Вы находитесь на странице: 1из 10

1.

Иссиқлик нурланиши

Асосий формулалар
 Абсолют қора жисмнинг энергетик ёрқинлиги
(ёритувчанлиги) Rэ, нурланаётган сиртнинг бирлик юзаси чиқараётган
иссиқлик оқими Фэ билан ўлчанади:
ФЭ 1 dWЭ
RЭ   , (1.1)
S S dt
бунда dWЭ-вақтнинг dt оралиғида S сирт нурланаётган энергия.
 Абсолют қора жисм энергетик ёрқинлигининг спектрал
зичлиги r қуйидаги муносабат билан аниқланади:

dR
r T  Ý ; RÝ   rVT dv . (1.2)
dv 0

Бунда dRЭ- частотанинг  дан d гача бўлган интервалига тўғри келувчи
энергетик ёрқинлиги
 Иҳтиёрий жисм ва шу температурадаги абсолют қора
жисм энергетик ёриқлигининг спектрал зичликлари орасидаги муносабат
(Кирхгоф қонуни)

rvT/  avT rvT , (1.3)


бунда avT -берилган жисм монохроматик ютилиш коэффициенти, яъни жисм
сиртига тушаётган частотаси  бўлган нурланиш оқимининг қанча қисм жисм
томондан ютилишини кўрсатувчи тўғри каср. Айрим адабиётларда  билан
белгиланилади ва қоралик даражаси деб ҳам номланади.
 Стефан-Больцман қонуни.
Абсолют қора жисмнинг сирт бирлигидан бир секундда нурланаётган энергия,
яъни абсолют қора жисмнинг энергетик ёрқинлиги абсолют температуранинг
тўртинчи даражасига тўғри пропорционалдир:
RЭ   T 4 , (1.4)
бунда - Стефан-Больцман доимийси бўлиб, у қуйидагига тенг:
J
  5,67 108 .
m2  s  K 4
 Агар нур сочаётган жисм абсолют қора бўлмаса, у ҳолда
RÝ   Ò4 (1.5)
билан аниқланилади, бунда - коэффициенти доим бирдан кичик бўлиб, уни
кулранг жисмнинг иссиқлик нурланиш коэффициенти (қоралик даражаси) ҳам
дейилади. Бу коэффициент вольфрам учун иловада келтирилган

 Виннинг силжиш қонуни (1-чи қонуни)


maxT  b1 (1.6)

бунда b1  2,89 103 ì  Ê - Вин биринчи доимийси: мах-максимал нурланиш


энергетик ёрқинлигига тўғри келувчи тўлқин узунлиги
 Вин иккинчи қонуни:
rTmax  b2T 5 , (1.7)

бунда rTmax -абсолют қора жисм монохроматик максимал нурланиш


интенсивлиги (максимал спектрал ёрқинлиги):
в 2 – Виннинг иккинчи доимийси
(â2  1,3 105 Âò  ì 3
 Ê 5 ) .
 Абсолют қора жисм энергетик ёрқинлик зичлиги учун
Планк формуласи
2 hv3 1
rvT  , (1.8)
c 2 ehv/ KT  1
бунда h  6,62 1034 Жс–Планк доимийси; к-Больцман доимийси; с-
ёруғликнинг вакуумдаги тезлиги.
Ушбу боб бўйича масалалар ечиш жараёнида қуйидаги услубий
кўрсатмаларга риоя қилинса мақсадга мувофиқ бўлади:
1. (1.2) формула бўйича аниқланувчи жисм энергетик ёрқинлигининиг
спектрал зичлиги, rvT катталик билан бир -қаторда, нурланиш энергиясининг
тўлқин бўйича тақсимотини кўрсатувчи rT катталик билан ҳам
характерланади ва у қуйидаги формула орқали ифодаланилади.
dRÝ
rT  , (1.9)
d
бу ерда dRÝ - тўлқин узунлигининг  дан   d гача бўлган интервалига тўғри
келувчи энергетик ёрқинлик.
2. Юқоридаги келтирилган асосий формулалар яъни (1.4), (1.6), (1.7) ва (1.8)
лар фақат абсолют қора жисм учун ўринлидир.
Физика бўйича ёзилган адабиётларда иссиқлик нурланишини
характерловчи катталикларга нисбатан ягона термонология мавжуд эмас.
Масалан энергетик ёрқинликни интеграл ёрқинлик ёки интеграл нурланиш
қобилияти ёки нурланишнинг йиғинди қуввати. Энергетик ёрқинликнинг
спектрал зичлигини нурланиш қобилияти ва ҳ.к. Ўзбек тилидаги адабиётларда
ҳам бир хил катталиклар ҳар хил номланган масалан энергетик ёрқинликни
энергетик ёритувчанлик деб ва ҳ.к.

Масалалар ечиш учун намуналар

1-масала. Абсолют қора жисм температураси 100 дан 3000С гача


қиздирилган. Тўлиқ нурланиш қуввати қанча марта ўзгариши топилсин.
Ечилиши: Жисмнинг нурланиш қуввати қуйидаги ифода билан
аниқланилади:
N  RS , (1)
бу ерда R – жисмнинг энергетик ёрқинлиги, S – сиртининг юзаси.
Стефан-Больцман қонунига биноан жисмнинг энергетик ёрқинлиги
қуйидагига тенг:
R  T 4 . (2)
(1) ва (2) ифодалардан қуйидаги ифодани ҳосил қиламиз;
4
N 2  T24 S  T2 
   . (3)
N1  T14 S  T1 
Ушбу ифодага катталикларнинг сон қийматларини, яъни T1 =373 K ва T2 =573
K ларни қуйамиз ва ҳисоблашларни бажрамиз:
N2
 5,6.
N1
Демак нурланиш қуввати 5,6 марта ошади.
2-масала. Абсолют қора жисм температураси 100 дан 3000С гача
камайди. Энергия тақсимотининг максимумига мос келади тўлқин узунлиги
қандай ва қанчага ўзгаради?
Ечилиши: Вин қонунига асосан энергия тақсимотининг максимумига
ёки максимал нурланиш интенсивлигига (максимал спектрал ёрқинлиги) мос
келадиган λmax тўлқин узунлиги қуйидагига тенг:
b
max  .
T
Бу формулага асосан қуйидаги формулаларни ёзамиз:
b b
1max  ; 2max  ;
T1 T2

b b  T T 
max    b  1 2 ;
T1 T2  T1T2 
Ушбу ифодага катталикларнинг сон қийматларини, яъни T1 =1000 K,
b  2,89 103 мК ва T2 =850 K ларни қуйамиз ва ҳисоблашларни бажрамиз:
max  0,51106 .

1max  2,89 106 m ;

2max  3, 4 106 m .
Бинобарин тўлқин узунлиги 0,51 мкм га ошган.
3-масала. Чўғланма электр лампа нурланишнинг максимум энергиясига
мос келувчи тўлқин узунлиги аниқлансин, Чўғланма лампа толасининг
узунлиги l15 см ва диаметри d0,03 мм Лампа истеъмол қилаётган қувват
Р10 Вт. Лампа толасини ютилиш коэффициенти 0,3 га тенг бўлган кул
ранг жисм каби нурланади. Истеъмол қилинаётган энергиянинг 20 % бошқа
жисмларга иссиқлик ўтказувчанлик ва конвекция орқали узатилади.
Ечилиши: Виннинг биринчи қонунига асосан
b
mах  . (1)
Т
Тола температурасини Стефан-Больцман қонуни қўллаб топамиз, яъни:
0,8 Р   Т 4 dl (2)
бу ифодадан Т ни топамиз:

0,8P
T 4 (3)
 dl
(3) ни (1) га қўямиз ва қуйидаги ифодани оламиз:

2 dl
max  b1 4 .
0,8P
Катталиклар қийматларини қўямиз ва мах аниқлаймиз:
max  1, 2 106 ì
4-масала. То температурали диаметри D ва иссиқлик сиғими С бўлган
металл шар нурланиши оқибатида совумоқда. Ютилиш коэффициенти .
Қанча вақтдан кейин шар температураси Т1 га тенг бўлади?
Ечилиши: Совуганда шар ички энергиясининг ўзгариши қуйидаги
формула билан ифодаланади
dE  cdT , (1)
бу ерда dТ – температура ўзгариши. Ушбу ички энергия ўзгаришини
энергетик ёрқинлик (ёритувчанлик), шар сиртининг юзаси ва вақт орқали
ифодалаш мумкин:
1 1
dE  RÝ Sdt  RÝ  D 2 dt   T 4 D 2 dt (2)
4 4
(1) ва (2) ифодаларнинг ўнг томонларини тенглаштирамиз:
1
cdT   T 4 D 2 dt
4
ёки
dT  D 2
 
T 4C
Интеграллаб, қуйидагини оламиз:
1  D 2
 tA
3T 3 4C
Бу ерда А-интеграллаш доимийси.
t0 бўлганда ТТо
1
А
T03
У ҳолда
1  D 2 1
 t  .
3T 3 4с T03
Бу ердан t ни топамиз:
1 1
4c(3
 3)
T T0
t
3 D3
5-масала. Электр печи Р500 Вm қувват истеъмол қилади. Диаметри 5
см бўлган тешикча очиқ бўлганда, унинг ички сиртининг температураси 700 о
С га тенг. Истеъмол қилинадиган қувватнинг қанча қисми деворлар орқали
сочилади?
Ечилиши: Печнинг ўрнатилган иссиқлик режимида у ҳар секунд
истеъмол қилаётган энергия (яъни қувват) Р, ташқарига тешик ва деворлар
орқали нурланади. Бинобарин:
P  ÔÝ  ÔÝ (1)
бу ерда ФЭ ,ФЭ -мос ҳолда тешик ва деворлардан чиқаётган нурланишлар оқими.
Масалада   ÔÝ / Ð топиш талаб қилинади. (1) чи ифодани эътиборга олсак:
Ô Ý Ð  Ô Ý Ô
   1 Ý (2)
Ð Ð Ð
Печнинг унча катта бўлмаган тешикдан нурланишини абсолют қора жисмнинг
нурланиш деб ҳисоблаб, (1,1) формула ва Стефан-Больцман қонуни орқали
ÔÝ  RÝ S   T 4 D2 / 4 (3)
(2) ни (2) га қўямиз ва қуйидагини оламиз:
 D2 T 4
  1
4 P
Ушбу формулага СИда ифодаланган катталикларнинг қийматларини қўямиз
ва  ни топамиз:
P  500 Âò , d  0,050 ì , Ò  973Ê ,
  5,67 108 Âò / ( ì 2 Ê 4 )
Натижа   0,8
6-масала. Вакуумда вольфрам толаси 1 А ток билан 1000о К
температурагача чўғлантирилади. Ток кучи қанча бўлганда сим 3000 0К гача
чўғланади? Ҳисоблашда сим осмаларининг иссиқлик ўтказиши ва атрофдаги
жисмларнинг катта нурланишлари эътиборга олинмасин. Т1 ва Т2
температураларга мос келувчи вольфрамнинг нурланиш коэффициентлари ва
солиштирма қаршиликлари:
Ò  0,115, Ò  0,334,   25,7 108 Î ì  ì , 2  96, 2 108 Î ì  ì
1 2

Ечилиши: +арор топган температурада жисм нурланиш учун


Ð  ÔÝ , (1)
бу ерда Р-вольфрам толанинг электр энергия манбаидан истеъмол қиладиган
қуввати, Фэ – тола чиқараётган нурланиш оқими. Р қувватни J,  катталаиклар
орқали ифодалаймиз:
Ð  J 2R  J 2 l / S (2)
Фэ нурланиш оқимини топиш учун, вольфрам нурланиши шу температурага
қиздирилган абсолют қора жисм нурланишидан кескин фарқ қилишини
ҳисобга олиш керак яъни (1,1) ва (1,5) формулалардан фойдаланамиз:
ÔÝ  RÝ " S  T  T 4 S (3)
(1)-(3) дан
J 2 pl  T  T 4 S 2
Ушбу ифодани T1 ва T2 температуралар учун ёзамиз:
J12 1l  T 1 T14 S 2
J 22 2l  T 2 T24 S 2
Бу иккала тенгламалар нисбатини оламиз ва ундан J2 ни

T2 2 T 2 p1
J 2  J1 ( )  7,9 A
T1 T 1 p2
Жавоб: J27,9A

7-масала. (1.2) ва (1.9) формулалардан келиб чиққан ҳолда, жисм


энергетик ёрқинлигининг спектрал зичлигини характерловчи rvT ва rT
катталиклар орасидаги муносабатни топинг. rT катталик учун Планк
формуласини ёзинг.
Ечилиши: Нурланиш спектри ҳар бир элементар қисмини
(бўлимани)dv, частота ва d тўлқин интерваллардек хараткерлаш мумкин.
Сабаби v, катталиклар қуйидаги маълум муносабат билан боғланган:

  ñ/  (1)
унда
dv c
 2 (2)
d 
Бу ердан кўринадики, dv, d катталиклар қарама-қарши ишорага эгадир. dv, d
катталиклар ишораси ва (1.2), (1.9) формулаларни ҳисобга олиб қуйидагини
ёзамиз:
rvT dv  rT d  (3)
(3) ва (2) дан масаланинг биринчи саволига жавоб топамиз:
dv c
rT  rvT  rvT 2 (4)
d 
Планк формуласидаги rvT катталикдан rT катталикка ўтиш учун (1) ва (4)
муносабатлардан фойдаланишнинг ўз етарлидир:
c c 2 h(c /  )3 1
rT  2 rvT  2   hc/  KT ,
  c 2
e 1

ёки
2 hc 2 1
rT   hc /  KT
(5)
 5
e 1
8-масала. Т2000 К температура билан чўғланган вольфрам толасининг
нурланиш максимумига мос келувчи тўлқин узунлигидан 1 % га фарқ қилувчи
тўлқин узунлиги интервалида нурланиш қуввати аниқлансин.
Ечилиши: Вольфрам толаси абсолют қора жисм ҳисобланмайди.
Т2000 К температурада вольфрам ютилиш коэффициенти 0,26 (иловадаги
4 жадвал).
 Тўлқин интервалидаги нурланиш қуввати:
Ð   rT  S , (1)

бу ерда rT - абсолют қора жисмнинг спектрал энергетик ёрқинлиги:

4 2 c 2 h
rT  2 c
(2)
 5 (e  KT
 1)
бу ерда   2h -Планк доимийси. Масала шарти бўйича тўлқин узунлик ,
нурланиш максимумига мос келувчи тўлқин узунликдир, бинобарин
â1
  0  ва   1  2  0,020 (3)
Ò
(1) –(3) тенгламалардан:
8 2 c 2 T 4 1 2 2 c 2 1
Ð   S 2 c
   2 c
T4
25 b14
100b14 (e b1K
 1) (e b1K
 1)
Ҳисоблашларни бажариб, қуйидаги натижани оламиз:
P  4,35 102 Bm

Вам также может понравиться