Вы находитесь на странице: 1из 20

Фясил ХЫЫЫ

Хариъи сийасят вя дипломатийа

Вестфал сцлщцндян иряли эялян дювлятлярарасы мцнасибятлярин


илкин «анархийалыьы» (бу мянада реалист мяктябин нцмайяндяляри иля
разылышмаг олар) суверен вя мцстягил олан дювлятлярин хариъи
сийасятлярини, йяни хариъи алямя мцнасибятдя мягсяд вя приоритетлярини,
щямчинин фяалиййятинин ясас истигамятлярини юзц формалашдырыр.
Дейилян просес илк нювбядя ясрляр бойу вя мцасир дюврдя дя хариъи
сийасятин реаллашдырылмасынын ясас аляти вя бейнялхалг мцнасибятлярин
тянзимлянмясинин ясас васитяси кими чыхыш едян дипломатийанын
кюмяйи иля щяйата кечирилир. Дцнйанын сийаси структурунун инкишафына
уйьун олараг дипломатийа, дипломатик фяалиййят йени форма вя методлара
сащиб олду. Буна бахмайараг, гейри-дювлят акторларынын вя дцнйанын
сийаси системинин ашкар шякилдя дяйишмяси фювгцндя бунун артыг
йетяринъя олмадыьыны вя мцасир сийаси дцнйанын даща мцряккяб
идаряедилмясинин ваъиблийи барядя дцшцнмяйин лазым олдуьу фикирляри
сяслянмякдядир.

13.1. Хариъи сийаси гярарларын ишляниб щазырланмасы вя


гябулу

Хариъи сийасятин формалашдырылмасы мцряккяб бир просесдир.


Онун апарыъы елементи бир чох амиллярдян асылы олан хариъи сийаси
гярарларын ишляниб щазырланмасы вя гябулундан ибарятдир. Бу амилляря
дювлятин ъоьрафи мювэейи, щярби, щямчинин игтисади гцдрятин обул-
олмамасы, мядяни, тарихи яняняляр; сийаси системин типи, ъямиййятин
сосиал структуру, сийаси лидерлярин фярди хцсусиййятляри вя с. аиддир.

Хариъи сийаси гярарын гябулу няинки щямин дювлятя, бцтювлцкдя


бяшяриййятин талейиня тясир едя биляр. 1962-ъи илин Куба (Кариб)
бющраны (Кубада совет ракетляри йерляшдирилмиш, ъавабында АБШ
Кубаны блокадайа алмышды) буну ачыг-ашкар нцмайиш етдирди. Щямин
вахт америка йахуд совет лидеринин нцвя щуъуму щаггында гярары
дцзялдилмяси мцмкцн олмайан фясадлара сябяб ола билярди. Бу фактын
дярк едилмяси иля хариъи сийаси гярарларын гябулу просеси (хцсусян
мцнагишя вя бющран шяраитиндя) елми тядгигатларын ян юнямли
мювзуларындан бириня чеврилди.

Щал-щазырда елмдя хариъи сийаси гярарларын гябулу проблеми иля


мяшьул олан, просесин оптималлашмасы йолларыны ахтаран бир сыра
истигамятляр вя мяктябляр формалашыб. Бу истигамятляр вя мяктябляр бир
чох мясялялярдя кясишдикляри цчцн онларын ващид, конкрет ясас цзря
тяснифатыны апармаг чятиндир. Беля вязиййятдя истигамятляри онларын
тядгигатынын мяркяз обйектиндян асылы олараг нязярдян кечирмяк мягбул
щесаб едиля биляр. Мясялян, Р.Ричардсон 5 ясас нязяри истигамяти айырыр:

1) сечимин расионаллыьы;

2) психоложи;

3) институсионал;

4) интераксионал;

5) системли.

Расионал сечим нязяриййяси чярчивясиндя гярарын гябулу проблеми


максимал мягсядяуйьунлуг нюгтейи-нязяриндян юйрянилир. Бу йанашма
мясялялярин гойулушунда мцяййян ардыъыллыьы ещтива едир. Ян цмуми
шякилдя онлар ашаьыдакылардан ибарятдир:

- проблемин мащиййятинин мцяййян едилмяси;

- реаллашдырылмалы олан мягсядлярин сечими;

- мцмкцн алтернативлярин ашкар едилмяси;

- ян йахшы алтернативин сечими.


Щяр аддым кейфиййят йахуд кямиййят цзря тясвир олуна биляр.
Бундан асылы олараг расионал сечим нязяриййясиндя ики йанашманы гейд
едирляр: биринъиси тящлил вя гайдаларын формализя едилмиш, икинъиси
формализя едилмямиш методларына истигамятляниб. Сонунъу расионал
сечимин гиймятляндирилмяси заманы милли марагларын, сийаси
мягсядлярин ролуну хцсуси олараг вурьулайыр. Бу йанашма дахилиндя
чалышан яксяр мцяллифляр Т.Шеллингин ясярляриня ясасланырлар.

Психоложи истигамят даща чох ифрат расионаллыьа ъаваб олараг


формалашмышды. Буна эюря онун ясас мцддяаларындан бириня эюря, гярар
(хцсусян мцнагишя вя бющран шяраитиндя) чох вахт расионаллыгдан узаг
олур. Бу, бцтцн инсанлар кими, стресс кечирян, гярарлар гябул едян сийаси
лидерляря аиддир. Бу мцддяанын тясири мцнагишя йахуд бющран заманы
даща да эцълянир вя буну Биринъи Дцнйа Мцщарибясинин башланьыъы
тимсалында О.Холсти эюстярди.

Бу истигамят чярчивясиндя щямчинин адекват дяркетмя иля баьлы


проблемляр юйрянилир. Бу мясяляйя Р.Ъервисин 1976-ъы илдя няшр
едилмиш «Дяркетмя вя дяркетмянин сящвляри» ясяри щяср олунуб. Китабда
конкрет мисалларда дяркетмядя сящвлярин вя фактларын йанлыш шярщинин
йанлыш гярарлара эятирмяляри эюстярилиб.

Бейнялхалг бющран шяраитиндя хариъи сийаси гярарын гябулу


просеси хцсусян проблемли олур. Бунун психоложи хцсусиййятлярини
юйрянян У.Йури вя Р.Смоук беля шяраитдя гярарын гябулу просесиня тясир
едян 4 амили гейд едирляр:

Биринъи амил тяряфлярин йцксяк риски иля баьлыдыр. Ади


вязиййятдян фяргли олараг бющран шяраитиндя чох шей итирмяк, йахуд
яксиня, ялдя етмяк олар. Щямчинин бющран вязиййяти тяряфлярин щяйат
ящямиййятли марагларына (ян азы тяряфляр буну беля тясяввцр едир)
тохунур. Бурадан беля бир ряй формалашыр ки, тяряфлярин веря биляъяйи
иткиляр бярпаедилмяздир. Беля ки, У.Йури вя Р.Смоук 1958 вя 1961-ъи илин
Берлин бющранлары Гярб тяряфдян шящярин йарасынын итирилмяси
горхусундан даща чох бцтцн НАТО-йа тящлцкя тюрядян вя бу мянада
Гярбин щяйат ящямиййятли марагларына тохундуглары цчцн бу шякилдя
гиймятляндирилирдиляр.

Сийаси хадимлярин бющран шяраитиндя гярарларын гябулу просесиня


тясир едян Икинъи амил вахт чатышмазлыьыдыр. Бейнялхалг бющранлар
заманы щадисяляр илдырым сцряти иля баш верир. Бу ъцр вязиййят 1962-ъи
илин Кариб (Куба) бющраны, 1967, 1973, 1982 иллярин Йахын Шярг
бющранлары вя бир чох диэяр щалларда мювъуд иди. Сийаси лидерляр
вязиййятин дяйишмясиня гыса заман ярзиндя реаксийа вермяк
мяъбурийятиндя идиляр. Вязиййятин тящлилиня, демяк олар ки, вахт йох
иди. Вя чох вахт бющранын мцмкцн инкишафы щаггында мялумат да
дярщал онлара чатмыр. Мясялян, Кариб бющраны заманы американлылар
совет ракетляринин Кубада йерляшдирилмяси фактыны дяфялярля
йохладыгдан сонра бу барядя президентя мялумат вердиляр.

Цчцнъц амил кими У.Йури вя Р.Смоук бющран заманы гейри-


мцяййянлийин йцксяк дяряъясини гейд едирляр. Бющранын иштиракчылары
чох вахт бир-бирляринин конкрет мягсядляри вя планлары щаггында дягиг
вя дцрцст мялумата малик олмурлар. Цстялик, бющран шяраитиндя
планлашдырма заманы, щюкцмят мяхфилик наминя информасийайа мювъуд
олан дахилолманы мящдудлашдыра билярляр. Бязи щалларда гярар гябул
едян шяхслярдя мялуматлар чох олса да, онлар зиддийятли характер
дашыйырлар.

У.Йури вя Р.Смоука эюря, бющран шяраитиндя сийаси лидерляря


тясир едян дюрдцнъц амил алтернативлярин сайынын мящдудлуьу. Гярар
гябул едян шяхсляр мцмкцн сечим сащясини даралдырлар. Вариантларын
чохлуьу демяк олар ки, нязярдян кечирилмир. Мясялян, Куба бющранынын
биринъи эцнцнцн сонуна америка администрасийасы ъидди олараг йалныз
бир алтернативи мцзакиря едирди: Кубанын блокадасы йахуд щярби
аддымлар. Вя йалныз сонра диэяр вариант мцзакиря олунмаьа башланды:
БМТ, щямчинин диэяр дювлятлярин дястяйини газанмаг лазымдыр йахуд
бунсуз да кечинмяк олар? Щярби ямялиййатын хейриня аргументлярин
цмуми мязмуну коммунизмя гаршы мцбаризянин саь галмаг сявиййясиндян
юнямли олмасындан ибарят иди.

Хариъи сийаси гярарлар чох вахт мящдуд сайлы шяхсляр тяряфиндян


ишляниб щазырланыр вя гябул едилир. Груп сяъиййяви гярарларын гябулу
(хцсусян бющран шяраитиндя) И.Ъейнис тяряфиндян «Груп гярарларынын
гурбанлары» адлы ясяриндя ашкар едилян вя кифайят гядяр дольун тясвир
едилян бир сыра феноменляря сябяб олур. Онларын мяъмусу груп дцшцнъяси
адыны алмышды. Феноменляр арасында ян мцщцмляриндян бири сечимдя
дюнцшдцр: групун бязи цзвляри еля щямин групдакы орта фярди
вариантларла нисбятдя даща чох йахуд даща аз (бу щал даща аз мцшащидя
едилир) рискли гярарлара мейиллидирляр. Башга сюзля, коллектив гярар
щямин групда щяр биринин фярди гярар вермяси вя йалныз бундан сонра
мцяййян едилян орта эюстяриъийя нисбятян даща рискли олаъаг. Бир чох
тядгигатчылар даща рискли гярара тяряф дюнцшц рискин мясулиййятинин
психоложи олараг групун диэяр цзвляри иля бюлцшдцрцлмяси иля изащ
едирляр. Лакин бу даща надир щалларда дюнцшцн якс истигамятдя баш
вермясиня айдынлыг эятирмир.

Груп дцшцнъянин диэяр феномени груп цзвляринин чох вахт ишлянян


консепсийа чярчивяляриня сыьмайан информасийайа гаршы щиссийатсыз
олмаларыдыр. Еля ки груп тящлил олунан вязиййят йахуд аддымлара аид
щансыса бир нятиъяйя эялирся, онун иштиракчыларынын тясяввцрляриня
зидд олан информасийа диггятдян кянарда галыр. Нятиъядя груп реаллыьы
хейли дяряъядя тящриф эюстяря биляъяк тясяввцрляринин ясирляриня
чеврилирляр.

Гярар гябул едян сийаси хадимлярин шяхси кейфиййятляри дя


психоложи истигамят чярчивясиндя ишляйян мцяллифлярин диггят
мяркязиндядир. Беля ки, Р.Эерманн вя М.Эерманн беля бир нятиъяйя
эялдиляр ки, Биринъи Дцнйа Мцщарибяси юнъяси сийаси хадимлярин гябул
етдийи гярарларда хейли дяряъядя онларын шяхси кейфиййятляринин ролу
вар.

Ян мцщцм характеристикалар арасында, сийаси лидерин дяйярляр вя


инанълары системини хцсуси гейд етмяк олар. Тясадци дейил ки, бу вя йа
диэяр юлкянин хариъи сийаси курсу бязян дювлят башчысынын ады иля
адланыр. Мясялян, Никсон доктринасы, Картер доктринасы, Брежнев
доктринасы.

Институсионал истигамят чярчивясиндя хариъи сийаси гярарын


гябулу просесинин тяшкили иля баьлы мясяляляр тящлил едилир. Гярарын
йекун формасы бир чох эюстяриъилярдян асылыдыр. Ъ.Розенау яняняви
олараг тядгиг едилян ашаьыдакы эюстяриъиляр групларыны гейд едир:

- дювлятин юлчцляри (бюйцк вя кичик дювлятляр);

- игтисади инкишаф сявиййяси (варлылар вя касыблар);

- сийаси систем типи (демократийа вя авторитаризм).

Сон заманлар хариъи сийаси гярарын гябулу просесиня диэяр


амиллярин, о ъцмлядян информасийа технолоэийаларынын инкишаф
сявиййясинин тясири тящлил олунур.

Конкрет дювлятин хариъи сийасятинин неъя гурулмасыны юйрянмяк


цчцн стандарт ямялиййат проседурларыны ашкар етмяк мцщцм ящямиййят
кясб едир. Бу илк нювбядя хариъи сийаси гярарларын кечирилмяси вя гябулу
гайдаларына аиддир.

Мцхтялиф юлкялярин хариъи сийасятляринин мцгайисяли тящлилляри


иля мяшьул олан тядгигатчылар демократик вя авторитар дювлятлярлярдя
гярарларын гябулу проблеминя хцсуси диггят айырырлар. Демократийак
юлкялярдя гярарларын кечирилмяси просеси вя стандарт ямялиййат
проседурлары даща шяффафдыр. Авторитар дювлятлярдя гярарын гябулу
бир чох тясадцфлярдян, щямчинин ятраф дцнйанын сийаси лидерля
мцнасибятляриндян асылыдыр. Лакин демократийанын да минуслары вар.
Беля ки, бцтцн проседурлара риайят етмя иля гярарын кечирилмяси просеси
бир гайда олараг узаныр, популист гярарларын гябулуна щеч дя аз тясадцф
едилмир вя с.

Институсионал истигамят хариъи сийаси гярарларын ишляниб


щазырланмасы вя гябулу просеси иля мяшьул олан дювлят структурларыны
тядгиг едир: дювлят башчысынын апаратынын, парламентин, хариъи ишляр
назирлийинин, диэяр хариъи ишляр назирликляри вя гурумларын ролуну.
1971-ъи илдя ишыг цзц эюрмцш вя классик тядгигат нцмунясиня чеврилмиш
«Гярарын гябулунун мащиййяти: Куба бющранынын тящлили» китабында
Г.Аллисон эюстярди ки, дювлят машыны тяряфиндян хариъи сийаси
гярарларын гябулу хариъи сийаси гярарын гябулу просесиня мцхтялиф
групларын марагларынын тоггушмасы вя разылашдырылмасы йолу иля баш
верир. Бу заман юз гярарларынын, йяни ян чох мараглы олдуьу гярарларын
кечмясиня чалышан формал вя гейри-формал лобби груплары йараныр.

Хариъи сийаси гярарларын гябулу просесиня груп мараглары (сосиал,


етник, пешякар вя с.) бюйцк тясир эюстярирляр. Мясялян, 1990-ъы иллярин
яввялляриндя АБ-АБШ арасында кянд тясяррцфаты малларынын ихраъы
(идхалы) иля баьлы мцбащися заманы франсыз щюкцмяти фермерлярин
мювэейини нязяря алмаьа мяъбур идиляр. Дювлят вя ганунвериъи
органларда марагларын бу вя йа диэяр груплар тяряфиндян лоббичилийи чох
вахт коррупсийанын йаранмасына сябяб олур.

Щярби-сянайе комплекси дя хариъи сийаси гярарларын гябулуна тясир


едян эцълц васитя кими чыхыш едир. Бу юзцнц сойуг мцщарибя дюврцндя
хцсусиля бцрузя верди. Щятта 1960-ъы иллярин яввялляриндя АБШ
президенти Д.Ейзенщауер бяйан етмишди ки, онун юлкясиндя щярби-сянайе
комплекси ифрат бюйцк рола маликдир вя бу демократийа цчцн тящлцкяйя
чевриля биляр.
Нящайят, хариъи сийаси гярарларын гябулуна даща эцълц тясир
васитяси бу вя йа диэяр щадислярля баьлы иътимаи ряйи формалашдыран
КИВ-дир. Беля ки, америка щюкцмятинин Вйетнамда мцщарибяни
битирмяси щаггында сон гярарын гябулунда КИВ-ин ролу мцщцм иди.

Сон заманлар информасийа сяс-кцйцнцн артмасы ъидди проблемя


чеврилмякдядир. Интернетин йаранмасы, електрон, аудиовизуал вя чап
васитяляринин инкишафы иля баьлы информасийа боллуьу йараныб. Лакин
бу информасийа чох вахт гейри-дягиг вя зиддийятли олур. Мялуматы
мцмкцн гядяр тез чатдырмаьа ъан атан КИВ чох вахт онун дягиглийини там
йохламырлар. Инэилис тарихчиси П.Тейлор беля бир мисал эятирир: 1991-ъи
ил 15 феврал тарихиндя Баьдад радиосу Сяддам Щцсейнин эцйа ки БМТ-нин
660 сайлы гятнамяси иля разылашдыьы вя гошунларыны Кцвейтдян
чыхартдыьы барядя доьру олмайан мялумат йайды вя сонра бу хябяри щябяш
КИВ-ляри йайдылар. Информасийа сяс-кцйцнцн эцълянмяси иля баьлы
мятбуат хябярляринин сечими вя тящлили мясяляси юн плана чыхыр. Нятиъя
етибариля, хариъи сийаси гярарларын ишляниб щазырланмасы иля мяшьул
олан аналитик бюлмя вя хидмятлярин ролу артыр.

Интераксионал истигамят тяряфлярин гаршылыглы ялагяляриня


хцсуси диггят айырыр. Бир иштиракчынын реаксийасынын диэяр
иштиракчыйа тясир мясяляси мяркязи мясяляйя чеврилир. Мясялян, бир
дювлятин гейри-дост давранышы гаршы тяряфи дя аналожи щярякят етмяйя
вадар едир. Щямчинин щяр бир иштиракчынын юзцнцн яввялки
гярарларында асылылыьы мясяляси дя тядгиг олунур. Беля ки, М.Дойч гейд
едир ки, мящз бу амил АБШ Вйетнамда мцщарибяни давам етдирмяйя вадар
едирди. Нятиъядя тяряфляр чыхыш йолу мцряккяб олан «ескаласийа
тяляляриня» дцшцрляр: мцнагишя даща да эцълянир вя юзцнцн инкишаф
мянтигини дигтя етмяйя башлайыр.

Нящайят, системли истигамят тяряфдарларынын тядгигатларында


гейд едилир ки, сийаси лидерлярин гябул етдикляри гярарлара бейнялхалг
мцнасибятляр вя дцнйа сийасятинин цмуми контекстиндя йанашмаг
лазымдыр. Тямял принсип тящлиля йалныз гярарын юзцнцн дейил,
щямчинин цмумдцнйа сийаси системи иштиракчыларынын даща эениш олан
мцнасибятляр системин мяруз галмасындан ибарятдир. Мясялян, гярарын
диэярляриня тясири юйрянилир: диэяр дювлятляр, щюкцмятлярарасы вя
гейри-щюкцмят тяшкилатлары, юлкядахили рэеионлар, ТМК вя .

Сон онилликдя дцнйанын глобаллашмасы вя гаршылыглы


асылылыьынын артмасы шяраитиндя хариъи сийаси гярарларын глобал
фясадлара сябяб олмасы щалларынын чохалмасына сябяб олур. Бунунла
баьлы хариъи сийаси гярарларын узлашдырылмасына мейл мцшащидя
олунур. Бу мцхтялиф сявиййялярдя вя мцхтялиф каналлар васитясиля (о
ъцмлядян «Бюйцк сяккизлик», АБ, мцхтялиф бейнялхалг тяшкилатлар вя с.
чярчивясиндя) щяйата кечирилир.

13.2. Дипломатийа

Бейнялхалг мцнасибятляр, дцнйа сийасятинин проблемляри –


бейнялхалг аренада баш верянляр даима сийасятчилярин, журналистлярин,
аналитиклярин диггят мяркязиндя иди. Хариъи сийаси гярарларын
реаллашдырылмасына йахынлашмаьа, онлары щяйат кечирмяйя имкан верян
васитялярин ахтарышы, башга сюзля дипломатийа иля баьлы мясяляляр ися
даща дар чеврянинин мараг обйектидирляр. Дипломатийайа бу ъцр
мцнасибяти мцяййян мянада анламаг вя бяраят газандырмаг олар. Илк
нювбядя баш верянляри дярк етмяк ясас хариъи сийаси приоритетляри вя
йанашмалары мцяййян етмяк вя йалныз сонра реаллашдырма
механизмлярини ахтармаг лазымдыр.

«Дипломатийанын» бир чох тярифляри мювъуддур. Бязиляри


Э.Николсонун «Дипломатийа», Е.Сатоунун «Дипломатик практика цзря
дярслик» кими мяшщур китабларда верилибляр. Яксяриййят
дипломатийанын дювлятлярарасы мцнасибятлярин щяйата кечирилмяси
аляти кими гябул едир. Бу мянада Б.Уайтын 1997-ъи илдя ишыг цзц эюрмцш
«Дцнйа сийасятинин глобаллашмасы: бейнялхалг мцнасибятляря эириш»
китабы цчцн щазырладыьы «Дипломатийа» фясли диггятялайигдир. Бурада
дипломатийа щюкцмят фяалиййятинин формаларындан бири кими
сяъиййяляндирилир.

Икинъиси, дипломатийанын данышыглар просеси иля билаваситя


баьлылыьы вурьуланыр. Беля ки, Оксфорд лцьятиня ясасланан Э.Николсон,
дипломатийаны «данышыглар васитясиля бейнялхалг мцнасибятлярин
апарылмасы; бу мцнасибятляри сяфирляр вя елчиляря йцрцтмяйя йардымчы
олан; дипломатын иши йахуд сяняти» кими тяриф едир. Бу ъцр йанашма бу
эцн дя дипломатийа вя данышыглар нязяриййяси цзря бир чох ясярлярин
ясасында дурур. Мисал олараг, 2001-ъи илдя ишыг цзц эюрмцш бейнялхалг
мцнасибятляр цзря дярсликдяки К.Йонссонун «Дипломатийа, сювдяляшмя вя
данышыглар» фясилини эюстярмяк олар. Щямин фясилдя дипломатийа мящз
данышыглар просеси нюгтейи-нязяриндян тящлил олунур.

Лакин дипломатийаны йалныз данышыгларла ялагяляндирмяк дцзэцн


олмазды. Бу щалда консуллуг фяалиййятинин бюйцк бир щиссяси,
щямчинин консултасийалар (данышыгларын истигамятляндийи бирэя
гярарын гябулуну нязярдя тутмурлар) вя бир сыра диэяр фяалиййят нювляри
дипломатийадан кянарда галырлар. Буна эюря чох вахт дипломатийанын
даща эениш тярифиндян истифадя олунур. Бу щалда, америкалы мцяллиф
П.Хопманнын йаздыьы кими, данышыглар мцасир дипломатийанын ясас
фяалиййят нювц олса да, онунла там ейниляшдирилмир.

Дипломатийанын беля эениш йанашманын нцмуняси кими Ъ.Берриъин


тярифи чыхыш едя биляр. Онун ряйиня эюря, дипломатийа эцъ тятбигини
дейил, билаваситя йахуд билваситя данышыгларын истифадясини, тяблиьат
йахуд ганунвериъилийя мцраъитяти ещтива едян данышыглар вя диэяр сцлщ
васитяляри (информасийанын топланмасы, хош ирадянин нцмайиши вя с.)
иля бейнялхалг ишлярин апарылмасы демякдир.
Беляликля, данышыглар ясрляр бойу дипломатийанын ясас аляти
олараг галмагдадырлар. Вя бу заман дипломатийанын юзц тяк данышыглар,
мцасир дюврцн тялябляриня уйьун олараг, йени ъизэиляря сащиб
олмагдадырлар.

Мцасир дипломатийанын хцсусиййятляриндян данышаркян


К.Гамилтон вя Р.Лангхорн ики ясас мягамы гейд едирляр. Биринъиси,
кечмишя нисбятян онун ачыглыьы, йяни бир тяряфдян, дипломатик
фяалиййятя яввялляр олдуьу кими, йалныз аристократларын дейил,
ящалинин мцхтялиф тябягяляринин ъялб едилмяси, диэяр тяряфдян ися,
дювлятлярин имзаладыглары разылашмалар щаггында эениш
мялуматландырма. Икинъиси, бейнялхалг тяшкилатлар сявиййясиндя
чохтяряфли дипломатийанын интенсив инкишафы. Чохтяряфли
дипломатийанын ролунун эцълянмясини диэяр мцяллифляр, о ъцмлядян
П.Шарп да гейд едир.

Дипломатийанын ачыглыьы ХХ яср бойу мцшащидя олунур. Нятиъядя


данышыглар, баьланмыш мцгавиляляр, цмумян дипломатик фяалиййят илк
нювбядя КИВ сайясиндя иътимаиййятин диггят мяркязиндядир.
«Дипломатийанын ачыглыьы» мясялясиндя «сакитлийин позучусу» кими илк
чыхыш едянлярдян бири АБШ президенти В.Вилсон иди. О, тярксилаща,
азад тиъарятя, либерализмя истигамятлянмиш, иътимаиййят цчцн «ялчатан»
(мцгавилялярин гейдиййатынын вя ратификасийа едилмясинин зяруриййяти)
демократик дипломатийа идейасы иля чыхыш етди. В.Вилсонун идейалары
мцасирляри арасында мцхтялиф ряйляря сябяб олду. Бир гисм сийасятчи вя
иътимаи хадимляр ону там дястяклядикляри щалда, диэярляри скептик
йанашма нцмайиш етдирдиляр. Сонунъулар арасында Э.Николсон да вар
иди. О, щесаб едирди ки, дипломатийанын сямярялийи онун «щамынын эюзц
гаршысында баш вермясини» инкар едир. Сонралар бу фикри тясвири
инкишаф етдирян У.Зартман вя М.Берман гейд етдиляр ки, данышыгларын
ачыг апарылмасы иштиракчыларын бир-бириня дейил, «пянъяряляря»
мейллянмяляриня сябяб олаъаг. Башга сюзля, ачыглыг тяряфляри юз
гярарларыны гябул етмяйя дейил, иътимаи аддымлар атмаьа сювг едир.
Бурада хариъи сийаси гярарларын гябул просесинин ачыглыьы заманы
йаранан проблемляря охшар мясяляляр ортайа чыхыр. Буна эюря гярарын
ишляниб щазырланмасы вя мцзакиряси просесинин дейил, йекун сянядлярин
ачыглыьыны тяляб етмяк тяклиф олунур.

Гейд едилянляря бахмайараг, ХХ ясрин икинъи йарысы-ХХЫ ясрин


яввялляриндя дипломатийа цзяриндя иътимаиййятин нязаряти
эцълянмякдядир. Бунун бир нечя сябяби вар: КИВ имканларынын
эенишлянмяси; яксяр сянядлярин ратификасийа едилмяси зяруриййяти;
бейнялхалг аренайа сон заманлар гейри-дювлят структурлары - дини, етник
вя диэяр щярякатлар, «яняняви дипломатик проблемлярля» (мцнагишяли
вязиййятлярдя разылашманын ахтарышы, васитячи хидмятляринин тягдим
едилмяси вя с.) мяшьул олан иътимаи тяшкилатлар вя академик даиряляр
фяал шякилдя чыхмалары. Бу ъцр щаллара яввялляр дя тясадцф едился дя,
ХХ ясрин икинъи йарысында бу ъцр фяалиййят даща мигйаслы характер
дашымаьа башлады. Нятиъядя ХХ ясрин 1970-ъи иллярин сону – 1980-ъи
иллярин яввялляриндя дипломатийанын «биринъи истигамятиндян» - рясми
дипломатийадан фярглянян «дипломатийанын икинъи истигамяти», йахуд
гейри-рясми дипломатийа адландырылан хцсуси фяалиййят нювц
формалашыр. Бу сащянин ясас нцмайяндяляри тядгигатчылар, журналистляр,
истефада олан дипломатлардыр. Бу истигамят хцсусян АБШ-да инкишаф
едиб, лакин сон заманлар Авропа юлкяляриндя, о ъцмлядян Исвечдя дя бу
мясяляйя бюйцк диггят йетирилир.

Яэяр яввялляр дипломатийа ясасян икитяряфли мцстявидя, миссийалар


мцбадиляси иля апарылырдыса, щал-щазырда дипломатийа даща чох
чохтяряфли характер дашыйыр вя проблемлярин мцзакиряси вя щяллиндя
ейни заманда ики тяряфдян чохунун иштиракыны нязярдя тутур. Бу,
глобаллашманын ейни заманда бир чох дювлятин марагларына тохунмасы
иля шяртлянир.
ХХ ясрин икинъи йарысында няинки чохтяряфли данышыгларын сайы
кяскин сурятдя артмыш, чохтяряфли дипломатийа формалары даща шахяли
олдулар. Яэяр кечмишдя о, ясасян мцхтялиф конгрессляр чярчивясиндя
данышыглар просесиндян ибарят идися, щал-щазырда чохтяряфли
дипломатийа ашаьыдакы чярчивялярдя апарылыр:

- бейнялхалг универсал (БМТ) вя реэионал (АБ, АТЯТ вя с.)


тяшкилатлар;

- щяр щансы проблемин щялли цчцн чаьырылан йахуд йарадылан


конфранслар, комиссийалар вя бу тип тядбирляр йахуд структурлар
(мясялян, Вйетнам цзря Парис конфрансы, Ъянуб-Гярби Африкада
мцнагишянин щялли цзря БИрэя комиссийа вя с.);

- йухары сявиййядя чохтяряфли эюрцшляр («Бюйцк сяккизлик» вя с.);

- Сяфирликлярин чохтяряфли истигамятляр цзря фяалиййяти (беля ки,


АБШ дювлят катибинин кечмиш биринъи мцавини Ст.Телботт гейд едир ки,
мясялян, Пекиндяки америка сяфирлийи юз сяйляринин бюйцк бир
щиссясини чин вя йапон щямкарлары иля бирэя Корейа йарымадасындакы
проблемлярин щялляринин ахтарышына йюнялдирди).

Чохтяряфли дипломатийа вя чохтяряфли данышыглар дипломатик


практикада бир сыра йени мягамлара вя йени чятинликляря сябяб олду. Беля
ки, проблемин мцзакиряси заманы тяряфлярин сайынын артмасы марагларын
цмуми структурунун мцряккябляшмясиня, коалисийаларын йарадылмасы вя
данышыглар форумларында лидер-юлкялярин йарадылмасына эятириб
чыхарыр.

Бундан башга, чохтяряфли данышыгларда чохсайлы тяшкилати,


проседур вя техники проблемляр йараныр: эцндялийин, кечирилмя йеринин,
гярарларын ишляниб щазырланмасы; форумларда сядрлик, нцмайяндя
щейятляринин йерляшдирилмяси вя с. Юз нювбясиндя, бцтцн бунлар
данышыглар просесляринин бцрократлашмасына сябяб олур.
Дцнйанын сийаси инкишафынын мцасир мейлляри иля шяртлянян
мцасир дипломатийанын диэяр юзялликлярини дя гейд етмяк лазымдыр.
Дцнйанын глобаллашмасы вя гаршылыглы асылылыьын артмасы мцхтялиф
мясялялярин «эениш узлашмасына» имкан верян йцксяк вя али сявиййядя
щяйата кечирилян дипломатийанын ящямиййятинин артмасына эятириб
чыхарды. Али дювлят шяхсляринин имзалары иля тясдиглянмиш
мцгавилялярин онларын иърасына ялавя тяминатлары вермяси амилини дя
унутмаг олмаз. Нящайят, бу ъцр эюрцшлярдя дювлят башчыларынын илк
ялдян информасийаны тез ялдя етмяк, фикир мцбадиляси апармаг имканы
вар.

Бунунла бащям али сявиййядя дипломатийанын якс цзц дя вар. Илк


нювбядя, гябул едилян гярарларын мигйасы онлара эюря мясулиййяти, вя
демяли, мцмкцн сящвин дяйярини артырыр. Бу проблемин кяскинлийи
хцсусян бющранлы вязиййятлярдя артыр. Гейд етмяк лазымдыр ки, яэяр
йцксяк вя али сявиййядя ялдя олунмуш вя имзаланмыш разылыглар сонрадан
йанлыш щесаб едилярся, даща ашаьы сявиййядя имзаланан сянядляря
нисбятян онлардан имтина етмяк даща чятиндир, чцнки ортада дювлятин али
шяхсляринин нцфуздан дцшмяси мясяляси вар.

Йцксяк вя али сявиййядя дипломатийанын диэяр мящдудлашдырыъы


мягамы онун шяхси симпатийа вя антипатийалардан чох асылы
олмасындадыр. Бу ися хариъи сийаси гярарларын гябулуна тясир едир.
Нящайят, нязяря алмаг лазымдыр ки, йцксяк вя али сявиййядя дипломатийа
йалнз йахшы щазырландыьы щалда сямяряли ола биляр. Якс щалда
проблемин тез щяллиня иътимаиййятин цмидляринин «эировларына»
чеврилян бу ъцр эюрцшлярин иштиракчылары, ясассыз аддымлар ата
билярляр. Мящз бу сябябя эюря Э.Николсон йцксяк вя али сявиййядя
дипломатийайа шцбщя иля йанашырды. О, щесаб едирди ки, мцщцм
конфрансларда бязян хариъи ишляр назири йахуд назирляр кабинетинин
башчысынын иштиракына ещтийаъ йаранса да, онларын мцтямади
гаршылыглы визитлярини дястяклямяк лазым дейил. Николсон йазырды ки,
бу ъцр визитляр цмидляр йарадыр, анлашылмазлыглар вя бязян
чашгынлыглара сябяб олур.

Дцнйада гаршылыглы асылылыьын артмасы дипломатийа сащясиндя


даща бир феноменин йаранмасына сябяб олду. Дювлятляр щятта гейри-дост
мцнасибятляри шяраитиндя диалог гурмаьа мяъбурдулар. Бу мянада
Ъ.Берриъин 1994-ъц илдя ишыг цзц эюрмцш «Дцшмянля данышаркян:
дипломатик мцнасибятляр олмадыьы шяраитдя дювлятляр проблемляри неъя
мцзакиря едирляр» китабы мараг кясб едир. Тядгигатчы дипломатик
мцнасибятлярин олмамасы шяраитиндя дювлятлярарасы ялавгялярин
ашаьыдакы формаларыны нязярдян кечирир: башга сяфирлик йанында
мараглар шюбяляринин йарадылмасы (мясялян, 1989-ъу илдя Иранда
британийа марагларыны исвеч сяфирлийи тямсил едирди); ихцсуси елчидян
истифадя (АБШ-ын дювлят катиби Э.Киссинъер мяхсуси олараг вйетнам
сяфири иля эюрцш цчцн Парися учурду); бирэя комиссийаларын
йарадылмасы (тяркибиндя Ангола, Куба, ССРИ, АБШ, ЪАР дипломатлары
олан вя сон мярщялядя онлара гошулан Ниэерийа нцмайяндяляриндян
ибарят олан 1980-ъи иллярин сону-1990-ъы иллярин яввялляриндяки Ъянуб-
Гярби Африкада мцнагишянин щялли цзря БИрэя комиссийа). Сонунъунун
фяалиййяти дюврцндя ЪАР-ын ССРИ, Куба вя Ангола иля, АБШ-ын Ангола
вя Куба иля дипломатик мцнасибятляри мювъуд дейилди.

Мцасир дипломатийанын, онун форма вя методларынын инкишафына


дцнйа инкишафынын диэяр юзялликляри дя ящямиййятли дяряъядя тясир
етмишдиляр. Вестфал сийаси системинин ерозийасы, сойуг мцщарибянин
эюзлянилмядян тез битмяси вя биполйар дцнйанын даьылмасы – бцтцн
бунлар дипломатийаны баш верянляря дащ чевик вя адекват реаксийа
вермяйя вадар едир. Бейнялхалг мцнасибятлярин тез дяйишян симасы
дипломатийадан фяаллыг, тяшяббцскарлыг тяляб едир; якс щалда бейнялхалг
мцщитя тясир цчцн хош мягам ялдян чыха биляр.
Бейнялхалг мцнасибятлярин тез дяйишян симасы онун чохпланлыьы
кими ъящяти иля дя шяртлянир. Яэяр яввялляр онларын дипломатик
васитялярля тянзимлямяси ясасян хариъи сийасят вя тиъарятля
мящдудлашырдыса, ХХ ясрин икинъи йарысындан башлайараг мясяляляр
даиряси кяскин шякилдя эенишлянир. Тярксилащ, еколоэийа, террорчулуг,
сосиал проблемляр вя бир чох диэяр мясяляляр мцзакиря вя тянзимлянмяйя
мяруз галдылар. Нятиъядя, Б.Уайтын йаздыьы кими, дипломатик
мцзакирянин мцмкцн эцндялийи ифрат мцряккябляшир, дипломатлар ися
яввялляр онлара мялум олмайан сащяляри юйрянмяйя мяъбур олурлар.
Нятиъя етибариля, дипломатик кадрларын щазырлыьы заманы тядрис
програмларына яняняви курсларла (юлкяшцнаслыг, тарихи, щцгуги,
игтисади, дил вя с.) бащям тамамиля йениляри дахил едилди. Мясялян,
Ст.Телботт гейд едир ки, АБШ-да дипломатик кадрларын щазырланмасынын
апарыъы мяркязи олан Хариъи хидмят Институту наркобизнес, ящалинин
миграсийасы, ятраф мцщитин мцщафизяси, америка базарларынын
эенишлянмяси имканлары курсларыны дахил етдиляр.

Мцасир дцнйанын динамизминин гаршылыглы асылылыьы


дипломатийанын информасийа-коммуникасийа функсийасыны (бу функсийа
якс тяряфи рясми мювэе барядя мялуматландырмаг вя ондан аналожи
информасийаны ялдя етмякдян ибарятдир) хейли дяйишдирди. Бурада йени
технолоэийалар бюйцк рол ойнайырлар. Щярчянд, Э.Николсон щяля 1950-ъи
иллярдя хариъи ишляр назиринин телефон васитясиля ейни заманда бир нечя
сяфирля ялагя сахламасынын мцмкцнлцйцня диггят йетирир, Д.Данн ися
гейд едир ки, факсимил, електрон почт, видеобаьланты кими техники ялагяля
васитяляринин йаранмасы дювлятлярарасы диалогун интенсификасийасына
сябяб олду.

Йер кцрясинин мцхтялиф нюгтяляриндян сцрятли щярякятетмя имканы


да дювлятлярарасы сявиййядя мялуматларын сцрятли мцбадилясиня тякан
верир. Бу, йцксяк вя али сявиййядя дипломатийа цчцн хцсуси ящямиййят
кясб едир вя бязян бу гярибя вязиййятлярин йаранмасына сябяб олурду. Беля
ки, С.Ъенкинс вя А. Сломен АБШ президенти Картерин милли
тящлцкясизлик мясяляляри цзря кечмиш кюмякчиси З. Бзеъинскинин
сюзлярини мисал эятирирляр. Бзеъински АБШ президентинин дяфялярля
Бюйцк Британийанын баш назири вя Алманийа канслери иля телефонла
сющбят етдийинин шащиди олурду. Чох вахт бу сющбятлярин мязмуну
мцвафиг сяфирляря чатдырылмырды. Лакин ясас мясяля техники
йениликлярдя дейил, дипломатийанын мялумат-коммуникатив
функсийасынын мащиййятинин дяйишмясиндядир. Формалашан дюврцндя
дипломатийа щийляэярлийя, йалана, суи-гясдлярдя иштирака вя с. цстцнлцк
верирди. Дипломатик фяалиййятин бу ъящятиня диггят йетирян ХВЫ-ъы
ясрин сонунун-ХВЫЫ ясрин яввялляринин инэилис дипломаты Г.Уотсон
буну сонралар афоризмя чеврилмиш йумористик бир ифадя иля тясвир етди:
сяфир вятянинин хейриня хариъя йалан сюйлямяк цчцн эюндярилян
виъданлы (дцзэцн) адамдыр.

Сонралар ачыг йалан, рцшвят вя диэяр бу кими васитяляр дипломатик


практикадан чыхды. Э.Николсонун ряйиня эюря, бу дипломатийанын
йеткинлийиня дялалят едирди вя ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрлярдя формалашан вя
бцтцн дцнйада йайылан дипломатийанын классик франсыз мяктябинин
яввялки, ХВ ясрин италйан сяфирлик миссийаларындан ясас фяргляриндян
бири иди. Ялбяття, бу вя йа диэяр фяндляр дипломатийада галмагда иди.
Лакин бу ъцр тясир васитяляри щал-щазырда Ъ.Д,Дерианын тябиринъя, даща
чох антидипломатийа адландырылыр.

Мцасир дипломатик практикада ачыг йаландан имтина садяъя бир


тяляб дейил. Р.Акселродун эюстярдийи кими, гаршылыглы асылылыг вя
даими ялагялилик шяраитиндя йалан дярщал ъаваб реаксийасына сябяб олур.
Буна эюря мцасир дюврдя дипломатийанын мялумат-коммуникатив
функсийасы илк нювбядя диалогун формалашмасына истигамятляниб.

Вахтиля йерли ядябиййатшцнас М.М.Бахтинин ишлядийи диалог,


диалог цнсиййяти идейалары дипломатийа иля баьлы актуаллашырлар.
Дипломатик диалог гаршы тяряфин юз мараг вя мягсядляриня малик
олмасыны гябул етмяйя ясасланыр. Бу няинки ганунауйьун вя тябиидир,
мцнасибятлярин инкишафы нюгтейи-нязяриндян продуктив амилдир. Бу
сябябдян дипломатийанын мялумат-коммуникатив функсийасында ясас
мясяля юз шяхси мювэейини дигтя етмяк дейил, диалог йолу иля
проблемлярин гаршылыглы шякилдя гябул едиля биляъяк щяллиня
истигамятлянмякдир.

Дювлятлярарасы диалогун инкишафы идейалары данышыглар цзря


нязяри ишлярдя дя юз яксини тапдылар. Щяр иштиракчынын йалныз юз
марагларыны дцшцндцйц вя юз мювэейини ифрат гапалы шякилдя вердийи
сярт сювдяляшмя консепсийасынын йерини партнйорла бирликдя проблемин
тящлили консепсийасы тутур. Сонунъу марагларын гаршылыглы шякилдя
тямин едилмясиня вя данышыгларын кифайят гядяр ачыг олмасына йюнялиб.

Мцасир дцнйада диалога истигамятлянмя еколоэийа, терроризмля


мцбаризя, мцнагишялярин тянзимлянмяси, интеграсийа просесляринин
инкишафы вя с. баьлы йаранан проблемлярин щялл йолларыны бирэя
сяйлярля ахтармаьын зяруриййятиндян иряли эялир. Нятиъядя бейнялхалг
проблемлярин щялли обйектив олараг дипломатийанын ясас функсийасына
чеврилир.

Гейд олунанлар щеч дя о демяк дейил ки, дипломатийа милли


марагларын мцдафияси, хариъи сийаси курсун реаллашдырылмасы вя с. иля
баьлы юзцнцн классик функсийалары вя фяалиййят формаларындан мящрум
олур. Онлары дипломатийа милли дювлятляр йарандыьы андан
реаллашдырыр, лакин бу эцн, глобаллашма просесиня эюря, онлар мащиййят
етибариля актуал цмцдцнйа проблемляринин щяллинин зярцрийяти иля
няинки зиддийят тяшкил етмир, яксиня, узлашырлар. Щярчянд реаллыгда
щяля ки дювлятляр чох вахт узунмцддятли марагларынын зяряриня
гысамцддятли файдаларыны рящбяр тутурлар.
Контрол цчцн суаллар

1. Хариъи сийасят вя дипломатийа ня демякдир?

2. Хариъи сийаси гярарларын гябулу просесинин тящлилиня


щансы йанашмалар мювъуддур?

3. Няйя эюря тядгигатчылар вя сийасятчиляр хариъи сийаси


гярарларын гябулу просесиня хцсуси диггят йетирирляр?

4. Расионал сечим нязяриййясинин ясас мцддяаларыны гейд


един.

5. Хариъи сийаси гярарларын гябулу просесиня щансы


психоложи амилляр тясир едир?

6. Хариъи сийаси гярарларын ишляниб щазырланмасы вя гябулу


иля ясасян щансы дювлят структурлары мяшьул олур?

7. Мараглар групларыыны мащиййятини ачыглайын.

8. Дипломатик практикада данышыгларын ролу нядян


ибарятдир?

9. Мцасир дипломатийаынын хцсусиййятляри нядян ибарятдир?

10. Чохтяряфли дипломатийанын щансы формалары мювъуддур?

11. Али вя йцксяк сявиййядя дипломатийаны тяриф един. Бу эцн


онун ролу нядян ибарятдир?

Тювсиййя олунан ядябиййат:

1.Зонова Т.В. Новые проблемы дипломатии // Современные международные


отношения и мировая политика. М. : Просвещение, 2004.
2.Зонова Т.В. Современная модель дипломатии: Истоки станов- . ления и
перспективы развития. М. : РОССПЭН, 2003.
3.Исраэлян B.JI. Дипломаты лицом к лицу. М.: Международные отношения,
1990.
4.Ковалев А.Н. Азбука дипломатии. 5-е изд., перераб. и доп. М. :
Международные отношения, 1988.
5.Лебедева М.М. Современная дипломатия как средство регулирования
международных отношений // Современные международные отношения. 2-е
изд. / под ред. А.В. Торкунова. М. : МГИМО (У), 2000.
6.Никольсон Г. Дипломатия. М.: ОГИЗ, 1941.
7.Процесс принятия внешнеполитических решений: исторический опыт
США, государства Израиль и стран Западной Европы / О.А. Колобов, А.А.
Корнилов, А.С. Макарычев, А.А. Сергунин. Нижний Новгород : Изд-во
ННГУ, 1992.
8.Салмин A.M. Внешнеполитический механизм Российской Федерации //
Современные международные отношения и мировая политика. М . :
Просвещение, 2004.
9.Caтоy Э. Руководство по дипломатической практике. М . : Гос- политиздат,
1947.
10.Фелътхэм Р. Дж. Настольная книга дипломата / пер. с англ. Минск :
Повое знание, 2001.
11.Фишер Р., Юри У. Путь к согласию. Или переговоры без поражения. М . :
Наука, 1990.

Вам также может понравиться