БОБИ1
СИСТЕМ АМ И ХДСОБ ВА АСОС^ОИ
МАНТИКИ И КОМПЮТЕР
1.1.1. С И С Т Е М А М И Х,ИСОБ
С ист ем ам и х^исоби мавцей ва гайримавцей. Барой тасвири ит-
тилоотии мивдори объектно аз адад^о истифода мебаранд. Адад^о бо
ёрии системами махсуси аломатх^о тасвир карда (навишта) мешаванд,
ки онх,оро си стем ам и хисоб мегуянд. Алифбои системами хисобро
аломатх,ое (рамзх^ое) ташкил медихднд, ки он^оро ракам^о меноманд.
Масалан, дар системам х,исоби дах,й ададх,о бо ёрии дах, ракаме сохта
мешаванд, ки онх^оро мо аз хурдсолй медонем: 0, 1,2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9.
Системам хисоб - системам рамзиест, ки дар он адад^о
I аз руйи к о и д а х о и муайяи бо ёрии аломатхои !
ракамномидашавандаи ягон алифбо навишта мешаванд.
Системах,ои х,исоби гуногунеро, ки дар даврах,ои гузашта вучуд
доштанд ва ё имруз мавриди истифода карор доранд, ба ду гурух,и ка-
лон таксим мекунанд: системах,ои х^исоби мавкей ва гайримавкей. Дар
системах,ои х,исоби мавкей бузургии кимати ракам аз мавкеи дар адад
ишголкардааш вобаста мебошад, вале дар системами хдсоби гайримавкей
чунин нест.
Системам хисоби гайрим авкеии римй. Дар системах,ои гайри
мавкей бузургии кимати ракам аз мавкеи ишголнамудаи ракам дар на-
вишти адад вобаста нест. Аз хдма системаи х,исоби гайримавкеии маъ-
мул системаи х^исоби римй ба шумор меравад. Дар ин система ба сифа-
ти ракамх,о аломатх^ои (баъзе хдрфхри алифбои лотинй) зерин истифода
бурда мешаванд: I (1 - як), V (5 - панч), X (10 - дах), Ь (50 - панчох), С
(100 - сад), Э (500 - панчсад) ва М (1000 - хдзор). Масалан, У1=5+1=6,
1Х=10-1=9. Адади дах,ии 1655 бошад, дар системаи ^исоби гайримавкеии
римй х^амчун МОСЬУ ифода карда мешавад. Дар хдкикат М+О+С+Ы-
+У=1000+500+100+50+5=1655 мебошад. Адади римии МССЬХХШ бо
шад, ба адади дах,ии 1273 баробар аст. Аломатх,ои С, X ва I новобаста
аз мавкеи дар ин адад ишголнамудаашон вдмеша, мувофикан, ададх,ои
дахди 100, 10 ва 1-ро ифода менамоянд.
Дар системаи х,исоби гайримавкеии римй ракам^ои адад метаво-
нанд бо тарзи дилхох, чойгир шаванд. Масалан, ракамх,ои хурд мета-
7
вонанд хам пеш аз ракамхои калон чойгир шаванд ва хам пас аз онхо.
Дар чунин мавридхо бузургии адади системам хисоби римй хамчун сум
ма ё фарки ракамхои ин адад муайян карда мешавад. Агар раками хурд
аз тарафи чапи раками калон чойгир шуда бошад, он гох он тарх карда
мешавад. Дар мавриди акси он, яъне агар раками хурд аз тарафи рости
раками калон чойгир шуда бошад, он гох он чамъ карда мешавад. Ма-
салан, хангоми тасвир кардани адади дахии 1998 дар системаи хисоби
римй, дар асл чунин амалхои ноошкор ичро карда мешаванд:
МСМХСУШ = 1000 + (1000 - 100) + (100 - 10) +5 +1 + 1 + 1
Х,амин тарик, тавре ки дар таъриф омадааст, дар системаи хисоби
гайримавкей кимати ракам аз мавкеи дар адад ишголкардааш вобаста
нест. Масалан, дар адади римии XXX (30) раками X се маротиба исти-
фода шудааст ва дар хар се маврид низ он танхо як бузургй, яъне ада
ди 10-ро ифода мекунад.
Азбаски бо ёрии системаи хисоби гайримавкеии римй ичро намуда-
ни хатто амалхои одитарини арифметикй низ хеле нобоб ва мушкил аст,
бинобар он, имрузхо аз он дар раванди хисоббарорихо тамоман истифо-
да намебаранд. Вале осори онро кариб дар хама чо вохурдан мумкин аст.
Масалан, мо аломатхои системаи хисоби римиро дар нишонагузорихои
симпозиуму анчуманхо, ишоракунии ракамхои бобу бахшхои китобхо,
карнхо, рамзгузории соатхо ва гайра дида метавонем.
! Дар системаи хисоби гайримавкей кимати ракам аз мавкеи
дар адад ишголкардааш вобаста нест.
Системаи хисоби мавкей. Дар системахои мавкей бузургие, ки дар
навишти адад бо ёрии ракам ифода меёбад, аз мавкеи ишголнамудаи он
вобастагй дорад. Микдори ракамхои истифодашавандаро асоси систе
маи хисоб меноманд. Ч,ои хар як ракамро дар адад мавкеъ мегуянд. Дар
сарчашмахо омадааст, ки аввалин системаи хисоби мавкей дар Вавило-
ни ^адим зухур карда, мавриди амал карор гирифтааст. Ачоиб он аст,
ки системаи хисоби вавилонй шастй будааст, яъне дар он аз шаст ракам
истифода мебурдаанд. Осори ин система то холо низ руйи кор монда-
аст. Масалан, барои чен кардани вакт мо аз асосе истифода мебарем,
ки он ба адади 60 баробар аст: дар 1 дакика 60 сония ва дар 1 соат 60
дакика мавчуд аст.
Дар карни XIX дар баъзе мамлакатхои аврупой системаи хисоби
дуво ща\й мавриди истифодаи васеъ карор гирифта буд. Мо то хол аз
адади 12, ки онро дюжин низ ном мебаранд, хеле зиёд истифода меба
рем. Масалан, як шабонарузро ба ду дюжин (2x12) соат ва давраро ба ей
дюжин дарпчн (3()°х 12 360°) таксим мекунем. Х,ангоми харидории асбо-
0у иф юрн рупор мизу курей, чойнику пиёла, чумчаву (кошуку) чан-
гак ин гпйра а » ним ё як дюжин (6 ё 12) истифода мебарем.
N
Дар Чин (Хитой) солкой дурудароз системам хдсоби 5-й амал мекард.
Дар мамлакатхои Шарки Кадим ва мусулмонй шояд аз системами хисоби
7-й ва 40-й истифода мебурдаанд, ки осори онх,о дар ривояту афсонах^о
ва гуфторх,ои халкй бокй мондааст. Масалан, «Робияи чилгазамуй»,
«Кух,и чилдухтарон», «Лашкари чилхдзора», «Алибобо ва чил рох,зан»,
«Мох, ва хдфт ситора», «Х,афт бародарон», «Х,афткул» ва гайра мисоли
ин гуфтах^о шуда метавонанд.
| Дар системам хисоби мавкей кимати микдории ракам аз
мавкей дар адад ишголкардааш вобаста аст.
Дар даврони мо аз хдма бештар аз системаи хдсоби мавкеии дах,й
истифода мебаранд. Бо сабаби дар тамоми сохдх,о татбик ёфтани ком-
пютер, дар баробари системаи хдсоби дах,й, системами хдсоби мавкеии
дуй, хдштй ва шонздах,й низ мавриди истифодаи васеъ карор дода шуда-
анд. Истифодаи ин системами х,исоб бо тарзи кори компютер вобастагй
доранд.
Х,ар як системаи х,исоби мавкей алифбои ракамх,о ва асоси муайя-
ни худро дорад. Масалан, алифбои системаи х,исоби 10-й аз дах, раками
маъмули хдшдй-арабй иборат буда, асоси онро адади 10 ташкил медихдц.
Айнан ба мисли админ, алифбои системаи 2-й аз ду ракам ва асоси 2,
системаи 8-й - аз хдшт ракам ва асоси 8 ва системаи 16-й - аз шонздах,
ракам ва асоси 16 иборат аст (нигар ба чадвали поёнй):
Системаи \исоб Асос Алифбои ракамхо 1
Дахй 10 0,1, 2, 3,4, 5, 6, 7, 8, 9
Дуй 2 0, 1
Хаштй 8 0,1, 2, 3,4, 5, 6, 7
Шонздахй 16 0,1, 2, 3, 4,5, 6, 7,8, 9, А(10), В(11), С(12), Б(13), Е(14), Р(15)
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Бо мисолхои мушаххас фарки байни системахои хисоби мавкеиро аз
гайримавкей фахмонед.
3. Бо ёрии системаи хисоби гайримавкеии римй сумма ва фарки се ададро ёбед.
4. Барой системахои хисоби мавкеии 2-й, 5-й, 8-й, 10-й, 16-й ва 20-й алиф-
бои ракамхо созед ва асоси ин системахоро муайян кунед.
5. Дар се системаи хисоби мавкеии дилхох чор ададй нависед ва аз байни
онхо бо усули мукоисакунй хурдтаринашонро ёбед. Ададхои ёфташударо
бо ёрии асосхои ин системахо тасвир кунед.
байнбуда шаст (6-то дахй) ва адади 6-и аз хама охиромада шаш (6-то
!K вохид)-ро ифода мекунанд.
Мавкеи ракамро дар адад разряд меноманд. Разряди адад аз тара-
фи рост ба чап, яъне аз разряди хурд ба калон, зиёд мешавад. Дар сис-
I
темаи хисоби 10-й раками дар канори рости (разряди) адад чойгирбуда
микдори вохидхо, раками хдмсояи чапи он - микдори дахихо, раками
навбатй - садило, пас аз он - хазорихо, даххазорихо ва гайраро ифода
мекунанд. Мувофикан разряди вохидхо, разряди дахихо, разряди садихо
ва гайра хосил мешаванд.
Адади 666-и дар боло овардашуда дар шакли пуш идаи (гункарда-
шудаи) барои мо мукаррарй навишта шудааст. Мо бо ин тарзи тасвирку-
нии ададхои дахй ончунон одат кардаем, ки хатто чй гуна дар майнаамон
ракамхои адади додашударо ба дарачахои гуногуни адади 10 зарб кардан
ва хосили амалхои зарбро чамъ карданамон низ ахамият намедихем. Ин
амалхо ба таври худкор ичро мешаванд. Дар хакикат, агар мо ин ададро
дар шакли куш ода нависем, он гох ба зудй эхсос мекунем, ки амалхои
зарбу чамъро вокеан ошкоро ичро мекардаем:
uT\c
фъа' 66610= 6 • 102+ 6 • 101+ 6 • 10°.
1рда
Тавре аз мисоли мазкур бармеояд, адад дар системаи хисоби мавкей
Ле
се дар намуди суммаи катори ададии дарачахои асоси система тасвир кар
Vlex да шуда, ба сифати коэффитсиентхои он ракамхои адади додашуда кабул
чан; карда мешудаанд. Дар мисоли овардашуда ба сифати асоси система ада
омах ди 10 ва коэффитсентхо - раками 6 истифода бурда шудааст.
нид;
iaT X Барои тасвиркунии кисми касрии ададхои дахй киматхои манфии
apoN дарачахои асоси системаро истифода мебаранд. Масалан, шакли кушо-
iBBaj даи навишти адади 777,77 чунин намуд дорад:
юро
ин 777,7710= 7 • 102+ 7 • 101+ 7 • 10° + 7 • 10 1-h 7 • 102.
иро Суммаи 2* 105+0#104+4* 103+5•102+0* 10!+ 1*10° шакли тасвири кушодаи
ди а адади 20450110 мебошад.
усхс
Н Дар намуди умумй шакли кушодаи навишти адади Л , ки п разряди
скар бутун ва т разряди касрй дорад, дар системаи хисоби дахй чунин тас
рай вир карда мешавад:
I ■ Ху
:i ...........~А~=а""’
2 п-1
~2":Г+( 1~~:
п-2
У"-'2 + V.+a’<
0
"2 ° + ~a':
-1
2J+~.'+a -т”: 2Г/” ......... ¡i
к__________________________________________________________________________________________ j
Коэффитсиентхои а. (/ = -w ,...,-l, 0, 1,..., п -1) дар ин формула
ракамхои адади А 2 (яъне 1 ё 0)-ро ифода мекунанд. Шакли пушидаи
адади А 2ба худ намуди зеринро мегирад:
и"-'
1
+а п-2
■q"-2 + ...+ а и 4° +
атхс
фъа Коэффитсиентх,ои а дар ин формула ракамх,ои ададро дар системаи
|рда х^исоби q-й ифода мекунанд.
Ле
се
Хангоми батанзимории воситавди техникии компютер ё татбик на-
Мех мудани барномаи нав баъзан лозим меояд, ки барои ба вазъи кунунии хо-
[чан; тираи компютер бах,о додан ба «дохили он» назар афканем. Мебинем, ки
эмах он чо пур аз пайдарпайих,ои дарози сифрх,о ва якх,ост. Ин пайдарпайих^ои
нид;
ат X
дуй барои корбарии инсон, ки бо тарзи навишти кутох^и дадии ададро одат
аро\ кардааст, хеле дилгиркунанда ва нобоб аст. Ба гайр аз ин, имкониятх^ои та-
iBBaj биии тафаккури инсон барои зуд ва дакик бах,о додан ба бузургии ададх^ое,
доро ки масалан, аз комбинатсияи 16 сифру якх,о иборатанд, камй мекунад.
ин
1иро
Барои осонгардонии дарки ададх^ои дуй, олимон ба хулосае омаданд,
ди а ки онвдро ба гурухдои разряднок, масалан, сетогй ё чортогй таксим
усхс кунанд. Ин гоя бисёр хдм муфид афтод, чунки пайдарпайии аз 3 бит
н иборатбуда 8 комбинатсия ва 4-бита - 16 комбинатсия дошта метаво-
скар
рай
нанд. Азбаски ададх,ои 8 ва 16 дарачах^ои адади 2 мебошанд, бинобар
( Ху он мувофикати онх,оро бо ададх,ои дуй ёфтан душвор нест.
Гояи мазкурро таквият дода, олимон ба хулосае омаданд, ки гурух^и
г з разрядх,оро рамзбандй карда, дарозии пайдарпайии аломащои дуиро кутох,
иух,а!
кардан мумкин аст. Барои рамзбандии се бит иттилоот 8 ракам лозим
‘кар
тпмл будааст. Аз ин ру, ададх,ои дах,ии 0, 1,_,7 интихоб шуданд. Барои рамз
1НЖ>» бандии чор бит иттилоот бошад, 16 ракам лозим будааст, ки дар ин мав-
>СТ. рид 10 раками системаи 10-й ва 6 хдрфи аввалаи алифбои лотинй —А, В,
С, Д Е, Т7 интихоб шудаанд. Системах,ои х^осилшударо, ки асосвдяшон
ба 8 ва 16 баробар буд, мувофикан системами х,исоби 8-й ва 16-й ном
мебурдагй шуданд.
14
Системаи х^исоби мавцеии х;аштй. Дар системам хисоби 8-й (octal)
асос ба 8 баробар (д=8) аст. Дар ин маврид, коэффитсиентхои формула
а. ракамхои адади додашударо дар системаи хисоби 8-й ифода мекунанд,
яъне метавонанд яке аз ракамхои 0, 1,2, 3, 4, 5, 6, 7 бошанд. Масалан,
агар шакли пушидаи адад дар системаи хисоби хдштй ,48=473,28бошад,
он гох шакли кушодаи он ^48=4-82+7-81+3*80+2*8'1 мебошад.
Системаи х^исоби мавцеии шонздах;й. Тавре кайд кардем, дар сис
темаи хисоби 16-й (hexadecimal) мивдори ракамхои алифбо ба 16-то ба
робар буда, дар он ба гайр аз 10-то ракамхои системаи хисоби дахй боз
ададхои зерини ин система - 10, 11, 12, 13, 14, 15 низ мавриди истифода
карор дода шудаанд, ки онхоро (барои яккимата гардиданашон) харфхои
лотинии А, В, С, D, Е, F иваз мекунанд. Аз ин система хднгоми рамз-
бандии иттилооти графики, дар муайян кардани тобишхои ранги (амси-
лаи RGB), ба таври васеъ истифода мебаранд.
Дар системаи хисоби 16-й асос ба 16 баробар (q= 16) аст. Маса
лан, агар шакли пушидаи адад дар ин система A u=%BA,Fl6 бошад, он
гох шакли кушодаи он намуди ^416=8* 162н-^-1б'-i-^i* 16°-!-/^-16 '-ро мегирад.
Дар мавриди к;имати хдрфх,ои лотиниро ба воситаи ададх,ои ба онх,о
баробаркувваи дах,й ифода кардан 04=10, В= 11, F=15), адади додашуда
намуди т416=8*162+1 Ы 6 1+10-16°+15-16‘1=2234,9375-ро мегирад.
Дар надвали поёнй алифбои ракамхои системахои хисоби мавкеии
10-й, 2-й, 8-й, 16-й ва тасвири ракамхо дар системахои омехтаи (2-8)-й ва
(2-16)-й оварда шудааст. Тарзи тасвиркунии ракамхои системаи хисоби
8-иро ба воситаи се раками системаи 2-й усули «гриадхо» ва тарзи
тасвиркунии ракамхои системаи хисоби 16-иро ба воситаи чор раками
системаи 2-й усули «тетрадхо» ___________ __
меноманд. Аз ин усулхо исти 10-й 2-й 8-й 16-й (2-8)-й (2-16)-й
фода бурда, ба таври фаврй ада 0 0 0 0 000 0000
ди дилхохи дар системахои 8-й ё 1 1 1 1 001 0001
16-й додашударо ба системаи 2-й 2 10 2 2 010 0010
ва баръакс, адади 2-иро ба 8-й ё 3 11 3 3 011 0011
16-й баргардонидан мумкин аст. 4 100 4 4 100 0100
Масалан, барои баргардони адади 5 101 5 5 101 0101
хаштии 645g ба системаи дуй ки- 6 110 6 6 110 0110
фоя аст, ки хар як раками ин адад- 7 111 7 7 111 0111
ро ба воситаи триадхо тасвир ку- 8 1000 10 8 1000
нем, яъне 6458=110.100.101г Ай- 9 1001 11 9 1001
нан хамин тавр адади шонздахии 10 1010 12 А 1010
645]6-ро бо истифода аз тетрадхо 11 1011 13 В 1011
ба системаи дуй бармегардонем: 12 1100 14 С 1100
64516=0110.0100.0101,. Усули баръ 13 1101 15 D 1101
15
1110011 ООО10112-ро ба системам 8-й баргардонидан, лозим меояд, ки ав-
вал адади дуии додашударо аз тарафи рост ба чап ба гуруххои серацамй
чудо кунем ва баъд аз чадвали триадхо истифода барем:
111001100010112= 011.100.110.001.0112= 346138.
ф Савол\о:
1. Алифбои ракамхои системам хисоби 10-иро номбар карда метавонед? Сис
темам 2-й, 8-й, 16-иро чй?
2. Барой чй дар катори ракамхои системам хисоби 16-й аз харфхои лотинй
низ истифода мебаранд?
3. Дар системаи хисоби q-й чй микдор ракамро истифода мебаранд?
4. Асоси системаи хисобро чй тавр муайян мекунанд? Ишорат чй?
5. Разряд чист? Вазифаи разряди адад аз чй иборат аст?
6. Шакли пушидаи адад аз шакли кушодаи он чй фарк; дорад?
7. Кисми касрии ададхои дахиро дар шакли кушодаи навишти онхо чй тавр
тасвир мекунанд?
8. Хднгоми ададро ба бузургии асоси система зарб кардан бо аломати вергул
кадом амал рух м еди хд д ? Х,ангоми таксимкунй чй?
9. Оё шумо сабаби асосии пайдошавии систем ам и хисоби 8-й ва 16-иро
шарх дода метавонед?
10. Триад чист? Тетрад чй? Аз онхо кадом вакт истифода мебаранд?
Супориш:
1. Мавзуъро бодищат хонед ва онро накл кунед.
2. Амали зарбро бо 444,4410ТО ва 333,3310Т0-ро ичро кунед.
3. Амали таксимро бо 888,8810:10 ва 999,9910:Ю-ро ичро кунед.
4. Формулахои шакли кушода ва пушидаи навишти адади дилхохро дар
системахои хисоби 10-й, 2-й, 8-й, 16-й ва q-й дар дафтаратон нависед ва
онхоро шарх дихед.
5. Ададхои 57622,90ш, 1000111,01012, 35167,637g, 7B49A,2F16-po дар шакли
кушода тасвир кунед.
6. Ададхои N X=FABX6 ва 7У8=34568 дода шудаанд. Аз чадвали системахои хисоб
истифода бурда, онхоро ба системаи хисоби дуй гардонед.
7. Дар системахои хисоби 8-й ва 16-й панчтогй адад нависед ва бо истифода
аз триаду тетрадхо онхоро ба системаи хисоби 2-й баргардонед.
8. Дар системаи хисоби 2-й панчто адад нависед ва бо истифода усули триа
ду тетрадхо онхоро ба системахои хисоби 8-й ва 16-й баргардонед.
п *М
мулаи q0 = \¿ - карда мешавад.
| — | муаиян
Саволхо:
1. Кадом тарзхои аз с и с т е м а м и хисоби мавк;еии 2-й, 8-й ва 16-й ба системам
10-й гузаронидани ададхоро медонед?
2. Оё табдилдихии адад аз системаи 2-й ба 10-й аз табдилдихии он аз систе-
маи 8-й ба 10-й ё 16-й ба 10-й ягон фарки чиддие дорад?
3. Оё шумо алгоритми табдилдихии ададро аз системаи дилхохи Р-й ба Q-й
шарх дода метавонед?
4. Барой чй кисмхои бутун ва касрии адади дахиро дар алохидагй табдил
медиханд?
5. Алгоритми табдилдихии кисми бутуни адад аз кисми касрии он чй фарк;
дорад?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро нацл кунед.
2. Ададхои бутуни дахии 1910, 187ш ва 573610-ро ба системахои хисоби мавкеии
2-й, 8-й ва 16-й табдил дихед.
3. Касрхои дахии 0,2310 ва О,35110-ро бо сахехии то чор аломат пас аз вергул
ба системахои хисоби 2-й, 8-й ва 16-й гузаронед.
4. Ададхои дахии 3,510 ва 47,8510-ро бо сахехии то се аломат пас аз вергул ба
системахои хисоби 2-й, 8-й ва 16-й табдил дихед.
' Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Бо ададхои системаи хисоби мавкеии дуии Ю102 ва 102 амалхои чамъ, тарх,
зарб ва таксимро ичро кунед.
3. Бо чуфти ададхои системаи хисоби хаштии (58; 48) ва (178; 418) амали
чамъро ичро кунед.
4. Бо чуфти ададхои системаи хисоби шонздахии (Р16; А16) ва (4116; 1716) ама
ли тархро ичро кунед.
5. Бо чуфти ададхои системахои гуногуни (178; 1716) ва (418; 41)6) амали чамъро
ичро кунед.
!.....................................................~ А ~ т - г , ...........................
I. — — — — - — — — — — . . . . — - — — . — — — — — — — — — — — — — . — —
;
Л
0 1 1 1 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 0 | 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 ! 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1! 1 1 11 И 1 1 1 ! 1 1 1 1 1 1 1 1
Аломат ва дарача Аломат ва мантисса
Саволхо:
1. Чанд тарзи тасвиркунии ададхоро дар хотираи компютер медонед? Онхо
чй ном доранд?
2. Кадои навъи ададхо дар хотираи компютер дар формати вергули мус-
тахкамшуда нигох дошта мешаванд? Дар формати вергули лагжон чй?
26
3. Барой нигахдории ададхои бутуни гайриманфй, манфй ва хакикй чанд ка-
такии хотира чудо карда мешаванд?
4. Оё шумо ададхои калонтарини фосилахои ададхои бутуни гайриманфй,
манфй ва хакикиро номбар карда метавонед?
5. Маънои тасвири ададхо бо ёрии рамзхои мустаким, баръакс ва иловагй
аз чй иборат аст?
6. Оё шумо алгоритми хосил кардани рамзи иловагии ададхои манфиро ме-
донед? Агар ха, пас маънидод кунед.
7. Фосилаи тагйирёбй ва сахехии ададхои хакикиро чй тавр муайян мекунанд?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Дойр ба мафхумхои мантисса ва дарачаи ададхои хакикй маълумот дихед
ва бартариву норасоихои тарзи тасвири ададхоро дар формата вергули
мустахкам нисбат ба формата вергули лагжон номбар кунед.
3. Ч,адвали зерини ададхои дахии манфиро дар тасвири 16-разряда барои
рамзхои мустаким, баръакс ва иловагй пур кунед:
I K Саволхо:
1. Кадом шаклхои асосии тафаккурро медонед?
2. Фарки байни мазмун ва хдчм и мафхум аз чй иборат аст?
li| ii(II: 3. Оё гуфтор метавонад дар шакли чумлаи саволй ифода ёбад? Фикратон-
ро маънидод кунед.
4. Х,ак ё нохак; будани гуфтори одиро чй тавр муайян кардан мумкин аст?
Гуфтори таркибиро чй?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Дойр ба шаклхои асосии тафаккур мисолхо биёред ва онхоро маънидод
кунед.
3. Дойр ба гуфтори таркибй се мисол пешниход кунед ва хак ё нохак; буда
ни онхоро муайян созед.
Дизъюнксия
(Цамъи мантикй)
У(+) ОК Ё
Чамъи ох;анрабой е ХОР Истиснои ё
Эквиваленсия
ЕСЛ/ Баробаркувва
(Баробаркуввагй)
Импликатсия
(Таъсири мантикй) 1МР Бармеояд
Саволхо:
1. Чаро алгебраи манти^иро алгебраи булй мегуянд?
2. Гуфтор чист?
3. Кадом амал^ои мантикиро медонед? Чддвалхда хдкконияти онхоро шар*
дих,ед.
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Чддвали хдкконияти гуфтори (у ^ 1 ? )~ (2 ? = ^ С )-р о тартиб дихдц.
33
3. содаи А ва В дода шудаанд:
Г уф тор хои
А={5 зарби 5 ба 25 баробар аст}
#={Адади 16 ток аст}
4. Кадоме аз гуфторхои зерин хдк аст? а) А / б) AvB; в) АлВ; г) А~В; д) А^>В
5. Хдкконияти гуфтори таркибии «7-8 = 56 ё 9-9 = 83»-ро исбот ё рад кунед. ч
6. Гуфтори таркибие созед, ки вай амалх,ои зарб, чамъ ва инкори мантикиро
дар бар гирифта бошад. Х,акконияти ин гуфторро муайян кунед.
1 0 0 1 0 1 1 0 0
0 1 1 0 0 1 1 0 1
1 1 0 0 1 1 0 1 1
0 0 1 1 0 0 0 0 0
1 N u ll 0 N u ll N u ll 1 N u ll N u ll N u ll
0 N u ll 1 N u ll 0 0 N u ll N u ll 1
N u ll 1 N id i 0 N u ll 1 N u ll N u ll 1
N u ll 0 N u ll 1 0 N u ll N u ll N u ll N u ll
N u ll N u ll N u ll N u ll N u ll N u ll N u ll N u ll N u ll
35
Гуфтори мазкур новобаста аз кимати гуфтор^ои таркибаш доимо %ац
аст. Чунин гуфторро гуфтори айниятан %ац мегуянд. Айнан бо вдмин
тарз гуфторх,ои айниятан дуругро низ муайян кардан мумкин аст.
Хамин тарик, хднгоми х,исоббарорих,ои киматхри ифода^ои мантикй
барои хдр як гуфтори таркибй чадвали хусусии хдкконияти худашро сох-
тан мумкин аст. Тавассути ин чадвалх,о аз руйи тамоми комбинатсиях,ои
имконпазири киматх,ои аввалаи гуфторх^ои сода (тагйирёбандах,ои мантикй)
ба дурустй ё нодурустии ифодаи мантикй бах,о додан мумкин аст.
Х,ангоми сохтани чадвалх^ои хакконият хуб мешуд, агар аз руйи
рохдамои зерин амал мекардем:
❖ Якум: зарур аст, ки микдори сатрх,ои чадвал муайян карда шавад.
Вай ба микдори комбинатсиях^ои имконпазири кимати тагйир-
ёбандах,ои мантикии ифодаи мантикй баробар аст. Агар микдори
тагйирёбандах,ои мантикй п-то бошад, он гох, микдори сатрх,ои
чадвал ба 2” баробар мешавад. Масалан, азбаски дар мисоли дар
ибтидои мавзуъ овардашуда функсияи мантикии Р={А\/В)8с{ А V
В ) ду тагйирёбанда дорад, бинобар он микдори сатрх,ои чадвали
хдкконият барои он 4-то мешавад.
❖ Дуюм: зарур аст, ки микдори сутунх,ои чадвал муайян карда ша
вад. Вай мувофики микдори тагйирёбандах,о ва амал^ои мантикии
дар ифода истифодашуда муайян карда мешавад. Азбаски дар
мавриди мо (мисоли болой) микдори тагйирёбандах,о ба 2 ва
амалх^ои мантикй ба 5 баробаранд, пас дар чадвал 7 сутун ло-
зим аст.
❖ Сеюм: зарур аст, ки мувофики микдори сатру сутунх,ои муай-
яншуда чадвали хдкконият созем, сутункой онро номгузорй на
моем ва киматхри имконпазири тагйирёбандах,ои мантикии до-
дашударо ворид кунем. Пас аз номгузорй кардани сутун^о дар
чадвал як сатри иловагии рамзй (бе кимат) пайдо мешавад.
♦> Чорум: зарур аст, ки чадвали хдкконияти сохташударо аз руйи
тартиби мукарраршудаи ичроиши амалх^ои мантикй пур ку
нем. Дар мавриди мо чадвали адкконияти функсияи мантикии
V В ) намуди зеринро мегирад:
А В АМВ А В А VB (А V В) & (Л V В )
0 0 0 1 1 1 0
0 1 1 1 0 1 1
1 0 1 0 1 1 1
1 1 1 0 0 0 0
А в А в А & В А в А В А V В А У В
0 0 1 1 1 0 0 1 1 0 1
0 1 1 0 0 0 1 1 0 1 0
1 0 0 1 0 1 0 0 1 1 0
1 1 0 0 0 1 0 0 1 0
38
| Гуфтори таркибие, ки тавассути амали эквиваленсия ташаккул \
\ ёфтааст, факат ва факат вакте рост хисобида мешавад, ки агар !
якбора \ар дугуфтор ё рост ва ё дуру г бошанд.
Масалан, гуфторхои А = «Компютер метавонад хисоббарорй кунад»
ва В = «Компютер пайваст аст»-ро дида мебароем. Гуфтори таркибии
тавассути амали эквиваленсия сохташуда, вакте %ац хисобида мешавад,
ки агар харду гуфторхои А ва В дар як вакт ё %ац ва ё но^ац бошанд:
«Компютер метавонад хисоббарорй кунад факат ва факат, вакте
ки компютер пайваст аст».
«Компютер наметавонад хисоббарорй кунад факат ва факат, вакте
ки компютер пайваст нест».
Гуфтори таркибии тавассути амали эквиваленсия сохташуда, вакте
поуац хисобида мешавад, ки агар яке аз гуфторхои А ва В %ац ва дига-
ре ноуац бошанд:
«Компютер метавонад хисоббарорй кунад факат ва факат, вакте
ки компютер пайваст нест».
«Компютер наметавонад хисоббарорй кунад факат ва факат, вакте
ки компютер пайваст аст».
Х,оло масъалаеро дида мебароем, ки барои халли он тамоми амалхои
асосии мантикиро истифода бурдан лозим меояд.
□ М асъала: Гуфторхои А ва В дода шудаанд:
А = «2 зарби 2 ба 5 баробар аст»,
В = «Адади 25 таркибй аст».
Талаб карда мешавад, ки хакконияти гуфторхои зерин муайян кар
да шавад: а) А ; б) АчВ; в) АлВ; г) А~В; г) А=>В.
Хлл:
а) Гуфтори А = «2 зарби 2 ба 5 баробар нест» %ац аст, чунки А
()уруг аст.
б) Гуфтори АчВ = «2 зарби 2 ба 5 баробар аст ё адади 25 таркибй
аст» мувофики чадвали хакконияти амали дизъюнксия %ац аст.
в) Гуфтори А лВ = «2 зарби 2 ба 5 баробар аст ва адади 25 таркибй
аст» мувофики чадвали хакконияти амали конъюнксия дуруг аст.
г) Гуфтори А~В = «2 зарби 2 ба 5 баробар аст факат ва факат, вакте
ки адади 25 таркибй аст» мувофики чадвали хакконияти амали эквива
ленсия дуруг аст.
г) Гуфтори А=>В = «Агар 2 зарби 2 ба 5 баробар аст, он гох адади 25
таркибй аст» мувофики чадвали хакконияти амали импликатсия аст.
Савол^о:
1. Афзалияти амалхои мантикй чй тавр муайян карда мешавад?
2. Аз кимати мантикии Null кадом вакт истифода мебаранд?
39
3. Чддвали хакконият чиро дар бар мегирад ва чй тавр сохта мешавад?
4. Мивдори функсияхои мантикии дуаргумента ба чанд баробар аст? Чаро?
5. Кадом функсияхои мантикии дуаргумента номхои худро доранд?
6. Микдори функсияхои мантикии сеаргумента чандто аст?
7. Кадом ифодахои мантикй баробаркувва номида мешаванд? Айниятан
баробаркувва чй?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Хангоми х=2, у=3 ва а=5 будан, кимати ифодахои мантикиро хисоб кунед:
a) (x<=2)or(not(a+xA2=yA2)); б) x*y>a*(x+y)and(int(y/x)=y-x).
3. Гуфтори таркибии «(2-2=4 ва 3*3=9) ё (2-2^4 ва 3-3^9)»-ро ба шакли ифо-
даи мантикй биёред ва чадвали хдкконияти онро созед.
4. Бо истифода аз чадвали хакконият баробаркувва будан ё набудани ифодахои
мантикии: a) A v В ва А д В ; б) A v В ва А&В-ро исбот кунед.
5. Исбот кунед, ки амали эквиваленсияи А-В ба ифодаи мантикии (Av В )&
( A vB) баробаркувва аст.
1.1.9. Ц О Н У Щ О И М А Н Т Щ ВА ЦОИДА^ОИ
ТАБДИЛДИ^ИИ ИФОДАХОИ МАНТИЕЙ
Конунхои мантик мух,имтарин конуниятх,ои тафаккури мантикиро
инъикос менамоянд. Дар алгебраи гуфтор конушфи мантик дар намуди
формулах^ тасвир карда мешаванд. Формулах^ имконият медихднд, ки
бо ифодахои мантикй табдилдихих,ои баробаркувва гузаронида шаванд.
К^онуни айният. Хар як гуфтор ба худаш айният аст: А = А.
К^онуни номухолиф. Мулохдоа наметавонад дар як вакт хдм дуруст
ва хдм нодуруст бошад. Агар мулохдзаи А дуруст бошад, он гох, инко-
ри он А бояд нодуруст бошад. Аз ин ру, зарби мантикии А ва А низ
бояд нодуруст бошад, яъне А& А =0.
К,оиуни истиснои уолати сеюм. Мулохдоа метавонад танх,о %ац ё
танх,о ноуац бошад. Холати сеюм умуман вучуд дошта наметавонад. Ин
маънои онро дорад, ки натичаи чамъи мантикии мулохдоа ва инкори он
хдмеша %ац аст, яъне Av А = 1. А А А
Копу ни иикори инкор. Агар ягон мулохдоа ду маро-
1 0 1
тиба инкор карда шавад, он гох, вай ба х,олати аввалааш
0 1 0
бармегардад, яъне А = А.
К,онущои дс Морган. 1) А \ / В = А & В; 2) А & В = А V В.
Дар табдилдих,их,ои ифодахои мантикй конунвди табодули алгебравй
ба таври васеъ истифода мешаванд. Аксари онх,о хдмсони конунх,ои ал
гебраи маъмулй мебошанд.
К^онуни коммутативй. Дар алгебрам маъмулй чойи чамъшавандахо
ва зарбшавандахоро дилхох вакт иваз кардан мумкин аст. Дар алгебрам
гуфтор бошад, чойхои тагйирёбандахри мантикиро танхо хангоми ичрои
амалхои зарби мантией ва чамъи мантией иваз кардан мумкин аст:
Л&В = В&А - зарби мантикй; АчВ = ВчА - чамъи мантией.
К^онуни ассотсиативй. Агар дар ифодаи мантией танхо амали зарби
мантией ё танхо чамъи мантикй истифода шуда бошад, он гох кавсхоро
ба эътибор нагириф ган ё онхоро ба таври ихтиёрй чогузорй кардан мум
кин аст: (А&В)&С = А&(В&С) - зарби мантией; (А\/В)\/С = А\/(В\/С)
чамъи мантией.
К^онуни дистрибутива. Дар алгебраи маъмулй танхо зарбшавандаи
умумиро аз кавс баровардан мумкин аст. Дар алгебраи гуфтор бошад,
х,ам зарбшавандаи умумй ва хам чамъшавандаи умумиро аз кавс баро
вардан мумкин аст.
К^онуни дистрибутивии зарб нисбат ба амали чамъ:
• аЬ+ас=а(Ь+с) - дар алгебраи маъмулй;
(А&В)\у(А&С)=А&(В\/С) - дар алгебраи гуфтор.
Крнуни дистрибутивии чамъ нисбат ба амали зарб дар алгебраи гуф-
тор: (А\гВ)&(А\гС) = Ач(В&С).
Ба сифати мисоли татбикии конунхои мантикй табдилдихии як ифо
даи мантикиро дида мебароем. Талаб карда шудааст, ки ифодаи мантикии
( А &В ^(А &В ) сода гардонида шавад. Аз конуни дистрибутивй истифо
да бурда, ,4-ро аз кавс мебарорем: (А8сВ)ч(А 81 В ) = А&(В& В ). Аз руйи
конуни истиснои хдпати сеюм В ч В =1 аст, пас А 8с(В\/ В )=А&\=А ме-
шавад. Ифодаи мантикй сода шуд.
Акнун хдмаи конунхои мантикиро дар шакли чадвали зерин пешнихдд
мекунем:
А\ / В В V А - конуни коммутативии дизъюнксия
А А В = В А А - конуни коммутативии конъюнксия
А V (В V С) ^ (А V В) V С - конуни ассотсиативии дизъюнксия
А А (В А С) = (Л А В) А С - конуни ассотсиативии конъюнксия
А л { В \/ с Ы а А В ^ V {^АА - конуни дистрибутивии конъюнксия
А\/(В А с ) , (л V В^ А (^А V С ^ ~конуни дистрибутивии дизъюнксия
А У В = А л В* А л В = А V В - конунхои де Морган
А г* А - конуни инк ори инкор
А V А = Ау А а А 5= А - конунхои идемпотентнокй
41
• Чузъи мантикии «НЕ» - инкори мантией.
Азбаски дилхох, амали мантикиро бо ёрии комбинатсияи ин се амали
асосй тасвир кардан мумкин аст, айнан ба хдмин монанд, дилхох, чузъи
компютерро низ, ки барои коркард ва нигахдории иттилоот пешбинй шу-
даанд, бо ёрии чузъх^ои мантикии пойгохд, мисле ки хиштх,ои биноро бо
хдм васл мекунанд, но ба но кардан мумкин аст.
Ч,узъх,ои мантикии компютер сигналх,оеро истифода мебаранд, ки
онх,о ифодагари импулсх^ои баркй (электрикй) мебошанд. Будани им-
пулс ба воситаи раками дуии 1 (маънои мантикии сигнал), набудани
импулс ба воситаи 0 тасвир карда мешавад. Ба даромадгохдои чузъи
мантикй сигнал-киматх,ои аргументу ворид мешаванд, дар баромадгох^и
он сигнал-кимати функсия х^осил мешавад.
Табдилдих,ии сигнал аз тарафи чузъи мантикй бо ёрии чадвали х^олати
он дода мешавад, ки вай амалан чадвали ^акконияти функсияи мантикии
ба он мувофик мебошад.
Чузъи маптиции «ВА». Ба даромад-
говдои Л ва В-и чузъи мантикй ду сиг
нал (00, 01, 10 ё 11) равон карда мешавад.
Дар баромадгохд чузъ, мувофики чадвали
хдкконияти амали зарби мантикй, як сиг
нал 0 ё 1 х^осил мешавад.
Чузъи мантиции «Е». Ба даромад-
0
В
0
Ро
0
Р
0 0
ду тагйирёбандаи мантикии 0 1 0 0 1
воридотй дар як вакт ба 1 ба 1 0 0 0 1
1 1 0 1 0
робар бошад. Хдмин тарик, 0 0 1 0 1
гузариш бо рох,и чамъкунии 0 1 1 1 0
1 0 1 1 0
натичах^ои зарби мантикии 1 1 1 1 1
чуфти тагйирёбандах,ои во-
ридотии (А, В, Р0) амалй гардонида мешавад. Формулаи гузариш наму-
ди Р=(А&В)ч(А&Р0)ч(В&Р0)-ро мегирад.
Барои х,осил намудани кимати сумма (тагйирёбандаи мантикии 6)
зарур аст, ки натичаи чамъи мантикии тагйирёбандах,ои воридотй (А,
В, Р 0)-ро ба гузариши инверсияшудаи Р зарб кунем: 8=(А\/В\/Р^& Р .
Ифодаи мантикии х,осилшуда, ба гайр аз полати кимати 1 кабул кардани
хдмаи тагйирёбандах,ои мантикии воридотй, дар тамоми дигар х,олатх,о
киматади дурусти суммаро дода метавонад. Дар ^акикат:
Р=(1& 1М 1& 1М 1& )=1;
5r= (lv lv l)& P = l& 0 = 0 .
Барои ба даст овардани кимати дурусти сумма, яъне £=1, ифодаи
мантикии барои х^исобкунии кимати сумма ёфташударо ба натичаи зар
би мантикии тагйирёбандах^ои воридотй {А, В, Р0) чамъ кардан зарур
аст. Дар натича, ифодаи мантикии х,исобкунии сумма бо ёрии суммато
ри пурра намуди 3=(АчВ\/Р^8с Р ^ А & В & Р ^-ро мегирад.
Сумматори бысёрразряда. Ин навъи сумматори просессор аз сум-
маторх,ои пурраи якразряда иборат аст. Дар хдр як разряди суммато
ри бисёрразряда як сумматори якразрядаи пурра гузошта мешавад, ки
баромадгох,и (гузариши) сумматори разряди поёнй бо даромадгох,и сум
матори разряди болой васл карда шудааст.
Триггер. Мух,имтарин вохлди сохтории хотираи фаврии компютер ва
регистрх,ои дохилии просессорро триггер ташкил медихдд. Ин тачх,изот
имконият медихдд, ки иттилоот х,ифз, захира ва х,исоб карда шавад. Як
триггер метавонад 1 бит иттилоотро нигох, дорад.
Триггер ба воситаи ду чузъи мантикии «Ё» ва ду чузъи манТи-
кии «НЕ» сохта мешавад. Барои триггер хдлати мукаррарй - ба даро-
мадгохдояш омадани сигнал и 0 ва хдфз
кардани 0 ба х,исоб меравад. Барой сабт
намудани 1 бошад, ба даромадгохд да-
стурии 5-и триггер сигнали 1 равон кар
да мешавад. Пай дар пай ба гузашта-
пи сигналхо аз руйи нацша нигох, кар
да, мебинем, ки триггер ба вазъи мазкур
хдтман меояд ва онро устуворона, хдтто
баъди дар даромадгох,и £ нест шудани сигнал низ, нигох, медорад. Пас
аз ин триггер 1-ро ба хотир мегирад ва аз баромадго^и Q-w он имкони-
яти дастрас намудани 1 пайдо мешавад.
Барой сокит намудани иттилооти триггер ва омода сохтани он барои
кабули иттилооти нав, ба даромадгох^и сокитгардонии Я сигнали 1 равон
карда мешавад. Пас аз ин триггер аз нав ба холати аввалаи «сифрй»-и
худ бармегардад.
Ф Саволхо:
1. Чузъхои мантикии пойгохии компютер кадомхоянд? Онх,о чй тавр сох-
та мешаванд?
2. Ч,узъх,ои мантикй кадом навъи сигналхоро истифода мебаранд? Тарзи кори
чузъ^ои мантик;ии «ВА», «Ё» ва «НЕ»-ро шарх дихед.
3. Сумматори ададхои дуй чист?
4. Нимсумматор аз сумматори якразрядаи пурра чй фарк; дорад? Оё принси-
пи кори онхоро фахмонида метавонед?
5. Сумматори бисёрразрядаро чй тавр месозанд?
6. Триггер чист? Сохти вай чй гуна аст? Тарзи кори онро фахмонед.
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Барои он гуна формулахои мантикй чадвалхои хакконият созед, ки бо ёрии
онхо гузариш ва суммаро дар сумматори якразрядаи пурра муайян кардан
мумкин бошад.
3. Накшаи сумматори якразрядаи пурраи ададхои дуиро бо дарназардошти
гузариш аз разряди поёнй ба бол ой созед.
4. Аз руйи накшаи мантиции триггер муайян кунед, ки пас аз ба даромадгохи
сокитгардонии Я расидани сигнали 1 чй ходиса руй медихад?
47
БЛХШ И1
Н АЗА РИ Я И ТЕХНОЛОГИЯМ
И ТТИ Л О О ТЙ
БОБИ2
ШАКЛСОЗЙ ВА ТАРХРЕЗЙ
Саволхо:
Амсила чист? Амсиласозй ё тархрезй чй?
Оё як объект метавонад сохиби якчанд амсила бошад? Агар ха, пас бо
мисолхо маънидод кунед.
Оё объектной гуногун метавонанд бо ёрии як амсила тасвир карда шаванд?
Агар ха, пас мисолхо биёред.
Чаро баъзе амсилахоро амсилахои иттилоотй мегуянд? Мафхуми иттило-
от бо мафхуми амсила чй алокамандй дорад?
Дар кадом мавридхои зерин чузъхои комплектии компютер системаро таш-
кил медиханд?
^ то васлкунии онхо;
52
^ пас аз васлкунии онхо;
^ пас аз омодасозии компютер ба кор.
Фарки байни амсилахои иттилоотии статикй ва динамикй дар чист? Барой
хар як намуд мисолхо биёред.
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Бо ёрии омузгори фан дохили блоки системавии компютерро аз назар гу-
заронед. Х,ар як чузъи дохили онро номбар кунед. Фахмонед, ки барои чй
ин блокро блоки системавй меноманд? Оё дар ин маврид блоки системавй
ва мафхуми «система» бо хамдигар ягон иртиботе доранд ё на?
3. Аз фанхои алгебра, геометрия, физика, химия, биология, забон, адабиёт,
таърих, география ва гайра мисолхое пешниход кунед, ки онхо мохияти
мафхуми системаро аз нуктаи назари хамин илмхо кушоянд.
4. Дар робита бо омузгорони дигар фанх,о амсилахое созед, ки мисоли
амсилахои статикй ва динамикй бошанд.
кг / с
см
^графики v(t)
^граф ики <p(t)
МЫ1 Unset
Саволхо:
1. Кадом намудхои амсилахоро медонед? Амсилахои моддй аз иттилоотй бо
кадом хусусиятхои худ фарк мекунанд? Мисолхои амсилахои моддй ва ит-
тилоотиро биёред.
2. Барой чй амсилахои иттилоотиро ба амсилахои тимсолй ва аломатй таксим
мекунанд? Онхо аз хамдигар чй фарк доранд?
3. Шаклсозй чист? Я гон мисоли амсилаи рамзй пешниход кунед.
4. Бо кадом максад амсилахои рамзй муоинагардонй карда мешаванд?
56
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Бо ёрии омузгорони фанхои физика ва технологияи иттилоотй лаппиши
озоди раккосаки риёзиро дар лабораторияи физикии мактаб аз назар гуза-
ронед, графики вобастагии координатхои кунчй аз вактро созед ва баъд та-
вассути компютер амсилаи муоинавии харакати ращосак ва куввахои таъ-
сиркунандаи онро тартиб дихед.
3. Тавассути Интернет барои сохахои гуногуни илм амсилахои рамзии муо-
инашаванда чустучу намоед ва бо тарзи кори онхо шинос шавед. Кушиш
намоед, ки ягон амсилаи хусусии худро созед.
■ Монитор 15
| Винчестер 40 Гб
I Платай асосй
ин амсила чузъх,ои кимиёвй дар - С е ”•■*•Рг*®N<1 * 'Рп»м Б ш *' Е и “ Ск1м Т Ь - О у ^ Н о * Е г " Т т ” \Ъ * ' 1.и
*** .... <т» 1»4 и»«5 1м# »г- — ---- — —
11)^ .1 «
мяь \я я
.«¿¿ш .ЬяцяШ Г«м
*1*9) )£М»
• \wwnrv) -т*матю в
дар сутунвд - аз руйи микдори | р-»чм»нпи (ПРИ I-"»3»«»»*
------- ------- М1 ... ----
валентнокии электронх,ояшон 1 II В!
10*7» V» УЖ N V
гнута
чойгир шудаанд. Ч,адвал чу нон *0 *А но. *А ко, щ
пн. 8Н, пн
0
ПН
* ,
Саволхо:
1. Амсилахои иттилоотй чанд навъ мешаванд?
2. Зери мафхуми амсилаи иттилоотии чадвалй чиро мефахмед?
3. Ба фикри шумо кадом си стем ам и объектхоро бо ёрии амсилахои иттило
отии чадвалй хубтар тасвир кардан мумкин аст? Мисолхо биёред.
4. Кадом системаи объектхо бо ёрии амсилахои иттилоотии иерархй тасвир
карда мешаванд?
5. Кадом системаи объектхоро махз бо ёрии амсилахои иттилоотии шабакавй
тасвир кардан имконпазир аст?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Бо ёрии омузгори фан аз Интернет ягон намунаи амсилаи компютерии си
стемаи даврии Д.И. Менделеевро дастрас кунед.
3. Бо ёрии амсилаи компютерй хосиятхои физикй ва химиявии чузъхои хи-
миявиро муоина намоед.
4. Амсилаи компютерии системаи иерархии хайвонотро созед.
62
5. Амсилаи компютерии дарахти генеалогии (шачаравии) сулолаи Сомони-
ёнро созед.
6. Амсилаи компютерии дарахти генеалогии оилаи худатонро созед.
7. Амсилаи иттилоотии шабакаи компютерии махаллии мактабатонро созед.
64
Тадцици амсилах^ои геоиттилоотй. Тархрезии геоиттилоотй ба
офариниши харитахои электронии бисёркабата асоснок карда шудааст.
Дар кабати пойгохии онх,о географиям сарзамини муайян тасвир ёфта,
хдр як кабати бокимонда яке аз чанбах,ои вазъии он сарзаминро ифода
менамояд. Аз ин ру, ин гуна харитахоро харитах,ои географии электронй
низ ном мебаранд. Дар харитахои географй кабатвди гуногуни объектх,о
- давлатх,о, шахрхо, рохдо, майдонхои хдвой ва гайраро нишон додан
мумкин аст.
Махсусан, дар замони мо, тавас-
сути Интернет дастрасй ба харитах^ои
географии интерактивии чах,он, кано-
ру кисмх^ои гуногуни олам, давлатх^о ва
шахрхои бузургу хурд хеле маъмул ва
осон гаштааст. Ин гуна харитах,о ода-
тан бо истифодаи графики векторй сох-
та мешаванд ва аз хдмин сабаб хам ба
корбар имконияти интихоби микёсгирии
дилхохро мухайё сохта метавонанд. Аз-
баски ин харитахо бо пойгох,и додах,о
алокаманд гардонида шудаанд, бино-
бар он, оид ба х,ар як объекте, ки дар
онх,о тасвир ёфтааст, иттилооти заруриро ба таври фаврй дастрас кар
дан мумкин аст.
* Vл
9
< 1 ь>« * ■ саг
0 * .3 Ц» • Ор*«ц»*
Саволхо:
1. Раванди тархрезй ва тахдики компютерии амсилахоро ба чанд мархала
таксим мекунанд? Онхоро номбар ва маънидод карда метавонед?
2. Дар кадом мавридх^о баъзе мархалах,ои сохтан ва тахкики амсиларо пар-
тофтан мумкин аст? Якчанд мисоли амсилахоеро оред, ки онхо дар раван
ди таълим сохта мешаванд.
3. Аз амсилахои геоиттилоотй кадом вакт истифода бурдан мумкин аст? Аз
амсилахои тачхизоти мантикии компютер чй?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Тавассути Интернет аз харитаи интерактивй минтакаи худро ёбед ва дар
бораи он иттилооти иловагй дастрас намоед.
3. Бо ёрии чадвали электронии MS Excel амсилаи компютерии геоиттилоотие
созед, ки он дар бораи шумораи ахолии мамлакатхои Осиёи Марказй маъ-
лумоти омориро инъикос намояд. Барой ин, хангоми насби дастаи Microsoft
Office дар компютер, бояд барномаи Microsoft Data Мар низ дастрас шуда
бошад. Пай дар пай амалх,ои зеринро ичро мекунем:
дар чадвали электронии MS Excel парвандаи mapstats.xls-po мекушоем,
ки он дар раванди насби Microsoft Office, дар диск сабт карда мешавад.
Дар вараки кории чадвали электронй пойгохи додах^ои шумораи ахолии
мамлакатхои чахон пайдо мешавад;
хангоми пахши тугмаи «Харита» лавхаи робитавии «Якчанд харита па-
дидор шуд» руйи кор меояд, ки бо ёрии он харитаи заруриро, масалан,
«Харитаи чахон»-ро интихоб кардан мумкин аст;
барои аз харита хорич намудани маълумоти оморй, аз имкониятхои бан-
ди Додахои (Данные) равзанаи MS Excel истифода бурдан лозим аст. Дар
вараки чадвали электронй он сутунхоеро чудо мекунем, ки онхо номи
давлатхо ва шумораи ахолии онхоро дар бар гирифтаанд. Харитаи сохташу-
да дар вараки корй инъикос мегардад ва лавхаи робитавии «Оройишдихии
харита» кушода мешавад. Маълумоти оморй дар харита метавонад бо
тарзхои гуногун инъикос карда шавад. Форматхои «Пуркунии тобиши
68
Численность населения стран мира
1 *Л”Ш
* пзэдоооо
3 Индуу 11*7550000
»102*1000
23799ЮОО
193487000 Дшиамшеляаа
1555Ш РдстВпииАсмд
1в44»Ю
С
158189000
141Ш 0
итлоооо И Выставка
шштшш
9*513000
т*шю
Т902000С
Поиск авиабилетов 750*9000
725*1000
вштооо
«7470000
1.2.5. Т А Д К Щ И АМСИЛАХ,ОИ Ф И ЗИ КИ
Барой содатар гардонидани баёни мавзуъ, раванди сохтан ва тахкщи
амсиларо дар мисоли мушаххаси харакати чисме, ки зери кунч, ба уфук
партофта шудааст, дида мебароем.
Мазмуни гузориши масъала. Дар раванди мацщи теннис бозинга-
рон аз худкорхое истифода мебаранд, ки онхо тубчаро ба мавкеи муай-
яни майдончаи варзиш хдво дода метавонанд. Талаб карда мешавад, ки
суръати худкор ва кимати кунчи хдводидй тавре мукаррар карда шавад,
ки тубча парвозкунон ба нишонаи андозааш маълуми дар масофаи му-
айян чойгиршуда ба хддаф расад.
Лмсилаи тавсифии сифатй. Дар ибтидо амсилаи тавсифии си-
фатии раванди хдракати чисмро бо истифода аз объектно, мафх,умх,о ва
конунх^ои физики месозем, яъне амсилаи идеалии хдракати объектро тар-
тиб медих^ем. Мувофики шартвди дар гузориши масъала овардашуда,
фарзиях^ои мухтасари асосии зеринро баён кардан мумкин аст:
• азбаски хдчми тубча нисбат ба хдчми Замин бених,оят хурд аст,
бинобар он, тубчаро нуктаи моддй (материалй) х,исобидан мум
кин аст;
• азбаски бузургии баландии парвози тубча кам тагйир меёбад,
бинобар он, шитоби озодафтии онро бузургии доимй (g=9,8 м/с2)
ва хдракаташро аз руйи тири ОУ баробаршитоб х,исобидан мум
кин аст;
азбаски суръати партофтани чисм бузургии хеле хурд аст, бино
бар он, муковимати хдворо сарфи назар карда, хдракати тубчаро
аз руйи тири ОХ мунтазам х^исобидан мумкин аст.
Амсилаи зох^ирй. Барой шаклсозй кардани амсила аз формулах,ои
маълуми курси физика оид ба *аракатх,ои мунтазам ва баробаршитоб ис
тифода мебарем. Барой суръати ибтидоии додашуда vQва кунчи хдводих,й
а кимати координатх,ои дурии парвоз х ва баландй у аз вактро t бо ёрии
формулах,ои зерин ифода кардан мумкин аст:
х = v0-cosat;
у = v0'sina-t - g ‘t2/2.
Бигузор нишонаи баландиаш h аз худкор дар масофаи s чойгир шу-
дааст. Аз формулаи якум t - вактро ба воситаи дигар бузургих,о ифода ме-
кунем, ки он барои аз тарафи тубча рафъ намудани масофаи s лозим аст:
t = s/(v0'cosa).
Цимати ёфташудаи ¿-ро дар формулаи дуюм барои у мегузорем ва
баландии тубча /-ро нисбат ба замин дар масофаи s меёбем:
/ = S 'tg a - g'S2/(2-v02'Cos2a).
Акнун шарти ба нишон расидани тубчаро шаклсозй мекунем.
Тубча вакте ба нишон мерасад, ки агар кимати баландии он / шарти
(О <1 < h)-ро каноат кунад. Агар I < 0 бошад, он гох, ин маънои ба хадаф
нарасидани тубча ва агар I > h бошад, маънои аз хадаф гузашта раф-
тани тубчаро дорад.
Амсилаи компютерй. Бо ёрии забони барномарезии Visual Basic ам
силаи зох,ириро ба амсилаи компютерй табдил медих,ем:
1. Барои дохилкунии киматх^ои суръати ибтидой, кунчи хдводихд
тубча, масофаи парвоз то нишона ва баландии нишона дар шакл (фор
ма) - чор майдони матнй, барои хоричкунии кимати баландии тубча дар
70
масофаи додашуда - ду майдони матнй ва дойр ба натичаи хаводихй - як
маълумотномаи матниро чойгир мекунем.
2. Барой ишоратсозии майдонхо ва вохидхои ченкунй дар шакл
нишонахо мегузорем.
3. Дар шакл чойгир намудани як тугмаро ба накша гирифта, барои он
маросими руйдодеро месозем, ки он ба тагйирёбандахои дар майдонхои
матнй дохилкардашуда бахшидани киматхоро таъмин, баландии тубчаро
барои масофаи додашуда хисоб ва натичахои хосилшударо бо ёрии тархи
(конструксияи) интихобии навъи Select Case хорич намояд:
Const G As Single = 9.81
Const Pi As Single = 3.14
Dim VO, A, S, L As Double
Private Sub CmdCalc_Click()
‘Дохилкунии киматхои аввала:
VO = Val(InputBox(«K^HMaTH VO-po дохил кунед»))
A = Val(InputBox(«I^iMaTH A-po дохил кунед»))
S = Val(InputBox(«KnMaTO S-po дохил кунед»))
H = Val(InputBox(«K^HMaTO H-po дохил кунед»))
textVO.Text = Str(VO)
textA. Text = Str(A)
textS.Text = Str(S)
textH.Text = Str(H)
‘Шартхои ба нишон расидан ё нарасидан:
L = S*Tan(A*Pi/180) - (G*SA2)/(2*V0A2*Cos(A*Pi/180)A2)
txtL.Text = L
Select Case L
Case Is < 0
txtM.Text = ‘Ъа хадаф нарасид»
Case Is > H C j Forml
Vo р 8
гузашта рафт»
А р 4
|j X ДВОДИV I |
Case Else |Ба \аоаф нарасид
S ро
txtM.Text = “Ба хадаф
расид»
End Select
End Sub
Барои муоинашаванда гардонидани амсилаи зохирй хати (траекто-
рияи) парвози чисмро месозем, яъне графики вобастагии баландии тубча
аз сатхи заминро нисбат ба дури и парвоз тартиб медихем. Графикро бо
тирхои координат мучаххаз гардонида, мавкеи чойгиршавии нишонаро
муайян мекунем.
71
4. Дар шакл майдони графикие чойгир мекунем, ки дар он раванди
сохтани хати парвоз амалй карда мешавад. Ба рамзи барномавй мароси-
ми руйдодро илова менамоем:
‘Сохтани график
For Т = 0 То 10 Step 0.1
Y = V0*Sin(A*Pi/180)*T - G*T*T/2
Х = V0*Cos(A*Pi/180)*T
picl.Scale (0, 15) - (S +5, -5)
picl.PSet (X, Y)
Next T
‘Тири X
picl.Line (0, 0) - (50, 0)
For I = 0 To 50 Step 5
picl.PSet (I, 0)
picl.Print I
Next I
‘Тири Y
picl.Line (0, -5) - (0, 15)
For I = -5 To 15 Step 5
picl.PSet (0, I)
picl.Print I
Next I
‘Нишона
picl.Line (S, 0) - (S, H)
Озмойиши компютерй. 1^иматвди ихтиёрии суръати ибтидой ва
кунчи хдводих,ии тубчаро дохил мекунем ва мебинем, ки тубча ба ни
шона х,еч расида наметавонад. Баъд, кимати яке аз параметрх,о, масалан,
кунчи хдводихлро иваз намуда, тирпарронии нишонаёбй (озмойишй) ме-
гузаронем. Барой ин бехдар он аст, ки аз услуби маъмулии туппарронй
(артиллерй) - «хадафро ба чангак гирифтан» истифода барем. Дар ин
услуб тарзи самарабахши «таксимкунии порча ба ду хиссаи баробар»
татбик карда мешавад. Яъне аввал кунчеро меёбанд, ки тах,ти он тубча аз
нишона гузашта меравад. Баъд аз он кунчеро меёбанд, ки тахди он тубча
то девори нишона рафта намерасад. Сонй, кимати миёнаи кунчх,оро, ки
чангак (вилка)-ро ташкил медихднд, хисоб карда, мебинанд, ки тубча ба
кадом мавкеъ меафтад. Агар вай ба девори нишона расад, он гох, мас-
ъала хдлли худро ёфтагй х,исобида мешавад, вагарна, чангаки навбатй
сохта мешавад ва ин раванд то расидани чисм ба хддаф идома меёбад.
5. Лоихдро ба кор дароварда, кимати суръати ибтидой, кунчи хдра-
кат, масофа то нишона ва баландии онро дохил мекунем ва тугмаи
«Х,аводихй»-ро пахш менамоем. Дар майдонх,ои матнй натичавд ва дар
майдони графикй хати хдракати чисм намудор мешаванд. ^имати суръ
ати ибтидой ва кунчи хдводих,иро ончунон интихоб мекунем, ки онх,о
72
ба нишона расидани тубчаро таъмин 'п Ы«®»И1Ш
намоянд.
Тахолили иатицах^о ва тасх;ех;и
амсила. Лоихдро тавре навсозй мена-
моем, ки дар заминаи сах,е*ии додашу-
да, барои хдр як кимати суръати парвоз
кимати диапазони кунчхо х,осил шавад,
ки вай ба нишон расидани тубчаро таъ
мин намояд.
6. Аз шакл (форма) майдонх,ои
матнии дохилкунии кимати кунч, хо-
ричкунии натичахо ва майдони графи-
киро хдзф намуда, майдонх,ои нави до
хилкунии сахех,ии муайянкунандаи диапазони кунчхо ва хоричкунии
к;иматх,оро аз ин диапазон чойгир мекунем.
7. Татйиротро ба рамзи барномавии маросими руйдод ворид месозем:
Private Sub CmdCalc_Click()
‘Дохилкунии киматх,ои аввала:
VO = Val (txtVO.Text)
S = Val (txtS.Text)
H = Val (txtH.Text)
P = Val (txtP.Text)
txtAl.Text = “«
For A = 0 To 90 Step P
сШартх,ои ба нишон расидан ё нарасидан:
L = S*Tan(A*Pi/180) - (G*SA2)/(2*V0A2*Cos(A*Pi/180)A2)
If 0 < L And L < Н Then
txtAl.Text = txtAl.Text + Str(A)
End If
Next A & Х,аводили и цисм
End Sub
8. Лоихдро ба кор меда-
рорем ва киматх,ои суръат, ма- Салелй
софаи парвоз то нишона, ба-
ландии нишона ва инчунин
са\ех,ии муайянкунандаи диа 33 34 35 36 56 57
пазони кунчх,оро ба шакл до-
хил мекунем.
Тахлил ва тахдики амалади амсила аз он дарак медихднд, ки натичаи
гайриодй хосил шудааст: ду диапазони бузургии кунчх,о - аз 33 то 36 ва
аз 56 то 57 дарача мавчуд будаанд, ки ба нишона расидани тубчаро таъ
мин карда метавонистаанд.
73
Лмсилаи компютерй дар цадвал^ои электроны. Акнун ба мархдлаи
сеюми сохтан ва таадики амсилаи хдракати чисме, ки зери кунч ба уфук
хдво дода шудааст, бармегардем. Бо ёрии чадвали электронии Excel ам
силаи зох,ириро ба амсилаи компютерй табдил меди^ем.
Дар чадвал катакх,ои муайянро барои дохилкунии суръати ибтидой vQ
ва кунчи ^аводи^й а чудо менамоем ва мувофики формулами x=v()-cosa’t
ва y= v0'sina-t-g't2/2 кимати координатной дурии парвози чисм х ва балан-
дии нишона у -ро барои кимат^ои муайяни вакт t аз интервали додашуда
\исоб мекунем. Барои аз чена- Г 2 А 1 в 1 с 1
ки дарачавй ба радианй табдил 1 Vo 1 8 ,0 м /с о н
а 3 5 ,0 д а р а ц а
додани кимати кунчх,о аз функ- 2
3
сияи Радиан^о (Радианы) ис- 4 x=v о c o sa -t[v y = v Q sin a t-g t 2 / 2 р
fE
тифода мебарем. 5 0 ,0 0 ,0 0 ,0
1. Барои дохилкунии ки- 6 0 ,2 2 ,9 1 ,9
7 0 ,4 5 ,9 3 ,3
мати суръати ибтидой ката- 8 0 ,6 8 ,8 4 ,4
ки В1 ва дохилкунии кимати 9 0 ,8 1 1 ,8 5 ,1
кунчи хдводих,й катаки В2-ро 10 1 1 4 ,7 5 ,4
11 1 ,2 1 7 ,7 5 ,3
истифода мебарем. 12 1 ,4 2 0 ,6 4 ,9
2. Дар катак^ои А5:А18 13 1 ,6 2 3 ,6 4 ,0
Киматх,ои вактро бо фосилаи 14 1 ,8 2 6 ,5 2 ,7
15 2 ,0 2 9 ,5 1 ,0
0,2 сония дохил мекунем. 2 ,2 3 2 ,4
16 1 ,0
3. Дар катакх,ои В5 ва С5 17 2 ,4 3 5 ,4 - 3 ,4
мувофикан формулах,ои зерин- 18 2 ,6 3 8 ,3 - 6 ,3
ро дохил мекунем:
=$В$ 1*С08(РАДИАНЫ($В$2))*А5
=$В$ 1*8Ш(РАДИАНЫ($В$2))*А5-4,9*А5 *А5
4. Формулавдро мувофикан ба катакх,ои В6:В18 ва С6:С18 нусха-
бардорй менамоем.
Бо рох,и сохтани графики вобастагии координата у аз координати х,
яъне хати хдракати чисм, амсиларо муоинашаванда мегардонем.
5 Диаграммаи навъи График-ро месозем, ки дар он ба сифати ка
тегория диапазони катакх,ои В6:В18 ва ба сифати киматхо - диапазони
катаквди С6:С18 истифода бурда мешаванд.
8,0
Тахщици амсила. Бо амсилаи компютерй тадкикот гузаронида, бо
сахехии додашудаи 0,1° чунон диапазони тагйирёбии кунчи парвозро му-
айян мекунем, ки вай ба нишона расидани чисмро таъмин карда таво-
над. Тубча аз нишона дар масофаи 30 м чойгир буда, баландии нишона
1 м ва суръати ибтидоии чисм 18 м/сон-ро ташкил медихад. Аз усули
Баргузини (хоста гирифтани) параметр истифода мебарем.
6. Барой кимати катакхо сахехии дахякй (як аломат пас аз вергул)
мукаррар мекунем.
7. Ба катакхои В21, В22 ва В23 муво- 21 3 0 ,0
фикан киматхои масофа то нишона 8=30м, 22 \/0= 1 8 ,0
суръати ибтидоии тубча у0= 18м/сон, кунчи 23 а= 3 5 ,0 ,
парвози тубча а=35° ва дар катаки В25 бо-
24
шад, формулаи хисобкунии баландии туб
1=
аз сатхи заминро барои шартхои аввалаи 25 °>7 1
ф1. Саволхо:
Оё шумо масъалаи раванди сохтан ва тахкики амсилаи парвози туби зери
кунч ба уфук партофташударо аз нав гузошта метавонед?
2. Дар мавзуъ амсиласозии раванди парвози туб ба чанд мархала таксим кар
да шудааст? Ба фикри шумо кадом мархала аз хама мухимтар аст? Анде-
шаи худро асоснок кунед.
3. Амсилаи компютерии дар мавзуъ овардашударо бо ёрии дигар забони
барномарезй тархрезй карда метавонед? Агар ха, пас ичро кунед.
4. Зарурати истифодаи чадвали электронии Excel дар табдилдихии амсилаи
зохирии масъалаи мазкур ба амсилаи компютерй аз чй иборат аст?
5. Боз кадом масъалахои чолиби физикиро амсиласозй кардан мумкин аст?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Амсилаи компютерии тавассути забони барномарезии Visual Basic сохта
шударо дар синфхонаи компютерй ичро кунед.
3. Ин амалро бо истифода аз чадвали электронии Excel такрор намоед. Бо ам
силаи компютерй озмойишхои нав гузаронед ва тахкикоти худро шарх дихед.
4. Чисм аз баландии муайян ба таври амудй ба боло хаво дода шудааст. Ам
силаи компютерие созед, ки вай пас аз чанд муддат ба сатхи замин афто-
дани чисмро муайян намояд.
1.2.6. Т А Д К Щ И АМ СИ ЛА Х О И РИ ЁЗЙ
Тархрезии риёзй. Тахдащи амсила^ои риёзй (математикй) аз тасви-
ри амсилаи шаклй бо истифода аз яке аз забонх^ои зох,ирии сохди муай-
яни риёзиёт - алгебра, мантики риёзй, геометрия ва гайра огоз меёбад.
76
Дар забони алгебра амсила^ои шаклй бо ёрии муодилавд тасвир кар
да (навишта) мешаванд. Ёфтани хдлли аники ин муодилаад ба чустучуи
ифодадои табдилотии баробаркувваи алгебравй оварда мерасонанд, ки
дар ои\о бузурги^ои тагйирёбанда ба воситаи формулах,о ифода карда
шудаанд. Одатан ёфтани хдлли аник танх,о барои баъзе муодилах,ои навъи
муайян, аз кабили муодилах,ои хаттй, мураббай (квадрата), тригонометрй
ва гайра муяссар мегардад. Барои кисми дигари муодилах,о бошад, зарур
аст, ки аз усугщои такрибии ёфтани хдл бо я гон сах,е*ии додашуда, ма-
салан усулх,ои графикй, ададй ва гайра истифода бурда шавад.
Усули графикй. Сохтани графики функсияад имконият медихдд, ки
хдлли такрибии аввалаи (носадех,, дагал) муодилах,о ёфта шавад.
Бигузор барои муодилаи намуди f(x) = 0, ки f(x) - ягон функсияи
бефосила аст, хдлли аники алгебравй вучуд надошта бошад. Дар систе-
маи координат графики функсияи мазкурро месозем. Решай (ё решавди)
муодила нуктаи (ё нуктах,ои) буриши графики функсия бо тири абсис-
са - ОХ мебошад.
□ М и со ли 1: Решай муодилаи x * - c o s x = 0 - ро, ки хдлли аники алгебравй
надорад, бо усули графикй меёбем. Тавре дида мешавад, амсилаи шаклй
ба воситаи муодила дода шудааст. Барои ёфтани решай муодила дар за
бони барномарезии Visual Basic амсилаи компютерй тартиб медих,ем.
J1oux.au «\алли такрибии муодила».
1. Дар кисми графиксозии рамзи бар-
номавии лоихди «Хдлли такрибии муоди
Д
ла» сатри зеринро ворид мекунем:
picGraph.PSet (sngX, sngXA3-cos (sngX))
is 1 лг
Азбаски графики функсияи f(x)=x3-
-cosx тири ОХ-ро хдмагй як маротиба ме-
бурад, пас муодилаи x3-cosx=0 як реша до-
7
рад. Аз руйи график такрибан муайян кар '
дан мумкин аст, ки х ~ 0,8 аст.
Усули ададии тацсимкунии порча ба ду х;исса. Барои хдлли муоди-
лах,о аз руйи сах,ех,ии додашуда, усулх^ои ададии пай дар пай наздикшавй
(итератсионй) ба хдлро, ки дар риёзиёти \исоббарорй кор карда баро-
мада шудаанд, татбик кардан мумкин аст. Агар мо порчаеро донем, ки
дар он решай муодила вучуд дошта бошад ва дар каноради он функ
сия киматх,ои аломатдояшон мукобилро кабул намояд, он гох, аз усу
ли такрибии таксимкунии порча ба ду х,иссаи баробар истифода бурда,
кадам ба кадам ба хдлли муодила наздик шудан мумкин аст.
Мудтавои ин усул аз он иборат аст, ки дар ибтидо сах,ех,ии чустани
хдл ва порчаи аввалаи [А\ В], ки дар он решай муодила чойгир шуда
аст, интихоб карда мешаванд ва баъд порчаи аввала ба порчаи сахех^ии
додашуда пай дар пай наздик карда мешавад. Яъне порчаи аввала ва
11
порчахои навбатии хосилшуда тавассути нуктаи С=(А+В)/2 пай дар
пай ба ду хиссаи баробар таксим карда мешаванд ва он нимаи порча -
[А; С] ё [С; В], ки дар он реша вучуд надорад, партофта мешавад.
Интихоби нимаи зарурии порча ба он асоснок карда мешавад, ки
дар канорхои он аломати киматхои функсия мукобили хдмдигар хает ё
на. Дар натича, хамон нимае интихоб карда мешавад, ки дар он носили
зарби киматхои канории функсия манфй бошад, яъне графики функсия
тири абсиссаро бурад. Раванд то он вакте давом меёбад, ки агар даро-
зии порча аз дучанди сахехии додашуда хурд нагардад. Бузургии ба ду
хиссаи баробар таксим кардашудаи порчаи мазкур ба кимати решай му-
одила бо сахехии додашуда, яъне х=(А+В)/2, баробар аст.
2. Дар шакл (форма) барои дохилкунии киматхои ададии канорхои
порчаи А ва В ду майдони матнй, барои дохилкунии кимати сахехии
хисоббарорй як майдон ва барои хоричкунии кимати решай муодила низ
як майдонро ба накша мегирем.
3. Дар шакл сохтани як тугмаро ба накша мегирем ва ба он маро-
сими руйдоди хисобкунии решай муодиларо вобаста менамоем. Руйдод
бояд бо ёрии усули таксимкунии порча ба ду хиссаи баробар амалй гар-
донида шавад.
Private Sub cmdNum_Click () e
dblA = Val (txtA.Text)
dblB = Val (txtB.Text) 1 / 1
dblE '= Val (txtE.Text)
Do ■i 1.5 -1 Ú.5 fl О б // i 1,5 iI
dblC = (dblA + dblB)/2
if (dblAA3-Cos (dblA))*
(dblCA3-Cos (dblC))<0
Then
dblB = dblC
End if
Loop While (dblB - dblA)/2>dblE txtX.Text = (dblA + dblB) / 2
End Sub
4. Аз графики функсия дида мешавад, ки решай муодила дар порчаи
[0,5; 1] чойгир аст. Дар майдонхои матнии шакл киматхои канорхои пор
ча, яъне 0,5 ва 1 ва инчунин сахехии хисоббарорй, масалан, 0,00001-ро
дохил мекунем. Дар натича, дар майдони матнй кимати реша бо сахехии
додашуда, яъне х = 0,86547 хорич карда мешавад.
Амсила%ои эх;тимолй. Ин навъи амсилано ба гузаронидани силси-
лаи калони озмойишхо бо параметрхои тасодуфй асоснок карда меша
ванд ва сахехии натичахои хосилшаванда аз мивдори тачрибахои гуза-
ронидашуда вобаста мебошад.
78
Барой дарки мохияти амсиласозии эхтимолй, мисолеро дида ме-
бароем, ки он ба дисобкунии такрибии масохдти шаклх,ои (фигурах,ои)
геометрй бо ёрии усули Монте-Карло бахшида шудааст.
Лмсилаи сифатии усули Монте-Карло. Дар ибтидо амсилаи сифа-
тии эхтимолии ин усулро тартиб медихем:
шакли геометрии додашударо пурра дар дохили мураббаъ (ква
драт) чойгир мекунем;
бо тарзи тасодуфй нуктаадро ба дохили ин мураббаъ меафка-
нем, яъне бо ёрии хосилкунандаи (генератори) ададх,ои тасодуфй
координатхои нукта^оро дар дохили мураббаъ таъйин менамоем;
• хисоб мекунем, ки нисбати микдори нуктахои ба дохили шакл
афтида бар микдори умумии нуктах,ои дохили мураббаъ, такрибан
ба нисбати масохдти шакл бар масохдти мураббаъ баробар аст.
Х,ар кадар микдори нуктах,о зиёдтар бошанд, хамон кадар ин
нисбат сах,ех,тар мегардад.
Амсилаи зох^ирй. Барой х,исобкунии масохати давраи радиусаш R,
ки марказаш бо ибтидои координат мувофик меояд, амсилаи зох,ирй ме-
созем. Давра ба даруни мураббаи тарафаш 2R ва масохаташ 4R2 каши-
да шудааст.
Бигузор N - микдори нуктах,оеро ташкил ди\ад, ки онх,о ба тав
ри тасодуфй дар дохили мураббаъ хосил мешаванд. Интихоби тасоду-
фии координатхои нуктахо, ки ба дохили мураббаъ меафтанд (N нукта),
бояд тавре гузаронида шавад, ки координатхои нуктахо - х вау шартхои
- R < x < R B a - R < y < R каноат кунонанд.
Бигузор М - микдори нуктахоеро ифода намояд, ки онвд бояд ба
дохили давра афтанд, яъне координатхои онхо шарти х2 + у 2 < R2 -ро
каноат кунанд. Пас, масохати давраро бо ёрии формулаи S = 4R2-M/N
хисоб кардан мумкин аст.
А мсилаи компютерй. Дар забони барномарезии Visual Basic лоихди
амсилаи компютерии муайянкунии масохати давраро бо ёрии усули
Монте-Карло месозем:
1. Дар шакл майдони графикиеро ба х,исоб мегирем, ки дар он бояд
раванди тасодуфии х,осилшавии нуктахо инъикос гардад ва инчунин дар
он мураббаъ, давра ва тирхои координат чойгир карда шаванд.
2. Дар шакл ду майдони матнй - барои дохилкунии кимати радиу-
си давра ва микдори нуктахои хосилшаванда ва хдмчунин як майдонро
барои хоричкунии кимати масохати давра ба хисоб мегирем.
3. Дар шакл як тугма месозем ва барои он маросими руйдодеро
ба накша мегирем, ки он бояд дохилкунии кимати радиуси давраро ба
тагйирёбандаи R, дохилкунии микдори нуктахои досилшавандаро ба
тагйирёбандаи N, раванди хосилшавии нуктахои тасодуфй, яъне микдори
79
нуктаади ба дохили давра афтандаро ба тагйирёбандаи М ва х,исобкунию
хоринкунии кимати масохдти давраро дар майдони матнй таъмин намояд:
; Dim dblX, dblY As Double, I, N, M, R As Long, S As Double
Private Sub cmdl_Click()
M=0
щ picl.Cls
‘Дохилкунии киматвд:
R = Val (txtR)
* 1>:t N = Val (txtN)
piel.Scale (-(R + 1), R + 1) - (R + 1, -(R + 1))
piel.Line (-R, R) - (R, -R)„ В
piel.Circle (0, 0), R
‘Хрсилкунии нуктах,о:
For I = 1 To N
dblX = 2 * R * Rnd - R
dblY = 2 * R * Rnd - R
picl.PSet (dblX, dblY)
If dblX A 2 + dblY A 2 <= R Then M = M + 1
Next I
6Х,исобкунии масохдт:
txtS.Text = 4 * R A 2 * ( M / N )
‘Тири X
piel.Line (-(R + 1), 0) - (R + 1,0)
For I = -(R + 1) To R + 1
picl.PSet (I, 0)
pic 1.Print I
Next I
80
‘Тири Y
piel.Line (O, -(R + 1 ) ) - ( 0 , R + 1)
For I = -(R + 1) То R + 1
picl.PSet (0, I)
p iel.Print I
Next I
End Sub
4. Кимати радиуси давра ва мивдори нуктах,ои х,осилшавандаро до-
хил мекунем. Пас аз пахши тугмаи Огоз дар майдони графики раванди
х,осилшавии нуктах^ои тасодуфй тасвир меёбанд ва дар майдони матнй
бошад, кимати масохдти давра хорич карда мешавад.
Тадцици амсила. Формулаи геометрие мавчуд аст, ки бо ёрии он
масохдти давраро дисоб кардан душ вор нест: S = izR2. Агар дар раван
ди тахдики амсила ба сифати кимати радиуси давра адади 1 кабул кар
да шавад, он гох, кимати ададии масохдти давра ба адади к баробар ме
шавад. Хдмин тарик, бо ёрии усули Монте-Карло кимати адади 7г-ро бо
сах,ех,ии зарурии дилхох муайян кардан мумкин аст (хднгоми зиёдку-
нии мивдори ададх,ои х,осилшаванда мушохдда кардан мумкин аст, ки
чй тавр хдмон кадар зиёдтар кимати масохдти давра ба кимати адади п
наздиктар мешавад).
Ф 1.
Саволхо:
Тахдики амсила\ои риёзй аз тасвири кадом намуди амсилах.0 огоз меёбад?
2. Хднгоми тасвиркунии амсилахои шаклй бештар аз кадом забон^ои зохирии
риёзиёт истифода мебаранд?
3. Фарки асосии тархрезии риёзй аз тархрезии физикй дар чист?
4. Оё хдмеша хдлли аники муодилахоро ёфтан мумкин аст? Агар на, пас аз
кадом усулхо истифода бурдан мумкин аст?
5. Усули графикй чй гуна усул аст? Fояи онро шар* дихед.
6. Дар кадом мавридхо аз усули такрибии таксимкунии порча ба ду хиссаи
баробар истифода бурдан созгортар аст? Гояи онро медонед?
7. Амсилаи эхтимолй чист? Мо\ияти усули Монте-Карло аз чй иборат аст?
8. Барой чй хднгоми х,исоббарори*ои риёзй аз комшотер бештар истифода
мебаранд?
Супориш:
Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
Амсилаи зох,ирии дар мавзуъ овардашударо, ки ба х,исобкунии масохдти
давраи радиусаш R-и марказаш бо ибтидои координат мувофикоянда бах-
шида шудааст, бо тарзи геометрй тасвир кунед.
3. Халли такрибии муодилаи x3-cosx=0-ро бо истифода аз амсилаи компютерй
дар чадвали электронй ёбед.
4. Бо ёрии усули Монте-Карло масохдти секунчаеро ёбед, ки координатхои
куллахои он ба (-1, 0); (0, 1) ва (1, 0) баробар бошад.
81
5.2.7. Т А Д Ц Щ И А М С И Л А ^ О И БИОЛОГИ
Дар биология хднгоми тахдики рушд ва инкишофи системах,ои
биологи, одатан, бо барисобгирии омилх,ои мухталиф, амсилахои ди-
намикии тагйирёбии мивдори популятсияи мавчудоти гуногуни зин-
да, аз кабили бактериях^, мох,и\о, хдйвонот, наботот ва гайра сохта ме-
шаванд. Таъсири байнихдмдигарии популятсиях,о дар амсиланои навъи
«даранда-сайд» омухта мешаванд.
Амсилаи зох;ирй. Омузиши динамикаи мивдори популятсияхоро,
албатта, аз амсилаи одитарини «афзойиши номщдуд» шуруъ мекунем,
ки дар он мивдори популятсия хдр сол аз руйи фоизи муайян зиёд ме-
шавад. Амсилаи риёзии ин равандро бо ёрии формулаи рекуррентии
хп+1 = а*хп ифода кардан мумкин аст, ки он ба воситаи коэффитсиенти
афзойиш а мивдори популятсияи соли ояндаро бо мивдори популятси
яи соли чорй алокаманд мегардонад. Масалан, агар афзойиши солонаи
популятсия 5% бошад, он го* а = 1,05 аст.
Дар амсилах,ои «афзойиши маудудкардашуда» бошад, таъсири бар-
зиёдатии мивдори бошандагон ба хисоб гирифта мешавад, ки он асосан
бо норасоии гизо, фазо, авчгирии беморихо ва гайра алокаманд мебо-
шад. Ин омилх,о афзойиши популятсияро нангоми зиёдшавии мивдори
бошандагон суст мегардонанд. Бузургии нав - коэффитсиенти барзиёда-
тии мивдор Ъ-ро дохил мекунем, ки кимати он одатан аз кимати коэф
фитсиенти а хеле хурд (Ь «а) аст. Дар ин сурат коэффитсиенти афзойиши
мивдори солона ба а-Ь-хп баробар шуда, формула намуди зеринро меги-
рад: хп+1 = (а - b-xj-хп.
Дар амсилах,ои «афзойиши бо таъсири шикор маудудкардашуда»
бошад, ба мивдори популятсияи хдйвонх,о ва мох,ии шикоршаванда чой
доштани таъсири хиссаи шикору сайди солонаи онх,о ба хисоб гириф
та мешавад. Агар бузургии сайдкунии хдрсоларо ба воситаи с ишорат
кунем, он го* формула намуди зеринро мегирад: xn+1 = (а - b-xj-xn - с.
Популятсиях,о, одатан, на аз хдмдигар чудо, балки дар хдмбастагй
ва бо таъсири мутакобилаи байнихдмдигарй вучуд дошта метавонанд.
Яке аз навъх,ои хеле мух,и ми чунин алокамандии байни популятсияро
ин якчоя амал кардани даранда ва сайди он мебошад. Мисоли системаи
«даранда-сайд», масалан, гург-харгуш, гулмохй-ширмох,й, укоб-муш ва
гайра шуда метавонанд. Дар амсилаи «даранда-сайд» мивдори сайдх,о
хп ва дарандах,о у п байни хдмдигар вобастаанд. Мивдори вохурии сайд-
ро бо даранда, мутаносибан хдмчун х,осили зарби мивдори сайдхо ва
дарандахо хисобидан мумкин аст. Коэффитсиенти / имконияти махв
(халокаг)-и сайдро хангом и ру ба ру омадан бо даранда ифода мена-
мояд. Дар ин маврид шумораи популятсияи сайд хар сол ба мивдори
82
бузургии / х пу п кам мешавад ва формулам х^исобкунии мивдори сайдвд
намуди зеринро мегирад: хп+1 = (а - Ь-х¿-хп - с - f • хп • у п.
Х,ангоми вучуд надоштани сайд (масалан, бо сабаби набудани хурока),
шумораи популятсияи дарандах,о кам мешавад, ки онро бо ёрии форму
лам рекуррентии у п+1 = <1 • у п тасвир кардан мумкин аст. Климата коэффит-
сиент (I < 1 суръати камшавии популятсияи дарандаро ифода мекунад.
Зиёдшавии популятсияи дарандаро ба косили зарби микдори сайдх,о
ва дарандаро мутаносиб х,исобидан мумкин аст. К^имати коэффитсиен-
ти е бузургии афзойиши мивдори популятсияи дарандаро аз хдсоби
шикори сайд ифода мекунад. Аз ин ру, дар ин маврид ^исобкунии
мивдори дарандах,о аз руйи формулаи зерин амалй гардонида мешавад:
Уп+1 = (I ' *Уп + е • х п • ^у п.
^
Амсилаи компютерй. Тавассути чадвали электронй амсилаи ком-
пютерй месозем ва бо ёрии он мивдори популятсиях^оро аз тарики
амсилавди риёзии гуногун - «афзойиши номаудуд», «афзойиши маудуд-
кардашуда», «афзойиши бо таъсири шикор ма^дудкардашуда» ва
«даранда-сайд» мавриди тахдик карор медих^ем:
1. Дар катакх^ои В1 ва В6 киматх^ои аввалаи А в
мивдори популятсияхои сайд ва дарандаро дохил ме- 1 Х1= 1,50
кунем. Дар катакх,ои В2:В5 кимати коэффитсиентх,ои
2 а= 1,10
а, Ь, с ва /-ро, ки ба тагйирёбии мивдори популят
сияи сайд таъсир мерасонанд, дохил менамоем. Дар 3 Ь= 0,03
катакх,ои В7 ва В8 кимати коэффитсиентх^ои с1 ва 4 с= 0,03
е-ро, ки ба тагйирёбии мивдори популятсияи да- и 0,04
5
ранда таъсир мерасонанд, дохил мекунем. Дар су-
туни Э мивдори популятсияро мувофики амсилаи 6 У1= 1,00
«афзойиши номаудуд», дар сутуни Е - мувофики 7 <1= 0,90
амсилаи «афзойиши маудудкардашуда», дар суту 8 е= 0,05
ни Р - мувофики амсилаи «афзойиши бо таъсири
шикор мах,дудкардашуда» ва дар сутунх,ои в ва Н - мувофики амсилаи
«даранда-сайд» х,исоб мекунем.
2. Дар катаюцш 01, Е1, Р1 ва 01 кимати аввалаи мивдори популят
сияи сайд ва дар катаки Н1 кимати аввалаи мивдори популятсияи даран
даро дохил мекунем. Дар катаки 02 формулаи рекуррентии =$В$2*Э1
«афзойиши номаудуд»-ро дохил мекунем. Дар катаки Е2 формулаи рекур
рентии =($В$2-$В$3*Е1)*Е1 «афзойиши ма^дудкардашуда»-ро дохил ме
кунем. Дар катаки ¥2 формулаи рекуррентии =($В$2-$В$3*Н)*Р1-$В$4
«афзойиши бо таъсири шикор мщдудкардашуда»-ро дохил мекунем.
Дар катаки в 2 формулаи рекуррентии тагйирёбии мивдори сайдро до
хил мекунем: =($В$2-$В$3*01)*01-$В$4-$В$5*01*Н1. Дар катаки Н2
83
формулам рекуррентии тагйирёбии мивдори дарандаро дохил мекунем:
=$B$7*H1+$B$8*G1*H1.
3. Формулах,ои дохили катакх,ои D2, Е2, F2, G2 ва Н2-ро бо ёрии
усули лагжониш ба поён, ба нух, сатри оянда, яъне то катакрои D 11,
El 1, F il, G il ва Н11 нусхабардорй мекунем. Бо ёрии циматх,ои катакрои
сутунро бо динамикам тагйирёбии мивдори популятсиявди сайд ва да-
ранда шинос мешавем. Баъд, баром муоинашаванда гардонидани амси-
лаи компютерй, графики динамикаи тагйирёбии популятсиях,оро вобаста
бо гузаштани вакт месозем.
4. Сутунх,ои додароро ба кайд гирифта, диаграммам навъи «Гра-
фик»-ро месозем. Дар экрани компютер мутобики амсилах,ои «афзойиши
номаудуд», «афзойиши махдудкардашуда», «афзойиши бо таъсири ши-
кор махдудкардашуда» ва «даранда-сайд» графики динамикаи тагйирёбии
популятсиявд намудор мешаванд.
Тащик^и амсила. Киматх,ои аввалаи мивдори популятсиях,о ва коэф-
фитсиентх,оро иваз намуда, вобаста аз тагйирёбии вак;т, намунах,ои гу-
ногуни динамикаи тагйирёбии кимати популятсиях,ои сайд ва даранда
ро х,осил намудан мумкин аст.
Саволхо:
Фарки асосии амсилахои биологй аз физики дар чист? Аз риёзй чй?
Барой омузиши динамикаи микдори (ё биомассаи) популятсияхо аз кадом
намудхои амсилахои биологй истифода мебаранд?
3. Амсилах,ои «афзойиш и махдудкардашуда» аз амсилахои «афзойиши
номахдуд» чй бартарй доранд? Амсилахои «афзойиши бо таъсири шикор
махдудкардашуда» чй?
4. Шумо системаи «даранда-сайд»-ро чй гуна тасаввур мекунед? Ягон мисо-
ле оварда метавонед, ки он ба хдйси амсилаи «даранда-сайд» хизмат ку-
над? Хусусияти асосии амсилаи мазкур аз чй иборат аст?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Амсилаи компютерии рушду нумуи популятсиях,оро мавриди тахдик карор
дода, бо истифода аз амсилаи «афзойиши номахдуд» муайян кунед, ки пас
аз чанд сол мивдори популятсия дучанд мегардад.
3. Дар амсилаи «афзойиши бо таъсири шикор махдудкардашуда» вобаста аз
киматхои додашудаи коэффитсиентх,ои а ва Ь кимати худудии бузургии
шикори сайдро мукаррар кунед.
4. Бо ёрии омузгорони фанх^ои биология, риёзиёт ва технологияи иттилоотй
амсилаи риёзии ягон системаи биологиро созед ва тарх,и барномавии онро
аз компютер гузаронед.
Системаи эксперта:
1. Дар шакл (форма) як тугма ва чузъи идории ListBox (руйхат)-ро
чойгир мекунем. Баъд маросими руйдодеро месозем, ки он бо рох,и даъ-
вати амалх,ои умумй бо истифодабаранда робита баркарор намояд ва
номгуйи нурих,ои кимиёвиро дар чузъх,ои руйхат хорич кунад:
Sub Махлули ишкордор ()
bytA = MsgBox («Оё хднгоми омехташавй бо махлули ишкордор
буйи аммиак эх,сос карда мешавад?», 36, «Саволи дуюм»)
If bytA = 6 Then lstl.Addltem «1. Селитраи аммиак» Else lstl.Addltem
«2. Селитраи натрий»
End Sub
Sub Намак ()
87
bytA = MsgBox («Оё рангами омехташавй бо намак тахдшни сафед
меборад?», 36, «Саволи дуюм»)
If bytA = 6 Then Махнули ишкордори 1 Else Намуди_зох,ирй
End Sub
Sub Махдули ишкордори 1
bytA = MsgBox («Оё хднгоми омехташавй бо мах^лули ишкордор
буйи аммиак эх,сос карда мешавад?», 36, «Саволи сеюм»)
If bytA = 6 Then lstl.Addltem «3. Сулфати аммоний» Else lstl.Addltem
«4. Суперфосфат»
End Sub
Sub Намуди_зох,ирй
bytA = MsgBox («Кристаллади гулобй?», 36, «Саволи сеюм»)
If bytA = 6 Then lstl.Addltem «5. Cj Системаи экспертй 1 t=> j В \тя&*т\
Силвинит» Else lstl.Addltem «6. Ha-
маки калий»
End Sub
Private Sub cmdl _Click()
bytA = M sgBox («Оё х,ангоми
омехташавй бо кислотаи сулфат гази
бур чудо мешавад?», 36, «Саволи
якум»)
If bytA = 6 Then Махдули ишкор
Else Намак
End Sub
Озмойиши компютерй. Корбарй бо системаи экспертй имконияг
медихдд, ки дар раванди ичрои кори лабораторй аз химия, муайянку-
нии навъи нурих,ои кимиёвй ба таври самарабахш ба накша гирифта,
амалй гардонида шавад.
2. Системаи экспертй ба кор дароварда шавад ва мувофики саволх,ои
гузошташуда озмойишх,ои химиявй гузаронида шавад. Раванди дарёф-
ти нуриади кимиёвй барои х,ар як модда алох,ида татбик карда шавад.
С авол\о:
1. Системахои экспертии ташхиси моддахои кимиёвй дар омузиши амсилахои
кимиёвй чй накш дошта метавонанд?
2. Сохтори системахои экспертии касбиро кадом чузъхо ташкил медиханд?
3. Бо ёрии системахои экспертии таълимй кадом масъалахои кимиёвиро аз
ташхис гузаронидан мумкин аст?
4. Ба фикри шумо хадаф аз ичрои кори лаборатории химиявии «Ташхис,
тахкик ва дарёфти нурихои кимиёвй» аз чй иборат аст?
5. Дар кадом мавридхо аз сохтори мантикии «агар... он гох... вагарна» исти-
фода бурдан муфидтар аст?
88
liW* Су пори iii:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Бо истифода аз нишондодхои методии дар мавзуъ овардашуда кори ла
боратории химиявии «Ташхис, тахкик ва дарёфти нурихои кимиёвй»-ро
мустакилона дар компютер ичро намоед.
3. Барой ичрои корхои лаборатории нави «Ташхис ва дарёфти наххо» ва
«Ташхис ва дарёфти пластмассахо» бо ёрии омузгори фан системахои
экспертй созед.
С авол\о:
1. Шумо кадом сохах,оро номбар карда метавонед, ки дар онхо аз усулхои
тархрезии риёзй истифода бурдан мумкин аст? Худи мафхуми тархрезиро
чй гуна шарх додан мумкин аст?
96
2. Байни мафхуми амсила ва мухаккики объект чй алокамандй вучуд дорад?
3. Раванди тархрезии иктисодй-риёзй чанд чузъи асосиро дар бар мегирад?
Онхоро шарх дихед.
4. Чанд кадами амсиласозиро номбар карда метавонед? Барой чй тархрезиро
раванди даврй мегуянд?
5. Сабабхои дер рох ёфтани илми риёзиёт ба иктисодиётро медонед? Якчанд-
тои онро номбар кунед.
6. Кадом хусусият^ои мушо*идагузаронй ва андозаю ченакхо дар иктисодиётро
метавонед мушаххасан накл кунед?
7. Магар категорияхои фалсафии «тасодуф» ва «номуайянй» метавонанд дар
иктисодиёт ягон накше дошта бошанд?
8. Зарурияти санчиши мувофикати амсила бо вокеият аз чй иборат аст?
9. Барой чй хангоми тархрезии иктисодй аз нигохи системавй амал мекунанд?
■ Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Амсилаи компютерии намунаи бехтарини буридани тахтахои масолехи ту-
нукагии дар мавзуъ овардашударо дар забони барномарезии Visual Basic
ичро кунед.
3. Бо ёрии омузгорони фанхои география, риёзиёт ва технологияи иттилоотй
ягон масъалаи иктисодй гузоред, амсилаи иктисодй-риёзии онро созед ва
тархи барномавии онро аз компютер гузаронед.
1.2.10. А М С И Л А ^О И И Т Т И Л О О Т И И
ИДОРАКУНИИ О БЪ Е К ТН О
Дар раванди фаъолияти системах,ои мураккаб (биологи, техники,
иктисодй ва гайра), объектной мутааллики онх,о доимо бо \амдигар та-
бодули иттилоот менамоянд. Масалан, барои он ки организми зиндаи
дилхох, фаъолияти хдётгузаронии худро дуруст таъмин карда тавонад,
вай бо ёрии органной х,иссиёти худ доимо аз мух,ити атроф иттилоот
мегирад, онро коркард менамояд, рафтори худро бо ро\и чойивазкунй
дар фазо ва канорагирй аз хатар идора мекунад ва бо хдмин тарз худро
эмин нигох, медорад. Дар раванди идоракунии парвози х^авопаймо дар
ре^аи худкор (бесарнишин) бошад, компютери хдвопаймо аз хабаррасонх,о
(датчикх,о) оид ба суръат, баландии парвоз ва дигар параметрх,ои парвоз
иттилоъ гирифта, онх^оро кор карда мебарояд ва ба механизмх^ои ичрочй
(сарпушх,о, муназзимони кори мухдррикх^о ва гайра) дойр ба тагйир до-
дани ренаи парвоз фармон медихдд.
Дар дилхох, раванди идоракунй хдмеша таъсири мутакобили ду объект
- идоракунанда ва идорашаванда ба х,исоб гирифта мешавад, ки онх,о
бо х,амдигар ба воситаи хатх,ои алокаи мустаким (бевосита) ва алокаи
баргашт пайванд мебошанд. Хати алокаи мустаким барои интиколи ит-
97
* Дар майдончаи Идоракунй (Управление)-и равзанаи робита-
вии Параметрхои Excel (Параметры Excel) чузъи Болосохтхои
Excel (Надстройки Ехсе1)-ро интихоб мекунем ва тугмаи Гуза-
риш (Перейти)-ро пахш менамоем.
Дар назди чузъи Чустучуи хал (Поиск решениями равзанаи ро-
битавии пайдошудаи Болосохтхо (Надстройки) байракча мегу-
зорем ва тугмаи ОК-ро пахш мекунем.
3. Дар гурухи Тахлил (Анализ)-и банди Додало (Данные)-и менюи
асосии равзанаи Excel тугмаи Чустучуи хал (Поиск решения)-ро пахш
мекунем. Дар равзанаи робитавии пайдошудаи «Параметрхои чустучуи
хал» амалхои зеринро мукаррар менамоем:
• сурогаи катаки функсияи максад;
намунаи мувофикгардонии кимати катаки максад (калонтарин,
хурдтарин ё хоста гирифтани кимат);
сурогаи катакхое, ки кимати онхо дар раванди чустучуи хал
тагйир меёбанд, яъне дар онхо кимати параметрхо нигох до-
шта мешаванд;
махдудиятхо (навъи « = » барои катакхое, ки микдори чузъхоро
нигох, медоранд ва навъи « > » барои катакхое, ки кимати
параметрхоро нигох, медоранд).
4. Тугмаи «Х,ал ёфта шавад»-ро пахш мекунем. Дар катаки функ
сияи максад адади 69 ва дар
» с о
катакхои параметрхо ададхои
XI Х2 ХВ
О, 11, 58 намудор мешаванд. П арам етру: 0 11 58
Пн маънои онро дорад, ки ба
рои истехсоли 500 чузъи навъи Функсияи максад: 69
А ва 300 чузъи навъи Б хамагй
69 тахтаи масолехи тунукагй Махдудиятхо:
зарур будааст, ки аз онхо 0 Микдори захира^ои навъи А: 500
тахтаашро бо тарзи якум, 11 Микдори захирахои навъи б: 300
тахтаашро бо тарзи дуюм ва
58 тахтаи дигарашро бо тарзи сеюм бури дан лозим меомадааст. Мута-
ассифона, тавре натичахо гувохй медихднд, хангоми истифодаи шартхо
ва махдудиятхои овардашуда, истифодаи тарзи якуми тахтабурй ноло-
зим шудааст.
© Саволхо:
1. Шумо кадом сохахоро номбар карда метавонед, ки дар онхо аз усулхои
тархрезии риёзй истифода бурдан мумкин аст? Худи мафхуми тархрезиро
чй гуна шарх додан мумкин аст?
96
2. Байни мафхуми амсила ва мухдккики объект чй алокамандй вучуд дорад?
3. Раванди тархрезии иктисодй-риёзй чанд чузъи асосиро дар бар мегирад?
Онх,оро шарх, дихдд.
4. Чанд кадами амсиласозиро номбар карда метавонед? Барой чй тархрезиро
раванди даврй мегуянд?
5. Сабабх,ои дер рох, ёфтани илми риёзиёт ба иктисодиётро медонед? Якчанд-
тои онро номбар кунед.
6. Кадом хусусиятх^ои мушох,идагузаронй ва андозаю ченакх,о дар иктисодиётро
метавонед мушаххасан накл кунед?
7. Магар категориями фалсафии «тасодуф» ва «номуайянй» метавонанд дар
иктисодиёт ягон накше дошта бошанд?
8. Зарурияти санчиши мувофикати амсила бо вокеият аз чй иборат аст?
9. Барой чй хднгоми тархрезии иктисодй аз нигох,и системавй амал мекунанд?
* Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Амсилаи компютерии намунаи бехтарини буридани тахтах,ои масолехд ту-
нукагии дар мавзуъ овардашударо дар забони барномарезии Visual Basic
ичро кунед.
3. Бо ёрии омузгорони фанзой география, риёзиёт ва технологияи иттилоотй
ягон масъалаи иктисодй гузоред, амсилаи иктисодй-риёзии онро созед ва
тарх,и барномавии онро аз компютер гузаронед.
1.2.10. А М С И Л А ^О И И Т ТИ Л О О Т И И
ИДОРАКУНИИ О БЪ Е К ТН О
Дар раванди фаъолияти системавди мураккаб (биологи, техники,
иктисодй ва гайра), объектх,ои мутааллики он*о доимо бо хдмдигар та-
бодули иттилоот менамоянд. Масалан, барои он ки организми зиндаи
дилхо* фаъолияти хдётгузаронии худро дуруст таъмин карда тавонад,
вай бо ёрии органх,ои х,иссиёти худ доимо аз му\ити атроф иттилоот
мегирад, онро коркард менамояд, рафтори худро бо ро\и чойивазкунй
дар фазо ва канорагирй аз хатар идора мекунад ва бо хдмин тарз худро
эмин нигох, медорад. Дар раванди идоракунии парвози хдвопаймо дар
речаи худкор (бесарнишин) бошад, компютери \авопаймо аз хабаррасонвд
(датчикх,о) оид ба суръат, баландии парвоз ва дигар параметрами парвоз
иттилоъ гирифта, онх^оро кор карда мебарояд ва ба механизмх,ои ичрочй
(сарпушх,о, муназзимони кори мухдррикх,о ва гайра) дойр ба тагйир до-
дани речаи парвоз фармон медихдд.
Дар дилхо* раванди идоракунй ^амеша таъсири мутакобили ду объект
- идоракунанда ва идорашаванда ба х^исоб гирифта мешавад, ки онвд
бо хдмдигар ба воситаи хаткой алокаи мустаким (бевосита) ва алокаи
баргашт пайванд мебошанд. Хати алокаи мустаким барои интиколи ит-
97
тилооти (сигнали) идоракунанда ва хати алокаи баргашт барои гириф-
тани иттилоот дойр ба вазъи объекта идорашаванда хизмат мерасонанд.
Системами идоракунии кушода. Агар дар раванди идоракунй вазъи
объекта идорашаванда ба хисоб гирифта нашавад ва идоракунй танх,о
ба воситаи хата алокаи мустаким (аз объекта идоракунанда ба объекта
идорашаванда) таъмин карда шавад, он гох, ин гуна системаи идораку-
ниро системаи идоракунии кушода меноманд. Амсилаи иттилоотии си
стемаи идоракунии кушодаро бо ёрии накшаи зерин ба таври аёнй тас-
вир кардан мумкин аст:
Ф Саволхо:
1. Ба фикри шумо зарурияти идоракунии объектно аз кучо бармеояд?
Андешах,ои худро бо мисолх,ои мушаххас асоснок кунед.
2. Барой чй дар раванди идоракунй таъсири мутакобилаи объектной идо-
ракунанда ва идорашаванда ба нисоб гирифта мешавад? Ин объектно бо
хамдигар чй тавр пайваст карда мешаванд?
3. Чй гуна системаро системаи идоракунии кушода меноманд? Мисоле би-
ёред, ки он амсилаи иттилоотии системаи идоракунии кушодаро ифода
карда тавонад.
4. Системаи идоракунии сарбаста гуфта чй гуна системаро меноманд? Барой
мустанкам намудани андешанои худ мисолхо биёред.
5. Фарки асосии байни системахои идоракунии кушода ва сарбаста дар чист?
Фикратонро бо мисолхо маънидод кунед.
6. Сабаб дар чист, ки раванди сабти иттилоотро дар СО ба системаи идораку
нии кушода ва раванди сабти иттилоотро дар винчестер ба системаи идо
ракунии сарбаста мутааллик медонанд?
100
' Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Лоихаи дар мавзуъ овардашударо, ки дар забони барномасозии Visual Basic
ба амсиласозии системахои идоракунии кушода ва сарбаста бахшида шуда-
аст, мустакилона дар компютер амалй гардонед. Пас аз он, бо ёрии омузгор
роххои такмилдих,ии минбаъдаи лоихаро пешкаш намоед.
3. Бигузор, объекти идорашаванда нуктае бошад, ки онро объекта идораку-
нанда бояд ба маркази мураббаъ (квадрат) кучонад. Идоракунии мустакими
мавкеи нуктаро бо рохи пахшкунии тугмахое анчом дихед, ки онхо объек-
тро ба самтхои боло, поён, чап ва рост мекучонанд. Дар раванди идоракунй
алокаи баргашт низ ба хисоб гирифта шавад.
4. Амсилаи компютерии системаи идоракунии сарбастае созед, ки он алокаи
баргаштро ба таври худкор таъмин намояд.
101
БАХ1ЛИ 1
НАЗАРИЯИ ТЕХНОЛОГИЯМ
ИТТИЛООТЙ
БОБИ 3
ТЕХНОЛОГИЯ ВА СИСТЕМАМ
ИТТИЛООТЙ
1.3.1. ТЕХНОЛОГИЯМ И Т Т И Л О О Т И
Тамоми равандх,ои табодули иттилоот бо технологиях^ хдмбастагй
доранд, ки онх,оро технологиями иттилоотй мегуянд. Мафхуми пгехпо-
логияи иттилоотй (ТИ) хдмрадифи калима^ои англисии information
technology (IT) буда, мутааллик ба тамоми сохдх,ои илмиву техникие
мебошад, ки онх,о бо тарзу усулх,ои эчодкунй, захирасозй, идоракунй ва
коркарди додах,о, бахусус бо истифода аз компютер, сару кор доранд.
Вактх^ои охир зери мафхуми технологияи иттилоотй махз технологи-
яи компютерй дар назар дошта мешавад. Ин бесабаб нест. Зухури ком
пютер, он тавре ки як вактх,о чунин вазифаро телевизион ва аз он пеш-
тар нашриях^ бозида буданд, вокеан технологияи иттилоотиро ба сатх,и
сифатан нав бардошт. Аз ин pÿ, мутахассисони техникаи компютерй ва
барномарезиро мутахассисони ТИ ном мебаранд.
Мафхумх^ои асосй ва х^адафх^о:
❖ Раванд - мачмуи муайяни амалх,ое мебошад, ки барои расидан
ба максадх,ои гузошташуда равона гардидааст.
❖ Технологияи исте^солоти моддй - мачмуи усулх,ои коркарда-
барой, тайёркунй, сохтан, тагйир додани х,олат, хосиятад ва шак-
ли ашёи хом, мавод (материал) ё масолех^и нимтайёр дар раван-
ди истех,солот (масалан, технологияи металл^о, технологияи
кимиёвй, технологияи бинокорй ва гайра).
❖ Хадафи технологияи истехсологи моддй - истех^соли мах^суло-
тест, ки талаботи инсон ё системаро конеъ карда тавонад.
❖ Технологияи иттилоотй - системаи ба хдм алокаманди усулх^о
ва тарзх,ои гункунй, нигахдорй, захирасозй, чустучу ва коркар
ди иттилоот бо татбики техникаи компютерй.
❖ Хддафи технологияи иттилоотй - истех,соли иттилоотест, ки
аз тарафи инсон мавриди тах^лил карор дода мешавад ва дар
асоси он барои ичрои амали муайян карор кабул карда меша
вад (карори идорй).
102
❖ Хусусияти ТИ аз он иборат аст, ки дар он хдм предмет ва нам
мансули меннат иттилоот ба нисоб рафта, афзори (олоти) меннат
- воситанои техникам нисоббарор ва алока мебошанд.
Тибки таърифи кабулкардаи ЮНЕСКО технологияи иттилоотй -
мачмуи илмнои ба х,ам алокаманди технолога ва мухдндисие мебошад,
ки онно усулнои самараноки ташкили меннати шахсони бо коркард ва
захирасозии иттилоот машгулбуда, хдмбастагии техникаи нисоббарорро
бо тачнизоти истенсолию истифодабарандагони онно ва инчунин х,амаи
масъаланои ичтимой, иктисодй ва мадании марбут ба ин масъаланоро
меомузанд. Татбици ТИ аз сохтани таъминоти риёзй, тарнрезии масъалано
ва ташкил намудани махзаннои иттилоотй огоз меёбад.
Сонаи технологияи иттилоотй ба эчод кардан, рушд додан ва татбик
намудани системанои иттилоотй муваззаф аст. Тавассути ин технологиям
ва бо истифода аз дастоварднои навтарини техникаи компютерй,
технологиями муосири сонанои дигар, воситанои гелекоммуникатсионй,
таъминоти барномавй ва малакаву тачрибанои амалии фардй бояд
масъаланое наллу фасл гарданд, ки онно банри ташкили раванднои ит-
тилоотии самараноки сарфаи вак;т, меннат, энергия ва захиранои моддии
фарогирандаи тамоми самтнои наёти инсон ва чомеа равона гардидаанд.
ТИ дар алокамандй бо сонанои хизматрасонй, идоракунй, истенсолоти
саноатй, раванднои ичтимой ва гайра пеш меравад.
Калимаи «технология» аслан юнонй - «1есЬпе» буда, маънояш дар
забони точикй манорат, санъат, тавоной, ухдабарой ва кордонй мебошад,
ки ин мафнумноро дар якчоягй «раванд» номидан мумкин аст. Мафнуми
раванд бо мачмуи амалнои мушаххас ва муайян алокаманд аст, ки онно
банри ноил шудан ба максаднои гузошташуда равона гаштаанд.
Циёспазирии т ехнологиями моддй ва иттилоотй. Техноло-
гияноро шартан ба ду намуд чудо мекунанд: моддй ва иттилоотй. Ин
технологиям) ба намдигар нам монандй ва нам тафовут доранд. Тарзи
амалишавии технологиями моддй ва иттилоотиро бо намдигар мукоиса
кардан мумкин аст. Раванди мукоисакунии ин технологияноро микёсгирй
ё киёспазирй мегуянд.
Зери технологияи истенсолоти моддй раванде фанмида меша-
вад, ки он тавассути мачмуи воситано ва усулнои коркарду истенсол ва
тагйирдинандаи вазъу хосиятно ва шакли захирано ба мачро медарояд ва
онноро ба мансулоти моддй табдил мединад. Технологияи истенсолоти
моддй сифат ва вазъи аввалаи модда, захира ё маводро дигаргун месозад.
Иттилоот намчун яке аз арзишмандтарин захиранои чомеа дар катори
пурбанотарин захиранои табий, аз кабили нафл; газ ва дигар канданинои
фоиданок карор дорад. Аз ин ру, раванди коркарди иттилоотро низ ба
мисли раванди коркарди ин захиранои моддй технология номидан мум
кин аст. Вокеан, ин равандно ба намдигар хеле шабонат доранд. Пас,
103
дар шакли зерин таъриф додани технологиям иттилоотй аз руйи адо-
лат мебошад:
Технологияи иттилоотй - равандест, ки бо истифода аз мачмуи
воситам ва усулх,ои коркарду интиколи д о д ам ва иттилооти аввала,
барои ба даст овардани иттилооти сифатан нав оид ба вазъи объект, ра-
ванд ё руйдод, пешбинй шудааст.
Саволх,о:
Умумияти технологияхои истехсолоти моддй ва иттилоотй дар чист?
Шумо чй тавр технологияи иттилоотиро тасаввур мекунед? Бо мисолхо
маънидод кунед.
Афзорхои технологияи иттилоотй гуфта, чй дар назар дошта шудааст?
Оё технологияхои иттилоотй ва системахои иттилоотй байни худ ягон му-
носибате доранд? Мисолхо биёред.
Мухимтарин хосияти фарккунандаи мархалахои рушди технологияхои
иттилоотй кадом аст?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Бо истифода аз имкониятхои Интернет, маълумотномахо ва эълонхои
ташвикотию таргиботй, дойр ба татбики технологияхои иттилоотй дар
ягон сохаи мушаххас иттнлоот гун кунед.
3. Технологияхои иттилоотиеро, ки дар мухити мактаб татбик мешаванд, дар
дафтар тасвир кунед.
4. Технологияхои иттилоотиеро, ки дар китобхонаи мактаб татбик меша
ванд, баён кунед.
ф Саволхо:
1. Афзорхои технологиям иттилоотй гуфта сахтафзорхо дар назар дошта шу
дааст ё нармафзорхо? Якчанд мисолхое биёред, ки онхоро афзорхои тех
нологиям иттилоотй номидан мумкин бошад.
2. Оё шумо се принсипи татбики технологияи иттилоотии компютериро ном-
бар карда метавонед?
3. Барои чй холо мафхуми «технологияхои иттилоотии компютерй»-ро бо
мафхуми «технологияхои иттилоотй» айниятан як чиз мешуморанд?
4. Кадом хусусиятхо ва намудхои асосии технологияхои иттилоотиро медонед?
5. Ба афзорхои технологияхои иттилоотй чй гуна талаботхо гузошта мешаванд?
6. Шумо чанд намуди шабакахои иттилоотиро медонед? Технологияхои ит-
тилотии шабакавиро шарх дода метавопед?
7. Усули борикхат аз усули пахнхати бо шабакаи Интернет пайвастан чй фарк;
дорад? Усули ISDN аз усули DSL чй?
8. Кадом намудхои алокавии шабакахои иттилоотиро метавонед номбар кар
да, шарх дихед? Воситахои техникии дастрасй ба иттилоотро чй?
9. Почтаи электронй чист ва кадом вазифахоро ичро мекунад? Системаи
чустучуй чй?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Таърифи дар мавзуъ овардашудаи афзорхои технологияи иттилоотиро ба
хотир гиред ва дар дафтар махсулоти барномавии ширкатхои гуногунро,
ки ба катори барномахои маъмули таъйиноти умум онхоро низ ворид кар
дан мумкин бошад, ба кайд гиред.
113
3. Фарки тарзи кори шабакахои телефониро аз шабакахои компютерй ва усу-
ли асосии пайвастан ба Интернетро маънидод кунед.
4. Барой худ почтаи электронй кушода, бо хамсинфонатон робита баркарор
кунед. Дар вацтхои фориг аз даре оид ба вазифахои хонагй саволу чавоб
нависед.
5. Бо иетифода аз системами чустучуй дойр ба мавзуи мазкур аз Интернет
иттилооти иловагй дастрас намоед.
1.3.3. АСОСХ,ОИ К И Б Е РН Е Т И К И И
Т Е Х Н О Л О ГИ Я И И Т ТИ Л О О ТИ
Яке аз самтнои мух,ими информатика зенникунонии технологиями
иттилоотй ба нисоб меравад. Технологиях,ои зенниро барои пах,нкунии
тачрибах,ои касбй иетифода мебаранд. Барои коркард ва тархрезии
донишхр амсилах,ои махсус ва пойгохл донишх,о сохта мешаванд. Тавас-
сути технологиях,ои зех,нй ва бо иетифода аз пойгони донишх,о истифода-
барандаи компютер метавонад масъаланои гуногуни ил миро нал намояд.
Еояи эчоди амсилаи сунъии шуури инсон (тафаккури сунъй), ки
кобилияти тархрезии зех,нй дошта бошад, пас аз офариниши компю
тер имконпазир гардид. Солх,ои 40-уми асри XX Н. Винер дастовардх,ои
тавдикотй-бунёдии худро дар ин самт намчун илми нав - кибернетика
мураттаб сохт.
Кибернетика - илм дар бораи хосиятх,ои умумии раванднои идо-
ракунй дар системах,ои зинда ва гайризинда мебошад.
Тафаккури сунъй (artificial intelligence) намчун сохди нави илм соли
1956 дар ИМА руйи кор омада, дарнол ба ду самт таксим шуд: нейро
кибернетика ва кибернетикаи «куттии сиёх,».
Тояи асосии нейрокибернетика аз сохтани тачнизоти «зехдие» ибо-
рат аст, ки вай бояд бо ягон тарзе сохтори майнаи (магзи сари) инсон-
ро аз нав ба вучуд оварад. Гояи кибернетикаи «куттии сиёх,»-ро прин-
сипе ташкил медихдд, ки мувофики он сохтори тачхдооти «зехдй» ягон
ахдмияте надошта, он бояд ба хдр гуна таъсиррасонинои беруна ба мисли
майнаи инсон мутаассир гардад. Дойр ба ин самтх,ои рушди кибернетикй
мо дар мавзуъх,ои оянда сух,бат хох,ем кард. Х,оло бошад, дикдатамонро
ба хдмбастагии илмнои информатика ва кибернетика чалб менамоем.
Тавре маълум аст, масъалаи асосии илми информатика аз омузиши
системаи иттилоотии тасвири олам ва конуниятнои умумии сохт ва тар
зи кори системами худидора, аз кабили системами биологй, чамъиятй
ва худкори техникй иборат мебошад. Хусусияти ин гуна системам дар
он аст, ки о н м дорой хосияти ичрои максадноки амалиёт буда, рафто-
рашон тавассути узвх,ои кабулкунанда, табдилдинанда ва амаликунандаи
иттилоотиашон идора карда мешавад.
114
Масъалаи мазкур, ки кариб фарогири тамоми сохахои илмй мебо-
шад, доираи хамбастагии технологиями иттилоотй (информатика) ва
илми кибернетикаро ташкил медихдд. Унсурхои алохидаи тахлили ки-
бернетикии ходисахои мухити атроф инъикоси худро дар илмхои био
логия, таърих, чамеашиносй, иктисодиёт, технология ва илмхои техникй
меёбанд. Технологиями иттилоотй бошад, дар системаи илмхои муосир
накши пешбарандаро бозида, бахри дарёфти тасаввуроти ягонаи олами
хастй ва эхсоси умумияти асосхои иттилоотии раванди идораи табиати
зинда, чомеа ва техника шароити мусоид фарохдм меорад.
Зери мафхуми технологияи иттилоотй хамеша ягон раванде дар на-
зар дошта мешавад, ки он барои хосил намудани иттилооти сифатан
нав (махсулоти иттилоотй) равона гардида, бахри амалй гардонидани ин
максад аз мачмуи воситахо ва усулхои мухталифи гункунй, коркард ва
интиколи додам (иттилооти аввалия) истифода мебарад.
Мархалаи муосири инкишофи технологияи иттилоотй (ТИ) тавас-
сути татбики васеи компютерми фардй ва воситами телекоммуникат-
сионии алока тавсиф дода мешавад. Мохияти (принсипи) технологияи
иттилоотии компютериро речаи интерактивии (робитавии) кор бо ком-
пютер, интегратсияи (насб, робитаи мутакобила) воситами барномавй,
фасехии тагйирёбии масъалам ва додам ташкил медихднд.
Раванди технологии коркарди иттило-
от дар шакли сохтори иерархй тасвир кар Мар\алахд>
да мешавад. Сатхдои сохтори иерархиро (аз ....... ... ............
поён ба боло) - хдракатми одитарин, амалм, Г к ! 1
амалиёт ва мархдлам ташкил медихднд. Аз Амалиёг
бар кардани ТИ ва татбики он ба таври зе- - .......... ......... ... ........ . ■
рин амалй гардонида мешавад. Пеш аз х,ама Т
бояд мачмуи хдракатми одитаринро аз худ
кард, ки микдори онх,о махдуд аст. Аз ком- Амалхо
бинатсияи ин хдракатм ам алм тартиб дода
мешаванд ва аз комбинатсияи амалм бошад, Г ......шшшя1ттштяштят
амалиёт. Гурухи амалиёт мархалаи техноло-
Х,аракатхои
гиро муайян месозад. Мачмуи мархалахои одитарин
технолога бошад, раванди технолога, яъне
технологияро ташкил медихдд.
Махсулоти иттилоотй ба ягон намуди махсулоти моддй монанд нест.
Онхо бенихоят суръати баланди ивазшавандагй бо намудхо ё вариантхои
навро доро мебошанд. Даври ивазшавии онхо аз якчанд мох cap карда, то
як солро дар бар гирифта метавонад. Нобарории амалишавии технологи-
115
яи иттилоотиро одатан бо номукаммалии воситами техникй алокаманд
мегардонанд, ки ин на хдмеша ба хдкикат наздик аст. Дар асл, сабаби
асосии нобарорй дар вучуд надоштан ё номукаммалии методологияи ис-
тифодабарии ТИ мебошад.
Технологиями иттилоотиро тибци навъи с и с т е м а м и иттилоотии ис-
тифодабарандаи ин технологиям таснифбандй мекунанд.
1. Таснифбандй аз руйи усулх^о ва во ситара и коркарди додало:
❖ ТИ саросарй - амсилам, усулм ва воситам и истифодаи за-
хирами иттилоотии барои кулли чомеа равонагардида;
♦♦♦ ТИ бунёдй - амсилам, усулм ва воситами истифодаи захирами
иттилоотии ба сохди муайян (истемолот, тахдикоти илмй, лои-
хасозй, таълимй ва гайра) равонашуда;
♦> ТИ мушаххас - амсилам, усулм ва воситами коркарди додам
барои хдлли масъалами вок;еии корбар.
2. Таснифбандй аз руйи хизматрасонй ба сох;ах;ои муайян:
♦> ТИ дар бахдсобгирии мумсиботй;
♦♦♦ ТИ дар фаъолияти бонкй;
♦♦♦ ТИ дар фаъолияти андозбандй;
❖ ТИ дар фаъолияти сугуртавй;
♦> ТИ дар фаъолияти оморй ва гайра.
3. Таснифбандй аз руйи намуди иттилооти корй:
объектной
нагони вок,ей
СИПД, забонх;ои
Намуди технологиями алгоритмй, Протсессори Протсессори Системами
иттилоотй протсессори матнй графики экспертй
Чадеалй
~ т .; г х _ г х :
Даста^ои интеграгсионии барномавй: якчоясозии технологиями гуногун
Саволхо:
Зенникунонии технологиянои иттилоотй чй маъно дорад?
Технологиянои зехниро дар кадом сохахо истифода мебаранд?
Асосгузори гояи эчоди тафаккури сунъй ва илми кибернетика кист?
Кадом самтхои асосии рушди тафаккури сунъиро медонед? Онно аз
хамдигар чй фарк доранд?
119
5. Бах,си масъалаи асосии информатика аз чй иборат аст?
6. Кадом системами худидораро медонед? Хусусияти асосии ин системах^
аз чй иборат аст?
7. Кибернетика чй гуна илм аст? Вай бо информатика ва технологиям и
иттилоотй чй алокамандй дорад?
8. Оё ба фикри шумо байни технологияи иттилоотй, хамчун раванди хосил-
кунии иттилооти сифатан нав ва кибернетика, ки он ба равандхои умумии
идоракунй сару кор дорад, ягон умумияте дида мешавад ё на?
9. Барой чй раванди технологии коркарди иттилоотро дар шакли сохтори
иерархй тасвир мекунанд?
10. Технологияхои иттилоотиро тибки кадом принсип таснифбандй мекунанд?
Кадом тарзхои таснифбандии ТИ-ро медонед? Онхоро шарх дихед.
Супориш:
1. Таърифи информатика ва технологияи иттилоотиро ба ёд биёред. Онхоро
бо таърифи кибернетика мукоиса кунед. Масъалахои асосй ва предмети
ин илмхоро муайян кунед.
2. Бо истифода аз барномахои татбикй таснифбандии технологияхои иттило
отиро бо тарзи графикй пешниход намоед.
3. Масъалахое, ки бо ёрии технологияхои иттилоотии идорй хал карда ме-
шаванд, номбар кунед ва онхоро шарх дихед.
1.3,4. С И С Т Е М А М И И ТТИ Л О О ТЙ
Тавре аз таърифи технологияи иттилоотй бармеояд, он раванде
мебошад, ки тавассути коидахои мушаххас ва муназзами амалиётй бо
додахои дар хотираи компютер махфузбуда амалй гардонида мешавад. Ра-
ванд - пайдарпайии муайяни амалхоест, ки барои расидан ба максадхои
гузошташуда равона гардидааст. Раванд тибк;и стратегияи интихобгар-
дида муайян карда шуда, бо ёрии воситаву усулнои гуногун амалй ме-
гардад. Хддафи асосии технологияи иттилоотй - дарёфти иттилооти си
фатан нави барои истифодабаранда дорой ахамият мебошад, ки он дар
натичаи коркарди максадноки иттилооти аввалия хосил мегардад.
Системаи иттилоотй - мухитест, ки чузънои сохтории онро найати
кормандон, мутахассисон, компютерхо, шабакахои компютерй, махсулоти
барномавй, пойгохи додано ва хар гуна восиганои робитавии техникию
барномавй ташкил мединанд. Максади асосии системаи иттилоотй -
нигандорй, коркард ва интиколи иттилоот мебошад. Ба таври дигар, си
стемаи иттилоотй - системаи «одам-компютер» буда, барои коркарди
иттилоот равона шудааст.
Амалигардонии вазифанои системаи иттилоотиро бе донистани
технологиями иттилоотии ба он равонакардашуда чорй намудан имкон-
ноназир аст. Технологияи иттилоотй бошад, метавонад берун аз мунити
системаи иттилоотй низ вучуд дошта бошад.
120
Х,амин тарик, технологиям иттилоотй мафнуми нисбатан васеътаре
мебошад, км тасаввуроти муосири раванднои табодули иттилоотро дар
панной иттилоотй инъикос менамояд. Вай аз мачмуи амалнои аники ба
низом овардашудаи коркарди иттилоот иборат аст, ки дар аксар мавридно
онхо аз тарики компютер ичро мегарданд. Системаи иттилоотй бошад,
хднгоми кабули карор аз тарафи инсон вазифаи такягох,иро ичро мена
мояд. Корбар бояд тамоми нозукинои тарзи татбики технологиянои ит-
тилоотии компютериро барои кабули карори дахлдор донад ва онноро
монирона амалй намояд.
Тасаввурот оид ба системами иттилоотй. Фаъолияти шахсо-
ни алонида, гурухдо, коллективно ва ташкилотно аз сонибиттилоъ буда-
ни онно ва кобилияти самаранок истифода бурда тавонистани иттило-
оти мавчуда вобаста мебошад. Пеш аз кабул кардани ин ё он карор за-
рур аст, ки дойр ба дарёфт, коркард, дарк ва танлили иттилоот корнои
зиёде ба сомон расонида шавад. Ч,устучуи налли окилонаи масъаланои
сонанои гуногун бошад, аз корбарон танлили начми калони иттилоо
тро талаб менамояд, ки ичрои он бе чалби воситанои техникии махсус
гайриимкон аст.
Умуман, сонанои фаъолияти муосир нарчи бештар ба хадамоти
мувофик ва муносиби иттилоотй ниёз доранд. Бинобар он, руй додани
таркиши иттилоотй ногузир аст, ки якчоя бо он натман бунрони иттилоотй
низ ба вучуд меояд. Ихтилофоти байни имкониятнои мандуди инсоният
дар кабулу коркарди иттилоот ва селнои азиму мачмуи захиранои итти-
лоотии мавчуда нарчи бештар зонир мегардад. Гардиши начми калони
иттилооти барзиёд дарки ниссаи иттилооти муфиди истеъмолиро душ-
вор мегардонад. Масъалаи интихоби иттилооти сифатнок ва боэътимод
ба миён меояд. ^омеа монеанои иктисодй, сиёсй ва ичтимой эчод мена
мояд, ки онно садди рони панншавии иттилоот мегарданд.
Имруз зарурат пеш омадааст, ки инсоният барои дарку коркарди
фаврии начми калони иттилоот, аз худ кардани воситанои техникии му
осир ва усулу технологиями замонавии корбарй бо иттилоот омода бо
шад. Шароити нав вобастагии вокиф будани нар як фардро аз иттилоо-
те, ки мансули фикрии нафари дигар аст, ба миён овардааст. Бинобар он,
имруз аллакай мустакилона аз худ кардан ё гун карда тавонистани ит
тилоот нокифоя нисобида мешавад. Бояд нар як фард бо чунон техноло-
гияи корбарие бо иттилоот мусаллан бошад, ки он омодасозй ва кабули
карорноро танно дар заминаи донишнои коллективй ба рон монад. Га-
рави муваффак гаштан - аз манорати то кадом андоза аз манбаънои гу
ногун (нашриянои даврй, иртиботи электронй) дастрас кардани иттило
от, ифода кардани он дар намуди возен ва босамар истифода бурда та
вонистани он вобаста мебошад.
121
Иттилоотонй - тавсеаи са^м ва хдчми иттилоот дар пешрафти
чомеа буда, тавассути татбики васеи воситах,ои техники дар истех,сол,
коркард, нигахдорй, пах^нкунй ва истифодаи иттилоот ба даст меояд.
Захирах;ои иттилоотй - мачмуи донишх,ои андухтаи инсоният буда,
барои истифодаи ичтимоии чомеа равона гардидаанд ва тавассути баран-
дагони моддй ба кайд гирифта шудаанд. Айнан ба мисли истифодаба-
рии захирах,о ва мах,сулоти анъанавй (моддй), донистани макон, арзиш,
сохлб, эх,тиёчмандон ва дарачаи дастрас будани захирами иттилоотй за-
рур аст. Мачмуи воситах,о, усулх,о ва шароити истифодабарии захирах,ои
иттилоотй ицтидори иттилоотии чомеаро ташкил медихднд.
Имруз дар чах,он, аз чумла дар Точикистон, ташаккулёбии бозори
мамулот ва хадамоти иттилоотй бо суръати баланд пеш рафта истода-
аст. Рушди муносибатх,ои бозорй дар пешбурди фаъолияти иттилоотй
масъалаи х,ифзи иттилоотро хдмчун объекта сармояи фикрй ва хукуки
молй пуршиддат гардонид. Дар ин хусус дар чумхурй якчанд конун оид
ба иттилоот, иттилоотонй, х,ифзи иттилоот, хукуки муаллифй ба асарх,ои
электронй ва гайра кабул карда шудаанд.
Информатика - яке аз сохдх,ои фаъолияти инсон буда, бо раванди
табодули иттилоот тавассути компютер ва алокамандии он бо мух,ити
фаъолияташ сару кор дорад. Яке аз масъалах,ои асосии информатика,
хдмчун илми бунёдй, равшанй андохтан ба системами иттилоотй, му-
айян кардани мавкеи о н м дар бай ни дигар системах,о, сохтор, тарзи кор
ва конуниятх,ои умумии хоси онх,о мебошад.
Система гуфта, мачмуи чузъх,ои ба \ам алокамандеро меноманд, ки
о н м як чизи (бузургии) ягона ва томро ташкил медихднд. Муносибати
системавй ба дилхох, объекте татбикшаванда аст, ки он дар як вакт *ам
ягонаи том ва хдм мачмуи чузъх,ои гуногунчинси муттах,идкардашударо
(бахри расидан ба максадми гузошташуда) ифода менамояд.
Системам иттилоотй - мачмуи бо хдм алокаманди воситах,о,
усулх,о ва адйати шахсии кормандон мебошад, ки бахри расидан ба
максадх,ои гузошташуда дар равандми гункунй, нигахдорй, коркард ва
пахдшунии иттилоот сафарбар мегарданд. Компютерх,ои бо воситами
барномавии махсусгардонидашуда мучахдазгашта - пойгоди техникй ва
афзории системах,ои иттилоотиро ташкил медихднд. Системаи иттилоо
тии муосир - ин системаи навъи инсон-компютер мебошад.
Сохтори системаи иттилоотй —мачмуи ба хдм алокаманди
Кисмх,оест, ки зерсистемадои таъминотй ном доранд. Зерсистемах,ои таъ-
минотиро ба таъминоти иттилоотй, техникй, риёзй, барномавй, ташкилй
ва хукукй чудо мекунанд.
Таъминоти иттилоотй - мачмуи ягонаи таснифотию рамзбан-
дии иттилоот ва якхеласозии низоми хуччатнигорию нащнавии селх,ои
иттилоотй мебошад.
122
Таъминоти техники гуфта, мачмуи воситанои техникии корбарй бо
системах,ои иттилоотй, нуччатх,ои мувофики ин воситано ва раванднои
технологиро меноманд.
Таъминоти риёзй ва барномавй гуфта, мачмуи усулнои риёзй, амси-
лах,о, алгоритмх,о ва барноманои амалигардонии максаду масъалах,ои си-
стемаи иттилоотй ва фаъолияти муътадили мачмуи воситах,ои техники-
ро меноманд.
Таъминоти ташкилй - мачмуи усулу воситаноест, ки дар раванди
коркард ва истифодаи системаи иттилоотй алокамандии кормандонро бо
воситах,ои техникй ва байни худ ба як тартиби муайян меорад.
Таъминоти техникй
Таъминоти ташкилй
Таъминоти х,ук,ук,й
1||];'мж яштЪтт
123
Вале ин гуна масъаланоро одатан якчанд маротиба нал кардан лозим ме-
ояд, ки ичрои онно вакт ва занмати зиёдро талаб менамояд. Дар мавриди
татбики системанои иттилоотй бошад, ёфтани налли чунин масъаланои
сохторй пурра худкор гардонида мешаванд.
Масъалаи гайрисохторй (бешакл) гуфта масъалаеро меноманд, ки
дар он чудо намудани чузъно ва баркарор намудани робитаи байни онно
гайриимкон аст. Азбаски тасвири риёзии ин гуна масъалано ва сохтани ал
горитм барои онно номумкин аст, бинобар он ёфтани налли онно низ муш-
килоти зиёдеро эчод менамояд. Имконияти татбики системанои иттилоотй
низ барои масъаланои гайри сохторй хеле кам аст. Дар чунин мавридно
карор аз тарафи шахсе кабул карда мешавад, ки вай бештар ба тачрибаи
наётии худ (мулонизанои эвристикй) ва иттилооти гайримустакими та-
вассути манбаънои мухталиф дастраскардааш такя менамояд.
Масъаланои цисман сохторй. Дар амалия масъаланои соф сохторй
ё тамоман гайрисохторй нисбатан кам вомехуранд. Одатан барои аксар
масъалано танно як кием и чузънояшон ва робитаи байни онно маълум
аст. Ин гуна масъалах,оро масъалах,ои кисман сохторй меноманд. Барои
чунин масъалах,о офаридани системах,ои иттилоотй имконпазир аст. Ит
тилооти тавассути ин системах,о тавлидшавандаро бошад, инсон маври
ди танлил карор медихдд ва накши он дар чунин нолатно хдлкунанда
мебошад.
Системах,ои иттилоотии (СИ) барои хдлли масъаланои кисман сох-
горй пешбинишударо, дар навбати худ, ба ду намуд чудо мекунанд:
СИ созандаи нисоботнои идорй, ки асосан барои коркарди додано
(чустучу, чудокунй ба навъно, якчоякунй аз руйи аломатно, по-
лойиш) равона шудаанд;
СИ эчодкунандаи алтернативнои налнои имконпазир.
Системанои иттилоотие, ки ба сохтани нисоботи идорй махсус гар
донида шудаанд, истифодабарандагонро бо иттилооти зарурй таъмин ме-
иамоянд ва дастрасй ба иттилооти пойгони доданову кисман коркарди
онро ба ихтиёрашон мегузоранд.
Системанои иттилоотие, ки ба сохтани налнои алтернативй махсус
гардонида шудаанд, системаи амсилавй ва ё экспертй шуда метавонанд.
Ба навъно чудо кардани системанои иттилоотй ба он вобастагй до-
рад, ки онно манфиатнои киро нимоя мекунанд ва барои кадом сатни
идорй хизмат расонида метавонанд. Системанои иттилоотй метавонанд
ба корбарон нангоми фаъолияташон бо додано ёрдамчии бенамто бо-
шанд ва мансулнокию самаранокии фаъолияти онноро якчанд маротиба
боло баранд. Вазифаи асосии ин системано - якчоя кардани (интеграт-
сияи) маълумотнои нав ва осон гардонидани коркарди санадно мебошад.
124
Системами иттилоотиро тибки вазифахои функсионалиашон, ки
барои мутахассисони гурухдои (категориями) гуногун пешбинй шуда-
анд, ба навъми зерин чудо менамоянд: СИ худкорсози коргох, (офис),
СИ мененерми сат*и миёна, СИ идорй, СИ дастгирии кабули карорм.
СИ худкорсози коргох, бо сабаби содагй ва серсохдвияш аз тарафи
кормандони сатх,и дилхом ташкилй мавриди истифода карор дода ме-
шавад. Аз хдма бештар онро кормандони дарачаи миёнаи тахассусй ис
тифода мебаранд. Максади асосии ин гуна СИ - коркарди додам , тав-
сеаи самаранокии кор ва осонгардонии за^мати кормандони шуъбаи кор-
гузории идора (канселярия) мебошад. Ин системам фарогири равандми
хуччатнигорй, иртиботй ва гайра буда метавонанд.
СИ менецерх;ои сатх;и миёна барои бурдани мониторинг, назорат,
кароркабулкунй ва мудирият (фаъолияти маъмурй) истифода мешаванд.
Баъзе СИ навъи мазкур метавонанд кдбули карорми гайриодиро таъмин
намоянд. Дар мавриди катъй набудани талабот ба таъминоти иттилоотй,
СИ ба саволми навъи «Чйруй медих^ад, агар...?» имконияти чавоб додан
низ доранд. Дар ин сатх, ду навъи СИ-ро чудо мекунанд: низоми идорй
(барои менечмент) ва низоми дастгирии кабули карорм.
Савол^о:
1. Таъйиноти асосии системам иттилоотй аз чй иборат аст? Бо мисол^о маъ-
нидод кунед.
2. Инсон дар системаи иттилоотй кадом нащиро ичро менамояд?
3. С истемами иттилоотй-чустучуй барои ичрои кадом вазифах,о пешбинй
шудаанд? Системами иттилоотии идоракунанда чй?
4. Вазифах^ои системами иттилоотии зех,нй аз чй иборат аст?
126
5. Кадом вазифахои системахои иттилоотии идоракунии равандхои техно-
логиро медонед? Вазифахои системахои иттилоотии лоихасози худкор ва
идоракунии муташаккилро чй?
6. Системахои иттилоотии иттиходиявй бо кадом максадхо сохта мешаванд?
С упориш :
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Бо истифода аз имкониятхои Интернет, маълумотномахо ва эълонхои
ташвикоту таргиботй оид ба навъхои мушаххаси системахои иттилоотии
сохаи интихобнамудаатон иттилоот чамъоварй намоед.
3. Оид ба системахои иттилоотй таснифи шахсии худро пешкаш кунед, ки
он аз таснифоти овардашуда фарк дошта бошад. Онро бо мисолхои му-
шаххас асоснок кунед.
Нигаедорй
Содироти
ва коркарди
Алокаи баръакс
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Бо мисолхои амалй тарзи кори системахои иттилоотии кушода ва сарба-
старо фахмонед.
3. Мисолхои мушаххасе пешниход кунед, ки онхо ифодагари системахои ит
тилоотии кушода ва сарбаста бошанд.
Аз руйи да рана и
Аз руйи алокд бо вакти Муб офики масъалахои
халгалаб хамбастагй бо дигар
в окей
барномахо
Та фсири додахо
СЭ динамики
Балоихдгирй
Саволхо:
1. Мафхуми тафаккури сунъй чиро ифода мекунад?
2. Барои чй Н. Винерро асосгузори илми кибернетика хисоб мекунанд?
3. Гояи асосии нейрокибернетика аз чй иборат аст? Чй гуна системаро ша-
бакаи нейронй меноманд? Нейрокомпютерро чй лавр тасаввур мекунед?
4. Транспютер чист? Вай бо нейрокомпютер ягон алокамандй дорад? Сохаи
асосии татбики транспютерхо кадом аст?
5. Кадом тарзхои сохтани шабакахои нейрониро медонед?
6. Мафхуми кибернетикаи «куттии сиёх» чиро мефахмонад? Вай аз мафхуми
нейрокибернетика чй фарк дорад?
7. Эвристика гуфта чиро мефахмед? Барномарезии эвристикиро чй?
8. Чй гуна системаро системаи эксперта меноманд?
139
9. Системами экспертиро аз руйи кадом меъёрхо таснифбандй мекунанд?
10. Чанд тарзи таснифбандии системахои экспертиро медонед? Онхоро шарх
дихед.
Ф С авол\о:
1. Вазифахои системахои иттилоотии зехнй аз чй иборат аст?
2. Тафаккури сунъй чист? Хддафи он аз чй иборат аст?
3. Кадом мафхумхои тафаккури сунъиро медонед?
4. Самтхои асосии инкишофи сохди тафаккури сунъй кадомхоянд? Онхоро
шарх дихед.
5. Роботхои зехнй кадом вазифахоро ичро мекунанд?
6 . Чанд забони барномарезии махсуси тафаккури сунъиро медонед? Онхоро
номбар кунед.
7. Донишхоро аз руйи кадом категорияхо таснифбандй мекунанд?
8. Семантика чист? Тури семантикй чй?
9. Оё шумо синфхои муттахидсози амсилахои муаррифтари донишхоро тас
вир карда метавонед?
10. Шумо маънои фреймро медонед? Амсилаи фреймиро чй?
11. Кадом вазифахои системахои иттилоотии идоракунии равандхои техно-
логиро медонед?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Дойр ба мафхумхои дода, дониш, пойгохи додахо ва пойгохи донишхо маъ-
лумоти кофй чамъ кунед ва дар заминаи онхо дар бораи тафаккури сунъй
хулосабарорихои худро иброз доред. Тахти рохбарии омузгори фан якто
пойгохи додахо ва якто пойгохи донишхои таълимй созед.
3. Дар бораи забонхои махсуси барномарезии тафаккури сунъй аз Интернет
иттилоот дастрас намоед ва онхоро дар шакли реферат пешкаши омузгор
кунед.
1.3.8. ЗЕ Р С И С Т Е М А ^О И Т А Ъ М И Н О Т Й -П О Й Г О ^И И
СОХТОРИ СИСТЕМ АМ И Т ТИ Л О О ТЙ
Сохтори системаи иттилоотии дилхохро бо ёрии мачмуи зер-
системадои таъминотй тасвир кардан мумкин аст. Зерсистемах,ои таъми-
нотиро одатан ба навъдои иттилоотй, техникй, риёзй, барномавй, ташкилй
ва хукукй чудо мекунанд.
144
Х,оло пай дар пай вазифаи вдр як зерсистемаи таъминотиро дида
мебароем.
Таъминоти иттилоотй мачмуи додавдеро муайян месозад, ки дар
манбаъвди мухталиф ниго* дошга шудаанд. Ин гуна мачмуъ дар навбати
аввал ба мачмуи воситах^о ва усулх,ои сохтани пойгох^и додало тааллук
дорад. Дар ин маврид, пеш аз хдма, мавчудияти системаи таснифотй ва
рамзсозии иттилоот а^амияти хоса пайдо мекунад, чунки *ар гуна пойгохи
додах,о бояд дорой маълумотномахое бошад, ки кисми тавсифии онх,о
хатман рамзбандй шудааст. Ба таъминоти иттилоотй, инчунин, схемах,ое
дохил мешаванд, ки он*о хатсайри (маршрута) хдракат ва хдчми итти-
лоотро муайян месозанд.
Fайр аз ин, дар сохтори таъминоти иттилоотй системами санадх,ои
ба як шакл даровардашудае (унификатсия кардашудае) мавчуданд, ки
он*о дар сатхдои давлатй, чумхуриявй, сохдвй ва минтакавй омода сохта
мешаванд. Барой омодасозии ин санадх,о стандартх,ои махсусе кор карда
баромада шудааст, ки он*о риояи мукаррароти зеринро талаб менамоянд:
> унификатсияи шакли санад^о;
> якхеласозии таркиб ва сохтори реквизитно (мачмуи маълумоти
хатмй) ва нишондод^ои санадвд;
> батанзимории тартиби дар амал чорисозии санад\о, тарзи кабул
ва бакайдгирии шакли онх,о.
Таъминоти техники комплекси восита\ои техники ва мувофикати
хуччатгузории ин воситавдро дар бар мегирад, ки оых,о барои ба рох, мон-
дани фаъолияти системаи иттилоотй пешбинй шудаанд. Ба х^айати ком
плекси таъминоти техники воситавди зерин шомиланд:
> амсилавди гуногуни компютер^о;
> тачдазоти чамъоварй, нигахдорй, коркард, расонидан ва содир-
кунии иттилоот;
> тачхдооти интиколи додало ва хати алока;
> техника барои коркой ташкилй ва дастгох,и худкори нусхабар-
дории иттилоот;
145
> маводи истифодашаванда ва гайра.
Тибки хуччатгузорй воситах,ои техникии интихобшуда, сохтор, тар-
зи ташкили истифода, раванди технологии коркарди додах,о ва тачхдооти
созгор ба технология ба расмият дароварда мешавад.
Таъминоти риёзй ва барномавй мачмуи усулх,ои риёзй, амсилах,о,
алгоритм у ва барномах,ои амалигардонии масъалах,ои системаи итти-
лоотиро дар бар мегиранд. К^исмх,ои таркибии таъминоти барномавй
мах,сулоти барномавии системавй, махсусгардонидашуда ва \уццатгузории
техники мебошанд. Ба таъминоти барномавии системавй комплекси
барномах,ои васеъкунандаи имконият*ои функсионалии компютер*о,
барномах,ои назорат ва идоракунии раванди коркарди додало ва гайра до-
хил мешаванд. Таъминоти барномавии махсусгардонидашуда аз мачмуи
бастах,ои барномадои татбикие иборат аст, ки онх,о барои системаи ит-
тилоотии мушаххас сохта шудаанд.
Таъминоти ташкилй мачмуи санадх,оеро дар бар мегирад, ки он-
*о муносибат*ои дохилии коллективи мехдатиро ба танзим меоранд ва
КОидах,ои истифодаи воситах^ои техникиро аз тарафи хдйати кормандон
муайян месозанд.
Таъминоти хукуцй аз мачмуи санадвди меъёрии хукукй иборат аст.
Максади асосии таъминоти хукукй аз таъмин намудани риояи конун-
гузорй иборат мебошад. Ба таркиби таъминоти хукукй конунх,о, амру
фармонх,ои сащи давлатй, карорвди органх,ои х,окимияти давлатй, дасту-
ру фармоишх^ои вазоратх,о, муассисаву идорах,о, ташкилотх^о, созмонх^о,
органной х,окимияти махдллй ва гайра дохил туда метавонанд.
Потоки иттилоотии системаи иттилоотй. Таркиби системаи
иттилоотии дастгирии кабули карорадро се компонент (кисмат, пойгоад
иттилоотй)-и асосй - пойгох^и додадо, пойгох^и амсилах,о (моделх,о) ва зер-
системаи барномавй ташкил медихднд. Зерсистемаи барномавй аз систе
маи идоракунии пойгох,и додало (СИПД), системаи идоракунии пойгох^и
амсиладо (СИПА) ва системаи идоракунии интерфейс (робитаи байни
корбар ва компютер) иборат аст.
Имруз дар таркиби системаи иттилоотии дастгирии кабули карорх,о
мачмуи калони амсилахои навъх,ои гуногун мавриди истифода карор до-
ранд. Ин амсилах,оро вобаста аз максадвди истифодабарй, сохди татбикоти
имконпазир, тарзи бахддих,й ба тагйирёбандах^о ва гайра дар шаклх,ои гу
ногун тасниф медихднд.
Мувофики максаддои истифодабарй амсшта^оро ба ду гуру* -
оптимизатсионй ва тасвирй (тасвиркунии рафтори система) таксим
мекунанд. Мувофики тарзи бахддих,й ба тагйирёбандах,о бошад, амси-
ладоро ба амсиладои детерминантй ва стохастикй чудо мекунанд. Ам-
силах,ои детерминантй хднгоми киматх,ои мушаххаси додах,ои аввалия
146
тагйирёбанданоро бо ёрии як адад ба^огузорй менамоянд. Амсилах,ои
стохастики бошанд, хднгоми тавассути нишондоддои эхдимолй пешнихдц
гаштани додах,ои аввалия тагйирёбандах,оро бо ёрии якчанд параметр
баногузорй менамоянд. Амсилах,ои детерминантй нисбат ба амсилах,ои
стохастики бештар мавриди истифода карор доранд. Арзиши он^о низ
нисбатан кам буда, бунёд ва истифодаашон осонтар аст. Бо ёрии онх,о
иттилооти натичавии кифояеро х,осил намудан мумкин аст, ки карорх,ои
дахлдор кабул карда шаванд.
Аз руйи сохдх,ои татбикоти имконпазир амсиланоро ба амсилах^ои
махсусгардонидашуда ва хамакор (универсалй) таксим мекунанд. Ам-
силанои махсусгардонидашуда танх,о аз тарафи як система истифода
бурда мешаванд. Амсилах,ои хдмакор бошанд, аз тарафи якчанд систе
ма мавриди истифода карор дода мешаванд. Арзиши амсилах,ои мах
сусгардонидашуда нисбатан кимат буда, одатан онх,о барои тасвир кар-
дани системами нодир татбик карда мешаванд ва дорой са*ех,ияти ба
ланд мебошанд.
Системаи идоракунии интерфейс аз бисёр чихдт самаранокй ва
фасех,ии (чандирии) технологияи иттилоотиро муайян мекунад. И н
терфейс - тавсифкунандаи забони истифодабаранда, забони хабарии
компютерй (огохномах,ои робитавй дар экрани дисплей) ва дониш\ои
корбар мебошад.
Забони истифодабаранда - мачмуи он амалх,оест, ки корбар онх,оро
нисбат ба система тавассути имкониятх,ои сафхдкалид, муш ва дигар
воситах,ои техникй ичро мекунад. Намунаи одитарини забони исти
фодабаранда нангоми дохилкунй ва хоричкунии санад\о зох,ир мегар-
дад. Корбар санади шаклии (формаи) воридотии экраниро бо маълумо-
ти зарурй пур карда, ба компютер дохил мекунад. Системаи дастгирии
кабули карорвд санади воридотиро тахдил ва коркард намуда, натичах,оро
дар намуди санади содиротии шакли мукарраргардида хорич менамояд.
Дар замони муосир шухрати интерфейси муоинавй мунтазам афзойиш
ёфта истодааст. Бо ёрии манипулятори «муш» истифодабаранда аз экран
объектно ва фармонх,ои дар шакли тасвир\о (расмх,о) пешнихдцшударо
интихоб менамояд ва бо х,амин тарз гоя\ои худро амалй мегардонад.
Х,оло интизор меравад, ки дар навбат системахои иттилоотии даст
гирии кабули карорно бо усули нуткии (лафзии) дохилкунии иттилоот
ба компютер истодаанд.
Забони хабарии компютерй - ин хдма он чизест, ки корбар дар экра
ни дисплей дида метавонад (аломатвд, графиквд, рангх,о), иттилоотест,
ки бо ёрии чопгар руйи когаз меояд, сигналх,ои садоиест, ки тавассути
баландгуяк пахш мегардад ва гайра.
147
Нишондихдндаи муними самаранок будан ё набудани интерфейси
истифодашаванда - шакли робитаи (муколама, мусониба) байни корбар
ва система ба х,исоб меравад. Шаклх,ои зерини робитах,о бештар пах,н
гаштаанд:
• речаи дархостй-чавобй;
• речаи амрй;
• речаи меню;
речаи пуркунии чойх,ои ихтисоршудаи матн дар ифодах,ое, ки
компютер онноро пешних,од кардааст.
Хдр як шакли робитавй вобаста аз навъи масъала, хислатх,ои кор
бар ва карорнои кабулшаванда бартарих,о ва норасоинои худро дорад.
Донишх,ои корбар - ин мачмуи иттилооти зенниест, ки хднгоми ис-
тифода бо система вай онноро бояд донад ва татбик карда тавонад. Ба ин
гуна иттилоот на танно накшаи амалиётии дар шуури корбар манфузбуда,
балки китобнои дарсй, рисолах,ои илмй, дастурх,о, додах,ои маълумотии
компютерй ва гайра дохил мешаванд.
Дар байни системами иттилоотии компютерй пешравии аз хдма зи-
ёдтар дар сохди эчоди системами экспертй ба кайд гирифта шудааст,
ки онно дар заминаи истифодаи тафаккури сунъй руйи кор омадаанд.
Системах,ои экспертй ба менечер ё мутахассис имконият медихднд, ки
онх,о маслихдту машварати экспертро оид ба хдлли масъалаи дилхох,, ки
тавассути ин системах,о дар шакли донишх,о чамъ оварда шудаанд, пайдо
намоянд. Чузънои асосии технологиях,ои иттилоотй, ки дар системах,ои
экспертй мавриди истифода карор дода мешаванд, аз интерфейси кор
бар, пойгох,и донишх,о, тафсиркунанда (интерпретатор) ва модули систе-
масоз иборат мебошанд.
Монандии технологиями иттилоотии дар системами экспертй ва
системами дастгирии кабули карорно истифодашаванда дар он аст, ки
хдр дуй онно низ сатх,и баланд и дастгирии кабули карорх,оро таъмин кар
да метавонанд. Аммо онх,о аз хдмдигар фарки куллй низ доранд. Хдлли
масъала дар чорчубаи системаи дастгирии кабули карорно сатх,и дарки
масъаларо аз гарафи корбар инъикос намуда, имкониятвди корбарро дар
носилкунй ва фанмиши нал мекушояд.
Технологияи системаи экспертй, баръакс ба истифодабаранда кабули
он гуна карореро пешнихдд менамояд, ки он аз имкониятх,ои худи у зи-
ёдтар аст. Фарки дигари технологияи системаи экспертй дар кобилияти
маънидодкунии мунокимаронивд хднуз дар раванди чустучуи хдлли масъ
ала ифода меёбад. Дар бисёр нолатвд ин маънидодкуних,о барои корбар
аз ёфтани худи хдлли масъала мунимтар арзёбй карда мешавад. Фарки
сеюми технологияи системаи экспертй аз истифодаи чузъи нави техно
логияи иттилоотй - дониш иборат мебошад.
148
Саволхо:
1. Сахми зерсистемахои таъминотй дар чист?
2. Таъминоти иттилоотии СИ барои чй хизмат мекунад?
3. Ба хдйати таъминоти техникии СИ кадом воситахои техникй ва хуччатгузорй
дохил мешаванд?
4. Таъминоти риёзии СИ гуфта, шумо чиро мефахмед?
5. Фарки таъминоти барномавии системаи иттилоотй аз таъминоти риёзии
он дар чист?
6. Таъминоти ташкилии системаи иттилоотй барои чй хизмат мерасонад?
7. Кадом санадхои меъёрии хукукй метавонанд кисми таркибии таъминоти
хукукии системаи иттилоотй бошанд?
1 Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Ягон системаи иттилоотии мушаххасро интихоб намоед, сохтори онро
омузед ва мачмуи зерсистемахои таъминотиеро, ки дар он истифода шу-
даанд, ба шакли графикй биёред.
3. Бо кумаки омузгор амсилахоеро номбар кунед, ки онхо ба ягон навъи
амсилахои СИ - оптимизатсионй, тасвирй, детерминанта, стохастикй, мах-
сусгардонидашуда ё хамакор дохил шаванд.
149
БАХШ И 2
ТЕХНОЛОГИЯМ ИТТИЛООТЙ
ВА ИРТИБОТЙ
БОБИ 1
ТЕХНОЛОГИЯМИ ЗАХИРАСОЗЙ,
ЧУСТУЧУЙИ ВА МУРАТТАБСОЗИИ
ИТТИЛООТ
табобат
1М1!!!|1
Мш»
МИйши 152
Тасвиркунии синфи объектной дилхох, бо ёрии амсилаи иттилоотии
он амалй гардонида мешавад. Дар амсилаи иттилоотй параметр\ое ба
кайд гирифта мешаванд, ки махз бо ёрии онхо объектной синфи мазкур-
ро тавсиф додан имконпазир аст. Масалан, барои мисоли овардашуда чу-
нин параметра - номи суруд, ичрокунанда, сабки (жанри) суруд, санаи
эчоди суруд, макони эчоди суруд шуда метавонанд. Номгуйи параметрх,о
бояд ифодагари масъалаи гузошташуда бошад, яъне тавассути онх,о кор-
бари компютер талаботи худро нисбат ба суруд ва ичрочиёни он конеъ
кунонида тавонад. Ин гуна иттилоотро бо тарзх,ои гуногун тасвир кар
дан мумкин аст. Масалан, дар шакли руйхати зерин:
1. «Эй сорбон», Зафар Нозим, лирикй, 1970, Точикистон;
2. «Тучи», «Иванушки International», поп, 1996, Федератсияи Россия;
3. «Раке бикун чоно», Кароматулло Курбонов, эстрадй, 1982,
Точикистон;
4. «Spice up your life», «Spice Girls», p n -^ o n , 1997, Англия;
5. «Дуго^», ансамбли «Шашмаком», классикй, 1990, Точикистон;
6. «Моряк», «Агата Кристи», рок, 1997, Федератсияи Россия.
Корбарй бо чунин тарзи тасвири иттилоот хеле мушкил аст. Якум,
дар ин чо танад додах,о оварда шудаанд, вале мазмуни он^о тасвир нашу-
дааст. На хдр кас метавонад бифа^мад, ки ин додах,о чй мазмун доранд.
Дуюм, хдтто дар мавриди фах,мо будани мазмуни додах,о низ, барои аз
руйхати дароз кофта ёфтани суруди зарурй, бояд хдр як сатр бодиккат аз
назар гузаронида шавад. Кушиши ба навъхо чудо кардани руйхати маз-
кур, масалан аз руйи сабки якхела, боз х,ам душвортар аст.
Тарзи дигари маъмули тасвиркунии додах,о - ин истифодабарй аз
чадвалхо мебошад. Мо аллакай аз ин тарз борх,о истифода бурдаем. Хрло
иттилооти дар руйхати сурудх,о овардашударо ба шакли чадвал меорем.
$ Саволхо:
1. Накши системам иттилоотй хднгоми корбарй бо иттилоот аз чй иборат аст?
2. Максад аз сохтани системаи иттилоотй дар чист?
3. Сохаи мавзуй гуфта чиро мефахмед?
4. Барои чй мафхуми «сохаи мавзуй» хднгоми сохтани пойгохи додахо ин
кадар накши мухим мебозад?
5. Сабаби сохторсозии додахо аз чй иборат аст?
6. Чаро чадвал шакли афзалиятноки тасвиркунии додахо хисобида мешавад?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Аз сохахои мавзуии мухталиф мисолхо пешниход кунед ва дар онхо
объектхоеро чудо кунед, ки иттилоот оид ба онхо барои шумо чолиб бошад.
Параметрхои тавсифдихандаи объектхои синфи додашударо ба кайд гиред.
3. Параметрхои тавсифдихандаи объектхои синфи муайянро дар намуди чадвал
тасвир кунед.
155
Дар навишта тартиби чойгиршавии парам етра бояд чунин бошад:
Насаб, Ном, Номи падар, Санаи таваллуд, Куча, Хона, Хучра. Дар ин
маврид дойр ба хар як хонанда иттилооти заруриро зуд дастрас карда
метавонем. Агар ин пайдарпайиро риоя накунем, он го* чустучуи ит
тилооти зарурй душвор мегардад. Барой мукоиса тартиби номуваффаки
чойгиршавии хдмин параметрхоро дида мебароем: Хиёбони Рудакй, Асо-
зода, 19.03.2007, Хонаи 36/2, Мусо, Хучраи 23, Хдбибулло. Тавре меби-
нем, дар пайдарпайй хатто ёфтани ному насаби хонанда низ бо душворй
ба даст меояд.
Х,амин тарик, мархдлаи мухими сохтани пойгохи додахоро коркар-
ди сохтори навиштаи он ташкил медихад.
Р ——— — — —— —— — —— ——— — —— — ——— ——— ——— —— —— —— —— — ——— ——— ———— —— — —— — —— —— — —— —— —— ч
Саволхо:
1. Сохторсозии додахо гуфта чй дар назар дошта шудааст?
2. Пойгохи додахо чист?
3. Мафхумхои асосии пойгохи додахо кадомхоянд?
4. Зери мафхуми «майдон» чй фахмида мешавад?
5. Навишта чист? Сохтори навишта чй гуна аст?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Чадвале тартиб дихед, ки дар он параметрхои тавсифдихандаи объектхои
синфи муайян оварда шуда бошанд. Дар ин чадвал майдон, навишта ва
сохтори навиштаро тасвир кунед.
Саволхо:
1. Амсилаи додало чиро ифода мекунад?
2. Амсилаи додало барои чй лозим аст? Аз он кай истифода бурдан бехтар аст?
3. Чанд намуди амсилахои додахоро медонед? Онхо чй ном доранд?
4. Кадом шаклхои тасвиркунии амсилахои иттилоотиро медонед? Онхо бо
амсилахои додало ягон умумияте доранд ё на? Агар хд, пас маънидод кунед.
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накд кунед.
2. Коидаи амсилаи иттилоотиро ба хотир биёред ва онро бо коидаи амсилаи
додахо мукоиса кунед. Тавсифхои умумй ва фарккунандаи онхоро ном-
бар кунед.
3. Шаклхои тасвиркунии амсилахои иттилоотиро ба хотир биёред, онхоро
мукоиса кунед ва хулоса бароред, ки дар кадом маврид аз ин ё он шакли
тасвиркунй истифода бурдан бехтар аст.
4. Оид ба амсилахои додахо аз сохахои мавзуии гуногун мисолхо биёред.
158
2.1.4. АМСИЛАИ ИЕРАРХИИ ДОДАЛО
Амсилаи иерархии додало алокамандии байни объектной иттилоотиро
мувофики сатх,и тобеии (аз хдм вобастаи) онх,о инъикос менамояд. Ам-
------------- ---------------- силаи додавди иерархиро дар намуди графикй ба
мисли дарахте тасвир кардан мумкин аст, ки ре
шай он ба боло ва шохах^ояш ба поён нигаронида
шудааст. Хдр як чузъи дарахт як объектро ифода
мекунад. Дар сатх,и болой (решай дарахт) тан^о
як объекта иттилоотй чойгир карда мешавад. Ба
ин объект якчанд объектной иттилоотии сатх,и
дуюм (шоха^ои дарахт) тобеъ карда мешаванд.
Ба хдр як объекти сатх,и дуюм бошад, якчанд
объектной иттилоотии сатх,и сеюм (шохчах^ои
шохадои дарахт) тобеъ карда мешаванд. Ин ра-
ванд метавонад боз такрор ёбад. Байни хдмаи
ин объектх,о робитаи иттилоотй баркарор кар-
да мешавад.
Ба сифати мисоли амсилаи иерархии додах,о амсилаи иттилоотии
Мактабвди шахри Душанберо дида мебароем. Дар сатх,и болоии ин ам-
сила объекти решавй чойгир шудааст, дар он иттилоот дар бораи шахри
Душанбе оварда мешавад. Шахри Душанбе аз чор нох,ия - Сино, Сомонй,
Фирдавсй ва Шох^мансур иборат аст. Иттилоот оид ба ин нох,иях,о дар
сат\и дуюми амсила оварда мешавад. Дар хдр як нох^ияи шахр якчанд
мактаб мавчуд аст. Иттилоот дойр ба ин мактабх^о дар сатх,и сеюм и ам
сила чой дода мешавад. Агар ин раванди тобеиятро давом ди\ем, он гох,
дар сатх,и чорум синфх,ои хдр як мактаб ва дар сатх,и панчум хонандаго-
ни хдр синфро чой додан мумкин аст. Хдр як сатх,, ба гайр аз сатх,и якум,
инъикосгари иттилооти синфи объектной муайян мебошад. Дар ин амси
лаи иерархии додах,о чунин синфи объект\оро чудо кардан мумкин аст:
нох,ия*о, мактаб^о, синфх,о, rf ►Компьютер ►Локальныйдиск(E:) ►КОМИЛОВФ.С ►Ю
талабах,о.
Мисоли равшану возех,и
дигари амсилаи иерархии •I®-Компьютер
додах,о тарзи чойгиршавии !>¿у Локальныйдиск(С:)
чузъдонх^ои компютер ба лt>^ Л окальныйдиск(D:)
Локальныйдиск(Е:)
х,исоб меравад. Агар чузъ- >J, English
дони системавии Компюгер- t>j. Install
ро объекта решавии амси- t>Ц OneNoteNotebooks
>Jt. ДСХ
ла (сатх,и болой) х,исоб ку- s КОМИЛОВФ.С
нем, он гох, нузъдонади Ди - J KOMILOV
ски С, Диски О, Диски Е ва >Jgi Kornilov
*J, Аспиранту
гайра ба объектной сатх,и ji А.Ф.Гадоее, Б.Б.Бобокалоноа
дуюми амсилаи иерархии Ji ДавлатсвРакматулло
додах,о дохил мешаванд. л,|й З.Ф.Разменов, Р.Ц.Давлатов
>Jii RahmonovZoir
Хар як объекти сатх,и дуюм t>jc ЗОИРPAXM0H08
(чузъдонх,о), дар навбати *Jk КосимоеИсмоил
J Амур
худ, объектх,ои сатх,и сеюм !>ji Диссертация
(чузъдонх,ои системавй, хид- >jS Мацолако
матй ва татбик;й)-ро дар бар ji Примерыактововнедрении
>i> Профамма
мегирад. Объектной сатх,и >jv МирзоееС.х
сеюм бошанд, аз мачмуи >j, РахабовБакруллоФайзалиевич
объектх,ои сатх,и чорум, чо- j. Химоякардачс
ШараповДС
рум аз панчум ва гайра ибо-
ратанд. Дар ин маврид та-
моюли тобеияти объектх,ои як сатхро нисбат ба сатх,и дигар бараъло
мушохдца кардан мумкин аст. Яъне тамоюли иерархивии амсилаи додало
пурра риоя мегардад.
Хамин тарик, амсилаи иерархии додало дар намуди умумй ба шакли
дарахт тасвир карда мешавад, ки чузъх,ои онро гирехдо ва камондо таш-
кил меди^анд. Еирех, амсилаи иттилоотии объектро ифода менамояд, ки
он дар сатх,и иерархии додашу-
&Н А Сатхи 1 да чойгир аст. Камонад ифода-
гари робитаи байни объектной
сатхдои гуногун мебошанд. Чи
хеле, ки дар боло кайд кар-
ШШШ Ш И Сатхи 2
дем, амсилаи пойгох,и иерар
К .м о н ^ Г хии додах,о дар намуди умумй
тасвири дарахтро баназар ме-
орад, ки гирехдои зиёде до-
рад, ва гирехдо ба с а т \\о ва
Сат^и 3 камонхо таксим мешаванд. Ги-
160
рехдо иттилоотро дар бораи амсилаи объектное, ки дар хдмон сатх,и ие
рархия меистад, пешни^од менамоянд. Камонх^о бошанд, робитаи бай-
11и объектной сатхдои гуногунро нишон медихднд.
Хосиятх,ои асосии амсилаи иерархй:
амсила танх,о як куллаи сатх,и якум дорад, ки онро реша мено-
манд;
байни гирехдои ду сатх,и хдмсоя чунин муносибат муайян кар
да шудааст: хдр як гирех^и сатх,и поёнй бояд танх,о бо як гирех,и
сатх,и болой пайваст бошад. Хдр як гирех^и сатх,и болой бошад,
метавонад бо якчанд гирех,и сатхд поёнй пайваст шавад. Чунин
робитаро робитаи навъи «як-ба-бисёрй» меноманд ва кутох, 1:Б
ишорат мекунанд;
гирехдои сатх,и охирони поёнй гирехдои тобеъ надоранд;
хдр як гирех, ном (идентификатор) дорад;
гирехдои як сатх, як синфи объектх,оро ташкил медихднд.
$ Саволхо:
1. Хусусияти амсилаи иерархии додахо аз чй иборат аст?
2. Дар намуди умумй амсилаи иерархии додахо чиро тасвир менамояд?
3. Гирехи амсилаи иерархии додахо гуфта чй дар назар дошта шудааст? Ка-
мони амсила чй?
4. Хосиятхои амсилаи иерархии додахо кадомхоянд?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Якчанд мисол биёред, ки онхо шабехи амсилахои иерархии додахо бошанд.
3. Оид ба сохаи мавзуии «Авлоди ман» дар шакли графикй амсилаи иерар
хии додах,о созед.
2.1.5. А М СИ Л А И Ш А Б А К А В И И ДОДАХ,()
Ф Саволхо:
1. Амсилаи шабакавии додахоро шумо чй тавр тасаввур мекунед?
2. Хусусияти асосии амсилаи шабакавии додахо дар чй ифода меёбад?
3. Кадом мафхумхои амсилаи иерархии додахо дар амсилаи шабакавии додахо
мавриди истифода карор гирифтааид?
4. Кадом хосиятхои амсилаи шабакавии додахоро номбар карда метавонед?
Онхо аз хосиятхои амсилаи иерархии додахо чй фарк доранд?
5. Оё шумо то хол ягон амсилаи шабакавии додахоро истифода бурдаед ё на?
Агар ха, пас дар бораи он каме маълумот дихед.
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Якчанд мисолхое пешкаш кунед, ки онх,о вокеан мисоли амсилахои шаба
кавии додахо шуда тавонанд.
3. Оид ба сохаи мавзуии «Точикон ва авлоди ман» дар шакли графикй амси
лаи шабакавии додахо созед.
2.1.6. АМСИЛАИ РЕЛЯТСИОНИИ ДОДАЛО
Тавре кайд кардем, чадвал яке аз тарзх,ои аз хдма мувофик;, муфид ва
маъмули тасвиру пешнивдци додало ба х,исоб меравад. Ма*з х,амин хоси-
яти чадвалх,о дар муайянкунии амсилаи релятсионии (чадвалии) додало
хдмчун асос кабул туд а, дар аксар систем ам и идоракунии пойгох,и
додахо (СИПД)-и муосир мавриди истифода карор гирифтааст.
л
г — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — . . . ........ ........ .......... • ............
Рак,ами Санаи
Насаб Ном Номи падар
парвандаи шахсй таваллуд
У-23 К,аюмова Мах,сума Абдулмуминовна 13.10.90
Т-12 Мирзоев Додар Толибович 30.05.91
М-67 Фозилов Фаррух Фозилович 02.02.89
И-44 Солехрва Дилором TafoeBHa 11.12.90
Ф-34 Юнусов Юсуф Юнусович 23.03.92
Ш-5 Ширинова Шах/ю Латиповна 05.05.92
163
бо форматной гуногун тасвир ёбанд. Масалан, санаи рузро дар
як сутун аввал дар намуди «13 октябри соли 1990» ва баъд дар
намуди «30.05.1991» овардан мумкин нест. Ба гайр аз ин, хдмаи
додавди як сутун бояд маънои якхела дошта бошанд. Яъне, агар
навъи сутун «Сана» муайян шуда бошад, он гох, вай барои хдмаи
навиштаад бояд якхела, масалан санаи таваллуд, бошад.
Хдр як сутун (майдон) номи ягона дорад. Ин хосият маънои онро
дорад, ки сутунх,ои чадвал бе ном буда наметавонанд ва дар як
чадвал ду сутуни хдмном низ вучуд дошта наметавонад. Албат-
та, дар чадвалади гуногуни як амсила номи сутунх,о такрор ёфта
метавонанд, аммо истифодаи ин амал маслихдт дода намешавад.
НОДУРУСТ ДУРУСТ
Навъи худгард Ранг Навъи худгард Ранг
Mercedes Benz Сурх Mercedes Benz Хокистарранг
Сиёх, Opel Astra Сафед
Сабз LADA-112 Сурх
Москвич Сабз
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Якчанд мисолхое биёред, ки онхо ба амсилахои релятсионии додахо тааллук
дошта бошанд.
3. Чадвали релятсионии синфи объектхои «Хонандагон»-ро барои талабаго-
ни синфи худ пурра гардонед, онро тавассути барномахои хам MS Word
ва хам MS Excel дар алохидагй ба компютер ворид намоед ва хосиятхои
майдони чадвалро дар он татбик кунед.
ф 1.
Саволхо:
Сабаби релятсионй ном гирифтани амсилаи додахо дар чист?
2. Чанд тарзи робитасозии байни чадвалхои амсилаи релятсионии додахоро
медонед? Кадоми онхо бештар пахнгашта ба хисоб меравад?
3. Робитаи навъи «як-ба-як» - 1:1 -и байни чадвалхои амсилаи релятсиониро
чй гуна тасаввур мекунед? Барой ин навъи робита мисолхо биёред.
4. Робитаи навъи «як-ба-бисёрй» - 1:Б-и байни чадвалхо чй маъно дорад?
Якчанд мисолхои ин навъи робитаро пешкаш кунед.
5. Робитаи навъи «бисёрй-ба-бисёрй» - Б:Б чй гуна робита аст? Бо мисолхо
маънидод кунед.
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Барой синфхои объектхои «Мактаб» ва «Директори мактаб» ду чадвале тар-
тиб дихед, ки аз 15 объектй иборат бошанд ва барои пайвандсозии онхо аз
робитаи навъи «як-ба-як» истифода баред.
3. Робитаи навъи «як-ба-бисёрй»-ро барои 5 объектй чадвали «Хонахо» ва 20
объекта чадвали «Манзилхо» тасвир намоед.
4. Робитаи навъи «бисёрй-ба-бисёрй»-ро барои чадвалхои 12 объектаи
«Истгоххо» ва «Хатсайрхо»-и шахри худ татбик кунед.
Истехсолкунанда Худгардхо
11
# Рамзи истехсолй # Рамзи худгард
Номи худгард Тамгаи худгард
\ с
Р1стехсолкунанда \ Рамзи истехсолй
$ Саволхо:
Дар шакли графикии амсилахои релятсионй чадвалхо намуди кадом фигу-
раи геометриро ба худ мегиранд?
Калидмайдон чист? Дар чадвал онро аз дигар майдонро чй тавр фарк ме-
кунанд?
Хатхои робитавии байни чадвалхо гуфта, чй дар назар дошта шудааст?
А з робитаи навъи «бисёрй-ба-бисёрй»-и байни чадвалхои амсилаи
релятсионй кадом вакт истифода мебаранд? Аз робитаи навъи «як-ба-
бисёрй» чй?
170
5. Сабаби ба сифати калидмайдон интихоб намудани майдони навъи адади
дар чист?
САИЕРАИ ЗА М И Н
К,итъах,о
171
Дар амсилаи иерархии мазкур чор
сатх,и иттилоотй чудо карда шудааст: сатди
решавй - сайёраи Замин, сатх,и дуюм -
китъа^о, сатхи сеюм - мамлакатхо ва сатх,и
чорум - нуктах,ои а^олинишин. Дар ин ам-
сила сатх,и решавй накши номи пойгохд
додах,оро бозй мекунад. Агар сатхдои
бокимондаи онро дар намуди чадвалх,ои
алохдда тасвир намоем, он го* амсилаи ре-
лятсиониеро *осил менамоем, ки дар расми
тарафи рост оварда шудааст. Тавре аз раем
дида мешавад, байни чадвал^ои ин амсилаи
релятсионй робитаи навъи «як-ба-бисёрй»
муайян карда шудааст. Канори «як»-и роби-
та ба чадвале тааллук дорад, ки вай сатх,и
болоиро тасвир менамояд. Канори «бисёрй»-и робита бошад, ба чадвале
тааллук дорад, ки вай сатх,и поёнй (сатх,и тобеъ)-ро тасвир менамояд.
Дар амсилаи шабакавии Шавку хаваси наврасон низ хдр ду сатхд
додало (Шавку хдвас ва Наврас) дар намуди чадвалх,ои ало^ида тасвир
карда мешаванд. Байни ин чадвал^о робитаи навъи «бисёрй-ба-бисёрй»
муайян карда мешавад.
1 ’■доМаУ'
# Р ам зи ш авц у х,авас # Р ам зи наврас
Саволхо:
1. Чанд шакли амсилахои додахоро медонед? Онхоро номбар кунед. Кадо-
ми онхо барои нигахдории иттилоот авло хисобида мешавад? Барой чй?
2. Оё шумо тарзи табдилдихии амсилаи иерархии додахоро ба релятсионй
медонед? Амсилаи шабакавии додахоро чй?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Якчанд мисолхое биёред, ки онхо ба масъалаи табдилдихии амсилахои
иерархй ба релятсионй тааллук дошта бошанд.
3. Барои амсилаи шабакавии додахоро ба релятсионй табдил додан, ду ми-
соли мушаххас биёред.
172
2.1.10. СИСТЕМАМ ИДОРАКУНИИ
ПОЙГО^И ДОДАЛО
СИПД - eocumau acocuu захиракунй, цустучу й ва мураттабсо-
///// иттилоот. Барой таъмин намудани чустучуи сифатнок ва фаврии
додахо дар пойгох, зарур аст, ки ин раванд худкор гардонида шавад.
'Гехнологияхои хозиразамони компютерй имконият медиханд, ки раванди
нигахдорй ва коркарди иттилооти гуногунтабиат дар намуди электронй
ташкил карда шавад. Пойгохи додахоро дар компютер бо якчанд тарзхо
сохтан мумкин аст. Якум, бо ёрии забонхои алгоритмии барномарезй,
ба монанди Basic, Visual Basic, Pascal, Borland Delphi, C++, C# ва гайра.
Тарзи мазкур хангоми сохтани пойгохи додахои нодир мавриди истифода
карор дода мешавад ва аз он асосан барномасозони касбй ва сохибтачриба
истифода мебаранд. Дуюм, бо ёрии мухитхои барномавии махсус, ки
системахои идоракунии пойгохи додахо (СИПД) номида мешаванд. Тар
зи корбарй бо чунин системахо малакаи корй дар компютер ва фахмиши
асосхои назарияи коркарди пойгохи додахоро талаб менамояд. Ин вари
ант мацбули аксар истифодабарандагон буда, воситаи нисбатан одй ва
дастрас барои сохтани пойгохи додахо ба хисоб меравад. Хрло якчанд
намуди СИПД вучуд доранд, машхуртарини онхо СИПД Access, Oracle,
MySQL, Yukon ва гайра ба хисоб мераванд.
Щ Сохранить
Доступные шаблоны Новая база данных
§Ц Сохранит» объект как
Щ Сохранить базу данных к*
*■ "* Q Домой
О ткрыть
Сведения
Последние
Сохранить и
Л
опубликовать
Справка
0 Параметры М о и ш аблоны
К ав 12
Режим Текст Число Денежны й
Саволхо:
1. Системам идоракунии пойгохи додало гуфта чиро мефахмед?
2 . Вазифаи асосии СИПД аз чй иборат аст?
3. Чанд тарзи сохтани пойгохи додахоро медонед? Онхо аз хамдигар чй фарк
доранд?
4. Ба пойгохи додахо кадом талаботхо гузошта мешаванд?
5. СИПД Access барои кадом навъи амсилаи додахо пешбинй шудааст?
6. Хангоми кор бо СИПД Access кадом махилахоро чудо кардан лозим аст?
175
1. Мавзуьро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Бо истифода аз якчанд тарз равзанаи СИПД Access-po кушоед ва онро муои-
на намуда, дар бораи монандй ва фарки он аз равзанахои дигар барномахои
Microsoft Office фикратонро баён созед.
3. Бандхои менюи Access-po номбар кунед ва афзорхои ба онхо вобастаро
муоина намоед.
Тавре шумо аллакай пай бурдед, агар дар дигар му*итх,ои барномавй
пас аз ба кор даровардани мух,ит якбора равзанаи санади нави он низ ку-
шода шавад, он гох, дар СИПД MS Access барои сохтани пойгох,и нави
додах,о ичрои баъзе амалх^о талаб карда мешавад. Масалан, дар СИПД
MS Access 2010 пас аз кушодашавии равзанаи барнома дар кисми чапи
он зербанди Сохтан (Создать)-и банди Парванда (Файл)-и меню ва дар
майдони Колаб^ои дастрас (Доступные шаблоны)-и кисми марказии
равзана нишонаи колаби Пойго^и нави додало (Новая база данных)
пешакй фаъол мебошанд. Корбар бояд дар майдончаи Ном и парван
да (Имя файла)-и кисми роста равзана ба
Переход в категорию
чойи номи пешфарзи Database 1 ягон номи
Настройка
мушаххас дохил намояд ва онро бо ёрии
■ Тип объекта
тугмаи дар ягон чузъдони зарурй сабт Таблицы и связанные представления
кунад. Ва танх,о пас аз пахш намудани туг Дата создания
маи Сохтан (Создать)-и ин кием равзанаи Лата изменения
асосии СИПД бо номи воридкардашуда дар Фильтр по группам
экран пайдо мегардад. Хаблицы
Агар банди Тамоми объектной Access Запросы
Саволхо:
1. Оё тарзи сохтани пойгохи нави додахо дар СИПД MS Access аз тарзи сох-
тани санадхои нави дигар мухитхои барномавй ягон фарки читтдие дорад?
Агар ха, пас шарх дихед.
2. Кадом объектхои асосии MS A ccess 2010-ро номбар карда метавонед?
Онхоро чй тавр фаъол гард он идан мумкин аст?
3. Вазифахои объектхои MS Access аз чй иборат аст?
4. Барой чй чадвалхоро объектхои аз хама асосии ПД хисоб мекунанд? Дар
чадвал додахо чй тавр нигох дошта мешаванд?
■ Су пори ш :
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Дар СИПД MS Access 2010 пай дар пай амалхои сохтани пойгохи нави
додахоро ичро намуда, ба парвандаи он «Пойгохи додахои аввалини ман»
ном гузоред.
0
Свойства поля
Общие
Ф орм ат поля Краткий ф ормат даты| а
М аска ввода
П одпись________________
Значение по умолчанию
Условие на значение Формат вывода зн ач ен и й д анн ого поля.
Сообщение об ош ибке Выберите стандартный ф ормат или создайте
О бязательное поле новый. Для получения справки по
Индекси р ованное поле Нет форматам н аж м ите клавишу Р1.
178
кардан мумкин аст. Масалан, агар дар равзана майдони «Насаб» ин-
Iихоб карда шавад, он гох, система навъи онро ба таври худкор Матнй
(Текстовый) пешнихдд мекунад. Барой навъи майдони мазкур систе
ма дар сатри Андозаи майдони (Размер поля) кисми Хосият^ои майдон
микдори (дарозии) аломатх^ои онро 255-то муайян мекунад. Истифода-
баранда метавонад навъ ва хосиятх^ои майдонх,оро аз нав муайян кунад.
Масалан, ба чойи адади 255 кифоя аст, ки адади 20 дохил карда шавад.
Ин маънои онро дорад, ки микдори аломат\ои насаб наметавонад аз 20
аломат зиёд бошад. Айнан хдмин тавр, агар барои майдони Санаи та-
i | ui уд навъи Сана/вакт (Дата/время) муайян шуда бошад, он гох, тавас-
сути сатри Формати майдон (Формат поля)-и кисми хосиятх,ои майдон
Формата кутох,и сана (Краткий формат даты), яъне 19.06.2007-ро инти-
хоб карда метавонем.
Андозаи майдон^ои навъи Хисобкунак (Сетчик), Майдони хотира
(Поле MEMO), Сана/вакт (Дата/время) ва Майдони объекти OLE (Поле
объекта OLE)-po СИПД Access ба таври худкор муайян мекунад. Климата
Майдони объекти OLE хдтман бояд ягон объекти тавассути барномах,ои
MS Word, MS Excel ва гайра сохташуда бошад.
Пас аз он ки сохтори ПД бо тамоми майдонх,о ва
f хосиятх,ои зарурй пурра гардид, майдони «Г а\ш иарнан-
К лю чевое даи шахсй»-ро ба сифати калидмайдон интихоб мекунем.
поле Барои ин, мушнаморо ба болои номи ин майдон гузош-
та, дар тасмаи афзорх,ои банди Tappe\и меню тугмаи Ка
лидмайдон (Ключевое поле)-ро пахш мекунем. Дар натичаи ичрошавии
ин амал дар тарафи чапи майдо И м я поля Тип данных
ни Раками парвандаи шахсй рас- * Рацами парвандаи шахсй Счетчик р]
Насаб Текстовый
ми калид пайдо мешавад. Акнун
Ном Текстовый
сохтори х,осилшударо бо номи Номи падар Текстовый
Ч,адвали 1 дар хотираи компю- Санаи таваллуд Д ата /в р ем я
тер сабт менамоем.
ТА В С И Ф Н О М А И НАВЪИ Д О Д А Л О
М а тн й Як сатри м атн й
М айдони M EM O М а тн и и б о р а т аз я кч а н д сатр
А дадй А д ад
С а н а /в а ц т С ана ё ва^т
^ и м а те , ки бо во^ид^ои пулй (с о м о н й , рубл, д ол л ар ва fa ftp a ) ифода
Пулй
ёф тааст
А д ад и б утуне, ки о н р о систем а ба таври худ кор пас аз в о р и д ку н и и
Х,исобкунак
х*ар як на в и ш та в о р и д м есо зад
С аволхо:
1. Барои сохтани над вали мушаххас пайдарпайии кадом амалхоро ичро кар
дан лозим аст?
2. Дар як ПД чанд чадвалро истифода бурдан мумкин аст?
3. Сохтори чадвалро чй тавр тархрезй мекунанд?
4. Сохтори чадвали нав аз кадом чузъхо иборат аст? Якчандтои онхоро ном-
бар кунед ва вазифахояшонро фахмонед.
5. Афзорхои чадвалсозии СИПД Access кадомхоянд?
6. Оё вазифаи афзорхои чадвалсозиро медонед? Дар бораи онхо фикратон-
ро баён кунед.
181
7. Навъи додахои майдонро чй тавр муайян кардан мумкин аст? Шумо чанд
навъро номбар карда метавонед?
8. Хосиятхои додахои майдонро аз навъи онхо чй фарк дорад?
9. Оё истифодабаранда метавонад навъ ва хосиятхои майдонхоро аз нав му
айян кунад? Чй тавр?
10. Андозаи додахои кадом навъи майдонхоро СИПД Access ба таври худкор
муайян мекунад?
11. Кадом майдонро ба сифати калидмайдон интихоб мекунанд? Барой чй?
12. Шумо тартиби интихоб ва амалисозии калидмайдонро медонед? Агар ха,
пас фахмонед.
13. Амалиёти чадвалпуркунй аз чадвалсозй чй фарк; дорад?
14. Тахриркунии чадвал гуфта ичрои кадом амалхо дар назар дошта шудааст?
15. Дар пойгохи додахои бисёрчадвала азназаргузаронй ва алокамандсозии
байни чадвалхо бо ёрии кадом афзори система амалй гардонида мешавад?
16. Чй тавр тавсифи навъи додахоро додан мумкин аст?
183
банди Сохтан (Создание)-и менюи СИПД MS Access 2010-ро
фаъол мегардонем;
аз блоки Шаклх,о (Ф ормы )-и тас-
маи афзорх,ои менюи барнома афзори
Мохири шаклсоз (Мастер форм)-ро ин-
1Ий тихоб менамоем. Дар натича, дар экран
''у I!f i—
^ дар равзана тугмаи [ >> |-ро пахш кар
l|¡¡iu|[ да, тамоми номгуйи дар Майдонхои —
дастрас (Доступные поля) овардашу — —— -—
даро ба Майдонхои баргузида (Вы а
tóilSiiJl
бранные поля)-и тарафи рост мегуза- Г
ронем. Агар барои гузаронидани номи
■tyi»„ майдонхо аз тугмаи [ > ] истифода ме- ...ЙЙГ С*=Г1.
бурдем, он гох, ба Майдонхои баргузи-
Щщ да танх,о номи майдонх,ои алохида гузаронида мешуд;
акнун дар равзанаи мазкур тугмаи ам-
рии Ба пеш (Далее)-ро пахш мекунем.
Равзана намуди дар тарафи рост овар-
raihiür дашударо мегирад. Аз ин равзана наму
ttíBiji ди зохирии шаклро интихоб менамоем
ва аз нав тугмаи амрии Ба пешро пахш
In и
is мекунем;
равзана намуди худро аз нав тагйир
медихдд. Агар дар он тугмаи Омода (Го
цац тово) пахш карда шавад, он го* пойго*и
ММрНИ! додало дар намуди объекти шакл пеш-
"41
Hifüil|,ц¡¡II,
W каш мегардад, ки он намуди дар рас-
ми поёнй овардашударо дорад. Аз раем
üllllh дида мешавад, ки навишта танх,о барои
як нафар (як корт) пешбинй шудааст.
Il}|* |jSB * Bwpfsatb '\ ^ J l По ВО!РЭО»ИИЮ ^ Вндемии« ’ Гч » со д а тъ X
А*
5 1 rfe o » Р .И И Т.У ж к Ч ее т «
1Щ|н! ,,,
41 líonupoMTb
, / Формат ПОI1ÍJM1» ®ил*,р ¿ ^ ü r z i . p . « y
Обновить .
ect- X Удалить - gg-
Н.ИТИ ^ _
а •*/ • а» ш » т Щ
I I!
i
■ряж.
■ад iw
184
¡¡i
Саволхо:
1. Барой чй дар тасвиркунй ва пешнихддкунии додало чадвалхоро усули му-
фид намехисобанд?
2. Шакл чист? Вазифаи он аз чй иборат аст?
3. Шаклро барои чй месозанд?
4. Афзорхои идоракунандаи намуди додахои тасвиршавандаи Access кадом-
хоянд? Дар бораи вазифаи онхо накл кунед.
5. Кадом тарзхои шаклсозиро медонед?
6. Вазифаи таррохи шаклсоз аз чй иборат аст?
7. Тарзи кори афзори Таррохи шаклсоз аз афзори Мохири шаклсоз бо чй
фарк мекунад?
8. Аз афзори Рохнамой кадом вакт истифода бурдан муфид аст?
9. Чанд навъи шаклхоро медонед? Дар бораи онхо маълумот дихед.
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Дар асоси майдонхои «^адвали 2»-и СИПД «Карим» шакли одие созед, ки
бо ёрии он додахоро пешдид ва ворид кардан мумкин бошад.
3. Супориши банди 2-ро бо ёрии афзорхои Мохири шаклсоз ва Таррохи шакл
соз такрор ва бехтар намоед.
188
l.ipxocTXO (Запросы)-ро интихоб мекунем. Азбаски дар номгуйи дархосщо
\оло танх,о номи Дархости 1 мавчуд аст, бинобар он, ин номро ду ма-
ротиба пахш мекунем. Дар натича, дар экран равзанаи натичдвии зерин
майдо мешавад.
Карим : база данных (Access 2007) - Microsoft Access
flA liU -У С *' -
Главная Создание Внешние данные Работа с базами данных
Ку/ ^1 & Вырезать "хЖ ¿1 По возрастанию ^Выделение’ В ц «ь Со«*ть I Î* Calibri (Областьданньс ’ ¡11 ’ :Е
"ф Дархости!
SШиринова Шахло Латиповна 05.05.1992
* (№ )
Саволхо:
Кадом афзор^ои асосии коркарди додахоро медонед?
Афзори танзимкунй барои чй лозим аст? Танзим чист?
Аз кадом тарзхои танзимкунии додах,ои майдон\ои пойго\ истифода бур-
дан мумкин аст?
Танзимкунии матнхо аз танзимкунии ададхо чй фарк дорад?
Дар майдон^ои киматхои такроршавандадошта гатим чй тавр амалй кар
да мешавад?
Агар навиштахоро якбора аз руйи якчанд майдон ба танзим овардан ло
зим бошад, чй бояд кард?
Полойиш чист? Вазифаи полойишгархо аз чй иборат аст?
Чанд намуди полойишро медонед? Дар бораи о н \о маьлумот ди\ед.
9. Амали полойиши «мустаснои бакайдгирифташуда» аз амали полойиш «аз
руйи бакайдгирифташуда» бо чй фарк мекунад?
10. Дархост чист? Вазифаи он аз чй иборат аст?
11 . Кадом вакт аз майдони ^исоббарорй истифода мебаранд?
12 . Чанд тарзи дархостсозиро медонед? Дар бораи о и \о маьлумот дих,ед.
■ Супориш:
1. Мавзуьро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Равзанаи барномаи MS Access 2010-ро кушоед ва имкониятхои афзор^ои
Мох,ири дархостсоз ва Таррохл дархостсозро муоина намоед.
3. Тарзи дархостсозии дар мавзуъ овардашударо дар компютер мустакилона
такрор кунед ва онро барои дигар навиштахои Чддвали 2-и пойгохи додахои
Карим давом ди^ед. Пойгохро бо номи Карим 1 сабт кунед.
4. Тамоми раванди дархостсозиро барои навиштахои майдонхои Чддвали 2-и
пойгохи додахои Карим бо ёрии афзори Мохири дархостсоз аз нав такрор
кунед ва пойгохро бо номи Карим2 дар компютер нигох, доред.
189
2.1.15. АФЗОР^ОИ СОДИРКУНИИ ДОДАЛО ДАР СИПД
Яке аз бартарих,ои амсилах^ои иттилоотии компютерй дар он аст, ки
онх.0 имконияти сохтани хдр гуна шаклх,ои пешнихддкунии иттилооти
содиршавандаро фаро^ам меоранд. Ин гуна шаклх,оро \исобот меноманд.
Ба хдсобот майдонх,ои чадвалх,ову дархостх,о ва инчунин майдонх^ои
х,исоббарорро хдмро^ кардан мумкин аст.
Кулай будани х,исоботх,ои компютерй дар он аст, ки он^о имконият
медихднд иттилоотро аз руйи аломатдаи додашуда гурух,бандй намоем
ва аз руйи гурухдои алох,ида ё тамоми пойгох, майдонх,ои чамъбастии
бахдсобгирии навиштах,оро созем.
Дисобот шакли бех,тарини пешнихддкунии иттилооти содиротй ба-
рои чоп мебошад. Барой сохтани хдсобот бештар аз Мо^ири хисоботсоз
(Мастер отчетов) истифода мебаранд. Таррох,и \исоботсоз (Конструк
тор отчетов)-ро асосан барои тахриркунии х,исобот мавриди истифода
к;арор медихднд.
¡ Х,исобот - яке аз объектной пойгохи додало буда, барои тахрир ¡
ва ба чоп омода сохтани иттилоот пешбинй шудааст. !
Масалан, бигузор руйхати 10 нафар иштирокчиёни бех,тарини олим-
пиадаи чумхуриявиро аз фанни «Технологияи иттилоотй» ба чоп додан
лозим бошад. Барои ин талаб карда мешавад, ки оид ба иштирокчиён
маълумоти зерин чамъ карда шавад: ному насаб, санаи таваллуд, ма-
кони зист, сурога, синф, мактаб. Барои ба чоп тайёр намудани ин гуна
маълумотнома аввал онро дар намуди чадвали зерин месозем ва ба он
Ч,адвали 1 ном мегузорем.
191
ф Саволхо:
1. Хрсобот чист? Онро кадом вакт истифода мебаранд?
2. Оё шумо оид ба бартарихои хисобот хдмчун объекта СИПД аз дигар
объектной он ягон маълумот пешнихдд карда метавонед? Агар хд, пас
шарх дих,ед.
3. Афзорхои содиркунии додало дар СИПД Access кадомхоянд? Дар бораи
вазифахои онхо маълумот дихед.
4. Кадом роххои хисоботсозиро медонед?
5. Барой сохтани хисобот бештар аз кадом афзор истифода мебаранд?
6. Афзори таррохи хисоботсоз барои ичрои кадом амалх,о истифода бурда
мешавад?
7. Оё шумо пайдарпайии амалхои ба чоп тайёр намудани х^исоботро номбар
карда метавонед? Агар ха, пас накл кунед.
® Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Равзанаи барномаи MS Access 2010-ро кушоед ва имкониятхои афзорхои
Мохири хисоботсоз, Таррохи хисоботсоз ва дигар афзорхои хисоботсозиро
муоина намоед.
3. Пайдарпайии хисоботсозии дар мавзуъ овардашударо аз нав дар компю-
тер мустакилона такрор кунед.
4. Тамоми раванди хисоботсозиро барои навиштахои майдонхои Чддвали 2-и
пойгох,и додахои Карим татбик намоед ва пойгохро бо номи Кари м3 дар
компютер нигох доред.
Ф Саволхо:
1. Чанд мархалаи сохтани пойгохи додахоро медонед?
2. Мохияти мархалаи масъалагузорй аз чй иборат аст?
3. Чаро донистани сохди мавзуиро бисёр зарур мешуморанд?
4. Оё мохияти мархалаи балоихагирии пойгохи додахо барои шумо равшан
аст?
5. Дар мархалаи сохтани пойгохи додало дар СИПД кадом корхо ба сомон
расонида мешаванд?
6. Идоракунии пойгохи додахо гуфта, чй дар назар дошта шудааст? Ин мархдла
аз дигар мархалахо бо кадом хусусиятхои худ фарк мекунад?
Супориш:
1. Мархалахои коркарди пойгохи додахоро номбар кунед ва онхоро шарх
дихед.
2. Мархалаи «Гузориши масъала»-ро барои лоихаи хусусии худ ичро кунед.
3. Тарзхои хифз намудани пойгохи додахоро фахмонед ва ягон тарзи нав
пешниход кунед.
№llL;
Рам зи ф ормула Х,исобкунак
Н ом и ф орм ула М а тн й
Н авиш ти ф ормула О бъ екти навъи OLE
s?
Барой амалигардонии сохтори мазкур дар СИПД MS Access пай дар
пай амалх,ои зеринро ичро мекунем:
S барномаи MS Access-po ба кор омода намуда, дар сатри Номи
¡**§¡1 парванда (Имя файла)-и равзанаи он калимаи «Физика»-ро ме-
нависем ва тугмаи амрии Сохтан (Создать)-ро пахш мекунем.
Равзанаи барномаи MS Access дар намуди расми поёнй кушода
Щщ мешавад. Тавре аз раем дида мешавад, дар сатри сарлавхди он
«Физика: база данных (Access 2007) - Microsoft Access» омадааст;
M illi
1Р Р И И Главная Создание Внешние данные Работа с базами данны* Поля Таблица
^
р 11
И fe m
11 Режим ;
АВ
Текст
12
-*4 И
Число Денежный
щ
^ ^ ^ ИМЯ И П0ДПМСЬ
щ Значение по умолчанию
^ Изменить подстановку
А Изменить выражение
,
Счетчик *
Ф орм атирована » ; |
Ц . ¡Uf ’ 1S3 Р*Я»*Р поля Л) Параметры поля MEMO • k f % ООО % $ ПОЛЯ’ : !
te g s И Режимы Добавление и удаление Свойства Ф орматирование !8
* ш
*1fc Ц Таблицы
I ЩЗ Таблица!
ä
ю !
"•«¡ma
Запись: И 1 из 1 И & Нет фильтра Поиск
к, illliüiüi
аз блоки Реча*о (Режимы) речаи Таррох, (Конст- АВ 12
I Текст Число
руктор)-ро интихоб мекунем. Дар натича дар экран
ШнИ'и: равзанаи Сабткунй (Сохранение) кушода мешавад;
Р ^ Ш hlllllll;, дар сатри Номи чадвал (Имя таблицы)-и он «Чдцвали
10» менависем ва тугмаи ам
$
рии ОК-ро пахш мекунем. Сохранение
Равзанаи сохтори пойго*и Имя таблицы:
Willi додахди Физика дар намуди ¡Над вали îoj
зерин кушода мешавад; OK Отмена
fet'i'iöiü хдмчун пешфарз дар сатри
p m « HlM iii
якуми сутуни Номи майдон
»ilill llllil (Имя поля)-и равзана калимаи Рамз (Код) ва дар назди он рас
ми калид оварда шудааст. Маълум аст, ки дар ин сатр бояд номи
m tf*
196
ЛТ1 Чад вал и 10
Имя I Тип д анны х О писание
У>Ж С четчик
Свойства поля
О б щ ие ¡Подстановка!
Размер поля Д л и н н о е целое
Новые зн а ч ен и я Последовательные Им я поля м о ж е т содержать не более 64
Ф орм ат поля зна ко в (включая пробелы). Для получения
Подпись справки по им енам полей н а ж м и те клавишу
И нд екс иров ан но е поле Д а (Совпадения не доп; П.
С м арт-теги
В ы равнивание текста О бщ ее
, Р1 * справка.
° 6щие [подстановка]
Размер поля Длинное целое
Новые значения Последовательные
Формат поля
Подпись
Индексированное поле Да (Совпадения не допускаются)
Смарт-теги Имя поля может содержать не более 64
знаков (включая пробелы). Для получения
Выравнивание текста Общее справки по именам полей налсмите клавишу
П.
Готово
198
дар майдони чадвали ПД ба анчом расонидаем. Айнан х,амим тавр, дар
сатри дуюми майдони «Номи Формула»-и чадвал «Кувваи чар; mi», са-
три сеюм - «Крнуни Ом барои занчири сарбаста» ва гайра дохил меку
нем. Пас аз дохил кардани хамаи додахо Чддвали 10 ба худ намуди зе-
ринро мегирад.
i Надвали 10 X
"Г I 1 -4
201
Пас аз ба итмом расонидани равандх,ои до- ¡ji BbipejaTb
^
боки мемонад. Формулам ги1= -------------
( k i l - k 2 l)-ро, ки й1 ¿орти ровка по возрастанию
Не совпадает с Пустые
шад, бо ёрии Таррохи формуласоз (Конструктор
X ¿далить
формул)-и виройишгари матнии MS Word месо- П реобразовать элемент в
зем. Барой дар майдон бехтар намоён гаштани ¿ставить объект...
формула андозаи аломатхди онро 48 пункт ин- ^ ¿войствз формы
тихоб мекунем. Агар формуларо хдмчун раем
форматбандй карда, ба майдони чадвал гузорем, амнияти он боз *ам
бехтар *ифз карда мешавад. Хулоса, пас аз тайёр шудани формула онро
бо ягон тарз, масалан бо истифодаи менюи зерматнй, нусхабардорй ме
кунем ва онро дар майдони Навишти формулаи равзанаи Шаклсозй
(Чдцвали 10) мегузорем. Дар натича, равзанаи мазкур намуди зеринро
кабул мекунад:
т Нарвали 1
*
Надзал и 10
ВЕЩ
ф Саволхо:
1. Барой сохтани пойгохи додахои фанхои таълимй чй бояд кард?
2. Ба фикри шумо пойгохи додахо аз фанни физика ягон хел махсусият дорад?
3. Оё шумо пайдарпайии амалисозии сохтори пойгохи додахоро дар СИПД
MS Access медонед? Агар донед, пас наьут кунед.
202
4. Фарки амалхои дохилкунй ва тахрири додало дар чад валкой ПД аз дигар
барномахои офисй дар чист?
5. Сохтани формулахои математикиро дар СИПД чй гуна анчом додан мум-
кин аст?
6. Оё андоза, ранг ва навъи аломатхои матни майдони ПД-ро тагйир додан
мумкин аст? Агар ха, пас чй тавр?
* (№ ) I т
Тавре дар боло кайд кардем, дар «Речаи чадвал» сохтан, илова кар
дан ё гузоштани расму тасвирахо инконнопазир аст. Бинобар он, рас-
ми кулхоро бо ёрии дигар барномахои офисй тайёр намуда, онхоро
хамчун объекта беруна дар речаи
Шаклсозй ба майдони «Расми
кул»-и ПД мегузорем. Пас аз
дар речаи Шаклсозй ичро наму-
дани ин амалхо равзанаи пойгохи
додахои «География» намуди дар
тарафи рост овардашударо ба худ
мегирад. Дар ин намуна танхо
додахои кули Сарез оварда шу-
дааст. Айнан хамин хел шаклхоро
барои кулхои бокимондаи руйхат низ ба осонй хосил намудан мумкин
аст. Барои ин кифоя аст, ки дар майдончаи Чуегучу (Поиск)-и «шакли»
мазкур ягон маълумоти дар ПД махфузбударо оид ба дигар кули мушах-
хаси руйхат нависем. Шакли заруриро СИПД ба таври худкор пешниход
менамояд.
Сохтори ПД аз фанни биология. Пойгохи додахои фанни биологияро
барои растанихои шифобахши Точикистон месозем. Пойгохи додахоро
бо ёрии ду сохтор - «Растанихо» ва «Хосиятхои шифобахши растанихо»
тайёр мекунем.
1) Сохтори пойгохи додахои «Растанихо».
205
Н ом и м а й д о н Н авъ и м а й д о н
Рам зи растанй Х,исобкунак
Н о м и растанй М а тн й
М а к о н и растанй М а тн и
-
«Рамзи растании шифобахш» Р«сини«,о
V Р«М1И раоаиА
•в:
Шифобахш
таъмин менамояд. Азбаски дар Махони рМТ*ИЙ л . If PiM in растании шифобахш
Саволхо:
Оё сохтори ПД барои фанни география аз сохтори ПД фанни физика ягон
фарке дорад? Аз фанни биология чй?
Шумо тарзи муайян кардани навъи навишта^ои майдонхоро бо ёрии Мохири
гузориш^о медонед? Агар донед, пас маънидод кунед.
207
3. Вазифаи асосии афзорхои равзанаи Гузоришсоз аз чй иборат аст?
4. Кадом вакт истифодаи «Речаи чадвал»-и равзанаи СИПД самараи беш-
тар медихад?
5. Бо ёрии майдончаи Ч,устучуи «шакл» кадом амалхоро анчом додан мум-
кин аст?
6. Чй тавр байни ду чад вал робитасозй баркарор карда мешавад?
7. Равзанаи «Ч,адвалиловакунй»-ро истифода бурда метавонед? Чй тавр?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Номгуйи кулхои пойгохи додахои фанни географияро бо кулхои нав пур-
ра гардонед ва ба мисли кули Сарез барои дигар кулхо низ шакл созед.
3. Пайдарпайии шаклсозии дар мавзуъ ба кулхо бахшидаро мустакилона ба
рои растанихои шифобахши ПД фанни биология татбик намоед.
4. Пойгохи додахоро барои фанхои технологияи иттилоотй ва математика
мустакилона созед.
2.1.19. МУРАТТАБСОЗИИ Н А В И Ш Т А ^О .
ч о п и >;и с о б о т
Мураттабсозй. Пеш аз он ки навиштах,ои пойгохи додавдро ба чоп
равон кунем, аввал онх,оро мураттаб месозем. Яъне, бо ёрии афзори
Пешдид (Передварительный просмотр)-и фармони Чопкунй (Печать)-и
банди Парванда (Файл)-и менюи барнома навиштах,оро аз назар мегузаро-
нем. Дар речаи Пешдид маводи чопшаванда хдр гунае, ки дар руйи когаз
чоп мешавад, хдмон тавр дар экран инъикос карда мешавад. Дар ин реча,
ба мисли дигар барномах,ои офисй, навиштах,оро тахрир намудан мум-
кин аст. Агар навиштаад аз галащо орй бошанд, он го* метавон он^оро
ба чоп равон кард. Навиштах,ои пойгохд додах,оро дар *ама речах,ои ко
рни объектной ПД ба чоп равон кардан мумкин аст. Вале онх,оро беш-
тар дар речаи Х,исобот ба чоп равон мекунанд. Объекта Х,исоботи ПД
навиштах,оро тавассути объектх,ои ^адвал, Шакл ва Дархост дастрас на-
муда, маводро дар намуди хдсобот тайёр мекунад. Баъд аз тайёр шуда-
ни Х,исобот, онро форматбандй кардан лозим меояд. Ба амалиёти тахрир
ва форматбандй одатан интихоби сарлавхд барои ^исобот, интихоби
майдонх,о, радифсозии матн дар навиштах,о ва ранги заминаи онх,о, ин
тихоби навъ, андоза ва ранги хуруфи матн^о ва гайра дохил мешаванд.
Сах,ифах,ои чопии Х,исобот чун
пешфарз дар намуди Китобй (Книж § Альбомная
ная) ба чоп дода мешаванд. Агар он- 55 Колонки
Книжная
х,оро дар намуди албомй чоп кардан ЙЗ Параметры страницы
зарур бошад, он го* афзори Албомй Разметка страницы
208
«Лльбомная»-и блоки «Нишонагузории ca\m|>;i» (Разметка счрппмцы)-м
гасмаи афзор*оро фаъол кардан лозим аст.
Чопкунй. Барой ба чоп равон Я1 J «У 4* <* *М ' ----------------
кардани навишта*ои ПД низ фар-
мони Чопкунии банди Парвандаи
менюи барнома хизмат мерасонад.
Х,ангоми фаъол будани ин фармон
равзанаи зерин кушода мешавад.
Агар аз майдони кории ин рав-
зана афзори Чоп (Печать)-ро
интихоб ва фаъол гардонем, он гох,
равзанаи робитавии хдмноми он
кушода мешавад. Бо ёрии сатри «Ном» (Имя)-и им риишип и.ми.и чоп
гари дастрасро интихоб менамоем. Дар ин манрид, шпр iуi мни пмрии
ОК-ро иахш кунем, он го* тамоми
навишта*ои пойго*и дода*о ба чоп
равон карда мешаванд.
\V
ix4PS\$amiu4M
i »«Омнм
Тавассути равзанаи Чоп са- F Hkrotoft XPS Document W rite
SoWConvtrMf POT
О ттр м и п . ■ OrnNote » 1 0
\ифах,ои чопиро метавонем ба
пуррагй, к;исм ба к;исм, дар шак- ®все 'Ш
@crpawww a
ли са*ифа*ои ало*идаи интихобй, О выделенные записи
ilil ¿¿1 ¡|>l 1|мм4и*')>тмпм
теъдоди муайяни са*ифа*о, теъдо-
ди муайяни нусха*ои чопй ва гайра
ба чоп равон кунем. Масалан, барои сах,ифах,ои муайяни итичобиро (ж
чоп додан, кифоя аст, ки банди «аз са*ифаи» (страницы с) и ршпшшро
фаъол гардонем, раками са*ифа*оро дар он нишон ди\см ин i vim.hi им
рии ОК-ро пахш кунем.
Х,оло тарзи чопкунии пойгохд дода*ои фанни гсогрпфмиро uip рсчпи
Х,исобот дида мебароем:
S хднгоми фаъол будани пойгох,и дода\ои «I г.и ¡. н|ны» из гас
маи афзорх,ои банди Сохтан (Создать)-и менюи бпрнома афзо-
ри Х,исобот (Отчет)-ро интихоб мекунсм. Г1Д Cm шири худкор
дар экран пайдо мешавад;
S афзори Тарро*и *исо-
ботсоз (Конструктор от-
четов)-и тасмаи афзорх,ои О тч е т Конструктор
отч етов
Пустой
отчет
[¿¡| Н акл е й ки□
М астер отч етов
Рамзи кул Номи кул Мав^еи цойгиршавии кул Масох,ати кул Расми кул
380 км мб |
2 Карок^л Помири Шаркй
□
5
Сахифаи 1 аз 1 {▼
тг~~ ~~~ ..... ш .. 1____________________ _ В ’
__________________________ |_____________________________ ;|<ЭИШ*
Супориш:
Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
1. Пойгохи додахои фанни географияро дар речам Хисобот барои чопкунй
омода созед ва навиштахои онро ба чоп дихед.
2. Пойгохи додахои фанни биологияро бо ёрии Таррохи хисоботсоз мувофики
талаботи масъала ва табъу завки худ тахрир ва форматбандй куиед ва онро
ба чоп дихед.
3. Пойгохи додахои фанни физикаро бо ёрии афзори М о\ири хисоботсоз
мувофики талаботи масъала ва табъу завки худ тахрир ва форматбандй
кунед ва онро ба чоп дихед.
4. Пойгохи додахои фанни технологияи иттилоотиро бо ёрии афзори Мохири
шаклсоз ба танзим оред ва онро ба чоп дихед.
БАХШИ2
ТЕХНОЛОГИЯМ ИТТИЛООТИ
BA ИРТИБОТЙ
I
IMUl
БОБИ2
Ц , ТЕХНОЛОГИЯМИ ЧАНДРАСОНАЙ
W'l'llij
|ip lM tll!u » !:
ИЛИшн,,!,,,
■Sijiji
Сохтори хаттй
b lii!}:!!;; 212
пайванд метавонанд дар тамоми олам т хд шуда бошанд. Одатан абар-
найванд аз матни асосй бо ранги дигари худ фарк мекунад ва зерхат до-
рад fwww.google.tj). Дар мавриди болои он овардани мушнамо шакли он
гагйир меёбад. Агар руйи абарпайванд бо тугмаи муш пахш карда шавад,
он гох, махдл ё санади нишондодаи абарпайванд намойиш дода мешавад.
Абарпайвандх,о барои корбар дар шакли тасвири графикй, матн, ви
део ё ягон унсури мавчудаи торнамо, почтаи электронй ва ё хдр гуна са-
иади дигари электронй зо^ир мешаванд. Ин аснод пайвандх,оеро эчод ме-
кунанд, ки онх,о гузариши сареъро ба дигар объектх,ои Интернет ё кисми
дигари санади мазкур таъмин месозанд.
Абарпайванд аз ду кисмат иборат аст: намоёнгари пайванд ва кисми
нишонии (сурогавии) пайванд. Намоёнгари пайв;ш, - ин объектест (пор-
чаи матн ё тасвир), ки одатан бо ранги дигар зох,ир мешавад. К^исми ни-
>пии пайванд - номи лангари санадро муайян месозад.
Лангар (чуби алиф, ки барои гузоштани вараки китоб хизмат мера-
сонад) - ин унсури санадест, ки ба он номи хос мегузоранд. Лангарх^о
дар чойаде гузошта мешаванд, ки гузариш ба он^о ба воситаи пайвандхо
имконпазир мегардад.
Х,амин тарик;, абарматн - матнест до-
рои абарпайванд. Абарматн ба шохах,о чудо
мешавад ва мувофици дархост амал меку
над. Бар пояи абарматн ва абарпайвандх,о
системах,ои иттилоотй-иртиботй бунёд
мешаванд. Ин гуна системах,о танх,о бо
санадх,ои матнй сару кор доранд. Барои
он ки системаи иттилоотй системаи абар-
пайвандй номида шавад, вай бояд дорой
якчанд хусусият бошад. Ин хусусиятх,о
онро дар чанбах,ои сохторй, корбурдй ва Абарматнй д орой а барпайв анд\о
намойишдих,й муайян месозанд.
Системами иттилоотии абарматнй махз бо сабаби фарохдм оварда
ни бартарих,ои зиёди корбурдй ба таври васеъ мавриди истифода к;арор
гирифтаанд, ки мухдмтаринашон инадянд:
> имкони истифодаи системами абарматнй дар раванди омузиш.
Омузанда метавонад ин гуна системах,оро аз руйи равиши дилхох,
ва мувофики тавону талаботаш интихоб кунад;
> татбик;и новбарй (роднамой) дар пойго^и додахои бузург. Бо
назардошти манфиатхои корбар стратегияи чустучуи иттило-
от сохта мешавад;
> аёнсозии пайванди чанбах.0 ё мафхумвд чун абарматн. Ин ба фа-
ъолияти зехнии корбарон ёрй мерасонад ва дастрасии онвдро ба
мачмуах,ои иттилоотй (масалан, матнх,ои китобх,ои электронй)
осон мегардонад;
> татбики васеи системаи абарматнй дар ^ама сохдх,ои фаъолия-
ти корбарони система;
> ташаккулёбии иттилоот аз руйи меъёрх,ои маънавй, ки он ба
пайдойиши таъсири объективии мух,ити иттилоотй меоварад.
Аммо, имруз абарматн маршалам охирини ифодаёбй ва ташаккулё
бии иттилоот намебошад. Сабаб дар он аст, ки абарматн бо сохти танх,о
як навъи иттилоот - матн кор мекунад. Бакоргирии иртиботот аз ро^и
дур (телекоммуникатсия) дар хдвза^ои гуногун ба он овард, ки абзорх,ои
иттилоотрасони боз хдм пешрафтатар э ч о д гардиданд. Ин василах,о абар-
расона ё фарорасона (hypermedia) ном гирифтаанд. Системах,ои фаро-
расона ба пайванди иттилооти навъх,ои гуногун (матнй, тасвирй, савтй,
видеой ва гайра) имкон медихднд. Якшавии (муттахддгардии) иттилоо
ти навъх,ои гуногунро иттилооти чандрасонай мегуянд. Асоси фарора-
сонаро ма^з иттилооти чандрасонай ташкил меди^ад.
$ Саволхо:
1. Оё таърифхои абарматн ва абарпайвандро шарх дода метавонед?
2. Абарпайванд чист? Вай чй гуна сохта мешавад? Ду кисмати абарпайван
дро шарх дихед.
3. Абарматн дар санад чй гуна зохир мешавад? Тарзи гузаштан аз як чойи
абарматн ба чойи дигари онро шарх дихед.
4. Абарматн ва абарпайванд кадом вазифахоро ичро мекунанд?
5. Технологияи абарматнй дар кучо истифода мешавад? Бартарихои системахои
абарматниро шарх дихед.
6. Абарматн аз абаррасона (фарорасона) чй фарк дорад?
7. Лангари санад чист ва дар кучо чойгир мешавад?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва мафхумхои истилохии онро шарх дихед.
2. Бо истифода аз имконоти бастаи нармафзори MS Office дар мухити мат-
нпардози MS Word санаде созед:
a) дар он бо ёрии абарпайванд гузаришро аз як кисми ин санад ба кисми
дигари он амалй кунед;
b ) дар он бо ёрии абарпайванд гузаришро аз ин санад ба ягон санади мат-
нии дигар амалй гардонед;
c) дар санади сохташуда бо ёрии абарпайванд робитаро бо почтаи электронй
баркарор кунед.
Бо истифода аз имконоти бастаи нармафзори MS Office дар мухити
рунамосози MS PowerPoint парвандаи рунамо созед:
a) дар он гузаришро аз як слайди рунамо ба слайди дигари он ба воситаи
абарпайванд амалй гардонед;
b ) дар он ба воситаи абарпайванд гузаришро ба рунамо ё парвандаи ди
гар амалй гардонед;
c) дар рунамо бо ёрии абарпайванд робитаро бо почтаи электронй баркарор
кунед.
214
2.2.2. ТЕХНОЛОГИЯМ ЧАНДРАСОНАЙ
ВА Х У С У С И Я Т ^О И ОН
Мафхуми чандрасона. Аввалин маротиба истилох,и «мултимедиа»
(чандрасона) солкой 60-уми асри гузашта истифода шудааст. Он замон
ин мафхум ба он маъное истифода мешуд, ки дар намойишномах,ои те-
атрикунонидашудаи бохдшамат иттилооотро дар шаклхои гуногун ва
носитах,ои мухталиф ба тамошобинон мерасониданд. Барой пуртаъ-
сир гаштани намойишномах,о дар сах,на аз воситаву китъах,ои шифо^й
(забонй), дидорй (видеой), шунидорй (аудиой), рушной (прожекторй),
слайд, суруд, раке ва мусиции зиндаву гайризинда истифода мебурданд.
Ьо хдмин тарз ва тавассути василах,ои «мултимедиа» якбора ба чанд
узви эх,сосии инсон таъсир мегузоштанд. Ин тарзи пешнихдди иттилоот
\амеша таъсири амиктари эх,сосй мегузошт. Намойишх,ои театрикунони-
дашуда хеле маъруф ва машхур гаштанд. Дар Точикистони азизи мо низ
\оло намунахои олии ин тарзи ифода кардан и иттилоотро дар чашнх,ои
иуршукух, - иди « H a B p ÿ 3 » , санах,ои таърихй ва чашнворах,ои бузурги
миллй дар варзишгоху толорвди консертй мушох,ида кардан мумкин аст.
Истилох,и «мултимедиа» аз ду калимаи лотинй «multurn» бисёр
(якчандто) ва «medium» - расона (баранда) гирифта шудааст. Дар забо-
ии точикй истилох,и «мултимедиа» маънои «чандрасоиа»-ро дорад.
Тавре аллакай пай бурдед, мафхуми «чандрасона» мафхуми хеле
васеъ будааст. Онро дар як вацт хдм ба синфи нармафзор\о ва \ам син-
(|)и сахтафзор^о мансуб додан мумкин аст. Аз ин ру, барои ин истилох,,
мувофикдн, таърифх^ои зиёде низ мавчуданд. Х,оло якчанд таърифи
«чандрасона»-ро ба маънои комили имрузаи он пешкаш менамоем:
И 1» ip ъ2г §
матнй садой тасвирй аниматсионй видеой 1интерактивй
Саволхо:
1. Махфуми чандрасонаро чй тавр шарх, додан мумкин аст?
2. Кадом кисматхои асосии чандрасонаро номбар карда метавонед?
3. Чанд таърифи чандрасонаро медонед? Дутой онро бибред.
4. Хусусият^ои асосии дастгоххои чандрасонай кадомхоянд?
5. Барой чй чандрасона имкон медихад, ки корбар дар як вакт \ам хонанда,
хам шунаванда ва хам бинанда бошад?
6. Истифодаи хамачонибаи чандрасона барои шахе, ширкат, давлат ва мил-
лат чй дода метавонад?
7. Чандрасонай мохворай чист?
8. Технологияхои чандрасона ба рушди Интернет чй асар мегузоранд?
9. Чандрасона дар тавлиди дониши нав чй мохият дорад?
10. Робити графикии корбар кадом афзалиятхоро фарохам месозад?
11. Кадом васила истифодабарии технологияхои чандрасонаиро осон ва
рохатбахш месозад?
12. Шумо шахеан аз кадом махсулот, васила ва дастгоххои чандрасонай исти-
фода мебаред? Шарх дихед.
" Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Бо истифода аз имконоти бастаи нармафзори MS Office дар мухити мат-
нпардози MS Word ва нармафзори рунамосози MS PowerPoint парвандаи
чандрасонай эчод кунед. Дар парванда бояд кисматхои асосии чандрасонай
мавчуд бошанд.
2.2.3. РУ Н А М О И ЧАНДРАСОНАЙ
Дар замони муосир гузаронидани ягон чаласа, чамъомади илмй, на-
мойиши мах,сулоти ширкатх,о ва хдтто дарси мактабй (чй ибтидой ва чй
олй) бе истифодаи технологиями иттилоотй самаранок буда наметавонад.
Солх,о боз тарзи нисбатан осони ичрои ин кор бо эчоди «рунамо» (намой-
ишнома) вобаста ва амалй карда мешавад. Дар кддамх,ои аввал рунамо
ба воситаи тавсирх,ои диккатчалбкунандаи дар руйи когаз (плакат) ё ма-
тоъ кашидашуда ба амал бароварда мешуд. Бо инкишофи технологиях^
компютерй ва шабаках,о, бахусуе технологиями чандрасонй, рунамосозй
ба амали маъмулй ва хдмакор табдил ёфтааст.
219
Вожаи «рунамо» тарчумаи калимаи лотинии praesettatio ё англисии
presentation буда, маънои намойиш додан ё шиносонидани чизе мебо-
шад. Дар замони мо рунамосозй танда рунамосозии чандрасонай шуда
метавонад.
\ Рунамой - тарзи дар шакли равшан, фахмо ва муассир ифода \
кардани иттилоот барои максади шиносонидани чизе мебошад.
Равишх,ои гуногуне дар эчод, намойишдих,й ва пахши рунамох,ои
чандрасонай вучуд дорад. Рунамой чандрасонай бо ёрии чамъи
унсурх^ои видео, садо, расму тасвир, матн, амсилах,ои 3D, аниматсия
(мутахдрриксозии расму тасвир) ва рохдамой (новбарй) сохта мешаванд.
Унсурхюи номбурда метавонанд дар пайванду шаклгирии кисмат^ои
рунамо са*ми гуногун дошта бошанд. Баъзе аз онх,о метавонанд уму-
ман истифода нашаванд.
Рунамох^о аз руйи равиши ичрошавиашон ба се гуру* так;сим меша
ванд: интерактивй, бо намойишнома ва бефосила ичрошаванда. Дар хдма
мавридвд рунамох,о аз к;итъа*ои алохдда иборатанд, ки онадро сах,ифавди
электронй ё слайдх,о меноманд. Баъзан барои пайванд додани к;итъа*ои
рунамо аз абарпайванд^о низ истифода мебаранд.
Ф Саволхо:
1. Вожаи «рунамо» чиро ифода мекунад?
2 . Рунамой чист? Рунамосозй чй?
3. Рунамои чандрасонай чй тавр сохта мешавад?
4. Рунамохоро аз руйи равиши ичрошавиашон ба чанд гуру* таксим меку-
нанд? Онхоро номбар кунед ва шар* дихед.
5. Кадом нармафзорхои эчоди рунамохои чандрасонаиро номбар карда ме
тавонед?
6. Нармафзори озодасоси ОО Impress аз нармафзори тичории MS PowerPoint
чй фарк дорад?
7. Аз технология и Flash кадом вакт истифода бурдан муфид аст?
8. Нармафзори Camtasia Studio-po барои ичрои кадом корхо истифода меба-
ранд? Маълумот дихед.
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Дар мавриди мавчуд будани имконияти васлшавй ба шабакаи Интернет аз
торнамохои http://www.multimediakurs.narod.ru/ ва http: www.prcscntation
creation.ru/ истифода бурда, дойр ба рунамосозй маълумоти зарурй дастрас
кунед ва онро дар шакли реферат пешкаши омузгор гардонед.
3. Тибки супориши омузгори фан ва бо истифода аз нармафзори мавчудаи
компютератон ба таври мустакилона рунамои чандрасонай и мавзуй созед.
Саволхо:
1. Вазифаи асосии дастгохлои электронии чандрасонай аз чй иборат аст?
2. Дар коркарди садо аз кадом технологиях^ истифода мебаранд? Онхоро
шарх дихед.
3. Кадом самтхоро дар технологияхои ракамии коркарди садо номбар карда
метавонед? Онхо аз хамдигар чй фарк доранд?
4. Корбурдхои чандрасонаиро дар кадом мавридхо бештар истифода мебаранд?
5. Чанд мархалаи коркарди маводи савтй вучуд дорад? Дар бораи онхо маъ-
лумот дихед.
6. Оё ягон нармафзори коркарди садоро истифода бурдаед? Агар ха, пас дар
бораи он накл кунед.
7. Виростори Wavelab чй гуна виростор аст? Audasity чй?
8. Виростори савтии Audasity-po барои ичрои кадом амалхо истифода бур-
дан мумкин аст?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2. Дар мавриди мавчуд будани имконияти васлшавй ба шабакаи Интернет
аз торнамои расмии виростори савтии Audasity http://audacity.sourceforge.
net/download/ ин нармафзорро дастрас намоед ва парвандаи савтии дарсй
эчод кунед.
3. Парвандаи савтии дарсро бо истифода аз имконоти виростори савтии
Audasity аз ихтилолхои сабтшуда хазф кунед.
4. Парвандаи савтии нихоиро дар формата M P 3 ё M P 4 захира кунед.
5. Бо истифода аз барномахои корбурди садоии компютератон парвандаи сав
тии нихоиро ба хамсинфонатон шунавонед.
Саволхо:
1. Дар системам чандрасонай таъомул гуфта, чиро мефахмед?
2. Вожаи «таъомул» бо кадом мафхумхо хдмбастагй дорад?
3. Чанд навъи таъомул дар татбики василахои чандрасонай истифода бурда
мешаванд? Онхоро номбар кунед.
4. Таъомули вокунишй чист?
5. Таъомули фаъол аз таъомули вокунишй чй фарк дорад? Аз таъомули
дучониба чй?
6. Муносибатхои таъомулй ба чараёни омузиш ва раванди расонидани
мухтавои иттилоот чй гуна ахамият дошта метавонанд? Шарх дихед.
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва маънои мафхуми таъомулро шарх дихед.
2. Дар бораи маънои таъомули навъхои вокунишй, фаъол ва дучониба 5
чумлагй (хамагй 15 чумла) накли хаттй нависед.
3. Бо истифода аз Интернет мисолхое пешкаш кунед, ки онхо ифодагари
навъхои таъомули вокунишй, фаъол ва дучониба бошанд.
228
БЛХШ И2
ТЕХНОЛОГИЯМ ИТТИЛООТЙ
ВА ИРТИБОТЙ
БОБИ 3
ТЕХНОЛОГИЯМИ ОМУЗИШИ ОЗОД
2.3.1. ХА Д А М О ТИ АБРЙ
Бо афзойиши суръати пайвастшавй ба шабакаи Интернет хадамо-
ги истифодабарй аз василах.ои дар серверх,о мавчудбуда низ тадричан
меафзояд. Ба ин кабил хадамот, масалан нармафзорх,ои мучоз (расман
ичозати истифодабаридошта), дастгохдои захирасози додало ва гайраро
дохил кардан мумкин аст. Аз ибтидо ба системаххж компютерй номи
рамзии «абрй» гузоштан бо пешнихдди
барномасозони риёзидон рух додааст. Ба
рой сода гардонидани тасаввурот оид ба
системах,ои компютерй ва додах,ои дар
онх,о ма^фузбуда, шабаках,оро бо тасвири
абр^ои дорой додах,о ифода менамуданд.
Дар ин х^олат, хдр як компютер на хдмчун
вох,иди алох,ида, балки \амчун кисме аз
«вох,иди кулл» тасвир карда мешуд. Зери
мафхуми вох,иди кулл он бахши система-
ро ба х,исоб мегирифтанд, ки вай бевоси-
та мавриди амали корбар карор дода ме
шуд. Ана, мувофики хамин гуна тасаввурот, манобеи шабакавии дастрас-
ро «абр» гуфтан чоиз аст.
Хадамоти абрй амсилаи омодасози дастрасй ба шабака аз минтакаи
дилхох, ва дархостй ба махзани муштараки манбаь\ои танзимшаван-
дае мебошад, ки онх^оро метавон фавран тайёр намуд. Бо ин гуна тарзи
дастрасй ба манобеи шабакавй аз хадамоти дастраскунандаи серверх,о
сарфачуйй кардан мумкин аст. Истифодабарандагони хадамоти абрй
(англ. cloud computing) метавонанд харочоти барои бунёди зерсохтори
технологияхои иттилоотй равонагаштаи худро сарфа намоянд ва ниёзх,ои
манобеи сахтафзорй ва нармафзории худро бо истифода аз хадамоти
абрй таъмин кунанд.
Институти миллии стандартно ва технологиями ИМА барои хада
моти абрй ё технологиях.ои абрй чунин вижагих,ои талаботи меъёриро
пешнихдд кардааст:
229
худхизматрасонии дархостй (англ. self service on demand) — ба
сохтори абрй вазифа мегузорад, ки вай ба масрафкунандаи хада-
моти абрй имконияти истифодаи бе ичозати манбаъх,ои абриро
таъмин намояд. Истифодабарандаи хадамот ниёзх,ои нармафзорй,
сахтафзорй, вакти истифодаи сервер, суръати дастёбй, хдчми
додах,ои захирашаванда ва гайраро тибки хох,иш ва зарурат ху-
даш таъйин мекунад;
дастрасии кулл — масрафкунанда-
гони хадамоти абрй метавонанд дар
саросари шабакаи табодули итти-
лоот ба манбаъх,ои ин хадамот та-
вассути дастгохд дилхох, (компютер,
iPad, телефони ^амрох,, планшеткой
интернетй ва хдр гуна дастгох,и
дигари ба шабака васлшаванда)
дастрасй дошта бошанд;
якчоясозии манобеъ (англ. resource
pooling) —дастраскунандаи хадамо
ти абрй тамоми имконоти дастрасй
ба системаро дар як махзан чойгир карда метавонад. Масраф-
кунандагон бошанд, метавонанд ба воситаи ин махзан бо дар-
хост ниёзх^ои манобеии худро (масалан, хдчми додах,о, суръати
дастёбй) таъйин созанд. Вале таксимоти чисмии (физикии) ма-
нобеъро танх,о дастраскунанда ба чо оварда метавонад;
имконияти иртичой (каму зиёд кардан) — ба масрафкунанда
имкон медихдд, ки вай бе ичозати дастраскунанда дар лах^заи
дилхох, аз ин ё он навъи хадамот истифода барад, аз истифодаи
он даст кашад ва ё хдчми истифодаи онро каму беш гардонад;
андозагирии масраф — дастраскунандаи хадамот ба таври худ-
кор, дар як сатх,и муайян ва бар асоси иттилоот оид ба хдчми
истифодаи хадамот (масалан, хдчми додах^ои захирашуда, суръ
ати дастёбй ба иттилоот, теъдоди корбарон, теъдоди омузгорон
ва гайра) метавонад масрафи хадамотиро мух,осиба намояд;
аз дидгох,и дастраскунандаи хадамот якчоясозии (идгоми) мано
беъ дар як махзан ва истифодаи гайримудоми он аз чониби мас-
рафкунандагон имкон медихдд, ки шумораи муштариён хдрчй
бештар гардонида шавад. Дар натичаи ин чорабинй масрафи
манобей сарфачуйй мешавад ва кимати хадамот арзонтар ме-
гардад;
аз дидгох,и масрафкунандагон ин нишондихдндах,о барои дарёф-
ти хадамоти сатх,и баланд (англ. high availability), эхтимоли кам-
тари корношоямии система, таъмини босуръати манобей маври-
ди ниёз, бе бунёд (харид) ва таъмини зерсохтори нармафюрию
сахтафзории хусусй мусоидат менамояд.
Гунахои абр. Абрхо метавонанд оммавй ва хусусй бошанд.
Абри хусусй (англ. private cloud) - зерсохторе мебошад, ки он ба
рои истифодабарии як муассиса, як ташкилот ё бахши як ташкилот бу
нёд мешавад. Абри хусусй метавонад моликияти хусусии як муассиса
бошад ва танхо барои истифодабарии ин муассиса бунёд шавад. Муш
триёни абри хусусй кормандони ин муассиса ё хдмкорони он мебошанд.
Абри оммавй (англ. public cloud) - зерсохторе мебошад, ки он ба
рои истифодаи озод ва оммавй пешбинй шудааст. Сохиби абри оммавй
созмонхои тичорй, давлатй, донишгохй ва ё таркибе аз онхо мебошанд.
Одатан, абри оммавй аз назари хукукй ба дастраскунандаи хадамоти
абрй тааллук; дорад.
Абри чамъиятй (англ. community cloud) - гунаи зерсохторе мебо
шад, ки он барои истифодабарии чомеаи хос (духтурон, меъморон ва
гайра) бунёд мегардад. Ин гуна абрхо метавонанд дар катори мутахас-
сисон ба муштариён (ниёзмандон) низ имкони бахрабардорй аз хадамо
ти абриро фарохдм созанд.
Абри пайвандй (англ. hybrid cloud) - аз як ё якчанд зерсохтори абрис
(хусусй, давлатй, донишгохй, умумй, чамъиятй) таркиб ёфтааст, ки он\о
барои табодули иттилоот аз сохторхои стандарта истифода мебаранд.
Саволхо:
1. Хадамоти абриро шарх дихед. Барои чй ба он «хадамоти абрП» пом гу
зоштаанд?
2. Барои хадамоти абрй кадом вижагихо ё талаботи меъёрП муиПин карда
шудаанд?
3. Оё гунахои абрхоро шарх дода метавонед?
4. Фарки байни абри оммавй аз хусусй дар чист?
Супориш:
1. Мавзуъро бодиккат хонед ва онро накл кунед.
2 . Дар бораи хадамоти абрй ва гунахои абр пакли х а п й ниннссд.
Супориш:
1. Аз хадамоти Dropbox, Mega, Google Drive ё дастраскунандаи дигар исти-
фода карда, барои худатон фазой ройгони захирасозии додахо эчод кунед.
2. Дар фазой эчодшудаи шахсиатон парвандахои матнй, тасвирй, савтй, видеой
ва хар навъи дигари парвандахоятонро захира кунед.
3. Як ё ду парвандаро аз фазой абрй ба воситаи почтаи электронии шахсиа
тон ба чое (нишонии электронии худатон ё шахси дигар) фиристед.
4. Бо истифода аз хадамоти захирасозии абрй барои дустон ё хамсинфонатон
фазой муштарак эчод кунед.
5. Барои дастрасй ба хама шариконатон рамзи убур (убурвожа) бобати дастёбй
ба фазой абрй эчод кунед.
6. Мавзуи хамин даре ё дарси дилхохи дигар ва ё аз фанни дигарро дар фа
зой эчодшуда мавриди мулохиза карор дихед.