Вы находитесь на странице: 1из 108

, *

■к
Ж
\. /

•Л V

УСЬВЕ БЗКО
^>*
БЭРХВАН

/<

$&#-?<?

^
Ье Ко иъ\^?

Ьб (IX /АМ/^ )
4
УСЬВЕ БЭКО

БЭРХВАН

Н6ШИР0ТА «СОВЕТАКАН ГР01**

ЕРЕВАН 1978
Р22
УСЬВЕ БЭК'О

Усьве Бэк'о р'оЬ'е ху^эва а'йнси шайир бу. Лиризма \\тшэ на-

зьк, Ь'бб у Ь'ьзкьрьна дьле \тайэ бе Ь'эд у Ь'осаб бэрбь мэрнйа,

сьдде чунйи дэнщ, дьлэша \уи бэрбь \уэт'эне де К'бдстапа зе-

ранди у п'ира-п'ирэкьри, ко дзете \уи пагЬиже, \узт'эне \уийи мэ-

зьн у голвэдайн— Совете, ль к'б ч'э'ве х\уэ вэкьр у

э'мре хшэ дэрбазкьр, Ь'ьзкьрьна борбь т'эбнйэте, пахит у пигаред

ше, эвина дьле шайирэ зиарэти, х^эндзвана Ь'эйр у Ь'ьншэк'ар

дькэ.

Ьэрт'ьм, \уэхте болгед бэрэвокед э'фрапдьнед шайнрэ нэшьр-

буйи туалдьгэр'шга у ила)|и т*'эхта шьеред шайирз вакьри дьху-

ии, Ъ'эснэкэ тэЬорэки мэрнйа пьлдьгэр'о, т'охмин дьки, луэки то

жи бь Ъ'эсипэкэ оса жийи, дьле тзр'а жи дарбазбуйэ.

Х\уЭвдаванед, ко а'фравдьпед гаайирр'а пэнасьн, дэма а%-

льн жь зьмаяе луийи садэ дькаро шькбэрбэ, ле т'эпе дома э'лу-

льн. Готьнед шайнрэ к'урфькьр, иазькайа \уан фькра хиандова-

на мэщбур дькьн 1Гэта к'отаспе %уп бьхуньп.

Чэтьнэ бежи Усьве Бок'о бэре эЧульн шайнрэ папе нвиск'ар.

Прозаеда жи э\у шайпрэ. Шьровэкьрьна \™, ак'ла змане \упйэ

ширьн х^эпдэвава х%уэш те. БадьлЬэлуа нинэ, тэки игьеред ша¬

йпрэ вэкьри оса бь г|'п\уаск"ар у к'урфькьрьп у нава литература

к'ордайэ советиеда щер'ьбапдьпед оЧульньп у тяпхтеда жи р'ьнд

Ьатьпэ ^

Бэравокед э'фраидьпед Усьве Бэк'ойи "Бьлур,,, „К'эекэслр,,,

"Ь'ьсрата мьн,., "Меване р'ое,,, "Э'франдьнед т'эза,,, "Паизр'а,,

х^эндэван ваеьи, дэрЬэда сэрЬатийа э'мре чуида жи занья, ко

р'екэ чэтьнэ сианотр'а дэрбазбуйэ. Шайир бь дьлэки шэ\уат у


эшэкэ к'ур ча\уа сэрЬатийа хлуэда, оса жи э'франдьпед х\уэда

дэр1^а зар'отп у щаЬьлтийа х\уойэ тэ'лда дьнвпсэ у Ь'эйфа

х\уэ типэ, \уэк" салед чьдас чэтьн у гьран п'ара \уп у бь Ъ'эза-

ра мэрьвед сьлсьлэта \уи к'этьнэ. Р'эв, кбштьн, хэлайи, пэх\уэ-

11Ш р'ебьред шайире паш\уэхтие бунэ Ь'эта \уи чахи, \уэхте п'а-

ракэ щмаэ'та мэр'а сэрдбр'нэкэ э'мьр у жийина т'эзэ вэб\.

Бажарван у шайире дэ\ура т'эзэ бь т'эмамийа Ь'эйэтийа

х\упва хлуэ п'ешк'ешн э'мре т'эзэ кьр, Ьинбу, э'мьрда щи гьрт,

насие э'мре т'эзэ да, бона хлуэйкьрьна \уи э'мри у луэт'эпе хлуэ-

йи советие ХУП Р ет.

Ча\уа э'мьрда, оса жи э'франдьпед х\уада Усьве Бэк'о

иазьк у дьлр'эЬ'мэ бона кьрьн у тьштед ^ веа зедэтьр барк'

у ипк'э дщабьлн нэр'астпе, зордэстие. 0\у шьера х\уэйэ "Хэйсэте

дьле мы!„-да бь х\уэ сэр дьле х\уэ э'щевмайи дьмииэ, \уэки э\у

щарана ц»к бежн "бьруск у багэрэ,,, \уэхте ог'ьрме п.рап дьл

у хирэта лун р'эЬ'этне паднэ \ун, ле щара жи э\у жь "голе па-

зьктьрэ,,, \уэка дьле хорте бэпги дьийак дькарэ теда щи бьбэ.

Ь'эйф, гэлэк-гэлок нет у мэрэме шайире корд р'уе мьрьна

бе\\'э'дэда нпвщн \:ан. Ь'ьсрэта дьле \уц э%у бу, \уэки щмаэ'та

хлуэ де аза у сэрбаст бьбинэ, .мина п'ара \уейэ ведэре.

13е барэвокеда э\у э'фрапдьнед нвнск'арьп, ед ко э\уц пер'а

нэгиЬанд т'ам у т'омэри бькрана у нашьркьри бьдита. Сарэщэ-

ма сэрЬатийа "Щэмале бэрхваи,, шэ'дэтпе дьдэ, хуэки э\у п'эр-

ч'акн э'франдьпа мэзьпэ.

Тема э'фрапдьнед ве бэрвоке пэсне эвина т'эмьз у зиарэти-

йэ, нбхсапкьрьн у п'епэскьрьна Ь'эсина дьле мэриайэ т'эмьзэ

Д1 нйа чуйийэ нэЬэдда, т'эбийэтэ бь Ь'эзар р'энг-а\уаз у дэ\улэ-

нэндтне х\уэва, дпЬаркьрьна хэйсэте мьлэтпейи Ьэрэ дэнщэ.

Э'гите ХОДО.
П'АШЛА ГЭБИИЭТЕДА

Мьн кэрие пэзе х\у> бэрдабу нав п'ашла т'эбийэте-


йа хэмьли, а\у хдуэр'а ширьн дьч'ерйаи, эз жи яасэке Ье-
иьжим. Ьзлу пе Ь'э.сйа,м йэк сурте мьн р'ащмусэ...
А, сэбра дьле мъ>н, то Ьатш?

Мьн т'ьре гбмана дьле мьн Ьэвалар'а ЬатйЭ' чьнина


п'ьнщар'е, щур'эки мэщал дитйэ, Натка бал м<ьн.
Ле чь дит?.. .

(Эолое мьни амьн сэр лапе хш-эйэ пашын к'эти, мина-


ни мэрика р'аст ч'э'ве мьн дьнЬер'и.

Ьь, (Золю щан, чь пэйэ? —мьн же льрси. Э\уи дела


х\уэ зу-зу Ь'эжанд, чэнд щара кьрз з'и'тин. змане х\уэ
д рхьст у бэр;бь жере ньНер'и.

Мьн жи ше т'а«;ге ньЬер'и, дит чэнд ойар дурва бэр¬


бь мэ тен.

9з у (^оло п'ашла т'эбшетедабун, Ньм \уэхте отЛьр-


ме гьра<н> Ььм жи шзкте льайе.

"Ьэй дьнйа, чьяа,с э'щебе та Ьэнз!... "мьн х\уэ х^зр'а


гот у р'а1б(у.мэ п'йа.
ВИРА МЬН ДЬЧУ 93 ХОЛАМ БУМ

М^им бира мьн дьчу. ла'зки сз холал! бум у тьштэкн

мьн т'бнэбу, \\эки бе х\\'сйи у бе хбдан бум.


Жь щаЬьле хэляе т'6 тьшпи пашда нздьмам. Хэлце

аз бир даним т'эне чуй чах и, гава хзбатзкэ \\ганэ гьран

йаие т'эмикэ фаре Нэбуна.


Щарэке повалзки мьни хблам мьнр'а гот: тор'а

р'аст бежьм, эз п'эвеудиа тэ дькьм,,. Мьн го: "Ь'эй-

ран. бона чь? Зз к'имэ?,, Эми гот: ""\Уэки эы бг<жн у


бал, бадэдаийа тэ. эй- яэм-ат у п'бнбре тэ е мьн буна, ло

«па зува зв бьбум зз'ве аг'аки...,,

\^э'д-эки шунда мьн т'эхминкьр, -дазш нава ()изе


гонде мзда т'эне ч'э'ве бздэ\\'эке ль мьнэ- Чъца щара, га¬

ва .э№ р'асти мьн дыНат, мьн т эхминщькьр. т?кн к'эсэрэкэ


к'ур дьле \\'еда пе\уьрийэ, ле х\уэ зэфтдькз.

Щарэке жи т'зви Ьэвала, хае у цомаш хичжьри,

р'асти мьн Ьат. Э\\е хлуэст незнки мьн бз, ле щие х\уэ-

да сэкьнн у р'аст ч'э'ве мьн ньНер'и. Гэл&ки нэр'гп'эт


бу, тэе быота жь тьштэкн нзр'ази у мэ'дда>рийэ. Нпер'и,
нНер'и у бь дьлэ'юи шкэстп вобзшьри. Ьэада \\'н чахи п>

вале "ме авр'у данэ м-ьн у агат бьрьн, чун-.


Мьн т'эг'минкьр, \уокн Нгвале \ус з'йба хбламтича

мьн данэ р'уе мьн.

Ле т'эбийэт зоре, йа х\\'а дькэ.

Мьнр'а дьготъл: "Эваре. гава то р'уныптьбуйи Ь'афа


гели, тэ бьлуре дьхьст, фюа фьланкэсе п'зче бьлурлехьс-
тьна тэ дьда,,. Хлуэст бьзанбьм, гэло эш т'э«е бьлурле-
хьстьна мьн Н'ьздькэ? Дьяэ\уьмэ сьбе жи >\у мьн Ь'ьзкз?
К' а к'и сэрэдзрие ль фэне вс дьгйае дькэ? У мьн Ье зор
да бьлуре у к'ла.ма.

Эз мцим Ь'эйра \уеда бум. ле бцра мьн дьчу, \у;ки


эз холам бум у тьчлтэки мьн т'бнэбу, \уэки бе хшэйи у
бе хбдан бум.

ТИРЭМЭР

БНаре, гава эм дэрдьк'этн ; зозана, чэнд р'ожа паз


у дэ\\-ар долгада Нини Ьэлуа сар дькьр. паше дьчунэ луэр-
ге п'имли. До р'ожа нэк'ьшанд, бэрф барм, ч'иа у гзли
сом кьр- Дьбэ Ьерса тэбийэте р'абубу сэр зозаивана, ко
жь \уз'дэ Ььнэки зутьр патьбун \уарга. Ле т'збиэт жи
хэксэте хлуэвэ э'йни мимани де у ба,ве м арий а дьлованэ,
р'астэ, щарна Ье-.рс дьк'эвэ, ле з\\'лэде х\\эр'а к'ине нак'-
шинэ.

Пай ве бэрфер'а иди Нэлуэ х\узш бу.


Мьн бэрхе хлуэ бэр'дабу нава Нешьнайе, э\у хтар'а
х\узш дьч'еркан. мьн жи п'алдайи ль п'ълтьке э'лура у
э'эмане пеший дьньпер'и, гапдарииа \уитэ-^ита тэйрэда,
хблэ-хбла ава щэлу у канийа дькьр.

Фькре .хдуэва эз пай шан п'ьлте э'шра дьчум у мьн


т'ьре ц-:й злу жи бэр'эдайи ль р'уе э'змин хлуэр'а дьч'ерьн.
П'ьлтьке э'\ура щарна Кеди-Ьеди дьпЬишфнз Нэв. дь-
бун гольвгэ у мина бэр>х у пэзе. ко г-зрм зоре дьдэ дуан,
дьщьв&ан у дьк'этьнз к'орие. Щарна жи злу жь Нэвдб
д^этйаи, минани мэ'ра дьреж дьбун, дьк'ьшйан, дьчун,
бн'да дьбун. Щарна бь,р' дьбун, тэе быота гор к'этйэ нав.

7
Щарна р'энге х\уэ дьгбпастьн, нава Нэ^еда дьбуиз- ми-
лани кблие бэрфейз мэзьн, е ко зутьре \уе жорда бьк'э-
тана. Щур'е х\уэ дьгбпастьн, дьбу.нэ базьрган, пзсп, бь-
зьн. ми, калэмер. ло чь заньм иди чь...

Тэе бьГота цэн эз ль сэр гэмик? -улк'аие, нава бэ'ре-


дамэ у т'эмаша э'\ур-а дькьм- Паье сэр пешнайие дэвэ-
р'у вэдьлэзйам у алие бэрха дьйпер'и, е ко кьто-кьто бь-
бун, х\уэр'а х\уэш дьч'ерйан.

Ньшкева ль сэр чзнд гава. р'эх кэвьрэки нэ зэ'фи


мэзьн, нава Нешяайеда нэхшэки п'ьр' бэда\у бЭр ч'э'ве
мьн к'эт. Хлу.зст р'абьм, бьньЬер'ьм чька чькэ, ле фь-
кьрим: "дьбэ жь б :ур ч'э'ва бндакьм,,, мь» х\уэ э'глэкьр,
р'анэбум. Мьн го дьбэ п'зр'е тэйрэдэкэ бэдэ\убэ,
к'этйэ, йане т'еле кэлуканйанэ, яэтэки бэне пьшта жь-
найз. \Уан мьталада бум, мьн пэлу дит эау тьшт жь щи
лэ*]йа. Мьн го цэй ба лехьст \уэлгэр'анд, щур'е нэхше
х\уэва Натэ гаЬастьне. Пер'а-пер'а т'экмин кьр эй' тирз-
мэ'рэ< Элу пе зэ'ф бьч'ук у г,элэ« бэдэлу бу... Мьн пэр
тьшт биркьрьбу, ль \уи тирэ-мэ'ри т'эмашэ дькьр. Тир-;-
■мэ'р щарна дьбу гблбк, сэре х\уэ бльнд дькьр, змане х\уз
мина.ни т'елэки зрав дзрдь.хьст, поч'а х\уз дьп'ажанд, ль

кевьр дьалйа, х\уз гэрм дькьр. Гьлие мэзьна к'этнэ бн-

ра мьн, \уахте ньфьр'и дькьрьн, дьготьн. "Бэлки тирэмз'р


тэхэ!,,-

Ьэрнэйсэ, бедэлуийа \уи тирэмэ'ри мьн х\уэ'ъ Нат.


Бь щур'эки фэсал мьн э\у пьрт. Иди шэхта берие незик
дьбу. Мьн бэрх т'оли сэр пэв кьрьн, бэре х\уэ да зоме-
Тирэшэ'р дзете мьда ша дьбум. Ле гава дьк'этэ бира
мьн, ко э\у мэаьнбэ \уе м-зрйахэ, жэ'рдадайикэ, эз зэ'ф

8
бэрх'лч к'этьм, фькьрим: "Нэ дьнйа беп'эсаб мэзьнэ,

Нар кэс жи дькарэ ве дьнйа фьрзда бьжи. Хьравй чьр'а-


нэ?„.

Шэкз сэ'л'&т.эке шу.нда м,з йпнст, ко злу щие мьн бзрх

дьч'ераид, мэ'р йэки хьстйэ. Мэзьна готьн, ко 5\у дьбэ

Ьэма хут мака туи тирэмэ'рибэ, ко Ь'эйфа хшэ- жь мэри-

йа Ььлдакэ.

Тирамэ'р дзете мьнда, шашма,"и зз щие х\уэда мам,

дьфькьрим: "Эз \уи тирэмэ'ри бэрдьм, гэвэркьм, йане

\уэ'дзки хшэйкьм...,,.

ХЭЗАЛ ДАРА ХШЭ ДЬГЭР'ЙА

Сэре Сип'ане Халате мьж у думан бу. Гбр'ина

э'\ура бу, ко шуре хл\'зйи бьруске ч'йа у зьнара дьхьст.


Т'абийэт яэй бо«а нэ т'б тьшти езр т'эва пере к'этьбу.

Т'б р'бп'бэр. яул у бэндэ ль \уандэра к'ьвш нэдьбун.


Нава \уе мьж у дума«еда пор т'эне хэзалэк. к'и заяэ
чалуа \уи чахи \уандэра бит'эр'бьбу, дьцэ\уьмэ жь бэр

гблла неч'ирваяэки, йа.не жь гбрэки р'эви бу.

Хэзала бьрилдар бь к'алин Ньлк'ьшйа сэр знарэки у

жь \уедэре мина кэвьрзки патэ харе....

сшмэте мьн

(Эздре мьн бал аг'е у я>иза \уи лап башцвбу- Бал


аг'е яимэте мьн ангори кавьр'эке жи т'бнэбу, ле бу йа

Яиза \уи, ^ мьн сэр гь-ькар'а бу.

9
Аг'а щара ра'сти мьн дьЬат, дьпьр'си: "Кбр'о,
пазе |М1Э ^от чалуаиэ? Нахлмаш ,навда т'бна?,,.

Мьн дьго: "Аг'а, сэре та мар'а саг"бэ, шькьр],,*


Э\ун к'афьри ^- р'ожэке Ь'але мьн нэпьрси.
Щариа жи аг'а бо'на нэ т'б тьшти ль мьн Ьере дьбу,
дьгот: "Кбр'о, ван чэнд р'ожа пэз ль бЭр ч'э'ве мьн яо-

лайи те к'ьвше, дьбэ гб;Ьдарйа тэ кемэ? Ьаж хлуэ Ьзбу,


Ьа!„

Мьн дьгот. "Эз хблам, сал до«здэ<п мэ<Ь шзв у р'ож


нава пездамэ, т'б дэ'изки же дур нэк'зтьмэ,,.

"Ле ча\уа бу, ше р'оже Ьэма дэрбэкер'а до кавьр'е


мьн Ь'ьшк 1буш? —злу ль мьн перс 1бу-
"Аг'а, —мьн гот, шькьр х\уэде, чэнд сзмзр' пэзе тэ
лэнэ, дэ олэщахэ, ле ча\уа, дьцзлуьмэ Ьзма сьве. дури

аг'е мьн. цэз]\ак ль .мьн жи бъяэлуьмэ...,,.

Э\уи гот: "Ч'ир'ока нзвежэ, чь ко тэр'а дьвежьм,


гбЬдарбэ, йане на--,,

Ле яиза ши яэ мина баве х\уэ нибу, чьдас мьнр'а


хэбзр дьда, мьц.им Н'зйра мьнда бу. Ь'этани иро жи

гьлие \\ге бар гб>Ье мьнз. Э\\е дьгот: "Фьланкзс, иро

барамэкэ гор' бари, эз п'эйра тэда бум. Мьн бьЬист ца-

чаха Ь'ыдуми сзр кэрие пез кьрьбун, эз диса Ь'эйра тэда


бум... Готьн ду баранер'а нэ\уала жерьнда т'офан

р'абуйэ, эз Ь'эйра тзда бум... Гава баве мьн ль тэ Ьерс


дьбэ. ле-лемэ бьгрим-..,,

Э\Уе мъяим дьзива жь т'ьт'ун у к'аг'ьзе нхьг'ара баве


х;уэ дьда мьн- Парие хташ, чэрэз у тьштг дьн жи дани,

дьда мьн- Ле гава э\уе мьнр'а на.н дадьгьрт. йане \ьив дь¬

да бэр мьн, яаси п'ара чэнд мэрийа дадьгьрт. Читие

10
гошта лапи х\уэш дькьрэ нава хлуэрьна мьн у ч'э'ве х\уз

мьнр'а дъсиэрн'аад, дьхлуэст бьгота "чьр'а мьн читйе ча-


\уа тэр'а датьртйэ? Тэ хлуэш Ь'злалбэ!,, Щарна жи, га¬
ва бал мо кэс т'бнэбйа, бь Ь'ьжмзк'ари мьнр'а дьк'энйа,
бь дзятзки ширьни назьк дьгот: "Бэлэмгаз нэвэ, бэрх\уэ
нэк'звэ, мъяати х\уэ бэ......

Эре, ^ мьн бал ат'е у ута \уи лап баш^э бу<


Бал аг'е цимэте мьн ангори кавьр'эке жи т'бнэбу, ле бу
йа циза \уи, яэдре мьн сер пьшкар'а бу, т'эмамийа мала

баве хлуэр'а нздгаЬаст-

Р'АМУСАНА ПЕШЬН

БаЬар бу. Гбндие мэ Ьазьрйа х\уэ дьдитьн дэрк'эвн;


зозана. Коне х\уэ дэрсхьстьбун дэрва, п'инэдькьрьн, Нь-

■нэка ж.и чит, сьнг у шьрнт дьда.нз сэр Ьэв.

Мэ, зар'а жи бьн коне р'ахьстида' хчуэр'а дьлист.


Оса язлуьми, луэки Ьэма йьн коиэки осада, .бай Ь'^мди
х\лэ, мьн я.иза щинаре мз р'амуса.

Э\ле дзнге х\уэ нэкьр, эз бь кьрьна хлуэ ябр'э дь-


бум.

Жь \уе рЪже чэнд сал дэрбаз бул. Р'амусана дьле

мьнда вз-ьарти сал бь сал ширьн дьбу. Эз Н'эйра \уеда

бум. Э\у иди 'бьбу дизэкэ к'а\уэ-к'дбар, эз жи капли

хорт бум.

Р'ожэке жи мьн дит \уе щер' ль сэр мьле \\'е, т'эк

у т'эне жь канийе те. Мьн к'ьнще хтуз р'аеткьрьн, к'о-

лозе х\уэ яоткьр, бь томам бэрбьр'и туе бум. Сэлам дае,

II
элуе бь дэнгзки «ьмз сзлама мьн вэгърт. Мьн р'аму¬

са нзк же хтуэст.

Эдуе гот: "Дури мьн Ьэр'э!,,.

Дине, чь яэлуьм.и1к-э?— мьи тот, нэ эз диса эту фь-


лаикасьм? Э'вда хлуэ'де, чь я,элуьмийэ? Ле элу р'амусэпе
мьнэ бэре?.-

Гот: "Бздэнгаз, р'амусана чэнд сал бэре бира к'е


те? элуе бехоф ль ч'э'ве мьн ньЬер'и у жь мьн дур-
к'эт-

Ах, ле элу р;амусанец бэре ;Ье бира м:,н .начубун.

ХЭЙСЭТЕ ЭЛИ АГЕ

Ьавин бу, туэхте нандьруне.


Э'ли аг'а гази чэнд п'алакьр, бьрэ мала хтуэ, \уэки
луа«ар'а п'эвк'эта, сьбе Ьэр'-ьн, ззвийа туи 'бьдрун- Жьна
хлузр'а гот нан дайнэ бэр \уана. П'ала нане х\уэ дьх-
туарьн, аг'а жи башцэ р'унь\ьтьбу, щьг'арэ дьк'шанд у
бьн ч'э'вар'а \уана дьньн'Ь-ер'и.

Гава п'ала нане х\уэ хтуэрьн, хьлазкьрьн, р'абун ко


Ьзр'ьн, аг'а до мэрийар'а тот, туэки элуана сьбе нэен, е
дьне бэсьн. Пай чу.ина п'ала жыне жь мере х\уэ пьр'си:
Фьлэнкэс, тэ чьр'а до мери пащда дан?

То жьни. ацьле тэ нагиже, этуи гот.

Мзсэлэ, чьр'а а^ьле мьн .нагиже?


Нанхтуэрьна \уан до мэрийа чь бу. туэки хэбата

луана мьнр'а чь бэ? Ле ед майии минани гбр.а дьхтуэ-

рьн. А, \уе бса жи бьхзбьтьн.

Р'ажаке, туэхте хзбардаие, Р'ьзто аг'а Э'ли аг'ера

12
гот: —ее паштуэхтие мийе тэ ль бэр ч'э'ве мьн ^

тенэ к'ьвше.

Сэр в.е готьна Р'ьзго Э'ли аг'а Ьэма туе р'оже эва-
ре гази шване хлуэйи мале кьр. же пьр'си:
Кбр'о, К'эрэм, чоледа то нане хтуэ пе чь дьхбчи?
Шван ща1ба туи да, гот: -Эз хблам, да. хтуэде чь р'ься

да. туи жи дьхбм.


- Эре, фэ'мдар'ийэ, - аг'е гот, -ле то чэт хтуэр'а пез

надоши, шмр «ахой?

На, зз хблам. т'обэбэ, —шван готе.

Чэнд р'ожа шунда аг'е эту -ььван дэркьст, дэтуса

туи жь гбндэки дьне хтуэр'а шванэки майин ани. Жьне


жь мере хтуэ пърси: - Э'вде хлуэде, тз чьр'а эту шьван

дэр:хьст, нэ эту хэйсэте хтузва бархе хтузде бу?


Ьэма бона туи хэйсзти жи мьн злу гбЬает. фэ'мкэ,
нэ ко бэрх мийа хтузйдькьн, ле готи ми бэрха х\уэйкьн.
Мэрие яздре щане хлуз ньзанбэ, туе цэдре хэ^е чь бь:
зайбэ? Эту нькарь нава чэнд сэмар'э- мийада р'оже т'асэ
шир 'бьдошз, бьхтуэ... лэма жи хэл^ дьдэ р'уйе мьн, туэ-

ки мийе мэ яолаинэ.

Жь туе р'оже эп'ещэ туэ'дэ дэрбаз бу- Шьване т'эзэ


ль бэр ч'з'ве аг'е тэЬэрэки к'ьвш дьбу. Р'ожэке жи гази
луи кьр. Шван Ьат, бемьнэт бэр туи сэкьни, смеле хтуэ

бада, тэе бьгота цэт т'алаша туи нинэ, ко аг'а бэр туи сэ-
кьнйэ. Э'ли ат'а гава ч'э'в шъвен к'зт, хелэ туэ'дз>
фькьри, бьн ч'э'вар'а сери п'эта ньга луи ньлер'и, паше

же пърси:

Кбр'о, тыван, эту чь Ьэтуэлз? Нава эту-яас туэ'дзи-


да тэ >Ье щотэ чарьх жи нэмашаадйэ?... Ь'эмран, сурэте

13
та жь е мьн сортьро, к'ьвще тэ жь е мьн т амьзтьр, ле

то чоле чь п'ешэчи?
Шван р'эй'эт щаба тук да, гот:

Чьр'а эз жь к'е кемтьрьм? Бь готьна тэ гэрэке

чату.а бьм? Этэр туз'дэда «эком, вэнэхбм, р'эЬ'эт .набьм,

хтуэнэкьм, ижа эз чьр'а дьхабьтьм? "уУэки эз цадре хтуэ

ньзанбьм, т'алаша хзляейэ? Чьр'а эзе Ь'ззар сали бь-

жим?

Р'ожтьра дьн Э'ли аг'а жьна хтуэ т'ер к'бта. Кос


сбр'а туана пенэЬ'ьсйа, гало мэ'на туе йэке чь бу.

ОРАРА ДЬЛЕ МЭ НЭДЬАТЭ СЕРИ

Мар'а чэтьн ль Ьэв дьЬат, ко эз у к'элэш ладаке мьн

р'асти Ьэвдб бен.

Вахте мьии р'эшр'а -щаре мэ'ник дьк'этэ орт'е,

Ярара м>з нэдлатэ сери.

Дэсти дьле хтуэ мьн ньзанбу сэр чьмэ у бэр чьмэ.

Щарна бира мьн дьчу туз'деда т'эмие де у баве хтуэ

бьсрднньм, этуана жи ль мьн перс дьбун, дьготьн: "Ри¬

зе лао, ахьр чь ль тэ цэ,тувм.ийэ?„-

Р'ожа к'ьвшкьрн, сьбе Ь'зта эваре дэрзнг баран

бари. тэе бьгота т'эбиэте жи р'уе хтуз м-а г-яЬягд-кз.

Щарэке жи лбк'ьмим, щер'е сэр мьле мьн к'эт,

шкэст. Де у баве мьн эва йэка дьдан; р'уе мьн.

Щарэкэ дьн пазе хэляе ль бэр к'элзш латуке мьн


бнща бьбун, Ьэвалава чуя, пазе бндабуйи бьгар'ьн, 6и-

ньи...

Мьн у К';лаш латуке мьн мэ ярара дьле хтуэ дькьра

11
йэк р'асти Ьэвдб бен у т'ер хэбардьн, ле бона туе йэке

У!;- М'ЭЩЭЛйЖ нэдит-

Р'ЭЬ'ЭТБУНА ХЭЗАЛЕ ЬЭЙЭ?

Бэрхванти у ^ььвантика хтуэда мьн гэла хэзал ди-

тьнз. Дэр'Ьэяа э'мре туанада мьяим дьфькьрьм: гэло

э'мьрда яэт р'эН'этбуна хэзала Ьэйэ?


Щарна тэ дьдит Ььлк'ьшйанз сэр зьнара у хелэ

туэ'дз Ьэма оса хтуэр'а туедэре дсэкьнин у чардоре хтуэ

дъньЬер'ин. Мзри т'ьре »ъ \уе йэке дьхтуэстьн бьзанбьн


этуэ беяэзийанэ кан на, туэки паше пэйабьн у бехоф бь>

ч'ерьн.
Щарна жи тэ дьгот жь \\'е бьльндайе т'ьр'ане хтуэ

ль неч'ирвана у гора дькьн.

Дьязтуьми щарна хэзал Ньлдьк'ьшйанэ щие бсайэ


бьльнд у бефэсал, туэки мзри зэндагьрти дьма. Тэ дь¬
гот яэй иди т'б щара нькарьн жь туьр пэйабьн. Мзрийа
•Гьре этуана дьхтуэстьн жь сэре зьнер бьфьр'ьн, Ьэр'ьн
сэр п'ьлтэ з'тур. Хэзал стбе хтуэ дьрежи гэлие к'ур
дькьр, дьньЬер'и, тэе Льгота Ь'зйра-ава гели, Ьешьнайе

у кблилке тт'ьр бу.


К'и занэ, жь тьрса гблле неч'ирвана, йане жи гора

бу, кб туаяа эту бэст у чол, ч'йа у бани, нэтуал, кзвьр у

кбч'ък дьданэ бьн п'йе хтуэ?


Эз Ьатмэ сэр туе фькре, туэки хззал бона тьрса хтуэ
т'абэти нак'эвэ луан у хофа мират' мьяим дьле туандана,
мьЧати хтуэ дьбьн, туэки ньшкева нзвьн р'ъсяе неч'пр-
вана йане гора, пьльнга у шера.

15
Ь'ЭСАБЕ МЬН

Э\у яиза щинаре мэ бу. Мале мэ к'ип р'ах пэв бун,

тае бьгота яэй малэк бу. Мз ч'уктийа хтуэ Ьэвр'а дэр-


базкьр.

Чьр'а мэ чьяас жь дзете Ьав тотьк у шэкьр р'эван-

дйэ, чьяас п'ор'е Ьзв к'ьшандйэ, сэрч'э'ве Ьэв Ь'эр'ь-


шан'дйэ, Ьэв к'бтайэ, ч'э'втьртьнО'К лиетйэ...

Тае бьгота яэй з,\у зар'оти жи т'эви мэ сал бь сал

МсЗьн бу, бу |Ь'бб у агьр, к'этэ нав-а дьл у Ь'ьнаве мэ.

Эм диса щинаре пэв бун, ле щинартийа мэ йа бзре


нинбу- Жь бэжн-бала туе, жь бэдэлумйа туе дьле хтузда

ша дьбум. Дьнйаеда бодаа мьн жь туе бедэтутьр у яимзт-

тьр т'б тьшт т'бнзбу. Мьн х\уэ Ь'эсабдькьр х\уэче туе

"Нэбуна,, п'ьр'яимэт у бь туи Ь'эеаби жи эз хлуэ.р'а дьж-


,йам.

Этуе аяьле сэре мьн бьрьбу. Шав у р'ож бэр ч'э'вед

мьн нздьчу. Ь'ьсрэт у мъразе мьн элу бу, туэки щинара

мьн \Уе зутьре бьбуйа бука мала мэ. Ле то туэрэ бьнЬе-

р'о хэшезте де у баве туе Ьать'бу гбЬастьне- Эвар'а кем

дьЬатаэ мала мэ, гава мьн< у \уе Ьэвр'а хабзрдьда, бь

мэ'на тьштэкн зу .гази \уе дькьрьн, дьбьрьн, яэй дьх-

тузстьн бьгота на-: "Ь'эйран, тэ херэ, чи тз яиза мэйз гь-


Ьишти к'этйэ?,, Ле эз батуэр бум, кб эту иди йа мьнэ...

Р'ожзке жи дйа мьн мьнр'а гот: "Эз корбьм, баве


тэ зу мьр, Ь'ьсрэта зэтуаща тэ дьле хтуэда бьр... Лао,

шькьр иди мзьни, эту жи яиза гьЬиштийэ,,.

Мьн гот: "Дае, то чьр'а туа« гьлийа мьнр'а дьвежи?

16
Нэ эз туе Ь'ьздькьм, эту жи мьн Ь'ьздькэ? Нэ эз дьхтуз-

зьм эту зутьре бьвэ бука мала мз?„.

Дйа мьн гот: "Эре, эз бь ябрба, Ь'эйрана кбр'е хтуэ

у 'бука малебьм. Лао, нз' э'дате дьне ЬэСэ, гота зм Ь'э-

сабе бьднэ хтуэ,,.

Мьн гот: "Дае, мьяабьли э'дэт т'б мън чь кьрйэ?,,.


Э\у.е гот: "Лао, з'дэте дьне этуэ, туэки яэлэнэки гь-

ран лазьмэ. хлуэзгинче туе гзлэкьн-. -тэ эв йэк яэт Ь'-:саб

Ььлдайз?

Ах, эз щаЬьлэки бехам бум. Р'асти жи эв йэк чатуа

лазьмбу мьн Ь'эсаб Ььлнэдабу. Нежа сэр Ь'ьсэ-Ь'ьса

к'зтьм мэ'на авр'уе де у баве туе бона чьбу.

Пай готьне дйа мьнр'а эз к'этмэ нава мьтале к'ур,


х\уэда дьшэтуьтим, дьле мьн ле-ле бу бьт'эяча, иди хтуэ

ззфт нэдкьр. Кэр'э-кэр' жь мал дэрк'этьм. Мьн бь хтуа

жи ньзанбу к'бда дьчьм. (2д& бежи т'оз у думане ч'э'ве

мьн гьртыбун- Дьчумэ бэр|бь гели-

Ль Ь'афа гели р'уньштьм у дбшбрмиш бум. Щара

э'тульн бу, ко эз дэрпэяа бзхт у п'але хтуэда дьфькь-

рим. Мьрьна баве мьн Ьатэ бэр ч'э'ве мьн, гьрие дйа

мьн, щинар, Ьэлуариед Ьати... Эз \уи чахи ч'ук бум, мьн

ньзан бу чь я^туьми бу- Мэзьна мьнр'а дьготьн: "Баво

р'азайэ, дайи нэкэ, Ьар'э дэрва х\уэр'а бьлизз Гава

мьн гьр.ие дйа хтуз дьдит, мьн хтуэ давитэ Ь'эмеза т\-е,

гьрие мьн жи дьЬат. Лэ'зЗ'Ке ъу-нда яиза щинара мэр'а

т'авайи мэ ширьн-ширьн хтуэр'а дьлист.

Мьн зар'отийа хтуэ у йа яиза щинаре мэ. Ь'але мьн

у туейэ ироин, Ь'ьзкьрьна мз, авр'уе де у баве туе, гьлие

дРа хтуэ, ко гот: "Э'дэте дьнейэ, латуо, яэлэнэки гран

17

2
лазьмэ,, у гзлэ-гэлэ тьштед дьн бир ани... Щара э'\у-

льн бу, ко эз р'уньштьбум у мьн Ь'зсаб дьда хтуэ. Мьн


дьле хтузда Ь'эму тьшт пива у чапкьр, Ььмбэри Ьавдб

кьр, да, стзнд. Ле бона яэлне туе р'е «э'дьдит. Ь'эсабе


мьн нэдЬатнэ сери, яиза, щинаре мэ жь дзете мьн дь-
фьр'и. Эз \\-е йэкер'а яэт нэдЬаФмэ р'ае. Мьн хлузхтуз
хтуэр'а гот: - Йа, эва чь л'эсабэ, тьште оса жи дьязшь-
мэ?

Риза щинаре мэ ньшкева бэжн у бала хтуэва тзе


бьгота Ьат у бэр мьн сакьни. Эз вэщьньяим, р'абумз
п'|Ра, туэки \\'е Ь'эмезкьм у гьлие х,туа бежьмэ туе, ле
дэтуса т\е гэлие бе бьнийи дэввэкьри пешийа мьн бу.

Эз хтуэ Ь'эе?ам, туз-ки р'уньштьмз сэр кавьрэки, е ко


ле-ле бу Ьол буйа нава гели- Жь кевьр у гели зу дур-
к'зтьм.

Сэре хтуэ бэржеркьри бэрбь мале дьчум.

КЭВРЕ СОРА ДЬЛЕ МЭ

Нава р'ожеда мьн до дз'на кэрие пез дани берие.


Хтуэйе туана дьЬатьн вэдьяэтандьн, дьбьрьн.
Зьнгина бэрсь у э'лба, яалмэ- яалма мэрийа, к'али-
на мийа, мьккина бьзьна бу. Тае бьгота зтуана т'эв

змане Ьэв фз'мдькьн, Ьавр'а хзбэраьдьн, ль -гюв Нерс дь-


бьн, Ране бэр дьле Ьзвда тен.

Эз жи к'этьбум тэ'лдэ, Ь'зйр-Ь'ьжмэк'ар чуйин—


Ьатьна туе дьньЬер'и.

18
Мьн кэрие пез к'елэка аг'ьле баве туер'а дани бе-
рие у дьбьр, ль к'б кзвьрэки мазьн Ьэбу.

Этуе тэ|Ьараки мащал хтуэр'а дьдит, дьЬат, к'елэка


мьнр'а дэрбаз дьбу, йане мьн злу бь ч'з'ва дьда сэр-

туахткьрьне, туэки р'ах кэвре мэзьн эм р'асти Ьзв бен.


Шахте эз бинтзнг дьбум, эту кавр бэр дьле мьн дь¬

бу мина ни зиаретаке.

Пай дотьна пезр'а фэсал незики кэвьре сбр'а дьле

мэ дьбум, тьштзк дадани \\'ьр, дур дьк'этьм: этуе жи

хут туи щур'эьи дькьр.

Этуе щарна дэзмалэк, севэк, Ьбрмик, йане т'ьт'ун


у к'аг'эзе щьг'аре, Ьэрнэйсэ. чь ко жь дзете туе бьЬата,
дьда бэр туи кэвьри, ко аз Ььлдьм. Мьн жи алие хтуэда

нзйньк, мори, ездэф, бэништ, ч'эрэз дадани туьр.

Эту 'кэвьр мэр'а бьбу бэ'ебьр, сьт'ар у яэй бежи

бзхт у мьразе мэ дьгЬиандэ Ьзв у бона мэ жь марина

жи амьнтьр бу.

"БЭРХЕ НЕР БОНА К'ЕРЕЙЭ,,

Зар'отийа хтуэда мьн гэлэ щара жь мззьна дьбь-


|Ьнст, ко хэбзрдана хтуэда дьготьн: "Бэрхе нер бона

к'ерейэ,,.

Мьн жь нава бэрхе мэ хтуар'а бэрхэкз чилэ-яэряаш

бьжарт.

Мьн гэлэ жь туе бэрьхе Ь'ьздькьр. Дьяэлуьми мьн нэ-


дьЬишт эту барх т'эви бархе дьн Ьэр'э ч'ере. Де у баве

мьн ль мьн Ьерс дьбун, бзрьх дькьрьнэ нава кэри, эз
бэрхтуэ дьк'этьм, дьгьрйам.

Пайизе эту бэр,х иди бьбу кавьр', баве мьн хтуэст


т'эви чзнд кавьр'ед мэкэ дьн бьбра базаре, бьфрота.
Мьн наЬишт, гот нахтуэзьм туе бьбьн шэржекьн. Баве
мьн, дйа мьн у щинаре мэ мьн дьк'энйан.
Щарэке баве мьн мынр'а гот: "Бэрхе нер бона кге-
рекэ, лао, то бэрьхтуэ нэк'эвэ, кбр'е мьн, нэ то иди шь-
кьр мэзьни,,.

Мьн туе р'оже нан нз.хар, де у баве хтуэр'а хэбэрнэ-


да, шэв хэ\уа мьн нэЬат, сзр гьлие баве хтуэда гэлэкн
фькьрим.

Сьбе зу р'абум, чумэ алие бэрка хтуэ, чэнд бэрхе


мэ т'бнзбун, ле бэрха мьн \уьР бу- Дйа мьн эз дитъм,
х'энйа, Ьатэ р'уе мьн, го: - "Латуо, тэ ишэв-мыьэв
бзрхэтуа хэб-рдьда, наве бэряа хтуэ Ььлдьда.
- Барха мьн иди бубу бэран. Р'ожэке жи баве мьн
гот, туэки эме Ьзвр'а Ьзр'нэ базаре, чэнд кавьр'а бьвьн,
бьфрошьн.

Пай фротанер'а баве мьн пе яимэте туи бэрани


мьнр'а хзтт/нщэлэкэ оса к'ьр'и, теки бьра нэдьда бьре-

МЭ'НЭ ЧЬ БУ

Мьн ахинэкэ к'ур дьк'ьшанд, ле т'эхминнадькьр га¬


ло мз'нэ чь бу.

БаЬар ко вэдьбу, э'рд дьхэмьли, тэйр у ту жь бэ-


р'ие дьЬатьн. Мэри у т'эбйэт Ьзвр'а ша дьбун. Ле бина
20
мьн ванэдьбу, тэе бьгота эту т'эв бона мьн нибун. Мьн

■п-р алине к'ур дьк'ьшандьн.

К'ьнще мьн п'инэкьри бун. П'ап'ахе сэре мьн мари


т'ьре жь бэр лап у дьране горе мала нисане р'эвандь-
бун- Чарьхе мьна л'ъшк'З' машиайи тэе бьгота газьне

хтуэ дькьрьн, ко даете хтуэ жь туэн нак'.ши.ньм.

■Ьэбуна мьн бэр ч'э'ва бу: кюлаве хьлмэт, гопал -;ки

гзр'ьки, бьлура даринэ бэр с|айиша мьн у Ьэвана нан.

Жь бзрбанга сьбе Ь'эта эвара дэрэадг бэр пэзе

хэляе бум. Шахта паз хтуэр'а дьч'ерайн, эз жи хтуэр'а


р'удьнь-ьтьм сэр кэвьрзки, мьн бьлура хтуэ Ььлдьда у

пе туе баре дьле хтуэйи гьран сьзьк дькьр.

Пэз Ььм дьч'ерйа, Ььм жи гбЬе х\уэ дьда мьяаме

бьлуре.
Бьлура дарин бона р'эЬ'этийа дьле мьн Ь'эму тьшт

бу.

ЭЗ У Э\У

Э'мьрда хорт неч'ирване ззрийанэ, ле йа мэ оса


кибу. рай эз неч'ира туе бум, ле эту неч'ирван. К'афьра
мьн эв кьрьбум неч'ира ,хтуэ, ле нэ дькбшт, нэ жи саг'з-

саг' дьгьрт....

Ьар дурва тире Ь'бба дьле хтуэ бэри дьле мьн дь¬

да.

Неч'ирван р'ату-неч'ире хтуз дькьн. Неч'ир жь гбл-


ла туан йане щи бь щи тенэ кбштьне, йан бриндар дь-

21
бьн, неч'ирван бь дьлзкн ша незики туана дьбьн. Ььлдь-

дьн дьбьн.

Ле неч'ирвана мьн баищэ бу. Гава р'асти мьн дь-

Ьат, на незик дьбу, на жи мьнр'а хабар дьда, дар ль

мьн дьньЬер'и, ширьн дьк'энйа, дэрбаз дьбу, дьчу.

Гава 53 жь эша дьл Ььлдьк'шйам ль сэр зьнарэки

р'удьньштьм у -бь залуди дьстьра, этуе Ьэвалар'а дьгот:

"Вахте туэмэ, бьЬельн эз бьбоем...,,

Бер'аЬ'ма мьн бона нзвеа дьле мьн бубу зозан,

аз жи зозанване туе. Ле т'обэбэ, мьн нэ нубара \уе

к'эрамкьр, нэ жи бь Ь'ьсрзти сэре хлуэ дани ль сэр бь-

льндэйа эоза-иа туейэ л'ьжмэк'ар...

Бэле, аз неч'ир бум, эту неч'ирван. К'афьра мьн ^з

кьрвбум неч'ира хтуэ. Ле нэ дькб'ьт, нэ саг'э-саг' дь-

гьрт....

БЭРХА ДОРВАН Е

Нава р'оже чэнд щара жь Ьзвала дьяэтйам, дь-

р'эвймэ мале, лаз кэри нан Ььлдьда, пашда вадьгэр'-

■иьм.

Р'ожэке жи, гава бьр'чи бум, чум9 мале, дйа мьн

гошт у нан дани бэр мьн. Ьзма сэр п'йа мьн бь иштэ

хтуар.

•Мьн дйа хтуэр'а гот: "Чь гоштэки тэ'ма, мари

т'ьре гоште кара хэзаланэ,,.

Бьхтуэ, эз ябрбана тэ у иште тзмэ, эту гошт гош-

22
те бэрха ябрбана тэйэ, Ь'звэк бзлакьр, п'ара тэ жи

ЬИ1ШТ.

Гава мьн эв йэка бьЬист, тэе бьгота хание мз ль

сэр сэре м.ьнда т'эп бу. Ь'зму ть*ьт бэр ч'з'ве мьн р'эш
бу, эту гошт у нан жи яэй бунэ жз'р.
Мэт'эя1ма1й,и щие хгагада мам, гьли шадьдит дйа
хшзр'а бьгогга.

Дйа мьн незики мьн бу, зз Ь'эмезкьрьм, р'амуса у

'бэр дьле мьнда Ьат, ле чь фэйдэ, иди дэрант бу.

Мьн эту бэр!Х жь Ь'эму тьшти зз'фтьр Ь'ьздькьр, нэ-

дЬишт т'ави кери бьбрана ч'ерз. Мьн зэнгьлэки ч'ук жи

стое туева кырьбу.

Шавэке жи хэтудаеда мьн дит мака бэрхе жь карие

пез вэяэтйа, Ьат, незики мьн бу, сзкьни. к'алйа у я3-»

бежи минани мэрийа мьнр'а к'ельми: "Фьланкэс, ле то

чьма бэрьха мьнр'а иди нализи? Но эту бона та бэрхтуэ

дьк'эвэ, ле к'а зэнгьле стбе туе?

Ь'эта р'ожа ирокин жи к'алина туе бэрсхе у дэнге

зангьле стбе туе Ье ль бэр гбЬе мьнз. Мьн т'ьре эз дь-

р'эвьм, бзр'Х жи к'этйэ пай мьн, ззигьле стбе жи дькэ

зьвгэ-зьн.г.

ЭШЕ ПЕ КОЛИЛКЕ СУРЭТЕ МЬН ХЬСТ

Этуе т'ьме тэ'н дьда мьн, туэки эз дьлкзвьрьм, бе-


р'амьм, у э'мре хтуэда т'б тыл™ Ь'ьзнаюьм. Мьн чьяас
дьхтуэст туе бьдмэ батуаркьрьне, туэки зз оса ниньм, т'б

тьшт же даряадьк'эт.

23
Эту сэр нета хтуэ бу, мьн жи щаре мэеэлэк дани
прт'е, ко бьдмэ батуаркьрьне, туэк» ;з оса яиньм.

Мьн льготе: "Дине, пзй дотьна паз, гава бэр<х у ми

к'алина ширьнва бэрбь Ьэвдб дьбэзьн, эз Ь'ьжмек'ар

дьминьм. Гава щарна Ьэвдб навиньн, мзри т'ьре бэрх,

кар, бьзьн у ми дьгрин у бь гьри Ьэв дьгэр'ьн. Жь туе

йэке эз гэлаки бэр хтуэ дьк'авьм.

|Нае к'ъвше, луэки то йаки бсани, батуарнакьм,-

э\уе дьгот.

Эт'и.ме, из гава зар'о ч'ьвика, кэлу у кзвотка

дьгрьн йане дькожьн, Ьелина туана дьшьЬ'ьтиньн, гбне

мьн оса туаиа те, ле-лемэ э'щеба гьран бинмэ сэре туан.

То э'мьрда т'б тынте бздэту Ь'ьзнаки... этуе

гот.

Нэ гава дэнге к'ьламе дьлъэтуат у ыьцаые

бьлурейэ ширьн дьбьЬем, ле-лемэ хтуэ бавежмз Ь'эмеза

дзтипбеж у бьлурван?

Ле чьма хтуэ э'йан наки?


Мьн го: Дине, то нэ дэнгбежи, нэ жи бьлурван.

То нькари, г-туе гот, мьн фэ'мнаки..

Ьэла даете хтуэ бьдэ езр дьле мьн, бьньЬер'э ча-

т\а зу-зу дьк'бтэ, мьн т'ьре ве гаве дашеа мьн эту тзр'а

ХзОЭрДЬДЭ.

Эту бьн левава ширьн к'энйа, кблилкзк чьни, пе

»\е назьк сурэте мьн хьст.

Эшийа? Бииэ р'а|мусьм, туе дар,базбэ-

Э, элу чьйэ, чь бешинэ?

Ле тэ шэтуата дьл жи т'эг'мин нэкьр?

На, мьн т'аг'мин нзкьр.

24
Дьл у щэтэра тэ т'бнэ.
Мьн хтуэ кэр'кьр, ле злуе к'эсэрэка к'ур р'аЬишт,
ч'э'вед мьн ньЬер'и у нынкева эз р'амусам. Мьн жь
ч'э'ве хтуэ батуар нэкьр, эми дэяэке зур бум т\'е дьн-

лер'и.
Эту жь кьрьна хтуэ соро-моро бу. Эз щаЬьле чэ-
зая. Ьар туе даме дзрлаяа ширьнайа Ь'ббеда пеЬ'эейам.
Жь туе р'амусана тушэ наринэ бьк'ьр, агьр-алав, шэ-

\уат у ч^ирьнайи к'эта дьле мьн.


Мьн готе: "Эз мэлуле тз зэрийе, ньЬа тэ фэ'мдь-

кьм...„.

Жь туе р'оже аз дьле хттэда бумэ йэки к'уви, Ь'бба


туе шав у р'ож р'э'Ь'атие надэ мьн.

СОРА ДЬЛЕ МЬН

Эз тае т'зне бум, зар'окакэ бек'омзк, луэхта де у

баве мьн салэкеда, пзй Ьэвдб чунэ р'эЬ'мэте. Рэтум-


пьсмаме мьнэ незик т'бнэбун, тт'эки хтуэитие ль мьн бь-
кьрана, эз Ььлдама бьн сйа хтуэ, ле диса, ча-

туа дьвежьн, бира хтт'эдедабум, щур'зки мозьн бум.


йа чатьн ату бу, туэки бахте мьнр'а кэси нэдьхтузет

,бьвьм бархван, йане шьване туэн. Дьготьн: "Эту "зки


р'ути—тута, эм мале хтуэ чалуа бьспер|»э туи, зэ'ф жи
хорта ки баша!,,.
Щарэке М|Ь'ина Э'лое гбндие мэ бнда бу. МЬ'ина
оса т'бнэбу. Чэнд р'ож бу дьгэр'йан -нэдьгэр'йан,
мл'ин нэдьдитьн.

25
Эз жи у/а.н чаха хлуэр'а дьчумэ щие дур, дьк'этмэ
нава гэлие к'ур, Ььлдьк'ьшйамэ сэре знара, жь т'уме ши-
лане гэрмашьв дьбьр'и, бзништ т'опдькьр, дани дьфро-
т- гбндийа, э'бура хтуэ пе дькьр.

Р'ожаке жи, туахта бьнот'ара зомакер'а дэрбаз дь¬


бум, мьн дит ва мьЬ'ина Э'ло нава чаира я°Р'ХКьрида
хтуэра' ширьн-ширьн дьч'ерэ. Мьн чардоре хлуэ ньЬер'и,
ди-т кзе т'бнэ, туэрьсе льнге туе вакьр, ле сйар бум у
Ьайде, бэрбь 301ма м.э!

Мьн мл'ин ани бэр дэре коне Э'ло да сакьнандьне.


Гбнди Ьатьн, дора мэ бэрав бун. П-зсне мьн дьдан. Э'ло
Ьатэ р'уе мьн. Щамери дэстэ к'ьнщ п'е'ьк'еши мьн кьр.
Эв йэка бу мэ'ни, \узки бь алик'арийа Э'ло гбндийа
эз к'ьвш кьрьм шьване гбнд. чумэ бар пазе туани зайи.
и'ан к'ьнщада эз бума хортзки готы-а тэ. Орт'а мьн,
Э'ло у нзфаре мала \уи зэ'ф хтуэш бу.
Р'оже до дэ'на мьн кзрие пез дани берие. Хзляе
дьЬат, пэзе хлуэ вэдьяэтандьн, дьбьрьн, эз жи щие хтуэ-
да дьсзкьним, стбкбра хтуэ дьхбранд.

Паше дьчум Ь'блка хтт-э. Эту жи Ь'олка чь? Мьн


Ьэма оса чонд кэвьр данибу сор Ьов, бане туе пе чима,
Яьрш-мьрша авакьрьбу, Ььнз хтуэли авитьбу сзр, эту

жи Ь'зсеванки мала мьн бу.

Дэ'нэки мьн пэзе Э'ло дьдот, яиза т\и жи пэз дьда


берие- Этуе кър|Э фэсале, незики мън бу, гогг: "Фьлан-
кэс, то чьма ве ахрие бэништ ца наини?.,,,.

Мьн к'эсэ готе: Э, чи мьн бэништ к'этйз?


Э\уе чарнькале хтуэ ньЬер'и: —Чьр'а? Бани'ьт тьш¬
тэкн баша!...
Мьн же пьреи: Дьхтуэзи эз сьбе тзр'а бигоьм?
Эре! элуе гот, бэниште дзете тэ Ь'ьздькьм...
Э\уе элу хабар оса нэрм. бса ширьн у дзлал готьн,

туэки мьн т'ьре к'аре хтуэ дькэ р'амуеанэке мьн к'зрэм-


кэ. Шахта мьн сэре хтуэ бльнд кьр, тае бьгота лазьр
езкынйэ, туэки эз туе бьньЬер'ьм. К'-знэки ширьн сэр ле¬

ва бу. дув ль ч'э'ве мьн дьн(Ьер'и.

\Уе лэ'зе тэе бьгота тьштэк ньяьти нава дьле мьн.

Эту чзнд дэяэ бу мьн нькарьбу п'аки паз бьдота.

Баш, сэр Ьэрдб ч'э'ве мьн, эзе э'са тар'а бэниш¬

те биньм, мьн готе.

Р'ожтьра дьне мьн эп'ешз бэништ ани, дае. Чэнд


р'ож к'этнэ орте, этуе мьнр'а гот: - "Мьн тар'а дэзма-

лэк данйэ, а.... бэр кзвьре Ьани мззьн,,.

Эз фасал незики кевьр бум- дэзмал Ььлда, кьра


п'ашла хлуэ. Жь дэзмала туе бинзкэ оса хтуэ'ь дьЪат,
тэе бьгота бая-лэ голе Ьарэ бинхлузш бу- Мьн т'ьре
п'ашла мьнда тьштзкн эз гэр.м дькьрьм. Хтуэст Ьэма
туе даме дазмале дэрхьм, ле бьньЬер'ьм, ле тьрсйам
хзл'яе ньшкева бьвинэ.

Ше р'оже мьн пэзе хтуэ зу бьра ч'ерз. Гава жь зо-


ме дурк'атьм, пьш хтуэ ньЬер'и, дэзмала туе жь п'ашь-
ла хтуэ дэрхьст, взкьр, р'амуса, ньч'эки туе нэхшкьри

бу- Мьн т'ер ле ньЬер'и, т'ер бинкьр у щарэкэ дьн


фасал печ'а, кьра п'ашла хтуэ. Жь шабуне дьфьр'йам
бэр п'зр'е а'змин.

\#е шэве эз п'аки р'анэзам. риза Э'ло бэр ч'аве


мън надьчу. Пэй туе йзкер'а мьн т'эхминкьр, туэки э'м-
27
ре мьнда тьштэк яэтуыми, хэйсэте мьн жи щур'аки йа-
тэ гбЬастьне. На, эз е бэре яибум.
Мьн Ьэрр'о жер'а бэништ дани. Дэ, злу жи щаЬьл
бу, М1И(»ани мьн дьле ах у нэзан. Мьн бэништ дьзива дь¬
да туе, э)\Уе жи бь дьлэки саг' бэлайи сэр Ьэвала дькьр

у дьгот, туэки эз жер'а тиньм, этуана жи, ,Ьэми, я«зе хзл-


Яе бун, чь з.-ньм, дэрле^а мьн у туеда жер'а чь дьготьн?
Р'оке элуе мьнр'а гот: - Иди бэништа нэйнэ, ла-
зьм нинэ...

Эз сэр гьлие туе шаш мам, же льрюи:


Чьма?

Рат, Ьама оса, элуе гот.

Мьн ани бира туе: "Нэ тэ дьгот бэниште даете...,,


Элуе иди пзЬишт эв готьна хтуэ т'амамкьм, гота мьн:
"Заньм тбе чь бежи, ле нэйнэ, лазьм нина,, у леда
ЧУ. Эз ГЭЛЭКИ бэр.ХТУЭ К'ЭТЬМ, ДЬфьКЬрИМ, ГЭЛО ЧЬ ЯЭ'ТТ'Ь-
мийэ, туэки этуе оса гот?

Чэнд р'ожа ъунда эз чум, пез бьвмз ч'ере. Се жь-


не гбнд хтуар'а сэ^ьнибун, хабардьдан. Эз ко р'эх туа-
нар'а дэрбаз 'бу" , йаке пьреи: - Чьр'а иди бэништа
.наини? - Мьн гот: "НЬа туэ'де мьн т'бнэ,,, -йа дьне
гот: "Ле чабана, туз'де тэ Ььнакар'а |Ьэйэ, туанар'а
тини?" у Ьэрее Ьэвр'а к'энйан... Готьна яиза Э'ло пе-
р'а-пер'а к'этэ бира мьн, соропморо бум, щаба туана н-э-
да, днрбаз бум, чум-

Пай готьна яиза Э'ло у хэбэрдана Ьэрсе жьна жь


шарма р'уе хтуэ нэ зту бу бьчума алие коне Э'ло у нэ
эту бу туер'а хзбэрда. Ьама оса хтуэда дьк'злйам.

Бэ.хте мьнр'а дэ'не нивро бьзьна Э'ло к'уви бьбу,


28
вн али. туи али дьр'эви, мккина туе бу. Риза Э'ло жи
к'зтьбу пай, ле пе нькарьбу. Тэе бьгота бьзьне р'бЬ'е
туер'а дьлиет. Гава мьн хтуэст али туе бькьм, элуе бь
дэнтэки бьльид у сэрт гот: - Лазьм нинэ! То щэфе
нэк'шинз...

Сэр гьлие туе аз зур бум, мам. Эту Ьат, к'елэка


мьнр'а дэрбаэбэ, бэшьри у зу-зука бь дзнтаки ньмз го-

тэ мьн: "Мьн щотэ гора тэр'а даийз бьн туи кэвьри,,.

Эз ша бум, туэки этуе мьнр'а хэбэрда, мьн хтуз шашкьр

у мэщала хтуэ нэдит я.э на гьлики жер'а бежьм.

Мьн эту гора Ььлда, ле п'е надькьр, бь Ь'ьзкьрьн хтуэй


дькьр. Дэзмал у поре дабунэ мьн, мьнр'а Ьежайи мале
дьне бун. Мьн Ьэр эвар дэзмал р'адьмуса, эту горэ жи

дьда бэр дьле хлуэ.

Ьэр шар, гава мьн паз дани берие, иди нэдьчумэ

Ь'олка хтуэ, сэр кзвьрэки р'удьньштьм.


Хели туэ'дэ мэщал нэдк'эте мэ Ьэвр'а хзбэрда.
Мьн т'ьре хэляе туедаре т'амал! ль ма дьньЬер'ьн, дзр-
Ьаяа дэзмал у гора жи пеп'зсйанэ.

Щарзке. туэхта эту р'эк мьнр'а дэрбаз дьбу, бь к'эн


готэ мьн: - "Дьбэ дьле тэ туэн гор ада т'бнэ, лама жи

п'енакн?,,.

Мьн готэ луе: - То чь дьвежи, эту чь гьлийо?


Этуе пьрси: Ле чьма п'енаки?
Рзт, мьн готе, Ьама аса...

Эз заньм то чь дьфькри, ле кас ньзанэ, мьн дь-

знка тар'а чекьрйэ, азе щотэки дьне жи чекьм, элуе

гот у бь дьлэки ша р'эви пай пэзе мала баве хтуэ-



Нава туе маЬеда тэе бьгота п'эр' у баске мьн шин
бьбун, яай дьнйа т'амам йа мьн бу. Мьн хлуэхтуэ жи

т'-:хмин1дькьр, ко мьяаме бьлура мьн жи Ьатьнэ гбЬас-


тьне. Жь Ь'эйра туе мьн Ь'ьсрата дьле хтуэ спартэ бьлу-
ре у к'ьлама. Мьн т'ьре этуе дазмал Ььлдайэ, к'этй;
р'аяасе, ч'апла дьЬ'эжинэ, зз жи жер'а бьлуре дьхьм.
Щарна мьн Ьэту дьньЬер'и кэрие пазе мьн бэр'здайи
чуиэ гьЬиштьнэ Ьейло к'б....

Мьн хтуэлтуз хтуэр'а дьгот: "На, фьланкэс, то


жи к'эти щерга мэрнйа, дьнеда бона тэ жи йэк Ьэчэ,

луэки бой тэ сэре хт\'э дешинэ, то т'эне нини. Шэки ба-


во у ьна мьн са.г'буна. туе чьяаси ша буна.

Мьи галэки дьхту.эст туер'а п'ешк'ешэке бьк'ьр'ьм,


ле пе чь, жь к'едэре у бь дэстн к'е, туаки кзс пе нэ-
Ь'эсэ?

Жь Щьмое Ьэвале x^V мьн манатэк се абаси


дэйн кьр. Мьн се р'ожа сзр Ьавдб, сьбе Ь'эта дэ'не нив-

ро. кэрие пез ль дора р'йа бэрбь зозанед дьн дьч'еранд,


туэки р'асти чэрчики бем. Р'ожа оьсйа чэрчи р'аети

мьн Ьат, е ко баре яз'нт'ьр'эки Ьурмуре фротане дьбь-


рэ зозане жорьн. Мьн пе туан п'зра нэйнькэкэ ч'укэ бэ-
дзту у до яэт мьрицанед Ьурэ сор к'ьр'ин.

Пэзе нивро ани берие, ле эту к'ьвш нэдьбу. Гэлзки

бзрхтуа к'атьм, ле чь бькра? Сэр кзвьрэки р'уньштьм


у к'этмэ нава .мьтала. Эту к'ьвш нэдьбу.

Бэрэваре, тузхте мьн эту дит, дьле хлуэда галэки

30
ша бум. Мьн нэйньк у мьрщан бьрьн данин бэр луи

кэвре майи к'ьв'лкьри.


Мьн дит туа те у бона р'а.оти туе бем, мьн зу-зу али

к'блфэтэкэ щинар кь,р,пззе туе ваяэтанд, бьрэ бэр коне


туана у туэхта жь туьр вэгэр'йам* р'асти туе Ьатьм.
Мьн сэлам дае, этуе сзлама мьн вэгьрт, к'энйа у
пьроиьр: - "Ра чадуани?,, - "Бэр р'эЬ'ма хтузде!,, -
мьн готе у же п.ьрси: "Ле к'еф-Ь'але тэ чьнэ?,,
Этуе бь щур'эки зэлул ч'э'ве мьн ньЬер'и у гот: "Эз
башьм то башби!-.-,, Мэри незики мэ дьбун, мащал т'б-
нзбу мэ дьреж хабзраа, мьн анщах жер'а гот: "Мьн
тар'а тьшг данйз бьн туи кэпьри. "Баш, эзе Ььлдьм,,,

этуе щаба мьн да у эм жь Ьэвдб яэтйан.

Элу до маЬ бу, туэки эз у злу оса Ь'айра Ьэвда бун.


Р'убаре дыне хенщи туе иди т'б тьшт начата бэр ч'э'ве
мьн. Мьн т'аг'минкьр эту жи бона мьн дьфькьрэ. Ле
гп \уэрз бьньЬер'э, нава туи туэ'дэйида, нэ мьн туер'а
готьбу эз тэ Ь'ьздькьм, на жи туе.

Ахьр мьне чатт-а ттер'а бьгота "Эз та Ь'ьздькьм?,,


Чи мьн Ьэбу? Эз бум, шьвдара дзете мьн у дзета к'ьн-
Л1е ко баве туе п'ешк'еши мьн кьрьбу. Ижа готьна мьн
кери чэнд калека дьЬат? Дэ, баве туе, мэрийе туе ^ у
хэляе нагота: "Ло балэнгазо. тэ сэре хтуэ зз'ф хтуэйкь-
рйэ, тузки яиза Ь'ьздьюи? Тбе яэлне туе жь к'б бини?
Чьр'а бадьлЬэлуа намуса мэр'а дьлизи?,, Ло чь заньм

■:ди туе чь бьготаиа.

Зьмане мьн мьнр'а тьштэки баъяэ дьгот, ле дьле

31
мьн тьштэки башяэ. Бу йа дьл, эту алие яиза Э'ло бу,
минани Ь-зшэки бе гам у зин хтуэ давитэ чола, гели у
кзндала у т'ане Ь'эйра туеда бу, т'б р'эЬ'эта нэдьда мьн.
Ле бу йа змане мьн, дьгот: - "Баш, ле аг'ьрйа туе йэ¬
ке туе чатуабэ? Тбе сзре хтуэ к'ижан кавьрихи? Ь'ьзкь¬
рьна та Ь'эта к'энге туе бьк'шинэ. Тбе дзрде хтуэ к'е-
ра бежи? К'а дьр'лька тэ Ьзйэ* туэки бькарьби яиза
хтуэйки? К'а ,де у баве луе яиза хлуэ бьднэ тэ?„.
Эз к'этьбум нава зблма гьран. Мьн хтуэхлуэ жь кь-
рьна хтуз шарм дькьр.

Р'ожэке эту чэрмие ко мьн же нзйньк у мьрщан


к'ьр'ибу, чоле р'аети мьн Ьат. Рант'ьр'а хтуэ ойар бь-
бу, жь зоме жорьн к'эсэ дьЬат. Ьат, незики мьн бу,
кефхтуэш у бь дзнгэки бьльнд гот: "Бэрак'этбэ, хор¬
то!,, "Сэр ч'э'вар'а Ьати, к'ьрив!,,. —мьн щаба туи да.
*' Хорте дэлал.-этуот гот, , пэзэкэ к'ок бьдэ к'ьриве
хтуэ, к'ьриве тэ дьлк'эпйа тзр'а шэ'ре хаеэ р'иши бинэ,,.
Мьн готе: "Пэзе хзляена, бьла бьминэ паизе, Ь'эта
Ъще хтуэ дьстиньм,,-

"— Э, го, р'аети жи щаЬьли. Малавао, кэрие


кез бэр тэйэ, ле то дьсакьни Ь'эта паизе. Ло дьяэтуьмэ
Ь'зта тт'и чахи дьле доста та жь тэ сарбэ. Лазьмэ дьле
т\-е бьк'ьр'и, Ь'бба туе сар нэки... Ьь? Пазэка к'ок бьдэ
мьн, к'ьриве па Ь'эвтеке шунда дьлк'этка тзр'а шэр'е оса
бинэ, туэки дэве Я'из у букед зома туэ вакьри бьми-н?,
йане на бь найньк у мьрщане та к'ьр'инэ, шбхбл нае
сери,,.

Мьн го: "Пэзе хэл-яенэ, эз чалуа бьдьм? Эту сэр


готна мьн к'анйа у гот: "ЩаЬьли, чьр'а пэзе хэляе
32
гор нахтубн, бнда набьн, хэля надьзэ? Дэ бона мьн

жи гошт гошта, чь гоште паза тз, чь гоште паза хэляе...

Ьь?„ На, мьн готе. Ь'эта ньЬа мьн Ье т'б пэз бнда

нзкьрйэ... бьла бьминэ Ь'эта паизе,,-

Балуарийа тз Ьэба. аз ве сбр'а дьле хтуэйи щаЬьл

Ь'эта иро мина зиарэте хтуэйдькьм.

ХЭМА Э'ВДАЛ АГ'Е

Э'вдал аг'е элбашие зоме р'ожэке, мина Ьэр щара,

гэлэки жь хтуэ р'ази хблам у хьзмзтк'арава сйари жь

дэ'туате вэдьгэр'йа зома хтуэ. Дэ'туатеда зтуи п'эре

бистпенщ манате шабаш дабу дэфчи у збр'нэчийа. Эту

Ье нзг-Ьиштьбу мала хлуэ, ле бэ'са туи бэри Ьатьна туи

иди нава зомеда бэла бубу.

Дэ'луатеда т'опаи у п'е'ьк'еше т\'и жь Ь'амушка бь-

льндтьр у яимэтли бун. Ищар жи хтуэр'а навзки мэзьн

Яазанщкьр- Чэнд щара сальхийа туи вэхтуарьн, п'эйе

туи дан. Т'эв ль бэр туи т'эмэнэ дьбун. барда р'адьбун,

пз'рие бьжарэ даданин бэр. Ьэр йэки Ььндава хтуэда

дьщэ'данд хьзмаизки жер'а бькэ, дьтотьн: "Э'вдал

аг'а. эз хблам. нэ тз тьшт нэхтуар? Бемэ'на, щие тэ бе-


фэсалэ. Ьбрмэт у к'змала тэ дэ'туат хзмьландйэ, тузй

то сэр Ьзрдб ч'з'ве мэ Ьати!,,

Ле чьяас яиз, бук у жьнед щаЬьлэ бэдэту бь Ь'эзар


дьли эту дьЬ'абандьн... Нэ эту Ььм дэтулэти бу, Ььм жи

щаЬьл у бэдэту бу.

Гава жь дэ'туате Ьатэ мале, ч-:нд пьрс у т'эми дач=?

33
хблам у нэфаре мале. Ав анин, льнге туи шуштьн, паше

гьшк жь кон дэрк'этьн, чунэ дэрва, туэки аг'а пай дэ'-

тт ате хтуэр'а р'эЬ'этбэ.

"уУахте р'аЬ'этбуне аг'а к'атэ нава мьталед к'ур.


Чьяас чу, этуяаси нава фькрада ньяо бу, Ь'э-

зар у йз-к тьшт фьира туир'а дарбаз дьбун. Зоре да

щьг'аре у т'ьзбийа- Тбе бежи яэй дуе щьг'аре у фькьр-

мьтале туи т'эви Ьэвдб бьбунэ з'турэки р'эш, ль сэр нз-

фэса туи сзкьни бун у надьЬиштьн бина хтуэ бьк'шинэ.

Чьяас чу, аг'а этуяаси нэр'аЬ'эт бу. бэрхтуэ к'эт. Эт\:

Ье т'б щара нзк'этьбу Ь'алэки оса, тае бьгота нэ э>\\'

Э'едэл аг'а бу.


Аг'а нава туан мьталада бу, гава Мэщит аг'е Ьэва-

ле туи к'эта Ьбндбр'.


Э'вдьлэ, Ь'ь-ьйари, р'ожхера тз! этт^и гот.

"уУэй то сзр ч'э'вар'а Ьати! Э'вдал аг'а щаба

Ьзвале хлуэ да. Кбр'о, ле-ле бум бьт'аяйама!

Мэщит аг'а сэр готьна туи к'энйа:


Малавао, дэ тз жи дэ'туатеда шэлал бьху/эра,

иште хтуэ зэфтьра.

Щаньм. хтуэрьн-вэхтузрьна чь? \Уэллэ, сэре бьре

хтуэкьм, то нэЬатайи, эзе бьт'зяйама.

Мэщит аг'а дит р'аети жи Ьзвале туи бона тьштэкн

бэр хтуэ к'зтйэ, пьрси:

Э'вдьлэ, дьбэ бек'ефи?

На хер, к'алле тэ саг'бэ!

Дьбэ дз'туатеда йэка дьне жи дьле тэ Ььнгавт?

Э'ндьле Ьэрр'о (нини- Мьнр'а р'астие бежа, ту^-


ки тьште оса Ьэйэ, эту шбхбле бьре тайз...

34
На, ло!

Ле мэ'нз чьйэ?
Мэщит, бзндэ Ьэяэ, туэки хэмэкэ туана т'б-

нобэ?

Ло кэр'бэ> малавао, хтуэде хэма над} тэ!

На, на, Мэщит, \уэллэ-бьллз, хама оса т'бнэ.

Ь'айран, ахьр чьяаеи эз тэ насдькьм, хэйсэте та

заньм, эз т'б мэ'найи навиньм. Ле то чьр'а бэр хтуэ дь-

к'эви,

Эз жи Ьама хут сэр туе йэке дьфькьрим, ле то

туарэ бьиЬер'э мьн т'б сэрэдэри же дэрнэхьот, Э'вдал

аг'а гот.

Мэсэлэ-

Э, чь бежьм?

Дэ туэки бсанэ, ззе чэнд пьреа бьдмэ тэ, то ща-

ба \уан бьда.

К'эрамкэ!

Арьш-верьша тэ чатуа дьчэ?

Раси хтуэстьна дьле херхаза.

Кэрие пез у нахьра Ь'айлуанэт?

МэЬ бь мэЬ зедэ дьбэ.


Хблам, шьван-таване тз хэбатеда чатуаньн?

Дэве туана чь, т'ав бьн я^мчие мьнданьн.

Бемэ'нэ орт'а тэ у жьнед тэ чалуанэ?

Раей мэЬед з'зтуащейэ э'тульн.


Ь'айран, туэллэ сэрлуэхт навьм. Шькьр Ьэбуна
тэ, чатуа дъвешсьн, бэри нав-а бэ'реди, бэ'ре бьу'ькэ, на-

ве тэ жи бэлайи нава т'эмамийа э'ширэте буйэ, т'эв та

насдькьн, Ьэбуна тэ Ьэкэ, иди мэ'на хэма тэ туе чьбэ?

35
А, р'аети жи бьре мьни. Эз Ьэма хут туе хэме-
дамэ, дьфькьрьм, эгэр, хттэде нэкэ, р'ожэке эту
Ьэбун у наве мьн т'бнэбьн, туа готи, туэки Ь'але мьни
иро минани Ь'але сьбе нинбэ, ле туи чахи туе чатуабэ?

РЪЗГО У БЭРХА ШИ

БьЬар мина меванэкз э'зиз хэмла хтуава т'эзэ Ьа-


тьбу нава гбнд. Ч'йае Чарсалэ р'ож бь р'ож р'энге хтуэ
дьгбЬаст, яэй бишмерте т'эзэ жь Ьешьнайе х\уэдькьр-

Тэйр у тэкрздз жь бэ'рие дьЬатьн. Гбнди сьбе Ь'э-

тани эвара дэрэнг нэдьхтуэстьн Ьзр'нэ мал.

Р'ьзгое нэ'с к'ьвш кьрьн бэрхване чэнд мала. Жь


шабуне льнге туи з'рд нэдыьрт. Ь'эвтеки шунда эту и
кэрие барха иди дьбьрэ ч'ере. Р'ьзго фияэк хтуэр'а

дзотхьстьбу, жь нава кери бэрхькэкз р'ьндьк хтуэр'а

бьжартьбу, зэнгьлзки ч'уч'ьк стбе туева дардакьрьбу.

.Мьяим дэнге зьнгэ-зьнга зэнгьл дьЬат бьЬиетьне. Р'о¬

же чзнд щара бэрхване пьспор Ьэма оса, бона Ь'этуаса

хтуэ, сэрч'э'ве бэрхьке пе ава канйе дьшушт, ль сэр

бэр.хьке Ьерс дьбу, р'адьмуса, бэрх Ь'эмез:дькьр, к'ьш-

ми'ь, йане тьшгге башяэ дьдае. Гава дур в а наве бэрхе

Ььлдьда. бэрх жь кери вэдьяэтйа у бь к'алинэкэ ширьн

бэрбь туи дьр'эвйа.

Бэрхван ль сэр бэркьке у фияе оса бэнги бьбу.

оса ша дьбу, тэе бьгота яэй п'адше ч'йа у бархайэ.

Бэрх у фия сабра дьле щаЬьл бун.

36
Ь'ЬСРЭТ

Хтуэзла мьн туе р'оже, гава то мала мэда би, эм

бемьнэт Ьэвр'а т'ер хэбардьн, эз тзр'а бежьм "Леле!

то мьнр'а бежи "Лоло!,,

тА/э'дзки эз а з-й т'эркзсэрати дьне бьбум, р'е у ма¬

нила дьгэр*йам, гэло ча\уа тэр'а хэбэрдьм-

Хтуэзла мьн. туе р'оже, эм хдазр'а р'уньштана нава

кблилка, мьн сэре хтуэ дан.йа сэр чоке тэ, то р'ишие

"ьэ'ре к'олозе мьнр'а мьжулбугаи, аз—голие тэйэ мина


тирэмэрр'а....

Ах, гало эва дьнйа бона мэ чьма оса бер'эЬ'мэ,

к'афьр у тэнгэ?...

Ь'бба мэ мина ч'ьвикэке хтуэ дьле мэда тэландчэ,

Язи Ьивиейэ р'эЬ'м бьк'эвэ дьле баве тэ у яа^м-пьсма-

ма.

То р'ож бь р'ож бэдэту дьби, чьяас бэдэту дьби, эз

этуяаси хофе дьк'шиньм.

Гало азе ль бэр ч'з'ве хтуэ бьвиньм, чатуа бука ма¬

ла баве мьн пэзе мэ дьдэ бери?

Хтуэзьла мьн туе р'оже, мала мэда. гава де у баве

мьн тьштэки жь тэ пьрскьн, то туанар'а буктие бьки, эз

жи бьбьм "дилбзяде,, туэ.

Хтуэзла мьн туе р'оже, гава то мала мэда би, эм

бемьнэт Ьэвр'а т'ер хэбэрдьн, эз тар'а бежьм "Леле!,,,

то жи мьнр'а бежи "Лоло!,,.

61
ДО Р'ЕЧ'

Жь гбнд дур, щики тэ'лда кэвьрзки мэзьн Ьзбу. До


р'еч'е зьрав-зьрав дьбьрьн бэрбь туи- Эту кзвьр бона Ь'бба

дьле мьни нэсэяьр'и яэй Ьзвале а мьн бу, ч'ар'усг'ар. Эз

у эту р'эх туи кэвьри р'аети Ь^.вдб дьЬатьн. Ьэрке туе

р'оже ом г,эрэ Р''асти Ьэв бьЬаггана, мьн п'ежгир сэре

хтуэ гьредьда. Нишана туе жи. гава туе бЬата, гэрэ дере

хтузйи сор хтуэкьра, ле туе к'ижан дэ'ни бьЬата, 'ьэ'ра

сьпи, кане йа гэвзз дьда сэре хтуэ. Йа сьпи р'азибуна

р'оже бу, йа гэваз жи нишана бэриэваре. Мьн шэ'ра

туейэ гэвэз гзлэ Ь'ьздькьр.

Эм бэр туи кэвьри аяаеи р'аети Ьэв Ьатьбун, ко до

■Гангава р'еч' вэбьбун, йэк йа чукин-Ьатьна туе, йэк жи

йа мьн. тУан Ьардб р'еч'а дьле мэ кьрьбун йэк. Ьэми

кзвьр жи бьбу сор' у шэ'де эвинтика мэ.

Щарзке жи атуе де.ре хтуэйи сор хтуэкьрьбу, ле


шэ'рзкэ дьн сэре хтуэ гьредабу. Эз мэт'ал мам. Р'ази-

бтчна туе Ьэбу, ле дэ'не Ьатьна т\е к'ьвш нимбу. Ше р'о¬


же, Ь'эта шэва дэрэнг Ьивйа туе мам, наЬат. Р'ожтьра

дьн жи диса бса. Эту чэнд р'оже мьн бун, мьн п'ежгир

сэре хтуз гьредьда, жь сэрики гбнд дьчумэ сэре дьне.

Этуе жи мьяим дере сор хтуэдькьр у шэ'рзкэ дьн гьре¬

дьда... Хтуэстьна туе Ьэбу, ле мащал нэдьдит.

Пэй чзнд р'ожа этуе дерзки т'эзэ хлуэкьр. Эту нишан

кьрьбун.

Бона хтуэр.кьрьна р'еч'а дьле мэ, р'оже чэнд щара

38
ттан р'еч'ар'а дьчум-дьЬатьм, ко ат\ р'еч' п'озмиш нэбу-

на, нэ р'эх туи кэвьри Ьардб р'еч' дьбунэ р'еч'зк, дьбу-

нэ дьлэк.

ЛИСТОКЕ МЬН

Бона мьн биранинед зар'отие у листокед мьн гэлэ-

ки -ьирьньн. Ь'эта ньЬа жи эту Ьэр до тьшт минани

хэтунэкэ ширьнэ бьЬбри Ье бира мьнданьн.

Листокед мьн гэлэк бун у щур'э-щур'э, эту бь д'-.е-

те марийа нэЬапъбун чекьрьне.

Т'ьре жь р"ожа э'тульн, гава эз бей к'омэкдарийа

касами, бь гавед хтуэйи э'тульн жь мале дэрк'зтьм у

} ава Ьешнайа к'елэка дитуаре мала мэ р'уньшпъм, эту


мьжули Ьивйа мьн бун. Т'эбий'ата де п'е'ьк'ешэкэ лайия

этулэде хтуэр'а Ьазьркьрьбу.


Ьзр сьбэ тайр у тэйрэдэ, мьнмьник, кани у кблилк,

Ьэвалед мьнэ нэ'с— кар у бэрхьк, бь мьккин у к'алина


хтуэва эз жь хздуе р'адькьрьм, сьбэхери дьдан, гази мьн

дькьрьн.

Мьн кар у бэрх дьданэ пешийа хтуэ у дьчумэ май¬

дана т' аббате- Фияа хтуэ дардъхьст, дьда сэр лева,

лиетька мьн т'эбийэтер'а дастпедьбу.

(Кэвггока бь я^бэ-яьб дадаиин сэр кэвьра у яэлишока

зчара, дьяэтуьми к'елуршнкэк сэр лэпе хтуэйэ пашьн р'у-


дьньшт, гбЬе хтуэ дьбэльяандьн, мьн дьньЬер'и, па'ье
фьряас дькьр, дьбэзи. Мьн дьда пай, ко бьгрьм,

ле мьнр'а льЬавнэдьЬат, эз дьтуэстийам, бина мьн дь-

39
ч'ькйа, дьсэкыним, ле келуришк яэй дькэтэ к ьр е мьн,

жь мьн эп'ещэ дур дьсзкьни, бэре хлуэ дьда мьн, гбЬе

хтуэ дьбэльяанд. ль мьн дьньЬер'и, яэй яэ'Рфе хтуэ ль

мьн дькьр, дьгот: "Ьь, тэ зз нагьртьм, т'аслим!,,

Тайре симьр' Ьэтуеда мина коне взтьрти жь шабу-

не баске хтуэ Ьэвдьхьстьн. дькьрьнэ туитэ-туит, жере

дьньЬср'ин, Ььлдьк'ьшйан, дацьк'ьшйан, тэе бьгота яэй

щаЬьлед авиндар тэ'лдада дьгэр'йан.

П'ьлтъке эЧуре ^ минани кар у бзр-

ха, яай ль р'уе э'змин на'си дькьрьн. Ле э'туре мэзьн—

маке туана, гьмина хтуэва гази туан дькьрьн, эту нэрм

дьк'ьшйан. дьчун т'эви туана дьбун.

Щарна, тэе бьгота, бона нэ'сича мэ э'тура хтуэ дь-

щьвандьнэ Ьэв, дьбун Ь'эзар-Ь'эзар к'оне р'эш у р'уе

э'змин т'эмам дьгьртьн, дьбун т'ор'акэ мэаьнэ бей сэ-

робьн, 'ьуре хтуэйи бьрусква дьк'этэ нава мэ, ам бьр'

дькьрьн у бэри мэ дьдан. Мз> анщах сэре хлуэ хьлас дь¬

кьр у Ьэр йэки жь .мэ щикида тэлдэ дьбу.

Бу йа канм у щэлуа, жь баране ава туана Ье зедэ

дьбу, дэнге хблэ-хбл у хбшина туана гбмр'зЬ' дьЬатэ

бьЬистьне, яэй бе ль мэ дьк'энйан, дьготьш: Ьу. I тьр-

сонэкнэ чатуаньн!

Дь<]атуьми э'тура туэкз чэнд р'ожа нэдьЬиштьн мо

п'аки ч'з'вед хтуэ вакь,ра, ле гава э'тура баре хлуэй-з ба¬

ран у тэйроке вала дькьрьн, Ьерса туана дадани, Ььл¬

дьк'ьшйан— дьчун, мьна дьбун, диса к'еф нэдьгЬиъгз

к'ефа мз.

Каре нэ'с Ььлдьк'ьшйанэ сэр знаре бьльнд у кэвь-

ре мэзьн, кблилк дьчьрлаидьн, дэве хтуэда дьгьртьн у яэй

40
аэрфе хтуэ ль бэрха дькьрьн, дьхтуэстьн бежьн: "Ьун нь-

карьн минани мэ Ььлк'ьшьнэ вьр, Ьун тьрсонзкьн,,-

Мьнмьникед р'анг-р'энги нава Ьатуеда дьфьриан,

дадаиин сэр кблилка у Ьвшьнайе, дора канийе р'ез дь¬

бун.

К'езьке фьстояэ дьк'эт.нэ нава п'эсарийа, жь хтуэ

мазьнтьр топ чедькьрьн, гьлол дькьрьн, дьбь-

рьн, гэлэ щара хтуэхтуэ жи дьк'этьн, гьлол дьбун, ле

хтуэ р'аст дькьрьн, диеа дьк'этнэ пай т'опед хтуэ.

Бае нэрм бь хэмхбри колик дьЬ'эжандьн, бь наздар

эм р'адьмуеан.

Р'ое жорда ль мэ дьк'энйа. Щарна деме хтт'э пе

п'ьлтьке э'тура вэдьшарт, яэй т'эви мэ ч'э'втьртьнок дь-

лист. Щарна жи жь к'эне туе барана Ьурэ назьк дьба-


ри, р'удьньшт сэр кблилка. Ьеънайе у кэвьра, дьбу гб-

лав у минани дбр'е п'ьр'яимэт дьбьрьяи.

К'эскэсоре минани яайт'ан9КЭ мэзьнэ нэхшкьри

ль синге э'змин говэк дьда, дьбу п'ьрэкэ бьльнд, бь-

льнд.

Эз бь хтуэ жи Ььлдьк'шйамэ сэр кэвьраки мэзьн,

йане топкэки, шьвька хт\'э минани шурэки дзете хтуэ¬

да бьльнд дьгьрт у бь дангэки зиз листокед хтуэр'а я°ч


р'э хабэрдьда, Ь'бкбм дькьр, щарна Ьере дьбум...

Эту дэнгаиа у яар'э-яар'а мэйэ нэзэфткьри т'эви

Ьав дьбун, дьбун сазбэндикэ т'омэри, йэкдэнги, дьчу

бэрбь дьнйаед дурэ нэнас. ко туедэре щие р'эЬ'этийа

хтуэйэ Ь'этачЬ'этайе бьвинэ...

Эту листок нЬа жи Ьзнэ у мьн т'ьре Ье гази мьн

дькьн. Ле Ь'эйф. туэки нькарьм Ьэр'мэ бал туана, чьм-

41
ки мьн бнда кьрйэ зар'отийа хтузйэ бьЬбри. Бона р'э-
Ь'этийа дьле мьн жь туана т'эне биранине к'урэ Ь'ьс-
р-:т манэ, ед ко Ье тенэ ль бэр ч'э'вед мьн, гэрмайе у

э'мьр дьдьн.

чъвик

Зар'отийа хтуэ нахазьм бинмнэ бир, чъмки га' гэля

зэлули бу: шэр' бу, р'эв бу- хэлайи у п'арс бу.


ЩаЬьлти жи жь зар'отийа мьн язнщтьр ни.нбу.

Дэ, чьяас нэбэ, зар'отийа мьн Ьэбуйэ, жь туе эзе

к'бда бьр'эвьм? На, мьн жи "зар'оти,, дитйэ.

Жь сэрЬатийа э'мьре зар'отийа мьн гзлэ-гэлэ тьшт

минани хэтуне шэва жь бира мьн чунэ.

Ле яэтт'ьмандьнэка жь э'мре зар'отийа мьн т'бща-


ра жь бира мьн начэ у гэлэ щара бэр ч'э'вед мьн дь-

еэкьнэ.

Щарана эз фькра х\т*эда дэмэке бь туи э'мьри дь-

жим. ле Ь'эйф. т'эне дэмэке-..


БьЬар бу. зозанада эз бэрхван бум, нивро, кэвка-

ни даете мьнда, эз езкьним у дьхлуэст сча бэжна хтуз

бь гава бьпивйа, бьзанбйа, гэло тт-э'де берийе чьяас

кайэ?

Ье эп'ещэ туэ'дэ мабу.

Мьн диса дэетпекьр самта дэрла хьстьна кэвкани-

йа хтуэ бьщер'биньм.

Пе кэвканийе мьн эту.яас бэр'эдай кэвьр авитэ ви

али- туи али, туэки иди мьле мън дешчан, ле нъзанъм чь-

ма, диса дзет жь туе лиетьке нэдьк'^анд.

42
Бэрх ч'ерэ-ч'ерэ эп'ещз- жь мьн дур к'этьбун. Кэв-
кани дзете мьнда бь лаз чума пай бэрха. Ньшкева мьн
дэнге ч'ьвэ-ч'ьве бьЬиет- Мьн алийе туи дэиги

ньЬер'и, дит, т\е ч'ьвнкэк сэкьнийэ сэр кевьр, ле дора

кевьр чэнд ч'ьвикед дьне.

Мьн т'эг'минкьр, туэки ч'ьвика сэр кевьр мака е

дьне бу. Мьн нишана туе гьрт- Кэвканийа хлуэ нава Ъг-
туеда бьр -ани, ль иге хтуэйи р'асте бльндкьр у кавьр

мина гбллэке фьтьланд бэрбь ч'ьвике...

Ч'ьвике баске хтуэ бльнд кьр, ко бьфьр'э, Ьэма \уе


даме кэвьр баске \уе к'эт. Ч'ьвик жь щийе хтуэ Ь-эвэки
Яьлоз бу, ле нькарьбу бьфьр'йа у жь сэр кевьр к'этэ э'р-

Мьн эв йэк дит, чьяас яэлуэт мьнда Ьзбу, бэзиам

бэрбь ч'ьвике.

Ч'ьвикед дьне туе дэре к'ьвш нэдьбун. Ле ч'ьвика


баск лешкэсти зу-зу дьчу. хтуэ бьгЬинэ е дьне.

Эз бь дьлаки ша, жь кьрьна хтуз гэлэ р'ази, нэ-

фэсбьр'и к'этмэ пэй неч'ира хтуэ у мьн злу гьрт.

Мьн ч'ьвик Ььлда, гьртэ даете хтуэ у туэ'дзки дь-


реж ле дьньЬер'и. Жь баске туе хун дьЬат, дьлкьнге туе
зу-зу дьк'бта, дьр'ьщьфи, ч'э'вкьнге хтуэ Ьеди дьгьрт у
вэдькьр. Стуйе тте сьст бубу. Сэр ве йэке зэ'ф бэр хлуз
к'этьм, бона кьрьна хтт'э гэлэ-гэлэ п'ош/ман бум. Ле¬
ле бум бьгрйама. Сзд Ь'зйф, ле иди дэрэнг бу.
Мьн т'ьре ч'ьвика бьриндар мьнр'а хэбэр дьда, я^«
жь мьн пьрс дькьр, - "К'афьр, ахьр мьн чь зьрар дабу
тэ, чьр'а эв йэк ани сэре мьн?,,.
43
Эз к'элогьри бум, жь тус йэке дьле мьн зу-зу к'бта,

мьн т'ьре эту мьнр'а хзбэр дьдэ, дьгот: "Чьр'а ч'ьвэ-ч'ь-

ва мьнэ сьбе зу у бэри эва.ра хэмлэкэ кем бу п'ашла

т'эбийэтеда. чьр'а мьн пе ч'ьвэ-ч'ьва хтуэ тэ вэр'енэдь-

кьр бэрбь к'атушана, канийа, кблилка?,,

О, п'ор'е сэре мьн дьбу шьжун. Бэрх надьк'этьнз

бира мьн. Ь'эйра ч'ьвика бьриндардабум.

Мьн ч'ьвик бьра мал, кьрэ бьн чапукэкэ ч'ук. Дь-

хаст яэнщкьра у па-ье бэрда. Нан у ав дадани бзр, ле

этуе нэ дьхар, нэ жи вадьхар.

Бэри эваре, гава мьн бэрх анинэ берйе, чум, бьн

сзпате ньЬер'и, ч'ьвика бзлэнгаз Ь'ьшк бьбу.

Чэнд ньяьткед Ьесре гарм сэр сурэте мьнда Ьатьн.

Жь туе р'оже шунда иди мьн т'обэ кьр, кэвкани

нэда хзбьтандьне, дэтуса яаише пьшта хтуз гьреда.

Зар'отийа хтуэ нахтуэзьм бинмэ бира хтуэ, чьмки

сэрЬатийа ч'ьвика бриндар р'эЬ'этийе надэ мьн, бин-

тзнг дьбьм....

К'ЭРЭМЕ П'АРСЭКЧИ

Ьавин бу. Бьнэлие гбнде кбрманща мал у Ьэбуна

хтта Ььштьбун. т'эви эрмэние щинаре кал у бава жь

Роме бэрбь Эрмэнистана Р'оЬьлате дьр'авийан- Рева

чанд щара аск-зре низаме пе т'оп-щэбьрхана мэри ми¬

нани кэрие пез бьр'-бьр'и кьрьн.

44
Р'ожэк бу, ко К'эрэме бьч'ук де у баве хтуэ бнда
кьрьбу- Т'зви маЬащьра Ь'алэки гьЬиштэ гбндэки эр-

мэниайи бэр ч'эме Эразм ви барк.

Сэряот бу. П'ор'е сэре туи чзнд р'ож бэре ле мэ-


Яасе Ььлдабун, у минани шове завйа к'эрт-к'эрти бубу.
Т'унщька туи нот'ла т'онкэки ль сэр сэре туи сэкьнибу.

Сурэте туийи сори-гьловзр' жь дэсте бэлэнгазие ми¬

нани кблилкэкэ бэйани ль ч'йае туан, ч'ьлмьсибу, туи

гбнде нэнаеда, элуи нот'ла карэкэ к'уви хтуэ тэландьбу-

Дит Ььнэ мзри Ь'эйата дьгэр'ьн, дзете хтуэ дьреж

дькьн у чэнд гьлие нэнас дьвежьн... Щарна пэ'ри нане

к'арто, йан бэрмайинед харыне данин дьданэ тусн.

Щарна жи Ьерс дьбун сэр туана, тьшт надьдане, йане

дьготьн: - "Хтт'эде бьдэ!,, - у дэре хтт'э бэр туана дь¬

гьртьн.

К'эрзме бьч'ук жи ч'э'в да туана, чу орт'а Ь'эйате


еткьни- Т'б тьшт нэгот, эмане эрмзни ньзанбу... Гэлэ
туэ'дэ оса даете хтуэ дьрежкьри, кар' сэкьнибу.

Нь-ькева, сэр ч,знд гава, к'алина мике Ьат. йа

ко пе шьрите дэракева пьредайи бу- К'арэм хтуз жи

пенэЬ'эсийа чатуа бэрбь туе бэзи, стбе мйе Ь'эмезкьр у


ч'э'вед т\'е р'амуса, дьле х.тт'эда гьрйа.

Ьама \уе лэ'зе сэе мале Ь'бщуми сэр туи кьр, к'ьн-
ще туи яаим к'ьшанд, авитэ э'рде.
.Нэфэре мале Ьатнэ Ьэтуара К'эр-зм.

45
Э'ЩЕБА ГЬРАН

Наве лбнде мэ руч' бу. Эту бзрт'ала ч'йае Ч ареа¬


ла ль р'эк шоша мэзьн сьт'ьри бу.
Ше шошер'а, алики, чатуа кбрманще мэ дьготьн,
"кахтакане,, эрмэнийа жьн, зар'о, кал у пир, алие
дьне аскэре гьран дьк'ьшйа.

Мэзьна дьготьн: "Э|ТУ хэляе Шане, Сасуне у


Хьнусейэ эрмэнинэ, бэрбь Ур'ьсете дьр'авьн, эекзр жи
е п'адше Ур'ьсетейэ, Р'омер'а шар' дькэ,,.
Эм, зар'о, к'ом-к'ом дьчунэ бэр дэве шоше у мэ
дина хтуэ дьда \уан. Ши чахи эз бума шэ'де гэлэ э'ще-
бе гьран.

Зьвьстана алие мэ гэлэки сар бу. БеЬ'эеаб бэрф


дьбари, багэрэка бса р'адьбу, туэки натуал у гбнд р'аст

дькьр.

Сьбэ бу, ч'ьр'кэ-ч'ьр'ка э'рд у э'змана бу. Ньза-


нъм эту Ьэтуар чалуа гондда .нь'Ыкева бала бу, ле эз

жи т'эви гбндийа чумэ шле Ьэтуаре у мьн тьштэки туа


дит.

Бьнзт'ара гбнд, ль бэр т'элде кэвьраки жьнэкэ ща¬


Ььл р'уньштьбу. Шэ'рэкэ мэзьн авитьбу сэр навмьл у
сэре хтуэ у эту шэ'р яэй жер'а бубу сьт'ар, Ь'этани хтуз

бьгиЬанда гонде мэ. Ле то туарэ бьнЬер'э шэ'р бея^туат

бу бэр ше зьвьстана сар.

Жьньк яэр'ьми бу, ле дэрдуша туе бьстане дйа хтуэ


дьмет. Зар'ока беаущ Ь'алэки жь туи шэр'е язт'ле хь-

лас бубу, дзете дйа хтуэйэ мьрида яэй Ьивйа Ьзтуа-


рийа мэ бу...

46
ШЭР'Е ГОНДИЙЕ МЭ

Хэйсэте мере гбнде мэ оса бу, ту.зки щарна бона

тынтзки нэт'бтьшт Ьэвр'а шар 'дькьрьн, ч'ер'и Ьэв дькь¬

рьн, гэф у гор' Ьэв дыхтуарьн.

Р'ожэке кбр'е К'злаш у кбр'е Мащит Ьэвр'а к'ап


дьлиетья. Бь зманэки ширьн Ьэвр'а "щан„ дьготьн,

"щан„ дьбыЬиетьн. Ле паше чатуа бу, бона нэ т'б тын-'

ти, дэ зар'онэ, минани до дике нэ'с ньшкева бэзйанэ


Ьзв. Пе к'блма у льнта т'ер Ьэвхьстьн. Сзрч'э'ве Ьэвдб

Ь'эр'ьшавдьн, гьлие нэт'е у ч'ер'и Ьазкьрьн, паше чунэ

мале шькйате баве хтуэ кьрьн-

К'элэ'ь у Машине баве туан гава эту й.зк бьЬистьн,


Ьэр й,эк Ььндава хтуэда гэлэ Ьерс бу- К'злэш гот:

"\Уан к'афьрана чь анин.з сэре, кбр'ькьнге мьн, чьр'а,


эту бехпуэйийэ?..»

Мэщит ж«и туедэре хэбарда: "Дэ то тузрэ мьн у

туана бьньЬер'э. Чьр'а баве кбр'е мьн мьр,ч,з-, туэки эв

йэк анинэ сэре туи?,,.

Ьэр йэк голалэк Ььлда дзете хлуэ, жь мале дэр-

к'этьн. К'зла туана оса р'абьбу, туэки т'б кэси нькарбу

эту зэвткьрьна'.

Жшед туана к'этда орт'е, готьн: Шэрмч, за-

р'о'нэ, тынта нава, ле чаР ^'а;на нэбу-

Гбнди гава пей'эсйан у дитьн туе збямэке чебэ,


к:аре хтуз кьрьн бьк'эвнэ орт'е, нзЬельн шэр' пзшдз
бе.

47
Чэнд мэри фэсал, бей лэзк'этьн чунэ пешйа туан.
Этуана незики К'злаш бун, сэлам дане, этуи сэлама туа¬

на вагьрт. Ь'эеэне эхтийар, ко пбндда Ь'эсаб дьбу йэки

зз'ф маяул у Ьбрмэтли, готэ К'элэш: "К'элэш, лао, сэр-


ч'э'ва Ьати, к'еф у Ь'але тэ яэт чьйэ?,, "Кэке Ь'эсзн,
хбламе ч'э'ве тамэ, дэ, анагори зэмин дьжин,,-

Й.зки дьн незик бу, готе: "К'элаше бьра, сар ч'э'-


бэ, гэяо херэ то Ьати мэЬла мэ?„„. Эауи щаба мерьк да,
гот: "К'элле тз еаг'бэ, дэ!„ Шех Сьло Ьат, гот: "К'элэ-

•Ге мьрид, сэр ч'э'ва, к'ефчЬ'але тэ чьнэ, э'вде хтуэде,


мьн зуда то издитыбуйи?.-,,-

Даете тэ р'адьмусьм, хбламе ч'э'ве тэма, шех


Сьло, бар р'аЬ'ма хтуэщеэз'.

Марине маЬ'эла дьне хут туи щур'эйи Мэщит дано


хэбзрдане. Бэрэ-бэрэ гэлэ мари Ьатьн, дора туан т'оп-

бун. К'и Ьат сьлавкьр, гьлик гот. Хели туэ'дэ оса дар-
баз бу. К'этнэ нава хэбзрдане. Жь мэрийе т'опбуйи Ьэр

касаки дар|Ьаяа тьштакида хабэрдьда, дэрЬаяа гондед


щинар, пеада, яэлуьмандьне р'оже у тьштед майинда.

Дьяэтуьми чэнд мариа бь лаяьрди яэРфе хтуэ Ьэвдб


дькь,рьн, е дьне ша дьбун, дьк'энйан.

Мьжулийа гбндийа, балуарки чанд сзЬ'зт к'ьшанд.


Нава туи туэ'дайида К'элэш у Мэщит бь хтуэ жи пенэ-

Ь'ьойан Ьерса туана чалуа дани, бей шэр' у дэ'ту вэгэр'--


йанэ мале хлуэ.

Р'ожтьра дьн кбр'е К'элэш у кбр'е Мэщит диса


ша т'эви Ьэв дьлистьн.

48
НАДЕЖДА

Э'мьрда гэлэ Я'5луьмандьнед яэ»щ У хьрав тенэ сэ¬

ре мэрий а.

Кал у баве мэ сэр туе нете бунэ, туэки хьрави жь

Ьэр тьъти бэрк'тьр бира мэрийада дьмива у лзма жи

п'айфйьланин, меркбштьн дьбьн- Сэр туе фькре -;в т'ь-


ме дбдьл бум.

Тьште яэнщ мияа кблилка нэ, тэ'в э'мьр дьдэ туа«а»


ле тьчппе хьрав мина мэ'раки гущли т'элэ-т'эл та дьхэ
у то дьщз'дини хтт'э жь туи хтуэйки, Ь'эму мащала дь-

бини, туэки ту:» гэвэрки.

Гава Надйа Ьатэ от'аха мэ, тае бьгота Ьэтуа от'а-


ха нэхтуэ'ьханейэ бинтьрэн Ьатэ гоЬастьне. Шабун к'э-
тз нава бьриндара. Надйа незики Ьар бьриндарэки дь¬

бу, пьрс у т'эмие т'эва р'азидькьр, бь хэмхбри назие

гьшка дьбьр.

Шэр'е гьранда хэдэр бьрнндар бум. Шэхте мьн


ч'э'ве хтуэ вэкьрьн, хтуэст бьзанбьм гэло эз ль к'идэре-
мэ, мьн бь ч'э'вед хлуэ дит, туа яизэк; зэрииз бэ¬
дэту, халата спи ле, незики кар'эвата мьн, ль сэр р'у-
ньштоке р'уньштийэ, к'ьтеб дестда дьхунэ.... Этуе гава
дит мьн ч'э'ве хлуэ взкьрйэ, бешэрхтуэш, -Аирьн у нарм

49

4
мьнр'а к'энийа.... \#и Ь'але хтуэда дэяияэке Ь'эсабкьр,

туэки эз нав хэтунедамэ.. Мьн зутьре ч'э'вед хтуэ гьрт,

щаркз дьн вэкьр... Диса эту яиза бэдэлу бу бал мьн.

Бьрина мьн беЬ'эсаб дешйа. Мьн фэ'мкьр, туэки нэх-

туэшханедамэ. Дохтьра йа хтуэ кьрьбун... Мьн хтуэст

ор.хана сэр хтуэ бьда алики, бьдита, ле дизьке наЬишт

у бь дангаки дьлован мьнр'а гот: "Шькьр операсиа

т; зэ'ф баш дарбаз бу, тбе зутьре т'эмам яэ»щби...„

К'е дьвежэ эту яизэкэ. нанас у хэриб бу? На хер,

г:\у р'оЬ'дар бу, шамала тэ'ве.

Эм Ьэвр'а бьбнэ нас, элуе гот, Надежда

Конетатиновна, ле кьн дьвежьн "Надйа,,, вьра дьхэбь-

тьм чатуа хушка дохтьрие.

Мьн наве туе туэк'ьланд у наве хтуэ жер'а готе. Этуе

ка.ве мьн чэтьн туэк'ьлаид. Мьн себарз, чарбарэкьр у

эм сэр ве йэке Ьэвр'а к'энйан- Эм бь дьлэки оса взкьри у

Ь'элал Ьэвр'а к'энк.ан, с]ай бе зува насе Ьэвэ Ьэрэ не-

знкьн, тэе бьгота эм хуодк-бьре Ьзвьн, эту ша дьбэ бона

дитьна бьре хтуэ. эз жи ша дьбьм, туэки мьрьне хьлас

бумэ, р'аети хушка хтуэ Ьатьмэ.


Операсиа мьн зэ'ф фэрз бу. Бьринед мьн дабун

бэр к'ера у эп'ещэ же бьр'ибун.- Эз бзр хтуэ дык'атьм-

Этте эв йэк тедэрхьст. бэр дьле мьнда Ьат, гот:

Нэ мьн гот бэр хтуэ. нак'эвэ? Ле азе чь бежьм?

Бьре мьн ви шэр'ида Ьатэ кбштьне, дйа мьн жи фашис¬

та бьрйэ... Пай ван гьлийар'а, яэй бе п'ьлт.з э'туьр Ьатэ

сэр деме туе бэдалу. ле эту э'луьр зу бала бу.

Иште тэ дьчэ чь бьхбтуи, ,эз тэр'а биньм? этуе

жь мьн пьрси.

50
Пай бьриндарбунер'а мьн гэлэ хун бндакьрьбу- Ху-
на, ко нахтуэшханэ бона бьриндара дьетэнд, к'бта бьбу.
Эз' бьрьбум от'аха бьриндаред бэрталзф, сэЬ'этед э'м¬
ре к'ижана жьмарти бун. Щур'е хуна мьн у йа Надкае
мина Ьэв бу. Гава Надйа дэрпэяа туе йэкеда пе дьЬ'э-
сэ, бь р'эзадьлийа хтуэ хуна хтуэ дьдэ мьн...

Гава мьн дэрЬ.аяа яэнщийа Надйаеда бЬист, жер'а


гот: «Бь, э'дэте щмаэ'та мэ то иди Ь'эсаб дьби хушка
мьнэ Ь'элал,, Эту бьльнд у ширьн к'энийа- рэч бежи
гол у сосьн от'ахеда барин. Этуе пе дзета бьриндариед

от'ахе нишани мьн кьр, гот:

- Эз хушка вана у Ь'эму бьриндаред нэхтузшхане-

мэ.

- Эту гыпк башяэнэ, ле эз у то башяэнэ...

Чьма?— этуе пьреи.

Чьмки хуна мьн у тэ йэкз.


Надйа у бриндар сэр готьна мьн к'энйан, ле^ Ьэвр'а
жи готьн: "Р'аста! р'астэ!,, Ььнэка дзете хтуэ ль Ьэвхьс-
гьн у жь Надйае т'атуаяэкьрьн, туэки незики ит бэ у
чатуа хушк бе р'уе мьн- Надйа хатре тт^ан нак'эт.

Эт\' бьриндаред, ко дькарьбун от'ахеда бьгэр'йа-


на, р'уньштьбун дора т'эхтэ домино, к'ьшьк, к'аг'эз дь-
листьн. Бьриндаред гьран сэр кэр'эвате хтуэ к'ур дь-
нэ'лйан. Эз сэр кэр'эвате дэвэр'у п'алдайи к'этьбум на¬
ва мьтала. Щур'э-щур'э яэЛУЬМанДьн у фькьр бира

мьнр'а дарбаздьбун. Диса дэрЬэяа Надйаеда фькьрим.

Гьлие щмаэ'та мэ Ьатнэ бира мьн: "Шер шерэ, чь жь-

нз, чь мера...,,

Мьн дьда Ь'ь'ье хтуэ, гзло эту чь яэ^ат бу, туэки

мзрики к'брд, жь ч'йае Элагазе у яизэка урьс, Урьсета

•бесэробьн, ви ш.зр'е гьранда, жь туэт'эне мэ дар, сэр

хтуэлима дэлулэтэкэ дьн, туэхте Ьэла-Ьэле, яэт р'бЬ'е


хттэ жи нэдьЬетушанд бона э'мре шзр'к'аре советие?

НЬа эз к'ббар у эшкэрэ дьбежьм, туэки эз пе хуна

Чиза урьс Надеждае дьжим.

Ч'Э'ЛА ШЕХ Э'ЛИ.

(Дидэмэк жь э'мре ббЬори)

Гбнде мэда щэту у кани т'бнэбун. Бона ава вэхтуа-

рьне Ьайло дьчунз Ь'эта сэр чэнд верста, пе мэрк'эва а в


данин. Бона авдана Ь'эктуанэт, к'ьнщшуштьне у сэ.р-

хлуштьне жь гбидеки дьне ав бь п'эрэти дьк'ьр'ин. Ор-


т'а гбнде мэда голэкэ мэзьнэ зьЬарбуйи Ьэбу. Сале чэнд
щара ава щзлуа бэри сар голе дьдан, т'ьжи дькьрьн.

Зьвьстане, туэхте р'ожед хтуэш, гава тэ'ве р'уе


хтуэ нишами марийа дькьр, мер у хорте щаЬьл бер у мэр'
Ььлдьдан, дьчунэ дора гбнд, жь туана Ьэр йэкн анэго-

рн яэтт-ата хтуэ, туэкэ баре пьштэки бэрф т'опдькьр. дь-

52
да сэр Ьэвдб, пе бер у мэр'а дьк'бта. Сбр'а эваре ледь-

да, дьяар'ьми, дьчун, пе шьрита пьшт дькьрьн, данин.

Т'этулада яальх чекьрьбун. Бэрф данин, дькьрьнэ

Яальхе у жь гармайа т'этуле эту Ьеди-«Ьеди дьЬ'злйа у пе


туе паз у дэтуар авдьдан. Ле бона ава взхарьне барф

бэроша у оитьлада дьЬ'аландьн.

Рьсэ дькьрьн, туэюи зэ'ф зуда, п'еъа ч'йайе гбнди


Чарсалэда калика мэзьн хблхблий.з. Му'эхте шэр'эки гь-
сэн сэрк'аре дьжмьна э'мьркьрнэ, чэнд баре дэва Ььри

кьрьнэ ч'э'вканийе, ч'ькандьнз.

Эту чэнд р'ож бу мер у хорте гбнд р'эх мала Шех


Э'ли ч'э'лакэ мэзьн дьк'олан, ль к'идэре этуи гэрэке гэ-
ньме хлуэ бькьрае. ЩаЬьле гбнд Ьэвр'а, яэй бежи, к' -.та¬
бун л.эш,е, к'а к'е жь туана ше гэлэки бьк'олэ, хтуэлие жь

ч'э'ле бьдэ дэр. Шех Э'ли Ьа дба ль мьразе туана дь¬

кьр.

Жь барбанге Ь'эта эваре дора ч'э'ле т'ьжэ мэрьв

бун. Мере мэзьн бь щергэ р'удьньштьн бэр дитуаре хе-


ни, бар тэ'ве хтуэ гэрм дькьрьн, хэбэрдьдан, хорт у ме¬

ре щаЬьл жи дьхэбьтин.

Мьн-щое Эсэд мерзки башэрхтуэши лаяьрдчи бу,


йзки ч'а'вр'аши бэжнбльнд. Эту к'едэре к'ьвш бй а, дзет'
хтжзда мэри дора туи т'опдьбун. нэдьхту.эстьн же дур-

к'этьна.
Се р'оже Мьвдцо бу чубу Идьре, туэхта вэгэр'йа Ьа¬
тэ гбнд, р'ажтьра дьне диса чу сар ч'э'ла шех Э'ли х->

53
бьти. Гава Мьншо ль туедэре к'ьвшбу, т'эв дора туи

павиан. Дэнг у бэ'ое^дьне, я'имзте п'арч'а, пэз у дэлуар


у дэрЬаяа гэлэ тьштед дьне жь пьрскьрьн. Бь к'эн у
лаяьрди элуи щаба т'эва дьда.

Мьнщо хэбэрдана хлуэ к'бтакьр, чэнд гьлие мэсяэрэ


жи готьн у бь башзракэ хтуэш пе шьрите дак'этэ ч'э'ле,

ко иди туэкэ до бэжна к'олабун. Мьнщо аликива дь-

к'ола, аликива жи пе э'лба хтуэли зу-зу дьда дар. Мэ-

рие ко бэр даве ч'з'ле сэкьнибун, э'лбе хтуалие пе шьри¬

те Ььлдьк'ынандьн. Мьнщо хели туэ'дэ бь дьл у щэгэр


дьхэбьти, Ь'этуаса т'эва пер'а дьЬат, дьготьн: "Э'фэрьм,

Мьнщо, нане дьхби, тэ хтуэш Ь'элалбэ!,,'

Оса яэ^'ьми, туэки мэрие ко э'лб жь даете Мьнщо


Ььлдьдан, к'этнэ хэбэрдане у ла'ззки аглэ бун. Мьнщо

жь ч'э'ле чэнд щара дэнг да туана, дит щаба туи надьн,

р'унь'ьт, бина хтуэ бьстинэ. Ньшкева ч'э'леда хбшинэ-

кэ к'ур ль туи т'эсэлэ бу. Ващеньяи у гот: "йа сьмьлайи,

эв чйэ?„ у бь сату чар|Доре хтуэ ньЬер'и, р'энг ле чу.

зьмане туи девда зЬа бу.

Мэрие жоре э'лб дахьстьн ч'э'ле, сэкьнин, шэки Мьн¬

що туе т'ьжэкэ: к'ьшандьн, дитьн з'лб сьвькэ. Лэ'зэки

шунда э'лб к'ьшандьн, диса вала бу.

Оро, Мьнщо, дэ да*грэ ло, эм Ьивйа тэнэ, йэ-ки

гот у Ьивйа Мьнщо ма, ле жь туи т'б щаб нэстзнд.

Мьнщо, Ь'айран, туахте лаяьрдика нинэ, зу бькэ...

Ле нэ э'лб т'ьжи дьбу, нэ жи дэнге Мъищо дьЬат- Куз

бун, Ьбндбр'е ч'э'ле «ьЬер'ин, дитьн, туе Мьнщо бэжна

хтуэва ч'э'леда дьреж буйэ. Щмаэ'та дора ч'э'ле т'ьре

54
Мьнщо лаяьрдийа дыкэ, дзиг данэ туи. "Мьящо, р'абэ
кбр'о, шэрмэ! Ьэй Мьнщо. Мьнщо!,,

Э Мьящое т'эзэ к'б р'айуйа?

Шех Э'ли дит гьшк т'опи дора ч'э'ле бунэ, дэнг дь-
дьнэ Мьщо, хабат пешда начэ, жь к'оме яэтйа, Ьат,

незики ч'э'ле бу, хтуэст бьньЬер'э Мьнщо чь дькз. мэ*-


нэ чьйэ элу т'эв бэталкьрьнэ, ле т'б тьшт надит, гот:

Э'вде хтуэде, ща дурк'звьн, т'б тьшти набиньм.

Шех Э'ли сэре «\уэ (Ье бэржеркьр, дит, туе

Мьнщо ч'э'леда т'зп-р'эп к'этйэ. Чьяас яэ'тузт луида Ьэ¬

бу, бльнд-бльнд дэнг да туи: "Мьнщо! Мьнщо! Э'вде


хтуэде, Мьнщо!" К'ьвш бу дэнге шех гьЬиштэ бэр гбЬе
Мьнщо, этуи ч'э'вед хтуэ вэкьрын, жор ньЬер'и..- гава

ч'э'ве Мьнщо р'у-сьмел у ч'э'вед 'ьех; бэльяи к'этьн,

ищар Ь'але -туи лап яолайи бу.

Шех Э'ли дит бошэ. марики дьне пэка кьрэ Ьбндбр'е

ч'э'ле, бьзаябэ чь ль Мьнщо яэлуьмйэ.

Мэрийе дак'этэ ч'э'ле ль Мьнщо ньЬер'и, дэнг да

туи. дит дэнге хтуэ накэ, мьле туи к'ь'ьанд, ле Мьнщо бе-

льпат к'этьбу.

Шех Э'ли, эз хблам, Ь'але Мьнщо т'бнэ, —мерке

дак'этьбу ч'э'ле гот.

Э'вде хтуэде, ща баш ле бьнЬер'э, туэхте лаяьрди¬

йа нинэ, шех гот. Мерьк диса бь дэнтаки бльнд дэнг

да Мьнщо, яаиша туи к'ьшанд, дит, на, тьшт же дэрнае,

мина мэрики гбнэк'ар гот:

Шех Э'ли, эз хблам, дэнге хтуэ накэ, жь щие хтуэ

нальпьтэ, бо, эз чь бькьм?..

55
Хтузде тэ р'азибэ, ахьр чатуа дэнге хтуэ накэ, ща

баш бьньЬер'.

Шех, эз ябрбана тэмэ, чь ба'зи бьньЬер'ьм, туэлэ

нэ дэнге хтуэ дькэ, на жи дьльпьтэ, сэрэдэри ле дарна-

хьм.

Шэки бсанэ, бемэ'нэ гбЬе туи бьк'шинэ, гбЬе туи

бадэ.

Жоре, сэр гьлийе шех п'иряин к'этэ нава щмаэ'те-

т'эв сэр туе фькре бун, туэки Мьнщо р'бЬ'е туанар'а дьли-

зз у бь Ь'энэк дьготьн: "Э'фэрьм Мьнщо! Бе чатуа >к.и

хтуэ зэвтдькэ,,.

Мэрие дак'этьбу ч'э'ле, гбЬе Мьнщо к'ьшанд, диса

тьшт же чензбу.

Ща Ьэла гбЬе хтуэ дакнэ сэр синге туи, бьнЬер'э

дьле туи дьк'бтэ?— шех гот-

Эту яуз бу, гбЬе хтуэ дани сар синге Мьнщо... Ле жь

гбЬе хтуэ батуар нэкьр. Эту.и т'эхминнэкьр, туэки бьне

э'рдеда хбшинэк те. Батуэрнэкьр, ищар жи гбЬе хтуэ

дани сэр а'рде.

Шех Э'ли, этуи бь сату гот, темз дзете тэ, вь-

ра даге хошинйе те.

Э'вде хтуэде. эз тэр'а чь дьвежьм, то чь щабе дь-

ди, ща бьньЬер' дьле мерьк дьк'бтэ, йане на, лгаба мьн

бьдэ?

Э'ли дит ч'ар т'бнэ, нькарэ щаба щмаэ'те у мэ¬

рие Мьнщо бьдэ, гот, туэки этуе хтуэхтуэ дак'эвэ ч'э'ле,


Ььн Мьнщо дэрхэ, Ььн жи бь гбЬе хтуз бьбьЬе, бьньЬер'э,

р'астн ль туедэре дэнге хошинйе те, йане на?


Хблэсэ Мьнщо жь ч'э'ле дэрхьстьн. Эп'ещэ туэ'дз

58
шунда эй' сэр Ь'ь-ье сэр хтуэда Ьат, ле иди Мьнщое б-:ре

ньнбу.

Мере гбнд Ьатнэ сэр туе фькре, туэки бьяе ч'э'леда


Ране аше щьнайэ, йане жи зйа ль туьр этуьрйэ.

Бь хтуастьна Шех Э'ли эту ч'э'л вдарата майин

т'ьжи кэвьре мэзьн у хтуэли кьрьн.

Элу бу, шэве жь гбндийа иди т'б кэс нэтуербу к'елэ¬

ка мала шех Э'лир'а дэрбазбуйа.

КАЛКЕ МАТ'ЕВОС У НЭВИЙЕ *УИ

(Кэрик жь сэрЬатийа "Щэмале бархван,,)

Феза гбнде Руч'е, сар р'Ра шоше, ойари у пэйа, ми-


на т'офане, шэв у р'ож эскар пай Ьэвдб дьк'ьшйа.

Мэзьна дьготьн: "Эскзре Николэ, шэр'е урьса у Р'о-


мейэ, дьчьнэ алийе бажаре Шане, туан дэра ъзр'эки гь¬
ран дэсгшебуРэ,,.

Гбнди дэрдьк'этнз дэрва, Ььлдьк'ьшйанэ сэр ханийа,


Ььнэк жи дардьк'этнз сэр р'йа шоше, т'амашэ дькьрьн.

Эту салед 1915-1916 бу.

Гава эскзре ур'ьс к'ьшйа, дэстбь р'эва бьнэлие туан


дара бу, к'ижанар'а дьготьн "гаг'т'акан,,; этуэ т'эв к'эсь-
ри, т'и у бьр'чи, тэ'зи у п'ехас бун. Ььнэка п'алас, Ььнэ-
ка орг'ан авитьбун сэр мьле хтуэ. Мер у жьна бь дэстэ-
ки бохчэ, бь дзете маГин зар'е даргуш Ь'амезкьрьбун,
дьчун, зар'е Ььнэки гьврьк п'Ре хтуэ дьчун, мина бэрха
57
дабунэ пай мэзьне хтуэ, жь бьрчибуне у тузетандьне

незэ-неза туан бу.

Гаг'т'акан чатуа дьгьЬиштнз гбнде Руч'е, дора гола

гбнд т'оодьбуя, ава голейэ нэт'амьз вэдьхарън, сэр. ч'з'ве

хтуэ дьшуштьн, р'удьнь'ьтьн бина хтуэ бьс'тиньн. Ььн«к


дьчунэ нава гбнд, п'арее, йане бь п'зрэти нан дьк'ьр'и»

данин дьхтуарьн. Гбндэки ч'ук у к'эеиб туе чатуа щаба

этуяае мэриРа бьда? Лэма жи жь туана илаща к'е Ьэбу-

тун гбндида эглз нэдьбун, Ььнэки р'зЬ'эт дьбун, диса хтуэ

р'йа Идьре дьгьртьн.

Жь гаг'т'акана эп'еща мари Ьэма туи гбндида жи

дьмьрьн. Пэй мьрьнер'а жи эту жь зблма гьран хьлас

нэдьбун. Йане кэсэки туан т'бнэбу ч'э'лкьрана, йане т'а-

Яэт мэриед саг'да т'бнэбу э'рд бьк'олана, мьрийе хтуэ

ч'э'лкьрьна. Бьнэлие гбнд чьяас сртуата туан дьгьЬиште

али тт'ан дькьрьн. Жь гаг'т'акана гэлэка кбрманщи зэ'ф


р'ьнд заньбу, бь хэбэрдана хтуэвэ жь кбрманща к'ьвш

нэдьбун.

Р'ожэке, гаг'т'аканэки э'мьрда тузкэ Ь'эвте—Ь'эвте-

пенщ сал и, Рэки бэжнбьльнди зждаЬэйи р'успи, зар'экэ

чар-пенщ сали Ь'эмезкьри Ьат, Ьеди-Ьеди хтуэ гиЬанда

гола гбнд.

Этуи зар'онк жь Ь'амеза хтуэ пэйа кьр, ахинэкэ кур

к'ьшанд, чэнд гьли жер'а готьн у бэрбь голе чу. Финое

сор жь сэре хтуэ эхьст, т'ьжи авкьр у ани да луи т'ь-


фали, ава бэрмайи жи хтуэхтуэ вэхлуар. Зар'экэ бсайэ

бэдэтуэ дэлал бу, туэки мари Ь'зйр-Ь'ьжмэк'ар бу ле

бьнЬер'Ра. Кальке дзете хтуэ бьрэ п'ашла хтуэ, пз'ри


нане к'арто дархьст, да даете зар'е. Эту ша бу. к'энйа,

58
нам жь дзоте кальке Ььлда. бь шитаки мазьн дэстаекьр

хтуэр.

Кальк к'елэка туе зар'е, сэр пьште п'алда, дзете


хтуэ дани бьн сэре хтуэ у ч'э'ве хтуэ гьрт, ньяойи нава

мьтале к'ур бу. Р'эв, гбнде туан Ьатьнэ бире. К'е занэ
эту фькре хтуэва гьЬищтэ к'б? Хелэке шунда эту р'абу
у р'уньшт. Гбнди, зар'о дора туана т'опбун. Кальке бь

кбрманщикэ хальс щаба пьрее т'эва дьда. Ле к'ьвш бу,


гэлэки туаотиайи бу. Фьлите гаван жи Ьат, незик бу.
Эту чэнд р'ож бу гбндийа дэлуаре хтуэ нздьшандьнэ

ч'ерз, дьтьрейан. Хэбэрдана Мат'евосе кал у бэдзтуэтйа


нэ&ийе туийи бьч'ук гэла хтуаши гбндиРа Ьат.

Мат'евос бь дьлэки шкэсти гьли дькьр. Гот ж,ь к'и-


жан гбвдийэ, туэки эту зар' навийе туиР.з, туэки Ьэр дэЬ
нзфаре мала туи чалуа бэр ч'э'ве туи кбштьня, туэки дйа
туи т'ьфалийэ бэдзпу эскэре Р'оме бь зор р'звандьнэ,
бьрьнэ у чатуа анщах, бь щур'аки сэре хтуэ у туи т'ьфа-
лн аза'кьрйэ...

Мат'евосе кал сэрЬатийа .хлуэ гьли дькьр у Ьесре


дьле хтуэ дадьябр'танд. Эту дьгьрйа, дьле мэ жи пер'а
т'ьжэ дьбу. Наве гэндэнге бьч'ук Вреж бу. Вьреж, га¬

ва ль каяке хтуэйи к'элогьри ньЬер'и, хтуэ синге туива

гбвашт. Бь змане эрмзни чэнд гьлие назэлал калке

хтуэр'а гот у гьрйа... Паше э'кан бу, туэки эту чэнд р'ож
бу, ко кальке нан нэбьрьбу дэве хтуэ. Хэбэрдана туи,
сэрЬатийа туана, гьрие Еьреж, бьр'чибуна %'« мере мэ¬

зьн, гэлэки Ь'бкбми сэр гбндийа кьр.


Фьлите гаван Мат'евос у нэвие туи бьрэ мала хтуэ.
а»
ЩЭМАЛЕ БЭРХВАН

(СэрНати)*

Бьнэт'ара ч'йае Чарсалэда гбндзки к'брда Ьэбу.


ко жь ч'э'ве мэрийа дур. бу- Эту гбнде Руч'е бу, быга-
лие к'ижани т'эмам нэхлузнди бун.

тл'эхта бьЬар вэдьбу, гзрмайи дьк'этэ э'рде, гбнди

бэре хтуэ дьданэ зозана, Ь'эта пайизе п'ашла т'эбийэте-

да дэрбаз дькьрьн.

Р'ьа'та туьр жь Ьасьлэта, ко зозанада дьданэ сэр


Ьэв, Ььм хэрще дитуане дьдан, Ььм жи э'бура хтузйэ
сале дькьрьн.

СэрЬатийа "Щэмале бэрхван,, кэрик жь р'омапа Усьве Бэ-

к'ойэ ьэк'отакьрпйэ. Нет— мэрэме нвнск'ар Ьэбу ве ньвисара

х*эда бь мэсала э'мре кбр'экн к'брд Щэмале Ь'авт-И'эйшт са-

ли, т'эмамЕЙа э'мре п'арэкэ щмаэ'та х\уэ ,по \уэлате советнеда

Д1./КН, пншаида.

Кбр'ьке бе де у бав, зар'отийа к'шкапп иава зэлулп у 6у-

лошаапеда дэрбазбуйэ, бь сайа сэйасэтнйа лепиштейэ мьлэтт.-,

сана адьл у к'эмала хчигэ, э'мьрда дыъЬижэ туе йэке, ко дьбэ

хэбатчие мэхлудэтпейн бэрбьч'э'в, туэк'илэки интелигенсиа мь-

л;>те хиэйн пет, хлуэйкьре дэстапипед щмаэ'те. Э\у мэрьве хо-

батЬ'ьзи р'бЪ'т'эмьз навэки дэнщ дазанщдькэ, дьбэ пешэ\уьтики

мьлэте хлуэ.

60
П'ешэке туана пэз, дэтуархлуэккьрьн, шьванти у

гаванти бу. Мьжулйа туанэ звьстане жи эту бу, туэки

эвара мере гбнд одзда т'олдьбун, шэвббЬерйа хтуэ дь¬

кьрьн- Ьазьра дэрЬэяа гэлэ тьшта туьр гьли дькьрьн, жь

дэнг у бэ'се дьне. гьли->готьне ко пбнде туан у гбнде щи-

нарада дьяэту,ьмин, хэбэрдьдан. Одада ч'ир'оке оса дь¬

готьн. туэки нава шавзкеда к'бта нэдьбун, мэрие оде

Ь'эта шэвтьра дьне бесэбьр Ьивие дьман, ко шйЬатьна

туе бьбЬен. П'ае кьрьнед мерхаса дьдан, сэр тьрсонэка

дьк'энйан бьлурвана бьлуре дьхьстьн.

Жьн, бук у яизе гьЬишти жи дьчунэ мале Ьэвдб,

дора тзндуре р'удьньштьн хтуэр'а хэбэрдьдан, Ь'эта бэ-

лабуна ода.

Элу то мари Ьэбун, туэки хенщи гбнде хлуэ у зозана,-

э'мре хтуэда иди т'б щие башяз. нэдитьбун: туи гбнди¬

да дьзэлуыцин, Р.ане мер дькьрьн, туедэре жи кал у пир

дьбун, дьмьрьн.

Жь Руч'е гэлэ меред к'эсиб дьчунэ нава эрмэнийа,


дьбунэ 'ььван, гаван, йане хблам. Эту то щаЬьле к'эсиб
Ьэбун, туэки чэнд сала дьманэ туандэра, бь Ь'алэки чэ-

тьн дьхэбьтин, жь дзве хтуэ дьбьр'ин, Ььнэ п'эрэ дьданэ

сэр Ьав у бь гбманэкэ мэзьн вэдьгэр'йанэ гбнде хтуэ,

пе туан п'эра язлэне хлуэ дьдан, йане жи чэнд пэз у

кавьр' дьк'ьр'ин, э'буре хлуэ пе дькьрьн.

- 2. -

Сьбака звьстане бу.

Гбндда т'эне к'блэка малэке ньхамти мабу, бэр.-

61
фа сэр хени у бэр дэре мале Ье т'эмьз нэкьрьбун. Эту

мал мала Наза Озмин бу. Чэнд мэЬе туе бу, нэхтуэш,
нава щи-ньвинада бу.

Малда бса сар бу, туэки аве бэрошада буз гьртьбу.

Щер' нэдьданэ хэбьтандьне, чьмки ав туанада дьяэр'ь-


ми, щер' дьшкэстьн.

Ше шэве этуяас бэрф барибу, туэки гбнд нава бэр-

феда бнда бьбу. Мэрие хэриб дурва дэгмэ т'эхминдь-

кьр. ко туедэре гбндэ. Т'эне дуче к'блэкар'а дьк'-ьйа,

сбр'а гбнд дьда э'йанкьрьне.

Ьардэра гбнди бер у мэр' Ььлдабун,. бэрфа дор-баре

мале т'эмьз дькьрьн, батуаркэ щи нэмабу, ко бэрф бь-

дана алики. Ььнэка жи гиЬа пьшткьри, йане сэбэта кае

сэр пьште. дьлззандьн, зу бьлЬижнэ щи. Жь дэсти сэр-

ме оса зу-зу дьхэбьтин у лаз дьчун-дьЬатьн, мэрйа т'ь¬

ре яэй звьстане шуре хтуэР.и сэрме к'ьшандьбу, к'атьбу

пэй мэрнйа. Ьблм-толма ко жь дэв у позе мера дзрдь-

к'эт, сэр сьмеле туана дьяэр'ьми у лулэ-лулэ дарда дь¬

бун.

Звьстана туе сале мина барэки гьран р'уньштьбу

с:ф нэфзса гбндйа.

Щамале кбр'е Назе, ко э'мрда анщах донздэЬ-сез-

дэЬ сали Ьэбу, иди хтуэ Ь'эсаб дькьр чатуа малхе мале.

■Этуи к'ьнще хтуэ хтт'экьр1, р'абу чу, туэки жь яэл^хе сзр-

гина бинэ, Ьазьркэ^ туэки жьнщинара туана бе, тэндуре

дадэ- Ле гава дит бэрфе дери т'эмам гъртийз, вэнабэ у

бера туан жи Ье дбЬ хале туи бьрйэ у нэанйэ, стбкбра

хтуэ хбранд, щарэкэ майин п'ор'-п'ошман, кзр'э-кэр'

Ьат, р'уньшт сэр щи-ньБине хтуэ, ньябйи нава мьт'але бу.

62
Назе чуйин-Ьатьна кбр'е хтуэ пеЬ'эсйа. же пьрси:

Щэмал щан, тбйи, бав-бьре мьн?

Эре, ьне, эзьм!

Чь дьки, э'зизе ьне?

Рэт!...

Этуи дзрЬэяа щанеаг'йа дйа хтуэ пьрскьр.

—Ьне, яэ чалуани?

Ьне ябрбана тэбэ, дэлале ьне, шькьр п'акьм.


Де у кбр' лэ'зэки кэр' бун. Назе бэр хтуэда хэбэр-

да:

К'амбаха ишзв чьяас дьреж к'ьханд, яэ сафи


нэдьбу. Щэмал лалуо, дьбэ диса бэрф к'этйэ>?

Эре ьне, беЬ'эсаб. Бер жи хало бьрйэ.

Зьрар т'бнэ, кбр'е мьн, хале тэ к'б Ьэбз, туе нь-


Ьа бе. Ван чэнд р'ожа жи мьяати хтуабэ, нэщамьди,

Ь'зта зз жь щие хлуэ р'адыбъм- Ч'э'вед дйа тэ бьр'ь-

жьн, бэр хлуэ нэк'эвэ, э'зизе мьн.


Каре п'ашла деда р'азайи бу. Малда Ь'эму тьшт
сэяьр'и бу. Ньшкева жь т'зтт'ле дэнге бор'ина ч'елэка
туана Ьат, Щэмал жь щие хтуэ р'абу, бэрбь т'этулс чу.

Пай мьрььа бавер'а гэлэ туэ'дз нэк'ьшанд, дйа туи


жи нзхтуэш к'эт. Гэлэ Ь'эким чуннЬатьн, жь туана Ьэр
кэки тьштэк дьготьн, ле к'бтаси т'б кэси сэрздэри жь

нзхлуэшйа \уе дэрнахьст.

Малда е бьшкори Щэмал бу. Кара худжа туийэ


чэрмзЬи сьбе Ь'эта эваре нава щи-ньвине деда бу, мэ-
риа тьре эту Ь'эрд жи нэхтуэш бун. Хенщи бьре Назе—

Ша\уо, иди пьсмаме туаьайи незик т'бнэбу. Этуи щаме-

ри Ь'эму к'омэк дьда хушке. Хзбата мера чь Ьабйа, т'з-

мам этуи дькьр. Жьна туи Нэтуат жи дьЬат, туанар'а

хлуарьн чедькьр, нан дьпэ'т, к'нщед туана дьшушт у

хзбата маРин дькьр.

Шаоуо щарна, бэри эвара, т'эви жьне дьЬчтэ мала

хушке, хтуэр'а хэбзрдьдан, бэр дьле туеда дьЬатьн,

шаркэ майин вэдгар'йаьэ мала хтуэ. Гэлэ щара жи Ша-

туо дьдит Ь'але хушке хьравэ, шэв дьма туедзре, Ь'эта

сьбэ сафи дьбу.

Щэмал пэй мьрьна баве у нэхтуэшк'этьна дера

хэйсэте хдуэва т'эмам Ьатыбу гбЬастьне- Мина бэре нз'-

си нэдькьр, зар'ар'а нздьлист, жь мале дурнэдьк'эт,

сьбе Ь'эта эваре к'елэка де бу, бьн даете туеда дьчу-дь-

Ьат. Хэбата жь я>и'эта хтуэ зедэтьр дькьр.

Каре р'эЬ'эти нэдьда де у Щамал. Гава эту дьгрн-

та у щарна жи дэкге хтуэ нздьбьр'и, Щамале р'эбзн

беилащ дьма, ньзанбу чь бькьра, туэки эту нэгьри у

нзр'эЬ'этийе нздэ де.

Назе чатуа бэри нэхтуэъийа хтуэ, оса жи туэхте нэ-

хашие, жьнщинарар'а Ьзрт'ьм дьгот: —"Ах, эз нэмьрьм

Ь'этани Щамале хтуэ бьгЬинмэ мьразе туи, жь туе шук-

да бьла хтуэде р'бЬ'е мьн бьстинэ,,. Дэрд у коле туе мь-

Яим Щэмал бу. Гава э\уе бзр ч'э'вед хтуэ дьдит кбр'
чатуа р'ож бь р'ож мина кблилкэке дьч'ьлмьсэ, дьле

\те т'ьжи дьбу, сэре хтуэ дькьрэ бьн орг'ане у дьгрйа.


Назе иро жи кбр'е хтуэ ньЬер'и, дьле луе т'ьжи бу, гь-

64
рйа. Щэмал незики де бу, этуи т'ьре щики дйа туи

де'ьэ, же пьрси:

Ьне щан, к'едзра тэ дешэ, чь дьхтуэзи?...

Де хтуэ анщах зэфт кьр. Ьесред хтуэ пе ньч'е орг'а-


не т'амьз кьр у щаба кбр' да:

Т'б дэрэкэ мьн наэшэ, э'зизе мьн, ьне я°Р'бана


тэбэ* гбмана ьне!

Ле чьма дьгрийи?
Натрии, бап у бьре мьн, Ьзр то мьр'а саг'би.
Назе иди дэнге хтуэ нэкьр. Лэ'зэки шунда, яемиши

кбр' нэкьр, хтуэст жь щие хлуэ р'абэ, Ьэр'э, бь дзете хтуэ

тьштаки бькэ. Щэмал хтуэ зу гиЬандэ туе.


Ьне, чь дьхтуэзи, чьр'а дьхтуэзи р'аби? Бежэ,

эзе биньм. то р'эЬ'эт п'алдэ, те бьщамьди.

Дьле Назе Ье т'ьжи бу, ньзанбу щаба туи чь бьда.

Щаркэ майин п'алда.

Бэлки ьна тз динбэ, чола к'эвэ... лао!


Ьне щан, бэр хтуэ нэк'эвэ... Сьламэти зутьре те

р'аби л'йа, туи чахи Ь'але мэ т\е п'акбэ.


Эре... Эре бархьке ьне, э'зизе ьне, р'онайа ч'э'ве
ьне, дэрмане дьле ьне!

Назе бь дьлэки Ь'ьсрэт сэре Щамал пе Ьардб дзета

гьрт, р'амуса. К'ур у дур дуз ч'э'вед кбр' ньЬер'и у этуе


оса яаим синге хтуэва гьвашт, оса бь дьлалави, туэки

мэри т'ьре туе бьчуйа хэрибие, щики дур у иди т'бщар

кбр'е хтуэ- навинэ-


Ниве иэве бу. Дэрва вззина багэре бу, йа ко мина
Ьэепе бе гэм у зин фьльтибу, к'этьбу нава гбнд, зи

сари Ь'эта туи сэри дьбэзйа.

65

5
Багэр, сор' у сзрма яэи Ьэвр'а к'этьбунэ лэще, жь

туана Ьэр йэке яэтуата хтуэ нишан дьда. "уУэй ль \уи, к'е

туи чахи дэрк'эта дэрва..

Гбнди малед хтуэйэ ньмзз бьнэ'.рдда р'азайи бун.

Щарна т'эне э'тутииа са дьЬатэ бьЬистьне, ле к'эсэк нй-

туербу дэрк'эта дэрва. Т'эви вззина багэре дэнге зукиыа

горед бьр'чи дьЬат, ед кб к'ом-к'ом дора гбнд неч'ире

дьгэр'йан.

Наза нэхтузш туе шэве Ь'ьшйар мабу. К'ьвш бу.

тузкн Ь'але туе хьрабэ. Фькред нэбьхер р'эЬ'зти нэдь-

данэ туе, к'ур дьнэ'лйа.

Дора туе к'эс т'бнэбу- Э\Уе бэр хтуэда хзбэрда:

Бер'эЬ'м, дури мьн Ьэр'э, зар'о гбнзкэ, тэ баве

туана бьр, бас нинэ? Чьр'а дьхази зар'ед мьн эт'им бь-

Ьели. с[эт гбне тэ м; нас, ахьр мэ чь наЬэяи кьрйэ?

Ньяьткед худанейэ сарэ-Ьур э'нйа туейэ кзвьр гьр-

тьбун. Назе дьхаст жь щие хтуэ р'абэ, бьр'эвэ, жь яэ,31"1а


гьран дурк'эвз. Эту т'б щур'айи т'эслими мьрьне нэдь¬

бу. Ле чьяас дьчу. яэ^ата туе сьст дьбу. Бь дэнгэки

ньмз дэнг да кбр'.


Щэмал щан... р'эбз, э'зизе мын-.. Иро Ь'але мьн

т'бнэ, мьн дьхтуэньяинън-.- Ах Щэ..-

Назе гьлие хтт'Э к'бта нэкьр. Э'йан нэбу гэло этуе

иди чь дьхтуэст кбр'е хтуэр'а бьгота.

Щэмал к'ур р'азайи бу, нэгьЬишт Ьэтуара де.

Малда т'б данг-Ь'ьс т'бнэбу. Т'эне п'ьлта ньфте ду


дькьр. Мэрийа т'ьре ч'ьре жи дьхтл'зст нъфта нава хтуэ¬

да зу бьшбхблинэ, весинэ, иэки Наза бзлангаз туи Ь'а-

лнда нэвинэ.

Сб
4.

Сьбэ сафи бу. Щэмал жь дэнге грие Каре Ь'ьшчар

бу.

Дит хушк дьгри, де жи яэй "ьирън-ширьи р'азайэ.

П'акэ, бьла р'азе, этуи хтуэр'а гот. Зу-зу к'ьн-

ще хтуэ хтуэкьр, иди пер'а нэгиЬанд чарьхе хлуэ п'екэ,

т'эне горэ п'екьрьн, бь лзз незики хушке бу, Ььлда сэр

мьле хтуэ у нава мале гзр'анд. Хелэкэ хорт, хушк ль Ь'э-

мезе нав мале чу-Ьат. Хтуэст хушка хтуэ жь Ь'эмеза

хтуэ лэйакэ, ле гава дит де к'ур р'азайэ, нзхтуэст хэтуа

туе бьт'зр'бинэ, диса чу-Ьат.

Каре сэр мьле бьре р'аза.

Щэмал хтуэст Каре бькэ бешинке, туэки яасэке

хтуэр'а р'эЬ'этбэ. Жьнщинара туана, Чиле, даре мале

в-:кьр, бь п'ьнтэ-п'ънт к'этэ Ьбндбр'. Мэ'на Ьерсбуна

туе бэрф бу. Щэмал зу дэри вэкьр, дит эп'еща бэрф

к'этйэ, дэри-к'блэк гьртйэ.

Чиле Ьатз Ьбндбр', сьбэхери дае у жь Щэмал пьр-

си:

Латуо. дйа тэ чатуанэ?

Щэмал дзете хтуэ дани сэр левед хтуэ у щур'эки

да фэ'мкьрьне. туэки дэнге хтуэ бльнд нэкэ, де у хушке

ньшкева жь хэтте р'анэка....

Чиле э'мьрда мэзьн бу, щер'ьбанди: Ьэма незики

ши-ньвине Назе бу, сьфэте туе ньЬер'и, ахинэкэ к'ур


р'аЬьште. Шэ'ра к'елэке Ььлда, авитэ сэр сьфэте туе,
т'б гьли наготьн. Дэмэке мэлул ль щи-ньвине Назе,
Яизка бьч'укз р'азайи у мале ньЬер'и, паше бэрбьр'и

Щэмал бу, ко бэр дери бельпат сэкьни бу.


67
Щэмал щан. бэрхе мьн, Ьэр'э гази хале хтуэ у

жьна хале хтуэ бькэ. бежа бьра нэсэкьньн, бен.

Кбр'ьк яэй Ьивйа ве т'эмбийа Чиле бу, лэзэ-лэз

дари вэкьр у бэрбь мала хале р'зви.

Хелэки щунда Шатуо, жьна туи, мала Наза мьрида

бтн.

Масэлэкэ щмаэ'тейэ туа Ьайз:

"Эгэр бь мали.

Бь хати, бь хали,

Эгэр бе мали,

Бе хати, бе хали,,.

Щэмал хушка хтуэва бал хале хтуэйи Ша\уо дьман.

Эт'имтие бер'зЬ'м у беисаф р'ож бь р'ож эту дьч'ьлмь-

сандьн. бэлэнгаз дькьр у нэдЬишт гола э'нйа туана

гаш-бэ.
Шаттое щамер анщах щур'эки з'бура зар'е хтуэ дь¬

кьр. До кбр', пенщ яизе ту и Ьэбун. Хенщи кбр'е туи нб-


хбри К'элэш. е дьне, чатуа дьбежьн, т'эвэ "бьнбе-

жьнг бун,,. К'элэш жь Щэмал чар сала мэзьнтьр бу.


Этуяэс нэфзрхтуэйкьрьн тьштэкн Ьеса нинбу. Сэр Ьэвдб
йанздэ .нэфэр Ь'эсаб дьбун, йанздэ нанхбр...
Пэй мьрьна Назер'а Нэлт'ата жьнхал туэкэ се-чар

мэЬа п'ак гбЬ дьда зар'е туе, паше жь дзет т'бнэбуне


Неди-Ьеди хэйсэте хтуэ гбЬаст, зу бинтэнг дьбу, гбЬ
нздьда зар'е балт'узе, щарна Щэмал у хушка туииэ

т'ьфал дьк'бта. Зар'е туе жи ч'э'в дьданэ де, Ь'артьм,

68
Щэмал у Карер'а бь тэ'н у ньч' бун- Т'эне Шатуо бу, туэ¬

ки туан эт'имар'а п'ак бу, хатре туан нэдьк'эт...

6-

Пай звьстана чэтьнз. дьрежр'а баЬаракэ хтуэш вэ-

бу, ле дьле Щэмал т'ьжи хам у дард бун.

Нэтуат сьбе Ь'эта эваре Ьерс дьбу, ньфьр'и Ь'але

хтуэ у туан эт'има дькьр. Гава зар'е тт'е хтуастьнед хтуэ-

ва э'щьзи дьданэ туе, диса сэр Щэмал у хуькеда Ьерс

дьбу.

К'ьнще Щэмал яэльши бун, яьлер гьртьбун. \Уэки

этуи эту к'ьнщана жь хтуэ бехьста у бавита чоле, т'б

кэси туе элу Ььлнада- Жь туйРя хьрабтьр Ь'але Каре


бу. Наза бебзкт лер'а нагиЬандбу бь Ь'этуаса дьле хтуэ

Яиза хтуэр'а к'ьнщ бьдрута.

Щэмал пэй хэбата малер'а Каре дьда пьшта хтуэ,

дьгэр'анд, туэки хушк нагри. Дэсткьнг, льнг у сурэте

туейэ назьк тзрьки бун. Гава Каре ль ч'э'ве бьре дьн-


Ьер'и, ша дьбу, дьк'энийа,дькьрз бьлэ-бьл, бэрбь туи

дьчу. Хен-щи Щамал т'б кэси пер'а п'аки хэбэр нэдьда,


Ь'эмез нзцькьр, назе туе нэдьбьрьн. Этуи пэ'рие дэве
хтуэ дьбьр'и, п'ашла хтуэда хтуэйдькьр, дьзикава дьда

дзете хушке. Нэ эту хтуэй-хбдане туе бу, бьре туеР.и мэ¬

зьн.

Гбндйа иди к'аре хлуэ дькьрьн дарк'эвьн зозана.

Ьама туе баЬаре жи К'элэше кбр'хале Щамал бу бэрх¬


ване малед чэнд гбндйа. Щэмал жи гэлэки дьхтуэст

бьбйа бзрхван, ле жь тьрса К'элзш нэтуербу дэнге хтуэ

бькьра.

69
Р'ожед баЬаре иди эп'ещэ д/ьреж бьбун- Щэмал

хушка хтуэ дьда пь-ьта хтуэ, дьбьра феза гбнд "нане

ч'ьвике,,, кэрэнг у п'ьнщар'ёд дьне дьчьни, хбе дьр'э-

л'андз сэр, дьда даете т'ьфале. Хушк у бьра мина бэр-

хька ширьн-ширьн дьч'ерР.ан у щаркэ майин дьЬатнз

бэрбь мале.

Р'ожзке .жи тьштэки ту а яэлуъми:

Каре дьгрйа. ль Щэмал з'йан бу. тузки хушк бьр'-

чийэ- Этуи Каре Ьэмез кьр. бьрэ пьш хени, дани э'рде,

жь п'ашла хтуэ пэ'ри нале щаЬ дэрхьст, да даете тле.

Каре 'и а бу, нан Ььлда у дэнге хтуэ бьр'и. Щэмал р'у-

ньшт келэка туе. Каре сэре хтуэ данибу сэр чока бьре,

пе Ь'ардб дзета нан гьртьбу у бь иштэ дбклуар, щарна

жи этуе бьн ч'э'вар'а ль бьре дьньЬер'и. Щэмал жи мз-

лул ль т\е мезэ дькьр, к'е занэ, фькра хтузва чубу к'е-

даре у чь дьфькьри? Ньшкева Нэтуата жьнхала туи

'Ьат сэр сэре туанр'а сэкьни, нане дзете Каре дит... Нэ-

туате т'эг'минкьр, туэки Щэмал хтуэр'а кьрйэ хэР.еэт, жь

мале нан дьдьзэ, дьбэ щики хэтулз, т'эви хушка хтуу

дьхтльн.

Дьзэк!... Эв чь яэлэт= тэ кьрийэ, тэ эв нан жь

к'едэре анийэ? Чьр'а ве к'амбахеца Ьун т'эненэ, мьфтэ-

хбрно, эт'имно, нане дьдмэ туэ, ч'э'вед туз дархэ! Чьр'а

эм борщдаре баве туэнэ, жь дэве зар'кьнгед хтуэ дь-

бвр'ьн. дькьнз дэве туэ, Ье дьдьзи жи?! Бьла х^зде р'б-


Ь'е туэ бьстинэ, йане жи р'бЬ'е мьн бьстинэ, туэки п е-

70
сира хтуэ жь туэ эт'имока хьлазкьм. Эв чь хэтаР.э эм

к'этьнз лав, же дэрнаен!

Каре жь Ьереа Нзтуате тьрейа, нане даете хтуэ туэ

Яаим гьрти, жь бьнп'йе бьре р'абу, бэрбь туи чу,, хтуэ

синге туива гьвашт.

Щэмал спнч'олки бу. Илащбьр'и этуи ньзанбу ча¬

туа бьда балуаркьрьне, лузки туи «ан нэдьзйэ-

Э\у нане п'ара туиР.э. нэхтуарйз. Ььштйэ бой хушке. Щэ¬

мал нава ттан фькрада бу, гава Натуате чап'алэхэк су-

рэте туи хьст.

Эт'имно, чьр'а Ьун жь зар'ед мьн э'зизтьрьн,

эре? Жь туана зедэтьрьн, тузки нане п'ара \уана дьдь-

зьн?' Иди яэси к'эрэкейи, бэсэ мэ чьяас Ьун хтузч-

кьрьн, Ьэр'э сэре хтуэ у эт'имока хушка хлуэ хтуэйкэ!

КареЬ'эмезда, Щэмал к'элогрьри р'абу жь п'йа.

Сурате туи де'ьйа, ле сэри эту нинбу, сэри эту бу. тузки

дьзйа нен дькьрънэ яаРа %'и, тьштэк, туэки этуи э'мре


хтуэда Ье т'б щара нзкьрьбу. К'ьзин дьлЬ'ьнаве туи к'э-

тьбу. Жь Ьерса дьр'ьщьфи, анщах гот:

Халожне... \Уэллэ мьн нан нэдьзйэ, эва п'ара мь-

нз...

Дэнге 'хтуэ бьбьр'э, мьр'дар'е Ь'арам! Ьэла туи

бьиьЬер'ьн, мьн дьзйа туи аестда жи гьртйэ, диса нь-

карьм сэр туи иэбаткьм. Дэ тт'эрьн мьн у ви дьзэки бь-

ньЬвр'ьн... Кбр'о, нэ нан вайз, ижа к'е дьхтуэзи бьхапи-

ни?

Жьнхал, хлуэде, татуьс, шамс, п'ехэмбэр?... мьн

нан нэдьзйэ, ахьр чьма гьлие оса мьр'а дъбежи, мэзэ-


лед де-баве хтуэ сонд дбхом, тузки мьн нан иэдьзйэ..
Бьра эту нан Ь'эрд ч'э'вед мьн коркэ, эгэр мьн дьзйэ.

Эре, ле чатуа, тэ нэдьзйэ, эз шэр'а двежмэ тэ-


Э, сэре мьн тэ эт'имокир'а т'бнэ, бьла К'элэш у хале

тз бенэ мале, эту заньн, то зани, иди тэ нькарьм.

8.

Нзтуате йа хтуэ кьръбу, дэрЬэяа Щэмалда кбр'е


хтуэйи К'элэшр'а готьбу. Тьште набуйи дабу балуаркьрь¬

не. К'элэшр'а иэбати лазьм нинбун. Гава дйа туи дьгот

Щамал туа кьрйэ, бьзанбэ р'астэ.

Р'о зп'ещэ бльнд бубу. Зар'ед щинара т'эв дэрк'э-

тьбун дэрва у бьн п'энще тз'ва баЬаре хтуэр'а дьлис-

гьн. Дэнге к'эн, яаР'э-ЯаР'а туана бу. Дьбазин, Ьэв дь¬

гьртьн, ша дьбун.

Ле Щамал у хушка туи к'ьв-ь нэдьбун. Иди нивро

бу. Атуа, Щэмал дэрк'этэ дэрва... Ль сэр сурэт у к'ьн-


ще туи хуна сор Ь'ыпк бубу. Бьне ч'э'вед туи р'аш бь-

бун. Мэ'дэкьри р'уньшт сэр ковьре бэр дэре мале. Пе


Ьэрдб дзета сэре хтуэ гьрт, к'этэ мьтала. Эре.... К'алэ-
ше к'афьри бер'эЬ'м гбр'а дйа хлуэ кырьбу-

Шалуо гэлэ сэр кбр' у жьнеда Ьеср бу, да шарме,

бэр дьле Щэмалда Ьат, ле, чатуа дьбежьн, эту дитуаре

дэрва бу. Сьбэ сафи дьбу, жь мал дэрдьк'эт, дьчу хэба-

та хлуэ. Иди т'б херхазэки незики туана Ьэбу, туэки Ь'а¬


ле туан бьпьрсйа?

Бу искэ-иска Каре, Ьат-незики бьре бу. К'ьвш бу


ату жи гэлэ гьрйабу, данге т\*е Ьатьбу бьр'ине. Ч'э'вкьн-

72
ге туейэ р'ашз-Ьурьк туэрьми бун. Щэмал гбЬ нэда хуш¬

ке- Саре туи дешйа, хбрин бу.


Кара т'ьфал р'уньштьбу сэр э'рде у мари т'ьре

Яемиши бьре нэдьбу бьдэ хз'бардане. Дьле туе бона туи


деч^йа; паше р'абу, даете хтуэ дани сэр чока бьре, ч'э'¬
вед туи ньЬер'и, кьра бьлэ^бьл: "Амал, оф, оф, Алаш

ь'ч'? оф!, оф!,„.


Щэмал жь бьлэ-бьла хушке Ье дълт'ьжи бу. Фькра

хтуэда гэлэк тьшт Ь'зсабкьр', пива. К'ьв'ь бу этуи

дэрЬэяа хтуэ у хушке яьРаРэкэ бэрк' дэрхьстьбу. Р'абу


жь п'йа, хуъка хтуэ Ьългьрт, жь бэр дэре мале дурк'ст,

чу.

П'анще та'ва баЬаре нахшед хэмла хтуэ нава мэзэ-

ле пбнд жи р'зшандьбу. Чарнькал гьЬиа, кблилк у

Ьешнайи бу. Ч'ьвз-ч'ьва ч'ьвика у думэяэска бу. Дурва

карике лез дьч'ерйа.


Щэмал у Каре р'уньштьбун р'эх мэзэлэки. Дэв-ле-
вед Ь'арда жи жъ п'ьнщар'е шин бьбун. Каре кэрэнгэк

гьртьбу дзете хтуэ у мина бэрхьке дькьрэ хьртэ-хьрт.

Дора мэзэле дйа туана чэнд к'олед хашхашка шин

бубгутн. П'эр'е чэнд Ь'эва иди к'этьбун- Х?шхг.'шкед дьне

сэре хтуэ бльнд кьрьбун у т'эви п'еле бе бь наздар сэр

кока хтуэ дьЬ'ажйан, дьчун-дьЬатьн. П'эр'е туана оса


сор бун у назьк, мэ.рйа т'ьре пе хуна дьле Наза бемьраз
Ьатьбун р'энгкьрьне, т'ьре эту Ь'ьорэта дьле туейэ, ко
щур'эки дэрк'этйэ дэрва, сэр мэзэле туе оса шин буйэ.
Хели туэ'дэ Щэмал туан хашхашка дьнЬер'и, ахи-

нэкэ к'ур р'аЬьшт.


- Ьне щан, ьна дзлал!... \Уа эзу Кэре Ьатьнэ бал
73
тэ. Эм бира тэ дькьн. Щэмал оса к'элогьри хэбэрдь-

да, мэри т'ьре яэй р'аети жи этуи батуэр дькьр, ко де

дэнге туи дьбьЬе. Чьяас дьчу дьле туи т'ьжи дьбу, дэвз-

р'у хтуэ авитэ сэр кэвьре мэзэл. Ьесред к'асэра дьле туи

дьлоп дькьрьн сэр кэвьре мэзэле де.

Ьне, тэ чьр'а мар'а бебахти кьр, та чьр'а эм Ьиш-

тьн, жь мэ хзидий чуйи? Нэ то ьна мзйи? Эз Щэмале то¬

ма? Иди т'б щара тэ Ьерс накьм. Ьне щан, эз иди нька-

рьм Каре хтуэйкьм, илащэке жер'а бьвинэ, гбнэР.з, то

этуе бьвэ бал хтуэ... Эзе щур'эки сэре хтуэ хтуэйкьм.

Каре ко дит бьре туе дьгри, кзрэнг дестда незики

луи бу, дьле туе бона бьре т'ьжи бу, у э\у жи гьрйа.

Жь дэнге гьрие Ь'эрда т'эне хашхашка сэркьнге

хтуэ дьЬ'эжандьн, мэри дьго дэлуса Наза бебэ.хт щаба

зар'а дьдан у дьготьн: "На, дйа туз иди т'бщара р'а-

иабэ,,!

Кэрие пез бь ч'ерэ ЬедичЬеди незики мазала дьбу-

Хэбэрдана Щэмал Хьдьре шьван т'ахминкьр- Этуи

дэнге Ь'эрда Ье дурва бьЬистьбу, ле ньзанбу этуьи. Ша

Ьатьбу бэрбь туи дэнги. Гава Ь'эрдб зар'е эт'им дитьн.

бэр хтуэ к'эт, лэ'зэки сэкьии, гбЬе хтуз дани сэр хэбэр¬

дана туана, щие хтуэда ськ'ьм бу.

Гава Щэмал сэре хтуэ бльнд кьр, дит туе сэр сэре

луир'а Хьдьре кбр'е Голе сэмьнийэ- Щэмал шармкьр,

сэре хтуэ бэржеркьр. Хьдьр Ь'эрдб зар'о Ььлдан, жь мэ¬

зэла дурк'этьн-

.74
Шьван Ьэвана нен жь п'а-ььла хтуэ дархьст, чу

жь Ьбндбр 'е хбрща сэр мэрк'зве т'ае ани, к'этэ бьн чэнд

мРа, дот, т'ае т'ьжи шир кьр, ани. Ьзван вакьр, нал у

шир дани бэр Щамал у хушке. Каре Ььлбър'и дани сэр

чока хтуэ, эту да харьне, пер'а' жи Щэмалр'а хзбэрда:

Бьхтуэ, бьре мьн, я» вэнэк'шэ, чь тьште шарме

Ьайэ? Баве мьн у баве тэйи р'эЬ'мэти гэлэ щара т'эви

Ьэв ве т'аседа нан у шир харьнэ. Нэ эм жи кбр'е туан

баванэ?

Щэмал тт'эхта эв гьли бъЬиет. ль т'аее ньЬер'и, баве

туи туе даме Ьатэ бэр ч'э'ва- Лэ'зэке ату бельпат ма-

Бьре мьн. бэр хтуэ нэк'эвэ, нане хтуэ бьхтуэ,

Хьдьр диса готе. Р'амэл лебэ, к'ане нЬа мере бсайэ

Яочах, дьлсах? К'е дькарьбу мина туи пзз хтуэйкьра?...

Ле дэнге туи, бьлурлехьстьна туи?... Вэнэк'шэ, бьре мьн,

нане хтуэ т'ер бьхтуэ, бьньЬер'э Кара мьнэ аяьл чатуа

ДЬХТУЭ?
Хбласз Хьдьр Ь'эрдб жи т'ер данэ харьне, р'энг у
р'уе туан Ьатнэ дэтусе. Ле Щамал диса мэ'дэкьрибу, хэ-
бзрнэдьда. Хьдьр дит .кбр' бэр хтуэ дьк'эвэ, гот:
Бэр хтуэ нэк'эвэ, бьре мьн, :ьькьр мэзьни, иди

хорти. Т'б дьнйа Ь'эта^Ь'этайе Ьа наминэ- Те мэзьнби,


хтуэр'а бьби мал-Ь'ал. Мер гарэке чэтьнайа жи бьвинэ,

ле чатт'а?

Бьлэ1бьла Каре бу, хтуэр'а кблилкар'а мьжул дьбу,


Пэз ниве п'ьр'е нздьч'ерйан, сэре хтуэ к'бтабун орт'а
Ьэвдб. к'ом-к'ом сэкьни бун.
75
Щамал пе даете хтуэ Каре нишани Хьдьр кьр у

гот:

Ане Хьдьр, эве т'ьфале стуйе мьн харкьрйэ. Бу

Ра мьн, чатуа Ьэбэ, азе щур'зки сэре хтуэ хтуэйкьм...

Зьрар т'бнэ, бэр хтуэ нэк'эвэ, хушка тэ туе зутьре

мэзьн!бэ, туе иди элуязс чэтьна(Ра надэ тэ- На ам жи оса

бунэ? Нэ то бьре туейи> мэзьни? Ьама туэ'дзки жи сэре

хтуэ хтуэйкьн, шькьр те иди бемьнэтби, тэ'ли-тзнгаси

жи туе жь бира тэ Ьэр'ьн.

Иди туэхте берие бу, Хьдьр готи пэз бьбра гбнд

Этуи т'ае у Ьэван Ььлда, р'абу жь п'йа.

Р'абэ, бьре мьн, р'абэ, эм Ьеди-Ьеди Ьэр'нэ барбь

гбнд. Р'оже хтуэде Ье гэлэ Ьэнэ, аме Ье гэлэ щара р'ае¬

ти Ьавдб бен. Иро шунда хтуз незики мьн бьгрэ, тт'эрэ

бал мьн, щарна туэрэ мала мэ. НьЬа мэрие бе дэрд-хэ-м

т'бнэнэ....

9-

Щэмал иди дэсте хтуз жь Хьдьре шьван нэк'ьшанд.

Этуи кэрие пэзе туи дурва нас дькьр. Нивро у эвара,

туэхта пэзе бьЬата берие, Щэмал бэрбь Хьдьр дьчу у


этуана Ьеди-Ьеди бь хэбэрдан пэз данинэ берие. Дьле

Ь'эрда жи Ьэвр'а вадьбу-

10.

\#э'де дэрк'этьна бэрбь зозана незик дьбу.


Ч'1?а, бани у к'этушэн бь кблилк у Ьешнайе хэмьли,

Яэй бе гбнди т'эглиф дькьрьн бэрбь Ь'эмеза хтуэ.

76
Р'ожэке жи гьрэ-гьре гбнд той бун, шетура хтуэ

кьрьн, обэбаши к'ьвшкьрьн у яьрар кьрьн к'ижан р'о¬

же р'ек'авьн.
Ьэр малаке к'аре хтуэ дькьр. Коне хтуэ дэрхьстьбу-
нэ дэрва, дьдрутьн. Дэстэка таже кэвни-бекер дэрдь-

хьстьн, дэтуса туана таже т'эзэ давитне, йане чзнд тэ-

же дьне жи давитьнэ сэр, мэзьн дькьрьн. Шьрит, сьнг


у чите кона Ьазьр дькьрьн. Ььнака чарьхед т'эзэ хтуэ¬
р'а дьдрутьн. Жьн, бук у яизед пьЬишти к'ьнщ дьшуш-

тьн, е яэлыли и'инэ дькьрьн-

Шатуо жи бь дзете хтуэ Щэмалр'а щотэ чарьх дь-

рут. Нэтуата жьна туи к'ьнще Щэмал у Каре шушт, п'и-


нэкьр. Щотэк горе тазэ жи данэ Щэмал.
11.

К'оча гбнде Руч'е жь щи лзяйа, мина яэ,йт'анзкэ


дьрежэ р'анг-р'энги к'шйа, чу.
Зозаивана к'еф у э^я бУн- Шитэ-туита ч'ьвика,
кэту у кэтуотка, к'алин-мьккина мйа, бэрха, бьзьна у ка¬
ра, бор'ина ч'елзка у голыка, Ьир'ина Ьэспа, э'тутэ-Уту-
та са, хблэ-хбла щэту у канйа, яар'^ЯаР'а заР'а т'эмам
Ьэвр'а бьбу яэйдэки к'ьлама т'збийэте.
Жь туе дэ'туэт у р'бЬ'-р'эЬ'ма т'эбийэте Ьэр Щэмал

у хушка туи яэй беп'ар матбун.


Р'ожед дзрбазбуйи йэко-мэко мина хзтт'нэкэ шэва

бар ч'э'ве туир'а дарбаз дьбун. Этуи анщах хтуэ зэфт


Дькьр.

Р'ева Ьэр кавърэки, Ьар нэтуалэке, кани, кэлушэн,

Ь'эму тьшт у Ь'эму дэра, сэр Ьар гава биранинед пар,


черар, бзт'ьрперар данин бира туи, туэхта де у баве туи
77
сах бун. Баве чьяаеи же Ь'ьздькьр, назе туи дьбьрьн.

Ьне жи т'ами дьданэ туи, зэ'ф нэбэзэ, нэ'сиа нэкэ...


К'ьнще туи жи Ьэми т'эзэ, т'эмьз. \Уи чахи Каре Ье т'б¬
нэбу, ле нЬа?

К'оч бь э'мре обэба-ии "Щие меванийе,, сэкьни, ко


паше ду Ьееабунер'а диса жь туьра бьлэяйа, бъчуйа—
бьгьЬиштана "Шаре э'дэтйе,,.
Дэстэкз зозанваи говэнд гьртьбун, щики лаяьрди
дькьрьн, гьлие мэсяарэ дьготьн, дьк'энйан, дастэк р'у-

ньштьбу дора дэигбежа.

Р'ева чэнд щйа пэз у бзрх т'эви Ьэв бун. \Уа нЬа
жи ми, барх, бьзьн у кар бь к'алин у мккин бэрбь Ьэв¬

дб дьр'эайан, бь Ь'ьсрэт Ьэв дьгар'йан, гази Ьэв дькь¬

рьн.

Щэмал жи хушка хтуз пыьткьрьбу минани бэрха


мака хт\'э бндакьри, р'эх туан к'ома к'этьбу— дьчу.

Пай харьн-вахарьн у р'эЬ'этбуне, к'оч щаркэ майин


р'ек'эт.

12.

Мог'даре мэЬэке Ьэбу, тузки гбндие Руч'е дэрк'эть-


бувэ зозана.

Ьэтуа ч'йе даг'ма хтуэ иди Ьиштьбу сар сурэте зо-

занвана—сэрнэ'ве гэлака тэрьки бун.

Ми у барх р'ож бь р'ож к'ок у гьврък дьбун. Кзва-

нйа даст бь гьртьна р'ун у пэнер кь,рьбун. Сьбе зу бэр

даре кона хбшэпхбша мэшка бу, р'ун дьк'ьлйан- Сэр

Ьэр конэки кэшке Ь'ьшкьри к'ьвшдьбун.

78
Нэтуата жьнхала Щэмал р'зЬ'эти нэдьда мере хтуэ.

Ьзрр'о шэр'е туе бу, ко Щэмалр'а хэбатэке бьвинэ. Бо¬


на эви гьлии Шатуо гэлэки бинтэнг дьбу, сэр жьне Ьерс
дьбу- ле ахьрие Ьатэ р'ае.
Р'ожэке жи, \уэхта пэзе нивро Ье нэЬатьбу, Шатуо
у Щамал феза обе сэр Ье'ьнайе р'уньштьбун, хабэр дь¬

дан.

- Щэмал, лао, - Шалтю готе - шькьр то эп ешэ

мэзьни, Ь'эму гьлийа иди фэ'м дьки. Да, Ь'але мэ жи


бэр ч'э'ве хтуэ дьбини... Малз гьранэ, эз пе наР.ньм.
Ьэяе К'элэш жи туе чь бэ? Ь'эта датэр'е хтуэде занз туе

чзнд кавыр'а дэтуса Ь'аяе туи бьдьне.


"Гэло нета хэбэрдана хале чьбу, чь дьхтуэет бежэ,
Щэмал фэ'мнэкьр, ле хоф к'зтэ дьле туи, фькьри: Дьвз
хал дьхтуззэ Щэмал у хушке жь мал дэр«э?„.
-Лао, мьн тзр'а хз-батэк дэстхьстйэ-. Эту чэнд р'ожед
хтуэде бун мьн лавайа Рэймэз аг'а дькьр, мэри авитнэ
орт'е. гэлэк же т'этуэяэ кьр- Р'эЬ'ма хтуэде к'зтэ дьле
туи бер'ами, соз да, туэки то бьви бэрхване туи-..
Щэмал туэхта эва йэка бьЬист, жь шабуне хуэ
шашкьр, ньзанбу чь халер'а бежэ, дзете туи гьрт, р'а-
муса. Шау.о жи бэрктуэк'эт, лэ'зэке кэр'бу, паше диса

дэстбь хэбэрдана хтуз кьр. ^

- Эту к'афьр т'б щур'эи яаил нэдьбу, -элуи гот,


иро ньзаньм чатуа р'эЬ'м к'этэ дьле туи. Лао, дьминэ то
сартуэхтби, зар'отие нэки, мьяат-мьяати бэрхаби. Хэляз,
дьбэ щарна сэр тэ Ьеребьи, чапалэхэке жи тэхьн, бэр-
хтуэ нэк'эв, щаба туана нздэ, мьлаЬимбэ, Ь'эта бьньЬе-
р'ьн хлуэде чь дэргэки хере вэдькэ. Лао, то щаЬьли, нь-
79
зани, «Ьа луэ'дэш чэтьнэ, нангьранийэ, туе дьвеи дьн¬

йа льЬавк'этийэ* шэр'е дэлудзтайэ.

Хало, ле Ьэяе мьн чь <бэ? —Щэмал луа бь тьрс

жь Шатуо пыреи.

Бьре хало, иеал Ьэла бьхэбьтэ, те нане хтуэ бь-


хби, к'ьнще хтуэ хтуэки, чэнд бэрх жи туе Ь'эяе тэбз.
Ь'эта бьньЬер'ьн сьламэти салтьрэкэ дьне туе чалуабэ?
Сэри злуэ, те бемынэтби, сэре хлуэ хтузйки, Ььм мэр'а
башэ, Ььм жи тэр'а. Дэ чатуакьм, лао, пе найньм...

13.

Раймэз аг'а мэрики зэ'ф дэтулэти у тьмабу, ле


гбндда, земе, чьяас аг'а, баг. яольхчие дитуане бьЬата-
на, мьяим бэр дзре туи пэйа дьбун. К'еф, э'ья, пэз сэр-
жекьрьн, харьн-вэхарьн т'/ьме Ьэбу-

Пэзе нивро иди чубу ч'ере.


Щэмал бь э'мре Раймэз аг'а Ьатьбу, сэкьни бу бэр

дзре коне туи. Шире доти ситьлед мэзьнда чанд щиа

данибун сэр к'оч'ка, дьк'эландьн. Нэфэре мале Ьэр йэк


хэбата хтуэва мьжул бу. рэймэв аг'а жи, финое сор се-
ркда, п'ала хтуэ дабу бз'лгики хаст'уки, сэр кблавэки
р'уньштьбу, бахэм т'ьзбие хлуэ дьк'шандьн. Этуи Щэмал
дит. Лэ'зэки шунда бай лэзк'атьн соле хтуэ п'екьрьн,
Ьеди-Ьеди Ьат, р'уньшт сэр сэле бэр даре «он. Ь'=мди
хтуэ ябт'йа хтуэ дэрхьст, щьг'ара п'еч'а, вехьст. До я°"
лапе к'ур пэй Ьеадб к'ьшанд, дуйе щьг'аре мина дуйе
бьхерие жь позе хтуэр'а дэрхьст, гази Щэмал кьр.

Кбр'о, туэрз вьра!

80
ни'-ьани туана да, чатуа этуи дьгот: "Лазьмэ гэма хбла-

ма мьяим дзете хтуэда яаим бьгри,,.

Аг'а глие хтуэ пешда бьр:

Эзи Ьерсьм, мина хале тэ ниньм, Ьа!..- К'ьвш >

этуи гэлэк р'у дайэ тэ.

Аг'а т'ьзби жь дзете кбр'ке хтуэ Ььлда, э'.мьр кьр,


нан бьднэ Щэмал, эту хтуз жи р'абу чу щие хтуэ, диса

хтуэр'а п'алда.

Т'аееда дзлу у яатьхе т'эвиЬэвкьри у нан анин-да-

нкн бэр Щэмал. Щэмал нане хтуэ Ьуркьре нав у да

бэр кэвч'йа. Бь э'мре аг'е щотэ чарьх, гора у п'апахэки

кэвн жи анин данеда. Щэмал жь дзете я,иза аг'е эту

тьште жер'а анибун, Ььлда, ша бу. Гьлие Хьдьр пер'а-


пер'а к'этьнэ бирс, туэхта этуи дьгот: "Иди хорти, туэ'-
дэки шунда те бемьнэтби,,-

Аг'е бьн ч'э'вар'а Щэмал дьньЬер'и, дит, туэки хб¬

ламе бьч'ук гэлэ шайэ, бь дэнгэки бльнд гот:

Гава эз бьбинъм бэрха р'ьнд хтуэйдьки, эзе к'ьн-

л),а жи бьдмэ тэ.

Щэмал фькра хтуэда дэрЬэяа тьштэки дьнеда дь-

фькьри, щаба аг'е нэда, чарьх, горэ у п'апах дани бьн

бьнч'энга хтуэ, бь дьлэки ша жь коне аг'е дурк'эт.

Чу сэр кание, р'уньшт сэр чимэки, горэ у чарьхе

хтуэйэ п'ьрти-п'ьртибуи жь льнге хтуз дэрхьст, дэст-

п'ие хтт'э баш шушт, паше гора у чарьхе т'эзэ п'екьрьн,


п'апах дани сэре хтуэ, р'абу сэкьни. Хели туэ'дэ туэ щие
хтуэда ма, паше п'апахе хтуэ зхьст, сэре хлуэ хбранд. Ль
горэ у чарьхе хтуэйэ кэвнэ-бекер ньЬер'и, леда чу мале.

83
тэ готийэ, бьла бсабэ. Харьн, мьдас у льбасе тэ к'иси

мьн. Ьэма сьбе жи туэрэ бэрха бьбэ ч'ере. Ле гэрэке


бзрхед мьн баш хтуайики, тэ бьЬист, гэрэке баш хлуэйки!
Щзмал ша бу.

Бэле аг'а, ззе бэрха баш хтуэйкьм, хало Ь'эму


тчшт мьнр'а готийэ...

Кбр'о, бьсэ, мьн гьлие хтуэ к'бта нэкьрйэ, эту и


х-бэрдана Щэмал да бьр'ине. Ньзаньм хале тэ тзр'а
чатуа готийэ, ле эз тзр'а дьбежьм, барка гэрэке баш

хтуэйки. То зани башхтуэйкьрьн чатуанэ?

Бэле аг'а, эз хблам, за-ньм, хтуэйкьльна пе? жи


заньм....

Кбр'о, на мьн тзр'а гот сэбьркэ, эз дэрЬэяа бэр¬


ха хэбар дьдьм, ле то дзрЬэяа лез-

Щамал мина мэрики гбнэк'ар щие хтуэда лал бу,


ма.

Аг'а дэетпекьр:

Баш хтуэйкьрьн этуэ, туэки бэрх бэлэнгаз нэбьн.


Чь бэрх, чь кблилк... гэрэ нач'ьлмьоьн. Жь зьнара, кэ-
вьра нак'эвън, бнда нэвын, гор нэхбн у гэлэ ть-ьте дьне.
Хблэсэ, ве гаве этуяас. То сэртуэхт буйи?

Бзле аг'а, эз хблам, та чатуа гот, эзе оса жи


бзрха хтуэйкьм.

Кбр'ке ат'е т'ьзбие туийэ к'аробар жь щеба баве


дзрхьстьбу, пер'а дьлист, дькьрэ дэве хтуэ, пе Ь'эрдб
дзета дьк'шанд.

Рэймэз аг'а базара хтуэ баш заньбу. Этуи хбламе


хтуэ оса Ьеса бэрнэдьда, гэрэке шур'эки яэ-^ата хтуэ

82
Щэмал незики туи бу.

Наве тэ чьйэ?

Щамал!...

Чэнд салии?

Эз хблам, пе кьрйэ сезда.

Хале тэ яэт тар'а тьшт гот и а?

Бзле!:
\АГе дэме кб.р'ке аг'е чалэл'йа Ьат, незики баве бу
кьрэ бьлэ-бьл. Аг'а элу Ььлда, дани сэр чока хтуэ су-
рэте туи р'амуса... \Уе лэ'зе Кара хушка туи к эта бире.
Кбр'е аг'е жи туэкэ Каре бу, ле эту к'б, Каре ко? Сура¬
те кбр'е аг'е сор бун, к'ьнще туи т'эзэ, йэки гьврыки-голо-

вэр' бу, ле Каре?.-.


Шэхта аг'а кбр'е хлуэва мьжул бу, Щэмал оь.1
ч'э'вар'а ль р'уе аг'е дьньЬер'и. Ньшкева ч'э'ве туи бо-
руе аг'ейэ яальнэ- сьх к'зтьн, са\уэк к' эта дьле Щэ-

МЗЛ Аг'а сэре хтуэ бльндкьр у бь ч'э'ве хтуэйи шелу ль


Щэмал ньЬер'и:
- Бь т'эгмина мьн сале тэ этуяас т онэ, чьяас то

дьбежй- Ьь кбр'о, р'аети то сездэЬсалиРи?


- Бэле, аг'а.
- Жь к'едэре зани?

- Хале мьн дьгот-

- Хале тэ оса готйэ, туэки тэ пьлдмэ бал хтуэ- 1е


мьнр'а ч-ь бэрха хтуайки, йэк Ьзбэ тэ хтуэйэ, латуо!... ,
Щамал тьрсРа, фькьри: "Аг'а туэки туи Ььлнэдэ бал

хтуэ, туи чахи туе чатуа бэ?„


- Эз дьвиньм э'мре тэ э^ас нинэ, ле гава хале
81

6
14.

Щэмал бэрхване мала Раймэз аг'е бу, сьбе бэр-

банге Ь'эта эвара дэрэнг сэр п'йа бу. Р'оже до дз'на


бэрх данинэ берие.

Кар у бэрхед нэ'с т'б р'эЬ'эти нэдьданэ туи. Щэмал

нэдЬишт бэрхэк жь кери бьяэтэ, Ьа дьда пэч туана, нэ-

дьЬишт Ььлк'ьшьн сэр кэвьра, Ьэр'нэ Ь'афа гели. Р'о¬

же ат\'яас дьбэайа, дьчу-дьЬат, туэки эваре к'эеьри,

анщах хтуэ т'эл-р'эп давитз сэр п'аласе р'ьзийэ к'елэка

хушке. Гава сьбэ сафи дьбу, нькаръбу хтуэ-ктуэ Ь'ьш-

йарбэ, Ьэр'э бэр бэрха. Ьэрт'ьм хале туи дэнг дьдае, жь

хэлуе р'адъкьр-

Щэмал, гава Ь'ьшР.ар жи дьбу, к'елэк-к'елэк туэлдь-

гэр'йа, щие хтуэда р'удьньшт, щаркэ майин сэре хтуо


дадани, т'аяэт нэдькьр р'абйа. Хал бэр дьле туида

дЬат, дзете хтуэ дадани сэр сэре туи, бь дьловани льго¬

те:

Дэ р'абэ, кбр'е мьн, на дэрэнгэ, р'о бу нивро,

аг'ае сар тэда Ьеребэ. Дэ р'абэ, р'абэ, бьре мьн!..

Ьзрр'о бэрбанге, гава Шатто Щэмал жь хэ\уа ши¬

рьн р'адькьр, дьъандэ бэр бэрхе хэляе, чалуа дьвежьн

"гоште щане хтуз дьхтуар,,, Ь'эзар щари ньфьр'и сэбабе

э'мре хтуэ дькьр. Шан чаха Наза хушка туи дьк'этз би¬

ре у яэй жер'а дьгот: "Пэй, Шатуо, бехтуэдео, чьр'а хат-

ре Щамале мьн дькЧви? Рбрбана тэма, бъЬелэ бьра

гэдэиге мьн р'азе-.- "Э, илащ чь бу, чат^а дьвежьн

"т'бнэ1бун к'бтибунэ,,.
Эту Ьэр чэнд дэяе сьбе, гава хале туи бь зарэки

54
Осайи ширьн, дай ль туи дькьр, ко р'абэ, гэлэки ле

хтуэш дьЬатьн, лэма жи, гава щарна зу Ь'ылйар дьбу,

ч'э'вед хтуэ яэста дьгьрт, туэки хало гьлие хтуз диса бь-

туэк'ьлинэ.

Этуи бэрх данинэ берие, лэз, тэЬэрэки хтуэ дьгЬиан-


дз хушке. Гава Каре бре хтуэ дьдит, гэлэки ша дьбу.
Щамал хушка хтуэ Ььлдьда Ь'эмеза хтуэ, нан у т'ораяа

жь п'ара хтуэ дьда туе, пер'а ша дьбу, р'адьмуеа у ща-

рзкэ майин, бае хтуэ вэдгэр'йа бал бэрха.

15.

Р'ожэке жи Щэмал бэрх бьрьбу гели, ко жь зоме

на атуяас дур бу.


Гзлики зэ'фи мэзьн бу. Гава мэри Ь'афа гели дьсэ-

кьни у жь туедаре жере дьньЬер'и, сатуэкэ гьран дьк'ь-

д..анд.

Жь ве бльндайе ава туе оса дьЬатэ к'ьвше, яэй бе¬


жи яэйт'анэкэ шинэ-бэдэту р'ахьстьбун бьне гели.

Щэмал щики фэсалр'а бэрхе хтуз дахьста нав ге¬

ли, гьЬиштэ лап к'урайа туе у бзрке хтуэ бэри ч'ере к'е¬

лэка ч'ем да-

Р'ожэкэ Ьавинейэ хтуэш бу, ль сэр э'змане сайи


т'б э'турак к'ьвш надъбу. Шитэ-т\-ита тайр.-туйа, ч'ьвика,
хблэ-хбла аве канийа у хбшинйа ч'ем бу. мэриа т'ьре
аве кэвърар'а шар' дькьр, яэй к'этьбу лэще. Гава аве
хтуэ кзвьра дьхьст, яэй дьшкзет, п'ьр'ти-п'ьр'ти дьбу. Ав
дьбу к'эфк у минани тьштэки бе р'ае, сэри бэржеркь-
ри, сар хизга у яУме- перс ле дадаи, дък'шйа дьчу. Рэ-
туата хтуэ т'оп дькьр, Ь'эта щики дьне р'аети кэндала
бьЬата у щаракэ марин ищар жи туанар'а бьк'эта лэще.
85
Хизгэ у кзвьред ч'укэ бьнаве, бса т'амыз, шьмшат у

р'энг-р'энги бун. яэй т'эбийэте туана п'ешк'еши аве кь-

рьбу, чатуа хамлед лапэ бэд;лу.

Дурва дэнге бьлура шьвана щарна т'эви бае на-

зэдар дьЬат,
Р'ое р'уйе хтуэ т'эмам вэкьрьбу, ширьн дьк'энча,
л1ату-яа хлуэ бь р'эЬ'мдари авитьбу сэр Ь'эму щйа, т'эв
кьрьбу машояе т'эбийэте.

Щэмал жи хтуэр'а руньштьбу сэр кавьраки мэзьн,

ль р'эх ч'ем у т'эмаша шэр'е аве у кэвьра дькьр-

Ч'ьлкед аве щарна дъпэкианэ сэр сурэте туи. О,


эту чьяас хтуэш бун. Щамал ч'э'ве хтуэ гьрт у фькьрава
чу бал дйа хлузйз р'эЬ'мэти, туи т'ьре Яэ'й Дйа туийэ
р'аматийэ туи р'адьмуса, шайэ. туэки кбр'е \Уе иди бе-

мьнэ-пбуйэ. бэркванэ...

Паше э!ТУ фькьри: "Горэ-чарьх, п'апахе мьн Ьэнэ.


Раймэз аг'а жи Ьэми соз дайэ к'ьнща жи бьдэ мьн.
Шькьр Ь'зму тьшт ж,и п'акэ!,, Ше даме к'ефа туи щи-
бу. П'апахе хтуэйи кэвн яот-.кьрьбу, п'ънщар' дьчьни,
пер'а жи фитз-фита луи бу у бьн ч'э'вар'а жи бэрхе

хтуэ дьнЬер'и.
Этуи гэлэ п'ьнщар' чьнин. пе бане кэвканйе гьреда,

мина гбрзэки дани сэр мьле хтуэ у бэрбь бэрха чу.


Щамал бь Ь'элуаеа дьле хтуэ бэрх щьвандэ Ьэв у
Ьеди-Ьеди жь гели дэрк'эт. Ье р'е ниви нэкьрьбу, р'ое
чонд щара деме хтуэ бь э'тура гьрт. Ь'эта этуи бэрк дар-
хьстьн Ь'афа гели. гьЬиштэ щики дуз, мьж у думанэкэ

бса гьрт. туэки сар чэнд гава т'б тьшт нэдьЬата к'ьвше.
Ньшкева бэрх р'эвин. Щамал гэлэ тьрсйа... Бэрха

86
хтуз бэрбь зоме гьртьн. Кэри жь бэр ч'э'вед туи бнда бу,

эту. бь хтуэ.жи нава мьж у думанеда ма т'эне.

Пьнщар'а чьни бьн бьнч'энга туида бэрбь бэрха лэ-

занд.

Р'ева к'алина бэрхэке бьЬиет. Сэньни, гбЬе хлуэ да

сэр. щарэкэ майин зу пешда чу у нь'ькева дит, туа сэк

к'этйэ сэр бэрхе, дьхэньяннэ.

Этуи сэе бса яэ нэдитьбун. ГбЬе туи гэлэ туж бун,

зьравок, п'ьрч'а сэр туи у стуйе туи жи щур'эки бу.

Сатуэкэ гьран Щэмал гьрт, р'ыцьфи, т'ука туи дев-

да мьч'ьяи. Нькарьбу дэнге хтуэ бльндкьра. Сэ бэрх

р'эванд, бьр...

Щэмал чу зоме. Мьж у думан к'ьшйабу. Бэр коне

Рэй'м-зз аг'е гэлэ мари т'опбьбун.

Бэрх жъмартьн. пенщ Ь'эв кем бун.

Кбр'е Рэймэз аг'е Нэбо, незики Щэмал бу, к'бл-

ма хтуэ гблуашт у нав ч'э'ве Щэмал хьст- Бэр ч'э'ве туи

бьруске вэда, гбжин к'зтэ яаФе туи, сэр п'йа лэрьз^ у

к'эт.

Бэне кзвканйа туи яэтйа, п'ьнщар'а чьнибу, бэлаи

сэр э'р.де бу...

с. 1959
ШЬЕРЕ ВЭКЬРИ

Тэ'рие э'рд Ьълч'ьнанд. Бу шэвэр'эш. Зом р'азабу.


Т'эне яизэка щаЬьл нькарьбу р'аза, хзтуа \уе т'эяьси бу.
Этте шьнгина бае зьрав нэдьбьЬист, ко коне баве туе
нэрм дьЬ'эжанд. Риза щаЬьл т'эне дэнге дьле хтуэйи бе-
сэбър дьбьЬиет.

Эту фэсал жь ньвина хтуз дэрк'эт у бэрбь зьнаре


кезик чу.

Рэратуьле щаЬьл, ап'ьнщие р'эш сэр мьла, Ьивйа


туе бу.

Хтуэ бьдэ бэр синге мьн, к'афъре, ам Ьэвдб Ь'э-


мезэкьн, яэт хз'б'Зриадьн, Ь'ота сьбе... Ви щур'эРи т'б кэс

пенаЬ'эсэ, элуи гот.

Ах, дьнйа чьр'а этуяас тэнгз, т'эне туэкз щие мэ-


ззлзки э'рд к'этйэ п'ара мэ.

На, щие мэ тэнт нинэ, сэбра дьле мьн, эв щие


■Ьана бона дьле мьн дэштэкэ бе сэро-бьнэ, к'зтушэнэ,
чайир, чиманэ. Эту т'эв нькарьн дьле мьни Ьар щилуар-
кьн. нькарьн дьле мьн зэфткьн, т'эне вьра дьле мьн те

р'ае. Т'б кэс мэ навинэ, т'б кэс мэ наЬ'эсэ...

Шьвано, дбЬ баранэкэ гор' бари, эз мьяим Ь'эйра


тэда бум.

88
Мьн бЬист яачаха Ь'бщбми сэр кэрие лез кьрьбун,

эз Ь'эйра тзда бум.

Готьн пэй баране наттала жерьнда т'офан р'абуйэ,

эз Ь'эйра тэда бум.

Гава щарна баве мьн ль сэр тэ Ьерс дьбэ, ле-лейэ

эз бьгрим, кор:бьм...

БЭРЭВАР

Рар'э-вар'а зар'а бу, е дьлистьн, ща дьбун, е к'эть-

бун пай голька, бэрх у кара...

Ми у бъзън к'алин-мккине хтуэйэ ширьнва гази

бэрх у каре хтуэ дькьрьн. Р'ое п'энще хлуэ авитьбу сэр


синг у бэре ч'йа, яэй жь бо бэдэтуийа т'эбийэте нэдьх-

луэст бьчуйа ава.

Зэрие гбнд щер'ед аве сэр мьла, к'ом-к'ом бэрбь

кание дьмэшйан.

Хортэки банги хтуэр'а кьрьбу хэйсэт, Ьэрр'о бэр-


эвара, сэр хание мала баве хтуэ дьсэкьни, ч'э'ве тт^и сар
р'енга зэрйабу. Хорте дэлал дэсти дьле хтуэйи нар'эЬ'эт
фькрава язй чубу бал Ь'экиме Лояман.

Ианга бэдэту ч'э'ве хтуз кьлдабу, бьске хлуэ бэр'да-


бу, пьшта хтуэйэ зьрав бь дэлали гьредабу, дабу пеш-
йа к'омэкэ зэрийа. Этуе яэй яэсту зэрийар'а блънд-

бльнд хэбзрдьда.у пер'а жи бь щур'эки фэсал, бьн


ч'э'вава алие хорт дьньЬер'и. Хорт минани бэрфа
бэлэкийа хтуэда дьЬ'элйа.
НАЗЙА дИЗА БЭНГИ

Риза бэнги бь к'ьлама назе хтуэ жь латуьке хтуэ дь¬


кьр, дьгот:

Гэдз, латуько, кблмало, тэ чьр'а зозане мэ ч'е-

рандйэ, дьхтуэзьм мэ'нйа кблилка бемэ бал тэ, р'амуса-

нэке ль мьн к'эрэмки, ле нава мерг у чймана колик нэ-


манэ.

Г.здэ я°Р'ба, тэ чьр'а п'ьнщар'а зозане мэ ч'еранд-

йэ? Дьхтуэзьм мэ'на п'ьнщар'е бемэ бал тэ, ле хэля дь-

бежэ туандэра т'б п'ьнщар' нэмайз.

Латуке мьн р'азайэ. Дькьм жь дзрде ви дьли (>'а-

мусанэке же к'эрэмкьм, ле тьрсьм р'азана туийэ се

шэва эз Ь'эрамкьм.

Латуке мьн йэки бэжнбьльндэ, навмьлфърз, сурэте

сори гблбвэр'э.

Дькьм Ьэр'ьм пэзе туи бьдмэ бери, натуерьм, хэл-

Яе бежэ кбр'е жьнабийайэ.

Риза бэнги бь к'лама назе хтуэ жь лат\ъке хтуз дь¬

кьр.

ДЭ ЗУ ШЭРЭ

Тэ'ва эваре пе п'ьлте э'туре назьк, мина шэ'ре хае,

деме хтуэ печ'аР.э, бь назэдар Ьеди-Ьеди дьчэ ава. Ле

то гблийе хтузйэ Ьурва мьжули.

90
Тэ'в щарна деме хтуайи нарин т'эмам вэдькэ, те

бежи яэй т'эбийзта бэдзтуэ дэлулэмэндр'а дьвежэ: "Дэ

ма хатре тэ!„.

Тэ'ве тирьнща хтуэ минани гбрзе дэрзийа р'эшанд-

йэ ль сар т'эне ч'иР.а у бэрфа туийэ чилэ-яэрязш дьч'ь-

русинэ. Ле то ч'э'вед хлуэ кьлдъди.

Риз у бук щер' ль сэр мьда, мина туэрдэка яэлфэ-

Яэлфэ бэрбь кание дьмэъьн, вэдгэр'ьн зоме.

Зозанван Ьэр йэк хабатакева мьжулэ: шьрите

кона дьшьдиньн, йэрха дькынэ коза, шире доти ль с^р

тандура гзрм дькья. Ле то 'кати пай р'езкьрьна гбстил-

ка, .базъна, мори-мьрщан у яэрэфила хтузйи донздзЬ

п'эр'и-

Шьван дурва бь дьле т'ьжи дьстьрен у бьлуре дь-

хьн, Ъ31туата дьла дьдьнэ дэр.

Канийе р'эвок лаз дьк'ьшьн, зу бьпЬижнэ арана, Ьэ-

ла тэ'ри нак'этйэ'э'рде. Ле то к'эмбэра зивэ-зер'кьлдайи

пьшта хтуэйэ зьрав далини.

Тэ'ва гьловзр' пе п'эрда тэ'ри ч'э'ве дьнйае гьртйэ,


туэки т'б кэс сбр'а дьле эвине щаЬьл нэвинэ. Т'эбийэт
бьн п'эр'да шэве хэмле хтузйэ р'оже дытбЬер'з, ко Ьи-
вер'а бьк'авнэ нава к'еф у Ь'анэка-..

Ле то Ье хэмла хтт-зва мьжули.

Ьива зар хтуз печ'айэ нава п'эр'да тэ'ри, яэй кьра-

се хтузР.и шэве хтуэкьрйэ, сэре хлуэ да.нйэ ль сэр т'эпа


ч'йе, деме хтуэйи бэдэлу вэкьрйэ, буйэ шэмдан у буР.э т'э-
машэчийа щаЬьлед эвин. То жи т'эмашачийа т'абийэ-

тейи.

У1
Гьди, то чьр'а иро бса бер'эЬ'ми, да зу туэрэ, нэ

ахьр дьле мьн туастйа, ч'э'ве мьн яэр'ьмин.

Ша щаЬьл йэко-йэк хэтулэ дьбьн, бзрбь аг'ьле же-


рьн дьлэзиньн.

Ле то Ье к'ьвш нави.

ЗАР'ОТИЙА Х\УЭ ЭЗ Ч'Э'ВЕ

ТЭДА ДЬВИНЬМ

Эз, шаР:ир. у дэнгбеже тзйи нэсэяьр'и, т'этуаяз дь¬

кьм лэ'зэкн эм мьжулийа хтуэйэ ширьн бькьн. \Уэ'де

мэ Ье гэлэ Ьзйэ, изне бьдэ мьн ве гаве эз Ьар т'эне ч'э'¬

ве тэ бьньЬер'ьм.

Зар'отийа мьн минани мори-мьрщане тэйэ туе р'о¬


же яэтйайи к'атэ щэлуе у яэй аве эту бьр- Мьн зар'оти

.нэдит^жъ туе Ь'ьсрэт мам. Нэбэйакэ бер'аЬ'ьм, бьЬелэ эз

зар'отийа хтуэ ч'э'ве тэйэ бесущ у зэла'лда бьгэр'ьм.

Зар'отийа мьн яэй зьнара у кэндала к'эт, шкэст, аз

гэлэки пай туе гэр'йам. ле бефэйдэ.

Мьжулла хтуэ бЬелэ у тт-арэ эм яасэке минани за-


р'а Ьэвр'а бьлизьн: пэй Ьэв к'эвън, бьр'эвьн, мьнмьника

бьгрьн, кблилка бьчьньн, пе гззтазка Ьэвхьн, п'ор'е Ьэв

бьк'шиньн...

Лэз нэк'эвэ, бЬелэ зар'отийа хттгэ нава ч'э'вед тэда

бьвиньм.

Чьр'а лэз дьк'эви? Нэ Ье тэйр у тэйрэдэ вэнэгэр'-

йанэ бэрбь Ьелуне хтуэ. Нэ Ье пеле бэ'ре жь шьнгина

бае эваре р'анэбунэ.

92
Нэ шьвана Ье к'ьлам у бьлурлехьстьна хтуэйэ шэ¬

ве дэстпенвкьрьнэ, лаз нэк'эвэ—

Ч'э'вед тэ п'ьр' к'урьн, бе Ь'бдур, ле натьрсьм, тузки

дьяэтуьмэ эз минани зар'отийа хтуэ туе к'ураеда мьна-

бьм.

На хер^ аз нава ч'э'ве тэда бнда набьм, чъмкиЬ'бба ч'э'¬

ве тэ минани мэялэтузе мьн бэрбь тэ дьк'ьшинэ, ле

т'эви тэ бндабуна мьн т'бнэ, эм Ьэвр'а дьл у тамарэкьн.

Т'этузчяэ дькьм, лэз нэк'э'Вэ, туэ'де мьжулийа мэйэ

'ьирьн Ье гэлэ майэ, ле эз яэт т'ер набьм жь ч'э'ве тэ.

БЬелэ- эз сэре хлуэ дайньм сэр чока та.-- ай ви щур'э-


йи у яаси к'ефа дьле хтуэ1 ч'э'ве тэйэ ззлал у к'урда за¬

р'отийа хтуэйэ бндакьри бьгэр'ъм...

Пе мьяаме бьлуре мьн карие лез дьбьрз ч'ере у


аве, т'оп дькьр ль сар Ьэв, дьбьрз берие.

Гэлэ щара нерие р'удьреж ч'ере хтуэ дьЬиштьн, дь-

Ьатьн бал мьн дьсэкьнин у дуз ль ч'э'вед мьн дьньЬе-

р'ин, хели туэ'дэ туе форме щие хтуэда дьсэкьнин.

Дьяэттьми мэр-ийа жи жь сэтута бьлура мьн дьЬа-


тьн, незими мьн дьбун- р'удьньштьн, йане сэр п'йа гбЬе

хтуэ дьданэ сэр мьн. Мьн т'б тьшт нэдьгот, дэ мъне чь

бьгота, Ь'элуаеа дьле туана бса дьхтуэст.

Щарэке мьн нава беривана яизэкэ бэдэту дит. Этуе


сэре хттэ бэржеркьри, дъчу-дЬат пэз дьда берие, дэнге

эз
хтуэ нэдькьр, Ьэр т'эне чьхкэ-чъхк у зьнгэ-зьига мори-

мьрщан у хэмлед сэр п'есира туе бун.

Мьн ч'э'вед хттэ дьк'бта ль сэр туе, ль бзжн—7)ал

у чуйин-Ьатьна туе мезэдькър.

Элуе т'б дэнге хтуз нэдькьр, туе чь бьгота, Ььлбэт

Ь'эеаб дькьр, туэки Ь'этуаса дьле туе бса дьхтуззэ.

Иди тэ'ри к'этьбу э'рде. мьн феза зоме кэрие лез

дьч'еранд, пер'а жи бьлуре дьхьст. Ньшкева бина кол¬

ка нэнас к'зтэ бэр позе мьн.

Мьн бэре Х1ТУЗ. гбЬаст у дит, туе бериванэк Ьатйа, бь

шэрм'эдар. б-зр мьн сакынйэ...

Хели туэ'дз жи кэр' у лал к'елэка Ьэв р'уньшть-бун:

шэ'де мэ кблилк бун, кэрие лез, вьнгина бае хтуэшэ

нзрм у п'эр'да э'змане тэ'ри.

Гэлэ дэ'яз дэрбаз бун, ле мэ дэнге хлуэ нэдькьр.

Ььлбэт Ь'бба дьле мэйэ щаЬьл бса дьхтуэст.

ТО ДЬХ\УЭЗИ ЭЗ ДИНБЬМ?

К'афьрби! Дьбэ то дьхтуэзи аяле сэре мьн т'эмам

жь мьн бьстини, чолак'эвьм?

НьЬа хэзал каре хтуэва р'азанэ. Кблилке бинхтуэш

бьн шьнгина бае зьрав яэй Ьзв р'адьмусън. Кани бь

хблэ-хбл бэрбь Ь'амеза Ьэв дьбэзьн-.

Бехттэде, ле чь ль тэ яэлуьмйэ, туэки нэ то бь хлт'з

р'эЬ'зт дьби у нэ жи р'аЬ'атие дьди мьн?

Гэло туэхта т'эмамийа р'о-же бона тэ дьфькьрьм,

Э4
Ь'эйра тэмэ. т'ера тэ накэ? Ле чи тэ р'аЬ'этийа мьнэ

шэве к'этйэ, туэки Ь'этани бзрбанге бьлуре дьхи?

Ахьр чь фьряи Ьэйэ, гэло зз ахина дьле тэ дьбьЬем„

Ране дэнге бьлурлехъстьна тз? Нэ Ьзр эз заньм мэ'на

шэлуата дьле тэ? Дьвэ то дьхтуэзи шэв у р'оже хтуэде

теки йэк?

Дэ эгэр дьхтуэзи жь шэтуата дьле мьн у тэ чолак'э-

вьм, то шэве жи бьлурехз, Ь'этани эз к'увибьм у бемэ

бал тэ. Ле бьзанбэ, ту и чахи иди ззе йэкэ динбьм.

К'афьрби! Дьбэ то дьхтуэзи аяле сэре мьн т'эмам жь

мьн бьстини, чолак'эвьм?

МЬН БЬЬИСТЙЭ жь МЬН

ХЭИДИЙИ

Фьланкэс, мьн бЬистйэ жь мьн хэидийи. Хлузде

гьрави эз нахтуэзьм тэр'а хэбэрдьм, тэ Ь'ьзнакьм, гава

тз дьвиньм бэре хтуз дьгбЬер'ьм.

Ньзаньм эз, э'вда хтуэде, чатуа тэ бьдмэ батуаркъ-

рьне, туэки яаси Хэще эз тэ Ь'ьздькьм. Ле беилащьм,

Яул у диле бав у бре хтуэмэ-

Бьрина дьле мьн к'ура. бе ду-дэрманэ. Нэтуерьм

р'аети тэ бем, гьлие хтуэ бежьм. Бав у бьре мьн горна

Ьарьн, то ньзани этуана чь тинънэ сэре мьн-

Мьн бьЬистийэ жь мьн хэидийи. Нэ ахьр то ньзани

чь к'ьлит данинэ сэр зар-зьмане мьн.' Рэй пе зьнщире

»5г
льнте мьн гьреданэ- Ь'эта аРа мьн жи буйэ я9Ре№Ьле

мьн.

Жь дзета нав-намуса бав у бьре хтуэ к'етмэ лава

эгьр. Алики то щэгэра мьн дьп'эр'ьтини, ДЬШЗЛУЬТИНИ,

алие дьне бав у бьре мьн.

Эз бь хтуэ жи ньзаньм, гало эзе нава ви агьрида

к'энге т'амам бьшэтуьтьм... Ле диса гоне мьн тэ те.

Ч'э'ве кбр'е Радьр ль сэр мьнэ. Хэбэрдана яэлэне

гьран к'эггйэ орт'е.

Р'йа орт'а дьле мьн у тэда ньЬа т'ьжи кэвър у кб-


ч'ькьн. Жь гбнде щинэр жи йэки гьли авитйэ ль бэр

т-бЬе бав у бьре мьн. тУе р'оже жи бэрдели Ьатьбун бо¬

на кбр'е Щазо....

Фьланкэс, ябрба, мьн бьЬистйэ то жь мьн хэидийи-

Р'ЭВ

Э'мьрда до щур'э р'ав Ьэнэ.

Р'эв Ьэйэ, гава мэри дьхтуэзэ жь яэайаке хьласбэ,

р'ав жи Ьэйэ, гава мэри нахтуэаэ жь э'мьр пашда бь-

Л1.ИНЭ.

Шэхте барх-вантийа хтуз эз пэй бэрха дьр'эвйам,

гава эту бьр' дьбун, дьк'этнэ щие яорьхкьри...

Дьр'эвйам, туэкте зар'е дэтулэтийа дьхтуэстьн к'э-

ла дьле хтуэ сэр мьда бьрьетана, дьр'эвйам жь туандара

дурк'эвьм...

.96
Бэле, туэ'дзк Ьэбу, гава мьн дьхтуэст щур'эки сэре

хтуэ хьласкьра. К'оч, мэри, пэз, дзтуар т'эви Ьэв бьбун:


Оар'а-яар', шин у гьри, гази-Ьэтуар, чатуа дьвежьн, "ба-
во-баво„ бу. Мэ хтуз да сэр р'йа нэнас. Шар' бу у эм

дьр'эвйан.
Гава э'мьр Ьатэ гбЬаетьне, р'эва мьн жи пер'а Ьатэ
гбЬастьне- Дылэзанд, туэки борще хтуэ бэр Л1,ъмз.'те бь-

Яэдиньм, тт'эки жь э'мре мэ паддда нэминьм.

Бэле, р'эв Ьзйэ, гава мэри дьхтуэзэ жь яэзйаке хь-

ласбэ, р'э'в жи Ьэйэ, гава дьхтуэзэ Ьэр'э бэрбь э'мьр.

7
с э Р э щ э м

Усьве Бэк'о

П'ашла т'эбийэтеда - .
-Бира мьн дьчу эз холам бум

Тирэмэ'р - .
Хэзал кара хтуэ ' дьгэр'йа
<}имэте мьн

Р'амусапа пешьн

Хэйсэте Э'ли аг'е

0>рара дьле мэ нэдЬатэ сери

Р'эЬ'этбуна хэзале Ьэйэ?

Ь'эсабе мьн

Кэвре сбр'а дьле мэ

"Бэрхе пер бона к'ерейэ

Мэ'нэ чь бу .

Оз У ЭТУ

Бэрха дбрбане

Отуе пе кблилке сурэте мьн хьст

Сбр'а дьле мьн

Хэма Э'вдале аг'е


Р'ьзго у бэрха туи

Ь'ьсрэт

До р'еч

Листокед мьн

Ч'ьвик

К'эрэме п'ареакчи

Э'щеба ьран

Шэр'е гбндийе мэ

Надежда '

Ч'э'ла шех Э'ли


Калке Мат'евос у нэвийе тяга
Щлмале бэрхван
ШЬВРЕ ВЭКЬРИ

88
Тэ'рие э'рд Ььлчьнанд
88
"Шьвано,..,,
89
Бэрэвар .,
90
Назйа цшш бэнги
90
Дэ зу ууэрэ .
92
Зар'отийа хтуэ эз ч'эве тэда дьбиньм
93
Пе мьддме бьлуре... .
94
То дьхтуэзи эз динбьм?
95
Мьн бйшстийэ жь мьн хэидийи
95
Мьн бьпистйэ жь мьн хэидийи
УСЙЕ БЭК'О

Бэрхван

%шпЬ>шрш&

ЩшичТ^шА^ЬЬр

(■РрцЬрЬЬ)

■ш.Ь урпч» ^ршитшрт1цп1-Р1пЛ

ЬркшЬ—1978

Усуве Бако

Пастушок

Рассказы

(на курдском языке)

Издательство «Советакан грох»

Ереван— 1978

ИБ 53

Р'едактор Э'гите ХОДО

Р'едакторе нэшьре Щасьме ЩЭЛИЛ

Р'едакторе
технпкне С. М. СИМОНИАН

Шькьлк'еш М С. САРГСИАН

Корректор Эмма УСЬВ

ВФ 09424

Т'эслнми пэшьркьрьяе кьрьнэ 20.Х.1977 с.

Бопа чапкьрьне Ьатнйэ ^ 4.УП.1978 с.

Бэлге чапкьрьне 3,5-|-шьклэк

Бэлге пэшьрэте 3,12

К'аг'эз . 70X108 1/32 <2имэт 25 к.

Т'эмбэ 2272 Тираж 500

Нэшьрхан >е 1, йа сэртуертийа сэнайа полиграфиейэ сэрэкэйэ

Комитеа прессаейэ дэтулэте. р'эх Совета Минисртред Р'еспублика

Эрмэнистанейэ Советиейэ Сосналистне, Ереван, Алавердйан 65.


Ш8ТТГОТ КЕЛШБ 1УЕ РАК15

Е1МТКЁЕ § 5"^

Вам также может понравиться