Иссиқлик нурланиши
Асосий формулалар
Абсолют қора жисмнинг энергетик ёрқинлиги
(ёритувчанлиги) Rэ, нурланаётган сиртнинг бирлик юзаси чиқараётган
иссиқлик оқими Фэ билан ўлчанади:
ФЭ 1 dWЭ
RЭ , (1.1)
S S dt
бунда dWЭ-вақтнинг dt оралиғида S сирт нурланаётган энергия.
Абсолют қора жисм энергетик ёрқинлигининг спектрал
зичлиги r қуйидаги муносабат билан аниқланади:
dR
r T Ý ; RÝ rVT dv . (1.2)
dv 0
Бунда dRЭ- частотанинг дан d гача бўлган интервалига тўғри келувчи
энергетик ёрқинлиги
Иҳтиёрий жисм ва шу температурадаги абсолют қора
жисм энергетик ёриқлигининг спектрал зичликлари орасидаги муносабат
(Кирхгоф қонуни)
b b T T
max b 1 2 ;
T1 T2 T1T2
Ушбу ифодага катталикларнинг сон қийматларини, яъни T1 =1000 K,
b 2,89 103 мК ва T2 =850 K ларни қуйамиз ва ҳисоблашларни бажрамиз:
max 0,51106 .
2max 3, 4 106 m .
Бинобарин тўлқин узунлиги 0,51 мкм га ошган.
3-масала. Чўғланма электр лампа нурланишнинг максимум энергиясига
мос келувчи тўлқин узунлиги аниқлансин, Чўғланма лампа толасининг
узунлиги l15 см ва диаметри d0,03 мм Лампа истеъмол қилаётган қувват
Р10 Вт. Лампа толасини ютилиш коэффициенти 0,3 га тенг бўлган кул
ранг жисм каби нурланади. Истеъмол қилинаётган энергиянинг 20 % бошқа
жисмларга иссиқлик ўтказувчанлик ва конвекция орқали узатилади.
Ечилиши: Виннинг биринчи қонунига асосан
b
mах . (1)
Т
Тола температурасини Стефан-Больцман қонуни қўллаб топамиз, яъни:
0,8 Р Т 4 dl (2)
бу ифодадан Т ни топамиз:
0,8P
T 4 (3)
dl
(3) ни (1) га қўямиз ва қуйидаги ифодани оламиз:
2 dl
max b1 4 .
0,8P
Катталиклар қийматларини қўямиз ва мах аниқлаймиз:
max 1, 2 106 ì
4-масала. То температурали диаметри D ва иссиқлик сиғими С бўлган
металл шар нурланиши оқибатида совумоқда. Ютилиш коэффициенти .
Қанча вақтдан кейин шар температураси Т1 га тенг бўлади?
Ечилиши: Совуганда шар ички энергиясининг ўзгариши қуйидаги
формула билан ифодаланади
dE cdT , (1)
бу ерда dТ – температура ўзгариши. Ушбу ички энергия ўзгаришини
энергетик ёрқинлик (ёритувчанлик), шар сиртининг юзаси ва вақт орқали
ифодалаш мумкин:
1 1
dE RÝ Sdt RÝ D 2 dt T 4 D 2 dt (2)
4 4
(1) ва (2) ифодаларнинг ўнг томонларини тенглаштирамиз:
1
cdT T 4 D 2 dt
4
ёки
dT D 2
T 4C
Интеграллаб, қуйидагини оламиз:
1 D 2
tA
3T 3 4C
Бу ерда А-интеграллаш доимийси.
t0 бўлганда ТТо
1
А
T03
У ҳолда
1 D 2 1
t .
3T 3 4с T03
Бу ердан t ни топамиз:
1 1
4c(3
3)
T T0
t
3 D3
5-масала. Электр печи Р500 Вm қувват истеъмол қилади. Диаметри 5
см бўлган тешикча очиқ бўлганда, унинг ички сиртининг температураси 700 о
С га тенг. Истеъмол қилинадиган қувватнинг қанча қисми деворлар орқали
сочилади?
Ечилиши: Печнинг ўрнатилган иссиқлик режимида у ҳар секунд
истеъмол қилаётган энергия (яъни қувват) Р, ташқарига тешик ва деворлар
орқали нурланади. Бинобарин:
P ÔÝ ÔÝ (1)
бу ерда ФЭ ,ФЭ -мос ҳолда тешик ва деворлардан чиқаётган нурланишлар оқими.
Масалада ÔÝ / Ð топиш талаб қилинади. (1) чи ифодани эътиборга олсак:
Ô Ý Ð Ô Ý Ô
1 Ý (2)
Ð Ð Ð
Печнинг унча катта бўлмаган тешикдан нурланишини абсолют қора жисмнинг
нурланиш деб ҳисоблаб, (1,1) формула ва Стефан-Больцман қонуни орқали
ÔÝ RÝ S T 4 D2 / 4 (3)
(2) ни (2) га қўямиз ва қуйидагини оламиз:
D2 T 4
1
4 P
Ушбу формулага СИда ифодаланган катталикларнинг қийматларини қўямиз
ва ни топамиз:
P 500 Âò , d 0,050 ì , Ò 973Ê ,
5,67 108 Âò / ( ì 2 Ê 4 )
Натижа 0,8
6-масала. Вакуумда вольфрам толаси 1 А ток билан 1000о К
температурагача чўғлантирилади. Ток кучи қанча бўлганда сим 3000 0К гача
чўғланади? Ҳисоблашда сим осмаларининг иссиқлик ўтказиши ва атрофдаги
жисмларнинг катта нурланишлари эътиборга олинмасин. Т1 ва Т2
температураларга мос келувчи вольфрамнинг нурланиш коэффициентлари ва
солиштирма қаршиликлари:
Ò 0,115, Ò 0,334, 25,7 108 Î ì ì , 2 96, 2 108 Î ì ì
1 2
T2 2 T 2 p1
J 2 J1 ( ) 7,9 A
T1 T 1 p2
Жавоб: J27,9A
ñ/ (1)
унда
dv c
2 (2)
d
Бу ердан кўринадики, dv, d катталиклар қарама-қарши ишорага эгадир. dv, d
катталиклар ишораси ва (1.2), (1.9) формулаларни ҳисобга олиб қуйидагини
ёзамиз:
rvT dv rT d (3)
(3) ва (2) дан масаланинг биринчи саволига жавоб топамиз:
dv c
rT rvT rvT 2 (4)
d
Планк формуласидаги rvT катталикдан rT катталикка ўтиш учун (1) ва (4)
муносабатлардан фойдаланишнинг ўз етарлидир:
c c 2 h(c / )3 1
rT 2 rvT 2 hc/ KT ,
c 2
e 1
ёки
2 hc 2 1
rT hc / KT
(5)
5
e 1
8-масала. Т2000 К температура билан чўғланган вольфрам толасининг
нурланиш максимумига мос келувчи тўлқин узунлигидан 1 % га фарқ қилувчи
тўлқин узунлиги интервалида нурланиш қуввати аниқлансин.
Ечилиши: Вольфрам толаси абсолют қора жисм ҳисобланмайди.
Т2000 К температурада вольфрам ютилиш коэффициенти 0,26 (иловадаги
4 жадвал).
Тўлқин интервалидаги нурланиш қуввати:
Ð rT S , (1)
4 2 c 2 h
rT 2 c
(2)
5 (e KT
1)
бу ерда 2h -Планк доимийси. Масала шарти бўйича тўлқин узунлик ,
нурланиш максимумига мос келувчи тўлқин узунликдир, бинобарин
â1
0 ва 1 2 0,020 (3)
Ò
(1) –(3) тенгламалардан:
8 2 c 2 T 4 1 2 2 c 2 1
Ð S 2 c
2 c
T4
25 b14
100b14 (e b1K
1) (e b1K
1)
Ҳисоблашларни бажариб, қуйидаги натижани оламиз:
P 4,35 102 Bm