut se
exinaniret perdendo quod erat sed accipiendo quod non ,

erat nec consumendo quae sua &unt sed assumendo

:
,

quae nostra sunt ac deinde in forma servi obediendo

;
si-

cut homo usque ad mortem crucis « Propter quod et :

» Deus eum exakavit et donavit ei nomen quod est super

,

« omne nomen*'^ Homini ergo donavit ista ,

: » et CcCtera.

non Deo. Neque enim cum in forma Dei esset non excel-
sus erat , aut non ei genua flectehant coelestia terrena et ,

inferna. Sed cum dicitur Propter quod eum exaUavit ; :

satis
apparet propter quid exaUaverit, id est, propter
obedientiam usque ad mortem crucis. In qua ergo forma
crucifixus est , ipsa exakata est , ipsi
donatum est nomen
quod est
super omne nomen ; ut cum ipsa forma servi
nominetur FiUus unigenitus Dei. Non itaque facias impa-
rem Deo formam Dei quod nec in hominibus dici
:
ipsis
Iste homo in forma est
potest. j\am cum dictum fuerit
:

iUius hominis, nemo inteUigit nisi aequales. An forte non

accipere quod dictum est : Cum in

vis sic forma Dei es-
set, ut in forma Dei Patris intelUgas FiUum ,
uhi nihil
aUud quam aequalitas apparet amborum ; sed in forma
»
fhilip.ii, 3, 4.
— ^lljid. g.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANLM, LIB. I. 65
Dei putas intelligenclum in forma sua , quia et ipse uti-
,

que Deus est? JNon multum curo si etiam sic intelligas.

Cbi enim plenitudinem formae aetatis incrementa nonfa-
ciunt secl Deo gignente perfectus natus cst Filius pro-
, ;

cul duLio si forma Filii formae Patris non est sequalis,

non verus est Filius. Scriptum est autem « Ut simus iu :

))vero Filio ejus Jesu Christo^. » Forma igitur veri Filii,

formae Dei Patris esse non potest inaequalis. Proinde nec
huic loco prosecutionis meae , ubi de verbis Apostoli
aequalem Patri Fih'um comprobavi , respondere ahquid
pro vestra intentione potuisti.
yi. Sexto loco ut ejusdem naturae cujus et Pater est,
ostenderem Filium, etiam mortahum foetus animahum
immanitati vestri erroris objeci , increpans cor vestrum,
qui ejusdem naturae cujus est Pater, negatis esse Deum
Fihum, quamvis verum esse Fihum non negetis; cum
Deus ipse dederit animahbus hoc generare quod ipsa
sunt ubi non solum hominis hominem verumetiam ca-
:
,

nis canem Fihum nominavi: non ad simihtudinem Dei,

sed ad confusionem detrahentium Filio Dei qui cum :

videant corruptibiles mortalesque naturas, habere ta-

men naturae de suis parentibus unitatem , Fiho Dei vero
nolunt concedere communionem naturae unius habere
de Palre; cum
inseparabihs a Patre, et incorrupti-
sit

bihs seternusque cum Patre. Unde etiam dixi quod me-

hor sit secundum vos humana conditio, ubi concechtur
crescere ,
ut ad robur parentum vel crescendo possint
fihi pervenire : Fihus autem Dei, sicut dicitis et doce-
tis ,
minor Patre genitus sic remansit , atque ut ad Pa-
tris formam non posset pervenire, nec crevit. Hic tu,
ut appareret quam magna veritatis mole premereris,
omnino ad rem non respondisti : sed tanquam deficienti
1 I Joan. V, 20.

cxxxvii. 5

i
66 S. AUGUSTINI EPISCOPI
flatu anhelares, reprehendendum meputasti, dicensquod
tam foeda comparatio , de filio scilicet hominis sive ca-

nis, in illam tantam immensitatem produci non debuit.

Hoc respondere est, an potius inopiam.reponsionis osten-
dere? Quasi ego propterea terrenarum naturarum ista
exempla produxerim, ut incorruptioni corruptionem, im-
mortalitati mortalitatem ,
invisibilibus visibilia ,
aeternis

temporalia coaequarem : ac non potius ut vos in magnis

et summis rebus errantes , de rebus parvulis
infimisque
convincerem, qui non videtisbonumquod Creatorsumme
bonus dedit etiam extremis vilibusque creaturis, ut cum
longe aliud sint quam est ipse, hoc tamen generent quod
sunt ipsae. INec attenditis quid mali dicatis, ut cum ho-
mines et canes, et caetera hujusmodi habeant fihos veros,
quos ilhs gignentibus creat veritas, non sit verus Dei Fihus
ipsa veritas.
Aut si sancta Scriptura cogente permittitis
ut verusFihussit, rogamus permittite ut degener non sit.
Et degener quomodo ? Audiant cathohci , unde erubes-
cant haeretici. Fihqs viri fortis si non habeat fortitudinem,
degener dicitar : tamen homo est, quod et pater est; at-
que in dissimih vita, non est tamen ahena substantia.
Vos unigenitum Dei Filium ita degenerem vuhis , ut ip-
sam Patris ei substantiam denegetis minorem natum, :

minorem remansisse jactatis non uham datis astatem

:

qua possit augeri, non datis eamdem formam qua possit

aequari. Cujusnaturae tanta subtrahitis, ut miror verum
Fihum qua fronte dicatis nisi quia infehcissimo errore
:

non vos putatis ad unius Patris gloriam nisi per unici ,

Fihi contumeham pervenire.

YIJ. Septimo loco dixi « Usque adeo autem Fihum
;

agnoscimus magnum Deum, ut Patri dicamus aequalem.

Itaque sine causa, inquam, nobis quod valde profitemur

testimoniis voluisti » Et his, ver-
etmuUiloquioprobare
 CONTRA MAXIMINUM AKIANUM, LIB. I.
67
his meis addidi disputationem , in qua rationem reddidi,

quare Filius cum sit Patri aequalis , dicat eum tamen

Deum suum, ubi ait « Ascendo ad Patrem meum et ad
:

» Patrem vestrum Deum meum et Deum vestrum ^. »

,

Quoniam tu commemoraveras hoc Evangelicum testimo-

nium, quo te probare existimasti quod Patris FiJius non;

tibi ad ista
esset
aequalis. Ego itaque respondens, dixi
Patrem propterea etiam Deum esse unigeniti Filii, quo-
niam factus est bomo et natus ex foemina et boc esse :

quod dicit in Psalmo, ubi quod futurum fuerat praenun-

^
tiavit « De ventre matris meae Deus meuses tui
: « ut os- ;

tenderet Patrem bincesse Deum suum, quia bomo factus

est. Homo enim de ventre matris est natus, et secundum

hominem de virgine natusest Deus ut non solum Pater :

illi esset
qui eum de se ipso genuit, verumetiam Deus (^us
esset
quem de ventre matris bominem creavit. Ad beec
tu cum respondere voluisses multa , dixisti, et muita
testimonia quae te nibil adjuvant proiuKsti. Quomodo ta-
men dictum sit : « De ventre matris meae Deus meus es

Quamvis eadem Scripturae sanctae verba memo-

» tu : »

rasses, nullo modo invenire potuisti.Cur autem ineo loco

posueris Psalmi alterius testimonium ubi scriptum est :

,

« Tecum principium in die virtutis tuae in splendoribus

^
» sanctorura, ex utero ante luciferum genui te : » omnino
non video. Non enim FiHi persona est dicentis, ex utero

tuo, aut, De ventre tuo, Deus meus es tu. lUa ineffabilis

generatio etiamsi ex utero Patris accipitur, boc significa-

tum est, quia de se ipso, boc est, de substantia sua Deus
Deum genuit; sicut ex utero matris quando natus est,
bomo bominem genuit : ut intelligeremus in utraque ge-
neratione non div^rsasejus quiest natus, eteorum de qui-
bus est natus, esse substantias. Diversa quidem substan-
*
Joan. XX, 17. — 2psal. xxi, 11. — ^ Id,
cix, 3.
68 S. AUGUSTINI EPISCOPI
lia est, Deus Pater, et homo mater non tamen diversa :

suLstantia est, Deus Pater et Deus filius sicut non est :

diversa substantia, homo mater, et homo fiUus. Sed audi

« De veatre,
quid dicat in prophetia iste Fihus inquit, :

» matris meae Deus meus es tu. » Noh muUis verbis ad

rem non necessariis conari operire res claras. Qui est Pa-
ter Fiho ex utero suo, de ventri matris Deus ejus est, non
de suo. Ad hoc
ergo prorsus nihil respondere potuisti.
YIII. Octavo Jocodesuhjectione, quasubjectus estPa-
tri Fihus respondi tibi:quoniam dixeras: «De suasubjec-
tione unum statuit Deum. » Respondi ergo etiam hoc
secundum hominem recte accipi, quod Fihus subditus
estPatri^. Neque hoc esse mirandum, cum legaturuti-

que secundum ipsam servi formam etiam parentibus sub-

ditus : et de illo sit
scriptum ,
« Minorasti eum paulo mi-
»nus ab angehs^. » Ad quod tu quasi respondens dixisti
me optime prosecutum, qnoniam et parentibus propter
formam servi esset subjectus. Deinde volens velut pro
te esse ostendere, quod contra te esse cernebas ; ac sic in-
cautis minusque attentis hominibus , quicumque essent
ista lecturi
, tanquam respondentem
te facere, ubi quod

diceres non habebas adjungis, et dicis « Si

; enimpa- :

rentibus subjectus invenitur quos ipse creavit, quia om-

nia per ipsum facta sunt: nec enim post tempora, sed
ante tempora novimus Filium genitum a Patre si
ergo :

parentibus, inquis, subdituserat, utdivinarum Scriptura-

rum aucloritaslucecLnriuspraedicat quantomagis utique
:

ilh suo genitori estsubditus, qui tantum actalcm eum ge-

nuit; secundum quod ait Pauhis : « Cum omnia fuerint
» Fiho subjecta, tunc et
ipse Filiussubjectus erit ilh qui
possent a me
» sibi subjecit omnia ^. » Hasc verba tua

putari
dicta esse, et omnino mea esse, nisi le audientibus
*
Luc. 11, 5r. — 2
sal. viir, 6,— ^ i Cor. xv, 28.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. I.
69
cum dicerentur, et postea lisec cuncta legentibus, eviden-
ter te illa dixisse. Quis enim crederet, consen-
appareret
posse vos nobis,
tire secundam formam servi, ac per hoc
non secundum formam Dei Cliristum esse subjectum ?
IX. Nono loco abs te quaesivimus, ut per Scripturas
divinas ostenderes, si valeres, utrum adoret Patrein
Spi-
ritus sanctus. Hoc enim
sed sicutipsa tua pro-
dixeras :

secutio, cuirespondi, sati sindicat, non probaveras. Ad

hanc ergo inquisitionem meam vide quid posteriore pro-

secutioneresponderis. Cum enim dixissesquantum voluisti

dejudicio quod et nos fidelissime credimus; et de
Filii,

su])jectione, quam secundum formam servi Filium Patri

reddere nonnegamus : ubi venisti ut probares a sancto

Spiritu adorari Patrem, redisti ad illos gemitus de qui- ,

bus tibijam anteresponderam, secundum morem sancta-

rum Scripturarum, qua locutione sit dictum « Et ipse :

^
»
Spiritus interpellat gemitibus inenarrabilibus : » ne
credamus Spiritum sanctum nunquam •esse sine gemiti-
bus posse, quoniam nullus dies, nulla bora, nullum mo-
mcntum temporis invenitur, quo non a sanctis orationes
Deo ubicumque fundantur, ab aliis bic, ab aliis alibi.
Cum tamen ab orationibus sanctorum nulJum sit tempus
immune, quandoquidem diebus et noctibus ,
cum alii

cibo ac potu reficiuntur , alii quolibet aliud agunt , alii

dormiunt, non utique desunt quos desiderium sanctum
orare compellat ita fit ut
:
Spiritus sanctus, qui ubique
omnipjus adest, aliquantulum cessare a gemitibus non si-
natur, quod est extremae miseriae, cum pro quibuscum-
que orantibus cogitur gemere : nisi gemitibus inenarra-
bilibus interpellare sic intelligatur , ut dixi, id est , quia

gemitibus sanctorum desideriorum interpellare sanctos

facit, quibus affectum pium gratiae spiritalis infundit.
*
Rom. VIII, a6.
no S. AUGUSTINI EPISCOPI
Sed cum similes locutionum modos, quando per efficien-

tein id quod efficitur ; sicut frigus pigrum

significatur
dicimus, quia pigros facit; et diem tristem vel laetum,
tristes vel laetos facit; etiam de Scripturis sanctis ,
quia
commemoraverim, ubi Deus dicit ad Abraliam : « Nunc
quam, Nunc
^ » nibil est aliud ut cog-
» cognovi ; quod
nosceres feci : non enim tunc Deus dicendus est cogno-
fieret :
vissequod antequam nunquam potuit ignorare
modos de divinis eloquiis a me prolatos,
quos locutionis
abter interpretareris non invenisti; nuilo modo
quomodo
redire debuisti. Nemo enim sic de
utiqae ad istosgemitus
Spiritu sancto sapit,
nisi
qui s^cundum carnem , non se-
cundum spiritum sapit. Quamvis
et si tibi concederetur,

quomodo tu sentis, sic Spiritum sanctum interpellare pro

sanctis : aliud est interpellare vel orare, aliud adorare.

Omnisqui orat, rogat : non omnis qui adorat, rogat nec, ;

omnis qui rogat, adorat. Recole consuetudinem regum,

qui plerumque adorantur,
et nonrogantur ;
aliquando ro-
gantur, et non adorantur. Ac per hoc a Spiritu sancto
adorari Patrem nullo modo demonstrare
potuisti.
X. Decimo loco egi tecum ut intelligeres quomodo ,

per ineffabilem copulationem sit unus Deus ipsa Trinitas,

quam dicimus unius esse substantiae :
quandoquidem
etiam diversas substantias invenimus ; hoc est, spiritum
hominis et
Spiritum Domini, percopulationem qua homo
adhaeret Domino, unum
spiritum dictum , ubi ait Apos-
tolus «
Quiautem adhaeret Domino, unusspiritus est^. »
:

Ad quod tu rcpondens, vel

potius non tacens, conatus es
ostendere, quomodo Pater et Fihus unum sint non uni- ,

tatenaturae, sed voluntatis. Hoc quidem dicere solctis :

sed tunc soletis, cura vobis

objicitur quod ait Dominus :

«
Ego etPater unum sumus K »
Ego autem hoc loco non
^Gea.xxr, la. — 2 i
Cor. vi, 17. — 3
joan, x, 3o.
 CONTRA MAX1MIN13M ARIANUM, LIB. I.
7I
hoc volui probare, quod Pater etFilius et Spiritus sanc-
tus unum sint, quod quidem propter unitatem substan-
tiae fidelissime certe credimus sed quod eadetn Trinitas ;

unus est Deus. Aliud est quippe, unum sunt aliud ;

unusestDeus. Discerne, est, et sunt. ]Nec ait Apostolus,

Qui adhaerent Domino, unum sunt :
quoniam diversa
substantia est sed ait « Qui adhaeret Domino, unus
: :

»
spiritus e^t ^. » Si autem vos cum de, duobus dicitur, ,

unus est, et dicitur quid unus sicut dicit Apostolus, unus

spiritus est hoc idem putatis esse, quod est cum de duo-
;

bus dicitur, unum sunt, nec dicitur quid unum; sicut

ait Salvator : «
Ego cur non di-
et Pater unum sumus ^
:

)5 citis ,
Deus ? » Quare quando
Pater et Fihus unus est ,

audilis « Audi, Israel

: Dominus Deus tuus Dominus ,

» unus est^: » de Patre tantum vuUis

intelligi? Nempe
Pater Dominus Deus est, et Fihus Dominus Deus est cur :

non apud vos uterque unus Domiaus Deus est, sicut apud
beatum Apostolum, spiritus hominis et spiritus Domini
unusspiritus est? Quid autem prodest causae vestrae, quia
per consensionem voluntatis hoc dicitis fieri? Quodqui-
dem fit, sedubiest diversa natura, sicut diversa natura
est hominis et Domini: et tamen qui adhaeret Domino,
per consensionem utique voluntatis, unus spiritus est. Si
ergo non vuhis per unitatem substantiae certe per con- :

sensionem voluntatis dicite, taraen aliquando dicite, quo-

quo mododicite, Pater et Fihus unus Deus est. Sed non
diciiis, ne quod nunquamvoluistis, cogamini confiteri de

utroquedictum esse,non dePatresolo,«Audi,Israel, Do-

» minus Deustuus D.ominus unus est,
»quoniam sanctum
Spiritumnon vultis Oeum, non vultis Dominum confi-
inquam ratione qua vultis, Pater et Filius
teri. Dicite, ,

unus Dominus Deus est ut patri et Filio servientes, non

:

* I Cor. VI, 17. — 2

joan. x, 3o. — 3 Deut. vi, 4.
7^ S. AUGUSTINI EPISCOPI
duobus diis et duobus dominis contra praeceptum Dei,
sed Domino uni serviatis. Sed nunc de liac re satis dic-
tum sit. Puto, cum ista legeris, niliil te
respondere po-
tuisse ad id quodde Apostolo commemoravi « Qui ad- :

» hseret Domino, unus » Si contentionem

spiritus est.
deposueris ,
non negabis.
XI. Undecimo loco Deum esse
Spiritum sanctum ,
de
templo ejus quod nos ipsi sumus , teste Apostolo, ostendi,
ubi ait « Nescitis
:
quia templum Dei estis , et Spiritus
» Dei habitat in vobis^ ? » Etiterum : « Nescitis
quia cor-
»
pora vestra templum in vobis est
Spiritus sancti, quem
» habetis a Deo -^? » Tu autem ad
respondisti nihil.ista

Aisti enim :
«Suscipio quae protuhsti :
« Nescitis
quia
»templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in vobis? »

Neque enim Deus , inquis,

habitat in homine, quem non
ante Spiritus sanctificaverit atque purgaverit. » Atque
isto modo non Spiritum sanctum esse
intelhgi voluisti ,

dictum Deum ,
nec templum Spiritus sancti nos esse, sed
Dei : et hoc esse dictum , «Templum Dei estis. » Sed ideo
additum Spiritus Dei habitat in vobis :
,
« »
quia purgat
Spiritus sanctus templum Dei , non suum ; ut cum ipse
purgaverit, tunc ilhc inhabitet Deus. Quem sensum tuum
quanta sequatur absurditas , nolo nunc dicere. IUud enini
nunc ostendere debeo quomodo muha dicendo, nihil quod
,

ad rem pertinet dixeris. Dimisisti enim causam, et per-

,

rexisti inlaudem Spiritus sancti, eamque copiose contra te

jpsum executus es. Contra te ipsum ideo dixi quoniam ,

non vis e.um dicere Deum cujus tantam divinitatem per ,

laudem coactus es confiteri; ut cum sit unus ubiquesit ,

praesens , et nemini sanctificando desit, ubicumque quis-

que Christianus esse et Deum orare voluerit ,
simul se om-
nibus exhibendo , sive in Oriente, sive in Occidente bap-
* I Cor. VI, 17. — 2 id, iii et VI. — 3 vjde Beda in eumdem locum.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. I. ^S
tizentur in Christo hoc et nos dicimus. Sed quem di-
:

cimus talem ac tantum , absit a nobis ut eum negemus

Deum quod etiam per suum templum quod nos ipsi
: ,

sumus citissime et facile ostcnditur. Neque enim nisi

,

Deus noster esset templum nos ipsos habere potuisset

,
:

quod tu ut occultares, et in sermone tuo mentes hominum

a luce veritatis averteres, de templo Dei quodcumquc
dixisti ,
quem noluisti inteUigi Spiritum sanctum ; de
templo autem Spiritus sancti , quod apertissime demons-
tratumest, omnino tacuisti. Cum enim tibi duo testimo-

nia PauHapostoU proposuerim unum ubi ait «Nesci- ;

:

quia templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in

» tis
» vobis? »alterum ubi ait : «Nescitis quiacorpora vestra
»
templum in vobis Spiritus sancti est? »quare tam frau-
dulenter egisti ,
unum horum commemorares quod
ut ,

dictum est ,
«
Templum Dei estis » et alterum taceres ; ,

quod dictum est : «

Corpora vestra templum in vobis est

Spiritus sancti?» Cur hocfecisti, rogo te,

» nisi
quia
nullo pacto posses argumentari quomodo Deus noster non
esset , qui templum nos ipsos haberet :
quem sine dubio
Deum cognosceremus templum de hgnis et lapidi-
,
si ei

bus per divinam Scripturam facere juberemur.

XII. Duodecimo loco admonui te, ut proferres , si

posses, qua divina auctoritate sit dictum, quod unum

sint ; ubi substantiae sunt diversae. Tu autem respondere
ad hoc volens nihil tale proferre potuisli ; sed magnis
,

coarctatus angustiis affirmare ausus es, quod ApostoH

unum sintcum Patre et Filio. Quod Christus omnino non
dixit : sic enim abs tedictum est, tanquam Pater et Filius

et Apostoli unum sint. Christus autem non ait,

ut ipsi
et nos unum simus sed ait Ut sint unum
:
, ,
sicut et nos
unum sumus. Nam ut verba ipsa EvangeHca ponam :

« Pater sancte , inquit , serva eos in nomine tuo quos dc-

74 S.^AUGUSTINI EPISCOPI
» disti mihi ,
ut sint unum ,
sicut et nos ununi ^. » JNum-
quid dixit ,
Ut nobiscum sint unum ; aut , Ipsi et nos
simus unum? Item post aliquanLum inquit, pro
: «Non ,

eis rogo tantum sed et pro eis qui credituri sunt

,
per ver-
bum eorum in me, ut omnes unum sint.
Neque hicdixit,
ut nobiscum unum sint. Deinde sequitur : « Sicut tu ,

» Pater in me et ego in te ,
et
ipsi in nobis unum sint^.»
Et hic non Unum simus;
aut, Unum nobiscum
dixit,
sint : sed : « Unum sint in noLis
» ut
qui natura unum ;

sunt, quia homines sunt, etiam in Patre et Filio sint

unum ; non cum ipsis unum , id est , non ut et ipsi et
isti sint unum ,
Adhuc adjungit, et dicit : «Ut mundus
» credat
quia tu me misisti , et ego claritatem quam de-
» disti mihi , dedi ilhs , ut sint unum , sicut nos unum
»sumus ego in eis et tu in me ut sint consummati in
; ,

»unum^. » Cum ergo toties dixerit «Ut sint unum » : :

non tamen ahcubi dixit, Ut ipsi et nos simus unum, hoc

esl, ut nobiscum sint unum : sed ,aut in nobis dixit, aut
sicut nos ;
id est, ipsi secundum naturam suam, nos se-
cundum nostram. Volebat enim eos qui natura unum
erant, in hoc ipso quod unum
erant, esse perfectos. Non
enim quia dicit : «Estote ergo et vos perfecti, sicut Pater
perfectus est^ ; » vuk illos Deo naturae
» vester coelestis

unitate conjungere , tanquam illorumet ilhus unaeadem-

que natura sit : sed perfectos vuh esse in natura sua ,

sicut estDeus perfectus in sua quamvis diversa non , ,

una quod nisi in ipso simus omnino esse non possu-

:
,

mus. Non sicut in illo sunt omnes quia ipse continet ,

omnia quae creavit propter quod dictus est non longe po-
;

situs ab unoquoque nostrum, quia in iUo vivimus et mo-

^
vemur et sumus : sed sicut in illo sunt tales quahbus
* Joan. XVII, II. — 2 ibid, ao. — 3 xbid.
21, 22. — "*
Marc, v, 48.
—
5 Act. a8.
XVII,
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. I. 76
dictum « Fuistis enim
est : tenebrae nunc
aliquando ,

» autem lux in Domino^. » Unde et illud est «Cuivult :

» nubat, tantum in Domino^. » Non

igitur proferre po-
tuisti ubi dictum sit , Unum sunt
quoniam non est una, ,

sed diversa substantia et tamen in obscuro loco nobis

:

subrepere voluisti , ut diceres Apostolos unum esse cum

Patre et Filio , tanquam unum essent Apostoli et Pater
et Filius : cum Apostolorum substantiam manifestum sit

a Patre et Filio esse diversam. Sed quoniam ,

Ut ipsi
et

nos unum simus ,

aut nobiscum sint unum , nusquam
Christum dixisse manifestum est : te
quoque nobis res-
pondere non potuisse ,
et fraudem facere voluisse mani-
festum sit.

XIII.Tertio decimoloco tecommonui, non ideoPatrem

Filio essemajorem, quia testimonium perbibuit Pater Fi-
lio. INam Prophetas ei testimonium perhibuisse memo-
et

ravi, quos majores illo esse non potes dicere. Dixeras enim

quod Pater Fiho perhibuerit testimonium; quod sic ac-

cepi , tanquam hinc ipse probare volueris , illo cui testi-
mouium perhibuit, majorem eum
sed quoniam esse :

posteriore prosecutione hinc omnino tacuisti , taciturni-

tatem tuam in locum consensionis accepi etsi fieri
po- :

test , ut ideo commemoraveris Patrem Filio

perhibuisse
testimonium ut hinc illum esse alium
,
istum autem ,

alium non ut illum isto probares esse majorem. Alium

,

vero esse Patrem alium esse Filium quoniam non est

, ,

Pater ipse qui Filius , et vobis et nobis contra Sabellianos

est dogma commune. lUi enim dicunt , non alium , sed

eumdem FiHum esse qui est Pater : nos autem ahum qui-
dem esse Patrem et alium ,
Filium ; sed tamen quod Pa-
ter est, hoc esse dicimus Filium.
XIV. Quarto decimo loco ad illud quod dixeras : «Di-
»
Ephcs. V, 8.
— 2 I
Cor. vii, 89.
•76
S. AUGUSTINI EPISCOPI
lectum lego ,
et credo quod Pater est qui diligit ,
et Filius

qui diligitur respondens : » hinc dixi : « Sic autcni dicis

inter PatremFilium esse diversitalem, quia Pater di-

et

ligii, et Filius diligitur, quasi ncgare possis, quod et

Filius diligat Patrem. Dcindc addidi , Si ambo se invicem

diligunt , cur negatis eos unius csse naturee ? » Quod uti-

que idco dixi, ne hinc unam naturam negaretis amborum,
quia illum diligere , liunc diligi ipse dixisli. Ad hoc tu
respondens consensisti quidem, quod et FiHus dihgat
Patrem sed unius esse naturae consentire noluisti : tan-
,

quam Filius ita diligat Patrem, sicut creatura creatorem,

non sicut unigenitus genitorem , quem diversitate suh-
stantiae vultis esse degenerem.
XV. Quinto decimo loco dixi pariter esse invisibilem
Trinitatem, non solum Patrem : sed apparuisse tamen
visibilem FiHum in forma servi , propter quam dixit :

«Pater major me
Sed quoniam Patribus se Divi-
est^. »
nitas demonstrabat, dixi
per subjectam creaturam id esse
factum non per naturam suam , qua est invisibilis Tri-
,

nitas. Atque uthoc probarem, Mojsen commemoravi ei

dicentem , cum quo facie ad faciem loquebatur « Si in- :

» veni
gratiam ante te ostende mihi temetipsum mani- ,

» feste 2 ut inteUigeres quomodo eum videbat , quem sibi

: »

cupiebat ostendi :
quia utique si Deum in substantia qua
Deus est videret , profecto ut se ilh ostenderetnon roga-
ret. Dixi etiam esse Christum visibihum et invisibihum
creatorem ut ipsum probaremper substantiam suam non
esse visibilem ,
a quo creari non solum visibiha, verum-
potuerunt. Ad haec tu respondere conatus,
etiam invisibiha

quam muha qua3 ad remnon pertinent dixeris , intuean-

tur qui lcgunt tamen de Mojse, cur sibi Deum cum
: et

quo loquebatur, vehet ostendi , si ejus naturam substan-

^
Joan. XIV, a8. — 2
Exod, xxxiir, i3.
 COiMRA MAXIMINIM AniANUM, LIB. I.
-77
ausus es dicere
tiainque cernebat, prorsusnihil : et adhuc
affirmare non destitisti ,
Dei Filium invisibilium creato-
rem el antequam formam servi
; acciperet in forma Dei ,

fuisse visibilem quem superius in forma servi videri

;
po-
tuisse, in substantia vero suae divinitatis esse invisibilera

jam fueras et ipse confessus.

XYI. Sexto decimo loco, quia de Patre tantum dixisse
dixcras : « Soli sapienti Deo^ »
Apostolum :
ego dixi :

Ergo solus Pater est Deus sapiens , et non est

sapiens ipsa
Dei sapientia, quod est Christus de quo ait ;
Apostolus,
Christum Dei virtutem et Dei sapientiam^? Deinde ad-
didi Superest ut dicatis (quid enim non audetis?), in-
:

sipientem esse sapientiam Dei. Ad haec tu « Sapientem :

» solum, inquis ,
Patrem praedicat Paulus beatus
apos-
» tohis dicens sic « Soh
sapienti Deo. » Sed requirenda
:

est, ratio quemadmodum solus sapiens, non quod

inquis,
Christus non sit
sapiens.
»
Sequeris deinceps et
, adjun-
gis quomodo sapientem confitearis et Christum : nam
post nonnulla quae ad rem non pertinentia texuisti , ut
,

sermonem tempusque produceres, etiam hoc inseruisti

verbis tuis ut diceres : « Sed vere solus sapiens Pater » :

dixerit SoJi sapienti Patri. Sed dixit

:
quasi Apostolus :

« Soh sapienti Deo : »

quia Deus est et Fihus, quod et
vos vuUis ; Deus est et
Spiritus sanctus etsi non vultis :
,

et ista Trinitas est solus sapiens Deus, qui nec potuit un-
quam esse
insipiens ,
omnino
poterit; non per gra- nec
tiam particeps sapientiae, sed sapiens immobihtate
alque
immutabihtate naturae. Nam si tibi dicam : Ita-ne vero
homo qui christiano nomine gloriaris , Christus sic est
,

ut non sit vere sapiens? Ergo-ne Christus

sapiens , qui est
verus Deus non est vere sapiens ? nonne ita sub hac in-
,

terrogatione turbaberis , ut continuo Chris- respondeas ,

*
Rom. XVI, 27.
— '^
I Cor. i, 24.
 78 S. AUGUSTINI EPISCOPI
lum vere esse sapientem? Quid est ergo
quod dixisti :

ff Sed vere solus sapiens Pater ? » Nempe quo perveneris,

et a
quanta blaspliemia te debeas revocare jam sentis. ,

XVll. Septimo decimo loco egitecum quod etiam Fi- ,

lius , non solus Pater, infectus sit boc est factus non sit. ,

riixeras enim ideo a vobis unum Deum pronuntiari ,

quia
t(Unus est super omnia innatus infectus. » Respondens ,

ergo huic audaciae tuae Sic autem

inquam dicis Pa-
:
, ,

trem infectum , quasi Filius factus sit, per quem facta

sunt omnia. Deinde addidi Scito factum esse Filium ,
:

sed in forma servi in forma Dei nam

usque adeo non est
:

factus , ut per illum facta sint omnia. Si «nim

ipse factus
est ,
inquam, non per illum facta sunt omnia, sed caetera.
Ad baec tu cum tota tui
prolixitate sermonis , ita nibil

quod diceres invenisti ,

ut binc omnino , tanquam id non
audieris , conticesceres.
XYIII. Octavo decimo loco etiam de innato Patre, id
est, ingenito, quia et boc dixeras, tecum agendumputavi,
et dixi Non itaque dico FiHum ingenitum sed Patrem
: « ,

genitorem, Fibum genitum. Hoc tamen genuit Pater

quod est alioquin non est verus Fibus si quod est Pa-
:
,

ter non est Filius » sicut de partubus animabum

:
supra
jam diximus. Etiam ad boc tu nec verum nec falsum ab-
quid protubsti.
XIX. Nono decimo loco, quia poposceras a me, ut
ostenderem aequalem esse Patri Spiritum sanctum res- :

pondi tibi dicens Quid est autem quod poscis ut os-

: « , ,

tendam tibi aequalem Patri esse Spiritum sanctum, quasi

tu Patrem ostenderis majorem esse Spiritu sancto; sicut

potuisti ostendere de Fibo propter formam servi Scimus :

enim , inquam dictuni esse Patrem Fibo majorem, quia

, ,

ih forma servi erat Fibus, et adbuc in forma est bumana

Flliu^ , quarii levavit in ccelum :
propterea de illo dictum
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. I. 79
est , et nunc interpellat pro nobis^. Et
quod sempiterna
erit in regno haec eadem forma immortalis :
propter quod
dictum est « Tunc et ipse Filius subjectus erit ei qui
:

» iJli
subjecit omnia^.» Nam de Spiritu sancto qui uuUam
suscepit creaturam ad unitatem personae suae , quamvis
se
per subjectam creaturam visibiliter et ipse , sive per
columbae speciem , sive per linguas igneas sit demonstrare
dignatus, nunquam dictus est eo major Pater, nunquam
dictusest Spiritus adorasse Patrem, nunquam dictus est
minor Patre. » Ad baec tu quasi respondens , non tamen
respondisti. Non enim potuisti ostendere Spiritu sancto
alicubi Patrem dictum fuisse majorem, sicuti Filius

propterformam servi dixit : « Pater majorme est^. » Et

cum ego dixerim , Spiritum sanctum non ad unitatem
personae suae ullam suscepisse creaturam ; tu ita Spiritum
sanctum in columba et igne
apparuisse dixisti, sicut ap-
paruit Christus in homine quasi columba et Spiritus ,
:

vel ignis et Spiritus una persona sit sicut Yerbum et ,

homo una persona est. Ad horam quippe apparuerunt

illa
quse Spiritum sanctum significando monstrarent vi-
,

sibiliter invisibilem , columba

propter amorem sanctum,
ignis autem propter charitatislumen atque fervorem : et

peracto significationis officio , corporales illae species tran-

sierunt , atque esse uherius destiterunt ; sicut columna

nubis, nebulosa per diem, luminosa per noctem^. Deni-

que ne putaretur columba vel flamma ad substantiam
pertinere Spiritus sancti , vel quod se in haec visibiHa
tantae majestatis natura converterit , autin unitatem
per-
sonae suae ista susceperit,
nunquam postea sic apparuisse
legitur Spiritus sanctus. Christus autem, qui humanam
non ad horam sumpsit efligiem , in
qua hominibus appa-
ac deinde
species praeteriret, sed in unitatem
reret ,
illa
»
Rom. VIII, 34.
-— 2 I Cor.
xv, a8. ~ 3 joan. xiv, 28. — 4 Exod. xuu
8o S. AUGUSTINI EPISCOPl
suae manente invisibili Dei forma
personae , , accepit vi-
sibilem bominis formam non solum natus est in ea de
;

homine matre ,
verumetiam crevit in ea et manducavit, ,

et bibit ,
et dormivit in ea et occisus est in ea ,
et resur-
rexit in ea, et ascendit in coelum, et sedet ad dexteram
Patris in ea ,
ad judicandos vivos ct mortuos est venturus
in ea, et inregno suo, qui illi subjecit omnia, erit ei

subjectus in ea^. Haec tu in mea responsione breviter

dicta, quaenunc aliquanto latius, ut vel sic intelligeres ,
explicavi,
attendere et considerare noluisti, irruens in

tantam blaspbemiam ut naturam divinam Dei et ,

Spiri-
tus sancti convertibilem , prob nefas ! et mutabilem di-
ceres. Tua namque ista sunt verba
Ea, inquis, quae
: «

de invisibilitate omnipotentis Dei prosecutus sum etiam ,

et ipse ,
licet alio
proposito, attamen tuis verbis affir-
masti , quod Spiritus sanctus in specie columbae sit visus,
nec non et in
specie ignis : Filius sane in forma bominis :
Pater autem neque in specie columbae , nec in forma bo-
: nec
minis aliquando vertit se in formas ; sed nec ali-
quando vertetur de quo scriptum est « Ego sum qui
: :

»sum et non sum mutatus^. » Deinde adjungis et dicis

,
:

« Filius sane in forma Dei constitutus jam ,

ut ipse pro-
tulisli ,
formam servi
accepit , quod non Pater :
Spiritus
seque sanctus suscepit speciem columbrje , quam non sus-
Scito ergo , inquis , quia unus est invisibilis,
cepit Pater.
unus etiam incapabilis atque immensus. » Haec numquid
diceres ,
si secundum spiritum, non secundum carnem ,

diceres? Homo es enim , qui legisin

posses cOgitare quid
sanctis : « Ego sum qui sum , et non sum mu-
Scripturis
» tatus^. » Et cum verba ista sint ,
non Patris solius ,
sed

ipsius , quae unus est Deus ; tu ea Patri tan-

Trinitatis

tummodo tribuens , Filium mutabilem credis ; Unigeni-

»
I Cor. XV, 28. — 2 Exod, 3
m, 14.— Malach. iir, 6.
 CONTRA MAXiaWNUM ARUNUM, LIB. I. 8l
tum per quem facta sunt omnia , mutabilem credis :
,

eum dc quo dicit Evangclium « In principio erat Yer- :

» bum, et Verbum erat

apud Deum, et Deus erat Ver-
»bum, et omnia per ipsum facta sunt* , » mutabilem
crcdis. Quid jam dicam de Spiritu sancto
quando ilJum ,

verum Filium Dci ct verum confiteris Deum mu-

queni ,

tabilem crcdis? Quod utique non crederes si formam ,

servi a forma Dei essc

susccptam, non formam Dci in
formam scrvi cssc mutatam, tanquam catholicus crcde-
res; et visibili bominc assumpto permansisse invisibilem,

Deum non
carnalitcr, sed spiritaliter cogitarcs; nec
,

contendcndo diffidcrcs , sed inlclligendo conspiceres : et

Spiritum sanctum invisibili sua manenle natura , nullo
modo in ignis aut columbae spccicm mutata atque con-
vcrsa'^, ]ier subjcctam creaturam apparuisse, sicut vo-
luit visibilitcr, tu
])Osscs considcrarc fidditer. Memento
tamen, nec majorcMn Patrcm Spiritu sancto nec adora- ,

tum Patrem ab Spiritu sanclo ullis divinis tcstimoniis ,

contra propositioncm mcam tc dcmonstrare potuisse.

XX. Viccsimo loco quoniam dixcras de Filio : « Si
»
sequalis Patri, utique talis si talis,
ulique innatus :
:

ego rcs|)ondcns tibi : « Sed dicis , inquam , de Filio : Si

aequalis, utique talis id est, ut qui^a non est ingenitus,
,

non videatur talis ;

posses dicere non csse hominem quem
genuit Adam ,
Adam non cstgenitus, sed fac-
quia ipse
tus a Deo. Si autem potuit Adam, et non esse genilus, et
tamen hoc generarc quod erat ipse non vis ut potuerit ,

Deus Deum aequalem sibi ? » Ad haec non miror nuUam

responsum scd plane laudo nec rcspondere
tc invcnisse ,

conatum. Atque utinam hoc ubique fccisses nusquam :

enim inscrmonibus nostrisquid recteresponderesinvenire

'
Joan. I, I. — 2 Acf.
n, 3, et Mallh, iii, i6.

CXXXVII. 6
8a S. AUGUSTINI EPISCOPI

potuisti ,
et tanien pene iibique tacere noluisti. Sed cum
in aliis tam multa dixeiis ,
causae quae inter nos agitur
non necessaria ,
et
tempus loquendo consumpseris ; gratiae
tibi agendas sunt ,
ubi nonnulla sic vidisti te refutare non
posse,
ut ea malles summo silentio praeterire.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. 11. 83
WVv\'Vv«.» l!V%Wk v'V\-k<A>V\'VV\'VV\V\'WV'V\\,\^ wvwvvwvwiw wr^ww* VWVW»*JVVV. w%w.w wtw*

LIBER II*.

Befellunttir singiKatim quce in Collatione Maxlminus

dixit ultima sua disputatione y cujus dispulalionis suce

pralixitate respondendi tempus tunc eripuit Augustino,

PR^FATIO.

Res jam postulat ut in eo

quod reliquum est, opitu-
,

laute Domino, impleam promissionem meam. In Operis

quippe hujusexordio, Prius, inquam, ostendam refellere
te non potuisse deinde quantum necessarium
qua3 dixi :
,

videbitur, ego refellam quae ipse dixisti. Quia ergo sicut

adjuvante Deo potui , ostendi ea quae dixi non te potuisse
sicut
refellere ;
supcrest ut ea quae dixisti , ego refcllam ,

Deo adjuvante potuero. Prioresitaque proseculiones tuas,

quibus continuo reddidi meas ,

in hac disputatione quae
nunc a me suscepta est non retractabo illam vero ul-,
:

timam tam proHxam ut mihi die illo spatium respon-

,

sionis auferret ita redarguam si voluerit

, qui nos regit , ,

ut acquiescas lumini veritatis, si contentionis tenebras

non amaveris. Imprimisergosuperflua tua detraham ne-
cessitati
responsionis meae. Causa quippe inter nos agi-
tur ,
utrum Pater et Fihus et
Spiritus sanctus
diversae ,
ut vos dicitis, an
potius, utnos dicimus, uniussit ejus-
demque substantiae , unusque Deus sit ipsa Trinitas, cum
conveniat inter nos Patrem non esse
qui est Filius ,
nec
Fihum esse
qui est Pater, nec Patrem esse velFihum qni
Spiritus sanctusest. Ouidquid igitur tanta tuae prosocu-
prohxitate dixisti, unde ostenderes ahum esse Pa-
tionis
trem ahum esse Filium , alium esse
,
Spiritum sanctum i

»
AUas Tertius.

6.
84 S. AUGUSTINI EPISCOPI

quando noLiscum agitis , superfluum prorsus esse cog-

nosce : et si tibi
expugnandi occurrcrint Sabelliani , in
cos ista nobis vobisque communia ,
si
placet, arma con-
verte. Multaetiamlocutus es, ut^probares magnum Deum
esse Dominum Jesum Christum
hoc quid ad nos cum :
,

hoc dicamusetnos?Laudes quoque Spiritussaiicti magnas

verasque fudisti sed nos eas augere possumus non ne- :
,

gare non itaque opus erat ut eas contra nos diceres ,

:
,

quas dicimus tecum.Christum sedere ad dexleram Patris,

nonae paritcr confilemur? Quod tamen teslimoniis divi-
norum Eloquiorum sic
probare voluisti lanquam id ,

Christum in carne venisse utrique

alicubi negarcmus. ,

novimuset tenemus sic adhibuisti ut hoc doceres divina :

tcstimonia tanquam repugnemus. Hsec et aha quae suis

,

ostendam locis ,
in quibus operam supervacuam contri-
visti ,
ut moras necteres , lempusque produceres , com-
memorando attingere debeo, non redarguere disputando.
I. c( Dicis me auxiho principum munitum non loqui
secundum timorem Dei » cum scias nobis esse praecep- :

tum orare pro regibus ut in agnitionem veniant verita- ,

tis^
quod in quibusdam esse impletum nos Deo agimus
:
,

gratias vos doletis.Yerba autem nostrarecte intelligen-

,

tibus indicant quis nostrum loquatur secundum timo-

,

rem Dci, utrum qui sic laudat Deum Patrem, ut ad cjus

laudem referat, quod sibi Fihum generavit a;;qualcm ;
nn qui sic genitorem dehonestat et genitum, ut et ilium
dicat non potuisse gignere per omnia sui similem fihum,
et istum dicat non degenerasse jam natum, sed degeiie-

rem natum.
II. c< Dicis vos Christum colere, ut Deum omniscrea-
turye, cui flectitur omne genu, ccelestium terrestrium ,

cl infernorum : »
qucm tamen Dco Patri esse non vultis
^ I Tuii. II, a.
 CONTRA MAXIMINUM AP.IANUM, LIB. II. 85
aequalem , quia «Hoc Pater ei donavit : » ait enim Apos-
tolus «
Propter quod
: ct Dcus eum exaltavit, et donavitei
« nomcn qiiod est supcr omnc nomcn ut in nomine Jesu ,

» omnc genu flectatur, ctc. » Ncc quaeritis cui donave-

rit, ulrum homini ,
an Dco.
donaverit, Quomodo enim
evidenter apparet. <iHumiliavit, inquit, semetipsum us-
»
que ad mortem mortem autem crucis. Propter quod
,

» et Deus eum exaltavit , et donavit ei nomen quod est

»
super omne nomen^. » Si ergo propterea donavit ei no-
men quod est
super omne nomcn quia factus est obe- ,

diens usque ad mortem crucis numquid antequam lioc ;

fieret ,
non erat altus Dei Filius Deus Dei Verbum , ,

Deus apud Deum scd posteaquam propter hocexaltatus

;

cst
qua factus est obcdicns usquc ad mortem crucis ,
,

tunc co^pit esse altus Dei l ilius unicus Dci Deus tunc , , ,

coepit babere nomen quod est

supcr omne nomen? Quis
Loc insipientissimus dixcrit ? Hoc ilii ergo donatum est ut
bomini sccundum quem Filius factus est obediens usquc
,

ad morlem crucis quod jam babebat idem ipse Dei Fi»

,

lius Deus de Deo natus aequalis.

,

III. Objicis mibi,

quod dicam «Spiritum sanctum
sequalem esse Filio. » Dico plane. « Da inquis , tcsti- ,

jnonia, ubi adoratur Spirilus sanctus. » Utvideo, liinc

cum vis ostendi
aequalem Cbristo , si adoratur ut Cbris-
tus. Jam
ergo confilere Cbristum Patri aequalcm, qucm
tu ipse adorari confiteris ut Patrcm. Quales autem bomi-
nes estis, quam rebgiosae bumibtatis , qui Spiritum sanc-
tum adorare non vultis, cum lcgatis : «Littera occidit ,
» Spiritus autem vivificat^?» JNon vultis
ergo adorare ,

quem vivificare animas non negatis cum pater Abrabam

:

bomines adoravcrit , quia concesserunt ei monumentum

ubi poneret mortuae corpus uxoris, Sic enim scriptum cst:
I
Philip. II, 8, 9.
— 2 a Cor.
iii, 6,
86 S. AUGUSTINI EPISCOPI
«Venit autem Abraliam plangere Saram et lugere et :

» surrexit Abraliam de
supra mortem ejus, et dixit filiis
» Hcth Percgrinus et advena sum ego vobiscum, date
:

>j
ergo mihi possessionem monumenti ubi sepeliam mor- ,

» tuum meum. llesponderunt autemfilii Heth ad Abraham

» dicentes: Absit hoc ,
domine : audi nunc et nos : Rex a
» Deo tues in nobis; in electis monumentis nostris sepeli
» mortuum tuum ;nemo enim nostrum prohibet te a mo-
» numento suo, ut sepehas mortuum tuum ibi. Surgens
» autem jAbraham adoravit plebem fdiorum Heth^. » El
vos Spiritum sanctum non permittitis adorari ut ipsi ,

Deigratiae remaneatis ingrati. Sed, «Da , inquis, testi-

» moniaubi adoratur
Spiritus sanctus quasi non ex iis
» :

quee legimus, aliqua etiam quae non legimus , intelhga-

mus. Sed ne quaerere multa compellar, tu ubi legisti Pa-
trem Deum ingenitum vel innatum ? Et tamen verum est»

Quod vero ahquoties dixisti, etiam Fiho esse incompara-

bilem Patrem ,
nec legis , nec verum est. Si autem reli-
gionem qua cohtur Deus , sicut dignum est cogitares ,
multo plusesse cerneresquod habet Spiritus sanctus tem^
plum, quam si eumlegeres adoratum. Et homines enim,
sicut supra docui, a sanctis novimus adoratos : templum
vero non est factum ab hominibus , nisi aut vero Deo >
sicut Salomon fecit ;
aut eis
qui pro diis habentur, sicut
gentes quoe ignorant Deum. Spiritus autem sanctus, quod
cum magno honore de Deo dictum est non in manufac- ,

temphs habitat^, sed corpus nostrum templum

tis est

nostra contemnas, mem-

Spiritus sancti ^. Et ne corpora
bra sunt Ghristi^. Quahs ergo Deus, cui templum sedi-
licatur et a Deo, ct de membris Dei ?
,

IV. « Dicis Christum esse in dextera Dei , et interpel-

*
Gcn. xxiii, 2-7. — 2 Act. xvu , a4. — ^ ^ Cor. vi , ly.
—
< Ibid. i5.
 CONTRA MAXIAHNLM AUIANLM, LIB. II.
87
lare
pro Dobis*.
»
Quod cur nobis objicis ,
si eum noii
solum Deum verumetiam hominem
, agnoscis? Quid te
igitur adjuvat , quod sedere ad dexteram Patris assidue

legitur? Quid nobis , non quidem inanibus testimoniis ,

sed tamen inaniter, probare niteris quod fatemur ?

V. vos Spiritum sanctum competenter hono-
« Dicis

rare ut doctorem , ut ducatorem , ut illuminatorem , ut

sanctificatorem ; Christum colere ,
ut creatorem; Patrem
cum sincera devotione adorare, ut auctorem. » Si aucto-
rem propterea dicis Patrem quia de ipso est FiHus,
,
non
est autem ipse de Filio ; et
quia de illo et de Filio sic pro-

cedit Spiritus sanctus , ut ipse hoc dederit Filio gignendo

cum talem , ut etiam de ipso procedat Spiritus sanctus : si
creatorem sic dicis F^iiium , ut creatorem non neges Pa-
trem nec Spiritum sanctum si denique Spiritumsanctum :

doctorem ducatorem iiluminatorem sanctifi-

sic dicis , , ,

catorem, ut hsec opera nec Patri audeas auferre uec FiHo :

ista tua etiam nostra sint verba. Si autem talia tibi idoJa

ponis in corde, ut duos facias deos, unum majorem , id

est, Patrem aHum minorem, id est , FiHum Spiritum
, ;

vero sanctum ita omnium trium minimum fingas , ut nec

Deum nuncupare digneris non haec est nostra fides : ,

quoniam non est christiana fides ac per hoc nec fides, ,

Etiam hoc tibi ignoscimus quod imperite usus verbo , ,'

«Christum significasti ad terrena descendisse contagia. »

Et quia hoc in te corrigere volui ut scires contagia quo- ,

modo appeHare debeamus « Calumnias esse istas dicis,:

et eas de philosophicae artis instructione venire » arbitra-

ris. Sufiicit inihi quod ita

putasti
Christum ad tcrrena
descendise contagia, uttamenconfitererisnulhim habuisse

peccatum.
Vl. IHud sanequod commemoravi, partus animaHum
*
Kom. vm 34.
88 S. AUGUSTINl EPISCOPI

quae cuni terrena sint atque mortalia, lioc tamen gignunt

quod ipsa sunt, ut homo hominem , canis canem , puto
quod non aspernatus horruisti , sed te aspernari atque
horrere dicens, « Tani foedam comparalioncm
finxisti ,

in illam tantam immcnsitatem non dcbuisse produci. »

Curenim hoc nisi ne tibi de
dixisli
,
ipsis corruptibili-
bus foetibus fauces veritas premeret; et te respirare non
sineret ,
sicut ct facit? Quandoquidcm creaturam cor-

ruptibilcm ccrnitis, boc quod ipsa cst gigncre fcelum

suum ,
et Dcum Patrcm omnipotcntcm crcditis non po-
tuissenisi cjus dcgcncrantenatura gigncrc unicum suum.
Yll. Sed dicis : « Dominus Dominum genuit , Deus
Deum Rex Regem genuit, Crcator Crcatorcm
genuit ,

genuit, bonus bonum gcnuit, sapiens sapicntcm gcnuit,

clemens clcmentcm potcns potcnlcm. » Si sub bis vcrbis
,

cavere tu putas quod vobis objicilur, non vos crcdere

Deum potuisse gignere id quod est
ipse, et idco dicis :

«Dominus Dominum gcnuit, Deus Deum genuit,» et

caetera cur crgo sicutdixisli «Polcnspolcntcm » non
: :
,

dicisomnipotcns omnipotcntcm? Si quod scntis vis di-

cere, dic, Dominus major dominum niinorem genuit;
Deus major deum minorem ; Rex major rcgcm minorem ;

Creatos major creatorem minorcm ; mebor bonum ; sa-

pientior sapientem ; clementior clemenlem ; potentior po-
tentem. Si autem ista non dicis , et nibil minus quam
Pater habet, Filium habere consentis, cur non dicis aequa-
lem? Et illa omnia cur non sic percurris, ut dicas :
Dominifs aequalem Dominum genuit , Dcus aequalcm
Deum , Rex aequalem Regem ,
Creator aequalem Creato-
rem , bonus aequaliter bonum, sapiens sequalitcr sapien-
tem , clemens aequahter clcmentcm , potcns aequaliter
potentem? Si autem negas aequalem aperte dic de- ,

generem. Non enim quem deum minorem dc Deo ma-

 CONTRA 5IAXIM1NUM ARIANUM, LIB. If.
89
jore natum csse dicitis ,
saltcm sicut infantem crescere
sinitis ,
ut aliquando suo Patri possit esse
aequalis. Ad
hoc enim cum pcrfectum non utdicitis csse natum ,

hinclaus cjus crcsccrct, scd ut niinor cjus natura rcma-

ncrct. Et cum ista scntiatis,
scqucris tamcn ct dicis, ,

«Nibil subtraxit Patcr in generando Filium. » Quomodo

nibil subtraxit in gcnerando Fibum , quem non aequalcm
gcnuit, scdminorcm ? An idco nibil sublraxit quia nibil ,

corum quae gigncndo dcdit, abstulit gcnito? Ita sane nibil

sublraxit : scd ctfibis hominum qui prospcre nascuntur,
nibil aufert Crcalor
jam nalis quin potius addit ut , ,

acccdat crcsccntibus quod nasccntibus dcfuit. Quid crgo

magnum dc Patrc dixisti crga unicum Fibum qui non ex ,

nibiio vcl ex
abqua matcria flictus ,
sed ex ipso natus est?
Quid m.ignum cst quianonsubtraxit quod dcdit, siquod
darc potuit non dando subtraxit Ubi est , quod cum in- :

vidum non cssc dixisli? An fortc dare non potuit? tlbi

cst
omnipotcntia Dci Patris? Prorsus ad hunc articulum
res coliigitur, ut Dcus Patcr acqualcm sibi gigncrc Fibum
potucrit, aut nolucrit. 8i non potuit , infirmus:
aut non
sinoluit, invidus invenitur. Scd utrumque boc falsum
est. Patri
igitur Dco FiHus verus aequabs est. Si ergo, ut
laudas, placet tibi quod a me commemoratum est, «In-
» visibiba enim ejus per ea quae facta sunt intellecta cons-
per id quod factum cst in creatura visi-
» » :
piciuntur^
bib, ut parentes id quod ipsi sunt generent , intelbge
invisibilcm nativitatem veri Fibi Dei , ne Deum Patrem
dicas id quod non cst
ipse gcnuissc. Si autem hoc genuit
quod est
ipse : unam Patris ct Fibi esse substantiam ne-
gare noHte.
Vlll. Jamvero scquentia quae sic connexuisti, ut de
crucc vel iacarnalione Christi probare nobis vellcs quod
i Rom. I, ao.
90 S. ALGUSTIM EPISCOPI
pariter crcdimus : servasti morem tuum , sed nihil tihi ad
ista
rcspoiidens, eliam ego servo promissum meum.
IX. r. De invisibili Filio cum ageremus, quem con-
sensisti esse invisibilem secundum divinitatem, qui prius
solura Patrem invisibilem essepraesumpseras, adremnon
perlinentia multadixisti de invisibilibus creaturis :
quod
poterunt judicare quilegerint. De invisibili Deo inter nos

agitur : et hoc est quod quaestionem facit, quia vos invi-

sibilem solum Patremdictum putatis, ubi Apostolus ait:

«Immortali, invisibih soli Deo ^. w Sidixisset, soHPatri;

difficihus fortasse qusestio solveretur : quia vero dixit :
« Soli Deo ; » non est
utique contra nos : et Unigenitus
quippe in Dei forma, et Spiritus sanctus in sua natura
Unus enim et solus Deus a nobis ipsa Tri-
est mvisibilis.

nitas prsedicatur. Quod utrum verum sapiamus, in aliis

locis a nobis est demonstratum ,
et ubi adhucopusfuerit,
demonstrabitur. Nunc
in ista quasstione non immerito

potest movere, quomodo de solo Deo qui est ipsa Trini- /

tas, dictum sit : « Invisibili soli Deo : » cum sit eliam

quaedam propter quod dictuni estde
invisibilis creatura;

Christo, quia in ipso condita sunt omnia, visibiha et in-

visibilia. Quia ergo sunt dii falsi visibiles , ideo dictum

est : « Invisibili soli Deohonor et gloria ^^ » Etsi enim est

creatura invisibihs non tamen deus nobis est. Sed et si
non dictum esset « Soli Deo » sed dictum esset: « Regi
: ;

»autem saeculorum, immortah iuvisibili soh honor et ,

»
gloria^: quis
» Honor ergo et gloria
nisi Deusesset!
soh Deo, qui Deus invisibihs est, non qui solus invisibi-
lis :
quoniam est, ut diximus, et creatura invisibihs. Item
quaeri potest dictum sit « Deum nemo vidit un-
quomodo :

^
»
quam : » cum ejusdem Domini verba sint, Nescitis

< 1 Tim. I, I
7.
— 2 coloss.
r, i6.
— ^ , xlm. r^ t^.
— * Jban. r, t8.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. JI. 9I
quia Angeli eorum semper vident faciem Patris mei qui
in coelis est*? Quae sententia vos redarguit,
qui nescitis
quemadmodum dicatis invisibilem Patrem. IlJud autem
« Non
quod ait quia Patrem vidit quisquam
: nisi ,

» est a Deo, liic vidit Patrem ^ , » ad homines referri

qui
potest quod dictum est Quisquam. » Et quia ipse
« :

liomo crat qui tunc loquebatur in carne ita hoc dixit, ,

ac si diceret Non quia Patrem vidit quisquam hominum,

:

nisiergo: sicut dictum est « Quis

sapiens et intelhget :

» haec ^ ? » Non enim et de sanctis

Angehs id accipi po-
Unde Apostolus de invisibih Deo apertius posuit
tcst. :

«
Quem nemo hominum vidit, nec videre potest. » Non
enim ait, nemo sed, « Nemo hominum : » Ubi osten- '^.

dit
quemadmodum intelligi debeat quod dictum est:
« Deum nemo vidit unquam ; nemo hominum
» id est, :

sicut, Nemo ascendit in coelum^; cum Angeh soleant il-

luc ascendere, quia solent inde descendere. Nec tamen

Apostolus dixit, Nemo hominum poterit videre Deum :

sed, « Nemo enim homo sed tunc cum
potest.
» Poterit
,

aelernum fidehum praemium videre Deum ^. Propter

erit

quod Joannes Apostolus « Dilectissimi, inquit, fihi Dei :

» sumus ,
et nondum apparuit quod erimus scimus quia :

» cum apparuerit, similes eierimus, quoniam videbimus

» eum sicuti est '^. » Quid ergo quod dicis, solumesse
est

invisibilem Patrem? quod frustra diceresetiamsi a solo Fi-

lio videretur. vero cum divina testentur Eloquia
Nunc
eum videri et ab Angehs, videndum etiam ab hominibus,
cum facti fuerint aequales Arigehs ^ quid est ergo quod ;

dicis. Ubi est

quod definire ausus es « : Minora videri a
»
majoribus, majora autem a minoribus non videri? Quod
<
Matih. xviir, 10. — 2 joan.
vi, 46.-3 psal. cvi, 43. — * 1 Tim. vi,

'^16.
-— 5 Joau. I, lU. — 6 I Tiiii. VI, 16. — ' I Joan. v, 2. — * Matih.
XXII ,
3o.
92 S. AUGLSTINI EPISCOPI

quidem postea perclidisti, quando vidcri aFilio confessus

esPatrem, cumetin ipsa substanlia divinitalis dicas Fi-
liumminorem, Patremque majorcm « Sed quid diclurus :

es dc Angclisj qai semper vident faciem Dei Patris ^? »

JNumquid propter regulamtuam, quam sine considera-

tione lixisti, putandi sunt Angeli Patre Deo esse majores?
2'^ Sed
elcganter te existimas invenisse quod diccres,
ubi aisti de Filio : « Vidit
ego Patrem, sed vidit incapa-
bilem. » Nec attendis, quia elsi vidit incapabilem, quem
sicut putas,
caperenon potuit; non tamen invisibilem,
quem videre potuit. Tu autem nobiscum non de capa-
bili et
incapabili ,
sed de visibili et invisibili, cum ista

dicercs, disputabas quia nec Apostolus ait, incapabili ;

:

sed ait « InvisibiJi soli Deo. » Unde boc testimonium pro

:

te adbibendum
putasti, ut binc etiam decolorares Filium,
tanquam ipsc in Dci forma invisibilis non sit. Scd quo- ,

niam veritate convictus, ctFilium confessus cs invisibi-

lem, praeparasti tibi,quantum exislimo, sic diccrc, in-

visibilis invisibilem genuit :

quomodo dixisti : « Potens

potcntem : » ut cum discutereris ,

boc a te quomodo
diccretur, rcspondcres ,
Invisibilior invisibilem genuit ,

sicut potentior et caetcra

potentem, sapientior sapientem,
tua. Sed quam sapienter ostendisti Filio incapabilcm
Patrem, Filium vcro capabilcm Patri. Dixisti enim « Yi- :

dit ergoPatrem, sed vidit

incapabilem. Patcr autem ,
inquis, sic videt Filium , ut tenens in sinu suo ct ba-
bens. » Sic non sapiunt, nisi qui carnaliter sapiunt.

Sinum*quippe tibifingis, ut video, aliquam capacitatcm

majoris Patris, qua Filium minorem capiat atque conti-
neat: sicut bominum corporaliter capit domus, autsicut
sinusnutricis capit infintem. Ergo intcr mirabilia Cbristi
et hoc deputabitur, quia in forma scrvi crevit, et major
*
MaUb. xvni, 30.
 CONTRA MAXIMINCM AftlANUM, LIB. II. ^3
est factus quam in forma Dei fucrat, ut cum prius por-

tarctur iii sinu Patris, nunc sedeat ad dexteram Patris.

Abjice ista puerilia vel anicularia phantasmata de corde

tuo : et sinum Patris ideo dictum accipe, ut intelligatur
iste gcnitus, ille
genitor; non ut ille major, hic rainor.

Nam si
incapabihs est Pater, FiHus vero incapahilis non
non veraciter dictum est « Omnia
est, :
quae habet Pater,
» mea sunt^ »
quandoquidem lespondcri ei potest Ecce
: :

incapabihtatem habet Pater, quae non cst tua. Scd quo-

niam vcraciter dictum est quod vcritas dixit et omnia :

qutc habct Pater, Fihi sunt; non potest non esse Fihi
quantacumque sit incapabihtas Patris. Et hanc Domini
scntcntiam ,
ubi ait: « Omnia quae Kabet Pater, mea
» sunt
tanquamrectissimamrcgulam ad vos,sivecon-
: »

vinccndos, sive quod magis cupimus, corrigendos, per

multa adhibere debemus ut ubicumque ahquid tribui- :

tis Patri quod Fiho dcncgatis, ipsara fidelissimam testem

contra eriores vestros, vel contra mendacia producamus.
Quid opus cst autem in eo tibi resistcrc, quod humanam
sapicntiam contendis esse visibilcm cum ipsam animam
;

humanam, quaest utiquein humana sapientia, invisibi-

lem csse concesscris? Sed quodhbet sentias de universa
invisibih creatura,
quantum ad Deum pertinet, de quo
inter nosagitur ,
satis tibi demonstratum est non essc so-
lum invisibilcm Patrem.
X. 1** Putas Dcum Patrem cum Fiho ct
Spiritu sancto
unum Deum csse non posse : times enim ne Pater solus
non unus Dcus, sed pars unius Deiqui constatex tri-
sit

bus. Noh timcrc, nulla fit partium in deitatis unitate di-

visio. Unus est Dcus Pater et Fihus et
Spiritus sanctus,
hoc est ipsa Trinitas. Unus est Deus dc quo dictum est ;
quia nuUus Deus nisi unus ct qui dixit « Audi, Israel, : :

*
Joan. XVI, if
 S. AiTxUSTINI EPISCOPl
94
« DominusDeustuusDominusunus est*. » Cui uni et soli

Deo servire nos sine ullo scrupulo agnoscimus quando ,

audimus et legimus Domiuum Deum tuum adorabis,

: «.

» et illi soli servies ^. » Neforte propterhsecverLa, Cliristo

cujusmembrasumus, vel Spiritui sancto cujus
templum
sumus^, servire nolimus, Domino Deo
siquoddictum est,
tuo soli servies ^, sic
acceperimus, tanquam de solo Pa-
tre, et ipsa Trinitate sit dictum. Vos autem, cum
non de
quaeritur a vobis, quem credatis esse de quo scriptum est :
« Dominus Deus tuui? Dominus unus est : »
llesponde-
Deus Pater est. Itemque cum quaeritur de quo Do-
tis,

mino Deo dictum sit « Dominum Deum tuum adorabis,

:

respondetis, de Dco Patre.

» ctilli soli servies : » rursus

Tunc vobis dicitur : Si Dominus Deus noster Dominus

unusest,
et bic Paterest,
quare vos facitisduos dominos
deosdicendoetiamChristumesse DominumDeum? Item
si
pater est, cui uni Domino Deo ac soliserviendum est,

quomodo obtemperatis huic praecepto, quitanquam Do-

mino Deo servitis et Christo? Neque enim illi soh servit,
qui servitet huic. Secundum fidem autem rectam qui- ,

cumque ipsam Trinitatem unum Dominum Deum esse

nostrum didicimus, profecto cum ei soli ea quae Deo de-

betur servitute servimus, Domino Deo soli nos serviret

confidimus.
2° « Ergo, inquis, Deus Pater pars est Dei ? » Absit. Tres
enim personae sunt Pater et Fihus et Spiritus sanctus et :

hitres, quia unius substantiae sunt, unum sunt, et summe

unum sunt, ubi nuUa naturarum, nuUa est diversitas vo-
luntatum. Si autem natura unum essent ,
et consensione
non non summe unum essent si vero natura dis-
essent, :

pares essent unum non essent. Hi ergo tres, qui unura

,

» I Cor. vitr, 4, ct Deut. vi, 4.-2 Matth. xv, ao. — ' i Cor. vi, i5
et m, 17.
— ^Deut. VI, i3.
 . COMRA MAXIMINUM ARIANUM, I.IB. If.
g5
suritproptevineffabilem conjunctionem deitatis, quiainef-
fabiliter copulanlur, unus Deus est. Porro autem Chris-
tus una est geminse substantiae, quia et Deus et
persona
bomo Nec tamen Deus pars bujus personoe dici po-
est.

test
alioquin Filius Dei Deus antequam susciperet for-
:

mam servi, non erattotus, etcrevit cum homo divinitati

ejus accessit. Quod si in una persona absurdissime dicitur,
quia pars rei ulhus esse non potest Deus quanto magis ;

pars Trinitatis esse non potest quicumque unus in tri- ,

bus? Deinde ubi ait Apostolus a Qui adhseret Domino , :

» unus spiritus est ^. » Numquidhujus uniuspars estDo-

minus. Si enim hoc dicimus , quid ahud dicere depre-
hendimur quod augeatur adhoerente homine , et
,
nisi

recedente minuatur? in Trinitate igitur quae Deus est,

et Pater Deus est, et Filius Deus est, et
Spiritus sanctus
Deus est, et simul hi tres unus Deus nec hujusTrinita-
:

tis tertia
pars est unus Deus : nec major pars duo quam
unus est ibi ; nec majus ahquid sunt omnes quam sin-

guh? quia spiritahs, non corporahs etmagnitudo. Qui «

^
qui autem non potest, cre-
» » :
potest capere, capiat
dat, et oret ut quod credit intelligat. Verum est enim
quod dicitur per
Prophetam : « Nisi credideritis , non
» ^. »
intelhgetis
3° Tu nempe dixisti Unum Deum non ex partibus
: «

esse
compositum. » Et quia de Patre hoc vis intehigi :

« llle est virtus est ingenita »

,
inquis , quod , , simplex.
Et tamen in hac simphci virtute quam muUa commemo-
raveris vide. Nam « Deus
,
superiora verba tua sunt :

Deum genuit , Dominus Dominum genuit ,

Rex Regem
genuit, Creator Creatorem genuit bonus bonum genuit , ,

sapiens sapientem genuit, clemens clementem, potens

potentem. » Cur ergo in virtute simpHci, quod est Deus,
17.
— ' Malih. XIX, la. — 3 isai.
vii, 9.
9^ S. ADGUSTINI EPISCOPl
non tiniuisti tot commemorare virtutcs? Ut enim omittam
quatuor quas loco superiore posuisti, et alias quatuor cli-
cam, quas enuntiaie usitatis nominibus possimus num- :

quid bonitas sapientia et clementia et potentia partes

et

sunt unius virtulis, quam simplicem esse dixisti? Si dixe-

ris , partes sunt :
simplex ergo virtus ex partiLus constat.
et simplex ista virtus te deljnienle uims est Deus. Unum
ergo Deum ex partibus
compositum esse dicis? INon dico,

inquis? Non sunt ergo partes : tamen quatuor sunt,

et
et una virtus est, eadcmque simplcx est. Si ergo in una

ctpartcs non invcnis

Patris persona, et plura invenis, :

quanto magis Patcr et Filius et Sj)iritus sanctus , ct prop-

terindividuam deitatem unus Deus est, ct proptcr unius-
cujusque proprietatcm trcs pcrsonae sunt, et proptcr sin-
gulorum perfectioncm partes unius Dci non sunt? Virtus
est Patcr, virtus Filius , virtus Spiritus sanctus. Uoc
verum dicis : scd
quod virtutcm de virtute gcnitam , et
virtutem de virtute proccdcntcm non vis camdcm babcre
naturam, boc falsum dicis, boc contra fidcm rcctam et
catbobcam dicis. j|
XI. Redis ut quoeras a me, quomodo sit invisibilis

Fibus , unde jam dixi supcrius , quod visum est dicen-

dum. Sed ob boc, inquis, Filius invisibiHs a tepro-
« Si

nuntiatur, eo quod oculis bumaniscontemplari non possit,

cur nonet coelcstcs Yirtutcs paritcr invisibilcs pronuntias,

quando nec ipsae obtutibus bumanis videri possunt? »

Ita hoc dicis, quasi possit ab bomine comprebcndi quis
ille sit modus, quo coelestes Virtutcs sunt invisibilcs ; aut
ad boc quaercndum esse debeamus intenti dicentc Scrip-
,

tura : ne quaesieris^. » Quod praeceptum ipse

« Aitiora te

contemnens, ausus es diccre Angelum vidcri ab Arclian-

gelo , Arcbaugelum ab Angelo non videri. Satis sit, quod
1 Eccli. xii, aa.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. 11.
97
oslendi non esse consequens , ut ideo credamus in forma
Dei visibilem Filium , quia scriplum est : « InVisibili
» soli Deo^. » Quod tu de Patre sic te demon-
accipere
straLas, tanquam sit, Filius invisibilis
et non cum eum
invisibilium creatorem Scriptura testetur. Verumtamen
restat ut dicas : Ambo quidcm invisibiles sunt, id est,
et Patcr ct Filius, sed Pater invisibilior est : ac sic dando

aliquid Patri quod non sitFilii, mendacem facias eum-

dem Filium dicenlem : « Omnia quae habet Pater ,
mea
» sunt^. »
°
1 Hoc et de potentia sapis , quod scilicet sit quidem

potens et Filius, sed potentior Pater Filio : ut auctoribus

et doctoribus vobis potuerit potentem potens, nec
po-
tucrit omnipotentem gignere omnipotens. Ac per hoc si
habct Pater omnipolentiam quam non habet Filius,fal-
suni estquod ait Filius « Omnia quae habet Pater, mea :

» sunt. » Deinde si
aliquid facit Pater, quod facere non
potest Filius,
merito dicitur potentior Pater quam Filius :
cum vcro dicat : « Pater facit, haec et Fi-
Quaecumque
» lius siinililcr facit^; » nonne melius auditur ipse quam
vos, mcliusquc ipsi crcditur docenti quam decipientibus
vobis ? Sed potentiam Pater , ifiquis , a nemine , Fihus
vero accepit a Patre. Fatemur et nos Filium ab illo acce-

pissc potentiam , de quo natus potens Patri vero po-

est :

tentiam nullus dedit, quia nullus cum genuit. Gignendo

enim dcdit potcntiam Pater Filio sicut omnia quae ha- ,

bct in substantia sua gigncndo dcdit ei qucm genuit de

,

substantia sua. Scd qureritur utrum tanlam quanta

ipsi
estpotenliam Pater Filio dederit, an rainorem ? Si tan-
tam non solum potentcm potcns, verumetiam
,
omnipo-
tenlem genuisse dicatur , credatur, intelligatur
omnipo-
tens : si minorem ,
quomodo omnia quae habct Pater ,
*
X Tim. I, 17.
— 2
Joan.xvi, i5. — 3 id, v, tg.

exxxvii. j
98 S. AUGUSTINI EPISCOPI
Filii sunt? Si Patris omnipotentia Filii non est quomodo ,

qaaecumque Pater facit, haec et Filius similiter facit?

quod ulique non potest si omnipotens non est. ,

^^ Ac per lioc quod ait Apostolus « Beatus et solus :

»
potens^
» non :
cogor de Patre tantummodo accipere;
sed de Deo , quod est ipsa Trinitas. Loqucns enim ad
Timotheum « Praecipio inquit , tibi coram Deo qui vi-
:
,

» vificat omnia et Christo Jesu, qui testimonium reddi-

» dit sub Pontip Pilato bonam confessionem ,
ut serves
» mandatum macula irreprehensibile, usque ad ad-
sine
» ventum Domini nostri Jesu Christi quem temporibus ;

propriis ostendet beatus et solus potens Rex regum et

» ,

» Dominus dominantium qui solus habet immortalita- ;

» tem et lucem inhabitat inaccessibilem ; quem nemo

,

» hominum vidit , ,
nec videre potest
cui est honor et
» , amen^.
gloria in saecula saeculorum » Nihil hic video
dictum quod non conveniat Trinitati. Sed ut nunc taceani
de Spiritu sancto quem nec saltem minorem Fiho Deum
,

vultis , quia omnino Deum non vuhis sufFicit ut vos esse ,

de Patre convincamus Mumquid enim quia dixit^

et FiUo.
j

Apostolus Testificor
: tibi
<c coram Deo qui vivificat om- I

» nia » Pater solus

: non et Fihus vivificat omnia? Si
,

dixeris Patrem solum vivificare omnia , I

quomodo ergo
'
quaecumque Pater facit, haec et Fihus simihter facit?
Quandoquidem Pater ut putas , rivificat omnia , quod ,

Fihus non facit. Deinde ubi ait : « Sicut Pater suscitat

» mortuos et vivificat ,
sic et Fihus quos vult vivificat^ : »
quomodo verum est, si Pater sine Fiho vivificat omnia?
Proinde quod addidit « Et Christo Jesu
qui testimo- :

» nium reddidit sub Pontio Pilato bonam confessionem » ;

de Fiho proprie dicere voluit quia Fihus quidem sicut :

Pater vivificat omnia : sed sub Pontio Pilato in forma

*
I Tim \i, i5.
— 2
ji,iij^ i3-2i. — 3
joan. v, 12.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, IIB. II.
99
servi Filium novimus passum fuisse 5 non Patrem. Deinde
subjungitur : « Ut serves mandatum sine macula irre-

prehensibile usque ad adventum Domini nostri Jesu

»

))Ghristi, quem temporibus propriis ostendet beatus et

)) solus potens
quem, : adventum Domini Christi,
» scihcet

« Ostendet ))
utique Deus , quod
non solus est Pater, quia
secundum veritatem non secundum vestrum errorem ,
,

Trinitas unus est Deus « Beatus et solus potens , Rex re-

:

))
gum et Dominus dominantium. » Numquid enim vel
vos dicere audetis Fihum non esse Regem regum et Domi-
num dominantium? De quo inter caetera scriptum est in
Apocalypsi Joannis : « Et ipse calcat torcular vini po-
» lentis, et in tunica et in femore habet nomen scriptum,
» Rex regum et Dominus dominantium^.-» Sed ne forte

dicatis, quod nomen Patris Fihus habet scriptum in veste

et in femore ; aho loco ejusdem hbri superius legitur :

« Et agnus vincet eos, quoniam Dominus dominantium

))est et Rex regum^. »
Quapropter secundum vos, duo
sunt Reges regum et Domini dominantium et contra vos :

est, si de Patre tantum ait Apostolus «Beatus et solus :

»potens, Rex regum et Dominus dominantium^. » Ve-

rum autem secundum rectam fidem ipsa Trinitas unus est

Deus « Beatus et solus potens , Rex regum et Dominus
:

qui solus habet immortahtatem et lu-

» dominantium , ,

» cem habitat inaccessibilem. » Et

quomodo erit verum :

«Accedite ad eum, et ihuminamini^; » nisi quia hoc

nemo potest , si de se quisque praesumpserit , sed si ipse
donaverit? Immortahtatem autem Deus habere dicitur
solus, quia est immutabihs solus. In omni enim mutabili
natura nonnuUa mors est ipsa mutatio , quia facit ahquid
in ea non esse quod erat. Proinde anima humana,
et ipsa

quae propterea dicitur immortahs , quoniam quahtercum-

>
Apoc. XIX, 16.
— 2 id,
j^vir, 14.
— 3 I xini.
vj, i5, — •*
Psal. xxxiir, 6,
100 S. AUGUSTINI EPISCOPI

que secundum modum suum nunquam desinit vivere ,

liabet tamen pro ipso suo modo quamdam mortem suam :

vivebat et peccat, moritur justitiae; si

quia sijuste pec-
catrix crat et justificatur , morilur pcccato : ut alias ejus
mutationes taceam de quibus longum cst disputare. Et
,

creaturarum natura coelestium mori potuit, quia peccare

potuit : nam
et Angcli peccaverunt , et doemones facli

sunt, quorum estdiabolus princeps. Et qui non pecca-

verunt , peccare potuerunt. Et cuicumque creaturae ra-
tionali praestatur ut peccare non possit , non est boc na-
turae propriae , sed Dei graliae. Ac per boc solus Deus
babet immortabtatem , qui non cujusquam gratia , sed
natura sua , nec potuit nec potest abqua conversione
,

niutari nec potuit nec poterit abqua mutatione peccare.

,

Quem secundum naturam qua Deus est, nemo bominum

vidit nec videre potest : sed poterit si ad
, abquando ,

illum numerum bominum pertinet de quibus dictum ,

est : «Beatimundicorde, quoniam ipsi Deum videbunt^.»

Cui Deo, id est, Patri etFibo et Spiritui sancto, quae Tri--

pitas unus est Deus , bonor et gloria in saecula saeculo-

rum, amen.
3" Absit autem ut , quomodo putas,
ideo sit Pater po-

tentiorJ^Fibo , quia crealorcm genuit Pater, Filius autem

non gcnuitcreatorem. Ncquc enim non potuit, sed non
oportuit.
Immoderata enim esset divina gencratio, si ge-
nitus FiUus nepotem gigneret Patri :
quia et ipse nepos,
nisi avo suo pronepotem gignerct ,
secundum vestram
niirabilem sapientiam impolens diceretur. Similitcretiam
ille si nepotem non gigneret avo suo, et proncpotem

proavo suo ,
non a vobis aj)pellaretur omnipotens : nec
si aller ex altero
implcretur generationis series, semper
nascerctur : nec eam perficcret ullus , si non sufTiceret
1
Matlli. V, 8.
 CONTRA WAXIMINUil ARIANUAI, LIB. II. 101
unus. Omnipotens itaque omnipotentem genuit Filiuui :

« Quoniam
quBecumque Pater facit , liaec et Filius simili-
« ter facit^. )> Filium quippe ipsura genuit utique Patris
natura, non fecit.

XIII. !*• In illo etiam testimonio, ubi ait

Apostolus :
^
« Soli
sapienti Deo ;
» non dissimilis error est vester : sed

quod vobis respondimus dc potentia, hoc eliam de sa-

pientia respondemus. Si enim dixisset Apostolus Soli :

sapienti Patri : nec sic inde Filium separaret. enim Num

quia in Apocalj^psi de Filio lcgitur : « Habens nomen
scriptum quod nemo
» scit nisi : » ideo Pater nescit
ipse^
boc nomen ,
a quo est inseparabiiis Filius ? Sicut ergo scit
et Pater quod nemo scire dictus^est nisi Filius, quia insd-

parabiles sunt : sic etiam si dictum esset : Soli sapienti

Patri ; simul intelligi deberet et Filius , quia inseparabiles
sunt. Cum vero non sit dictum Soli sapienti Patri sed , :
;

« Soli
sapienti
Deo » et Deus unus sit ipsa Trinitas ; :

multo est facilior nobis hujus solutio quaestionis ut sic ;

intelligamus solum Deum sapientem sicut intelleximus ,

solum potentem, id est, Patrem et Filium et Spiritum

sanctum qui cst unus et solus Deus cui soli servire jussi
, ^

sumus ne male intelligentes, vel potius non intelligentes,

:

contrabocprseceptum flicerevideamur, quia et Domino

Christo ea quae Deo debctur servitute servimus. Non enim
dictum est, Dominum Deum tuum Patrem adorabis ,
ct

et Filio
ilhplus servies; ut servire permitteremur ,
plus
tamen Patri tanquam majori, minusautemFilio tanquam
minori Deo : sed dictum est : « Dominum Deum tuum
» adorabis, etilli soli servies^; » soli scilicet omnipotenli,

soli Deo ; utvos

sapienti ,
nolentes acci-
repelleremini qui
pere unum solum Deum Patrem et FiHum et
Spiritum
*
Joan. V, 19.
— 2
Rom. xvi, 27.
— 3
Apoc. xix, 12. — * Matth. iv,

10, et Deut. v>, t3.

102 S, ACGUSTINI EPISCOPI
sanctum ,
unum Dominum Deum cui soli
et dicentes ,

serviendum est Deum Patrem et tamen

,
non csse nisi ,

etiam Filium Deum et Dominum confitentes apertissime ;

duos deos et dominos majorem unum minorem alterum

, ,

dicitis : et reos secundum errorem vestrum prse-

vos , ,

violati esse monstratis quia non solum ma-

cepti hujus ,

jori verumetiam
, minori, ea quae Domino Deo debetur
servitute servitutis.
2° Ubi autem dixit Apostolus : « Soli
sapienti Deo ;
»

cum scriberet ad Romanos, in fine

Epistolse sic loquitur :

« Ei autem qui potens est , inquit , vos confirmare secun-

» dum Evangelium meum ,
et
praeconium Jesu Christi;
» secundum revelationem mysterii temporibus aeternis
» taciti, manifestatiautem nunc per scripturam Prophe-
» tarum secundum prseceptum seterni Dei in obedien-
; ,

sapienti Deo per

» tiam fidei in omnes gentes cogniti ; soU
» Jesum Christum cui gloria in ssecula saeculorum ^. »
Hoc Ei qui potens est vos confirmare , soK sapienti
est ,

Deo gloria in saecula saeculorum. Quod autem interposi-

tum est « Per Jesum Christum » utrum soH sapienti
, ;

Deo per Jesum Christum accipi debeat ut scihcet solus ,

Deus sapiens per Jesum Christum sapiens esse intelhga-

tur, non participando sed gignendo sapientiam quod
, ,

est Christus Jesus an vero non per Jesum Christum sa-

:

pienti, sedper Jesum Christum gloria Deo soh sapienti;

videtur ambiguum. Sed quis audeat dicere per Jesum
Christum fieri ut sit sapiens Deus Pater cum secundum
, ;

substantiam suam non dubitandum sit eum esse sapien-

tem, potiusquesit substantia Fihi per gignentem Patrem,
quam substantia Patris per genitum Fihum? Restat crgo
ut soh sapientiDeo gloria sit per Jesum Christum , hoc
est, clara cum laude notilia , qua innotuit gentibus Deus
*
Rom. XVI, a5-27.
 CONTRA MAXIMINLM ARIAMM, LiB. II. 1 o3
Trinitas ideoper Jesuni Christum, quia, ut alia taceam,
:

ipse praecepit baptizari gentes in nomine Patris et Filii

et
Spiritus sancti^ ubi praecipue commcndata est hujus
:

individuae gloria Trinitatis. Deus itaque , quod est

ipsa
Trinitas, propterea solus sapiens recte dicitur, quia solus
sccundum substantiam suam sapiens est : non secundum
accidentem vel accedentem participationem sapientiae ,

sicut sapiens est rationahs

quaecumque creatura. Quod
vero additum est : « Cui , » ut diceretur , « Cui gloria , »
cum sufficeret si dictum esset : Ei autem gloria : inusi-
tatam nostrae hnguae indicat locutionem, non sensum quem
requiramus, vel de quo ambigamus, insinuat. Quid enim
sensui deperit, sidicatur, Ei gloria, cui per Christum
gloria ? Hoc est
namque , « Per Jesum Christum cui glo-
» ria ;
»
quod est ,
cui per Jesum Christum gloria. Sed
horum alter inusitatus, aker usitatus est ordo verborum.
XIV. loQuaerisame, «Si de substantiaPatrisestFihus,
de substantia Patris est etiam Spiritus sanctus , cur unus
Fihus sit ,
ct alius non sit Fihus ? Ecce respondeo ,
sive

capias ,
sive non capias. De Patre est Fihus , de Patre est

Spiritus sanctus : sed ille genitus, iste procedens : ideo

iUe Filius est Patris , de
quo est genitus ; iste autem Spi-
ritus utriusque ,
quoniam de utroque procedit. Sed ideo
cum de iHo Fihus loqueretur, ait «De Patre procedit^.» :

quoniam Pater processionis ejus est auctor, qui talem Fi-

hum genuit ,
et gignendo ei dedit ut etiam de ipso pro-
ceret Spiritus sanctus. Nam nisi
procederet et de ipso ,

non diceretDiscipuhs Accipite Spiritum sanctum^;» : «

eumque insufllando daret, ut a se quoque procedere sig-

nihcans, aperte ostonderet llando , quod spirando dabat
occuke. Quia ergo si nasceretur, non tantum de Patre ,

nec tantum de Fiho, sed de ambobus utique nasceretur :

^
Matlh. XXVIII, 19. — 2
joaQ^ xv, 26. — 3 id.
xx, aa.
104 S. AUGUSTINI EPISCOPI
sine diipjio filius dicerctur ainborum. Ac pcrhoc quiafi-
lius aniLorum nuUo inodo est ,
non oportuit nasci cum
de arabobus. Amborum cst
ergo Spiritus , proccdcndo
de ambobus.Quid autem inter nasci et procedere intersit,
de illa cxcellentissima natura loquens, explicare quis po-
test? Non omne quod proccdit nascitur quamvis omne ,

procedat quod nascitur; sicut non omne quod bipcs est

Lomo quamvis bipes sit omnis qui homo cst. Hasc
est,
scio distinguere autem inter illam gencrationem et hanc
:

processionem nescio, non valco, non sufficio^. Ac per hoc

quia et inefFabihs, sicut Propheta de Filio lo-
illa et ista

quens Generationem
ait :
cjus quis enarrabit ^? » ita
«

de Spiritu sancto verissime dicitur, Processionem ejus

quisenarrabit? Satissitergo nobis, quia non est a se ipso
Fihus, sed ab illo de quo natus est : non est a se ipso
Spiritus sanctus, sed ab illo de quo proccdit. Et quia de
utroque procedit, sicut jam ostcndimus; unde et Spi-
ritus Patris dictus est, ubi legitur : « Si autem Spiritus
» ejus
quisuscitavit (Ihristum a mortuis, habitat in
vo-
» bis : » et
Spiritus Fihi, ubilcgitur: «Qui autcm Spiri-
» tum Christinon habet,hicnonestejus'^. » Nonenimduo
sunt Spiritus sanctf, tanquam singuli singulorum unus ,

Patris, alter Filii; sed unus potius Patriset Filii dequo :

uno Spirilu scriptum est « Etenim in Spiritu uuo nos :

» omnes in unum
corpus baptizati sumus, sive Judaei sive
» Graeci, sive servi sive hberi, etomnes unum
Spiritum
»
potavimus ^, » Et aho loco : « Unum corpus et unus
» ^. »
Spiritus
Quid ergo haec Trinitas, nisi uniuscjusdemque sub-
2°
stantiae est? Quandoquidem non de ahqua materia veldc
iiihilo est Fihus, sed
dequo est genitus itemque Spiritus :

1 Beda vulgalus seu Florus ad Rom. viir. — 2 isai". t.irr, 8, — 3 Rom

nr, 9.
— ^ I Cor. xii, i3, — 5
Ephes. xliv.
 CONTRA MAXIMINpM ARIANUM, L1B. II. lo5
sanctus non de aliqua materia, vel de niliilo, sed inde est
undeproccdit.
Yos autem nec Filium de Patris suhstan-
tia genitum vultis et tamen eum nec ex nihilo, nec ex
,

sed ex Patre esse conceditis. i\ec videtis

aliqua materia,
necesse sit, ut qui non est ex nihilo , non est ex ali-
quam
qua re alia, sed ex Dei substantia esse non
Deo, nisi ex

possit,
et hoc
quod Deus
esse est de quo est, hoc est,
Deus de Deo. Quocirca Deus dc Deo natus, quia non aliud
sed natura coaeterna de Deo est, non est ahud
prius fuit,
est ille de quoest, hoc est, unius
quani ejusdemque na-
turoe, vel unius ejusdemque substantiae. Quod cum au-
ditis, quale cor habeatisignoro, quiputatisnos sic FiHum
dicere natum esse de Patre, quomodo nascuntur de corpo
-

ribuscorpora: etquoniam corruptibiliter ista nascuntur,

accusatis nos tanquam generationiUnigeniti, quae de Pa-

treestcorporalem passionem corruptionemquetribuamus.

Carnalibus quippe cogitationibus pleni substantiam Dei
de se ipsa gignere poss3 hoc pa-
Filium non putatis, nisi

tiaturquodsubstantiaquando gignitpatitur carnis. Er-

«

)jratis non scientes Scripturas, neque virtutem Dei *. »

,

« Ut simus in vero Fiho

Quando lcgitis :
ejus Jesu
» Christo ^ : » verum Dei Fihum Hunc autem
cogitate.
Fihum nuUo modo verum Dei FiHum cogitatis, si eum
natum essc de substantia Patris negatis. INum enim jam
erat hominis fiHus, et Deo donante factus est Dei FiHus;
ex Deo quidem natus, sed gratia, non natura? An forte

etsinonhominisFilius, tamen ahquajam erat quahscum-

que creatura,etinDei FiHum Deo mutante conversa est?
Si nihil horum, ergo aut de nihilo aut de aHqua substan-
tia natus est. Sed ne crederemus de nihilo esse Dei Fi-
Hum vos putare, jam nos ab ista sollicitudine Hberasti :
ailirmasti enim uon vos dicere, de nihilo esse Dei FiHum.
<
MaUh. xxn, 99.
— ^ i Joan. v, ao.
106 S. AUGUSTIiNI EPISCOPI
De aliqiia ergo substantia est. Si non de Patris : de qua,
dicile. Sed non invenitis. Jam igitur unigenitumDei Fi-
lium Jesum Cliristum Dominum nostrum de Patris esse
substantia nonvos nobiscum pigeat confiteri.
3*^ Pater
ergoet Filius unius suntejusdemque substan-
tioe. Hoc est illud Homousion,
quod in concilio INicaeno
advcr?us haercticos Arianos a catholicis Patribus verita-
tis auctoritate et auctoritatis veritate firmatum est :
quod
postea in Concilio Arimincnsi, propter novitatem verbi
minus quam oportuit intellectum, quod tamen fides anti-
quapepererat, multispauconum fraude deceptis, baeretica
impietas sub Lasreticoimperatore Constantio labefactare
tentavit. Scd post non longum tempus libertate fidei ca-
tbolicae pra^valente, posteaquam vis verbi, sicut debuit,
intellecta est, Homousion illud catholicae fidei sanitate

longe lateque defensum esf. Quid est enim Honioiision,

nisi unius
ejusdemque substantiae ? Quid est, inquam,
^
Honiousion, nisi, egoet Pater unum sumus ? Sed nunc
nec ego Nicaenum nec tu debes Ariminense tanquam
,

praejudicaturus proferre concihum nec ego hujus

aucto- ;

ritate,nectuilhusdetineris: Scripturarum auctoritatibus,

non quorumquepropriis, sed utrisque communibus testi-
bus, res cum re, causa cum causa, ratio cum ratione con-
certet. Utrique legimus Ut simus in vero Fiho ejus
: «

et vita aeterna ^. »
ipse est verus Deus
» Jesil Christo,

Utrique tanti ponderis molibusccdamus. Dic ergo nobis,

utrum iste verus Dei Fihus, ab eis qui gratia hhi sunt
denulla sub-
hujusnominisquadamproprietatediscretus,
ne
stantia sit, an de
ahqua? Non dico , inquis, de nulla,
de nihilo dicam. Ergo dc ahqua est quaero, de qua? Si :

non de Patris, aham quaere. Si aham non invenis, quia

agnosce, et Fihum cum
omnino non invcnis; Patris Pa-
*
Joan. X, 3o. — 2 j joau. v, ao.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. 11. IO7
tre Homousion confitere. Caro de carne nascitur, Filius
carnis de substantia carnis nascitur. Corruptionem de
medio toUite, passiones carnales a luminementisabjicite,
et invisibiliaDei per ea quae facta sunt intellecta cons-
picite^. Credite Creatorem, qui dedit carni carnem gig-
nere, qui deditparentibus veros carnis filios de carnissub-
stantia generare ,
ac sic filios cum parentibus unius esse
substantiae, multo magis potuisse verum gignere Filium
de sua substanlia, et unam cum vero Filio habere sub-
stantiam ,
manente incorruptione spiritali, et longissime
binc aliena corruptione carnaii.
4° Namde
anima quid dixeris, nescio. Verbaenim tua
sunt, ubi dicis « Nec enim ad animae ingenuitatem com-
:

paratis tantam illam magnificentiam sedad fragililatem ,

corporis. De corpore utique,inquis, nasciturcaro, corpo.

ralis filius : nontamendeanimaanimanascitur. »Postis-
tam quasi definitionem tuam, rursus affirmas animam fiHos
generare. Adjungis enim, et dicis « Si ergo nostra anima :

incorruptibifitergeneratet impassibiliter, nuliamsentiens

diminutionem, non aliquam, sed legitime
inquinationem
secundum jura divina generat filium sapientia consen- ,

sum accommodans corpori, ipsa integra manet, quaiito

magis omnipotens Deus » Et paulo post dicis Quanto
: :

»
magisDeusPater incorruptibilis incorruptibiliter genuit
» Jam
supra dixi nescire me quid volueris
FiUum? ,
de
anima intelligi de qua prius dixisti quod non nascatur
, ,

anima de anmia, etpostea, quod anima incorruptibiUter

gignat fiUum. Si animam gignit quomodo non nascitur ,

anima deanima? carnem, tu videris quomodo sit caro

Si
verus animae fiUus. Christus enim propter quem putasti
hanc adliibendam simiUtudinem, verus est Dei FiUus. Si
autem incorruptibiUter gignere animam fiUum sic accipi
^
Rom. 1, 20.
 108 S. AUGUSTINI EPISCOPI

voluisti,quomodoait Apostolus » In Christo enim Jesa :

^
per Evangelium ego vos genui cur non attenclis, quod
:

jam erant illoe animee in vetere vita, quasper Evangelium

renovando Apostolus genuit ? Verbum autem Dei Deus uni-
genitus Filius, sicut jam disputavimus, non prius aliquid
renovationc est generatus a Patre, sed cum Patre
fuit, et

semper fuit; sicut est semper atque erit mirabili atque

ineffabili modo genitus ab seterno coaeternus. Sed si ob
boc introduxisti banc dissimilem similitudinem, ut asse-
reres Deum Patrem incorruptibiliter genuisse noli labo- :

rare; confiteoromnino, incorruptibiliter genuisse Deum

Patrem sed quod est ipse genuisse. Iterum enim dico
,

bic, quod vobis saepe dicendum est Aut de aliqua sub- :

stantia natus est Dei Filius, aut de nulla. Si de nulla,

ergo de nihilo :
quod vos non dicere jam tenemus. Si de

ahqua, nec tamen de Patris, non verus est Fihus. Si de

Patris, unius ejusdemque suntPateret I'ihus. Quomodo
autem nihil Fiho subtraxit, utdicis,
si ejusdem substanliae

est, et tamen minor est, necsicut infans crescere potest?

5^* Jamvero de immortalitate Dei, quianon Patrem,
sed Deum qui et Pater est et Fihus et Spiritus sanctiis,
solum habere immortahtatem dixit
Apostolus, satis supe-
rius dispulavi, quando
ipsum Apostohcum testimonium
et posui totum, et
exposui.
6"
Disphcet tibi, quod aequalem Patri asserimus Fi-
hum quasi possit esse inaequahs, qui verus est Filius, non
:

natus ex tempore, sed gignenti coaeternus, sicut splendor

ab igne genitus gignenti manifestatur aequoevus. « Sed ha-
bet, inquis, Dei Filius auctorem Patrem. » Si propterea
Deum Palrem Deo Fiho dicis auctorem, quia ihe genuit,
genitus est iste ; quia iste de iho cst, non ihe de isto ; fii-
leor et concedo. Si autem
per nomen auctoris minorem vis
*
i Cor. IV, i5.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. II. 1
09
facere rilium, Patremquemajorem, nec ejusdem substan-
tiae Filium cujus esl Pater ; detestabor et respuam quia :

hominis in quantum est filius habet auctorem

et filius ,

de quo natus est, patrem ; nec tamen ideo non est ejus-
dem substantiae cujusestpater ;
etquod isteminor, ma-
jor est potest tamen ad formam patris valentiamque
ille,

pervenire crescendo, in
qua patrem propterea non omni
modo invenit talem , quia et ille defecit senescendo. Sic
enim necesse est varietur SKtate mortalitas , ubi tempora-
lis est, non aetcrna nativitas. Non autem illa sic est ,
ubi
neccrescitFilius, nec senescit Pater. Et ideo amborum
nonimparest aetas :
quia ubi est aeternitas, non est aetas:

ideo forma non impar amborum ; quoniam verus FiHus ,

qui non ut augeretur est natus, ne remaneret degener,

aequalis est natus. Sit ergo nativitate humana longe me-
lior et excellentior divina nalivitas
incorruptibili etinvio-
labiH generatione : non tamen sit deterior , diversitate
naturse.
Sed vitamFilius, inquis, accepit a Patre. ». Acce-
7°
«

pitsicutgenitus a gignente. « Omnia, inquit, quae habet

» Pater, mea sunt^. » Omnia ergo quae habet Pater, dc-
dit ille gignendo,
accepit iste nascendo. Nec dando ille

amisit quodhabuit; nec iste cum

etnonhaberetac- esset

cepit sod sicut

: ille
permansit habens omnia cum ea ,

quaehabet Filio dederit omnia sic

istenunquam fuit sine
;

omnibus, quae non egendo, sed nascendo accepit ut Fi-

lius:
quianunquam potuitessc nonnatus, et ea sine qui-
busnon est natus, et est immutabilis natus semper ha-
buit, quia semper est natus. Si enim aliquid eorum quae
habet Paler, non dedit Filio, falsum est quod ait Fihus :
« Omnia quae habet Pater,
sunt. Sed quia verum
mea »

est, prorsus omnia quae habet Pater dcdit, ut diximus,

 IIO S. AUGUSTINI EPISCOPI
ille gignendo, accepit iste nascendo. Ac per hoc dedit
ille vitam quia genuit vitam accepit : iste vitam quia na-
tusest vitasiminor, sidecolor, si diversa, non ergo quam
:

Pater habuit hanc dedit FiHo. Et quomodo verum est :

((
Omniaqusc habetPater, mea sunt? » Sed quis audeat
dicere, Yerum non est quod Veritas dixit? Quapropter ((

» sicuthabet Patervitam in semetipso, sic dedit et Fiho

» vitam habere in semetipso ^. » Sicut habet dedit, quod
habet dedit, qualem habet, talem dedit ; quantam habet,
tantam dedit. « OmniaquaehabetPater, Fihi sunt. » Non
ergo ahquid minus quam Pater habet , Fiho dedit nec ;

amisit Pater vitam, quam Filio dedit. Vivendo enim te-

nuit, quam gignendo dcdit. Vita est autem ipse Pater,

vita est ipse FiHus. Et ille quippe et iste id habet quod et

ipse : sed ille de nuUo vita, iste vita de vita , sed tahs

quahs illa, hoc omninoquod illa quia

tanta quanta illa, ;

verus est Filius, quia perfectus est Fihus, quia non est de-
gener ab uno Deo Patre Deus unicus Fihus. Patri ergo
aequahs est Fihus. Quidquid eum dicis a Patre accepisse,
fatemur et nos :
prorsus Pater dedit, Fihus accepit. Sed
cum Pater omnia quae habet gignendo dedit, sequalem
nihil minus dedit. Quomodo ergo
utique genuit, quoniam
tu dicis, quiaille dedit , ille accepit, ideo aequalem Fihum
Patri non esse : cum eum cui data sunt omnia, et ipsam
« Bea-
aequahtatem videasaccepisse? Scriptumestquidem
:

^
» tum est magis dare quam accipere » sed in hac vita ubi :

est , qua utique

melior est copia. MeHus enim est
inopia
habere, quam egere, et meliusest donare, quam accipere ;
erogare, quam mendicare.
Ubi autem qui dedit , gignendo
dedit qui accepit, nascendo accepit non inopi sub-
et :
;

ventum est, sed ipsa copia generata est. Nec potest qui
accepit ei qui
dedit esse inaequahs, quia et hoc accepit
ijoan.v, 16. — 2 A.ct.
XX, 35.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. II. 111
utesset sequalis. Niliil enim Patre minus haJ^et ille
qui
dicit : « Omnia mea sunt ^, » ^Equahs
quae habet Pater,
est igitur. Sed quia semetipsum exinanivit, formam servi
accipiens^, nonforraam Deiperdens ita factus est in ea- ;

dem forma oLediens usque ad mortem crucis, in qua

servi

paulo minus minoratus est ab angelis ^, ut Patri in forma

I)ei maneret aequahs quia non est forma illa mutabihs. :

8'' Quid itaque mirum est, si ea quse coramemoras di-

Ergo quae placita sunt Patri seraper ^? Et

cit : « ,
facio »

ad raonuraentura Lazari « Pater,

gratias ago tibi, quia
:

» audisti rae ; et ego sciebam quia semper rae audis, sed

»
propter eosqui circurastant dixi, ut credant quia tu me
» misisli ^. » Et iterum « Me :
oportet operari opera ejus
»
qui rae Et antequam panes frangcret «prius
raisit ^. » :

» Patri gratiasegit »
Sihisatquehujusmodi testimoniis
^.

id ostendere voluisses quod in forma servi Fihus minor ,

est Patre, et in ipsa forma Dei iste de illo ,

non ille dc
isto ; est
quod saepe significans, muha ita dicit, ut eum
non inteUigentes etiam in ipsa divinitate arbitrentur rai-
norera : sic teneres rectararegulam fidei, ut non contra-
diceres veritati ;
necper taha testiraonia oppugnares Evan-
gehura, sed doceres. Quee sunt enira placita Patris quie
non sunt et Fihi? Aut unde potest facere Fihus , nisi quac
placita sunt Patri, aquo habet orania in quibus aequahs
est Patri? Quoraodonon gratias agit Patri de quo est ,

praesertira in forma servi, in qua illo minor est? Quo-

modo non Patrem rogat ut homo, qui cura Patreexaudit
ut Deus? Quis autera Christianus ignorat quod Pater mi-

serit, raissusque sit Fihus? Non enim genitorem ab eo

quem genuit, sed genitum a genitoremitlioportebat : ve-

1
Jnan. xvr, iS. — ^
phJHp, n,
— 3 psal, virr. — * Joan. 29.
—
5
Id. XI, 41. — <5
IJ. IX, 4. — '
Matlh. xxvi, 26. — 8
Marc.
vrir,

viii, 6. —
y
Joan. vr, II.
IIQ S. AUGUSTINI EPISCOPI
rum liaec non est inaequalitas substanliae, sed ordo naturae :

non quod alter prior esset altero, sed quod alter esset ex
altero. Oportebat ergo operari euni qui missuscst, opcra
ejus a quo missus est: et quae sunt opera Palris, qucenon
sunt et Filii; cum dicatidem Filius : «
Quoecumque Pa-
ter facit, haec et Filius similiter fiicit^ ? »
Opcra tamen
))

Patris essedicit? non enim obliviscitur a quo sit : a Patre

quippe ut operator talium operum sit. Haec au-

illi est ,

tem vosita intelligitis, ut hinc etiam putctis Patrem Fiiio

esse
passcrem non cadcre in tcrram
majorem, quia dixit
sine Patris voluntate^, vohmtate Filii. An
quasi cadat sine
usquc adeo minorem vuhis Fihum, utnon habcatin po-
testate nec passeres? Scd si non vuhis huic rcgulae ac-

quiescere, ut
ubicumquc lcgcritis inauctoritatcdivinorum
Eloquiorum, quominor Patrc Filius videatur oslcndi, aut
ex forma servi dictum accipiatis , in qua vcrc rainor cst
Patre ; aut ideo dictum, quo non dcmonstrctur major vel
minor ullus esse ahero, scd dcmonstrctur csse ahcr cx al-
tero: sihuic, inquam, rectissimae regulae non vuhis ac-
certe tamcn verum Dci iMlium nuUa ralione
quiescere,
dicelis, si non cjusdcm substanliae cujus Patcr cst, cum
esse dicatis. Ut enimhumanum ahquiddicam proptcrin-
firmitatem carnahum cum homines duo sunt, pater et
;

fdius, si obediens ahqua existcnte causa

sit
patri fdius et
roget patrem, gratias agat palri, ahquo dcnique mittatur
a patre, ubise dicatnon venisse flicere voluntatcm suam,
sed cjus a quo missus est; numquid hinc ostenditur non

ejusdcm cujus palcr est esse substantiae ? Cur crgo ubi de

Fiiio Dei taha legitis, statim in tantum sacrilcgium corde

atque ore proruitis , ut veri Fihi Dei unam eamdcmque

cum Patre substantiam non est credatis atquc dicatis?
9<> Quid quod ctiam ihud commemorandum putasti,
»
Joan. V, 19, — ' Mallh. x, 29.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. II. Il3
quod manifestissime uthomoloquitur Potestatemhabeo
: «

))
ponendi animam meam , et potestatem habeo iterum su-
» incndi eam. Hoc enim prceceptum accepi a Patre meo^ ? »

Quid hoc adjuvat causam tuam? Numquid enim ahud

dixit, nisi : Potestatemhabeo moriendietresurgendi? Quod
itaque ait : « iNemo eam tolht a me, sed ego eam pono a
))
ine, et iterumsumo eam^ : »
quidintelligivoluit, nisi se
non fuissc moriturum , nisi ipse voluisset? Numquid ta-
mcnnisihomo esset,mori et resurgere potuisset ? Sic au-
tem introduxisti hoc testimoniuin ut praeloquereris , di-
,

ccns : c< Hic sane desuapotestate quam a Patreaccepit

et
)) dicebat : Potestatem habeo ponendi animam meam , et
)) eam : » tanquam si
potestatem habeo iterum sumendi
homo non animam. Ut homo ergo,
esset, positurus csset
non ut Dcus, accepit hanc potestatem quamvis non :

dixerit : aHanc potestatem,)) sed,

« Hoc praeceptum ac-
))
cepi a Patre meo. ))
Quis antem nesciatahud esse prae-

ccptum, ahud potestatem? Hocenim habemus in potes-

tate, quod cum volumus possumus. Praeceptum vero id
nobiscum agit, ut quod jam est in potestate faciamus :
si autem nondum est in
potestate, oremus nobis potesta-
tcm dari, ut quod praeceptum est
impleamus. Quocirca
si ca quoe apcrta sunt vehtis attendere, ut homo accepe-
rat hanc potcstatem. Sed propter contentiosos ego ad
iitrumque concludam Si ut homo accepit hanc potesta-
I
:

tem, nihil tibi prodesse hoc testimonium et tu vides quia ;

si hac potestate a Patre accepta , minorem Patre Fihum

cx
vis
probare, nec rios dubitamus, quod in quantumhomo
est Cbristus, minor est Patre si autem ut Deum vis ac- :

cepissc hanc potestatem, gignendo eum Pater aequalem

sibi,dediteiomniumrcrumtantam,quanta ipsi Patri est,
l
potestatem. Si enim minus habet in potestate ahquid quam
'Joan. X, i8. — ^ iijiJ.

cxxxvit. 8

i
l !
4 S. AllGUSTINI EPISCOPJ.

Pater, non suiit ejus omnia quee habet Pater sed quia ejus :

sunt, tantam procul dubio hahet potestatem quantam Pa-

aut ut liomo accepit, aut ut Deus :
terpreeceptum quoque
si uthomo, nulla quaestio est, quiaut homo est Patre mi-

nor si ut Deus non hinc ostenditur niinor quia nas-

: , ;

cendo id accepit, non indigendo. In Verho enim unico

Dei omnia praecepta sunt Dei, quse ille gignens dedit nas-
centi, non cum genuisset addidit indigenti: ac per hoc
tantum genuit quantus est
ipse; quia de se ipso genit Fi-
hum ,
et
perfectum genuit plenitudine divinitatis, non
perficiendum aetatis accessu. Sed humihus a te quaero ,

quare Fihum hominisqucmhhet hominem, si

praeceptum
accipiat a Patre,
non eum dicis aherius esse suhstantiae,
el Fihum Dei Deum ob hoc audes negare paternae esse
substantioe quia praeceptum accepit a Patre? Prorsus, et
a Patre accepit , et ejusdem substantiae est,
praeceptum
cujusestille qui dedit. Quis te contradicentem ferat, si ad
te audiendum homines palres fihique concurrant, ejusdem
utrique substantiae;
nec ideo filii degeneres, quod ita
eis dederint patres? Sed forte dicis
praecepta patres doc-
tos fihis indoctis dedisse praecepta. Refer nunc te ad Dei

Fihum, de Deo Patre natum Deum qui utique imper- ,

fectus est natus, si

prseceplum accepit indoctus. Quia
vero perfectus est natus, praeceptum dedit ille gignendo,

accepitiste nascendo. Nunquam

enim verus DeiFihusin-
doctus fuit : fihus aulem nunquam non fuit.
XV. 1° In forraa Dei Fihum et Deo
esse non negas,

Patri aequalem negas, majorem formam Patris

putans esse
quam Fihi, tanquara non habuerit Pater unde formam
suam compleret in Fiho, quem de se ipso genuit, non
fecit cx nihilo, non ex aho, aut si formam suam in unico

Fiho plcnam gignere potuit nec tamen genuit plenam , ,

sed minorem ; quid scquatur attendite, et in viam redite.

 CONTRA MAXIMIxXUAI ARIANUM, LIB. U. 115
ne cogamini Patrem invidum dicere. Dicitis Deum Fi-
lium, dicitis Dominum
; sed ut duos deos
dominosque
faciatis, contrar Scripturam clamantem : « Audi Israel, ,

» Dominus Deus tuus, Dominus unus est^. » Quid autem

in lioc sacrilegio vobis
prodest, quod Patri datis tantam
formam, quantam non datis Filio? Numquid si unus
major, alter est minor ideo non sunt dii et domini duo?
,

cupitis hoc errore sic dicite alium esse Pa-

Si carere ,

trem alium esse Filium, ut tamen simul ambos non duos

,

dicatis , sed unum Dominum Deum. Dicitis regem Fi-

lium de rege Patre utique natum nec intuemini in genere :

humano filios regum etiam si non sunt ex regibus reges,

,

esse tamen ex hominibus bomines; nec habere potesta-

tem cum patribus regiam et tamen eamdem tenere na- ,

turam. Vos autem Filio Dei regis regnum cum Patre

conceditis, et naturam paternam vanitate impia denegatis ;

eumque Deo Patri dicitis inaequalem qui non rapinam , ,

hoc est non alienum arbitratus est esse aequahs Deo^ ;

,

sed tamen non intendens quae sua sunt sed

quae nostra ,

sunt semetipsum exinanivit, non formam Dei perdens

, ,

sed.formam servi accipiens, in qua estPatri factus obe-

diens usque ad mortem crucis. 1q qua forma eum non
vultis sic agnoscere Patre Deo minorem ut in Deiforma ,

Patri non iiegetis aequalem. « Nos, inquis, dicti sumus

filii
gratia, non natura hoc nati ideo unigenitus est Fi- :

hus, quia quod est secundum divinitatis suse naturam ,

hoc est nalus Filius. Haec non tua solum verumetiam
» ,

nostra sunt verba. Cur ergo quem Dei Fiiium natura non

gratia confiteris, ejusdem naturae cujus Pater cst non esse

necquid maii abs te dicaturattendis? Nonne
conteiidis,
regis Dei FiUo paternum regnum auferres tolerabilius
quam naturam ?
»
Deut. VI, 4. — '
Philip. ii, 6.

8.
 Il6 S. AUGUSTINI EPISCOPI
2*^ De Spiritu autem sancto , quomodo et
ipse cle Deo
sit, nec tamen et ipse quoniam procedendo, filius sit,

nonnascendo legitur esse de Deo , jam superius, quan-

tum satis visum est, disputavi « Nos inquis, in Pa- :
,

trem Deum innatum naturam non accepimus. » Et tan- ,

quam rationem reddens cur Dei Patris non dicatis esse ,

naturam mox adjungis et dicis « Credimus quod ait

, ,
:

Spiritus est Deus^ » quasi Christus secun-

» Cliristus ,
:

dum id quod Deus est^ non spiritus sit, quem tamen ,

natura Filium esse dixisti. Non ergo Pater ideo natura non
cst, quia spiritus est. Sed forte quia natus non est , ideo
eum non vultis esse naturam putalis enim quod a nas-
; ,

cendo nalura sit dicta. Scitote ergo , quod unaquaeque res

esse dicitur per suLstantiam
,
utique per natu- hoc esse

ram. Certe si non putatis esse dicenduin , ejusdem

Filium
cujus Pater est esse naturae; dicite cujus Pater est esse
substantiae ad causam quae inter nos agitur , sufTicit no-
:

bis. Yerumtamen admonendi intueamini quod estis, ut

ait
Apostolus Hisquinatura non
: sunt
« dii, servistis^ » :

'

ubi certe nos Deo qui natura est Deus servire monstra- ,

vit. Yos ergo qui Deum Patrem non natura Deum esse

crcditis, ubi eum constituatis ,

advertite ; et si ullus in

vobis pudor est , erubescite. Ecce nos dicimus vobis, non

servimus Deo qui natura non est Deus ; ne simus tales ,

quales fuerunt ilH quibus dictum est : His qui

natura non
sunt dii , servistis. Yos si tales esse vultis , petimus ne ve-
litis ,
et Deum Patrem natura Deum esse dicatis :
ejusque
sed natura Filium
Filium , quem non gratia , jam esse

dicitis, ejusdem naturae cujus Pater est non negetis, ne

nihilahud quam FiUum esse verum negetis. Quomodo
cnim et verum Filium vos profiteri; et Patri si-
dicitis ,

milcm non negarc , quando eum negatis unius cum Patre

*
Jocn. IV, 74.
— 2 ft Cor. m, x;.— 3 Galat, jv^ S,
 contrAl maximinum arianum, lib. II.
117
esse substantiae ? Sicut autem verum Filium indicat una
substantia, sic non verum diversa substantia. Quomodo
autem Filium Patri similcm dicitis ,
cui Patris suLstan-
tiam dare non vultis? Nonne similis homini est
pictura
vel statua ,
et tamen filius dici non potest quia diversa,

substantia est? Homo nempe ad Dei similitudinem factus

est; tamen quia nonest unius ejusdemque substantiee, non
est verus fdius; et ideo fit
gratia fdius , quia non est na-
tura. Si ergo vultis Dei Filium verum confiteri , prius il-
lum ac prsecipue dicite unius ejusdemque substantias , ut
tanquam verum Filium et Dei Filium per omnia similem
Patri esse dicatis. Nam quem substantiam putatis habere
diversam ,
plus eum dissimilem quam similem dicitis, et
omnino verum Filium denegatis. Nam vultis nosse ad os- ,

tendendum verum filium quantum valeat una eademque

substantia etiamsi fdiushominisbomo in quibusdam si-
:

niilis. in quibusdam sit dissimilis patri; tamen quia ejus-

dem substantiae est negari verus fdius non potest et quia

, ;

verus est filius negari ejusdem substantiee non potest. Vos

,

autem ita dicitis verum Dei Filium similem Patri, ut sub-

stantiae velitis esse diversae,
per quam solam potest filius ve-
rusostendi. Nam duo veri bomines, etsi nullus eorum fi-

]ius sit alterius, unius tamen sunt

ejusdem substantiae : et

homo autem aUerius hominis verus fihusnuUo modo po-

test nisi cjusdem cum patre esse substantiae , etiamsi non
sit
per omnia similis
patri. Quocirca verus Dei Fihus et
unius cum Patre substantiae est , quia verus Fihus est ; et

per omnia est Patri simihs quia Dei Fihus est. Neque
,

enim sicut contingit in fdiis hominum vel quorumcumque

animahum, ita fas est dicere, verum Dei Fihum substan-
tiae
quidem unius esse cum Patre sed non pcr omnia si- ,

milem Patri. Nicaenum igitur tenete nobiscum coacihum,

si vukis Christum dicere verum Dei Fihum.
Il8 S. AUGUSTINI EPISCOPI,
3° « Diversas ,
incjuis ,
accusamur dicere naturas. ^ Et
quid aliud dicis de Deo Patre et Deo Filio , quid aliud
dicis? An ideo putas ab ista accusatione purgari, quia
continuo subjungis dicens : « Hoc scito quod nos dici-
mus, quod Pater Spiritus Spiritum genuit , ante omnia
saecula Deus Deum genuit? » Hoc quidem dicitis , et ve-
rum dicitis : sed hoc tacuisti , quod falsum et execrabile
» verum dici-
Spiritus enim Spiritum genuit,
dicitis : «

tis : sed hoc verum ea inlentione vos dicitis , quia etiam

diversae naturae dicitur spiritus. Nam diversas naturae
sunt SpiritusDei , sive Spiritus Deus ,
et
spiritus homi-
nis, et tamen uterque dicitur spiritus. Item diversae na-
turae sunt spiritus hominis et spiritus pecoris , et tamen
nihilominus uterque spiritus dicitur. Item dicitur, Deus
Deus et dicitur deus homo sicut dictum est Dii estis.
,
:
,

Et sicut datus est deus Moyses Pharaoni. Et cum sit Dei

et hominis diversa substantia tamen uterque appellatur
,

Deus ^. Prorsus veraciter arguimini quamvis dicatis de ,

Deo Patre et Deo Filio : «

Spiritus Spiritum genuit,
» na-

turas tamen diversas dicere et quamvis dicatis « Deus

: :

Deum genuit , » etiam sic non recedere a diversitate na-

turae, quia nonper omnia similem Patri esse dicitis Fi-
lium. ISam si
per omnia similem diceretis, consequenter
intelligeremini , quod eos diceretis etiam unius ejusdcm-
esse naturae sive substantiae. Si ergo ab hoc crimine
que
objicitur , Dei Patris et Dei Filii vos
dicere
quod vobis
naturas esse diversas , purgare tc cogitas : sicut dicis :
» ita dic,
Spiritus- Spiritum genuit ; Spiritus ejusdem
naturae sive substantiae spiritum genuit. Item sicut dicis :
« Deus Deum genuit; » ita dic, Deus ejusdem naturae
Deum genuit. Hoc si credideris ,
sive substantiae et dixe-

ris, nihil de hac re ulterius accusaberis. Si autem hoc

1 Psal. Lxxzi, 0| elExod. vii, x.
 CONTRA MAXIMINtJM ARIANUM, I.IB. II. II Q
non dixeiis
, quid prodest quia dicis : « Yerus innatus
Pater vcrum genuit Filium? » Cum procul dubio verus
Filius non sit, si non est unius ejusdemque substautiae
cum illo
qui genuit.
4" Dicit quidem Filius ad Patrem : « Haec est autem
» vita aeterna ,
ut cognoscant te solum verum Deum ,
ct

»quem misisti Jesum Cbristum^ : » id est ,

te et
qucm
misistiJcsum Christum, cognoscant solum verum Deum.
In quibus verbis vos solum Patrcm non cum Filio verum

accipientes
Deum , quid aliud quam Filium negatis ve-
rum Deum? Quia vero Pater et Filius ,
non duo dii ,
scd
unus est Deus ; sine dubio
verus est Deus, et ad- et Filius

juncto Spiritu sancto solus est Dcus. Neque enim movcre

nos debet, quod nominatus non est hoc loco Spiritus
sanctus tanquam non sit Deus, aut non sit verus Deus.
,

Taleest enim hoc quale si quis dicat, nescire Christum

ca quae Dei sunl ; quoniam dixit Apostolus sic : « Et quse
» Dei sunt , nemo scit nisi » Hoc est enim ,
Spiritus Dei.
« Nemo scit nisi Dci^ : » est : Solus ea scit
Spiritus quod
Spiritus Dei. Sicut ergo
ab hac scientia , quam non ha-
bere nisi
Spiritus Dei dictus est, non excluditur Chris-
tus : sic ab eo quod Pater et Christus dictus est solus ve-
rus Deus ,
non excluditur Spiritus sanctus. Sic et nomen
illud quodin Apocalypsi nemo nosse dictus est^, nisi ipse

qui hoc habebat scriptum , id est, Christus , noverat uti-

que et Pater , quod negare non potestis : noverat et Spi-
ritus sanctus, etiamsi negctis.
«
Spiritus enim omnia
» scrutatur ,
eliam akitudines Dei^. »
Nisifortequia scru-
tator dictus estnegatur apprehendere negetur crgo
,
:

Deus apprehendere corda et renes hominum. Scriptum

cst enim : « Scrutans corda et renes Deus^. » Ita ergo
*
Joan. XVII, 3. —^ , Cor. ii, 1 1. — 3
Apoc. xix, la.
— * i Cor. n, lo.
— * Psal.
10,
VII,
IQO S. AUGUSTINI EPISCOPI
dictus est solus verus Deus Pater et Jesus Cliristus ut ab ,

hac veritate deitatis nullo modo alienaretur Spiritus sanc-

tus. Non autem Filius ut tibi videtur « Solum poten^
,
:

tem, solum sapientem, solum bonum Patrem dicit esse

Deum^. » Deus autem unus et solus est ipsa Trinitas ut ,

ostendunt ea quae superius jam saepissime diximus.

5° « Quod autem non proficientem sed perfectum ,

Deus Pater genuerit Filium Deum » verum dicis. Sed ,

quod ipsam Filii

perfectionem , perfectioni Patris
non vis

aequare ,
hoc falsum dicis ,
et veritati
qua verus est Filius
contradicis. c( Homo enim si
posset , inquis , perfectum
mox generare filium, non parvulum generaret, quicoaug-
mentatis annis tandem aliquando sui genitoris impleat
voluntatem. » Yerissime omnino contra te loqueris. Sed
ut contra te non sit
quod loqucris , agnosce aequalitatem
Patris et Filii. Quia et homo si
posset ,
filium mox gene-
raret sequalem ,
nec expectaret annos
per quos in fornia ,

fihi
posset voluntas ejus impleri. Deus ergo cur non eequa-
lem genuit FiHum, cui nec anni necessarii fuerunt per
quos idimpleretur, necomnipotentiadefuit? An forte no-
luit? Ergo
quod absit, invidit Sed non invidit aequa-
,
: :

lem igitur genuit. Ac per hoc unius ejusdemque substan-

tiae :
quandoquidemhomo,quipropterea quianon potest
non ejusdem tamen substantiae gignit
gignit aequalem ,

fihum , cujus est ipse. Quod si non esset, profecto verus

fihus esse non posset. Quid est ergo
quod dicis « Pater :

talem genuit FiHum qualis et nunc est quahs et perma- ,

net sine line ? » Hoc bene diceres ,

si Patri asqualem ve-
rum FiHum non negares. Cum vero perfectum dicis, et
aequalem negas , et talem quaH*s cst natus sinc fine per-
manere non negas , procul dubio minorem Patre FiHum
mancre pronuntias. Ac per hoc nascitur
sine fine fiHus
^
Forte scd Deuni.
 CONTRA JIAXIMINUM ARIAJNUM, LIB. II. 121
liominis minor patre; et quia imperfectus nascitur, cres-
cendo ad formam pervenit patris natus est Filius Dei :

minor Patrc et quia perfectus atque immortaliter natus

;

est, nullum accipit incrementum, sed eum ipsa perfectio

a forma Patris in aeternum efFicit alienum. Ecce
quae
crcditis , ecce qufe dicitis ; ecce sunt , quod pejus est ,

quae docetis Sed in auditorum , inquis est arbitrio ,

: «
,

ut eligant alterum de duobus, aut obedientem Patri fi-

]ium ,Qui se exinanivit formam servi accipiens, cui et
c<

» Pater donavit nomen quod est

super omne nomen^ :
»

aut interpretationem tuam. » Prorsus auditores quibus ,

donat Dominus intellectum ,

non unum de duobus istis

eligunt, sed utrumque, idest, et obedientem Patri Fi-

lium, etinterpretationem, vel potius expositionem meam,
qua ostendi sic obedientem fuisse in forma servi , ut for-
mam non amitteret Dei ,
in qua aequalis est
Patri. Tu
vero vide quam contumeliose Filio Dei tribuas obedien-
tiam , cujus minuis in divinitate naturam.
XVI. r Quando autem a me audisti : «
Propter Ju-
daeos bumilitatis , non veritatis gratia ,
dixisse Filium ,

quod Deus ejus sit Pater ejus? » Hoc a me ita

nunquam
audire potuisti , sicut nunquam dixi : sed plaiic dixi,

propter forniam servi dictum esse. Sicut autem ipsa forma

servi vera, non falsa est, ita Patrem suum esse etiam

propter illam Deum suum , veraciter dixit, non bumiliter

fmxit. Quis enim est bumilitatis fructus ,
ubi detrimcn-
tum est veritatis? Tu autem istam certissimam veritatem
ita es refutare conatus ,
ut diceres ideo verba ipsa, qui-
bus Dominus « Deum meum et Deum vestrum^, » ad
ait :

formam servi non pertinere, quia eis verbis post resur-

rectionem usus est Dominus, quasi formam servi resurrec-
tione eonsumpserit ac non
potius in melius commutave-
,

'
Philip. II, 7.
— ^ Joan.
xx, 17.
122 S. AtGUSTlNI EPISCOPI
rit : mortuus est , ipse etiam resurrexerit ;
quasi noii qui
quasi non forma quae occisa est ipsa revixerit quasi non , ,

ipsa in coelum levata sit, in ipsa Dei Filius sedeat ad

dexteram Patris, in ipsa venturus sit ad vivos et mortuos
judicandos. Nonne clarissima contestatio est Angelorum
dicentium : « Sic veniet, quemadmodum vidistis eum
» euntcm in coelum^ ? » Cur
ergo post resurrectionem non
diceret Ascendo ad Patrem meum etPatrem vestrum,
: «

» Deum meumet Dcum vcstrum^ »

quando in eadem :

forma fuerat ascensurus propler quam ex tempore Deus

,

est ejus , qui sine tempore Pater est ejus?

Propter quam
formam non solum post resurrectionem verumetiam post ,

judicium subjectus erit ei, illi

subjecitomnia"'^. Quot-
qui
quot ergo testimonia posuisli, quibus probares dictum esse
Deum Christi, eum qui Paterest Christi, discuterequem-
admodum dicta sint, superfluum judico : scd a tefrustra
commemorata esse
puto quod nec tu debeas dubitare.
,

2** Jamvero illud ubi Dominus in eadem carne quam

resuscitaverat constitutus, et eumdem hominem gerens,
ait ad Discipulos suos : « Data est mihi omnis potestas
» in coelo et in terra euntes docete omnes gentes bapti-
; ,

» zantes eos in nomine Patris et Fihi et Spiritus sancti ,

» docentes eos servare omnia
quaecumquc mandavi vo-
» bis^ ; » ut
quid commemoraveris et
quid inde probare ,

volueris, prorsus nescio. INumquid enim ait Data est :

mihi a Deo meo potestas? Quod si dixisset propter ip- ,

sam humanam formam dictum fuisse ambigi non debe-

ret. Quia vero non dixit quid isto lestimonio volueris
,

agere, non intelhgo. Imo inteUigo te id egisse, ut abun-

dantius loquereris. Si enim tanquam Deo data est haec

potestas , nascenti cam Patcr dedit non indigenti quia

:
,

icl. I, II. — ^Jom. X», 17. — * I Cor. xv ,

»8. — *MaUh.
xxvm ,18.
 LTB. II. 123
gignendo dedit , non augendo. Si vero tanquam liomini
data est haec potestas, quid habet qu^estionis? An forte
nos admonere voluisti ,
quod baptizari Dominus jusserit
gentes in nomine Patris et Fihi et
Spiritus sancti? Ubi au-
disunum nomen, et unain non vis intelhgere deitatem.

Quod autem dicis, et ante incarnationem Christi,

3*^

Patrem dictum esse Deum ejus quoniam scriplum est ,

:

« Unxit Deus , Deus tuus^ » longe antequara Christus

te , ;

venisset in carne ita-ne non intelhgis in prophetia esse

:

praedictum, tanquam fuerit factum quod erat futurum?

An non sic in prophetia ait ipse Dominus : « Foderunt
w manus meas et ^
pedes ; » et caetera quibus passionem
suam tanto ante praenuntiavit et quod futurum fuerat , ,

tanquam jam factum esset cxpressit? Dictum est ergo in

prophetia rerum futurarum tanquam locutione rerum ,

praeteritarum
« Unxit te Dcus Deus tuus oleo exulta-
:
, ,

» tionis
prse participibus tuis^ : » parlicipes ejussignifi-
cans, qui futuri fuerant servi ejus , socii ejus, amici ejus,
fratres ejus, membra
ejus. Praedictum est ergo quod fu-
turum ut ungueret Deus Christi hominem Chris-
erat ,

tum : qui tamen sic factus est homo , ul maneret Deus.

Ungueret autem , non visibili et corporali oleo , sed Spi-
ritu sancto, quem Scriptura nomine olei exultationis ,
figurata, ut solet , locutione significat. Dixit autem :
« Unxit; » non dixit : Uncturus est :
quia in praedestina-
tione jam factum quod suo tempore futurum erat.
erat,
Ubi tu timens ne Spiritus sanctus quo unctus est Chris- ,

tus major videatur esse quam Christus quia revera ma-

, ,

jor est homine Christo qui enim sanctificat, eo qui sanc-

;

tificatur est major

,
hoc ergo timens voluisti oleo
:
,

exultationis eam laetitiam significatam videri, qua Filius

exultavit cum Patre, quando est condita creatura. Et
Psal. xuv, 8.-2 Id. XXI, i8.— 3 id. xuv, 8.
1
124 S. AUGUSTINI EPISCOPI
commemorasti ,
ut soles ,
testimonia causae tuasnon ne-
cessaria ,
de laetitia Patris ct Filii. Sed quid facturus es ,
quo iturus? Quomodo id quod est luce clarius, aut ne-
gaturus ,
aut in aliud quodcumque versurus es ,
cum re-
citatur tibi quod beatus Petrus in Apostolorum Actibus
dixit : « Hunc Jesum Deus Spi- a Nazaretb , quem unxit
» ritu sancto^. »Ecce quod propbetabatur, quando dic-
tum est « Unxit te , Deus, Deus tuus oleo exultationis »
:
,

vel « Oleo laetitiae prae » Deus enim

,
participibus tuis.
cui dictum est in eodem Psalmo « Tbronus tuus Deus, :
,

» in saeculum saeculi , virga directionis , virga regni tui ;

» dilexisti
justitiam, et odio babuisti iniquitatem , prop-
» terea unxit te, Deus , Deus tuus'^ : » a Deo Patre unctus
est Filius,
qui sic bomo
factusest ut maneret Deus, qua
unctione plenus erat, id est , Spiritu sancto. Propter

quod de illo scriptum est : « Jesus autem plenus Spiritu

» sancto reversus est a Jordane^. »

XVII. i** Dicis in persona Spiritus sancti non posse

« Omnia
suscipi quod de Filio dictum est :
per ipsum
» fiicta sunt ,
et sine
ipso factum est nibil^. » Et lioc ideo

quibus potueris persuadeas, quod vobis malc

dicis, ut

persuaaum est , Spiritum sanctum non esse creatorem ;

quasi legeris : Omnia per ipsum facta sunt sine Spiritu
sancto ; aut , Omnia per neminem facta sunt, nisi per ip-
sum. Quanquam si et tale aliquid legeres, sic Spiritum
sanctum ab bac operatione qua constituta est crcatura, ,

credere non deberemus exclusum sicut Fibus non cxclu- ;

ditur ab ea scientia de qua dictum est « Quae Dei sunt, :

quia non est

» nemo scit nisi » Si autem
Spiritus Dei^.
nominatus quod etiam pcr illum facta sit creatura ,
,

quando de Filio dictum est : « Omnia per ipsum facta

»
Act. X, 38. — 2 p^al. XLtv, 7.-3 Luc. iv, i. — "»
Joan. i, 3. —
^ I Cor, if, 1 1 .
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. II. 125
» sunt ;
» ideo
putas Dei Spiritum iion esse creatorem pro- :

cul (lubio ,
nec in ejus nomine poteris baptizatos dicere,

quiLus ait Petrus : «

Agite poenitcntiam ,
et
baptizetur
unusquisque vestrum in nomine Domini Jesu Christi^;
» »

quia non ait , et Spiritus saucti : nec in Patris nomine ,

quia nec ipse ibi est nominatus. Si autem etiam non no-
minalis Patre et Spiritu sancto , in nomine Jesu Cbristi

jussi sunt baptizari ; et tamen intelliguntur non baptizati

nisi in nomine Patriset Fiiii et
Spiritus sancti : cur non
sic audis de Filio Dei : « Omnia per ipsum facta sunt-; » ut
ct non nominatum
intclligasibi etiam Spiritum sanctum?
2^ Nam
qaid excellentius in creaturis quam Yirtutes
coelorum? Scriptum est autem « Yerbo Domini coeli fir- :

» mati sunt, et Spiritu oris ejus omnis virtus eorum^. »

Dixeras nempe non taliame reperire in Scripturis divinis,
quibus Spiritum sanctum sequalem asseram Filio. Ecce
reperi ubi ctiam major possit videri nisi revocet pietas, ,

quae illum vcraciter confitetur aequalem. Nam utique ma-

jus aliquid sunt Yirtutes coelorum , quae firmatae sunt
Spiritu oris Domini , id est Spiritu sancto quam coeli
, ,

qui firmati sunt Yerbo Domini, boc est, unigenito Filio.

Sed si consulas veritatem ,
res utraque ab utroque firmata
est : et id
quod de uno dicitur et de altero tacetur , de

utroque intelligitur. Quid est autem inconsideratius ,

quam negare esse creatorem Spiritum Dei , cum Domino
dicatur : « Auferes spiritum eorum , el deficient , et in
»
pulverem suum convertentur : Emittes Spiritum tuum,
» et creabuntur, et innovabis faciem terrae^ ? » Nisi forte

minus idoneus erat Spiritus sanctus creandis rebus quae

fuerant defecturae ,
cum sit idoneus creandis quae sunt
sine fme mansurae. Paulo ante dixi, Quidest excellentiiis

in creaturis quam Yirtutes coelorum ? Quid dicam de

i
Act. ir, 38. — 2 joan. i, 3. — 3 Psal.
xxMf, G. — "*
Psal. ciix, 29, 3o.
\^G S. AUGUSTINI liPISCOPI
carne Greatoris Quandoquidem creator ipse per quem
?

facta sunt omnia, « Panis, inquit. quem ego dedero,caro

» mea est
pro mundi viia ^. » Quid ergo? Mundas per
Filium factus est, et creator est Filius caro ejus quae :

data est pro mundi vita, per Spirilum sanctum facta

est, et non est creator Spiritus sanctus ? Cum enim virgo
Maria dixisset Angelo promittenti ei fdium ,
« Quomodo
» istud fiet,
quoniam virum non cognosco ? »
Respondit
Spiritus sanctus superveniet in te
« et virtus
Angelus :
,

» Altissimi obumbrabit ;
propterea quod nascetur ex
tibi

» te sanctum , vocabitur Filius Dei ^. » Hic tu quod in ,

consequentibus quodam loco tuae prosecutionis adverti ,

assertre conabaris Spiritum sanctum praecessisse , ut
mundaret et sanctificaret virginem Mariam ; ac dcinde
veniretYirtus Altissimi, hoc est, Sapientia Dei , quod est

Christus^; et ipsa, sicut scriptum est, aedificaret sibi

domum^, boc est, ipsa sibi crearet carnem, nonSpiritus
sanctus. Quid est ergo quod ait sanctum Evangelium ?

« Inventaestin uterohabens de Spiritu sancto^. JNempe

»

obstructum est eos

loquentium iniqua ^. Si ergo cogitas
08 veraciter aperire, non solum Filium, verumetiam
Spi-'
ritum sanctum creatorem carnis Fihi confitere.
3*^ An forte dicturuses, eafactaesse
perSpiritum sanc-
'

tum quae commemoravi, id est, quod omnis virtus coelo-'

rum per eum firmata sit quod per eum creabuntur ho-
,

mines denuo, qui primo ita creantur ut convertantur in

pulverem suum, quod ipse carnem opcratus est Christi,
(nam de"animano]o ahquiddiccre, cujus difiicilhma quaes-
tio
est); et si quid
ahud per Spiritum sanctum creatum
potuerit inveniri non tamen omnia, sicut per unigeni-
:

tum Fihum, de quo dictum est: «Omnia peripsumflicta

<
Joan. VI, 36. — 2 Luc.
i, 34, 35. — 3 ,
Cor. a3. — "*
Prov. xx, i.
~ 5 Matlh.
I, i8.
— e Psal.
t.%h, ra.
i,
 CONTR\ MAXIMINUM ARIANUM, LIB. U. 1
27
» sant ^? » Si hoc dicis, nori times ne tibi dicatur, eo po-
tiorem esse Spiritum sanctum Filio, quod clegit sibi me-
liora quae faceret, nec facere inferiora dignatus est? Sed
hoc nisi qui desipit? Facta sunt ergo cuncta
quis sapit,
per Fihum: absit, ut Spiritu sancto ab hoc operesepa-
rato sicut de illis magnis operibus dictum est « Omnia
: :

» autem haec operatur unus atque idem Spiritus^; » nec

tamen ab hac operatione Filius separatur.
4 Magnum sane ahquid tibi dicere videris,
quia di-
cis : « Fihus eratin principio antequam ahquid esset, Pa-
principium. Ubi legisti, ut haec crederes?
tcr vero ante »

Unde prapsumpsisti, ut haec diceres, ubi nec auctoritas

ulla, nec ratio est? Quid estenim anle principium, quan-

doquidem quidquid ante esset, hoc esset

principium? Si
ergo Pater ante principium est ,
ante seipsum est quia :

et
ipse principium est. Quid est autem « In principio:

^
» erat Yerbum : » nisi, in Patre erat Fihus? Ft ipse Fi-
lius interrogatus a Judaeis quis esset , respondit : Prin- «

»
cipium, quiaetloquor vobis^. » Pater ergo princi-

pium non de ;
FiHus principium de principio :
principio
sed utrumque simul , non duo sed unum principium ;
sicut Pater Deus et Fihus Deus, ambo autem simul non
duo dii , sed unus Deus. Nec Spiritum sanctum ab
utroque procedentem negabo esse principium : sed haec
tria simul sicut unum Deum, ita unum dico esse pfin-

cipium.
^ «
XVIII. 1
Quid si audieris, inquis, Patrem dicentem :

« Tecum principium in die virtutis tuae in splendoribus

»sanctorum, ex utero ante Luciferum genui tc^? » Quid

promittis quid minaris, si audiero quod frequcnter
,
vel

audio, etfidehter credo? Sed hinc te nihil adjuvari, cur

*
Joan. I, 3,
— 2 I Cor. xii, 11. — 3 joan. i, i. — ^
Id. vui, uS.
—
5 Psal.
cix, 3.
1^8 S. AUGUST[]NI EPISCOPI

non videas, plurimum miror. Sive enim ex pcrsona sua

hoc Proplieta dicat ad Dominum Jesum, sive ex persona
Patris ad Filium cum ego ambas generationes Christi ,
,

et ex Deo Patre sine tempore, et ex homine matre in ple-

nitudine temporis accipiam, venerer, praedicem, non est
hoc testimonium adversum me. Sed moras innectere vo-
kiisse indicat te, uhi ego potius intelligo, quare « Ex utero
» dixerit, genui te
quiahoc ettu ex persona Patrisac-
: »

cipis dictum. Non enim quemadmodum corporis humani

sunt mcmbra disposita, sic hahet uterum Deus, sed
verhum translatum est a
corporaU ad incorporalem suh- "

stantiam,
ut intelhgeremus de Patris suhstantia genitum

unigenitum Fihum; ac per hoc quid aliud unius quam

ejusdemque suhstantiae ? Ego itaque hoc testimonium pro-
ferre contra te dehui : sed gratias ago quia commonuisti.
Considera ergo quantum mah sit, quod ejusdem suhstan-
tiae Fihum negatis ,
quem genitum confitemini ex utero
Patris, injuriam gravissimam facientes Deo, tanquam il-
hid quod ipse non esset, ex utero gignere potuisset. Nonne
sentitis vos generationem Dei credere vitiosam , praedi-
care monstruosam , qui
dicere audetis ex utero Dei pro-
cessisse ? Si autem hoc sicut dehetis
diversam naturam
horretis, respuitisque nohiscum , jam
tandem concihum
Nicaenum et Homousion Laudate ac tenete nohiscum. ,

2** Quis autem non videat defectum tuum uhi cum ,

audisses, me commemorante, in prophetia dixisse Chris-

^
tum suo Patri : « De ventrematris meae Deus meus es tu ;
»

ut intelhgeremus ejus naturas illum esseDeumquam Fi-

hus ipsius ex tempore de ventre matris accepit, Patrem
vero naturae ilhus quam de se ipse generavit : tu non in-
veniens quid responderes tamen ne taceres dixisti : « Ex
,

ventre matris natum profiteris Christum secundum car-

^ Fsal. XXI, II.
 CONTRA MAXIMINtM ARIANUM, tlB. II.
129
nem; » et addidisti: « Quod nec Judaei diffidunt. » Ac
deindc quoesisli : « Cur ista testimonia in medium non
proferantur, quaeillam nativitatem demonstrant in prin-
cipio, sicut etpraecedens nos, inquis, instruit testimo-
nium?» Quasi ego illam nativitatem Christi, non tem-
poralem ,
sed aeternam
quam dictum est « In
, propter :

»
principio erat non credam, nonpraedicem,
Verbum^, »

non amplectar sed tantum ex ventre matris natum asseram

,

Christum? Ecceego dico Deum Fihum de Deo Patresine

tempore genitum. Quomodo sit autem etiam Deus ejus
qui Pater est ejus, ostendi, propter hominem quem sus-
cepit, etin quo
natus estde ventrematris, sine concubitu
hominis patris. Ad quod probandum testimonium dedi,
ubi ait in
prophetia Patri suo : » De ventre matris meee
» Deus meus es tu '\ » Tu qui dicis me ex ventre matris
natum profiteri Christum, quod nec Judaei diffidunt, quasi
ego istam nativitatem Christi solam profitear noh per ;

inania conari evadere, et dic potius quare mihi non res-

ponderis, ubi
dicit Christus Patri : « De ventre matris
» meae Deus meus es tu. » Ad hoc enim quoniam vidisti
non te habere quod diceres ,
aham nativitatem quae Dei
de Deo est
interponendam putasti qua fugeres. Rogo
,

te , quando quid respondeas non habes quanto mehus ,

taceres?
3° «
Siproptercorpus, inquis, inquoseexinanivit,debi-
torem suo genitori, multo magis qui illum tan-
se sentit

tum ac talem genuit, necesse est ut eum veneretur, eique

offerat obsequium. » Quodhbet de veneratione
semper
et carnahter sentias, Pater ejus
obsequio FihiergaPatrem
nisi de ventre matris non est Deus ejus. Jam
ejus quan-
tum vis obsequatur Deo Patri Deus Fihus, quoniam vi-
deo te non intelhgere quanta sit in illa generatione geniti
*
Joan. I, I. — * Psal.
xxi, 1 1.

cxxxvii. 9
l30 S. AUGUSTINI EPISCOPI
et genitoris aequalitas, numquid idco est diversa natura

patris
hominis cthominisfilii, quoniam filius
obscquitur
patri
? Hoc est omnino
intolerabile in vobis,
quia de ob-
Filii
diversamvuhisprobare substantiam Palris ct
sequio
Fihi. Prorsus aha quaestioest, utrum sintuniusejusdem-
substantiae Pater et Mhus, et ahaquaestio est utrum
que
Patri Fihus obsequatur. Interim verum Mhum non ne-

gemus, qui nullo modo est vcrus Fihus, si non csi ij)sius ct
Patris una eadcmque natura. Dicitcergo Dcum Patrcm,
etDcum Filium unius cjusdcmquc cssc substanliae. Fxlor-
vobis divinitas, quod liumanilati donavit ipsa divi-
queat
nitas.Obscquiturhomo patri suo, de quo natuscsthomo,
tamcn obscqucndo cssenondcsinit homo. Ft si, non dico
honoratus ,
scd honoralior essctfihus gaudcret,
paritcr
noninvidcret : honorarct tamen ctiamihc patrcm,
pater,
etsi non parvulus, acccssu augendus jctatis, scd ci natus
essct aequahs. iEqualcm vcro, patcr potuissel, si homo
nullo dubitante gcnuissct. Quis crgoaudcatdiccrc Hoc :

nec Omnipotens potuit? Addo etiam, quia si possct homo,

majorcm se ipso mehorcmque gigncrct fdium scd ma- :

jus vcl mchus Dco quidcjuam. non potcst cssc, crgo ci vcruni
Fihum crcdamus aequalcm. Quod si dixcris: Fo ipso ma-
jor cst Patcr Fiho, quia dc nullo gcnilus, gcnuit tamcn
aequalcm; cito respondcbo Imo idco non cstmajur Patcr :

Filio, quia sequalcm gcnuit, non minorcm. Origuiis cnim

quaestio est, quis dcquosit apqualitatisautem, quahs aut
:

quantus sit. Proindc si admiltit ralio vcritalis ut rrquali

Patri Filiusobscquatur aequalis, non ncgamusobscquium ;

si autcm
per obscquium minorem natura vuhis crcderc ,

prohibcmus: nullomodo cnim DcusPatcrut habcrcunici

Fihi posset obscquium, vchct dcncgare naturam.
4^ Parentibus autem ut esset subditus Christus *, non
* Luc. 5r.
11,
 CONTRA MAXIMINUM ARIANCM, LIB. II. l3i
divinae tiiajestatisfuit, sedsetatishuiiianae. Frustra itaque
dixisli «Si parenlibusfuit subditusquoscreavit, quanto
:

niagis suo genitori qui cum lantum ac talcm gcnuit?»

Hcq^ondcrclur cnim tibi : Si parcnlibus fuit sulxlitus

proptcr pucritiam, quanto magisDco proptcr ipsam bo-

niiuis forinam; Quam formam cum immortalcm focerit,

non morte perdiderit, quid miraris si etiam post Jiujus

saeculi fmem subjectus erit in ea illi
qui ei
subjccit omnia ?
Tu autem non propter formam servi dicis Fibum Patri
cssc subjectum, sed quia eum tantum ac talem genuit, id
cst magnum Deum. (juamvis Patre ipso minorem : ubiet
Patri dcrogas, qui Filium sibi unicum, aut non potuit,
aut noluit gigncre arqualem ; ct ipsi Filio qui unicus Pa-
tri non
generatus aequalis, et idco pcrfcctus est natus^
est

ne unquam vel crescendo fieret, quod non potuit esse

nasccndo.
5** Non autcm, ut piitas , corpus tantum Filii, id cst,

corpus liominis, verumetiam bumanum spiritum Patri

dicimus cssc subjcclum ctsecundum id quod bomofac-
:

lus estintclligimusdictum :« Cum autem omniaijji sub-

jccla fucrint, lunc ct ipse Filius subjectus erit illi qui

»

» Secunclum id
>^ ci
subjccit omnia *. ((uod (Jbristuscst
caputct corpus :
caputscilicet ipsc salvalor([ui surrexit
a mortuis, et scdct ad dcxteram Patris ; et Fcclcsia quae
est
corpus cjus, jdcnitudo cjus^, sicutapcrtissimc dicit
Apostolus. Ac per boc cum omnia Cbristo subjccta fue-
rint, ct capiti ctcorpori erunt sine dubitatione subjccta.
Nam sccundum id quod sine tcmporc Dcus natuscst, ni-
bil
unquam poluit ci non esse subjcctum.
Yl. Scinms, quod noscommcmorandosputasti, « Ouia
» Pater non
judicat ((uemquam , sed omne judicium de-
» dit Fiiio. « Vcliem tumen diccrcs nobis , quomodo Pa-
» X
Cor. XV, a8. — ^ Coloss.
i,
i8,

9-
l3^ S. AUGUSTINI EPISCOPI
ter noii judicat quemquam ,
cum dicat ipse identidem
Filius : «
Ego non quaero gloriam meam ,
est
qui quaerat
» et judicet^ : » ut scias ideo dictum : a Pater non judicat
»
quemquam omne judicium dedit Filio^; » quoniam
,
sed

judicandis vivis etmortuisformahominis appareLit, quam

non habet Pater propter quod ait Propheta « Yibebunt
: :

» in
quem pupugerunt^. » Sed invisibiliter etiam Pater
erit cum eo quia inseparabilis est ab eo. Si enim non
,

sum solus,quoniam Pater mecum est^, ait ipse moritu-

rus :
quanto magis secum babebit Patrem de mortuis et ,

vivis judicaturus? Cum illo erit etiam Spiritus sanctus.

Quomodoenim deseret eum Spiritus sanctus in regali sede,
quo plenus regressus est a Jordane^? Quod itaque scrip-
tum est ad Hebraeos : « Nunc autem necdum videmus om-
» nia subjecta ei eum autem modico minus ab Angelis :

» minoratum vidcmus Jesum propter passionem mortis^; »

docere nos debet quomodo intelligendum sit quod scrip-
tum est ad Corinthios « Cum autem omnia iUi subjecta :

» fuerint^ : » quia secundum id dictum est quod factus

est homo, non secundum Deus. Sicergo in
id
quod est

homine apparens , in quo per passionem mortis minoratus

estmodico minus ab AngeHs^, vivos et mortuosjudicabit,
« Venite Patris mei ,
quando dicturus est :
,
bcnedicti
»
percipiteregnum^. Quo tu testimonio non homincm, »

sed Deum minorem suo Patre quasi probare voluisti : sed

sicut ab eis non probasti.
qui intelhgunt perspicitur ,

XIX» De autem gemitibus quia non

Spiritui sancti ,

ipse gemit, sed inspirans nobis desiderium sanctum nos

facit gemere quandiu peregrinamur a Domino, jam tibi
sufficienter respondisse me existimo. Et tales de Scriptu-

1 Joan. VIII, 5o.

— 2 jj,
y^ 22.
— 3 Zach. xn, 10. — * Joan. \vi 3. —
» Liic. IV, I. — 6
Hebr. i, 8. — ' i
Cor. xv, 28. ^ 8 y^f^\
,

^,,,^ g —
— 9 Matlh. XXV, 34.
 COjNTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. II. 1 33
ris sanctis locutiones, quantumsatis videbatur, ostendi,
quoniam sic dicitur gemere Spiritus sanctus, quia nos fa-
cit gcmere; sicut dixit Deus « iNunccognovi^, »quando
:

cogno:;cere hominem fecit. Non enim tunc cognoverat

quod tunc se dixerat cognovisse , qui omnia scit antequam
fiant. Ad quod te
respondere non potuisse , quid prodest
quia senlis, quando non consentis?
XX. 1 ° Jam etiam de verbis Domini ubi ait : «
Ego et
» Paler unum sumus^; respondere potuisse
» nihil te

monstravi. Sed ut hic quoque ostendam , si exempHs, ut

dicis , quibus ego usus sum , vis probare
qaomodo dic-
tum sit « Ego et Pater unum sumus; »et ob hoc com-
:

memoras apostohcum testimonium quod a me positum ,

cst, ubi ait « Qui adhaeret Domino, unus spiritus est^ »

: :

dic et tu : Cum adhaeret Patri Fihus ,

unus Deus est. Non
enim ait
Apostolus :«Qui adhaeret Domino, unumsunt;
»

Ego et Pater unum sumus: »sed ait

•
sicut dictum est « :

a Unus spiritus est. » Cum autem tu non dicas Cum :

adhaeret Patri Fihus ,

unus Deus est ; ut quid et tu adhi-
bes hoc Apostoh testimonium ,
ubi ait : « Qui adhaeret
Domino, unus spiritus est ; » nisi utteetiam a teproducto
teste convincam ? Nunc sahem distingue duo ista ,
quas
non poluisti ,
cum simul essemus , innostradisputatione
distinguere. Diligenteritaquc attcndequod dico. Quando
de rebus duabus aut pluribus dicitur, unus est vel una
est , quid unus vel quid una et de his quae
et additur ,

diversae de his quae sunt unius substantiae dici potest.

,
et

Diversae sunt enim substantiae spiritus hominis et Spiritus

Domini tamen dictum est « Qui adhoeret Domino ,
: et :

» unus » Unius autem substantiae sunt animae

spiritus est.
hominum et corda hominum; de quibus dictum est :
« Erat illis anima una et cor unum^. » Ubi autem dicitur
'
Geii. xxn, la.
— ^ Joau.
x, 3o.
— '^
i Cor. vt, 17.
— ^
Acl. iv, 3a.
l34 S. AUGUSTINI EPISCOPI

de diiotus aut plurlbus, unum suiit; nrc additur quid

unum sinl; nondivcrsoLMutclligunliir ,
scd uiiiusrsse sub-
Stanliae: sicutdictum cst «
Quiplaiititct(jui rigatunum
:

r> sunt*. » Et, a Ego ct Pater unum sumus-. » Tu autcm

quiPatrcmct Filium divcrsas viscssc substanlias, invcnirc
non potuisli, ubi de diversis substantiis dictum fucrit,
unum sunt. Et qui non visdiccrc : Cum fihus adhoeict Pa-
tri, unus Dcus cst; adhibuisti ct tu aposlohcum tcstimo-
nium quqd cgo adhibucram, scd adhibuisti conlra leip-
sum,ubi ait: « Qui adhceretDomino,unusspirituscst^. »
Si enim de bis
qui divcrsae substantiae sunt, rccte dici
potuit, unus spiritus estj quanto magis debis qui unius
substantiae suntrectcdicitur, unusDeusest Sibaecintcl-

ligis non tc ad ea respondissc jam pcrspicis, ct de con-

,

sensu voluntatisle inaniter tam multa dixisse cognoscis.

Etiam nos quippc iiicomp.irabilcm conscnsum vohintalis
atque individu^ cbaritatiSj Patris ct Fihi et Spiritus
sancti confitcmur, propier
quod dicimus : Haec Trinitas
urius cst Pe^s. Sed nos boc etiain, quoil vos non dicitis,

dicimus, propter unain camdcmquc naturam atque sub-

stantiam: Hi tres unum sunt. Hax si discrevcris , et con-
tentiosus esse nolueris, non
ad ea rcspondisse aHquid tc

jamvidcbis, ctdcbacquopstioncprocu] dubio jam lacebis.

2" Ubi aulcm dixitFihus Patri : Vcrum non quod <

» ego volo, sed

quod tu vis^ :
»quid teadjuvatquod lua
verbasubjungisetdicis ; «Ojlenditvcre voluntatemsuain.
subjectam suo gcnitori. » Quah nosncgcmus, bominis
voluntatcm voluntati Dci dcbcre essc subjcctam? Nam
ex natura Iiominis hoc dixissc Donnnum cito vidct. qui
locum ipsuni sancli Evangclii paulo altcnlius intuclur.
Ibicnim dixit : « Tristis
cit aniin.i niea usque atj mortcm ^. »

1 i Car iH, 8. -r 2
jpau. ^, 3o. — ^ i Cm\ vi, iS.
— * MalUi. xx\i,
39. ^ *Ibid. 39.
 CONTRA MAXmiNUM ARIANUM, LIB. II. l35

Niimc|i]ic]
ex natura uniciYerbiposscthocdici? Sedhomo
qui putas gcmerc
naturam Spirilus sancti, curnon etiam
naturam Ycrbi Dci unigcnili tristcm dicas esse potuisse?
lllc tamcn,ne
cpid diccrctur lale, non ait: Tristis sum ;
cjuamvis etiam si hoc dixissct, non nisi cx natura hominis

oportuissct intclligi, scd ait : 'Iristis est anima mca ;cfuam

sicut homo
uticjuc
habcbat humanam. Quanquam ct in
hoc quod ait « ^Jon quod ego volo » aUud se ostendit
:
;

voluisse quam quod humano corde non po-

Pater : nisi

tuissct, cum infirmitatem nostram in suum , non divinum,

sed liumanum
transfigurarct afFcctum. Horaine cruippe
nonassumpto,nullo modo Patridiceret unicumVerbum:
Non quod ego ^umquam enim posset immu-
« volo. »
tabilis ilhi nalura quidquam aliud velle cpiam Pater. Haec
si
distingucretis, Ariani haeretici non cssetis.

3" JNam et ilhidc[uod dictum est : « Dcsccndi de coelo,

» non ut faciam voluntateni meam ,
sed voluntatem ejus
»
qui me misit* quidem accipi eliam secundum
: »
potest
id c|uod est unigenitum Ycrbum; ut idcovoluntatem non
suam dixcrit esse quoniam de Patre est quid-
,
sed Patris ,

cjuid est Filius; autem de Fiho c|uidquid estPa-^

non est ,

ter secundum quod diclum est, et, « Mea doctrina non

:

cjus cjui me misit^ » quoniam Patris doc-

» est mea, sed :

trinaipse cst
quiPatrisestYerbum, etutique non est a se
ipso, sed aPatre. Ktrursus cum dicit
« Omnia
quaeha- :

» bct Patcr, Patri se ostcndit aequalcm. Non

mca sunt^ :

absurdum est tamcn; ut etiam hoc secundum id quod

homo fictus est, dixisseaccipiatur : « Desccndi de cc^lo,
» non ut faciam voluntatem meam
, scd voluntatcm ejus
»
qui me misit. » Sccundus enim Adam, qui tolht pec-
catum niundi , islo modo se discrevit a primo Aclam , per
»
Joau. VI, 38. — 2 Id.
vii, i6.
— 3 id.
xvi, i5.
l36 S. AUGUSTINI EPISCOPI

quem peccatum intravitinmundum^ :

quia istenon fecit
voluntatem suam ,
sed ejus a quo missus est, cum illc fe-
cerit suam non ejus a quo creatusest. Nec moveat quo-
,

modo Gliristus secundum id quod homo est, descenderit

de coelo, cum de matre quaein terra erat factus sit homo.
Hoc enim propter unitatem personae dictumest, quoniam
una persona est Christus Deus et homo. Proptcr qnod
etiam : ^^ Nemo
,
ascendit in coelum nisi qui de
, inquit .

» coelo descendit, Fihus hominis qui est in coelo^. » Si

ergo attendas distinctionem substantiarum, Fihus Dei de
coelo descendit^ Fihus hominiscrucifixusest si unitatem :

personge, hominis descendit de coelo, et Fihus

et Fihiis
Dei est crucifixus. Ipse est enim Dominus gloriae, de quo
» ait
Apostolus :
<^ Si enim
cognovissent, nunquam Domi-
» num gloriae crucifixissent ^. » Propter hanc ergo unita-
tem personae, non solum Fihum hominis dixit descendisse

de coelo, sed esse dixit in coelo, cum lo(jueretur in tcrra.

Nonergovoluntatem suam fccit, quiapeccatum non fecit:
sed voluntatem fecit ilHusqui eum misit. Tunc enim facit
homo voluntatemDei,quando facit justitiam
quoe ex Deo
est.

4° Nec sic arbitremur a Patre missum esse Filium ,

ut
non sit missus ab Spiritu sancto : cum vox ipsius sit
per
Prophetam Et nunc Dominus misit me, et Spiritus
: «

» ejus. » Hoc enim Fihum dixisse, indicant ca quae sunt

dicta superius. Nam sic ad ista verba perventum est :

« Audite me, inquit, Jacob Israel quem ego vocabo. et

» Ego sttm primus, et ego sum in aeternum, et manus mea

» fundavit terram, dextera mea solidavit coelum. Vocabo
» illos, et astabunt simul, convenient etiam universi ,
et

» audient. Quis illis nuntiavit haec ? Diligens te fcci vo-

» luntatemtuamsuperBabjlonia, uttollatursemen Chal-
» daeorum. Ego locutus sum , ego vocavi , adduxi illum
> Rom. V, 12, — 2 joan, ni, i3.
— 3 ^ Cor. ir,
8.
 CONTRA MAXIMINl^M ARIANUM, iS^ LIB. 11.

» et
prosperam viamejus feci. Convenite ad me, et audite
» ista. Nec enim ab initio in oLscuro locutus sum cum :

» fiebant, ibi eram. Et nunc Dominus misit et

me, Spi-
» ritus
apertius? Necsic apatreet Spi-
» Quidboc
ejus^.
ritu sancto missus est, ut se ipse non miserit : sicut a Pa-
tre ostenditur traditus ubi iegitur « Filio proprio
,
:
Qui
» non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum ^ • »
alio autem loco dc ipso Filio dicitur : « Qui me dilexit,
ipsum pro me ^. » Quomodo autem non
» et tradidit se

facit voluntatem suam « Sicut Pater suscitat

qui dixit :
» mortuos et
vivificat, sic et Filiusquos vult vivificat^. »
Et cum ei dictum esset : « Si vis, me mundare? res- potes
»
pondit :
Volo, mundare ^. » Et ad verbum continuo
factuni est quod velle se dixit. Sicut autem Filius facit
voluntatem Patris ,
sic et Pater facit voluntatem Filii.

Nam Filius dicit Pater, volo ut ubi ego sum, et isti

: «

» sint mecum ^. » Non dixit, Pelo, vel rogo; sed ; « vplo; »

ut isto volente faceret ille, sicut illo volente faciebat iste :

et non alia ille ,

alia iste sed quae ille , haec etiam iste.
;

» Pater facit, hsec et Filius similiter

Quaecumqueenim
facit^. »Yerba sunt ipsiusverbaveritatis sunt^ falsa esse
non possunt.
XXI. 1 o Suscipere te dicis quod protuli: « Nescilis quia
» ^
templum Dei estis, et spiritus Dei habitat in vobis ? »

Quod proposuisti dicere ideo dictum esse : « Quia in ne-

» mine habitat Deus ,
quem non ante Spiritus sanctus
sanctificaverit, atque purgaverit : » quasi templum Deo
habitaturo, non sibi, sanctificet et purget Spiritus sanc-
tus : Gum Deum
Apostolus hinc ostenderit ipsum esse ,

cujus nos dixerat templum :

quia non ait, Et Spiritus Dei
i
Isai. xLviri, 12-16.— 2 Roni.
virt, 82.
— 3 Galat. 20. — "*
Joan. v,
21. — 5 Mallh. vni, 2. — 6
j^j^y^ xvir, 24. — "^
Id.
11,

v, 19.
— ^ i
Cor.
iix. 16.
l38 S. AUGUSTINI EPISCOPI
sanctificat et piirgat vos , ut Deus habitet in voWs , secl
ait : « \)c'i liabitat iii vobis. »
S|)iritus Uii([uc iii leivp'o
suo Driis haliiti.t : nani (|uitl cst lcinj)luni Dci, ni.i b; ])i-
t;;culuin Dciaulcin ctiain tu conscqucutcr cssc
? Vidisii

Dcuni nostruin cujus suinus tcniplum : ct iioluisli aliucl

tcsliinoiiium comincinorarc cjiiocl |)roluli , « INescitis
(juia
»
corpus vc:slrum tcmplum in vobis Spirilus sancti cst,
» ^. » Jam crgo coniltcrc Dcum cssc
(jucin babctis a Dc^o

Spirilum saiictum. Ncc[ue enim nisi essct Dcus, babcrct

tcmplum , ct lem[)lum non manufactum, sc^d aedificatum
dc incmbiis Dei : (>bristus cnim supcr omnia est Deus
bencdictiis in saecula-,
cujusmcmbrasuntnostracor[iora.
Qui cniin dixit, « JNcscitis ([uia cor[)us v(^slrum tcmplum
» in vobis S[)iritus sancli cst? » ipsc dixit , « iNcscitis

c[uiacor[)ora vcslra mcmbra sunt (liirisli?

» » Ita-ne vcro

lapidii)us Salomon aedilicavit tcm[)luin,

cui de ligiiis
ct

Dcus est ct cui lcin[)luin axbficatur dc membris Obristi,

,

boc est, de membris Dci, Dcus non cst? (lum loc[ucns

dc Dco bcalissimus martyr Stcpbanus dixcrit; « Salomon
» adificavit ei doinuin ,
sed Summusnon in manufactis
» Et tanicn Cbristi mcmbra, cjuo-
tem[)Iis inbabitat ^. »

rum caputcst super omncs coelos, tcmplum sunt Spiritus

sancli, qucmcoustat venisse decoelo. Istum ncgare Deum
quidest,nisinpncsseetno]leessctemplumcjus? Alloquitur
nos Aposlolus diccns, « Obsccro autcin vos, fralrcs, pcr
» nn'scrationcs Dci
,
ut cxliibeatis corpora v(^stra bostiam
»
vivam, sanclam, Dco placcntcm^. »
(^or[)ora itaque
fidciium bostia sunt Dco memJjra ,
CJirisli , lcin|)lum
Spirilus sancti , ct Dcus non (*st
Spiritus sanctus. Quis

quo non inliabitat? (^)uoniam iii quo

lioc dicit nisi iii

babilat, utiquc lcmplum cjus cst. Denique cum dixisset

Apostolus « JNcscitis quia corpus vestruin tcmplum ia
:

* I Cor. VI, 19.

— 2 RoQu IX, 5.
— 3 ^cl.
Vii, 47 •
— ^ Roin. xn, t.
 CONTRA JIAXIMINUM AniANUM, LIB. IT.
189
» Yohh Spirltns sanrti rst , f|iiom liahclis a Dco, ct non
» coiiliiiuo
i. cstis vcstri;
cmpti ciiim cslis prctio magno :

sccutus adjunxlt, « (ilorificalc crj>o Dcuii) in rorporc

)^ vcstro ^ » lihi clilucitlc ostcndit Dcum cssc
Spiriiuni
sanctum, glorificanclum scilicct in corpore nostro tan- ,

cpiam in tcmplo suo. I't (piotl Ananiie clixit apostolus

» Pctrus , Ausus cs nicnliri Spiritui sanclo*'^? » At(juc
(c

oslcmlcns Dcum
cssc
Sj)iritum sanctum: Noncs, incjuit,
«

» hominibus mcnlilus, sccl Dco. »

2** Miror autcm cor vcslrum,
c[uanliim sermonc cxpli-
cpjomoclo cum sic lauclctis S[)irilum
carc non possum,

sanctum, ut eum sanclificantlis riclclibus ulicjue asscratis

cssc
])r;rscntcr/i tamcn ncgare auclcatis Dcum. Ita-nc
,

Dcus non est, cjui rcplcivit orbcm tcrrarum? Scriptura

enim clicit «
Spiritus Domini rcplcvit orbem lcrra-
,

» rum ^. Scd (piid dicamus (juocl rcj)lcvit orbcm (jui

)i
,

« Dominus cnim Jc-

rcplcvit orbis ctiam Rcdcmptorcm ?
plenus Sj)irltti sancto rcgrcssus cst a Jordane^
» sus » :

ct
praFsumilis diccre cpiia i[)so
Dominus
,
Jcsus Dcus crat,
ct Spirilus sanclus cjik) j)lcnui erat non erat Deus; tani
,

nialc scnlienlcs de Spiritusancto, ut nou ei tribuatis sal-

tcm cjuod tributuni est Moysi famulo Dei, cjui non munera
graliarum, sed plagarum prodigia incodcmSpiritusancto,
quia ipse (^st digilus Dci, iEgjj^tiis ingcrebat, et tamen
Pbaraoni Dcus crat^. Uno loco crat acl aflligcndos .Egyp-
tios, (t Pliaraoni Dcus erat :
ubicjue adest Spirilus sanc-
tus adbomincs in aelcrnam vitam rc^gcncrandos et non ,

cstcisDeus? Imovero c^st ct Dcus vcrus cst (juia vcri

, ,

Dci mcmbra tem[)lum c^jus cst.

Va uti(jue subjcctum cst

tcmplum illicujus cst tcmj^lum :

(juomodo crgo Dcus non
cst, cui suut mcmbia Dci tujjccti ? Ac per lioc ct Do-
I V Cor. VI, 19, ao. — '^
Act. v, 3.-3 gaj». j, 7.
-^ * Lijc.
iv, x. —
5 Exod. vxu, »g.
l4o S. AUGUSTINI EPISCOPI
minus est
templi sui : quis enim hoc neget , quis ita desi-
piat ,
ut dicat non esse aliqaem dominum domus suee?

Quomodo ergo Spiritus sanctus non est Dominus , qui

Dominus est membrorum Domini?
Ipse quippe Spi- est

ritus Domini, de quo uno

eodemque loco dictum est:
« Cum autem conversus fuerit ad Dominum, auferetur
» velamen. Dominus autem Spiritus est ,
ubi autem Spi-
» ritus Domini ,
ibi libertas ^. »

3° Jam creatorem superius demonstravi Spiritum sanc-

tum quomodo autcm rex non est cujus templum est
:
,

quae membra sunt rcgis? Quomodo non consedet Patri et

Filio qui replevit Filium
, qui membra Filii suam possi- ,

det domum ? Nisi forte

quando Filius regressus est a Jor-
dane plenus erat Spiritu sancto et quando sederecoeplt
, ;

ad dexteram Patris exclusit a se Spiritum sanctum?

,

Deinde cum de Patre procedat quomodo cum Patre non ,

sedeat? ipsa Cumnon sit utique cogitanda carna-

sessio

alioquin opinaturi sumus bonorabilius Filium

liter : se-
dere quam Patrem honorabilius quippe sedetur ad dex-
:

leram :
consequcns, ut Pater scdeat ad
et videbitur esse
sinistram. Postremo qualis vobis persuaserit spiritus
ut ,

sancto Spiritui denegetis, quod sanctis bominibus sancta

Scriptura concedit, vos videritis. Ait enim Apostolus

:

« Cum essemus mortui pcccatis ,

convivificavit nos
» Christo, cujus gratia sumus salvi facti ,
et simul excita-
» vit ,
et simul sedere fecit in coelestibus in Chrislo Jesu^.»
Sancti ergo quos sanctificat Spiritus sanctus , convivifi-
cati Christo , ita simul sessuri prsedestinati sunt , ut jam
factum dicat Apostolus , quod certum est adfuturum : et

ipsi Spiritui
sancto subtrahitur a vobis quisquis est ille
consessus , tanquam sedere cum Patre vel Juho sit indig-

nus, qui eadeni scde efficit dignos. Cui movetis

etiam
1 • Cor. iiT, i6. — '^Ephes. n, 5.
 CONTRA MAXIMINUM ARIAmJM, LIB. II. 1 /| 1

qusestionem quod non adoretur, et hoc utique simillimo

errore, cum legatis ,
ut jam supra docui, a sanctis etiam
homines adoratos. Et tamen ut invidiam blasphemantis
evites ita laudas Spiritum sanctum
;
ut tribuas ei quod ,

non habet ulla creatura et detrahas ei quod adipiscitur ,

et humana creatura.
XXII. I" « Dixisse me quod commemoras, fateor, et
nunc dico : « Quod Salvator noster non dixerit : Vl ipsi
et nos unum U t ipsi sint unum ^. Et de his
; sed : « >^

Evangchcis verbis satis a me recolo jam fuisse

responsum ,

cum ostenderem refellere te non potuissequae dixi. Quo-

niam poposci ,
ut proferres ubi lcgeris , unum sunt ,
dic-
tum esse de ahquibus rebus, quae non essent unius ejus-

demque subslantise, neque protuiisli. Quid enim te

adjuvat : « Quod dilectionis consensione affirmas dictum

esse de Paulo et Apollo , « Qui plantat autem et
qui ri-
» unum sunl- : » cum eos non ostendas diversoe fuisse
gat ,
substantiae? x\mbo quippe homines erant. Si enim non
dihgerent invicem, natura unum essent, dilectione non
essent : si autem unum natura non essent ,
unum dici di-
lectione non possent. Poscit ergo Fihus ut ita sint
unum,
quomodo ipse et Pater unum sunt ; id est, non solum na-
tura, quod jam erant ; verumetiam perfectione charitatis
atque justitiae, pro suae capacitate nj^turae quantum in ,

Dei regno esse poluerint ut etiam ipsi summe unum :

sint in natura sua , quemadmodum

Pater et Eilius summe
unum sunt, quamvis in excellentiore atque incompaTabi-
liter mehore natura sua. Dixit ergo ad Patrem Fihus :

« Pater sancte, serva eos in nomine tuo, quos dedisti mihi,

» ut sint unum ,
sicut et nos^. » Non dixit : Ut sint unum
nobiscam ; Ut simus unum ipsi et nos. Item paulo
aut ,

post : « Non pro his autem rogo tantum , sed et pro eis
*
Joan, xvn, i r. — ^ i Cor.
iii, 8.
— 3 joan. xvii, 1 1.
 l42 S. ACGUSTINI EPISCOPI

qui crcdituri sunt per vcrhum ipsorum in lue , ut bmnfs

»

»unum sint, sicut tu Pater in mc, ct cgo in tc , ut (t

» iu noliis uuum sinl^. » Nrqucliic dixit Ut ipsi ct :
ipsi
nos unum simus; scd « rnum siiit in noljis. » Quoniam ;

liominrsqui nalura unum sunt euniinc alquc pcrrccic ,

sccundum suum modmn unum cssc non possunt jusiiliae

plcnitudinc, nisi in Dco pcrfkiantur ut unum sint in ,

Palrc ct ImHo ipsis unum non cum ipsis

id est, in ; ,

unum. Adliuc adjungit : '< Ut mundus crcdat

scquitur ,
ct

»
quia tu mc misisli, ct cgo claritalcm quam milii dcdisti,
» dcdi illis, ut sint unum , sicut nos unum sumus
cgo :

» in cis, ct tu in mc ,
ut sint consunnnati in ununr-. »

Kcquc iiic dixit, ut nobiscum sint unum , aut,,ut ipsi et

nos simus unum. Dcindccum addidissct : « Ut cognoscat
» mundus quia , tu mc misisli ct dilcxibti cos sicut ct mc
» dilcxisti; » sccutus adjunxit : « Palcr ,
volo ut ubi cgo
»sum, ct i[)si
sint mccum. » Ubi sum, inquit, mccum
sint. JNon ait, unum mccum sint. Hoc crgo voluit, ut
cum illo esscnt, non ut illi ct
ipsc unum csscnt. Quld cst

quod diccre voluisti « Dilcclionis fccit mcnlioncni ct

:
,

non substantine? » fjuamvis tu non co loco isla Domini

vcrba posucris quo ab ipso sunt jiosita. Scd quid ad nos?
,

quandoquidcm non ipsos ct sc vcl ip. os ct Patrcni dixit ,

aut voluit unum cssc scd ipsosunum cssc voluit, quos ;

novcrat unius csse substantiir. « Sicut ct nos, inquit,

» unum sumus : »
quos idcntidcm novcrat unius essc sub-
stantiifi. .

2** Tu si vis aliquid

rcspondcrc ,
ostendc sccundum
Scripturam sanclam dc aliquibus rcbus dici, unum sunt,
quarum est divcrsa substantia. IIoc cnim Cbristus non
clixit, (juod tnmcn tu ausus (^s diccrc id cst "
Aposlo- ,
:

los ununi csse cum Palre ct Filio , iu co quod iu onuiibus

* Joan. XVII, aoy ax. — 2 ibid. ai-aS.
 CONTRA MAXIMINUM AHIANUM, LTB. II. 1^3
acl voluntalcm Dei Palris rospicirnlcs , ad imitalioncm
Filii suLdili uni Dco Palri
clipsi invcniuntur.
» llixc di-

cons, Dcuni ct lioniincs sanclos unum cvse fccisli. l^olcst

crgo quiscjuam sanclorum (liccre Kgo Dcus unum su- : ct

mus? Absit lioc a cordibus ct oribus sanclis. Pulo aulcni

quod quocumquc hoc audiatis, borresciiis; dcc
ct vos a

fcrlis
qucmquam bominem quantolibct n)unere sanclila-
,

tis cxccllat, diccntcm et Dcus unum sumus. ^cd

:
Ego
forte arroganliap vidcalur, bi boc de tc ip.o aliquis dicat.
Ita-ne vcro (juisquam vcstrum clsi non audct diccre Mgo :

ct Dcus unum sumus; saJtcm audt t diccrc, l^iulus ct

Dcus unum sunt? sicut incunclantcr dicimus, Pauluset
Apollo unum sunt; Dcus Patcret Dcus Fiiius unumsunt:
Pjrro si nonaudclis diccre :
Quililict bomo sanclus, qui-
libct i^ropbcta, quilibct Aposlolus (t Deus unum sunt :
quis te urgcbat, quis le inq)ingcbat, quis te praecipila-
bat ut dlcercs : « Apostoli unum suntcum Patreet i ilio?
,

Unum 1'ilius, non tamcn unus :»

sunt, inquis, Patcr ct
continuo([ue subjungis IJnum ad concordiam pcrtinct,
: «

unus ad numcrum singularitatis. » Yolcbasaulcm diccre :

Unum sunt, ad concordiam ^:)erlinct; unuscst, ad nu-
mcrum singularitatis : scd te a considcr.lione vcrJjorum
tuorum inqHtus dispulalionis avcrlit. i\am ct unum ct
unus uti(|ue ad numcrum pcj tinct singularcm. Scd (juod
vcrum cst unum sunt proplcr id (piod addilum (tt,
, ;

sunt, pluralcm indicat numcrum , quadam singularilatc

conn(Xum : unus csrt numcrus tin-
aulcm ,
apcrliisimeest
gularis. Scd liunnjuid Ajioslolus dic( rel (jui auU ni : <«

» adbaTct Domino, unum sunt^? Quld cnim abud di- «^

ccixH si boc diceret

, nisi bomo sanclus et Deus unum
,

sunt? Sed abbit, absitabiila sapientia i^ta scntcntia et :

tamen dixit : « Qui autem adb^ertt Domino, uuus spiri-

»
titor» vi, 17.

I
l44 S. AUGUSTINI EPISCOPI
» tus est : »
,
unum sunt , quae unius
ut noveris de Lis dici
sunt ejusdemquesubstantioe; sicut quibusdam hominibus
diclum est : « Omnes enim vos unum estis in Christo
» Jesu^. » Et sicut ait ipse Christus : «
Ego et Pater unum
» sumus^. » Cum autem unus dicitur,
et
quid unus dici-
tur : et de diversis substantiis dici potest, sicut dictum
est : « Qui adhaeret Domino unus spiritus est ; » et de ,

rebus unius substantiae , sicut dictum est : « Erat eis

» anima et cor unum*^. Erat, » dixit ; non dixit : Erant :

quoniam dixit et quid erat; id est, anima et cor. Sic etiam

de Patre et Filio, et unum sunt dicimus, quia unius
substantiae duo sunt : et unus est, dicimus, sed addimus

quid unus, id unus Dominus, unus

est, unus Deus ,

omnipotens, et quid hujusmodi. Satis me vobis dua-

si

rum istarum loculionum arbitror inculcasse distantiam.

Scrutare itaque Scripturas canonicas veteres et novas, et
inveni si
potes ubi dicta sunt ah'qua , unum sunt , quae
sunt diversae naturae atque substantiae.
3** Sane falh te nolo in Epistola Joannis apostoh ,
ubi
ait : « Tres sunt testes , spiritus , et aqua ,
et sanguis ,
et
» tres unum sunt^. » Ne forte dicas
spiritum et
aquam et

sanguinem diversas esse substantias tamen dictum ,

et

esse tres unum sunt

, propter hoc admonui ne fallaris. :

Haec enim sacramenta sunt in

quibus non quid sint, sed ,

quid ostendant semper attenditur :

quoniam signa sunt
rerum ,
ahud existentia ,
et aliud significantia. Si ergo illa

inveniuntur
quae his significantur , intelhgantur , ipsa
unius esse substantiae ; tanquam si dicamus : Petra et

aqua unum sunt

volentes per petram significare Chris-
,

tum, per aquam Spiritum sanctum quis dubitat petram :

et diversas esse naturas? Sed quia Christus et Spi-

aquam
ritus sanctus unius sunt ejusdemque naturae; ideo cum
» Galat. iit, a8. — ^ Joan.
x, 3o.
— 3 Act. iv, Sa, -- "*
i Joaa. v, 8.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. 11.
1^5
dicitur ,
Petra et aqua unuin sunt ; ex ea parte recte ac-
istae duae res
cipi potest , qua qaarum est diversanatura,
aliarumquoque signa sunt rerum quarum est una natura.
Tria itaque novimus de corpore Domini exisse , cum
pen-
deret in ligno : primo spiritum , unde scriptum est : « Et
» inclinato
capite tradidit spiritum^ » : deinde quando
latus ejus lancea perforatum est, sanguinem et aquam.
Quae tria si
per se
ipsa intueamur , diversas haberit sin-
gula quaeque substantias : ac per hoc non sunt unum. Si
vero ea, quaehis significata sunt, velimus inquirere , non
absurde occurrit ipsa Trinitas , qui unus , solus , verus ,
summus est Deus, Pater et FiKuset Spiritus sanctus, de

quibus yerissime dici potuit Tres sunt testes, et tres

:

unum sunt ut nomine spiiitus significatum accipiamus

:

Deum Patrem de ipso quippe adorando loquebatur Do-

:

minus Spiritus est Deus^.

,
ubi ait : « » JNomine autem
sanguinis Filium quia Yerbum caro factum est^. Et no-
:

mine aquae Spiritum sanctum cum enim de aqua loque- :

retur Jesus quam daturus erat sitientibus ait Evange-

, ,

lista « Hoc autem dixit de

:
Spiritu quem accepturi ,

» erant credentes in eum^. » Testes vero esse Patrem et

Filium et Spiritum sanctum , quis Evangeho credit, et
dubitat ,
dicente Filio : «
Ego sum qui testimonium per-
» hibeo de me, et testimonium perhibet de me qui misit
» me Pater^. » Ubi etsi non est commemoratus Spiritus
sanctus, non tamen intelHgitur separatus. Sed nec de ipso
ahbi tacuit , eumque testem satis
aperteque monstravit.
Nam cum illum promitteret ,
ait : «
Ipse testimonium per-
»hibebit de me^. » Hi sunt tres testes : et tres unum
sunt, quia
unius substantioe sunt. Quod autem signa qui-
bus significatisunt, de corpore Domini exierunt, figura-
*
Joan. XIX, 10. — 2
id^ xv^ 34, — 3
m, i^ 14. — 4 ij^
vii, 19. — 5
Id.

vni, 16.
— ^ Id.
XV, 27,
CXXXVII. 1 o
l46 S. AUGUSTINI EPISCOPI
verunt Ecclesiam praedicantem Trinitatis unam eamdem-
que naturam :
quoniam hi qui trino modo significati
tres

sunt ,
unum sunt ; Ecclesia vero eos praedicans ,
corpus
est Christi. Sic ergo tres res quibus significati sunt , ex

corpore Domini exierunt : sicut ex

corpore Domini so-
nuit , ut baptizarentur gentes in nomine Patris et Fihi et

Spiritus sancti^.
»In nomine , non in nominibus hi :

enim tres unum sunt et hi tres unus est Deus. Si quo au-
,

tem aho modo tanti sacramenti ista profunditas quae in ,

Epistola Joannis legitur , exponi et intelligi potest secun-

dum cathoHcam fidem , quae nec confundit nec separat
Trinitatem, nec abnuit tres personas, nec diversas credit
esse substantias nulla ratione
,
respuendum est. Quod
enim ad exercendas mentes fidehum in Scripturis sanctis
obscure ponitur gratulandum est , si muUis modis, non
,

tamen insipienter exponitur.

XXllI. i*' Quid est autem quo d poscis ut astruam:
« Si Pater et Fihus et
Spiritus sanctus unus est Deus? »
Cum hoc astruat voce clarissima Scriptura divina dicens :

« Audi Israel Dominus Deus tuus Dominus unus est^. »

, ,

Quod vos utique audiretis , si Israel esse velletis non

et ,

carnahter ut Judaei, sed spiritahter ut Christiani. Qui

enim non vult fidehter audire quod dictum est « Audi, :

» Israel Dominus Deus tuus Dominus unus est , » su-

,

ut eum qui hoc dixit, credat esse meiidacem. Si

perest
autem mendax ille non est vox ista vera est si vox ista
,
:

vera est quaestio ista fmita est. Procul dubio quippe vos
,

veritas cogit Patrem et Fihum et Spiritum sanctum con-

fiteri unum Dominum Deum. Sed Spiritum sanctum ,

cujus templum non manufactum sed corpus est nostrum, ,

cujus templum
non hgna et lapides , sed membra sunt
Christi , negatis Deum de ipso Christo quid dicturi es-
:

1 Matlh. xxvni, 19. — 2 Deut.

vi, 4.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. II.
l^J
tis , quem Deum et Dominum confitemini ?
Respondete
itaque nobis utrum,
et Pater et FiJius unus Dominus sit

Deus ? Si enim non est unus , duo sunt si duo sunt , :

mentitur qui dicit « Audi , : Israel , Dominus Deus tuus

» Dominus unus est^ : » mentitur « Videte quo-
qui dicit :

» niam ego sum Deus ,

et non est alius
praeter me^. » Sed
quia illum mentientem dicere non audetis, quare vos cor-
rigere duLitatis, etvenire vel redire ad catholicam fidem,

quae Patrem et Filium et Spiritum sanctum non tres do-

minos deos , sed unum Dominum Deum credit , et audit
clamantem populo suo « Audi Israel Dominus Deus :
, ,

» tuus Dominus est » et « Videte quoniam ego sum , ,

» Dominus et non est alius praeter me ? » Si te dicam

,

surdum et caecum, qui nec audis ista nec vides contu- , ,

meliosum sine dubio me putabis. Ecce non dico expone :

nobis quomodo accipias « Audi Israel Dominus Deus :

, ,

» tuus Dominus unus est » utrum ibi sit :

intelligendus
et Christus an non sit. Si enim dlxeris ibi est
,
confi- ,
:

teberis mecum Patrem et FiUum unum esse Dominum

Deum. Si autem responderis, Christum non esseibiin-
telhgendum duos contra vocem divinam introducturus
,

es dominos deos quoniam non negas etiam Christum

,

esse Dominum Deum. Similiter abs te quaero quomodo

accipias
« Videte
quoniam ego sum Dominus et non est
: ,

» ahus » ibi est et Christus, an non est? Si

praeter me;
ibi est Pater et Fihus unus est Dominus si :
profecto ,

autem ibinon est, et tamen Dominus est, mentitur qui

dicit : Non est ahus praeter me. Est enim ahus Dominus
Fihus si non unus est Dominus Pater et Fihus. Quan-
,

tumhbet enim excehentius laudes Patrem et infra eum ,

deprimas Fihum id agis ut aequales non sint non ut

, , ,

duo non sint. Clama, quantum vis, Pater est raajor, Fi-
1 Deut. VI, 4. — * Id.
XXXII, Sg.
lO.
 l4B S. AUGUSTINI EPISCOPI
liusminor : respondetur tibi , Duo sunt tamen major et
minor. Nec dictum est Dominus Deus tuus major, Do- :

'minus unus est « Dominus Deus tuus,

: sed dictum est :

» Dominus unus Neque dictum est. »

est Non est alius :

aequalis mihi? sed dictum

est « Non est alius Dominus :

» me. » Aut
ergo confitere Patrem ct Filium unum
praeter
esse Dominum Deum ,
aut aperte negas Dominum Deum
esse Christum ,
sicut aperte nega Dominum Deum esse
Spiritum sanctum. Quod si feceris istis quidem te divinis ,

\ocibus non urgebo; sed alia testimonia divina proferam,

quibus te et in isto errore detestabihorem convincam.
Nunc autem et si negas Dominum Deum esse Spiritum
sanctum tamen ut istis Dei vocibus conteraris , satis est
,

quod Christum Dominum Deum confiteris qui si non est :

cum Patre unus Dominus Deus , duo domini dii nostri

erunt et falsae illae Dei voces erunt « Dominus Deus
,
:

)>tuus Dominus unus est » et « Non est alius praeter me. »

:
,

Sed quanto mehus erunt vestra verba emendata , quam

Dei verba meiidacia?
2° Quaeris a me utrum « Judaico modo te horter pro- ,

fiteri unum Deum an de subjectione Fihi potius secun-

;

dum quod fides habet christiana , ostendatur unus esse

Deus cujus Fihus noster est Deus » ita hoc dicis , quasi
, ;

Judaeorum sit vox « Audi Israel , Dominus Deus tuus

:
,

» Dominus unus est^ » aut, « Ego sum Dominus, et non

:

» est ahus
praeter me^. Ipse Deus hoc dixit
»
agnosce, :

et tace; vel
potins edissere quomodo verum dixerit quem ,

nullus nostrum audet affirmare mentitum. Edissere in- ,

quam quomodo verum sit « Dominus Deus tuus Do-

,
:

» minus unus est : » si domini dii nostri ut dicitis duo , ,

sunt unus major

,
ahus minor edissere quomodo veruni
,
:

sit «
Ego sum Dominus , et non est ahus praeter me. »
:

1
Deiit. VI, 4, — 2id, xxxir, .39.
 MAXIMINUM AHIANUM, LIB. If.
COJNTftA 1^9
Quis enim hoc dixerit
quaero utrum Pater, an Filius? ,

Si Pater dixit « Ego sum Dominus

: et non est alius ,

>j
praeter me » non verum dixit
:
quia est alius Dominus ,

Filius. Si Filius hoc dixit nec ipse verum dixit, quia est
:

alius Dominus Pater. Si autem hoc dixit Trinitas ; pro-

fecto et verum dixit, et vos falsum dicere ostendit. Trini-
tas
quippe secundum rectam fidem id est, Pater et Filius ,

et Spiritus sanctus, in cujus nomine

baptizamur, et unus
Dominus Deus noster est et praeter ipsum alius non est.
,

Ipse est enim Deus de quo dicit Apostolus

« Nullus est :

» Deus nisi unus^. » Nam si hoc de Patre

acceperis dic-
lum non tibi erit Deus Christus quia non potest solvi
, ,

Scriptura dicens Nullus Deus nisi unus

,
: ut hic vobis :

taceam de Spiritu sancto quem superius Dominum ,

Deum ostendimus vobis negantibus. Quapropter si Ma-

,

cedoniani haeretici essetis , qui de solo Spiritu sancto ca-

thohcae fidei consentire detrectant ,
Patrem vero et Fi-
hum duos quidem esse, id
illum Patrem, illum est ,

Fihum , et aequales esse, atque unius ejusdemque substan-

tiae , nec tamen duos dominos deos , sed ambos simul

unum Dominum Deum esse consentiunt : si ergo et vos

saltem hactenus erraretis, non utique his divinis vocibus

urgcremini. Patrem quippe et Filium assereretis unum

Dominum Deum ahus praeter me. »
dixisse : « Non est

Utinam non restaret agere vobiscum , nisi ut adjungere-

-tis
Spiritum sanctum, et non duahtatem , sed Trinitatem
diceretis unum Dominum Deum. Nunc vero cum sic as-
serilis Patrem Dominum Deum et Fihum Dominum ,

Deum, ut simul ambos non dicatis unum Dominum

Deum sed duos, majorem unum, minorem aherum,
,

« Audi,
prorsus consodimini gladio veritatis dicentis :
» Israel , Dominus Deus tuus Dominus unus est : »
qui
* I Cor. VIII, 4.
l5o S. AUGUSTINI EPISCOPI
clamat : «
Ego sum Dominus, et non est alius
praeter
» me.Neque enim Deus Pater sic vellet Israelitas a cultu
»

deorum revocare multorum atque falsorum ut eis de uno ,

Deo ac Domino mentiretur et diceret non esse praeter se ,

alium Dominum ,
cum sciret Deum et Dominum esse
suum Filium. Absit ut veritas et veritatis Pater mendacio

deciperet populum suum : haereticorum sit hgec, non

catliolicorum tam horrenda et detestanda
Llasphemia.
Prorsus Deus verum dicit , cum dicit : « Audi ,
Israel ,

» Dominus Deus tuus unus Dominus est » quia Pater et :

Filius et Spiritus sanctus non tres dii sed unus Deus , , ;

nec tres domini sed unus Dominus est. Prorsus verum

,

dicit «
Ego sum Dominus et non est alius praeter me »
:
,
:

quia non hoc Pater tantum sed ipsa Trinitas dicit hic ,
:

est Dominus unus et non alius

praeter ipsum. Nam si
,

Pafer diceret Ego sum Dominus, et non est ahus prae-

:

ter me negaret utique Dominum esse unigenitum Fihum.

:

Et quis nostrum auderet eum Dominum confiteri, con-

tradicente Patre atque dicente : «
Ego sum Dominus ,
et
»non est ahus praeter me? » Ac per hoc secundum rec-
tam fidem non Patris sed Trinitatis haec vox est et
, ,
:

Patris ergo, et Fihi, et Spiritus sancti. Obticescant igitur

linguae ignorantium veritatem : haec Trinitas Deus unus

De hoc uno Deo dicitur « Audi , Israel Dominus
est. :
,

Deus tuus Dominus unus est. » Hic Deus unus dicit

» :

« Ego sum Dominus et non est ahus » Sub-

praeter me. ,

jectus est quidem Patri Pihus secundum formam hominis :

non tamen sunt duo dii et duo domini secundum for-

mam Dei sed ambo cum Spiritu suo unus est Dominus.
;

3*^. Tcstimonia quae de Paulo apostolo protuhsti, con-

tra te loquuntur, et nescis. Dicit enim ihe « Gratia vo- :

» bis et
pax a Deo Patre nostro et Domino Jesu Christo^.»
^
Rom. r, 7;
I Cor. i, 3; 2 Cor. i, 2;.Galat. i, 3; Ephes. i, 2; Colos. t, 3.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LlB. II. l5l
Quomodo est autem Dominus Jesus Christus, si Pater
dicit «Ego sum Dominus etnon est alius praeter me^?»
: ,

Non ergo solius PaUis ut dixi , sed Trinitatis haec vox ,

est. Adhibes alterum testimonium , et ipsum contra te ip-

sum , ubi ait Apostolus
«Unus Deus Pater ex quo omnia, :

et nos in ipso; et unus Dominus Jesus Christus,

per
quem omnia , et nos in ipso , » sicut tu locutus es :
Apos-
tolus autem «Et nos per ipsum » ait , non ait « In ipso.»
,

Sed hoc quid ad causam ? Solent ista contingere ex me-

moria proferentibus lestimonia non ex codice illa legen- ,

tibus quod ad rem pertinet potius intuere. Ecce dixit

:
,

« Unus Deus Pater, ex

Apostolus :
quo omnia, et nosin
»
ipso et unus Dominus Jesus Christus per
;
quem om- ,

» nia, ct
nosper ipsum^.» Omnino duas personas ,
unam
Patris ,
alteram FiHi uUo ,
sine ulla confusione et sine

errore distinxit.Neque enim duo sunt diipatres; sed

unus Deus Pater nec duo sunt domini Jesu Christi, sed
:

unus Dominus Jesus Christus. In illa quippe Trinitate

quas Deus est unus est Pater, non duo vel tres et unus
, ;

Filius non duo vel tres et unus amborum Spiritus, non

, ;

duo vel tres et ipse unusPater utique Deus est , etipse

:

unus Fihus etiam vobis fatentibus Deus est et ipse am- ,

borum Spiritus etiam vobis negantibus Deus est. Sic et

Dominum si
quaeras, singulum quemque respondeo; sed
simul omnes non tres dominos deos , sed unum Dominum
Deum dico. Hsec est fides nostra, quoniam haec fides est
recta, quae fides etiam cathohca nuncupatur. Tu autem

qui huic fidei contradicis, quaeso te, expone nobis , etiam

Jesus Ciiristus quomodo sit Dominus qui non Trinita-
,

tis ,
sed soHus Patris esse asseris vocem « Ego sum Do- :

» minus ,
et non est ahus praeter me ? »
Nempe turbaris :

nempe quid respondeas non invenis ,

nisi
quia tacere
^
Deut. XXXII, 39. — 2 I Qor vii, 6.
l52 S. AUGUSTINI EPISCOPI

quando convinceris non vis. Si enim non Deus Trinitas .

sed Pater tantum dixit : « Ego sum Dominus et non est,

»
ariuspraeter me : »
procul duLio negavit esse Dominum
Filium ; quoniam si Dominus est et Filius falso dictum ,

est : c(Non est alius Dominus praeter me.» Non enim agi-
tur de Domino , quales sunt liomines domini hominum
servorum, quos Apostolus secundum carnem dominos
esse dicit^ : sed de Domino agitur, cui servitus illa de-
Letur, qiiae graece Xarpeca dicitur, secundum quam dictum
est : ci Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servies^.»

Qui Dominus Deus sinon Trinitas, sed solus est Pater :

prohibemur utique Domino Christo tali servitute servire,

in eo quod audimus «llli soli servies » si ita dictum est,
:
;

ac diceretur
si Deo Patri soli servies. Qui profecto si
:

solus et non ipsa Trinitas dixit « Ego sum Dominus

,
:
,

praeter me negavit esse Filium Do-

» et non est alius » :

minum talem quali Domino servitus illa debetur qua

, ,

non nisiDeo cumvera religione servitur. Non enim dixit,

Ego sum Dominus major aut melior, et non est tantus
aut talis
praeter me : sed volens sibi soli ea quae Domino
Deo debetur servitute serviri « Ego sum , , inquit Domi-
» nus et non est alius » Porro vox
praeter me. ista
, si ,
si-

cut catholica fides dicit ,

unius Dei est, quod est ipsa
Trinitas : sine ulla dubitatione huic soli serviendum est
ea servitute, quse non nisi Domino Deo debetur, quia
ipse est Dominus praeter ipsum.
,
et non est alius

4^ Deinde quaero quomodo accipias quod dictum est,

« Unus Deus
Pater, ex quo omnia, et nos in ipso , et unus
» Dominus Jesus Christus ,
per quem omnia , et nos per
»
ipsum ^. »
Numquid non et ex filio sunt omnia ? Quan-
doquidem ipse dicit : «
Quaecumque Pater facit ,
hoec et
^
Eplies. VI, 5.-2 Deut. vi , i3, el Matth. iv, lo. — ^ i Cor.
viii ,
6.
 tiB. II. i53
» Filius similiter facit^. » Si autem ita
distinguis , ut non
sint per Patrem omnia ,
sed ex Patre ; nec omnia sint
sed per Filium quis eorum
ex Filio ,
: tibi videtur esse ille

de quo idem Apostolus dicit : « altitudo divitiarum

»
sapientiae et scientiae Dei , quam inscrutabilia sunt ju-
» dicia
ejus , et investigabiles viae ejus ! Quis enim cog-
» novitsensum Domini aut quis consiliarius ejus fuit?
,

V Aut quis prior dedit illi ct retribuetur ei ? Quoniam

,

» ex
ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia : ipsi gloria
» in saecula saeculorum. Amen^.^UtrumPater est intelli-

gendus, an Filius? Deum namque prius nominavit,dicens:

cc altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei !» Postea
vero eum Dominumappellavit, ubi ait Quis enim cog- : tc

» novit sensum Domini? » Sed hoc non habet conlrover-

siam utrumque enim nomen etiam vos et Patri assigna-
:

tis et Filio.
INeque enim sic dicitis Deum Patrem , ut ne-
getis esse Deum Filium aut sic dicitis Deum
; Filium ,
ut
negetis esse Deum Patrem. Quamvis in boc Apostolico
testimonio quod adhibuisti Deus dicatur Pater Domi- , ,

nus Filius id est « Unus Deus Pater, ex quo omnia, et

, ,

» unus Dominus Jesus Christus » Sed

per quem omnia. ,

illud attende ubi dictum est ,

cc O altitudo divitiarum
» Dei INam sive Pater sit iste,
sapientiae et scientiae ! »

sive FiUus , ex et ipso per ipsum et in ipso sunt om-

nia. Quomodo omnia non ex Filio et
ergo ex Patre , ;

per Filium omnia non per Patrem

, quandoquidem :

quemhbet eorum Apostolus vohierit hoc loco intelligi :

c<Ex ipso, inquit et per ipsum et in ipso sunt omnia ^ ? »

,

Si ergo sive de Patre sive de Fiho , verissime tamen di-

citur, quod ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia , ,

sine dubio Patriset Fihi demonstratur

sequahtas. Si autem
quoniam non nominavit Patrem et Fihum et Spiritum
>
Joati. V, ly. — 2 Roni.
m, 33-36.-3 ibid. a6.
l54 S. AUGUSTINI EPISCOPI
sanctum ,
sed Deum et Dominum quod ,
et ipsa Trinitas

dici potest, singula horum trium referri ad singulos voluit:

ex ipso dicens propter Patrem
per ipsum , propter
, ; et

Filium; in ipso , propter Spiritum sanctum? cur hanc

Trinitatem unum Dominum Deum non vultis agnoscere?

Quandoquidem non ait Ex ipsis et per ipsos et in ipsis ; :

sed aitEx ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia nec

: :

ait:
Ipsis gloria; sed, «Ipsi gloria in saeculasaeculorum.
» Amen. »

5^ Falleris sane , qui putas de Patre solo esse diclum ,

« Nemo honus unus Deus^. » Sienim dixisset, Nemo

nisi

bonus nisi unus Pater , nec sic exclusum Filium et Spi-

ritum sanctum ab ista unitate bonitatis voluisset inteUigi :

quia et illud quod simih locutione dictum est , quam su-

pra commemoravi , « Ea quae Dei sunt , nemo scit nisi
»
Spiritus Dei^;» non excludit ab hac scientia Filium Dei.

Quantoergo nobis latitudo intelhgentiae magis patet, quia

non dixit , LNemo bonus nisi unus Pater; sed, « Nemo
» bonusnisi unus Deus;quod est ipsa Trinitas ! Quae- »

rebat quippe cui hoc respondit Jesus , non bonum

ille

qualecumque, sed ])onum quo fieret beatus : imo ipsam

beatitudinem veram id est , vitam desiderabat aeternam :
,

et
interpellaverat tanquam hominem Ghristum nesciens ,

eum esse ctiam Deum. Dixerat enim «Magister bone :

,

^
»quid faciam utvitam aeternam consequar ? »> Tunc ait

ille :
«Quid me dicis bonum? Nemo bonus nisi unus Deus » .

Vel ,
sicut legiuir apud ahum Evangehstam, quod tan-
tumdem valet ,
«INemo bonusnisi solusDeus. »
Tanquam
diceret, Recte meappellabis bonum, si me noveris Deum.
Nam quando me nihil aliud quam hominem putas, quid
me dicis bonum Non ; te facit bonum nec beatum nisi ,

1
Marc. X, 18. — 2 l„c xvirr, 19. — 3 ^ Qq^^ u^ ,i, — 4 Maic. x, 18,
et Luc. xviir, 19.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, IIB. II. l55
Lonum immutabile quod solus est Deus. Nam boiius an-
gelus ,
bonus homo, bona caetera creatura : haec non ita
bona sunt ut ea quisquis adeptus fuerit, sit beatus, nec
,

uUa est beata vita si non sit aeterna. Quomodo autem ,

non est tale bonum Dei Fihus verus cum sit verus Deus ,

etvitaaeterna, ad quam cupiebat ille, qui interrogaverat,

pervenire?
6° Proinde cum
ego asseram : « Nemo bonus nisi
» unus et solus Deus , » de
ipsa Trinitate dictum esse ,
qui Deus
unus et solus est ; tu autem asseras de solo Deo
Patre dictum esse , quia ipse
de nullo aho Deus , de nullo
alio bonus est; FiUus autem de Patre Deus , de Patre
magnus et bonus est :
dihgenter attende quis nostrum
bene sentiat de Deo Patre
et de Deo Fiho utrum ego
qui ;

dico,Deus quidem Pater, non de aho Deo Deus est, Deus

autem FiHus de Patre Deo Deus est sed tantus iste de ,

illo
quantus ille de nuUo ; et bonus Pater non de alio
,

bono bonus est Fihus vero de Patre bono bonus est

, ,

sed tam bonus hic de illo quam bonus ille de nullo ,

:

an tu qui propterea dicis solum esse Patrem Deum bo-

num quia nec Deus est de aho Deo nec bonus de aHo
, ,

bono Fihum vero ideo Patri non esse coaequandum ,

;

quia de illo Deus est de illo bonus est. In qua sententia,

utrumque blasphemas , et Patrem scihcet quia non tan- ,

tum genuit quantus est ipse, nec talem qualis est ipse; et
FiUum quia tahs tantusque nasci non meruit, qualis
,

quantusque est ille qui genuit. Denique ista ipsa duo de

quibus agimus, hoc est, deitas et bonitas , quoniam dic-
^
tum est « Nemo bonus nisi unus Deus , » in hac tua
:

opinione deficiunt. Tantum enim quantus est ipse, et

talem quahs est ipse , si non potuit gignere , quomodo
Deus est? Si iioluit , quomodo bonus est?

7**
« Pater , inquis , fons bonitatis est , qui quod est
l56 S. AUGUSTINI EPISGOPI
bonus a nemine
INumquid ideo minus Lonus
accepit.
»

est Filius
quoniam quod , bonus est, ab eo Patre accepit,
nascenti Filio tantam bonitatem
qui quantacumque illi
est quia
,
Deus est dare potuit et dedit quia bonus
, ; ,

invidere non potuit ? Nam si minus bonitatis quam ,

quod
ipse babet unico dedit ,
minus bonus est et
ipse quam
debuit :
quod sentire dementiss est. Ergo quantum ipse
babet bonitatis ,
tanlum Fibo dedit. Et quia natura est,
non gratia Filius, nascenti , nonindigenli dcdit; etple-
niis
plenum fons bonitatis fontcm genuit bonitatis. Ac
,

per hoc nec auxit in se bic quod accepit , nec minuit in

se ille qui dedit :
quia non babet immutabilitas unde de-
ficiat ,
habet plenitudo quo crescat. Quid est autem
noii

ipsa bonitas, nisi vila vivificans? Proinde quia fons fon-

tem genuit, sicut Pater suscitat monuos et vivificat, sic
et Filius
quos vult vivificat^. Hoc ipse F'ilius dixit,
non
ego. Unde merito Deo Patri dicitur : « Quoniam apud te
» est fons vitae^. » Quis est autem iste fons vitae apud Pa-
trem ,
nisi de quo dicitur : a In principio erat Verbum ,

» et Verbum apud Deum et Deus. erat

erat ,
Verbum boc ,

principio apud Deum ?

» erat in » De
quo etiam paulo
dictum est « Et vita erat kix bominum^. » Haec
:
post
vita fons vitae est et lux ista hix lucis est. Unde cum
,

dictum esset :
Apud te est fons vitae : continuo subjunc-
tum est : In lumine tuo videbimus lumen, boc est, in
Filio tuo
Spiritum sanctum quem tu quoque esse illu- ;

minatorem in Collationis nostrae prima parte professuses.

Fons ergo de fonte Fihus de Patre et simul ambo foiis , ,

unus lux de luce, Fihus de Patre, et simul ambo lux

:

una sicut Deus de Deo

: ct simul ambo utique Deus ,

unus et hoc totum non sine Spiritu amborum. Ex hoc

:

fonte bonitatis, ex hoc fonte vitae, ex hoc immutabiU

1
Joan. V, ai. — "^FsA. xxxv, lo. — 3 joau. c, 4.
 CONTUA MAXJMl^UM ARIANUM, LIB. II. 167
lumine, ex hac indeficiente plenitudine id est, Patre, et ,

rilio et Spiritu sancto uno Domino Deo solo secun-

, , ,

dum mensuram fidei suae quicumque veraciter credunt ,

sumentes boni fiunt , vivificantur , illuminantur , implen-
tur. Quibus tu unigenitum Filium , pace tua dixerim ,
nescio incredibili temeritate junxisti. Tua quippe ista
qua
sunt verba : « Sive , inquis , Filius , sive qui per Filium
sunt facti , de illo uno fonte bonitatis unusquisque secun-
dum mensuram fidei suae
assumpserunt ut essent boni. »
Ubi est ergo quod fueras ante confessus ,
illum natura
Filium esse ,
non gratia ? Ecce contra sententiam tuam
venis : ecce jam prodis nefarium secretum haeresis ves-
trae , quia unigenitum verum Dei Fihum verum Deum , ,

non natura Fihum, sed gratia profitemini. Si enim et

ipse,
sicut verba tua clamant, secundum mensuram fidei suae,

ut bonus esset, assumpsit; gratia est ergo Filius, non na-

tura : et fuit aliquando non bonus , et credendo factus
est bonus ; quia ut essetbonus, quemadmodum dicis, se-
cundum mensuram fidei suae de illo
qui Pater est , fonte
bonitatis assumpsit. Legimus quidem quod Jesus proficie-
bat aetate et sapientia, et gratia Dei erat in illo^ : sed
secundum formam hominis quam pro nobis accepit ex
nobis , non secundum formam Dei , in qua non aHenum
arbitratus est esse aequahs Deo^. Yerumtamen etiam in

ipsa forma hominis legimus eum aetate et sapientia pro-

fecisse , non tamen ut ex non bono bonus fieret credendo
meruisse. Neque nunc inter nos quaestio vertitur de na-
tura fihi hominis in qua Dei FiHus minor est Patre sed
,
:

de natura FiUi Dei , in qua, ut nos dicimus , vos negatis,

sequaUs est Patri :
quia Fihus verus , Fihus unicus ,
Fi-
hus de vero Deo verus Deus , in nuho degeneravit a Pa-
tre. Proinde
incomparabilem Patrem Filio , nec in Scrip-
1 Luc. II, 5a. — 2
pbilip. u, 6,
l58 S. AUGUSTINI EPISCOPI
tuiis sanctis alicubi legere potuisti. Nec sana fide
ipse
dixisti immensum etiam Patrem
quoniam propterea di- ;

cis ut Filium
,
non pariter immensum sed mensura exis- ,

times terminatum. Tecum habeto mensuram tuam qua ,

tuum falsum dominum metiaris, et de vero Domino

mentiaris.
XXIY. Bene confiteris
quod et Pater dib'gat Filium,
et FiHusdiligatPatrem : sed si ethocconfitearis, quianon
est major dilectio in Patre quam in FiHo. Quia enim na-
tura divinitatis aequales sunt , aequaHter se invicem diH-

gunt. Facit autem FiHus sicut homo mandatum Patris.

INam sicutDeus, ipse FiHus est mandatum Patris,
quia
ipse
est Verbum Unde aHo locode mandato Patris,
Patris.

hoc est, de se ipsodicit « Scio quia mandatum ejusvita

:

» seterna est ^. » Quod autem

ipse Dei FiHus sit vita
seterna, Scriptura divina testatur. Ubi autem ait « Qui :

» me vidit, vidit et Patrem ^

quis nesciat ideo dictum,
: »

quoniam quisquis per inteHigentiam videt FiHum, Patri

utiquevidet aequalem ? Quod vos ideo non vukis, quia

per oculos cordis , quantum in hac vita videri potest Fi-

lium non videtis.
XXV. Putas non recte a me dictum esse, quod prop-
terformam servi quam
suscepit FiHus^, major sit Pater.
Tu enim secundum haeresini vcstram, in ipsa Dei forma
Patrem FiHo vis esse majorem ; cui paternam sic invides
formam, ut ideo perfectum veHs natum esse Filium aeterna
perfectione ,
ne ad paternam formam saltem crescendo
valeat pervenire. Sed inaniter invidet homo paternam for-
mam Dei FiHo, cuiPateream non invidit, quia aequalem
sibi unicum
genuit. Sed dicis non esse Patris magnam
gloriam, siea forma servi major est, quaforma sunt ma-
jores et angeH. Vide si aHud conaris, nisi ad uuius Patris
1 Joan. XII, 5o. — * Id,
xiv, 9.
— 3
Fhilip. 11, 7.
 CONTRA MAXIMINCM ARIANUM, LIB. II. 169
unici Filii contumeliam pervenire, ut scili-
gloriam, per
cet non augeatur Pater in gloria, nisi minuatur Filius in
natura. Cohibe te : nescis et Patri et Filio te ingerere
contumeliam, sinec ille potuit aut noluit gignere sequa-
lem sibi, nec iste nasci aequalis Patri. Non se vult Deus
ita Patrem ut Filium dicatur dese ipso generasse
laudari ;

degenerem. Non vult Lonus Filii dilector ita praedicari

formam suam, ut eam non potuerit unicus ejus vel nas-
cendo sumere, vel crescendo comprehendere. Quod au-
tem tibi videtur nihil magnum de Deo Patre dici, si forma
servimajor est qua majores videntur et Angeli non recte
; :

cogitas quem locum in rebus habeat humana natura,

quae
condita est ad imaginem Dei. Majores Angeh dicipossunt
homine, quiamajores sunt hominis corpore majoressunt :

et animo, sed in formaquampeccatioriginahs meritocor-

ruptibile aggravat corpus. Natura vero humana, qualem
naturam Ghristus humanae mentis assumpsit , quae nuUo
peccato potuit depravari, solus majorest Deus. Denique
propter quid dictum sit : « Minorasti eum modico minus
»
quam Angelos^ : »
aperuit Scriptura, ubilegitur, «Eum
» autemmodico minus quam Angelos minoratum vidimus
» Jesum » Non
propter passionem mortis^. ergo propter
naturam hominis, sed piopter passionem mortis. Natura
vero hominis, quae mente rationah et intellectuaH creatu-
ras caeteras antecedit , Deus solus est major : cui utique

injuria facta nonest, ubi scriptum est : « Major est Deus

» corde nostro^. y* Fihus
ergo Dei susceptum hominemle-
vaturus ad Patrem quando dicebat : « Si
diligeretis me ,

»
gauderetis utique , quia vado ad Patrem quia Pater ,

»
majormeest^ » noncarni suae solum, sed etiam menti,
:

quam gerebat, humanae Deum Patrem utique praeferebat :

*
Psal. vur, 6.
— 2 Hebr. n, 9.
— ^ i Joan, iir , 20. — *
Jpaa.
xrv , 28.
l6o S. AUGUSTINI EPISCOPI

quae tola sine dubio

forma agnoscitur servi, quoniam tota
servit creatura Creatori.
XXYI. i^* Postrema tibi
disputatio fuit, quomodo sit

Deus Patribus visus quando corpus bumanum in quo

,

videretur nondum acceperat Christus, cum invisibilis sit

natura. Quod cum edam tu ita confcs-
per se ipsa divina
sus fueris, ut inter caeteranon solum Patrem, sed ncc
ipsum Filium in substantia Divinitatis suae diceres esse
visibilem non solum bominibus , scd nec ipsis coelcsti-
,

bus Potestatibus ;
postea mutata scntentia dicis eum, et
ante incarnationem suam conspcctibus apparuisse morta-
lium ,
asserens illud quod ait Apostolus « Quem ncmo :

» hominum vidit, ncc videre potcst ^, » de solo Deo Pa-

tre dictum esse : Fihuni vero ex initio generis humani
videri sohtum esse ab hominibus. Quod cum probare vo-
luisses, muka de Scripturis sanctis tcstimonia protuhsti,
tc nihil adjuvarcpotucrunt. Non enimlegis ahcubi
quae
scripsisse Moyscn,
sicut dicis quod ab illo primo ho- ,

mine Adam usque ad ipsam incarnationem scmpcr Fihus

visus est. Hoc enim eum dcscribere pronuntias in Gene-

seoshbro, quod ita falsum est ,

ut etiam ridiculum sit.

Numquidenimhber Gencseos, ab Adam usqucad incar-

nationem Christi, ea quae gesta sunt continet? Aut ipse
Moyses usque ad tempora incarnationis Christi vcl in ,

carnevixit, vel ea quae facta suntscripsit? Haec dicis, et

vcl putaris ab eis, qui nec ista
putas tc ahquid dicere,
possunt, quse
tam manifcste falsa sunt, cerncre.
Dcinde quod commemoras Patrcm ad Fihum di-
2**

centem « Faciamus hominem ad imaginem et simihtu-

:

» dincm nostram ^ »
quid hoc ad rcm pcrtiiiet, rogo le,
:

quid ad rem pertinct?

Tantum-ne tibi vacabat loqui, ut
non attendens quid probare susceperis, memoriter nobis
1 I Tim. VI, i6.
— 2 Gen. i,
26.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. II. l6l
et inaniter
scripturam Geneseos ventilares? Numquidhinc
piobatur ante carnem susceptam visus ab hominiLus
Christus , quia dixit Pater ad Filium « Faciamus homi- :

» nem ad imaginem et simiHtudinem nostram?

» Deinde

adjungis, ac dicis Deus hominem » atque ad-

: Et fecit :

dis «QuisDeus, nisi Fihus? »Et ut mihi deoperequasi

;

praescribas meo : «Hocutique, inquis, et tuiatuis Trac-

tatibus exposuisti. » Ubi nolo quaerere quam verum lo-

quaris, quando video nihil ad causam pertinere quod

loqueris. Agitur quippe inter nos, utrum per suae divi-
nitatis substantiam Christusvisibusapparuisset humanis.
Et tu : « Fecit Deus
dicis hominem, » et addis « Quis :

» Deus, nisi Fihus? quasi propterea necesse fuerit ut

»

homo Deum opificem suum videret ocuUs carneis. Hoc

siitaesset, omnes homines viderent Deum. Quis enim
aUus eos facit in uteris matrum? Adhuc adjicis taha, et
dicis : « Iste ergo Fihus qui est propheta sui genitoris,
dicebat, « Non estbonum solum essehominem, faciamus
» ei
adjutorium secundum se^. » Si quaeram, quis tibi
indicaverit quia Fihus hoc dicebat, in quibus angustiis
tevidebis? Scriptura enim quae dixit: « In principiofe-
» cit Deus coelum et terram ^ » non exprimens utrum :

Pater an Fihus , an Spiritus sanctus , an ipsa Trinitas

,

fecerit, qui unus est Deus per caetera etiam ita comme- ;

morat Deum, ut dicat « Et fecitDeus Et dixit Deus »

: :
,

perquaeque operaejus, quorumillum asseritconditorem.

Simili ergo locutione ait « Et dixit Deus Faciamus : :

» hominem ad imaginem et simihtudinem nostram. Et

» fecit Deus hominem. » Nec ahter locuta est ubi ait :

« Non est bonum

hominem solum faciamus ei ad-
esse ,

» jutorium secundum se ^. » Unde igitur tibi

persuasum
est caetera
superiora Patrem dixisse, hoc autem Filium?
*
Geu. II, 1 8. — 2 id,
i^ i^
— 3 ibid,
,^ j ,^3^ et i^
^6.

GXXXVH. I I
l62 S. AUGUSTINI EPISCOPI
Unde quaeso distinguis, unde discernis
Patrem dixise :

« Fiat lux ,
» et caetera ? Patrem denique dixisse : « Fa-
» ciamus hominem » Et Filium dixisse ^ « Faciamus ei ad-
» jutorium? » Cum tibi Scriptura ubique non dicat nisi,
Dixit Deus. Quse est ista temeritas, quae praesumptio?
Deinde cum ideo Patrem majorem soleatis asserere, quia

dixit, Fiat hoc, aut illud, tanquam jubens Filio ; Filium

vere ideo minorem , quia jussa perfecit :
quia dicturi es-
tis, ubi scriptumest : « Faciamus hominem ? » Non enim
ait sicut in homo, tanquam id jusserit
superioribus, Fiat
Filio sed « Faciamus. inquit, hominem. » Quod non
: :

quaero quem dixisse arbitreris jam enim verba

tua tene- :

mus, quod Pater hoc dixerit FiHo. Cur ergo non ait,
Fiat, vel fac ; sed ait « Faciamus. » An caetera:Deus im-
peravit, et Filius fecit ; hominem vero ambo fecerunt,
sed Patre et jubente, et cooperante, Filio autem non

jubente, sed tantum jussa faciente? Sed si propterea Pa-

trem jubentem intelligis, quia scriptumest
«Dixit Deus; :

»Faciamus hominem » ergo jussit et Fihus; quio tu ipse

:

non Patrem accipis dixisse, sed FiUum « Faciamus ei :

» adjutorium. » Et sicut illud ubi dictum est : «Et fecit

» Deushominem ;
» obedisse jubenti Patri Filium vis vi-

Pater dixerat : « Faciamus hominem : » ita etiam

deri, quia
ubi legimus : « Et immisit Dominus soporem in Adam,
os-
» et sumpsitunam de costis ejus ^, » et csetera, quibus
tenditur factum homini esse adjutorium, obedisse Patrem

jubcnti Fiho, te auctore, intelligamus ; quianonPatrem,

sed FiUum dixisse asseris, « Faciamus ei adjutorium. »
3** Sed haec ita
loquor , quasi
ad causam quae a nobis
agitur, quidquam pertineat, quodhbet
hinc volueris
credere aut suspicari. Prorsus, sicut dicis ,
Pater jusse-
rit ,
ubi dictum est : «Faciamus hominem ;
» et Filius

1
Gen. n, ai.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, tlB. II. 1 63

obedierit , ubi dictum est « Et fecit Deus hominem » : :

prorsus sicut te delectat ,

Filius dixerit : « Non est bonum
» solum esse hominem , faciamus ei adjutorium ;
» sed taHa
dicens ipse non jusserit , quia hoc vuhis : quomodo os-
tendis Filium qui hominem fecerit , ab homine visum ?

quomodo ostendis Fihum qui dixit « Non est bonum :

» hominem esse solum faciamus ei adjutorium, » ab ho- ;

mine visum vel ab ipsa muhere si eam factam non vis

, ,

Patre, ne Fiho Pater obedisse videatur; sed ipse eam Fi-

hus , tanquam sibi jubens sibique obediens ,
et faciendam
dixit , et fecit ? Demonstra Fihum visum esse a viro ,
vi-
sum muhere. Demonstraturum te quippe promi-
esse a
seras , et antequam incarnaretur visum fuisse humanis

aspectibus Fihum. Ostende promissa quid pergis in :

vacua ? Quid deludis expectationem nostram , nec exhi-

bes pohicitationem tuam? Mukiphcas verba non neces-
saria, ut necessaria occupes tempora. Si propterea visus
est a viro Fihus
quia fecit eum, et propterea visus ab ejus
muhere quia fecit eam ;
defini ,
si audes ,
non posse Deum
Fihum , et operari videntia ,
et a suis operibus quamvis ,

aha videntibus ,
non videri. Si autem hoc potest Deus
Fihus, ipse quippe usque nunc operatur cuncta videntia*,
ettamen eorum a se ipso creatis ocuhs non videtur ; quid
est
quod dixisti? cur ista de hbro Geneseos in tuo sermone
posuisti
? cur nobis necessaria temporum spatia superflua
loquacitate finisti?
4**
« Sed iste , inquis , Fihus visus est Adae, secundum
quod legimus Adam dicentem : «Vocem tuam audivi de-
» ambulantis in paradiso me quia nudus ,
et abscondi
» sum^. » Hoc
ergo prius dicereg , homo bone, inde in-
ciperes promissa monstrare. Quamvis et hic Adam «Vo- ,

» cem tuam , inquit, audivi : » non ait, Faciem vel spe-

Joan. V, 17, — 2 Gen. iii, 9.

If
 1
64 S. AUGUSTINI EPISCOPI
ciem tuam vidi. Et quod ait : « Abscondi me , quia nudus
» sum : » videri se a Deo visum
tin^uit, non a se Deum
esse monstravit. Nam vox quando auditur , sequitur
si

visio : visus est et Deus Pater quoties voce attestatus est

rilio.Novimus quippe in Evangelio verbaPatris sonantis,
atque dicentis «Tu es Filius meus dilectus^, » etc, ubi
:

auditus ab hominibus non tamen visus est. Ac per hoc ,

et in iUis verbis quas adjungis, ubi dicit « Quis nun- :

» tiavit tibi
quia nudus es? » et
, sequentia potuit audiri, :

et non videri Deus. Nondum itaque ahquid ex eo quod

te vide et dic tandem
promiseras dixisse
:
ahquid quod
disculere debeamus aut quod pro tua causa esse fa- ,

teamur.
5° « Hic Deus, inquis, et Abrahae visus est. » Visum
esse Deum Abrahae negare non possumus. Scriptura quippe
fidehssima apertissime hoc loquitur ,
dicens : « Visus est
» autem Deus ad quercum Mambre. » Sed neque hic
iUi

expressum est, utrum Pater an Fihus. Cum autem nar-

raret Scriptura quomodo ei visus sit Deus tres viros ilh
, ,

in quibus magis
apparuisse declarat , ipsa Trinitas , qui
unus est Deus ,
recte inteUigi potest.
Denique tres videt ,
et non Dominos ,
sed Dominum appeUat ,quoniam Tri-
quidem personae sunt
nitas tres ,
sed unus Dominus Deus.
Sic autem narratur quod vidit Abraham : «
Respicicns ,

»
inquit ,
ocuUs suis vidit ,
et ecce Ires viri stabant
super
» eum, et videns procurrit in obviam iUis ab ostio taber-
» nacuU sui , et adoravit super terram et dixit Domine, ,
:

» si invcni gratiam ante te, nepraetereas servum tuum^.»

Hic videmus tres viros apparuisse , et unum Dominum
dici unumque Dominum rogari ne praetereat servum
,

suum, quoniam congruit Deo visitarefamulossuos. Deinde

tres personas pluraUter aUoquitur ,
dicens : « Sumatur
* Marc.
I, II,
2 Gen. —
xvm, i.3.
 CONTRA MAXIMIINUM AllIANUM, LIB, II. l65
» nunc aqua ,
etlavem pedes vestros , et refrigerate sub
» arLore ,
et sumam panem , et manducate et postea ,

» transibitis in viam vestram , propter quod declinastis

» ad servum vestrum^. » Manifestum est eos tanquam
homines invitari non enim tale illis praeberetur obse-
:

quium quo indigentia reficerent corpora, nisi homines

,

putarentur. Et Scriptura plurahter eos respondisse com-

memorat ait enim « Et dixerunt, Sic fac quemadmo-
;
:

» dum dixisti. » Non ait ,

Et dixit : sed ,
« Dixerunt. »
Deinde cum
esset
parata refectio , dicit Scriptura , Et «

» ante illos, et ederunt. » Non ait,

apposuit Apposuit
ante illum , et edit. Sed ubi ad id ventum est , ut Abrahae

promitteretur ex Sara , quia divinum offerebatur

filius

beneficium non ut hominibus humanum exhibebatur

,

obsequium ,
unum narrat Scriptura dicentem : « Ubi est
» Sara uxor tua ? » INon enim ait , Dixerunt autem ad il-
luni ait
: « Dixit autem ad illum, Ubi est Sara uxor
sed ,

» tua^?» Quis autem hoc dixerit postea manifestat ,

:

ubi cum risisset Sara ait eadem Scriptura : « Et dixit

,

» Dominus ad Abraham Quare risit Sara in semetipsa?»

,

et caetera
usque ad finem , tanquam unus Dominus sin-

guhiriter loquitur. Ac post haee , ut homines pluraliter

abire narrantur, et dicitur : « Exurgentes autem inde viri,

conspexerunt in faciem Sodomorum et Gomorrhae ,

»
» Abraham vero ambulabat cum ilHs deducens^. » Rur-
sus autem redit Scriptura ad singularem numerum , ac
« Dominus autem
dicit :
dixit, Numquid celabo egopuero
» meo Abraham quae ego facio ^, » Deinde promittitur
Abrahae praeclara et copiosa posteritas , et Sodomorum
denuntiatur interitus. Sequens autem
Scriptura dicit : « Et
» conversiindeviri, veneruntin
Sodoma, Abraham autem
» erat adhuc stans ante Dominum. Et appropians Abraham
»
Gen. xvm, 4, 5, — 2
jbid. 9. — 3 Ibid. 16. — » Ibid.
17.
l66 S. AUGUSTINI EPISCOPI
» dixit : Ne simul perdas justum cum impio, et erit jus-
» tus
tanquam impius* Et post coUocutionem Domini
? »

atque Abraliae, sequitur Scriptura, etdicit «Abiit autem :

» Dominus , ut desiit
loqui ad Abraham , et Abraham
» regressus est inlocum suum. Yenerunt autem duo An-
geli in Sodoma ad vesperam.
» » Hi sunt de
quibus paulo
ante dixerat « Conversi inde viri venerunt in Sodoma.»
:

Sed duos esse non expresserat cum ab initio tres viros ,

dixisset apparuisse Abrahae , et

bospitaliter ab illo esse
susceptos ,
quos et abeuntes deduxit ambulans cum eis.
6° Fortassis ergo jam pronuntiare festinas, unum
fuisse in eis Dominum Christum
qui singulariter pro- ,

mittebat et rcspondebat Abrahae; duos vero illos, Ange-

los ejus,
qui venerunt in Sodoma , tanquam missi Angeli
a Domino suo. Sed expecta
quid properas? Conside- :

remus omnia dihgenter, ac prius intueamur verba Domini

« Clamor Sodomorum ,
loquentis Abrahae :
inquit , et
Gomorrhae multipHcatus peccata eorum
» est ,
et magna
» Valde. Descendens ergo videbo , si secundum clamorem
ipsorum venientem adme consummant^.
» » Hic se
ip-
sum descensurum Sodoma
quo tamen non ipse
dixit in ,

descendit, sed AngeH duo. Ipse quippe abiit , ut desiit

loqui ad Abraham, Abraham autem regressus est in lo-
cum suum. Venerunt autem, sicut dictum est , duo An-
geU ad vesperam in Sodoma. Quid si et in ilHs duobus
AngeHs unus Dominus invenitur, qui secundum verbum
suum in ipsis AngeHs descendit in Sodoma ? Nonne ma-^
nifestum erit in tribus ilHs viris unum Dominum visum
fuisse ubi quid aHud quam ipsa Trinitas figurata est ?
;

Sed videamus utrum nobis sancta Scriptura demonstret ,

etiam in iUis daobus AngeHs. ut dixi, unum Dominum
inventum , ne forte haec ex nostro corde affirmasse videa-
*
Gen. xviir, 22, 23. — * ibjd, 20.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. II. 167
mur. «Venerunt ergo duo Angeli in Sodoma ad vesperam.
» Loth vero sedebat, ut scriptum est, juxta portam So-
» domorum.Yidens autemLoth surrexitin obviam iUis, ,

» et adoravit in faciem in terram^. » Yides nempe hic a

justo viro Angelos adoratos non vis adorari Spiri-

, et tu

tum sanctum quem vos quoque omnibus Angehs sine

,

ambiguitate praeponitis ? Sed dicturus es Homines esse ,

credebat nam et in hospitium tanquam homines invita-

,

vit. Hoc magis est contra te

qui dicis non adorari Spi-
,

ritum sanctum omnibus Angehs praeferendum ; cumvi-

,

deas et homines inferiores iVngeHs a justis hominibus ado-

rari. Sed adhuc dicturus es, Dominum adoravit eum :

quippe in duobus ilhs , quos putabat esse homines, tan-

quam in Jam ergo probatumest,
Prophetis esse cognovit.
quod me per Scripturam sanctam demonstraturum esse
promiseram ,
eumdem Dominum qui dictusfuerat abiisse
ut cessavit loqui ad Abraham , in ilhs duobus Angehs
descendisse in Sodoma , sicut dixerat , et in eis ab ho-
mine justo agnitum fuisse. Exhibuit itaque hospitahta-
tem quomodo sanctis hominibus Dei in quibus Deum .

esse cognovit cum eos,-sicut etiam ipse Abraham An-

, ,

gelos esse nesciret. Hi enim Patriarchae sunt significati in

Epistola ad Hebraeos , ubi de hospitahtate loquens ait :

« Per hanc
quidam nescientes hospitioreceperunt Ange-
Receptis ergo eis Loth
» los^. » nesciens
, quod AngeH
essent, cognoscens tamen sicut ipso Domino demonstrante
cognoscere potuit , quis in eis esset ,
ut ea quae interea
facta sunt taceam ,
exiit cum eis de Sodomis :
quod ante
quam fieret, sicut Scriptura loquitur :
« Dixerunt viri ad
» Loth : Sunt tibi hic generi , aut fdii ,
aut fdiae ;
aut si

quis tibi ahus est in civitate, educ de loco hoc

»
quo- :

» niam
perdimus nos locum hunc ; quia exaltatus est cla-
1
Gen. XIX, i, 7.
— 2 Hebr. xia, a.
 l68 S. AUGUSTINI EPISCOPI
» mor eorum Dominum, et misit nos Dominus con-
ante
» terereeum^. » Ecce ubi apparet illud incendium So-
domorum per Angelos fiictum quos misit Dominus in , ;

quibus tamen et ipse erat neque enim sic mittit suos, ut

:

recedat ab eis. In eis ergo descendit in Sodoma , quod

se facturum quando cum Abrabam lo-
esse praedixerat ,

quebatur :
quod posteaquam fecit abiisse ipse dictus ,

est Angeli venisse in Sodoma ad vesperam. Deinde

,
et

paulo post, mox ut eduxerunt illum foras , et dixerunt ,

,sicut eadem Scriptura narrat : « Salvam fac animam
» tuam ne respexeris retro nec steteris in tota regione ;
, ,

» in monte salvum te fac nequando comprebendaris ,

:

» dixit Lotb ad illos Oro Domine quia invenit puer

:
, ,

» tuus misericordiam ante te^, » etc. Quoe cum finisset

loquendo , et elegisset sibi civitatem pusillam in qua sal-

varetur, sequitur Scriptura , et ei dicit esse responsum :
« Ecce miratus sum faciem tuam et
super verbum hoc, ne
» everterem civitatem de qua locutus es. Festina ergo ut
» salvus sis ibi. Non enim potero facere verbum ;
donec
» tu illo introeas. » Quis boc ei
respondit ,
nisi illc cui
dixerat : « Oro, Domine? » Hoc autem ad ambos dixerat,
nonad unum, sicut apertissime scriptum est :«Dixitautem
» Lotb ad illos :
Oro, Domine.» Agnovit ergoLotb unum
Dominum in Angelis duobus , sicut Abrabam unum ag-
novit in tribus.
llle abierat qui Dominus erat
7" Non
est cur dicatur :

etcum Abrabam locutus erat; duo vero angeli ejus erant

qui in Sodoma illo abeunte venerunt. Omnes enim tres
viri dicti sunt
qui apparuerunt Abrahae , sicut Scriptura
solet viros etiam angelos nuncupare. Nec eorum aHcui
uni promptius et humiHus Abraham obsecutus est quam
duobus ,
sed aequahter omnibus pedes lavit , aequaliter
* Gen. XIX, 12, i3. — 2 jbid^ ^
^^
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. II. 169
omnibus epulas ministravit. Ergo in omnibus Deum vi-
dit. Propter quod Scriptura prsedixerat quod visus ,

fuerat Deus Abrabae ad quercum Mambre^, sub cujus

umbra arboris tres viros pavit, quos oculis corporis vi-
dit : in eis vero Deum , non corporis , sed cordis oculis
vidit ,
id est , intellexit atque cognovit : sicut Lotb in
duobus , cum quo non pluraliter , sed singulariter loque-
batur, eique respondebat eliam ipse tanquam unus.
Primo quippe Abrabam per tres viros illum audivit, pos-
tea per unum ,
qui duobus in Sodoma eunlibus manens
locutus est cum eo Lotb autem per duos tamen et ipse
:
,

unum Dominum , quem pro liberatione sua rogabat , et

qui ei
respondebat ,
audivit : cum ambo ,
id est ,
et
Abrabam et Loth, borainesputarent eos qui Angeli erant;
Dcum vero in eis intelligerent qui erat, non putarent esse
qui non erat. Quid sibi ergo vult ista visibilis trinitas et
intelligibilis unitas ,
nisi ut nobis insinuaretur , quod ita
tres essent Pater et Filius et Spiritus sanctus ,
ut tamen
simul non tres dii et domini essent, sed unus Dominus
Deus? Tu autem Hic Deus visus est Abrabae »
dixisti : « :

sciens te legisse
quod scriptum est visum esse Deum ,

Abrabse ad quercuin Mambre et volens quasi probare :

Dominum Filium visum esse illi Patriarcbae , declinasti

ab illis tribus viris et eos omnino tacuisti, in quibus
,

narrat Scriptura Deum visum fuisse Abrahse ; ne tu ipse

nos admoneres unius esse substantiae Trinitatem Deum,
sicut unius erant substantiae tres viri quos vidit Abraham :

cum praedixisset Scriptura ,

Yisus est Deus Abrahae, nec
tamen tres dcos es^e quia et Yisus est Deus dictum est;
, ,

non visi sunt dii et ipse Abraham tres vidit, et unum

,
:

adoravit a quo praeteriri noluit

: ab uno responsa Di- :

vinitatis
accepit. Nec ahquos duos eorum duos esse deos
*
Gcn. XVIII, I.
170 S. AUGUSTINI EPISCOPI
sensit , unum in omnibus quia et Loth duos vidit
sed :
,

et tamen unum Dominum agnovit ^. Ubi mihi videntur

per Angelos significari Filius et Spiritus sanctus :
quo-
niam Angeli missos esse dixerunt ; et de Trinitate
se illi

quae Deus est , solus Pater non legitur missus ; leguntur

autem missi et Filius et Spiritus sanctus ; quorum non

ideo est diversa natura: nam et illi viri per quos signifi-
cati sunt,
unius erant ejusdemque naturae. Hanc ergo
Scripturam qua convinci posses, astuto silentio devitasti.
Et cum dixisses : « Hic Deus visus est Abrahae : » volens
Filium solum visum putari in eo quod in Genesi legitur,
visum esse Deum Abrahae ^ , quomodo sit visus , dicere
noluisti , ne ibi non solus Fihus ,
sed Trinitas agnoscere-
tur Deus.
8° Dixisti autem : « Si vis credere , quia Fihus visus
est Abrahae utique ipse Unigenitus in sancto affirmavit
,

sic : « Abraham
EvangeHo pater vester exultavit ut vi-
» deret diem meum ,
et vidit, et gavisus est^. »
dispu-
tare ,
o probafe promissa quasi dixerit Dei FiHus ,
!

Abraham pater vester concupivit me videre , et vidit, et

gavisus est. Quamvis et hoc sic adhuc posset inteUigi ,
quod sanctus Patriarcha ocuhs cordis viderit Dei Fihum,
non ocuhs carnis ,
unde inter nos vertitur quaestio. Sed
cum dixerit Christus : « Abraham concupivit videre
diem
» meum et vidit , et gavisus est :
,
» cur non diem Christi

intelhgimus tempus Christi quo erat venturus in carne, ,

quod Abrahaii sicut et ahi Prophetae in spiritu potuit

videre afque gaudere ? Neque hic igitur quod proposue-
tas et pollicitus fueras , probare potuisti.

9" Post haec venisti ad Jacob , qui luctatus

est cum
Angelo quem Scriptura ipsa
,
Geneseos et hominem dicit

et Deum. Nam ita legitur « Remansit autem Jacob : so-

* Gen. XIX, i. — 2 ij,
xviii, i.
— 3 Joan. vm, 56.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, IIB. II.
I7I
» lus ,
homo cum illo usque in mane. Vidit
et luctabatur
» autem quod non potest ad eum et tetigit latitudinem ,

» femoris
ejus, et obstupuit latitudo femoris Jacob ,
dum
» luctaretur cum eo ,
et dixit illi : Dimitte me ,
ascendit
»enim Non te dimittam, nisi
aurora. IUe autem dixit :

» me benedixeris. Dixit autem ei Quod est nomen tuum? :

» Ille autem dixit Jacob. Et dixit ei,

Non vocabitur :

» nomen tuum Jacob sed Israel erit nomen

amplius ,

» tuum,
quia valuisti cum Deo, et cumhominibus potens
» es. Rogavit autem^eum Jacob dicens Enuntia mihi :

» nomen tuum. Et dixit Quare hoc interrogas tu nomen

:

» meum? Et benedixit eum

Et appellavit Jacob no-ilhc.
» men loci ilHus Aspectus Dei vidi enim Deum facie
: :

» ad fdciem, et salva facta est anima mea^. » Ex istalec-

tione unicuip Dei Filium ,
et antequam venisset in carne
visibiliter ^(pparuisse conaris ostendere : ubi etsi non ab-
surde Christus inteUigitur figuratus, propter prophetiam
futura nuntiantem, quia futurum erat ut Jacob in fiUis
suis qui crucifixerunt Christum , praevaluisse
Christo
videretur : et in fdiis suis videret Christum facie ad fa-
ciem , anima Israehtarum qui fideHter hoc
et salva fieret
viderunt tamen hunc hominem qui luctatus est cum Ja-
:

cob Osee propheta evidenter Angelum dicit. Sic enim

,

apud eum scriptum est de Jacob « In utero supplanta- :

praevaluit Deo , et con-

» vit fratrem suum et in labore ,

» fortatus est cum

Angelo, et
potuit^.
» Sicut
ergo in Ge-
nesi ille qui luctatus est cum Jacob et homo et Deus ,

dicitur it^ et ab hoc Propheta et Deus et Angelus. Ac

:

per hoc ita

qui erat Angelus dictus est homo quomodo ,

ilU dicti sunt viri qui apparuerunt Abrahae quando nes- ,

cienteset ipsc et Loth

hospitio receperunt Angelos.
Deus
ergo erat in Angelo, sicut est Deus in homine, maxime
*
Gen.xxxn, 24-30. — ^ Osee.
xii, 3.
172 S. AUGUSTINI EPISCOPI

quando per hominem loquitur. Ita vero per hunc Ange-

him figuratusest Christus, sicut per hominem. et Nam
Isaac fihus Ahrahae, quid erat in figura nisi Christus ,

quando sicut ovis ad immolandum ductus est^ et quando ,

sicut Dominus crucem suam ita et ipse sibi quibus fue-,

rat imponendus ligna porlabat? Postremo quid miramur

per Angelum fjguratum esse Jesum si non solum per ho- ,

minem, verumetiam per pecudem figuratus est? Nam

quis ahus erat ille aries qui cornibus tenebatur in vepre^,
spinis etiam coronatus. Hunc
nisi Christus crucifixus vel ,

autcm arietcm pro fiho , cui parcere jussus est , immola-

vit Abraham. Ita enim homini parciDeus jussit, ut ta-
men ex pecore proptcr passionem Christi , quae illo modo
praenuntiabatur , mysterium sacri sanguinis impleretur.
Si ergo putas
proprietate ,
non figura , Cbristum fuisse
Angelum, qui Juclatus est cum Jacob
potes dicerepro- :

prietate, nonfigura, Christum fuisse arietem , quem Pa-

triarcha immolavit Abraham : potes postremo dicere

proprietate ,
non figura ,
Christum fuisse petram ,
quae
sitienti fudit^.
percussa hgno, populo potum largissimum
Sic enim dicit Apostolus : « Bibebant enim de spiritaH

sequente petra ; petra autem erat Christus ^.

» »
Figurae
ipsae fucrunt , quibus figuris praecedentibus
istae iion res

res significabantur esse venturae :

quae figurae per subjec-
tam Deo creaturam et maxime per Angelorum ministe-
,

rium mortahum exhibebantur aspectibus Dei quidem

, ,

agente potentia sed tamen latente natura, sive Patris, sive

Fihi, sive Spiritus sancti.
10" Frustra itaque asserisFihum Dei visum fuisse ab
hominibus, Patrem autem non fuisse visum cum per :

subjectam sibi creaturam et Pater videri et Fi-

potuerit,
per suam vero substantiam
lius ,
et Spiritus sanctus : nul-
*
Isai. tiii, 7.-2 Gen. xxit, i3.
— 3 Exod. xvii, 6. — "*
i Cor. x, 4.
 LIB. II.
1^3
lus illorum visus est. Ergo Deus , hominum
sicut infirmis
sensiLus , magis significatus quam demonstratus est. Non
est sicut est : lioc
itaque visus quippe in futura vita pro-
mittitur sanctis. Undedicit apostolus Joannes : « Dilec-
» tissimi ,
nunc filii Dei sumus, et nondum apparuit quid
» erimus : scimus autem quia cum apparuerit similes ei ,

» erimus,
quoniam videbimus eum sicuti est^. » Yiderunt
ergo et in hoc saeculo Apostoli Dominum viderunt sed , ,

non sicut est. Denique Moyses eum siLi cupieLat ostendi,

quamvis cum eo facie ad faciem Scriptura indice loque-
retur^. Quod cum
in mea superius prosecutione dixissem,

quasi non audieris praeteriisti,

cum tiLi ejusdem meae
prosecutionis recitari ex taLulis universa voluissem. Non
autem discernens quid sit videri Deum per suLstantiam
suam et quid sitvideri Deum per suLjectam creaturam,
,

in tantam Llasphemiam decidisti , ut unigenitum Dei Fi-

lium per hoc ipsum quod Deus est mutaLilem diceres :

quandoquidem soH Patri putasti esse triLuendum quod

scriptum esse dixisti
«
Ego sum qui sum , : et non sum
» mutatus^ »
quasi Fihus vel Spiritussanctus
: sit
mutatus,
quando visiLihter apparuit , vel iUe quod constat natus
ex foemina ; vel iste in specie columLae aut igneis ]inguis
se humanis aspectihus monstrans. Unde jam respondi tiLi
in eo sermone uLi ostendi non te refelhsse quae dixi.
,

Nunc vero ut intelhgas quomodo dixerit Deus « Ego :

» sum
qui sum et
non sum mutatus, » vel quod scrip-
,

tum magis invenitur « Ego enim Dominus et non mu-

:
,

»tor^, » quoniam non solus Pater, sed Deus unus hoc

dixit, quod est ipsa Trinitas ; Psalmum attende uLi legi-
tur Tu in principio Domine
: « , ,
terram fundasli, et

opera manuum
» tuarum sunt coeh ; ipsi periLunt ,
tu au-
» tem permaneLis ,
et omnes sicut vestimentum veteras-
» I Joau. III,
a. — 2 E\od.
xxxiii, i3.— 3 jd. iii, 14.— i Malac ni, 6.
 S. AUGUSTINI EPISCOPI
iy4
» cent; etvelut tegumentum mutabis eos et mutabuntur, ,

» tu autem idem ipse es, et anni tui non deficient^. »

Hoc autem ad Filium Dei dictum esse in Epistola quae
est ad Hebraeos, sancta Scriptura testatur^. Quis vero non

intelligat ubi dicitur : « Cceli mutabuntur tu autem

, ,

» idem ipse
es ;
» nihil dici aliud ,
nisi : Tu non mutaris?
Ac per hoc etiam Deo Filio convenit dicere « Ego sum :

»
qui sum et
non sum mutatus ^ » vel « Ego enim Do-
,
:
,

»minus, et non mutor. » Quod tu ideo soli Patri assig-

nasti ,
ut in sua substantia crederetur esse mutabilis Fi-
lius ; tanquam ita susceperit hominem ut in hominem ,

verteretur. Hanc tantam blasphemiam non emendabis ,

nisi credideris ,
in
assumptione hominis accessisse FiHo
quod non erat, non autem recessisse vel defecisse quod erat.
11*' Deinde quaero, quis
apparuerit Mojsi in igne
rubus inflammabatur, et non urebatur? Quan-
quando
et iUic Angelum apparuisse
quam Scriptura ipsa declarat,
dicens « Apparuit autem iUi Angelus Domini in flamma
:

» ignis » In
Angelo autem Deum fuisse, quis
de rubo^.
dubitet Sed quis Deus erat utrum Pater an Filius ?
? , ,

Dicturus^es , Fihus non vis enim Patrem ullo modo vel

:
,

persubjectam creaturam visibilem apparuissemortahum.

Sed quodhbet horum ehgas , ad utrumque respondeo. Si
Pater erat, apparuit et Pater hominibus : si Fihus erat,
non mutatur et Fihus. Ibi enim cum quaesisset Moyses ,

quis esset qui

eum mitteret llle respondit « Ego sum
: :

»
qui sum^.
» Quod quid est ahud, nisi Mutabihs non :

sum propheticum testimonium ipse posuisti

: sicut :

« Ego sum qui sum ,

et non sum mutatus. » Dixit etiam

rursus ad Moysen « Ego sum Deus Abraham : et Deus ,

potes negare Deum

» Isaac , et Deus Jacob^. » Aude , si ,

» Psal. ci, 26-28. — 2 Hebr. i, 10. — 3 Exod. 14, et Malac. iii, 6.

—
* Id.
III, a.
— 5 Ibid.
14. — ^ U>id. 6 et i5.
iii,
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, 11.
176 tlB.

Patrem Deum esse Abraham

Jacob ; si non et Isaac et

ipse de rubo, sed Filius loquebatur. Si autem Pater, con-

fitere etiam Patrem Deum bominibus visum. Si vero

uterque est Deus Abrabam et Deus Isaac etDeus Jacob ,

quod esse annuis, quid ambigis utrumque unum Deum?
Jacob quippe ipse est Israel , cujus filiis dicitur : « Audi,
» Israel, Dominus Deus tuus Dominus unus est^. »
1 2"*
Quapropter verum esse agnosce quod dixi, Divini-
tatem non per substantiam suam, in qua invisibilis et im-
mutabilis est, sedper creaturam sibi subjectam mortalium
oculis apparuisse voluit. cum
itaque sicut accipere Non
velaccipi meaverbavoluisti, ego Divinitatem sicpatribus
ostendissese dixi, tanquam eam voluerim credi visibilem,

quam prius invisibilem dixeram esse : sed dixi, quando

se
patribus Divinitas ostendebat, per subjectam creatu-
ram se visibilem demonstrabat. Nam
per ipsam suam na-
turam usque adeo invisibilis est, ut ipse Mojses ei cum
quo facie ad faciem loquebatur diceret « Si inveni gra- :

» tiam ante te, ostende mihi

temetipsum manifeste ^. »
Ecce quod dixi, relege, et invenies me verum dicere te ;

autem non intelligere voluisse vel non potuisse quod , ,

dixi. Audiergo idipsum raealiquanto planius disserentem.

Ego Divinitatem Patris et Filii et Spiritus sancti in sua
natura atque substantia mortalibus oculis invisibilem
dico. Eam vero se in formas visibiles vertere, absit ut di-

cam, quia et immutabilem dico. Restat ergo ut aspecti-

bus bumauis quando se ostendit ut voluit, per subjectam
intelligatur hoc fecisse creaturam, quae potest ocuhs ap-
parere mortahbus.
1 3°
Quid est autem quod cum de Patre dixisses :

« Unusestinvisibihs,» undejam satis est disputatum, ad-

didisti : « Unus etiam
incapabiUs, atque imraensas ? » In-
*
Deut. VI, 4.
— '^
Exod. xxxiii, 1 3.
 lyG S. ACGDSTINI EPISCOPI

capabilemquidem non legimus Deum. Cur sane dicas

incapabilem, nescio. Si enim capi non potest quomodo ;

nonsolum Filius, verumetiam Paterveniunt adhominem,

sicut dicitipse Filius, etmansionem apud eum faciunt ^ ?»
Puto quod capiat eos apud queni faciunt mansionem. An
fortedicis, non ex toto, sed ex parte capiuntur ? Dic quod
vis : respondetur enim tiLi Non sunt ergo incapabiles,,

qui sunt vel ex parte capabiles. An ideo tibi non sufficit

incapabilemdicere, sed addidisli, et immensum,ut expo-
neres quatenus incapabilem dixeris; id est, quia totius
capax non est bumana natura immensus est enim? Ve- ;

rum boc et de Filio dici potcst. Neque enim quisquam

sic
capit unigenitum Yerbum ut ejus capacem se omni ,

niodo audeat profiteri. Prorsus etiam ipsum non esse du-

bitamus immensum. Nam quaero abs te, de quo accipias
quod scriptum est « Magnus est, non babet finem, excel-
:

); sus etimmensus^. »De ipso quippepaulopost dicitur :

« Hic Deus noster, non aeslimabatur alius ad eum bic ;

» invenit omiiem viam disciplinae, et dedit eam Jacob

»
puero suo, et Israel dilecto suo :
post baec super terram
» visus est, et inter bomines conversatus est ^. » Quis est

iste, responde? Quis est, inquam, Magnus, et non babens

finem, excelsus et immensus, qui super terram visus est,
et inter homines conversatus est? Yideo
quos aestus, quas
patiaris angustias.
Times dicere, Pater est : ubi audis,
Super terram visus est et inter homius conversatus est.
Tu enim Patrem per suam substantiam revera invisibi-
lem, nec per subjectam creaturam vis esse ab hominibus
visum. Times dicere, Fihus est ubi audis, non habet fi- :

nem,excelsusetimmensus. Tuenim Patrem tantummodo

esse contendis immensum. Times dicere, Spiritus sanctus
est ; Ubi audis, hic Deus nostcr. Tu enim nec Deum vis
« Joaa. XIV, a3. — 2 Baruch. iii, aS. — 3 Ibid. 36-38.
 CONTRA MAXIMINUM ARIANUM, LIB. II. \nn
esse
Spiritum sanctam. Quid es aclurus , quid responsu-
rus, homoqui non vis esse catholicus, ut Ghristum sic
accipias in forma servi super terram visum, et inter ho-
mines conversatum, ut tamen in forma Dei in
qua invisi-
hihs mansit confitearis immensum ? Hic Deus noster, non
aestimabitur ahus ad eum. Quis aHus, nisi antichristus,

quem verum Christum fides vera non aestimat, sed eum

pro vero Christo execrahihs Judseorum error expectat?
i4'' Si oras, etpelis, ut dicis, discipulus esse divina-
rum Scripturarum atl rem , pertinentia testimonia divina
considera. Noh per muka, quae te nihil adjuvant, eva-
gari ehge prudenter tacerequam inaniter loqui quando
:

non invenis quid respondeas manifestissimae veritati. Ti-

mere teostendis, ne te nudem discipuhs tuis. Utinam tu
Christosic induaris, ut discipulos tuos magis ipsius vehs

discipulos esse quam tuos. Nam me non poenitet, quan-

tum Dominus donat, operam dare, uttu et discipuli tui
sub uno magistro sitis condiscipuh mei. Tractatui autem
meo, cui'post tantum tempus adhuc te
responsuruni esse
promittis,
si ita responsurus es ,
ut modo respondisti vel
interrogationibus, vel prosecutionibus meis, non plane ali-
quid respondebis ; sed ut homines
non intelhgentes quomo-
documque decipias, non tacebis. Ex his ergo omnibus,
sicut potui disputavi , satis apparet, Patris et Fihi
quae
et sancti unam esscvirtutem, unamesse substan-
Spiritus
tiam, unamdeitatem, unam majestatem, unam gloriam;
est unus DominusDeUs noster, de
quia ipsa Trinitas quo
dictum est : « Dominus Deus tuus Domi-
Audi, Israel ,

» nus unus est Tunc ^

autem :dictum est, quando Do
»

minus solus deduccbat eos, etnon fuit in eis deus alienus.

Neque enim non eos deducebat et Christus cum dicat ,

»
Deut. VI, 4.

exxxvii. ' 12
1^8 S. AUGUSTINI EPISCOPI
»
Apostolus;
«
Nequc tentemus Cliristum, sicut quidam
^ » aut Christus non est Deus, aut
» illorum tentaverunt ;

Christus Dcus estalienus. Hic est ergoDcus Pater et Fi-

lius et Spiritus sanctus, Trinitas unus Deus : cui uniju-

bemur ea quae nonnisi Deo debetur servitute servire,

cum audimus : « Dominum Deum tuum adorabis, et illi

» soU servies Neque enim hac servitute non servimus

^. »

Christo cujus membra sumus aut Spiritui sancto. cujus ;

templum sumus. Haec Trinitas unus Deus dicit « Ego sum :

» Dominus, et non est alius praeter me ^. » Neque enim

non est Dominus Christus , quem vos quoquc Dcum et

Domirmm confitcmini : aut Spiritus sanctus non est Do-

minus domus suae, hoc est tempU sui. Ipse est quippe
Spiritus
Domini de quo dicitur « Dominus autem spi- :

» ritus est, ubi autem

spiritus Domini
ibi Ubertas ^. » ,

Haec est Trinitas unus Deus, de quo dicit Apostolus,

« NuUusDeus nisi unus ^. » Non enim cum haec auditis,

Deum negare unigenitum audetis. Hic Deus Trinitas di-

cit « Ego sum qui sum et non sum mutatus ^. » Non enim
:

mutatus Christus, cui dicitur : « Mutabis coelos, et

est

» mutabuntur ; tu autem idem ipse es ^ : » aut mutabitur

Spiritus veritatis,
cum sit immutabiUs veritas, cui tantum
honorem dat ipse Christus ,
ut dicat : «
Expedit vobis ut
» ego eam. Nisi enim ego abiero , Paracletus non ve-
» niet ad vos ^. » Et «Quicumque dixerit blasphemiam
» in dimittetur ei; qui autem dixerit in
FiUum hominis,
»
Spiritum sanctum, non dimittetur ei^. » Etcum de se
« Ecce ego vobiscum sum
ipso dixerit : usque ad con-
» summationem saecuU *^, » de iUo dixit : « Ut vobis-

* I Cor. X 9.
— 2 Matth. iv, lo, et Deut. vi, i3. — 3 Deiit. xxxtr ,

39.
— *
,

a Cor. m, 17.
— ^ i Cor. vm, 4.
— ^ Exo). i, i4 , et

Malach. in , 6. — ^
Psal. cr ,
a8. — 8
Joau. xvi , 7.
— ^
Matlh.
xii> 32. — '® Id. xxviir
,
20.
 CONTRA MAXIMINIJM ARIANUM, LIB. II. 1
79
» cum sit in aetemum ^. » His atque hujusmodi testi-
moniis, quae omnia quaerere et colligere longum est si
,

pacifice acquiescas quod orare et optare te dicis ,

,
eris ,

divinarum Scripturarum discipulus ut de tua fraternitate

gaudeamus.
*
Joan. XIV, 16.

12,
S. AUR. AUGUSTINI
HIPPONENSIS EPISCOPI

DE TRINITATE
LIBRI QUINDECIM ^,

«VVVVVVVVVVVMMVVVVV%\VV VV««« VVVVV»«««VVVVVV v«« vvvvvvs^ «vvvv%\^^ vvv VV\ S\\ V\\VV» VV\ VVV M^

LIBER IK

In quo secundum Scrtpturas sacras ostenditur unitas et

cequaiitas summce Trinitatis et qucedam loca contra ,

Filii cequalitatem allata diluuntur,

Lecturus ^ haec quae de Trinitate disserimus prius

I. ,

oportet ut noverit , stylum nostrum adversus eorum vigi-

lare calumnias qui fidei contemnentes initium, immaluro
,

etperverso rationis amore falluntur. Quorum nonnulli ea

quse de corporalibus rebus , sive per sensus corporeos ,

experta noverunt , sive quae natura humani ingenii et di-

ligentiae vivacitate vel artis adjutorio perceperunt ,
ad res
spiritales transferre conantur, ut ex his il-
et
incorporeas
las metiri atque opinari veHnt. Sunt item alii qui secun-
dum humani animi naturam vel affectum de Deo sentiunt,
siquid sentiunt, et ex hoc errore, cum de Deo disputant,
sermoni suo distortas et fallaces regulas figunt. Est ilcni
aliud hominum genus, eorum qui universam quidcm croa-
*
Inchoati versus anniim 400. ahsoluli cirrlfcr an. 4 i^'>.
— ^ ^iJi- K. Iract.

lib. 11, cap. i5. — 3 vide D. Guillou, lom. xxii, p 88, «y.
l82 S. AUGUSTINI EPISCOPI
turam, quae profecto mutabilis e§t, nituntur transcendere,
ut ad incommutaLilem substantiam quaeDeus est , erigant
intentionem ; sed mortalitatis onere prsegravati , cum et
videri volunt scire quod nesciunt , et quod volunt scire
nonpossunt, praesumptiones opinionum suarum audacius
affirmando, intercluduntsibimetintelligentiaevias, magis
suam non eorrigere perversam quam
eligentes sententiam ,

mutare defensam. Et hic quidem omnium morbus est

proposui ; et eorum scilicet qui se-
trium generum quae
cundum corpus de Deo sapiunt, et eorum qui secundum
spiritalem creaturam, sicuti est anima et eorum qui ne- ,

que secundum corpus neque secundum spiritalem crea-

,

turam et tamen de Deo falsa existimant, eo remotiores a

,

vero , quo id quod sapiunt , nec in corpore reperitur nec in

fecto et condito spiritu , nec in ipsoCreatore. Qui enini

opinatur Deum verbi gratia , candidum vel rutilum ,

,

fallitur ; sed tamen baec inveniuntur in corpore. Rursus

qui opinatur Deum nunc

obliviscentem nunc recordan- ,

tem, vel si
quid hujusmodi est , nihilominus in errore

est ; sed tamen haec inveniuntur in animo. Qui autem

putat ejus esse potentiae Deum, ut se ipsum ipse genuerit,

eo plus errat , quod non solum Deus ita non est , sed nec

spiritahs nec corporaHs creatiira : nuUa enim omnino res

est
quae se ipsam gignat ut sit.

II. Ut ergo ab hujusmodi falsitatibus humanus ani-

mus purgaretur, sancta Scriptiira parvulis congruens,
nulHus generis rerum verba vitavit , ex quibus quasi gra-
datim ad divina atque subhmia noster intellectus velut
nutritus assurgeret. Nam et verbis ex rebus corporalibus

sumptis usa est,

de Deo loqueretur, velut cum ait :
cum
«In tegmine alarum tuarum protege me*. » Et de spiri-
tali creatura multa transtulit , quibus significaret illud
t
Psal.xvi, 8.
 DE TRINITATE, LIB. I. 1 83

quod ita non ,

sed ita dici opus esset ; sicuti est ,
esset
«
Ego sum Deus zelans^ : » et, «Poenitet me hominem fe-
yj cisse ^. » De rebus autem quae omnino non sunt , non
traxit aliqua vocabula , quibus vel figuraret locutiones ,
vel spissaret aenigmata. Unde perniciosius et inanius eva-
nescunt, qui tertio illogenerc erroris a veritate secludun-
tur, boc suspicando de Deo , quod neque in ipso nequc ,

in ulja creatura inveniri potest. Rebus enim quasincrea-

tura inveniuntur ,
solet Scriptura divina velut infantilia
oblectamenta formare , quibus infirmorum ad queerenda
superiora et inferiora deserenda pro suo modulo tan-
,

quam passibus moveretur affectus. Quae vero proprie de

Deo dicuntur quaeque in nulla creatura inveniuntur,
;

raro ponit Scriptura divina, sicut illud quod dictumest

ad Moysen : « Ego sum qui sum » et « Qui est misit :
, ,

)) me ad vos^. » Cum enim esse aliquo modo dicatur et

corpus ct animus nisi proprio quodam modo vellet ,
in-

tclligi, non id utique diceret. Et illud quod ait

Aposto-
lus ,
« Qui solus babet immortalitatcm
^
: » cum et anima
modo quodam immortalis esse dicatur ct sil, nondiceret,
« Solus babet, » nisi quia vera immortabtas incommuta-
bibtas est, quam nuila potest babere creatura; qaoniam
sobus est Hoc et Jacobus dicit : « Omne datum
Oeatoris.
»
optimum omne donum perfectum desursum est
,
et
» dcscendens a Patre luminum apud quem non est com- ,

» mutatio, ncc momenti obumbratio^. » Hoc et David :

« Mutabis ea ,
et mutabuntur, tu vcro idem ipse es^.
»

111. Proinde substantiam Dei sine ulla sui commuta-

tione mutabilia flicicntem ,
et sine ullo suo tcmporali motu

lemporalia creantem, intueri et plene nosse diificile cst:

et ideo est necessaria purgatio mcntis nostrae, qua illud

1 Exod. XX, 5. — 2 Gen. vi, 7.-3 Exod. m, i/}.

— * i
Tim. vi, i6.
—
* Jacob. I, 17.
— ^ Psal.
ci, 27.
l84 S. AUGUSTINI. EPISCOPJ

possit : qua nondum praediti,

ineffabile ineffaLilitervideri
fide nutrimur, et
per quaedam tolerabiliora , ut ad illud
capiendum aptietbabiles efficiamuritineraduciraur.Unde
Apostolus in Christo quidem dicit esse omnes tbesauros
sapientiae et scientiae absconditos^ eum tamen quamvis :

jam gratia ejus renatis sed adbuc carnalibus et animali-

,

bus, tanquam parvubs in Cbristo, non ex divina virtute

in qua aequabs est Patri, sed ex bumana infirmitate ex qua
crucifixus est, commendavit. Ait
namque «INequeenim :

» judicavi me scire in vobis nisi Jesum Cbristum,

aHquid
» et bunc crucifixum^. » Deinde secutus ait « Et ego in :

» infirmitate et timore et tremore multo fui

apud vos. »
Et paulo post dicit eis « Et ego, fratres non potui vo- : .

» bis
loqui quasi spiritalibus , sed quasi carnalibus.Quasi
parvulis in Christo, lac potum dedi vobis , non escam :
»
» nondum enim poteratis sed nec adbuc quidem potes- ;

» tis^. »Hoc cum dicitur quibusdam irascuntur, et sibi ,

contumeHose diciputant; et plerumque makint credere

quibus boc audiunt non babere quod
eos potius a ,
di- ,

cant , quam se non posse quod dixerint. Et aH-

capere
quando afferimus eis rationem non quam petunt cum ,

de Deo quaerunt quia nec ipsi eam valent sumere nec

; ,

nos fortasse vel apprebendere vel proferre sed qua de- :

monstretur eis quam sint inbabiles minimeque idonei per-

cipiendo quod exigunt. Sed quia non
audiunt quod vo-
lunt, autcaHidenosagere putant ut nostram occukemus
.imperitiam, autmaHtiose quod eis invideamusperitiam;
atque ita indignantes perturbatique discedunt.
adjuvante Domino Deo nostro
IV. susci-
Quapropter
piemus et eam ipsam quam flagitant, quantum possumus,
reddere ralionem quod Trinitas sit unus ct solus et vcriis
,

Deus, et quam rccte Pater et EiHus et Spiritus sanctus

»
Coloss. II, 3.
—2 I Cor. ir, 2.-3 Icl. nr, i.
 DE TRI.NITATE, LIB. I. l85
uiiiusejusdemquesubstantiae vel essentiae dicatur, creda-
tur, intelligatur ; ut non quasi nostris excusationibus il-
ludantur , sed re ipsa experiantur et esse illud summum ,

bonumquod purgatissimismentibus cernitur, et a se prop-

terea cerni comprehendique non posse, quia bumanae
mentis acies invalida in tam excellenti luce non figitur ,

nisi per justitiam fidei nutrita vegetetur. Sed primum

secundum auctoritatem Scripturarum sanctarum , utrum

ita se fides habeat demonstrandum est. Deinde si vo-
,

luerit et adjuverit Deus, garrulis ratiocinatoribus ,

istis

elatioribus quam capacioribus , atque ideo morbo peri-

culosiore laborantibus ,
sic fortasse serviemus, ut inve-
niant aliquid unde dubitare non possint ,
et ob hoc in
eo quod invenire nequiverint ,
de suis mentibus potius
veritate vel denostris disputationibus con-
quam deipsa ,

querantur atque : ita si quid eis erga Deum vel amoris est
vel timoris ad initium fidei et ordinem redeant, jam
,

sentientes quam salubriter in sancta Ecclesia medicina

fidehum constituta ut ad perceptionem incommuta-
sit ,

biUs veritatis imbecillem mentem observata pietas sanet,

nc in opinionem noxiae falsitatis temeritas inordinata prae-
cipitet.
Nec pigebit autem me, sicubi haesito, quaerere;
nec pudebit , sicubi erro , discere.
V. Proinde quisquis hasc legit , ubi pariter certus est,

pergat mecum ; ubi -pariter

haesitat quaerat mecum
:
,

ubi errorem suum cognoscit redeat ad me ; ubi meum, ,

revocet me. Ita ingrediamur simul charitatis viam , ten-

dentes ad eum de quo dictum est , « Quaerite faciem ejus
»
semper^. Et hoc placitum pium atque tutum coram
»

Domino Deo nostro cum omnibus inierim qui ea quae ,

scribo legunt et in omnibus scriptis meis , maximequc

,

in hisubi quBeritur unitas Trinitatis Patris et FiHiet Spi-

i
Psal. civ, /,.
i86 s. AUGusTfNi i:riscopi
ritassancli; quia nec periculosius alicubi erratur, nec
laLoriosius aliquid quaeritur, nec fructuosius aliquid in-
venitur. Quisquis ergo cum legit dicit ,
Hoc non hene
dictum quoniam non intelligo locutionem meam
est , ;

repreliendit non fidem etforte verepotuit diciplanius;

,
:

verumtamen nuUus hominum ita locutus est, ut in om-

nibus ab omnibus intelligeretur. Yideat ergo cui boc in
sermone meo displicet,
utrura alios intalibus rebus quaes-

tionibusque vcrsatos inteHigat, cum me non intelbgitiet

si ita est , ponat Jibrum meum ,
vel etiam ,
si boc videtur,
abjiciat; eteis potius quos intelligit, operam et
tempus
impendat. Non tamen propterea putet me tacere debuisse,
quia non tam expedite ac dilucide quam ilH quos intelli-

git, eloqui potui. ISeque enim omnia quae ab omnibus

conscribuntur , in omnium manus veniunt et ficri
po- :

test, ut nonnulli qui etiam baec nostra intelligere valent,

illos
planiorcs non inveniant libros , et in istos saltem in-
cidant. Ideoque utile est ,
plures a pluribus fieri diverso
stylo ,
non diversa fide ,
etiam de quaestionibus eisdem ,
ut ad pkirimos res ad alios sic , ad alios
ipsa perveniat ;

autem sic. At si ille

qui se ista non intelfexisse conque-
ritur ,
nuUa unquam de
talibus rebus diligenter et acute

disputata intelbgerepotuit; secum agat votis et studiis ut

proficiat, nonmecum querelis et conviciis ut taceam.Qui
vero haec legens dicitIntelhgo quidemquid dictum sit,
:

sed non vcre dictum est : asserat si placet , sententiam ,

suam, etrcdarguat meam, potest.Quod si cum charitate

si

et veritatcfecerit, etiam in hacvita maneo),

mihique (si

cognoscendum facere curaverit ,

uberrimum fructum la-
boris hujus mei cepero. Quod si mihi non potuerit, qui-
bus id potuerit , me volente ac hbente praesliteril : cgo
tamenin lege Domini meditor, si non die ac nocte^, sal-
» PsaL I, a.
 DE TRINITATE, LIB. T.
187
tem quibus temporum parliculis possum et meditatio- ;

nes meas , ne oblivione fugiant , stjlo alligo sperans de

:

misericordia Dei qubd in omniLus veris quae cerla mihi

,

sunt, perseverantem me faciet ; si quid autem aliter sapio,

id quoque milii ipse revelabit , sive per occultas inspira-
tiones atque admonitiones, siveper manifesta eloquia sua,
sive per fraternas sermocinationes. Hoc oro , et lioc de-

positum desideriumque meum penes ipsum habeo , qui

mihi satis idoneus est et custodire quae dedit, et reddere
quae promisit.
VI. Arbitror sane nonnullos tardiores, in quibusdam
locis librorum meorum opinaturos me sensisse quod non
sensi, aut non sensisse quod sensi. Quorum errorem mihi
trib\ii non debere quis nesciat, si velut me sequentes ne-

que apprehendentes deviaverint in aHquam falsitatem,

dum cogor per quaedam densa et opaca viam carpere ;
quandbquidem nec ipsissanctis divinorumLibrorumauc-
toritatibus ullo modo
quisquam recte tribuerit tam mul-
tos et varios errores haereticorum cum omnes ex eisdem
;

Scripturis falsas atque fallaces opiniones suas conentur

defendere? Admonet me
plane ac mihi jubet suavissimo
imperio ]ex Christi, hocest, charitas, ut cum ahquid falsi
in hbris meis me sensisse homines putant
quod ergo non
sensi, atque idipsum falsum aheri disphcet, aUeriplacet,
mahm me reprehendi a reprehensore falsitatis , quam ab
ejus laudatore Laudari. Ab iho enim quamvis ego non
recte quiliocnon senserim, error tamen
ipserecte vitupe-
ratur : ab hoc autem nec ego recte laudor a quo existimor
id sensisse qilod vituperat veritas, necipsa sententia quam

vituperat veritas. Ergo in nomine Domini susceptum

opus aggrediamur.
VIL Omnesquos legerepotui, qui ante me scripserunt
de Trinitate, quae Deusest, divinoruraLibroruni yeterum
 l88 S. AUGUSTINI EPISCOPI.
ct novorum catholici tractatores, lioc intenderunt secun-
dum Scripturas docere , quod Pater et Filius et Spiritus
sanctus, unius ejusdemque substantioe inseparabili aequa-
litate divinam insinuent unitatem ;
ideoque non sint tres
dii, sed unus Deus :
quamvis Pater Filium genuerit, ct
ideo Filius non sitqui Pater est
Filiusque a Patre sit ge-
;

nitus, et ideo Pater non sit qui Filius est;

Spiritusque
sanctus nec Pater nec Filius, sed tantum Patris et Fi-
sit,

coaequalis, et ad
lii
Spiritus , Patri et Filio etiam ipse
Trinitatis pertinens unitatem. Non tamen eamdem Trini-
tatem natamde virgine Maria, et sub Pontio Pilato cru-
cifixam et sepultam, tertio die resurrexisse, et in coelum

ascendisse, sed tantummodo Filium. Nec eamdem Trini-

tatem descendisse in specie columbae super Jesum bap-
tizatum^; aut die Pentecostes post ascensionem Domini.
sonitu facto de coelo quasi ferretur flatus vebemens, et

linguis divisis velut ignis sedisse super unumquemque co-

rum'^; sed tantummodo Spiritum sanctum. Nec eamdem
Trinitatem dixisse de coelo « Tu es Filius meus ^, » sive
:

cum baptizatus est a Joanne, sive in monte quando cum

^
illo erant tres discipuli ;
aut quando sonuit vox, dicens :

^
« Et clarificavi et iterum clarificabo : » sed tantumodo
Patris vocem fuisse ad Filium factam; quamvis Paterct
Filius et ita in-
Spiritus sanctus, sicut inseparabiles sunt,
separabiliter operentur. Haec et mea fides, est quando
haec est catholica fides.
YIII. Sed in ea nonnulH perturbantur ,
cumaudiunt
Deum Patrem, et Deum Filium, et Deum Spiritum sanc-
tum, et tamen hanc Trinitatem non tres Deos, sed unum
Deum et quemadmodum idintcUigant quaerunt praeser-
; ;

lim cum dicitur Trinitatem in

inseparabiliter operari ,

t
Matth. iti, i6.— 2
Acl. u, 2. — ^ Marc. i, 11.
— * Mallh. xvit, 5.—
Jjn XII, a8, .
 Di: TRINITATE, LIB. I.
189
omni re quam Deus operatur, ettamen quamdam vocem
Patris sonuisse, quae vox Filii non sit ; in carne autem
natum , et passum ,
et resurrexisse, et in coelum ascen-
disse nonnisi Filium ; in columbae autem specie venisse
nonnisi Spiritum sanctum : intelligere volunt , quomodo
etillam vocem, quaenonnisi Patrisfuit, Trinitas fecerit;
€t illam carnem , in qua nonnisi Filius de Virgine natus

est, eadem Trinitas creaverit ; et illam columbae speciem ,

in qua nonnisi Spiritus sanctus apparuit, illa ipsa Trini-
tas operata sit. Alioquin non inseparabiliter Trinitas
ope-
ratur, sed alia Pater facit, alia Filius, alia Spirilus sanc-
tus : aut si quaedam simul faciunt, quaedam sineinvicem,

jam non inseparabilis est Trinitas. Movet etiam quomodo

Spiritus sanctus
in Trinitate sit, quem nec Pater, nec
FHius, nec ambo genuerint^ cum sit
Spiritus et Patris et
Filii.Quia ergo quaerunt ista homines et taedio nobis ,

sunt ; si quid hinc ex dono Dei sapit infirmitas nostra,

edisseramus eis ut
possumus, neque cum invidia tabes-
^
cente iter habeamus Si dicimus nihil nos dc tahbus
.

rebus cogitare solere, mentimur : si autem fatemur habi-

tare ista in cogitationibus nostris, quoniamrapimuramore
indagandae veritatis, llagitant jure charitatis ut eis indi-
cemus quid hinc excogitare potuerimus « Non quia jam :

»
acceperim, aut perfectus sim ^, (nam si Paulus aposto-
»

lus, quanto magis ergo longe infra ilhus pedes jacens non
rae arbitror apprehendisse? ) scd pro modulo meo, si ea

quse retro sunt obhviscor , et in anteriora me extendo, et

secundum intentionem sequor ad pahnam supernae voca-
lionis, quantum ejusdem viae peregerim , ct quo perve-

nerim, unde mihiinfinem rchquus cursus est, ut apcriam

desidcratur a me, ilhs desiderantibus quibus me servire

cogit hbera charitas. Oportct autem, ct donabit Deus ,

>
Sap. VI, i5.
— 2
j'|,i|i|). iir, 12.
igo S. AUGUSTINI EPISCOPI
ut eis ministrando quee legant, ipse quoqnc proficiam, et
eis
cupiens respondere quuerentibus, ipse quoque inve-
niam quod quaerebam. Ergo suscepi haec, jubente atque
adjuvanteDomino Deo nostro , non tam cognita cum
auctoritate disserere , quam ea cum pietate disserendo
cognoscere.
Dominum nostrum Jesum Christum
IX. Qui dixerunt
non Deum,
esse esse verum Deum aut non cum
aut non ,

Patre unum et solum Deum aut non vere immortalem, ,

quia mutabilem , manifestissima divinorum testimonio-

rum et consona voce convicti sunt; unde sunt illa : « In
» Verbum, et Verbum erat apud Deum,
principio erat
» etDeuseratVerbum^. » Manifestum est enim quod Ver-
bum Dei , Fihum Dei unicum accipimus , de quo post
dicit : « Et Verbum caro factum est et habitavit in no- ,

» bis »
, propter nativitatem
incarnationis ejus , qua;
facta est in tempore ex Virgine. In eo autem declarat ,
non tantum Deum esse , sed etiam ejusdem cum Patre
substantiae, quia cum dixisset, « Et Deus erat Verbum;
» Hoc erat,
inquit, in principio apud Deum, omnia per
»
ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihiP. » Neque
enim dicit « omnia » nisi
quas facta sunt, id est omnem
creaturam. Unde hquido apparetipsum factum non esse

per quem factasunt omnia. Et si factus non est, creatura

non autem creatura non est, ejusdem cum Patre
est : si

substantiae est. Omnis enim substantia quae Deus nonest,

creatura est ; et quae creatura non est, Deus est. Etsi non
est Fihus ejusdem substantiae cujus Pater ; ergo facta sub-
stantia est : si facta substantia est, non omnia per ipsum
facta sunt : at omnia per ipsum facta sunt; unius igitur

ejusdemque cum Patre substantiae est. Et ideo non tan-

tum Deus, sed et verus Dcus. Quod idem Joannes aper-
»
Joan. I, I. — ^ Ibid.
a, 3.
 DE TRINITATE, UR. I.
IQl
tlsslme in Epistola sua dicit : Scimus quod Filius.Dei «
» venerit et dederit nobis intellectum ut
cognoscamus ve-
» rumDeum, simusin vero Filio ejus Jesu Christo. Hic
et
» est verus Deus, et vita aeterna ''. »
X. Hinc etiam consequenter intelligitur non tantum-
modo de Patre dixisse apostolum Paulnm « Qui solus :

» habet immortalitatem ^ ; » sed de uno et solo Deo

quod
est
ipsa Trinitas. Neque enim
ipsa vita aeterna mortalis
est sccundum mutabiHtatem : ac per hoc Filius
aliquam
Dei, quia vita aeterna est ^, cum Patre etiam ipse intelli-
gitur, ubi dictum est : « Qui solus habet immortalita-
»
Ejus enim vitae aeternae
tem. » et nos
participes facti,
pro modulo nostro immortales efficimur. Sed aliud est

ipsa cujus participes efficimur, vitaaeterna, aliud nosqui

ejus participatione vivemus in aeternum. Si enim dixisset,
Quem temporibus propriis ostendet Pater bealus et solus
potens, Rex regum et Dominusdominantium qui solus ,

babet immortahtatcm nec sic inde separatum Filium

;

oporteret intelligi. Neque enim quia ipse Fihus alibi lo-

est enim Dei
quens voce Sapientiae (ipse sapientia), ait :

« coeli circuivi sola ^, » separavit a se Patrem

Gyrum :

quanto magis ergo non estnecesse ut tantummodo de Pa-

tre Filium intelligatur, quod dictum est Qui solus : c<

» habetimmortalitatem, » cum ita dictum sit , Ut serves,

inquit, mandatum sine macula, irreprehensibile usque

»
» in adventum Domini nostri Jesu Christi :
quem tem-
»
poribus propriis ostendet beatus et solus polens Rex
» regum et Dominus dominantium ; qui solus habet im-
» mortalitatem, et lucem habitat inaccessibilem ;
quem
» nemo hominum vidit nec videre potest; cui est honor
,

» et gloria insaecula saeculorum. Amen^.

»lnquibus ver-
* I Joan. V, 20. — ^ i Tim. vr, i6.
— ^ i Joan, v, ao. — ^ Eccli. xxiv.

— 5 I
Tim.vi, 14-16.
 19^ S- AUGUSTINI EPISCOPI
bis, nec Palerproprie nominatus est, nec Filius, nec
Spi-
ritus sanctus ; sed « Beatus et solus
potens, Rex regum et
» Dominus dominantium, »
quod est unus et solus et ve-
rus Deus ipsa Trinitas.
XI. Nisi forte quae sequuntur, perturbabunt bunc in-
tellectum, quia dixit «Quem nemobominum vidit nec
:
,

» videre » cum boc etiam ad Cbristum

:
potest pertinere
secundum ejus divinitatem accipiatur, quam non viderunt
Judaei, qui tamen carnem viderunt et crucifixerunt. Yi-
deri autem divinitas bumano visu nullo modo
potest :
sedeo visu videtur, quo jam qui vident, non bominessed
ultrabomines sunt. Recte ergo ipse Deus Trinitas intelli-
giturbeatus et solus potens, ostendens adventum Domini
nostri Jesu Cbristitemporibuspropriis. Sic enim dictum
est : « Solus babet immortalitatem
»
quomodo dictum :

est «
Quifacit
: mirabiHa solus^. » Quod vebm scire de
quo dictum accipiant si de Patre tantum, quomodo
:

ergo verum est quod ipse Fibus dicit : « Quaecumque

baec eadem et Fibus facit simibter ^
» enim Pater facit , ? »

An quidquam est inter mirabiba mirabibus quam resus-

citare et vivificare mortuos? Dicit autem idem Fibus :

» Sicut Pater suscitat mortuos et vivificat , sic et Fibus

» Quomodo
»
quos vult vivificat ^. ergo solus Pater facit
mirabiba cum baec verba nec Patrem tantum, nec Fibum
tantum permittant intelbgi, sed utique Deum unum ve-
rumsolum, id est, Patrem et Fibum et Spiritum sanctum.
XII. Item cum dicit idem Apostolus «Nobis unus :

» Deus Pater, ex
quo omnia et nos in ipso et unus Do- ;

» minus Jesus Cbristus per quem omnia et nos

per ip-
,

» sum^; »
quis dubitet eum omnia quae creata sunt di-
cere, sicut Joannes : « Omnia per ipsum facta sunt^? »
*
P.al. t.xxi, i8. — 2 Joan.
v, ro. — 3 HjiJ.
^i, — "*
i Cor. viii, 6. —
^ Joan. 3.
I,
 DE TRINITATE, LIB. I. 1
g3
Quaero itaque dequo dicat alio loco :
«Quoniam ex ipso,
» et
per ipsum ,
et in ipso sunt omnia : ipsi gloria in sae-
» cula saeculorum. Amcn. » Si enim dc Patre et Filio et
Spiritu sancto , ut singulis personis singula tribuantur ;
« Ex » ex Patre ; « Per
ipso , ipsum , » per Filium ; « In
»
ipso ,
» in
Spiritu sancto , manifestum quod Pater et
Filius et Spiritus sanctus unus Deus est , quando singula-
riter intulit , «Ipsi gloria in saecula saeculorum. » Unde

enim coepit hunc sensum ,

non ait : « altitudo divitia-
» rum sapientiae et scientiae
» Patris , aut Filii
,
aut Spi-
ritus sancti , sed, « Sapientiae et scientiae Dei ! Quam^ins-
» crutabilia sunt judicia ejus, et investigabiles viae
ejus!
» Quis enim cognovit mentem Domini ? Aut consi- quis
» liariusejus fuit? Aut
quis prior dedit illi , etretriLue-
» tur ei ? Quoniam ex ipso , et per ipsum, et in
ipso sunt
» omnia :
ipsi gloria
in saecula soeculorum. ^. » Si Amen
autem lioc de Patre tantummodo intelligi volunt , quo-
modo ergo omnia per Patrem sunt , sicut liic dicitur ; et
omniaper Filium , sicut ad Corinthios ubi ait : «Et unus
»Dominus Jesus Christus , per quem omnia ^, » et sicut
^
in Evangelio Joannis , « Omnia per ipsum facta sunt ? »

Si enira alia per Patrem , alia per Filium , jam non om-
nia per Patrem ,
nec omnia per Filium. Si autem omnia

per Patrem ,
et omnia per Filium eadem per Patrem ,,

Patri Filius, et
quae per Filium. ^Equalis est ergo insepa-
rabilis est Patris etFilii.Quia si vel Filiumfecit
operatio
Pater quem nonfecit ipse Filius , non omnia per Filium
facta sunt : at omnia per Filium facta sunt : ipse igitur
factus non est ut cum Patre faceret omnia quae facta sunt.

Quanquam nec ab ipso verbo tacuerit Apostolus, et aper-

tissime omnino dixerit : « Qui cum in Dei forma esset ,
'
Rom. XI, 33-36. — ^ i Cor,
tiii, 6.
— 3 joan. i^
3.

cxxxvii. i3
194 S. AUGUSTINI EPISCOPI
» non
raplnam arbitratus est esse aequalis Deo^ : » htc
Deum proprie Patrem appellans, sicut alibi : «
Caput
» autem Christi Deus*'^. »
XIII. Similiter et de Spiritu sancto collecta sunt testi-

monia, quibus ante nos qui haec disputaverunt abundan-

tius usi sunt quia et ipse Deus, et non creatura. Quod
,

si non creatura, non tantum Deus (nam et homines dicti ;

sunt dii^) : sed etiam verus Deus. Ergo Patri et Filio

et in Trinitatis unitate consubstantiahs
prorsus aequahs ,

et coseternus.Maxime vero illo loco satis claret, quod Spi-

ritus sanctus non sit creatura ubi jubemur non servire ,

creaturse, sed Creatori'* non eo modo quo jubemur per :

charitatem servire invicem^, quod est graece ^ouT^suetv ;

sed eo modo quo tantum Deo servitur , quod est graece
Unde idololatrae dicuntur qui simulacris eam
T^arpsueiv.
servitutem exhibent quae debetur Deo. Secundum hanc
enim servitutem dictum est : «Dominum Deum tuum
» adorabis, et ilh soli servies^. » Nam et hoc distinctius

in grseca Scripturainvenitur; laTpguGsi^enimhabet.Porro

si tah servitute creaturae servire prohibemur, quando-

quidem dictum est : « Dominum Deum tuum adorabis ,

» et ilh soh servies ;

» unde et
Apostolus detestatur eos
etservierunt creaturae, potiusquam Crea-
qui'coluerunt ,

tori^ : non est

utique creatura Spiritus sanctus , cui ab
omnibus sanctis tahs servitus exhibetur, dicente Apostoloi*
« Nosenim sumus circumcisio, Spiritui Dei servientes^, »
Plures enim codices etiam
quod est in grseco >,aTp£uovTa?.
latini si"C habent Spiritui Dei servimus » graeci
« Qui : :

autem omnes, autpene omnes. In nonnuhis autem exem**

latinis invenimusnon , « Spiritui Dei servimus »
plaribus ,

1
Philip. II, 6. — 2 I Cor.
xr, 5. — 3 psal.
lxxxi, 6. — * Rom. i, aS.
5 Galat. V, i3. — 6 Deul. vi, i3,
et MaUh. iv, lo. — ' Rom. i, a5. —
8 3.
Philip. III,
 DE TRINITATE, LIB. I.
ig5
sed : «
Spiritu Deo servimus^. » Sed qui in hoc errant ,

et auctoritati graviori cedere detrectant, et illud

numquid
varium in codicibus reperiunt, « Nescitis
quia corpora
» vestra in vobis est Spiritus sancti ha-
templum , quem

» betis a Deo ^ ? « Quid autem insanius magisque sacrile-

gum ut quisque dicere audeat membra Christi

est, quam
templum esse creaturae minoris secundum ipsos ,
quam
Christus est? Aho enim loco dicit :
«Corpora vestra mem-
» bra suntChristi^. » Si autem quae membra sunt Christi,
templum est
Spiritus sancti ,
non est creatura
Spiritus
sanctus quia cui corpus nostrum templum exhibemus ,
:

necesse est ut huic eam servitutem debeamus ,

qua non-
nisi Deo serviendum est,
quae graece appellatur Xarpeia.
Unde consequenter dicit « Glorificate ergo Deum in cor- :

» »
pore vestro '^,

XIV. His et tahbus divinarum Scripturarum testimo-

niis , quibus ,
ut dixi , priores nostri copiosius usi , ex-
pugnaverunt haereticorum tales calumnias vel errores ,

insinuatur fidei nostrae unitas et aequahtas Trinitatis. Sed

quia muha in sanctis Libris propter incarnationem Yerbi

Dei quae pro salute nostra reparanda facta est , ut me-
,

diator Dei et hominum essct homo Christus Jesus^, ita

dicuntur ut majorem Fiho Patrem significent, vel etiam
,

apertissime ostendant ; erraverunthomines minus dihgen-

ter scrutantes vel intuentes universam seriem Scriptura-
rum ,
et ea
quae deChristo
Jesu secundum hominem
dicta sunt, ad ejus substantiam quae ante incarnationem

sempiterna erat, et sempiterna est , transferre conati sunt.

£t ilh
quidem dicunt minorem Fihum esse
quam Pater

Trij)licem hnjusce loci lectionem afferl riirsum Aiigusliniis ia libro ad

1

Bonifacium lertio, cap. 7. Ipsum eumdem locum in Latinis codicibus falsa-

toruai peifldia mutatum fuisse, monet Ambrosius in lib. de Spiritu sanclo,

cap. 6.
— I*
I Cor. vi, 19. — 3 xbid. i5. — * Ibid. ao. — 5 j xim. ir, 5.

i3.
196 S. AUGUSTINI EPISCOPI

ipso Domiiio dicente Pater

cst esl : «
, quia scriptum ,

»
major me est^. » Veritas autem
ostenclit secundum is-

tum modum etiam se ipso minorem Filium. Quomodo

cnim non eliam se
ipso minor flictus est qui semetipsum
,

exinanivit formam servi accipiens ^ ? Neque enim sic ac-

cepit formam servi, ut amitteret formam Dei in qua erat ,

cequalis
Patri, Si ergo ita accepta est forma servi, utnon
amitteretur forma Dei ,
cum et in forma servi etinforma
Dei idem ipse sit Filius unigenitus Dei Patris, in forma
Dei aequalis Patri , in forma servi mediator Dei et homi-
num homo Ghristus Jesus; quis non intelligat quod in
forma Dei etiam ipse se ipso major est in forma autem ,

servi etiam se ipso minor est ? Non itaque immerito Scrip-

tura utrumque dicit et eequalem Patri Filium , et Pa-
,

trem majoreniFiHo. Illud enim propter formam Dei, hoc

autem propter formam servi, sine ulla confusione intel-
ligitur. Et haec
nohis regula per omnes sacras Scripturas
dissolvendae hujus quaestionis, ex uno capitulo Epistolae
Pauh apostoU promitur, ubi manifestius ita distinctio
cbmmendatur. Ait enim : « Qui cum in forma Dei esset ,

» non
rapinam arhitratus est esse aequahs Deo sed semet- ;

»
ipsum exinanivit formam servi accipiens ,
in simihtudi-
» nem hominum ,
hahitu inventus uthomo^.»
factus et

Est ergo Dei Filius Deo Patri natura aequalis, hahitu mi-
nor. In forma enim servi quam accepit , minor est Patre :
in forma autem Dei in qua erat ctiam antequam hanc
accepisset , aequahs est Patri. In forma Dei ,
Yerhum per
quod facta sunt omnia^ : in forma autem servi, factus ex
muliere, factus suh Lege, ut eos qui suhLcge erant, re-
dimeret^. Proinde in forma Dei fecit hominem ; in forma
servi factus est homo. Nam si Pater tantum sine Filio
*
Joan. XIV, 28. — 2
philip. n^ 7,
— 3 ibid. 6. — * Joau. i, 3. —
« Galat.
IV, 4.
 DE TRINITATE, LIB. I. 1
97
fecisset hominem ,
non scriptum esset : « Faciamus ho-
» et similitudinem nostrara^. »
minemadimaginem Ergo
quia forma Dei accepit formam servi, utrumque Deuset
utrumque homo sed utrumque Deus propter accipien-
:

tem Deum, utrumque autem homo propter acceptum

hominem. Neque enim illa susceptione alterum eorum in
alterum conversum atque mutatum est : nec Divinitas

quippe in creaturam mutata est ,

ut desisteret esse Divi-
nilas ; nec creatura in Divinitatem ,
ut desisteret esse
creatura.
XY.
Illud autem
quod dicit Apostolus « Cum autem :

» ei omnia suhjecta fuerint, tunc et ipse FiUus suhjectus

qui ilU suhjecit omnia^,» aut ideo dictum est ,
» erit ei

ne quisquam putaret hahitum Christi, qui ex humana

creatura susceptus est conversum iri postea in ipsam Di~
,

vinitatem , vel ut certiusexpresserim, Dcitatem quae non ,

est CTeatura, sed est unitas Trinitatis

incorporea ct in-
commutahihs tt sihimet consuhstantiahs et coaeterna na-
tura. Aut si quisquam contendit, ut
ahqui senserunt ita ,

dictum « Et ipse Filius suhjectus erit ei qui iUi suhjecit

:

» omnia ,» ut
ipsam suhjectionem, commutationem et con-
versionem credat futuram creaturae in ipsam suhstantiam
vel essentiam Creatoris, idest,
ut-quae fuerat suhstantia
creaturae , fiat suhstantia Creatoris; certe vel hoc conce-

dit, quod non hahet uUam duhitationem nondum hoc ,

fuisse factum cum Dominus diceret «Pater major me est ^. » :

Dixit enim hoc non solum anlequam ascendisset in coe-

him verumetiam antcquam passus resurrexisset a mor-
;

tuis. IIU autem

qui putant humanam in eo naturam in
Deitalis suhstanliam mutari
atque converti, et ita dictum,
« Tunc etipse FiUus suhjectus erit ei
qui illi suhjecit om-
» nia ,
»ac si diccretur, Tuiic ct l'iUas homiuis eta
ipse
»
Geii, I, 26. — '-^
I Cor. w, 28, — 3 joau. xiv, 28.
 S. AUGUSTINI EPISCOPI
igS
Yerbo Dei suscepta humana natura commutabitur in ejus
naturam qui ei subjecit omnia tunc futurum putant ,
, ,

cum post diem judicii tradiderit regnum Deo et Palri. Ac

per hoc etiam
secundum istam opinionem adhuc Pater
major est , quam quas de virgine servi forma accepta est.
Quod si
aliqui et hoc affirmant , quod jam fuerit in Dei
substantiam mutatus homo Christus Jesus ; illud certe

negare non possunt, quod adhuc natura hominis mane-

bat , quando ante passionem dicebat « Quoniam Pater :

» major me est^ : unde nulla cunctatio est secundum hoc

dictum esse, quod forma servi major est Pater , cui in

forma Dei aequahs est Filius. Nec quisquam cum audierit
quod ait Apostolus « Cum autem dixerit , quia omnia
:

» subjecta sunt ei ,
manifestum quia praeter eum qui illi

j>
subjecit omnia^, » ita existimet de Patreintelligendum,

quod subjecerit omnia FiHo, ut ipsum Fihum sibi omnia

subjecisse non putet. Quod Apostolus ad Phihppenses
ostendit dicens : « JNostra autem conversatio in coehs est;
» unde et Salvatorem expectamus Dominum Jesum Chris-
» tum , qui transfigurabit corpus humihtatis nostrae con-
» forme ut fiat
corpori gloriae suse, secundum operatio-
» nem suam qua possit etiam sibi subjicere omnia^.
» In-

separabihs enim operatio est Patris et Fihi. Ahoquin nec

ipse Pater sibi subjecit omnia , sed Filius ei subjecit, qui
ei regnum omnem principatum et om-
tradit ,
et evacuat
nem potestatem et virtutem. De Fiho quippe ista dicta
sunt « Cumtradiderit, inquit, regnum Deo et Patri, cum
:

» evacuaverit omnem
principatum et omnem poteslatem
Ipse enim subjicit
qui evacuat.
» et virtutem^. » ,

XVI. INec sic arbitremur Christum traditurum reg-

num Deo et Patri , ut adimat sibi. Nam et hoc quidam
*
Joan. XIV, a8. — 2 i Qq^^ ^v, 37. — 3
Philip. i», 20.
— ^ i Cor.
XV, 24.
 DE TRINITATE, LIB. I. I99
vanlloqui crediderunt.
Cum enim dicitur : « Tradiderit -

»
regnum Deo non separatur ipse , quia simul
et Patri ,
»

cum Patre unus Deus Sed divinarum Scripturarum

est.

incuriosos et contentionum studiosos fallit verLum quod

positum est « Donec^.
» Ita
namque sequitur : « Opor-
:

» tet enim illum

regaare , donec ponat omnes inimicos
» suos »
tanquam cum posuerit, non
sub pedibus suis^ :

sit
regnaturus. Nec intelligunt ita dictum sicuti est il- ,

lud « Confirmatum est cor ejus

: non commovebitur , ,

» donec videat super inimicos suos^. » Nonenim cum vi-

derit , jam commovebitur. Quid ergo est : « Cum tradi-

regnum Deo et Patri^? » quasi modo non habeat

» derit

regnum Dcus et Pater ? Sed quia omnes justos in quibus ,

nunc regnat ex fide viventibus mediator Dei et hominum

homo Christus Jesus^, perducturus est ad speciem quam ,

visionem dicit idem Apostolus : « Facie adfaciem^; » ita

dictum est « Cum tradiderit regnum Deo et Patri » ac
:
,

si diceretur : Cum
perduxerit credentes ad contempla-
tionem Dei et Patris. Sic enim dicit : « Omnia mihi tra-
» dita sunt a Patre meo , et nemo novit Fihum nisi Pater,
» et nemo novit Patrem nisi Fihus et cui voluerit Fihus
»revebre^. » Tunc revelabitur a Fiho Pater, cum eva-
cuavcrit omnem principatum et omnem potestatem et vir-

tutem^ , id est ,
ut necessaria non
dispensatio simihtu- sit

dinum per angehcos principatus et

potestates et virtutes.
Ex quarum persona non inconvenienter intehigitur dici
in Cantico canticorum ad sponsam « Simihtudines auri :

» faciemus tibi cum distinctionibus argenti

quoad usque ,

» rex in recubitu suo est^ : » id est , quoad usque Chris-

tus in secreto suo est :
quia « Yita vestra abscondita est
*
Psal. cix, I. — 2 I Cor. xv, aS. — 3 psai,
cxr, 8. — * i Cor. xv, 24.
— - 5 I xim. ir, 5.
— ^ i Cor. xxii, 12. — ' Matth. xi, 27.
— ^ x
Cor. xv,
»4, — ^
Cant. I, II, juxta lxx.
200 S. ADGUSTINI EPISCOPI
» cum Christo in Deo cum Christus apparuerit vita ves-
:

»tra, tunc et vos cum ipso apparebitis in gloria^. »

Quod antequam fiat ,
« Yidemus nunc per speculum in
» aenigmate, » hoc est in similitudinibus « Tunc autem ,

»facie ad faciem^. »
XYII. Haec enim nobis contemplatio promittitur ac-
tionum omnium fmis atque aeterna perfectio gaudiorum,
« Filii enim Dei sumus, et nondum
apparuit quid erimus :
» scimus quia cum apparuerit , similes ei erimus quo- ,

» niam videbimus eum sicuti est^. » Quod enim dixit fa-

mulo suo Mojsi « Ego sum qui sum haec dices fiHis
: :

» Israel Qui est misit me ad vos^ » hoc contemplabi-

: :

mur cum vivemus in aeternum. Ita quippe ait « Haec :

» autem est vila aeterna ut cognoscant te unum verum ,

» Deum, et misisti Jesum Christum^. » Hoc fiet

quem
cum venerit Dominus, et ilhiminaverit occulta tenebra-
rum ^ cum tenebrae mortahtatis hujus corruptionisque
,

transierint. Tunc erit mane nostrum de quo in Psalmo ,

dicitur « Mane astabo tibi, etcontemplabor'^. » De hac

:

contemplatione intelhgo dictum c^Cum tradiderit reg- :

» num Deo et Patri^ : » idest, cum perduxerit justos ,

in

quibus nunc ex fide viventibus regnat mediator Dei et ho-

minum homo Ghristus Jesus ,
ad contemplationem Dei et

Patris ^. Si desipio hic , corrigat me qui mehus sapit

:

mihi aliud non videtur. Neque enim quaeremus ahud ,

cum ad iUius contempLationem pervenerimus , quae nunc

non est quandiu gaudium nostrum in speest. « Spes au-
,

» tcm
quae videtur non est spes quod enim videt quis, ,
:

»
quid sperat ? Si autem
quod non videmus speramus ,

M
per patientiam expectamus^^, »
quoad usquerexin re-
*
Co!o<s. rir, 4. — ^ i Cor. xrir, fi.
— ^ [ Joan. irr ,2. — * Exod. iir,

14 — *
.Tmn. xvii, 3. — ^ i (^or. iv, 5. — 7 Psa].
v, 5.
— ^ i Cor. xv,
24. — 9 I Tim. II, 5. — *0 Kom. \ni 2,4.
 DE TRINITATE, LIB. I. 201
cubitu suo est. Tunc erit
quod scriptum est : « Adim-
»
plebis me laetitia cum vultu tuo ^. » IUa laetitia nihil

amplius requiretur quia nec erit quod amplius requira-

:

tur. Ostendetur enim nobis Pater, et sufficiet nobis.

Quod bene intellexerat Philippus ,

ut diceret Domino :

« Ostende nobis Patrem ,

et sufficit nobis^ : » sed nondum
intellexerat eo quoque modo idipsum se potuisse dicere ,
,

Domine ostende nobis te , et sufficit nobis. Ut enim hoc

intelligeret, responsum ei a Domino est « Tanto tempore :

» vobiscum sum ,
et non cognovistis me. Philippe, qui
» vidit me , vidit et Patrem. » Sed quia volebat eum ex
fide vivere illud posset videre , secutus est , et
antequam
ait : « Non credis , quia ego in Patre et Pater in me
est?

Quandiu enim sumus peregrinamur a Do-

» in corpore ,

» mino. Per fidem enim ambulamus

,
non per speciem^. »

Contemplatio quippe merces est fidei ,

cui mercedi per
fidem corda mundantur ; sicut « Mundans
scriptum est :
» fidecorda eorum^. » Probatur autem quod ilU contem-
plationi corda mundentur illa maxime sententia :
« Beati
,

» mundicordes , quoniam ipsi Deum videbunt^. » Et quia

haec est vita seterna, dicit Deus in Psalmo : « Longitu-

replebo eum , et ostendam illi

» dine dierum salutare
» meum^. » Sive nobis Fi-
ergo audiamus : « Ostende
» hum ;
» sive audiamus : « Ostende nobis Patrem : » tan-

tumdem valet; quia neuter sine altero potest ostendi.

Unum quippe sunt sicut et ipse ait « Ego et Pater ,
:

»unum sumus''. » Denique propter ipsam inseparabili-

tatem, sufficienter ahquando nominatur, vel Pater solus,
adimpleturus nos laetitia cum vultu
vel Fihus solus suo.
XYIII. Nec inde separatur utriusque Spiritus , id est,
Patris et Fihi
Spiritus. Qui Spiritus sanctus proprie di-
*
Psal. XV, lo. — 2 joau, ^iv, 8. — 3 ^ Cor. v. 6. — ^ Act. xv, 9. —
5 Mallh. V, 8.
— 6 Psal.
xc, 16.
— '
Joan. x, 3o.
 202 S. AUGUSTINI EPISCOPI
citur : «
Spiritus veritatis , quem Mc mundus accipere
» non
potest.
» Hoc
enim plenum gaudium nostrum,
est

non est frui Trinitate Deo ad cujus

quo amplius , imagi-
nem facti sumus. Propter hoc aliquando ita loquitur de
Spiritu sancto tanquam solus ipse sufficiat ad beatitudi-
nem nostram : et ideo solus sufficit, quia separari a Patre
et Filio non potest; sicut Pater solus sufficit, quia
sepa-
rari a Filio et
Spiritu sancto non potest ; et Filius ideo
sufficit solus
quia separari a Patre et Spiritu sancto non
,

potest. Quid enim sibi vult quod ait? « Si diligitis me,

» mandata mea servate, et
ego rogabo Patrem, et alium
» advocatum dabit vobis ut vobiscum sit in eeternum ,
,

»
Spiritum veritatis; quem hic mundus accipere non po-
» test^, » id est, dilectores mundi. « Animalis enim homo
» non » Sed adhuc
percipit ea quae sunt Spiritus Dei^.
dictum « Et
potest videri ideo ego rogabo Patrem et :

» aHum Advocatum dabit vobis »

quasi non solus FiHus ,

sufficiat. lllo autem loco ita de iUo dictum est

tanquam ,

solus omnino sufficiat « Cum venerit iHe

Spiritus verita-
:

»tis, docebit vos omnem veritatem^ » JNumquid ergo

separatur hinc FiHus, lanquamipse non doceat omnem
veritatem aut quasi hoc impleat Spiritus sanctus quod
,

minuspotuit docere FiHus? Dicant ergo, siplacet, ma-

jorem esse FiHo Spiritum sanctum , quem minorem iHo
solent dicere. An
quia non dictum est : Ipse solus , aut ,
Nemo ipse vos
nisi docebit omnem veritatem , ideo per-
mittuntut cum iHo docere credatur et FiHus? Apostolus
ergo separavit ab sciendis iis quae Dei sunt , ubi
FiUum
ait : Sic et quae Dei sunt nemo scit , nisi Spiritus Dei^ : »
«

ut jam isti perversi possint ex hoc dicere , quod et FiHum

non doceat quse Dei sunt nisi
Spiritus sanctus , tanquam
t Joan. XIV, i5>-i7, — 2 i Cor, ii, x4. — 3 Joan. xvi, i3,
—
* 1 Cor, n, XX,
 LIB. I. 203
major niinorem; cui Filius ipse tantum tribuit, ut dice-
« Quia hcec locutus sum vobis, trislilia
rct :
implcvit cor
» vestrum : sccl ego veritatcm dico , expcdit vobis ut cgo
» eam namnon abiero, Advocatus non veniet ad vos^. »
;
si

Hoc autem dixit non proptcr insequalitatem Yerbi Dei ,

et Spiritus sancti , sed tanquam impedimento esset prae-

scntia fdii hominis apud eos , quominus veniret ille qui
minor non essct ,
quia semetipsum non exinanivit formam
scrvi accipicns sicut Filius^. Oportebat ergo ut auferre-
tur ab oculis eorum forma servi , quam intuentes , hoc
solum esse Christum putabant quod videbant. Inde est et

illud quod ait : « Si

diligcretis me , gaudcretis utique ,
»
quoniam eo ad Patrem :
quia Patcr major me est^ : » id
est , propterea me oportet ire ad Patrem , quia dum me
ita videtis ,
ex hoc quod videtis ,
aestimatis quia minor
sum Patre , atque creaturam susceptumque ha- ita circa

bitum occupali , sequahtatem quam cum Patre habeo

non intelHgitis. Inde est et illud : « Noh me tangere non- ,

» dum enim ascendi ad Patrem^. » Tactus enim tanquam

finem facit notionis.
Ideoque nolebat in eo esse fmem ift-

tenti cordis in se hoc quod videbatur tantummodo ,

ut

putaretur. Ascensio autem ad Patrem erat ita videri si- ,

cut sequalis est Patri , ut ibi esset finis visionis , quae suf-
ficit nobis. Ahquando item de Fiho solo dicitur, quod
ipse sufficiat ,
et in ejus visione merces tota promittitur
dilcctionis et desiderii nostri. Sic enim ait : « Qui habet
» mandata mea et custodit ea ille est qui , diligit me. Qui
» autem me diligit diligetur a Patre meo , ,
et ego dihgam
» eum ,
et ostendam me ipsum ilh^. d Numquid hic, quia
non dixit ,
Ostendam iUi et Patrem ideo separavit Pa-
,

trem ? Sed quia verum est : «

Ego et Pater unum sumus ^; »
* Joan. XVI, 6. — '
Philip. xi, 7.
— * Joan.
xiv, 18.
— * Id,
xx, 17.
—
5 Id.
XIV, 21.
— <*
Id. X, 3o.
204 S. AUGUSTINI EPISCOPI
cum Pater ostenditur et Filius ostenditur qui in illo est
, , ;

et cum Filius ostcnditur etiam Pater ostenditur qui in

,

illo est. Sicut ergo cum ait « Et ostendam me

ipsum illi,»
:

intelligitur quia ostendit et Patrem; ita et in eo quod

dicitur : « Cum tradiderit regnum Deo et Patri ^, » intelli-

gitur quia non adimit sibi. Quoniam cum perducet cre-

dentes ad contemplationem Dei et Patris , profecto per-
ducet ad contemplationem suam, qui dixit Et ostendam : «

» illi me
ipsum. Et ideo »
consequenter cum dixisset illi
Judas « Domine , quid factum est, quia ostensurus es te
:

» nobis , et non huic mundo ? »

Respondit Jesus et dixit ,

illi « Si
:
quis diligit me sermonem meum servabit , et
,

diliget illum , et ad eum veniemus, et man-

» Pater meus
» sionem
apud eum faciemus^. » Ecce quia non solum se
ipsum ostendit ei a quo diligitur quia simul cum Patre ,

venit ad eum et mansionem facit

, apud eum.
XIX. An forte putabitur mansionem in dilectore suo
facientibus Patre et Filio exclusus esse ab hac mansione

Spiritus sanctus? Quid est ergo quod superius ait de Spi-

ritu sancto : « Quem bic mundus accipere non potest,
»
quoniam non videt ilkim : nostis illum vos , quia vobis-
» cum manet, et in vobis est^. » Non itaque ab hac man-
sione separatus est , de
quo dictum est : « Yobiscum ma-
» net ; et in vobis est. » iNisi forte
quisquam sic absurdus
est ut arbitretur, cum Pater et Filius venerint ut man-
,

sionem apud dilectorem sum faciant , discessurum inde

Spiritum sanctum , et tanquam locum daturum esse majo-
ribus. Sed huic carnah cogitationi occurrit Scriptura :

paulo quippe supeiius Et ego rogabo Patrem et

ait : « ,

» ahum advocatum dabit vobis ut vobiscum sitin seter- ,

» num. » Non
ergo discedet Patre et Filio venientibus ,
sed in eadem mansione cum erit in aeternum ; quia
ipsis
* i Cor. XV, 2/,.
— 'i
Joan. xiv, 22. — '^
Ibivl, 17.
 DE TRINITATE, LIB. I. 2o5
nec ille sine
ipsis
venit nec illi sine
ipso. Sed propter
,

insinuationem Trinitatis personis etiam singulis nomina-

,

tis dicuntur
quaedam separatim non tamen aliis separa- ;

tis
intelliguntur , propter ejusdem Trinitatis unitatem
unamque substantiam atque deitatem Patris et Filii et
Spi-
ritus sancti.
XX. Tradet itaque regnum Deo et Patri Dominus
noster Jesus Christus , non se inde separato , nec Spiritu
sancto , quando perducet credentes ad contemplationcm v^
Dei, ubi est finis omnium bonarum actionum ,
et
requies
sempiterna gaudium quod nunquam auferetur a no-
,
et

bis^. Hoc enim signat in eo quod ait « Iterum videbo :

» vos, etgaudebit cor vestrum , et gaudium vestrum nemo

» auferet a vobis^. » Hujus gaudii similitudinem
praesig-
nabat Maria sedens ad pedes Domini^ , et intenta in ver-
bum ejus , quieta scilicet ab omni actione , et intenta in
veritatem secundum quemdam modum , cujus capax est
ista vita, quo tamen praefiguraret illud, quod futurum
est in seternum. Martha quippe sorore sua in necessitatis

actione conversante, quamvis bona et utiH, et taraen

cum requies successerit transitura , ipsa requiescebat in
verbo Domini. Et ideo Dominus conquerenti Marthae
quod eam soror non adjuvaret , respondit : « Maria opti-
» mam partem elegit, quae non auferetur ab ea. » Non
partem malam dixitquod agebat Martha; sed istam opti-
mam quae non auferetur. Hla enim quas in ministerio in-

digentiae est, cum indigentia ipsa transierit, auferetur.

Boni quippe operis transituri merces
requies perman- est

sura. In illa igitur contemplatione Deus erit omnia in

omnibus , quia nihil ab illo aliud requiretur , sed solo
^'

ille in
ipso illustrari perfruique sufficiet. Ideoque quo Spi-
1 I Cor. XV, a4. — • ' Joan,
xvi, aa. — 3 luc. x, 39, — • ^ i Cor.

XV, 28.
 206 S. AUGUSTINl EPISCOPI
^ « U nam
ritus interpellat gemitibus inenarrabilibus :
,

a Domino, banc requiram , utinbabitem

»inquit, pelii
per omnes dies
» in domo Domini vitae meoe , ut contem-

delectationem Domini^. » Conlemplabimur enim

»pler
'

Deum Patrem et Filium et Spiritum sanctum , cum me-

diator Deietbominum bomo Cbristus Jesus^ tradiderit

regnum Deo et Patri , ut jam non interpellet pro nobis

^
mediator et sacerdos noster , Filius Dei , et Fibus bomi-
nis ^; sed
et
ipse
in quantum sacerdos est assumpta prop-
ter nos servi forma , subjectus sit ei qui iUi subjecit om-
nia , et cui subjecit omnia , ut in quantum Deus est cuni
illo nos subjectos babeat quantum sacerdos nobiscum
,
in

illi subjectus sit. Quapropter cum Filius sit et Deus et

bomo ,
alia substantia bomo potius in Fibo quam Filius
in Patre : sicut caro animae mees ,
aba substantia est ad
animam meam, quamvis in uno bomine, quam anima
allerius bominis ad animam meam.
XXI. Cum ergo tradiderit regnum Deo etPatri, idest,
cum credentes et viventes ex fide, pro quibus nunc me-
diator interpellat , perduxerit ad contemplationem ,
cui

percipiendae suspiramus gemimus , et et cum transierit

labor et gemilus, jam non interpellabit pro nobis Iradito
regno Deo et Patri. Hoc significans ait: « Haec vobiscum
» locutus sum in similitudinibus : veniet hora, quando
» jam non simibtudinibus loquar vobis, sed manifeste de
^
» Patre nuntiabo vobis ;
» id
est, jam non erunt simili-

tudines, cum visio fuerit facie ad faciem. Hoc

enim est

quod ait : ^< Sed manifeste de Patre nuntiabo vobis » ac ;

sidiceret, Manifeste Patrem ostendam vobis. « Nuntiabo »

quippe ait, quia Verbum ejus est. Sequitur enim dicit :

« llla die in nomine meo petetis, et non dico vobis, quia

1 — ^PsaI. xxvi, —
Rom. vm, 6. 4. 3 ^ xim. 11, 5.
— ^ i Cor. xv, a4.
— Hebr. vn, a5, — Joan. a5.
5 ^
xvi^
 DE TRINITATE, LIB. I.
QO7
» ego rogabo Patrem. Ipse enim Pater amat vos, qiiia vos
» me amastis ,
et creclidistis quia a Deo exivi. Exivi a Pa-
» tre, et veni in hunc mundum iterum relinquo mun-
:

» dum, et vado ad Patrem. » Quid est « A Patre exivi,

:

nisi non forma quae aequalis sum Patri, sed aliter,

in ea
id est, inassumpta creatura minor apparui ? Et quid est:
« Veniin hunc mundum, » nisi formam servi,
quam me
exinaniens accepi, etiam peccatorum qui mundum istum
diligunt, oculis demonstravi? Et quid est: « Iterum re-
»
linquo mundum , » nisi ab aspectu delictorum mundi
aufero quod viderunt? Et quid est : « Yado ad Patrem : »
nisi, doceo mesic intelligendum a fidelibus
meis,quomodo
aequalis sum Patri? Hoc qui credunt, digni habebuntur
perduci a fide ad speciem ,
id est , ad ipsam visionem,
dictus est tradere regnum Deo et Patri.
quo perducens
Fideles quippe ejus quos redamit sanguirie suo, dicti sunt

regnum ejus, pro quibus nunc interpellat : tunc autem

illic eos sibi faciens inheerere, ubi aequahs est Patri, non

jam rogabit Patrem pro eis. « Ipse enim, inquit, Pater

» amat vos. » Ex hoc enim rogat
quo rainor est Patre
, :

quo vero aequaUs est, exaudit cum Patre. Unde se ab eo

quod dixit: «
Ipse enim Pater amatvos, » utique ipsenon
separat; sed secundum ea facit inteUigi quae supra com-
memoravi, satisque insinuavi ,
plerumque ita nominari
unamquamque in Trinitate personam, ut et ahaeiUic in-
telHgantur. Sic itaque dictum est : « Ipse enim Pater
» amat vos, » ut
consequenter intelHgatur et Fihus et Spi-
ritussanctus : non quiamodo nos non amat, qui
proprio
Fiho non pepercit, sed pro nobis omnibus Iradidit eum ^ :
sed tales nos amat Ueus, quales futuri sumus, non
quales
sumus. Quales enim amat, tales in aeternum conservat:
quod tunc erit cum tradiderit regnum Deo et Patri,
qui
1 Rom. vin, 3».
 Qo8 S. AUGUSTINl EPISCOPI
nunc interpellat pro nobis ^, iit
jam non roget Patrem,
quia ipse Pater amat nos. Quo autem merito ,
nisi fidei,

qua credimus antequam illud quod promittitur videamus?

Per hanc enim perveniemus ad speciem, ut tales amet,
quales amat ut simus,
non quales odit quia sumus, et
hortatur ac praestatne talesesse semper velimus.
XXII. Quapropter cognita ista regula intelligendarum
ut distinguamus quid in
Scripturarum de Filio Dei, eis

sonetsecundum formam D^i, in qua aequalis est Patri et

quid secundum formam
servi quam accepitin qua minor

est Patre, non conturbabimur tanquam contrariis ac re-

sanctorum Librorum sententiis. Nam
pugnantibus inter se
secundum formam Dei aequalis
est Patri et Filius et
Spi-
ritus sanctus, quia neuter eorum creatura est, sicut jam
ostendimus : secundum autem formam servi ,
minor est
Patre,^quia ipse dixit
: « Pater major me est
^
:» minor

est se ipso, quia de illo dictum est : « Semetipsum exina-

» nivit ^ : )/minor est Spiritu sancto, quia ipse ait : » Qui
» dixerit blasphemiam in Filium hominis, remittetur ei ;
» autem dixerit in Spiritum sanctum non remittetur
qui ,

» ei ^, » Et in ipso virtutes operatus est , dicens « Si :

» ego in Spiritu
Dei ejicio daemonia, certe
supervenit super
» vos regnum Dei ^. » Et apud Isaiam dicit , quam lec-
tionem ipse in Sjnagoga recitavit, et de se completam sine

scrupulo dubitationis
ostendit : «
Spiritus, inquit, Domini
» unxit me, evangelizare
super me, propter quod paupe-
^
captivis remissionem
» ribus misit me, praedicare ,
» et

csetera ad quse facienda ideo dicit se missum, quia Spi-

:

ritus Dominiest super eum. Secundum formam Dei, om-

^
sunt : secundum formam servi, ipse
niaper ipsumfacta
» I Cor. XV, 24. — ' Joan.
xiv, 28. — 3
philip. 11, 7.
— i Matth.

XII, 3i.
— ^
Luc, XI f
ao, — ^ Luc, iV| 18, et Isai. i.xr, i. —
' Joan. 3.
1,
 DE TRINITATE, LIB. I.
SOg
factusest exmuliere, factussub Lege^. Secundumformam

Dei, et Pater unum sunt ^, secundum formam servi,

ipse
non venit facere voliintatem suam, sed voluntatem ejus qui
eum misit ^. Secundum formam Dei, sicut habet Pater
vitam in semetipso, sic dedit et Filio vitam habere in se-i,
^
metipso : secundum formam
servi, tristis est anima ejus

usque ad mortem^; et
a Pater, inquit , si fieri potest
» transeat a me caHx iste ^. » Secundum formam Dei,
et vita aeterna : secundum formam
ipse est verus Deus
servi, factus est obediens usque ad mortem, mortem, au-
tem crucis ^.
XXIII. Secundum formamDei, omnia quae habetPa-
ter, ipsius sunt^ Omnia mea tua sunt, inquit, et mea
: « Et,

» tua ^. » Secundum formam servi, non estdoctrina ip-

sius ,
sed ilhus qui eum misit. Et a De die et hora nemo ,

» scit,
neque Angeli in coelo, neque FiHus, nisiPater ^^. »

Hoc enim nescit, quod nescientes facit, id est, quod non

itasciebatuttuncDiscipuhs indicaret^^, sicut dictumest
ad Abraham : « Nunc cognovi quod timens Deum ^^, » id
est, nunc feci ut cognosceres, quiaet ipse sibi in illa ten-
tione probatus innotuit. Nam et illud utique dicturus erat
Discipuhs tempore opportuno , de quo futuro tanquam
: « Jam non dicam vos
praeterito loquens, ait servos, sed
» amicos. Servus enim nescit voluntatem domini sui : vos
» autem dixi amicos, quia omnia quaecumque audivi a
» Patre meo, nota vobis feci ^^ : » quod nondum fecerat,
sed quiacerto facturus erat, quasi jamfccisset locutus est.

Ipsis enim ait

: <:< Muka vobis habeo dicere, sed non
po-
» testis illa
portare modo^^.
» Inter De
quae intelhgitur et
1
Galat. IV, 4.-2 Joan. x, 3o. — 3 Id.
vi, 38. — 4 Jd.
v, a6.
* Matih. XXVI, 38. — 6 i
joan. v, 20. — "^
Philip. 11, 8.
—
8
Joan. xvi, i5.
t^ 9 Id.
XVII, 10.— ** Id.
VII, 16.— 11
Marc. 3a.— 12 Gen. xxu, la.
^ 13 joan. XV, x5. — l^ Id,
xvi, xa.
xiii,

cxxxvii. 14
«10 S. AUGUSTINI EPISCOPI
» die et hora. » Nam et Apostolus : «
Neque enim judi-
» cavime, inquit, aliquid in vobis nisi scire Chrislum
» Jesum , et hunc crucifixum ^. » Eis enim
loquebaturj
qui capere altiora de Christi deitate non poterant. Qiii-
bus etiam paulo post dicit : « Non potui vobis loqui
»
quasi spiritualibus sed quasi carnahbus ^. Hoc ergo ,

quod per illum scire non poterant.

inter illos nesciebat ,
Et hoc solum se scire dicebat, quod eos per ilhim scire
oportebat. Denique sciebat inter perfectos, quod intei*

parvillos hesciebat : ibi quippe ait : « Sapienliam loqui-

» mur inter » Eo
perfectos •". namque genere locutionis
nescire quisque dicitur quod occultat , quo dicitur fossa
eaeca quae occuka est. Neque enim ahquo genere loquun-*
tur Scripturae , quod in consuetudine humana non inve-
matur quia Utique hominibus loquuntur.
;

XXIV. Secundum formam Dei dictUm est « Ante :

j>omnes coUes genuit me ^, » id est, ahteomnes altitudi-

nes creaturarum ; et, « Ante LuciferumgenUite^, »id est,
ittte Omnia
tempora et temporaha : secundum formam
auteril servi dictum est « Dominus creavit me in :
princi-
» Qtiia Secundum formam Del
»
pio viarum suarum^.
dixit Ego sum Veritas
: «» et secundum formam servi ;
t

« Ego sum via » Quia enim ''. a hioH

ipse primogenitus
tuis iter fecit Ecclesise suae ad regnum Dei ad vitam aeter-
^
ham ,
ciii
caput est ad immortahtatem etiam corpo-
ris ^ ,
ideo creatus est in principium viarum Dei in Opera

ejhs. Secundum formam enimDei,Principiumestquodet

lo^uitur nobis^^; in quo principio fecit Deus
coelum et
terram : scn^undum autem formaih servi , sponsus proce-
dens de ihalamo suo ^^. Secundum formam Dei, Primo-
» I Cor. II, a.
— 2 Id. i .— 3 la.
n, 6.— * Prov. viii
, aS. ~ 5
Psal,
cii , 3. — aa. —
^ ]^rov. viir
,
iir,
'
Joan. xiv, 6.— ^ Apoc. x, 5.— ^ Goloti
I, x«, -- 10 Joan, vm, a5, — U Psal. xvxxx, 6,
 DE TRINITATB, LIB* I; tll
genitus omnis ,
omne» est , et om-
creatiirag et ipse ant^

nia in illo constant secundum formam servi, Ipse est

:

Ecclesiae ^. Secundum formam Dei, Do-

caput corporis
minus est gloriae ^. Unde manifestum est, quod ipse glori-
ficet sanctos suos. « Quos enim praedcstinavit
, ipsos et
» vocavit; et justificavit; quos au-
etquos vocavit, ipsos
» tem justificavit » De illo
ipsoset glorificavit^. quippe
dictum cst, quod justificet impium ^: de illo diclum cst,

quod sitjustus et justificans ^, Si ergo quos justificavit,

ipsoset glorificavit,qui justificatipse et glorificat, quiest,
utdixi, Dominus gloriae. Secundum formam tamen servi

satagentibus Discipulis de glorificatione sua respondit :

« Sedere ad dexteram vel ad sinistram meam nonestmeum
» dare vobis, sed
quibus paratum est a Patre meo ^. »

XXV. Quod autem paratum a Patre ejus, et ab est

ipso Filio paratum est :

quia ipse ct Pater unum sunt ^.
Jam enim ostendimus in hac Trinitate per multos divi-
narum locutionum modos etiam de singulis dici quod om-
niumest , propter inseparabilem operationem unius ejus-
demque substantiae. Sicut et de Spiritu sancto dicit :
» Cum egoiero, mittam illum ad vos ^. » INon dixit, miU
temus; Sed ita
quasi tantum Filius eum missurus esset,
et non Pater ; cum alio loco dicat : « Haec locutus sum
» vobis
apud vos manens ; advocatus autem Spiritus sanc-^
» tus,
quem mittet Pater in nomine mco, ille vobis decla-
» rabit omnia ^. » Hic rursus ita dictum est,
quasi nou
eum missurus esset Filius ,
sed tantum Pater. Sicut ergo
ista et illud
quod ait : « Sed quibus paratum est a Patre
» meo, cum Patre se intelligi voluit parare sedes gloriae
quibus vellet. Sed dicit aliquis : Illic cum de Spiritu
i
Colos. I, i5-t8. —2 X
Cor. w, 8. — 3 Rom. viii, 3o.— "*
Id. iv, 5.—-.
* Id.
«I, a6. — «
MaUh. Ji3.
xx,
' — Joan. i, 3o. — « Joaa. Xft^ji^
•
Joan.xiv, 15. ivjt .«toT i-

i4.
HlH 8. AtGUSTINI EPISCOPl
sancto loqueretur, ita se missurum ait ut non negaret ,

Patrem missurum, etalio loco ita Patrem, ut non negaret

se missurum, liic vero aperte ait « Non est meum clare » :
;

praeparata. Sed hoc

ita secutus, a Patre dixit ista
atque
est
quod praestruximus secundum formam servi dictum :

ut ita intelligeremus : « Non est meum dare ,

» ac si di-

ceretur, Non
humanas potestatis hoc dare, ut per il-
est

lud intelligatur hoc dare, per quod Deus aequahs est Pa-
tri. « Nonest meum,
inquit dare, » id est, non humana
ista do « Sed
potestate quihus paratum est a Patre
:

» meo ^ » sed jam tu

:
inteUige quia si omnia quse hahet ,

Pater mea sunt, et hoc utique meum est , et cum Patre

ista paravi.

XXYI. Nam et illud

quaero , quomodo dictum sit :

audit verba mea ego non judicaho illum^. »

quis non
« Si ,

Fortassis enim ita hic dixit «

Ego non judicaho ilJum » :
,

quemadmodum ihi « Non est meum dare. » Sed quid

,

hic sequitur ? « Non enim veni inquit ut judicem mun- , ,

» dum ,
sed ut salvum faciam mundum deinde adjun-
: »

git ,
et dicit : « Qui me spernit et non accipit verha mea,
» hahet qui se judicet Hic jam intelhgeremus Patrcm,
^. »

« Verhum
nisi adjungeret et diceret quod locutus sum,
:

»
ipsum judicahit illum in novissimo die
»
quid igitur , ,

jam nec FiHus judicahit quia

,
dixit «
Ego non judicaho :

» illum ? » nec Pater , sed verhum quod locutus est Fi-

lius? Imo audi adhuc quod sequitur « Quia ego, inquit, :

» non ex me locutus sum sed qui me misit Pater, ille ,

» mandafum mihi dedit quiddicam, et quid loquar? et

» scio quia mandatum ejus vita aeterna est. Quae ergo ego
» ita ut dixit mihi Pater, sic loquor^. » Si ergo
loquor,
non judicat Fihus; scd verhum quod locutus est Fihus,
ideo autem judicat verhumquodlocutus est Filius, quia
— 48. —
^
Joan. XVI, i5. --
i 2 id. ^ Ibid. * Ibid, '-^'^
xir, 47. 49.
 DE TRINITATE, LIB. I. 5l3
nonexse locutusest Filius, sedqui misiteum Pater man-
datum dedit ei quid dicat, etquid loquatur Pater utique :

judicat, cujus verbum est quod locutus est Filius, atque

ipsum Verhum Patris idem ipse est Filius. Non enim
aliud est mandatum Patris, aliud Verbum Patris nam :

et verbum hoc appellavit et mandatum. Videamus ergo ,

ne forte quod ait « Ego non ex me locutus sum » hoc

: ,

intelhgi voluerit : Ego non cx me natus sum. Si enim

Verbum Patrisloquitur, seipsum loquitur, quia ipse est
Verbum « Dedit mihi
Plerumque enim dicit
Patris. :

» Pater quo vult

: » in
intelhgi quod eum genuerit Pater :
non ut tanquam jam existenti et non habenti dederit ah-
quid sed ipsum dedisse ut haberet genuisse est ut esset.
:
,

Non enim sicut creatura ita Dei Fihus ante incarnatio-

,

nem et ante assumptam creaturam unigenitus per quem ,

facta sunt omnia ahud est et ahud habct sed hoc ip-
, ,
:

sum est , quod est id quod habet. Quod illo loco mani-
feslius dicitur, si
quis ad capiendum sit idoncus,
ubi
ait : « Sicut habet Pater vitam in semetipso , ita dcdit Fi-
» ho vitam habere in semetipso. » Neque enim jam exis-
tenti et vitam non habenti dcdit ut haberet vitam in se-

metipso , cum eo ipso quod est , vita sit. ergo, Hoc est

« Dedit Fiho vitam habere in

semetipso ,
»
genuit Fihum
esse incommutabilem vitam quod est vita aeterna. Cum ,

ergo Verbum Dei sit Fihus Dei ,

et Fihus Dei sit vcrus
Deus et vita aeterna, sicut in Epistola sua dicit Joannes^ ;
etiam hic quid ahud agnoscimus , cum dicit Dominus :
« Verbum
quod locutus sum , ipsum judicabit eum in
» novissimo die^ : » et
ipsum Verbum, Palris verbum
esse dicit et mandatum Patrisipsumque mandatum vi-
,

tam seternam? « Et scio, inquit, quia mandatum ejus

» vita aeterna est. »
*
i Joan. V, ao. — ^ Joan. xn, 4R.
il4 »• AUGUSTINI EPISCOPI
XXVn. Qusero itaque quomodo intelligamus ,
« Egd
» non judicabo ; scd verbum quod locutus sum judiea-
» Lit »
quod ex consequentibus apparet ita dictum ao
:
,

si diceret «
Ego non judicabo sed verbum Patris judi-
:
,

eabit. Verbum autem Patris est ipse Filius Dei. Siccine

intelligendum est : Ego non judicabo sed ego judicabo? ,

Quomodo potest istud esse verum nisi ita Ego scilicet ,

:

non judicabo potestate

ex hominis bumana , quia Filius
sum sed ego judicabo expotestate Verbi , quoniam Fi-
;

lius Dei sum. Aut si contraria et repugnantia videntur :

Ego non judicabo, sed ego judicabo quid illic dicemus, :

ubi ait « Mea doctrina non est mea? » Quomodo mea^

:

quomodo non mea? Non enim dixit Ista doctrina noa :

est mea sed « Mea doctrina non est niea^ »

:
, quam :

dixit suam eamdem dixit non suam. Quomodo istud ve-

,

rum "est nisi secundum abud suam dixerit secundum

, ,

aliud non suam secundum formam Dei suam, secundum

;

formam servi non suam? Cum enim dicit « JNon estmea, :

» sed
ejus qui me
misit, » ad ipsum Verbum nos facit
recurrere. Doctrina enim Patris est Verbum Patris , qui
est unicus Filius. Quid sibi et illud vult : « Qui in me
» credit ,
non
Quomodo in ipsum quo-
in me credit ? » ,

modo non ipsum Quomodo tam contrarium sibique

in ?

adversum potest intelhgi? « Qui in me credit, inquit,

» non in me credit sed in eum
qui me misit^
» nisi ita :
,

intelligas :
Qui in me credit, non in hoc quod videt cre-

dit , ne sit spes nostra in creatura , sed in qui susce- illo

oculis appareret, ac sic

pit creaturam, in quahumanis
ad se apquaiem Patri contemplandum per fidem corda
mundaret? Idcoque ad Patrem referens intentionem cre-
dentium, et dicens « Non in me credit, sed in eum qui :

» me misit , » non
utique se a Patre , id est , ab illo qui
*
Joan. vxi, i6.
— 2 Id.
xn, 44»
 DI TRINITATE, UB. I. hit
eum misit , voluit separari eum crederetur,
: sed ut sic in

quomodo in Patrem cui est eequalis. Quod aperte alio

loco dicit : « Credite jn Deum in m.e icredite* : » id
, e)L

£st : Sicut crcditis in Deum ,

sic et in me ;
quia ego et
patcr unus Deus. Sicuti ergo hic , tanquam abstulit a sjb
fidcm Lominum, etin Patrem transtujijt, dicendo « Kon :

» in me crcdit ,
sed in eum qui me misit , » a
quo tamen
se utique non separavit : sic etiam quod ait : « JNon e^
» pieum dare, sed est a Patre meo^, »
quibus paratum
putp clarere secunclum quid utrumque accipiendum sit.
Tale est enim et illud « Ego non judicabo^ ; » cum ipse :

judicaturus sit vivos et mortuos^ : sed quia non ex potes-

tate humana, propterea rccurrens ad deitatem, sursum
prigit cqrda bpminum, propter quas sublevanda descendit
XXVIII. Nisi tamen ipse idcm esset Filius hominis
propter formam servi quam accepit qui est FiHus Dci , ,

proptpr |Jei forjpam in qua est non diceret Paulus apos- ,

tplus d,e princjpibus bujus saeculi : « Si enim cognovis-

»sent, nunquam Dpminum gloriae crucifixissent^. » Ex
fprma enim servi crucifixus est ,
et tamen Dominus gloriae
c^ucifixus est. Talis enim erat illa susceptio , quae Deum
hominem faceret , hominem Deum Quid tamen prop-
et :

ter
quid ,
et quid secundum quid dicatur, adjuvante Do-
mino prudiens ^t diJigens et pius lcctor intelhgit. Nap
ecce diximus quia secundum id
quod Deus est , glorificat
suos, secundumhocutiquc quod Dominus gioriae est; et
tamen Dominus gloriae crucifjxus est quia recte dicitur et ,

Peus crucifixus non ex virtute divinitatis sed ex infir-

, ,

mitate carnis sicut dicimus quia secundum id quod

:
,

Peiis cst judicat, Jioc est ex potestatc divina non ex hu- ,

mana; §^ t/iinen ipse homo judicaturus est, sicut Domi-

i
Joan. xtv» X. — 2
^»^1,. w, ^a.— ? Jown. xiv47i^*^».toiwj*, t.
— • X Cor. 11, 8. . ;
i —
«21 6 «. AtGUSTINI EPISCOl»!
nus enim aperte dicit « Cum
glorise crucifixiis est : ita :

» venerit Filiushominis in gloria sua, et omnes Angeli cum

» eo tunc congregabuntur ante eum omnes gentes^ : » et
,

caetera quae de futuro judicio usque ad ultimam senten-

tiam in eo loco praedicantur. Et Judaei quippe qui in ,

malitia perseverantes ,
in illo judicio puniendi sunt, sicuti
« Yidebunt in
alibi scriptum est : quem pupugerunt^. »
Cum enim et boni et mali visuri sint judicem vivorum et

mortuorum proculdubio eum videre mali non poterunt,

,

nisi secundum formam

qua Filius hominis est sed tamen ;

in claritate in qua judicabit non in humilitate in qua ,

judicatus est. Caeterum illam Deiformam in quaaequahs

est Patri, procul dubio
impii non videbunt. Non enim
sunt mundicordes : « Beati enim mundicordes :
quoniam
»
ipsi
Deum videbunt ^, » et ipsa visio est facie ad faciem ^,
quae summum praemiuin promittitur justis et ipsa fiet, ;

cum tradet regnum Deo et Patri^ in quo et suse formae ;

visionem vult intelhgi subjecta Deo universa creatura ,

,

et ipsa in qua Fihus Dei fihus hominis factus est : Quia

secundum hanc et ipse Fihus tunc subjectus ilh erit, qui
ei sulyjecit omnia ,
ut sit Deus omnia in omnibus. Aho-

quin si Fihus Dei judex in forma qua aequalis est Patri,

etiam impiis cum judicaturus est apparebit, quid est

quod pro magno dilectori suo poUicetur dicens : Et ego

«

»
dihgam eum ,
et ostendam me ipsum ihi^ ? »
Quaprop-
ter fihus hominis judicaturus est nec tamen ex humana ,

potestate , sed ex ea qud Fihus

Dei est : et rursus Fihus Dei
judicaturus est ,
nec tamen in ea forma apparens , in qua
Deus est*
aequahs Patri , sed in ea qua fihus hominis est.
XXIX. et fihus hominis
Itaque utrumque dici potest,
fihus
judicabit, et non filius hominis judicabit : quia
1 Malth. XXV, 3r. —
2 Zach.
xii, lo, et Joan. xix, S;.
— 3 Matth. v, 8.
— * XCor. XIII, la. *- * Id. xr, 24. —
^ Joan. xiv.
 217
hominis judicabit , ut verum sit quod ait : « Cum vene-
» rit Filius hominis , tunc congregabuntur ante eum om-

» nes
gentes^ ; non fihus hominis judicabit, ut verum
» et

sit
quod ait : «
Ego non judicabo^ ; et, Egonon quaero
»
gloriam meam, est
qui quaerat et judicet^.
» Nam se-
cundum id quod in judicio non forma Dei , sed forma
fihi hominis apparebit ,
nec ipse Pater judicabit. Secun-
dum hoc enim dictum est : « Pater non judicat
quem-
»
quam ,
sed omne judicium Quod utrum
dedit Fiho^. »
ex illa locutione dictum sit , quam supra commemoravi-
mus ubi ,
ait : « Sic dedit Filio habere vitam in semet-
»
ipso ,
» ut significaret
quia sic genuit Fihum : an ex illa
de qua loquitur Apostolus dicens : « Propter quod eum
» suscitavit ,
et donavit ilh nomen quod est super omne
» nomen. » Hoc enim de fiho hominis dictum est ,
se-
cundum quem Dei Fihus excitatus est a mortuis. lUe

quippe informa Dei aequahs Patri, ex quo se exinanivit

formam servi accipiens, in ipsa forma servi et agit, et
patitur, et accipit, quae consequenter contexit Aposto-
lus : « Humihavit se, factus obediens usque ad mortem,
» mortem autem propter quod et Deus illum exal-
crucis :

» tavit ,
et nomen quod est super omne nomen,
donavit ei

» ut in nomine Jesu omne genu flectatur, coelestium ter- ,

» reslrium et infernorum
omnis hngua confiteatur ,
et ,

»
quia Dominus Jesus Christus in gloria est Dei Patris^. »
lltrum ergo secundum iham an secundum istam locu- ,

tionem dictum sit « Omne judicium dedit Fiho » satis :

,

hinc apparet , quia si secundum ihud diceretur secundum

quod dictum est : « Dedit Filio habere vitam in semet-
» non utique diceretur
» « Pater non judicat :
ipso ;

» Secundum hoc enim

»
quemquam^. quod sequalem Pa-
"'"
Matlh. XXV, 3i. — 2 joan.
xir, 47.
— 3 id.
vai, 5o.
— ^ Id.
v, aa,—
5
Philip. 11, 9-1 1. — ®
Joan. v, aa.
ai8 S. AUGUSTINI EPISGOPI
ter genuit Filium , judicat cum illo. Secundum hoc ergp
dictum est , quod non forma Dei sed forma
in judicio, ,

f^jji Jiominis apparebit. INon quia non judicabit qui dedit

omne judicium Filio, pum de illo dicat Filius : « Est qui
»
quarat et judicet^ : » sed ita est dictum : « Pater non
»
judicat quemquam , sed omnejudicium dedit Filio^; ^)
ac sidiceretur, P^trem nemo \idebit injudicio yivorum
et mortuorum ,
sed omnes Filium ••

quia et filius bominis

est ,
ut possit et ab impiis videri ,
cum et illi videbuntin
pupugerunt^.
qvLeii(\
XXX. Quod ne conjicere potius quam aperte demons-
trare videamur proferamus ejusdem Domini certam ma-
,

nifestamque sententiam , qua ostendamus ipsam fuissp

causam ut diceret : « Pater non judicat quemquam, sed
» omne judicium dedit Filio
^, » quia judex iu forma filii
hominis apparebit, quae forma non est Patris, sed Filii;
nec ea Fjlii in qua sequalis est Patri, sed in qua minor est
Patre : ut sit in judicio conspicuus etbonis et malis.Paulp
enim post dicit : « Amen dico vobis , quia qui verbum
» meum , audit me, babet vitam
et credit ei
qui misit
» aeternam , etin
judicium non veniet, sed transiet a morte

quae non
» in vitam ^. » Haec vita aeterna est illa visio,

pertinet ad majos. Deinde sequitur :

Amen, amen dicp
quia venief bpfif, etnuncpst, cu\if\. mortui audient
» vobis
» vocen; Filii Dei,
etqui audierint vivent*^. »Et bocpro-
prium est
piorum qui sic audiunt de incarnatione ejus, ut
credant, quia Filius Dei est propter se : id est sic eum
factiim accipiunt minorem Patre in forma servi , ut cre-
dant quia aequalis est Patri in forma Dei. Et ideo scqui-
tur, et boc ipsum commpndans dicit : « Sicut enim Pater

^ faajjet yitan> in semetipso ,

ita dedit et Filio vitam ha-
^ Jo^n. ywi, 10. —
2id. V, 3»a. — ? Z?ch. ?m, le.
— ^
Joa». , aa. —
•ibid.ai. —
«Ibid."a5.
 DE TRINITATE, IIB. I. 21Q
>) berein semetipso. » Deinde venit ad visionem suae cla--

ritatis, inqua venturus est ad judicium, quae visio com-

niunis erit etimpiiset justis, Scquitur enimetdicit :«Et
» dedit ei et judicium facere, quoniam fjlius
potcstatem
» liominis est. » Puto niliil esse manifestius. Nam
quia
Filius Dei est aequalis Patri, non accipit hanc potestatem
judicii faciendi ,
sed babet illam cum Patre iu occulto ;
accipit autem illam ,
ut Loni et mali euu\ videant judican-
tem quia filius hominis est. Yisio quippe fdii liominis
,

exhibebitur et malis nam vjsio formae Dei nonnisi mun-

:

dis corde,
quia ipsi
Deum videbunt^, id est, solis
pijs

quorum dilectioni boc ipsum promittit, quia se

ipsum
ostendetillis. Et ideo vide quid sequatur : « INolitemirari
» » nisi illud
hoc,inquit. Quid nosprobibet mirari, quod
revera miratur omnis qui non intelligit , ut ideo diceret
Patrejn dedisse ei fdius
potestatem etjudicium facere,quia
hominis esj;; cum magis quasihocexpectaretur ut diceret,
quoniam Eilius Dei est? Sed quia Filium Dei secundum
id quod forma Dei aequahs est Patri videre iniqui non
in

possunt oportet autem ut judicem vivorum et mortuo-

;

rum, cum coram judicabuntur, et justi videant et iniqui :

« Nolite,
inquit , hoc mirari, quoniam veniet
hora inqua
» omnes qui moumentis sunt audient vocem ejus et
in :

»
prodient qui bona gesserunt, in resurrectionem vitee;
»
qui autem mala gesserunt in resurrectionem judicii^.»
,

Ad hoc ergo oportebat ut ideo acciperetillam potestatem,

quia fdius bominis est , ut resurgentes omnes viderent
eum in forma, in qua videri ab omnibus potest, sed alii
ad damnationem, ahi ad vitam aeternam. Quaeest autem
vita aeterna nisi illa visio ,
quae non conceditur impiis
?

«Ut cognoscant te, inquit, unum verum Deum, etquem

»misisti Jesum Christum^. » Quomodo et
ipsura Jesum
«
Mailh. V, 8. — 2 Joan. v, a8.
— 8 jd.
xvii, 3.
Q20 S. AUGUSTINI EPISCOPI
Christum ,
nisi
quemadmodum unum verum Deum, qui
ostendct se ipsuni illis, non quomodo se ostendet etiam
puniendis in forma fdii liominis ?

XXXI. Secundum illam visionem bonus est, secundum

quam visionem Deus apparet mundis corde : quoniam

«
Quam bonus Deus Israel rectiscorde^.» Quandoautem
judicem videLunt mali, non eis videbitur Lonus; quia
non ad eum gaudebunt corde , sed tunc se plangent om-
nes tribus terrae numero utique malorum omnium et
, in
infidelium -.
Propter hoc etiam illi qui eum dixerat ma-
gistrum bonum , quaerenti ab eo consilium consequendae
vitae aeternae , respondit : « Quid me interrogas debono?
» Nemo bonus nisi unus Deus^. » Cum et hominem aho
loco dicat bonum ipse Dominus : « Bonus homo , inquit,
» de bono thesauro cordis sui profertbona, etmalus homo
» de malo thesauro cordis sui » Sed
profert mala^. quia
ille vitam aeternam quaerebat, vita autem seterna est in
illa
conlemplatione qua non ad poenam videtur Deus ,
,

sed ad gaudium scmpiternum ;

et non intelhgebat cum
quo loquebatur, qui tantummodo eum fdium hominis
arbitrabatur «Quid me interrogas inquit, de bono?»
:
,

idest, Istam formam quam vides, quid interrogas de

bono et vocas me secundum quod vides magistrum bo-
,

num? Haec forma fdii hominis est, haec forma accepta

est,
haec forma apparebit in judicio , non tantum justis ,
sed et impiis , et hujus formoe visio non eritin bonum eis

qui maleagunt. Est autcm visio formae meae, in qua cum

essem, pon rapinam arbitratus sum esse aequalis Deo^,
sed ut unus
hancaccipcremmeipsumexinanivi. llle ergo
Deus Pater et Filius et Spiritus sanctus , qui non appare-
bit nisi ad
gaudium quod non auferetur a justis ;
cui gau-

i
Psal. ixxii, X. — ? Apoc. I, 7.
~ 3 Matth, xjx, 17. — * Id.
xn, 35.
— 5
Philip. 11, 6.
 DE TRINITATE, LIB. I. i21
dio futuro suspirat qui dicit : « Unam petii a Domino ,

» hanc rcquiram, ut inhaLitemin domo Domini per omnes

» dics vitae mcae, ut
contempler delectationem Domini^:»
unus ergo Deus ipse est solus bonus^, ob hoc, quia nenio
eum videt ad luctum et planctum, sed tantuui ad salutem
et laetitiam veram. Secundum illam formam si me intcl-

hgis ,
honus sum si autem secundum hanc solam,
:
quid
me interrogas de hono? si inter illos es qui videhunt in
quem pupugerunt^; et ipsa visio malum eis erit, quia
poenahs erit. Ex ista sententia dixisse Dominum Quid : «.

interrogas de hono ? Nemo honus nisi unusDeus^, »

» me

his documentis quae commcmoravi prohahile

est, quia
Dei qua contemphihimur incommutahilematque
visioilla
humanis ocuhs invisihilem Dei suhstantiam , quae sohs
sanctis promittitur, quam dicit apostolus Paulus : « Facie
» ad fiiciem^ : » et de
qua dicit apostolus Joannes, « Si-
» miles ei
quoniam videhimus eum sicuti est^ »
erimus ,
:

et de qua dicitur Unam petii a Domino, ut contempler

: «

» dclectationeniDomini'' etde qua dicitipse Dominus,

: >

« Et ego dihgam eum et ostendam me ipsum ilH ^ » et

,
:

propter quam solam fide corda mundamus, ut simus

heati mundicordes, quoniam ipsiDeum videhunt^; et si

qua aha de ista visione dicta sunt, quae copiosissime sparsa

ad eam quoeren-
per omnes Scripturas invenit quisquis
dam oculum amoris intcndit sola est summum honum :

nostrum cujus adipisccndi causa praecipimur agere quid-

illa fdii hominis
quid rectc agimus. \isio vero quae prac-
nuntiataest, cum congregahunturanteeum onuies gentes,
et dicent ei «Domine quando te vidimus esurientcm et
:
,

»sitientem^^ ?» et caetera ; nec honum erit

impiis qui mit-

jPsal. XXVI, 4. — 2 Matlb. XIX,

17.
— 3 Zach. xii, 10.
— ^ Matlh. xix,

I.J,
— 5 I Cor. xin, 12. —
® I Joan.
i'a, 2.
— "^
Psal. xxvi, 4. —
8 Joao.

xjv, ai.
— » Malth. v, 8. — 10 Id.
xxv, 37.
 222 8. AUGUSTINI EPiSCOPl
tentur in ignem aeterrium , iiec summiim bonum erit jiiS-
tis. Adhuc enim vocat eos adregnum,
quod eis paratum
est ab initio mundi. Sicut enim illis dicet : «Ile in ignem
» aeternum ;
» ita istis ,
« Venite ,
benedicti Patris mei ,

»
possidete paratum
vobis regnum *.» Et sicut ibunt illi
in ambustionem aeternam sic justi in vitam aeternanl^'
,

Quid est autem vita aeterna ,

nisi u Ut cognoscant te ih- ,

»
quit, unum verum Deum, etquemmisisti Jesum Chris-
» tum^ ? » Sed jam in ea claritate de
qua dicit Patri :

« Quam habui
apud te prius quam mundus fieret. vTunc
enim tradet regnum Deo et Patri^, ut intret servus bonus
in gaudium Domini sui, et abscondat eos quos possidet
Deusin abscondito vultus sui a conturbationehominum^,
eorum scilicet qui tunc conturbabuntur audientes illam
sententiam a quo auditu malo justus non timebit^, si
:

modo prolegatur in tabernaculo id est , in fidc rccta ca- ,

ihohcae Ecclesiae, a contradictione linguarum, id est , a

calumniis haereticorum. Si vero est alius intellectus ver-
borum Domini quibus aitQuid me interrogas de bono?
: «

» Nemo bonus nisi unas Deus^; » dum tamen non ideo

credatur majoris bonitatis essePatris quam FiHi substan-

tia, secundum quam Verbumest per quod facta suntom-

nia, nihilque abhorret a sana doctrina : securi utamur,
non uno tantum quotquot reperiri potuerint. Tanto
,
sed
enim fortius convincuntur hserelici, quanto plures exitus
patent ad eorum laqueos evitandos. Sed ea , quae adhuc
consideranda sunt, ab aHo jam petamus exordio.
1 Matlh. XXV, 34. — ^ Joan,
xvii, 3, — ^ t Cor. xv, a4, — * Psal.
xxx,
ai. — 5
i(i. cxi, 7
6 Mallli.
xix, 17.
 Dfe TRINITATfe, tlB. It. M^

LIBEfe It.

Bursum defendit Augustinus wqualitatem Trinitatis^ et

de Filii inissione ac Spiritus sancti agens , variisque
Dei apparitionihus , demonstrat non ideo minorem
esse mitlente
quimissus est^ quia ille misityhicmissus
: sed Triniiatem
esi per dmiiid cequalem , pariter in
sua natiird immutabilem et invisibilem , et ubiquc
prcesenteni , M
^issione ^tn appaHtioTit qudlibet inse-
pardbiliter operari,

I. CuM homines t)eiim quaerunt ,

et ad intelligentiam
*trinitatis
pro captu infirmitaiis liumanas animuminten-
dunt experti difFicultates laboriosas , sive in ipsa acie
,

mentis conantis intueri inaccessibilem lucem, siveinipsa

multiplici ei multimoda locutione Lilterarum sacrarum,

ubi mihi nonVideturnisiatterianimam, ut Christi gratia
glorificata dulcescat cum ad aliquid certum discussa
:

omni ambiguitate pervenerint, facilhme debent ignoscerie

errantibus in tanti pervestigalionc secreti. Sed duo sunt

quae in errore bominum difficillime tolerjintur^

praesum-
ptio prius quamveritas pateat, et cuiti jam patuerii; prae-
sumptae defensio falsitatis. A quibus duobus vitiis nimis
inimicis inventioni veritatis ,
et tractationi divinomra
sanctorumque Librorum ,
si me, ut
precor et spero, Deiis
defenderit atque munierit scuto bonae voluntatis suae et

gralia misericerdiae suae*, non erosegnis ad inquirendam

substantiam Dei , sive ejUs, sive per crea-
per Scripturam
* Psal.
, x3.
 2 24 8« AUGUSTINI EPISCOPI
turam. Quae utraque nobis ad hoc proponitur intuenda,
ut ipse quaeratur , ipse diligatur , qui et illam inspiravit,
et istam creavit. INec trepidus ero ad proferendam senten-
tiam meam, inquamagis amabo inspici a rectis, quam
timebo morderi a perversis. Gratanter enim suscipit ocu-
lum columbinum pulcherrima et modestissima charitas :
dentem autem caninum vel evitat cautissima humilitas ,

vel retundit sohdissima veritas magisque optabo a quo-

:

libet reprehendi , quam sive ab errante sive ab adulante

,

laudari. Nullus enini reprehensor formidandus est ama-

tori veritatis. Etenim aut inimicus reprehensurus est, aut
amicus : si ergo inimicus insuUat ,
ferendus est : amicus
autemsi errat, docendus docet, audiendus. Laudator
; si

vero eterrans confirmat errorem , et adulans ilhcitin er-

rorem. «Emendabit ergo mejustus in misericordia et ar-
»
guet me, oleum autem peccatoris non impinguabit ca-
»
put meum^. »
II. Quamobrem quanquam firmissime teneamus de

Domino nostro Jesu Christo, et per Scripturas dissemi-

natam, et a doctis cathohcis earumdem Scripturarum trac-
tatoribus demonstratam tanquam canonicam regulam ,

quomodo intelhgatur Dei Fihus et sequahs Patri secun-

dum Dei formam in qua est, et minor Patre secundum
^
servi formam quam qua forma non sohim
accepit ; in

Patre, sed etiam Spiritu sancto, neque hoc tantum,sed

etiam se ipso minor inventus est, non se ipso qui fuit, sed
se ipso qui est ; quia forma serviaccepta, formam Dei non
amisit sicut Scripturarum, quae in supcriore hbro com-
memoravimus, testimonia docuerunt sunt tamen quae- :

dam in divinis Eloquiis ita posita, ut ambiguum sit ad

quam polius regulam referantur, utrum ad eam qua in-
telhgimus, minorem Fihum inassumpta creatura, an ad
2
1 Psal.
CM, 5.— Philip. ii, 6.
 DE TRINITATE, LIB. 11, Qa5
eam qua intelligimus, non quidem minorem esse Filium ,
sed aequalem Patri tamen ab illo hune esse Deum de
,

Deo, lumcn de lumine. Filium quippe dicimus Deum de

Deo Patrem autem Deum tantum, non de Deo. Unde
:

manifestum est quod Filius habeat ahum de quo sit, et

cui Filius sit : Pater autem non FiHum de quo sit habeat,
sed tantum cui Pater sit. Omnis enim filius de patre est
nullus autem pater de fdio
est, et patri filius est :
quod
est
quod est, sed fiKo pater est.

III. Quaedam itaqueita ponuntur in Scripturis de Pa-

tre et Fiho, ut indicent unitatem aequalitatemque substan-

sicuti est : « Ego et Pater unum sumus : » et, « Cum
^
tiae,
» in esset, non rapinam arbitratus est esse
forma Dei
aequahs Deo^ ? et queecumque taha sunt. Qusedam vero

ita, ut minorem ostendant Fihum propter formam servi,

idest, propter assumptam creaturammutabihshumanae-

que substantiae , sicuti est quod ait « Quoniam Pater :

» major me est et, Pater non judicat quemquam, esd

:

» omne » Nam
judicium dedit Filio paulo post conse- '"^.

quenter Etpotestatem deditei et judicium facere,

ait : «

»
quoniam Fihus hominis est ^. » Quaedam porro ita, ut
nec minor nec aequahs tunc ostendatur, sed tantum quod
de Patre intimetur, ut est illud : « Sicut habet Pater
sit

semetipso, sic dedit Filio vitam habere in se-

» vitam in
^
»
metipso : et illud : «
Neque enim potest Fihus a sefa-
» cere
quidquam, nisi quod videritPatrem facientem ^. »
Quod si propterea dictum acceperimus, quia in forma ac-
cepta creatura minor est Fihus, consequens erit ut prior
e.v

Patersuper aquas ambulaverit, aut ahcujus akerius caeci

nati de sputo et luto oculos aperuerit ^, et caetera
quas
Filius in carne apparens inter homines fecit, ut
posset ea
*
Joan. X, 3o. — ^
Philip. ir, 6. — 3 Joan. xiv, 28. — * Id. ai et 27.
— 5 Ibid.
26. — 6 ibid.
»9,
— ^ MaUh. xiv, a6, et Joan. ix, 6.
v,

cxxxvii. i5
 52q6 s. augustini episcopi

facerequi dixit, non posse Filium asefacerequidquam, nisi

quodvideritPatrem lacientem quisautem vel dclirusita :

sentiat? Restat ergo ut liaec ideo dicta sint,

quia incommu-
tabilis est vita Filii sicut Patris, et tamen de Patreest ; etin-

separabilis est operatioPatriset Filii, sed tamenita operari

Fiiio de illo est, de
quo ipse cst, id est, de Patre ; et ita videt
Filius Patrem ut quo eum vidct hoc ipso sit 1'ilius. JNon
enim aliud illi estesse de Palre, id est, nasci de Patre,
quam
videre Patrcm aut aliud videre operantem, quam
;
])afiter
operari : sed ideonon a se, quia non est a se. Et idco
quae
videritPalrem facientem^haec eadem facit etFilius simi-
liter, quia de Patre est. Neque enim alia simiUter, sicut pic-

toraliastabulaspingit, quemadmodum alias ab alio pictas

videl; neceademdissimiliter, sicut corpus easdem litteras

exprimit, quas animus cogitavit; sed, « Qusecumque, in-
j>
quit, Pater facit, haec eadem et facit Filius similitcr^. »
Et : « Haec eadem dixit, et similiter : »
acper boc inscpa-
rabilis et par operatio^^Palri et Filio, sed a Patre est
est

Filio. Ideo non potest Filius a se facere quidquam, nisi

quod Palrem facientem. Ex hac ergo regula, qua

viderit
ita
loquuntur Scriptur^, ut non alium alio minorem, sed
tantum velint ostendere quis dequo sit, nonnuHieum sen-
sum conceperunt, tanquam minor Filius diceretur. Qui-
dam autem nostri indoctiores, et in his rainime cruditi,
dam haec secundum formam servi conantur accipere, et
eos rectusintellectus nonsequitur,
perturbantur. Ouod ne
accidat, tenendaest haecregula, qua non minorcst Filius,
sed quod de Patrcsit intimatur : quibus verbis non inae-

quahtas ,
sed nativitas ejus ostenditur.
ly. Sunt ergo quaedam in sanctis Libris, ut dicerecoe?.

peram, ita posita , ut ambiguum sit quonam referendal

sint, utrum ad illud quod propter assumptam creaturara
>
JoaD.ix^ifi ^ tx.iiJiKM'^ — ,qs .
 TRINITATE, M 2^7
LIB. II.

minor est Filius; an ad illud, quod quamvis

sequalis,
tamen quia de Patre sit indicatur. Et mihi quidem vide-
tur, si eo modo ambiguum est, ut explicari
discernique
non possit, ex utralibet regula sine pericuJo posse intel-
sicut est ait : « Mea doctrina non est
ligi, quod mea,
» sed ejus
qui me misit ^. » Nam et exforma servi
potest
^
accipi , sicut jam in libro superiore tractavimus ; et ex

forma Dei, in qua sic sequalis est Patri, ut tamen de Pa-

tre sit. Tn Dei quippe forma, sicut non est aliud
Filius,
aliud vita ejus,sed ipsavita Filius est; ita non est aliud
Filius , aliud doctrina ejus, sed
ipsa doctrina Filius est.
Ac per hoc sicut id quod dictum est : « Dedit Filio vi-
» tam^, » non ahud intelhgitur quam genuit Fihum qui
est vita; sic etiam cum dicitur, Dedit Fiho doctrinam,
bene intelhgitur genuit Fihum qui est doctrina ut
quod :

dictum est « Mea doctrina non est mea sed ejus qui me
:
,

«mit-it^. » sic intehigatur, ac sic dictum sit , Ego non

sum a me ipso, sed abillo qui me misit.
'

V. Nam et de Spiritu sancto, de quo non dictum est :

«
Semetipsum exinanivit formam servi accipiens,» ait tamen

ipse Dominus : « Cum autem venerit iUe Spiritus verita-»

» tis, docebit vos omnem veritatem. Non enim
loquetur,
» a
semetipscf, sed qusecumque
audiet loquetur , et
quae
» ventura sunt annuntiabit vobis, Ille me clarificabit ;

quia de meo accipiet , et annuntiabit vobis ^.

» » Post

baecverba, nisi continuo secutus dixisset : « Omnia quae-

»
cumque habet Pater mea sunt; propterea dixi, quia de
» meo
accipiet, et annuntiabit vobis
: » crederetur for-

tasse ita natus de Christo Spiritus sanctus, quemadmodum

ille de Patre. De se
quippe dixerat : « Mea doctrina non
^
» est mea ,
sed ejus qui me misit : » de Spiritu autem
*
Joan. vxr, i6. — ^ Vide
supra lib. i, cap. ai.
— * JoaQ.
Vj a6.
—
«Id. Tii,x6. — 5id.xvi, i3. — «Id. vn, 10.
'
.fi.friiHru
•
i5.
228 8. AUGUSTINI EPISCOPI
sancto : « Non enim
loquetur a semetipso, sed quaecum-
»
que audietloquetur et, quia de meo accipietet annun- :

bit vobis. » Sed

quiareddiditcausamcurdixerit «De
» :

» meoaccipiet ;
» ait enimOmnia quascumque babet
: «

» Pater mea sunt;

propterea dixi, quia de meo acci-
» » restat ut
piet* intelligatur etiam Spiritus sanctus
:

de Patris babere, sicut et Filius. Quomodo? nisi secun-

dum id quod supra diximus : « Cum autem venerit Pa-
» racletus,
quem ego mittam vobis aPatre Spiritutn veri-
qui a Patre procedit
» tatis ille testimonium
,
perhibebit
» de meProcedendo itaque a Patre, dicitur non lo-
'^. »

qui a semetipso et sicut non ex eo fit ut minor sit Filius

:

quiadixit:
« Non
potest Filius asefacere quidquam, nisi
quod Patrem
viderit facientem ^ »
(Non enim hoc ex :

forma servi dixit, sed ex forma Dei, sicut jam ostendi-

mus jiaec autem verba non indicant quod minorsit, sed
:

quod de Patresit) ita non hinc efFicitur ut minor sit :

« Non enim
Spiritus sanctus, quia dictum est de illo :

» sed quaecumque audiet loque-

loquetur a semetipso ,

» tur ^*
: » Secundum hoc enim dictum est
quod de Patre
procedit. Cum ,
vero et Fihus de Patre
et Spiritus sit

sanctus a Patre procedat , cur non ambo Fihi dicantur,

nec ambo geniti, sed ille unus Fihus unigenitus, hic au-
tem Spiritussanctus, nec Fihus necgenitus, quia sigenitus
utique Fihus, aho loco si Deus donaverit et quantum
do-
naverit disseremus ^.

VI. Yerumtamen hic possunt, qui hoc evigilent, si

etiam sibi suffragari putaverunt, quasi ad demonstran-

dum Patrem Fiho majorem, quia dixit Fihus « Paler, :

» clarifica me ®. » Ecce et clarificat eum :

Spiritus sanctus
numquidnam et
ipse major est iUo? Porro autem si

^
Joan. XVI, i3. — 2 id.
xv, -28.
— 3 id.
v, 19, — * Id,
xvi, 13.^—
5 vide Infra lib. xv. — ^
Joaq, xvii, i .
j,,^
>
 DE TRINITATE, LIB. II.
229
propterea Spiritus sanctus clarificat Filium quia de Fi-
lii et ideo de ejus accipiet quia omnia quae liaLet
accipiet,
Pater ipsius sunt ; manifestum est, quia cum Spiritus
sanctus glorificat Filium, Pater glorificat Filium ^, Undc

cognoscitur, quod omnia quae liabet Pater non tantum

Filii, sed etiam Spiritus sancti sunt, quia potens est Spi-
ritus sanctus glorificare Filium quem glorificat Pater.
Quod si ille
qui giorificat ,
eo quem glorificat major est ;

sinant ut aequales sint qui se invicem giorificant.

Scrip-
tum est autem quod et Filius glorificet Patrem : ^<
Ego
»te, inquit, giorificavi super terram^. » Sane caveant
neputetur Spiritus sanctus major ambobus, quia glorifi-
cat Filium
quem glorificat Pater, ipsum autem nec a Pa-
tre, nec a Filio scriptum est glorificari.

Yll. Sed in his convicti, ad illud se convertunt utdi-

cant, Majorestquimittit,quam quimittitur :
proindema-
jor est Pater Filio, quia Filius a Patre se missum assi-
due commemorat :
major Spiritu sancto , quia de
est et
illo dixit Jesus : « Quem mittet Pater in nomine meo ^. »
Et Spiritus sanctus utroque minor est et Pater eum
;
quia
mittit, sicut commemoravimus, et Filius cum dicit « Si :

»autem abiero, mittam eum ad vos ^. » Qua in qusestione

primum quaero, unde et quo missus sit Filius. « Fgo ,

inquit, a Patreexii, et veni in hunc mundum ^. »Ergo a

»

Patre exire, et venire in hunc mundum, hoc e^t mitti.

Quid igitur estquod deiilo idemipse EvangeHsta dicit :

In hoc mundo erat, et mundus

per eum factus
»
est, et
» mundus eum » deinde « In
noncognovit? conjungit :

» sua propria venit

utique missus est , quo ve-
^. » Illuc

nit : at si in hunc mundum missus est , quia exiit a Pa-

tre, et venit in hunc mundum ; et in hoc mundo erat ; ii-

*
Joan. XVI, 14. — 2
id^ XVII 4.
— 3 ij, ^iv, 26. — -*
Id. xvi 7. —
Slbid. 28. —
6id, I, 10.
,
23o S. AUGUSTINI EPISCOPI
luc ergo missus est ubi erat. Nam et illud quod scriptum
estinPropheta Deum dicere : « Coelum et tcrram ego im-
^
»
pleo ;
» si de Filio dictum est, (ipsum enim nonnuUi
volunl intelligi vel Proplietis vel in Prophetis locutum),
quo missus est, nisi illuc ubi erat? ULique enim erat qui
« Ccelum et terram
ait :
ego impleo. » Si autem de Patre
dictum est , ubi esse potuit sine Yerbo suo ct sine Sa-
pientia sua, quae Pertendit a fine usque ad finem fortiter,
«

»
etdisponit omnia suaviter^. » Sed neque sine Spirilu suo

usquam potuit. Itaque si ubique est Deus , ubique

esse

estetiamSpiritus ejus. llluc ergo et Spiritus sanctus mis-

sus est ubi erat. etille Nam
non invenit locum
qui quo
erata facie Dei et dicit ascendero in coelum, tu ibi
: « Si
» es; si descendero in infernum, ades ^ : » ubique volenS

intelligiprassentem Deum, prius nominavit Spiritum ejus.

Nam sic ait : « Quo abibo ab Spiritu tuo, et quo a facie
» tua
fugiam ^? »
VIII. Quocirca si et Filius et Spiritus sanctus illuc
mittiturubi erat, quaerendum est quomodo intelligatur
ista missio , sive Filii sive Spiritus sancti. Pater enini so-
,

lus nusquam legitur missus. Et de Filio quidem ita scri-»

bit Apostolus : « Cum autem venit plenitudo temporis ,
» misit Deus Filium suum factum ,
ex muliere factum sub ,

» Lege, ut eos qui sub Lege erant redimeret. Misit, in-

» Quo nomine
quit , Filium suum factum ex muliere^.
»

quis catbolicus nesciat , non eum privationem virginita-

tis, sed diffcrentiam sexus bebraeo loquendi more sigiiifi-
care volqjsse? Cum itaque ait : « Misit Dcus Filium suum
»factum ex muliere, missum Fi-
» satis ostendit eo ipso
lium quo factus cst cx muliere. Quod ergo de Dco natus
est, in boc mundo erat quod autem de Maria natus cst, :

^
Jercm. xxiii, 24. — 2
gap. vni, i. — 3 Pgal.
cxxxviii, 8,
— ^Jbid. 7.
— 5 Galat.
IV, 4.
 DE TRINITATE, LIB. II. 23l
in hunc mundum missus advenit. Proinde mitti a Patre
sine Spiritu sancto non potuit; non solum quia intelligi-
tur Pater, cum cum niisit, id est ,
fecit ex foemina ,
non
utique sine Spiritu suo fecisse; verumetiam quod mani-
feslissime atque apertissime in Evangelio dicitur virgini
Mariae quoerenti Angelo Quomodo ah : « fiet istud? Spi-
» ritus sanctus
superveniet in te, et virtus Altissimi obum-
» brabit tibi ^ ,
» et Matthaeus dicit : « Inventa est in utero

» habens de Spiritu sancto^. »

Quanquam et
apud Isaiam
prophetam ipse Christus intelligitur de adventu suo fu-
turo dicere : « Et nunc Dominus misit me et Spiritusejus^. »
IX. Fortasse ahquis cogat, ut dicamus etiam a se ipso
missum esse Filium ; quia ille Mariae conceptUs et partus
operatio Trinitatis est , qua cr^ante omnia creantur. Et
quomodo jam inquit Pater eum misit si ipse se misit?
, , ,

Cui primum respondeo quaercns ut dicat si potest , , ,

quomodo Pater eum sanctificavit si se ipse sanctificavit? ,

Utrumque enim idem Dominus ait « Quem Pater, in- :

quit, sanctificavit et misit in hunc mundum, vos di-

» ,

quia blaspheraas, quoniam dixi, Fihus Dei sum^.

* citis »

AHo autem loco ait : « Et proeis sanctifico meipsum^. »

Item qusero quomodo eum Pater tradidit ,
si se
ipse tra-
didit? Utrumque enim dicit apostolus Paulus « Qui :

» Filio,
inquit, y^roprio non pepercit sed pro nobis om- ,

*nibus » alibi autem de

tradidit illum^» :
ipso Sah^itore
iiit : « Qui me dilexit, et tradidit se ipsum pro me''. »
Credd respondebit, si haec probe sapit ,
quia Una vohm-
ijiS est Palris et Filii, et Sic etgo
inseparabili^ operatio.
intclligat illam incarnationem et c% virgine nativitatem ,

iti
qua Filius intelligitur missus, una cademque opera-
tionc Patris et Fihi inseparabiiiter esse factam, ilon uti-

» Luc. 1,34. — 2 Matih. I, 18,

— 3 isai.
iLvm, 1«. ~ * Joan. 36
— 5 Id.
xvir, 19.
— * Rom, vnt, ia,— ^ (^aUt.
ir, 26.
x'^
232 8. AUGUSTINI EPISCOPI

que inde separato Spiritu sancto , de quo aperte dicitur :

« Inventa est in utero habens de » Nam
Spiritu sancto''^.
etiam si ita quaeramus , enodatius fortassis
quod dicimus
apparebit :
Quomodo misit Deus Filium suum? Jussit ut
veniret atque ille jubenti obtemperans venit ,
an rogavit ,

an tantummodo admonuit ? Sed quodlibet horum sit ,

verbo utique factum est,, Dei autem Yerbum ipse est Dei
Filius.
Quapropter cum eum Pater verbo misit^ a Patre
et Verbo
ejus factum est ut mitteretur. Ergo a Patre et
Filio missus est idem Filius , quia Verbum Patris est ipse
Filius. Quis enim se tam sacrilega induat opinione, ut
putet tcmporale verbum a Patre factum esse ut aeternus ,

F'ilius mitteretur et in carne

appareret ex tempore?
Sed
utique in ipso Dei Verbo quod erat in principio apud
Deum et Deus erat^, in ipsa scilicet Sapientia Dei ,
sine

tempore erat , quo tempore illam in carne apparere opor-

teret.
Itaque cum sine ullo initio temporis in principio
Verbum
esset ,
et Verbum esset apud Deum , et Deus es-
setVerbum sine ; ullo tempore in ipso Verbo erat , quo
tempore Verbum caro fieret, et babitaret in nobis.
Quae
plenitudo temporis cum venisset, misit Deus Filium suum,
factum ex muliere^ id est, factum in tempore, ut incar-
,

natum Verbura bominibus appareret quod in ipso Verbo ;

sine tempore erat , in quo tempore fieret. Ordo quippe

temporum in aeterna Dei Sapientia sine tempore est. Cum
itaque hoc a Patre et FiHo factum esset, ufc in carne Fi-
lius
appareret, congruenter dictus est missus
ille
qui in ea
carne apparuit, misisse autem ille qui in ea non apparuit.

quae coram corporeis

Quoniam illa oculis foris geruntur,
ab apparatu naturae spiritaHs existunt,
interiore et prop-

terea convenienter missa dicuntur. Forma porro illa

sus-

cepti hominis , Filii persona est , non etiam

Patris. Qua-
»
Matlh. I, i8. — 2Joan. i, 2,
— ^Galat. iv, 4.
 DE TRINITATE, IIB. II. 233
propter Pater invisibilis una cum
Filio secum invisibili ,

eumdem Filium visibilem faciendo misisse eum dictus

est :
qui si eo modo visibilis fieret ,
ut cum Patre invisi-
bilis esse desisteret ,
id est , si substantia invisibilis Verbi
in creaturam visibilem mutataet transiens verteretur ,
ita

missus a Patre intelligeretur Filius ; ut tantum missus ,

non etiam cum Patre mittens inveniretur. Cum vero sic
accepta est forma servi , ut maneret incommutabilis forma
Dei , manifestum est , quod a Patre et Filio non apparen-
tibus factum sit
quod appareret in Filio ,
id est ,
ut ab
invisibili Patre cum invisibili
Filio , idem ipse Filius visi-
Cur ergo ait « Et a me ipso non veni^? »
bilis mitteretur. :

Jam hoc secundum formam servi dictum est secundum ,

quam dictum est « Ego non judico quemquam^. »

:

X. Si ergo missus dicitur in quantum apparuit foris in

qui intus in natura spiritali

crealura corporali ,
oculis
mortalium semper occultus est , jam in promptu est intel*
ligere etiam de Spiritu sancto cur missus et ipse dicatur.
Facta est enim quaedam creaturae species ex tempore in
qua visibiliter ostenderetur Spiritus sanctus , sive cum in
ipsum Dominum corporali specie veljat columba descen-
dit^, sive cum decem diebus peractis post ejus ascensio-
nem ,
die Pentecostes factus est subito de coelo sonus quasi
ferretur flatus vebemens ^ ; et visae sunt illis linguae divisae
et insedit eo-
tanquam ignis ,
qui super unumquemque
rum. Hsec operatio visibiliter expressa ,
et oculis oblata
mortalibus missio Spiritus sancti dicta est; non ut appa-
reret ejus et incom-
ipsa substantia, qua et ipse invisibilis
mutabilis est , sicut Pater et Filius : et ut exterioribus
visis hominum corda commota ,
a temporah manifesta-
tione venientis ad occultam aeternitatem semper praesen-
tis converterentur.
^
Joan. VIII, 42. — 2 ibid, i5. — 3
Matlh. iu, i6. — * Act.
11, 2.
a34 S. AUGUSTINI EHSCOPI
XT. Ideo autem nusquam scriptum est, quod Deus
Pater major sit Spiritu sanclo, vel Spiritus sanctas minor
Deo Patre , quia non sic cst
assumpta creatura ,
in
qua
ftppareret Spiritus sanctus assumplus ,
ho-sicut est filius

minis ,
in qua forma ipsius Verbi Dei persona praesGnta-
retur : non ut liabcret Verbum Dei , sicut alii sancti sa-
pientcs ,
sed prae participibus suis ; non utique quod ,

amplius habebat Verbum ,

ut esset quam caeteri excellen-
tiore sapientia ,
sed quod ipsum Verbum erat. Aliud est

enim Verbum Verbum caro, idest, aliud

in carne ,
aliud
est Verbum in bomine aliud Vcrbum homo. Caro enim
,

pro homine posita est in eo quod ait « Verbum caro :

«factumest^; » sicut et illud Et videbit omnis caro

: «

»pariter sahitare Dei^. » JNon enim sine anima vel sine

mcnte : sed ita omnis caro, ac si diceretur, omnis homo.
Non ergo sic est assumpta creatura, in qua appareret Spiri-
tus sanctus, sicut
assumpta est caro illa ethumanaillaforma
ex virgine Maria.
Neque enim columbam bealificavit Spi-
ritas, vel illum flatum , veliilum ignem , sibique et per-
sonae suae in unitatem conjunxitin ^eternum :
habitumque
aut vero mutabiHs et convertibiHs est natura
Spiritus
^^ilcti , ut ndn haec ex creatura fierent , sed illud
ipse in
atque illud mutabihtcr verterctur, sicut aqua in glaciem.
Scd apparucrunt ista , opportune apparere debue-
sicut

rant, creattira serviente Creatori, et ad nutum ejus in-

commutabih*trr in se
ipso permanentis
ad cum significan- ,

dum et dcmonstrandum ,
sicut significari et demonstrari
mortalibus oportebat, mutata atque conversa. Proinde
quanquam ilhi columba Spiritus dicta sit^, etde illo igne
cum diccretur : « Visae sunt illis , inquit, hnguas
divisae

wvelutignis, qui et insedit

supcr unumqucmquc corum
» ct
coeperunt linguis loqui , quemadmodum Spiritus da-
»
Joan. I, t4.
— 2 Luc.
xxi, 6.-3 Malth. nx, x6.
 DE TRINITATE, LIBi II. 235
»bateis pronuntiare^, » ut ostenderet per illum ignem
Spiritum demonstratum sicut per columbam non ta- ,
:

men ita
possumus dicere , Spiritum sanctum ct Deum et
eolumbam, aut et Deum ctignem , sicut dicimus Tilium
etDcuni etbominem nec sicut dicimus Fibum agnum:

Dei, non sohun Joanne Baptista dicente « Ecce Agnus :

» Dei^; » sed etiam Joanne Evangelista vidente Agnum

occisum in Apocaljpsi^. Ula quippe visio prophetica non
est exbibila ocuUs corporcis per formas corporcas scd in ,

spiritu per spiritalesimagines corporum. Columbam vero

iliam et ignem oculis viderunt quicumque viderunt.

Quanquam de igne disceptari potest ,

utrum oculis ,
an

spiritu visus sit, propter verba sic posita. Non enim ait :
Viderunt linguas divisas velut ignem; sed, « Yisae sunt
» eis^. » Non autem sub eadem significatione solcmus di-
cere : Yisum est mibi , qua dicimus : Yidi. Et in illis

quidem spiritabbus visis imaginum corporalium solet

dici et Yisum est mihi et Yidi
,
in istis vero quae per,
:

cxpressam corporalem specicm ocuhs demonstrantur nou ,

solet dici : Yisum est mihi ; sed ,

Yidi. De illo ergo igne
potest esse quaestio, quomodo visus sit, utrum intus in
spiritu tanquam foris an vere foris ,
coram ocuhs carnis.
De illa vcro columba quae dicta cst corporah specie des-
ccndisse, nuhus unquam dubitavit, quod ocuJis visa sit.
Nec sicut dicimus Filium pctram (scriptum est cnim :

« Pctra autcm
crat Christus^ ») , ita possumus diccre Spi-
ritum columbam vcl igncm. llla cnim petra jam erat in
Greatura, et per actionis modum nuncupata est nomine
Christi quem significabat; sicut
lapis illc , quem
Jacob
positum ad caput cliam unctionc ad significandum Do-
niinurn assumpsit^; sicut Isaac Christus erat, cum ad se im-
*
Act. II, 3.
— 2 joan. i, 29. — 3
Apoc.v, 6. — ^ Act. n, 3. — ^ i Cor.
X, 4.
— 6 Gen. xxvm, 18.
 236 S. AUGUSTINI EPISCOPI

molandumligna portabat^. Accessit istis actio quaedam sig-

jam existentibus non autem, sicut illa columba
nificativa :

et ignis ad hsec tantummodo significanda repente exti-

,

terunt. ista similia mihi videntur flammae illi

Magis quae
in rubo apparuit Moysi^, et illi columnae quam populus
in eremo sequebatur ^ , et fulguribus et tonitruis
quae fie-
bant cum Lex daretur in monte^. Ad hoc enim illarum
rerum corporaHs extitit species, ut aliquid significaret at-
que praeteriret.

Propter has ergo corporales formas, quae ad eum

.XII.

significandum , et sicut humanis sensibus oportebat de-

monstrandum temporaliter extiterunt, missus dicitur
etiam Spiritus sanctus non tamen minor Patre dictus
:

est, sicut Filius propter formam servi; quia illa forma

servi inhaesit ad unitatem personae ,
illas vero species cor-
porales ad demonstrandum quod opus fuit ad tempus ,

apparuerunt et esse postea destiterunt. Cur ergo non et

,

Pater dicitur missus per illas species corporales , ignem

rubi ,
et columnam nubis
vel ignis , et fulgura in monte ,
et si
qua taha tunc apparuerunt , cum eum coram locu-
tum Patribus , teste Scriptura didicimus , si per illos ,

creaturae corporaliter expressas et huma-

modos et formas
nis
aspectibus praesentatas ipse demonstrabatur? Si autem
Filius per ea demonstrabatur , cur tanto
post dicitur mis-
sus , cum ex foemina factus est ,
sicut Apostolus dicit :

« Cum autem venit plenitudo temporis niisit Deus Fi- ,

» lium suum factum ex muliere^ » quandoquidem et an- :

tea mittebatur, per cum iilas creaturae mutabiles formas

Patribus apparebat? Aut si non recte posset dici missus,
nisi cum Yerbum caro factum est^, cur missus dicitur

Spiritus sanctus , cujus nulla tahs incorporatio facta est?

' i Gen. XXII, 6. — ExoJ.
2
iu, 2.-3 Id. xiir, 21.
— * Id.
xix, x6.
—
5 Galal.
IV, 4.
— ^ Joan. i, 14.
 DE TRINITATE, IlB. II.
287
Si vero per quae in Lege et Prophetis com-
illa visibilia

mendantur , nec Pater , nec Filius , sed Spiritus sanctus

ostendebatur , cur etiam ipse nunc dicitur missus , cum
illis modis et antea mitteretur ?

XIII. In hujus perplexitate quaestionis adjuvante Do- ,

mino, primum quaerendum est, utrum Pater, anFilius,

an Spiritus sanctus an aliquando Pater, aliquando Fi-
;

lius
aliquando Spiritus sanctus an sine ulla distinctione
, ;

personarum ,
sicut dicitur Deus unus et solus ,
id est, ipsa
Trinitas per illas creaturae formas Patribus apparuerit.

Deindequodlibethoruminventumvisumve fuerit^ utrum

ad hoc opus tantummodo creatura formata sit , in qua
Deus sicut tunc oportuisse judicavit, humanis ostendere-
tur aspectibus. An AngeH qui jam erant ita mittebantur,
ut ex persona Dei loquerentur, assumentes corporalem

speciem de creatura corporea , in usum ministerii sui ,

sicut cuiqueopus essel ; aut ipsum corpus suum cui iion
subduntur, sed subditum regunt , in species quas vellent
accommodatas atque aptas actionibus suis mutantes atque
secundum attributam sibia Creatore potentiam.
vertentes
Postremo videbimus id quod quserereinstitueramus utrum
Fihus et
Spiritus sanctus et antea mittebantur : et si mit-
tebantur , quid inter illam missionem , et eam quam in
Evangeho legimus, distet an missus non sit ahquis eorum,:

nisi cum vel Fihus factus esset ex Maria virgine, vel cum
Spiritus sanctus visibih specie sive in columba , sive in
igneis hnguis apparuit.
XIV. Omittamus igitur eos qui nimis carnahter na- ,

turam Verbi Dei atque Sapientiam , quae in se ipsa ma-

nens innovat omnia^, quem unicum Dei Fihum dicimus,
non solum mutabilem, verumetiam visibilem esse putave-
runt. Hi enim multum crassum cor divinis rebus inqui-
* Vide Infra lib. xii. — 2
Sap. vii, 27.
238 S. AUGUSTINI EPISCOPI
rendis audacius quam religiosius attulerunt. Animaquippe
cumsitsubstantia cumque etiam ipsa facla sit,
spirilalis ,

nec per alium potuerit nisi

ficri
per quem facta sunt ,

omnia et sine quo factum est nihil^, quamvis sit mula-

,

tabilis non est tamen visibilis

,
quod illi de VerLo ipso :

atque ipsa Dci Sapientia , per quam facta cst anima, cre- -

diderunt; cum sitilla non invisibilis tantum quodet anima

est, sed eliam incommutabilisquod animanonest. Eadem

quippe incommutabilitas ejus commcmorata cst ut dice-

retur « In se ipsa manens innovat omnia^.wEt istiqui-
:

dem ruinam erroris suidivinarum Scripturarum tcstimo-

piisquasi fulcire conantes, adhibent I^auli apostoli scn-
tentiam ; et quod dictum est de uno solo Dco , in quo ipsa
Trinitas intelligitur, tantum de Patre, non et de Filioct
de Spiritu sancto dictum accipiunt : «Regi autem saecu-
»]orum immortali, invisibili ,
soli Deobonoret gloriain
» sseculasoeculorum^ : » etillud alterum : aBeatuset solus
»
potens Rex regum et Dominus dominantium, qui
, ,

» solus habet immortalitatem et lucemhabitat inaccessi-

» bilem,
qaem nemo hominuni vidit, nec videre potcst^.»
Hasc quemadmodum intelligcnda sint, jam satis nos dis-
seruisse arbitror.
XV. Verum illi qui ista non de Filio nec de Spiritu
sanclo, sed tantum de Patre accipi volunt, dicunt visi-
bikm Filium , non per carnem de virgine assumptam, sed
etiam antca per se ipsam. Nam ipse, inquiunt, apparuit
ocuhs Patrum. Quibussidixeris, Quomodo ergo visibili^
per se ipsum Fihus, ita et mortalis per se ipsum, utcon-
5tet vobis quod tantummodo dc Patre vultis intelligi ,
»
quod dictum est « Qui solus habet immortalitatcm^.
:

I^am si propter carnem susceptam mortalis est Filius ,

i Joan. X, 3,— 8
Sap, vu, 37.
— 3 j Tim, x, 17.
— * Id,
vi, t^.
—
»Ibid. x6.
 "
DE TBINITATE, UB. II.
5l3g
propter hanc sinile ut sit et visibilis.
Respondent , nec
proptcr hanc sc morLalcni Filium dicere ; sed sicut et ante
visibilcm , ita et ante mortalem. JNam sipropter cariiem
lilium dicunt esse mortalem, jam non Pafer sjne Filio
solushabet immortalitatem ; c|uia et Verbum ejus,
per
quod facta sunt omnja, habet immortalitatem. Neque
enim quia carnem assumpsit mortalem, ideo amisit im-*
mortalitatcm suam quandoquidcm nec animae humanae
:

hoc accidcrcpotuit, ut cum corpore morerctur, diccnle

ipso Domino INolitc timcre cos qui corpus occidunt
: c<
,

» animaam utemnon possunl occidere^ v aut vero etiam :

Spiritus sanctus cartiem assumpsit, de quo utique sine

dubio turbabuntur, si proptcr carncm mortalisest Fihus,
quoniodo accipiant Patrem tantummodo sine Filio etsine
Spiritu sancto habere immortaUtatem ; quandof|uidem
Spiritus sanctus non assumpsit carnem qui si non habet :

immortahtatcm, non ergo propter carnem niortahs cst

Fihus si autem habet Spiritus sanctus immortahlatem ,
:

nonde Patre tantummodo dictum cst « Qui solus habet :

))immortahtatem. » Quocircaita se arbitrantur et ante in-

carnationem per se ipsum mortalcm Fihum posseconvin-
cere, cjuia ipsa mutabihlasnon inconvenientcr mortaUtas
dicitur, sccundum quametanima dicitur mori nonquia :

in corpus vel in ahquam aheram substantiam mutaturet

vcrtitur; scd in ipsa sua substantia quidquid aho modo
nunc est ac fuit, secundum id quod destitit esse quod erat>
mortale deprehenditur. Quiaitaque, inquiunt,antequani
natus esset FiUus Dei de Virgine Maria, ipse apparuit
Patribus nostris ,
non in una eademque specie , sed mul-
tiformitcr, ahter atque ahter, et iuvisibiUs cst per se ip-
sum quia nondum carne assumpta
, , substantia ejus cons-

picua mortaUbus ocuUs fuit ; et mortaUs , ia quantum

1 Matlh. X, a8.
2^0 S» AUGUSTINI EPISCOPI
mutabilis : ita et
Spiritus sanctus , qui alias columba ,

alias ignis apparuit. Unde non Trinitati aiunt sed sin- , ,

gulariter et proprie Patri tantummodo convenit quod

dictum est : « Immortali et invisibili soli Deo
,
» et :
,

« Qui solus habet immortalitatem ,

et lucem inhabitat
» inaccessibilem , quem nemo hominum vidit , neque vi-
» dere »
potest.
XVI. Omissis ergo istis , qui nec animae substantiam
invisibilem nosse potuerunt , unde longe remotum ab eis
erat ut nossent unius et sohus Dei , id est, Patris et Fihi
et
Spiritus sancti ,
non solum invisibilem
verum et in- ,

commutabilem permanere substantiam, ac per hoc in

vera et sincera immortahtate consistere nos quinunquam :

apparuisse corporeis ocuhsDeumnecPatrem, nec Fihum,

nec Spiritum sanctum dicimus , nisi per subjectam suae
potestati corpoream creaturam , in pace cathohca paci-
fico studio requiramus, parati corrigi , si fraterne ac
recte reprehendimur ; parati etiam si ab inimico , vera
tamen dicente ,
mordemur ; utrum incliscrete Deus appa-
ruerit Patribus nostris antequam Ghristus veniret in carne,
an ahqua ex Trinitate persona , an singiUatim quasi per
vices.
XVII. Ac primum iii eo quod in Genesi scriptum est,
locutum Deum cum homine quem de hmo finxerat^, si
excepta figurata significatione ut rei gestae fides etiam
ad ,

litteram teneatur, ista tractamus, in specie hominis vi-

detur Deus cum homine tunc locutus. Non quidem ex-

presse hoc in libro positum est ,

sed circumstantia lec-
tionis id resonat , maxime iUo quod scriptum est ,
vocem
Dei audivisse Adam
deambulantis in paradiso ad vespe-
ram , et abscondisse se in medio hgni quod erat in para-
diso, Deoque dicenti, «Adam ubi es?» respondisse :
1 Gen. 8.
III,
 DE TRINITATE, LIB. II.
^^l
« Audivi vocem tuam ,
et abscondi me a facie tua ,
quo-
»niam nudus sum*. » Quomodo enim
possit ad litteram
intelligi talis Dei deambuiatio et collocutio , nisi in specie
humana , non video. Neque enim dici vocem so- potest
lam factam ubi deambulasse dictus est Deus aut eum ,

qui deambulabat in loco

non fuisse visibilem , cum et
Adam quod se absconderit a facie Dei. Quis erat
dicat

ergo ille utrum Pater, an Filius , an Spiritus sanctus ?

,

An omnino Deus indiscrete ipse Trinitas in forma ho- ,

minis homini loquebatur ? Contextio quidem ipsa

Scrip-
turse nusquam transire sentitur a persona ad personam :

sed ille videtur loqui ad primum hominem qui dicebat :

Fiat lux, et fiat firmamentum^, « et caetera

per illos sin-
gulos dies , quem Deum Patrem soiemus accipere , di-
centem ut fiat
quidquid facere voluit. Omnia enim per
Verbum suum fecit , quod Yerbum ejus unicum Fihum
ejus secundam rectam regulam novimus. Si ergo fidei

DeusPater locutus adprimum hominem, etipse deam-

est

bulabat in paradiso ad vesperam, et ab ejus facie se in

medio hgni paradisi peccator absconderat cur jam non :

ipse intelhgatur apparuisse Abrahae et Mojsi, et quibus

voluit, et quemadmodum voluit, per subjectam sibi com-
mutabilem atque visibilem creaturam cum ipse in ipso ,

atque in substantia sua qua est incommutabihs atque in-

visibihs maneat ? Sed fieri potuit , ut a persona ad
perso-
nam occuke Scriptura transiret ,
et cum Patrem dixisse
quae per Verbum fecisse
narrasset ,
« Fiat lux ,
» et csetera

commemoratur, jam Fihum indicaret loqui ad primuin

hominem non aperte hoc expHcans sed eis qui possent
, ,

inteUi gend um in ti m ans.

XVUI. Qui ergo habet vires, quibus hoc secretura
mentis acie penetrare, ut ei
possit hquido appareat vel
i Gen. I, 3.

cxxxvn. 16
^42 S. AUGUSTINI EPISCOPI

posse etiam Patrem vel non posse nisi Filium , et Spir

,

ritum sanctum , per creaturam visibilem humanis oculis

apparere , pergat in liaec scrutanda, si potest etiam ver-

bis enuntianda atque tractanda : res tamen , quantum ad
hoc Scripturae testimonium attinet , uhi Deus cum homine
locutus est , quantum existimo , occulta est : quia etiam
utrum soleret Adam corporeis ocuHs Deum videre ,
non
evidenter apparet ;
cum prsesertim magna sit
quaestio ,

cujusmodi ocuh eis

aperti fuerint, quando vetitum cibum
gustaverunt hi enim ante quam gustassent, clausi erant.
:

IUud tamen non temere dixerim si paradisum corpora- ,

lem quemdam locum illa Scriptura insinuat, deambulare,

ibi Deum nisi in
ahqua corporea forma nullo modo po-
tuisse. Nam et solas voces factas
quas audiret homo, nec
ahquam formam videret ,
dici potest : nec
quia scriptum
est : « Abscondit se Adam a facie Dei ^; » continuo sequitur
utsoleret faciem ejus videre. Quid si enim non quidem
videre ipse poterat , sed videri ipse metuebat ab eo cujus
vocem audierat , et deambulantis praesentiam senserat ?
Nam et Gain dixit Deo : « A facie tua abscondam me^ : »
nec ideo cogimur eum solere cernere faciem Dei
fateri ,

corporeis ocuhs in quahbet forma visibih quamvis

,
de ,

facinore suo vocem interrogantis secumque loquentis au-

disset. Cujusmodi autem
loquela tunc Deus exterioribus
hominum auribus insonaret maxime ad primum homi- ,

nemloquens^, et invenire difficile est, et non hoc isto

sermone suscepimus. Verumtamen si solae voces et sonitus
Dei primis
fiebant», quibus quaedam sensibihs praesentia
illis hominibus proeberetur, cur ibi personam Dei Patris
non intelhgam nescio :
quandoquidem persona ejus os-
tenditur et in ea voce ,
cum Jesus in monte coram tribus
^
et in illa, quando super
Discipuhs praefulgens apparuit ;

» Gen. iii, 8. — 2 id.

IV, i4. — 3 id.
m, 9.
— 4 MaUh. xvw, 5.
 DE TRINITATE, LJB. II. ^43
baptizatum columba descendit* ; et in illa ubi ad Patrem
de sua clarificatione clamavit, eique responsum est « Et :

» clarificavi , et iterum clarificabo^. » INon

quia fieri po-
tuit vox sine opereFilii et Spriritus sancti (Trinitas
quippe
jijnseparabiliter operatur ),
sed quia ea vox facta est ,
quae
solius personam Patris ostenderet : sicut illam humanam
Jformam ex Virgine Maria Trinitas operata est, sed soKus
Filii persona est, visibilem namque Filii solius
personam,
invisibilisTrinitas operata est. Nec nos aliquid
probibet,
illas voces factas ad Adam , non solum a Trinitate factas

intelligere, sed etiam personam demonstrantes ejusdem

^tTrinitatis accipere. Ibi enim cogimur, nonnisi Patris ac-

cipere ubi dictum est « Hic est

, : Filius meus dilectus ^. »>

Neque enim Jesus etiam Spiritus sancti filius , aut etiam

suus fdius credi aut « Et
intelligi potest. ]Et ubi sonuit :
» clarificavi, et iterum clarificabo ^, » nonnisi Patris
per-
sonam fatemur. Piesponsio quippe est ad illam Domini
vocem qua dixerat «Pater, clarifica FOium tuum » quod
: :

non potuit dicere nisi Deo Patri tantum, non et Spiritui

sancto cujus non erat filius. Hic autem ubi scriptum est,
,

« Et dixit Dominus Deus ad Adam ^, » cur iion

ipsa Tri-
nitas intelligatur, nibil dici potest.
XIX. Simibter etiam quod scriptum est « Et dixit Do- :

» minus ad Abrabam Exi de terra tua , et de cognatione

:

» tua , et de domo patris tui ^ » non est apertum , utrum

,

sola vox factaad aures Abrabae an et aliquid oculis

sit ,

ejus apparuerit. Paulo post autcm aliquanto apertius

dictum est « Et visus est Dominus Abrabae et dixit illi :
:
,

» Semini tuo dabo terram hanc ^. » Sed nec ibi

expres-
sum est, in qua specie visus sit ei Dominus, aut utrum
Pater , aft an Spiritus sanctus ei visus sit. Nisi
|^^iji.us ,

*
Matth. ni,.ij. — 2 joan.
^xi, a8. — 8 MatUi.
17.
—- * Joan.

a8. —
5 Gen.
iii, 9.
— ^ Id,
xii, x.
— • ' Ibid.
7.
iii, xii,

16.
244 S. AUGUSTINI EWSCOPI
forte ideo
putant Filium visum esse Abrahae , quia non
est : Visus est ei Deus , sed : « Visus est ei Do-
scriptum
» minus. »
Tanquam enim proprie videtur Filius Domi-
nus vocari, dicente Apostolo : « Nam etsi sunt qui dicun-
» tur dii sive in coelo sive in terra , sicuti sunt dii multi
» et domini multi,
nobis tamen unus Deus Pater ex quo
>^ omnia et nos in ipso , et unus Dominus Jesus Cliristus
»
per quem omnia et nos per ipsum''^. » Sed cum et Deus
Pater multis locis inveniatur dictus Dominus , sicuti est
illud : « Dominus dixit ad me : Filius meus es tu ego ,

» liodie genui te^ : » et illud : « Dixit Dominus Domino

» meo : Sede ad dexteram meam ^ : » cum etiam Spiritus
sanctus Dominus dictus inveniatur ubi Apostolus ait
,
:

« Dominus autemSpiritus est^ : » et ne

quisquam arbi-
traretur Filium significatum , et ideo dictum spiritum

propter incorpoream substantiam, secutus contexuit :

« Ubi autem Spiritus Domini ibi libertas » Spiritum ,
:

autem Domini Spiritum sanctum esse nemo dubitaverit.

Neque hic ergo evidenter apparet, utrum aliqua ex Trini-
tate persona an Deus ipse Trinitas de quo uno Deo
, ,

dictum est : « Dominum Deum tuum adorabis , et iUi soli

» servies^, » visus fuerit Abrahae. Sub ilice autem Mam-
bre tres viros vidit , quibus et invitatis
hospitioque sus-
ceptis
et epulantibus ministravit. Sic tamen Scriptura
illam rem gestam narrare coepit ,
ut non dicat Visi sunt :

ei tres viri ; sed ,

« Visus est ei Dominus. » Atque inde
Dominus, ei visus sit
consequenter exponens, quomodo
attexit* narrationem de tribus viris , quos Abraham per

pluralem numerum invitat , ut hospitio suscipiat; et pos-

tea singulariter sicut unum alloquitur ; et sicut unus ei

de Sara fiUum poUicetur , quem Dominum dicit Scrip-

1 i Cor. VIII, 5.-2 psal. n, 7.

— 3 Jd.
cix, r.
— "*
a Cor. iii, 17.
—
»Deut. VI, i3.
 DE TRINITATE, LIB. II. fl^S

tura, sicut in ejusdem narrationis exordio : « Visus est,

»inquit, Dominus Abralaae*-. » Invitat ergo , et pedes
lavat ,
et deducit abeuntes tanquam homines :
loquitur
autem tanquam cum Domino Deo, sive cum ei promittitur
filius , sive cum ei Sodomis imminens interitus indicatur.
XX. JNon parvam neque transitoriam considerationem

postulat iste
Scripturae locus. Si enim vir unus visus fuis-
set,jam illi qui dicunt prius quam de virgine nascere-
et

tur per suam substantiam visibilem Filium quid aliud ,

quam ipsum esse clamarent ? Quoniam de Patre , in-

quiunt, dictum est : « Invisibili soli Deo^. » Et tamen

possem adhuc quserere, quomodo ante susceptam car-

nem , habitu est inventus ut homo^; quandoquidem ei
pedes loti sunt et humanis epuhs epulatus est? Quomodo
istud fieri poterat , cum adhuc in forma Dei esset non ,

rapinam arbitratus esse sequahs Deo? Numquid enim

jam semetipsum exinanierat ,
formam servi accipiens ,
in
similitudine hominum factus ,
et habitu inventus ut
homo? cum hoc quando fecerit per partum virginis nove-
rimus. Quomodo igitur antequam hoc fecisset, ut vir
unus apparuit Abrahae? An illa forma vera non erat?
Possem ista quaerere, si vir unus apparuisset Abrahae^,
idemque Dei FiHus crederetur. Cum vero tres viri visi
sunt , nec quisquam in eis vel forma , vel setate , vel po-
testate major ,
cur non hic accipiamus
caeteris dictus est

visibihter insinuatam per creaturam visibilem Trinitatis

sequahtatem , atque in tribus personis unam eamdemque

substantiam?
XXI. Nam ne quisquam putaret sic intimatum unum
in tribus fuisse majorem ,
et eum Dominum Dei Fihum
intelhgendum , duos autem ahos Angelos ejus , quia cum
*
Geu. XVIII, I. — 2 X Tim. i, 17.
— 3
philip. n, 7.
— "*
Gen,
xviii , a.
^i^ S. AUGUSTINI EPISCOPI
tres visi sint , uni Domino illic loquitur Abraham ; sancta

Scriptura futuris talibus cogitationibus atque opinionibus

contradicenclo non
prsetermisit occurrere, quando paulo
post duos Angelos dicit venisse ad Loth , in quibus et ille
vir justus qui de Sodomorum incendio meruit liberari* ,
ad unum Dominum loquitur.
Sic enim sequitur Scriptura
dicens autem Dominus postquam cessavit lo-
: « Abiit
» ttuens ad Abrabam , et Abraham reversus est ad locum
» suum^. Venerunt autem duo Angeli in Sodomis ves-
»
pere^.
» Hic attentius considerandum est, quon osten-
dfere ihstitui. Cum tribus certe loquebatur Abraham ,
et
eum Dominum singulariter appellavit. Forte inquit ali-
quis : Unum ex tribus agnoscebat Dominum , alios autem
duos Angelos ejus. Quid sibi ergo vuh quod consequen-
,

tet dicit Scriptura : « Abiit autem Dominus postquam

»cessavit loquens ad Abraham, et Abraham reversusest
» ad locum suum : venerunt autem duo AngeH in Sodo-
» mis
Vespere? » An forteille unus abscesserat, qui Domi-
nus agnoscebatur in tribus, et duos Angelos qui cum illo
erant ad consumenda miserat Sodoma? Ergo sequentia
videamus. « Venerunt, inquit, duo AngeH in Sodomis
vespere. Loth autem sedebat ad portam Sodomorum.
»
» Et cum vidisset eos Loth ,
surrexit in obviam iUis, et
» adoravit in faciem
super terram, et dixit : Ecce , Do-
» mini, divertite in domum
pueri vestri, » Hic manifestum
est et duos Angelosfuisse et in in-
, , hospitium plurahter
vitatos, et honorifice appellatos Dominos, cum fortasse
homines. putarentur.
''
XXILSed rursum movet quia nisi AngeH Dei cog- ,

nbscerentur, non adoraret Loth in faciem super terram.

Cur ergo tanquam tah humanitate indigentibus, et hospi-
tium praebetur et victus ? Sed quodhbet hic lateat, illud
»
Gen. XIX, i.
—» id, xvm, 33. —» Id. xix, i.
 DE TRINITATE,
2^7 tlB. II.

nunc quod suscepimus exequamur. Duo apparent An- ,

geli ambo dicuntur pluraliter invitantur tanquam cum

, ,

duobus pluraliter loquitur donec exeatur a Sodomis. ,

Deinde sequitur Scriptura et dicit : « Et factum est post-

»
quam eduxerunt eos foras , dixerunt : Salvans salva ani-
» mam tuam ne
respexeris retro , neque stes in hac
,
uni-
» versa regione : in montem vade ,
et ibi salvaberis , ne
comprehendaris. Dixit autem Lotb ad eos : Rogo,
» forte
» Domine ,
quoniam invenit puer tuus ante te misericor-
» diam, etc. ^. » Quid est hoc quod dixit ad eos «
Rogo, :

»Domine, sijam ille discesserat qui Dominus erat, et

»

Angelos miserat? cur dicitur « R.ogo, Domine ; » et non, :

Rogo, Domini? Aut si unum ex eis voluit appellare, cur

ait Scriptura « Dixit autem Loth ad eos :
:
Rogo , Do-
» mine , quoniam invenit puer tuus ante te misericor-
» diam? » An et hic
inteUigimus in plurali numero duas
personas? cum autem iidem duo tanquani unus compel-
lantur unius substantiae unum Dominum Deum ? Sed
,

quas duas personas hic intelligimus ? Patris et Filii , an

Patris et Spiritus sancti , an Fihi et Spiritus sancti ? Hoc
forte congruentius
quod ultimum dixi. Missos enim se
dixerunt, quod de Fiho et de Spiritu sancto dicimius. Nam
Patrem missum nusquam Scripturarum nobis occurrit.
XXIIL Mojses autem quando ad populum Israel ex
^gypto educendum missus est sic ei Dominum appa- ,

ruisse scriptum Pascebat, inquit, oves Jethro so-

est : «
» ceri sui sacerdotis Madiam et
egit oves in desertum , ,

» et venit irt montem Dei Choreb. autem illi Apparuit

» Angelus Domini in flamma ignis de rubo. Et vidit quia
» in rubo arderet
ignis, rubus vero non comburebatur
:

* et ait : Ibo videbo visum istud , quod tarh

et
Moyses ,

» magnum vidi , quoniam tion comburitur rubus. Cum

*
Gen, XIX, 17, et s6qq.
24B S. AUGUSTINI EPISCOPI
» ergo vicllt Dominus ,
quia venit videre , clamavit eum
» Dominus de rubo dicens : Ego sum Deus
patris tui ,
» Deus ALraliam , et Deus Isaac , et Deus Jacob ^. » Et
bic primo Angelus Domini dictus est, deinde Deus. Num-
quid ergo Angelus est Deus Abraham et Deus Isaac et
Deus Jacob ? Potest ergo recte intelligi ipse Salvator ,
de
dicit Apostolus : « Quorum Patres et ex
quo , quibus
» Cbristus secundum carnem , qui est
super omnia Deus
» benedictus in saecula^. »Qui ergo super omnia est Deus
benedictus in saecula , non absurde etiam bic ipse intelli-
gitur Deus Abraham , et Deus Isaac , et Deus Jacob. Sed
cur prius Angelus Domini dictus est cum de rubo in ,

flamma ignis apparuit; utrum quia unus ex mullis Ange-

lis erat sed per dispensationem personam Domini sui
,

gerebat? an assumptum erat aliquid creaturae, quod ad

praesens negotium visibiliter appareret, et unde voces
prsesentia Domini per
sensibiliter ederentur quibus ,
sub-

jectam creaturam corporeis etiam sensibus bominis sicut

oportebat exbiberetur? Si enim unus ex Angelis erat,
quis facile affirmare possit, utrum ei Eilii persona nun-
tianda imposita fuerit , an Spiritus sancti , an Dei Pa-
tris an ipsius omnino Trinitatis qui est unus et solus
, ,

Deus, ut diceret « Ego sum Deus Abrabam, et Deus

:

» Isaac , et Deus Jacob ^ ? »

Neque enim possumus dicere
Deum Abrabam, et Deum Isaac, et Deum Jacob Fi- ,

lium Dei esse , et Patrem non esse ; aut Spiritum sanc-

tum aut ipsam Trinitatem quam credimus
, ,
et intelligi-

mus unum Deum , audebit aliquis negare Deum Abrabam,

et Deum Isaac ,
et Deum Jacob. Ille enim non est illorum
Patrum Deus , qui non est Deus. Porro si non solum Pa-
ter Deus est , sicut omnes etiam haeretici concedunt ; sed
etiam Filius , quod velint nolint coguntur fateri ,
dicente
* Exod. uj, 1, et seqq.
— 2 Rom. ix, 5.-3 Exod. m, 6.
 ;de trinitate, iib. ii.
2^9
Apostolo : cc
Qui est
super omnia Deus benedictus in sae-

»cula^;)) et
Spiritus sanctus, dicente ipso Apostolo :

ergo Deum
^
corpore vestro ; » cum supra
« Clarificate in
diceret : « Nescitis quia corpora vestra templum in vobis
» est
Spiritus sancti, quem habetis a Deo^; » et bi tres
unus Deus ,
sicut catbolica sanitas credit non satis elu-
:

cet
quam in Trinitate personam ,
et utrum aliquam , an
ipsius Trinitatis gerebat ille Angelus , si unus ex cseteris

AngeHs erat. Si autem in usum rei praesentis assumpta

creatura est , quae et humanis oculis appareret ,
et auri-
bus insonaret , et appellaretur Angelus Domini , et Do-
minus , et Deus non potest bic Deus inteUigi Pater , sed
:

aut FiHus, aut Spiritus sanctus. Quanquam Spiritum

sanctum abcubi Angelum dictum non recolam ,
sed ex

opere possit intelligi dictum enim de illo est : : « Quae

» ventura sunt annuntiabit vobis'^ : » et
utique Angelus
graece ,
latinc nuntius interprctatur : de Domino autem
Jesu Cbristo evidentissime legimus apud Propbetam, quod
^
«
Magni consibi Angelus » dictus sit : cum et Spiritus
sanctus Dei Filius, sit Deus et Dominus Angelorum.
, et

XXIV. Item in exitu fdiorum Israel de JEgjpto scrip-

tum est « Deus autem
:
praeibat illos, die quidem in co-
» lumna nubis et ostendebat illis viam nocte autem in
, ;

» columna ignis et non deficiebat columna nubis die et

:

» columna ignis nocte ante populum^.» Quis et bic du-

bitet per subjectam creaturam
eamdemque corpoream ,
non per suam substantiam , Deum oculis apparuisse mor-
talium : sed utrum Patrem , i^n Filium , an Spiritum
sanctum anipsam Trinitatem unum Deum , similiternon
,

apparet. Nec.ibi boc distinguitur quantum existimo, ,

ubi scriptum est « Et majestas Domini

apparuit in nube,
:

^
Rom. IX, 5.
— 2 I cor. vi, ao. — 3 il^jd,
jg.
— 4
Joan, xvi, x3.
—
Slsai. IX, 6. — .
6Exod. XIII, ai. :,
25o S. AUGUSTINI EPISCOPI
» et locutiis est Dominus ad Mojsen dicens : Exaudivi
» murmnr filiorum Tsrael*, » etc.
XXV. Jamvero de nubibus et vocibus et fulguribus
et tuba fumo in monte Sina, cum diceretur
et « Sina :

» autem mons fumabat totus, propterea quod descendis-

» set Deus in eum fumus tanquam
in igne, et ascendebat
» fumus fornacis, mente confusus est omnis populas
et
» vehementer, fiebant autem voces tubae
prodeuntes for-
» titer valde
Moyses loquebatur,
: et Deus respondebat
paulo post data Lege in decem praeceptis,
» ei voce^. » Et

consequenter dicitur : « Et omnis populus videbat voces

» et
lampadas et voces tubae et montem fumantem. » Et
paulo post « Et stabat inquit , omnis populus a longe,
:
,

»
Mojses autem intravit in nebulam ubieratDeus, etdixit
» Dominus ad
Mojsen^, » etc. Quid hinc dicam, nisi
quod nemo tam vecors est qui credat fumum , ignem , ,

nubes, etnebulam, et si qua hujusmodi Verbi et Sa-

pientiae Dei quod est Christus ,
vel Spiritus sancti esscj

substantiam? Nam de Patre Deo, nec Ariani hoc unquam

ausi sunt dicere. Ergo creatura serviente Creatori facta
sunt illa omnia et humanis sensibus pro dispensatione
,

congrua praesentata nisi forte quia dictum est : « Mojses

:

» autem intravit in nebulam ubi erat Deus^, » hoc arbi-

trabitur carnaHs cogitatio a populo quidem nebulam ,

Visam, ihtra nebulam vero Mojsen ocuHs carneis vidisse

FiHum Dei quem dehrantes haeretici in sua substantia
,

visum volunt. Sane yiderit eum Mojses ocuHs carneis ^

siocuHs.carneis potest videri , non modo Sapientia Dei

quod est Christus , sed vel ipsa cujusHbet hominis et
quaHscumque aut quia scriptum est de senio-
sapientis :

ribus Israel,« Quia viderunt locum ubi steterat Deus Is-

*
Exod. XVI, 10. — i Ibid.
a8, et seqq,
— 3 Id.
xx, i8, et «(^q.
—
^lbid.ai.
 DE TRINITATfi, tlB. 11. q5i
» ir^el, » et quia
« Sub pedibus ejus tanquam opus lapidis
»
sapliiri, ettanquam aspectus firmamenti cdeli*.^)
prop-
terea credendum est Yerbum et Sapientiam Dei per suam
substantiam in spatio loci terreni stetisse , quae pertendit
a fine Usque ad finem fortiter, et disponit omnia suaviter^ ;
et ita esse mutabile Verbum Dei , per quod facta sunt om-
nia^, ut modo se contrahat, modo distendat :
(
mundet
Dominusatalibus cogitationibus corda fidelium suorum;)
sed per subjectam, ut saepe diximus, creaturam exbiben-
tur haec omnia visibilia et sensibilia ,
ad significandura
invisibilem atque intelligibilem Deum, non solumPatrem,
sed et Filium et Spiritum sanctum , ex quo omnia per ,

^
quem omnia in quo omnia , quamvis invisibilia Dei a :

creatura mundi per ea quae facta sunt intellecta conspi-

,

»
ciantur, sempiterna quoque virtus ejus ac divinitas^.
XXVI. Sed quod attinet ad id quod nunc suscepimus,
nec in monte Sina video quemadmodum appareat per illa
omnia quse mortahum sensibus terribihter ostendebantur,
utrum Deus Trinitas , an Pater, an FiHus , an Spiritus
Sanctus proprie loquebatur. Verumtamen si quid binc
Sine affirmandi temeritate modeste atque cunctanter con-

jectare conceditur, una ex Trinitate persona potest in-

si

telligi cur non Spiritum sanctum potius intelligimus ,

,

quando et tabulis lapideis Lex ipsa quae ibi data est , di-
gito
Dei scripta dicitur ^, quo nomine Spiritum sanctura
in Evangelio significari novimus^. Et quinquaginta dies
numerantur ab occisione agni et celebratione Paschae us-
que ad diem quo haec fieri coepta sunt in monte Sina ,
Sicut post Domini passionera ab ejus resurrectione quin-
a FiUo Dei
ijuaginta dies numerantur, et venit promissus
Spiritus sanctus. Etin ipso ejus adventu, quemin Apos-
»
Exod. XXIV, 10. — 2 Sap. vni, — 3 Joan.
,

i, i, 3.
— < Rbm'.
,
,

xt^ 36.
j

-r
)

» Id,
I, ao.
—• 6 Exod. xxxi, i8. — 'i
Luc. xi, ao.
252 S. AUGtJSTINI EPISCOPI
tolorum Actibus legimus, per divisionem linguarum ignis
^
apparuit qui et insedit super unumquemque eorum :
,

quod Exodo congruit , ubi scriptum est : « Sina autem

«mons fumaLattotus, propterea quod descendit in eum
)>Deus in igne^ : » et aliquanto post « Aspectus , inquit, :

»
majestatis Domini tanquam ignis ardens super verticem
» montis coram filiis Israel. » Aut si haec ideo facta sunt ,

quia nec Pater, nec Filius illic eo modo praesentari pote-

rant sine Spiritu sancto , quo ipsam Legem scribi opor-
tebat : Deum
quidem, non per substantiam suam quae
invisibilis et incommutabilis manet, sed per illam speciem
creaturae illic
apparuisse cognoscimus ; sed aliquam ex
Trinitatepersonam signo quodam proprio, quantum ad
mei sensus capacitatem pertinet , non videmus.
XXVII. Est etiam quo moveri plerique solent , quia
scriptum est « Et locutus est Dominus ad Mojsen facie
:

» cum
quis loquitur ad amicum suuni
» ad faciem , sicut :

paulo postdicatidem Moyses : «Si crgoinveni gratiam ante

temetipsum manifeste, utvideam te, ut
» te, ostendemihi
» sim inveniens
gratiam ante te , et ut sciam quia populus
» tuus est ^. » Et
gens baec paulo post iterum dixit Mojses
ad Dominum Ostende mibi majestatem tuam^. » Quid
: «

est boc ,
quod in omnibus quae supra fiebant , Deus vi-
deri per suam substantiam putabatur , unde a miseris
creditus est, non per creaturam, sed per se ipsumvisibilis
Filius Dei
quod intraverat in nebulam Mojses ad
; et ,

boc intrasse videbatur, ut oculis quidem populi ostende-

retur caligo nebulosa, ille autem intus verba Dei tanquam

ejusfaciem contemplatus audiret ; et quomodo dictum est :

c( Locutus Dominus ad Mojsen

est facie ad facieni ,
sicut

quis loquitur ad amicum suum^ idem

» : » et ecce dicit :

1
Act. II, 3.-2 Exod. x«x. — 3 id. xxxiii ,
ii-iS, — * Ibid. i8. —
^ld. xx^ax.
 DE TRINITATE, LIB. II. 253
« Si inveni gratiam ante te , ostende mihi temetipsum ma-
» nifeste ^ ? Noverat utique quod corporaliter videLat, et
veram visionem Dei spiritaliterrequirebat.Locutio quippe
illa quae fiebat in vocibus sic modificabatur,
, tanquam
esset amici loquentis ad amicum. Sed Deum Patrem quis

corporeis oculis videt ? Et quod in principio erat Yerbum,

et Verbum erat apud Deum , et Deus erat Verbum per ,

quod facta sunt omnia ^, quis corporeis oculis videt? Et

Spiritum sapientiae quis corporeis oculis videt? Quid est
autem , « Ostende mihi temetipsum manifeste ut videam
» te, » nisi, Ostende mihi substantiam tuam ? Hoc autem
si non dixisset Mojses , utcumque ferendi essent stulti ,

qui putant per ca quae supra dicta vel gesta sunt , sub-
stantiam Dei ocuhs ejus fuisse conspicuam cum vero hic :

apertissime demonstretur,
nec desideranti hoc fuissecon-
cessum , quis audeat dicere per similes formas, quae huic
visibihter apparuerant , non creaturam Deo ser-
quoque
vientem ,
sed hoc ipsum quod Deusest cujusquam ocuhs
mortahum ?
apparuisse
XXVIII. Etid quidem quod postea Dominus dicit ad
Mojsen : « Non poteris videre faciem meam et vivere. ,

» Non enim videbit homo faciem meam et vivet. Et ait

» Dominus : Ecce locus penes me est ,

et stabis
super pe-
» tram ,
statim ut transiet mea majestas et ponam te in ,

»
specula petrae; et tegam manu mea super te, donec
» transeam et auferam manum meam , et tunc videbis
»
posteriora
mea nam
; facies mea non apparebit tibi^ : »

non incongruenter ex persona Domini nostri Jesu Christi

solet intelhgi ut posteriora ejus accipian-
praefiguratum ,

tur caro ejus , in qua de virgine natus est , et mortuus , et

resurrexit ; sive propter posterioritatem mortahtatis pos-
teriora dicta sint ,
sive quod eam prope in fine saecuU,
* Exod. xxxiu, i3. — 2Joan. i, x.
— ^Exod. 2:xxiii| aa-aS.
q54 »• AUGtlSTINI EPISCOPI

hoc est , posterius suscipere dignatus est aUlem : facies

ejus illa Dei forma ,

iii
qua non rapinam arLitratus est
esse aequalis Deo Patri^, quam nemo utique potest videre
et vivere^, sive quia post iianc vitam , in qua peregrina-
mur a Domino^, et ubi corpus quod corrumpitur aggravat
animam ^, videbimus «Facie ad faciem^,» sicut dicit
Apos-
tolus :
(
De hac enim vita in Psalmis dicitur ,
« Verum-
» tamen universa vanitas omnis bomo vivens ^ : » et ite-

rum, «Quoniamnonjustificabiturcoramte omnisvivens^.»

In qua vitaetiam secundum Joannem , « Nondum appa-
,

» ruit
quod erimus. Scimus autem , inquit , quia cum
»
apparuerit ,
similes ei erimus; quoniam videbimus eum
» sicuti est ^. » utique post banc vitam intcUigi vo-
Quod
luit ,
cum mortis debitum solverimus , et resurrectionis

promissum receperimus) : sive quod etiam nuncinquan-

tum Dei sapientiam per quam facta sunt omnia, spirita-
liter intelligimus ,
in tantum carnalibus affectibus mori-

mur, ut mortuum nobis hunc mundum deputantes, nos

quoque ipsi huic mundo moriamur, et dicamus quod ait
Apostolus ccMundus mihicrucifixusest, etego mundo^.»
:

De hac enim morte item dixit « Si autem mortui estis :

» cum Christo quid adhuc velut viventes de hoc mundo

,

» decernitis^^?» Non ergo immerito nemo

poterit faciem,
id est , ipsam manifestationem sapientiae Dei videre et
vivere. Ipsa est enim species , cui contemplandae suspirat
omnis qui affectat Deum dihgere ex toto corde , et ex tota
anima , et ex tota mente^^ : ad quam contemplandam etiam

proximum quantum potest aediticat, qui dihgit et proxi-

mum siciit se
ipsum : in quibus duobus praeceptis tota
Lex pendet et Prophetae^^. Quod significatur etiam ia

^^i} JPhillp. 11, 6.

— 2 Exod. x\xiM ao. — 3 ^ Cor. v, 6. — <
Sap. ix, i5.
^^ I Cor. x«n, la. — ^ Psal.
,

xxTivni, 6.
— ' Id.
cxlii, a.
— Joan.
8 i

n, a. — 5 Galat. vi, 14, — — — « Matth.

10 Coloss. i^
40.
u, Deut. vi, 5,
 DE TRINITATE, LIB. II. 256
ipso Moyse. Nam cum dixisset
propter dilectionem Dei
« Si inveni gratiam in
qua praecipue flagrabat , conspectu
» tuo , ostende mihi ut sim inve-
temetipsum manifeste ,

» niens gratiam ante te^; continuo propter dilectionem

»

etiam proximi subjecit atque ait « Et ut sciam quia po-

:

»
pulus tuus est gens haec. llla est ergo species quae rapit
»

omnem animam rationalem desiderio sui, tanto arden-

dentiorem quanto mundiorem, et tanto mundiorem quanto
ad spiritalia resurgentem tanto autem ad spiritalia re-
:

surgentem, quanto acarnalibusmorientem. Sed dumpe-

regrinamur a Domino, et
per fidem ambulamus, non
perspeciem^, posteriora Cbristi, boc est, carnem,per
ipsam fidem videre debemus , id est , in solido fidei fun-
damento stantes , quod significat petra ; et eam de tali
tutissima specula intuentes, in catbolica scilicet Ecclesia,
de qua dictum est : « Et super banc petram aedificabo
» Ecclesiam meam^.»Tantoenim certius diligimus, quam
videre desideramus faciem Cbristi quanto in posteriori-
,

bus ejus agnoscimus quantum nos prior dilexerit Cbristus.

XXIX. Sed in ipsa carne fides resurrectionis ejus sal-
VQS facit, atque justificat. « Si enim credideris, inquit, i&
» cordetuo,
quia Deusillum suscitavit a mortuis, salvus
» eris ^. » Et iterum Qui traditus est, inquit, propter
:

» delicta nostra, et resurrexit

propter justificationem nos-
» tram Ideoque meritum fidei nostrae resurrectio cor-
^. »

Domini est. Nam nlortuam esse illam carnem in

poris
cruce passionis, etiam inimici ejus credunt, sed resur-'
rexisse non credunt. Quod firmissime nos credentes tan-

quam de petrae soliditate contuemur : unde certa spe

^
adoptionem expectamus redemptionem corporis nostri :

quia boc in membris Cbristi speramus, quae nos ipsi

su-
i Exod.
xxxiii, i3.
—
2 a
Coi*. v, 6. — ^
Malth. x8.— * Rom, x, 9.
•
'^'i Id. IV, a5. —
6
^^J^}f ?3.
iLYi,
256 S. AUGUSTINI EPISCOPI

mus, quod perfectum esse in ipso tanquam in capite nos-

tro fidei sanitate cognoscimus. Inde non vult nisi cum
transierit videri posteriora sua, ut in ejus resurrectionem
credatur. Pascha enim Hebraeum verbum dicitur quod ,

Transitus interpretatur^. Undeet Joannes Evangelistadi-

« Ante diem festum Paschae sciens Jesus
cit :
quia venit ,

» ejus hora, ut transeat de hoc mundo ad Patrem ^. »

XXX. Hoc autem qui credunt, nec tamen in Gatho-

lica, sed in schismate ahquo aut in haeresi credunt, non
de loco qui est
penes eum vident posteriora Domini. Quid
enim sibi vult quod ait Dominus : Ecce locus est penes
«
^
» me, et stabis ? » Quis locus terrenus est
super petram
penes Dominum, nisi hoc est
penes eum quod eum spi-
ritahter attingit? Nam quis locus non est
penes Domi-
num, qui attingit a fine usque ad finem fortiter, et dispo-
^
nit omnia suaviter ; et cujus dictum est coelum sedes ,
et

terra scabellum pedum ejus, et qui dixit : « Quam do-

» mum aedificabitis mihi, aut quis locus quietis meae?
» nonne manus mea facit hasc omnia ^ ? » Sed videhcet

intelhgitur locus penes eum

quo statur super petram, in
ubi salubriter videt Pascha Do-
ipsaEcclesia cathohca,
mini, id est, transitum Domini, et posteriora ejus, id est,
corpus ejus, qui credit in resurrectionem ejus. « Et sta-
» bis , inquit, super petram, statim ut transiet mea ma-
» jestas ^. » Revera enim statim ut transiit majestas Do-
mini in clarificatione Domini qua resurgens ascendit ad
Patrem, sohdatisumus super petram. Etipse Pctrustunc
sohdatusest, ut cum fiducia praedicaret, quem prius quam
esset sohdatus ter tiniore negaverat '^, jam quidem prae-
desinatione positus in specula petrae, sed adhuc manu
Domini sibi superposita ne videret. Posteriora enim ejus
1 Exod. XXXIII, 23. — 2joan. XIII, I.
— ^Exod. xxxiii, 21, — "iSap. viu, i.
— 5 Isai.i<zvj, I. — Exod.
6
xxxiii, ai.
— Malth. f
70. xxvr,
 DE TRINITATE, LIB. II.
QD^
visuruserat, etnondum transierat, utique a
ille morte ad
vitam, nonclum resurrectione clarificatus erat.
XXXI. Nametquod sequiturin Exodo, et dicit «Te- :

»
gam manu mea super te, donec transeam; et auferam
» manum meam et tunc videbis posteriora mea ^ »
,
:

multi Israelitae, quorum tunc figura erat Mojses post ,

resurrectionem Domini credideruntineum, tanquam jam

videntes posteriora ejus, remota manuejus ab oculis snis.
Unde et Isaiae talem propbetiam E\angebsta commemo-
rat Incrassa cor populi bujus, et aures eorum oppila,
: «

» et oculos eorum
grava^. » Denique in Psalmo non ab-
surde inteUigitur ex eorum persona dici : « Quoniam die

acnoctegravataestsupermemanustua^. Die fortasse,

» »

cum manifesta miracula faceret, nec ab eis agnosceretur :

« Nocte» autem, cum
inpassione moreretur, quando cer-
tius
putaverunt ,
sicut quembbet bominem, peremptum
et extinctum. Sed quoniam cum transisset ut ejus poste-
riora viderentur, praedicante sibi apostolo Petro quia

oportebat Cbristum pati et resurgere ^, compuncti sunt

dolore poenitentiae, ut fieret in baptizatis quod in capite

ejus Psalmi dicitur : « Beati quorum remissae sunt iniqui-

» tates et
quorum tecta sunt peccata
^
: »
propterea cum
dictum esset : « Gravata est super me manus tua, » tan-

quam Domino transeunte, ut jam removeret manum, et

viderentur posteriora ejus , sequitur vox dolentis et con-

fitentis, et ex fide resurrectionis Domini peccatorum remis-
sionem accipientis ; « Conversussum, inquit, in aerumna
» mea, cum
infigeretur mibi spina. Peccatum meum cog-
» novi, et
injustitam meamnonoperui. DixiiPronuntiabo
» adversum me injustitiam meam Domino, et tu remisisti
»
impietatcm cordis mei ^. » Neque enim tanto carnis
*
Exod. xxxni, 22. — 2 Jsai.
vi, 10, ct MaUh. xiii, i5.— ^psg], xxxr, 4.
— *
Act. ri, 37.
— 5
Psal. XXXI, I. — 6 ibid.
4, 5.

cxxxvii. 17
258 S. AUGLSTINI EPISCOPf
nubilo debemus involvi, ut putemus faciem quidem Do-
miniesseinvisibilem, dorsum vcro visibile quandoquidem :

^
in forma servi utrumque visibiliter apparuit in forma ;

autem Dei absit ut tale Yer-

aliquid cogitetur, absit ut
bum Dei et Sapientia Dei ex una parte habeat faciem, et
ex alia dorsum, sicut corpus humanum, aut omnino ulla
loco sive tempore commutetur.
specie vel motione sive
XXXII. Quapropter si in iUis vocibus
quae fiebant in
Exodo, et illis omnibus corporahbus demonslrationibus
Dominus Jesus Cbristus ostendebatur ; aut ahas Chris-
tus, sicut locihujus consideratio persuadet ahas Spiritus ;

sanctus, sicut ea quae supra diximus admonent : non hoc

efficitur, ut Deus Pater nunquam tali ahqua spccie Pa-
tribus visus sit. Muka enim taha visa facta sunt ilhs tem-

poribus, non evidenter nominato et designato in eis vel

Patre, velFiho, vel Spiritu sancto ; sed tamcn per quas-
dam valde probabiles significationes nonnuhis indiciis
existentibus, ut nimis temerarium sit dicere Deum Pa-
trem nunquam Patribus aut Prophetis per ahquas visibi-
les formas apparuisse. Hanc enim
opinioncm ilh pepere-
runt qui non potuerunt in unitate Trinitatis intehigere

quod dictum est : «

Regi autem saeculorum immortali ,

^
» invisibih soli Deo ;
» et, «Quem nemo hominum vidit,
» nec videre potest^. » Quod de ipsa substantia summa
summeque divina et incommutabih ,
ubi et Pater et Fi-
lius et Spiritus sanctus unus per sanam
et solus Deus cst,
fidem intelhgitur. Yisioncs autcm ihe pcr crcaturam com-
mutabilem Deo incommutabih subditam factae sunt, non
proprie sicuti est, scd significative sicut pro rerum causis
et temporibus oportuit, ostendentcs Deum.
XXXIII. Quanquam ncscioqucmadmodum isti intelli-
gant quod Danieli apparuerit Antiquus dierum , a quo
*
PliiHp. xxvii.
— 2 I
xim. I, 17. —
3 X Tim. vi, 16.
 DB TRINITATE, LIB. II.
269
filius hominis, quod propter nos esse dignatus est, acce-

pisse intelligitur regnum , ab illo scilicet qui ei dicit in

Psalmis : « riliusmeus cstu, ego hodie genui te; poslula
*
» ame, et d.iLo tibi gcntes haereditatem tuam : »
etqui
omnia subjecit sub pedibus ejus. Si ergo Danieli et Paler
dans regnum, accipicns, apparuerunt in specie
et l ilias

corporali quomodo dicunt, Patrem nunquam visum esse

isti

Prophetis,etideo solum debere intelligi invisibilem quem

nemo hominum vidit nec viderepotest? Ita enim narravit
Daiiiel : «
Aspiciebam , inquit,
donec throni positi sunt,
» et Yetustus dierum sedebat, et indumentum ejusquasi
» nix album
capillus capitis ejus quasi lana munda;
et
» thronus
ejus flamma ignis, rotae ejus ignis flagrans, ct
»
flumenignis trahebat in conspectu ejus. Et mille mil- •

» ha deserviebant ei, et dcna milha denum milhum as-

» sistebant ei. I'^t
judicium collocavit, et Hbri aperti
» sunt, etc. » Et paulo post : «
Aspiciebam, inquit ,
in vi-
» sione noctis, et ecce cum
coeU nubibus, quasi Fihusho-
» minisveniens erat,
ctusque ad Veterem dierumpervenit,
» et oblatusest ei. Et
ipsi datusestprincip.itusethonor,
» et
regnum, et omnes popuh, tribus, et hnguoe ipsi ser-
» vient. I^otestas ejus,
})otestas aeterna, quae
non prasteri-
» bit, et regnum c^us non » Ecce Pater
corrumpetur^.
dans, et Filius accipiens regnum sempiternum ,
et sunt
ambo in conspectu prophetantis specie. Non ergo
visibili

inconvenienter creditur etiam PaterDeus eo modo solere

apparere mortalibus.
XX XIV. INisi forte
aliquisdicet ideo non esse visibilem

Patrem, quiain conspectu somniantis apparuit; ideoau-

tem Filium visibilem et Spiritum sanctum, quia JVJoysesilla
omnia vigilans vidit. Quasi vero Verbum et
Sapienliam
Dei viderit Moyses carnalibus oculis, aut videri spiritus
*
Psal, n, 7, et vm, «. -— ^ Dan.
vu, 9-14.

»7-
a60 S. AUGUSTINI EPISCOPI -

vel humanus
possit qui carnem istam vivificat, vel ipse
corporeus qui ventus dicitur ; quanto minus ille Spiritus
Dei qui omniumhominum et Angelorum mentes inefFabili
exccllentia divinoe substantiae : aut quisquam
supcrgrcditur
tali
praecipitetur errore, ut audeat dicere Filium et Spi-
tum sanctum etiam vigiiantibushominibusesse visibilem,
Patrem autem nonnisi somniantibus. Quomodo ergo de
Patre solo accipiunt « Quem nemo hominum vidit, nec
:

» videre
potest^? An cum dormiunt homines, tunc non
sunt homines? aut qui formare similitudinem corporis

potest ad se significandum per visa somniantium ,

noa
potest formare ipsam corpoream craturam ad se signifi-
candum ocuhsvigilantium? cum cjusipsa substanlia qua
est
ipse quod est nulla corporis similitudine dormienti,
nuUa corporea specie vigilanti possit ostendi; sed non
solum Patris verumetiam Fihi et Spiritus sancti. Et certe
,

qui vigilantium visis moventur, ut non Patrem, sed tan-

tum Fihum vel Spiritum sanctum credant corporahbus
hominum apparuisse conspectibus, ut omittam tantam
latitudinem sanctarum paginarum, et tam muhiphcem
earum intehigentiam, unde nemo sani capitis aflirmare
debet nusquam personam Patris per ahquam speciem
corporalem vigiiantium ocuhs demonstratam : sed ut hoc,
utdixi, omittam; quiddicunt de Patre noslro Abraham,
cui certe vigilanti et ministranli, cum Scriptura praemi-
sissel dicens : « Visus est Dominus Abrahae ^', » non unus

aut duo, sed tres apparuerunt viri, quorum nuhuscxcel-

sius ahis eminuisse dictus est , nuUus honoratius efful-

sisse, nullus imperiosius cgisse.

XXXV. Quapropter quoniam in iha tripartita nostra
distributione primum quaerere instituimus^, utrum Pa-
ter, an Fihus, anSpiritus sanctus; an ahquando Pater,
* I Tim. VI, 19.
— 2 Gen. xviii, i. — 3 Vide supra n. 12.
 26l
aliquando Filius, aliquando Spiritus sanctus; an sine ulla
distinctionepersonarum, sicutdicitur, Deus unusetsolus,
id est, Trinitas ipsa, per illas creaturae fonnas Palribus

apparuerit, interrogatis quae potuimus quantum sufTicere

visum est sanctarum Scripturarum locis, niliil aliud,
quantumcxistimo, divinorum sacramentorum modestaet
cauta considcratio persuadet, nisi ut temere non dicamus

quaenam ex Trinitate persona cuilibet Patrum vel Pro-

phctarrfm in aliquo corpore vel similitudine corporis ap-
paruerit, nisi cum
continentia lectionis aliqua probabilia

circumponitindicia. Ipsa enim natura, vel substantia, vel

essentia, vel quolibet alio nomine appellandum est
idip-
sum quod Deus est, quidquidillud est, corporaliter videri
non potest per subjectam vero creaturam non solum
:
,

Filium, velSpiritum sanctum sed etiam Patrem corporali

specie sive similitudine mortalibus sensibus significalio-
nem sui dare
potuisse credendum est. Quae cum itasint,
ne immoderatius
progrediatur secundi hujus voluminis
longitudo; ea quae restant, in consequentibus videamus.
l6a 8. AUGUSTINI EPISCOPI,

» *^*/»^ ».*<»»<'•/». ^^w» ^.*/%^<m/% ^/»/» ^/»/% *(%^*/%/»%/«/fci^MAJkki^iiU

LIBER III.

tn quO qucerUur, an in tllts de quibus superiore libro dic-

iumesl, Dci appnritlombus per corporeas spcrics fac~ .

tis, tanlimimodo crcaiura formata sit in qua Deus ,

Sicul lunc oporlui sSc j udicdv i t , kuiuanis ostcndcrclur

aspectibiis an An^^cii, quijam anfca cranty ilamit'

;

lcbanlur ut tx pcrsona JJei loquc7'cnlur assumentcs

, ,

corporalem speciem de creatura corporea aUl ipsum ,

corpus suum
in species quas vellent accommodatds aC'
tionibus suis vertcntes secundum altributamsibia Crea-
tore pottnliam :
ipsa autem Dei es&entia nunquam per
seipsamvisa fuerit.

I.Crerant, qui volunt malk hie legendo quam le- ,

genda dictando laborarc. Qui autem hoc nolunt credcre,

expeririautem et possunt et volunt , dent quae legendo vel
meis inquisitionibus respondeantur, velinterrogationibus
aliorum quas pro mea persona quam in servitio (ihristi
,

gero, et pro studio quo fjdcm nostram adversum errorem

carnalium et animalium hominum muniri inardesco, ne-
cesse est me pati et videant
:
quam facile ab islo labore
me temperem, quanto etiam gaudio stjhim possim
et
haberc feriatum. Quod si ea quae legimus de his rebus ,
suiFicienter edita in latino sermone aut non sunt aut non ,

nveniuntur, aut certe difiicile a nobis inveniri queunt ,

graecae autcm hnguae non sit nobis tantus habitus ut ta- ,

lium rerum hbrislegeudis et intelhgeudis ullo modo re-

periamur idonei , quo genere htterarum ex iis quae nobis
 DE TRINITATfe, tlB. III. l63

pauca interpretata sunt non dubito cuncta quae utiliter

,

quaerere possumus contineri fratriLus autem non valeam

;

resistere , jure quo eis sum flagitantibus, ut

servus factus
eorum in Christo laudabilibus studiis lingua ac
stjlo
mco ,
qaas bigasiu mecbaritas agitat, maxime serviam; cgoque
ipse multa quae nesciebam scribendo me didicisse con-
,

fitear : non debet bic labor meus cuiquam pigro ,

aut
multum docto videri superfluus , cum multis impigris

raultisque indoctis, inter quos etiam mihi , non parva ex

parte sit necessarius. Ex bis igitur quas ab aliis de bac re
scriptajam legimus, plurimum adminiculati et adjuti, ea
quae de Trinitate, uno summo summequebono Deo, pie
quoeri et disseri posse arbitror, ipso exhortante quaerenda
atque adjuvante disserenda suscepi : ut si alia non sunt
biijusmodi scripta ,
sit
quod babeant et legant qui volue-
rint et valuerint ; si autem jam sunt , tanto facilius abqua
inveniantur, quanto talia pkira esse potuerint.
II. Sane cum in omnibus btteris meis non solum pium
lectorem,sed etiambberum correctorem desiderem, multo
niaxime in his , ubi ipsa magnitudo quaestionis utinam tam
multos inventores babere posset ,
quam multos contra-
dictores babet. Verumtamen sicut lectorem meum nolo
mihi esscdeditum, ita correctorem nolosibi. Ule nienon
amet amplius quam catbobcam fidem , iste se non amet
ampHus quam catbolicam veritatem. Sicut illi dico : INoH
meis htteris quasi Scripturis canonicis inservire , sed in
ilhs et
quod nOn credebas cum inveneris incunctanter
crede ,
in istis autem quod certum non babebas ,
nisi cer-
tUUi intellexeris, tioUhrmitcr retihebe : iii illi dico,Noli
mcas litteras cx tiia
opinione vel contentiohe , scd ex di-
vina lectione vel inconcussa ratione corrigere. Si quid in
eis veri
comprebenderis , existendo non est meum ,
at in-

teUigendo et amando et tuum sit et meum : si

quid ^utem
264 S. AUGUSTINI EPISCOPI
falsi conviceris ,
errando fuerit meum ,
sed jam cavendo
nec tiium sit nec meum.
II 1. Hinc itaquetertiushicliber suraat exordium quo us- ,

que secundus pervenerat.Cum enim adid ventum esset, ut

vellemus ostendere non ideo minorem Patre Filium , quia
ille hic missus est, nec ideo minorem utroqueSpi-
misit ;

ritum sanctum, quia et abillo et ab illo missus in Evan-

geho legitur :
suscepimus hoc quserere, cum illuc missus
sitFilius, ubi erat, quia in hunc mundum venit et « In
» hoc mundo erat^; » cum illuc etiam Spiritus sanctus ,

ubi et ipse erat, quoniam « Spiritus Domini replevit or-

» bem terrarum, et hoc
quod continet omnia scientiam
» habet vocis'^ ; » utrum
propterea missus sit Dominus ,
quia ex occulto in carne natus est , et de sinu Patris ad
oculos hominum in forma servi
tanquam egressus appa-
ruit ; ideo etiam Spiritus sanctus , quia et
ipse corporali
specie quasi columba visus est^, et hnguis divisis vehit
^
ignis :ut hoc eis fuerit mitti ad aspectum mortahum ,

in aliqua forma corporea de

spiritali
secreto procedere ;

quod Paterquoniam nonfecit, tantummodo misisse, non

etiam missus esse dictus sit. Deinde quaesitum est cur et
Pater non ahquando dictus sit missus; si
per illas
species
corporales quae ocuhs antiquorum apparuerunt ipse
de-
monstrabatur. Siautom Fihus tunc demonstrabatur, cur
tanto post missus diccretur, cum plenitudo temporis ve-
nit^, ut exfoemina nasceretur; quandoquidem et antea
mittebatur, cum in ilhs formis corporahter apparcbat.
Aut si non recte missus diceretur, nisi cum Yerbum caro
factum est^; cur Spirilus sanrtus missus lcgatur, cujus
incarnatio talis non facta est. Si vero pcr ihas anliquas
demonstrationes, nec Pater, nec Fihus, scd Spiritus
1
Joan. I, 10. — 2
sap. i, 7.
— 3 Malth. iii, i6, — ^ Act. ii, 3. —
5 Galat.
IV, 4.
— ^
Joan. i, 14.
 DE TRINITATE, LIB. III. 265
sanctus ostendebatur. cur etiam ipse nunc diceretur mis-
sus, cum illis modis ct antca mitteretur? Deinde subdi-
visimus, ut h9ecdiligeutissimetractarentur,ettripartitam
fecimus quaestionem, cujus una pars in secundo libro

explicata est, duae sunt rebquae , de quibus deinceps

dis-

serere aggrediar. Jam enim quaesitum atque tractatum

cst, in
illis
antiquis corporalibus formis et visis ,
non
tantummodo Patrem nec tantummodo Filium nec
, ,

tantummodo Spiritum sanctum apparuisse sed aut in- ,

differenter Dominum Deum qui Trinitas ipsa intelligitur,

aut quamlibct ex Trinitate personam , quam lectionis tex-
tus indiciis circumstantibus significaret.
IV. INunc ergo primum quaeramus quod sequitur.
Nam secundolocoinilla distributionepositum est, utrum
ad hoc opus tantummodo creatura formata sit, in qua
Deus sicut tunc oportuisse judicavit, humanis ostende-
retur aspectibus : an Angeli qui jam erant, ita mitte-
bantur, ut ex persona Dei loquercntur, assumentes cor-
poralem speciem de creatura corporea in usum mmisterii
sui; aut ipsum corpus suum, cui non subduntur sed ,

subditumregunt, mutantesatque vertentes in species quas

vellent accommodatas atque aptas actionibus suis , se-
,

cundum attributam sibi a Creatore potentiam.Qua quaes-

tionis
quantum Dominus dederit, pertractata ,
parte,
postremo videndum erit id
quod institueramus inquirere,
utrum Fihus ct Spiritussanctus et antea mittebantur : et
si ita est
quid inter illam missionem et eam quam in
,

Evangelio legimus distet an missus non sit ahquis eo-

,

rum, cum vel Fihus factus est ex Maria Yirgine , vel cum
Spiritus sanctus visibih specie, sive in columba ,
sive
in igneishnguis
apparuit.
V. Sed fateor cxcedere vires intentionis meee ,
utrum
Angeh manente spiritah sui corporis quahtate per hanc
S566 «. AUGDSTINI EPISCOPI
occultlus operantes ,
assumant ex inferioribus elementis
sibi
corpulentioriljus , quod coaptatum ,
quasi aliquam
vestem mutcnt et vertant in quaslibet
species corporalcs ,

etiam ipsas veras ,

sicut aqua vera in verum vinum con-
versa est aDomino^ an ipsa proprid corpora sua trans-
:

formentin quod voluerintaccommoclatead id quodagunt.

Sed quodlibet horum sit , ad praesentem qusestionem
non pertinet. Et quamvis baec, quoniam bomo sum, nullo
experimento possim comprebendere. sicut Angcb qui baec
agunt, etmagisea norunt quam ego novi, quatenus mu-
tetur corpus meum in affectu voluntatis meae, sive quod
in me, sive quod ex^ibis expertus sum : quid borum ta-
men ex divinarum Scripturarum auctoritatibus credam ,

liunc non opus est dicere, ne cogat* probare et fiat sermo ,

longior de re qua non indiget praesens quaestio.

VI. 111 ud nunc videndum est utrum AngeH tunc ,

agebant et illas
, corporum species apparentes oculis bo-
minum ,
et illas voces insonantes auribus , cum ipsa sen-
sibibs creatura ad nutum servietis Conditori inquod opus
erat pro sicut in libro Sapienlioe
tempore vertebatur,
scriptum est : «Creatura ienim libi factori deserviens ex-
» tenditur in tormentum adversum injustos, et lenior fit

» ad benefaciendiim iis
qui in te confidunt. Propter boc
» et tunc in omnia se transfigurans omnium ,
nutrici gra-
» tiae tu« deserviebat ad voluntatem borum qui te desi-

» derabant^. » Prrvenit enim potcntia voluntatis Dei per

creaturam spiritalem usque ad effectus visibiles atquesen-
sibiles creatutae
corporabs. Ubi enim
non operatur quod
vult l)ei a line
oinnipotentis sapientia, quae pertendit
usque ad fmem fortiter, et disponit omnia suaviter^?
Yll. Sed alius est ordonaturabs in conversione et mu-
tabibtate corporum ,' qui quamvis etiam ipse ad nutum
*
Joan. ti, 9,
— ^
Sap. xvi, «4, a5.
— ^ Id.
vnr, i.
 Llfe. III.
267
Dei serviat, perseverentia tamen consuetnclinis amisit ad-
mirationem sicuti sunt quae vel brevissimis, vel certe
:

non longis intervallis temporum coelo, terra, marique

mutantur, sive nascentibus, sive occidentibus rebus, sive

atque aliter apparentibus : alia vero quamvis

alias aliter

ex ipso ordine venientia, tamen propter longiora inter-

valia temporum minus usitata. Quae licet multi stupcant,
ab inquisitcribus bujiis sasculi comprebensa sant, et pro-
grcssu gencrationum quo snepius rcpctila, ct a pluribus
cognita, co minus mira sunt. Sicuti sunt dcfcctuslumina-
rium et raro existentcs
quaedam species siderum, et terrne
motus, monstruosi partus animantiilm, ct quaecumque
et

simiHa, quorum niliil fit nisi voluntate Dei, scd pleris-

que non apparet. Itaque bcuit vanitatiPbilosopborum,
etiam causis abis ea tribuere , vel veris, red proximis,
cum omnino videre non possent superiorem caeleris om-
bus causam. id est, et ne ab
voluntatem Dei; vel falsis

ipsa quidem pervestigatione corporalium rerum atque

motionum, scd a sua suspicione et errore prolatis.
Ylll. Dicam si potero quiddam, cxcmpli gratia, quo
baec apertiora sint. Kstcerte in corpore bumano quoedam
molcscarnis, etformae species, etordo distinctioquemem-
brorum, et
tempcratio valetudinis : boc corpus inspirata
animarcgit, eademque rationalis; et ideo quamvis muta-
tameti quae possit
bilis, illius ihcommutabilis sapientiae
particeps esse, ut participatio cjusinidipsum, sicut in
sit

Psabno scri})tum est de omnibus sanclis, cx quibus tan-

quam lapidibus vivis aedificatur illa Jcrusalem mater hos-
tra aeterna in coelis. Tta cnim canitur : «
.Terusalem quae
» aedificatur ut civitas, cujus p:irlicipatio cjus in idip-
» sum K »
Itlipsum quippe boc loco iilud summUkii et
incommutabile bonum inteUigitur, quod Deusest, atque
*
Psal. cxxi, 3.
268 S. AUGUSTINI EPISCOPI

sapientia volutitasque ipsius. Cui cantaturalio loco : «Mu-

» tabis ea etmutabuntur, tu vero idem ipse es ^. » Consti-
tuamus ergoanimo talem sapienlem, cujusanimarationa-
lis jam sit
parliceps incommutabilis aeternaeque veritatis ,
quam cle omnibus suis actionibus consulat, nec
aliquid
omnino faciat, quod non in ea cognoverit csse faciendum,
ut ei subditus eique obtemperans recte faciat. Istesi con-
sulla summa ratione diviuEC justitiae , quam in secrcto
audiret aurecordissui, eaquesibi jubente, in aliquo ofTi-
cio misericordiae corpus laborefatigaret, aegritudinemque
contraberet , consultisque medicis ab alio diceretur cau-
sammorbiessecorporissiccitatem, ab alio autem humoris
immoderationem unus eorum veram causam diceret, alter
:

erraret, uterque tamen de proximis causis, id est, corpo-

ralibus, pronuntiaret. At si illius siccitatis causa quaere-
jam ventum esset
retur, et inveniretur voluntarius labor;
ad superiorem causam, quas ab anima proficisceretur
ad afficiendum corpus quod regit, sed nec ipsa j)rima
esset; iJla enimprocul dubiosuperiorerat in ipsa incom-
mutabili §apienlia, cui bominis sapientis anima in cba-
ritate serviens, et ineffabiliter jubenti obediens, volunta-
rium laborem susceperat ita non nisi Dei voluntas causa
:

prima iilius asgritudinis veracissime reperiretur. Jamvero

siinlabore officiosoet pio adhibuisset ille sapiens minis-
tros collaborantessecum in opere bono, nec tamen eadem
voluntateDeo servientes, sed ad carnahum cupiditatum
suarum mercedem pervenire cupientes vel incommoda ,

carnaha devitantes; adhibuisset etiam jumenta, si hoc

exigeret ilhus operis implendi procuratio, quae utique ju-
menta irrationaha esscnt animantia, nec ideo moverent
membra sub sarcinis ,
quod ahquid de illo bono opere
cogitarent, sednaturahappetitusuae voluptatiset devita-
*
Psal. ci, 27,
 DE TRINITATE, LIB. III.
269
tione raolestiae; postremo adliibuisset etiam ipsa corpora
omni sensu carentia, quae illi operi essentnecessaria, fru-
inentum scilicet, et vinum, et oleum, vcstem, nummum,
codicem, et si
qua liujusmodi ; in his certe omnibus in
illo
opere versantibus corporibus , sive animatis sive ina-
nimatis , quaecumque moverentur, attererentur , repara-
rentur, exterminarentur, reformarentur, alio atque alio
modo locis et temporibus affecta mutarentur , num alia

esset istorum omnium visibilium et mutabilium factorum

causa, nisi illa invisibilis et incommutabilis voluntas Dei

peranimamjustam, sicut sedem Sapientiae, cunctis utens,
etmalis et irrationalibus animis, et postremo corj)oribus
sive
quse illis inspirarentur et animarentur, sive omni
sensu carentibus, cum primitus uteretur ipsa bona anima
et sancta ,
quam sibi ad pium et religiosum obsequium
subdidisset.
JX. Quod ergo de uno sapiente quamvis adbuc nior-
tale corpus gestante, quamvis exparte vidente, posuimus
exempli gratia, boc de aliqua domo, ubi aliquorum talium
societas est, boc de civitate vel etiam de orbe tcrraruui

licetcogitare,si penes sapientcs sancteque acperfectc Deo

subditossit principatus, et regimen rerum bumanarum.
Sed boc quia nondum est (oportet enim nos in hac pe-
:

regrinatione prius mortaliter excrceri, ct per vires man-

suetudinis et patientiae in flagellis erudiri) : illam ipsam

supernam atque coelestem unde peregrinamur, patriam

,

cogitemus. lllic enim Dei voluntas, qui facit angclos suos

spiritus, et ministros suos ignem flagrantem ^, in spiriti-
bus summa pace atque amicitia copulatis , et in unam
voluntatem quodam spiritali cbaritatis igne conflutis, tan-
quam in excelsa etsancta et secreta sede praesidens, velut
indomo sua etin templo suo, inde se, quibusdamordi-
*
Psal. cm, 4.
270 a. AUGD§TINI EPISCOPI
natissimis creaturae molibus , primo spiritalibits , deinde
corporalibus, per cuncta diffundit, et utitur omnibus ad
incommutabile arbiuium sententiae suae, sivo
incorpo-
reis siye corporeis rebus, sive rationalibus, sive irnitio-
nalibus spiritibus, sive bonis perejus graliam, sive ma-
lis
per propriam voluntatem. Sed quemadmodum corpora
crassiora et inferiora per subtiliora et potentiora quodam
ordine reguntur : ita omnia corpora per spiritum vitae,
et spiritus vitBK irrationalis per spiritum vitae rationalem,
et spiritus vilae ralionalis desertor atque peccator
per spi-
ritum vitae rationalem pium et justum , et iJle per ipsum
Deum, ac sic universa creatura pcr Crealorem suum , ex

quo et
per quem et in quo eliam condita atque instituta
per hoc voluntas Dei est prima et summa causa
^
est : ac

omnium corporalium specierum atque motionum. Nihil

enim fit visibiliter et scnsibihter,
quod non de interiore
invisibiU atque intelhgibih aula summi Imperatoris aut

jubeatur, aut permittatur, secundum ine0abilem justi-

tiam praemiorum atque poenarum .
gratiarum ct relribu-

t^onum ,
in ista tolius creaturae amphssima quadam im-
mensaque repubhca.
X. Si ergo apostolus Paulus, quamvis adbuc portaret
sarcinam corporis, quod corrumpitur et aggravat ani-
mam -, quamvis adhuc ex parle atquein acnigmate vide-
ret ^, optans dissolvi etesse cum Christo ^, etinsemetipso
ingemiscens adoptioncm expectans redemptionem cor-
,

poris sui^, potuit tamen significando praedicare Domi-

num JesumChristum, ahter perhnguam suam, aliter per
epistolam, aliter per sacramentum corporis et sanguinis
ejus :
(
nec hnguam quippe ejus ,
ncc membranas, nec
alramentum, nec significantes sonos hngua editos, nec
lColos. I, 16.
— 2
Sap. IX, i5.
— 3 i Cor. xiix, la.
— *
Philip. i, a3.
— 5Rom. vin, a3.
 DE TRINITATE, LIB. III.
Qyi
signa litterarum conscripta pelliculis , corpus Christi et
sanguinem dicimus; sed illucl tantum quod cx fructibus
terrae et prccc mystica consecratum rite sumi-
acceptum
mus ad salutem spiritalem in memoriam pro nobis Do-
mimicae passionis quod cum per manus hominum ad
:

illam visibilem speciem perducalnr, non sanctificatur ut

sit tam magnum sacramentum nisi
opcrante invisibiliter
,

Spiritu Dei cum,

haec omnia quae per corporales motus
in illo opere fmnt, Deus operetur, movens primitus invi-
sibilia ministrorum, sive animas hominum, sive occulto-
rum spiri^tuum sibi
subditas servitutes) :
quid mirum si
etiamin creaturacoeH maris et aeris, facit Deus
et terrae,

quae vuk sensibiha atque visibiha ad se ipsum in eis si-

,

cut oportere ipsenovitsignificandum et demonstrandum,

non ipsa sua qua est apparente substantia, quae omnino
incommutabihs est, omnibusque spiritibus, quos creavit,
interius sccreliusque subhmior?
XI. Vi enim divina totam spiritalem corporalem que
administrantc creaturam,omniumannorum certis diebus
advocanturaquae etmaris, efFunduntursuperfacicm terrae.
Sed cum hocorante sancto Eha factum est^ quiapraecesse-
rat tam continua et lamlonga serenitas, utdeiicerentfame
homines, nec ea hora qua ihe Doi servus oravit ^, aor
facie mox fulurae
ipse ahqua liumida pluviae signa prae-
tam velociter imbrjbus
tulerat, consecutis tantis et appa-
ruitvis divina quibus ihud dabatur
,
dispensabalurque
miraculum. Ita Deus operatur solcmnia fulgura atque
tonitrua scd quia in monte Sina inusitato modo fiebant '^,
:

vocescjuc iUie
non strcpilu confuso cdebantur, sed eis

quaedam signa dari ccrtissimis iiidiciih apparebat, mi-

racula erant. Quis attrahit Immorem pcr radiccm vitis
ad botrum et vinum facit, nisi Deus, qui et homine plan-
i 3 Reg. xvni, 45. — * Exod. xix, x6.
 2 2 S. AUGUSTINI EPISCOPJ.
incrementum dat * ? Sed cum ad nulum
taiite et rigante

Domini aqua in vinum inusitata celeritate conversaest ^,

etiam stultis fatentibus vis divina declarata est. Quis ar-
busta fronde ac flore vestit solcmniter, nisi Deus ? Verum
cum floruitvirga sacerdotis Aaron ^, collocuta est quo-
dam modo cumdubitante humanitate divinitas. Et lignis
certe omnibus et omnium animalium carnibus gignendis

atque formandis communisetterrena materies : est

quis ea
facit, nisi
qui produceret, eodem
dixit ut haec terra et in

verbo suo quse creavit, regit atque agit ^ Sed cum eam- :

dem materiam ex virga Moysis in carnem serpentis proxime

ac velociter vertit ^, miracuhim quidem mutabi-
fuit rei

hs, sed tamen inusitata mutatio. Quis autem animat quas-

que vivanascentia, nisi qui ei illum serpentem ad horam,
sicut opus fuerat animavit? Et quis reddidit cadaveribus
,

animassuas, cum resurgcrentmortui, nisiqui animat car-

nes in uteris matrum, ut oriantur morituri ^? Sed cum
fiunt illa continuato quasi quodam fluvio labentium ma-

nantiumque rerum, et ex occuho in promptum, atque ex

in occuhum, usitato itinere transeuntium natu-
prompto
raha dicuntur : cum vero admonendis hominibus inusi-
tata mutabihtate ingeruntur, magnaha nominanlur.
XI 1. llic video quid infirmae cogitationi possit occur-
rere, curscihcet ista miracula etiam magicis artibus
: nam et
fiant magi Pharaonis simihter serpentes fecerunt,
et aha simiha^. Sed ihud amphus est admirandum, quo-
modo magorum iUa potentia , quae serpentes facere po-
tuit, ubi, ad muscas minutissimas ventum est, omnino
defecit^. Scyniphes enim muscuhc sunt brevissimae, qua
tertia
phiga superbus populus i']gj pliorum Cccdebatur.
Ibi certe dehcientes magi dixerunt : « Digitus Dei est
^ I Cor. III ,7. — 2 joan. ir, 9.
— 3 Num. xvn, 8. — ^ Gen, i, 24.
—
vm, 18,
 1>E TRINITATE, IIB. III.
Q^S
•0 hoc. » Unde intelligi datiir . ne ipsos qiiidem transgres-
sores angelos et aereas potestates , in imam istam caligi-
nem , in sui generis carcerem , ab illius sublimis
tanquam
aetliereee puritatis habitatione detrusas , per quas magicae
artes possunt quidquid possunt ,
valere aliquid , nisi data

desuper potestate. Datiir autem vel ad fallendos fallaces,

sicut in Jigyptios , et in ipsos etiam magos data est, ut
in eorum spirituum seductione viderentur admirandi a

quibus fiebant, a Dei veritate damnandi; vel ad admo-

nendos fideles ne tale aliquid facere pro magno deside-
rent, propter quod etiam nobis Scripturae auctoritale
sunt prodita ; vel ad exercendam , probandam , manifes-

tandamque justorum patientiam. Neque enim parva vi-

sibilium miraculorum potentia , Job cuncta quae habebat

amisit, et filios, et ipsam corporis sanitatem^.

Nec ideo putandum est istis transgressoribus
Xlll.
angelis ad nutum servire hanc visibihum rerum mate-
riam sed Deo potius a quo haec potestas datur quan-
, , ,

tum in subhmi et spiritah sede incommutabihs judicat,

Nam et damnatis iniquis etiam in metaho servit aqua et ,

ignis et terra ,
ut faciant inde quod vohmt ,
sed
quantum
sinitur. Nec sane creatores ihi mah angeh dicendi sunt ,

quia per ihos magi resistentes famulo Dei ranas et

serpen-
tes fecerunt : non enim ipsi eas creaverunt^. Omniuni

quippe rerum quae corpofahter visibihterque nascuntur,

occuka quaedam semina in istis corporeis mundi hujus
elementis latent. Aha sunt enim haec jam conspicua ocu-
hs nostris ex fructibus et animantibus; aha vero iha oc-
culta istorum seminum semina unde jubente Creatore ,

produxit aqua prima natatiha et volatiha , terra autem

prima sui generisgermina, etprima suigenerisanimaha^.
Neque enim tunc in hujuscemodifoetus ita
producta sunt,
^
Job. II. — 2 E\ocl.
viii, 7,
et vir, 12. —'3 Gen. 1,50.
rxxxvii. 18
2^4 S- AUGUSTINI EPISCOPI
iit in eis quae producta sunt vis
illa
consunipta sit : sed
plerumque desunt congruae temperamentorum occasiones,
quibus erumpant ,
et
species suas peragant. Ecce enim
brevissimus surculus semen est, nam convenienter man-
datus terrae arborem Hujus autem surculi subtilius
facit.

semen aliquod ejusdem generis granum est et huc usque ,

nobis visibile. Jamvero hujus etiam grani semen quam-

vis oculis videre nequeamus, ratione tamen conjicere

possumus quia nisi talis aliqua vis esset in istis elemen-

:

tis non plerumque nascerentur ex terra quae ibi seminata

,

non essent; nec animaha tam muha nulla marium foe- ,

minarumque commixtione praecedente sive in terra sive , ,

in aqua quae tamen crescunt et coeundo aha pariunt,

,

cum nulhs coeuntibus parentibus orta sint. Et certe

illa

apes semina fdiorum non coeundo concipiunt, sed tan-

quam sparsa per terras ore colligunt. Invisibilium enim

seminum creator, ipse creator est omniuni rerum quo- :

niam quaecumque nascendo ad oculos nostros exeunt, ex

occultis seminibus accipiunt progrediendi primordia, et
incrementa debitae magnitudinis forma-
distinctionesque
rum ab originahbus tanquam reguhs sumunt. Sicut ergo
nec parentes dicimus creatores hominum nec agricolas ,

creatores frugum , quamvis eorum extrinsecus adhibitis

motibus ista creanda Dei virtus interius operetur ita non :

solum malos sed nec bonos arigelos fas est putare crea-
,

tores ,
si
pro subtihtate sui sensus et corporis , scmina
rerum istarum nobis occuhiora noverunt et ea per con- ,

gruas temperationes elementorum latenter spargunt , at-

que ita gignendarum rerum et accelerandorum incremen-
torum praebent occasiones. Sed nec boni haec, nisi
quantum Deus jubet, nec mali haec injuste faciunt, nisi
quantum juste ipse permittit. Nam iniqui malitia volun-
tatem suam habet injustam , potestatem autem non nisi
 DE TRINITATE, LIB. III.
SyS
jaste accipit ,
sive ad pdenam suam ,
sive ad aliorum, vel
poenam malorum vel laudem Lonorum. ,

XiV. Itaque aposLolus Paulus discernens interius

Deum creantem atque formantem, ab operibus creaturae
quc€ admovcntur extrinsecus etde agricultura similitu- ,

dinoiii assumens ait «

Ego plantavi, Apollo rigavit, sed
:

» Deus increincntum dedit^. » Sicut ergo in ipsa vita

nostram mentem justificando formare non potest nisi
Deus, praedicare autem Evangelium extrinsecus etliomi-
nespossunt, non solum boni per veritatem, sed etiam
^
mali per occasionem : ita creationem rerum visibilium
Deus interius operatur , exteriores autem operationes sive
bonorum sive malorum , vel angelorum vel bominum ,
sive etiam quorumcumque animalium ,
secundum impe-
rium suum et a se impertitas distributiones potestatum et
appetitiones commoditatum
ita rerum naturas adhibet ,

in qua creat omnia quemadmodum terrae agriculturam.

,

Quapropter ita non possum dicere angelos malos magi-

cis artibus evocatos creatores fuisse ranarum atque ser-
,

pentium^, non possum dicere homines malos crea-

sicut
tores esse segetis, quam per eorum operam videro exortam.
XV. Sicut nec Jacob creator colorum in pecoribus
fuit^, quia bibentibusin conceptu matribus variatas vir-

gas quas intuerentur apposuit^.

Sed nec ipsae pecudes
crealrices fuerunt varietatis prolis suae, quia inhaeserat
animae illarum discolor phantasia ex contuitu variarum
virgarum per oculos impressa quae non potuit nisi cor- ,

affecto spiritu animabatur ex compassionc

pus quod sic ,

commixtionis afficere, unde teneris foetuum primordiis

colore tenus aspergeretur. Ut enini sic ex semetipsis alli-

* i Cor. m, C). — 2
phiiip. xr, i8.
^ Exod. —
vir, 12. el viir, y —
* Gcn. XXX, 4t. — ^ De hoc vide iufra, lib. xi , cap, 2, ct lib. De eivitatie^

Dei, xn, cap. o5, et lib. xvni, cap. 5.

18.
276 S. AUGUSTINI EPISCOPI
ciantur, vel anima ex corpore vel corpus ex anima, con-
gruee rationes icl faciunt , quae incommutabiliter vivunt in
ipsa summa Dei sapientia quam nulla spatia locorum
,

capiunt et cum ipsa sit incommutabilis nihil eorum

, ,

quae vel commutabiliter sunt deserit, quia nihil eorum

nisi
per ipsam creatum est. Ut enim cle pecoribus non
virgBe , sed pecora nascerentur , fecit hoc incommutabihs
et invisibihs ratio sapientias Dei , per
quam creata sunt
omnia ut autem
: de varietate virgarum pecorum con- ,

ceptorum color ahquid duceret , fecithoc anima gravidae

pecudis per oculos affecta forinsecus , et interius secum
pro suo modulo formandi regulam trahens cjuam de in- ,

tima potentia sui Creatoris accepit. Sed quanla sit vis

animae ad alFiciendam atque mutandam materiam corpo-
ralem cuni tamen creatrix corporis dici non possit
( , quia
omnis causamutabihs sensibihsque substantias, omnisque
modus et numerus et pondus ejus unde efFicitur ut et sit,
et natura ita vel ita sit, ab intehigibih et incommutabih

vita quae super omnia est , existit , et pervenit usque ad

,

extrema atque terrena), muhus sermo est, nec|ue nunc

necessarius. Verum proptereafactum Jacob de
pecoribus
commemorandum arbitratus sum^, ut intehigeretur si ,

homo qui virgas ihas sic posuit dici non potest creator
,

colorum in agnis et hoedis nec ipsae matrum animae

; ,

quae conceptam per oculos corporis phantasiam varietatis,

semiiiibus carne conceptis , c[uantum natura
passa est,
aspcrserunt. muho minus dici posse ranarum serpentium-
que creatores angelos malos , per quos magi Pharaonis
tunc iha' fecerunt.
XYl. Ahud est enim ex intimo ac summo causarum
cardine condere atque administrare creaturam , quod qui
facit, solus creator est Deus : ahud autcm pro distributis
*
Gen. XXX, 4 i.
ab illo viribus et facultatibus aliquam operationem forin-
secus admovere ,
ut tunc vel tunc , sic vel sic exeat quod

quippe originaliter ac primordialiter in qua-

creatur. Ista
dam textura elementorum cuncta jam creata sunt ; sed
acceptis prodeunt. Nam sicut matres
opportunitatibus
gravidae sunt foetibus, sic ipse mundus gravidus est causis

nascentium :
quae inillo non creantur, nisiab illa summa
essentia , ,
nec moritur aliquid nec inci-
ubi nec oritur ,

pit esse, nec desinit. Adhibere autem forinsecus acceden-

tes causas,
quie tametsi non sunl naturalcs tamen sccun-
,

dum naturam adhibentur ut ea quae secreto nataras sinu

,

abdita continentur , erumpant et foris creentur quodam ,

modo exphcando mensuras numeros et pondcra sua

et

quae in occulto accepcrunt ab illo

qui omnia in mensura ,

et numero et pondere disposuit^, non solum mali angeJi,

sed etiam mali homines possunt ,
sicut exemplo agricul-
turse supra docui.
XYII. Sed ne de animalibus quasi diversa ratio mo-
veat, quod habent spiritum vitye cum sensu appctcndi
quae secundum naturam sunt, vitandique contraria etiam ;

hoc est videre quam multi homines noverunt ex quibus ,

herbis, autcarnibus, aut quarumcumque rerum quibus-

libet succis aut humoribus , vel ita positis ,
vel ita obru-
tis, vel ita contritis ,
vcl ita commixtis, quae animalia
nasci soleant :
quorum si quis tam demens audeat dicere
creatorem? Quid ergo mirum, quemadmodum potcst
si

nosse quihbet nequissimus homo unde ilU vel ilH vcr-

,

mes muscaeque nascantur; mali angeli pro subtilitatc

ita

sui sensus in occultioribus elementorum seminibus no-

runt unde ranae serpentesque nascantur, et haec per cer-
,

tas et notas
temperationum opportunitates occuhis moti-
bus adhibendo faciunt creari , non creant? Sed illa
*
Sap. XI, 12,
-^7^ *• AUGUSTINI EPISCOPI
liomines quee solcnt ab liominibus non mirantur.
fieri ,

Qaod si
quisquam celerilates incremenlorum forte mira-
tur, quod illa animantia tam cito facta sunt :
attendat,
quemadmodum pro modulo facultatis humanae ab
et ista

iiominibus procurentur. Unde enim fit ut eadem corpora

citius vermescant sestate
quam byeme, citius in calidiori-

^bus quam in frigidioribus locis ? Sed baec ab hominibus

tanto difficihus adhibentur quanto desunt sensuum sub-
,

"tilitates et mobihtates in membris terrenis et

, corporum
-pigris.
Unde quahbuscumque angelis vicinas causas ab
elementis contrahere, quanto facihus est, tanto mirabiho-
res inhujusmodi operibus eorum existunt celeritates.
XYJII. Sed non est creator, nisi qui principahter ista
format. Necquisquam hoc ille
penes quem potest, nisi
primitus sunt quae sunt omnium
mensurae, numeri, et
-pondera : et ipse est unus creator Deus, ex cujus ineffa-
bili
potentatu fit etiam ut quod possent hi AngeJi si per-
mitterentur, ideo non possint quia non permittuntur.
Neque enim occurrit aha ratio, cur non potuerint facere
minutissimas muscas, qui ranas serpentesque fecerunt*,
, nisi
quia major aderat dominatio prohibentis Dei per Spi-
-ritum sanctum quod etiam ipsi magi confessi sunt, di-
,

ccntes : «
Digitus Dei est hoc ^. » Quid autem possint per
naturam, nec possint per prohibitionem ,
et qniil per

•ipsius naturse suae conditionem facerenon sinanlnr, ho-

mini explorare difficileest > imovero impossibile ; nisi per
illud donum Dei,
quod Apostolus commemorat dicens :

«Ahi dijiidicatio spirituum Novimus enim hominem ^. >;

-posse ambulare, et
neque hoc posse si non permittatur,
volare autem non posse etiamsi permittatur. Sicetilh An-

geh qUcEdam possunt faccre, si permittantur ab Angelis

potentioribus ex imperio Dei : quaedam vcro non possunt,
*
Exod. vni, i8, cl vii, la. — 'Ibld. 19.
— ^ 1 Cor, xir, fo.
 DE TRINITATE, LIB. III.
Q79
nec si ab eis
perniittantur quia ,
a quo
: ille non permittit
illis est talis naturae modus, qui etiam per Angelos suos

et illaplerumquenon permittit, quse concessitutpossint.

XIX. Exceptis igitur illis quae usitatissimo transcursu
temporum in rerum naturae ordine corporaliter fiunt ,

sicutisunt ortus occasusque siderum, generationes et

mortes animalium, seminum et germinum innumerabiles
diversitates ,
nebulae et nubes nives et pluvige , fulgura
,

et tonitrua, fulmina et grandines, venti et ignes, frigus

et aestus, et omnia
exceptis etiam illis quae in eo-
talia :

dem ordine rara sunt, sicut defectusluminum, et species

monstra et terrae motus, et similia:
inusitatae siderum, et ,

exceptis ergo omnibus, quorum quidem prima et

istis

summa causa non est nisi voluntas Dei unde etin Psalmo, :

cum quaedamhujus generis essent commemorata :

«Ignis,
w » ne quisea
grando, nix, glacies, spiritus tempestatis ;

vel fortuitu ,
vel causis tantummodo corporalibus ,
vel
etiam spiritalibus tamen praeter voluntatem Dei existen-
,

tibus agi crederet, continuo subjecit «Quae faciunt ver- :

» bum
ejus^. » Sed bis, ut dicere coeperam exceptis, ,

aba sunt illa

quae quamvis ex eadem materia corporali ,

ad aliquid tamen divinitus annuntiandumnostrissensibns

admoventur, quae proprie miracula et signa dicuntur ,
nec in omnibus quae nobis a Domino Deo annuntiantur,
ipsius Dei persona suscipitur. autem suscipitur, ali- Cum
quando in Angelo demonstratur,
aliquando in ea specie
quae non est quod Angelus, quamvis per Angelum dis-
posita ministretur : rursus cum in ea
specie suscipitur
quae non est
quod Angelus, ipsum aliquando jam erat
corpus ,
ad hoc demonstrandum in ahquam mutatio-
et

nem assuuiitur; ahquando ad hoc exoritur, et re peracta

rursus absumilur. Sicut etiam cum homines annuntiant,
•
Psal. cxLviii, 8.
aSo S. AUGUSTINI EPISGOPI

aliquaiido ex sua persona verba Dei loquuntur, sicuti cum

prsemittitur : « Dixit Dominus ; » aut , « Haec dicit Do-
» aut tale aliquid aliquando autem
minus^, » : nihil tale

praemittcntes , ipsam Dei personam in se suscipiunt , si-

cuti est : « Intellectum tibi dabo , et constituam te in via
» ingredieris^. » Sicnon solum in dictis, verumetiam
qua
in factis, Dei personasignificanda
imponitur Propbetae,
ut eam gerat in ministerio prophetise ; sicut ejus
perso-
nam gcrebat qni vestimentum suum divisit in duodecim
partes, et ex eis decem servo regis Salomonis dedit, regi
futuro IsraeP :
aliquando etiam res quae non erat quod
Propheta, et erat jaminterrenis rebus , in hujusmodi sig-
nificationcm assumpta est ; sicut somnio viso Jacob evi-
de lapide, quem dormiens habebat ad caput^:
gilans fecit
aliquando ad hoc fit eadem species , vel aliquantulum
anansura , sicut potuit serpens ille aeneus exaltatus in ,

^
exemo sicut possunt et htterae ; vel peracto ministerio
,

transitura , sicutpanis ad hoc factus in accipiendo sacra-

inento consumitur.
XX. Sed quia haec hominibus nota sunt , quia per
liomines fiunt , honorcm tanquam rehgiosa possunt ha-
hpre , stuporem tanquam mira non possunt. Itaque illa

diificiliora et ignotiora , eo
quae per Angelos fiunt , quo
mirabihora sunt nobis : ilhs autem tanquam suas actiones
notae atque faciles. Loquitur ex persona Dei Angelus ho-
niini, dicens : « Ego sum Deus Abraham , et Deus Isaac,
» et Deus Jacob ^; » cum Scriptura praedixisset, « Yisus
» est ci Angelus Domini
"^
: »
loquitur et homo ex persona
Domini Audi populus meus et loquar
dicens : « ,
tibi , ,
,

» Israei , et testificabor tibi; Deus Deus tuus ego sum^. »

»
Jorem, xxxi, — 2 pcal. 8. — 3 3
xr, 3i. — '*G(n.
—Reg.
r. xxxr,
xxvnr, 18. — 5 is^um. x\i , 9. — * Exod. ni, 6.
"^
Psal. lWj §.
—
8 lixod.
vn, 10,
 Dli TRIiNlXATE, UB. III. ^8 1
Assumpta ad significationem , et in serpcntem
est virga

angelica facultate mutata est quae facultas cum desit ho-

:

mini , assumptus est tamen et ab homine lapis ad talem

aliquam significationem^. Inter factum Angeli etfactum
hominis plurimum distat illud et mirandum et intelli-
:

gendum est, hocautem tantummodointelligendum.Quod

ex
utroque unum est ; at illa ex qui-
intelligitur, fortassis
hus intelligitur, diversasunt :
tanquam si nomen Domini
ct auro et atramento scribatur ; illud est
pretiosius, illud
vilius
quod tamen in utroque significatur, idipsum est.
;

Et quamvisidem significaverit ex virga

Moy^i serpens^,
quod lapis Jacob^ melius tamen aliquid lapis Jacob ,
:

quam magorum^. Nam sicut unctio lapidis

scrpentes
Christum in carne, in
qua unctus estoleo exultationis prae
participibus suis^; ita virga Moysi conversain serpentem,
ipsum Christum factum obedientem usque ad mortem
crucis^. Unde ait « Sicut exaltavit Mojses
:
serpentem in
» eremo ,
sic
oportet exaltari FiHum hominis ,
ut omnis
»
qui credit in ipsum, non pereat , scd habeat vitam seter-
» nam^ : » sicut intuentes illum
serpcntem exakatum in
ercmo, serpentum morsibus nonperibant^. «Yetusenim
» homo nostcr confixus cst cruci cum illo , ut evacuare-
» tur corpus peccati^. » Per serpentem enim intelHgitur

mors, quae facta est a serpente in paradiso^^, modo lo-

cutionis pcr efticientem id quod efficitur dcmonstrante.

Ergo virga in serpentem , Christus in mortem : et ser-

pens rursus in virgam , Christus in resurrectionem totus

cum suo,
corpore est Ecclesia ^^,
quod in fine tem-
quod
poris erit, quem serpentis cauda significat, quam Mojses
tcnuitjUt rediretin virgam^^^ Serpentes autem magorum
*
Gen. xwiii, i8. — 2 Exod. iv, 3.
— 3 Gen. xxviir, 8. — Exod. vn,
la. — 5 Psii.
xLiv, 8.-6 Philip. ii, 8. — Joaa. iii, 14. — * Num. xxr,
'''

9.
—9 Rom. vr, 6. -- »0 Geu.
iii, 5.—
^i
Coloss. 1,24.—
*2
Expd. »v, 4.
282 S. AUGUSTINI EPISCOPI

tanquam mortui saeculi ,

nisi credentes in Christum tan-
^
qurm devorali in corpus ejus intraverint resurgere in ,

illo non Jacob ut dixi , melius ali-

poterunt. Lapis ergo ,

quid significavit quam serpentes magorum^; atenimfac-

tum magorum multo mirabilius. Verum haec itanon prae-
judicant rebus intelhgendis , tanquam si hominis nomen
scribatur auro et Dei atramento.
XXI. lllas etiam nubes et ignes quomodo fecerint vel

assumpserint AngeHadsignificandum quod annuntiabant,

etiamsi Dominus vel
Spirilus sanctus ilHs corporahbus
formis oslendebatur, quis novit hominum ? sicut infantes
non noverunt quod in ahari ponitur, et peracta pietatis
celebratione consumitur, unde vel
quomodo conficiatur,
unde in usum religionis assumatur. Et si nunquam dis-
cant experimento vel suo vel ,
ahorum el nunquam illam
speciem rerum videant, nisi intercelebrationes sacramen-
torum cum offertur et datur,
dicaturque ilhs auctoritate
gravissima , cujus corpus et sanguis sit nihil ahud cre-
,

dent, nisi omnino in ilLi specie Dominum ocuhs appa-

ruisse mortalium et de hitere tali percusso hquorem
, ,

ilJum omnino fluxisse^. Mihi autem omnino utileest ut ,

meminerim virium mearum fratresque meos admoneam ,

ut et ipsi meminerint suarum ne uUra quam tutum est ,

humana progrediatur infirmitas. Quemadmodum enim

haec faciant Angeh vel potius Deus quemadmodum haec
,

faciatper Angelos suos, et quantum fieri velit etiam per

Angelos malos, sive sinendo, sive jubendo, sive cogcndo,
ex occulfa sede ahissimi imperii sui, nec oculorum acie

penetrare , nec fiducia rationis cnucleare ,

nec provectu
mentis comprehendere valeo , ut tam certus hinc loquar
ad omuia quae roquiri de his rcbus possunt, quam si es-
sem Angelus, aut Propheta, aut Aposlolus , «Cogitatio-
»
Exod vii, 12. — 3 Gpd. xxvni, 18, — ^ Joan. xric, 3',,
 DE TRINITATE, IIB* III. 283
>5 nes enim mortalium timidceet incertae providentiae nos-
»
trae.Corpusenim quod corrumpitur, aggravat animam,
i) et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitan-
» tem. Lt difficile aeslimamus quae in terra sunt et quae
,

» in
perspectu sunt, invenimus cum labore ; quae in coe-
quis investigabit?» Sed quia sequitur et
» lis sunt autem ,

dicit : « Sensum autem tuum quis scit, nisi tu dederis sa-

»
pientiam , et miseris Spiritum sanctum tuum de altissi-
» mis^ » quae in ccebs sunt quidem, non investigamus,
:

quo rerum genere

et
corpora angclica secundum propriam
dignitatem eorum quaedam corporalis actio contine-
,
et
tur secundum nobis de al-
;
spiritum tamen Dei niissum
tissimis et
impartitam ejus gratiam mentibus nostris ,
audeo fiducialiter dicere, nec Ueum Patrem ^ nec Verbum
ejus, nec Spirilum ejus, quod Deus unusest, per id quod
est, atque idipsum est , ullo modo esse mutabilem ac ,

per hoc multo minus esse visibilem. Quoniam sunt quae-

dam quamvis mutabiha, non tamen visibiha, sicut nos-
trae cogitationes, et memoriae, et voluntates et omnis ,

incorporea creatura visibile autem

:
quidquam non est,
quod non sit mutabile. Quapropter substantia vel si ,

mehus dicitur, essentia Dei, ubi pro modulo nostro ex

quantulacumque particula intelHgimus Patrem etFilium
et
Spiritumsanctum, quandoquidem nullo modo muta-
bilis est, nullo modo potest ipsa per semetipsam
esse yi-

sibilis.

XXII. Proinde illa omnia quae Patribus visa sunt ,

cum Deus illis secundum suam dispcnsationem tempori-
bus congruam prcTscntaretur pcr creaturam facta esse
,

manifestum cst. Kt si nos lalet quomodo ea ministris An-

gehs fecerit, pcr Angclos tamcn essc facta, non ex nostro
sensu dicimus, ne cuiquam videamur plus sapere ,
sed
^
Sap, IX, 14-17.
284 8. ALGLSTira EPISCOVl

sapimus ad temperantiam^, sicut Deus nobis partilus est

mensuram fidei , et credimus, propter quod et loquimur.
Extat enim auctoritas divinarum Scripturarum unde ,

mens nostra deviare non debet ,

nec relicto solidamento
divini eloquii per suspicionum suarum abrupta pr£ecipi-
tari , ubi nec sensus
corporis regit , ncc perspicua ratio
veritatis elucet.
quippe scriptum est in Epis-
Apertissime
tola ad Hebrseos, cum dispensatio Novi Testamenti adis-
pensatione Yeteris Testamenli secundum congruentiam
saeculorum ac temporum distingueretur, non tantum illa
visibilia ,
sed ipsum etiam scrmonem per Angelos factum.
Sic enim dicit : Ad quem autem Angeloruui dixit ali-
«

»
quando : Sede ad dexteram meam quo usque ponam ,

» inimicos tuos scabellum pedum tuorum ? INonne omnes

» sunt ministri ad ministrationem missi , prop-
spiritus ,

» ter eos
qui futuri sunt haereditate possidere salutem^?»
Hinc ostendit illa omnia non solum per Angelos flicta ,
sed etiam propter nos facta , id est , propter populum
Dei, cui promittitur haereditas vitae aeternae. Sicut ad Co-
rinthios etiam
scriptum est : « Omnia hsec in figura con-

scripta sunt autem

» tingebant ilHs; ad corrcptionem
» nostram, fmis saeculorum obvenit^. » Deinde
inquos
quia tunc per Angelos, nunc autem per liHum scrmo
factus est, consequenter apcrteque demonstrans (cProp- :

attendere nos ea
inquit, abundantius oportet
» terea ,

» audivimus ne forte defluamus si enim :

quae , qui per
»
Angelos dictus est ,
sermo factus est firmus et omnis ,

praevaricatio et inobedientia justam accepit merccdis

»
» retributionem , quomodo
nos elTugiemus tantam ncgh-
» gentes salutem^?» Et
quasi quoereres quam salutem, ut
ostenderetse de NovoTcstamentojam dicerc, id cst, scr-

monequi non per Angelos ,

scd pcr Dominum factus cst:
*
Rom. XII, 3.-2 iiei^r. j^ x3, _3 i (jor. x, i:. —^ IJebr. ii, i.
 DE TRINITATE, LIB. III. ^85
« Quae cuminitium accepisset, inquit ,
ut enarraretur
per
» Dominum , ab iis qui audierunt in nos confirmata est ,

» contestante Deo signis et portentis ,

et variis virtutibus,

» et
Spiritus sancti
divisionibus secundum suam volunta-
» tem. »

XXIII. Sed ait aliquis cur ergo scriptum est « Dixit ,

:

» Dominus ad Moysen » et non potius Dixit Angelus ad

: :

Moysen? Quia cum verba judicis praeco pronuntiat, non

scribitur in gestis : lile
praeco dixit ; sed : Ille judex : sic

etiam loquente Propheta sancto Propheta ,

etsi dicamus ,

dixit ,
nihil ahud quam Dominum dixisse intelligi vohi-
mus. Et si dicamus Dominus dixit Prophetam non sub-
, ,

trahimus ,
sed quis per eum dixerit adraonemus. Et illa

quidem Scriptura saepe aperit Angelum ,

esse Dominum
quo loquente identidem dicitur, Dominus dixit, sicut

jam demonstravimus. Sed propter eos , qui cum Scrip-

tura ilhc Angelum nominat ipsum per se ipsum Fihum ,

Dei volunt intehigi, quia propter annuntiationem paternse

ac suae voluntatis a Propheta dictus est Angelus propte- :

rea volui ex hac Epistola manifestius testimonium dare ,

ubi non dictum « Per
est, per Angelum ; sed Angelos. » ,

XXIV. INam et Stephanus in Actibus Apostolorum eo

more narrat haec quo etiam ,
in libris veteribus conscripla
sunt : « Yiri f ratres et patres ,
audite , inquit : Deus glo-
» riae
apparuit Abrahse patri nostro , cum esset in Meso-
» »
potamia^. Ne quis autem arbitraretur tunc Deum
se ipso cst , cujusquam ocuhs ap-
gloriae , per id quod in
in consequentibus dicit , quod Moysi
paruissemortahum,
Angelus apparuerit. «
Fugit, inquit, Mojses in verbo
» isto
,
et factus est inquihnus in terra Madiam , ubi ge-

»nuitfihos duos^. Et completis ihic quadraginta annis

»
apparuit illi in deserto montis Sina Angelus Domini in
*
Act. vir, 2, et Ojn. xii, r. — ^ Kxod. ir, i5.
286 S. AUGUSTINI EPISCOPI
» flamma ignis in rubo. Mojses aiUem vitlens , mirabatur
» \isum^. Qui cum accecitret considerare, fiicta est vox
» Domini dicens Ego sum Deus patrum tuorum Deus
; ,

» Abraham, et Deus Isaac, et Deus Jacob. Tremefactus

» autem
Mojses non audebat considerare. Dixitque illi
,

» Dominus Solve calceamentum pedum tuorum etc. »

:
,

Hic certe et Angelum et Dominura dicit, eumdemque

Deum Abraham ,
et Deum Isaac ,
et Deum Jacob ,
sicut
in Genesi scriptum est.
XXV. x\n forte quisquam dicturus est, quod Mojsi
per Angelum apparuit Dominus, Abrahae vero per se ip-
? A t hoc a
psum Stephano non quseramus ipsum Hbrum :

unde Stephanus ista narravit, interrogemus. INumquid

cnim quia scriptum est « Et dixit Dominus Deus ad :

» Abraham^ » et : Et visus est Dominus : c<

paulo post
» Deus Abrahae^ ista non
per Angelos facta
» :
propterea
sunt? Cum aho loco similiter dicat « Visus est autem ei :

» Deus ad ihcem Mambre, sedenli ad ostium tabernacuh

» sui meridie'^ » et tamen « Pves- :
consequenter adjungat
:

piciens autem ocuhs suis vidit, et ecce tres viri stabant

»
»
super eum » de quibus jam diximus. Quomodo enim
;

poterunt isli, qui vel a verbis ad intellectum nolunt as-

surgere, velfaciiese ab intellectu in verba prascipitant,

quomodo poterunt exphcare visum esse Deum in viris
tribus ,
nisi eos, sicutetiam consequentia docent, Angelos
fuisse fateantur? An quia non dictum est :
Angehis ei lo-
cutus est vel apparuit; propterea dicere audebunt,
Mojsiquidetn illam visionem ac vocem per Angelum fac-
tam, quia*ita scriptum est^ Abrahee autem quia com- ,

memoratio Angeh non est facta , per substantiam suam

Deum apparuisse atque sonuisse? Quid quod nec apud
Abraham de Angelo tacitum est? JNam ita legitur, cuni
» Exod. tii, 3,
-~ ^
Gen, xir, i.
— 3 Id.
xvii, i.
— * Id.
xvnr, r.
 DE TRINITATR, UB. III.
287
immolandus filius ejus praeciperetur : a Et factum est
»
post haec verha , tentavit Deus Abraliam, et dixit ad
» eum :
Abraham, Abraham. Etille dixit Ecce :
ego. Et
))dixitei :
Accipe fiHum tuum dilectum quem , dihgis,
» Isaac, et vade in terram excelsam, et offer eum ibi in
» holocaustum super unum montium quem tibi dixero. »

Certe hic Daus, non Angelus, commemoratus est :

paulo
post vero ita se habet Scriptura : « Eixtendens autem
» Abraham manum suam sumpsit gladium occidere fi- , ,

» lium suum et vocavit eum Angelus Domini de coelo,

:

» et dixit ei Abraham Abraham. Et dixit Ecce ego,

:
,
:

» Et dixit : iNe injicias manum tuam

super puerum ne- ,

»
que facias eiquidquam^. » Quid ad hoc respondetur?
an dicturisunt Deum jussisse ut occideretur Isaac, et An-
gelum prohibuisse ;
porro ipsum patrem adversum Dei
praeceptum, qui jusserat ut occideret , obtemperasse An-
gelo ut parceret? Ridendus et abjiciendus hic sensus est.
Sed ncque huic tam crasso et abjecto ullum locum Scrip-
tura esse permitlit, continuo subjungens : « Nunc enim
» cognovi
quia times Deum tu , et non pepercisti fiho tuo
» dilecto
propter me.
» Quid est ,
«
Propter me ;
» nisi

propter eum qui occidi jusserat? Idem igitur Deus

Abrahse qui Angelus an potius per Angelum Deus? Ac-
,

cipe sequentia : certe jam hic Angelus manifestissime ex-

pressus est ; attende tamen quid contexatur
« :
Respiciens
» Abraham ocuhs suis vidit ,
et ecce aries unus tenebatur
» in arbore sabech cornibus et abiit Abraham et ac-
, ,

»
cepit arietem ,
eum holocaustum pro Isaac
et obtuht
» fiho suo. Et cognominavit Abraham nomen loci iUius,
» Dominus quod in monte Domi-
vidit, ut dicant hodie
» nus visus cst : » sicut
quod dixit Deus per
paulo ante
Angelum : «Nunc enim cognovi quia times Dcum ; » non
*
Gen. XXIX, i-xo.
988 S. AUGUSTINI EPISCOPI

quia tunc Deus cognovisse intelligendus est, sed egisse

ut per Deum ipse Abraliam cognosceret
quantas haberet
vires cordis ad obediendum Deo usque ad immolationem
unici filii : illo modo
loculionis quo significatur per efTi-
cientem id quod efficitur, sicut dicitur frigus pigrum,

quod pigros facit ; ut ideo cognovisse diceretur , quia ip-

sum Abraham cognoscere fecerat, quem poterat latere
fidei suse firmitas nisi tali
experimento probaretur. Ita
,

et hiccognominavit Abraham nomen loci ilHus « Do- :

» minus vidit : » id est ,

quod videri se fecit. ^'am conti-
nuo secutus ait : « Ut dicant hodie quod in monte Domi-
» nus visus est. » Ecce idem Angelus Dominus dicitur :

quare quia per Angelum Dominus ? Jamyero in

,
nisi eo

quod sequitur prophetice omnino loquitur Angelus

, ,
et

prorsus aperit quod per Angclum Deus loquatur. Et vo-

«

»cavit, inquit, Angelus Domini Abraham iterum de

»coelo, dicens Per me juravi, dicit Dominus, pro eo
:

»
quod fecisti hoc verbum et non pepercisti fiHo tuo di-
» lecto
propter me ,
etc^. » Hasc certe verba ut dicat ille

per quem loquitur Dominus

: « Haec dicit Dominus ,
»

etiam Prophetae solent habere. An Fihus Dei de Patre

ait : « Dicit Dominus ,
» et
ipse est ille Angelus Patris ?

Quid ergo nonne respiciunt quomodo

,
de ilhs tribus viris

urgeantur qui visi sunt Abrahae

, ,
cum praedictum esset :

ftYisus est ei Dominus^. An quia viri dicti sunt, non /^

erant Angeh? Danielem legant dicentem « Eccevir Ga- :

» briel ^. »

XXVI. Sed quid ultra difFerimus ora eorum evidentis-

simo atque gravissimo aho documento oppilare ubi non ,

Angelus singulariter, nec viri plurahter sed omnino An- ,

per quos sermo non quihbet factus ,

dicuntur sed
geli ,

1
Gcn xxir i5. — 2 id_
xvm, i. — 3
Dau, ix, a r.
 DE TRINITATE, LIB. III.
289
lex ipsa data manifestissime ostenditur , quam certe nul-
lus ficlelium duLitat dedisse Moysi Deum ad subjugandum
populum Israel, sed tamen per Angelos datam. Ita Ste-
phanus loquitur : « Dura cervice , inquit , et non cir-
» cumcisi corde et auribus, vos semper Spiritui sancto res-
» titistis ,
sicut et patres vestri: Quem Prophetarum non
» persecuti sunt patres vestri ? Et occiderunt eos
qui prae-
» nuntiabant de adventu Justi , cujus nunc vos
prodito-
» res et interfectores fuistis qui accepistis legem in edictis
,

»Angelorum, nec custodistis^? » hoc evidentius , ^id

quid tanta auctoritate robustius ?In edictis quidem An-
gelorum lex illi
populo data est : sed Domini Jesu Christi

per eam disponebatur et praenuntiabatur adventus; et

ipse tanquam Verbum Dei miro
et ineffabih modo erat in

Angehs , in edictis lex ipsa dabatur. Unde dicit

quorum
in Evangelio : « Si crederetis
Mojsi , crederetis et mihi ,
» de me enim ille
scripsit^.
» Per Angelos ergo tunc Do-
minus loquebatur , per Angelos Fihus Dei , mediator Dei
et hominum futurus ex semine Abrahae suum
disponebat
adventum ^ ut inveniret a quibus reciperetur confiten-
, ,

tes se reos,
quos lex non impleta fecerat transgressores.
Unde et Apostolus ad Galatas dicit « Quid ergo lex? :

»
Transgressionis gratia posita est donec veniret semen ,

» cui
promissum est, dispositum per Angelosin manu me-
» diatoris^ » hoc est,
dispositum per Angelos in manu
:

sua. Non enim natus est per conditionem sed per

potes- ,

tatem. Quod autem non ahquem ex Angehs dicit media-

torem sed ipsum Dominum Jesum Christum, in quan-
,

tum homo fieri dignatus est habes aho loco « Unus , ,

:

»
inquit Deus, et unus mediator Dei et hominum homo
, ,

» Christus Jesus^. » Hinc illud Pascha in interfectione

1
Act. vii, 5r. — 2 joan. v, 46. — ^ x
Tim. 11, 5, — "*Galat.
iii, 19.
5 I 5.
Tim.u, *

CXXXVII. IQ
290 S. AUGUSTINI EPISCOPI

agni^ : omnia quae de Christo venturo in carnJ

liinc illa
sed et resurrecturo in
lege figurantur,
atque passuro ,

quae data estinedictis Angelorum, in

quibus Angelis erat
Pater , et Filius , et Spiritus sanctus ^ ; et ali-
utique et
quando Pater, aliquando Filius, aliquando Spiritus sanc-
tus^, aliquando sine uUa distlnctione personae Deus per
illos figurabatur, etsi visibilibus et sensibilibus formis

apparens per creaturam tamen suam , non per substan-

,

tiam , cui videndae corda mundanlur per haec omnia quse

oculis videntur, et auribus audiuntur.
XXVII. Sed jam satis , quantum existimo , pro captu
nostro disputatum et demonstratum est , quod in hoc hbro

susceperamus ostendere ; constititque et probabilitate ra-

tionisquantum homo vel potius quantum ego potui et ,

quantum de Scripturis sanctis divina

firmitate auctoritatis

eloquia patuerunt quod antiquis patribus nostris ante

,

incarnationem Salvatoris cum Deus apparere dicebatur,

,

voces ac species corporales per Angelos factas sunt ;

illae

sive ipsis loquentibus vel agentibus aliquid ex persona

Dei , sicut etiam Prophetas solere ostendimus ; sive assu-
mentibus ex creatura quod ipsi non essent , ubi Deus figu-
rate demonstraretur hominibus , quod genus significatio-
num nec Prophetas omisisse, mukis exemphs docet
Scriptura. Supercst igitur jam ut videamus, cum et nato

per virginem
Domino , corporah et
specie sicut columba
descendente Spiritu sancto'^, visisque igneis hnguis so-
nitu facto de coeio die Pentecostes post ascensionem Do-
mini^,-non ipsum Dei Verbum per substantiam suam
qua Palri aequale atque coaeternum est nec Spiritus Pa- ,

tris et Fihi per suam substanliam qua et ipse utrisque

coaeternus est, scd utique creatura quae illis
aequalis atque
i Exod. xn, 5.-2 Act. vi, 5a. —3 Galat. m, i^.
— 4 Matth. m, 16,
^ i Act. II, 3.
 DK TRINITATE, LIB. III.
2gi
modis formari et existere potuit corporeis atque mortali-
Lus sensibus apparuerit quid inter illas demonstrationes
.

ethas proprietates Filii Dei et Spiritus sancti , quamvis

per creaturam visibilem factas , intersit : quod ab alio
volumine commodius ordiemur.

19«
292 S. AUGUSTINI EPISCOPI

LIBER IV.

Explicat adquid mtssus sit Filius Dei: Cliristo videlicet

pro peccatoribus moriente persuadendum nobis fuisse
inprimis et quantum nos dilexerit Deus, et quales di-
lexerit, Opportune etiam utad contemplandum Deum
etcohcerendum Deo mundaremur, Verbum in carne
Ipsiusmorte unaetsimpiici duplicem nostram
venisse,
solutam esse; ubi edisserit quemadmodum simplum
Salvatoris noslri dupio nostro concinat ad saiutem, et
de perfectione numeri senarii, in quem numerum ipsa
simpli ad dupium ratio deducltur , fusius agit. Docet
coiligi omnes ex muitis
in unum per unum mediato-
rem Christum, pcr quem solum vera fit animce
vitoi

purgatio. Cceterum Fiiium Dei^ quanquam missione

minor propter formam servi quam suscepit,
factus sit
non tamen ideo minorem Patre secundam formam Dei
quiaab ipso missus est :
eamdemque de Spiritus sancti
missione rationem esse demonstrat.

I. SciENTiAM terrestrium coelestiumque rerum magni

aestimare solet genus humanum : in quoprofecto meliores
sunt qui huic scientiae praeponunt nosse semetipsos ; lau-

dabiliorque est animus, cui nota est vel infirmitas sua,

quam qui ea non respecta, vias siderum scrutalur etiam
cogniturus, aut qui jam cognilas tenet, ignorans ipse qua
ingredialur ad salutem ac firmitatem suam. Qui verojam
evigilavit in Deum, Spiritus sancti calore excitatus, aique
in ejus amore coram se viluit, ad eumque intrare voJens
nec valens, eoque sibilucente attendit inse, mvenitque se,
suamque aegritudinem illius munditiae contemperari non
 DE TRINITATE, LIB. IV.
298
posse' cognovit ; flere dulce habet, eumque deprecari, ut
etiam atqueetiam misereatur, donec exuat totam miseriam,

etprecari cum
fiducia, jam accepto gratuito pignore sa-
lutis, per ejus unicum Salvatorem hominis et illuminato-
rem hunc ita agentem et dolentem scientia non inflat ,
:

^
quia charitas aedificat praeposuit enim scientiam scien-
:

tiae, scire infirmitatem suam, magis quam scire

praeposuit
mundi moenia, fundamenta terrarum, et fastigia coelo-
^
rum : et hanc apponendo scientiam, apposuit dolorem;
dolorem peregrinationis suae ex desiderio patriae suae, et
conditoris ejus beati Dei sui. In hoc genere hominum ,
infamiha Christi tui, Domine Deus meus, si inter paupe-
res tuos gemo, da mihi de pane tuo respondere homi-

nibus, qui non esuriunt et sitiunt justitiam, sed satiati

sunt et abundant ^. Satiavitautemillosphantasmaeorum,
non veritas tua, quam repellendo resihunt, etinsuamva-
nitatem cadunt. Ego certe sentio quam muha figmenta

pariat cor humanum : et quid est cor meum, nisi cor

humanum ? Sed hoc oro Deum cordis mei, ut nihil ex eis
figmentis pro sohdo vero eructem inhas htteras, sed inde
veniat in easquidquid per me venire potuerit, unde mihi,

quamvis projectoa facie oculorum suorum ^, et de longin-

quo redire conanti,
perviamquamstravithumanitate di-
vinitas Unigeniti sui, aura veritatis ejus
aspergitur. Quam
in tantum hcet mutabihs haurio, in
quantum in ea nihil
mutabile video, nec locis et
temporibus ,
sicut corpora ;

necsohs temporibus et
quasi locis, sicut spirituum nos-
trorum cogitationes ; nec sohs temporibus , et nuUa vel
imagine locorum, sicutquaedam nostrarum mentium ra-
tiocinationes. Omnino enim Dei essentia,
quaest, nihil
mutabile habet, nec in aeternitate , nec in veritate, nec ia
voluntate :
quia aeterna ibi est veritas ,
aeterna charitas,
^
I Cor. vui, I. — 2
Eccli, i, i8. —3 MaUh. v, 6. — < Psal. xxx, a3.
 294 ^' ACGUSTINI EPISCOPI
et \ era ibi est charitas , vera aeternitas ; et cliara ibi est

aeternitas, chara veritas.

Sed quoniam exulavimus ab incommutabili gau-

II.

dio, nec tamen inde praecisi atque abrupti sumus, ut non

etiam in istis mutabilibus et temporalibus aeternitatem ,
veritatem, beatitudinem quaereremus : (nec morienim,
nec nec perturbari volumus: ) missa sunt nobis divi-
falli,

nitus visa congrua peregrinationi nostrae, quibus admo-

neremur, nonhic esse quod quaerimus, sed illuc ab ista esse
redeundum, unde nisi penderemus , hic ea non quaerere-
mus. Acprimum nobispersuadendumfuit, quantum nos
diligeret Deus ne desperatione non auderemus erigi in
,

eum. Quales autem dilexerit ostendi oportebat, ne tan-

quam de meritis nostris superbientes, magis ab eoresilire-
mus et in nostra fortitudine magis deficeremus ac per :

hoc egit nobiscum

ut per ejus fortitudinem potius pro-
,

ficeremus, atque ita in infirmitate humihtatis perfice-

retur virtus charitatis. Hoc siguificat in Psalmo , ubi
ait : « Pluviam voluntariam segregans Deus haereditati

perfecisti eam ^. Pluviam

» tuae, et infirmata est, tu vero

quippe voluntariam nonnisi gratiam vult intelhgi, non

meritis redditam, sed gratis datam, unde et gratia nomi-
natur : dedit enim eam, non quia digni eramus, sed quia
voluit. Hoc
cognoscentes, non fidentes in nobis erimus,
ethocestinfirmari. Ipse vero perficitnos, quietiamPaulo

apostolo dixit : « Suificit tibi

gratia mea, nam virlus in
» infirmitate
perficitur ^. » Persuadendum ergo erat ho-
mini quantum nos dilexerit Deus, et quales dilexerit quan- :

tum, ne despcraremus; quales, ne superbiremus. Hunc

locum Apostolus pernecessarium sic expHcat: « Commen-
>j
datautem, inquit, suam charitatem Deusinnobis^quo-
» niam cum adhuc
peccatores essemus, Christus pro no-
»
Pial. liXvii, ro. — '^
« Cor. xri, 9,
 DE TRINITATE, LIB. IV. QgS
» bis mortuusest, multo magis justificati nunc in sanguine
» salvi erimus ab ira per ipsum. Si enim cum
ipsius,
» inimici essemus reconciliati sumus Deo per mortem Filii
» ejus, multo magis reconciliati salvi erimus in vitaip-
» sius^. »Ilem alioloco: « Quidergo, inquit, dicemusad
» haec? Si Deus
pro nobis, quis contra nos? Qui proprio
» Filionon pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit il-
» lumquomodo non et cum illo nobis omnia dona-
,

» vit^?» Quod autem factum nobis annuntiatur, hoc

futurum ostendebatur et antiquis justis ut per eamdem ,

fidem etiam ipsi

humiliati infirmarentur, et infirmati

perficerentur.
111. Quia igitur unum Verbum Dei est, per quod facta
sunt omnia, quod est incommutabihs veritas, ibi princi-

paliter atque
incommutabihter sunt omnia simul , non
solum quee nunc sunt in hac universa creatura, verum-
etiam quae fuerunt et quae futura sunt. Ibi autem nec fue-
runt, nec futura sunt 3 sed tantummodo sunt , et omnia
vita sunt, etomnia unum sunt, et magis unum est et una
enim omnia per ipsum facta sunt, ut quidquid
vita est. Sic
factum est in his, in illo vita sit, et facta non sit quia :

in principio non factum est Verbum, sed erat Verbum

apud Deum, et Deus erat Verbum, et omnia per ipsum

^
facta sunt : nec
per ipsum omnia facta essent, nisi ip-
sumesset anteomnia, factumque non esset. In iis autem
quoe per ipsum facta sunt, etiam corpus quod vita non
est, per ipsum non fieret ,
nisi in illo
antequam fieret vita

Quod enim factum est, jam inillo vita erat, etnon

esset.

quahscumquevita nam et anima vitaest corporis, sedet

:

haec facta est, quia mutabihs est ; et per quid facta est ,
nisi
per Dei Verbuni incommutabile ? « Omnia enim per
»
ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihiL » Quod
,

*
Rom. V, 8-10.
— 2 i(j, ^ii,^ 3i^ —,3 joan. i, i.
29^ »• AUGUSTINI EPISCOPI

ergo c( Factum est, » jam « In illo vita erat, »

etnonqua-
liscumque vita : sed « Yita erat
lux utique iuxhominum : »

rationalium menlium, per quashomines a pecoribus dif-

ferunt , et ideo sunt liomines. Non ergo lux corporea,

quae lux est carnium , sive de coelo fulgeat sive terrenis

ignibus accendatur, nec humanarum tantum carnium,
sed etiam belluinarum et usque ad minutissimos quosque
vermiculos. Omnia enim hoec vident istam lucem : at illa
vita lux hominum erat ; nec longe posita ab unoquoque
nostrum : in illa enim vivimus et movemur et sumus^.

lY. Sed «Lux in tenebris lucet, et tenebrae eam non

»
comprehenderunt ^. » Tenebraeautem sunt stultaemcn-
teshominum, prava cupiditate atque intidehtate csecatae.
Has ut curaret atque sanaret Yerbum per quod facta ,

sunt omnia caro factum est et habitavit in nobis. Illumi-

natio quippe nostra participatio Yerbiest, ilHus scihcet
vitae quse lux est hominum. Huic autem
participationi
et minus idonei eramus,
prorsus inhabiles, propter im-
munditiam peccatorum. Mundandi ergo eramus. Porro
iniquorum et superborum una mundatio est sanguis justi,
et humihtas Dei ut ad contemplandum Deum quod na-
:

tura non sumus, per eum mundaremur factum quodna-

tura sumus, etquod peccato non sumus. Deus enim natura
nonsumus hominesnatura sumus,justipeccato nonsu-
:

mus. Deusitaque factus homo justus, intercessit Deo pro

homine peccatore. Non enim congruitpeccator justo, sed
congruit homini homo. Adjungens ergo nobis similitudi-
dinem humanitatis suse, abstuUt dissimihtudinem iniqui-
tatis nostrae, et factus fecit
particeps mortahtatisnostrae,
nos participes divinitatis suae. Merito quippe mors pec-
catoris veniens ex damnationis necessitate , soluta est per
inortem justi venientem ex misericordiae voluntate ,
dum
1 jLct. XVII, 27, — ' Joan. x, 5.
 t>E TRINITATE, LIB. 297IV.

simplum ejus congruit duplo nostro. Haec enim congruen-

tia, sive convenientia vel concinentia, vel consonantia,
vel siquicl dicitur, quod unumestad duo, in
commodius
omni compaginatione, vel si melius dicitur, coaptatione
creaturae, valet plurimum. Hanc enim coaptationem, si-
cut mihi nunc occurrit, dicere volui , quam Graeci
a^o-
/jLovtav vocant. Neque nunc locutus est,
ut ostendam

quantum valeat consonantia simpli ad duplum, quae

maxima in noLis reperitur, et sic nobis insita naturali-
ter :
(a quo utique, nisi ab eo qui nos creavit?) ut nec
imperiti possint eam non sentire, sive ipsi cantantes, sive
alios audientes :
perbanc quippe voces acutiores gravio-
resque concordant ita ut quisquis ab ea dissonuerit, non
scientiam, cujus expertes sunt plurimi, sed ipsum sensum
auditus nostri vebementer offendat. Sed boc ut demon-
stretur, longo sermone opus est :|ipsis autem auriaus exhi-

beripotest ab eo qui novit in regulari monochordo.

V. Verum quod instat in praesentiaquantum donat
,

Deus, edisserendum est, quemadmodum simplum Domini

et Salvatoris nostri Jesu Christi duplo nostro congruat ,
et
quodam modo concinat#d salutem. Nos certe, quod
nemo Cbristianus ambigit , et anima et
corpore mortui
sumus , anima propter peccatum corpore propter poe-
,

nam peccati , ac per hoc et corpore propter peccatum.

Utrique autem rei nostrae, id est, et animae et corpori ,
medicina et resurrectione
opus erat , ut in mehus renova-
retur quod erat in deterius commutatum. Mors autem
animae impietas est , et mors corporis corruptibilitas, per

quam fit et animae a corpore abscessus. Sicut enim anima

Deo deserente, sic corpus anima deserente moritur : unde
illa fit hoc exanime. Resuscitatur enim anima
insipiens ,

per poenitentiam, et in corpore adhuc mortali renovatio

vitse inchoatur a fide,
qua creditur in eumquijustificat
 2g8 S. AUGUSTINI EPISCOPI

impium *, tonisque moribus augetur et roLoratur de die

in cliem^, cum magisquerenovatur interior homo. Corpus
vero tanquam homo exterior, quanto est haec vita diutur-
nior, tanto magis magisque corrumpitur, vel aetate , vel
morbo, vel variis afflictionibus, donec veniatad ultimam^,
quae ab omnibus mors vocatur. Ejus autem resurrectio
difFertur infmem; cum et ipsa justificatio nostra perfi-
cietur inefFabiliter.Tuncenim similes eierimus , quoniam
videbimus eum sicuti est^. Nunc vero quandiu
corpus
quod corrumpitur aggravat animam^, et vita humana
super terram tota tentatio est^, non justificabitur in cons-
pectu ejus omnis vivens ^, non in comparatione justitiae
qua aequabimur Angehs, et gloriae quae revelabitur in no-
bis. Demorte autem animae a mortecorpoiis distinguenda,

quid plura documenta commemorem , cum Dominus in

una sententia Evangelica utramque mortem cuivis facile
discernendam posuerit ubi ait « Sine mortuos sepelire
,
:

» mortuos suos^. »
Sepeliendum quippe corpus mortuum
erat sepultores autem ejus per infidelitatis impietatem in
:

anima mortuos intelligi voluit, quales excitantur cum

dicitur : «
Surge qui dormisy et exurge a mortuis ,
et il-
» luminabit te Christus ^. » Detestatur autem quamdam
mortem Apostolus, dicens de vidua :
«Quae autem in de-
» hciis agit, vivens mortua est^^. » Anima igitur jam pia,
quae fuit
impia , propter morte
justitiam fidei dicitur ex
revixisse atquc vivere.
Corpus autem non tantum moritu-
rum propter animse abscessum qui futurus est sed prop- ,

ter tantam infirmitatem carnis et sanguinis

quodam in ,

loco in Scripturis etiam mortuum dicitur, loquente Apos-

tolo :
«Corpus quidem, inquit ,
mortuum est
propter
*
Rom, iv, 5.
— 2 2 Cor.
iv, i6.
— 3
Subaud, afflictionem. — •*
i Joan.
m, a. — 5
3ap. xx, i5. — * Job.
vii, i.
— '
Psal. cxiiii, a. — 8 Matlh,
VIII, aa. — 9
Ephe«. v, i4. —W , X\m, v, 6.
 DE TRINITATE, IIB. IV. 299
»
peccatum , spiritus
autem vita est
propter justitiam^. »
H^ec vita ex fide facta est ; quoniam « Justus ex fide vivit^. »
Sed quid sequitur ? « Si autem Spiritus ejus qui susci- ,

Jesum a mortuis , habitat in vobis qui suscitavit

» tavit ,

» Christum Jesum a mortuis, vivificabit et mortalia cor-

pora vestra per inhabitantem Spiritumejus

» in vobis^.»
VI. Huic ergo duplae morti nostrae Salvator noster

impendit ^implam suam et ad faciendam utramque re- ,

suscitationem noslram in sacramento et exemplo preepo-

,

suit ct proposuit unam suam. Neque enim fuit peccator

aut impius , ut ei tanquam spiiitu mortuo in interiore
homine renovari opus esset , et tanquam resipiscendo ad
vitam justitiae revocari : sed indutus carne mortah, et
sola moriens ,
sola resurgens ,
ea sola nobis ad utrumque
concinuit ,
cum in ea fieret interioris hominis sacramen-

tum, exterioris exemplum. Interioris enim hominis nostri

sacramento dataestilla vox, pertinens ad mortem animae
nostrae significandam, non soluminPsalmo, verumetiam
in cruce : «Deus meus, Deus meus, ut quid me dereli-
^
»
quisti Cui voci congruit Apostolus dicens : «Scien-
? »

» tes
quia vetus homo noster simul crucifixus est , ut eva-
» cuetur
corpus peccati , ut uUra non serviamus pec-
» cato^. » Crucifixio
quippe interioris hominis poeniten-
tiae dolores intelliguntur, et coniinentiaequidam salubris
cruciatu , per quam mortem mors impietatis perimitur ,
in qua nos rehquitDeus. Et ideo per talem crucem eva-
cuatur corpus peccati , ut jam non exhibeamus membra
nostra arma et interior homo si
iniquitatis peccato^, quia
utique renovatur de die in diem ^, profecto vetus est ante-

quam renovetur. Intus namque agitur quod idem Apos-

1 Rotn. \iir, 10.
— U. i, i-j^et Habac. 11, 4.
"^ — ^ Rom. vnt, it. —
* Psal.
xxt, t, et MaUh. xxvii, 46. —
5 Rom.
vi, 6. — ^ Ibid. i3. —
' 2
Cor. IV, i6.
300 S, AUGUSTINI EPISCOPI
tolus dlcit: «Exuite vos veteremlioniinem,etinduiteno-
» vum^. »
Quod ita
conscquenter exponit : «
Quapropter
»deponenles mendacium, loquiniini veritatem. » Ubi au-
tem deponitur mendacium , nisi intus, ut inhabitet in
monte sancto Dei qui loquitur veritatem in corde suo ^ ?
Resurrectio vero corporis Domini ad sacramentum inte-
rioris resurrectionis nostrae
pertinere ostenditur, ubi post-

quam resurrexit, ait mulieri: «jNoli me tangere,

nondum
»enim ascendi ad Patrem meum ^. »Cuimjsterio congruit^
Apostolus dicens « Si autem consurrexistis cum Christo,
:

»
quae sursum sunt quaerite, ubi Christus est ad dexteram
» Dei sedens,
quae sursum sunt sapite ^' » Hoc est enim
Christum non tangere, nisi cum ascenderit adPatrem,
non de Christo sapere carnahter. Jamvero ad exemplum
mortis exterioris hominis nostri Dominicse carnis mors

pertinet quia per talem passionem maxime hortatus est

,

servossuos, utnontimeant eos qui corpus occidunt, ani-

mam autem non possunt occidere ^. Propter quod dicit
« Ut
Apostolus suppleam quae desunt pressurarum
:

» Christi in carne mea ^. » Et ad exemplum resurrecrio-

nis exterioris hominis nostri pertinere invenitur resurrec-
«
tio
corporis Domini, quia Discipuhs ait : Palpate et
» videte,
quia spiritus carnem et ossa non habet, sicut me
» videtis habere ^. » Et unus ex
Discipuhs etiam cica-
trices ejus contrectans, exclamavit dicens « Dominus :

» meus Deus meus ^. » Et cum ilhus carnis tota inte-

et

gritas appareret, demonstratum est in ea quod suos ex-

hortans dixerat «
Capillus capitis vestri
: non peribit ^. »
Unde enim primo « Noh me tangere, nondum enim as-
:

» cendi ad Patrem meum ^^ : » et unde autcquam ascendat

*
Ephes. IV, 23. — 2 psal.
xiv, i.
— 3 Joan. xx, 17. —
^ Coloss.
nr, i.
— 5Malth. X, 28. — 6 Coloss.
i, 24. — 7 luc. xxiv, 39.— » Joan. xx, 28.
— ^Luc, XXI, 18, — iojoan. xx, 17.
 IV. 3oi
ad Patrem aDiscipulis tangitur, nisi quia illic insinuabatur
interioris hominis sacramentum, hic praebebatur exterio-
ris
exemplum? An forte quisquam ita est absurdus atque
aversus a vero ut audeat dicere a viris eum tactum ante-
quam ascenderet, a mulieribus autem cum ascendisset ?
Propter hoc exemplum futurae nostrae resurrectionis in
corpore, quod praecessit in Domino , dicit Apostolus :
« Initium Ghristus, deinde
qui sunt Ghristi ^. » De cor-
poris enim resurrectione illo loco agebatur, propter quam
etiam dicit «
Transfiguravit corpus humihtatis nostrae
:

» conforme corpori gloriae suae ^. » Una ergo mors nostri

Salvatoris duabus mortibus nostris saluti fuit. Et una ejus
resurrectio duas nobis resurrectiones praestitit, cum cor-

pus ejus in utraque re, id est, et in morte et in resurrec-

tione, et sacramento interiorishominis nostri, etexemplo
exterioris ,
medicinah quadam convenientia ministra-
tum est.

Yll. Haec autem ratio simpli ad duplum oritur qui-

dem numero unum quippe ad duo, tria sunt
a ternario ; :

sed hoc totum quod dixi ad senarium pervenit unum

, ;

enim et duo et triasex fiu^t. Qui numerus propterea per-

fectus dicitur quia partibus suis completur habet enim :

illas tres,sextam, tertiam dimidiam; nec ulla par alia,

quae pici possit quota sit, invenitur in eo. Sexta ergo ejus
unum duo, dimidia tria. Unum autcm et duo
est, tertia
et tria consummant eumdem senarium. Gujus perfectio-
nem nobis sancta Scriptura commcndat, in eo maxime

quod Deus sex diebus perfecit opera sua, et sexto diefactus

est bomo ad imaginem Dei ^. Et sexta a;tate generis hu-

mani, Filius Dei vcnit, etfactus est Pilius homiuis, utnos

reformaret ad imaginem Dei. Ea quippenunc aetas.agitur,
sive milleni anni singulis distribuantur setatibus, sive in
2
Philip. xn, ax.
— 3
Qen. i, 27.
302 8. AU^tJSTINI EPISCOPI*
memoraLiles atque insignes quasi articu-
divinis Litteris
los
temporum vestigemus ut prima aetas inveniatur ab
,

Adam usque ad ]Noe, inde secunda usque ad Abraham :

et deinceps sicut Matthaeus Evangelista distinxit, ab Ab
raham usque ad David a David usque ad transmigratio-
,

nem inBabyloniam, atqueindeusque ad Yirginispartum.

Quae tres aetates conjunctae illis duabus, quinque faciunt.
Proinde sextam inchoavit nativitas Domini quae nunc agi-
tur usque ad occultum temporis fmem. Hunc senarium nu-
merum quamdam temporis gerere figuram, etiam in illa
ratione tripartitae distributionis agnoscimus qua unum

tempus computamus antelegem, aherum sub lege, tertiura

sub gratia. In quo tempore sacramentum renovationis ac-
cepimus : ut in fme temporis etiam resurrectione carnis
omni ex parte renovati , ab universa , non solum animae,
verumetiam corporis infirmitate sanemur. Unde inteUigi-
tur illamuher in typo Ecclesiae a Domino sanata et erecta,
quam curvaverat infirmitas alhganteSatana^. De tahbus
enim occuhis hostihbus plangit iUa vox Psalmi : « Cur-
» vaverunt animam meam^. » Haec autem muher decem
et octo annos habebat in infirmitate,
quod est ter seni.
Menses autem annorum decemet octo inveniuntur in nu-
mero sohdi quadrati senarii, quod est sexies seni, et hoc
sexies. Juxta quippe est in eodem Evangehi loco, arbor
quoqueiUa ficulnea^, cujus miseram sterihtatem etiam
tertius annus arguebat, sed ita
pro iUa intercessum est, ut
dimitteretur iUo anno, ut si fructum ferret, bene; sin ah-
ter , excideretur. Nam et tres anni ad eamdem tripartitam
distributionem pertinent, et menses trium annorum qua-
dratum senarium faciunt, quod est sexies seni.
Vlll. Annus etiam unus, si duodecim menses integri
considerantur , quos triceni dies complent (talera quippe
i Luc. XIII, n, — 2 psal.
tvi, 7,-3 Luc, xm, 6,
 DE TRINITATE, LIB. IV. 3o3
mensem veteres observaverunt ,
quem circuitus lunaris

ostendit), senario numero pollet. Quod enim valent se)^.

in primo ordine numerorum , qui constat ex unis ut per-^
veniatur ad decem ; hoc valent sexaginta in secundo orr,
dine, qui constat ex denis ut perveniatur ad centum."
Sexagenarius ergo numerus dierum , sexta pars anni est.
Proinde per senarium primi versus multiplicatur,..J;an;7!
quam senarius secundi versus ,
et fiunt sexies sexagem ,

trecenti et sexaginta dies

, qui
sunt integri duodecim men-
ses. Sed quoniam sicut mensem circuitus lunae -ostendit

Lominibus, sic annus circuitu solis animadversus est;

restant autem quinque dies et quadrans diei , ut sol im-

pleat cursum suum annumque concludat : quatuor enim

quadrantes faciunt unum diem , quem necesse est inte^,
calari excurso quadriennio , quod bissextum vocant ,
ne*

temporum ordo turLetur : etiam ipsos dies quinque et

quadrantem si consideremus , senarius numerus in eis
plurimum valet. Primum , quia sicut fieri solet ut a parte
totum computetur, non sunt jam dies quinque, sed po-
tius sex , ut
quadrans ille accipiatur pro die. Deinde quia
in ipsis quinque diebus sexta pars mensis est : ipse autem

quadrans sex horas habet. Totus enim dies, id est, cum

sua nocte , viginti quatuor horae sunt , quarum pars
quarta, quce quadransest diei, sex horae inveniuntur^^
ita in anni cursu senarius numerus plurimum valet.
j^i . . .

IX. Nec immerito in aedificatione corporis Domiuici,

in cujus figura templum a Judaeis destructum triduo se
resuscitaturum esse dicebat ,
numerus ipse senarius pro
anno positus intelligitur : Dixerunt enim : «
Quadraginta
»et sex annis aedificatum est
templum^. » Et quadragies
sexies seni, fiunt ducenti septuaginta sex. Qui numerus
dierum complet novem menses et sex dies, qui tanquam
^ Joan. XI, X9.
 3o4 «• AtGUSTINI EPISCOPI
decem menses parientibus foeminis imputantur non quia :

omnes ad sextum diem post nonum mensem perveniunt ,

sed quia ipsa perfectio corporis Domini tot diebus ad
sicut a majoribus traditum
partum perducta comperitur,
suscipiens Ecclesiae custodit auctoritas. Octavo enim Ka-
lendas Aprilis conceptus creditnr , quo et passus : ita
monumento novo quo sepultus est , ubi nullus erat mor-
,

tuorum positus^, nec ante , nec postea , congruit uterus

virginis quo conceptus est ubi nullus seminatus est mor-
,

talium. Natus autem traditur octavo Ralendas Januarias.

Ab illo ergo die usque ad istum computati
, ducenti
sep-
tuaginta et sex reperiuntur dies , qui senarium numerum
quadragies sexies habent. Quo numero annorum tem-
plum sedificatum est , quia eo numero senariorum cor-
pus Domini perfectum est, quod mortis passione destruc-
tum , triduo resuscitavit. Dicebat enim hoc de
templo
corporis sui , sicut evidentissimo et robustissimo Evan-
testimonio declaratur ait « Sicut fuit Jonas
gelii , quo :

» in ventre ceti tribus diebus et tribus noctibus ,

sic erit
» Fihus hominis in corde terrae tribus diebus et tribus
» noctibus^. »

X. Ipsum autem triduum non totum et

plenum
fuisse ,
sed primus dies a parte ex-
Scriptura testis est :

trema totus annumeratus est ; dies vero tertius a parte

prima , et ipse totus ; medius autem inter eos id est , se- ,

cundus dies absolute totus viginti quatuor horis suis,

duodecim nocturnis et duodecim diurnis. Crucifixus est
enim primo Judaeorum vocibus hora tertia cum esset ,

dies sexta sabbati^. Deinde in ipsa cruce suspcnsus est

hora sexta, et spiritum tradidit hora nona^. Sepuhus est
autem cum jam scro factum esset sicut sesehabent verba ,

» Joan. XIX, 41. — 2 jon. n, i, et Malth. xii, 40. — 3 Joan. xix, 14.
— * Matth. XXVII, 00.
 DE TIUNITATE, LIB. IV. 3o5
Evangelli , quod intelligitur in fine diei^. Undc libet

ergo incipias , etiam si alia ratio reddi potest , quoniodo

non sit contra Evangelium Joannis, ut hora tertia ligno

suspensus intelligatur totum diem primum non com-

:

prehendis. Ergo a parte extrema totus computabitur ,

sicut tertius a parte prima. Nox enim usquc ad dilucu-
lum quo Doniini resurrectio declarata cst, ad tertium
,

diem pertinet, quia Deus qui dixit de tenebris lucem

clarescere^ ut per gratiam JNovi Testamenti et participa-
,

tionem resurrectionis Christi audiremus : « Fuistis enim

»
ahquando tenebrae nunc autem hix in Domino^ w in-
,
:

sinuat nobis quodam modo quod a nocte dies sumat ini-

tium. Sicut enim primi dies propter futurum hominis

lapsum a luce in noctem^ ita isti propter hominis repa-

,

rationem a tenebris ad lucem computantur. Ab hora ergo

mortis usque ad diluculum resurrectionis horse sunt qua-

draginta , ut etiam ipsa hora nona connumeretur. Gui

numero congruit etiam vita ejus super terram post rcsur-
rectionem in quadraginta diebus. Et est iste numerus

frequentissimus in Scripturis ad insinuandum mjsterium

perfectionis in quadripartito mundo. Habent enim quam-
dam perfectionem decem , quater mukiphcata fa-
et ea
ciunt quadraginta. A vespere autem sepuhurae usquc ad
diluculum resurrectionis triginta sex horae sunt , qui cst
quadratus senarius. Refertur autem ad illam rationem
simph ad duplum, ubi est coaptationis maxima conso-
nantia. Duodecim enim ad viginti quatuor simplo ad du-

plum conveniunt ,
et fiunt triginta sex : nox tota cum die
toto et nocte tota , neque hoc sine illo sacramento quod
supra memoravi. Non absurde quippe spiritum diei com-
paramus , corpus autem nocti. Dominicum cnim corpus
in morte ac resurrectione et
,
et
spiritus nostri figuram ,

42. — ^2 Cor. — 3 —
1 ^ Geii. i.
Marc. XV, iv, G. Pjihcs. v, 8.

CXXXVII. 20
3o6 S. AUGUSTINI EPISCOPI

corporis gerebat exemplum. Etiam sic ergo apparet illa

ratio simpliad diiplum in horis triginta sex , cum duode-
cim conferuntur ad viginti quatuor. Et horum quidem
numerorum causas cur in Scripturis sanctis positi sint,
,

potest alius alias indagare , vel quibus istse quas ego red-
didi , praeponendae sint , vel seque probabiles , vel istis
etiam probabiliores : frustra tameti eos esse in Scripturis

positos , et nullas causas esse mysticas , cur illic isti nu-

meri commemorentur , nemo tam stultus ineptusque con-
tenderit. Ego autem quas reddidi, vel ex Ecclesise auclo-

majoribus traditas, vel ex divinarum testimonio

ritate a

Scripturarum , vel ex ratione numerorum similitudinum-

que coUegi. Contra rationem nemo sobrius, contra Scrip-
turas nemo Christianus, contra Ecclesiam nemo pacificus
senserit.

XI. Hoc sacfamentum, boc sacrificium, bic sacer-

dos, bic Deus, antequam missus veniret, factus ex foe-
mina , /omnia quae sacrate atque mjstice patribus nostris
per angelica miracula apparuerunt , sive quae per ipsos
facta sunt , simibtudines bujus fuerunt , ut omnis crea-
tura factis quodam modo loqueretur unum futurum in

quo esset salus universorum a morte reparandorum.^Quia

enim ab uno vero Deo et summo per impietatis iniquita-
tem resilientes et dissonantes defluxeramus , et evanuera-
mus in multa, discissi per multa et inhserente^in mul-
tis :
oportebat nutu et imperio Dei miserantis , ut ipsa
multa venturum conclamarent unum, et amultis concla-
matus vejiiret unus, et multa contestarentur venisse unum;
et a multis exonerati veniremus ad unum pec-
; et multis

catis in anima mortui, propter peccatum in carne

et

morituri ,
amaremus sine peccalo mortuum in carne pro
nobis unum : et in resuscitatum credentes ,-
et cum illo

per fidem spiritu resurgcntes, justificaremur in uno justo

 DE TRINITATE, LIB. IV.
So^
Hictiunum ftec in ipsa carne nos reairrecturos despera-
:

remus cum multa membra intuereraur prsecessisse nos

,

caput unum in quo nunc per fidem mundati et tunc

:
,

per speciem redintegrali per Mediatorem Deo recon- ,

et
ciliati liaereamus uni, fruamur uno,
permaneamus unum.
XII. Sic ipse Filius Dei, Verbum Dei, et idem ipse
mediator Dei et bominum Filius hpminis^, sequalis Patri
per divinftatis unitatem , et p^rticeps noster per huma-
nitatis
susceptionem Patrem interpellans pro nobis per ,

id quod homo erat^ nec tamen tacens quod Deus cum ,

Patre unum erat inter caetera ita loquitur « Non :

pro
,

» his autem rogo , inquit ,

tantum , sed et pro eis qui cre-
» dituri sunt
per verbum eorum in me , ut omnes unum
» sint sicut tu Pater in me ^ et ego in te , ut et
,
ipsi in
» nobis unum sint ,
ut mundus credat , quia tu me mi-
» sisti. Et ego claritatem quam eis, ,
dedisti mihi ,
dedi
» ut sint unum sicut et nos unum sumus ^. » Non dixit
, :

ipsi unum quamvis per id quod Ecclesise caput

Ego et ;

est et
corpus ejus Ecclesia posset dicere , ego et ipsi , non ,

unum ,
sed unus , quia
caput et corpus unus est Chris-
tus^ : sed divinitatem suam consubstantialem Patri os-
tendens (propter quod et alio loco dicit : «
Ego et Pater
» unum sumus^ »), in suo genere, hoc est, in ejusdem
naturae consubstantiaU parilitate , vult esse suos unum ,
sed in ipso ; quia in se ipsis non possent , dissociati ab
invicem per diversas voluptates et cupiditates et immun-
ditias
peccatorum unde mundantur per Mediatorem :
,

ut sint in illo unum non tantum

per eamdem naturam ;

qua omnesex hominibusmortalibusaequales Angehs fiunt,

sed ctiam pereamdem ineamdem beatitudinem
consj^i-.
rantem concordissimam voluntatem, in unum
spiritum
1
I Tim. II, 5. — 2
Rom. vni, 34. — 3 Joan. xvii, 20-22. — *

I, 21. — 5 Joan. X, 3o.

Ephes.

20.
3o8 S. AUGUSTINI EPISCOPI

quodam modo igue cliaiitatis conflatairi. Ad hoc cnim

valet quod ait : « Ut sint unum ,
sicut et nos unum su-
» mus ^ : » ut
quemadmodum Pater et Filius ,
non tantum
aequalitate
substantiae , sed etiam voluntate unum sunt ;
ita et ii inter
quos et Deum mediator est Filius , non tan-
tum per id quod cjusdem naturae sunt^, sed etiam per
eamdem dilectionis societatem unum sint. Deinde idip-
sum quod Mediator est per quem reconciliamur Deo , ,

sic indicat Ego inquit ,

: « ,
in eis ,
et tu in me ,
ut sint
» consummati in unum^. »
XIII. Haec est vera pax , et cum Creatore nostro uobis
firma connexio , purgatis et reconciliatis per Medialorem
vitae,
sicut maculati et alienati ab eo recesseramus per
mediatorem mortis. Sicut enim diabolus superbus bomi-
nem superbientem perduxit ad mortem ; ita Cbristushu-
milis bominem obedientem reduxit ad vitam quia sicut :

ille elatus cecidit ,

et dejecit consentientem sic iste bu-
;

miliatus surrexit, et erexit credentem. Quia enim non

pervenerat diabolus quo ipse perduxerat (mortem quippc
spiritus in impietate gestabat ,
sed mortem carnis non
subierat, quia nec indumentum magnus bo-
susceperat),
mini videbatur princeps in legionibus daemonum pcr ,

quos fallaciarum regnum exercet, sic bominem per elatio-

nis tjpbum quam aut
, potentiae justitiae cupidiorem ,

per falsam pbilosopbiam magis inflans ; aut per sacra sa-

crilega irretiens , in quibus etiam magicae fallaciae , cu-
riosiorcs
superbiorcsque animas deceptas iflusasque prac-
cipitans j subditum tenet ; poHicens etiam purgationcm
animae, per eas quas Tekzzoiq appellant, transfigurando
se in angelum lucis per multiformem macbinationem in
signis et prodigiis mendacii.
XI Y. Facile est enim spiritibus nequissimis per
aerea
*
Joan. xvir, a, — ^ i Tim. ii, 5, — 3 Joan. xvir, 23,
 DE TRINITATE, LIB. IV.
809
corpora facere multa quae mirentur animae terrenis cor-
,

poriLus aggravatse, etiam melioris afFectus. Si enim cor-

pora ipsB terrena nonnuUis artibus et exercitationiLus

moclificata ,
in spectaculis theatricis tanta miracula ho-
minibus exbibent, ut ii
qui nunquam viderunt talia
narrata ,
vix credant :
quid magnum est diabolo et angelis

, de
ejus corporeis elementis per aerea corpora facere quae
caro miretur ; aut etiam occultis inspirationibus ad illu-
dendos bumanos sensus pbantasmata imaginum macbi-
nari , quibus vigilantes dormientesve decipiat, vel furen-
les exagitet ? Sed sicut fieri potest ut bomo vita ac moribus
mebor, spectet nequissimos bomines, vel in fune ambu-
lantes vel multimodis motibus corporum multa incredi-
,

bilia facientes ,
nec ullo modo
facere taba concupiscat ,
nec eos propterea sibi
praeponendos existimet : sic anima
fidebs ct pia ,
non solum si videat , verumetiam si
propter
fragibtatem carnis exborreat miracula daemonum non ,

ideo tamen aut non se posse taba dolebit, aut ob boc illos
meliores esse judicabit ; cum sit praesertim in societate
sanctorum , qui per virtutem Dei cui cuncta subjecta
sunt , et minime fallacia , et multo majora fecerunt, sive
bomines sive Angeb boni.
,

XV. Nequaquam igitur per sacrilegas similitudines et

impias curiositates et magicas consecrationes animse pur-
gantur et reconcibantur Deo quia falsus mediator non :

trajicit ad superiora, sed potiusobsidensintercluditviam

per affectus, quos tanto mabgniores quanto superbiores

suae societati inspirat
qui non possunt ad evolandum
:

pennas nutrire virtutum ,

sed potius ad demergendum

pondera exaggerare vitiorum ,

tanto gravius anima rui-
tura, quanto sibi videturevecta subHmius. Proinde sicut
Magi fecerunt divinitus moniti, quos ad bumibtatem
3 10 S. AUGUSTINI EPISCOPI
Domitii adorandam nos, non qua
stella
perduxit^ : ita et

venimus, sed per aliam viam in patjiam redire debemus,

quam rex humilis docuit , et quam rex superhus humili
regi adversarius ohsidere non possit. Et nohis enim , ut
adoremus humilem Christum, coeH enarraverunt gloriam
Dei, cum in omnem terram exiit sonus eorum ,
et in fmes
orhis tetrae verha eorum^.Via nohis fuit ad mortem per
« Per unum
peccatum in Adam. quippe hominem pec-
» catum intravitin mundum, et
per peccatutnmors; et
5)ita in omnes homines pertransiit in quo omnes
pec- ,

5)
caverunt^.»Hujus viee mediatordiaholusfuit, persuasor
peccati ,
et
praecipitator in mortem. Nam et
ipse ad ope-
randam duplam mortem nostram simplam attuHtsuam. ,

Per impietatem namque mortuus est in spiritu carne ,

utique mortuus non est nohis autem et impietatem pcr-

:

suasit, et per hanc ut in mortem carnis venire mereremur

effecit. Unum ergo
appetivimus iniqua suasione, aherum
nos secutum damnatione
est justa
propterea quippe :

scriptum Deus mortem

est non fecit^, » quia causa
: «

mortis ipse non fuit sed tamen per ejus retrihutionem

:

justissimam mors irrogata est peccatori. Sicut supphcium

judex irrogat reo ,
causa tamen suppUcii non est justitia

judicis, sed meritum criminis. Quo ergo nos mediator

mortis transmisit , et ipse non venit , id est , ad mortem
carnis ; ihi nohis Dominus Deus noster medicinam emen-
dationis inseruit , quam ille non meruit occuka et nimis ,

arcana ordinatione divinse akaeque justitiae.Utergo sicut

per unum hominem mors per unum hominem ,
ita et

fieret resurrectio mortuorum^, quia magis vitahant ho-

mines quod evitare non poterant, mortem carnis , quam
mortem spiritus, id est, magis poenam quam meiitum
*
Malth. ir, la, — 2
fssil, xviii, 2-5, — SRom. v,
12. — ^
Sap. i, i3.—
^Rom. V, 12,
 DE TRINITATE, LIB. IV. 3 U*

poenae ( nam
non peccare , aut non curatar, aut parumi
curatur non mori autem qUamvis non oblineatur, ve-
:

hementer satagitur ) vitae Mecliator ostendens , quam

:

non sit mors timenda, quae per humanam conditionem

jam evadi nonpotest sed potius ,
impietas, quseper fidem
caveri potest ,
occurrit nobis ad fmem quo venimus , sed

non qua venimus. Nos enim ad mortem per peccatum

venimus , ille per justitiam : et ideo cum sit mors nostra
poena peccati mors illius facta est hostia pro peccato.
,

XYI. Quapropter cum spiritus corpori praeponatur,

morsque sit spiritus a Deo deseri, mors autem corporis a
spiritu deseri ; eaque
sit
poena in morte corporis , ut spi-
ritus
quia volens deseruit Deum , deserat corpus invitus ;
ut cum spiritus Deum deseruerit quia voluit , deserat cor-

pus etiam si noluerit ;

nec deserat cum voluerit ,
nisi ali-

sibi vim , qua ipsum corpus perimatur, intulerit:

quam
demonstravit spiritus Mediatoris , quam nulla poena pec-
cati usque ad mortem carnis accesserit , quia non eam
deseruit invitus ,
sed quia vohiit, quando voluit , quomodo
voluit. Quippc Dei Verbo ad unitatem commixtus hinc
ait « Potestatem habeo
:
ponendi animam meam et po- ,

» testatem habeo iterum sumendi eam. Nemo tolHt eam

» a me, sed ego
pono eam a me, et iterum sumo eam^.»
Et hoc maxime mirati sunt ,
sicut Evangehum loquitur,
qui praesentes
erant ,
cum
post illam vocem , in qua fi-
peccati nostri edidit, continuo
tradidit spiritum.
guram
Longa enim morte cruciabantur hgno suspensi. Unde la-
tronibus ,
ut jam morerentur, et de hgno ante sabbatum
deponerejftlir,
crura confracta sunt^. » Ille autem quia
mortuus inventus est , miraculo fuit. Hoc etiam Pilatum

legimus fuisse miratum ^, cum ab ipso sepehendum cor^

pus Domini peteretur.

* Joan. X, i8. — 2 id,
xix, Sa.
— 3 Marc. xv, 44.
3 12 S. AUGUSTINI EPISCOPI
XVII. IUe itaque deceptor, qui fuit homini mediator
ad mortem falsoque se opponit ad vitam nomine purga-
,

tionisper sacra et sacrificia sacrilega , quibus superbi

seducuntur,quianecparticipationem mortis nostraebabere
potuit
nec resurrectionem suae, simplam quidemsuam
,

mortem ad duplam nostram potuit afFerre simplam vero :

resurrectionem in qua et sacramentum esset renovationis

nostras, et ejus quae in fine futura est evigilationis exem-

plum non utique potuit. llle proinde qui spiritu vivus

5

carnem suam mortuam resuscitavit, verus vitae Mediator,

illum spiritu mortuum et mortis mediatorem a spiritibus
in se credentium foras misit, ut nonregnaret intrinsecus,
sed forinsecus oppugnaret ,
nec tamen expugnaret. Cui
se ipsequoque tentandum proebuit ^, ut ad superandas
etiam tentationes ejus mediator esset, non solum per ad-
jutorium , verumetiam per exemplum. At ille primitus
ubi per omnes aditus ad interiora moliens irrepere , ex-
pulsus est, post baptisma in eremo completa omni
ten-
tatione illecebrosa, quia vivum spiritu spiritu mortuus
non invasit , quoquomodo avidus mortis humanae con-
vertit se ad faciendam mortem quam potuit ,
et
permis-
sus est in illud quod ex nobis mortale vivus Mediator ac-

ceperat. Et ubi potuit aliquid facei-e , ibi ex

omni parte
devictus est ; et unde accepit exterius potestatem Domi-
nicae carnis occidendae ,
inde interior ejus potestas qua
nos tenebat occisa est. Factum est enim ut vincula pec-
catorum multorum in multis mortibus, per unius unam
mortem quam peccatum nuUum praecesserat, solverentur.
Quam ptopterea Dominus pro nobis indebitana reddidit,
ut nobis debita non noceret. Neque enim jure ciijusquam

potestatis exutus est carne,

sed ipse se exuit. Nam qui
posset non mori si nollet, procul dubio, quia voluitmor-
1
Mallh. IV, I .
 DE TRINITATE, LIB. IV. 3l3
tuus est : et ideo principatus et potestates exemplavit ,
fiducialiter triumplians eas in semetipso^. Morte sua
quippc uno verissimo sacrificio pro nobis oblato , quid-
ad
quid culparum erat unde nos principatus etpotestates
luenda supplicia jure detinebant , purgavit ,
abolevit ,

cxtinxit ; et sua resurrectione in novam vitam nos prse-

destinatos vocavit, vocatos justificavit , justificatos glori-
ficavit^. Ita diabolus hominem, quem per consensionem
scductum, tanquam jure integro possidebat, et ipse nulla

carnis et sanguinis septus , per istam corporis

corruptione
mortalis fragilitatem , nimis egeno et infirmo , tanto su-
et
pcrbior, quanto velut ditior et fortior, quasi pannoso
aerumnoso dominabatur, in ipsa morte carnis amisit.Quo
enim cadentem non secutus impulit peccatorem , illuc
dcscendentem persecutus compuHt Redemptorem. Sic in
mortis consortio Filius Dei nobis fieri dignatus est ami-
cus quo non perveniendo meliorem se nobis atque ma-
,

jorem putabat inimicus. Dicit enim Redemptor noster ,

«
Majorem dilectionem nemo babet quam ut animam ,

» suam
ponat pro amicis suis^.» Quocirca etiamproDo-
mino se credebat diabolus superiorem , in quantum illi
Dominus in passionibuscessit ; quia et de ipso intellectum
est quod in Psalmo legitur : « Minuisti eum paulo minus
» ab Angelis^ :ut ab iniquo velut sequo jure adversum
»

nos agente , ipse occisus innocens

eum jure oequissimo su-
ita factam
peraret , atque captivitatem propter peccatum
captivaret^, nosque liberaret a captivitate propter pec-
catum justa , suo justo sanguine injuste fuso mortis chi-
rograpbum delens ,
et justificandos redimens peccatores.
XVIII. Hinc etiam diabolus adhuc suos illudit, qui-
bus se per sua sacra velut purgandis, et potius imphcan-
*
Coloss. II, 1 5. ^ 2 Rom. viM, 3o. — 3
joan, xv, 1 3.— * Psal.
vin, 6.
•— 5 8.
Ephes. IV,
3l4 S. AUGUStlNI EPISCOPI
dis atque mergendis , falsus mediator opponit , quod su-
facillime persuadet irridere atque contemnere mor-
perbis
tem Christi ,
a qua ipse quanto est alienior, tanto ab eis
creditur sanctior atque divinior. Qui tamen apud eum

paucissimi remanserunt, agnoscentibus gentibus et pia

humilitate bibentibus pretium suum , ejusque fiducia de-
serentibus bostem suum, et concurrentibus ad redemp-
torem suum. Nescit enim diabolus quomodo illo et insi-
diante et furente utatur ad salutem fidelium suorum ex-
cellentissima sapientia Dei , a fme superiore quod est ,

initium spiritalis creaturae , usque ad fmem inferiorem ,

quod mors corporis , pertendens fortiter et disponens

est

omniasuaviter ^. Attingit enim ubique propter suam mun-

ditiam, et nihil inquinatum in eam incurrit^. A morte
autem carnis alieno diabolo unde nimium superbus in- ,

cedit , mors alterius generis praeparatur in geterno igne

tartari, quo non solum cum terrenis , sed etiam cum aereis

corporibus excruciarispiritus possint. Superbi autem ho-

mines , quibus Christus , quia mortuus est , viluit ^, ubi
nos tam magno emit , et istam mortem reddunt cum ho-
minibus conditioni eerumnosee naturae , quae trahitur a
primo peccato , cum illo prsecipitabuntur.
et in illam

Quem propterea Christo praeposuerunt , quia eos in is-

tam dejecit, quo per distantem naturam ipse non cecidit,
et quo propter eos per ingentem misericordiam ille des-
cendit et tamen se daemonibus esse mehores non dubi-
:

tant credere eosque maledictis omnibus insectari detes-

,

tarique non cessant, quos certe ahenos

ab hujus mortis
noverunt Christum contemnunt.
passione propter quam ,

Nec volunt considerare, quam fieri potuerit, ut in se

sic

manens, nec per se ipsum ex ulla parte mutabile Dei

Yerbum, perinferioris tamennaturaesusceptionem aliquid
*
Sap. viii, I.
— 2
ij^ VII, 24.
— 3 I
(jor, vi, ao.
 DE TRINITATE, LIB. IV. 3l5
inferius pati posset quod imraundus daemon quia terre-
, ,

num corpus non habet, pati non possit. Sic cum sint
ipsi daemonibus
meliores tamen quia carnem portant ,
,

mori sic
possunt, quemadmodum mori dsemones ;
qui
non eam portant , non utique possunt.
XIX. Et cum de mortibus sacrificiorum suorum multum
praesumant , quae se fallacibus superbisque spiritibus im-
molarenon sentiunt, aut si jam sentiunt, aliquid sibi pro-
desse arbitrrintur perfidorum et invidorum amicitiam ,

quorum intentionis nuUum negotium est , nisi impeditio

reditus nostri. Non intelligunt ,
ne ipsos quidem super-
bissimos spiritus honoribus sacrificiorum gauderepotuisse,
nisi uni vero Deo
pro quo coli volunt , verum sacrificium
deberetur neque id posse rite offerri , nisi pcr sacerdo-
:

tem sanctum et justum ; nec nisi ab eis accipiatur quod

offertur , pro quibus offertur , atque id sine vitio sit , ut
mundandis possit offerri^. Hoc certe omnes cu-
pro vitiosis
piunt , qui pro se offerri sacrificium Deo volunt. Quis
ergo tam justus et sanctus sacerdos , quam unicus Filius
Dei qui non opus haberet per sacrificium sua purgai e
,

peccata , nec originaha ,

nec ex humana vita quae addun-
tur? Et qui tam congruenter ab hominibus sumeretur
quodpro eis offerretur,
quam humana caro? Et quid tam
aptum huic immolationi quam caro mortaHs? Et quid
,

tam mundumpro mundandis vitiismortaHum, quam sine

uUa contagione carnaHs concupiscentise caro nata in utero
etex utero virginah? Et quid tam grate offerri et suscipi

posset , quam caro sacrificii nostri , corpus effectum sa-

cerdotis nostri ? Ut qu£>niam quatuor considerantur in
omni sacrificio ,
cui offeratur >
aquo offeratur , quid offe-

ratur, pro quibus offeratur , ipse

unus verusque idem
Mediator, per sacrificium pacis reconcilians nos Deo,
*
Hebr. tii, giy.
3l6 S. AUGUSTINI EPISCOPI
unum cum illo maneret cui ofFerebat, unum in se faceret

pro quibus offerebat, unus ipse essct

qui ofFerebat, et quod
offerebat.
XX. Sunt autem quidam qui seputant ad contemplan-
dum Deum et inbaerendum Deo virtute propria posse
purgari quos ipsa superbia maxime maculat. NuUum
:

enim vitium est , cui magis divina lege resistatur , et in

quod majus accipiat dominandi jus ille superbissimus spi-
ritus, adima mediator, ad summa interclusor nisi oc- :

culte insidians alia via devitetur aut per defi-

;
populum
cientem quod interpretatur Amalec , aperte saeviens et
, ,

ad terram promissionis repugnando transitum negans, per

crucem Domini quse Moysimanibus extensis est praefigu-
rata, superetur^. Hinc enim purgationem sibiisti virtute

propria poUicentu.r, quia nonnuUi eorum potuerunt aciem

mentis ultra omnem creaturam transmittere , et lucem in-
commutabilis veritatis
quantulacumque ex parte contin-
gere :
quod Christianos multos ex fide interim sola viven-
tes ,
nondum
potuisse derident. Sed quid prodest super-
bienti, etob hoc erubescenti lignum conscendere, de
longinquo prospicere patriam transmarinam ? Aut quid
obesthumih de tanto intervallo non eam videre, in illo
hgnoad eam venienti, quo dedignatur illeportari?
XXI. Hi etiam resurrectionem carnis nos credere re-

prehendunt, sibique potius etiam de his rebus credi vo-

lunt. Quasi veroquiapraecelsamincommutabilemque sub-
stantiam per illa quae facta sunt inteUigere potuerunt^ ,

propterea de conversione rerum mutabihum ,

autdecon-
texto saeculorum ordine consulendi sunt. Numquid enim
quia verissime disputant , et documentis certissimis per-
suadent, aeternis rationibus omnia temporaha fieri, prop-
terea potucrunt in ipsis rationibus perspicere, vel e^ ipsis
*
Exod, xvn, B. — 2 Roit).
ij 20.
 DE TRINITATE, LIB. IV.
817
colligere quotsint animalium genera , quee semina singu-
lorum in exordiis , qui modus in incrementis , qui numeri
per conceptus , per ortus, per setates, peroccasus, qui
motusin appetendis quae secundum naturam sunt, fugien-
disque contrariis? Nonne ista omnia, non per illam in-
commmutabilem sapientiam , sed per locorum ac tempo-
rum historiam quaesierunt , et ab aliis experta atque con-
scripta crediderunt? Quo minus mirandum est, nullo
modo eos potuisse prolixiorum saeculorum seriem vesti-

gare ,
et
quamdam metam hujus excursus quo tanquam ,

fluvio genus decurrit humanum, atque inde conversionem

ad suum cuique debitumterminum. Istaenim nec histo-
rici scribere
potuerunt longe futura et a nullo experta at-
que narrata. Nec isti philosopbi caeteris mehores in illis
summis seternisque rationibus intellectu taha contemphiti
sunt :
alioquin non ejusdem generis praeterita quae potue-
runt historici inquirerent, sed potius et futura praenosce-
rent :
quod qui potuerunt ,
ab eis vates , a nostris Pro-
phetae appellati sunt.
X.XII. Quanquam et Prophetarum nomen non omnino
ahenum est a htteris eorum sed plurimum interest,
:

utrum experimento praeteritorum futura conjiciantur; si-

cut medici muka praevidendo, etiam htteris mandaverunt,

quae ipsi experta notaverunt ; sicut denique agricolas vel

etiam nautae muka
praenuntiant ; (taha enim si ex longis
intervahis temporum fiant , divinationes putantur : an )

vero jam ventura processerint ,

et longe visa vcnientia
nuntientur pro acuto sensu videntium , quod cum faciunt
aereae potestates divinare creduntur; tanquam si quisquam
de montis vertice ahquem longe videat venientem ct ,

proximc in campo habitantibus ante nuntiet an ab An- :

gehs sanctisea Deusper Ycrbum sapicntiamque suam in-

dicat, ubi ct futura et praeterita stant, vel quibusdam
 3l8 S. AUGUSTINI EPISGOPI

praenuiitientur hominibus,
vel ab eis audita rursus ad
alios homines transmittantur an ipsorum hominum quo- :

rumdam mentes in tantum evehantur Spiritu sancto ut ,

non per Angelos, sedperseipsasfuturorum stantfes causas

in ipsa summa rerum arce conspiciant. Audiunt enim ista
et aerese potestates , sive Angelis ea nuntiantibus , sive
hominibus : et tantum
audiunt, quantum opus essc iile
judicat, cui subjecta sunt omnia. Muka etiam praedicun-
tur instinctu quodam et impulso spiritu nescientium : si-
cut nescivit quid dixit, sed cum esset Pontifex
Caiphas
prophetavit^.
XXllI. Ergo de successionibus saeculorum et de re-
surrectione mortuorum philosophos nec illos consulere
debemus , qui Creatoris seternitatem ,
in quo vivimus ,

movemur et sumus ^, quantum potuerunt intellexerunt.

Quia per ea quse facta sunt cognoscentes Deum non ,

si-

cut Deum glorificaverunt aut gratias egerunt , sed di-

,

centes se esse sapientes , stuUi facti sunt ^. Et cum idonei

non essent ,
in aeternitatem spiritahs incommutabihsque
naturae aciem mentis tam constanter
,
ut in ipsa infigere

sapientia Creatoris atque Rectoris universitatis viderent

volumina saeculorum , quae
ibi jam essent et semper es-
sent,
hic |autem futura essent ut non essent; atque ut ibi
viderent conversiones in mehus , non solum animorum ,
sed etiam corporum humanorum usque ad sui modi pcr-
fectionem : cum ergo ad haec ibi videnda nullo modo es-
sent idonei, ne ad illud quidem digni habiti sunt, ut eis
ista
per sanctos Angelos nuntiarentur ; sive forinsecus per
sensus corporis, sive interioribus revelationibus in spiritu

expressis sicut patribusnostris vera pietate praeditis hasc

:

demonstrata sunt , qui ea praedicantes , vel de praesenti-

bus signis ,
vel de proximis rebus , ita ut praedixerant ,
1
Joan. XI, 5i. — 2 Act.
xvii, 28.
— 3i>^om, i, ai, 22,
 DE TRINITATE, LIB. IV.
SlQ
factis auctoritatem cui de longe futuris
fidem facientes ,

in saeculi finem crederetur , liaLere meruerunt.

usque
Potestates autem aereae superba3 atque fallaces , etiam si

quaedam de societate et civitate sanctorum et de vero Me-

diatore a sanctis Prophetis vel Angelis audita per suos
vates dixisse reperiuntur , id egerunt , ut lisec aliena per
vera etiam fideles Dei ,
si
possent ,
ad sua falsa traduce-
rent. Deus autem per nescientes idegit, ut veritas undique
resonaret, fidelibus inadjutorium, impiis in testimonium.
XXIV. Quia igitur ad aeterna capessenda idonei non
eramus, sordesque peccatorum nos praegravabant tempo-
ralium rerum amore contractae , et de propagine morta-
tanquam naturaliter inolitae
litatis , purgandi eramus.
Purgari autem ut contemperaremur seternis, non nisi
per
temporalia possemus, qualibus jam contemperatiteneba-
mur. Sanitas enim a morbo plurimum distat sed media :

curatio nisi morbo congruat non perducit ad sanita-

, ,

tem. Inutiria temporalia decipiunt aegrotos ,

utilia tem-
poralia suscipiunt sanandos ,
et trajiciunt ad aeterna sa-

natos. Mens autem rationalis sicut purgata contemplatio-

nem debet rebus seternis*
sic
purganda temporalibus
fidem. Dixitquidam etillorum qui quondam apud Grae-
cossapientes haKiti sunt : Quantum ad id quod ortum
est seternitas valct ,
tantum ad fidem
veritas. Et profecto

est vera sententia. Quod enim

nos temporale dicimus,
hoc ille quod ortum est appellavit. Ex quo genere etiam
nos sumus , non tantum secundum corpus , sed etiam se-
cundum animi mutabiUtatem. Non enim proprie vocatur
aeternum , quod ahqua ex parte mutatur. In quantum
igitur mutabiles sumus, intantum ab aeternitate distamus.
Promittitur autem nobis vita seterna per veritatcm , a
cujus perspicuitate rursus tantum distat fides nostra ,
quantum ab aeternitate mortahtas. Nunc ergo adhibemus
 320 S. AUGUSTINI EPISCOPl
fidem rebus temporaliter gestis propter nos ,
et
per ipsam
mundamur, ut cum ad speciem venerimus , quemadmo-
dum succedit fidei veritas ,
ita mortalitati succedat seter-
ternitas. Quapropter quoniam fides nostra fiet veritas ,

cum ad id quod nobis credentibus promittitur pervene-

rimus :
promittitur autem nobis vita aeterna ; et dixit
Yeritas ,
non quae fiet sicut futura est fides nostra ,
sed
est Veritas, quia ibi est seternitas dixit ergo
quae semper ;

Yeritas : « Haec est autem vita seterna ,

ut cognoscant te
>^
unumverumDeum, etquemmisisti Jesum Christum*:»
cum fides nostra videndo fiet v^ritas tunc mortalitatem ,

nostram commutatam tenebit aeternitas. Quod donec fiat,

et ut fiat , quia rebus ortis accommodamus fidem cre-

dulitatis, sicut in speramus veritatem contem-

aeternis

plationis,
ne fides mortalis vitae dissonaret a veritate
seternse vitae , ipsa Veritas Patri coacterna de terra orta

est^, cum Filius Dei sic venit ut fieret filius bominis ,

et ipse in se exciperet fidem nostram qua nos per-

,

duceret ad veritatemsuam qui sic suscepit mortahtatem

nostram ut non amitteret seternitatem suam. Quan-
,

tum enim ad id quod ortum est seternitas valet , tantum

ad fidem veritas. Ita ergo nos purgari oportebat ,
ut ille

nobis fieret ortus qui maneret aeternus , ne alter nobis es-

set in fide , alter in veritate, Nec ab eo quod orti sumus
ad seterna transire possemus per ortum nos-
,
nisi aeterno

bis sociato ad aeternitatem ipsius trajiceremur. INunc ita-

que illuc quodam modo secuta est fides nostra quo as- ,

cendit in quem credidimus, ortus, mortuus, resuscita-

lus , assumptus. Horum quatuor, duo priora uoveramus
in nobis; scimus enini bomines et oriri et mori : duo
autem reliqua,idest, resuscitari etassumi, juste in nobis
futura speramus, quia in illo facta credidimus. Itaque in
i
Joan. XVII, 3. — ^ psal.
lxxxiv, 12.
 DE TRINITATE, LIP,. IV. 3^1
quia et id quod ortum erat transiit
iilo teternitatem , ad
transiturum est et nostrum , cum fides pervenerit ad ve-
ritatem. Jam enim credentibus . ut in verbo fidei mane-
rent ,
et inde ad veritatem ,
ac per lioc ad eeternitatem

perducti a morte liberarentur, ita loquitur

: «Si manse-
^) ritis in verbo
meo, vere discipuli mei eritis^.» Et quasi
quaererent , Quo fructu? secutus ait : « Et cognoscetis
» veritatem. » Et rursus quasi dicerent
Quid prodest :

mortalibus veritas? «Et veritas, inquit, liberabit vos. »

Unde ,
nisi a morte ,
a corruptione ,
a mutabilitate? Ve-
ritas
quippe immortalis. incorrupta, incommutabilis per-
manet. Yera autem immortalitas , vera incorruptibilitas ;
vera incommutabilitaS;, ipsa est seternitas.
XXy. Ecce ad quod missus est Filius Dei, imo vero
ecce quid estmissum esse Filium Dei? Quaecumque prop-
ter faciendam fidem , qua mundaremur ad contemplan-

damveritatem ,
in rebus ortis ab seternitate prolatis et ad
seternitatem relatis temporaliter gesta sunt, aut testimonia
missionis hujus fuerunt, aut ipsa missio Filii Dei. Sed
teslimonia quaedam venturum praenuntiaverunt , quae-
dam venisse testata sunt. Factum quippe creaturam per
quem facta est omnis creatura, omnem creaturam testem
habere oportebat. Nisi enim multis missis praedicaretur
unus, non multis dimissis teneretur unus. Et nisi talia
essent testimonia quae parvismagna esse viderentur, non

crederetur, magnos faceret magnus, qui ad parvos mis-

.sus est
parvus. Incomparabiliter enim majora FiJii Dei
facta sunt coelum et terra et omnia quae in eis sunt, quia
omnia per ipsum facta sunt, quam signa et portenta
quae in ejus lestimonium proruperunt. Sed tamen ho-
mines ut haecmagna per eum facta parvi crederent, illa

parva tanquam magna tremuerunt.

1
Joan. VIII 3r.
3f22 S. AIJGUSTJiM EPISCOPI
XXVI. « Cumergo veriitplenituclo temporis, misit Deus
)> Filium suum factum ex muliere, factum sub lege^; » us-

que adeo parvum ut factum ; eo itaque missum, quofac-

tum. Si ergo major mittit minorem, fatemur et nosfac-
tum minorem, etin tantum minoremin quantumfactum,
et in tantum factum ,
in quantum missum. Misit enim
Filiura suum factum quem tamen quia
ex niuliere,
per
facta sunt omnia, non solum prius quam factus mitte-
retar, sed prius quam esscnt omnia, eumdem mittenti
confitemur iequalem, qucm dicimus missum minorem.
Quomodo ergo ante istam plenitudinem temporis, qua eum
mitti oportebat, prius quam raissus esset videri a
patri-
bus potuit, cum eis angelica quoedara visa demonstraren-
tur, quando necjam missus sicut
acqualis est Patri vide-
Latur? Unde enim dicit
Pbilippo, a quo utique sicut a
caeteris, et ab ipsis
a quibus crucifixus estincarne vide-
batur : « Tanto tempore vobiscum sum, et non cogno-
» vistis me ; Philippe, qui rae vidit, viditet Patrem ^ » :

nisi quia videbatur, et non videbatur? Videbatur sicut

missus factus fuerat, non videbatur sicut per eura orania
facta erant ^. Aut unde etiam fllud dicit: « Qui habet
» mandataraea ct servat ea, ipse estqui dihgit rae ;
ctqui
» dihgit rae, dihgetur a Patre raeo, et ego dihgara eura,
» et manifestabo ei rae ipsuni ^ ; » cura esset manifestus
ante oculos horainura : nisi
quia carnera, quod Verbura
in plenitudine teraporis factura erat, suscipiendara noslrae
fidei ipsuni auteni Verbura per quod omnia
porrigebat,
facta erant, purgataeper fidem menti contemplandura in
aeternitate servabat?
XXVII. Si autem secundum hoc missus a Patre Fihus
dicitur, quia ille Pater est, ille Fihus, nullo modo impe-
dit ut credamus cequalem Patri esse Fihum et consubstan-
i Galat. IV, /| .
— 2 Joai),
xiv, i).
— 3 jj^
',3.
— ^
Id, xiv, 21.
 DE TRINITATE, LIB. IV. 3^3
tialem et coseternum, et tamen a Patre missum Filium.
Non quia ilJe major est, ille minor : sed quia ille Pater,
ille Filius; ille genitor, illegenitus; illea quo est quimit-
titur, ille qui est ab eo qui mittit. Filius enim a Patreest,
non Pater a Filio. Sectinclum hoc jam potest intelligi,
non tantum ideo dici missus Filius quia Yerbum card
factum est, sed ideo missus ut Verbum caro fieret ^, fet

per praesentiam corporalem quae scripta sunt operd- ilia

retur;id est , ut non tantum homo missus intenigatiii'

quod Verbum factum est, sedet Verbum missum ut homo
fieret
quia non secundum impariem potestatem vel sub-
:

stantiam vel aHquid quod in eo Patri non sit aequale mis-

sus est sed secundum id quod Fihus a Patre est, non
;

Pater a Fiho. Verbum enim Patris est FiKus quod et ,

Sapientia ejus dicitur. Quid ergo mirum si mittitur noti

quia inaequalis est Patri , sed quia est « Manatio qu^-
» dam claritatis
omnipotentis Dei sincera?» Ibi autem
quod manat et de quo manat unius ejusdemque substan-
tiae est.
Neque enim sicut aqua de foramine terrse aut la-

pidis manat, sed sicut hix de luce. Nam quod dictumest :

quid ahud dictum est,

« Gandor est enim hicis seternae » ,

quam lux est lucis aeternae? Candor quippe lucis, quid

nisi lux est? et ideo coaeterna luci, dequa lux est. Maluit
autem dicere: «Candor lucis^, »quamlux lucis; ne obs-
curior putaretur
istaquae nianat, quam illa dequamanat.
Cum enim auditur candor ejus esse ista, facihus est utper
banc lucere illa, quam haec minus lucere credatur. Sed
quia cavendum nonerat,ne minor lux illa putareturquae
istam geiruit (hoc ehim nullus unquam haereticus au-
,

sus est dicere, nec credendum est

ahquem ausurum), ilh
cogitationi occurrit Scriptura, qua posset videri obscu-
rior lux ista
quae manat, quam illade qua manat :
quam
*
Joan. r, 14. — 2
Sap. vu, •>.6.

21.
3^4 S. AUGUSTINI EPISCOn

suspicioTiem tulit,
cum
Candor est illius , id cst,
ait : c.

»lucis seternae; » atque ita ostendit aequalem. Sienim lisec

minorest, obscuritasilliusest, non candorillius. Si autem
major est, non ex ea manat
non enim vincerct de qua :

^t.,Quia ergo ex illa manat, non est

genita major quani
illa
quia vero non obscuritas illius, sed candor illius est,
:

non est minor aequalis est ergo. INeque hoc movere de-
;

Let quia dicta est « Manatio quaedam claritatis omni-

,

sincera »
«potentisDei tanquamipsanon sit omnipotens,
:

sed omnipotentis manatio. Mox enim de illadicitur: «Et

» cum sit una, omnia potest autem omnipo- ^. » Quis est

tens, nisi
qui omniapotest? Ab
itaque mittitur, a quo illo

emanat. Sic enim expetitur ab ilJo, qui amabat eam et

desiderabat. «Emitte, inquit, illam de sanctis coelis tuis,

» etmitte illam a sede magnitudinis tuae, ut mecum sit,
» et mecum laboret ^, » id est, doceat me laborare, ne
laborem. Labores enimejus virtutessunt. Sed aliter mit-

titur ut sit cum bomine, aliter missa est ut ipsa sit borao.
In animas enim sanctas se transfert,
atque amicos Dei et

sicut etiam implet sanctos Angelos,

Propbetas constituit,
et oinnia tabbus ministeriis congrua per eos operatur.
Cum autem venit plenitudo temporis ^, missaest,non
ut implcret Angelos, nec ut esset Angelus, -nisi in quan-
tum consiUum 'Patris annuntiabat, quod et ipsius erat;
iiec utessetcum bominibus aut in bominil)Us, boc enim
et antea in Patribus et Propbetis : sed ut ipsum Yerbum
^
caro fieret, id est, bomo fieret : in quo futuro revclato

sacramento, etiam eorum sapientium atquesanctorum sa-

lus esset, qui prius quam ipse de virgine nasceretur,
de mulieribus nati sunt, et in quo facto atque praedicato
salus sitomnium credentium sperantium, diligentium. ,

Hoc enim «
Magnumpietatis est sacramentum, quod ma-
JSan, vif, 27.
— '-^ld.ix^ 10.
— ^Oaiyt^ ly, 4.
— 4 joan r, r/,.
 DE TRINITATE, LIB. IV. 826
» nifestatum est in carne,
justificatum est in spiritu , appa-
, creditum est
» ruit est in
Angelis, praedicatum gentibus
» in mundo, assumptum est in gloria ^. »

XXVIII. Ab illo ergo mittitur Dei

Verbum, cujus est
Verbum ; ab illo mittitur de quo natum est mittit qui :

genuit, mittitur quod genitum est. Et tunc unicuique mit-

titur, cum a
quoquam cognoscitur atque percipitur,
quantum cognosci et percipi potest pro captu vel profi-
cientisin Deum, vel perfectae in Deo animae rationalis.
Non ergo eo ipso quo de Patre natus est, missus di-
citur Filius : sed vel eo
quod apparuit buic mundo Ver-
bum caro factum ; unde dicit : « Exivi a Patre, et veni
» inbunc mundum ^
: » vel eo
quod ex tempore cujus-
mente percipitur, sicut dictum est :
«Mitteillam, ut me-
» cum sit, et mecum laboret. » Quod ergo natum est ab
seterno aeternum est : « Candor est enim lucis seternae^. »

Quod autem mittitur ex^tempore, a quoquam cognosci-

lur Sed cum in carne manifestatus est Filius Dei, in
.

bunc mundum missus est ^, in

plenitudine temporis,
fac-

sapientia Deinon poterat

Quia enim in
tus ex foemina ^.

mundus cognoscere per sapientiam Deum ^ quoniam lux ;

^
lucet in tenebris et tenebrae eam non comprebenderunt :

placuit Deo per stultitiam praedicationis

salvos facere
credentes ; ut Verbum caro fieret, et habitaret in nobis.
Cum autem ex4;empore cujusque profectus mente percipi-
tur, mitti quidem dicitur sed non in bunc ,
mundum ;
neque
enim sensibiliter
apparet, id est, corporeissensibus praesto
est. Quia et nos secundum quod mente abquid aeternum

quantum possumus capimus, non in boc mundo sumus :

et omnium justorum spiritus,

etiam adbuc in bac carne
viventium, in quantum divina non suntin boc
sapiunt,
» X Tim. iri, 16. — 2 Joaii.
xvr, 28.
— 3
Sap. vir, 26.
— * i Tim. iir,

16, — 5 Galal. IV, 4. — ^ 1 Cor. 1,21. — 7 joan. i, 5.

326 S. AUGUSTINI EPlSCon
mundo. Sed Pater cum ex tempore a quoquam cognosci-
tur,non dicitur missus non enim habet de quo sit, aut
,

ex quo procedat. Sapientia quippe dicit : «

Ego ex ore
» Altissimi
prodivi^ ?
» Et de
Spiritu sancto dicitur : « A
^ » Pater vero a nullo.
» Patre :
procedit
XXIX. Sicut ergo Pater genuit , Filius genitus est : ita
Pater misit ,
Filius missus est. Sed quemadmodum qui

genuit et qui genitus est , ita et qui misit et qui missus

€stunum sunt ; quia Pater et Filius unum sunt. Ita etiam
Spiritus sanctus unum cum eis est ; quia liaec tria unum
sunt^. Sicutenim natum esse est Filio , a Patre esse; ita
mitti est Filio, cognosci quod abillo sit. Et sicut Spiri-
tui sancto donum Dei esse , est a Patre procedere ; ita

mitti, est cognosci quia ab procedat. Nec possumus

illo

flicere
quod Spiritus sanctus et a Filio non procedat :
enim frustra idem Spiritus et Patris et Filii
neque Spiri-
tus dicitur. Nec video quid aliud significare voluerit,
cum infaciem Discipulorum ait :
sufflans «
Accipite Spi-
» ritum sanctum^. »
Neque enim flatus corporeus, ille

cum sensu corporaliter tangendi procedens ex corpore ,

substantia Spiritus sancti fuit, sed demonstratio per

congruam significationem ,
non tantum a Patre ,
sed et a
Filio procedere Spiritum sanctum. Quis enim dementis-
siraus dixerit, alium fuisse Spiritum quem sufHans dedit,
et alium quem post ascensionem suam misit^ ? Unus enim
est
Spiritus Dei , Spiritus
Patris et Filii , Spiritus sanc-
tus, quioperatur omnia in omnibus^. Sed quod bis da-
tus est,
dispensatio certe significationis fuit,
de quasuo
loco quantum Dominus dederit disseremus. Quod ergo
ait Dominus ego mittam vobis a Patre^ » os-
: « Quem :

tendit Spiritum et Patris et Filii. Quia etiam cum dixis-

*
Eccli. XXIV, 5. — 2 joan.
xv, 26.
3 m^— x, 3o.
— ^
Id. xx, a.». —
5 Act. —
XI, a.
^ i
Cor. xn, 6, ' —
Joau. xv, 26.
 DE TRnXlTATE, Llli. IV.
0*27
set : « Quem mittet Pater , adclidit ,
in nomine meo ;
«

non tamen dixit Quem: mittet Paterame :

quemadmo-
dum dixit : « Quem ego mittam vobis a Patre : » videli-

cet ostendens totius divinitatis vel si melius dici-

quod ,

tur, deitatis , principium Pater est. Qui ergo a Patre

procedit et Filio, ad eum refertur a quo natus est Filius.
Et quod dicit Evangelista : « npndum erat datus,
Spiritus
»
quia Jesus nondum erat glorificatus^
»
quomodo intel-
:

ligitur quia certa illa Spiritus sancti datio vel missio

,
nisi

post clarificationem Christi futura erat, quaJis nunquam

antea fuerat. Neque enim antea nulla erat, sed talis
non fuerat. Si enim antea Spiritus sanctus non daLatur,
quo impleti Propbetae locuti sunt? cum aperte Scriptura

dicat, et multis locis ostendat, Spiritu sancto eoslocutos

fuisse : cum et de Joanne Baptista dictum sit : « Spiriti;
» sancto
replebitur jam iude ab utero matris suae^ : » ct
Spiritu sancto repletus Zacharias invenitur pater ejus ,
ut de illo talia diceret ^ ; et Spiritu sancto Maria , ut talia
de Domino quem gestabat utero praedicaret^ ;
Spiritu
sancto Simeoii et Anna , ut magnitudinem Christi par-
vuli agnoscerent^ :
quomodo ergp Spiritus nondum erat
datus, quia Jesus nondum erat clarificatus nisi auia illa ,

datio, vel donatio, vel missio Spiritus sancti Labitura

eratquamdam proprietatem suam in ipso adventu, qualis
antea nunquani fuit? Nusquam enim legimus linguis ,

quas non noyerant homines locutos^ veniente in se Spi- ,

ritu sanctp , sicut tunc factum est , cum

oporteret ejus
adventum signis sensibilibus demonstrari ut ostendere- ,

tur totum orbem terrarum atque omnes gentes in hnguis

variis constitutas, credituras in Christum
per donum
Spiritus sancti ut impleretur quod;
in Psalmo canitur :

»
Id. VII, 39 — 2Luc. I, i5. — 3 ibid.
67. — * iWid, 46.-5 Luc. 11,

25. — 6 Act.
11, 4.
3^8 S. AUGUSTINI EPISCOPI
« Nonsunt loquelae , neque sermones , quorum non au-
» diantur voces eorum ; in omnem terram exivit sonus
» eorum ,
et in fines orLis terrae verba eorum^. »

XXX. Verbo itaque Dei ad unitatem personae copula-

tus, et quodam modo commixtus est homo , cum veniente
plenitudine lemporis missus est in liunc mundum factus
ex foemina Filius Dei^, ut esset et filius liominis propter
filios hominum. Hanc
personam angeUca natura figurare
antea potuit , ut praenuntiaret ; non expropriare , ut ipsa
esset. De sensibiK autem demonstratione
Spiritus sancti,
siveper columbae speciem^, siveper Hnguasigneas^, cum
ejus substantiam Patri et Filio coaeternam pariterque in-
commutabilem subdita et serviens creatura temporahbus
motibus et formis ostenderet cum ad ejus personae uni-
,

tatem , sicut caro

quod Verbum factum est^, non copu-
laretur, non audeo dicere nihil tale factum esse antea.
Sed piane fidenter dixerim 5 Patrem et Filium et Spiritum
sanctum uiiius ejusdemque substantiae Deum creatorem, ,

Trinitatem omnipotentem inseparabihter operari sedita :

non posse per longe imparem maximeque corpoream crea-

turam inseparabiliter demonstrari , sicut per voces nos-
tras, quoe utique corporaUter sonant non possunt Pater ,

et FiHu? et Spiritus sanctus ,

nisi suis et propriis inter-
suae
vallis
temporum certa separatione distinctis, quae
nominari. In.sua
cujusque vocabuH syllabae occupant ,

quippe substantia qua sunt , tria unum sunt ,

Pater et
Fihus et Spiritus sanctus nullo temporaU motu super ,

omnem creaturam idipsum sine ulUs intervaUis tempo-

rum vel locorum , et simul unum atque idem ab aeterni-
tate in aeternitatem sine ve-
, tanquam ipsa aeternitas quae
ritate et charitate non est : in meis autem vocibus separati
»
Psal. xviu, 4.
-— 2 Galat.
iv, 4.-3 Mallli. m, i6. — *
Act, 11, 3.
—
5 Joan. 14.
I,
 T>E TRINITATE, LIB. IV.
829
sunt Pater et Filius et Spiritus sanctus , nec simul dici

potuerunt , et in litteris visibilibus sua separatim loco-

rum spatia tenuerunt. Et quemadmodum cum memoriam
meam et intellectum et voluntatem nomino , singula qui-

dem nomina ad res singulas referuntur ,

sed tamen ab
omnibus tribus singula facta sunt nullum enim borum ;

triumnominum est quod non et memoria et intellectus

,

et voluntas mea simul operata sint r ita Trinitas simul

operata est et vocem Patris et carnem Filii et coluni-
, ,

bam Spiritus sancti, cum ad personas singulas singula

haec referantur ^. Qua similitudine utcumque cognoscitur

inseparabilem in se ipsa Trinitatem per visibilis

creaturae
demonstrari et inseparabilem Tri-
speciem separabiliter ,

nitatis
operationem etiam in singulis esse rebus, quae vel
ad Patreni , vel ad Filium, vel ad Spiritum sanctum de-
monstrandum proprie pertinere dicuntur.
XXXI. Si ergo a me quaeritur, quomodo factae sint
vel voces, vel sensibiles formae atque species ante incarna-
tionem Yerbi Dei, quaeboc futurum praefigurarent per :

Angelos ea Deum operatum esse respondeo ; quod etiam

Scripturarum sanctarum testimoniis , quantum existimo,
autem quaeritur, ipsa incarnatio quomodo
satisostendi. Si
facta sit ipsum Yerbum Dei dico carnem factum, id est,
:

hominem factum^ non tamen in boc quod factum est

,

conversum atque mutatum ita sane factum , ut ibi sit ;

non tantum Yerbum Dei et hominis caro sed etiam ra~ ,

tionahs bominis anima atque boc totum et Deus dicatur

,

propter Deum et homo propter hominem. Quod si diifi-

cile intelligitur ,
mens fide
purgetur magis magisquc ab-
,

stinendo a peccatis, et bene operando, et orando cum'

gemitu desideriorum sanctorum ,
ut per divinum adjuto-
rium proficiendo, et inteUigat, et amet. Si autem quseri-
*
Matlh, in, 16. — ^ Joan, i, 14.
 33o S. ALGUSlliM EPISCOPI
tur post incarnationem Verbi , quomodo flicta sit vel vox
,

Patris, vel species corporalis qqa Spiritus sanctus de-

monstratus est :
per creaturam quidem facta ista non du-
l^ito ; sed utrum tantummodo
corporaleiii atque sensibi-
lem, an adhibito spiritu etiam i^ationali vel intellectuali
(hoc enim quibusdam placuit appellare , quod Greeci di-
cunt voepov ) ,
non quidem ad unitatem personae
( quis
enim hoc ut quidquid illud est creaturae per
dixerit ,
quod
spnuit vox Patris, ita sit Deus Pater ; aut quidquid ilhid
est creaturae in
quo per columbae speciem
vel
per igneas
linguas Spiritus sanctus demonstratus est , ita sit
Spiri-
tus sanctus , sicut est Dei Fihus homo ille
qui ex virgine
factus est ) , sed tantummodo ad ministerium peragendae

significationis sicut oportuisse Deus judicavk an :

, ahquid
ahud intelhgendum sit invenire dilficile est, et temere
,

afTirmare non expedit. Quomodo tamen ista sine ratjonah

vel intellectuah creatura potuerint fieri non video. Ne- ,

que adhuc locus est exphcare cur ita sentiam quantum ,

vires Dominus dederit. Prius enim sunt discutienda et

refehenda haereticorum argumenta, quae non ex divinis
Libris, sedex rationibus suis proferunt , quibus se vel:^e-
menter cogere arbitrantur , testimonia Scripturarum quae
de Patre et Fiho et
Spiritu sancto sunt ,
ita esse intehi-

genda ut ipsi volunt.

XXXII. ^unc autem non ideo minorem Fihum quia
missus est a Patre ,
nec ideo minorem Spiritum sanctum
quia et Pater eum misit et Fihus , sulficienter quantum
arbitror demonstratum est. Sive enim propter visibilcm
creaturam ,
sive potius
propter principii commendalio-
nem ,
non propter inaequahtatem vel imparilitatem vel
dissimihtudinem substa^tiae in Scripturis haec posita in-
telhgunlur : quia etiam si voluisset Deus Pater per sub-
jectam crcaturam visibihter apparere , absurdissime ta-
 DE TRINITATE, LIB. IV. 33 1

men aut a Filio quem genuit ,

aut a Spiritii sancto
qui
de illo
procedit , missus diceretur. Iste igitur sit hujus
voluminis modus : deinceps in caeteris,
adjuvante Do-
mino, illa haereticorum versutissima argumenta qualia
sint , et
quemadmodum redarguantur videhimus.
332 S. AUGUSTINI EPISCOPI

LIBEll V.

Venlt ad li<Breticorum argumenta illa quce non ex divi-

nis iibris, sed ex ralionibus suis proferunt : et eos re-

fellit, quibus ideo videtur non eamdem Patris ac Filii

esse substantiam, quia omne quod de Deodicitur, se-
cundumsubstantiam diciputant; etpropterea^etf^ignere
et
^igni^ vel geiiitum esse et ingenitum, quoniam di-
versa sunt, contendu?it substantias esse diversas; de-
monstrans, non omne quod de Deo dicitur secundum
substantiam dici, sicut secundum substantiam dicitur
bonus et magnus, et si quidaliud ad se dicitur ; sed
dici etiam relative, id est, non ad se^ sed adaliquid q uod

ipse non est, sicut Pater ad Filium dicitur, vel Domi-

nus ad creaturam sibi servientem : ubi si quid rQtative,
id est ad aiiquid
quod ipse non est, etiam ex tempore
dicifur, sicuti est, Domine, rofn^Inm factns os nobis;
nihilei accidere quo mutetur^ sed omnino ipsum inna-
tura velessentia sua immutabilem permanere.

I.HiNC jamexordienseadicere, quae dici ut cogitantur

vel ab homine aliquo, vel certe a nobis non omni modo
possunt :
quamvis et
ipsa nostra cogitatio, cum de Deo
Trinitatesogitamus, longe seilli de quo cogitat, imparem
sentiat, neque ut est capiat, eum
sed ut scriptum est,
etiam a -tantisPaulus hic erat, per
quantus apostolus
speculum et in eenigmate videatur^ prinium abipso Do- :

mino Deo nostro , de quo semper cogitare debcmus , et

de quo digrie cogitare non possumus, cui laudando red-
dendaestomni tempore benedictio^, et cui enuntiando
* I Cor. xm, 12. — 2psal. xxxui, i.
 DE TRINITATE, LIB. V. 333
adjatorium ad intelligenda atque
nulla coinpetit dictio, et

explicanda quae intendo, et veniam precor

sicubi offendo.
Memor sum enim, non solum voluntatis, verumetiam in-
firmitatis meae. Ab
bis etiam qui ista lecturi sunt, ut

ignoscantpetOjUbime magis vokiisse quampotuisse dicere

adverterint ,
vel ipsi melius intelligunt, vel propter
quod
mei eloquii difficultatem non intelbgunt
: sicut
ego eis ig-
nosco, ubipropter suam tarditatem intelligere non possunt.
II. Facilius autem nobis invicem ignoscimus, si nove-

rimus, aut certe credendo firmum tenuerimus , ea quae

de natura incommutabili et invisibili summeque vivente
ac sibi sufficiente dicuntur, non ex consuetudine visibi-
lium atque mutabilium etmortalium vel egenarum rerum
esse metienda. Sed cum in bis etiam quse nostris corpo-
ralibus adjacent sensibus, vel quod nos ipsi in interiore
bominesumus, comprebendendis laboremus, nec
scientia
sufficiamus: non tamen impudenter in illa quae suprasunt
divina et ineffabilia, pietas fidebs ardescit non quam sua-
;

rum virium inflat arrogantia, sedquam gratiaipsius Crea-

toris et Salvatoris inflammat. Nam quo intellectu Deum

capit bomo, qui ipsumintellectum suum quo eum vultca-

pere nondum capit ? Si
autem hunc jam capit, attendat
diligenter nibil eo esse in sua natura melius , et videat
utrum ibi videat ulla Hneamentaformarum, nitorescolo-
rum, spatiosam granditatem, partium distantiam, molis
aliquas per locorum
distcntionem ,
intervalla motio-

ne^, vel quid ejusmodi. INibil certe istorum invenimus

in eo, quoin natura nostra nibil melius invenimus, id est,,
in nostro intellectu, quo sapientiam capimus quantum
capaces sumus. Quod ergo non invcnimus in meliore nos-
tro, non debemus in illo quaerere, quod longe melius est

meliore nostro : ut sic intelUigamus Deum ,

si
possu-
sine qualitate bonum, sine
mus, quantum possumus,
334 S. AllCrOSTINl EPISCOPI

quantitate magnum ,
sine indigentia creatorem ,
sine
situ praesidentem, sine liabitu omnia conlinentem, sine
loco uLique totum ,
sine
tempore sempiternum, sine ulla
sui mutatione mutabilia facientem ^ nihilque patientem.

Quisquis Deum ita cogitat, nondum potest omni

etsi

modo invenire quid sit ;

pie tamen cavet, quantum po-
test, aliquid deeo sentire quod nonsit.
III. Est tamen sine dubitatione substantia, vel si me-
lius boc appellatur, essentia, quam Graeci ouciav vocant.
Sicutenim ab oo quod est sapere dicta est sapientia, et
abeoquod est scire dicta est scieiilia, ita ab eo quod est
esse dicta ost csscntia. Et quis magis est, quam ille qui
dixit famulo suo Moysi : «
Ego sum qui sum : et dicesfi-

» liis Israel :
Qui est misit me ad vos ^
? » Sedquaealiae

dicuntur essentiae ,
sive substantiae capiunt accidentia ,
quibusin eis fiat vel magna vel quantacumquemutatio :

Deo autem aliquid ejusmodi accidere non potest ; et

ideo sola est incommutabilis substantia vel essentia qui ,

Deus est ,
cui profecto ipsum esse , unde essentia nomi-
nata es ,
maxime ac verissime competit. Quod enim mu-
tatur non servat ipsum esse et quod mutari potest ,
, ;

etiamsi non mutetur, potest quod fuerat non esse: ac

per hoc illud solum quod non tantum non mutatur ve- ,

rumetiam mutari omnino non potest , sine scrupulo oc-

currit quod verissime dicatur esse.
IV. Quamobrem ut jam etiam de iis
quae nec dicuntur
ut cogitantur, nec cogitantur ut sunt, respondere inci-

piamus fidei nostrae adversariis inter multa quae Ariani :

.adversus .catholicam fidem disputare, hoc sibi solent

maxime calHdissimum macbinamentumproponere vidcn-
tur, cum dicunt Quidquid de Deo dicitur vel intelli-
:

gitur, nonsecundum accidens, sed secundumsubstanliam

*
£xod. III, 14.
 DE TRINITATE, LIB. V. 335
dicilur.
Quapropter ingenitum secundum sub-
csse Patri
stantiam est, et genitum esse Filio secundum suLstantiam
est. Diversum est autem ingenltum esse, et genitum esse :

diversaest ergo suLstanlia Patris et Filii.

QuiLusrespon-
demus Si quidquid de Deo dicitur,
: secundum suLstan-
tiam dicitur ; ergo qUod dictum est : Ego et Pater unum .<

^
» sumus secundum suLstantiam dictum est. Una est
,
»

igitiir
suLstantia Patris et Filii. Aut si Loc nonsecundum
suLstantiam dictum est, dicitur ergo aliquid deDeo non
secundum suLstantiam et ideo jam non cogimursecundum
;

suLstantiam intelligere ingcnitum et genitum. Item dic-

tum est de Fiiio : « Non rapinam arLitratus est esse aequa-
» lisDco - »quaerimussecundumquid cEqualis? Si enim
:

non secundum suLstantiam dicitur aequalis, admittunt ut

dicatur aliquidde Dco, non secundum suLstantiam: ad-
mittant ergo non seCimdum suLstantiam dici ingenitum
et genitum. Quod si propterea non admittunt,
quia om-
niadc Deosecundum suLstantiam dici volunt, secundum
suLstantiam Filius sequalis est i?atri.
V. Acciclens autem non solet dici, nisi
quod aliqua
mutatione ejus rei cui accidit amitti potest. Nam etsi
quaedam dicuntur accidentia inseparaLilia, quae Graece
appeUantur a^cGpi^a, sicut est plumas corvi color niger :

amittit eum tamen, non quidem quandiu

pluma est, sed
quia non semper es^t pluma. Quapropter ipsa materies
mutaLilis est, et ex eo quod desinit esse illud animal vel
illa
pluma, tolumque corpus in terram mutatur et
illud

vcrtitur, amittit utique etiam illum colorcm. Quamvi§

et accidens quod separaLile dicitur, non scparationc sed
mutatione amittatur; sicuti est capillis Lominum nigri-
tudo, quoniam dum capilli sunt , possunt alLescere, se-
accidens dicitur : sed diligenter intucntiLus satis
paraLile
1
Joan, X, 3o, — .* philip. n, 6.
336 S. AUGUSTINI EPISCOPI

apparet, non separatione quasi emigrare aliquld a capite

dum canescit, ut nigritudo inde candore succedente dis-
cedat et aliquo eat , sed illam qualitatem coloris ibi verti

atque mutari. Nihil itaque accidens in Deo, quia nihil

mutabile aut amissibile. Quod si et illud dici accidens

placet, quod hcet non amittatur, minuitur tamen vel au-

getur, sicutiest animas vita : nam et

quandiu anima est,
tandiu vivit, et quia semper anima est, semper vivit, sed

quia magis vivit, cuui sapit, minusque cum desipit, fit

etiam hic ahqua mutatio, non ut desit vita, sicuti deest
sed ut minus sit nec tale
aliquid in
:
insipienti sapientia,
Deo fit, quia omnino incommutabihs manet.
YI. Quamobrem nihil in eo secundumaccidensdicitur,

quia nihil ei accidit ;

nec tainen omne quod dicitur.
Secundum substantiam dicitur. Inrebus enim creatis at-
que mutabihbus quodnon secundum substantiam dicitur,
restat ut secundum accidens dicatur : omnia enim acci-
dunteis quoe vel amitti possunt vel minui, etmagnitudines
et quahtates, et dicitur ad ahquid, sicut amicitioe,
quod
propinquitates, servitutes, simihtudines, sequahtates etsi
et situs et habitus, et. loca et
qua hujusmodi, tempora,
et In Deo autem niliil quidem se-
opera atque passiones.
cundum accidens dicitur, quia nihii in eo mutabilc est ;
nec tamen omne quod dicitur, secundum substantiam
dicitur. Dicitur enim ad ahquid, sieut Pater ad Filium
et Fihus ad Patrem , quod non est accidens :
quia et illc

semper Pater, et ihe

semperFilius; et non ita
semper quasi
exquonatus est Fihus,utex eo quodnunquam desinatessc

Fihus, Pater non desinat essePater sed ex eo quod sem- ;

per natusest Fihus,

nec coepit unquam esse Fihus. Quod
si
ahquando esse coepisset, aut ahquando esse desineret
Fihus, secundum accidens diceretur. Si vero quod dicitur
Pater, ad se ipsura dicerctur, non ad Filium; et quod
 DE TRINITATE, LIB. V.
337
dicitur Filius, adipsum diceretur, non ad Patrem;
se

secundum substantiam diceretur et ille Pater , et ille Fi-

lius: sed quia et Pater non dicitur Pater nisi ex eo quod
est ei Filius , et Filius non dicitur nisi ex eo quod liabet

Patrem, non secundura substantiam Laec dicuntur; quia

nonquisque eorum ad se ipsum, scd adinvicem atque ad
alterutrum ista dicuntur : neque secundum accidens, quia

etquod dicitur Pater, et quod dicitur Filius, aeternum at-

que incommutabilc est eis. Quamobrem quamvis diver-
sumsit Patremesse et Filium esse, non est tamen diversa
substantia quia boc non secundum substantiam dicun-
:

tur, sed secundura relativum ; quod tamenrelativum non

est accidens, quia non est mutabile.

Yll. Si autem buic sic putant resistendum esse ser-

moni quod Pater quidem ad Filium dicitur et Filius ad
,

Patrem ingenitus tamen et genitus ad se ipsos dicuntur,

,

non ad alterutrum non enim boc est dicere ingcnitum,

:

quod est Patrem dicere quia et si Filium non genuisset,

;

nibil probiberet eum dicere ingenitum : et si gignat

quis-
que fiUum , non ex eo ipse ingenitus est quia geniti bo- ;

mines ex abis bominibus, gignuntet ipsi abos. inqaiunt

ergo : Pater ad Fibum dicitur, et Filius ad Patrem, in-
genitus autem ad se ipsum , et genitus ad se ipsum dici-
tur. Et ideo si quidquid ad se ipsum dicitur , secundum

substantiam dicitur , diversum est autem ingenitum esse

et genitum esse : diversa igitur substantia est. Hoc si di-
cunt, non intelbgunt de ingenito quidem abquid se dicere,
quod dibgcntius pertractandum sit quia nec idco quis- ,

que pater quia ingenitus, nec ingenitus ideo quia pater ,

et propterea non ad abquid sed ad se dici putatur inge-
,

nitus genitum vero mira caecitate non advertunt dici

:

non posse , nisi ad abquid. Ideo quippe fibus quia geni-

tus, et quia fibus utique genitus. Sicut autem fibus ad
CXXXVII. 22

>
338 S. AUGUSTINI EPISCOPI

patrem sic genilus ad genitorem refortur et sicut

, ;
pater
ad filium, ita gcnilor ad goniuim. Idoocfue alia nolio est

qua intclligiLur gcnilor, alia qua ingcniius. Nam quam-

visde Patre Dco utrumquc dicatur, illud tamcn ad geni-
lum , id est, ad Filiuui dicilur; quod ncc illi ncgant :
iiocautem quod ingcnitus dicitur, ad se ipsum dici perhi-
tent. Dicunt ergo Si
aiiquid ad se ipsum dicitur Pater,
:

ad se ipsum dici non potcst Filius

quod et
quidquid ad ,

se ipsum dicitur secundum subslantiam dicitur, et ad

,

se ipsum dicitur ingcnitus, quod dici non potesl Filius ;

ergo secundum substantiam dicitur ingenitus; quod Fi-

lius quia dici non potest, non (jusdcm est substantiae.

Cui versutiae respondclur ita ut ipsi cogantur dicere se-

,

cundum quid sit aequalis Patri Mlius, utrum sccundum

id quod ad sedicitur, an sccuiidum id quod ad Patrem
dicitur. iNon enim sccundum id qiiod ad Patrcm dicitur,

quoniam ad patrcm filius dicitur, illc auten» non filius,

sed patcr est. Ouia non sic ad sc dicuntur pater et filius,

quomodo amici aut vicini. Rclativc quippe amicus dici-

tur ad amicum et si aequalitcr sc diligunt
; eadcm in ,

Utroque amicitia est : et rclativc vicinus dicitur ad vici-_

num ; et quia aequaliter sibi vicini sunt (quantum enim
iste illi , tantumhuic vicinatur) eadem in utro-
ct illc ,

vicinitas. Quia vcro Filius non ad Filium rclative di-

que
citur, sed ad Patrem ; non secundum hoc quod ad Pa-
trem dicitur, aequalisestFiliusPatri rcstat ut sccundum :

id sequahs sit, quod ad se dicitur. Quidquid autem ad se

dicitur,"Sccundumsubstantiam dicitur restat ergo utse- :

cundum substantiam sit aequalis. Kadcm cst igitur utrius-

que substantia.
Cum
vero ingenitus dicitur Patcr, non
scd quid non sit dicitur. Cum aulem rclalivum
quid sit,
negatur, non
secundum substantiam ncgatur , quia ipsum
relativum non secundum substantiam dicitur.
 DE TRTNITATE, tlB. V.
33<)
VIII. Hoc
excraplis plaiiuni fiicienclmn est. Ac pri-
mum viclcndum cst lioc siguificari cuin dicilur gcnilus,

quod significatur cum dicilur filius. Jdco cnini filius , cpia

gcnilus; ct quia filius, uti^pic gcnitns. Quod ergo dici-
lur ingcnitus, lioc ostenditur, quod non sit fdius : scd

gcnitus ct ingcnilus conimodc dicuiUur; fdius aut£m la-

tinc dicitur , scd iufdius ut dicatur non adniittit
loqucndi
consuctudo. Niliil tamcn intcllcctui dcmitur, si dic alur
pon filius ; qucmadmodum etiam si dicatur non gcnitus,

pro eo quod dicitur ingcnitus, nibil aliud dicitur. Sic

enim ct vicinus et amicus rclative dicuntur, nec tamcn
potcst invicinus dici quomodo dicilur inimicus. Quamo-
brcm non cst in rcbus considerandum quid vel sinat vcl
non sinat dici usus scrmonis nostri
,
scd quis rcrum
ipsa-
rum intcllcctus eluceat.iNon ergo jam dicamus ingcnitum,

quamvis dici latine possit; scd pro eo dicamus non ge-

nitum, quod tantum valet. INuni ergo abucl dicimus quam
non fdium? INcgativa porro ista parlicula non id cflicit,
Ut quod sinc illa rclative dicitur , eadcm praeposita sub-
stantiabter dicatur; sed idtantum ncgatur, quod sinc ilJa
aiebatur, sicutin caetcris praedicamcntis. Yciut cum di-
cimus : Homo est, substantiam dcsignamus. Qui crgo
dicit : Non bomo est, non aliud gcnus
praedicamcnti
cnuntiat, scd tantum ilJud ncgat. Sicut ergo sccunduni
substanliam aio : Homo est; sic secundum substantiam
nego, cum dico : Non liomo est. Et cum qnaeritur,
et aio :
Quadrupcdalis cst, id cst,
quanlussit; ([uatuor
pedum sccundum quanlitalcm
, aio :
qui dicit : iNon
cpia-
drupedalis est, sccundum quantilatcm ncgat. Candidus
cst,
secundum quabtatcm aio ; Non candidus est , sccun-
dum qualitatem nego. Propinquusest, secundum relati-
vumaio Non propinquusest, secundumrelativum nego.
:

Secundum situm aio cum dico Jacet secundum si-

, :
;

d9.
34o S. AUGtSTINl EPISCOPI
tuni nego, cum dico : Non jacet. Secundum habitum aio,
cum dico : Armatus est ;
secundum habitum nego ,
cum
dico : INon armatus est. Tantumdem autem valet si di-
cam : Secundum tempus aio, cum dico
Inermis est. :

Hesternus est; secundum tempus nego, cum dico Non :

hesternus est. Et cum dico Romae est, secundum locum :

aio et secundum locum nego

;
cum dico Non Romae ,
:

est. Secundum id quod est facere aio cum dico Caedit ; ,

:

si autem dicam Non caedit secundum id quod est facere

:
,

nego, ut ostendam non hoc facere. Et cum dico Yapu- :

lat secundum praedicamentum aio quod pati vocatur ;

,

et secundum id nego ,
cum dico : Non vapulat. Et om-
nino nullum praedicamenti genus est secundum
quod aU-,

quid aiere volumus ,

nisi ut secundum idipsum prasdica-
mentum negare convincamur, si praeponere negativam
particulam voluerimus. Quae cuni ita sint si suhstantia- ,

liter aierem ,
dicendo ,
Fihus ; substantiaHter ncgarem ,

dicendo Quia vero relative aio, cum dico,

: Non fihus.
FiHus est; ad patrem enim refero relative nego si di- :
,

cam Non fihus est ; ad parentem enim camdem negatio-

:

nem refero volens ostendere quod ei parens non sit. At

,

si
quantum valet quod dicitur filius tantumdem valet ,

quod dicitur gcnitus, sicut praelocuti sumus tantumdem ;

ergo valet quod dicitur non genitus quantum valet quod ,

dicitur non fiHus. Relative autem negamus diccndo, non

filius : relativc igitur negamus diccndo non genitus. In-^ ,

genitus porro quid est nisi non gcnitus? Non ergo rece-
ditur a* relalivo proedicamcnto ,
cum ingenilus dicitur.
Sicut enim genitus non ad se ipsum dicitur , sed quod ex

genitore sit : ita cum dicitur ingcnitus non ad se ipsum ,

dicitur, sed quod ex genitore non sit ostenditur. In eo-

dem tamen prtcdicamento , quod Relativum vocatur,
utraque significatio vertitur :
quod aulem relative pro-
 DE TRINITATE, LIB. V. 34 1
nuntiatur, non indicat substanliam ita
quamvis diver- :

sum sit non indicat diversam sub-

genitus et ingenitus ,

statitiam quia sicut filius ad patrem et non filius ad

: ,

non patrem refertur ita genitus ad geiiitorem et non ge-

; ,

nitus ad non gcnitorem referatur necessc est.

IX. Quapropter illud praecipue teneamus , quidquid
ad se dicitur
praestantissima illa et divina sublimilas,
substantialiter dici ; quod autem ad aliquid ,
non sub-
stantialiter ,
sed relative :
tantamque vim esse ejusdcm
substantiae in Patre et Filio et Spiritu sancto, ut quid-

quid de singulis ad se ipsos dicitur, non pluraliter in

summa, sed singulariter accipiatur. Quemadmodum enim
Pater Deus est, et Filius Deus est, et Spiritus sanctus
Deus est quod secundum, substantiam dici nemo dubi-
tat non tamen tres Deos, sed unum
: Deum dicimus eam
ipsam praestantissimam Trinitatem. Ita magnus Patcr,
magnus Filius , magnus Spiritus sanctus : non tamen tres
magni, sed unus magnus. Non enim de Patre solo , sicut

perverse sentiunt ; sed de Patre et Filio ct Spiritu

illi

sancto scriptum est : « Tu es Deus solus magnus^. w Et

bonus Pater bonus Spiritus sanctus nec
,
bonus Filius ,
:

tres
quo dictum est « Nemo
boni, sed unus est bonus, de :

» bonus nisi unus Deus-. » Etenim Dominus Jesus ne ,

ab illo qui dixerat « Magister bone » tanquam bomi-

:
,

nem compellans, secundum bominem tantummodo intel-

ligeretur ideo non ait
, Nemo bonus nisfsolus Pater; :

sed « Nemo bonus nisi unus Deus. » In Patris enim no-

:

mine ipse per se Pater pronuntiatur in Dei vero et ipse

, :

et Filius et Spiritus sanctus,

quia Trinitas unus Deus.
Situs vero , et habitus , et locaet
tempora, non proprie, ,

sed translate ac per similitudines dicuntur in Deo. Nam

et sedere super Cherubim dicitur^ ; ad situm dici- quod
»
P»al. Lxxxv, 10.— 2
Luc, xvni, tg, — 3 pjrI.
ljlxix, a,
34^ S' AUGUSTINl EPISCOPi
tur : et abyssum taDquam vestimentum amictus^; quod
ad liabitum ct, « Anni tui non deficient^; » quod ad
:

lempus et, Si ascendero in coelum tu ibi es^ » quod

« : , ;

ad locum. Qnod autem ad faciendum altinet, fortassis

de solo Deo verissime dicatur solus enim Deus facit et :

ipse non ncquc patitur quantum ad ejus substantiam

fit,
f)eus est. Ira([iie
omnipotens Pater, omnipo-
pcriinet ([ua
tens 1'ilius omnip.olens Sj^iritus sanctus nec tameu tres
,
:

« Ex
omnipotentes sed unus omnipotens , quo omnia , ,

» » Quid-
per quem omnia, in quo omnia, ipsi gloria^.
quid ergo ad se
ipsum dicitur Deus, et de singufis per-
sonis singulariter dicitur, id est ,
de Patre, et Fiiio, et

Spiritu sancto, et simuf de ipsa Trinitate, non pluraliter,

sed singufariter dicilur. Quoniam quippe non afiud est
Deo esse, et afiud magnum esse ,
sed boc idem ifJi est

csse quod magnum propterea sicut non dicimus tres

esse :

essentias, sic non dicimus tres magnitudines , sed unam

essentiam et unam magnitudinem. Essentiam dico, quae
ouciagraecedicitur. quam usitatius substantiam vocamus.
X. Dicunt quidem et ilii
bypostasim; sed nescio quid
vof unt interesse inter usiam et fiypostasim : ila ut pleri-

i^jue
nostri qui baec gracco tractant eloquio, dicerc con-

jA^av ouciav Tps^ u7:o;Tac£i?, quod

sucverint, est Jatine,

unam esscntiam, tres sut)staniias. Sed quia nostra fo-

quendi consuetudo jam obtinuit, ut boc inteJJigatur cum
dicimus essenliam , quod intiJJigitur cum dicimus sub-
stanlinm : non audenms diccre unam cssenliam ,
tressub-
stanlias4 sed unam cssentian) veJ suf)slanliam ,
tres aulem
pcrsonas, qucmiadmodum muJli Lalini ista tractantes et

digni auctoritate dixcrunt, cum aJium modum aptiorem

non invenirent, quo enuntiarent verbis quod sine verfjis
inteiJigebant. Revera enim cum Pater non sit Fifius, et
» P«al, cui, 6,-2 Id. ci, 48, — 3 id,
cxxxviii, ^j
"" * ^o™' ^^f *«•
 DE TRINITATE, LIB. V. 343
Filius non sit Pater ,
ct Spiritus sanctus ille
qui etiam
clonum Dei vocatur, nec Pater sit nec Filius, tres
utique
sunt. Ideoque plur.ilitcr dic tum est : « Ego et Pater
» unum sumus^. » Non enim dixit, unum est,
quod Sa*
Lelliani dicunt; sed , « Unum sumus. » Tamen cum
quoB
ritur magna prorsus inopia liumanum laborat
quid tres ^

eloquium. Dictum est tamen trcs

personas, non ut illud
diceretur ,
sed ne taceretur.
XI. Sicut ergo non dicimus tres essentias ; ita non di-
cimus tres magnitudines, neque tres magnos. In rebus
enim quae participatione magnitudinis magnae sunt^ qui-
bus est aliud esse, aliud magnas esse, sicut magna do-
mus ,
et
magnus mons, et magnus animus; in Iiis ergo
rebus aliud est magnitudo, aliud quod ab ca magnitu-
dine mngnum cst ct prorsus non Iioc cst magnitudo quod
,

est magna domus. Scd illa est vera magriiludo,

qua non
solum magna est domus quas magna est, ct qua magnu§
est mons est sed etiam qua magnum esi
(juiscjuis magnus ;

quidquid aliud magnum dicitur : ut aliud sit ipsa magni-

tudo aliudca quae ab illa magna dicuntur. Quaemagni-
,

tudo utique primitus magna est, multoque excellentius

quam ea quye participalione ejus magna sunt. Deus au-
tem quia non ea magnitudine magnus est quae non est
quod est ipse, ut quasi particeps cjus sit Deuscum ma^-
nus est; alioquin illa erit major magnitudo quam Deus^
Deo autem non est aliquid majus ea igitur magnitudine :

magnus estqua ipse est cadcm magnitudo. Et ideo

sicut
non dicimus tres essentias, sic ncc tres magnitudincs :
Loc est enim Deo essc quod est magnum esse. Eadem
,

causa ncc maguos trisdlcimus, sed unum magnum :

quia
non participalione magnitudinis Deus magnus est sed se ,

ipso magno magnus est ; quia ipse sua est magnitudo.

^
Joan. \f 3o.
344 S. AUGUSTINI EPISCOPl
Hoc et de bonitate ,
et de aeternitate ,
et de omnipotentia
Dei dictum omnibusque omnino praedicamentis quee
sit ,

de Deo possunt pronuntiari quod ad se ipsum dicitur, ,

non translate ac per similitudinem sed proprie si tamen ,

:

de illo
proprie aliquid dici orc bominis potest.
Quod autcm proprie singula in eadem Trinitate
Xll.
dicuntur, nullo modo ad se ipsa, sed ad invicem aut ad ,

creaturam dicuntur ; et ideo relative, non substantialiter

ea dici manifestum est. Sicut enim Trinitas unus Deus
dicitur, magnus ,
bonus ,
seternus ,
omnipotens, idem-
queipse sua sic dici potest deitas, ipse sua magnitudo,
ipse sua bonitas ipse sua aeternitas , i{3se sua omnipoten-
,

tia, non
potest dici Trinitas Pater, nisiforte translate
sic

ad creaturam propter adoptionem fdiorum. Quod enini

scriptum est : « Audi ,
Israel ,
Dominus Deus tuus, Do~
)) minusunus est^, »
nonutiqueexceptoFilio, aut excepto
Spiritu sancto oportet intelligi , quem unum Dominum
Deum nostrum recte dicimus etiam patrem nostrum per
gratiam suam nos rcgenerantem. Trinitas autem Filius
nuUo modo dici potest. Spiritus vero sanctus secundum
id quod scriptum est : « Quoniam Deus spiritusest'^', po-
test
quidcm universaliter dici quia et Pater spiritus et
,

Filiusspiritns, et Pater sanctus et FiHus sanctus. Itaque

Pater, et Filius, et Spiritus sanctus, quoniam unus Deus,
et utique Deus sanctus est et Deus
spiritus est , potest ,

appellari Trinitas et
Spiritus sanctus. Sed tamen ille Spi-
ritus sanctus qui non Trinitas, sed in Trinitate intelligi-

tur, in eo.quod proprie dicitur Spirilus sanctus , relative

dicitur, cum et ad Patrcm et ad Filium refertur, quia Spi-
Sed ipsa relatio
ritus sanctus et Patris et Filii spiritus est.
non apparet in boc nomine; apparet autcm cum dicitur
donum Dei' donum enim est Patfis et Filii, quia et a
:

*
Deut. VI, 4, et Marc. xn> ap, — 2 Joan, xv, 24i — • ^ Act. vin, ao,
 LIB. V. 345
Patre procedit , sicut ; Dominus
quod Apostolus dicit^ et

ait : « Qui Spiritum Christi non habet hic non est ejus^, » ,

de ipso utique saucto Spiritu ait. Donum ergo donatoris,

et donator doni cum dicimus, relativeutrumquead in-
,

vicem dicimus. Ergo Spiritus sanctus ineffabilisestqu8e-

dam Patris Fihique communio ; et ideo fortasse sic

Patri et Eilio potcst eadem appellatio

appellatur, quia
convenire. INam hocipse propriedicitur, quod illi com-
muniter et Pa- Fihus spiritus
:
quia et Pater spiritus et ,

ter sanctus nomine quod

et Filius sanctus. Ut ergo ex

utrique convenit, utriusque communio significetur,

vo-
catur donum amhorum Spiritus sanctus. Et haec Trini-
tas unus Deus solus bonus magnus aeternus, omni-
, , , ,

bonitas
potens :
ipse sibi unitas ,
deitas , magnitudo , ,

seternitas, omnipotentia.
XUI. Nec movere debetquoniam diximus relative dici

Spiritum sanctum ,
non ipsam Trinitatem, sed eum qui
est in Trinitate , quia non ei videtur vicissirn respondere
vocabulum ad quem refertur. Non enim, sicut dici-
ejus
mus servum domini et dominum servi , fdium patris et
patrem fdii , quoniam ista relative dicuntur, ita etiam
hic possumus dicere. Dicimus enim Spiritum sanctum
Patris , sed non vicissim dicimus Patrem Spiritus sancti,
ne FiHus ejus intelhgatur Spiritus sanctus. Item dicimus
Spiritum sanctum FiUi , sed non dicimus Filium Spiri-
tus sancti ,
ne pater ejus intelhgatur Spiritus sanctus. In
multis enim rclativis hoc contingit, ut non inveniatur
vocabulum quo sibi vicissim respondeant quae ad se re-
,

feruntur.Quid enim tam manifeste relative diciturquam

pignus? Ad id quipperefertur cujus est pignus et sem- ,

per pignus alicujus rei

pignus est^. Num ergo cum dici-
mus pignus Patris et Filii, possumus vicissim dicere
«
Joan. XV, a6, — 2 Rom. vni, 9, — 3 a Cw. v» 5, 8t Ephw, 1, i4i
346 «. AUGUSTINI EPISCOPX
Patrem pignoris aut Filium pignoris? At vero cum dici-
mus donum Patris et Filii non quidem diccrc possumus ,

Patrcm doni, aut Filium doni scd ut hoec sibi vicissinl ;

rcspondoant dicimus donum donatoris, ct donatorcm

,

doni quia hic potuit invcniri usitalum voeabulum, illic

:

non potuit.
XIV. Dicitur ergo rclativc Pater, idemque relalive
dicitur principium quid ,
et si forte aliud : sed Pater ad
Filium dicitur, principium vero ad omnia quae ab ipso
sunt. Itcm dicitur rclative Filius , relative dicitur et Yer-
bum et ct in omnibus bis vocabulis ad Patrem
imago ;

refertur autem borum Pater dicitur. I'U princi-

: nibil

pium dicitur Filius cum cnim diceretur ei « Tu quis : :

))cs? respondit Principium quod ct Joquor vobis^. »

,

Scd numquid Patris principium? Crcatbretii se quippe

ostcndcre voluit, cum se dixit csse principium ; sicut et
Pater principium cst crcaturae, co quod ab ipso sunt
omnia. Nam et creator relative dicilur ad creaturam , si-

CiltDominus ad servum. Etidcocum dicimus et Patrera ,

principium et Filium principium, non duo principia

,

erealurae dicimus; quia et Pater et Filius sinml ad crea-

lurahi uniim ];)rihcipium cst, sicut unus crcalor, sicut
unus Deus. Si aUtem quidquid in se manet et gignit ali-
vel operatur, gignit, vel
quid principium estci rci quam
ei
quam operatur, non possumus ncgare etiam Spiritum
isanctum recte dici principium^ quia hott eum separamus ;

ab appeliatione crealoris et scriptum est de iilo quod :

operclur,*ct in sc ulique manens operatur; non enim in

aliquid eoruni qune operalur, ipse mulaturet verlitur. Et
qujE opcratur, vide « Unicuique autcm inquit datur: , ,

» manifestatio ad utilitatem.
Spiritus Alii
quidem datur
*
Jer Spiritum sermo sapientioc , alii sermo scientiae se-
* Joan. VIII, aS, — 2 ij,
y, 36.
 DE TRINITATE, LIB. V.
S^?
» cundum eumdcm Spiiitum ,
autem fides in eodem
alteri

»
Spiritu ,
alii donntio curationum in uno Spiritu alii ,

»
operatio
viitutum alii proplictia, alii dijndicatio spi-
.

» rituum, alii gcncralingaarum. Omnia aulcm liaec

opc-
» tur unusatcpie idcm Spirilus dividens propria unicui- ,

» sicut Dcus. Ouiscnim tantailla

•)
cpic])roulvult^, uti([iic
potc^topcrari l)cus?« Idtm autcm Dcusqui opcralur
nisi

» omnia in omnibus-?» JNam ct sigillatim si interroge-

mur de Spiritu sancto ;
vcrissimc rcspondcmus quod
Deus sit; ct cum Patrc et J^lio simul unus Dcus est.

Unum ergo principium ad creaturam dicitur Deus, nori

duo vei tria princi])ia.
XV. Ad autcm inviccm in Trinitate, si gigncns ad
se

id quod gignit principium cst, Patcr ad l'ilium princi-

pium est, quia gignit cum. UtrUm autenletad S])iritum

sanctum principium sitPatcr, quoniam dictum cst « De :

»
Patreprocedit,
>^ non parva quaestio cst. Quiasi itaest,
non jam principium ci tantuni rei erit quam gignit aut
facit, sed etiam ci quam dat. Ubi et illud cluccscit, ut

potest, quod solct multos movcrc, cur non liliussit etiani

Spiritus sanctus, cum ct ipsc a Patreexeat, sicut in

Evangclio l<'gitur^. Kxiit enim non quomodo natus, sed
,

quomodo datus; ct idco non dicitur fdius, quia neque

natus Unigcnitus, ncquc factus ut pcr Dci gra-
cst sicut

tiam in adoptioncm nasceretur, sicuti nos. Quod enim

de Patrc nalumcst, ad Patrcm solum rcfcrtur cum dici-
tur Filius, ct idco Filius Patris, nonct nostcr : quod au-
tem dalum cst, ct ad cum qui dcdit rcfcrlur, ct ad ebs

quibus dcdit; itiujnc Spirilussanctus,

non tantum Patris
ct Filii (jui dcdcruiit scd ctiam nostcr diciturqui acce-
,

pimiis
: sicut dicitur, Domini salus qui datsalutem^,ea-
dem etiam nostra salus est
qui accepimuS. Spiritus ergo
1 A Gor. xir, 7-1 1. — 2 Ibid, 6. —
• 3 joan. xv, a6. — * Fsat.
in, ^.
343 S. AUGUSTINl EPISCOPI
et Dei est
qui dedit ,
et noster qui accepimus. Non ille

spiritus noster quo sumus , quia ipse spiritus est hominis

qui in ipso est : sed alio modo iste noster est ,
quo dici-
mus et : «Panem noslrum da nobis^. » Quanquam et

illum spiritum qui liominis dicitur, utique accepimus.

inquit, quod non accepisti*^. Sed

« Quid enimhabes, »

aliud est
quod accepimus ut essemus ,
ahud quod acce-

pimus ut sanctiessemus. Unde iFcriptum est et de Joanne,

quod in spiritu et virtute Ehae venirct^ : dictus est EHae

spiritus , scihcet Spiritus sanctus quem accepit Ehas. Hoc

et de
Moyse intelhgendum est, cum ait ei Dominus :
« ToHam de spirilu tuo ,
et dabo eis
'*
: » hoc est ,
dabo
de Spiritu sancto, quem jam tibi dedi. Si ergo et quod
illis

datur, principium habet eum a quo datur, quia non

ahunde accepit illud quod ab ipso procedit; fatendum
est Patremet FiHum principium esse Spiritus sancti, non
duo principia sed sicut Pater et Fihus unus Deus et ad
:
,

creaturam relative unus creator et unus Dominus sic re- ,

lative ad Spiritum sanctum unum principium ad crea- :

turam vero Pater et Fihus et Spiritus sanctus unum

principium sicut unus creator et unus Dominus.
,

XYI. Ulterius autem quaeritur, utrum quemadmodum

Fihus non hoc tantum habeat nascendo ut Fihus sit sed ,

omnino ut sit ; sic et Spiritus sanctus eo quo datur ha-

bet , non tantum ut donum sit , sed omnino ut sit utrum :

ergo erat antequam daretur, sed nondum erat donum ,

an eo ipso quo daturus erat eum Deus , jam donum erat
et antequam daretur. Sed si non procedit nisi cum da-
tur, nec procederet utique prius quamesset cui daretur;

quomodo jam erat ipsa substantia, si non est nisi quia

datur : sicut Fihus non tantum ut sit Fihus, quodrela-
tive dicitur, sed omnino ut sit ipsam substantiam nas-
«
Matih. VI, II,
— 8 X Cor.
ir, 7, «— » JLue.
x, 17.
— 4 Num. »1» «7 *
 LIB. V. ,
349
cendohabet? An
seniper procedit Spiritus sanctus et non
extempore, sed ab aeternitateprocedit; sed quia sic pro-
cedeLat ut esset donabile, jam donum erat et antequam
esset cui daretur? Aliter enim intelligitur cum dicitur
donum ,
aliter cum dicitur donatum. Nam donum potest
esse ct antequam detur ; donatum autem nisi datum fue-
rit nullo modo dici potcst.
XYII. Nec moveat quod Spiritus sanctus cum sit coae-
ternus Patri et Filio dicitur tamen
,
aliquid ex tempore,.
veluti liocipsum quod donatum diximus. Nam
sempiterne
Spiritus donum , temporaliter autem donatum. Nam et
si dominus non dicitur, nisi cum liahere
incipit servum,
etiam ista
appcllatio relativa ex tempore est Deo : non
enim sempiterna creatura est, cujus est ille dominus.
Quomodo ergo obtinebimus nec ipsa relativa esse acciden-
tia , quoniam nihil accidit Deo temporaliter, quia non est

mutabilis, sicut in exordio bujus disputationis tractavi-

mus. Ecce Dominum esse non sempitcrnum babet, ne
cogamur etiam sempiternam creaturam diccre, quia ille
sempiterne non dominarctur, nisi etiam ista sempiterne
famularctur. Sicut autem non potest esse scrvus qui non
habet dominum, sic nec dominus qui non habetservum.
Et quisquis extitcrit qui oeternum quidem Deum sokim
dicat, tempora autem non essc asterna proptcr varietateni
ct mutabilitatem sed tempora tamen non in tempore esse
,

coepisse; (non enim erat tempus antcquam incipercnt

tempora, et idco non in

temporc accidit Dco ut Dominus
esset, quia ipsorum temporum Dominus erat, qu£e uti-

que'non in tempore esse coeperunt ) quid respondebit :

de hominc,.qui in tcmpore factus cst, cujus utique Do-

minus non crat antequam esset cui esset? Ccrte vel ut
Dominus hominis esset , ex
temporc accidit Deo et ut :

pmnis auferri videatur controversia certe ut tuus Domi-

,
350 S. AUGUSTINI EPISCOPI
nus esset ,
aut Tneiis , qui moclo essc coepimus ex tem- ,

accidil Deo. Aut si et hoc propter obscuram quaes-

porc
tioncm ariimoe viclctur incertum ,
qiiid ut essct Dominus
crat animae n^ilura,
populi Isracl? Quia
ctsi jam quam
ille
populus liabchat, quocl modo non quiTerimus; tamen
populus nondum erat, quando csse coepit appa-
illc et

ret. Postremo ut Dominus esset hujus arhoris et hujus

segetis ex tempore accidit , quae

,
modo essc
coeperunt.
Quia etsi mnteries ij)sa jam erat , ahud esl tamen domi-
num essemateriae, ahud csse dominum jamfactLC naturae.
Alio enim tenqiore esteliam homo dominus ligni, et alio
tempore dominus esl arcae,
qnamvis cx ipso ligno fahri-

catae, quod utit[ue non crai, cum Jigni dominus jam

esset. Quomodo igitur ohlinchimus nihil sccundum acci-
dens dici Deum
,
nisi
quia ipsius naturae nihil acci(ht (pio
mutetur, ut ea sint accidentia rckliva, ques cum ah(pia
mutatione rerum dc quihus dicuntur, accidunt. Sicut
amicus relativc dicitur; ncque enim esse incipit nisi ,

cum amare coeperit fit ergo ahqua mutatio voluntatis,

:

ut amicus dicatur. Nummus autcm cum dicitur pretium,

relative dicitur, nec tamen mutatus est cum esse coepit
pretium neque
cum :dicitur pignus et si qua sunt si- ,

niiha. Si ergo nummus potest nulia sui mutatione loties

dici rehitive ut ncque cum incipit di(
,
nequc cum desi- i
,

nit ahquid
,
iu cjus natura vcl forma qua nummus est mu-

talionis fiat ; quanto facilius de ilhi incommutahili Dei

suhstantia dehenms acciperc ,
ut ita dicalur rc hitive ali-

quid ad creaturam, ut cpiamvis tcmporahtcr incipiat

^ici, non tamcn ipsi suhstiuitiae Dei accidisfe^c ahquidin-
tqlligatur, scd illi creaturae ad quam dicitur. « Domine ,

» inquit , refugium llcfugium ergo nos-

factus es nohis^. »
trum Deus rclative dicitur, ad nos enim refertur, et tunc
1 Psal. Lxixu. I.
 DE TRINITATE, LIB. V. 35 1
nostrum fit , cum ad eum
refugium refugimus numquid :

tunc fit aliquid in ejus natura, quod antequam ad eum

refugercmus non erat? In nobis ergo fit aliqua mutatio :
detcriores enim fuimus antequam ad eum rcfugercmus ,

et eificimur ad eum refugicndo mcliores in illo autem :

nuUa. Sic et I^ater noslcr esse incipit, cum perejusgra-

tiam regeneramur, quoniam dedit nobis potestatem fdios
Dei fieri*. Substantia itaque noslra mutatur in meJius,
cum filii
ejus efficimur : simul et ille Pater nosLer esse in-

cipit,
sed nulla commutalione suae substantiae. Quod ergo

temporaliter dici incipit Dcus quod antea non dicebatur,

manifestum est relalivedici : non lamen sccundum acci-
dens Dei quod ei aliquid acciderit , sed plane secundum
accidcns ejus ad quod dici aliquid Deus incipit relalive.
Et quod amicus Dei justus esse incipit, ipse mutatur :
Deus autem absit ut temporaliler aliquem diligat, quasi
nova dilectione quiE in illo antc non erat, apud quem
nec praeterita transi^^runt et futura jam facla sunt. Ita-
,

que omnes sanctos suos ante mundi constitutionem dilcxit,

sicut praedestinavit^ : sed cum convcrtuntur etinveniunt
illum tunc incipere ab eo diligi dicuntur, ut co modo
,

dicatur quo potest liumano affectu capi quod dicitur. Sic

eliam cum iratus malis dicitur, et placidus bonis, illi

mutanlur, non ipsc : sicut lux infirmis oculis

aspera,
firmis lenis est, ipsorum scilicet mutatione, nonsua.
*
Joau. I, 12,
— 2
Eplies. i, 4.

Jtjr
352 S. ADGUSTINI EPISCOPI

LIBER VI.

In quo proposita quomodo clictus sit Christus

qucBSllonc^
ore ApostoUco Dei virlus ct Dei sapienlia disputatur
f ,

utrum Paternon sit ipsesapientia, sed taiilumsapien-

tiw Paier , an sapientia sapientiam ^enuerit : et dilata
paulisper solutione, probatur unitas et cequaiitas Pa^
tris et Filii ac Spiritus sancti : et non Deum tripU'
cem sed Trinitatem credi oportere, lllud postremo
,

loco expiicatur liiiarii dictum : iEternilas in Patre,

in Imagine, usns in Munere.
species

^Equalitatem Patris et Filii st Spiritus sancli pu-

I.

tant nonnuUi ex hoc impediri quo minus intelligatur ,

« Christum Dei virtutem et Dei sa-
quia scriptum est :

»pientiam^ ideonon videaturaequahtas, quia non

: » ut

est Pater ipse virtus et sapientia, sed genitor virtutiset

sapientiae.
Et revera non mediocri intentione quseri solet,
quomodo dicatur Deus virtutis et sapientiae Paten Ait
enim Apostolus « Christum Dei virtutem et Dei sapien-
» tiam. » Et hinc nonnulU nostri adversum Arianos hoc
modo ratiocinati sunt^ eos duntaxat
qui prius se adver-
sum cathohcam fidcm extulerunt. Namipse Arius dixisse
fertur : Si fihus est natus est si natus est erat
, ; ,
tempus
quando non erat fihus : non intelligcns etiam natumesse
Deo sempiternum esse ,
ut sit cooetcrnus Patri Filius,
sicut splendor qui gignitur ah ignc atquc diffunditur,
coaevus est iUi ,
et esset coaeternus ,
si esset ignis aeternus.
Unde qnidam posteriores Ariani abjecerunt istam senten-
1 I Cor. X, 24.
 .
DE TRINITATE, LIT^. VI. 353
liam, fassique sunt ,
non
tempore coepisse Filium Dei.
ex
Sed inter disputationes quas liabebant nostri adversum
eos qui dicehant : Erat tempus quando non erat Filius,
,

hanc etiam nonnulli ratiocinationem inserebant Si Dei :

Filius virtus et sapientia Dei est , nec unquam Deus sine

virtute et sapienlia fuit coaeternus est Deo Patri Filius :
,

dicit autem Apostolus « Ghristum Dei virtutem et Dei

» et Deum
»
sapientiam , aliquando non habuisse virtu-
tem aut sapientiam, dementis est dicere INon igitur erat :

tempus quando non erat Fihus.

II. Quae ratiocinatio ad id cogit, ut dicamus Deum

Patrem non esse sapientem , nisi habendo sapientiam

quam genuit non existendo per se Pater ipsa sapientia.
,

Deinde si ita est, Fihus quoque ipse sicut dicitur Deus de

Deo, lumende lumine, videndum est utrum possit S2i^
pientia
de sapientia dici si non est Deus Pater ipsa sa-
,

sed tantum genitor sapientiae. Quod si tenemus,

pientia,
cur non et magnitudinis suse ,
et bonitatis ,
et aeternita-

tis ,
et omnipotentiae suae genitor sit , ut non ipse sit sua
magnitudo ,
etsua bonitas, et sua aeternitas , et sua om-
sed ea magnitudine magnus sit quam genuit,
nipotentia ,
et ea bonitate bonus , et ea aeternitate aeternus , et ea om-*'
de illo nata est , sicut noir
nipotentia omnipotens quae
ipse sua sapientia est,
sed ea sapientia sapiens est quae de
illo nataest. Namillud non est formidandum , ne coga-
mur multos fihos Dei dicere ,
prEeter adoptionem crea-^-

turae ,
coasternos Patri
magnitudinis suae genitor est ,
, si

et bonitatis, et seternitatis-, et omnipotentiae. liuic enim

calumniae facile respondetur sic non eifici, quia muha ^

nominata sunt, ut ille mukorum fihorum coseternorum

sit
pater; quemadmodum
non efticitur, ut duorum sit ,•
cum dicitur Christus Dei virtus et Dei sapientia. Eadem

quippe virtus quae sapientia ,

et eadem sapientia quae vir-
r.xxxvii. :i3
354 S. AUGUSTINI EPISCOPI.
tus est^ : ita igitur etiam de coeteris, ut eaclem sit
magni-
tudo quae virtus, qua alia, quae vel supra commemo-
et si

rata sunt ,
vel commemorari adliuc possunt.
III. Sed si non dicitur in se ipso nisi quod ad Filium
dicitur id est vel genitor vel principium ejus :
, , pater , ,

si etiam gignens quod de se gignit consequenter prin-

ei ,

cipium est ;
quidquid autem aliud dicitur cum Filio di-^ ,

citur vel potius in Filio ,

sive magnus ea magnitudine

quam genuit, sive justus ea justitia quam genuit, sive

bonus ea bonitate quam genuit , sive potens ea potentia
vel virtute quam genuit , sive sapiens ea sapientia quam

genuit :
magnitudo autem ipsa non dicitur Pater, sed
magnitudinis getierator : Filius vero sicut in se ipso dici-
tur Filius , quod non cum Patre dicitur, sed ad Patrem ,

non sic et in se ipso magnus sed cum Patre cujus ipse ,

magnitudo est : sic et

sapiens cum Patre dicitur, cujus

ipse sapientia est ; sicut ille sapiens cum Filio , quia ea

sapientia sapiens est quam genuit : quidquid ergo ad se
dicuntur , non dicitur alter sine altero , id est
, quidquid

dicuntur quod substantiam eorum ostendat , ambo simul

dicuntur. Si beec ita sunt , jam ergo nec Deus est Pater
sine FiKo ,
nec Filius Deus sine Patre ,
sed ambo simul
Deus. Et quod dictum est « In erat Yer- :
principio
» bum 2 ; » in Patre erat Yerbum : aut si « lu
, intelligitur

» » sic dictum est , ac si diceretur , ante om-

principio
nia; quod sequitur, « Et Verbum erat apud Deum, »
Yerbuin quidem solus Filius accipitur , non simul Pater
et Fibus.j
tanquam ambo unum Yerbum (Sic enim :

verbum quomodo imago non autem Pater et Filius si- ,

mul ambo imago, sed Filius solus imago Patris, quem-

adniodum etFilius non enim ambosimul Filius.) Quod ;

vero adjungitur « Et Yerbum erat apud Deum » mul-

, ,

1 I C<!r. I, 2'<. — 2 |„j,j^

i^ j^
 DE TRINITATE, tlB. VI. 355
tumest ut sic intelligatur, Verbum, quod solus est Fi-
lius , erat apud Deum quod non solus est Pater sed
, ,

Pater et Filius simul Deus. Sed quid mirum si in dua- ,

bus quibusdam rebus longe inter se diversis potest boc

dici? Quid enimtam diversum, quam animuset corpus?
Potest tamen dici Animus erat apud bominem , id est,
:

in bomine : cum animus non sit

corpus , bomo autem
animus simul et corpus sit. Ut etiam quod consequenter
scriptum est, « IM, Deus erat Yerbum ,
» sic
inteUigatur :

Yerbum quod non est Pater, Deus erat simul cum Pa-
tre. Ita-ne ergo dicimus, utPater generator magnilu- sit

dinis ,
boc est generator virtutis, vel generator sapientiae
suae : Fibus autem magnitudo , virtus, et sapientia : Deus
vero magnus , omnipotens , sapiens ambo simul ? Quo-
modo Deo lumen de himine ? Non enim
ergo Deus de ,

simul ambo Deus de Deo sed solus Fibus de Deo sciU- , ,

cet Patre nec ambo simul lumen de lumine sed solus

: ,

FiUus de lumine Patre. Nisiforte ad insinuandum et bre-

vissime inculcandum quod coaeternus est Patri FiUus, ita
dictum Deus de Deo etlumen deUimine, et si quid
est,
boc modo dicitur, ac si diceretur Hoc quod non est Fi- :

lius sinc Patre de lioc quod non est Pater sine FiUo id
, ,

est , boc lumen quod iumen non est sine Patre de boc ,

lumine Patre quod lumen non est sine FiUo ut cum di- :

citur, Deus quod non est FiUus sine Patre , et de Deo

quod non est Pater sine FiUo , perfecte inteUigatur quod

non praecessit genitor iUud quod genuit. Quod si ita est ,

boc solum de eis dici non potest iUud de iUo quod si- , ,

mul ambo non sunt. Sicut Verbum de verbo dici non

potest quia non

,
simul ambo verbum sed solus FiUus , :

nec imago deimagine quia non siniul ambo imago : nec

,

FiUus de Filio quia uon simul ambo FiUus secunduni

, ,

23.
35G S. AUGUSTINI EriSCOPI

(|UOcl
didtur : « Ego et Pater unum sumus^. Unum su-
» mus
enim dictum est Quod ille hoc et ego secun-
» :
,

dum essentiam non secundum relativum.

,

..lY. Et nescio utrum inveniatur in Scripturis dictuiii :

c< Unum sunt, » quorum est diversa natura. Si autem ali-

<jua phira ejusdem naturaesint, et diversa sentiant, non

sunt unumin quantum diversa sentiunt. Nam sijam unum
essent ex eo quod homines erant, non diceret : « Ut sint
» unum, sicut nos unum ^, » cum suos
Discipulos Patri
commendaret. At vero Paulus et Apollo, quia et ambo
homines, et idem sentiehant « Quipiantat, inquit, et :
qui
» rigat unum sunt ^
». Cum ergo unum, ut non'
sic dicitur

addatur quid unum, et

phira unum dicantur, eadem na-
tura atque essentia, non dissidens nec dissentiens signifi-
catur. Cum vero additurquid unum, signi- potest ahquid
ficari ex piuribus unum factum, quamvis diversis natu/a.
Sicut anima et corpus non sunt ulique unum quid enim ;

tam diversum? addatur

aut subintelhgatur quid
nisi

u^um, id esl, unus lioino, aut unum animai. Inde Apos-

tqlus; « Qui adhaeret meretrici , inquit, unum corpus
» .cst
^^
: » non dixit, unum sunt, aut unum est; sed ad-*t
didit, « Corpus, »
tanquam ex daobus divcrsis mascuhnoil
ct foeminino unum
corpus adjunctione compositum. Et,
inquit, unus spiritus est ^': »
« Qui adliaeret Domino,

n^n dixit, Qui adhaeret Domino, unusest, aut unum sunt,

sejiaddidit, « Spiritus. » Diversi sunt enim natura, spi-
ritusliominis, et spiritus Dci; sed inhaerendo fit unus spi-
ritusexdiversisduobus, ita ut sine humano spiritu beatus
sit Dei spiritus atque perfectus, beatus autem liominis

spiritus
non nisi cutnDeo. Nec frustra, ut existimo, cum
tanta in Evangeiio secundum Joannem et toties dicereta

V^p.igi..«, 3o — '^
Id- xvri, •>>. — 3 , Co,.. jrr^ «; ^ 4 iil.
yi, i6. —^
5 Ibd. r:.
 DE TRINITATE, LIB. VI.
S^^
Dominiis de ipsa unitate, vel sua cum Patre, vel nostra
invicem noLiscuni ; nusquam dixit, U t nos et ipsum unum :
sed, a Ut unum sint, sicut et nos unum sumus ^. » Pater
ergo et Fiiius unumsunt, utique secundum unitatemsub-
stantiae, et unus Deus est, et unus magnus, et unus sa-

piens, sicut tractatum est.

V. Undeergo majorPater? Si enim major, magnitu-

dine major cum autem magnitudo Filius ejus sit, nec
:

ille
utique major est eo qui se genuit, nec ille majorestea
magnitudine qua magnus ergo aequalis. Nam unde
est :

aequalis,
si
noneoquo est, cui non est aliud esse, et aliud

magnum esse? Aut si geternitate Pater major est, non est

aiqualis Filius quacumque re. Unde enim aequalis? Si

magnitudine dixeris , non est par magnitudo, quoe minus
eeternaest, atqueitacaetera. An forteinvirtuteaequalis est,
in sapientia vero non est aequalis? Sed quomodo est aequa-
lisvirtus quae minus sapit? An in
sapientia 8equalis,est in
virtute autem non est «qualis? Sed
quomodo sequalis est
sapientia, quoe minuspotens est. Restat ergo ut si in ulla
re aequalis non est, in omnibus non At Scrip-
sitaequalis.
tura clamat INon rapinam arbitratus est esse a^qualis
: «

» Deo 2. »
Cogitur ergo quivis adversarius veritatis, qui
modo tenetur Apostolica auctoritate, in qualibet vel una
re sequalem Deo Filium confiteri. Eligat quam voluerit :
binc ostendeturinomnibus.esseaequalem, quae de sub-
ei

stantia ejus dicuntur.

YL Sic enim virtutes quoe sunt in ariimo bumano ,

quamvis atque abo modo singulae intelligantur, nullo

alio

modo tamen separantur ab invicem, ut quicumque Ww-

rint aequales, verbi gratia ,
in fortitudine , aequales sint
et
prudentia et
temperantia, etjustitia. Si cnim dixeris
esse istos ibrtitudine, sed iilum pruden-
txquales praestare
»
Joan. xvu, 20. — ^
pljiiij). n, 6 .
358 «. AUGUSTIWl EPISCOPI
tia ;
sequitur ut liujus fordtudo minus prudens sit ,
ac per hoc nec forlitudine aequales sunt,
quando est
illiusfortitudo prudentior. Atque ita de caeteris virtu-

tibusinvenies, si omnes eadeni consideratione percurras.

INon enim de viribus corporis agitur, scd de animifor-
titudine.Quanto ergo magis in ilia incommutabili aeter-
naque substantia incomparabiliter simpliciore quam est
animus humanus , haec ita se habent? Humano quippe
animo non hoc est esse quod est fortem esse, aut pru-
dentem, aut justum, aut temperantem potcst enimesse ;

animus, et nuUam istarum habere virtutem. l)eo autem

hoc est esse
quod est fortem esse, aut justum esse, aut sa-

pientem esse, et si
quid de illa
simpHci multipUcitate,
vel mutiplici simphcitate dixeris ,
quo substantia ejus sig-
nilicetur. Quamobrem sive ita dicatur Deus de Deo, ut
ct singuhs hoc nomen.conveniat, non tamen utambosi-
niul duo dii, sed unus Deus sit. Ita enim sibi cohserent,
et in distantibus
quemadmodum diversisque substantiis
ficri
Apostolus Nam
testis est. et solus Dominus
Spiritus
est, et solushominis spiritus utique spiritus est, tamen si

haereat Dominounusspiritus est^ : quanto magisibi, ubi

est omnino inseparabihs
atque eeterna connexio, ne ab-
surde dici videatur quasi Fihus amborum cum dicitur ,

Fihus Dei, siid quod dicitur Deus, non nisi de ambobus

dicitur simul : sive quidquid de Deo dicitur quod suijstan-
tiam ejus indicet, non nisi de ambobus siniul, imo de
ipsasimul Trinitate dicitur. Sive ergo hoc, sive ihud sit,

quod dUigentius discutiendum est, nunc unde agitur sa-

tis est videre, nulio modo Fihum icqualem esse Patri, si

in ahquo quod pertineat ad significandam cjus

scihcet
substantiam inaequalis invenitur, sicutjam oslcudimus.

Apostolus autem dixit aequalem ^. In onmibusergo aequa-

*
1 Cor. vr, 17. — 2
philip, jjj (j.
 DE TKirsiTAlE, LIB. VI. 869
lisest Patri Filius, et est unius ejusdemque substanti^.
YII. Quapropter etiam Spiritus sanctus in eadem uni-
tate substantiae et sequalitate consistit. Sive enim sit uni-
tas amborum, sive sanctitas, sive charitas, sive ideo unitas
charitas quia sanctitas, manifeslum
quia charitas, et ideo
estquodnon aliquisduorum estquo uterque conjungitur,
quo genitus a gignente dihgatur, generatoremque suum
diligat, sintquenonparticipatione, sedessentiasua, neque
dono superioris alicujus, sed suo proprio servantes unita-
tem Spiritus in vinculo pacis ^. Quod imitari per gratiam,
et ad Deum, et ad nos ipsos jubemur, In quibus duobus

praeceptis tota Lex pendet

et Prophetee ^. Ita sunt illa

tria, Deusunus, solus, magnus, sapiens, sanctus, beatus.

Nos autem ex ipso, et per ipsum et in ipso beati quia ,
:

ipsius munere inter nos

unu m, cum illo autem unus spi-
ritus, quia agglutinatur anima nostra post eum. Et nobis
haerereDeo bonum est ^, quia perdetomnem quifornicatur
ab eo. Spiritus ergo sanctus commune ahquid est Patris

et Fihi,
quidquid illud est. At ipsa communio, consub-
stantiahs et coaeterna :
quae si amicitia convenienter dici

potest, dicatur ; sed aptius dicitur charitas. Et haec quo-

« Et Deus chari-
que substantia , quia Deus substantia:
» tas ^, »sicutscriptum
est. Sicut autem substantia simul

cum Patre et Fiho, ita simul magna, et simul bona et ,

simul sancta, et quidquid ahud ad se dicitur quoniam ;

non ahud est Deo esse, et ahud magnum esse vel bonum
esse, et caetera, sicut supra ostendimus. Si enim minus
magna est ibi charitas quam sapientia ,
minus quam est
dihgitur sapientia : est igitur, ut quanta cst sa-
aequahs
pientia tantum dihgatur: est autem sapientia aequahs
Patri, sicut supra disputavimus :
aequahs cst igitur etiam
*
Ephes. IV, 3.
— 2 Matth. xxu, 40. — ^ Psal.
lxxii, 28 — ^ i Joan.
IV , 16.
36o S. AUGUSTINI EPISGOPI

Spiritus sanctus; etsi agqualis, in omnibus aequalis prop-

ter summam
simplicilatem quae in illa substantia est. Et
ideo non amplius quam tria sunt, unus diligens eum qui
de illo est, et
unusdiligens eum de quo est, et ipsa dilec-
tio.Quae quomodo Deus dilectio est ^? » Si
si nihil est, «

non est substantia, quomodo Deus substantia est?

YIII Siautem quaeritur quomodo simplex et multiplex
sit illa animadvertenda est primo creatura
substantia :

quare multipiex, nullo autem modo^ vere simplex. Et

sit

prius corpus universum utique partibus constat; ita ut sit

ibi alia pars major, alia minor, et majus sit universum
quam pars quaelibet aut quantalibet. Nam et coelum et
terra partes sunt universae mundanoe molis : et sola terra,
et solum coelum innumerabilibus partibus constat, et in
tertia sui
parte minor est quam in caetera, et in dimidia
minor quam in tota ; et totum mundi corpus quod dua-
bus plerumque partibus appellari solet, id est, coelum
et terra,
utique majus est quam solum coelum aut sola
terra. Et in
unoquoque corpore aliud est magnitudo,
aliud color, aliud figura. Potest enim et diminuta mag-
nitudine manere idem color et eadem figura et colore ,

mutato manere eadem figura eteadem magnitudo, et fi-

gura eadem non manente tam magnum esse et eo modo
coloratum : et
quaecumque alia simul dicuntur de corpore

possuut etsimul et
plura sine caeteris commutari. Ac per
boc multiplex esse convincitur natura corporis, simplex
autem nullo modo. Creatura quoque spiritalis sicut est
anima, est in corporis comparatione simplicior:
quidem
^ine comparatione autem corporis multiplex est, etiam
3psa non simplex. Nam ideo simplicior est corpore, quia
non mole diffunditur perspatium loci, sed in unoquoque
corpore, et in toto tota est, et in qualibet ejus parte tota
^ i Joan. IV, i6.
 DE TRINITATE, LIB. VI. 36 1
est ; et ideo cum fit
aliquid in quavis exigua particula cor-
poris quod anima, quamvis non fiat in toto cor-
sentiat

pore, illa tamen tota sentit,

quia totam non latet sed :

tamen etiam in anima cum aliud sit artificiosum esse,

aliud inertem, aliud acutum, aliud memorem , aliud
cupiditas, aliud timor, aliud laetitia, aliud tristitia, pos-
sintque et alia sine aliis et alia magis, alia minus,
innu-
merabilia et inumerabiliter in animae natura inveniri ;
manifestum estnon simplicem, sedmultiplicemessenatu-
ram nihilenim simplex mutabile est, omnisautera crea-
:

tura mutabilis. Deus vero multipliciter quidem dicitur

magnus, bonus, sapiens, beatus, verus, et quidquid aliud

non indigne dici videtur sed eadem magnitudo ejus est,
:

quas sapientia non enim mole magnus est, sed virtute:

;

et eadem bonitas quse sapientia cft

magnitudo, et eadem
veritas quae illaomnia : et non estibi aliud beatum esse,
et aliud magnum, aut sapientem ,
aut verum, aut bonum
esse, aut omnino ipsum esse.
IX. Ncc quoniam Trinitasest, ideo triplex putandus
est
alioquin minor erit Pater solus, aut Filius solus,
:

quam simul Pater et Filius. Quanquam non inveniatur

quomodo dici possit, aut Pater solus ,
aut Filius solus;
cum semper atque inseparabiliter et ille cum Filio sit, et
cum Patre non ut ambo sint
ille ; Pater, aut ambo Fi-
lius ; sed
quia semper in invicem ,
neuter solus. Quia vero
dicimus et Deum solum ipsam Trinitatem , quamvis sem-
sit cum
per spiritibus et animabus sanctis; sed solum di-
cimus quod Deus est quia non et illi cum illo Deus sunt
,
:

ita solum Patrem dicimus PafrQm non quia separatur a ,

F'iiio, sed quia iion simul ambo Patersunt. (^um itaque

tantus est solus Pater, vel solus Filius ,
vel solus Spiritus

sanctus, quantus est simul Pater et Filius

et
Spiritus
sanctus, nullo niodo triplex dicendusest. Corpora quippe
 362 S. AUGLSTliM EriSCOPI

adjunctione sua crescunt. Quamvis enim qui adhaeret

uxori suae, unum corpus sit : majus tamen corpusfit,

quam si solius viri esset, aut solius uxoris. lu rebus au-

tem spiritalibus ,
cum minor majori adlieerescit ,
sicut
creatura Creatori ,
illa fit major quam erat ,
non ille. In
enim quae non mole magna sunt,
iis lioc est majus esse

quod est melius esse. Melior autem fit

spiritus alicujus
creaturae, cum adhaeret Creatori, quam si non adbaereat;
et ideo etiam major quia mehor. « Oui ergo adhaeret Do-
» mino , unus spiritusest^ : » sed tamen Dominus non
ideo fit
major, quamvis fiat ille qui adhaeret Domino. In
ipso igitur Deo cum adhaeret aequah Patri Filius aequa-
lis , non fit
aut Spiritus sanctus Patri et Fiho aequahs ,

major Deus quam singuheorum ; quia non est

quo crescat
illa
perfectio. Perfectus autem sive Pater, sive Fihus sive ,

Spiritus sanctus^ et perfectus Deus Pater et Fihus et Spi-

ritus sanctus et ideo Trinitas potius
,
:
quam triplex.
I
X.Etquoniamostendimus quomodopossitdicisolusPa-
ter, quia non nisiipse ibiPater consideranda estiUa senten-
tia
qua dicitur Deum verum solum non esse Patrem solum
, ,

sed Patrem et Fihum et Spiritum sanctum. Si quis enim in-

terroget, Pater solus utrum sit Deus quomodo respondebi- :

tur non esse nisi forte ita dicamus esse quidem Patrem
, ,

Deum, sed non eum esse solum Deum; esse autem solum
Deum ,
Patrem et Fihum et Spiritum sanctum ? Sed quid
agimus de illo testimonio Domini? Patrienim dicebat, et
Patrem nominaverat ad quemloqueLatur, cum ait: «Haec
» est autem vita aeterna ut cognoscant te unum verum ,

» Deum. » Quod quidem Ariani sic solent accipere, quasi

non sit Fihus verus Deus. Quibus exclusis videndum est
an intelhgere cogam ur, cum dictum est Patri « Ut cog- :

» noscant teunumverum
Deum^j^tanquamhocinsinuare
1 1 C>r. vf, 17. — 2 joau xvii, 1.
 DE TRIJMITATE, LIB. VI. 363
voluerit > quia et solus Pater Deus verus est , ne iion in-
telligeremus Deum, nisi
ipsa tria simul, Patrem et Fi-
lium et
Spiritum sanctum. Num
ergo ex Domini testimo-
nio ,
et Patrem unum verum Deum dicimus ,
et Filium
uinum verum Deum
Spiritum sanctum unum verum
,
et

Deum ,
et simul Patrem et Filium et Spiritum sanctum ,
id est, simul ipsam Trinitatem , non tres veros Deos , sed
unum verum Deum? An quoniam addidit : « Et quem
» misisti Jesum Ghristum » subaudiendum est unum ; ,

verum Deum et ordo verborum est « Ut te et quem

, :

» misisti Jesum Christum

cognoscant unum verum ,

» Deum? » Cur
ergo tacuit de Spiritu sancto? An quo-
niam consequens est, ut ubicumque nominatur unum
tanta pace uni adhaerens ut
per hanc utrumque unum ,

sit, jam ex hoc intelligatur etiam ipsa pax, quamvis non

commemoretur ? Nam et illo loco Apostolus videtur quasi
praetermittere Spiritum sanctum et tamen etiam ibi in- ,

telHgitur ubi ait « Omnia sunt vestra

,
: vos autem ,

» Christi, Christus autem Dei. » Et iterum «

Caput :

caput viri Christus caput autem Christi

» mulieris vir,
,

» Deus^. » Sed rursus si Deus non nisi omnia simul tria ,

quomodo caput Christi Deus, id est, caput Christi Tri-

nitas , cum in Trinitaft sit Christus ut sit Trinitas ? An

quod est Pater cum Fiho, caput est ei

quod est solus Fi-
lius? Cum Filio enim Pater Deus
solus autem Fihus ,

Christus est maxirae quia |am Verbum caro factum lo-

:

quitur, secundum quam huraihtatem ejus etiam major

est Pater, sicut dicit Quoniam Pater major me est »
: « :

ut hoc ipsum Deum quod ilh cum Patre unum est,

esse ,

caput sit horainis Mediatoris quod ipse solus est. Si ,

enini mentcm recte dicimus

principale hominis ,
id est,
l
tanquam caput humanae substantiae, cum ipse homo cum
*
i Cor.
III, 22, et XI, 3.-2 Juuu. xiv, 28.
— 3 i Tiui, 11, 5.
364 • S. AlJGlJSTlNJ EPISCOPl
inente sit
homo, non multo congruentius,
ciir
multoque
magis YerLum cum Patre quod simul Deus est, caput
est Christi,
quamvis Cliristus homo nisi cum Yerbo quocl
caro factum est, intelhgi
nonpossit? Sed hoc, utjam
diximus, ahquanto dihgentius postea considerabimus.
Nunc autem asquahtas Trinitatis et una eademque sub-
stantia, quantum breviter potuimus , demonstrata est, ut

quoquo modo se habet ista

quaestio, quam discutiendam
acriore intentione distuhmus , nihil minus
impediat quo
fateamur summam aequahtatem Patris et Fihi et Spiritus
sancti.
XI. Quidamcum velletbrevissimesingularum inTrini-
tate
personarum insinuare propria, «.Eternitas, inquit, in
Patre,species in Imagine,usus in Munere. » Et quia non me-
diocris auctoritatis in tractatione
Scripturarum , et asser-
tione fidei vir extitit Hilarius enim hoc in hbris suis
,

posuit, horum verborum, id est, Patris, et Im^inis, et

Muneris, aetemitatis, et
speciei, et usus, abditam scruta-
tus inteUigentiam
quantum valeo, non eum secutum arbi-
tror in aeternitatis vocabulo, nisi
quod Pater non habet
Patrem de quo sit, Fihusautem de Patre est ut sit, atque
ut iUi coaeternussit. Imago enim si
perfecte implet iUud
cujus imago est , ipsa coaequatur^ , non iUud imagini
su3e. In
qua imagine speciem nominavit, credo, propter
pulchritudinem, ubi jam est tanta congruentia, et prima
aequahtas, prima simihtudo, nuUa in re dissidens, et
et

nuUo modo inaequahs, et nuUa ex parte dissimihs sed ad ,

identidem respondens] ei cujus imago est. Ubi est prima

et summa vita, cui non est aliud vivere et aliud esse, sed

idem est esse et vivere et primus ac summus inteUectus,

:

cui non est aliud vivcre et ahud inteUigere sed id quod ,

est inteUigcre, hoc vivere, hoc esse est, unum omnia :

tanquam Yerbum perfectum cui non desit ahquid et , ,

 DE TRINITATE, LIB. VI. 365
ars quaedam omnipotentis atque sapientis Dei, plena om-
nium rationum viventium incommutabilium ; et omnes
unum in ea, sicut ipsa unum de uno, cum quo unum.
Ibi novit omnia Deus quaefecit per ipsam, et ideo cum
cedaut ,«.t;succedant tempora, non decedit aliquid vel
succedit scientiae Dei. Non enim liaec quae creata sunt ,
ideo sciuntur a Deo, quia facta sunt : ac non
potius ideo
facta sunt vel mutabilia, quia immutabiliter ab eo sciun-
tur. llle igitur meffabiiis quidam complexus Patris etima-

ginis non est sine

perfruitione ,
sine charitate ,
sine gau-
dio. Ula ergo dilectio, delectatio, felicitas vel beatitudo,
si tamen aliqua humana voce digne dicitur, usus ab illo

appellatus est breviter, et est in Trinitate Spiritus sanc-

tus, non
genitus, sed genitoris, genitique suavitas, ingenti
largitate atque ubertate perfundens omnes creaturas pro

captu earum ,
ut ordinem suum teneant et locis suis ac-

quiescant.
XII. Haec igitur omcia, quae arte divina facta sunt, et
unitatem quamdam in se ostendunt , et speciem, et ordi-
nem. Quidquid enim horum est, et unum ahquid est, si-
cut sunc naturae corporum, etingenia animarum, et ali-

qua specie formatur, sicut sunt figuras vel quahtates

corporum, ac doctrinaevel artes animarum; et ordinem
ahquem petit aut tenet, sicut sunt pondera vel collocatio-
ncs corporum, atque amores aut delectationes animarum.
ea quae facta sunt intel-
Oportet igitur ut Creatorem per
lectum conspicientes Trinitatem intelhgamus , cujus in
,

creatura dignum est apparet vestigium. In iha

quomodo
enim Trinitate summa origo est rerum omnium et
perfec-
tissima pulchritudo, et beatissima delectatio. Itaque iUa

tria, et ad se invicem determinari videntur, et in se infi-

nita sunt. Sed hic in rebus corporeis, non tantum est res

una quantum tres simul ,

et phis ahquid sunt duae quam
366 S. AUGLSTINI EPISCOPI
una res : cseterum in illa summa Trinitate tantum est una
quantum tres simul ,
nec plus aliquid sunt duae quam
una. Et in se infmita sunt. Ita et singula sunt in singu-
omnia
lis, et in singulis, et singula in omnibus, et omnia
in omnibus ,
et unum omnia Qui . videt hoc vel ex parte,
vel per speculum et in senigmate^, gaudeat cognoscens

Deum, Deum honoret, et gratias agat : qui autem

etsicut
non videt ,
tendat per pietatem ad vivendum , non per
caecitatem ad calumniandum. Quoniam unus est Deus,
sed tamen Trinitas. INec confuse accipiendum est : «Ex

quo omnia nec

» in » diis
quo omnia, per quem omnia, :

multis ,
sed «Ipsi gloria in saecula saeculorum. Amen^. »

*
I Cor. XIII, 12.
— 2 Rom. xi, 36.
 DE TRINITATE, LIB. Vlf. -

867

[•^^^ •«.»^ «,*/» »/%^'»/V^ •».»,» «.-V-»

LIBER VII.

In quo superiorls librl qucestio, qum dilata fuerat^ expli-

catiir, quod vidclicet Deus Pater qui genuit Filium
virtutem sapientiam, non solum sit virtutis
et et sa-

pientice Pater,sed etiam ipse virtuset sapientia : simi'

liter et Spiritus sanctus. Nec tamen tres esse virtutes
aut tres sapientias^ sed unam virtutem et unamsapien-
tiam sicut unum Deum et unam essentiam, ostenditur,
,

Deinde quceritur quomodo dicatur in Dco, a Latinis

una esseiilia, Ires personae a Grcecis una essentia, tres
,

substanliae velhypostases : et utrumque elocutionis neces-

sitate dici demonstralur , ut ne omnino taceremus inter-
rogati quid tres slnt, quos tres esse veraciter confite-
mur, Patrem scilicet, et Filiutn et Spiritum sanctum.

I. Jam nunc quaeramus diligentius, quantum dat Deus

quod paulo ante distulimus, Utrum et singula quaeque
in Trinilate persona possitet per se ipsam non cum caete-
risduabus dici Deus, aut magnus, aut sapiens, autverus,
aut omnipotens, aut justus , et si quid aliud dici de Deo

polest, non relative, sed

ad se ipsum, an vero non dican-
tur ista, nisi cum Trinitas intelligitur : Hoc enim qusestio-
nem facit, quia scriptum est : « Christum Dei virtutem,
^
» et Dei sapientiam : » utrum ita sit
pater sapienticie at-
que virtutis suse, ut hac sapientia sapiens
sit
quam genuit,
et hac virtute
potens quam genuit et quia semper po- :

tens et sapiens, semper genuit virtutem et sapientiam.

Dixcramus enim si ita est, cur non etmagnitudinis suae
pater sit
qua magnus est, et bonitatis qua bonus, et jus-
* I Cor. I, 24.
368 Ss AUGUSTINI EPISCOPI
titiae
qua justus ,
et alia si
qua sunt. Aut si haec omnia

pluribus vocabulis in eadem sapientia et virtute intelli-

guntur, ut ea sit magnitudo quae virtus, ea bonitas quae
sapientia, et ea rursus sapientia quae virtus, sicut jara

tractavimus, meminerimus, cum aliquid horum nomino ,

sic
accipiendum esse, ac si omnia commemorem. Quse-
ritur ergo an Pater etiam singulus sit
sapiens, atque ipsa
sibi ipse sapientia, an ita sit
sapiens, quomodo dicens.
Verbo enim quod genuit dicens non verbo quod pro-
est ;

fertur, et sonat, et transit; sed Verbo

quod erat apud
Deum, et Deus erat Verbum, etomnia per ipsum facta
sunt Verbo aequali sibi quo semper atque incommuta-
:

biliter dicit
seipsum. Nonestenimipseverbum, sicutnec
filius, nec imago. Dicens autem exceptis illis temporalibus

vocibus Dei, quae in creatura fiunt ; nam sonant, et tran-

seunt : dicens ergo illo coseterno Verbo, non singulus

intelligitur, sedcum ipso vcrbo, sine quo non est utique

dicens. Tta-ne etsapiens sicut dicens, ut ita sit sapientia,
sicut Verbum, ethocsit Verbum esse quod est esse sapien-
tiam hoc etiam esse virtutem, ut virtus et sapientia
;

et Verbum idem sit, et relative dicatur sicut Filius et

imagd: atque ille non singulus potens vel sapiens, sed*

cum ipsa virtute et sapientia quam genuit sicut non sin- ;

gulus dicens, sed eo verbo, et cum eoverbo quod genuit;

atque ita magnus ea et cum ea magnitudine quam ge-
nuit? Etsi non
magnus, alio Deus, sed eo magnus
alio

quo Deus, quia non aliud illi est magnum esse,

aliud
Deum esse consequens est, ut nec Deus singulus, sed ea
:

et cum ea deitate quam genuit, ut sic sit Filius deitas Pa-

tris, sicut sapientia et virtus Patris, et sicuti est Verbum

et imago Patris. F]t quia non ahud illi cstesse aliud Deum
esse, ita sit etiam cssentia Patris Filius, sicuti est Verbumi
*
Joan. 1,1.
 I)E TRINITATE, LIR. VII.
869
et imago ejus. Ac per lioc etiam excepto eo quod Pater
est, non sit aliquid Pater, nisi quia est ei Filius ut non :

tantum id quod dicitur Pater quod manifestum est eum ,

non ad se ipsum, sed ad FUium relative dici, et ideo Pa-

trem quia est ei Filius ; sed omnino ut sit
ip- quod ad se
sum est, idco sit
quia genuit essentiam suam. Sicut enim
magnus cst non nisi ea
quam genuit niagnitudine: ita et
est non nisi ea
quam genuit essentia; quia non est aKud
illi esse, aliud magnum esse. Ita-neigiturpater est essen-
tiae suse, sicut pater est magnitudinis suse, sicut
pater
est virtutisac sapientiae suas? Eadem quippe ejus magni-
tudo quae virtus, et eadem essentia quae magnitudo.
II. Haec
disputatio nata est ex eo quod scriptum est :
« Christum esse Dei virtutem et Dei »
sapientiam ^. Qua-
propter in eas angustias sermo coarctatur, cum inefFabilia
fari
cupimus, ut aut dicamus Christum nonesse Dei vir-
tutem et Dei sapientiam , atque ita impudenter et impie
resistamus Apostolo aut Christum quidem Dei virtutem
:

et Dei
sapientiam esse fateamur, sed ejus Patrem nonesse
patrem virtutis et
sapientiae suae, quod non minus im-
pium est; sic enim nec Christi erit
pater quia Christus
Dei virtus et Dei sapientia est : aut non esse Patrem yir-
tute sua potentem, neque
sapientia sua sapientem, quod
quis audeat dicere? aut ahud in Patre intelhgi esse, ahud
sapientem esse, ut non iioc ipso sit quo sapiens est, quod
de anima intelhgi solet quae ahas insipiens, ahas sapiens
est, velut natura mutabihs, et non summe perfecteque

simplex : aut Patrem non esse ahquid ad se ipsum, et non

solum quod Pater est, sed omnino quod est, ad Filjum
relative dici.
Quomodo ergo ejusdem essentiiae Fihus cu-
jusPater, quandoquidem ad se ipsumnec essentia est ; nec
omnino est ad se ipsum, sed etiam esse ad Fihum ilh cst?
*
I Cor. I, 24.
cxxxvn. 24
 3^0 §, AUOCSTI^^I EPiaoovi
At enim multo mngis iinius
cjusdcmque essentlse, quia
iina
eademque Pater
essentia
et Filius;
quancloquiclem
Patri non ad se ipsum est ipsiim esse sed ad Filium, ,

qiiam essentiam genuit, et qua essentia est quidqiiid est.

Neuter ergo adse est, et uterque ad invicem relative di-
citur : an Pater solus non solum quod Patcr dicitur, sed
omnino quidcpid dicitur, relative ad Filium dicitur ille :

autem dicitur ct ad se? et si ita est, quid dicitur ad se?

an ipsa essentia? Sed Patris essentia est Filius, sicut Pa-
tris virtuset sapientia, sicut VerbumPatris etimago Pa-

tris aut si essentiadicitur ad se Filius, Pater autem non

:

estessentia, sed genitoressenliae, non est autemad se ip-

sum ,
hac ipsa cssentia quam genuit, sicut bac ipsa
sed

magnitudinc magnus quam genuit; crgo ct magnitudo di-

Citurad sel*'ilius, ergoet virtus, et sapientia, et Verbum,

et imago. Quid autem absurdius, quam imaginem ad se

dici? Autsinon idipsum est imago et Verbum, quod cst
virtus et sapientia, scd illa relative dicuntur, ha;c autem
ad se non ad aliud ; incipit non ea sapientia quam genuit,
esse Pater, quia non potest ipse ad eam relative
sapiens
dici , et illa ad eum relative non dici. Omnia enim qua3 re-
lative dicuntur , actinvicem dicuntur. Restat itaque ut
etiam essentia Filius relative dicatur ad Patrem. Ex quo
conficitur inopinatissimus sensus, ut ij)sa essentia non sit

essentia; vel certe cum dicituressentia, non essentia, scd

relativum indicetur. Quomodo cum dicitur dominus, non
essentiaindicatur, sedrelativum cpiod refcrturad servum ;

cum autem bomo quod ad se,

dicitur, vel aliquid tale ,

non ad aliud dicitur, tuncindicatur essentia. Homo ergo

cum dominus dicitur, ipse bomo essentia est, dominus
vero relative dicitur : bomo enim ad se dicitur dominus ad

scrvum; boc autem unde agimus, si essentia i])sa rclative

dicitur, essentia ipsa non est essenlia. Huc accedit, c|uia

 m TlllNlTATE, UB, Vll, 371
omtiis csscntia quie rclalivc clicilur, cst ctiam aliquid cx-

ccpto rclativo : sicut homo dominus ct homo scrvus, et

cquus jumentiim et nummus arrha; homo ct equus ct
,

nummus ad sc dicuntur, ct substantioe sunt vel csscntige;

dominus vero ct scrvus ct jumcntum et arrha, ad ahquid
rolalive dicuntur. Scd si non
homo, id est, aliqua
cssct

suhstantia, non cssct qui rchitive dominus diccretur etsi :

noncssct cquus quapdam cssentia, non essct quod jumen-

tum rclalivc diceretur ita si nummus non esset ahqua
:

suhstantia, nec arrha possetrelalive dici. Quapropter si

et Patcr non est
ahquid ad se ipsum, non est omninoqui
relalivc dicatur ad ahquid. INon enim sicut ad ahquid co-
loratum rcferturcolorcjus, nec omnino ad se diciturcolor ;
sed semper ahcujus colorati cst; illud autem cujus color

est, etiam sieo quod coloratum dicitur ad colorem refer-

tur, lamcnidquod corpusdicitur, adsedicitur: uhomodo

ita
putandum est Patrem non dici ahquid ad se ipsum,
scd quidquid dicitur, ad l'ihum dici eumdem vero Fihum
;

se
ij^sum dici, et ad Patrem, cum dicitur magnitudo et ad
magna et virtuspotens, utique ad se
ipsum, et magnitudo
atque virtus magni et potentis Patris, qua Pater magnus
et potensest. Non ergo ita, sed utrumque substantia, et

utrumque una substantia. Sicut autem absurdum est di^

cerc, candidum nonesse candorem sic absurdum ; est di-

cerc, sapientem nonesse sapientiam : et sicut candor ad

se ipsum candidusdicitur, ita et sapientia ad seipsam di-
citur sapiens. Sed candor corporis non cst essentia
quo- ;

niam ipsum corpuscssenlia est, etiha ejusquahtas: undc

etabeadiciturcandidum corpus,cuinonhocestcssequod
candidum esse. Aiiud enim ibi forma, et aliud color; t^t
utt umquc non in se ipso, scd in
ahqua mole, niojes quae
ncc forma, ncc color est, sed formataet colorata.
Sapicn-
tia vero et sapiens est, et se
ipsa sapiens est. Et quoniam
24.
 6. AUGUSTINI EPISCOPI
372
quaecumque anima particicipatione sapientiaefit sapiens,
si rursus
desipiat,
manet taraen in se sapientia, nec cum
anima fuerit in stultitiam ^ commutata, illa mutatur non :

ila est in eo qui ex ea fit sapiens, quemadmodum candor

in corpore quod exillo candidum est. Cum enim corpus
in alium colorem fuerit mutatum ,
non manebit candor
ille, sed omnino esse desinet. Quod si et Pater qui genuit

sapientiam ,
ex ea fit
sapiens, neque hoc est illi esse quod
est Filius, non
sapere, qualitas ejus proles ejus et non ibi
eritjam summasimplicitas. Sed absit ut ita sit :
quia vere
ibi estsumme simplex essentia hocergo est ibi esse quod
:

si hoc est ibi esse

sapere. Quod quod sapere, non per
illam sapientiam quam genuit sapiens est Pater alioquin ;

non ipse illam, sedillaeum genuit. Quid enim ahud dici-

nms, cumdicimus: hociJhestessequod sapere, nisi eo est

quo sapiens est ? Quapropter quae causa illi est ut sapiens
sit, ipsa iUi causa est ut sit : proinde si sapientia quam ge-
nuit, causailH est ut sapienssit, etiam ut sit ipsailhcausa
est. Quod fierinon potest, nisi gignendo eum autfaciendo.

Sed neque genitricem, neque conditricem patris ullo modo

quisquam dixerit sapientiam. Quid enim insanius ? Ergo
et Pater ipse sapientia est Fihus sapientia
: et ita dicitur

Patris, quomodo diciturlumen Patris; idest, ut quem-

admodumkmen delumine et utrumque unum lumen; sic
intelligatur sapientia de sapientia, et utrumquc una sa-

pientia
:
ergo et una essentia ; quia hoc est ibi esse quod
sapere. Quodenimest sapientiaesapere, etpotentiae posse,
et seternitati aeternam esse,
justitiae justam esse, magni-
tudini magnam hoc est essentiae ipsum esse. Etquia
esse,
in iila simphcitate non est ahud sapere quam esse, eadem
ibi sapientiaest quaeessentia.
111. Pater igitur et Filius simul una cssentia, et uua
1 Forte in sUillara.
 J)E TRINiTATE, LIB. Vll.
O']^
magnituclo, et una veritas, et una sapientia ; sed non Pa-
tcr et l^ilius simui ambo unum Verbum, quia non simul
ambo unus Filius. Sicut enim Filius ad Patrem refertur,
non adseipsum Verbum ad eumcujus Ver-
dicitur; itaet
bum est refertur, cum dicitur Verbum. Eo quippe Filius
quo Verbum, eteo Verbum quo Filius. Quoniam igitur
PaJ:er et Filius simul non utique unus Filius, conscquens
est ut Pater et Filius simul non amborum unum Verbum.

Etproptereanoneo Verbum quo sapientia; quiaVerbum

non adse dicitur, sed tantum relativead eum cujus Ver-
bum est, sicut Filius ad Patrem sapientia vero eo quo
:

essentia. Et ideo quia una essentia, una

sapientia. Quo-
niam vero et Verbum sapientia est, sed non eo Verbum
quo sapientia; Verbum eum relative, sapientia essentia-
liter intelligitur: id dici
accipiamus cum dicitur Verbum,
acsi dicatur, nata sapientia, ut sit et Filius et imago. Et
bsec duo cum dicuntur, id est : « Nata sapientia, » in uno
eorum eo quod est« nata, » et Verbum, et imago, et Filius
intelligatur ,
et in his omnibus nominibus non ostendatur

essentia, quia relative dicuntur : at in altero quod est « Sa-

et ad se dicitur, se
ipsa enim
» »
pientia quoniam sapiens
est, etiam essentia demonstretur ,
hoc et ejus esse quod
sapere.
Unde Pater et FiHus simul una
sapientia, quia
una essentia, et singillatim sapientia de sapientia, sicut
essentia de essentia. Quapropter, non quia Pater non cst

Fihusj et FiHus non est Pater, aut ille ingenitus, ille au-
tem genitus, ideo non una essentia : quia his nominibus
relativa eorum ostenduntur. Uterque autem simul una sa-
et una essentia, ubi hocest esse
pientia, quod sapere, non
autem simul uterque Verbum aut Filius, quia nonhoccst
cssequod Verbum aut FiHum esse : sicut jam satis ostcn-
dimus ista rclative dici.
IV. Curcrgo in Scripturis nun([uam fcie
desapientia
 3^4 ?. AUGUSTINl EPISCOPI

quiclquam ut ostcnclatur a Dco gcnita ve]

dicitur, nisi
creata? gcnita scilicct, pcr
cjuam facta suntomnia : crcata
Y<ef(i fiicta,sicut inhominibus, cum acl eam quae non
vel
creata et facta, sed genita cst, convertuntur ct illuslran-
tur; in ipsis enim fit aliquid quod voc( tur eorum sapien-

\\a
: yel illud
Scripturis praenuntiantibus aut narrantibus,
^
quod « Verbum carpfectum est, et habitavit in nobis » ;

hoc modo enim (^Jiristus facta sapicntia est, quia factus

est homo. An propterea non in illis hbris sapienr
loquitur
ti^, vel de illa dicitur ahquid, nisi quod eam de Deo n^-
tam ostendat, aut factam quamvis sit et Patcr ipse sa-
,

pientia, quia illa nobis sapientia commendanda erat et

imitanda, cujus imitatione formamur. Pater enini eam

dicit, ut Yerbum ejussit; non quomodoprofcrturex ore
verbum autante pronunliationem cogitatur; spa-
sc)nans,
tiis enim temporum hoc completur, illud autem eeternum
esl, etilluminandodicit nobis ct de s^ pt de falre, quod
dicendumcst hominibus. Idcoqueait: « iSemo novit Fi-
i)humnisi Pater, et nemo novit Patrem nisi Fihus, et cui
>}voluerit pijius revelare? »quia pcrFihum revclal Pa-
:

ter, id est, per Yerbum suum. Si enim hoc verbum quod

nos proferimus temporale et transitorium, ct se ipsum
ostendit, et illud
dequo loquimur: quantomagisvcrbum
Dei, pcr quodfacta suptomnia? Quod itaostenc|it pa-
trem sicutiest Patcr :
quia ct ipsum ita est, ct hoc est

ct essentia. INaiT]
quod Pater, sectjndum quod sapicntia est
Secundum quoc| Yerbum, non hocestqupd Pajer: quii|
Ycrbum non est Pater, et Yerbum rchitivc dicitur, sicut
Fihus, c|Uod utique non est Pater. l^t idco Chrislus virtus
ct sapienlia Dci ^, quia de Patre virtulc ct sapicnlia ctiam

ipse
virtuset sapicntia cst, sic ut himen de Palre lumine.
et fons vitae apud Dcum Patrcm,
ulique fontcm vitae,
* Joan. I, i4' — ^ MaUh. xi, 27. — ? i Cor. 1, 24.
 DE TRINITATE, LIB. VIT. 3'$
« Ouoniarn apucl te. inquit,estfons vita?, etin luminetuo
^
» yidebimuslunicn : »
quia« Sicut Pater habet vitam in
w sic tlcdit
semetjpsq, Filiohaberevitaminsemetipso^^et
» eratlumen verum quod illuminat omnem hominem ve-
» mentem in hunc mundum, et lumen hoc Verbum erat
apud Deum*
» » Sed et a Deus erat Verbum. Deusautem
;

» lumenest, et tencbrae in eo non suntullae ^ »lumen vero :

noncorporale. sed spirilale:nequc ita spiritale, utillumi-

factuni sit,
natiqne quemadmodumdictum est Apostolis :

« Vos cstis iumen mdndi ^; » sed lumen quod illuminat

omiiem hominem, ea ipsa etsumma sapienlia Deus, unde
nunc agimus. Sapicntiaergo Filius de sapientia Patre, si-
et Deus de Deo, ut et singulus Pa-
cpt iifmen de lumine,
ter lumcn, et singulus Filius lumcn, et singulus Pater
Deus, et singulus ImHus Dcus: ergo et singulus Pater sa-
pientia, et singulus Filius sapienlia. Et sicut utrumque
simul unum lumen, et unus Deus, sic
utrumque una sa-
pientia.
Sed Filius « Factus est nobis sapientia a Deo et
V
quia lemporaliter nos adcum
»
justitiaet sanctificatio^,
convertimus, id est, ex aliquo tempore, ut cum illo ma-
neamus in seternum, Et ipseex quodam tempore « Ver-
» bum caro factum est. et habitavit in nobis ^. »

y. Proptcreaigitur cumpronuntiaturin Scripturis,

aut
enarratur aliquid de sapientia, sive dicente ipsa. sive cum
3e dicitur, Filius riobis potissimum insinuatur. C.ujus
illa

imaginis excmplo et nos non disccdamus a Deo,quia et

nbs imago Pci sumus : non quidcm oequalis, facta quippe
a Pal'rc'per lilium, non nata dc Patre sicut illa. Et nos

quia illaminamur luminc, illa vero quia lumcn illumi-

nans : et idco illa sine
exemplo nobis exemplum est. Nc-
que enim iniitaturpraeccdcntemahqucm adPatrem a quo
i
Psal. XXXV, 10. — ' Joan.
v, a6. — 3 Id.
i, 9.
— i Joan. r, 5.
—
*
Matth. */•?«. ^ ^ T Cop. f
,
3o. — f Joan. i, 14.
3^0 S. ALGLSTINI EPISCOPI

niiuqaam cst omiiino separabilis, quia idipsum est quod

illede quo est. jNos autem nitentes imitamur manentem,
et
sequimur stantem et inipso ambulantes tendimus ad
,

ipsum quia factus

: estnoLis via temporalis per humili-
tatem, quae mansio nobis aeterna est per divinitatem.
Quoniam quippe spiritibus
mundis intellectualibus, qui

superbia non lapsi sunt ,

in forma Dei et Deo aequalis et
Deus pri?ebet exemplum : ut se idem exemplum redeundi
etiam lapso praeberethomini, qui propter immunditiam

peccatorum poenamque niortaUtatis Deum videre non

poterat, semetipsum exinanivit^, non mutando divini-
tatem suam, sed nostrara mutabilitatem assumendo; et
formam serviaccipiens, venit ad nos in hunc mundum^,
qui in hoc mundo erat, quia mundus per eum factus est ;
^

ut exemplum sursura videntibus Deum , exemplum deor-

sum mirantibus hominem, exemplura sanis ad perma-
nendum, exemplum infirmis ad convalescendum ,
exem-
plum morituris adnon timendura, exeraplura raortuis ad
resurgendum esset, in omnibus ipse primatura tenens ^,
Quia enini horao ad beatitudinera sequi non debebat nisi
Deum et sentire non poterat Deum sequendo Deum
j ;

hominem factum sequeretur simul, et quera sentire pote-

rat, et quera sequi debebat. Amemus ergo eum et inhas-
reamus iUi charitate diffusa in cordibus nostris per Spi-
ritum sanctum, qui datus est nobis K Non igitur mirum,
si
propter exeraplura quod nobis ut reforraeraur ad ima-
ginera Dei praebetimago aequahs Patri, cumde sapientia
Scripturarloquitur, de Fiho loquitur, quera sequiraurvi-
vendo sapienter :
quamvis et Pater sit
Sapientia ,
sicut
lumen et Deus.
YI. Spiritus quoque sanctus sive sit sumraa charitas
»
PUili|). ir, 7.
— 2 I xim. r, i5. — 3 joau. :, lo. — ''
Coloss. ii, i8.
— 5 Rom. V, 5.
 LIB. VII.
377
utrumque coiijungens nosquesubjungens, quod ideo non
^ »
indignc dicitur quia scriptum est « Deus charitas est : :

qaomodo non est etiam ipse sapientia; cum sit lumen ,

quoniam Deus lumenest^?)) sive alio modoessentia Spi-

"

proprie nominanda est

ritus sancti singillatim ac ; quoniam

Deus est, utique lumen est : et quoniamlumenest, utique

sapientia est Deum autemesse spiritumsanctum, Scrip-
:

tura clamat
apud Apostolum qui dicit « Nescitis quia :

» Dei estis? »
templum Statimque subjicit « Et Spiritus :

» Dei liabitat in vobis^. » Deus enim babitatin

templo
suo. Non enim
tanquam minister babitat Spiritus Dei
in
templo Dei. cum alio loco evidentius dicat : « Nesci-
» tis
quia corpora vestra temphim in vobis est spiritus
»
sancti, quem habetis a Deo, et non estis vestri? Empti
pretio magno : glorificate ergo Deum in cor-
» enim estis
» vestro^. » Quid est autem nisi lumen
pore sapientia,
spiritale et incommutabile ? Est enim et sol iste himen,
sed
corporale est; et spiritaHs creatura lumen. Sed non
incommutabile. Lumen ergo Pater, lumen Fihus, lumen
Spiritus sanctus : simul autem non tria lumina, sed unum
lumen. Etideosapientia Pater, sapientia Fihus, sapientia
Spiritus sanctus ; et simul non tres sapientiae, sed una*"
sapientia et quia hoc est ibi esse quod sapere, una es-
:

Spiritus sanctus. Nec ahud

scntia Pater ct Fihus et est
ibi esse
quam Deum esse : unus ergo Deus Pater et Fihus
et
Spiritus sanctus.
Yll. ItaqueloquendicausadeinefFabihbus, utfari ahquo
modo possemus, quod effari nuho modo possumus dic- ,

tum est a nostris Graecis una essentia, tres substantiae :

aLatinis autem una essentia vel substantia, tres personae ;

,

^
quia sicutjam diximus non ahler in sermone nostro, id
»
I Joan. IV, 8. — 2 id. I 5. _ 3 I Cor. iii i6. — -»
Icl.

VI , 19.
— 5 YiJe supra lib, 5.
^ ,
 Al
378 ^. pUSTIlVl lEPISCO?!

cst;, Laliiio,, esseplia quain ^ubstaiitia solet intelligi. Etdum

inlelligaliir sallem in aMiigmate quocl dicitur, placuit ita
dici , ut diceretur
aliquid cum quaereretur quid tria sint,
quae tna esse fides vera pronuntiat, cum et Palrem non dicit
esse Filium, et
Spiritum sanctum quod est donum Dei,
necPatremdicitesse nec Filium. Cum ergoquteriturquid
tria, vel quid tres conferimus nos ad inveniendum ali-
quod speciale vel generale nomen, quo complectamur
Jisec tria, neque occurrit animo, quia exccdit superemi-

^entiadivinitalis usitati eloquii flicultatem. Verius enim

cogitatur Deus quam dicitur, et verius est quam cogita-
tur. Cumenim dicimus non eumdem esse Jacob qui est
Abrabam, Isaac autem nec Abrabam esse nec Jacob, tres
esse utique flUemur, Abrabam, Isaac et Jacob. Sed cum

quaerilur quid tres respondemus tres lipmines, nomine

§peciali eos pluraliter appellantes ; generali autem, si
di-
camus tria animalia : bomo enim, sicut veteres definie-
TUnt, aiiimal est rationale, mortale :
auj; sicuthcripturae
nostrae loqui solent, tres animas, cum a parte meliorc
totum appellari placet, id est, ab anima, (et corpus et
animam, quod est totus bomo. ) Ita quippe dictum est
inyEgjptum descendisse cum Jacob animas septuaginta
quinque, prototbominibus ^. Item cum dicimus equum
tuumnon eum esse qui meus est, et tertiuni alicujus alterius

pec meum esse nec tuum, fa^emur tres esse: et interro-

ganti quid tres, respondemus tres

equos nomine speciali,
genera}i au^em trja anii^ialja. }ter|i cum dicirpus boyem
non csse*eqi|um, canem verp ncc boyem jp^sq n^jp

equurn, triaquaedam dicimus, etpercontanlibusquid Iria,

non jam speciali nomine (Jicimus tres cquos, aut tresbo-
yes, aut tres canes, quia non cadem specie conlinentur
:

sed tria jinimalia, §ivc trcs sub-

gene^ali sijperiore g;enere
 DE TRINITATE, m, V|I. 3^9
^tantias, vel tres creaturas, vel tres naturas. Quaecumque
autem
pluralinumcroenuntianturspccialiter unp nomine,
etiam generaliter enuntiari possunt luip nomin^. INon ^qr
tcm omnia quae generaliter nomine uno appcllantur, eliam
spccialitcr appcllare uno nomin^ possumus. Nam Ires

equos, quocl cstnpmen speciale, etiam aninialia tria dici-

mus: equum vero et bpvem ct canem, anjmalia tria tan-
tum dicimusvel subslantias, nomina,
qiiaesuntgeneralia
et
siquid aliud de bis generaliter dici potest; tres verp
equos, apt bovps, autcancs, qup^spepialii^ ypcabul£| sunt,
non ea possumusdicere.
paquippc upp ppmine qiianivig
plurabtcr enuntiamusquaecomrpuniter hql^ent illudquod
^onominesignificatur. Abraham quippe f\ Isaac e|: Jacol^
commune liabent id quod cst homo ; itaque dicuntur tres
bomincs equus quoque et bps etcapk, coaiipune habcnt
:

id quod cst animal; dicuntur ergp tri^ Ita

aninit^Iiq. tre^
aliquas Lniros, etiapi tfes arbprcs tlipirpq^; laur^m Yf^H
etmyrtum ct oleam tantum tres arbores ycl tres substan-
tias ,
aut tres naturas
atque it^ tres lapic|es et^am tri^
:
,

corpora; lapidem verc^ et lignum etfem|p^, |;gntm^ tfk

corpora velsi quo etiam superiore gcnerali npmiqe dici
possunt. Pater ergo et Filius et Spiritus sanctus, qup-
niam tres sunt, quaeramus quid tres sint, et quic} com-
munehabeant. Non enim commune illis est icl quod Pa-
ter est, invicem sibi sint patres; sicutamici, cum
ut
relative ad alterutrum clicantur,
possunt clici tres amici,
quod invicem Non aut^m hoc ibi, quia tantuiT^
sibi sunt.
Pater ibi
pater nec duorum
;
patcr, sed unici Filii.
Nec tres
filii, cum Pater ibi non sit Mlius, nec Spiritus sanctus.
tres
Ncp Spiritussancti, quja ct Spiritussanctus ])ropri^
significalionequa etiam donum Deidicitur, nccPatcrnec
Filius. Quid igiturtres? Si enim tres
personae, communq
est eisid quod persona est :
ergo speciale hoc aut generale
38o 5. AUGUSTINI EPISCOPl

nomen est eis, si consuetudinem loquendi respicimus. Sed

uLi est naturae nuUa diversilas, ita generaliter enuntiantur

specialiter enuntiari possint. Na-

aliqua piura ut etiam ,

turaeenim differentia facit, ut laurus et mjrtus et olea, aut

equus et bos et canis, non dicantur speciali nomine, istas

tres lauri, aut illi tres boves

; sed generali, et istae tres ar-

bores, et illa tria animalia. Hic vero ubi nulla est essen-

tiae
oportet ut speciale nomen babeant baec
diversitas,

quod
tria, tamen noninvenitur. Nam persona generale no-
men est, in tantum ut etiam bomo possit boc dici, cum
tantum intersit inter bominem et Deum.
VIII. Deinde in ipso generali vocabulo si propterea ,

dicimus tres
personas, quia commune est eis id quod per-
sona est :
(alioquin nullo modo possunt ita dici, quem-
admodum non dicuntur tres filii, quia non commune est

eis id quod est Filius :

)
curnon etiam tres deosdicimus?
Certe enimquia Pater persona, et Filius persona, et Spi-
ritus sanctus persona, ideo tres personae : quia ergo Pater
Deus ,
et Filius Deus, et
Spiritus sanctus Deus, cur non
tres dii? Autquoniam propter inefFabilem conjunctionem
haec tria simul unus Deus ; cur non etiam una persona,
ut ita non possimus dicere tres personas, quamvis singu-
lam quamque appellemuspersonam, quemadmodum non
possumus dicere tres deos, quamvis quemque singulum
appellemus Deum, sive Patrem, sive Filium, sive Spiri-
tum sanctum ? An quia Scriptura non dicit tres deos ?
Sed nec tres personas alicubi Scripturam commemorare
invenimus. .An quia nec tres, nec unam personam Scrip-
turadicitbaec tria, (lcgimus enimpersonam Domini, non
personam Dominum, ) propterea
bcuit loquendi et dis-

putandi necessitate tres

personas dicere , non quia Scrip-
tura dicit, sed quia Scriptura non contradicit? Si autem
diceremus tres deos , contradiceret Scriptura dicens :
*
Deut. VI, .
 DE TRINITATE, LIB. VII. 38 1
« Audi, Israel, Dominus Deus tuusDeus unus est^. » Cur

ergo et tres essentias non licetdicere, quod similiter Scrip-

tura, sicut non dicit ita nec contradicit ? Nam essentia
,

si
speciale nomen est commune tribus, cur non dicantur
tres essentiae, sicut Abraham, Isaac, et Jacob, tres bo-

mines, quia homo speciale nomen est commune omnibus

bominibus? Si autem speciale nomen non est essentia,
sed generale , quia homo et
pecus, et arbor, et sidus, et
angekis essentia dicitur ; cur non dicuntur istae tres es-
senliae ,
sicut tres equi dicuntur tria animaha, et tres
lauri dicuntur tres arbores, et tres lapides tria corpora?
Aut si propter unitatem Trinitatis non dicuntur tres es-
sentiae ,
sed una essentia ; cur non propter eamdem uni-
tatem Trinitatis non dicuntur tres substantiae
veltresper-
sonae, sed una substantia et una persona? Quam enim
est ilHs commune nomen essentiae, ita ut singulus quisque
dicatur essentia tam ilUs commune est vel substantiae vel
,

personae vocabulum. Quod enim de personissecundumnos-

tram, hoc de substantiis secundum Graecorum consuetu-
dinera, eaquaediximus, oportet intelligi. Sic enim dicunt
iUi trespubstantias, unam essentiam, quemadmodum nos
dicimus tres personas, unam essentiam vel substantiam.
IX. Quid igitur restat, nisi ut fateamur loquendi ne-
cessitate parta haec cum opus esset copiosa
vocabula ,

disputatione adversum insidias vel errores haereticorum ?

Cum enira conaretur huraana inopia loquendo proferre
ad horainum sensus quod in secretario mentis pro captu
,

tenet deDomino Deo creatore suo, sive per piam fidera^

sive per qualemcuraque intelhgentiara, tirauit dicere tres
essentias ne intelhgeretur in ilia suraraa
,
aequaUtate uUa
diversitas. Rursus non esse tria
quaedara, nonjpoterat di-
cere , quod Sabcllius quia dixit ,
in haeresim lapsus ^est.
Certissime quippede Scripturiscognosciturquodpiecre-
3Ba «* AIPGISTINI EPISCOPI
dencliim est, et aspectu nieutis induhitata pcrccptione

perslringitur,
etPatrem csse, et Mlium et
Spiriluni sanc-
tum, nec Filium esse eumdcm qui Pater est, ncc Spiritum
sanctum eumdem esse vel Patrem vel 1'ilium. Quaesivil

quid tria diceret : et dixit substantias sive pcrsonas, qui-

bus nominibus non diversitatem intelligi voluit, sed sin-
gularitatem noluit; ut non solum ibi unitas intelligatur
ex eo quod dicitur una essentia, scd et trinitas ex eo quod
dicuntur tres substantias vel
pcrsonae. Nam si boc esl Deo
esse quod subsistere, it» noc erant dicendas trcs substan-
tiae, ut non dicuntur tres esscntiae quemadmodum quia
:

hoc est Dco esse quod sapcre, sicut non trcs essentias, ita
iiec tres sapientias dicimus. Sic enim
quia hoc illi est
Deum esse quod est csse, tam trcs esscntias quam tres
deos dici fas non est. Si autem aliud cst Dco esse, aliud
subsistcre,sicutaliud Dco esse,aliud Patrcmesse vel Domi-
iium esse; quod enim est, ad se dicitur, Paler autcm ad
Filium et Dominus ad scrvientcm creaturam dicitur rcla- :

tive ergo subsi^tit sicut relative gignit ct relative domi-

,

natur. Ita jam substantia non erit substantia, quia rclati-

vum crit. Sicut cnim ab co quod cst csse appcllatur csscn-
tia, ita ab eo quod est subsistere substanliam dicimus.
Absurdum est autem ut subslantia rclative dicatur
,
:

emnis enim res ad se ipsam subsistit quanto magis Dcus ?

;

X. Si tamcn dignum est ut Dcus dicatur subsistcre :

cle his enim rebus rectc intclligitur, in quibus subjcctis

sunt ea quae in ahquo subjccto esse dicuntur, sicut color

autforma incorpore. Corpus cnim subsistit, etideo sub-
stantia est : ilia vero in subsistente atque subjccto cor-

porc , quae non substantiae sunl ,

sed in substantia ; et
idco si essedesinat, vel ille color, vel illaforma, nonadi-
munt corpori esse corpus, quia non hoc cicstcssc, (juod
illam yel iUara formam colorerave relinere, Res ergo mu-
labiles nequc simpliccs, proprie dicuntur substantiae,
Dcus autem si subsistit ut substantia propric clici possit,
inest in eo aliquid tanquam in subjecto, et non est sim-

plex, cui hoc sit

quidquid aliud de illo
esse quod illi cst

ad illum dicitur, sicut magnus, omnipotens, bonus, et si

quid hujusniodi de Deo non incongrue dicitur nefas est :

autem dicere ut subsislat et subsit Deus bouitati suae, at-

que illa bonitas non substantia vel potius essentia,

sit

neque ipse Deus sit bonitas sua, sed in illo sit tanquam in

subjcclo undcmanifestumest Deumabusivesubstantiam

:

vocari ut nomine usitatiore intelhgatur essentia quod

, ,

vere ac proprie dicitur ; ita ut fortasse solum Deum dici

oportcat esscntiam. Est enim vere solus, quia incommu-

tabihsest, idquc nomcn suum famulo suo Moysienuntia-
Vit, cum ait : «
Ego sum qui sum et dices ad eos Qui,
: :

tocst misit me ad vos^. » Scd tamcn sivc essentia dicatur

quod propric dicitur, sivc

quod abusive, substantia
se dicitur, non rcLitive ad
utrumque ad aliquid. Unde
hoc cst Deo essc quod subsistere, ct ideo si utla esscntia
Trinitas,una ctiam substantia. Fortassis igitur commo-
dius dicuntur Ircs pcrsonae, quam trcs substantiae.
XI. Sed ne nobis videar suffragari, hdc quoque requi-
ramus. Quanquam et illi ,
si vellcnt ,
sicut dicunt trcs
substantias hyposlases, posscnt diccre tres perso-
,
trcs

nas, tria
prosopa. lliud autem maluerunt, quod forte
secundum hnguse consuctudincm aptius diceretur.
suae
jNam ct in pcrsonis eadcm ratio est non enim aliud est :

Deo esse, ahud personam cssc, scd omnino idem. Nam si

esse ad persona vero relativc; sic dicamus

se dicitur,

tres
pcrsonas ,
Patrem ct I ilium ct
Spiritum sanctum ,
quemadmodum dicuntur tres amici, aut tres
aliqui pro-
pinqui, aut tres vicini, quod sint ad invicem, non qiiod
*
£\od. iir, i4.
384 S. AUGUSTINI EPISCOPI

unusquisque eorum sit ad se ipsum. Quapropter quilibet

ex eis amicus est duorum caeterorum, aut
propinquus
quia haec nomina relativam significationem
aut vicinus ,

liabent. Quid ergo? num placet ut dicamus Patrem

personam esse Filii et
Spiritus sancti, aut Filium perso-
nam esse Patris et
Spiritus sancti, aut Spiritum sanctum
personamesse Patris et Filii? Sed neque persona itadici
alicubi solet, neque in hac Trinitate cum dicimus perso-
nam Patris, aliud dicimus quam substantiam Patris.
Quocirca ut substantia Patris ipse Pater est, non quoPa-
ter est, sed
quo est ; ita et
persona Patris, non aliud quam
ipse Pater est : ad se quippe dicitur persona, non ad Fi-
lium vel Spiritum sanctum ; sicut ad se dicitur Deus et
magnus, et bonus, et justus, et si quid aliud hujusmodi.
Et quemadmodum hoc iUi est esse quod Deum esse, quod
magnum, quod bonum ; ita hoc illi est esse, quod
esse

personam esse. Cur ergo non haec tria simul unam per-
sonam dicimus, sicut unam essentiam et unum Deum,
sed tres dicimus
personas, cum tres deos aut tres essentias
non dicamus, nisiquia volumus vel unum aliquod voca-
bulum servire huic significationi qua intelligitur Trinitas,
ne omnino taceremus interrogati, quid tres, cum tres esse
fateremur? Nam si genus est essentia, species autem sub-
stantia sive
persona, ut nonnulh sentiunt, omitto illud

quod jam dixi, oportere appellari tres essentias,

appel- ut
lantur tres substantiae vel personse, sicut appellantur tres

equi, eademque animaha tria, cum sit species equus, ani-

mal genus."Neque enim species ibi plurahter dicta est,
et genus singulariter
tanquam diceretur tres equi unum
,

animal sed sicut tres equi speciah nomine ita tria ani-
:
,

maha generah nomine. Quod si dicunt substantiae vel

personae nominc non speciem significari, sed ahquid sin-
guLire atque individuum; ut substantia vel personanon
 DK TRINITATE, LIB. VII. 385
ila homo, quod commune est omni-
dicatur sicut dicitur
bus hominibus, sed quomodo dicitur hic bomo, velut
Abrabam, vekit Isaac, velut Jacob, vel si'quis alius qui
etiam digito prassens demonstrari possit : sic quoque illos
eadem ratio consequetur. Sicut enim dicuntur Abrabam,
Isaac et Jacob tria individua ,
ita tres bomines ,
et tres
animae.Cur ergo et Pater et Filius et Spiritus sanctus, si
secundum gcnus et speciem et individuum etiam ista dis-
serimus non ita dicuntur tres essentiae, ut tres substan-
,

tiae seu personae^ Sed boc ,

ut dixi, omitto : illud dico,
siessentia genus est, una essentia jam non babet
species;
sicut quia genus est animal, unum animal jam non babet

sj^ecies.
INon sunt ergo tres species unius essentiae, Pater
et Fibuset Spiritus sanctus. Si autem species est essentia,
sicut species est bomo , tres vero illae
quas appellamus
substantias sive personas , sic eamdem
speciem commu-
niter babent , quemadmodum Abrabam Isaac et Jacob ,

specicm quae bomo dicitur, communiter babent, non si-

cut bomo subdividitur in Abrabam, Isaac et Jacob, ita
unus bomo et in abquos singulos bomines subdividi po-
test omnino enim non
;
potest quia unus bomo jam sin-
,

gulus bomo est. Cur ergo una essentia in tres substantias,

vel personas subdividitur. Nam
si essentia
species est si-
cut bomo, sic est una essentia sicut unus bomo : an sicut
dicimus abquos tresbominesejusdcmsexus, ejusdem tem-
perationis corporis , ejusdemque animi, unam esse natu-
ram-, tres enim sunt bomines, sed una natura : sic etiam
ibi dicimus tres substantias unam
essentiam, aut tres per-
sonasunam substantiam vel essentiam? Hoc vero utcum-
que simileest
quia et veteres qui Latine locuti sunt,
,

antequam babercnt ista nomina,

quae non diu est ut in
usum venerunt, id est essentiam vel substantiam, pro bis
naturam diccbant. Nonitaque secundum genus etspecies
cxxxvii. a5
386 S. AUGUSTINI EPJSCOPI
/

ista dicimus
; sed
quasi secundum communem eamdem-
que materiara. Sicut ex eodem auro si fierent tres statuoe,
diceremus tres statuas unum aurum, nectamendiceremus
genus aurum, specifes autem statuas ; nec aurum speciehi,
statuas vero individua. Nulla quippe species individua
sua transgreditur, ut aliquid extra comprehendat. Cum
enim definiero quid sit liomo , quod est nomen speciale,
singuli quique homines qui sunt individua eadem defmi-
tione continentur, nec aliquid adeamperlinet quod homo
non sit. Cum vero aurum defmiero nOQ.sol8e statuae, si
aureae fuerint; sed et annuli, et si
quid aliud de auro
fuerit, ad aurum pertinebit, ct si niiiil inde fiat, aurum
dicitur, quia etiamsi non sint aureas, non ideo non erurit

statuse. Item nulla species excedit definitionem generis

sui. Cum enim definiero animal^ quoniam generis hujus
species equus omnis equtis ahimal est noh autem
est , ,

statua omnis aurum est. Ideo quamvis in tribus statuis

unum aiirum ; non ta-
aureis, recte dicaraus tres stltuas
men dicimus, ut genus aurum, species vero statuaS
ita

intelligamus. Nec sic ergo Trinitatem dicimus tres per- ,

sonas vel substantias ,

unam essentiam et unum Deum,
tanquam ex una materia tria
qusedam subsistant, etiamsi
quidquid
illud est ,
in his tribus
explicatum sit. Non
enim ahquid aliud ejus essenticC est praeter istam Trini-
tatem tamen tres personas ejusdera essentiae, vel Ires
:

personas
unam essentiam dicimus trcs autem personas :

ex eadem essentia non dicimus , quasi ahud ibi sit quod

essentiacst, aliud
quod persona; sicuttres statuas ex eo-
dem auro possumus dicere ; ahud enim illuc est esse au-
rum, aUud esse statuas. Et cum dicuntur tres homines
una natura ,
homines ejusdem naturae possunt
vel trcs ,

homines ex eadem nalura

ctiam dici tres quia ex eadem ,

natura et ahi tres tales homines possunt existere in iJla :

 DE TRINITATE, LIB. VII.
3^7
vero essentia Trinitatis, nullo modo alia quaelibet per-
sona ex eadem essentia potest existere. Deinde in his re-
Lus non tantum est unus liomo , quantum tres homines
simul i et
plus sunt aliquid quam unus homines duo ,

homo : et in
stktiiis^ spquaHbus plus auri est tres simul

quam singulae et minus auri,

est uha
quam duse. At in
Deo non ita est non enini major essentia est Pater et Fi-
:

hus et Spiritus sanctus simul , quam solus Pater aut so-

lus Fihus scd tres simul illae substantiae sive personae, si
;

dicendae sunt, aequales sunt singuHs : quod animahs

ita

homo non iNon enim potest cogitare nisi moles

percipit.
et
spatia , vel minuta vel grandia, vohtantibus in animo
ejusphantasmatibus tanquam imaginibus corporum.
XII. Ex qua immunditiadonecpurgetur, credatin Pa-
trem et Filium et SpiHtum sanctum, unum Deum, so-
lum, magnum, omnipotcntem, bonum, justum, miseri-
cordcm omnium visibiHum et invisibiJium conditorem
, ,

et
quidquid de ill6
pro humana facuhate digne
vereque
dicipotest. Neque cum
Patrem solum Deum^ se-
audierit

paret iride Filium, aut Spiritum sanctum; cum eo quippe

sohis Deus, cum quo et unus Deus est; quia et Filium
cum audimus solum Deum, sine uUa separatione Patris
aut Spiritus sancti Oportct accipere. Atque ita dicat unam
essenliam , ut non existimet ahud aho, vel majus, vel
mehus , vcl ahqua ex parte diversum. Non tamen ut Pa-
tcr
ipse sit et Fihus et Spiritus sanctus , et quidquid
ahud ad aherutrum singula dicuntur sicut Verbum quod ;

non dicitur nisi Fihus, aut Donum quod non dicitur nisi
Spiritiissa\ictus proptcrquodetiam pluralem numerum
:

admittunt, sicut in Evangeho scriptum est : « Ego ct Pa-

» ter unum sumus*.Lnum dixit, et sumus unum^ »
» F^t '< :

secundum essentiam, quod idem Deus; «Sumus, » se-

^
Joan. X, 3o.

a5.
388 S. AUGUSTINI EPISCOPl
cunduii\ relativum, quod illePater, liic Fiiius. Aliquando
ct tacetur unitas essentiae, et sola pluraliter relaliva com-

memorantur. « Yeniemus ad eum ego et Pater, et babita-

» bimus
apud eum^. Veniemus et babitabimus » plura- ,

lis numerus est, quia pr^edictum est «

Ego et Pater, » id :

est Filius et Pater, quae relative ad invicem dicuntur.

Abquando latenter omnino sicut in Genesi « Faciamus , :

» hominem ad imaginem et similitudinem nostram ^. »

pluraliter dictum est, et

Et«Faciamus, et nostram, »

nisi ex relativis accipi non oportet. Non enim ut facerent

dii, aut ad imaginem et simibtudinem deorum ; sed ut
facerent Pater et Filius et Spiritus sanctus, ad imaginem
Patris et Filii et Spiritus sancti, ut subsistrict bomo

imago Dei. Deus autem Trinitas. Sed quia non oninino

sequaiis imago Dei, tanquam noii ab illo nata,
fiebat illa

scd ab eo creata, hujus rei significandae causa, ita imago

est ut ad imaginem sit id est non aequatur parihtate «
:
, ,

sed quadam similitudine accedit. Non enim locorum in-

tervallis sed similitudine acceditur ad eum et dissimi-
, ,

litudine receditur ab eo. Sunt enim qui ita distinguunt ,

ut imaginem vehnt esse Filium : bominem vero non ima-

ginem, sed ad imaginem. Ptefellit autem eos Apostolus di-

cens : «Yir quidem non debet velare caput, cum sit imago
)) Dei^ » Non dixit, ad imaginem sed, « Imago. »
et gloria :
;

Quae tamen imago, cum ahbi dicitur « Ad imagincm, » :

non quasi ad FiHum dicitur, qucc imago aequalis est Pa-

« Ad
tri, aUoquin non diceret imaginem nostram. » Quo-
modo enim « Nostram » cum FiHus solius Patris imago
,

sit? Sed propter imparem ut diximus, simiHtudinem ,

^

dictus est homo

Ad imaginem » et ideo « Nostram »
« :
,

ut imago Trinitatis esset homo non Trinitati aequaHs si- ;

cut FiHus Patri, sed accedens, ut dictum est, quadam &i-

t
Joan. XIV, 23. — 2 Gen. i, 26. — ^ t Cor. xi, 7.
 Di: TRIISITATE, LIB. VH. 889
niilitudine ;
sicut in clistantibus significatur
qugedam vici-

iiitas, non loci, sed cujusdam imitationis. Ad hoc enim

et dicitur : « Reformamini in novitate mentis vestrae^. »
QuiLusitem dicit : «
EstoteitaqueimitatoresDei, sicutfi-
M lii Novo enim homini dicitur « Oui re-
cliarissimi^. » :

)) novatur in agnitionem Dei, secundum imaginem ejus qui

» creavit eum^. » Aut si
jam placet propter disputandi
nccessitatem, etiam exceptis nominibus relativis, plura-
lem numerum admittere , ut uno nomine respondeatur,
cum quaeritur, quid tria,
et dicere tr^ substantias sive

tres
personas, nulloe moles aut intervalla cogitentur, nulla
distantia quantulaecumque dissimiliiudinis, ut ibi intclii-
gatur aliud alio vel paulo minus , quccumque modo mi-
nus esse aliud alio potest, ut neque personarum sit confu-
sio, nec talis dislinctio qua sit impar aliquid. Quod si
intelleclu capi non potest, fide teneatur^ donec illucescat
in cordibus ille ait
Prophetam : « Nisi credidcri-
qui per
» tis, non intelHgctis^.
»
^
Rora. xir, 2.
— ^
Ephes, v, r. — ^
Coloss. 111, to. — "*
Isai". vir, «j.

t
SgO *• AUGUSTINl EPISCOPI

LIBER YIII.

In quo ralione rcddita iiianslrat , no)\ saiuni Patreni Fi-

lio non esse majorem, seclf nea ambos siniul
aliquld
majus esse quam Spiritwn sanctutn:, necquoslibet duos
siniul in eadem Trinilate majus esse aliquid
quam
unum, nec omnes simul tresmqjus aliquid esse quam
singulos, Deinde agit ut et ex veritatis inteUectione ,

et ex notitia summi boni et ex insito amore

justitim
,

propter qua^n diligitur aiiimus j ustus ab animo etiam

nondum justo f
inteiligatur ipsa natura Dei : maxime
vero admonet ut Dei cognilio qureratur per charita-
tem qua^ in Scripturis Deiis dlcitur; qua in charitate
,

etiam Triniiatis vestiginm quoddqm inesse observat.

I. Djximus alibi ,
ea tlici
proprie in illa Trinitate clis-

lincte ad singulas personas pertinentia ,

quae relative di-
cuntur ad invicem; sicut Pater et Filius, et utriusque
Donum Spiritus sanctus : non enim Pater Trinitas ^ aut
Filius Trinitas , aut Trinitas Donuni. Quod vero ad se
dicuntur singuli , non dici
pluraliter tres ,
sed unum ip-
sam Trinitatem : sicut Deus Pater, Deus Filius, Dcus
Spiritus sanctus ; et Lonus Puter, Lonus Fiiius, Lonus
Spiritus
sanctus et
omnipotens Pater, omnij^otens Fiiius,
;

omnipotens Spiritus sanctus nec tamen tres dii , aut tres

:

boni , aut tres omnipotentes ; sed unus Deus , bonus ,

omnipotens ipsa Trinilas ct quidquid aliud non ad invi-

;

cem rclative ,^sed ad se singuli dicuiitur. Iloc enim sccun-

dum essentiam dicuntur , quia boc cst ibi cssc , quod

magnura esse , quod bonum esse , quod sapienlem essc ,

 DE TRINITATE, LIB. VIII. SqI
et quitlqaicl aliud ad se unaquaeque ibi
persona ,
vel ipsa
Trinitas dicitur. Idcoque dici Ircs pcrsonas , vel trcssub-
stantias, non ut aliqua intclligalur diversitas essentiae ,
scd ut vel uno aliquo vocabulo responderi possit, cum
dicitur quid tres , vel quid tria ; tantamque esse aequali-
tatem in ea Trinitate , ut non solum Pater non sit major
quam quod attinet ad divinitatem, sed nec Pater
Filius,
et Filius simul majus aliquid sint quam Spiritus sanctus,

aut singula quaeque persona quaelibet trium minus aliquid

sit
quam ipsa Trinitas. Dicta sunt baec , et si saepius ver-
sando repetantur ,
familiarius quidem innotescunt : sed
et modus aiiquis adhibendusest, Deoque supplicandum
devotissima pietate , ut intellectum aperiat, et studium
CQutentionis absumat, quopossit mente cerni essentia ve-
ritatis ,
sine ulla mole ,
sine ulla mobilitate. Nunc ita-

que, inquantum ipse adjuvat Creator mire misericors,

attendamus baec, quae raodo interiore quam superiora
tractabimus, cum sint eadem servata illa regula, ut quod
:

intellectui nostro nondum eluxerit a firmitate fidei non

,

dimittatur.
Dicimus enim non esse in hac Trinitate majus ah-
II.

quid duas aut tres personas quam unam garuni , quod

non capit consuetudo carnahs, non ob aliud, nisi quia
vera quae creata sunt sentit ut potest; veritatcm autem

ipsam qua creata sunt non potest intueri : nam si posset,

nullo modo esset lux ista
corporea manifestior quam hoc
quod diximus. In siibstantia quippe veritatis quoniam ,

sola vere est , non est major ahqua , nisi quae verius cst.

Quidquid autem intclhgibile atque incopimutabile est ,

non ahud aho verius est quia aeque incommutabilitcr

,

seternum est nec quod ibi magnutn dicitur, ahundc

:

magnum est, quam eo quo vere Quapropler ubi

est.

magnitudo ipsa veritas est , quidquid plus habet magni-

39^ S. AUGUSTINI EPISCOPI
tudinis necesse est ut plus liaLeat veritatis :
,
quidquid
ergo plus veritatis non liaLet ,
non habet plus etiam mag-
nitudinis. Porro quidquid plus habet veritatis profecto ,

verius est, sicut majus est quod plus habet magnitudinis :

hoc ergo ibi est majus quod verius. INon autem ve-
rius est Pater et Fihus simul
quam singulus Pater , aut
,

singulus Fihus. Non

majus aliquid utrumque si-
igitur
mul, quam singuhim eorum. Et quoniam aeque vere est
etiam Spiritus sanctus, nec Pater et Fihus simul majus

ahquid ipse , quia nec verius est. Pater quoque

est
quam
et
Spiritus sanctus simul , qupniam veritate non superant
Fihum, non enim verius sunt ; nec magnitudine superant.

Atque ita Fihus et

Spiritus sanctus simul tam magnum
ahquid sunt quam Pater solus quia tam vere sunt. Sic ,

et
ipsa Trinitas tam magnum est , quam unaquaeque ibi
persona. Noii enim ibi major est , quae verior non est ,

ubi est
ipsa veritas magnitudo. Quia in essentia veritatis,
hoc est verum esse hoc
quod quod est
est esse ; et est esse

magnum esse hoc est ergo magnum esse quod verum

, ,

esse. Quod igitur ibi eeque verum est etiam aeque mag- ,

iium sit nece^se est.

III.In corporibus autem fieri potest, ut aeque verum

sit hoc aurum atque iUud , sed majus hoc sit quam iUud ,
quia non eadem ibi est magnitudo quae veritas ahudque ;

ilh estaurum esse , ahud magnum esse. Sic et in animi

natura ,
secundum quod dicitur magnus animus, non se-
cundum hoc dicitur verus animus. Animum enim verum
habet qui non est magnanimus
etirmi quandoquidem :

et animi essentia, non est ipsius veritatisessentia,

corporis
sicut cst Trinitas Deus unus, solus, magnus, verus, ve-
rax , veritas. Quem si
cogitarc conamur , quantum sinit

ct nuhus cogitetur per locorum spatia contactus

donat ,

aut complexus, quasi trium corporum, nuila compago

 DE TRINITATE, LIB. VIII.
898
junctiirse ,
sicut tricorporeni Gerjofiem fabulae ferunt :
sed quidquid animo tale occurrerit , ut majus sit in tribus

quam in singulis , minusque in uno quam in duobus, sine

ulla dubitatione respuatur : ita enim respuitur omne cor-
poreum. In spiritalibus autem omne mutabile quod oc-
currerit non putetur Deus. Non enim parvae notitiae
,

pars est cum deprofundo isto in illam summitatem res-^

,

piramus, si
antequam scire possimus quid sit Deus,
possumus jam scire quid non sit. INon estenim certe nec ,

terra ,
nec coelum
nec quasi terra et coelum , nec tale
,

in coelo, nec quidquid tale non

aliquid quale videmus
videmus et est fortassis in coelo. Nec si augeas imagina-
tione cogitationis lucem solis , quantum potes ,
sive quo
sit major, sive quo sit clarior ,
millies tantum ,
aut innu-
merabiliter , neque boc est Deus. iNec sicut cogitantur^
Angeli mundi spiritus corpora inspirantes, at- coelestia

que ad arbitrium quo serviunt Deo mutantes atque ver-

santes, nec si omnes, cum sint millia milHum^ in unum ,

collati unus fiant , nec tale

aliquid Deus est. INec si eos-
dem spiritus sine corporibus cogites , quod quidem car-
nali cogitationi difTicillimum est. Ecce vide, si
potes, o
anima praegravata corpore quod corrumpitur^ ,
et onusta
terrenis cogitationibus multis et variis si
po- ; ecce vide ,

tes Deus veritas cst. Hoc enim scriptum est « Quo-

: :

» niam Deus lux est^ » non quomodo isti oculi vident ,

:

sed quomodo videt cor ,

cum audis ,
Ycritas est. Noli
quaerere quid sit veritas ,
statim enim se
opponent caligi-
nes imaginum et nubila pbantasmatum et
corporalium ,

perturbabunt serenitatem , quae primo ictu diluxit tibi ,

cum diccrem Yeritas. Ecce in ipso primo ictu quo velut

coruscatione perstringeris ,
cum dicitur Veritas ,
mane si

potes : sed non potes ; relaberis in ista solita

atque ter-
1 Fortcsi cogilcDtur. — ^
Apor. v, 1 1. — 'Sof. i\, i5. — * i Joan. i, 5,
394 ^* AUGUSTINI EPISCOPI
rena. Quo tandcm pondere , quaeso ,
relaberis ,
nisi sor-
diuRi contractatarum cupiditatis viscq et peregrinationis
erroribus ?
IV. Ecce iterum vide , si poles. Non amas certe nisi
boqun^ , quia bona est terra altitiidine monlium et tem-
perq^ento CQHiui)! et plariitie
canipprum, et bonuin pr£e-
dium iimoenum ac bona domus paribus membris
fertile, et

dispositg et ampla et lucida et bona animalia animata ,

corpora , et bpnus aer flfiodestus et salubris et bonus ci- ,

bus suavis atqiie aptus valetudini et bona valetudo sine ,

doloribus et lassitudipe et bona facies bpminis diniensa

,

pariliter et affecta bil^riter et luculenter colorala ,

et bo-
nus aniiTius amici consensionis dulcedine et amoris fide ,

et bonus vir justus, et bonae divitiae, quia facile expe-

diunt et bpi^um cgelum cum §ple et luna et slellis suis
, ,

et boni Angeli sancta obedientia, et bona locutio suaviter

docens congruenter monens audienteni , et bonum

et

carmen canorum numeris et sententiis grave. Quid plura

etplura? Bonum hoc et bonum illud tolle boc et iljud :
,

et vide ipsum bonum si pptes ita Deum videbis non

,
:
,

alio bono bonum sed bpnum omnis boni. Neque enim

,

in hi§ omnibus bppis, vel quap commemoravi, vel ([uic

ali^ p^Ei^untur sive cogitantur , diceremus ahud alio me-

lius cum vere judicamus , njsi esset nobis impressa notio

ipsius bpni > secundum qupd et probaremus ahquid ,

ct

ahud ahi prapppneremus. Sic amandus est Dcus , non hoc

etihud bonurn , sed ipsuiii boqnm. Quaerendum enim
boninn animae , noi^ cui supervphtet judicando, scd cui
haereii|; amando : et quid hoc nisi Deus? Non bonus ani-

mu^, aut bonus Angelus, aut bonum coelum ; sed bonum

bonuui. Sic enim fortcfacihus advertitur quid velim di-
Cere. Cum enim audio, verbi gratia, quqd dicitur ani-
mus bpnus ,'^igut dup verba sunt^ ita ex eis verbis duo
 DE TRINITATE, tlB. VIII. SgS
quapdani intclligo quo animuscst, aliud quo Lo-
: aliucl

nus. Et quideni ut animus esset, non egit ipse aliquid;

non enini jam erat quod agerct ut esset ut autem sit bo- :

nus animus video agendum essc voluntate; non quia

,

idipsum quo animus est non est aliquid boni nam unde , ;

jamdicitur , et verissime dicitur corpore melior? sed ideo

nondum dicitur bonus animus , quoniam restat ei actio
voluntatis , qua sit
prgestantior ; quam si
neglexerit, jure
cufpatur, rectequediciturnonbonus animus. Histatenim
ab eo qui hoc agit et quia ille laudabilis, profecto iste
:

qui boc non agit vituperabilis est. Cum vero agit hoc
,

studio et fit bonus animus nisi se ad ahquid convertat

, ,

quod ipse non est non potest hoc assequi. Quo se autem
,

converlat ut fiat bonus animus, nisi ad bonum, cum lioc

amat et
appetit et adipiscitur ? Unde se si rursus avertat,

iiatque non bonus ,

hoc ipso quo se avertit a bono nisi ,

maneat in se ilhid bonum unde se avertit ,

non est quo se
iterum ,
si voluerit emendare ,
convertat.
V. Quapropter nulla essent mutabiha bona , nisi esset
incommutabile bonum. Gum itaque audis bonum hoc et
bonum illud , quae possunt ahas dici etiam non bona, si

bona sunt, per-

potueris sine ihis quae participatioTie boni
spicere ipsum bonum cujus participatione bona sunt ;
simul enim et ipsum intehigis cum audis hoc aut illud ,

bonum : si
ergo potueris ilhs detractis
se ipsum
per- per
spicere bonum, perspej^eris amore Deum. Et
inhaeseris, si

continuo beatificaberis. Pudeat autem cum aha non ,

amentur nisi quia bona sunt eis inhoerendo non amare ,

bonum ipsum unde bona sunt. IHud ctiam quod ani- ,

mus, tantum quia est animus, ctiam no^dum eo modo

bonus quo se convertit ;td inconnnutabile bonum sed ut ,

dixi, tantum animus^um ita nobis placet uteum omni

etiam lud corporeae cuni bene intehigimus praeferamus,
896 S. AUGUSXINI fiPISGOPl
non in se
ipso nobis placet ,
sed in illa arte qua faclus est.
Incle cnini approbatur factus, uLi vicletur fuisse facicn-
dus. Haec est veritas, et simplex bonum : non enim est
aiiud aliquid quam ipsum bonum, ac per hoc etiam
summum honum. INon enim minui vel augeri bonum po-
test ,
nisi
quod ex alio bono bonum est. Ad hoc se igitur
animus convertit ut bonus sit a quo habet ut animus sit.
,

Tunc ergo voluntas naturae congruit ut perficiatur in

bono animus, cum illud bonum dihgitur conversione vo-
luntatis , unde est et illud quod non amittitur nec aver-
sione voluntatis. Avertendo enim se a summo bono, amit-
tit animus ut sit bonus animus non autem amittit ut sit
;

animus ,
cum et hoc jam bonum sit corpore mehus hoc :

ergo amittit voluntas, quod voluntas adipiscitur. Jam

enim erat animus , qui converti ad id vellet a quo erat :

qui autem vellet esse antequam esset nondum erat. Et lioc

est bonum nostrum ubi videmus utrum esse debuerit aut
,

debeat , quidquid esse debuisse aut debere comprehen-

dimus ; et ubi videmus esse non potuisse nisi esse debuis-

set, c|uidquid etiam quomodo esse debuerit non com-

prehendimus. Hoc ergo bonum non longepositum est ab
unoquoque nostrum : in illoenim viviraus, etmovemur,
et sumus*.

VI. Sed dilectione standum est ad illud etinhaerendum

ilh, ut praesente perfruamur a quo sumus, quo absente
necesse possemus. Cum enim « Per fidem adhuc ambu-
»lamus, non per speciem^,» nondum utique viclemus
Deum, §icut idem ait : « Facie ad faciem^ » quem ta- :

men nisi nunc jam dihgamus nunquam videbimus. Sed ,

quis dihgit quod ignorat? Sciri enim ahquid et non di-

hgi potest diligi autem quod neficitur
:
qutcro utruni ,

possit ; quia si non

potest , nemo dihgit Deum antequara
'
Acf, xvrr, ^»7.
—22 Cor. v^ 7.
— 3 j (^op xiii. 12,
 DE TRINiTATE, LIB. VIII.
897
seiat. Et quicl
est Deum scire, nisi eum mente conspi-
cere, firmeque percipere? Non enim corpus est, utcar-
neis oculis inquiratur. Sed et prius quam valeamus con-
spicere atque percipere Deum ,
sicut conspici et
percipi
« Beati enim mundi-
potest quod mundicordibus licet
:
,

» cordes
quia ipsi
,
Deum videbunt^ » nisi
per fidem :

diligatur, non poterit cor mundari quo ad eum viden- ,

dum sit aptum et idoneum. Ubi sunt enim illa tria, prop-
ter
quae in animo aedificanda omnium divinorum libro-
rum machinamenta consurgunt fides spes charitas , , , ,

nisi in animo credente quod nondum videt, et sperante

atque amante quod credit^? Amatur ergo et qui ignora-

tur; sed tamen <y:editur. Nimirum autem cavendum est,
ne credens animus id quod non videt , fmgat sibi
aliquid
quod non est et speret diligatque quod falsum est. Quod
,

si fit non erit cbaritas de corde puro et conscientia bona

,

^
et fide non ficta quae finis praecepti est , sicut idem
,

Apostolus dicit.
yil. Necesse est autem ,
cum aliqua corporalia lecta
vel audita quae non vidimus, credimus , fingat sibi ali-

quid animus in lineamentis formisque' corporum , sicut

occurrcrit cogitanti ,
quod aut verum non sit ,
aut etiam
siverum est, quod rarissime potest accidere non boc :

tamen fide ut teneamus quidquam prodest, sed ad aliud

aliquid utile, quod per boc insinuatur. Quis enim legen-
tium vel audientium quse scripsit apostolus Paulus, vel
quse de illo scripta sunt non fmgat animo et ipsius Apos-
,

toli faciem et omnium ,

quorum ibi nomina commemo-
rantur? Et cum in tanta Jiominum multitudine quibus
illae litterae notae sunt , alius aliter lineamenta figuramque
illorum corporum cogitet , quis propinquius et similius
cogitet , utique incertum est.
Neque ibi
occupatur fides
»
Matth. V, 8,
—2 1 Cor. xnr, i3. —3 r Tim. r, 5.
SgB S. AUGUSTINI EPISCOPI
nostra , qua facie corporis faerint illi liomines ; sed tan-
tum quia per Dei gratiam ita vixerunt, et ea gesserunt,

quae Scriptura illa testatur : hoc et utile est creclere ,

et

non desperandum ,
et
aj^petendum. Nam etipsius Domi-
nicas facies carnis, innumerabilium cogitationum diver-
sitate variatur et fmgitur, quse tainen una erat , qucccum-
que erat. Neque in fide nostta quam de Domino Jesu
Christo habemus, ilhid salubre est quod sibi animus

fingit longe fortasse ahter quam res se habet , sed illud

^

quod secundum speciem dehomine cogitamus habemus :

enim qiiasi regulariter infixam humanae naturae notitiam,

secundum quam quidquid tale aspicim^s, statim homi-
neni esse cbgnoscimus vel hominis formam. Secundum
hanc notitiam cogitatio nostra informatur cum credimus ,

pro nobis Deum hominem factum ,

ad humihtatis exem-
phim, ad demonstrandam erga nos dilectionem Dei.
et

Hoc enim nobis prodest credere, et firmum atque incon-

cussum corde retinere , humihtatem qua natus cst Deus
ex fcemina et a mortalibus per tantas coptumehas perduc-
tus ad mortem , summum esse medicaihentum quo su-

perbiae tumor, et aUuin sacramentum

nostrae sanaretur
vinculum solveretur. Sic et virtutem miracu-
quo peccati
lorum ipsius et resurrectionis ejus, quoniam novimus
de omnipotente Deo credimus et
quid sit omnipotentia , ,

sfecundtlm species et genera rerum vel natura insita vel

coliecta de factis hujuscemodi cogitamus ut ,
expericntia ,

non ficla sit fides nostra. Neque enim novimus faciem

in ipso
virgiuis Mariae^ ex qua ille a viro intacta neque
mirabiliter iiatus cst. Nec quibus mem-
partu corrupta
brorum hiieamentis fuerit Lazarus, nec Ijcthaniam ,
nec

sepulcrum lapidemque
illum quem removeri jussit cum
eum resuscitaret vidimus , nec monumcntum novum ex-
cisum in petra unde ipse resurrexit, nec montem Ohveti
 DE TRI]?flfATE, LIB. Vlff.
899
unde ascendit increlum ncque omnino scimus, quicum-
:

que ista non vidimus an ita sint ut ea cogitamus; imo

,

vero probaLilius existimamus non esse ita. Namque cum

aliciijus facies vel loci vel hominis
vel cujuslibet corporis
eadem Occurri^rit oculis nostris quae occurrebat animo ^ ,

cum eam prius quam videremus cogitabamus ,

non parvo
miraculo movemur ita ;
raro et pene nuhquam accidit : et

t^men ea firmissime credinlus quia secundum specialem ,

generalemque notitiam quBS certa liobis est , cogitamus.

Credimus enim Dominum Jesum Ghristum natum de vir-
gine quas Maria vocabatur^. Quid sit autem virgo, et
quid sit nasci et quid sit nomen propriuin non credimus,
,

sed prorsus novimus. Utrum autem illa facies Mariae fue-

rit
quae occurrerit animo cum ista loquimur aut recorda-
mur, nec novimus omnino ,
nec criedimus. Itaque hic
salva fide Hcct dicere j,
forte talem habebat faciem , forte
non talem : forte autem de virgine natus est Christus,
nemo salva fide Christiana dixerit.
YJIl. QiiamobremquoniamTrinitatis aeternitatem, et
et unitatem ,
aequahtatem, quantum datur, intelligere
cupimus, prius autem quam iiitelhgamus credere debe-
mus , vigilandumque nobis est , ne ficta sit fides nbstra :
eadem quippe Trinitate fruendum est ut beate vivamus; ,

si autem falsum de illa crediderimus inanis erit spes et , ,

non casta charitas quomodo igitur eanl Trinitatem quam

:

non novimus^ credendo dihgimus? An secundum specir-

lcm generalcmve notitiam, secundum quani dihgimus
apostolum Paulum? Qui eliam si non ea facic fuit quc^
nobis occurrit de illo cbgitantibus et hoc penitUs igno- ,

ramus, novimus tamen quid sit hbmb. Ut ertim longe

non eamus, hoc sumus, et illum hoc fuisse, et animam
ejus corpori copulatam mortahter vixisse manifestum est.
*
Luc. ti, 7,
400 S. AUGUSTINI EPISCOPl
Hoc ei
go de illo credimus , quod invenimus in noLis ,

juxta speciem vel genus, quo humana omnis natura pa-

riter continetur. Quid igitur de illa excellentia Trinitatis

sive specialiter sive generaliter novimus quasi multae smt ,

tales trinitates , quarum aliquas experti sumus ut per ,

regulam similitudinis impressam vel specialem vel gene-

ralem notitiam, illam quoque talem esse credamus ; atque
itarem quam credimus et nondum novimus ex p*arilitate ,

rei
quam novimus diligamus? Quod utique non ita est.
An quemadmodum diligimus in Domino Jesu Cliristo ,

quod resurrexit a mortuis quamvis inde neminem un-

,

quam resurrexisse viderimus ita Trinitatem quam non,

videmus, et qualem nullam unquam vidimus, possumus

credendo diligere? Sed quid sit mori et quid sit vivere , ,

utique scimus quia et vivimus et mortuos ac morientes

:

aliquando vidimus et experti sumus. Quid autem aliud

est

resurgere , nisi reviviscere , id est, ex morte ad vitam re-

dire? Cum ergo dicimus et credimus, esse Trinitatem,
novimus quid sit Trinitas , quia novimus quid sint tria ;
sed non boc diligimus. Nam id ubi volumus , facile ha-
bemus, ut alia omittam , vel micando digitis tribus. An
vero diligimus non quod omnis trinitas , sed quod Tri-
,

nitas Deus? Hoc ergo diligimus in Trinitate quod Deus ,

est sed Deum nullum alium vidimus, aut novimus; quia

:

unus est Deus ille solus quem nondum vidimus, et cre-

,

dendo diligimus. Sed ex qua rerum notarum similitudine

vel comparatione credamus quo etiam nondum notum
,

Deura diligamus hoc quseritur.,

IX. Ptedi ergo mecum, et considercmus cur diligamus

Apostolum. Numquidnam propter humanam speciem,

quam notissimam habemus, co quod credimus euni homi-
nem fuisse? Non utique ;
ahoquiu nunc non cst qucm di-

hgamus, quandoquidem homo illc jam non est ; anima

 DE TRINITATE, LIB. VIII. 4<^1
enim ejus a corpore scparala cst. Sed id quod in illo
anianius, eliam nunc vivcre crcdimus amanuis enim ani- :

mum justum. Ex ([ua crgo gcncrali aut spcciali rcgula,

nisi animus, et quid sit justus. Et
quia scimus, ct quid sit

animus quidcm quid sit, non incongrue nos dicimus ideo

nosse quia ct nos liabcmus animum. INcque enim un-
,

ocuiis vidimus, et ex simiiitudine visorum

quam plurium
notionem generalem specialcmvepercepimus; sed potius,
ut dixi, quia et nos haLcmus. Quid enim tam intime sci-

tur, seque ipsum esse sentit,

quamquo etiam caetcra
id

sentiuntur, id est , ipsc animus? Nam ct motus corpo-

rum, quibus praeter nos alios vivcre scntimus^ex nostra
similitudine agnoscimus : quia et nos ita movcmus cor-

pus vivendo, sicut illa corpora movcri advcrtimus. Ne-

que enim cum corpus vivum movetur, aperitur ulla via
oculis nostris ad vivendum animum, rem quae oculfs vi-
deri non polcst : scd ilii moii aliqnid incsse scnlimus ,

qualenobis incst ad movendum similitcr molcm nostram,

quod anima. Ncque quasi humanae prudentise

est vita et

rationisque proprium est. Et bcstiae quippe scntiunt vi-

vere non tantum se ipsas scd ctiam se invicem atque
, ,

akerutrum et nos ipsos. Nec animasnostras vident, sed

,

ex motibus corporis, idque statim et faciilime quadam

conspiratione naturah. Animum igitur cujushbet et ex

nostro novimus , et ex nostro credimus qucm non novi-
mus. Nonenim tantumsentimus animum, sed etiam scire
possumus quid sit animus consideratione nostri habe- :

mus enim animum. Sed quid justus, unde novimus? sit

Dixcramus enim nos Apostohim non aha causa dihgere ,

nisi
quod sit justus animus. etNovimus crgo
quid sit
justus, sicut ctquid sit animus. Scd quid sit animus, ut
dictum est, novimus exnobis inestenim animus nobis.
:

Quid autem sit justus unde novirnus, ^i justi non sumus?

cxxxvn. %6
402 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Quod si nemo novit quid sit

justus nisi qui justus est,
neino juslum nisijustus: non enim potcstdiiigcre
diligit

quem justum csse crcdit, ob lioc ipsum quia justum csse

credit, si
quld sit justus ignorat; secundum quod supe-
rius dcmonstravimus ncmincm diligere quod crcdit et
,

non vidct, nisi ex aliqua rcgula noliliae gcncralis sive spe-

cialis. Ac lioc si non diligit justum nisi justus,
pcr quo-
niodovolctquisquejustusessequi nondum est? Non enira
vult quisquam esse
quod non diligit. Ut autcm sit
justus
qui nondum cst, volct utique justus essc : ut autcm velit,
diligit justum. Diligit crgo justum ct qui nondum justus
est. Diligc]^ autem justum non potcst, qui quid sit jus-
tus, ignorat. Proinde novit quid sitjustus, ctiam qui non-
dum est : ubi ergo novit? num oculis vidit? An ullum
corpusjustum, velut album, autnigrum, autquadrum,
aut rotundum? quis boc dixerit? At ocuHs non vidit nisi

corpora. Justus autem in bomine non est, nisi animus:

el cum bomo justus dicitur, ex animo dicitur, non ex

corpore.
Est enim quaedam pulcbritudo animi justitia ,

qua pulcbri sunt bomines, plcrique etiam qui corpore

distorti atque deformcs sunt. Sicut autcm animus noa
videtur oculis ita nec pulcbritudo cjus. Lbi ergo no-
,

vit quid sitjustuSj qui nondum est, atque ut sit

dib*git

justum? An signa quaedam pcr niotum corporiscmicant,

ille aul ille bomo esse
quibus justus apparet? Sed unde
novit illa signa csse animi justi nesci^Tis quid omnino sit
,

justus? ^ovit crgo. Scd ubi novimus quid sit justus, etiam
cum justi nondum sumus? Si cxtra nos novimus, in coi-
pore aliquo novimus. Sed non est ista rcs corporis. In
nobis igitur novimus quid sit justus. Non enim abbi boc
invcnio, cum quaero ut boc apud mc ipsum
clo{{uar, nisi :

et si interrogcm abuni quid sit

justus apud se ipsum
,

quserit quid respondeat ; et

quisquis liinc verum respon-
 DE TRINITATK, LIB. VIII. 4^3
dere potuit, apud se ipsum quid rcsponcleret invenit. Et

Cartljaginem (|uidcni cum

cloqui volo, apnd me ipsum
quaero ut cloquar, ct apud mc i[)sum invcnio phantasiam
Carthaginis scd cam pcr corpus acccpi, id cst,
: cor- pcr
poris scnsum, quoniam praescns in ca corporcfui, ct eam
vidi atque scnsi, memoriaquc rctinui, ut apud mc invcni-
rcm de illa vcrLum cum eam vcUcm diccre. Jpsa cnim
,

phanlasia cjus in mcmoria mea vcrbum cjus, non sonus

isle
trisjlhibus cum Carlhago nominatur, vclcliam tacile
nomen ipsum ])cr spatia lemporum co<(iiatur; scd illud
quod in animo mco ccrno, cum hoc trisjnabuni vocc pro-
fcro ,
vel antcquam profcram. Sic et Alcxandriam cum
eloqui volo quam nunquam vidi ,
prarslo cst
apud mc
phantasma cjus. Cum cnim a multis au(hsscm ct crcdidis-
scm magnam esse ilhim urbcm, sicut mihi narrari potuit,
finxi animo mco imaginem cjus
quam potui ct hoc cst :

apud me vcrl)um (Jus, cum cam volo diccrc, antcquam

voce quimjuc sjlJubas profcrani , quod nomcn cjus fcrc
omnibus notum tamen imagincm si cx animo
cst. Quam
mco profcrre posscm ad oculos liominum qui Alcxan-
driam noverunt, profccto aut omncs diccrcnt, non cst
ipsa; aut si diccrcnt, ipsa cst, multum mirarcr, ViU[uc
intuens in animomeo ipsam, id est,
imagincm quasi pictu-
ram cjus, ipsam tamen csse nc^scircm scd cis crcdcrcm ,

qui visam tcnercnt. Non

autcm ila quapro(piid sil justus.
necita invenio, nec ita intucor, cun) id cloquor; nec ittt^

probor, cum audior; ncc ita

proljo, cum audio; qunsi
ah(|uid ocuhs vidcrim,
lale aut ullo corporis scnsu didi-
cerim, aut ab cis qui ita didicisscnt audicrim. Cum cnirtt'
dico ct sciens dico, juslus cst animus ([ui
scicntia arqutj^
rationein vita ac moribus sua cuiquc dislribuit, non ali-

quam remabscntcm cogito. sicut Carthngincm, autfingo

ut possum, sicut Alexandriam, sive itasit, sive non ita:
a6.
4o4 S. ALGUSTIJNI EPISCOPI

sed pracsens quiddam cerno, et cerno apud me, etsi non

suni ipscquodcerno, elmulti si audiant approbabunt. Et

quisquis me audit atquo scicutcr approbat, apud se elipse

Loc idcm ccrnit, etiamsi non sit ct ipscquod cernit. Jus-
tus vcro cum quod ipse est ccrnit et dicit. Et
id dicit, id
ubi ctiam ipse ccrnit, nisi apud se ipsum? Sed bocmi-
rum non est ubi cnim se ccrnerct, nisi apud seipsum?
:

lllud mirabile est ut apud se animus videat quod alibi

nusquam vidit, et verum vidcat, ct ipsum verumjustum

animum vidcat,et sit ipse animus, et non sit justus ani-
mus, qucm apud seipsum videt. Num cst alius animus,
justus in animo nondum justo? Aut si non est, quem ibi
videtcum vidct ct dicitquid sit animus justus, ncc alibi
quam in se ipso vidct, cum ipse non sit animus justus? An
illud quod videt, vcritas est interior praesens animo qui
eam valct intueri? Ncque omncs valcnt et qui intueri:

valent, boc etiam quod intuentur non omnes sunt boc ,

est, non sunt etiam ipsijusti animi, sicut poesunt videre

ac diccre, quid sit justus animus. Quod unde esse potue-
runt, nisi iiibaerendo eidcm ij)siformae quam intuentur,
ut inde formcntur ct siiit jusli animi , non tantum cer-
nentcs ct diccntcs justum esse animum qui scientia atque
ratione in vita ac moribus sua cuique distribuit, sed etiam
ut ipsi juste vivant justcque morati sint, sua cuique dis-
tribucndo, ut ncmini quidquam dcbeant, nisi utinvicem
diligant^. Et unde inbaerctur ilii formas, nisi amando?
Curcrgq alium diligimus qucm crcdimusjustum, ct non
diiigimus ipsam formam ubi vidcmus quid sit justusani-
mus, ut et nos justi esse
possimus? An vcro nisi et istam
diligcrcmus, nullo modo cum dibgcrcmus quem diligi-
musex ista, scd dum justi non sumus, minus eam diiigi-
mus quam ut jusli csse valeamus? Ilomo ergo qui creditur
*
Rom.xm, 9.
 DE TRINITATE, LIB. UIl. 4^^
justus, exea formaet
veritale diligitur, quam cernit et in-

telligit apud
sc ille
qui dili^it: ipsa vero forma ct veritas
non est aliunde diligatur. i^cquc enim invcni-
qnomodo
mus tale
praeter ipsam,
ut cam cum incognita est
aliquid
credcndo diligamus, ex eo quod jam tale aliquid novimus.
Quidquid cnim tale aspexeris, ipsa est: et non estquid-
quam tale, quoniam sola ipsa talis est, qualisipsa est. Qui
ergo amat homines, aut quia justi sunt, aut ut justi sint,
araare debet. Sic enim ct scmctipsum amarc dcbct aut ,

quia justus cst, aut ut justus sit sic cnim diligit proxi- :

mum tanquam sc ipsum sine ullopericulo. Qui cnim ali-

ter se diligit, injuste se diligit,
quoniam se ad hoc diligit
ut sit injustus ad hoc crgo ut sit malus, ac per hoc jam
:

non sc dihgit. « Qui enim dihgit iniquitatem, odit ani-

» mam suam ^. »

X. Quapropter non est

proecipue videndum in hac
quaestionc, quse dcTrinitate nobiscst, et de cognosccndo
Deo, nisi
quidsitvcra dilcctio, imo vcro quid sitdilcctio.
Ea quippe dilectio diccnda cst, quae vcra cst; alioquin

cupiditas est :
atqucita cupidi abusive dicuntur diligcre,
quemadmodum cupcrc abusive dicuntur qui dihgunt.
Haec cst autcm vcra dilcctio, ut inhaercntcs vcritati juste
vivamus : contcmnamus omnia mortalia prae amore
ct idco

hominum, quo cos volumus juste vivrc. Ita cnim et mori

pro fratribus utiliter parati csscpoterimus, quod nos Do-
minus Jesus Ghristusexemplo suo docuit. Cum enim duo
praecepta sint in quibus tota Lex pcndct ct Prophetae^,
dilectio Dei et dilcctio non immcrito plcrum-
proximi ;

que Scriptura pro utroque unum ponit sivc t.mtum Dci, :

sicuti est illud « Scimus

quoniam diligcntibus Dcum
:

» omnia
cooperantur in bonum ^. » Et iterum «
Quisquis :

» autem diligit Deum, hic cognitus est ab illo^ » et ii- :

*
Psal. X, 6. — 2 Matlh. xxn, 40. —3 Roni, viii, »8. — -*
i Cor, vru, 3.
4o6 S. AUGUSTINI EPISnOPI
lud: «Quoniam charilasDei diffusa esl in cordibusnos-
Spiiilum sanctum qui dalus cst nobis^ » et
» tris :
pcr
alia mulla; (piia
ct Dcum , conscqucns csl ut
qui diligit
faciat quod Dcus, et in tantum diligit
praeccpit inquan-
tum facit •-

corlsccpiens ergo est ut et proximum diligat,

quia hoc praccpit Dcus : sivc tanlum proximi diJcctio-
ncm Scriplura commcmorat, sicul cst illud : « Invicem
»oncra vestraporlatc, ctsic adimplebitislegcm Christi^ : »
ct illud « Omniscnim lcx in uno scrmonc
:
implctur, in
^j^Q quod scriptum cst :
Dihges proximum tuum tanquam
^
-j^Ue ipsum » ct
Kvangcho : « Omnia quaecumque
; in
» vukis ut faciant vobis homincs, ita et vos facitc iUis;
»> hsec cnim est Lcx ct ^\ » Et plcraquc ahare-
ProphcttC
-pcrimus in Liltcris sanclis, in quibus sola dilcctioproximi
ad perreclionem prcTcipi videtur, et taceri dc dilectione
DjI ; cum in et Prophcta?.
utrotpic [)raeccpto Lcxpcndcat
sed cLhoc idco, ct qul proximum diligit.conscquens
(juia
csL utet
ipsam praecipuc dilcclioncm dihgat : « i)eus au-
» tcm dilcctioest,ctqui raanet indilectioiicm, in Dcoma-
» ncl^. »
Conscquens crgo cst ut
praecipuc Dcum diligat.
XL Qua[)ropLcr pcr istasl^olcsta-
cpii quaerunt Dcum
tes, quoe mundo praesunt vcl parlibus mundi, auferun-
tur ab eo longcquc jactantur; non intcrvalhs locorum,
sed diversitatc alfcctuum exterius enim conantur ire, et
:

interiora sua dcscrunt quibus interior est Deus. Itaque

etiam si ali([uam sanctam cnelcstcm Potcstatem vel audie-
Hnt, vcl utcumque cogitavcrint, facta magis cjus appe-
tunt quae humana miralur inlirmitas, non imitantur
pi(
tatem qua divinarequi(s comparatur. Malunt cnimsu-

pcrbc hoc [)osse (piod Angclus (piam dcvote hoc essc ,

quod Angelus. INon enim sanctus quisquam potestate sua

»
Rom. y, 5. — 2 Galat. vi, a. — 3 u^ y, 14.
— * IVlatth.
vii, 12. —
 DE TRINITATE, LIB. VIH. 4^7
gaudet, secl ejus a quo habctpossc quidquid congrucnler
et novit
potcst
:
potcntius essc conjungi Omnipotenti pia
voluntatc, quani ])ropria potcstatc ct voluntate posse,
quod contrcniiscant qui talia non possunl. Itaque ipse
Dominus Jcsus Christus talia facicns, ut mirantes do-
ceret ainpliora, et tcmporalihus insolitis intentos atque

suspcnsos ad aetcrna atque intcriora converterct : « Ye-

» nite,
inquit, ad
me omncs quikihoratiset oncrali eslis,
» et reficiam vos; tollite jugum mcum
super vos ^. » Et
non ait, Discite a me quia quatriduanos mortuos suscito :

sed ait : « Dicitc a mc quia miiis sum ct humilis corde. »

Potcntior est enim et tytior solidissima humihtas, quam
ventosissima cclsitudo. Et idco fcquitur, diccns : « Et in-
» vcnictis
rcquicm animahus vcstris. Dilcctio cnim non
» inflatur "^
ct Dcus dilcctio ^
: est : et fidclcs in dilcctione
»
acquicscent revocati a strcpitu qui foris est ad
illi ^, »
« Ecce Deus dilectio est : » ut
gaudia silcntia.
quid imus iet
currimus in suhlimia coelorum ctima terrarum, quaeren-
teseum qui est apud nos, si nos vclimus esse apud eum?
XU. INcmo dicat, Non novi quid diligam. Diligat fra-
Ircm, et dihgct camdem dilcctioncm. iMagis cnim novit
dilcctioncm qua dihgit, quam fratrem qucm diligit. Ecce

jam potcst notiorcm Deum hahcre quam fratrem : plane

notiorcm, quia pracscntiorcm ; notiorcm, quia interiorem ;
notiorem, quia ccrtiorcm. AmplcctcrcdikctioncmDcum,
et dilectionc amplcctcre Deum. Ipsa cst dilectio quaeom-
neshonos Angclos, ct omncsDci scrvos consociat vinculo

sanctitatis, nosque et illos conjungit invicem nohis, et

suhjungit Ouanto sihi. igitur saniores sumus a tumore
supcrhiae, tanto sumus dilcciione plcniorcs : et quo, nisi

Deoplenus est, qui plcnuscst dilcctione? Atenim chari-

tatem video, et
quantum possuni cam mente conspicio,
*
Matlli. XI, 8. — 2 I Cor. xiir, 4.
— 3 j joaii,
iv, 8.
— "*
Sap. iii, 9.
4o8 5. AUGUSTINl EPISCOPI
etcredo Scripturae dicenti quoniam « Deus charitas est, :

» et manet in charitate in Deo manet ^ » sed cum :

qui ,

illam vidco, non in ea vidco Trinitatem. Imo vero vides

Trinitatem, si cliaritatem vides. Scd commonebo, si po-

tcro, ut videre te videas adsit tantum ipsa, ut moveamur
:

charitate ad aHquod bonum. Quia cum diligimus chari-

tatem, ahquid diligentem diligimus, propter hoc ipsum

quia dihgitaliquid. Ergo quid diligit charitas, ut possit
etiam ipsa charitas diligi? Charitas enim non est, quoe
nihil dihgit. Si autem se
ipsam diligit, dihgat ahquid
oportet, ut charitatem se diligat. Sicut enim vcrbum in-
dicat ahquid, indicat etiam se ipsum, sed non se verbum

indicat, nisi se ahquid indicare indicet : sic et charitas

dihgit quidem se, sed nisi se aliquid diligentem dihgat,

non charitatem se diligit. Quid ergo dihgit charitas, nisi
quod charitate dihgimus? Id autem ,
ut a proximo pro-
vehamur fratcr est. Dilcctioncm autem fraternam quan-
,

tum Gommendct Joanncs apostolus attendamus « Qui ,

:

» diligit, suum, lumine manet,

in et scan-
inquit,fratrem
» dalum in eo non est ^. » Manifcstum est quod justitiae

perfectioncm in fratris dilcctione posuerit : nam in

quo
scandalum non est, utiquc perfcctus est. Et tamen vide-
tur dilcctioncm Dci tacuisse :
quod nunquam faceret, nisi
quiain ipsa fraterna dilcctione vult intehigi Deum. Aper-
tissimecnim in eadcm 1'pistola paulopost ita dicit « Di- :

quia dilectio ex Deo est,

» lectissimi, dihgamus invicem ,

» et
on>nis.qui dihgit, ex
Dconatus cst, et cognoscit Deum.
» Qui nondihgit, non cognovit Dcum, quia Deus dilectio
» est^. » Ista contcxlio salis
apcrteque declarat, eamdem
ipsam fraternam dilectioncm, (nam fratcrna dikctio est,
qua diligimus inviccm), non solum ex Deo, sed eliam
Deuni esse tanta auctoritate pra:dicari. Cum ergo dedi-
* 3 £(j,
I JoaU, IV, l(),
'-^
Id, II 20. IV, •;.
 DE TRINITATE, LIB. VIII. 4^9
lectione diligimusfratrem, de Deo diligimus fratrem : nec

ficripolest ut eamdem
dilectionem non praecipue diliga-
mus, quafratrem diligimus. Unde colligiturduo illa prae-
cepta nonposseessesineinvicem. Quoniamquippe Deus
«

» dilectio est ;
» Deum certe diligit
qui diligit dilectionem :
dilcclionem autcm nccesse est ut diligat, qui diligit fra-
trem. Et idcopaulo ])Ost ait « INon potcst Deum diligere
:

*
»
qucm non vidct, qui fratrem quem vidct non diligit » :

liaec illi causa est non vidcndi Dcum, non di-

quia quod
ligit fratrem. Qui enim non diligit fratrcm, non cst in di-
lcclione: ct qui non cst in dilcctione, non cst in Deo,

quia Deus dilcctio est. Porro qui non est in Deo, non est
in luminc : « Deus lumcn est, et tcncbrae in co non
quia
» sunt uUae ^. » Qui
crgo non est in lumine, quid mirum
si non videt lumen, id est, non videt Deum,
quia in te-
nebrisest? Fratrem autem videt humano visu, quo videri
Deus non potcst. Sed si eum quem vidct humano visu,
spiritali charitate diligerct, yideret Deum qui est ipsa
charitas visu interiore quo videri potest. Itaque qui fra-
Irem qucm vidct non diligit, Dcum, quem propterca non
videt, quia Dcus dilcclio cst, qua carct qui fralrcm non
diligit, quomodo potcst diligcre? INcc illa jam quiostio
moveat, quantum fratri charitatis dcbeamus
impendere,
quantum Deo incomparabilitcr plus quam nobis Deo,
:

autcm quantum nobis ipsis nos autem ipsostanto

fratri :

magis diligimus, quanto magis diligimus Deum. Ex una

igitureadcmque charitate Deum proximumque diligimus :

sed Deum proptcr Dcum, nos autem et proximum prop-

ter Dcum.
Xlll. Quid enim est,qu8Pso, quod exardescimus,cum
audimus ct lcgimus : « Eccc nunc tempus acceptabile,
» ecce nuac dics salatis : nullum in
quoquam dantes of-
*
I Jo«n. IV, -io. — 2 ij. X
5,
4lO S. AUGUSTINI EPISGOPI
» fenslonem, ut non
reprehendatur ministerium nostrum ;
» sed in omnibus commendantcs ut Deimi- nosmetipsos
» nistros ,
in multa pationtia ,
in tribulationibus , in ne-
» cessit.ilibus,
in angusliis , in plagis, in carceribus, in
» seditionibus, in laboribus, in
vigiliis , in jrjuniis, in
» castitate, in scientia, in
longanimitate, in bonitate, in
»
Spiritusancto, in cbaritatenonficta^in verbo veritatis,
per arma
» in virtute Dei : a dextris et a sinistris,
justitiae ,

»
per gloriam et ignobilitatem ,
per infamiam et bonam
» famam; ut seductores, ct veraces; utcpii ignoramur,
» et
cognoscimur; cpiasi morientes, et ecce vivimus;ut
» coerciti, et non morlificati ; ut tristes ,
semper autcm
» gauden^es;
sicutegcni, multosautem ditantes ; tancjuam
w nibilbabentes, ct oinnia
possidcntes^ ? »Quid est cjuod
accendimur in dilcctioncm Pauli
apostoli,
cum ista legi-

mus. nisi
cjuod crcdimuseum ita vixisse ? Vivendum ta-
mcn sic cssc Dci ministris, nondcabquibus auditum cre-
dimus, scd intus apud nos, vcl polius supra nos in ipsa

veritateconspicimus. lllum crgo (jucm sic vixissc credi-

mus, exboc quod vidcmus diliginius. Mt nisi hanc for-

mam , quam scmper stabilcm aUjUC incommutabilem
cernimus, praecipuc diligcrcmus, non ideo diligercmuS
illum, quia cjus vitam, cum in carne sivcret, buic formoe
coaptatam ct congruentem fuisse, fide retincmus. Scd ncs-
cio quomodo amplius ct in ipsiusformae
charitatemexci^-
tamur per fidem, qua crcdimus vixisse sic aliquem, ct
spem, qna nosquoque ita posse vivere, qui homines su-
mus, ex eo quod aliqui bominesita vixerunt, minime des-
peramus, ut hoc et dcsidcrcmus ardcntius, ct fidcntius
preccmur. Ita et
ipsorum vitam facit a nobis ddigiformae
illius dilectio, secundum quam vixisse crcduntur, ct illo-
rum vita credita in eamdeni formam flagrantiorem exci-
*
2 Cor. VI, a-io.
 DE TRINITATE, LIB. VIII. 4^1
tatcharitatem : ut qiianto flagrantius diligimus Deum,
tanto certius sereniusque vidcamus : quia in Deo conspi-
cimus incommutabilemformnm justitiae, secundum quam
liominem vivcre oportere judicamus. Valet ergo fides ad
cognitionem ct ad dilcctionem Dci non tanquam omnino
incoguiti, aut omnino non dilecti; scd quo cognoscatur
manifcstius, ct quo firmius diligatuT.
XIV. Quid est aulem dilcctio vcl cliaritas, quam tan-

topere Scriptura divina laudat et praedicat ,

nisi amor
boni? Amor autem amore aliquid
alicujus amanlis cst, ct
amatur. Ecce triasunt, amans, quod amatur, etamor.
ct

Quid cst ergo amor, nisi quaedam vila duo aliqua co-
pulans, vel copularc appctcns, amantcm scilicct, ctquod
amatur? Et hoc Cliam in cxtcrnis carnalibusque amori-
bus ita cst scd
utaliquid puriusct liqQidius hauriamus,
:

calcata carne asccnclamus ad animum. Quid amat ani-

mus in amico, nisi animum? Et iliic igilur tria sunt,
amans, ct
quod amatur, ct amor. llcstat ctiam hinc as-
ccndcrc, ct supcrius ista quaerere, quantum liomini datur.
Scd hic pauhdum rcquicscat intcntio, non ut sc jam cxis-
timctinvcnissc quod quaerit, scdsicut solct invcniri locus,

aliquid, nondum illud

ubi qu^^rcndum cst invenlum cst,
scd jam invcntum est ubi qutcratur : ita hocdixisscsuflfe-

Gcrit, ut
tanquam ab articulo alicujus exordii caetera
contcxamus.
4l^ i. AUGUSTINl EPISCOPI

LIBER IX.

Trinitafemtn homine, qiii imago Deiest^ quamdaminesse,

mentem scilicet , et nolitiam qiia se novit ,
et amorem
quo notitiamque suam dil i'^it : atqucha^c tria cequa-
se
lia inter se, et unins oslenduntur esse essentiof.

I. Trinitatem certe qugerimus, non quamlibet sed il- ,

lam Trinitatem, quoe Deus est, verusque ac summus et so-

lus Deus. Expecla ergo quisquis liaec audis adliuc enim :

quaerimus,
et talia quoerentem nemo juste reprchendit ;

si tamen in fide firmissimus quaerat, quod aut nosse aut

eloqui difficilimurti
est. Affirmantem vero cito justequere-
melius vel videt vel docet. «
Quaerite,
prehendit, quisquis
»
inquit, Deum,
Et nequisquam
et vivet anima vestra^. »

se tanquam apprehendisse temere gaudeat « Quaerite, :

»
inquit, faciem ejus semper ^.
» Et Apostolus « Si quis :

» se,
inquit, putat ahquidscire, nondumscitquemadmo-
» dum scire oporteat. Quisquis autem diligit Deum, hic
» cognitus est ab illo ^. » Nec sic
quidem dixit, cognovit
illum a
quae periculosa praesumptio est : sed,
; Cognitus
» est ab illo. » Sic et ahbi cum dixisset : « Nunc autem
»
cognoscentes Deum ; corrigens : « Imo cogniti,
» statim

»
inquit, a Deo^ : »
maximequeillo loco : « Fratres, inquit,
» ego me ipsum non arbitror comprehendisse unum : au-
» tem, qilae quidem retro sunt obhtus, in ea quae ante sunt
» extentus, secundum intentionem sequor ad palmam su-
pernae vocationis Dei in Christo Jesu. Quolquot ergo
»
»
perfecti , hoc sapiamus ^. » Perfectionem in hac vita
» Psal. Lxvni, 33. — 2 ij
ctv, 4.
— 3 j f^or. vui, a. — ^ Galat. iv, 9,
— Sphilip. III,
i3.
 LIB. IX. 4l3
dicit, non aliud quam ea
quae retro sunt oblivisci, et in
ea quae anle sunt extencli secunduin intentionem. Tutis-
sima estenim quaprenlis intentio, donec appreliendalur
illud quo tcndimus et quo exlendimur. sed ea recta inten-
tio est, quae proficiscitur a fide. (^erta enim fides utcum-
que incboat cognilionem cognitio vero cerla non perfi-
:

cietur, nisi
post banc vitam, cum videbimus facie ad
faciem ^. Hoc ergo sapiamus, ut noverimus tutiorem esse
affectum vera quserendi , quam incognita pro cognitis

praesumendi. Sic ergo quaeranius tanquam inventuri :

et sicinveniamus, tanquam quaesituri. «Cum enim con-
» summaverit bomo, tunc incipit^. » De credendis nulk
infidebtate dubitemus, de inteHiger^dis nulla temeritate
alfirmemus : in ilbs auctoritas tenenda est, in bis veritas
ad istam quaestionem attinet, cre-
exquirenda. Quod ergo
damus Patrem et Fibum et Spiritum sanctum esse unum
Deum, universse creaturae conditorem atque rectorem :

nec Patrem esse fibum, nec Spiritum sanctum vel Patrem

esse vel Fibum scd Trinitalem relatarum ad invicem
:

et unitatem aequalis essentiae. Hoc autem

personarum ,

intelbgere, ab eo ipso, quem intebigere volu-

quseramus
mus, auxibum precantes, quantum tribuit quod intel-
et et

tanta cura et solbcitudine pietatis cu-

bgimus explicare
ut etiam si abquid abud pro abo dicimus , nibil
pientes,
tamen indignum dicamus. Ut si
quid, verbi gratia, de
Patre dicimus quod Patri proprie non conveniat, aut
,

Filio conveniat, aut Spiritui sancto, aut ipsi Trinitati :

et siquid de Filio , quod Filio proprie
non congruat ,
saltem congruat Patri, aut Spiritui sancto, aut Trini-
tali ilem si quid de Spiritu sancto, quod proprietatem
:

sancti non deccat, non tamenabenum sit a Patre

Spiritus
aut a Fibo, aut ab uno Deo ipsa Trinitate. Veluti nunc
* I Cor. XIII, la. — 2 Ecrli.
xvni, 6.
4l4 *• AUGUSTINI EPISCOPI

cupimus videre utrum illa excellentissima cliaritas pro-

prie Spirilus sanctus sit: quod

si iion est, aut Pater est

charitas, aut Filius, aut ipsa Trinitas; quoniam resistere

non possumus certissimae lidci, etvalidissimae auctoritati
« Deus charitas est *: » non tamen
Scripturae dicentis :
dehemus deviare sacrilego errore, ut aliquid de Trinitate
dicamus quod non Creatori , sed creaturee potius conve-
niat, aut iilani cogitatione fingatur.
Quae cum ita sint, attcndamus ista tria, quse inve-
11.

nissenohis videmur. i>ondum de supernisloquimur, non-

dum de Deo Patre ct 1'iho et Spiritu sancto sed de hac ;

impari imagine, attamcn imagine, id est, homine: flimi-

liarius enim eam et facilius fortassis intuctur mentis nos-
trae infirmitas. Ecce ego qui hoc quuero ,
cum ah(|uid
amo tria sunt, rgo ,
et
quod amo, et ipse amor. Non
enim amo amorcm ,
nisi nmantcm amcm nam non est
:

amor, uhi nibil amatur. Tria ergo sunt, amans, et quod

amatur, et amor. Quid sinonamem nisi me ij)sum, nonne
duo erunt, qnod amo et amor? Amans cnim et quod
,

amatur, hoc idcm est, quando se ipse amat sicut amarc :

ct amari, eodcm modo idipsum est, cum se

quisque amat,
Eadem quippe res his dicitur, cum dicitur, am.it se^ et
amaturase. Tunc enininon estahud atque ahud, amarc
et amari; sicut non est alius atque ahus, amans et ama-

tus. At vcro amor,

quod amatur, etiam sic duo sunt.
et

Non enim cum quisque se amat amor est, nisi cum ama-

turipse amor. Aliud estautcm amare se, ahud cst amarc

amorem suum. Non enim amatur amor, nisijam alicpnd
amans: quia uhi nihilamatur, nulhiscst amor. Duo ergo
sunt, cum sequisque amat, amor et quod amalur. Tunc
enim amansct quod amatur, unumcst. Undcvidetur non
esse consequcns, ut uhicunique amor fuerit, jam tria in-
^
I Juan. IV, i6.
 DE TRINITATE, LIB. IX. 4l5
teJligantur. Auferamus eniniab hacconsiderationecsetera
multa sunt, quibus homoconstat : atque
quae utha?cquae
nuncrcquirimus, quantum inhis rchus possumus, liquiclo
sohi mente tractcmus. Mens
reperiamus, de igitur cum
amatse ipsam, duo quaedam ostendit, mentem et amo-
rcm. Quid Cbt autem amare se, nisi sihi praesto esse velle
adfruendumse? Et cum tantum se vuit esse, quantum
est, par menti voluntas e?t, ct amanti amor aequahs. Et
si
ahqua substantia est amor, non est utique corpus, sed
spiritus nec mens corpus, sed spiritus cst. Neque tamen
:

amor et mcns duo spiritus, sed unus spiritus; nec esscntiae

duoe, sed una el tamen duo qusedamunum sunt, amans
:

ct amor; sivc sic dicas quod amatur ct amor. Et liaec

,

quidcm duo relative ad invicem dicuntur. Amans quippe

ad amorem rcFcrtur, et amor ad amanlem. Amans cnim
aliquo amore amat, ct amor aHcujus amantis est. Mens
veroetspiritusnonrelalivedicuntur, sedesscntiamdemons-
trant. Non enim quia mens ct spiritus ahcujus hominis
est, ideo mens ct spirilus cst. lletracto cnim co quod
homo quod adjuncto corporc dicitur; retracto crgo
cst,
mens etspiritus manet retracto autcm amante,
:
corpore,
nullus est amor; ct rotracto amore, nullus cst amans.

Idcoque quantum ad invicem refe» untur, duo sunt quod :

autem ad se
ipsa dicuntur,
ct singula spirilus, et siniul

ulrumque unusspiritus; ctsinguhi mens, et simulutrum-

quc una niens. Ubicrgo Trinitas atlcndamus quanium
:

possumus et invoccmus hicem sempiternam, ut illumi-

,

net tenebras nostras, et videamus in nobis, quanlum sini-

mur iranginem Dei.
11!. Mens enim amare scipsam non potest, nisi etinm
se noverit nam quomodo amatquod ncscit? Autsi quis-
:

quam dicit ex notitia generah vcl speciali mentem credere

se essetalem,
qualcsahasexperta est et ideo amare se ip-
,
 4»6 S. AUGLSTINI EPISCOPI
sam, insipientist^imc loqaitur. Uncleenim mens aliquam
mentem novit, non
sinovit? Nc(|uo cnim ut oculus co
se

poris vidct alios oculos, ct sc noii viilet ita mcns novit ;

aliasmentes, ct ignoratscmctipsam. Per oculoscnim cor-

poris corpora vidcmus, ^uia radiosqui pcreosemicantet
quidquidcernimus tangunt, rcfringL-mac rctorquercin ip-
sosnonpossumus, nisi cum spccula intucmur. (juod sub-
tilissimc
obscurissimcque dis^critur; donccapcrtissimcde-
monstrctur, vel ita se rcm liabcrc, vcl non ita. Scd quoquo
modo se babeat vis, qua per oulos cernimus, ipsam ccrte
vim, sive sint radii, §ive aliud aliquid, oculisccrncre non
valemus; sed mentequaerinms, et si ficri ctiam potest, boc
mentecomprebendimus. Mcns ergo ipsa sicut coporcarum
rerum notitias pcr sensuscorporiscolligit, sic
incorporea-
rumper semetipsam. Ergoetscmctipsam pcrseipsam novit,
quoniam estincorporea. Nam si non sc novit, non se amat.
IV. Sicut autem duo quaedam bunt, mcns ct amor cjus,
cum seamat ita quaedamduo sunt, mensct notitia ejus,
:

cum se novit. Igitur ipsa mcns ct amor et notitia ejus,

tria
quaedam sunt, et baec trja unum sunt : et cum per-
fecta sunt, aeqtlaiia sunt. enim minus se amat quam
Si

est, ut, vcrbi gralia ,

tantum se ametbominis mcns, quan-
tum amandum estcorpus jiominis, cum plus sitipsaquam

corpus, pcccat, etnonest perfectusamorejus. Itemsiam-

plius se amat quam est, velut si tantum amet quan-
se
tum amandus est Deus, cum incomparabilitcr minus sit
ipsa quam Deus ; etiam sic nimium pcccat, et non perfec-
tum fiabefamorem Majoreemautperversitatect ini-
sui.

peccat, cum corpus amat, quantum aman-

quitate tantum
dus cst Deus. Item notitia si minor cst, quam cst iliud
quod noscilur, ctplcncnosci potcst, peifccta non cst. Si
autem major est, jam superior est natura quae novit,

quam illa quoe nota est sicut major csi notitia corporis,
:

qaam ipsum corpus quod ea notitia notum est. Illa enim

 DE TRINITATE, UB, IX.
^I^
vita quDedam estin ratione cognoscentis corpusautem nou
:

est vita. Et vita

quaelibet quolibet corpore major est, non
mole, sed vi. Mens vero cum se ipsa cognoscit, non se
superat notitiasua;quiaipsa cognoscit, ipsa cognoscitur.
Cum ergo se totam cognoscit, neque secum quidquam
aliud, par illi est cognitio sua quia neque ex alia na-
:

tura est ejus cognilio, cum

ipsam cognoscit. Et cum
se
se totam nihilque amplius percipit^ nec minor nec major
est. Recte igitur diximus, haec tria cum
perfecta sunt ,
esse
consequenter aequalia.
V. Simuletiam admonemur,siutcumque viderepossu-
mus, haec in anima existere, et tanquam involuta evolvi ut
sentiantur et dinumerentur substantialiter, ve], ut itadi-
cam, cssentialiter, non tanquam iu subjecto, ut color,
aut figura in corpore, aut ulla
aliaqualitas aut quantitas.
Quidquid enim tale est, non excedit subjectum in quo
est. JNon enim color iste aut figura Lujus corporis potest
esse et alterius corporis. Mens autem amore quo se amat,
potest amare et aliud praeterse. Item non se solam cog-
noscit mens, sed et alia multa. Quamobrem non amor et

cognitio tanquam in subjecto insunt menti ; sed substan-

liter etiam ista sunt,
sicut ipsa mens : quia etsi relative
dicuntur ad invicem, in sua tamen sunt singula quaeque
substantia.Ncc sicut color et coloratum relative ita di-
cuntuT jid invicem, ut color in subjecto colorato sit, non
habens in se ipso propriam substantiam; quoniam colo-
ratum corpus substantia est, ilie autem in substantia sed :

sicut duo amici etiam duo sunt bomines, quae suntsub-

stantiae ;
cum homines non relative dicantur, amici au-
tem relalive.
TT Sed idem quamvis substantia sit amans vel sciens ,
substantia sit scientia, substantia sit amor, sed amans

et amor aut ^ciens et scientia relative ad se dicantur ,

,

cxxxvii. 27
4l8 S. AUGUSTINI EPISCOPJ
sicut amici; mens Vero aut non
spiritus sint rclativa, sicut

'^chomines relativa sunt : non tamcn sicut amici homi-

nes possunt seorsum esse ab invicem, sic amans et amor,
aut Sciens ct scientia. Quanquam et amici corpore viden-
tur separari posse ,
non animo ,
in
quantum amici sunt:
verumtamen fieri
potest ,
ut amicus amicum etiam odisse
incipiat ,
et eo ipso amicus esse desinat ,
nesciente illo ,

et adhuc amante. Amor autem quo se mens amat, si esse

desinat, simul et illa desinet esse amans. Item notitia qua

se mens novit, si esse desinat, simulet illa nosse se desi-
net. Sicut caput capitati alicujus utique caput est, et re-
lelive ad se dicuntur , quamvis etiam substantiae sint :

nani et
caput corpus etcapitatum: est, et si non sit ca-

put, nec capitatum erit. Sedhaec praecisione ab invicem

illa non
scparari possunt , possunt.
Vf I. Quod si sunt ahqua corpora quae secari omnino
,

et dividi nequeunt : tamen nisi

partibus suis constarent ,
corpora non essent. Pars ergo ad totum relative dicitur ;

quia omnis pars ahcujus lotius pars est et totum omni- ,

buspartibustotum est. Sed quoniam et pars corpus est,

et totum; non tantum ista relative dicuntur, sed etiam
substantiahter sunt. Fortassis ergo mens totum est, et

ejus quasi partes amor quo se amat, ct scientia qua se no-

vit, quibus duabus partibus illud totum constat? An tres
sunt gequales partes quibus totum unum complchir? Sed
,

nuUa pars totum, cujus pars est, complectitur mens :

vero cum se totam novit, hoc est, perfecte novit, per to-
lum ejus est notitia ejus et cum se perfecte amat , tolam
;

se amat,"et per totum ejus est amor ejus. Num ergo sicut
ex vino et aqua et melle una fit potio et singula per to- ,

tum sunt et tamen tria sunt (nulla cnim pars est potionis,
,

quse non habeat haec tria non enim juncta velut si aqua
; ,

ct oleum csscnt , sed omnino commixta sunt ; et substan-

 DE TRINITATE, LIB. IX. /( 1 Q
tiaesunt omnes, ct totus ille liquor una qucTclam est cx
tribus confecta suLstantia): tale aliquid arbitrandum est
esse simul haec tria mentem amorem, notitiam? Scd
, ,

non unius substantiae sunt aqua vinum et mel, ([uamvis , ,

ex eorum commixtione fiat una substantia potionis. Quo-

modo autem illa tria non sint ejusdem substantige, non
video cum mens ipsa se amet, atque ipsa senoverit; at-
;

que ita sint baec tria, ut non alteri abcui rerum mens ve!
amata vel nota sit. Unius ergo ejusdemque essentise nc-
cesse est baec Iria sint: et ideo si
tanquam commixlione
confusa essent ; nullo modo essent tria, nec referri ad in-
vicem possent. Quemadmodum si ex uno eodemque auro
tres quamvis connexos sibi refe-
annulos similes facias , ,

runturad invicem, quod omnis enim simi- similes sunt;

bs abcui similis est; et trinitas annulorum est, et unum
aurum at si misceantur sibi et per totam singuli massam
: ,

suam conspergantur intercidet illa trinitas , ,

et omnino
non erit ac non sohim unum aurum dicetur
; , sicut in illis

tribus annuHs dicebatur, sed jam nulla aurea tria.

YIII. At in ilHs tribus, cum se novit mens et amat

se, manet trinilas, mens, amor, notitia ; etnuUa com-
mixtione confunditur :
quamvis et singula sint in semet-

ipsis ,
et invicem tota in totis ,
sive singula in binis , sive
bina in singuhs. Itaque omnia in omnibus. Nam et mens
est utique in se ipsa , quoniam ad se ipsam mens dicitur :

quamvis noscens ,
vel nota ,
vel noscibihs ad suam noti-
tiam relative dicatur ; amans quoque et amata vel ama-
bihs ad amorem rcferatur, quo se amat. Et notitia quam-
vis referatur ad mentem cogrioscentem vel cognitam, ta-
men et ad se ipsam nota et noscens dicitur : non enim
sibi est incognita notitia , qua se mcns ipsa cognoscit. Et
amor referatur ad mentem amantem, cujus amor
quamvis
est ,
tamen et ad se ipsum est amor ,
ut sit etiam in se

27.
 /^QO 8. AUGU8TINI EPIgCOtl

ipso I
quia et amor amalur, nec alio nisi amore amari
potest, idest,
se
ipso. Ita sunthaec singuLi in se ipsis. In
alternis autem ita sunt, quia et mens amans in aniore est,

et amor in amantis notitia ,

et notitia in mente noscente.
Singula in binis ita sunt , quia mens quae se novit et
amat , in amore et notitia sua est; et amor amantis men-
tis
seseque scientis ,
in mente notitiaque ejus est ; ct noti-

tia mentis se scientis et amantis in mente alque in amore

ejus est , quia
scientem se amat et amantem se novit. Ac ,

bina in singuUs quia mens quse se novit et

per hoc et ,

amat cum sua notitia est in amore et cum suo amore

, ,

in amor quoquc ipse et notitia simul sunt in

notitia :

mente quse se amat et novit. 'J'ola vero in totis quemad-

,

modum sint, jam supra ostendimus, cum se totam mens

amat, et totam novit et totum amoremsuum novit, to-
,

tamque amat notitiam suam quando tria ista ad se ipsa ,

perfecta
Miro itaque modo tria ista inseparabiha
sunt.
sunt a semetipsis, et tamen eorum singulum quodque
substantiaest, et simul omnia una substantia vel essentia,
cum relative dicantur ad invicem.
IX. Sed cum se ipsam novit humana mens et amat ,

se ipsam, non ahquid incommutabile novit et amat ah- ,

terque unusquisque
homo loquendo enuntiat mentem
suam, quid in se ipso agatur attendens ; ahter autem hu-
manam mentem speciah aut generah cognilione defniit.

Itaque cum mihi de sua propria loquitur, utrum intel-

ligat hoc aut ihud, annon intehigat, et utrum veht an
noht hoc aut ihud credo cum vero de humana spe-
,
:

cialiter aut generahter verum dicit agnosco et

approbo. ,

Unde manifestum est, ahad unumquemque videre in se,

quod sibi ahus dicenti credat, non tamen videat ahud :

autem quod ahus quoque possit intueri

in ipsa veritate , :

alterum mutari per tempora, alterum incommu-

quoruno
 DE TRINITATK, LIR. IX. 4^1
tabili aeternitate consistere. Ncque cnini oculis
corporeis
multas mentes videnclo, per siniilitudinem colligimus ge-
neralem vel specialem mentis liumanBe notitiam sed in- :

tuemur inviolabilem veritatem, ex qua perfecte , quantum

possumus, definiamus, non qualis sit uniuscujusque bo-
minis mens, sedquaHs esse sempiternis rationibusdebeat.
X. Unde etiam phantasias rerum corporabum per cor-
poris sensum baustas , et quodam modo infusas memo-
riae , ex
quibus etiam ea quae non visa sunt , ficto pban-
tasmate cogitantur , sive aliter quam sunt , sive fortuitu
omnino regubs supra mentem nostram
sicuti sunt, abis

incommutabibter manentibus , vel approbare apud nos-

metipsos vel improbare
,
convincimur cum recte aliquid ,

approbamus aut improbamus. JNam et cum recolo Car-

tbaginis moenia quae vidi , et cum fingo Alexandriae^ quae
nonvidi, easdenique imaginarias formas quasdam qui-
busdam praeferens, rationabiliter praefero, viget
et claret

desuper judicium veritatis , ac sui juris incorruptissimis

regulis fi imum est : et si corporalium imaginum quasi
quodam nubilo subtexitur ,
non tamen involvitur atque
confunditur.
XI. Sed interest utrum ego sub illa vel in illa cabgine,

tanquam a coelo perspicuo seckidar; an sicut in altis-

simis montibus accidere solct,inter utrumquc aere libero
fruens et serenissimam lucem supra, et densissimas nebu-
Lis subtcr
aspiciam. Nam unde in mefratcrni amorisin-
flammatur ardor, cum audio virum aliquem pro fidei
pulcbritudine et firmitate acria tormenta tolerasse? Et si
mihi digito ostendatur ipse bomo, studeo mihi conjun-
gere ,
notum facere ,
amicitia colhgare. Itacjue sifacultas
datur ,
accedo ,
alloquor ,
sermonem confero ,
affectum

* Subaudi ,
moeiiia.
/^^<2 S. AUGUSTINI EPISCOPI
meiim in illum quibus verbis possum exprimo vicissim- ,

que in eo fieri queni in me babeat atque exprimi volo ,

spirilalemque complexum creclendo molior, quia perves-

tigare tam cito et cernere penitus ejus interiora non pos-

sum. Amo itaque fidelem et fortem virum amore caslo

atque germano. Quod si mibi inter nostras loquelas fatea-
tiir, aut incautus aliquo modo sese indicet, quod vel de
l)eo crcdat incongrua, atque in illo quoque carnale ali-

quid desideret, et pro tali errore illa pertulerit, vel spe-

vatae
pccuniae cupiditate ,
vel inani aviditate laudis bu-
manae; statim amor ille, quo in eum ferebar, ofTensus, et

quasi rcpercussus atque ab indigno bomine ablatus in

, ,

ea forma permanet, ex qua eum talem credens amaveram.

Nisi forte ad boc amo jam ut talis sit, cum talem non
,

essc comperero. At in illo bomine nibil mutatum est :

mutari tamen potest, ut fiat quod eum jam esse credide-

ram. In mente autem mea mutata est utique ipsa existi-
matio, quae de illo aliter se babebat, et aliter babet idem- :

que amor ab intentione perfruendi ad intentionem consu-

lendi, incommutabili desuper justitia jubente deflexus est.
]
J3sa
vero forma inconcussae ac stabibs veritatis, et in qua
fruerer bomine bonum eum credens et in qua consulo ,

ut bonus sit, eadem luce incorruptibibs sincerissimaeque

rationis et meae mentis

aspectum, et illam pbantasiae nu-
bcm quam,
dcsuper cerno, cum eumdem bominem qucm
videram cogito, imperturbabib aeternitate perfundit. Item
cum arcum pulcbre ac aequabibtcr intortum, quem vidi,
verbi gratia Gartbagine animo revolvo res quaedam
, , ,

mcnti nuntiata per oculos, memoriaeque transfusa, imagi-

narium conspectum facit. Scd aHud mente conspicio, se-
cundum quod mihi opus ilbid placet; unde etiam ,
si

displiceret corrigerem. Itaque de istis secundum illam ju-

 DE
TRINITATE, IX. LIB.
/^iS
dicamus^,et illam cernimus rationalis mentisiutuilu. Ista
vero aut prsesentia sensu corporis tangimus, aut imagines
absentium fixas in memoria recordamur, aut ex earum si-
militudinc talia fmgimus, qualia nos ipsi, si vellemus at-
etiam opere molircmur : aliter
que possemus, figurantes
animo imagines corporum aut per corpus corpora vi-
,

dentes; aliter autem rationes artemque ineffabiliter pul-

cbram tabum figurarum super aciem mentis simplici in-
telligentia capientes.
}f II. Inilla igitur aeterna veritate, cx
qua temporalia.
facta sunt omnia, formam secundum quam sumus, et se-
cundum quam vel in nobis vel in corporibus vera et recta
ratione aliquid operamur, visu mentis aspicimus
:
atque
inde conceptam rerum veracem notitiam, tanquam ver-
bum apud nos babemus , et dicendo intus gignimus :
riec a Cum autem ad alios lo-
nobis nasccndo discedit.
verbo intus manenti ministerium vocis adhibe-
quimur,
mus, aut alicujus sighi corporalis, ut per quamdam com-
memorationem sensibilem tale
aliquid fiat etiam in animo
audientis, quale de loquentis animo non recedit. Nibil
itaque agimus per membra corporis in factis dictisque
nostris, quibus vel approbantur vel improbantur mores
hominum, quod non verbo apud nos intus edito
praeve-
nimus. Nemo enim volens aliquid facit, quod non in cordc
suo prius dixerit.
XIII. Quod verbum amore concipitur, sive crealurae,
sive Creatoris, id est, aut naturae mutabilis, aut incom-
mutabihs veritalis. Ergo aut ctipiditate, aut charitate :
non quo non sit amanda creatura sed si ad Creatorem ;

refertur ille amor non jam cupiditas sed charitas erit.

, ,

Tuilc enira est

cupiditas , cum "propter ^e aiiiatur crea*
1 Subaiidi fornuitn {elernaB veritatis.
4^4 S. AUGUSTINI EPISCOPI.
tura. Tunc non utentemadjuvat, sed corrumpit fruen-
tem. Cum ergo aut par nobis, aut inferior creatura sit,
inferior utendum est ad Deum, pari autem fruendum, sed
in Deo. Sicutenim te ipso, non in te ipso frui debes, sed
in eo qui fecit te ; sic etiam illo quem diligis tanquam te

ipsum. Et nobis ergo et fratribus in Domino fruamur, et

inde nos nec ad nosmetipsos remittere , et quasi relaxare
deorsum versus audeamus. Nascitur autem verbum, cum
excogitatum placet, aut ad peccandum, aut ad recte fa-
'ciendum. Verbum ergo nostrum et mentemde qua gigni-
tur, quasi medius amorconjungit, seque, cum eis tertium

coQiplexuincorporeo sine uUa confusione constringit.

XIV. Conceptum autem verbum et natum idipsum est,
cum voluntas in ipsa notitia conquiescit, quod fit in amore
spiritalium. Qui enim, verbi gratia, perfecte novit, pcr-
fecteque amat justitiam, jam justus cst, etiam si nulla
existat secundum eam forinsecus
per membra corporis
operandi necessitas. In amore autem carnalium tempora-
liumque rerum, sicut in ipsis animalium fnetibus, alius est

conceptus verbi, alius partus. lllic enim quod cupiendo

concipitur, adipiscendo nascitur. Quoniam non sufficit
avaritiae nosse ct amare aurum, nisi et habeat,
neque
nosse et amare vesci, aut concumbere, nisi etiam id agat ;

neque nosse et amare honores ct imperia nisi prove- ,

niant. Quae tamen omnia, nec adepta sufficiunt. « Qui

» enim biberit ex hac,
inquit, aqua, sitiet iterum^. Ideo-
w

que et in Psalmo « Concepit, inquit, dolorem, et pepe-

,

ritiniquitatem^. » Dolorem vel laborem dicit concipi,

»
cum ea concipiuntur quae nosse ac velle non sufficit et ,

inardescit atque aegrotat animus indigentia donec ad ea,

perveniat et quasi pariat ea. Unde eleganter in Latina

lingua parta dicuntur et reperta atque comperta, quee
*
Joan. iv, i3. — 2 Psal.
vii, i5.
 LIB. IX. 4^^
verba quasi a partu ducta resonant. Quia « Concupiscen-
conceperit, parit peccatum^. Unde Domi-
» centia cura »

nus clamat, « Yenite ad me omnes qui laboratis et onerati

»estis2. » Et alio loco ,
« Vse praegnantibus et mam-
» mantibus in illis diebus^. »Cum itaque ad partum verbi
referret omnia vel recte facta vel peccata : « Ex ore, in-
» tuo condemnaberis^ : »
quit, tuojustificaberis, et ex ore
os volens intelligi, non hoc visibile, sed interius invisibile

cogitationis et cordis.
XV. Recte ergo quaeritur, utrttm omnis notitia ver-
bum ,
an tantum amata notitia. Novimus enim et ea quae
odimus : sed nec concepta, nec partadicenda sunt ani-
mo ,
quae nobis displicent. Non enim omnia quae quoquo
modo tangunt concipiuntur sed alia ut tantum nota :

sint non tamen verba dicantur ; sicut ista de quibus

,

nunc agimus. Aliter enim dicuntur verba quae spatia tem-

porum sjllabis tenent, sivepronuntientur, sive cogitentur ;

aliter omne
quod notum est verbum dicitur animo im- ,

])ressum , quandiu de memoria proferri et definiri potest,

quamvis res ipsa
displiceat; alitercum placetquod
mente
concipitur. Secundum quod genus verbi accipiendum
est
quod ait
Apostolus ,
« Nemo dicit, Dominus Jesus,

Spiritu sancto : » cum

^
» nisi in secundum aliam verbi
notionem dicant hoc et illi , de quibus ipse Dominus ait,
« Non omnis mihi, Domirie, Domine intrabit
qui dicit ,

» in regnum coelorum^. » Verumtamen cum etilla, quae

odimus, recte disphcent, recteque improbantur, appro-

batur eorum improbatio et placet , et verbum est. Ne- ,

que vitiorum notitianobis disphcet, sed ipsa vitia. Narri

placet mihi quod novi et definio quid sit intemperantia;
et hoc est verbum
ejus. Sicuti sunt in arte nota vitia ,
et

*
Jacob. 1, i5. —
^Mallh.xi, 28. — 3 id,
xxiv, 19.
— * Id.
xn, S;.—
^ I
Cor. XII, 3.
— ^Matth. ai.
vii,
4*26 S. AUGUSTJNI EPISCOPI
recte approbatur eorum notitia ,
cum discernit cognitor

speciem privationemque virtutis ,

sicut aiere et negare,
esse et non esse attamen virtute privari atque in vitium
:

deficere ,
damnaLile est. Et definire intemperantiam ,
verbumque ejus dicere pertinet ad artem morum esse
,
:

autem intemperantem ad id pertinet quod illa arte cul-

,

ac definire quid sit soloecismus , per-

patur. Sicut nosse
tinet ad artem loquendi facere autcm vitium , est quod
:

eadem reprebenditur. Verbum est igitur, quod nunc

arte
discernere ac insinuare vohimus, cum amore notitia.
Cum itaque se mens novit et amat, jungitur ei amore ver-
bum ejus. Et quoniam amat notitiam et novit amorem et ,

verbum in amore est ,

et amor
utrumque in in verbo ,
et
amante atque dicente.
XVI. Sed omnis secundum speciem notitia, similis est ei
rci
quam novit. Est enim alia notitia secundum privatio-
nem, quam cum improbamus, loquimur. Et baec privatio-
tiis
improbatio speciem laudat, ideoque approbatur. Ha-
bet ergo animus nonnullam specici notae similitudinem ,
sive cum ea
placet, sive cum ejusprivatio displicct. Quo-
circa in quantum Deum novimus, similes sumus: sed non
ad aequalitatem similes , quia nec tantum eum novimus ,

quantiim ipse se. Et quemadmodum cum per sensum cor-

poris
discimus corpora, fiteorumaliquasimilitudo in ani-
iTio hostro,
quae pbantasia memoriae est non enim omniiio :

ipsa corpora in animo sunt, cum ea cogitamus ; sed eorum

similitudines : itaque cum eas pro illis approbamus, erra-

mus;error namqueest,proalioalteriusapprobatio melior :

cst tamen imaginatio

corporis in animo, quam illa spe-
cics corporis ,
in quantum baec in meliore natura est ,
id

cst, in substantia vitali, sicuti animus est : ita cum Deum

novimus, quamvis meliores efficiamur quam eramusante-
quam nossemus, maximeque cum eadem notitia etiam
 LIB. IX.
4'^7

placita digneque
amata verbum est fitque aliqua Dei si- ,

militudo illa notitia; tamen infeiior est quia in inferiore ,

nalura est ; creatura quippe animus, Creator autem Deus.

Ex quo colligitur, quia cum se mensipsa tiovit atqueap-

probat, sic est eadem notitia verbum ejus, ut ei sit par

omnino et
aequale , atque identidem :
quia neque inferio-
ris essentiae notitia est, sicut
corporis; neque superioris,
sicut Dei. Et cum habeat notitia similitudinem ad eam
rem quam novit, boc est , cujus notitia est; baec babet
perfectam et
aequalem , qua mcns ipsa , quae novit, est
nota. Ideoque et imago et verbum est, quia de illa
expri-
mitur, cum cognoscendo eidem coaequatur, et est gignenti
aequale quod genitum est.
XYII. Quid ergo amor ? non erit imago ? non verbum ?
non genitus? Cur enim mens notitiam suam gignit, cum
se novit et amorem suum non gignit cum se amat? INam
; ,

si
propterea suse causa, qiiia noscibilis est :
est notionis

amoris etiam sui causa est , quia est amabilis. Cur utrum-

que itaque non genuerit ,

difficile est dicere. Haec enim
quaestio etiam de ipsa summa
Trinitate, omnipotentissimo
creatore ad cujus imaginem homo factus est,solet
Deo ,

movere homines, quos veritasDei per humanam locutio-

nem invitat ad fidcm, cur non Spiritus quoque sanctus a
Patre Deo genitus vel.creditur vel intelligitur , ut fdius
ctiam ipse dicatur ? Quod nuncin menle humana utcum-

que investigare conamur ,

ut ex inferiore imagine ,
in qua
nobis famiharius natura ipsa nostra , quasi interrogata ,

respondet, exercitatiorem mentis aciem ab illuminata

creatura ad lumen incommutabile dirigamus : si 'tamen
veritas ipsa persuaserit, sicut Dei Yerbum Filium esse
hulhis Cbristianus dubitat, ita charitatem esse
Spiritum
sanctum. Ergo ad imaginem illam, quae creatura est, iioc
est, ad rationalcm mentcm dihgentius de hac re interro-
4^8 S. AUGUSTINI EPISCOPI

gandam considerandamque redeamus, ubi temporaliter

existens nonnullarum renmi notilia, quae antea non erat,
et
aliquarum rerum amor, quae antea non amabantur,
distinctius nobis aperit quid dicamus quia et ipsi locu- :

tioni
temporaliter dirigendae , ad explicandum facilior est
res , quee in ordine temporum comprehenditur.
XYIII. Primo itaque manifestum sit, posse fieri, ut sit
aliquid scibile, id est, quod sciri possit, et tamennescia-
tur illud autem fieri
: non posse ut sciatur quod scibile ,

non fuerit. Unde liquido tenendum est, quod omnis res,

quamcumque cognoscimus congenerat ,
in nobis notitiam
sui. Ab utroque enim notitia paritur ,
a cognoscente et
cognito. Itaque mens cum se
ipsam cognoscit, sola parens
est notitiae suae : et cognitum enim et cognitor
ipsa est.
Erat autem sibi ipsa noscibilis ,
et antequam se nosset :

sed notitia sui non erat in ea ,

cum se
ipsa non noverat.
Quod sibi notitiam sui gignit
ergo cognoscit se, parem :

quia non minus se novit quam est, nec alterius essentiae

est notitia ejus, non solum quia
ipsa novit sed etiam quia .

se ipsam , sicut supra diximus. Quid ergo de amore di-

cendum est, cur non etiam cum se amat, ipsum quoque
amorem sui genuisse videatur? Erat enim amabilis sibi ,

et antequam se amaret , quia poterat amare sicut erat

se :

noscibilis et se nosset
sibi , antequam quia poterat se ,

nosse. Nam
non sibi esset noscibilis.nunquam se nosse
si

ita si non sibi essct amabilis, nunquam se amare

:
potuisset
potuisset.
Cur itaque amando se non genuisse dicatur
amorem suum sicut cognoscendo se genuit notitiam
:

suam? An eoquidem manifeste oslenditur hoc amorisesse

principium, unde procedit ab ipsa quippe mente pro- :

cedit , quae sibi est amabilis antequam se amet atque ;

ita principium est amoris sui,

quo se amat : sed ideo non
recte dicitur genitus ab ea, sicut notitia sui qua se novit ,
 J>E TRINITATE, tlB. IX. 4*29
quianotitia jam inventum est,quod partum vel repertum
dicitur, quod ssepe praecedit inquisitio eo fme quietura?
Nam inquisitio est appetitus inveniendi, quod idem valct
si dicas,
repcriendi. Quae autem reperiuntur, quasi pariun-
tur : undc proli similia sunt, uhi nisiinipsa notitia?lbi
enim quasi exprcssa formantur. Nametsi jam erant res quas
quserendo invcnimus, notitia tamen ipsa non erat,qiiam
sicut prolem nasccntem dcputamus. Porro appetitus ille,

qui est in quaerendo, procedit aquaerente, et pendetquo-

dam modo neque requiescit fine quo intenditur, nisi id
,

quod quasritur inventum quaerenti copuletur. Qui appc-

titus, id est, inquisitio, quamvis amoresse non vidcatur,

quo id quod notum est, amatur; hoc enim adhuc ut

cognoscatur agitur : tamen ex eodem genere quiddam cst.

Nam vokmtas jam potest quia omnis qui quaerlt

dici ,

invenire vult ; et si id quaeritur quod ad notitiam perli-

neat, omnis qui quaerit nosse vult. Quod si ardenter atque

instanter vult, studere dicitur :
quod maxime in
assequen-
dis atque adipiscendis quibusque doctrinis dici solet. Par-
tum ergo mentis antecedit appetitus quidam, quo id quod
nosse volumus quaerendo ct inveniendo, nascitur proles

ipsa notitia : ac per hoc appetitus

ille
quo concipitur pa-
riturque notitiapartus et proles recte dici non potest ,
,

idemque appetitus quo inhiatur reicognoscend8e,fit amor

cognitse ,
dum tenet atque amplectitur j^lacitam
prolem ,

idest, notitiam, gignentique conjungit. Et quaedam est

imago Trinitatis, ipsa mens, et notitia ejus, quod estpro-

les ejus ac de sc
ipsa verbum ejus, et amor tertius, et
haec tria unum atque una substantia. JNec minor proles ,

dum tantam se novit mens quanta est nec minor amor :

dum tantum se dihgit quantum novit ct quanta est.

43o S. AUGUSTINl EPISGOPI

LIBER X.

In quo trlnltatem allam in liominis menle inesse osien-

ditur^ eamque longe evidcnliorem apparere in memo-
ria, intellige?itia et voluntate.

I. NuNC ad ea
ipsa coiisequenter enoclatius explicanda
limatior accedat intentio. Ac primum quia rem prorsus

ignotam mare omnino nullus potest, diligenter intuen-

dum est cujusmodi sit amor studentium, id est, non jam
scientium, sed adhuc scire cupientium quamque doctri-
nam. Et in his quippe rehus in quihus non usitate dicitur
studium, solent existere amoresex auditu, dum cujusque
pulchritudinis fama ad vidcndum ac fruendum animus
accenditur, quia generahter novit corporum pulchritu-
dines, ex eoquod plurimas vidit, inest intrinsecus unde
approbetur, cui forinsecus inhiatur. Quod cum fit, non
rei
penitus incognitoe amor excitatur, cujus genus ita no-
tum est. Cum autem virum honum amamus, cujus fli-

ciem non vidimus, ex notitia virtutum amamus

quas no-
vimusin ipsa veritate. Ad doctrinas autem cognoscendas,
j^lerumque nos laudantium atquc praedicantium accendit
auctoritas, et tamen nisi hreviter impressam cujusque
doctrinae haheremus in animo notionem, nullo ad eam

dicendam^ studio flagraremus. Quis enim sciendae, verhi

gratia , Rhetoricae ullam curam ct operam impenderet ,

nisi ante sciret eam dicendi esse scientiam ?

Ahquando
ctiam ipsarum doctrinarum fmcs auditos mira-
expertosve
mur, et ex hoc inardescimus facultatem
comparare di-
cendo, qua ad eos pervenire possimus.
Tanquam si litteras
 DE TaiNlTATE, LIB. X. 43 1
nescienti dicatur
quamdam esse
doctrinam, qua quisque
valeat, quamvis longe aLsenti, verba mittere manu facta
in silentjo, quae rursus ille cui mittuntur, non
auribus,
sed oculis colligat, idque fieri videat ; nonne, dum concu-

piscit nossc quo id possit, omni studio circa illum finem

movetur, quem jam notum tenet ? Sic accenduntur studia
discentium nam quod quisque prorsus ignorat , amare
:

nullo pacto potest.

U. Ita ctiam signum si
quis audiat incognitum, veluti
verbi alicujus sonum ,
quo quid significetur ignorat, cu-
pit scire quidnam sit, id est, sonusille cui rei commemo-
randae institutus sit : veluti si audiatcum dicitur teme-
tum, et
ignorans quid requirat. sit Jam itaque oportet ut
noverit signum esse, id est, non esse inanem illam vocem,
scd aliquidea significari est lioc tri-
:
alioquinjamnotum
sjllabum, et articulatam speciem suam impressit animo
per sensum aurium quid amplius in eo requiratur quo
:

magis innotescat, cujus omnes littertne omniaque soni spa-

tia nota sunt; nisi
quia simul innotuit signum essc mo-
vitque sciendi cupiditatem, cujus
rei signum sit? Quo

igitur notum
amplius est, sed non plene notum est, eo
cupit animus dc nosse
quod rcliquum est.
illo Si enim
tantummodo csse istam vocem nosset, eamque alicujus
rei signum esse non nosset, nibil jam quaereret, sensibili

rc, quantum poterat scnliendo percepta. Quia vero non

solum essevoccni, sed etsignum esse jam novit, perfecte
id nosse vult. Ncque ullum perfecte signum noscitur, nisi

cujus rci signum sit cognoscatur.

Hoc ergo qui ardenti
cura quaerit ut noverit, studioque accensus insistit, num

potest dici essesine amore? Quid igitur amat ? Certe enim

amari aliquid nisi notum non potest. Neque enim ille is-
tas tres syllabas amat, quas jam notas habet. Quod si
hoc in eis amat, quia scit eas significare aliquid ; non inde
 43a 8. AUGU8TINI EPI8C0PI
nunc non enim lioc nosse quaerit sed in eo quod
agitur, :

scire studet,quid amet inquirimus, quod profecto

non-
dum novit et propterea miramur cur amet, quoniam fir-
:

misssime novimus amari nisi nota non posse. Quid ergo

amat, nisi quia novit atque intuetur in rationibus rerum
pulchritudo doctrinae, qua continentur
sit notitiae
quae
signorum omnium; et quae sit utilitas in ea peritia, qua
inter se humana societas sensa communicat, ne sibi ho-
minum coetus deteriores sint quavis solitudine, si cogita-
tiones suas colloquendo non misceant. Hanc ergo speciem

decoram, et utilem cernit anima, et novit, et amat ; eam-

que in quantum potest, quisquis vocum
se perfici studet

significantium quaecumque ignorat, inquirit. AHud est

enim quod eam in veritatis luce conspicit, ahud quod in
sua facultate concupiscit. Conspicit namque in luce ve-
ritatis
quam magnum et quam bonum sit omnes omniuni
gentium hnguas intelhgere ac loqui, nuhamque ut aheni-
gena audireet a nuUo ita audiri. Cujus notitiae decus co-
gitatione jamcernitur, amaturque res nota ; quoe ita cons-
inflammat studia discentium, ut circa eam
picitur, atque
moveantur, eique inhient in omni opera, quam impen-
dunt consequendae tah facuUati, ut etiam usu amplectan-
tur quodratione praenoscunt : atque ita quisque, cui
facuUati spe propinquat, ei ferventius amore inardescit.
Eis doctrinis quippe studetur vehementius, quae capi

posse non desperantur. Nam cujus

rei
adipiscendae spem
non gerit, aut tepide amat aut omnino non
quisque ,

amat, quamvis quam pulchra sit videat. Quocirca quia

omnium hnguarum scientia fere ab omnibus desperatur,
suae gentis quisque maxime studet, ut noverit. Quod si et
iUi ad pcrfectum percipiendae senon sufficere sentit, nemo
tamen tam desidiosus est hujus notitiae qui non cum au-
dierit incognitum verbum , veht nosse quid iUud sit, et
 DE TUINITATE, LIB. X. 433
si ac dicat. Quotl dum quaerit,
potest, quaerat utique in
studio dicendi est, et videtur aniare rem incognitam,

quod non ita est.

Species namque illa tangit animum ,
quam novit et cogitat, in
qua elucet decus consociando-
rum animorum in vocibus nolis audiendis atque redden-
dis eaque accendit studio quaerentem quidem quod ig-
:

norat, sed notam formam, quo id pertineat, intuentem

et amantem. Itaque si quaercnti, verbi gratia, quid sit
temetum, ( hoc enim exempli causa posueram j, dicatur,
Quid ad te pertinet? respondebit, l\e forte audiam lo-
quentem, et non intelligam aut uspiam forte id legam,
;

et
quid scriptor senserit, nesciam. Quis tandem huic di-
cat, Noli intelligere quod audis, noH nosse quod legis?
Omnibus enim fcre animis rationahbus in promptu est ad
videndum hujus peritiae pulchritudo, quahominum in-
ter se cogitata, significantium vocum enuntiatione nos-
cuntur propter hoc notum decus, et ob hoc amatum
:

quia notum, studiose quaeritur verbum illud ignotum.

Itaque cum audierit atque cognoverit temetum a veteri-

bus vinum appellatum sed jam ex usu loquendi quem
,

nunc habemus, hoc vocabuhimemortuum, propter non-

nuUos veterumhbrossibi necessarium deputabit.
fortasse
Si autemetillos supervacaneos hahet, fortejam necdig-
num quod memoriae commendet existimat, quia videt ad
illam speciem doctrinae quam notam mente intuetur at-

que amat, minime pertinere.

III. Quamobrem omnis amorstudentis animi, hoc est

volentis scire, quod nescit, non est amor ejus rei quam
nescit, sed ejus quam scit,propter quam vuit scire quod
nescit. Aut si tam curiosus est, ut non propter causam
aliam notam, sed solo amore rapiatur incognita sciendi;

discernendusquidem est ab studiosi nomine iste curiosus,

sed necipse amatincoguita, imo congruentius dicitur, odit
cxxxvii. 28
^34 S- ALGUSTINI EiaSCOPI
esse vujt, dum vult oinnia cognila.
ilKOgnita, quae iiulla
Secl ne c[iiisquam nohis clifTiciliorem referat
(|Ucestioncm ,
asserens tam non posse quemquam oc|issequocl nescit, quam
resistimus veris: sed in-
nonpotest amarequodnescit,non
dici cum dicitur, amatscire
teligendum est, nonlioc idem
ac si diceietur, amatincognita. lllud enimfieri
incognita,
ut ametquisque scire incognita : ut autemametin-
potest,
:
cognita,nonpotest. Nonenimfrustraibiestpositumscire
quoniam c[ui amat incognita, non ipsa incognita, sed
scire
amat. Quod nisi liaberet cognitum, neque
ipsum scire
scire se c[uisquam posset fidenter dicere, neque nescire.
Nonsolum enim qui dicit, Scio, et verum dicit., necesse est
ut quid sit sciresciat sed etiam qui dicit, Nescio, iJqae
:

fidenter et verum dicit, et scitverum se dicere. Scit uti-

et discernit ab sciente nescien-
que cmid sit :
scjre quia
tem, cum veraciter se intucns dicit, Nescio : et cum id se

scit verum dicere, unde sciret, si quid sit scire nesciret ?

|V. Quilibet igitur stucliosus, quilibet curiosus nou

amat incognita, etiam cum ardentissimo appetitu instat
scire cjuod nescit. Aut enim jam genere notum babet
etiam in aliqua re sin-
quod amat, idque nosse expctit,
illi nondum notae forte
gula, vel in singulis rebus, qu3c
laudantur, fingitque animo imaginariam formam qua exci-
tetur in amoiem. Unde autem fingit, nisi ex iisquae jam
noverat? Cujus tamenformaeanimo figuratae, atque inco-
si eam
gitatione notissimae, quae laudabatur dcssimileni
invenerif, fortasse non amabit. Quocl si amavcrit, ex illo

amare ihcipiet ex quo didicit. Paulo ante quippe alia

erat quae amabatur, quam sibi animus formans exbibere
consueverat. Si autem illi formae similem invenerit quam
fania prae^icaverat, cui vere possit dicere, Jam te ama-
tam, pec tunc utique amabat incognitam , quam in illa
$imili|:udine noverat. Aut; in specie sempiternee rationis
 DK TRINITATE, LIB. *
X. 4-5:
" '
;' I
'» i 1 . 'i
i ,

videmus aliquidet ibi ainamus, quod cum exprossum iu

aliqua rei
tcmporalis oftlgie, illis qui oxpoi ti siiiiilaudan-
amamus, noii aliquid amamiis in-
tibuset credimus, et

cognitum, unde jam supfa satis disscruimus aul alfquid :

notum amamus, proptcr quod ignotum aliquid quLrri-

mus cujus ignoti amor nequaquam nostcnet, sod iilius
:

cognili, quo pcrtincre novimus, Ut iiriid etiam quod ad-

liuc ignotum quaerimus noverimus : sicut de incognilo

verLo paulo ante locutus sum. Aut ipsum scire quisquc

amat, quod nulli scire aliquid cupicnti cssc incognitum
potest.
His causis videntur amarc iricognita, qui sciro

aliquid volunt quod nesciunt et propter ardentiorem ,

quaerendi appetitum sine amorc esse dici non possunt.

Sed quam se res aliler habeat, neque omniho quidquam
ametur incognitum, arbitror me persuasisse verum dili-
genter intuentibus. Sed quia exempla quae dodimus, co-

rum sunt, c|ui aliquid quod ipsi non sunt nosse cupiunt ;

videndum est ne forre aliquod novum genus appareat,

cum se ipsa mens nosse desiderat.
V. Quid ergo amat mens, cum ardenterse ipsam
quae-
rit ut rioverit, dum incog;nita sibi est ? 'Eccercnim mens
et inflammaturboc studio.
semetipsam quaerit ut noverit,
Amat igitur : sed quid amat? Se ipsam ? Quomodo, cum
se nondum nec quisquam possit amare
noverit ,
quod
nescit? An ei fama praedicavit
specicm suam, sicut dc
absentibus solemus audire? Forte crgo se non amat, sed

quod de boc amat, longe fortasse aliud quam

se fihgit,

: mens sui similem fmgit, etideo cum boc

aut si Se
ipsaest
flgmentum amat, se amat antequam novcrit quia id quod ;

sui simile est ihtuetur : novit igitur alias mcnles ex

qui-
bus se fihgat, et genere ipso sibi riota est. Cur ergo cum
alias mentes novit, se non novit, cum se
ipsa nibil sibi
pdssit esse praesentius ? Quod si ut oculis corporis ma-
436 S. AUGUSTINI EPISCOPI

gis alii oculi noti sunt, quam ipsi sibi; non se ergo
quse-
rat inventura.
nunquam Nunquam enini se oculi praeter

specula videbunt nec ulio moclo putandum est etiam

:

rebus incorporeis contemplandis tale aliquid adljiberi, ut

mens tanquam in speculo senoverit. Anin ratione vcrita-
lis seternag vidct sit nosse
quam speciosum semctipsam,
othocamatquod videt, studetque in se fieri? quia quamvis
sibi nota non sit, notum tamen ei est
quam bonum sit, ut
sibi notasit. Et boc quidem permirabile est, nondum se
nosse, et quam pulcbtum sit sc nosse, jam nosse. An ali-
id cst, securilatcm et beatitudinem
quem fmenioptimum,
suam videt, per quamdam occultam memoriam, qure in
longinqua eam progressam non doseruit, et credit ad eum-
dem finem, nisi se ipsam cognoverit, se
pervenire non
posse? Ita dum illud amat ,
boc qugerit : et notum amat
iilud, propter quod quaerit ignotum. Sed cur memoria
licatitudinis sUcE potuit, et memoria sui cumeaperdurare
non potuit, ut tam se nosset quae vult pervenire, quam
novit illud quo vuit pervenire? An cum se nosse amat,
non se quam nondum novit, sed ipsum nosse amat ; acer-
biusque loierat se ipsam deesse scientiee suae qua vuit ,

cuncta comprebendere? Novit autem quid sit nosse, et

dum bocamatquod novit, etiam se cupitnosse. Ubi ergo
nosse suum novit, sisenovit? Nam novitquod alia nove-

rit, se autem non noverit : binc enim novit et

quid sit

nosse. Quo pacto igitur se aliquid scientem quae se

scit,

ipsam nescit? Nequeenim aiteram mentem scientem scit,

sed se ipsam. Scit igitur se ipsam. Deinde cum se
quae-
rit ut noverit, quaerentem sejam novit. Jam seergo no-
vit. Quapropter non potest omnino nescire se quae dum

sc ncscientemscit, se utique scit. Si autem se nescientem

nesciat, non se quserit
ut sciat.
Quapropter eo ipso quo
se quaerit, magis se sibi notam quam iguotam esse con-
 DE TRINITATE, LIB. X. /jSy
vincitur? Novit cniiii se
qusercntcm alquc ncscicntcm,
dum se quaerit ut noverit.

VI. Quid crgo diccmus? an quod cx partc sc novit ,

ex partc non novit? Scd absurdum cst diccrc, non cam
totam scirc quod scit. Non dico totum scit ; scd quod
scit, tota scit. Cum
itaque aliquid de sc scit, quod nisi
tota non totam scscit. Scit autcm sc aliquid scien-
potest,
tcm, nec potest quidquam scirc nisi tota. Scit sc igitur
totam. Deinde quid ejus ei tam notum est, quam se vi-
vcre? Non potestautem etmens esse, ctnon vivcrequando
liabet ctiam amplius ut intenigat : nam et animae bestia-
rum vivunt ,
sed non intelligunt. Sicut ergo mens tota
mens est, sic tota vivit. Novit autem vivere se. Totam se
igitur novit. Postremo cum se nosse mens quoerit, men-
tcm essejam novit : alioquin utrum se quaerat igno-
se

rat, et aliud pro alio forsitan quaerat. Fieri enim potcst

ul ipsa non sitmens, atquciladum mcntcm nossc quserit,
non sc ipsam quaerat. Quapropter quoniam cum quoerit,
mcns quid sit mcns, novit quod se quaerat, profecto novit
quod ipsa sit mcns. Porro si boc in sc novit quod niens
cst,ct tota mcns cst, totam se novit. Sedecce nonsenove-
ritesse mcntcm, cuni autem sc quaerit, boc tantummodo
noverit quodse quccrat. Potcst cnim etiam sic abud pro
abo quaercrc, si boc ncscit ut autcm non quaerat abud pro
:

abo, procul dubio novit qaid quEcrat. At si novit quid

quaerat, ct se ipsam quaerit, sc ipsam utiquc novit. Quid
ergo adbuc qUcCrit?Quod cx partc se novit, cx parte
si

autcm adbuc quicrit, non sc ipsam , scd partcm suam

quaerit.
Cum cnim ca ipsa dicitur, tota dicitur. Dcindc
quia novit nondum sc a sc invcntam totam, novit quanta
sit tota.
Atquc itaquaerit quoddecst, qucmadmodum so-
lcmus quoercrc, ut veniat ia mentem quod excidit, nec
tamen penitus excedit ; quia potest recognosci, cum ve-
/|38 S. AUGUSTINI EPISCOPI
iicrit, lioc csse
qiiod quaercLatur, Scd quomodo mens
vcuiat in mcnlcm, quas mens in mcnte non esse?
possit
liuc accedit, quia si non se totam quoe-
parte inyenta,
rit, tamen tota sc
quaerii. Tota crgo sibi
praesto cst, et
quid adhuc quaeratur non est : hocenim deestquod quae-
ritiir, non illa
quae quasrit. Cum itaque tota se quaerit,
nihil rjus dcest. Aut si non tota se quaerit, sed
pars quae
in\ cnta est
quaerit partem quse nondum inventa est ; non
sccrgo mens quaerit, cujus se nulki
pars quaerit. Pars
cnim quse inventa cst, non sc
quserit :.
pars autem quae
nondum inventa est, ncc ipsa sc
quaerit, quoniam ab ea
quae jam invcnta est
parte quaeritur. Quocirca quia nec
tota semens quaerit, nec pars ejus ulla se quaerit, se mens
omnino non quaerit.
YJI. Ut quid ergo ei
praeccptum est, ut sc ipsam cog-
noscat? Crcdo utse ipsam cogitct, et sccundum naturam
suam vivat, id est, ut secundum naturam suam ordinari
appetat, suh eo scihcet cui subdenda est, supra ea qui-
bus praeponcnda est; subillo a quo regi debet, supra ea

quao regere debet. Multa enim per cupiditatem pravam,

tanquam sui sit obhta, sic
agit. Yidet enim quaedam in-

praestantiore naturaquse Dcusest:

trinsccus pulclira, in
ct cum stare debeat ut cis fruatur, volcns ea sibi trihuere,

ct non ex illo simihsilhus, sed ex

seipsa esse quod illeest,
avertiturab co, moveturque etlabitur in minus et minus,

quod putat am])hus et amphus quia nec ipsa sibi, nec :

ei sulhcit reccdcnti ab illo

qui solus suihcit:
quidqnam
iclcoque pcr egestatem acdifficukatem
fitnimis intenta in
actiones suas et inquictas delcctationes quas pcr eas col-

ligit
:
^tque ita cupiditate acquirendi notitias ex iis quae
foris sunt, quorum cognitum genus amat ct scntit amitti

posse, nisi impcnsa cura teneatur pcrdit sccuritatcm, ,

tantoque sc
ipsaui
minus cogitat, quanto magis secura est
 DE TRINITATE, LIB. X.
43()
quod se nori
Jiossit
amitterc. Ita cum aliud sitnoiise nosse,
aliud non se cogitare (neque enim multarum doctrina-
:

rum peritum ignorarc grammaticam dicimus, cum eam

noncogilat, quia de medicinae artc tunc cogitat) cum :

ergo aliud sit non se nosse, aliud non se cogitare, tanta

\is est amoris, ut ea

quae cum anlorc diu cogitaverit, eis-

que curae glutino inhaeserit, attrahat secumctiam cum ad

se cogitandam quodam niodo redit. Et quia ilja corpora
sunt, quae foris per sensus carnis aclaiiiavit, eorumquc
diuturna quadam familiaritate implicata est nec secum ,

potest introrsum tanquam in regionem incorporeae natune

ipsa corpora inferre, imagines eorum convolvit, et rapit
fa*:tas in
semetipsa de semetipsa. Dat enim eis fornian-
dis
c[uiddam substantiae suae : servat autem aliqiiid quo
libere de specie talium imaginum judicet, et hoc estma-

gis mens, id est, rationaHs intenigcntia, quoe servalur ut

judicet. JNam illas animae partes quae corporum simihtu-

diriibus informantur, etiam cum Lestiis nos communes
hahere sentimus.
cum se istis imaginibus tanto
YIII. Errat autem mens,

amoreconjungit, utctiam se esse

ahquid hujus modi cxis-
timet. Itaenim conformatur eis
quodaih modo non id ,

existendo ,
putando non qiio se imagincm putet;
sed :

scd omnino illud ipsum cujus imaginem sccum Iiabet.

Yiget quippe in ea judicium disccrnendi corpusquod fo-

ris
relinquit, ab imagine quam de illo secum gerit nisi :

cum ita exprimuntur eaedem imagincs tanquam forissen-

tiantur, nonintuscogitentur, sicut dormienibus, aiit fu-
rentibus, aulin extasi accidere solet.
alicju^
IX. Cum itaque se tale
alicjuid putat, corpus cssc sc

putat. Et (juia sibi

bene conscia est
pnncipatus quo sui

corpus regit ; hinc factum est ut

quidam quaererent quid
corporis ampliusvaleret iu corpore, et hocessc mentem,
44o S. AUGUSTINI EPISCOPI
velomnino lotam animam existimarent. Itaque alii san-
guinem alii ccrebrum alii cor , non sicut Scriptura di-
, ,

cit Confitebor tibi, Dominc, intotocoidc mco ^ : » et,

: «

Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo

^ »
« :

lioc enim abutendo vel transferendo vocabulum ducitur

a corpore ad animam sedipsam omnino particulam cor-
:

poris quam invisceribus dilaniatis videmus, eam essepu-

taverunt. Alii ex minutissimis individuisque corpusculis,

quas atomos dicunt , concurrentibus in se atque cohae-

rentibus, eam confici crediderunt. Alii aerem, alii
ignem
substantiam ejus esse dixerunt. Alii eam nullam essesub-
stantiam, quia nisi corpus nullam substantiam poterant
cogitare, et eam corpus esse non inveniebant : sedipsam
temperationem corporis nostri velcompagem primordio-
rum, quibus ista caro tanquam connectitur, esseopinati
sunt. Eoque hi omnes eam mortalem esse senserunt, quia
sive corpus esset, sive aliqua compositio corporis, non

posset utique immortaliterpermanere. Quivero ejus sub-

stantiam vitam quamdam nequaquam corpoream, quan-

doquidem vitam omne vivum corpus animantem ac vivi-

ficantem esse repererunt; consequenter et immortalem,
quia vita carere vitanonpotest, ut quisquepotuit, probare
conati sunt. Namdequinto illo nescioquo corpore, quod
notissimis quatuor bujus mundi clementis quidam con-

jungentes, hinc animam csse dixerunt, hoc loco diu dis-

serendum non puto. Aut enim hoc vocant corpus quod
nos, cujus in loci spatio pars toto minor est, et in ilhs
annumerandi sunt qui mentem corpoream esse credide-
runt : aut si vel omnem substantiam, vel omnem muta-
bilem substantiam, corpus appellant ,
cuin sciant non
omnem locorum spatiis ahqua longitudine et ktitudine
1 Psal. IX, 2 ; cx, i, el cxxxvir, t. — 2
Deut, vi, 5, et Matlli. xxir, 37.
 DE TUINITATE, LIB. X. 44 ^

et altitudine contineri ,
non cum eis de vocabuli quaes-

tionepugnandnm cst.
X. In his omnibus sententiis quisquis videt mentis
naturam et esse substantiam , et non esse corpoream, id
cst non minore sui parte minus occupare loci
, spatium ,
majusque majore simul oportet videat eos qui opinantur
:

csse corpoream, non ob hoc errare, quod mens desit

eorum notiliae sed quod adjungunt ea sine quibus nul-
; ,

lam possunt cogitare naturam. Sine phantasiis enim cor-

porum quidquid jussifuerint cogitare, nihil omnino esse
arbitrantur. Ideoque non se, tanquam sibi desit, mens

requirat. Quid enim

tam cognitioni adest, quam id quod
menti adest? autquid tam menti adest, quam ipsa mens?
Unde et
ipsa quae appellatur inventio , verbi originem
si

retractemus, quid ahud resonat, nisi

quia invenire est in
id venire quod quaeritur. Propterea quae quasi ultro in
mentem vcniunt, non usitate dicuntur inventa, quamvis
cognila dici possint quia non in ea queerendo tendeba-
;

mus, ut in ea veniremus, hoc est, ea inveniremus. Qua-

propter sicut ea quae oculis aut ullo alio corporis sensu

requiruntur, ipsa mens quaerit, (ipsa enim etiam sensum
carnis intendit ,
tunc autem invenit ,
cum in ea quae re-

quiruntur idem sensus venit;) quae non corporeo

sic alia

sensu internuntio, sed per se ipsam nossedebet, cum in

ea venit, invenit; aut in superiore substantia, id est, in

Deo, aut in caetcris animse partibus, sicut de ipsis imagi-

nibus corporum cum judicat ; intus enim in anima eas
inveiiit pcr corpus impressas.
XI. Ergo se ipsam qucmadmodum quaerat et inveniat,
mirabilis quaestio est , quo tcndat ut quaerat , aut quo
veniat ut inveniat. Quid enini tam in mensem quam
mens est? Sed quia in iis est
quae cum amore cogitat,
sensibilibus autem,idest,
corporalibusjcumamore assue-
44^ S. AUGUSTINI EPISCOPI
facta est, iion valet sine imaglnibus eorum esse in semet^

ipsa. Hinc ei oboritur erroris dedecus, dum rerum sen-

s.arum imagines secernere a se non potest , ut se solam
videat. Cohseseriint eiiim mirabiliter glutino amoris : et
htec est ejus immunditia , quoniam dum se solam nititur
cogitaf e , bbp se
piitat
esse sine quo se non potest cogi-
tare. Cum igitur ei praecipitur, ut se ipsam cognoscat,
non se
tanquam sibi detracta sit quccrat
quod
; sed id
sibi addidit detrabat. Interior est enim ipsa, non solum
quam ista sensibilia
quae manifeste foris sunt, sed etiam
quam imagines eorum quae in parte quadam sunt animae,
(juam habent et bestiae, quamvis intelligentia careant,
quee mentis est propria. Cum ergo sit mens interior, quo-
dam modo exit a
semetipsa, cum in baec quasi vestigia
multarum intentionum exserit amoris affectum. Quae ves-
tigia tanquara imprimuntur memoriae, quando baec qu9e
foris sunt corporalia sentluntur, ul etiam cum absunt
ista, tamen imagines eorum cogitantibus,
praesto sint
Cognoscat ergo semetipsam nec quasi absentem se quae-
,

rat, sed intentionem voluntatis qua per alia yagabatur,

statuat in semetipsam, et se cogitet. Ita videbit quod
nunquam se non amaverit, nunquam nescieiit : sed
aliud secum amancTo cum co se conCudit ct concreyit

quodam modo atque ita dum sicut unum diversa com-

;

plectitur, unum putavit esse quae diversa sunt.

XII. Non itaque velut absentem se quaerat cernere ,

sed praesentem se curet discernere. Nec sc quasi non norit

cognoscat, sed ab eo quod alterum novit dignoscat. Ip-

sum enim quod audit, Cognosce te
ipsam quomodo
,

agere curabit, si nescit, aut quid sitCognosce , aut

quid sit te
ipsam? Si autem utrumquenovit, novit et sc

i])sam
:
quia iion ita dicitur menli , .Cognosce tc
ipsam,
siciit dicitur, Cognoscc Cherubim et Seraphim : de ab-
 DE TRINITATE, LIB. X. 443
scntibus enim illis credimus, secundum
quod coelestes
cjuaedam Polestates esse praedicantur. Neque sicut dicitur,
Cognosce voluntatem illius hominis quae nobis nec a,a :

sentiendum uUo modo, nec ad intelligendum praesto est,

nisi
corporalibus signis editis et boc ita , ut magis cre-
;

damus, quam intelligamus. Neque ita ut dicitur bomini,

Vide faciem tuam quod nisi in speculo fieri non potest.
:

Nam et
ipsa nostra facics absens ab aspectu nostro est,
quianon ibi est
quo ille dirigi potest. Sed cum dicitur
itienii , Cognosceipsam eo ictu quo intelligit quod
te ,

dictum ipsam, cognoscit se ipsam; nec ob aliud,

est, te
eo praesens est. Si autem quod dictum
sibi est
quam quod
non intelligit, non utique facit. Hoc igitur ei praecipitur
ut faciat, quod cum ipsum praeccptum intelligit, facit.
XIII. Non ergo adjungat aliud ad id quod se ipsam
cognoscit,'Cum audit ut se
ipsam cognoscat. Certeenim
no^it sibi dici, sibi scilicet quae est, et yivit, et intelligit.
Sed est et cadaver, vivit et pecus :
intelligit autem nec
cadaver, nec pecus. Sic ergo se esse et viyere scit ,
quo-
modo est et vivit intclligentin. Cum ergo verbi gratia ,

mens aerem sepulat, aerem intelligere putat, se tamen

inlelligere scit : aerem autem se esse non scit, sed putat.

Secernat quod se putat, cernat quod scit : boc ei rema-

neat,, unde neilli quidem dubitaverunt, qui aliud atque
aliud corpus esse mentem putavcrunt. Ncque enim omnis
mens aerem se esse existimat, scd aliee igncm, alise cere-

aiiaeque aliud corpus, ct aliud aliae,

brum, sicut supra
commemoravi : omnes tamen se intclligere noverunt, et
esse^ et vivere; sed intelligere ad id quod intelligunt re-
ferunt, esse autem et vivere ad se ipsas. Et nulli est du-
bium, nec quemquam intelligere qui non vivat ,
nec

quemquam vivetc qui non sit. l^lrgo consequcntcr et esse

etvivere id quod intelligit, non sicuti est cadaver quod

444 S. AUGUSTINI liPISCOPI
non anima quae non intelligit, sed
vivit, necsicuti vivit

proprio quodam eodcmque prsestantiore modo. Item

velle se sciunt neque lioc posse quemquam qui non sit
,

et
qui non vivat, pariter sciunt itemque ipsam volunta-
:

tem referunt ad aliquid quod ea voluntate volunt. Me-

,

minisse etiam sciunt; simulque sciunl quod nemo

se

meminisset, nisi esset ac viveret : sed et ipsam memoriam

ad aliquid referimus, quodea meminimus. DuoLus igitur
horum trium memoria et intelligentia mnltarum rerum

notitia atque scientia continentur : voluntas autem adest,

per quam fruamur eis vel utamur. Fruimur enim cogni-

tis, quibus voluntas ipsis propter se ipsa delectata
in

conquiescit utimur vero eis quae ad aliud referimus

:

quo fruendum est. Nec est alia vita hominum vitiosa

atque culpabilis, quam male utens et male fruens. De

qua non est nunc disserendi locus.
re
XIV. Sed quoniam de natura mcntis agitur, removea-
mus a consideratione nostra omnes notitias quae capiun-
tur extrinsecus per sensus corporis, et ea quse posuimus
omnes mentes de se ipsis nosse certasque esse, diligentius
attendamus. Utrum enim acris sit vis vivendi, reminis-
cendi, intelligendi, volendi, cogitandi, scicndi, judicandi ,

an ignis,an cerebri, an sanguinis, an atomorum, an prae-

lcr usitata quatuor elemcnta quinti nescio cujuscorporis,
an ipsius carnis nostroe compago vel temperamentum Laec
dubitaverunt homines et aliushoc, ahus
efficere valeat, :

aliud affirmare conatus est. Vivere se tamen et meminisse,

ct iiitelhgere, et velle, et cogitare ,
ct scire ,
et judicare
quisdubitet? Quandoquidem etiam si dubitat, vivit, si
dubitat unde dubitet, meininit ; si dubitat, dubitare se
intelhgit; si dubitat, certus esse vuk; si dubitat, cogi-
tat; dubitat, scit sc ncscire; si dubitatjudicat/nonse
si

temere consentire oportere. Quisquisigitur ahunde dubi-

 LTB. X. 445
tat, de omnibus dubitare non debet quae si non es-
liis :

sent, de ulla re dubitare non posset.

XY. lleec omnia, qui vel corpus vel compositioncm
seu tempcrationem corporis esse mentem
putant, in sdb-
jecto esse volunt videri, ut substantia sit aer, vel ignis,
sive aliquod aliud corpus,quod mentem putant; intclji-

gentia vcro ita insit huic corpori, sicut qualitas cjus:

utillud subjcctum sithaec in subjecto; subjectum scilicet
mens quam corpus arbitrantur, in subjeclo autem
esse

intelligcntia, sivc quid aliud corum quoe certa nobis cssc

commemoravimus. Juxta opinanturetiamilli qui mcntem
ipsam ncgant csse corpus, sed compagincm aut tcmpcra-
tionem corporis. Hoc cnim interest quod illi mciitcm
,

ipsam dicunt esse substantiam, in quo subjccto sitintcl-

ligcntia istiautcm ipsammcnteminsubjcclo esse dicunl,
:

corpore cujus compositio vel temperatio est. IJnde

scilicet

conscqucntcr eliam intelligcntiam quid aliud quam inco-

dcm subjccto corpore existimant?
XYI. Qui omnes non advertunt mentcm nosse ctiam ,

cum quaerit se, sicut jam ostendimus. INulIo modo autcm

recte dum ejus ignoratur sub-
dicitur sciri aliqua res,
stantia.Quapropter cum se mens novit, substantiam

suam novit; et cum de se certa est, de substantia sua certa

est. Ccrta estautem dese, sicut convincunt ea quae supra
dicta sunt. INcc OQinino certa est, utrum aer, an ignis
sit, an aliquod corpus, vel aliquid corporis. Non estigi-
tur aliquid eorum totumque illud quod se jubetur ut
:

noverit, ad hoc pertinet ut certa sit, non se esse ahquid

eorum de quibus incerta cst, idque solum esse secertasit,
quod solum esse se certa est. Sic enim cogitat ignem aut
aerem, et quidquid ahud corporis cogitat. Neque ullo
modo fieri possct, ut ita cogitaret idquod ipsa est, quem-
admodum cogitat id quod ipsa nonest. Per phantasiani
446 9. AUGlISTlNf EPI^COPI

oninia,ticrc
igneni, sive siye
quippeimaginarianicogitat
aereni, sive illud vcl illudcorpus partemve illam seu
, ,

compaginem teniperationemque corporis nec utique ista;

omnia sed aliquid horum

,
esse dicitur. Si quid autem
horum essct, aliter id quam ceetera cogitaret, non scilicet

sicut cogitantur absentia quae

per imaginale figmentum,
sensu corporis tacta sunt, sive omnino ipsa, sive ejusdem
generis ahqua; sed quadam intcntiore, non simuhita, scd
vera proesentia (non enim quidquam ilh cst se ipsaprae-
:

sentius) sicut cogitat vivere se et meminisse etintelhgere

:

et velle se. Novit enim hoec in se, nec imaginatur quasi

extra se illa sensu tetigerit, sicut corporaha quaeque tan-

guntur. Ex quorum cogitationihus si nihil sibi affingat,

ut tale ahquid esse se putet, quidquid ei de se remanet,
hoc sohim ipsa est.
XYII. Remotis igitur pauhsper caeteris, quorum mens
de se
ipsa
certa est, tria haec potissimum considerata

tractemus, memoriam, intehigentiam, voluntatem. In his

enim tribus inspici solent etiam ingenia parvulorum cu-
jusmodi prseferant indolem. Quanto quippe tenacius et

facihuspuermeminit, r|uantoc|ue acutiusintenigit, etstu-

det ardentius, tantoestLaudabihorisingenii. Cum vero de

cujusque doctrina quaeritur

non quanta firmitate ac fa-
,

cihtatememinerit,velqjianto acumine intenigat;sed quid

nieminerit, et quid intelhgat quaeritur. Et quia non tan-
tum quam doctus sit, consideratur laudabilis animus,
sed etiam quam bonus non tantum quid meminerit et
:

quid intelhgat ,
verumetiam quid veht attcnditur non :

quanla flagrantia veht, sedquid veht prius, deinde quan-

tum veht. Tunc enim Laudandus est animus vehementer
amans, cum id quod amat vehementer amandum est.
Cum ergo dicuntur haec tria, ingenium, doctrina, usus,
primum horum consideratur in iUis tribus, quid possit
 DK TniNlTATE, LIB. X.
44^
quisque niemoria, intelligentia, et voluntate. Secuncluai
corum considcratur, quid habeatquisque ni memoria, et
intelligentia quo studiosa voluntate pervenerit. Jamvero
usus terliusin voluntate est,
pertractante
illa
quae in me-
moria et intelligcntia continentur, sive ad aliquid ea re-
ferat, sive eorum fine delectata
conquiescat. L^ti enim,
estassumere aliquid in facultatem voluntatis frui est :

autem, uti cum gaudio, non adliuc spei, sed jam rei.
Proinde omnis qui fruitur, utitur; assumit enim"
aiiqiiid
in facultatem voluntatis, cum fine delectationis non au-
:

tem oriinis
qui utitur, fruitun si id quod in facukatem
voluntatis assumit, non propter illud
ipsum, sed propter
aliud appetivit.
'

I&YIII. HtTC igitur tria , memoria , intelligentia ,

vo-
luntas , quoniam non sunt tres vitae , sed una vita ; nec
tres menles ,
sed lina mens :
consequenter utique nec tres

substanliae sunt, sed una substantia. Memoria quippe ,

qiiae
vita et meiis etsubstantia dicitur. adse ipsam dici-
tur :
quod vero memoria dicitur ,
ad aliquid relative cli-
citur. Hoc de intelligentia quoque et cle voluntate dixerim :

et intelligehtia
quippe ad aliquid dicuntur.
et voluntas

Vita est autem unaquseqiie ad se ipsam, et mens, et es-

sentia. Quocirca tria liaec eo sunt unum,
(juo
una vita,
una mens, uha essentia et
quidquid aliud ad se ipsa
:

singula dicuntur etiam simul, non pluraliter , sed sin-

,

gulariter dicuntur. Eo vero tria, quo ad se invicem refe-

runtur quae si aequalia non esseht , non solum singuja
:

singulis, sed etiam omnibus singula ; non utique se invi-

cem caperent. Neque enim tantum a singulis singula ,
verumetiam a singulis omnia capiuntur. Memini enim
nie habere memoriam , et intelligentiam, et voluntateni ;
et intelligo me intelligere ,
et velle , atque ineminisse ; fet

volo me velle ,
et merainisse ,
et intelligere , totamquje
44S S. AUGUSTINI EPISCOPI
meam memoriam ,
et intelligentiam , et voluntatem simul

memini. Quod enim memorise meae non memini,non est

in memoria mea. Nihil autem tam in memoria, quam

ipsa memoria est. Tolam igitur meniini. Item quidquid

me scio, et scio me velle quidquid
intelligo, intelligere
volo :
quidquid autem scio memini. Totam igitur intel-

ligentiam totamque
,
voluntatem meam memini. Siraili-
ter cum haec tria intelligo
tota simul intelligo. Neque
,

enim quidquam intelligibilium non intelligo nisi quod ,

ignoro. Quod autem ignoro nec memini ,

nec volo. ,

Quidquid itaque intelligibilium non intelligo, consequen-

ter etiam nec memini nec volo.
Quidquid autem intel-
,

ligibilium memini et volo, consequenter intelligo. Yolun-

tas etiam mea totam intelligentiam totamque memoriam
meam capit , dum toto utor quod intelligo et memini.
Quapropter quando invicem a singulis et tota omnia ca-
piuntur , aequalia sunt tota singula totis singulis ,
et tota

singula simul omnibus totis ,

una
et haec tria unum ,

vita, una mens, unaessentia.

XIX. Jamne igitur ascendendum est qualibuscumque
intentionis viribus ad illam summam et altissimam es-
sentiam cujus impar imago est humana mens sed tamen
, ,

imago? an adhuc eadem tria distinctius declaranda sunt

in anima
, per
illa
quae extrinsecus sensu corporis capi-
mus, ubi temporaliter imprimitur rerum corporearum
notitia? Mentem quippe ipsam in memoria et intelligentia

et voluntate suimetipsius talcm reperiebamus ,

ut quo-
niam semper se nosse
semperque ipsam compre- se velle

hendebatur, simul etiam sempersui meminisse, semper-

que se ipsam intelligere et amare comprehenderetur;
quamvis non semper se cogitare discretam ab eis quae
non sunt quod ipsa est ac per hoc difficile in ea dig-
,
:

noscitur memoria sui, et intelligentia sui. Quasi enim

 449
non sint liaec diio ,
uniim duobus vocabulis appelle-
secl

tur, sic apparet in ea rc ubi valdc ista conjuncta sunt ,

et aliud alio nullo
pracccdilur lcnipore :
amorque ipse
non ita scntilur cssc, cum eum non prodit indigcntia ,

quoniam semper pr^csto est quod amatur. Ouaproptcr

etiam tardioribus diluccscere bacc possuut, dum ea trac-
tantur quae ad animum tempore acccdunt ct quse illi
tcmporaliter accidunt cum mcniinit quod antca non
,

mcmincrat, et cum videt quod antca non videbat, et

cum amat quod antea non amabat. Sed aliud baec trac-
tatio jam
poscit exordium propter bujus libclli modum.
,

cxxxvii. 29
/|5o S. AUGUSTINI EPISCOPI

VWWVXIV» »WVV»iV*>»i<AlvWW\VV\W\VWVWWVWVVWWV*V\VWWVVVt wvwivwvv vwwtv^i v\* v»^

LIBER XI.

Truutctlis tma^o qucedam monstratur etiam in exleriore

homine primo quidem in liis qum cernuntur extrin-
:

secus cx corpore scilicet quod videtur et forma quce

, ,

tnde in acie cernentis imprimitur et utrumque copu- ,

lantis intentione voluntatis: tamclsi hcec tria

ncque
inler se 03qualia sint
neque unius subsianticc. Deiiide
,

in ipso animo ab hisqucc extrinsecus sensa sunt velut ,

introducta observatur altera trinitas , seu tria qua'-

dam unius substantice ima^inotio corporis qucc in
,

memoria est et inde informatio cum ad eam conver-

,

tilur acies cogitantis , et utrumque conjungens inten-

tio quce nimirum altera trinitas ad exte-
volantatis :

riprem quoque hominem pertinere dicitur , quod de

corporibus illata sit quce sentiuntur extrinsccus.

I. Nemini dubium est ,

sicut interiorem hominem in-

telligentia ,
sic exteriorem sensu corporis praeditum. Ni-
tamur igitur ,
si
possumus , in lioc quoque exteriorc inda-
gare qualecumque vestigium Trinitatis non quia et ipse ,

codem modo sit imago Dei^. Manifesta est quippe Apos-

tolica sententia, quse interiorem liominemrenovari in Dei-
agnitione declarat secundum imaginem ejus qui creavit
eum ,
cum et alio loco dicat : a Et si exterior Lomo nos-
» ter
corrumpitur ,
tamen interior renovatur de die in
» dicm^. » In hoc ergo qui corrumpitur, quaeramus,

quemadmodum possumus quamdam , Trinitatis efligiem,

et si non expressiorem , tamen fortassis ad dignoscendum
* Coloss. iir, 10. — 2 2 Cor.
iv, i6.
 DE TRINITATE, LIB. XI. /^Ol
faciliorem. Neque eiiim frustra et iste homo dicitur ,
nibi

quia inest ei nonnulla intcrioris similitudo. Et illo ipso

ordine conditionis nostrae quo mortales atque carnales
effecti sumus
facilius et quasi familiarius visibilia
, quam
intelligibilia pertractamus : cum
ista sint exterius, illa

interius, et ista sensu corporis sentiamus, illa mente in-

telligamus ; nosque ipsi animi non sensibiles simus ,
id
est, corpora, sed intelligibiles, quoniam vita sumus :
tamen, ut dixi , tanta facta est in corporibus consuetudo,
et ita in haec miro modo relabens foras se nostra
projecit
intentio, ut cum ab incerto corporum ablata fuerit, ut
in spiritum multo certiofe ac stabiliore cognitione figa-

tur, refugiat ad ista , etibi appetat requiem unde traxit

infirmitatem. Cujus aegritudini congruendum est ut si :

quando accommodatius
interiora spiritalia distinguere at-
que facilius insinuare conamur de corporalibus exterio- ,

ribus similitudinum documenta capiamus. Sensu igitur

corporis exterior bomo praeditus senlit corpora : et. iste

sensus , quodfacile advertitur, quinquepartitus est, vi-
dendo ,
olfaciendo gustando tangendo. Sed
audiendo , , ,

et multum non necessarium , ut omnes hos quin-

est, et

que sensus id quod quaerimus interrogemus. Quod cnim

nobis unus eorum renuntiat etiam in caeteris valet. Ita-
,

que potissimum testimonio utamur oculorum. Is enim

sensus corporis maxime exceUit, et cst visioni mentis pro
sui generis diversitate vicinior.
II. Cum igitur aliquod corpus videmus , haec tria ,
quod facilHmum est, consideranda sunt et dignoscenda.
Primo ipsa res quam videmus ,
sive lapidem ,
sive ah-
quam flammam, sive quid aliud quod videri ocuhs po-
test ;
quod utique jam esse poterat , antequam videre-
et

tur : deinde visio quae non erat, prius quam rem illani
objectam sensui sentiremus tertio in ea re quae vi-
:
quod
^9-
I\bl S. A.UGUSTINI EPISCOPI

detur , quandiu videtur ,

sensum detinet oculorum , id

est, animi intentio. In his igitur trihus non solum est ,

manifesta distinctio , sed etiam discreta natura. Primum

illud corpus visibile longe alterius naturse est
quippe ,

sensus oculorum quo siLimet incidenle fit visio.

quam ,

Ipsaque visio quid aliud , quam sensus ex ea re quas sen-

titur informatus apparet? Quamvis re visiljili delracta
nulla sit , nec ulla omnino esse possit talisvisio, si cor-

pus nonsitquod videri queat nuUo modo tamenejusdem

:

substantiae est corpus quo formatur sensus oculorum,

cum idem corpus videtur^ ot ipsa forma qUcB ab eodem
imprimitur sensui, quae
visio vocatur.
Corpus enim vi-
sum in sua natura separabile est sensus autem qui jam :

erat in animante ,
etiara
prius quam videret quod videre
posset, cum
in aliquid visibile incurreret, vel visio
quae
fit in sensu ex visibili corporc , cum jam conjunctum est

et videtur ; sensus ergo vel visio ,

id est ,
sensus formatus
extrinsecus ad animantis naturam pertinet omnino aliam
,

illud corpus quod videndo sentimus

quam est
quo sen- ,

sus non ita formatur ut sensus sit, sed ut visio sit. Nam
sensus et ante objectum rei sensibilis nisi esset in nobis ,

non distaremus a cgecis, dum

videmus sive in tene-
nihil ,

bris, sive clausis luminibus. Hoc autem distamus, quod

nobis inest et non videntibus , quo
videre possimus , qui
sensus vocatur vero non inest; nec aliuntle, nisi
: illis

quod eo carent, caeci appellantur. Itemqueilla animi in-

tentio ,
quoe in ea re quam videmus sensum
tenet, atque

utrumque conjungit, non tantum ab ea re visibili natura

differt , quandoquidem iste animus, illud corpus est : sed

ab ipso quoque sensu atque visione quoniam solius :

animi est haec intentio sensus autem oculorum non ob

:

aliudsensus corporis dicitur , nisi quia et ipsi oculi

membra sunt corporis : ct quamvis non scntiat corpus
 DK TUlMrATE, L[B. XI. 4^3
exanime; anima tamen commixta corpoii perinstrumen-
tum sentit corporeum, et idem instrumentum sensus vo-
catur. Qui etiam passione corporis cum quisque excae-
,

catur, interceptus extinguitur ,

cum idem maneat ani-
mus, et ejus intentio, luminihus amissis non liabeat ,

quidem sensum corporis quem videndo extrinsecus cor-

pori adjungat , atquein eo viso figat aspectum, nisu ta-
men ipso indicet se adempto corporis sensu , nec perire
potuisse nec minui. Manet enim quidam videndi appe-
,

titus integer, sive id possit fieri, sive non possit. Haec

igitur tria ,
corpus quod videtur ,
et ipsa visioquge ,
et

iitrumque conjungit intentio ,

manifesta sunt ad dignos-
cendum, non solum propter propria singulorum ,
verum-
etiam propter differentiam naturarum.
IIT. Atque in his cum sensus non procedat ex cor-
pore quod videtur, sed ex corpore sentientis animan-
illo

tis, cui anima suo quodam miro modo contemperatur :

tamen ex corpore quod videtur , gignitur visio ,

id cst ,

sensus ipseformatur ut jam non tantum sensus qui etiam

;

in tenebris esse integer potest , dum est incolumitas ocu-

lorum sed etiam sensus informatus sit, quae visio voca-
,

tur. Gignitur ergo cx re visibili visio ,

sed non ex sola ,

nisi adsit et videns.Quocirca ex visibili et vidente gigni-

tur visio, ita sane ut ex vidente sit sensus oculorum, et
intuentis inlentio : illa tamen informa-
aspicientis atque
tio sensus visio dicitur , a solo imprimatur corpore
, quae
quod videtur id est , a re aliqua visibili : qua detracta ,
,

nulla remanet fonna qUcC inerat sensui, dum adesset il-

lud videbatur : sensus tamen ipse remanet, qui
quod
erat et prius quam abquid scntiretur ; velut in aqua ves-

tigium tandiu est , doncc ipsum corpus quod imprimitur

inest ; quo ablato nullum erit, cum remaneat aqua, quae
erat et antcquam illam formam corporis caperet. Ideo-
454 S. AUGUSTINI EPISCOPI

que non possumus quidem dicere quod sensum gignat res

visibilis gignit tamen formam velut similitudinem suam^
:

quae fit in sensu, cum aliquid videndo sentimus. Sed

formam corporis quod videmus formam quae ab illa
,
et

in sensu videntis fit ,

per eumdem sensum non discerni-
mus ;
quoniam tanta conjunctio est ut non pateat dis-
,

cernendi locus. Sed ratione colligimus nequaquam nos

potuisse sentirc , nisi fieret in sensu nostro aliqua simili-

tudo conspecti corporis. INeque enim cum annulus cerae
imprimitur, ideo nuUa imago facta est, quia non dis-
cernitur , nisi cum fuerit separata. Sed quoniam
post ce-
ram separatam manet quod factum est ut videri possit ,

propterea facile persuadetur, quod inerat jam cerse

formaimpressa exannulo et antequam ab illa separaretur.
Siautem liquido humori adjungeretur annulus eo de- ,

tracto nihil imaginis appareret : nec ideo tamen discer-

nere ralio non deberet ,
fuisse in illo humore , antequam
dctraheret j annuh formam factam ex annulo , quae distin-
guenda est ab ea forma quae in annulo est, unde ista facta

est quae detracto annulo non erit ,

quamvis illa in annulo
maneat unde ista facta est. Sic sensus oculorum non ideo
non habet imaginem corporis quod videtur quandiu vi-
detur quia eo detracto non remanet. Ac per hoc tardio-
,

ribus ingeniis difTicinime persuaderi potest , formari in

sensu nostro imaginem rei visibilis, cum eam videmus,
et eamdem formam esse visionem.
IV. Sed qui forte adverterint
quod commemorabo ,

non in-hac inquisitione laborabunt.

ita
Plerumque cum
diuscule attenderimus luminaria et deinde ocu-
quseque ,

los clauserimus , quasi versantur in conspectu quidam

commutantes ,
lucidi colores varie sese et minus minus-
que fulgentes, donec omnino desistant :
quos intenigen-
dum est rehquias esse formae ilhus quae facta erat in sensu,
 DE TRINITATE, LIB. XI. 4^5
cum corpuslucidum videretur, paulatimque et
quodam
modo gradatim deficiendo variari. Nam et insertarum
fenestrarum cancelli ,
si eos forte intuebamur, saepe in

apparuere coloriLus : ut manifestum sit , hanc affec-

illis

tionem nostro sensui ex ea re quae videbatur impressam.

Erat ergo etiam cum videremus, et illa erat clarior et ex-

pressior; sed multum conjuncta cum specie rei ejus

quse
cernebatur ,
ut discerni omnino non posset ; et
ipsa erat
visio. Quinetiam cum lucernae flammula modo quodam
divaricatis radiis oculorum quasi geminatur, duce visio-
nes fiunt, cum sit res una quae videtur. Singillatim quippc
afficiuntur iidem radii de suo quisque oculo emicantes ,
dum non sinuntur in illud corpus intuendum pariter con-
juncteque concurrcre et unus fiat ex utroque contuitus.
,

Et ideo si unum oculum clauserimus, non geminum ig-

nem, sed sicuti est unUm videbimus. Cur autem sinistro
clauso illa
species desinit videri quae ad dextrum erat ,

vicissimque dextro clauso illa intermoritur quae ad sinis-

trum erat ,
et longum est et rei praesenti non necessarium
modo<quaerere atque disserere. Quod enim ad susceptam
qusestionem satis est, nisi fieret in sensu nostro quaedam
imago simillima rei ejus quam cernimus non secundum ,

oculorum numerum flammoe species geminaretur cum ,

quidam cernendi modus adbibitus fuerit, qui possit

concursum separare radiorum. Ex uno quippe oculo quo-
libet modo deducto , aut impresso ,
aut inlorlo, si alter

clausus est , dupliciter videri aliquid quod sit unum nullo

pacto potest.
Y. Quae cUm ita sint, hoec quamvis diversa na-
tria

tura , quemadmodum in quamdam unitatem contempe-

rentur meminerimus ,
id est , species corporis quee vidc-
tur et
impressa ejus imago
,
sensui quod est visio sensusve
formatus , et voluntas animi quae rei scnsibili scnsuni ad-
456 S. AUGUSTINI EPISCOPI

movel, in eoqiie ipsam visionem tenet. Horumprimum,

idest, res ipsa visibilis non perlinet ad animantis natu-
ram ,
nisi cum corpus nostrum ccrnimus. iVltcrum autem
in anima :
ita
pertinet ut in corpore fiat , et per corpus
,

fit cnim in sensu , qui neque sine corpore est , neque sine
anima. Tertium vero solius aniraae
est, quia voluntas est.
Cum igitur horum trium tam diversae substantiae sint,
tamcn in tantam coeunt unitatem ut duo priora vix in- ,

terccdente judice ratione discerni valeant ; species vide-

licct corporis imago ejus qUcC fit in
quod videtur, et

sensn id est visio. Voluntas autem tantam vim habet

, ,

copulandi hsec duo ut et sensum formandum admoveat

,

ei rei
quae ccrnitur et in ea formatum teneat. Et si tam
,

violenta est ,
aut cupiditas, aut
ut possit vocari amor ,

hbido , ctiam caeterum corpus animantis vehementer affi-

cit : ct ubi non resistit in si-
pigrior duriorque materies,
miJem speciem colorcmque commutat. Licet videre cor-
puscnlum chanuelcontis ad colores quos videt facillima
conversionc variari. Ahorum autem animahum quia non
est ad convcrsionem facilis
plerumque corpulentia, foetus
produnt hbidines matrum, quid cum magna delectatione
conspexcrint. Quam enim teneriora atque, ut ita dixe- ,

rim formabihora sunt primordia seminum, tam efilca-

,

citer ctcapaciter
sequuntur intentionem maternse animae,
ct quae in ea facta cst
phantasiam per corpusquod
cupide
aspexit. Sunt exemphi quae copiosc commemorari possint :

scd unum sufficit de fidclissimis hbris , quod fecit Jacob,

ut oves et caprae varios coloribus parerent , supponendo
cis variata virgulta in canalibus
aquarum , quae potantes
intuerentur eo tempore quo conceperant^.
VI. Sed anima rationahs deformiter vivit ,
cum secan-
dum trinitatem exterioris hominis vivit ,
id est, cum ad
* Gen. XXX, 3y
 LIB. XI. 4^7
ea quae forinsccus sensum corporis formant , non lauda-
Lileni volunlalem qua haec ad utile aliquid referat, sed

turpem cupiditatem qua his inhaerescat , accommodat.

Quia etiam detracta specie corporis quae corporahter sen-
tiebatur remanet in memoria simihtudo ejus, quo rursus
,

voluntas convertat aciem ,

ut inde formetur intrinsecus,
sicut ex corpore objecto sensibih sensus extrinsecus for-
mabatur. Atque ita fit illa trinitas ex memoria et interna ,

visione ,
et quae utrumque copulat voluntate. Quse tria^

cum in unum coguntur, ab ipso coactu cogitatio dicitur.

Nec jam in his tribus diversa substantia est.
Neque enim
aut corpus iUud sensibile ibi est , quod omnino discre-
tum est ab animantis natura , aut sensus corporis ibi for-
matur ut fiat visio, aut ipsa voluntas id agit ut formandum
sensum sensibih corpori admoveat ,
in eoque formatum
detineat sed pro iUa specie corporis quae sentiebatur
:

extrinsecus , succedit memoria retinens illam speciem

quam per corporis sensum combibit anima ; proque illa

visione quse foris erat cum sensus ex corpore sensibih for-
maretur , succedit intus simihs visio , cum ex eo quod
memoria tenet, formatur acies animi ,
et absentia corpora
cogitantur :
voluntasque ipsa quomodo foris
corpori ob-
jecto formandum sensum admovebat, formatumque jun-
gebat ,
sic aciem recordantis animi convertit ad memo-
riam ,
ut ex eo quod illa rctinuit, ista formetur ,
et sit in .

cogitatione simihs visio. Sicut autem ratione discerneba-

tur specics visibihs qua sensus corporis formabatur, et

ejus similitudo qua^ fiebat in sensu formato ut esset visio

(ahoquin ita crant conjunctae, ut omnino una eademque
putarctur); sic illa
phantasia, cum animus cogitat spe-
ciem visi
corporis ,
cum constet ex corporis simihtudine

quam memoria tenet ,

et cx ea
quae inde formatur in acie
recordantis animi ; tamen sic una et singularis
apparet ,
4^8 S. AUGUSTINI EPISCOPI
ut duo quaedam esse non invenianlur nisi judicante ra-
tione
, qua intelligimus aliud esse illud quod in memoria
manet, etiam cum aliunde cogitamus, et aliud fieri cum
recordamur id est , ad memoriam redimus et illic in-
, ,

venimus eamdem speciem. Quae si jam non ibi esset ita ,

oblitos nos esse diceremus omnino recolere non pos-

,
ut
semus. Si autem acies recordantis non formaretar ex ea
re quae erat in memoria nuUo modo fieret visio cogitan-
,

tis: sed utriusque conjunctio, id est, ejus quam memoria

tenet, etejas quse inde exprimitur ut formetur acies re-
cordantis, quia simillimae sunt , veluti unam facit appa-
rere. Cum autem cogitantis acies aversa indefuerit, at-
que idquod memoria cernebatur destiterit intueri
in ,

nihil formae quae impressa erat in eadem acie remanebit :

atque inde formabitur quo ,

rursus conversa fuerit ut
Manet tamen illud quod reliquit in me-
alia cogitatio fiat.

moria quo rursus cum id recordamur convertatur et

, ,

conversaformetur, atque unumcum eo fiat unde formatur.

quae bac atque iilac fert
YII. Yoluntas vero illa et re-
fert aciem
formandam, conjungitque formatam, si ad in-
teriorem phantasiam tota confluxerit ,
atque a praesentia
corporum quae circumjacent sensibus , atque ab ipsis sen-
corporis , animi aciem omnino averterit, atque ad
sibus
eam quae intus cernitur imaginem penitus converterit ,
tanta offenditur similitudo ex
speciei corporalis expressa
memoria , ut nec ipsa ratio discernere sinatur , utrum
foris
corpus ipsum videatur , an intus tale aliquid cogi-
"tetur. Nani interdum homines nimia cogitatione rerum

visibihum vcl illecti, vel territi , etiam ejusmodi repente

voces ediderunt quasi revcra in
,
mediis talibus actioni-
bus sive
passionibus versarentur. Et memini me audisse

aqOodam, quod tam expressam quasi solidam speciem

et

foeminei corporis in cogitando ccrnere soleret , ut ei se

 DE TRINITATE, LIB. XI.
4^9
quasi misceri sentiens ,
etiam genitalibus flueret. Tantum
habet virium anima in
corpus suum, et tantUm valet ad
indumenti qualitatem vertendam atque mutandam, quo-
modo homo afFiciatur indutus, qui cohaeret indumento
suo. Ex eodem genere afFectionis etiam illud est, quod in
somnis per imagines ludimur. Sed plurimum diflPert ,

utrum sopitis sensibus corporis, sicuti sunt dormientium,

aut ab interiore
compage, turbatis, sicuti sUnt furentium,
aut aho quodam modo ahenatis ,
sicuti sunt divinantium
vel animi intentio necessitate
prophetantium , quadam
incurrat in eas quas occurrunt imagines, sive ex memo-
ria, sive aha ahqua occuka vi
, per quasdam spiritak^s

mixturas similiter spirilahs substantise; an sicut sanis

atque vigihanlibus interdum contingit, ut cogitatione oc-
cupata voluntas se avertat a sensibus , atque ita formet
animi aciem variis imaginibus sensibihum rerum, tan-
quam ipsa sensibiha sentiantur. Non tantum autem cum
appetendo in taha voluntas intenditur, fmnt istae
impres-
siones imaginum ; sed etiam cum devitandi et cavendi
causa rapitur animus in ea contuenda quse fugiat. Unde
non solum cupiendo ,
sed etiam metuendo , infertur vel
sensus ipsis sensibihbus ,
vel acics animi formanda ima-
ginibus sensibihum. Itaque aut metus aut cupiditas quanto
vehementior fuerit , tanto expressius formatur acies sive ,

sentientis ex in loco adjacet, sive cogitantis

corpore quod
ex imagine corporis
quae memoria continetur. Quod ergo
est ad
corporis sensum aliquod corpus in loco
hoc est ,

ad animi aciem similitudo corporis in memoria ct quod :

est
aspicientis visio ad eam specicm corporis ex qua sen-
sus formatur hocest visio cogitantis ad imagincm cor-
,

poris in memoria constitutam ex qua formatur acics animi :

et
quod est intentio voluntatis ad corpus visum visionem-
quecopulandam, ut fiat
ibiqugedam unitas trium, quam-
46o S. AUGUSTINI EPISCOPl
vis eorum sit diversa natura ; lioc est eadem voluntatis
iutentio ad copulandam imagincm corporis quse est in
memoria visionem cogitantis, id est, formam
,
et
quam
cepit acies animi rediens ad memoriam ut fiat : et hic
qurjedam unitas ex tribus non jam naturae diversitate dis-
,

cretis, sed unius ejusdemque substantias; quia hoc totum

intus est, et totum unus animus.
VIII. Sicut autem cum forma et species corporis inte-
rierit, non potest ad eam voluntas sensum revocare cer-
ita cum
nentis :
imago quam memoria gerit oblivione ,

deleta est, non erit

quo acieni animi formandam voluntas
recordando retorqueat. Sed quia praevalet animus, non
solum oblita, verum etiam non sensa nec experta confm-
gere ea quae non exciderunt augendo minuendo , com-
, ,

mutando ,
et
pro arbitrio
componcndo saepe imaginatur ,

quasi ita
aliquid quod aut scit non ita esse, autnes-
sit,
citita esse. In
quo genere cavendum est ne autmentia- ,

decipiat, aut opinetur ut decipiatur. Quibus duo-

tur ut
bus rnalis evitatis, nibil ei obsunt imaginata pbantasmata :

sicut nihil obsunt

experta sensibilia et retenta memoriter,
si
neque cupide appetantur si juvant , neque turpiter
fugiantur si offendunt. Cum autem in liis voluntas re-
lictis melioribus avida
volutatur, immundafit : atque ita
et cum adsunt
perniciose, et cuni absunt perniciosius co-
gitantur. Male itaque vivitur et deformiter secundum
trinitatem bominis exterioris :
quia et illam trinitatem,
quaebcet interius imaginetur,exteriora tamenimaginatur,
sensibilium corporaHumque utcndorum causa peperit.
INuUusenim eis uti
possetetiam bene, nisi sensarum re-
rum imagines memoria tencrentur : et nisi
pars maxima
voluntatis in
superioribus atque interioribus babitet, ea-
que ipsa quoe commodatur, sive foris corporibus, sive
intus imaginibus eorum , nisi
quidquid in eis
capit ad
 XI. 46 1

meliorem verioremque vitam ,

atque in eo fine referat

cujus intuitu haec agendajudicat, acquiescat, quid aliud

facimus, nisi quod nos Apostolus facere prohibet, dicens :
« Nolite conformari huic saeculo^? »
Quapropter non est
ista trinitas imago Dei ex ultima
:
quippe, id est, corpo-
rea creatura, qua superior est anima, in
ipsa anima fit
per sensum corporis. INec tamen est omnino dissimilis :

quid enim non pro suo gcnere ac pro suo modulo habet
simihtudinem Dei , quandoquidem Deus fecit omnia hpna
valde^, non ob ahud nisi
quia ipse summe bonus cst ? lu

quantum ergo bonum

quidquid est est ,
in tantum scih-
cet quamvis longe distantem habet tamen nonnulLim
, ,

simihtudincm summi boni; et si naturalem uti({ue rec- ,

tam etordinatam si autem vitiosam, uti(|ue turpcm al-

;

que perversam. Nam et animas in ipsis peccatis suis nou

nisi quamdam simihtudinem Dei, superba et praepostera,

et, ut itadicam, servih, hbertate sectantur. Ita nec [)ri-

mis parentibus nostris persuaderi peccatum posset ,
nisi

diceretur ,
« Eritis sicut dii^. » Non sane omne quod iu
creaturis ahquo modo simile est Deo, etiam ejus imago
dicenda sed iha sohi qua superior ipse solus est. ]*]a
est :

quippe de iho prorsus exprimitur , inter quam ct ipsum

nulla interjecta natura est.
Visionis igitur ihius, id est, formae quae
IX. fit in sensu
est forma
cernentis, quasi parens qua ht. Sed
corporis ex
iUa non vera : unde nec ista vera proles est neque :
parens
enim omnino inde gignitur, quoniam ahquid ahud adhi-
betur corpori, ut ex iUo formelur, id est, sensus videntis.
Quocirca id amare , ahenari est^. Itaque voluntas quae
utrumque conjungit quasi parentem et quasi
prolem, ma-
gis spiritahs
est quam utrumlibet illorura. Nam corpus
»
Rom. XII ,
2. — 2 Eccli, xxxix , 21, — 3 Gen. nx, 5.-4 Vide
2 Retract. cap. i5.
46*2 S. AUGUSTINI EPISCOPI
illud
quod cernitur, omniiio spiritale nonest. Yisiovero
quae lit iu sensu liabct admixtuin aliquid spiritale,
quia
sine anima fieri non potest. Sed non totum ita est quo- :

niam ille qui formatur, corporis sensus est. Voluntas ergo

quae utrumque conjungit, magis, ut dixi, spiritalis agnos-
citur et ideo tanquam personam Spiritus insinuare in-
,

trinitate. Sed magis pertinet ad sensum for-

cipit in illa
matum, quam ad illud corpus unde formatur. Sensus
enim animantis et voluntas animae est, non lapidis aut
alicujus corporis quod videtur. Non ergo ab illo quasi
parente procedit sed nec ab ista quasi prole hoc est
; , ,

visione ac forma quae in sensu est. Prius enirn quam visio

fieret, jam erat voluntas quae formandum sensum cer-

,

nendo corpori admovit sed nondum erat placitum. Quo-

:

modo enim placeret, quod nondum erat visum? Placitum

autem quieta voluntas est. Ideoque nec quasi prolem vi-
sionis possumus dicere voluntatem quia erat ante visio- ,

nem, nec quasi parentem, quia non ex voluntate, sed ex

viso corpore formata et expressa est.
X. Finem fortasse volunlatis et requiem possumus recte
dicere visionem, ad hoc duntaxat unum.
Neque enim
propterea nihil aUud volet, quia videt ahquid quod vo-
lebat. Non itaque omnino ipsa voluntas hominis, cujus
fmis non beatitudo , sed ad hoc unum interim vo-
est nisi

luntas videndi fmem non

habetnisivisionem, sive id refe-
rat ad aUud, sive nonreferat. Si enim nonrcfert ad ahud

visionem^ sed tantum voluit ut videret non est dispu- :

tandum quomodo ostendatur fmem voluntalis esse visio-

nem ; est enim. Si autem refert ad ahud, vuk
manifestum
utique ahud, nec jam videndi vohmtas erit aut si videndi, :

non hoc videndi. Tanquam si vdit quisque videre cicatri-

cem ,
ut inde doceat vulnus fuisse ; aut si veht videre fe-
nestram , ut per fenestram videat transeuntes : omnes istae
 DE TRINITATE, LIB. XI. 4^3
aliae tales suos proprios fines habent ,
voluntates
atque ,

qui referuntur ad fmeni illius voluntatis qua volumus Leatc

et ad eam
vivere , pervenire vitam quae non referatur ad
aliud sed amanti per se ipsam sufficiat. Voluntas ergo
,

videndi, fmem habet visionem : et voluntas hanc rem

videndi, fmem habet hujus rei visionem. Voluntas itaque
videndi cicatricem fmem suum expetit, hoc est visionem
,

et ad eam ultra non

cicatricis , pertinet voluntas enim :

probandi vulnus fuisse, aha voluntas est , quamvis ex illa

rehgetur, cujus item fmis est probatio vulneris. Et vo-

luntas videndi fenestram, finem habet fenestrae visionem :
enim quae ex ista nectitur voluntas per fenes-
altera est ,

tram videndi transeuntes cujus item fmis est visio tran- ,

seuntium. llectae autem sunt voluntates ct omnes sibimet

si bona est illa
rehgatae, quo cunctae referuntur si au- :

tem prava est pravse sunt omnes. Et idco rectarum vo-

,

luntatum connexio iter est quoddam ascendentium ad bea-

titudinem quod certis velut passibus agitur pravarum
,
:

autem atque distortarum voluntatum imphcatio , vincu-

cum est quo alligabitur qui hoc agit, ut projiciatur in te-
nebras exteriores^. Beati ergo quifactis et moribus cantant
canticum graduum et vae iis
qui trahunt peccata, sicut
:

restemlongam^. Sic est autem requies voluntatis quem

dicimus fmem ,
si adbuc refertur ad ahud , quemadmo-
dum possumus dicere requiem pedis esse in ambulando,
cum ponitur unde ahus innitaturquo passibus pergitur.
Si autem
aliquid ita placct ut in eo cum ahqua
delecta- ,

tione voluntas acquiescat; nondum est tamen illud quo

tenditur, sed et hoc refertur ad abud , ut deputetur non
tanquam patria civis ,
sed tanquam refectio ,
vel etiam
mansio viatoris.

XI. Jamvero in aha trinitate ,

interiore quidem quam
»
MaUh. xxu, i3. — ' Isai.
v, i8.
464 S. AUGUSTINI EPISCOPI
est ista in sensibilibus et sensibus ,
sed tamen quae inde

concepta est, cum jam non ex corpore sensus corporis, sed

ex memoria formatur acies animi cum in ipsa memoria ,

forinsecus sensimus, illam

species inbaeserit corporis quod
speciem quae in memoria est
, quasi parentem
dicimus ejus

quae fit in phantasia cogitantis. Erat enim in memoria et

prius quam cogitaretur a nobis , sicut erat corpus in loco

et prius quam sentiretur, ut visio fieret. Sed cum cogi-
tatur, ex illa quam memoria tenet , exprimitur in acie
cogitantis ,
et reminiscendo formatur ea specics , quae
quasi proles
est ejus quam memoria tenet. Sed neque illa

vera pareus , neque ista vera proles est.Acies quippe ani-

mi quae formatur ex memoria cum recordando aliquid co-
gitamus non ex ea specie procedit quam meminimus
,

visam quandoquidem eorum meminisse non possemus

; ,

nisi vidissemus autem animi quae reminiscendo for-

: acies

matur,eratetiampriusquam corpus quod meminimus vi-

deremus, quanto magis prius quam id memorise mandare-
mus? Quanquam itaque forma quae fit in acie recordantis,
ex ea fiat
quae inest memoriae ; ipsa tanien acies non inde
existit, sederatante istam. Consequensest autem^ ut si non
est illa proles. Sed et illa quasi
vera parens, nec ista vera sit

parens, et ista
quasi proles aliquid insinuant ,
unde inte-
riora atque veriora exercitatius certiusque videantur.
XII. Difficilius jam plane disc6^nitur, utrum voluntas

quae memoriae copulat visionem , non sit alicujus eorum

et lianc discretionis difficultateni
sive parens sive proles :

facit ejusdem naturae atque substantiae parilitas et qualitas.

Neque enim sicut foris facile discernebatur formatus sensus
a scnsibili corpore, et voluntas ab utroque, propter na-
turae diversitatem quae inest ab invicem omnibus tribus,
dequa satis
supra disseruimus, ita et hic potest. Quamvis
enim haec , de qua nunc quaeritur, forinsecus
trinitas in-
 DE TRINITATE, LIB. XI. 465
vecta est animo intus tamen ^gitur, ct non est
;
quidquam
ejus praeter ipsius animi natuiam. de- Quo igitur pacto
monstrari potest, voluntatom nec quasi
parentem, nec
quasi prolcm csse , sive corporcae similitudinis
quae me-
moria continetur, sive ejus quae inde cum recordamur ex-
primitur, quando utrumquc in cogitando ita copulat, ut
tanquam unum singulariter appareat et discerni nisi ,

ratione non possit? Atque illud primum videndum est,

non esseposse voluntatem reminiscendi, nisi vel totum ,

vel aliquid rei ejus quam reminisci volumus in

penetra- ,

libus memorige teneamus. Quod enim omni modo et omni

ex parte obliti fuerimus, nec rcminiscendi voluntas exori-
tur : quoniam quidquid recordari volumus, recordati jam
sumus in memoria nostra Yerbi gratia ,
esse vel fuissc.

Si rccordari volo quid heri coenaverim , aut recordatus

jam sum coenasse me , aut si et hoc nondum , certe circa

ipsum tempus ahquid recordatus sum si nihil ahud , ,

ipsum sakem hesternum diem et ejus eam partem qua ,

coenari solet ,
et
quid sit ccenare. Nam si nihil tale recor-

datus essem , quid heri coenaverim ,

recordari velle non
possem. Unde intchigi potest ,
voluntatem reminiscendi
ab iis
quidem rebus quae memoria continentur procedere,
adjunctis simul eis
quae inde per recordationem cernendo
exprimuntur, id est, ex copuhitionc rei cujusdam quam
recordati sumus , ct visionis quae inde hicta est in acie co-

gitantis cum Sed ipsa quae utrumque

recordati sumus.

copulat voluntas requirit quod quasi vicinum est

,
et aliud

atque contiguum rccordanti. Tot igitur hujus geueris tri-

nitates quot recordationcs, quia nulla cst earum ubi non
,

hsec tria sint illud quod in

,
memoria reconditum est
etiam antequam cogitetur, et illud quod fit in cogitatione
cum ccrnitur, et voluntas utrumque conjungens, et ex
utroque ac tertiaseipsa unum aUquid complens? Anpotius
cxxxvii. 3o
/^QQ
S. AUGUSTINI EPISCOPI

ita cognoscitur una quaedam in lioc genere trinitas ut ,

Tiiium aliquicl generaliter

dicamus quidquid corporalium
in memoria latet ,
et rursus unum aliquid ge-
specierum
lieralem visionem animi talia recordantis atque cogitantis,
quorum duorum copulationi tertiaconjungiturcopulatrix
volunlas ,
hoc totum unum quiddam ex quibusdam
ut sit

omnia
tribus sed
; quoniam non potest acies animi simul
qu3e memoria
tenet uno aspectu contueri
,
alternant vi- ,

cissim cedendo ac succedendo trinitatescogitationum , atque

ita fit ista innumerabiliter numerosissima trinitas : nec
tamen infmita si numerus ,
memoria reconditarum re-
in

riim non excedatur. Ex quo enim coepit unusquisque scn-

tire sensu etiam si possct ad-
corpora quolibet corporis ,

oblitus est certus ac detcrminatus profecto

jungerequorum ,

numerus foret quamvis innumerabilis. Dicimus enim in-

,

numerabilia non solum infmita sed etiam qu?o ita fmita

, ,

sunt, ut facultatem numerantis excedant.

Xlll. Sed binc adverti aliquanto manifestius potcst ,
aliudesse quod reconditum memoria tenct ^ et aliud quod
inde in cogitatione recordantis exprimitur, quamvis cum
iit utriusque copulatio, unum idemque videatur quia :

nieminisse non possumus corporum species, nisi tot quot

sensimus , et quantas sensimus , et sicut sensimus : ex cor-

poris
enim sensu eas in memoriam combibit animus vi- :

siones tamen illee cogitantium cx iis quidem rebus quse

sunt in memoria sed tamen innumerabilitcr atque om-
,

Unum quippe
iiirioinfmitemultiplicantur atquevariantur.
solem memini, quia sicuti est, unum vidi si voluero :

autcm , duos cogito vel tres vel quotquot volo sed cx

, , ;

eadem memoria qua unum memini formatur acics multos

cogitantis.
Et tantum memini quantum vidi. Si cnim ,

iriajorem yel minorem memini quam vidi jam non mc- , ,

riiirii
quod vidi, et ideo nec memini. Quia vero memini ,
 DE TRINITATE, UB. XI.
^67
tantum memini , qiiantum
vidi , vel majorem tamen pro
voluntate cogito , vel minorem : et ita memini , ut vidi ;

cogito autem sicut volo currentem et ubi volo stantem , ,

unde volo et quo volo venientem. Quadrum etiam mihi

cogitare in promptu est, cum meminerim rotundum ; et
,

cujuslibet coloris cum solemviridem nunquam viderim,

,

et ideo nec meminerim

atque ut solem ita caetera. Hse
:
,

autem rerum formae quoniam corporales atque sensibiles

,

sunt, errat quidem animus, cum eas opinatur co modo

foris esse
quomodointus cogitat vel cum jaminterierunt
, ,

foris et adhuc inmemoriaretinentur,

, vclcumaHteretiam,
quod meminimus , non recordandi fide sed cogitandi va- ,

rietate formatur.
XIV. Quanquam saepissime credamus etiam vera nar-
rantibus ,
quae ipsi sensibus perceperunt. Quae cum in
ipso auditu quando narrantur cogitamus , non videtur ad
memoriam retorqueri acies, utfiant visiones cogitantium :
neque enim ea nobis recordanlibus , sed aho narrante co-

gitamus atquc illa trinitas non hic videtur expleri, quae

:

fit cum
species in memoria latens
et visio recordantis tertia

voluntate copulantur. Non enim quod latebat in memoria

mea , sed quod audio , cogito cum ahquid mihi narra-
,

tur.Non ipsas voces loquentis dico ne quisquam putet in ,

iham mc exisse trinitatem quae foris in sensibiHbus et in

,

scnsibus agitur : sed cas cogito corporum species , quas

narrans vcrbis sonisque significat, quas utiquenon remi-
niscens ,
sed audicns cogito. Sed si diligentius considere-
mus ,
nec tunc exceditur memoriae modus. Neqiie eniiri
vcl intclhgerepossem narrantem si ea quae dicit, et si ,

contcxta tunc primum audirem, non tamen gcneraliter

singula mcminissem. Qui enim mihi narrat , verbi gratia,
ahqucm montcm sylva exutum, ct olcis indutum ei narrat ,

quimeminerim species
et montiumetsylvaruinet olearum;
3o,
468 S. AUGUSTINI EPISCOPI

quas si oblitus essem , quid diceret omnino nescirem ,

et
ideo narrationem illam cogitare non possem. Ita fit ,
ut
omnis qui corporalia cogitat, sive ipse aliquid confingat,

praeterita narrantem , vel futura

sive audiat ,
aut legat ,
vel

praenuntiantem ,
ad memoriam sua.m recurrat , et ibi re-
periat modum omnium formarum quas
atque mensuram
cogitans intuetur. neque Nam
colorem quem nunquam
vidit, neque figuram corporis nec sonum quem nunquam ,

audivit, nec saporem quem nunquam gustavit, nec odo-

rem quem nunquam olfecit ,
nec ullam contrectationem
corporis quam nunquam potest quisquam om-
sensit ,

nino cogitare. At proptcreasinemo aliquid corporale co-

gitatnisiquod sensit quia nemo meminitcorporale aliquid
,

nisi
quod sensit, sicut in corporibus sentiendi, sic in me-
moria est cogitandi modus. Sensus enim accipit speciem
ab eo corpore quod sentimus , et a sensu memoria a me- ,

moria vero acies cogitantis.

XV. Voluntas porro sicut adjungit sensum corpori sic ,

memoriam sensui sic cogitantis aciem memorioe. Quae

,

autem conciliat ista

atque conjungit , ipsa etiam disjungit
ac separat, id est , voluntas. Sed a sentiendis corporibus
motu corporis separat corporis sensus , ne aliquid sentia-
mus ,
aut ut sentire desinamus : veluti cum oculos ab eo

quodviderenolumus avertimus, vel claudimus: sic aures

,

a sonis , sic nares ab odoribus. Ita etiam vel os claudendo,

vel aliquid ex ore In
respuendo a saporibus aversamur.
tactu quoque vel subtrabimus ne corpus tangamus quod
nolumus, velsi jam tangebamus, abjicimus aut repelli-
mus. Ita motu corporis agit voluntas ne sensus corporis ,

rebus sensibilibus
copuletur. Et agit boc quantum po-
pest nam
: cum in hac actione propter conditionem servi-
lis mortalitatis difficultatem
patitur, cruciatus est conse-
quens, ut voluntati nibil reliqui fiat, iiisi tolerantia.
 DE TRINITATE, LIB. XI.
4^9
Memoriam vero a sensu vpluntas avertit , cum in aliud
intenta non ei sinit inhaerere praesentia. Quod animad-
vertere facile est, cum
saepe coram loquentem noLis ali-
quemaliud cogitando non audisse nobis videmur. Falsum
est autem audivimus enim, sed non meminimus , subinde
:

per aurium sensum laLentibus vocibus alienato nutu vo-

luntatis per quem solent infigi memoriae. Verius ^ i
, itaque
dixerimus ,
cum tak aliquid accidit , non meminimus ,
quam non audivimus. JNam et legentibus evenit, et mihi

saepissime ut perlecta pagina vel epistola , nesciam quid

,

legerim , et
repetam. In aliud quippe intento nutu volun-
tatis ,
non adhibita memoria sensui corporis , quo-
sic est

modo ipse sensus adhibitus est htteris. Ita et ambulantes

intenta in ahud voluntate , nesciunt qua transierint : quod
si non vidissent, non ambulassent, aut majore intentione
si
palpando ambulassent, praescrtim per incognita perge-
rent scd quia facile ambulaverunt , utique viderunt :
:

quia veronon sicut scnsus oculorum locisquacumque per-

gcbant, ita ipsi sensui memoria jungebatur, nullo modo
id quod vidcrunt etiam recentissimum meminisse potue-
runt. Jam porro ab eo quod in memoria est animiaciem ,

velle avertere nihil est ahud quam non inde cogitare.

,

XYI. In hac igitur distributione cum incipimus a spe-

cie corporis, et pervcnimus usque ad speciem quae fit in
contuitu cogitantis, quatuor species reperiuntur quasi
gradatim natse altera ex altera : sccunda deprima, tertia

desecunda, quarta dc tcrtia. A

spccie quippe corporis
in sensu cernentis, et
([uod cernitur, exoritur ca quae fit
ab hac ea quae fit in memoria , et ab hac ea quae fit in
acie cogitantis. Quapropter voluntasquasiparcntemcum
prole ter copulat primo speciem corporis cum ea quam
:

gignit in corporis scnsu; et ipsam rursus cum ea quae fit

ex illa in memoria ; atque istam quoque tertio cum ea
 S. AUGUSTINI EPISCOPI
iJ^O
intuitu. Sed media co-
quae ex illa
paritur in cogitantis
pula quae secunda est, cum sit vicinior, non tam similis

est primae quamtertia. Visiones enim ^use sunt, una sen-

tientis, altera cogitantis : ut autem possit esse visio cogi-

tantis, ideo fit in memoria de visione sentientis simiie ali-

quicj, quo
se ita convertat in cogltando acies animi, sicut
se cernendo convertit ad corpus acies oculorum Propte-
.

"^reaySjuas in hoc genere trinitates volui commendare :

unam cum visio sentientis formatur corpore; aliam cum

visio cogitantis formatur ex ipemoria. Mediam vero nolui,
ibi non solet visio dici, cum memoriae commendatur
quia
forma, quae fit in sensu cernentis. Ubique tamen voluntas
noii apparet, nisi
copulatrix quasi parentis et prolis.
Et ideo undecumque procedat, nec parens nec proles
dici potest.
XYII. At enim non meminimus, nisi quod sensimus;
si

neque cogitamus, nisi quod meminimus, cur plerumque

falsa cogitamus , cum ea quae sensimus non utique falso

meminerimus nisi quia voluntas illa quam conjunctri-

:

cem ac separatricem hujuscemodi rerum jam quantum

potui demonstrare curavi formandam cogitantis aciem
,

per abscondita memoriae ducit ut iibitum est, et ad cogi-

tanda ea qu8e non meminimus ex eis quae meminimus, ,

aliud hinc , aliud inde, ut sumat impellit : quae in unam

visionem coeuntia faciunt aliquid quod ideo falsum dica-
tur, quia vel non est foris in rerum corporearum natura,
velnonde memoria videtur expressum, cum tale nihil
nos sensisse meminimus? Quis enim vidit cygnum ni-
grum? et propterea nemo meminit: cogitare tamen quis
non potest? Facile est enim illam figuram, quam videndo
cognovimus, nigro colore perfundere, quem nihilominus
in aliis corporibus vidimus et
quia utrumque sensimus, :

utrumquememinimus. Nec avem quadrupedem memini,

 DE TRINITATE, LIB. XI.
4? l

^
quia non vicli : sed phantasiani talem facillime intueor,
cluni alicui fornitC volatili
cjualera vidi, adjungo alios duos
pedes qualesitidemvidi. Quapropler dum conjuncta co-
gitamus, quae singillatim sensa meminimus, videmurnon
id
quod meminimus cogitarc; cum id agamus moderanLe
memoria unde sumimus omnia cjuas multipliciter ac varie
pro nostra voluntate componimus. Nam nequeipsas mag-
nitudines nunquam vidimus sine opc
corporum , quas ,

memoriae cogitamus. Quantum enini spatii solet occupare

per magnitudinem mundi nostcr oLtutus, in tantum ex-
tendimus quaslibet corporum moles, cum cas maximas
cogilamus. Et ratio quidcm pergit in ampliora, scd plian-
tasianon scquitur. Quippc cum infmitatcm quoque nu-
mcri ratio rcnuntict, cpiam nulla visio corporalia cogitan-
tis
apprcliendit.
Eadem ratio docet minutissima etiam
corpuscula infinitc dividi, cum tamen ad eas tenuitates
vel minutias pervcntum fuerit, quas visas meminimus,
cxiliorcs
minutioresque phantasias jam
non possumus in-
tucri, cjuamvis ratio non desinat persecjui ac dividcre. Ita
nuUa corporalia, nisi aut ea quae mcminimus, aut ex iis

cjuae meminimus, cogitamus.

XYUI. Sed quia numerose cogitari possunt quas sin-

giUatim sunt imprcssa memoriae, vidctur ad memoriam

mensura, acl visionem vero numcrus pertinerc. Quia licct
innumerabihs sit
multipKcitas tahum visionum, singulis
tamen in memoria praescriptus cst intransgrcssibihs mo-
dus. Mensura igitur in memoria, in visionibus numerus
sicut in ipsis corporibus visibihbus mensura
:

'
apparet
est, cui numerosissime coaptatur sensus viden-
quaedam
tium, et ex uno visibih muUorum cernentium formatur

aspectus ; ita ut etiam unus propter duorum oculorum

numerum plerumquc unam rcm geminata specie videat,
1 Vide 2 Relract. i5.
4^2 S. AUGUSTINI EPISCOPl
sicut supra In liis crgo rebus unde visiones
docuimus.
mensura est in ipsis autem vi-
:
exprimuntur, quaedam
sionibus numerus. Yoluntas vero quaeista conjungit et or-
dinot, et unitate copulat, nec sentiendi aut cogi-
quadam
tandi appetitum nisi in bis rebus uude visiones formantur,

acquiescens collocat, pondcrisimilisest. Quapropter haec

tria,mensuram, numerum, pondus, etiam in caeteris om-
nibus rebusanimadvertendapraebbaverim. Nunc interim
voluntatem copulatricem rci visibilis atque visionis quasi
parenlis et prolis, sive in sentiendo, sive in cogitando,
ncc parentem nec prolem dici posse quomodo valui et
quibus valui demonstravi. Unde tempus admonet, banc
eamdem trinitatem in interiore bomine
requirere, atquc
ab isto de quo tandiu locutus sum animali atque carnali,

qui exterior dicitur, introrsus tcndere. Ubi speramus in-

venire nosposse secundum trinitatem imaginem Dei, co-
natus nostros illo ipso adjuvante,
quem omnia, sicut res
ipsae indicant, ila etiam sancta Seriplura in mensura et
numero et
pondcre disposuisse testatur ^.
*
Sip XI, 2 t.
 DE TRINITATE, LIB. XII.
47^

%.*^ »*.•«

LIBER XII.

In quo prwmissa dtstinetione sapicntice a scientia, in ea

qum proprie scienlia nuncupatur, quceve inferior est,
prius quaulam siii gcncris trinitas ostendilur : quce li"
cet ad interiorcm homincm jam pertineat, nondum ta-
men imago Deivel appeUanda vel putanda,

I. Age nunc videamus ubi sitquasi quoddam hominis

exterioris
interiorisque confmium. Quidquid enim habe-
mus iii animo commune cum pecore, recte adhuc dicitur
adexteriorem hominempertinere. Nonenim solumcorpus
homo exterior deputabitur : sed adjuncta quadam vita
sua, qua compages corporis et omnes sensus vigent, qui-
bus instructus est ad extcriora sentienda: quorum senso-
rum imagines infixae in memoria, cum recordando revi-
suntur, res adhuc agitur ad exteriorem hominem pertinens.
Atque in his omnibus non distamus a pecore, nisi quod
figura corporis non proni, scd erecti sumus. Qua in re
admonemur ab eo qui nos fecit, ne mehore nostri parte,
id est, animo
similes pecoribus simus, a quibus corporis
erectione distamus. Non ut in ea quse subhmia sunt in

corporibus animum projiciamus ; nam vel in tahbus quie-

tem vohmtatis appetere, prosternere est animum. Sed
sicut corpus ad ea quae sunt excelsa corporum, id est, ad
coelestia naturahter ercctum est, sic animus qui substan-
tia
spiritahs est ,
ad ea quoe suut in spiritahbus excelsa
erigendus est, nonehitionc superbiae, sed pietate justitiae.
II. Possunt autem et pecora et sentire per corporis

sensus extrinsecus corporalia etea raemoriae fixa reminisci,

4^4 S. AUGUSTINI EPISCOPI

atquein appetere conducibilia, fugere incommoda : ve-

eis

rum ea notare, ac non solum naturaliter

rapta, sed etiam
de industria memoriae commendata retinere, et in obli-
vionem jamjamque labentia recordando atque cogitando
rursus imprimere , ut
quemadmodum ex eo quod gerit
memoria cogitatio formatur, sic et hoc ipsum quod in
memoria est cogitatione firmetur fictas etiam visiones,
:

hinc atque inde recordata

quaelibet sumendo et quasi as-
suendo, componere, inspicere, quemadmodum inhocre-
rum genere quae verisimilia sunt dicernanlur a veris, non
spiritalibus, sed ipsis corporahbus : haec atque hujusmodi

quamvis in sensibiUbus,
atque in eis quae inde animus per
sensum corporis traxit agantur atque versentur, non sunt
tamen rationis expertia nec hominibus pecoribusquc com-
munia. Sed sublimioris rationis est judicare de istiscor-
porahbus secundum rationes incorporales et sempiternas :
quae nisi supra mentem humanam essent, incommutabiles
profecto non essent, atque his nisi subjungeretur aliquid
nostrum, non secundum eas possemus judicare de cor-
porahbus. Judicamus autem de corporahbus cx ratione
dimensionum atque figurarura quam incomnmtabihter
manere mensnovit.
III. Ulud vero nostrum
quod in actione corporahum
atque temporahum tractandorum ita versatur, ut non sit

nobis commune cum rationale quidem est, sed ex

pecore,
illa rationah nostrae mentis substantia,
qua subhaeremus
intelhgibili atque incommutabih veritati, tanquam duc-
tum et inferioribus tractandis gubernandisque deputatum
est. Sicut enim in omnibus pecoribus non inventum est
viro adjutorium simile ilh, nisi detractum de iho in conju-

gium formaretur : ita menti nostrse qua supernam et in-

tcrnam consuhmus veritatem, nullum est ad usum rerum
corporahum , quantum naturae hominis satis est , siraile
 DE TRINITATE, LIB. XII. 4?^
adjutorium ex animae partibus quas communcs cum peco-
ribushabcmu^. Et ideo quicldam rationale nostrum, non
ad unitatis divortium separatum, sed in auxilium societatis
quasi derivatum, in sui operis dispertitur ofiicium. Et
sicut una caro est duorum in masculo et foemina, sic in-
tellectum nostrum et actionem , vel consi|ium et cxecu-
tionem, vel rationem et appetitumrationalem vel si quo
alio modo significantius
dicipossunt, una mentis natura
complectitur : ut quemadmodum de illis dictum est :

« Erunt duo in carne una ^ ;

w sic de his dici possit , duo
in mente una.
lY. Cum igitur disserimus de natura mentis humanae,
de una quadam re disserimus ,
ncc eam in haec duo quae
commemoravi ,
nisi
per officia geminamus. Itaque cum
in ea quaerimus trinitatem , in tota quaerimus , non sepa-
rantes actioncm rationalem in temporahbus a contcm-

platione setcrnorum ,
ut tertium ahquid jam quaeramus
quo impleatur. Sed in tota natura mentis ita tri-
trinitas

nitatem reperiri opus est , ut si desit actio temporahum,

cui operi nccessarium sit adjutorium , propter quod ad
haec infcriora administranda derivctur ahquid mentis, in
una nusquam dispertita mcnte trinitas inveniatur et :

factajam ista distributione ,

iuco solo quod ad contem-
pLitionem pertinet seternorum , non solum trinitas , sed
ctiam imago Dei ; in hoc autem quod derivatum est in
actione temporahum ,
etiam si trinitas possit, non tamen
imago Dei possit inveniri.
Y. Proindc non mihi videntur probabilem afferre
sententiam , qui sic arbitrantur Trinitatem imaginis Dei
in tribus personis, quod attinct ad humanam naturam,

possc reperiri, ut in conjugio mascuh ct fceminae atque

in eorum prole compleatur :
quod quasi vir ipse Patris
^
Gen. II, 24.
4^6 S. AUGUSTINl EPISCOPI

personam intimet , Filii vero quod de illo ita processit ut

nasceretur , atque ita tertiam personam velut Spiritus di-
cunt esse mulierem, quae ita de viro processit^, ut non
ipsa esset fdius aut filia , quamvis ea concipiente proles
nasceretur. Dixit enim Dominus de Spiritu sancto , quod
a Patre procedat^, et tamen Filius non est. In hujusigi-
tur opinionis errore, lioc solum probabiliter affertur,

quod in origine factae foeminse, secundum sanctae Scrip-

turse fidem satis ostenditur , non omne
quod de aliqua
persona ita existit, ut personam alteram faciat, filium

posse dici quandoquidem de viri persona extitit persona

;

mulieris, nec tamen ejus filia dicta est. Caetera sane ita
sunt absurda , imo vero ita falsa ut facillime redarguan- ,

tur. Omitto enim quale sit, Spiritum sanctum matrem

Filii Dei
pulare et conjugem Patris fortassis quipperes- :

pondeatur baec in carnabbus babere ofFensionem dum ,

corporei conceptus partusque cogitantur. Quanquam et

baecipsa castissime cogitent, quibus mundis omnia munda

sunt^ immundis autem et infidebbus quorum polluta
:
,

sunt mens et conscientia ita nibil est mundum, ut

ct ,

quosdam eorum etiam de virgine secundum carnem natus

Cbristus offendat. Sed tamen in spiritabbus ilbs summis,
ubi non est abquid violabile aut corruptibilc nec natum ,

ex
tenipore, ncc ex informi formalum si qua dicuntur ,

taba ,
ad quorum simibtudinem etiam ista inferioris crea-
turae genera , quamvis longe remotissime facta sunt ,
non
debent cu.jusquam sobriam perturPjare prudentiam , ne
cum vanum devitat borrorem , in perniciosum incurrat
errorem. Assuescat in corporabbus ita spiritabum repe-
rirc vestigia
,
ut cum inde sursum versus duce ratione
ascendere coeperit , ut ad ipsam incommutabilem verita-
teni, per quam sunt facta ista perveniat; non secum ad
t Geii. n, 22. — 2
Jpan. xv, 26. — 3 xil.
r, aS.
 LIB. XII.
4-7-
summa pertraliat quod
contemnit in infimis. Nec enim
erubuit quidam uxorem sibi eligere
sapientiam
, , quia
nomen uxoris in prole gignenda corruptibilem concuJ.ii-
tum ingerit cogitanti aut vero ipsa sapientia sexu foe-
:

mina est quia fceminini generis vocabulo et in Graeca et

,

in Latina lingua enuntiatur.

VI. INon ergo propterea rcspuimus istam sentenliam ,

quia timemus sanctam et inviolabilem atque inconiuiula-

bilem cbaritatem tanquam conjugem Dei Patris de illo ,

existentem sed non sicut prolem ad gignendum Ycrbum

,

per quod facta sunt omnia cogitare sed quia eam falsam :

divina Scriptura evidenter ostendit. Dixit enim Deus :

« Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nos-

» Paulo post autem dictum est

tram. » « Et fecit Deus :

»bominem ad imaginem Dei^. » Nostram certe, quia

pluralis est numerus, non recte diceretur, si bonio ad
unius pcrsonoe imaginem fieret, sive Patris, sive Filii ,

sive Spiritus sancti.Sed quia fiebat ad imaginem Trini-

dictum « Ad
tatis
propterea
,
est imaginem nostram. »
:

Piursus autem ne in Trinitate credendos arbitraremur tres

deos, cum sit eadem Trinitas unus Deus, « Et fecit in- ,

» Deus bominem ad imaginera Dei » pro eo ac si

quit,
:

diceret, ad imaginem suam.

Yll. Sunt enim tales usitatae in litteris illis locutiones,
fidem asserunt, non
quas nonnulli etiamsi catbolicam
tamen dibgenter advertunt , ut putent ita dictum : « Ve-
Deus ad imaginem Dei; »
» cit quasi diceretur : Fecit
Pater ad imaginem Fibi : sic volentes asserere in
Scrip-
turis sanctis Deum dictum etiam Fibum , quasi desint
documenta
alia verissima et manifestissima ,
ubi non so-
lum Deus sed etiam verus
,
Deus dictus est Fibus In boc :

enim testimonio dum aliud solvere intendunt , sic se im-

*
Gen. I, 26, 27.
4^8 S. AUGUSTINI EPISCOPI

plicant, ut expedire non possint. Si enim Pater fecit ad

imaginem Filii, ita ut non sit liomo imago Patris, sed
Filii , autem pia fides docet,
dissimilis est Patri Filius. Si
sicuti docet, Filium essc ad aequalitatem essentiae simi-
lem Patri, quod ad similitudinem Filii factum est, ne-
cesse est etiam ad similitudinem Patris factum sit. Deinde
sihominem Pater non ad suam sed ad Filii fecit imagi- ,

nem cur non ait « Faciamus hominem ad imaginem et

,
:

» similitudinem tuam ,
» sed ait, « Nostram ;
» nisi
quia
Trinitatis imago fiebat in homine , ut hoc modo esset

homoimago uniusveri Dei, quia ipsaTrinitasunusverus

Deus est? Locutiones autem sunt innumerabiles tales in

Scripturis, sed
has protulisse suffecerit. Est in Psalmis
ita dictum : « Domini est salus ,
et
super populum tuum
wbenedictio tua^ : »
quasi alteridictum sit non ei de ,

dixerat : « Domini cst salus. » Et iterum « A te,

quo :

»
inquit, eruar tentatione
a ,
et in Deo meo sperans trans-
» grediar murum^ : » quasi alteri dixerit : « A te eruara
» tentatione. » Et iterum : « sub te cadent in corde
Populi
» inimicorum regis^ » ac si diceret, in corde inimico-
:

rum tuorum. Ei quippe rcgi dixerat, id est, Domino

nostro Jesu Christo « Popuh sub te cadent : » quem re-
,

gem intelhgi voluit, cum diceret : « In corde inimico-

» rum regis.
» Rarius islain Novi Testamenti htteris in-
veniuntur. Sed tamen ad Romanos Apostohis ,
« De Filio
» suo , inquit , qui factus est ci ex semine David secun-
» dum car-nem, qui praedestinatus cst Fihus Dei in virtute
» secundum Spiritum sanctincationis ex rcsurrectione
» mortuorum Jesu Christi Domini nostri^' »
tanquam dc :

aho supra diceret Quid est enim Filius Dci praedestina-

:

tus ex resurrectione mortuorum Jesu Christi nisi ejusdem ,

Jesu Christi qui praedestinatus est Fihus Dei in virtute?

1 Psal.
ni, 9.
2 id, —
xvir, 3o.
3
ij, xmv, 6. * Rom. i
3.
— —
 Tf-r -r"T.
DE TTilNITATE, IIB. XII. 479
Eigo quomodo liic cura audivimus : « Filius Dei in vir-
» tute Jesu aut Filius Dei secundum Spiritum
Christi,
» sanctificationis Jcsu Christi aut FiHus Dei ex resurrec-
,

» tione mortuorum Jesu

; dici
potuisset usi- Christi » cum
tate, in virtute sua, aut secundum Spiritum sanctifica-
tionis suae, aut ex resurrectione mortuorum
ejus, vel
mortuorum suorum non cogimur intelhgere aliam per- :

sonam sed unam eamdemcjue scihcet Fihi Dei Domini

, ,

nostri JesU Chrisli. Ita cum audimus : « Fecit Deus lio-

» minem ad imaginem Dei^ » quamvis posset usitatius :

dici, ad imaginem suam non tamen cogimur aham per- :

sonam intelhgere in Trinitate sed ipsam unam eamdem- ,

que Trinitatem , qui est unus Deus ,

et ad cujus imagi-
nem factus est homo.
YIII. Quee cum ita sint, si eamdem Trinitatis imagi-
nem non , in uno ,
scd in trihus hominibus acceperimus,

patre et matrc ct fiiio ,

non crat ergo ad imaginem Dei
factushomo antequam uxor ei fieret et antequam fdiuni ,

propagarent quia nondum erat trinitas. An dicit ali-

;

quis Jam trinitas erat quia ctsi nondum forma propria,

:
,

jam tamen origioah natura et muher erat in latere viri ,

patris? Cur ergo cum Scriptura
et fihus in lumBis dixis-
set : « Fecit Deus homincm ad imagincm Dei ; » con-

texuit dicens : « Fecit Deus eum ,

masculum et foeminam
»fccit eos, et hencdixit eos? » Vel si ita distinguendum
est : Deus hominem » ut deinde infcratur,
« Et fecit ;

« Ad
imaginem Dei fecit ihum » ct tertia siibjunctio sit, ;

« Masculum et foeminam fecit eos. »

Quidam enim timue-
runt dicere Fecit eum masculum ct foeminam , rie quasi
:

monstruosum ahquicl intclhgcrctur sicuti sunt quos her- ,

maphroditos vocant cum etiam sic non

mendaciter pos-
:

sit in numero id
inteUigi utrumquc singulari, propter
*
Gen. I, 27.
48o S. AUGUSTINI EPISCOPI

quod dictum est : « Duo in carne una. v Cur ergo ,

ut di-
cere coeperam hominis ad imaginem Dei facta
,
in natura
et foeminam non commemorat Scrip-
praeter masculum
tura? Ad implendam quippe imagineni Trinitatis debuil
addere et filium quamvis adhuc in lumLis patris consti-
,

tutum sicul mulier erat in latere. An forte jam facta erat

,

et mulier ;
et Scriptura brevi complexione constrinxerat,
quod postea quemadmodum sit factum , diligentius ex-
plicaret propterea filius commemorari non potuit ,
;
et

quia nondum erat natus; quasi

et hoc non
poterat ea
brevitate complecti Spiritus sanctus, suo loco postea na-
tum filium narraturus, sicut mulicrem de viri latere as-

postmodum suo loco narravit^, et tamen hic

sumptam
eam nominare non praetermisit ?
IX. Non itaque ita debemus intelhgere hominem fac-
tum ad imaginem summae Trinitatis, hoc est, ad imagi-
nem Dei ut eadem imago in tribus inteUigatur homini-
,

bus praesertim cum Apostohis virum dicat esse imaginem

:

Dei, et propterea velamentum ei

capitis demat, quod
muheri adhibendum monet, itaque loquens « Yir qui- :

» dem non debet velare caput, cum sit imago et gloria

» Dei. Muher autem gloria viri est^. » Quid ergo dice-

mus ad haec? Si pro sua persona muher adiniplet imagi-

nem Trinitatis, cur ea detracta dc latere viri adhuc ille
imago dicitur? Aut si et una persona hominis ex tribus
sicut in ipsa summa Trinitate et
potestdici imago Dei,
unaquaeque persona Deus est, cur et muher non est imago
Dei? Nam et propterea caput velare prsecipitur, quod
quia imago Dei
ille est
prohibetur'^.
X. Sed videndum est quomodo non sit contrarium
quod dicit Apostolus non mulierem sed virum esse , ,

imaginem Dei, huic quod scriptum est in Genesi « Fe- :

>
Gen, II, 22. — 2 I Cor. xr, 7, — 3 ibid, 5.
 DE TRINITATE, LIB. XII. 48l
» citDeus liominem ad imaginem Dei fecit eum, mas-
,

» culum et foeminam fecit eos et benedixit eos^. » Ad ,

imaginem Dei quippe naturam ipsam humanam factam

dicit
quae sexu utroque completur , nec ab intelligenda
,

imagine Dei separat foeminam. Dicto enim quod fecit

Deus hominem ad imaginem Dei « Fecit eum inquit, , ,

» masculum et fceminam » vel certe aUa distinctione

,

« Masculum et foeminam fecit eos. » Quomodo

ergo per
Apostolum audivimus virum esse imaginem Dci, unde
caput velare prohibetur mulierem autem non et ideo, ,

ipsa hoc facerejubetur^? nisi, crcdo, illud quod jam dixi,

cum de natura humanae mentis agerem muherem cum ,

viro suo esse imaginem Dei, ut una imago sit tota illa
substantia cum autem ad adjutorium distribuitur, quod
:

ad eam ipsam soLim attinet, non est imagoDci ; quod au-

tem ad virum soluni attinet imago Dei est tam plena , ,

atque integra quam ,

in unum
conjuncta muliere. Sicul
de natura humanae mentis diximus, quia et si tota con-
templetur veritatem , imago Dei est ; et cum ex ea distri-
buitur ahquid
et quadam ,
intentione derivatur ad actio-
nem rerum temporahum nihilominus ex qua parte ,

conspectam consuht veritatem , imago Dei est ; ex qua

vero intenditur in agenda inferiora non est imago Dei. ,

Et quoniam quantumcumque se extendcrit in id

quod
aeternum est, tanto magis inde formatur ad imaginem
Dei , et propterea non cst cohibenda ut se inde contineat ,

ac temperet ; idco vir non debet velare caput. Quia vero

ihi rationah actioni quae in rebus corporahbus tempora-

hbusque versatur periculosa est nimia in inferiora pro'-

,

gressio ; debct habere potestatem super caput , quod in-

dicat velamentum quo signihcatur esse cohibenda. Grata
est enim sanctis Angehs sacrata et
pia significatio. Nam
1
Gen. I, 27. — 2 I Cor.
xi^ 7.

GXXXVII. 3l
^%^ S. AUGUSTINI EPISCOPI

Peus non ad tempus videt , nec aliquid novi fit in ejus

visione atque scientia , cum aliquid temporaliter ac tran-
sitorie geritur , sicut inde afficiuntur sensus vel carnales
animaliiim et liominum, vel etiam coelestes Angelorum.
XI. In isto quippe manifesto sexu masculi et foeminae
apostolus Paulus occultioris cujusdam
rei figurasse mys-

terium vel hinc

, intelligi potest , quod cum alio loco dicat,
veram viduam esse dcsolatam sine filiis ,
et nepotibus ,
et

tamen eam sperare debere in Dominum ,

et
persistere in
^
orationibusnocteetdie hic indicat muHerem seductam
:

in praevaricatione factam salvam fieii per fdiorum ge-

,

nerationem. Et addidit, « Si permanserint in fxde et di-

» lectione et sanctificatione cum sobrietate ^. » Quasi vero

si vel fdios non habuit, vel ii
possit obesse bonse viduse,
quos habuerit ,
in bonis operibus permanere nohierint.
Sed quia ea quac dicuntur opera bona , tanquam fdii
sunt vilae nostrse ,
secundum quam quaeritur cujus vitae
sit
quisque, id est, quomodo agat haec temporaha, quam
vitam Graeci non '(ojyiv , sed fitov vocant ; et haec
opera
bona maxime in officiis misericordiae
frequentari solent ;
opera vero misericordiae nibil prosunt, sive Paganis, sive
Judaeis qui Christo non credunt , sive quibusque haereti-
cis vel schismaticis ,
ubi fides et dilectio et sobria sancti-

ficatio noninvenitur : manifestum est

quid Apostolus sig-
nificare volueritideo figurate acmystice, quia de velando
;

mulieris capite loquebatur ^, quod nisi ad ahquod secre-

tum sacramenti referatur, inane remanebit.
XII. Sicut enim non solum veracissima ratio ,
sed etiam

ipsius Apostoli declarat auctoritas , nonsecundum formam

corporis homo factus est adimaginem Dei, sed secundum
rationalem mentem. Cogitatio
quippe turpiter vana est ,

quae opinatur Deum niembrorumcorporahumhneamentis

«
I Tim. V, 5.
~ 2 id,
ii^ i5,
__ 3 j cor. xi, 7.
 DE TRINITATE, UB. XII. 4^8
circuinscribi atque fmiri. Porro autem nqnne j^em feeatiis

Apostolusdicil: Rcnovamini spiritu mentis vestrae et

«
,

»
induitenovutnlioniinemeumqui secundum Deum crea-
» tusest^? )i Et alibi apcrtius: « Exuentes vos, inquit,
» veterem hominem ,
cum
induite novum
actibus ejus
qui
» renovatur in agnitionem Dei secundum imaginem ejus
^
qui creavit eum spiritu mentis noslrae re-
» ». Si ergo

novamur, et ipse est novus bomo qui renovatur in agni-r

tionem Dei sccundum imaginem ejus qui creavit eum,
nulli dubium est, non secundum corpus , neque secun-
dum quamlibet animi partem, scd secundum rationalem
mentem ubi , potest esse agnitio Dei bominem factum ad ,

imaginem ejus qui creavit eum. Sccundum banc autem

rcnovationem etfiLimur etiam filii Dei per baptismum
Cbristi et induentes novum bominem , Gbristum Utjque
,

induimus per fidem. Quis est ergo qui ab boc consortio

foeminas alienet cum sint nobiscum gratiae cobaeredes et
, ;

abo loco idem Apostolus dicat , « Omnes enim fdii Dei

» estis
per fidem in Cbristo Jesu. Quicumque enim in
» Cbristo
baptizati estis, Cbristum induistis. Non est
» Judaeus neque Graecus non
neque bber,
,
est servus
» non est masculus neque foemina omnes enim vos unum :

» eslis in Cbristo Jesu ^. »

Numquidnam igitur fideles foe-
minae sexum corporis amiserunt ? Sed quia ibi renovantur
ad imaginem Dei , ubi sexus nullus est, ibifactus est bomo
ad imaginem Dei, ubi sexus nullus boc est, inspiritn est,
mentis suae. Cur ergo
vir propterea non debet caput ve-
larc quia,
imago est et gloria Dei^; muber autem debet,
quia gloria viri est
quasi muUer non renovetur spiritu
,

mentis suae, qui renovatur in agnitionem Dei secundum

imaginem ejus qui creavit illum? Sed quia sexu corpoiir>
distat a viro , rite in ejus corporab velamento
potuit fig^i--
^
Ephes. IV, 23.
— 2 Coloss.
111,9.
— ^jGalat, m, 26. — ^ i
Cor. jit, y.
3i.
484 «• AUGUSTINI EPISCOPl
rari pars illa rationis, quae ad temporalia gubernanda
deflectitur, ut non maneat imago Dei , nisi ex qua parte
mens liominis oeternis rationibus conspiciendis vel consu-
lendis adheerescit , quam non solum masculos ,
sed etiam
foeminas habere manifestum est.

XIII. Ergo in eorum mentibus communis natura cog-

noscitur, in eorum vero corporibus ipsius unius mentis
distributio figuratur. Ascendentibus itaque introrsus qui-
busdam gradibus considerationis per animaepartes ,
unde
incipit ahquid occurrere, quod non sit nobis communc
cum bestiis inde incipit ratio
, , ubi homo intcrior jam
possit agnosci. Qui ctiam ipse si
per illam ralionem cui
administratio delegata est , immode-
temporahum rerum
rato progressu nimis in exteriora prolabitur, consentiente
sibi capite suo , id est , non eam cobibente atque refre-
nante illa
quoe in specula consilii prsesidet quasi virili
inveteratur inter inimicos suos ^ virtutis invidos
portione ,

daemones cum suo principe diabolo oetcrnorumque illa :

visioab ipso etiam capite cum conjuge vetitum mandu-

cante subtrahitur ^, ut lumen oculorum ejus nori sit cum
^
illo : ac sic ab illa illustratione veritatis ambo nudati ,

atque apertisocuhs conscientiae ad videndum quam inbo-

nesti atque indecori remanserint , tanquam foha dulcium
fructuum ,
sed sine ipsis fructibus ,
ita sine fructu boni

operis
bona verba contexunt ut male , viventes quasi bene

loquendo contegant turpitudinem suam.

XIV". Potestatem quippe suam diligens anima com- ,
a
muni universo ad privatam partem prolabitur et apos- :

latica illa superbia, quod initium peccatidicitur^, cum

in universitate creaturae Deum rectorem secuta, legibus
ejus optimc gubernari potuisset , plus aliquid universo
id sua lege gubernare molita ,
appetens , atque quia nihil
»
Psal. vr, 8.-2 Cen. iri, 6. — 3
Psal. xxxvii, ii. — ^ Eccli. x, i5.
 DE TRINITATE, LIR. XII. 485
est ampliiis universitate ,
in curam paitilem truditur, et
sic aliquid amplius concupiscendo minuitur ; unde et
avaritia dicitur radiv omnium malorum ^ totumque : illud
uLi aliquid proprium contra leges , quibus universitas
administratur, agere nititur, per corpus proprium gerit ,
: ita formis et motibus cor-
quod partiliter possidet atque
poraliLus delectata , quia intus ea secum non habet, cum
eorum imaginibus , quas memoriae fixit, involvitur, et
phantastica fornicatione turpiter inquinatur, omnia offi-
cia sua ad eos fines referens , quibus curiose corporalia
ac temporalia per corporis sensus quaerit , aut tumido fastu
aliisanimis corporeis sensibus deditis esse affectat excel-
sior, aut coenoso gurgite carnalis voluptatis immergitur.
XV. Cum ergobonavoluntatead interiora etsuperiora

percipienda, quae non privatim ,

sed communiter ab om-
nibus qui talia diligunt, sine ulla angustia vel invidia
caslo possidentur amplexu , vel sibi vel aliis consulit ; etsi
fallatur in aliquo per ignorantiam temporalium , quia et
hoc temporaliter gerit etmodum agendi non teneat quem ,

debebat humana tentatio est. Et magnum est hanc vitam

,

sic degere
quam velut viam redeuntes carpimus , ut ten-
,

tatio nos non apprehendat nisi humana^. Hoc enim pec~

catum extra corpus est, nec lornicationi deputatur, ct

propterea facillime ignoscitur

^. vero propter adi- Cum
piscenda ea quse per corpus sentiuntur, propter expeiiendi
^
vel exceliendi vel conlrectandi cupiditatem , ut in his finem
boni sui ponat , ahquid agit
quidquid agit turpiter agit; , ,

incorpusproprium peccans et corporearum

et fornicatur ,

rerum faUacia simdacra introrsus rapiens et vana niedi-

tatione componens, ut ei nec divinum aliquid , nisi tale,

videatur, privatim avara foetatur erroribus ,

et
privatim
»
I Tiin. vf ,
10. — '^
'. Cor. x, i3, — 3
ij. vi, r8. — * Vide Retract.
lib.v^n. 3.
486 S. AUGUSTINI EPISCOPI

procliga inanitur viribus. Nec ad tam turpem et misera-

bilem fornicatior.em simul ab exordio prosiliret sed sicut :

scriptum Qui modica spernit, paulatim dccidet^. »

est ,
«

XVI. Quomodo enim coluber non apertis passibus ,

sed squanlarum minutissimis nisibus sic lubricus

repit ;

deficiendi motus negligentes minutatim

occupat, etinci-
piens a perverso appetitu similitudinis Dei, pervenit ad
siitiilitudinempecorum. Itideestquodnudatistolaprima^,
pelliceas tunicas mortalitate meruerunt. Honor enim ho-
minis verus est imago et similitudo Dei ,
quasnoncustodi-
tur nisi ad
ipsum a quo imprimitur. Tanto magis itaque
inhseretur Deo , quanto minus diligitur proprium.
(-upi-
ditate vero
experiendae potestatis suae ,
quodam nutu suo
ad se
ipsum tanquam ad medium proruit. Ita cum vult
e^se sicut ille sub nullo, et ab ipsa sui medietate poenali-
ter ad ima propellitur, id est , ad ea quibus pecora laetan-
tur :
atque ita cum sithonor ejus similitudo Dei, dcdecus
autem ejus simihtudo pecoris ,
« Homo in honore positus
» non est
intellcxit, comparatus jumentis insipientibus,
» et similis factus est eis*. » Qua
igitur tam longe transi-
ret a summis ad infima ,
nisi
per medium sui? Cum enim
neglecta charitate sapientiae , quae semper eodem modo
manet, concupiscitur scientia ex mutabilium tempora-
liumque experimento, inflat, non cedificat
'^
ita :
prargra-
vatus animus quasi pondere suo a beatitudine expelhtur,

etperillud suae medietatisexperimentum poenasuadiscit,

quid intersit inter bonum dcsertum malumque commis-
sum nec rcdire potest effusis ac perditis viribus, nisi
,

gratia Conditoris sui ad poenitentiam vocantis et peccata

donnntis. Quis enim infelicem animam liberabit a cor-

pore mortis hujus, nisi gratia Dei per Jesum Christum

<
ficcli. ±i\, I. — . 2 Gen. ni, ii. — • P^al. XLv/rr, i3. — * i Cor.
VIII ,
I.
 DE tftlNlTATE, LIB. Xlf. 4^7
Dominum nostrum ^? De qua gratia suo loco quahtum ipse ,

praestiterit, disseremus.
XYII. Nunc de illa
parte rationis ad quem pertinet
scientia, id est, cognitio reruni temporalium atque mu-
tabilium navandis vitae hujus actionibus necessaria, sus-

ceptam considerationem quantum Dominus adjuvatj ,

peragamus. Sicutenimin illo manifesto conjugio duorurri

honiinum qui primi fl\cti sunt, non manducavit serpcns
de arborevetita, sed tantummodomanducandum persua-
sit mulier autem non manducavit sola, sed viro suo de-
:

dit, et simul manducaverunt ;

quarrivis
cUm serpentc sola
locuta, ct ab eo sola seducta srt^: ita et in hoc quod
etiam in homine uno geritur et digUoscitur, occulto quo-
dam secretoque conjiigio carnalis, vel, utita dicam, qui
in corporis sensus inlenditur, sensualis animoe motus,
qui nobis pecoribusque communis est, seclusus esta ra-
tione sapientiae. Sensu
quippe corporis corporalia sen-
tiuntur: OBtcrnavcro ct incommutabilia spiritalia ratione

sapientise intelliguntur. Rationi autem scientiae appetitus

vicinus est quandoquidem de ipsis corporahbus quae
:

sensu corporis sentiuntur, ratiocinatur ea

quse scientia
dicitur actionis ; si bene, ut eam notitiam referat ad finem
sUmmi boni ; si autem male, ut eis fruatur tanquambo-
nis talibusin quibus falsa Leatitudine
cbnquiescat. Cum
ergo huic intentioni mentis, quae in rebus temporalibus
et corporalibus propter actionis officium ratiocinandi
vivacitate versatur, carnalis ille sensus vel animalis ingerit

quamquam illecebram fruendi se, id est, tanquam bono

quodam privato et proprio, non tanquam publico atque
communi quod esf incommutabile bohum, tunc vclut
serpens alloquiturfoeminarii. Htiic autetri illecebrse con-
sentire, de ligno prohibito tnanducare est. Sed iste con-
* Rom. VII, a4. — 2
Gen. i(ij ^.
^88 S. AUGUSTliNl EPISCOPI

sensus si sola cogilationis clelectationecontentusest,

supe-
rioris vero aucloritate consilii ita memLra retioentur, ut
^
non exhibeantur iniquitatis
arma peccato : sic liaLen-
dum existimo velut cibum vetitum mulier sola comede-
Si autem in consensione male utendi rebus quse per
rit ^.

sensum corporis sentiuntur ita decernitur qaodcumque

,

peccatum, ut si
potcstas sit, etiam corpore compleatur :

intelligenda est illa mulier dedisse viro suo secum simul

edendum illicitum cibum. Neque enim potest peccatum
non solum cogitandum suaviter, verumetiam eilicaciter
perpetrandum mente decerni, niji et illa mentis intentio,
penes quam summapotestas
estmembrain opusmovendi,
vel ab opere cohibendi, malag actioniccdat et serviat.
XYllI. Nec sane cum sola cogitatione mens oblectatur

inicitis,non quidemdecernensessefacienda, tenens tamen

et volvcns hbenter quaestatim ut attigerunt animum res-

pui debuerunt negandum est esse peccatum, sed longe

,

minus quam si etopere statuatur implendum. Et idco de

tahbus quoque cogitationibus venia petenda est, pectus-
que percutiendum, atque dicendum «Dimitte nobis de^ : iti

v-t)ila nostra »
faciendumque quod sequitur , atque in
:

oratione jungendum ; « Sicut et nos dimittimus debitori-

)jbus nostris ^. » Neque enim sicut in ilhs duobus primis
hominibus personam suam quisque portabat, et ideo si
sola muher cibum cdisset ilhcitum sola utique mortis
,

supphcio plecteretur ita dici

potest in homine uno, si
;

delectationibus ihicilis a quibus se continuo deberet aver-

tere cogitatio, libenter sola pascatur , nec facienda de-
cernantur mala, sed tantum suaviter in recordatione te-
neantur; quasi muherem sine viro posse damnari : absit
hoc credere. Haec quippe una persona est, unus homo
est, totusque damnabitur , nisi haec quae sine voluntate
*
Rom. VI, i3, ^ —
Gen, m, 6. 3 MaUli, —
vi, 12,
 DK TRliMTAJE, LIB. XII.
4^9
opcrandi, sed tamen cum voluntate animum talibus ob-
lectandi, solius cogitationis senduntur esse peccata, per
Mediatoris gratiam remittantur.
XIX, Hsec itaque
disputatio qua in mente uniuscujus-
que hominis quaesivimus quoddam rationale conjugium
contemplationis et actionis officiis
per quaedam singula
,

distributis, tamenin utroque mentis unitate servata, salva

veritatis historia, quam de duobus
illius
primis homini-
bus viro sciHcet ejusque muliere ^, de quibus propagatum
estgenus humanum, divioa tradit auctoritas, ad hoc tan-
tummodo audienda est, ut intelhgatur Apostolus imagi-
nem Dei viro tantum tribuendo^, non etiam foeminae,

quamvis in diverso sexu duorum hominum , ahquid ta-

men significare voluisse quod in uno homine quaereretur.
XX. Nec me fugit, quosdam quifuerunt ante nosegre-
gii dcfensores cathohcae fideiet divini eloquii tractatores,
cum homine uno, cujus universam animam bonam
in

quemdam paradisum esse senserunt, duo ista requirerent,

virum mentem, muherem vero dixisse corporis sensum.
Et secundum hanc distributionem qua vir ponitur mens,
sensus vero corporis mulier, videntur apte omnia conve-
nire, si considerata tractcnlur nisi
quod in omnibus :

bestiis et vohitihbus scriptum est non esse inventum viro

adjutorium simile ilH, et tunc est ei muher facta de la-

tere ^. Propter quod ego non putavi pro muhere sensum

corporis esse ponendum, quem videmus nobis et bestns

esse communcm; sed aliquid volui quod besliae non ha-
bcrcnt sensumque corporis magis pro serpente intehi-
:

gendum existimavi, qui lcgitur sapicntior omnibus peco-

ribus tcrrrye ^. In eis
quippc naturalibus bonis, quoe nobis
et irrationabihbus animantibus videmus esse communia,
vivacitatequadam sensus excellit : non iUe de quo scrip-
*
Gen. III, 24. — '^
f Gor. xi, 7, —. ^Gen, 11, 20. — * Id.
m, i.
49^ 9. ADGUSTINI EPISCOPl
tum est in
Epistola quae est ad Hebrasos, ubi legitur:
« Perfectoritiii esse solidum cibum, qui per habitum exer-
» citatos habent sensus ad separandum bonum a malo ^ ; »
illi
quippe sensus naturae rationalis sunt ad inlelligentiam
perlinentes; sed iste setisus quinque-pertitus in corpore,
per quem non solum a nobis, verumetiam a bestiis corpo-
^ralis
species motusque sentitur.
XX [. Sed sive isto sive illo, sive aliquo alio modo ac-

cipiendum sit, quod Apostolus virum dixit imaginem et

gloriam Dei : mulierem autem gloriam viri ^ :

apparet
tamen cum secundum Deum vivimus ,
mentem nostram
in invisibilia ejus intentam, ex ejus seternitate, veritate,

cbaritate, proficienter debere formari : quiddam vero ra-

tionalis intentionis nostra?, hoc cst, ejusdem mentis, in
usum mutabilitim corporaliumqUe rerum, sine quo haec
vita non agitur, dirigendum; non ut conformemur huic
saeculo ^, finem constituendo in bonis talibus, et in ea

detorquendo beatitudinis appetitum; Sed ut quidquid in

usu temporalium ralionabiliter facimus, aeternorum adi-

piscendorum contemplatione facimus, per ista transeun-

tes, illis inhaerentes. Habetenim et scientia modum suum
bonum, si
quod iti ea inflat tel inflare assolet, oeternorutn
ut scimus aedifi-
charitate vincatur,
quae non inflat, sed
cat. Sine scientia
quippe nec virtutes ipsae, quibus recte
vivitUr^possunt habeti , |)er qtias
hsec vita misera sic gu-
bernetur, ut ad illam qUife vere beata est ,
perveniatuf
aeternam..
XXII. Distat tamen ab seternorum contemplatione ac-
tio
qua bene utimur temporalibus rebus, et illa sapien-
lise, hoec scientiae deputatur. Quamvis enim et illa quse

sapicntia est, possit scientia nuncupari, sicut et Aposto-

« Nunc scio ex
loquitur, ubi dicit : parte j tUnc aUtem
lus
*
Hebr. V, 14. — 2 i
Cor. it, j.
— 3 Rom. xit, 2.
 DE TRINITATE, LIB. XII. 49^
*
»
cognoscam sicut et cognitus sum ;
»
quam scieintiain

profocto contemplationis i)ei vult intelligi , quod sanc-

torum erit pracmium summum tamen ubi : tlicit : « Alii

»
quiclem datur per Spiritum sermo sapientiee, alii sermo
» scientiaesecundum eumdem Spiritum ^ n hgec utique •

duosine dubitatione distinguit, licet non ibi explicet quid

intersit, etunde possit utrumquedignosci. Yerttm Scrip-
turarum sanctarum multiplicem copiamscrutatus, invenio
scriptum esse in libro Job, eodem sancto viro loqucnte :

« Ecce abstinere autem a malis est

piotas est sapientia ,

» scientia^. » In bac differentia

intelligendum est ad con-
templalionem sapientiam ,
ad actionem scientiam perti-
qui[)pe boc loco posuit
nere. Pietatem Dei cultum, quae
Graece dicitur Gsocrsfs^sia. Nam hoc verbum Labet ista sen-

tentia in codicibus Graecis. est in setet-nis excel-

Etquid
lentiusquam Deus, cujus solius immulabilis estnatura?
Et quis cultus ejus, nisi amor cjus, quonunc dcsidcramus
eum viderc, crcdimusque et speramus tios esse visuros;
et
quantum proficimus, vidcmus nunc pcr speculum in
a^higmate, tunc autcm in manifcstatione. Hocestenim
ad f^iciem^. » Iloc
apostolus Paulus
ait « T^acie
quod :

etiam quod Joannes : « Dilectissimi, nunc fdii Dei sumus^

» et nondum
apparuit quid crimus ; scimus quia
cum ap-
»
parucrit, similcsei erimus, quoniam vidcbimus eum si-
» cuti cst ^. » Dehujusmodi sermo ipse mihi
his atqUe
videtur esse scrmo
sapientiae.
Abstinere autcm a mah*s,
quam Job scientiam dixjt csse rerum procul dubio tempo-
rahum est. Quoniam recundum tempus in mahs sumus,
a quibus abstinere debcmus, ut ad ilki bona aeterna ve-
niamus. Quamobrem quidquid prudcntcr, fortiter, tem—
perantcr et juste agimus, ad eam pertinet scientiam sive

iCpr. xin, 12.— 2id.

*
8.-3 job. j^xvin, aS,— '^
i Cor. xixii ia.
— * i
i6an. III, a.
XII,
4g2 S. AUGUSTINI EPISCOPI

disciplinam , qua in evitandis malis bonisque appetendis

actio nostra versatur ; et quidquid propter exempla vel

cavenda, velimitanda, et propter quarumque rerum qu9e

nostris accommodata sunt usibus necessaria documenta,
historica cognitione colligimus.
XXllI. De his ergo sermo cum sit, eum scientiae sermo-
nem puto discernendum sermone sapientiae, jad quam
a

pertinent ea quae nec fuerunt, nec futura sunt, sed sunt,

et propter eam ^ternitatem, in qua sunt, et fuisseet esse
et futura esse dicuntur, sine ulla mutabilitate temporum.
Non enim sic fuerunt ut esse desinerent, aut sic futura sunt
quasi nuncnon sint sedidipsumesse semper habuerunt,
:

semperhabiturasunt. Manentautem, nontanquaminspa-

locorum fixa veluti corpora sed in natura incorpo-
tiis :

rah iiitelhgibiha praesto sunt mentis aspectibus , sicut

sic

ista in locis visibiha vel contrectabiha corporis sensibus.

Non autem solum rerum scnsibihum in locis positarum

sine spatiis locahbus manent intehigibiles incorporales-
que rationes, verumetiam motionum in temporibus tran-
seuiitium sine temporah transitu stantetiam ipsae utique

intelhgibiles, non sensibiles. Ad quas mcntis acie perve-

nire paucorum est ; etcum pervenitur, quantum fieri po-

test, non in eis manetipse pcrventor, scd veluti acie ipsa

reverberata rcpehitur, et fit rei non transitoriae transitoria

cogitatio.Quoetamen cogitatio transiens per disciphnas,

quibus eruditur, animus memoriae commendatur, ut sit
quo redire possit, quae cogiletur indc transire quamvis :

si ad memoriam cogilatio non rediret, atque quod com-

mendaverat ibi inveniret, velut rudis ad lioc sicut ducta
fucrat duceretur, idque inveniret ubi primum invenerat,
in illa scihcet
incorporea veritate, unde rursus quasi des-
criptum in memoria figeretur. enim sicut manet,
Neque
verbi gratia,quadrati corporis incorporahs et incommu-
 DE TRINITATE, UB. XII.
49^
tabilis ratio, sic in ea manet hominis
cogitatio, tamen si

ad eam sinephantasia spatii localispotuit peivenire. Aut

si alicujus artificiosi et musici soni
per moras temporis
transeuntis numerositas comprehendatur, sine tempore
stans in quodam secreto altoque silentio, tandiu saltem

cogitari potest quandiu potest ille cantus audiri : tamen

quod inde rapuerilctsi transiens mentis aspcctus, et
quasi
glutiens in vcntrem ita in memoria reposuerit , poterit re-
cordando qucdam modoruminare, et
indisciplinam quod
sic didicerittrajiccre. Qaod si fuerit omnimoda oblivione
deletum, rursus doctrina duce ad id venictur quod pe-
nitus exciderat, etsic invenitur ut erat.
XXIV. Untle Plato ille
philosoplias nobilis persuadere
conatus est vixisse bic animas bominum, et antequam ista

corpora gererent et binc esse quod ea quae discuntur

:
,

reminiscuntur potius cognita quam cognoscuntur nova. ,

E.etubt enim , puerum quemdam nescio quae de gcome-

trica interrogatum sic esset illius
, rcspondisse , tanquam
peritissimus discipbnas.
Gradatim quippe atque artificiose
interrogatus videbat quod videndum erat , dicebatque
,

quod viderat. Sed si recordalio baec esset rerum antea

cognitarum non utique omnes vei pene omnes, cum illo

,

modo interrogarentur boc possent. Non enim omnes in

,

vita geometrae fuerunt, cum tam rari sintin ge-

priore
nere humano ut vix possit abquis inveniri : sed potius
,

credendum est mcntis intcllectuabs ita conditam esse na-

turam ut rebus intelbgibibbus naturab ordine

, ,
dispo-
nente Conditore , subjuncta sic ista videat in quadam
luce suigeneris incorporea , qucmadmodum ocubis car-
tiis videt quae in bac corporealucecircumadjacent, cujus

lucis capax eique congruens est creatus. Nonenim et ipse

ideo sine magistro alba et nigra discernit, quia ista jam
noverat antequam in hac carne crearetur. Denique cur
 S. AUGIJSTINI K?ISCOPI
4^4
de solis rebus intelligibilibus id fieri
pptest, ut bene \t^t

terrogalus quisque rcspondeat quod

ad quamque pertinet
ctiamsi cjusignarusest? Cur hoc faccre de
disciplinam,
rebus scnsibilibus nuUus potcst , nisi quas isto vidit in
aut eis quae noverant indicantibus
corpore constitutus,
crcdidit , scu litteris cujusque scu vcrbis. Non enim acr
,

quicsccndum est eis

qui Samium Pytbagoram
fcrunt re-
cordatum fuisset nonnulla quae fucnit cxpertus , cum
alia

Jiic alio jam fuissct in corpore ct alios nonnullos nar-

:

rant alii, cjusmodi aliquid in suis mcntibus passos :

quas
falsas fuisse mcmorias qualcs plcrumque expcrimur in
,

somnis , quando nobis videmur rcminisci quasi egcrimus

aut viderimus quod ncccgimus omnino ncc vidimus;
, et

eo modo affcctascsse illorum mentcs eliam vigilantium,

inslinctu spirituum malignorum atque fallacium , quibus
curae est de revolutionibus animarum falsam opinionem
ad decipicndos bomincs firmare vcl sercre ex boc con- ,

si verc illa rccordarentur

jici potcst, quia quae bic in
aliis antea positi corporibus vidcrant, mullis ac pene
omnibus id contingerct : quandoquidcm ut de vivis mor-

tuos, ita de mortuis vivos tanquam de vigilantibus dor-

,

mientes , et de dormientibus vigilantcs , sine cessatione

fieri
suspicantur.
XXV.Si ergo baec est sapientias et scientiae recta dis-

tinctio, ut ad sapientiam pertineat aeternarum rerum

cognitio intellectualis , ad scientiam vcro lemporalium
rerum cognitio rationabs; quid cui pra^ponendum sive
postponendum sit, non est difficile judicare. Si autem
alia est adhibenda discretio qua dignoscantur haec duo,
,

quae procul dubio distare Apostolus docct dicens « Alii :

» datur
quidem pcr Spiritum scrmo sapicntiae, ahi bcrmo
» scieutiae secundum eumdem Spiritum^ : » tamen etiam
» X Cor. xn, 8.
 DE TajJ>JIT4TB, LIB. XII. ^Q^
istorum duorum quae nos posuimus evidentissima diffe-
rentia est, quod alia sit iniellectualis cognitio aelernarum
rerum, temporalium et huic illam prae-
alia rationalis ,

ponendam ambigit nemo. llelinquentibus itaque nq-

esse
bis ea quae sunt exterioris hominis , et ab eis quae com-
munia cum pecoribus babemus introrsum ascendcre
cupientibus, antequam ad cognitionem repum intelligibj-
lium atque summarum quae scmpiterriae sunt veniremus,
temporalium rerum cognitio rationalis occurrit. Eliam
in hacigitur iiiveniamus, si trinita-
possumus ahquam ,

lem, sicut inveniebamus in scnsibus corporis et in iis ,

quae per eos in animam vel spiritum nostrum imaginab-

ter intraverunt ; ut pro corporahbus rcbus quas corporeo
foris
positas attingimus scnsu ,
intus corporum simihtu-
diues haberemus impressas memorioe, ex quibus cogitatio
formarctur ,
tertia voluntate
utrumque jungente : eicut
formabatur foris acies oculorum , quam voluntas ut visio
fieret adhibebat utrumque jungebat, etiam
rei visibili, et

illic
ipsa admovens
se tertiam. Scd non est hoc coarctan-
dum in hunc librum ut inco qui sequitur si Deus ad-
, ,

juverit, convenienter possit inquiri, et quod inventum

fuerit explicari.
498 8. ADGUSTINI EPISCOPI

LIBER XIII.

Proseqaitur de scientia , tn qua vtdelicet, ctiam ut a sa-

pientia distinguitur , trinitatem quamdam inquircre

libro superiore coepit, qua occasione
fidem cliris^liic

tianam commcndans explicat quomodo credentium

,

sit fides una et communis. Tum beatitudinem omnes

veile, nec tamen omnium esse fidcm qua ad beatitu-

dinem pervenitur. lianc autem fidem in Ckrislo esse
definitam qui in carne resurrexit a mortuis, nec nisi
per illum liberari quemquam a diaboli dominalu per
remissionem peccatorum : et fuse ostendit diabolum
non potentia sed justitia vinci a Cliristo debuisse,
,

Tandem liujus verba fidei dmn memorice mandantur,

tnessequamdam in animo trifiitatem quia et in mc" ,

moria sunt verborum soni, etiam quando liomo inde

non co^itat; et inde formatur acies rccordationis ejus,
quando de kis cogitat; et demum voluntas recordantis
atque cogitantis utrumque conju7igit.

I.In Libro superiore Imjus Operis duodecimo satis

egimus discernere rationalis mentis officium in tempora-
libus rebus >
ubi non sola cognitio verum et actio nostra
,

versatur,* ab excellentiore ojusdem mentis officio, quod

contemplandis aeternis rebus impenditur ac sola cogni-
,

tione fmitur. Commodius autem fieri

puto, ut de Scrip-
luris sanctis interseram, facilius
aliquid quo possit
utrumque dignosci.
II. Evangelium suum Joannes Evangelista sic exorsus
 DE TRINITATE, LIB. XIII.
^97
est : « In principio erat Verbum et VerLum crat apud ,

» Deum ,
et Deus erat Verbum boc erat in principio
:

»
apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt ,
et sine
ipso
» factum est nibil quod factum : est in
ipso vita erat , et
» vita erat lux bominum ,
et lux in teuebris lucet , et te-
» nebrae eam non comprebenderunt. Fuit bomo missus a
» Deo ,
cui nomcn erat Joannes bic venit in testimo- :

w nium, ut testimouium perbiberet de lumine ,

ut omiies
» crederent per illum. JNon crat ille hix, sed ut testimo-
» nium perbiberet de bimine. Erat lux vera quae illunii-
» nat omnem bominem venientem in bunc mundum. In
» mundo erat et mundus per ipsum factus est et mun-
, ,

» dus eum non cognovit. In propria venit et sui eum ,

» non receperuut. Quotquot autem receperunt eum de- ,

» dit eis
potestatem fdios Dei fieri
qui credunt in no- ,
iis

» mine ejus qui non ex sanguinibus, neque ex voluntate

:

» carnis neque ex voluntate viri , sed ex Deo nati sunt.

,

» Et Verbum caro factum est ,

et babitavit in nobis. Et
» vidimus gloriam ejus, gloriam quasi unigeniti a Patre
»
plenum gratiae et veritatis^. » Hoc totum quod ex
Evangebo posui in praecedentibus suis partibus babet
,

quod immutabile ac sempiternum est, cujus contempla-

tio nos beatos facit : in consequentibus vero permixta
cum temporabbus commemorantur seterna. Ac per boc

abqua ibi ad scientiam pertinent , abqua ad sapientiam ,

sicutin bbro duodecimo nostra praecessit distinctio. Nam,

« In
principio erat Verbum , et Verbum
erat apud Deum,
» et Deus erat Verbum boc erat in principio apud :

» Deum. Omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum ,

» est nihil quod factum est in ipso vita erat et vita

: ,

» er atbixbominum ,
et luxin tenebrislucet, et tenebnii

» eam non comprebenderunt : »

contemplativam vitam
'
Joan. r, 1-14.
GXXXVII. ^2
49^ S. AUGUSTINI EPISCOPI

requirit,
et intellectuali mente cernendum est. Qua in re
sine dubita-
quanto magis quisque profecerit, tanto fiet
tione sapientior. Sed propter id quod ait « Lux lucet
:

» in tenebris, et tenebras eam non comprehenderunt » :

fide utiqueopus erat, qua crederetur quod non videre-

tur.Tenebras quippe intelligi voluit, aversa ab hujus-
modi luce ea({ue minus idonea contueri corda morta-
lium propter quod adjungit et dicit : « Fuit homo
:

» missus a Deo , cui nomen erat Joannes; bic venit in

)j testimonium ,
ut testimonium
perhiberet de luminc, ut
)jomnes crederent per illum. » lioc jam temporaliter ges-
tumest, et ad scientiam pertinet, quae cognitione histo-
rica continetur. Uominem autem Joannem in phantasia

cogitamus quae de humanae naturae nolitia impressa est

iiostrae memorise. Et hoc eodem modo cogitant,
sivequi
ista non crcdunt sive qui credunl.
Utrisque enim no-
,

tum est quid sit homo, cujus exteriorem partem, id est,

corpus per corporis lumina didicerunt interiorem vero,
:

id est ,
animam ipsis , quia et ipsi homines sunt , et
in se

per humanam conversationem cognitam tenent : ut pos-

sintcogitare quod dicitur : « Fuit homo cui nomen erat
» Joannes quiaet nominasciunt loquendoetaudiendo.
: »

Quod autem ibi est, « Missus a Deo; » fide tenent

qui
tenent : et qui fide non
tenent, aut dubitatione ambigunt,
aut infidehlate derident. Utrique tamen , si non sunt ex
numero nimis insipientium , qui dicunt in corde suo :
cc Non eSt Deus^ ,
» haec audientes verba ,
utrumque cogi-
tant ,
et quid sit Deus , et quid sit niitti a Deo ,
et si non
sicut res se habent , at certe sicut valent.
Fidem porro ipsam quam videt quisque in corde
111.

suo esse si credit vel non esse

, si non credit ahter; , ,

novimus , non sicut corpora quae videmus ocuhs corpo-

i Psal. xm, I.
 DE TKIJMTATE, LIB. XIII.
^99
rcis, et per ipsorum imagines quas memoria tenemus,
etiam absentia cogitaraus : necsicut ea quae non vidimus,
et ex iis
quae vidimus cogitatione utcumque formamus, et
memoriae commendamus , quo recurramus cum volueri-
mus ,
ut ,
ea
vel potius qualescumque imagines eo-
illic

tiim quas iLi fiximus , similiter recordatione cernanius :

nec sicut hominem vivum , cujus animam , etiamsi non
videmus ,
ex nostra conjicimus , et ex motibus
coipora-
libus bominem vivum ,
sicut videndo didicimus , intue-'
mur etiam cogitando. Non sic videtur fides in corde in

quo est ab eo cujus est : sed eam tenet certissima scientia,

clamatque conscientia. itaquepropterea credereju- Cum

beamur , quia id quod credere jubemur, videre non pos-
sumus ipsam tamen fidem quando inest in nobis vide-
; ,

mus in nobis quia et rerum absentium praescns est fides^

:

rerum quse sunt intus est fides et rerum

quae non
et foris ,

videntur videtur fides ,

et
ipsa tamen temporaliter fit in
cordibus bominum : et si ex fidelibus, infideles fiunt,

perit ab eis. Aliquando

autem et rebus falsis accommo-
datur fides loquimur enim sic , ut dicamus Habita est
*• :

ei fides, et fides si tamen et ipsa dicenda

decepit. Qualis ,

est fides ,
non culpabiliter
de cordibus perit , quando eam
inventa veritas pellit. Optabiliter autem rerum verarum
in easdem res fides transit. Non enim dicendum est :

Perit , quando quae credebantur, videntur. Numquid

ea ,

enim adhucfides dicenda est , cum defmita sitin Epistok

dictumque sit eam esse Convictio-
ad Hebraeos fides ,
«

» nem rerum quae non videntur^? »

IV. Deinde quod sequitur « Hic venit in testimo- :

w nium ut testimonium
, perhiberet de lumine ut omnes ,

» ut diximus
» crederent per illum temporahs: actio , ,

est. enim testimonium perhibetur etiam de

Temporahter
1
Hebr. xi, i.

32.
000 S. AUGtsriNI EPiSCOPl
re sempiterna , quod est iritelligibile lumen. De quo ut
testimonium perhiberet venit Joannes qui « Non erat ,
:

y>lux 5 sed ut testimonium perhiberet de lumine. » Adjun-

git enim :
« Erat lux vera
quae illuminat homi- omnem
» nem venientem in hunc mundum. In mundo erat , et

» mundus per ipsum factus est , et mundus eum non cog-

» novit.In propria venit et sui eum non receperunt. » ,

Haec verba omnia , qui Latinam linguam sciunt , ex re-

bus intelhgunt quas noverunt. Quarum ahquae nobis in-
notuerunt per corporis sensus, sicut homo, sicut ipse
mundus cujus tam evidentem magnitudinem cernimus,
,

sicut eorumdem verborum soni; nam et auditus sensus

est
corporis ahquae autem per animi rationem
; ,
sicut id

quod dictum est « Et sui eum non receperunt

: : » intel-

ligitur enim, iion in eum crediderunt; quod quid sit,

nullo corporis sensu sed animi ratione cognovimus. Ip-
,

sorum etiam verborum non sonos sed significationes , , ,

partim per corporis sensum partim per animi ralionem ,

didicimus. Nec ea verba nunc primum audivimus sed :

quae jam audieramus; et non solum ipsa verumetiam ,

quae significarent, cognita memoria tenebamus et hic ,

agnovimus. Hoc enim nomen dissyllabum cum dicitur :

c( Mundus ,
»
quoniam sonus est ,
res
utique corporahs
per corpus innotuit ,
id est , per aurem : sed etiam quod

significat per coipus innotuit, id est, per oculos carnis.

Mundus quippe in quantum notus est videntibus notus ,

est. Athoc verbum quatuor syUabarum est, « Cre-

quod
» diderunt sono suo, quoniam corpus per aurem
,
» esl ,

carnis ihabitur quod aGtcni significat

:
,
nullo corporis
sensu, sed animi ratione cognoscitur. Nisi enim quid sit,
« Crediderunt ,
»
per animum nossemus, non intelhge-
remus quid non fecerint iUi de quibus dictum est « Et :

» sui eum non receperunt. » Sonus ergo verbi forinsecus

 DK TRINITATE, LIB. XIII. 5oi

instrepit auribus corporis,

et attingit sensum qui vocatur
auditus. Species quoque hominis et in noLis ipsis nobis
nota est, et forinsecus in aliis aclest corporis sensibus ,
oculis cum videtur ,
auribus cum auditur ,
tactui cum
tenetur et langitur : habet etiam in memoria nostraima-
ginem suam, incorporalem quidem, sed corpori similem.
Mundi denique ipsius mirabilis pulcbritudo forinsecus
praesto est, et aspectibus noslris, etei sensui qui dicitur
tactus, si
quid ejus attingimus : babet etiam ipse intus
in memoria nostra imaginem suam, ad quam recurrimus,
cum eum vel septi parietibus , vel etiam in tenebris co-

gitamus. Sed de bis imaginibus rerum corporalium , in-

corporalibus quidem, babentibus tamen similitudines
corporum, ad vitam exterioris bominis perlinentibus,
et

jam satis in undecimo libro locuti sumus. Nunc autem

agimus de homine interiore ,

et ejus scientia , ea
quae re-
rum est tcmporahum et mutabihum in cujus intentio- ,

nem cum assumitur ahquid etiam de rebus ad exterio-

,

rem hominem pertinentibus, ad hoc assumendum est ut

aliquid inde doceatur quod rationalem adjuvet scientiam;
ac per hoc rerum quas communes cum animantibus ir-
ralionahbus habemus ,
rationahs usus ad interiorem ho-
minem pertinet; nec recte dici potest cum irrationahbus
animantipjus eum nobis esse communem.
V. Fides vero de qua in hoc hbro ahquanto diutius

disputare certa dispositionis nostrae ratione compehimur,

quam qui habent, fideles vocantur, etquinon habent ,

infideles ,
sicut ii
qui venientem in propria Dei Fihum
non reccperunt , quamvis ex auditu in nobis facta sit ,
non tamcn ad eum sensum corporis pertinet qui appella-
tur auditus quoniam non est sonus ; nec adoculos hujus
,

carnis quoniam non est color aut corporis forma nec

, ;

ad eum qui dicitur tactus, quoniam corpulentiae nihil

502 S. AUGUSTINT EPISCOPI
habet ; nec ad ullum omnino sensum corporis , quonjam
cordis est res ista non corporis ; nec foris est a nobis ,
,

sed in intimis nobis ; nec eam quisquam bominum videt

in alio , sed unusquisque in semetipso, Denique potest ej;
simulatione confingi , et putari esse in quononest. Suam

igitur quisque fidem apud se ipsum videt : in altero au-

tem credit esse eam , non videt ; et tanto firmius credit,

quanto fructus ejus magis novit, quos operari solet fides

per dilectionem^. Quamobremomnibus de quibus Evan-
gelista subjungit et dicit : «
Quotquot autem receperunt
» eum ,
dedit eis
potestatem filios Dei fieri ,
iis
qui credunt
» in nomine ejus, qui non ex sanguinibus neque ex vo- ,

» luntate carnis,
neque ex voluntate viri; sed ex Deo nati
» sunt^, » fides ista communis est non sicut aliqua cor- :

poris forma communis est ad videndum omniuni oculis

quibus praesto est ex ipsa quippe una omnium cernen-

;

tium quodam modo informatur aspectus : sed sicut dici

potest omnibus hominibus esse facies humana communis ;

nam hoc ita dicitur ut tamen singuh suas habeant. Ex

,

una sane doctrina impressam fidem credentium cordibus

singulorum qui hoc idem credunt verissime dicimus sed :

aUud sunt ea quae creduntur ahud fides qua creduntur. ,

llla
quippe in rebus sunt quae vel esse vel fuisse vel futurae
esse dicuntur : haec autem in animo credentis est , ei tan-
lum conspicua cujus est ;
quamvis sit et in aliis , non
ipsa, sed simihs.Non enim numero est una, sed genere :

propter sijnihtudinem tamen etnuham diversitatem ma-

gis unam dicimus esse quam muhas. Nam et duos homi-
nes simillimos cum videmus, unam faciem dicimus et
miramur amborum. Facihus itaque dicitur mullas ani-
mas fuisse singuhis utique singulorum de quibus legi- ,

mus in Actibus Apostolorum quod ,

eis fuerit anima una*'^;
'
Galat. V, f).
— 2 Joan. i, 12. — ^
Act. iv, Sa.
 DE TRINITATE, LIB. XIII. 5o3
quam ubi dixit Apostolus : « Una fides* ,
» tot eas audet
quisquam dicere quot fideles. Et tamen qui dicit : « O
» mulier, magna est fides tua^ : » et alteri ,
« Modicae
»fidei, quare dubitasti^? » suam cuique esse significat.
Sed ita dicitur eadem credentium fides una , quemadmo-
dum eadem volentium voluntas una cum etin ipsisqui :

hoc idem volunt sua voluntas sit cuique conspicua al-

, ,

terius autem lateat

quamvis idem velit et si aliquibus
, ,

signis sese indicet creditur potius quam videtur. Unus-

,

quisque autem sui animi conscius non credit utique banc

esse suam sed plane pervidet voluntatem.
,

VI. Est quaedam sane ejusdem naturae viventis et ra-

tione utentis tanta conspiratio , ut cum lateat alterum

quid alter velit , nonnullae tamen sint voluntates omnium

etiam singulis notae : et cum quisque bomo
nesciat quid
bomo abus unusvebt ,
in quibusdam rebus possit scire
quid omnes velint. Unde illa cujusdam mimi facetissima
praedicatur urbanitas , qui cum se
promisisset in
tbeatro

quid in animo baberent et quid ,

vellent omnes , abis lu-
dis esse dicturum
atque ad diem constitutum ingenti
,

expectatione major multitudo conflueret suspensis et si- ,

lentibus omnibus, dixisse perbibetur ; ViH vultis emere,

et caro vendere. In
quo dicto levissimi scenici omnes
tamen conscientias invenerunt suas, eique vera ante ocu-
los omnium constituta et tamen improvisa dicenti, ad- ,

mirabiU favore plauserunt. Cur autem tam magna expec-

tatio fiicta est illo
promittente omnium voluntatem sc
csse dicturum ,
nisi
quia latent bominem aliorum bomi-
num vohmtates? Sed numquid ista latuit istum? Num-
quid quemquam Latet? Qua tandem causa, nisi
quia sunt
in ahis de
quoedam qua^ non inconvenienter se
quisque
conjiciat, compatiente vel conspirante vitio seu
natura?
*
Ephcs. IV, 5.
— 2 Mittth.
xv, aS.— 3 id.
xiv, 3(.
5o4 S. AUGUSTINI EPISCOPI
Sed aliucl est videre voluntatem suam ,
aliud ,
quamvis
certissima conjoctuia, conjicero alienam. Nam conditam
Romam tam certum habeo in rebus humanis quam Con-
stantinopolim cum Romam viderim oculis meis , de illa
,

vero niliil novorim, nisi quod aliis testibus crcdidi. Et

mimiis quidem ille vel se ipsum intuendo, vel alios quo-
que cxperiendo ,
vili velle emere et caro vendere om-
, ,

nibus id credidit esse commune. Sed quoniam revera

vitium est, potest quisque adipisci ejusmodi justitiam ,

^ el
alicujus alterius vitii quod huic contrarium est incur-
rere pestilentiam, qua huic resistat et vincat. Nam scio

ipse hominem cum venahs codex ,

ei fuisset oblatus, pre-
ignarum et ideo
tiique ejus quiddam exiguum poscentem
cerneret venditorem, justum pretium quod multo am-
phuserat, nec opinanti dedisse. Quid si etiam sit quis-
quam nequitia tanta possessus , ut vih' vendat quae dinii-
serunt parentes , et caro emat quae consumant hbidines?
Non est ut opinor , incredibihs ista luxuries : et si qUcT-
,

rantur tales , reperiantur ,

aut etiam non quaesiti fortas-
sis occurrant , qui nequitia majore quam theatrica, pro-
positioni vel pronuntiationi theatricae insukent, magno
pretio stupra emendo parvo autem rura vendondo. l^ar-
,

gitionis etiam gratia novimus quosdam emissc frumenta

caritis et vihus vendidisse suis civibus. IHud etiam
, quod
vetus poota dixit Ennius : Omnes mortales sese laudarier
:
optant profecto de se ipso et de iis quos expertus fue-
et

rat, conjecit in ahis, et videtur pronuntiasse hominum

omnium voluntates.Denique si et mimus ihe dixisset :

Laiidari omnes vuUis, nemo veslruni vuh vituperari :

simihter quod esset omnium volunlatis dixisse videretur,

Sunt tamen qui vitia sua oderint, ot in quibus sibi dis-
phcent ipsi, nec ab aliis se laudari vehnt gratiasque ,

agant objurgantium benevolentiae, cum ideo vituporan-

 DE TRINITATE, LIB. XIII. 5o5
tur ut coiTigantur. At si dixisset Omnes beati esse vul- :

lis, miseri esse non vultis , dixisset

aliqaid quod nullus
in sua iion agnosceret voluntate. Quidquid enim aliud
quisquam ab hac voluntate quae omnibus
lalentcr velit ,

et in onmibus hominibus satis nota est non recedit. ,

YIJ. Miiiimest autemcum cnpessendae alqueretinendae

beatitudinis voluntas una sitomnium, unde tanta existat
de ipsa beatitudine rursus varietas atque diversitas volun-
tatum non quod aliquis eam noht; scd quod non omnes
:

eam norint. Si enim omnes eam nossent ,

non ab aliis
pu-
taretur esse in virtute animi ,
ah'is in
corporis voluptate ,
ahis in utraque ,
et ahis
atque aliis ahbi atque ahbi. Ut
enim eos quaeque res maxime delectavit ita in ea consti- ,

tueruntvitambeatam. Quomodoigiturferventissimeamant
omnes quod non omnes sciunt? Quis potest amare quod
,

nescit? sicut jam de hac re in hbris superioribus dispu-

tavi Cur ergo beatitudo amatur ab omnibus nec tamen
*. ,

scitur ab omnibus? An forte sciunt omnes ipsa quae sit,

sed non omnessciuntubi sit, et inde contentio est? Quasi
vero de ahquo mundi hujus agatur loco ubi debeat quis- ,

que vehe vivere qui vult beate vivere, ac non ita quae-
,

ratur ubi sit beatitudo , sicut

quaeritur quae sit? iNam
in corporis voluptate est , ille beatus est qui
si
utique
fruitur corporis voluptate : si in virtute animi , ille qui
hac fruitur : si in utraque ,
ilJe
qui fruitur utraque. Cum
itaque alius dicit ,
beate vivere est voluptate corporis
frui alius autem
; ,
beate vivere est virtute animi frui :
nonne aut ambo nesciunt quae sit beata vita ,
ant non
ambo sciunt Quomodo ergo ambo amant eam si nemo
? ,

potcst
amare quod nescit? An forte falsum cst quod pro
verissimo certissimoque posuimus , beate vivere omnes
homines veJle? Si enim beate vivere est, verbi gratia , se-
•
ril). viir, c. 4, et soqq., et lih. x, c. i.
5q6 8. AUGUSTINI EPI8COPI
cundum animi virtutem vivere ; quomodo beate vivere
vult qui hoc non vult? INonne verius dixerimus Homo
, ,

iste non vult Leate vivere

quia non vultsecundum virtu- ,

tem vivere quod solum est Leate vivere ? Non igitur om-
,

nes beate vivere volunt, imo

pauci hoc volunt, si non
est heate vivere nisi secundum virtutem animi vivere
, ,

quod multi volunt. Ita-ne falsum erit, unde nec ipse (cum
Academicis omnia dubia sint) Academicus ille Cicero ,

dubitavit qui cum vellet in Hortensio dialogo ab aliqua

,

re certa de
qua nuUus ambigeret sumere suee disputa*
, ,

tionis exordium Beati certe inquit omnes esse volu-

, , ,

mus ? Absit ut hoc falsum esse dicamus. Quid igitur ? an

dicendum est etiamsi nihil sit ahud beale vivere quam ,

secundum virtutem animi vivere tamen et qui hoc non ,

vuh beate vuU vivere ? Nimis quidem hoc videtur ab-

,

surdum. Tale est enim ac si dicamus Et qui non vult ,

beate vivere ,
beate vuk vivere. Istam
repugnantiam quis
audiat , quis ferat ? Et tamen ad hanc contrudit necessi-
|as ,
si et omnesbeate velle vivere verum est, et non omnes

sie volunt vivere , quomodo solum beate vivitur.

Vlll. An
forte illud est
quod nos ab his angustiis possit
eruere quoniam diximus ibi quosque posuisse beatam
,
ut
vitam quod eos maxime delectavit ut vohiptas Epicurum, ,

virtus Zenonem sic ahum ahquid ahud ,

nihil dicamus ,

esse beate vivere, nisi vivere secundum delectationem

suam et ideo falsum non esse quod onines beate vivere
,

yehnt, quia omnes ita volunt ut quemque delectat? Nam

et hoc populo si
pronuntiatum esset in theatro omnes ,

id in suis voluntatibus invenirent. Sed hoc quoque Cicero

cum sibi ex adverso proposuisset ita redarguit, ut qui ,

hoc sentiunt, erubescant. Ait enim « Ecce autem non :

Philosophi quidem sed prompli tamen ad disputandum, ,

omnes aiunt esse beatos qui vivant ut ipsi vehnt hoc ,

:
 DE TRINITATE, LFB. XIII.
So']
est
quod nos diximus
,
ut quosque deleetat. Sed mox ille

subjecit? Falsum id quidem. Velle enim quod non deceat,

idipsum miserrimum est nec tam miserum
est non adi-
:

pisci quod velis

quam ,
quod non adipisci velle
oporteat.»
Prseclarissime omnino atque verissime. Quis
namque ita
sit mente caecus et ab omni luce decoris alienus
, ac te- ,

nebris dedecoris invobitus, ut euni qui nequiter vivit ac

turpitcr,
et nullo
probibente nuUo ulciscenle, et nullo ,

saltemreprebendere audente, insuperetlaudantibuspluri-

mis quoniam sicut ait Scriptura divina
,
Laudatur pec- : c<

qui iniqua gerit, be-

» cator in desideriis animae suae et ,

implet omnes suas facinorosissimas et

» nedicitur^, »

flagitiosissimas voluntates, ideobeatum dicat, quia vivit

ut vult: cum profecto quamvis miser esset, minus et sic

tamen esset, si nihil eorum quae perperam vohiisset ha- ,

bere potuisset ? Ktiam mala cnim voluntate vel sola quis-

quc miser efiicitur : sed miserior potestate, qua desiderium

malae voluntatisimpletur. Quapropterquoniam verumest,

quod omncs homines esse beati vehnt idque unum ar- ,

dentissimo amore appetant ct propter hoc caetera quae-

,

cumque appetunt nec quisquam potest amare quod om-

;

nino quid vel quale sit nescit, nec potest nescire quid sit,

quod velle se scit

sequitur
;
ut omnes beatam vitam sciant.
Omnes autem quod volunt quamvis non
beati habent ,

omnes qui habent quod volunt continuo sint beati con- :

tinuo autem miseri, qui vel non habentquod vokmt, vel

id habent quod non recte volunt. Beatus igitur non est ,
nisi
qui et habet oninia quae vult , et nihil vult male.
IX. Cum ergo ex his duobus beata vita constet, atque
omnibus nota ,
omnibus cKara sit , quid putamus esse
causae, cur horum duorum ,
quando utrumque non pos-
sunt, magis ehgant homines ,
ut omnia quae volunt ha-
'
'
Psal. IX, 3.
5o8 S. AUGUSTINI EPISCOPI
beant , quam ut omnia bene velint etiam non habeant?
si

An ipsa cst
pravitas generis
hnmani ,
eos non
ut cum
lateat, nec illum beatum esse qui quocl vult non babet,
necillumquiquod malevultbabet, sed illum qui etbabet
quaecumquevult bona et nulla vult mala ex bis duobus
, ,

quibus beata vitaperficitur, quando utrumque nondatur,

id ebgatur potius, unde magis a beata vita receditur ;

(longius quippe ab illa est

quicumque adipiscitur maJe
concupita ,
quam qui non adipiscitur concupita ) ; cum
potius eligi debuerit voluntas bona atque praeponi , eliam
,

non adepta qiiae appetit? Propinquat enim beato , qui

benevult quaecumque vult, et quae adeptus cum fuerit
beatus erit. l^t utique non mala scd bonabcatum faciunt, ,

quando faciunt: quorum bonorum babet aliquid jam ,

idque non parvi aestimandum eam ipsam sciiicet volun-,

tatem bonam, qui de bonis quorum capax est bumana

natura , non de ulbus mab perpetratione vel adeptione
gaudere desiderat ,
et bona , qualia et in bac misera vita
esso possunt prudenti, temperanti , forti , et justa mente
,

sectatur, et quantum datur assequitur, ut etiam in mabs

sitbonus, et linitis mabs omnibus atque impletis bonis
omnibus sit beatus.
X. Ac per boc in ista mortali vita erroribus aerumnis-
])r8ecipue fides est necessaria , qua
que plenissima ,
in
Deum creditur. ]Non enim quaecumque bona , maximeque
illa
quibus quisque fit bonus , et illa quibus fiet beatus ,

unde nisi a.Deo in bominem veniant, etbomini accedant,

inveniri potest. Cum autem ex bac vita ab eo

qui in bis
bonus est ventum fuerit ad beatam
miseriis fidebs et , ,

tunc erit
quod nunc esse nullo modo potest, ut sic
vere
bomo vivat quomodo vult. Non enim volet male vivere in
illa felicitate aut volet deerit aut deerit
,
abquid quod ,

quod voluerit. Quidquid amabitur, aderit : nec desidera-

 LIB. XIII.
609
fcitur
quod non aderit. Omne quod ibi erit bonum erit, ,

el summus Deus summum bonum erit

atque ad fruendum ,

amantibus praesto erit; et

([uod est omninobeatissimum,
ita
semper fore certum erit. Nunc vero fecerunt quidam
sibi
PLilosopbi, sicuteorum cuique placuit, vitas beatas
suas ,' ut quasi propria virtute possent , quod communi
mortalium conditione non poterant sic scilicet vivere ut,

vellent. Sentiebantenim aliter beatum esse neminem posse,

nisi babendo quod vellet, et nihil patiendo quod noUet.
Quis autem non qualemcumque vitam qua delectatur, et
idco beatam vocat, vellet sic esse in sua potestate, ut
eam posset babere perpetuam? Et tamen quis ita est? Quis
vult pati molestias quas fortiter toleret , quamvis eas velit

possitque tolerare si patitur? Quis velit in tormentis vi-

vere, etiam qui potest in eis per patientiam tenendo jus-
titiam laudabiliter vivere? Transitura cogitaverunt baec
mala qui ea pertulerunt, vel cupiendo babere, vel ti-
,

mendo amittere quod amabant ; sive nequiter sive lauda-

biliter. Nam multi
per Iransitoria mala ad bona perman-
surafortiter tetenderunt. Quiprofectospe beatisunt,etiam
cum suntin transitoriis mabs, per quie ad bonanon tran-
situra perveniunt. Sed qui spc beatus est nondum beatus ,

est
expectat namque per paticntiam beatitudinem quam
:

nondum tenet. Qui vcro sine uUa spe tali, sine ulla tali
mercede cruciatur, quantamlibct adhibeat tolerantiam ,
non estbeatus veraciter, sed miser fortiter. Neque enim
si etiam im-
propterea miser non est quia miserior esset,
,

miseriam sustineret. Porro si ista non patitur,

patienter
quae nollet pati in suo corpore, nec tunc quidem beatus
habendus est, quoniam non vivit ut vult. llt enim alia
omittam , qua^ corpore illaeso ad animi pertinent offen-
siones, sinc quibus vivere vellemus, et sunt innumerabi-
lia ; vellet ulique si posset ita salvum atque incolunie ha-
5io s. AUGusnNi Eiuscon
Lere corpus , et nullas ex eo pati molestias , ut id liaberet
in potestate, aut in ipsius incorruptione corporis: quod

quia non liabet , ac pcndet in incerto profecto non vivit ,

ut vult. Quamvis enim per fortitudinem sit paratus exci-

pere, et
aequoferre animo quidquid adversitatisacciderit;
mavult tamen ut non accidat, et si possitfacit atque ita ;

paratus est in quantum in ipso est alterum

utrumque ,
ut

oplet alterum
,
vitet et si
quod vitat incurrerit ideo
, , ,

volens ferat quia fieri non potuit quod volebat. Ne op-

,

sed primi nollet. Quomodo ergo

primatur ergo sustinet ;

vivit ut vult? An quia volens fortis est ad ferenda

quee
noUet illata ? Ideo igitur id vult quod potest, quoniam

quod vult non potest.

Haec est tota, utrum ridenda ,
an
potius miseranda , superborum beatitudo mortalium , glo-
riantium se vivere ut volunt quia volentcs patienter fe- ,

runt, quae accidere sibi nolunt. Hoc est enim aiunt,

,

quod sapienter dixit Terentius ;

« Ouoniam non potest id
fieri
quod vis id velis quod possis ^. » Commodc boc dic-
,

tum esse quis negat? Sed consilium est datum misero

, ,

ne esset miserior. Beato autem quales se esse omnes vo- ,

lunt, non recte nec vere dicitur; JNon potest fieri quod
vis. Si enim beatus est,quidquid vultfieri potest; quia
non vult quod fieri non potest. Sed non est mortalitatis
hujus baecvita , nec erit nisi quando etimmortalitas erit.
Quae si nullo modo dari bomini posset, frustra etiam bea-
titudo quaereretur ; quia sine immortalitate non potest
esse.

Xi. Cum
ergo beati esse omnes bomines vebnt, si vere
volunt, profecto et esse immortales volunt : aliter enim
beati esse nonpossent. Dcnique etde immortalitate intor-
omncs cam se velle res-
rogati, sicut et de beatitudine,
pondent. Sed quabscumque beatitudo,quaepotiusvoce-
1. lu Audr. scen. i. Act. 2.
 DE TnmnATE, LIB. XIII. O) I

tur quam sit ,

in hac vita quaeritur, irao vero fingitur,
dum immortalitas desperatur, sine qua vera beatitudo essc
non potest. Ille quippe Leate vivit quod jam superius ,

diximus , etastruendo satis fiximus, qui vivit utvult, nec

male aliquid vult. Nemo autem male vult immortalita-
tem, ejus humana capax est Deo donante natura
si cu- :

jus non capax est, nec Lealitudinis capax est. Ut enim

si

homobeate vivat, oportet ut vivat. Quemporro morien-

tem vita ipsadeserit, heata vita cum illo manere qui po-
test? Cum autem deserit aut nolentem deserit procul
,

dubio ,
aut volentem, aut neutrum. Si nolentem, quo-
modo beata vita est, quae ita est in voluntate, ut non sit
in
potestate? Cumque beatus nemo sit
ahquid volendo
nec habendo, quanto minus beatus qui non honore, est

non possessione, nonquaHbet aha re, sed ipsa beata vila

nolens deseritur, quandoei nulla vita erit? Unde etsi nul-
lus sensus reHnquitur, quo sit misera (propterea enim
beata vita discedit, quoniam tota vita discedit) miser :

est tamen , quandiu sentit quia scit se nolente consumi

,

propter quod caetera et quod prae caeteris dihgit. Non igi-

tur potest vita et beata esse, et nolentem deserere quia :

beatus nolens nemo fit : ac per hoc quanto magis nolen-

tem deserendo miseruni facit, qu9e si nolenti preesto esset
miserum faccret. Si autem volentem deserit, etiam sic quo-
modo beata vita erat , quam perire voluit qui Jiabcbat?
Restat ut dicant neutrum esse in animo beati, id est, eum
deseri a beata vita, cum per mortem deserit tota vita ,
nec
iiolle velle, ad utrumque enim parato et aequo corde
nec
consistere. Sed nec ista beata est vita, quae tahsest, ut

quem bcatuni facit , amore ejus indigna sit. Quomodo

enim est beata vita, quam non amat beatus? Aut quo-
modo amatur, quod utrum vigeat, anpereat, inditferen-
INisi forte
ter accipitur? virtutes, quas propter solani
5lQ S. AUGUSTINI EPlSCOPl
beatitudinem sic amamus,
persuadere nobis audent, ut
ipsam beatitudinem non amemus. Quod si faciunt, etiam
ipsas utique amare desistimus, quando illam propler quam
solam istas amavimus non amamus. Deinde quomodo
,

erit vera tam perspecta, tam examinata, tam eliquata,

illa

tam certa sententia, beatos esse omnes homines velle , si

qui jam beati sunt, beati esse nec nolunt, ncc volunt?
ipsi
Autsi volunt, ut veritas clamat, ut natura
compellit, cui
summe bouus et immutabiliter beatus Creator indidit
hoc :
volunt, inquam, beati esse qui beati sunt, beali
si

non esse utique nohmt. Si autem beati non esse nolunt,

procul dubio nolunt consumi et

perire quod beati sunt.
JNcc nisi viventes beati esse possunt : nolunt igitur perire

quod vivunt. Immortales ergo esse volunt, quicumque

vere beati vel sunt vel esse cupiunt. ]Non autem vivit beate,
cui non adest quod vult : nuUo modo igitur esse poterit
vita, veraciter beata, nisi fuerit sempiterna.
XU. Hanc utrum capiathumana natura, quam tamen
desiderabilem confitetur, non parva quaestio est. Sed si
fides adsit, quse inest eis
quibus dedit potestatem Jesus
fihos Dei fieri, nulla quaestio est. Humanis quippe argu-
mentationibus haec invenire conantes vix pauci magno
,

praediti ingenio , abundantes otio, doctrinisque

sublihs-
simis eruditi, ad indagandam sohus animae immortalita-
tem pervenirepotuerunt. Cui tamen animae beatam vitani
non invenerunt stabilem, id est, veram ad miserias eani :

quippe vitBe hujus etiam post beatitudinem redire dixe-

runt, Et qui eorum de hac erubucrunt sententia et animam

purgatam in sempiterna beatitudine sine corpore collo-

candam putaverunt, laha de mundi retrorsus aeternitate
sentiunt, ut hanc de anima sententiam suam ipsi redar-

guant quod hic longum est demonstrare sed in libro

:
,

duodecimo de Civitate Dei satis a nobis est, quantum

,
 5i3
aiLitror, explicalum. Fides totum hominem autem ista

immortalem futurum, qui utique constatex anima etcor-

pore, et ob hoc vere beatum non argumentatione hu- ,

mana, sed divina auctoritate promittit. Et ideo cum dic-

tum esset in Evangelio,
quod Jesus « Dederit potestatem
» fdios Dei fieri iis
qui eum recepcrunt^; » et
quid sit

recepisseeum, breviter fuissetexpositum, dicendo : « Gre-

»
quoque modo fdii Dei fierent,
>j
dentibusinnomineejus ;

esset adjunctum : « Qui non est sanguinibus

neque ex ,

» voluntate carnis, neque ex voluntate viri, sed ex Deo

» ne ista hominum
» nati sunt :
quam videmus et gesta-
mus infirmitas tantam excellentiam desperaret, iUico an-
nexum est « Et Yerbum caro factum est, et habitavit in
:

» nobis; » uta contrario suadereturquodincredibile vide-

batur. Si enim natura Dei Fihus propter fdios hominum
misericordia factus est hominis fihus, hoc est enim :

« Yerbum caro factum est, et habitavitin nobis» homi-

nibus :
quanto est credibihus, natura fdioshominis gratia
Dei fdios Dei fieri, et habitare in Deo, in quo solo et de

quosolo esse
possunt beati participes immortahtatis ejus
Fihus particeps
efFecli; propter quod persuadendum Dei
nostrae mortahtatis effectus est?
XIU. Eos itaque qui dicunt : Ita-ne defuit Deo modus
ahus, quo hberaret homines a miseria mortalitatis hujus
ut unigenitum Fihum Deum sibi coaeternum , hominem
induendohumanam animam et carnem, mor-
fieri vellet,

talemque factum mortem perpeti? parum estsic refellere,

ut istum modum quo nos per Mediatorem Dei et homi-
num hominem Christum Jesum Deus hberare dignatur,
asseramus bonum etdivinae congruum dignitati verum- :

etiam ut ostendamus non ahum modum possibilem Deo

defuisse , cujus potestati cuncta aequahter subjacent ,

1
Joaii. I, 12.

cxxxvii. . 3'5
5l4 S. AUGUSTINI EPISCOPI,
sed sanandae nostrae miseriae convenientiorem modum
alium non fuisse, nec esse oportuisse. Quid enim tam
necessariuni fuit ad erigendam spem nostram mentes- ,

mortalium conditione mortalitatis abjectas, ab

que ipsius
immortalitatis desperatione libcrandas, quamutdemons-
traretur nobis quanti nos penderet Oeus, quantumque

dibgeret? Quid vero bujus rei tantoisto indicio manifes-

tius atque praeclarius, quam ut Dei FiUus immutabibter

bonus, inse manensquod erat, et a nobis pro nobis acci-

piens quod non erat, praeter suae naturae detrimentum,

nostrae dignatus inire consortium, prius sine uUo malo
suo merito mala nostra perferret, ac si jam credentibus
quantum nos diligat Deus, et quod desperabamus jam
sperantibus, dona in nos sua sine uliis bonis meritis
nos-

tris, imo praecedentibus et malis meritis nostris, indebita

largitate conferret ?
XIV. Quiaet ea quae dieuntur merita nostra, dona
* :
siint ejus. Ut enim fides per dilectionem operetur
« Charitas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiri-
» tum sanctum qui datus est nobis ^. .» Tunc est autem
datus,quando est Jesusresurrectione clarificatus ^. Tunc
enim eum se missurum esse promisit et misit quia tunc, :

sicut de illo scriptumest, ct ante praedictum : « Ascendit

» in altum, dedit dona homini-
captivavit captivitatem,
» bus ^. » Haec dona sunt merita nostr^, quibus ad sum-
mum bonumimmortaUs beatitudinis pervenimus, « Com-
» mendat autem, inquit Apostokis, charitatem suam
» Deus in nobis, quoniam cum adhuc peccatores esse-
» mus, Christus pro nobis mortuuscst. Multo magjs jus-
» tificati nunc in sanguine ipsius, salvi erimus ab ira per
« Si cnim cum inimici
»
ipsum^. » Adhuc addit, et dicit :

t GaUt. V, 6. — '•*
liom. v, 5.
— 3 Joan. xx, aa ; va, 39, el xv, 26. —
*
Eplies. IV, 8,
et l'sal. lxvii, 19.
— 5 Koai. v, S-io.
 Dli: TIUNITATE, LIB. XIII. 5l5
)j
essemus, reconciliati sumus Deo per mortem Filii ejus,
w multo
magis reconciliati salvi erimus in yita ipsius*. »
Quos peccatores dixit prias, hos posterius inimicos Dei ;
et quos prius justificatos in sanguine Jesu Chrisli, eos

posterius reconciliatos per mortem Fihi Dei ; etquos prius

salvos ab ira per ipsum, eos postea salvos in vita
ipsius.
Non ergo ante istam gratiam quoquo mpdo peccatores,
sed in tahbus peccatis fuimus, ut inimici essemus Dei.

Superius autem idem Apostolus nos peccatores et inimi-

cos Dei duobusidentidem nominibus appellavit, uno ve-
lutmitissimo, aho plane atrocissimo, dicens i « Si enim
» Christus, cum infirmi essemusadhuc
juxta tempus, pro
»
impiis mortuus est^. » Quos infirmos eosdem impios ,

nuncupavit. Leve ahquid videtur infirmitas; sedah-

quando tahs est, ut impietas nominetur. Nisi tamen in-
firmitas essel medicum necessarium non haberet:qui
,

est hebraice Jesus, graece cwr/ip ,

nostra autem locutione
Salvator. Quod verbum Litina hngua antea non habe-
bat, sed habere poterat, sicut potuit quando vohiit. Hsec
autem Apostoh sententia praecedens, ubi ait « Adhuc :

» cuminfirmi essemus juxta tempus, pro impiis mortuus

» est, » cohaeret his duabus
sequentibus, quarum in una
dixit peccalores, in aha inimicos Dei, tanquam ilhs sin-
guhs rediderit singula, peccatores ad infirmos, inimicos
Dei referens ad impios.
XV. Sed quid est ,
« Justificati in sanguine
ipsius?»
Qu8evisestsanguinishujus,obsecro, utin eojustificentur
credentes? Et quid est : « Rcconcihati per morlem Lihi
» ejus?
» Ita-ne vero, cum irasceretur nobis
Dqus Pator,
vidit mortem Fihi sui placatus est nobis'^
pro nobis, et

Numquid ergo Fihus ejus usque adeo nobis jamplacatus

erat, ut pro nobis etiam dignaretur mori : Pater vem us-
1
Rom. V, lo. — 2 Ibid. 6.

33.
5l6 S. AUGUSTINI EPISCOPI

que adeo adhuc irascebatur, ut nisi Filius pro nobis mo-

reretur,non placaietur? Etquidest quod alio loco idem
ipseDoctor gentium «Quid,inquit, ergo dicemusadhaec?
:

» Si Deus pro nobis, quis contra nos? Qui proprio Fiho

» suo non sed pro nobis omnibus tradidit illum.
pepercit,
» Quomodo non etiam cum illo omnia nubisdonavit^? »

Numquid jam pLicatus esset Pater, proprio Filionon

nisi

parcens pro
nobis eum traderet. Nonne videtur haec illi
velut adversa esse sententia? In illa moritur pro nobis Fi-
etreconcihatur nobis Pater per mortem ejus : in hac
lius,
autem tanquam prior nos dilexerit Pater, ipsepropter nos
Fiho non parcit, ipse pro nobis eum tradit ad mortem.
Sed video quod et antea Pater dilexit nos non solum ante-
quam pronobis Fihus moreretur, sed antequam conderet
mundum, ipso teste Apostolo quidicit « Sicut elegit nos :

ipso ante mundi constitutionem ^.

» in » Nec Fihus Pa-

tre sibi non parcente pro nobis velut invitus est traditus,

quia et de ipso dictum est

: « Qui me dilexit, et tradidit
»
semetipsum pro me^. Omnia ergo simul et Pater et
» Fihus et amborum Spiritus pariter et concorditer
ope-
» ratur^ tamen justificati sumus in Christi sanguine, et
: >-

reconciliati sumus Deo per mortem Filii ejus : et

quo-
modo id factum sit ut potero, etiam hic quantum satis

videbitur exphcabo.
XVI. Quadam justitia Dei in
potestatem diaboh tra-
ditum est genus humanum, peccato primi hominis in
omnes utriusque sexus commixlione nascentes originahter
transeunte, et paientum primorum debito universos pos-
teros obhgantc. Haec traditio prius in Genesi significata

est, ubi cum serpenti dictum esset

« Terram mandu- :

» cabis^ : » homini dictum est « Terra es, et in terram :

i Rom. VIII, 3i.

— 2
Kphes. i, 4.
— 3 Galat. 11, 20. — ^
Rom. v, 9 —
> Gen. m, 14.
 DE TRlNiTATE, LIB. XIII.
Sl^
)^ ibis ^. » Eo quod dictum est : « In terram ibis; » mors
corporis praenuntiata est, cfuia nec ipsam fuerat exper-
turus, si permnnsisset ut factus est rectus quod vero :

viventi ait: Tcrra es; » ostendit totum hominem in de-

«

lerius commutatum. TaJe est enim « Terra es : » :

quale
istud : « Non permanebit
spiritus meus in bominibusis-
>^
tis, quoniam carosunt ^. »
Tuncergo demonstraviteum
eitraditum, cui dictum fuerat «Terram manducabis. » :

Apostolus autem apertius hoc praedicat, ubi dicit « Et :

» vos cum essetis mortui dehctis et

peccatis vestris, in
»
quibus aliquando ambulastis secundum sseculum mundi
»hujus, secundum principem potestatis aeris spiritus
»
hujus qui nunc operatur in fdiis diflidentiae in quibus
, ,

» etnos omnes
ah*quando conversati sumus in desideriis
» carnis nostrae ,
facientes voluntates carnis et affectio-
» num : et eramus natura fdii irae, sicut et caeteri ^. »

Fihi diffidentiae sunt infideles et

quis hoc non est ante-
,

quam fidehs liat? Quocirca omnes homines ab origine

sub principe sunt potestatis aeris, qui operatur in fdiis

dillidentiae. Et quod dixi ab originc, hoc est quod dicit

Apostohis, natura etse fuisse sicut caeteros natura scihcet :

ut est depravata peccato ; non ut recta creata est ab initio.

Modus autem iste
quo traditus est homo in diaboli potes-

tatem, non ita debet intelh'gi, tanquam hoc

Deus fecerit,
aut fieri jusserit, sed quod tantum permiserit, juste ta-
men. lllo enim deserentepeccantem, peccati auctor ilhco
invasit. Nec ita sane Deus deseruit creaturam suam ut ,

non se ilh exhiberet Deum creantem et vivificantem, et

interpoenalia mala etiam bona malis

multa praestantem.
Non enim continuit in ira sua miseraliones suas ^*. Nec
hominem a lege suae potestatis amisit, quando in diaboh
esse permisit : quia nec ipse diabohis a potestate
potestate
t
Gen. nr, 19. — 2 jd.
vi, i.
— ^Ephes. tr, r-3. — ^ Psal. T.xxvr, 10,
5l8 S. AUGUSTINI EPI8G0PI

Gmnipoteiitis alienus est ^ sicut neque a bonitate. Nani

et maligni angeli unde qualicumque subsisterent vita,
nisi per eum qui vivificat omnia? Si ergo commissio pec-

torum per iram Dei justam bominem subdidit diabolo,

pfofecto remissio peccatorum per reconcilialionem
Dei
benignam, eruithominem a diabolo.
XYII. Non autem diabolus potentia Dei, sedjustitia
superandus fuit. Nam quid omnipotente potentius? Aut
Gujus creaturae potestas potestati Creatoris comparari po-
test?'Sed cum diabolus vitio perversitatis suae factus sit
amator potentiae, etdesertor oppugnatorque justitiae; sic
enim et homines eum tanto magis imitantur, quanto ma-
gis neglecta, veletiam perosa justitia, potentiae student,

ejusque vel adeptione laetantur , vel inflammantur cupi-

ditate placuit Deo, ut propter eruendum hominemde
;

diaboli potestate,non potentia diabolus, sedjustitia vin-

ceretur, atque itaethomines imitantesChristum, juslitia
quaererent diabolum vincere, non potentia. Non quod
potentia quasi mah ahquid fugienda sit ; sed
ordo servan-
dus est, quo prior est justitia. Nam quanta potentia po-
test esse mortahum? Teneant ergo mortales justitiam,
potentia immortahbus dabitur. Cui comparata quantah-
bet eorum hominum , qui potentes vocantur in terra,
ridicula infirmitasinvenitur, etibifoditurpeccatorifovea,
ubi videntur mah plurimum posse. Cantat autem Justus
et dicit : « homo quem tu erudieris, Domine, et de
Beatus
»
lege tua.docucris eum ut mitigesei a diebus malignis,
:

» donec fodiatur peccatori fovea. Quoniam non repehet

» Dominus plcbem suam, et haereditatem suani non de-
»
rehnquet quoad usquejustitiaconvertatur injudicium,
:

» et
qui habcnt eam, omnes recto sunt corde ^. » lloc ergo
tempore quo differtur
potentia popuh Dei, non repellet
'
Psal. xcrir, r i-r5.
 OE TRINITATE, LIB. XIII.
5f§
Dominus plebem suam, ethaereditatem suam non dere-
linquet; quantalibet acerba
et indigna
ipsa humilis atque
infirma patiatur, quoad usque justitia quam nunc habet
infirmitaspiorum, convertatur in judicium, hoc est^ ju-
dicandi accipiatpotestatem: quodjustis in fine servatui*,
cum praecedentem justitiam ordine suo fuerit potentia
subsecuta. Potentia quippe adjuncta justitiae, vel justitia
accedens potentiae judiciariam potestatem facit. Pertinet
autemjustitiaad voluntatembonam undedictum est ab :

Angehs nato Christo « Gloria in excelsis Deo, et in terra

:

pax hominibusbonae voluntatis^. Potentia vero sequi

» »

debet justitiam, non praeire ; ideo et in rebus secundis

ponitur, id est, prosperis secundae autem a sequendo

:

sunt dictae. Cum enim beatum faciant, sicut superius dis-

putavimus, duae res, bene velle, et posse quod vehs, non

debet esse illa perversitas, quas in eadem disputatione
notata est, ut ex duabusrebus quaefaciunt beatum, posse

quod velit homo

ehgat, et velle quod oportet neghgat ;
cum prius debeat habere voluntatem bonam ; magnam
vero postea potestatem. Bona porro voluntas purganda
est a vitiis, a quibus si vincitur homo, ad hoc vincitur

ut male veht, bona jam voluntas ejus quomodo erit?

et

optandum nunc detur, sed contra

est itaque ut potestas

vitia, propterquae vincenda potentes nolunt esse homi-

nesj et volunt propter vincendos homines ut quid hoCj :

nisi ut vere vicli falso vincantj nec sint veritate sed opi-

nione victores? Yelithomo prudens esse, velit fortis, ve-

littemperans, velit justus, atque ut haec veraciter possit,

ul potens sit in se
potentiam plane optet, atque appetat
et miro modo adversusse ipsum pro se ipso. Ceetera
ipso,
vero quae bene vuU, et tamen non potest, sicut esl immor-
'
Luc. ir, 14. •
 5qo s. augustini episcopi

talitas, et vera ac plenafelicitas, desiclerare noii cesset, et

patientcr expectet.
XYllI. Qiiae est igitur justitia, qua victus est diabolus ?

Quaej nisi justitia Jesu Christi? Et quomodo victus est?

Quia cum in eo nibil morte dignum inveniret, occidit eum

tamen. Et utique justum est ut debitores quos tenebat,
liberi dimittantur,ineum credentes quem sine ullo debito
occidit. Hoc est quod justificari dicimur in Christi san-

guine'^. Sic quippe in remissionem peccatorum nostrorum

innocens sanguis ille effusus est. Unde se dicitin Psahnis in
mortuis hberum ^. Solus enim a debito mortis hber est
mortuus. Hinc et in Quae non rapui,
aho Psalmo dicit : «

M tunc exolvebam^ rapinam volens

: »
intelhgi peccatum,
quia usurpatum est contra hcitum. Unde per os etiam car-
nis suae , sicut in Evangeho legitur , dicit , : « Ecce venit
»
princeps muncli bujus, et in me nihil invenit, id est,
» nullum peccatum, sed ul sciant omnes inquit, quiavo- ,

» luntatem Patris mei flicio, surgite eamus hinc'^. » Et ,

pergit inde ad passionem ut pro debitoribus nobis quod

ipse non debebat exolveret. Numquid isto jure aec[uissimo
diabolus vinceretur, si
potentia Christus cum illo agere,
non justitia voluisset? Sed postposuit quod potuit, ut
prius ageret quod oportuit. Ideo autem illum esse opus
erat, et hominem, etDeum. Nisi enim homo esset, non pos-
set occidi : nisi Deus esset, non crederetur
noluissequod
sed non potuisse
potuit, quod voluit nec ab co justitiam ;

potentiae praelatam fuisse, sed ei dcfuissc potcntiam pu-

tarcmus. Nunc vcro humana pro
nobis passus est, quia
homo erat : sed si noluisset, etiam hoc non pati potuis-
set, quia ct Deus erat. Ideo gratior factaest in humilitate

justitia,quia posset si noluisset humilitatcm non perpeti

tanta in divinitate potentia ac sic a moriente tam :
po-
'
Ilom V, 9.
— 2 psal.
T.xxxvii, 6.-3 1,).
i.xvirr, 5.
— * Joan. xiv, 3o.
 DE TRINITATE, LIB. XIII. 5*2 1

tente, nobis mortalibus impotentibus et commendata est

justitia ,
ct
promissa potentia. Horum enim duorum
unum fecit moriendo, alterum resurgendo ^. Quid eriim
justius,quam usque ad mortem crucis pro justitia per-
venire? Kt quid potentius, quam resurgere a mortuis,
et in coelum cum
ipsa carne in qua est occisus ascen-
dere? Iit justitia ergo prius, et potcntia poslea diabolum
vicit :
juslitia scilicet, quia nullum peccatum habuit, et
ab illo injiistissime est occisus ;
potentia vero, quia re-
vixit mortuus, nunquam postea moriturus-. Scd poten-
tia diabolum vicisset, etiam si ab illo non potuisset oc-
cidi :
quamvis majoris sit potentiae etiam ipsam mortem
vincere resurgcndo, quam vitare vivendo. Sed aliud est

propter quod justificamur in Christi sanguine, cum per

remissioncm peccatorum eruimura diaboli potestale; hoc
ad id pertinet, quod a Christo justilia diabolus vincitur,
non potentia. Ex infirmitate quippe quam suscepit iii

carne mortah, non ex immortali potentia crucifixus est

Christus dequatamcn infirmitate ait Apostolus :
:
Quod f<

» infirmum est Dei, fortius est hominibus ^. »

XIX. Non est
itaque difficile viderc diabolum victum ,

quando qui ab occisus est resurrexit. lllud est majus,

illo

et ad
intclligendumprofundius, videre diabolum victum,
quando sibi vicisse videbatur ,
id est, quando Christus
occisus est. Tunc enim sanguis illequoniam ejus eratqui
nullum habuit omnino pcccatum, ad remissionem nos-
trorum fusus est peccatorum, ut quia eos diabolus merito
lenebat, quos pcccati reos conditione mortis obstrinxit,
hos per eum merito dimitlerct, quem nulhus peccati rcum
immerito poena mortisaffccit. Hacjustitia victus, et hoc
vinculo vinctus cstfortis, ut vasa cjus eriperentur ^*, quae

apud eum cum ipso et angeli ejus fuerant vasa irae, et in

^
Marc. XV, el xvi.— 2 Rom. vr, 9.
— 3 i Cor. i, ^5. — '*Marc. iii, 27.
52d S. AUGUSTINI EPISCOPI
vdsa iriisericordiae verterentur* Haec quippe verba ipsiiis
Domini iiostri Jesu Chrisli de coelo ad se facta, cum pri-
mum vocatus est ,
narrat apostolus Paulus*. Naminter
caetera quae audivit, eliamhoc sibi diclum sic
loquitur :

« Ad boc enim tibi apparui, ut constituam te ministrum

» et testem eorum
quae a me vides, quibus etiam praeeo
» tibi, liberans le de populo et de gentibus, in quas ego
w mitto te
aperire oculos caecorum ut avcrtantur a tene-
» bris, et a
potestateSalanae ad Deum,ut accipiant remis-
» sionem
peccatorum, et sortem quae in sanctis, et fidem
quae in me est ^.
» » Unde ct exbortans idem
Apostolus
credentes ad gratiarum actionem Deo Patri Oui eruit : c<

inquit, de polestate tenebrarum , et transtulit in

» nos,

» regnum Filii cbaritatis suae in quo babemus redemptio-

» nem in remissionem peccatorum ^. » In bac redemp-

tionetanquampretium pronobis datusestsanguisChristi,

quo accepto diabolus non ditatus est, scd hgatus utnbs J

ab ejus nexibus solveremus, nec quemquam secum eorum

quos Christus ab omni debito Hber indtbite fuso suo
sanguine redemisset, peccatorum retibus involutum tra-
beret ad secundae ac sempiternae mortis exitium ^ sed :

hactenus morerentur ad Christi gratiam pertinentes ,

preecogniti et praedestinati et electi arite constitutionem
mundi ^, quatenus pro illis ipse motttius est Christus,
carnis tantum morte non spiritus.
XX. Quamvis enim ipsa mors carnis de pedcato
et

primi hominis originaliter venerit tamcn bonus ejus usus ,

gloriosissimos martjres fecit. Et idco non solum ipsa,

sed omnia saecuh hujus mala ,
dolores laboresque borni-
ntim, quanquam de pcccatorum ,
et maxime de peccati
otiginahs meritis veniant ,
unde facta est et ipsa vita vin-
»
Rom. IX, 22. — 2 Acl.
XXVI, i6-i8. — 3 Coloss. i3. — *
Apoe.
xxii 8.
— 5 r
Petr. i, 20.
i,
 DE TRINITATE, LIB. XIII. 5a5^
culo mortis obstricta ,
tamen et remissis
peccatis rema-
nere dcbuerunt ,
cum quibus bomo pro veritate certaret,
etunde exerceretur virtus fidebum ut novus bomo per :

testamentum novum inter mala bujus saecuH novo sse-

,

culo prappararetur, miseriam quam meruit vita ista dam-

nata sapienter tolerans et quia fmietur prudenter gratu-,

lans ; beatitudinem vero quam bberata vita futura sine

fine babitura est ]Kitienter expectans. Diabo-
,
fideliter et

lus enim
dominatu et a cordibus fidelium foras missus,
a
in quorum damnatione
atque infidelitate licet damnatus
etiam ipse regnabat, tantum pro conditione mortalitatis
hujus adversari sinitur quantum cis cxpedire novit de , ,

quo sacrae btterae pcrsonant pcr os

Apostobcum : « Fi-
);dcHs Dcus, qui non permittet vos tcntari supra id quod

»potestis, scd faciet cum tentatione etiam exitum , ut

»
possitis sustinere^.
» Prosunt autcm ista mala quae fide-
lcs
pic perferunt ,
vel ad emendanda peccata , vel ad
exercendam probandamque justitiam, vel ad demonstran-
dam vitoe bujus miseriam, utilla ubi erit beatitudo vera
atque perpetua, et dcsidcretur ardentius, et instantius
inquiratur. Sed circa eos ista servantur , de quibus Apos-
tolus dicit : « Scimus quoniam diligentibus Deum omnia
»
cooperantur iti bonum qui,
secundum
iis
propositum
» vocati sunt sancli. Quoniam quos antc praescivit et ,

praedestinavit conformes imaginis Fibi sui,

» ut sit ipse
» in multis fratribus. Quos aulem praedcsti-
primogcnilus
» navit, illos ct vocavit; et quos vocavit, illos etjustifi-

»cavit;quos autem et »
justificavit , ipsos glorificavit^.
Horum proedcstinatorum nemo cum diabolo peribit ,

nemo usquc ad mortcm sub diabob potcstate remanebit.

Deinde sequitur quod jam supra commemoravi « Quid :

» ergo dicemus ad bsec? Si Deus pro nobis , quis Gontra

'
r Cor. X, i3. — 2 Roni. viii, a8-3o.
5q i S. AUGUSTINl EPISCOPI
»iios? Qui proprio non pepercit
Filio ,
sed pro nobis
» omnibus traclidit illum quomodo non ,
et cum illo om-
» nia nobis donavit* ? »

XXI. Gur ergo non fieret mors Cbristi? Tmo cur non

praetermissis aliis innumerabibbus modis quibus ad nos ,

liberandos uti posset omnipotens, ipsa potissimum elige-

retur ut fieret; ubi nec de divinitate ejus aliquid immi-
nutum est aut mutatum ,
et de bumanitate suscepta tan-
tum beneficii collatum est bominibus ut a Dei Tilio
,

sempiterno eodemque bominisfilio mors temporaUsinde-

bita redderetur, qua cos a sempilerna mortedebita libe-
raret? Peccata nostra diabolus tenebat, et per illa nos
merito figebat in morte. Dimisit ea ille qui sua non babe-
bat ,
et ab illo immerito est
perductus ad mortem. Tanti
valuit sanguis ille , ut neminem Cbristo indutum in
aeterna morte debita detinere debuerit, qui Christum
morte indebita vel ad tempus occidit. « Commendat ergo
» cbaritatem suam Deus in nobis :
quoniam cum adhuc
»
peccalores essemus, Christus pro nobis mortuus est.
» Multo magis justificati nunc in sanguine ipsius salvi ,

»erimus ab ira per ipsum-. Justificati inquit, in san- ,

»
plane in eo quod a peccatis
»
guine ipsius :
justificati
omnibus bberati liberati autem a peccatis omnibus quo-
:

niam pro nobis est Dei Fibus qui nuUum babebat oc- , ,

cisus. « Salvi ergo erimus ab ira

per ipsum » ab ira uti- :

que Dei, quae nibil est abud quam justa vindicta. Non
enim sicut bominis, animi perturbatio est ira Dei sed :

illius ira est, cui dicit alio loco sancta Scriptura : « Tu

» autem, Dominevirtutum tranquilHtatejudicas'^. ,
cum »

Si ergo justa divina vindicta tale nomen

accepit, etiam
reconciliatio Dei quae recte intelligitur , nisi cum talis ira
finitur? Nec inimici eramus Deo, nisi
quemadmodum
1
Rom. vifi, 3i. — 2 id
iv^ 8.
— ^Sap. xii, i8.
 DE TRINITATE, LIB. XIII. 5^5
justitiae sunt inimica peccata , quibus remissis tales ini-

niicitiae finiuntur, et reconciliantur justo quos ipse jus-

tificat. Quos tamen eliam inimicos utique dilexit : quan-
doquidem proprio Filio non pepercit sed pro nobis om- ,

nibus, ciim adhuc inimici essemus, tradidit eum. Recte

ergo Apostolus secutus adjunxit « Si enim cum inimici :

» essemus reconciliati sumus Deo per mortem Filii

,

»ejus^, per quam facta est illaremissio peccatorum ;

» Multo magis reconciliati salvi erimus in vita ipsius. »
In vita salvi, qui per mortem reconciliati. Quis enim
dubitet daturum amicis vitam suam, pro quibus inimicis
dedit mortem suam? « Non solum autem, inquit, sed et
»
gloriamur in Deo per Dominum nostrum Jesum Chris-
»
tum,perquem nunc reconciliationem accepimus.» Non
solum ,
ait ,
salvi erimus ,
« Sed et nec
gloriamur : »

in nobis, sed « In Deo : » nec per nos, sed Per Domi-

«

» num nostrum Jesum Christum , per quem nunc recon-

» cilialionem
accepimus » secundum ea quae superius
,

disputata sunt. Deinde subjungit Apostolus « Propter :

» hoc sicut
per unum hominem peccatum in hunc mun-
» duni i.ntravit, et
per peccatum mors, et ita in omnes
pertransiit, in quo omnes peccaverunt : »
» bomines mors

et caetera , iu quibus prolixius de duobus hominibus dis-

putat, uno eodemque primo Adam , per cujuspeccatum

et mortem tanquam haereditariis mahs posteri cjus obh-
gatisumus; altero autem secundo Adam qui non homo ,

tantum sed etiam Deus

, est, quo pro nobis solvente quod
non debebat, a debitis ct paternis et propriis hberati su-
mus. Proinde quoniam propter unum illum tenebat diabo-
lus omnes per ejus vitiatam carnalem concupiscentiam ge-

neratos, justum est ut propter hunc unum dimittat omnes

per ipsius immaculatam gratiam spiritalem regeneratos.

Rom. V, lo.
1 1
596 S. AUGUSTINI EPISCOPI
?XII. Suntet alia multa quae in Christi incarnatione ,

quae superbis clisplicet, salubriter intuentla atque cogi-

tanda sunt. Quorum est unum quod demonstratum est ,

bftmini, quem locum haberet iti rebus quas condidit

Deus :
quandoquidcm sic Deo conjungi potuit humana
natura ut ex duabus substantiis fieret una persona, ae
,

per hoc jam ex tribus Deo anima et carne ut supcrbi , ,

:

illi maligni
spiritus qui sc ad decipiendqm quasi ad ad-
,

juvandum medios interponunt, non ideo se audeant ho-

mini praeponere quia non habent carnem ,
et maxime :

ct mori in eadem carne dignatus est FiHus Dei ne

quia ,

ideo ilUtanquam deos se coli persuadeant, quia videntur

esse immortales. Deinde ut gratia Dei nobis sine ulhs

praecedentibus raeritis in homine Christo commendare-

tur : quia nec ipse ut tanta unitate Deo vero conjunctus
una cum illo
persona FiJius Dei fieret, ulhs est praece-
dentibus meritis assecutus : sed ex quo homo esse coepit,
ex Deus unde dictum est « Yerbum caro
illo est et : :

» factum Etiam illud est, ut superbia hominis

est^. »
»
quae maxime impedimento est ne inhaereatur Deo per ,

tantam Dei humihtatem redargui posset atque sanari.

Discitquoque homo quam longe recesserjt a Deo et quid ,

ilh valeat ad medicinalem dolorem , quando per taleni

Mediatorem redit qui hominibuset Deus divinitate sub-
,

Venit, et homo infirmitate convcnit. Quod autem majus

pbedientiae nobis pra4)eretur
exemphim qui per inobe-^ ,

dientiam perieramus, quam Deo Patri Deus Filius obe-'

diens usqucad mortem crucis^? Quid praemium ipsius ,

oJ^edientiae ubi ostendcrctur melius ,

quam incarne tanli
Mediatoris
quae ad
vitam resurrexit aeternam? Pertine-
,

fcat etiam ad justitiam bonitatemque Creatoris ut per ,

earadam rfttionalem creaturam superaretur diabolus,

*
Joan. I, 14, — "^
Philip. ii, 8,
 Pj: TBINITATE, LIB. XIII.
5?7
quam se
superasse gauclehat de ipso genere veuien- , et

per unum tenebat mii-

tem, quocl genus oiigine vitiata

versum,
XXIII. Poterat enimuti que Deus homincm aliujKle
suscipere ,
in quo esset mediator Dciet homjnum^, non
de genere illius Adani , qui peccato suo genus objigavit
humanum ; sicut ij^^sum quem primum creavit , non dc
genere creavit ahcujus, Poterat ergo vel sic ,
vei ajio
quo
vcllet modo unum
alium de quo vinceretur victor
creare
scd mclius judicavit , et de ipso
prioris :
quod vjclum
fuerat genere assumere hominem Deus , per
quem generis
humani vincerct inimicum ; et lamen cx virgine, cqjus
conceptum spiritus^, noncaro; fides, non hbicjo prsp-
venit.Nec interfuit carnis
concupiscentia per quam ,

seminantur et
concipiuntur cseteri , qui
trahunt originale

peccatum sed ea penitus remotissima, crcdcndo non

:
,

concumbcndo sancta est fcKcundata virginitas ut ijlucl ;

quod nascebatur ex propagine primi hominis tanlum- ,

modo generis, non etiam criminis originem duceret,

Nascebatur namque non trangressionis contagione yitiata
natura ,
sed omnium talium vitiorum sola medicina,
INascebatur homo inquam nullum habens nullum
, , ,

habiturus omninp peccatum per quem renascerentur li- ,

berandi a peccato qui nasci non possent sine peccato,

,

Quamvis enim carnali concupiscentia quae inest genita- ,

hbus membris, bcne ulatur castitas conjugalis habct ;

tamen motus non voluntarios, quibus ostcndit vcl nullam

se in paradiso ante pcccatum csse potuisse vel non talem ,

fuisse si ut aliquando resisteret voluntati. iNunc

fuit ,

autem illam talem csse sentimus , utrepugnanslcgi men-

lis, ctiam si nulla est causa generandi, stimulos ingerat
coeundi : ubi si ci ceditur ,
peccando satietur;
si non
»
X Tim. u, 5. — 2 ]^uc.
i,
35.
 528 $. AtGUSTlNI EPISCOtl
ceditur ,
dissentiendo frenetur quae duo aliena fuisse a
:

paradiso ante peccatum , dubitare quis possit? iNam ne-

nec
que illa honestas faciebat aliquid indecorum ,
illa fe-
licitas
patiebatur aliquid impacatum. Oportebat itaque
ut ista carnalis concupiscentia nulla ibi esset omnino ,

quando concipiebatur virginis partus , in quo nihil dig-

num morte fuerat inventurus ,
et eum tamen occisurus
auctor mortis ,
auctoris vitae morte vincendus : victor

primi Adam et tenens genus humanum ,

victus a secundo
Adam et amittens genus christianum ,
hberatum ex hu-
mano genere ab humano crimine, per eum qui non erat
in crimine, quamvis esset ex genere; ut deceptor ille ab
eo vinceretur genere quod vicerat crimine. Et hoc ita
,

gestum est ,
ut homo non extoUatur, sed « Oui gloria-
» tur ,
in Domino glorietur^. » Qui enim victus est ,
homo tantum erat ; et ideo victus est , quia superbe Deus
esse cupiebat :
qui autem vicit ,
et homo erat et Deus ;

et ideo sic vicit natus ex virgine ,

quia Deus humihter,
non quomodo alios sanctos , regebat illuni hominem ,

sed gerebat. Haec tanta Dei dona ,

et si
qua aha sunt ,

quae de hac re nobis et

quaerere nunc et disserere lon-
gum est nisi Yerbum caro fieret nulla essent.
, ,

XXIV. Haec autem omnia quae pro nobis Yerbum

caro factum temporaliter et localiter fecit et pertuht, se-
cundum distinctionem quam demonstrare
suscepimus, ad
scientiam pertinent, non ad
sapientiam. Quod autem
Yerbum est sine
tempore et sine loco, est Patri coaeter-
num et
ubique totum ,
de quo si quisquam potest quan-
tum potest veracem proferre sermonem , sermo ille erit
ac per hoc Yerbum caro factum ,
sapientiae:
quod est
Christus Jesus, et sapientiae thesauros habet et scientias.
Nam scribens Apostolus ad Colossenses : « Yolo enim vos
» 12 Cor. X, 17.
 DE TRINITATE, LIB. Xlll.
029
» sciie,
inquit, quantum certamen haheam pro vobis,
» et
pro iis qui sunt Laodiciae , el quicumque non vide-
)> runt faciem meam in carne ,
ut consolentur corda

eorum,copulati in charitate et in omnibus divitiis ple-

»
» nitudinis intcllectus ad
cognoscendum mjsterium l3ei,
»
quod est Christus Jesus, inquo sunt omnes thesauri
» absconditi ^. » Quatenus noverat
sapientiae et scientiae
Apostolus thesauros istos , quantum eorum penetraverat,
et in eis ad quanta pervenerat
quis potest nosse? Ego ,

tamen secundum id quod scriptum est « Unicuique au- ,

» tem nostrum datur manifestatio

Spiritus ad utihtatem,
» ahi
quidem datur per Spiritum sermo sapientiae, ahi
» sermo scientise secundum eumdem
Spiritum^j » si ita
inter se distant hsec duo, ut sapientia divinis, scientia
humanis attributasitrebus, utrumqueagnoscoin Christo,
et mecum omnis ejus fidehs. Et cum lego, « Yerbum caro
» factum est et habitavit in nobis » in Verbo
, intolhgo ;

verum Dei Fihum ,

in carne agnosco verum hominis fi-

hum, et utrumque simul in unam personam Dei et ho-

minis ineffabih gratioe largitate conjunctum. Propter quod
et dicit , « Et vidimus gloriam ejus , gloriam
sequitur
» a Patre, plenum gratia? et veritatis^. »
quasi Unigeniti
Si gratiam referamus ad scientiam veritatem ad sapien- ,

tiani , puto nos ab duarum istarum rerum distinc-

illa

commendavimus non abhorrere. In rebus

tione, quam ,

enim per tempus ortis, illa summa gratia est, quod homo
in unitate personse conjunctus est Deo : in rebus vero

seternis summa verilas recte tribuitur Dei Yerbo. Quod.

vero idem ipse est Unigenitus a Patre plenum gratiae et

veritatis id aclum est ut idem ipse sit in rebus pro nobis
,

cui per eamdem fidem mundamur,

temporahter gcstis,
ut eum stabihter contemplemur in rebus aeternis. Uli
i Coloss. it, 1-3. — 2 I Cor. xu, 7, 8. — ^ Joaii.
xt, 4.

r.xxxvii. 34
53o S. AUGUSTINI EriSCOPI
autem praecipui gentium pliilosophi , qui invisibilia Dei
per ea quae facta sunt intellecta conspicere potuerunt^,
tamen quia sine Mediatore id est sine homine Christo .
,

nec venturum Prophetis, nec

philosophali sunt, quem
venisse Apostohs crediderunt , veritatem detinuerunt,
sicut de illis dictum est, in iniquitate. Non potuerunt

^nim in his rerum inlimis constituti, nisi quaerere aliqua

media per quae ad illa
quae intellexerant sublimia perve-
nirent deceptores daemones inciderunt, per
:
atque ila in

quos factum est ut iramutarent gioriam incorruptibiUs

fiei in simihtudinem imaginis corruptibihs hominis et
,

volucrum et quadrupedum et serpentium. In tahbus

enim formis etiam idola instituerunt sive coluerunt. ,
'

Scientia ergq npstra Christus est, sapientia

quoque nostra
idem Christus est.
Ipse nobis fidem de rebus temporah-
bus inscrit, ipse de sempiternis exhibet veritatem. Per
ipsum pergimus ad ipsum,tendimus per scientiamad sa-
pientiam ab uno tamen eodemque Christo non recedi-
:

mus ,
in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientias
absconditi Sed nunc de scicntia loquimur, post de sa-
''.

pientia, quantum ipse donaverit, locuturi. INecistaduo

sic
accipiamus, quasi non hceat dicere, vel istam sapien-
tiam quac in rebus humanis est, vel illam scientiam
quae
in diyinis. Loquendi enim latiore consnetudine
utraque
sapientia, utraque scientia dici potest. JNuUo modo ta-
men scriptuni esset apud Apostolum ,
c< Ahi datur sermo
» ^ »
sapientiae, ahi sermo scientiae : nisi et
propriee sin-
guhs nominibus haec singula vocarentur, de quorum dis-
tinctione nunc agimus.
XXy. Jam itaque videamus quid sermo iste proKxus
effecerit,, quid collegerit, quo pervenerit. Beatos esse se
velle , omnium^ hominum est : nec tamen omnium est fi-
»
Rom. I, 10. — ^Coloss. u, 3. — 3 j Qq^ j ^S.
 DE TUlNIlATt, LIB. XIII. 53 1

des, qua cor mundantead bealitudinem;pemnitur*. Ita

fit ut
per istam quam non omnes volunt, ad illam ten-
dendum sit
quam nemo potest esse qui noJit. Bcatos es^e
se velle omnes in corde suo vident, tantaque est in hac
,

re naturge bumanae conspiratio, ut iion fallatur hom^

qui hoc ex animo suo de animo conjicit alieno denique :

omnes id velle nos novimus. Multi vero immortales se

esse posse desperant, cum id quod omnes Volunt, id est,
beatus nuUus esse ahter possit : volunt tamen etiam im-
mortales esse , si
possent ; sed non ciedendo quod pos-
sint, non ita vivunt ut possint. Necessaria ergo est fides,
ut beatitudinem consequamur, omnibus humanae naturae
bonis, id est, et animi et corporis. Hanc autem fidem in
Christo esse definitam, qui in carne resurrexit a mortuis,
non moriturus ulterius^ : nec nisi per illum quemquam
Jiberari a diaboh dominatu , per remissionem peccato-
rum : in cujus diaboh partibus necesse est miseram esse
vitara , eamdemque perpetuam, quae mors est
potius
dicenda quam vita, eadem fides habet. De qua et in hoc
hbro, sicut potui, pro spatio temporis disputavi, cum
jam et ioi quarto, libro hujus Operis multa dc hac re
dixerim ; sed ibi propter aUud
hic propter aJiud ibi
, :

scihcet ut ostenderem , cur et quomodo Christus in ple-

nitudine temporis a Patre sit missus^, propter eos qui
(Jicu.nl , eum qui misit, et eum qui missus est , aequalcs

natura esse non posse; hic autem ad distinguendam acti-

vam scientiam a contempkitiva sapienlia.
XXYl.
Placuit quippe velut gradatim ascendentibus

inutraque requirere apud interiorem hominem quamdam

sui cujusque generis trinitatem , sicut prius
apud exte-
riorem quaesivimns ut ad illam Trinitatem
:
quae Deus
est, pro nostro modulo, si tamen vel hoc possumus, sal-
»
Act. XV, 9. 2 Rom. —
V, 9.
— 3 Galat. iv, 4.

34.
532 S. AUGLSTIKi EflSCOPI
tem in aenigmate et per speculum contuendam exercita-
tione in his inferioribus rebus mente veniamus^. Hujus
igitur verba fidei quisquis in solis vocibus memoriae com-
mendaverit, nesciens quid significent; sicut solent qui
graece nesciunl , graeca verba tenere memoriter, vel la-
tina similiter, vel
cujusque alterius linguae. qui ejus
: nonne habet
iguari sunt quamdam in suo animo trini-
tatem quiaet in memoria suntilli verborum soni, etiam
?

quando inde non cogitat, et inde formatur acies recorda-

tionis ejus, quando de bis cogitat ; et voluntas recordantis

atque cogitantis utrumque conjungit. Nullo modo tamen

dixerimus istum, cum hoc agit, secundum trinitatem in-
terioris hominis agere ,
sed potius exterioris :
quia id so-
lum meminit, et quando vult quantum vult intuetur, ,

quod ad sensum corporis pertinet, qui vocatur auditus,

nec ahud quam corporahum rerum, id est, sonorum, tah
cogilatione imagines versat. 8i autem quodverbaiha sig-
nificant, teneat et recohit ; jam quidem ahquid interioris
hominis agit : sed nondum dicendus vel putandus est vi-
vere secundum interioris hominis trinitatem, si ea non
dihgat quae ibi praedicantur, praecipiuntur, promittun-
tur. Potest enim etiam ad hoc tenere
atque cogitare , ut
falsaesse existimans, conetur etiam redarguere. Vohmtas

ergo iha, quae ibi conjungit ea quae memoria tenebantur,

et ea quae inde in acie cogitationis impressa sunt , implet
quidem ahquam trinitatem, cum ipsa sit tertia sed non :

secundum eam vivitur, quando iUa quae cogitantur velut

falsa non phicent. Cum autem vera esse creduntur, et

quae ibi diligenda sunt dihguntur, jam secundum trinita-

tem interioris hominis vivitur secundum hoc enim vivit
:

quisque quod dihgit. Quomodo autem dihgantur quae

nesciuntur, sed tantum creduntur? Jam quaestio ista
* I Cor. XIII, 32.
 DE TUINITATE ,
LIB. XIII. 533
tractata estiii
superioribus libris et inventum nemineni .

diligere quod penitus ignorat; ex.iis autem quae nota sunt

diligi, quando diligi dicuntur ignora. Nunc librum istum
ita claudimus ut admoncamus, quod justus ex fide vi-
,

vit^ :
quae fides per dilectionem operatur, ita ut virtutes

quoque ipsae quibus prudenter, fortiter, temperanter,

justeque vivitur, omnes ad eamdem referantur fidem :
non enim aliler poterunt verae esse virtutes. Quae tamen
in bac vita non valent tantum ut aliquando non sit bic ,

necessaria qualiumcumque remissio peccatorum :

quae
non fit nisi per eum qui sanguine suo vicit principem
,

peccatorum. Exbac fide et tali vita

quaecumque notiones
sunt in animo fidelis
bominis, continentur, cum memoria
et recordatione inspiciuntur, et voluntati placent , red-
dunt quamdam sui generis trinitatem. Sed imago Dei , de
qua in ejus adjutorio post loquemur, nondum in ipsa est :

quod tunc mebus apparebit, cum demonstratum fuerit

ubi sit, quod in futuro volumine lector expectet.
•
^
Habac. ii, 4; Rora. i, 17, el Galat. v. 6.

FINIS TOMI CENTESIMI TRIGESIMI SEPTIMI,

 CONCORDANTIA
BIBLIOTHECE LATINiE CUM GALLICA.

BIBLIOTHECA LA.TINA. BIBLIOTHECA 6ALLICA.

Gollatio cum Maximino Arianorum Ejusdem analysis, tom. xxii, p. 86.

3.
episcopo, pag.
Contra Maximinum Arianorum epis- Eorumdem analysis, tom. xxii, p. 86,
copum, lib. II, p. 57.
De Trinilate, libri xv, p. 181. Eorumdcm analysis, tom. xxii, p.
88
ttSg,
 INDEX
TOMI CENTESIMI TRIGESIMI-SEPTIMI.

COLLATIO CUM MAXIMINO ARIANORUM EPISCOPO ,

I.iBBn I. 3
CONTKA MAXUniVUM HJ^RETICUM ARIANORUM EPiS-
COPUM LiBRi Duo. — LiBER I. Oslendit A-j^.isliims, ea
, quse In
CoUatione ipse dixil , Maximinum non potuisse refellere. 5^
LiBBR 11. Refelluntur siiigillHtim quae in Collalione Maximinu» dixit
ullima sua dispulalione, cujus disputalionis suae prolixitale respon-
dendi temptis tunoeripuil Augustino. Pa^rATio. 83
DE TRINITATE libbi qoindecim. —
Liber I. In quo secundum
Scripluras sacras oslenditur unilas et oequalilas summse Trinilalis, el
quaedam loca conlra Filii aequalilatem allata diluuntur. i8i
LiBBR II. Rursum Augustinus aequalilateiu Trinilatis, et de
()ef»*ndit

Filiimissionc ac Spiritus sancti agens, variisque Dei apparilionibus,

demonsliat non ideo minorem esse mitlenle qui missu5est, quia ille
misit , hic missus est ; sed Trinilatem per omnia aeqnalem pariter in ,

sua natura immutabilem et invisibiiem, et ubique praesentem ,

in
missione seu apparilione qualibet inseparabililer operari. aaS
LiBEH III. Iii quo quaerilur, an in illisde quibus superiore libro dic-
tum est, Dei apparitionibus per corporeas species factis, (antum-
,

modo creatura formala sit, in qiia Deussicut lunc oportuisse judicavit,

humanis o>leiuleretur aspeclihus; an Angeli , qui jam anlea erant, ita
miltebantur, ul ex persona Dti loquerentur, assumentescorporalem
speciem de crealura corporea, aul ipsum corpus suum inspecies quas
vellent accommodatas aclionibus suis vertentes secundum attributam
se
sibi a Greatore polenliam ipsa aulem Dei cssenlia nunquam per
:

262
ipsam visa fueril.
LiBBR IV. Explicat ad quid missus sit Filius Dei Christo videlicet :

nobis fuisse imprimis et

pro peccaloribus moriente persuadendum
eliam ut
quanlum nos dilexerit Deus, et quales dilexerit. Opportune
adconlemplandum Deum et cohajrendum Deo mundaremur, Verbuin
in carne venisse. Ipsius morle una et simplici duplicem noUram so-
lutamesse; ubi edisserit quemadmodum simplum Salvatoris nostri
concinal ad salutem et de numeri senarii ,
duplonostro , perfeclione
m quem numerum ipsa simpli ad duplum ralio deducitur.fusiusagit.

Docetcolligi omnes ex muUis in unum per unum mediatorem vitae

54o INDEX.
Chrislum .per quem solum vera fil animae purgalio. Caeterum Filium
Dei ,
quanquam missione factus sit minor
pro[)ter formam servi quam
susrepil ,
noQ tamen ideominorem P.Uie seounfiuin forniam Dei quia
ab ipso missus esl eamdemque de Spiiilus sancti missione ralionem
:

esse demonslrat. 292

LiBER V. Venil ad haereticorum argumenta il!a quae non ex divinisli-
bris, sed ex ratianibus suls proferunt et eos refeilil, quihus ideo :

videtur non eamdem Patris ac Filii esse suhslantiam , quia omne quod
de Deo dicitur secundum subslanliam dici putant; et propterea et
,

diveisa
gignere et gigni, vel geniturn esse el ingenittim, quoniam
suiit contenduiit subslantids es>e div» rsas; demonslrans, non omne
,

dicilur secundum subsfanliam d'ci, sicut secundum

quod de Deo
subAtanliam dicitur bonus et magnus, el si quid aliud ad se dicitur;
sed dici etiam relative, id esl, non ad se, sed ad aliquid quod ijse
noacst, f-icul Pater ad Filium dicitur, vel Dominusad creaturamsibi
servientem ubi si quid relative, id esl ad abquid quod ijise non est,
:

eliam ex tempore dicilur sicuti est, Domine, refugium faclus es

,

noZ^JS ; nihil ei accidere quo mulelur, sed omnino ipsum in nalura

vel essenlia sua immulabilem permanere. 332
LiBBR Vi. In quo proposita qucEsti()ne , quomodo dirtus sil Christus
ore Aipostolico, Dei virtus et Dei sapientia,
dis[)utatur ulrum Pater
non sii sed tanlum snpientiae Pater.an sapienliasa-
ipse sapicntia ,

pientiam genuetit et dilata paulisj)er solutione, probatur unitas et

:

aequalilas Patriset
Filii ac
Spiiilus sancti el non D<'um triplicem , :

sedTrinilalem ciedi o[)ortere. lUud postremo ioco explicalur Hiiarii

dictum /Elcrnitas in Patre , species in Imaf^itie, usus in Munere,
: 352
LiBER "Vll. In quo superioris lihri quaeslio, qtiae dilala fueral, expli-
catur, quod videlicet Deus Pater qtii geniiil Filium virlulem et sa-
pientiam, non solum sit virtulis el sapienliae Pater, sed eliam ipse
virtus et sapientia : similiteret Spiritussanctus. Nec tamen tres esse
virliites aut tres sapienlias, scd uuam virtulem et unam sapientiam ,

sicul unum Deum etunam essentiam ostenditur. Diinde quaeritur

,

quomodo dicatur iii Deo , a Latinis una esseniia, tres persom», a

Graecis una essentia , tres substantio} ve l hyposlases : ei ulruxu(\\xe
eloculionisnecessilale dici deuionstialur, tit ne omaino laceremus i«-
terrogati quid tres tint, quos Ires esse veraciter coniitemur, Palrem
sciiicet, et Filium et Spirilum sanclum. S.G^
1g,\mti Vlll. In ([uo ratione reddila monslrat, non solum PalremFilio
nou essemajorem, sed necambossimul aliquid majust-sse quam S|)i-
rilum sancluiu, nec quoslibel duos simul iu eadem Trinitate majus
esse aliquid quam unum, nec omnes simul Irt-s majus aliquid esse

quam singulos. Deinde agil ul et ex veritalis inlelleclione, et ex no-

titia summi boni, et ex insito amure juslitiae pro[>ter quam
ddigitur
animus justus ab abimo eliam nQudum justo, intelligalur ipsa natura
Dei maxime vero admonet ut Dei cognilio quaeratur per cbaritatem,
:

quae in Scripturis Deus dicitur; quain charitaleeViamTrijiitatik ves-

ligium quoddaia inesse obseryat. 3^0
 INDEX. 541
LiBBH IX. Trinitatem in homine, qui imago Dei est, quamdgm inesse,
menlem scilicel, et notitiam qna se novil,et amorem quo se noli-
liamque suam diligil atque haec Iria acquatia interse, et uniusos-
:

tenduntur esse esstnliae. 4'*

LiBBR X. In quo trinitHtemaliam in hominis mente inesse ostendilur,
eamque longe evidenlioreni apparere in memoria , intelligentia et
volunlate. 4^0
LiBBR Xf. Trinitatis imago quaedam monstratur etiam in exteriore
homine: primo quidem iu his quae cernuntur extrinsecus, ex corpore
sciHcet quod videtur, et forma quae inde in aciecernentis imprimitur,
et utrumque copulanlis intenlione vohmtalis : tametsi haec tria neque
inler se aequalia sint , neque unius substanliae. Deinde in ipso animo
ab his quae exlriusecus sensa sunt , velut introducta observatur altera
trinitas, seu tria quaedam unius substanliae, imaginatio corporis quae
in memoria est, et inde informatio cum ad eam convertitur acies co-
gilantis, et utrumque conjungens intentio voluntatis : quae nimirum
altera trinilas ad exteriorem quoque hominem pertinere dicilur, quod
de co-poribus illata sit quae senliunlur extrinsecus. ^So
LiBBR Xil. In quo proemissa dislinctione sapienliae a scientia, in ea
quae proprie scientia nuncupalur, quaeve inferior est , prius quaedam
sui generis trinilas ostenditur quae licet ad interiorem hominem jam
:

pertineal, nondum tamen imago Dei vel appellanda vel putanda. 4/3
LiBKR XI U. Prosequitur descientid, in qua videlicet, etiam ut a sa-
pientia distinguitur,
Irinitatem quamdam inquirere iibro superiore

coepit, qua occasione hic fidem christianam commendans, explicat

quomodo credenlfiim sil Gdes una et communis. Tum beatiludinem
omnes velle , nec tamen omnium esse Gdem qua ad beatitudinem per-
venitur. Uanc autem fid<m in Ghristo esse definitam qui in carne
resunexil a mortuis, nec nisi per illum liberari quemquam a diaboli
dominatu per remissionem peccatorum el fuse ostendit diabolum
:

non potentia, «ed justitia vinci a Christo debuisse. Tandem hujus

verba Gdei dum memoriaemandantur, inesse quamdam in animo tri-
nitatem, quia et in memoria sunl verborum soni, etiam quando
homo inde non cogilat et inde formatur acies recordationis ejus ,
;

quando de his cogital; et demum volunlas recordantis atque cogi-

tanlis ulrumqueconjungit. 49^

CONCOHDANTIA. 535

EXPLICIT INDEX.
 /Ti n r^
4
o
 BR Augustinus, Aurelius, Saint,
6$ Bp. of Hippo
A5 cOpera omnia^
1835
< t.30

PLEASE DO NOT REMOVE

CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET

UNIVERSmr OF TORONTO LIBRARY