Вы находитесь на странице: 1из 7

ДИУРЕТИКЛАР

 Диуретиклар деб, танада сув-туз алмашинувига таъсир этиб, сув ва тузларнинг буйраклар
оркали чикиб кетишини оширадиган препаратларга айтилади.
Маълумки, одам танаси нормал шароитда 40-50 л (65-70 %) сув саклайди. Бу сув асосан
хужайралар ичида булиб, 30-35 л ни ташкил килади. Колгани эса тукималар, хужайралар
орасида жойлашган (10-12 л), 3, 5 л часи кон томирларида кон таркибида булади. Хужайра
ва тукималарда доимо сув билан электролитларнинг алмашинуви булиб туради. Сувнинг
организмда таксимланиши ва унинг алмашиши электролитларга, биринчи галда натрийга
богликдир. Электролитлар микдорининг танада доимо бир меёрда булишини нерв-
эндокрин тизими (минералокортикоидлар, антидиуретик гормон ва бошкалар) ва кон
айланиши таъминлайди. Танада мухитнинг доимийлиги (рН, осмотик босим ва бошкалар)
ёки гомеостаз холати купрок шу электролитлар балансига, чикариш аъзоси булган
буйракларнинг физиологик фаолиятига боглик булади.
Буйракнинг купчилик касалликларида (нефрит, нефроз ва бошкалар), юрак пороги
сабабли юрак-томир тизими фаолиятининг заифлашиши (декомпенсация холати) ва жигар
касалликларида (цирроз ва бошкалар) сув-туз алмашинуви бузилиб, танада сув йигила
бошлайди, шишлар пайдо булади. Натрий ионларининг йигилиши осмотик босимнинг
кутарилишига ва сув йигилишига сабабчи булади.
Маълумки, пешоб ажралиши буйракда буладиган куйидаги жараёнларга боглик:
фильтрация йули билан бирламчи пешобнинг хосил булиши, буйрак каналчаларида
бирламчи пешобнинг кайтадан конга сурилиши (реабсорбция), каналча эпителийларидан
айрим моддаларнинг ажралиши.
Буйрак коптокчаларида кондаги бирламчи пешобнинг фильтрацияланиши
капиллярлардаги коннинг гидростатик босимига, ундаги фильтрация булмайдиган
моддалар (оксил, гликоген ва юкори молекулалик бирикмалар) концентрациясига, кон
айланишига, ишлаётган коптокчалар сонига ва бошкаларга боглик.
Бирламчи пешобнинг фильтрацияланиши пассив жараён булиб, буйрак томонидан кувват
сарфланиши талаб килинмайди ва фармакологик таъсирга буйсунмайди. Бир кеча-
кундузда буйраклардан 150 литргача сув, 1200 г натрий ва бошка моддалар (глюкоза,
аминокислоталар, мочевина, хар хил электролитлар ва бошкалар) ажралиб чикади.
Буйрак каналчалари эпителийсининг секрецияси фаол жараён булиб, айрим
метаболитларни (пешоб кислота, водород ионлари, калий ионлари ва бошкалар) ва
купчилик дори моддаларининг (сульфаниламидлар, антибиотиклар ва бошкалар)
каналчалар бушлигига, айрим моддаларнинг эса конга кайта сурилишини таъминлайди.
Бу жараён эпителий пардасидаги алохида утказувчи тизим оркали бажарилади ва бунинг
учун кувват сарфланади, айрим ферментлар катнашади. Ушбу тизим дори моддалари
таъсирида уз фаолиятини узгартириши мумкин. Уларнинг таъсирида айрим
электролитларнинг чикиб кетиши тезлашади, айримларининг чикиши эса камаяди.
Бирламчи пешобнинг каналчаларда кайтадан сурилиши (реабсорбция) танада сув-
электролит балансини бир меъёрда ушлаб турадиган жараён хисобланади. Реабсорбция
натижасида буйрак каналчаларида бирламчи пешобнинг 99 % и сурилади ва 1200 г
фильтрдан утган натрийнинг 1195 г кайта сурилади. Реабсорбция фаол жараён булиб,
кувват талаб килади. Бу жараённинг содир булишида ферментлар тизими катнашади
(сукциндегидрогеназа, карбоангидраза). Ушбу тизимнинг кисман булса хам
тормозланиши пешоб ажралишини купайтиради. Купчилик пешоб хайдовчи дори
моддаларининг таъсири айнан шу жараёнга каратилган. Электролитларнинг ва улар билан
бирга сувнинг реабсорбцияланиши каналчаларнинг деярли хамма кисмида содир булади.
Лекин айрим электролитлар (калий, хлор) каналчаларнинг проксимал (бошлангич),
айримлари (калий ионларининг секрецияси, натрий), дистал (охири), бошкалари эса
нефроннинг иккала кисмида (натрий, хлор) кайтадан сурилади.
Сувнинг пассив сурилиши (электролитларсиз) каналчанинг дистал кисмида бажарилади ва
бу жараён гипофиз безининг антидиуретик ва буйрак усти безининг альдостерон
гормонлари томонидан бошкарилиб турилади (37-расм).
 

 
37-расм. Диуретикларнинг таъсир механизми схемаси.
 
Демак, бирламчи пешобнинг электролитлар хисобига кайтадан сурилиши анча мураккаб
жараён булиб, пешоб хайдовчи дори моддаларининг таъсир механизми асосан ана шу
реабсорбциянинг узгаришига богликдир.
Тиббиёт амалиётида ишлатиладиган диуретиклар кимёвий тузилиши, олиниши, таъсир
механизми ва ишлатилиши буйича турлича. Шу сабабли улар куйидаги гурухлар буйича
тасниф килинади.
А. Салуретиклар
а) тиазид ва тиазидсимон диуретиклар-гидрохлортиазид, циклометиазид, оксодолин,
б) сульфамоилантранил, сульфамоилбензой ва дихлорфеноксисирка кислота хосилалари-
фуросемид, буфенокс, клопамид, индапамид, ксипамид, этакрин кислота, пиретанид,
в) карбоангидраза ингибиторлари-диакарб, дорзоламид,
Б. Калийни саклаб колувчи диуретиклар- триамтерин, амилорид, спиронолактон,
В. Осмотик диуретиклар-маннит, мочевина, калий ацетат,
Г. Турли хил диуретиклар
а) кислота хосил килувчи диуретиклар-аммоний хлорид
б) усимликлардан олинган экстракт ва настойлар-арча уруги, дала киркбугими, кук
бутакуз, кайин, леспенефрил, фларонин.
 Салуретикларга асосан дихлотиазид ва унга якин бир катор препаратлар киради. Улар
пешоб хайдайдиган таъсири буйича огиз оркали бериладиган препаратлар орасида энг
кучли диуретиклардан хисобланади ва тиббиёт амалиётида жуда куп ишлатилади.
Бу препаратлар буйрак каналчаларининг проксимал кисмига таъсир курсатиб, натрий
ионларининг кайта сурилишини тормозлайди. Шу билан бир каторда улар каналчаларнинг
дистал кисмида натрий бикарбонат ва калийнинг чикишини оширади. шу сабабли пешоб
ажраши сезиларли даражада купаяди. Салуретикларнинг таъсир механизми яхши
аникланмаган. Лекин тахминлар буйича улар каналчаларнинг проксимал кисмидаги
натрий ионлари сурилишини таъминлайдиган алохида ферментни тусади. Бундан
ташкари, уларнинг таъсирида каналчанинг дистал кисмидаги карбоангидраза ферменти
хам тусилади. Шу сабабли бикарбонат ва калийнинг чикиши ортади. Натижада пешоб
кисман ишкорий мухитга эга булиб колади.
Препаратларнинг таъсири ичилгандан кейин 30-60 дакика утгач бошланади, 2-3 соат
ичида таъсири кучайиб бориб, 8-12 соатгача давом этади. Улар асосан юрак-томир
етишмовчилиги, гипертонияда, жигар ва буйрак касаллиги туфайли пайдо булган
шишларда, глаукома, хомиладорлик токсикозида тавсия этилади.
Салуретикларнинг асосий камчилиги шундан иборатки, улар калий ионларининг
чикишини тезлаштиргани учун гипокалиемия холатини келтириб чикариши мумкин. Бу уз
навбатида иштаханинг  ёмонлашишига, мушаклар тонусининг бушашишига ва юрак
ритмининг бузилишига олиб келади. Бунда  юрак гликозидлари берилаётган булса,
уларнинг захарли таъсири кучаяди. Шу сабабли салуретиклар узок муддат давомида
берилмайди. Агар 5-6 кундан ортик вакт берилса, калий саклайдиган препаратлар,
мевалар берилади. Салуретикларнинг таъсири натижасида пешоб кислотасининг танада
йигилиб колиши подаграга (майда бугимларнинг огриши, шишиб колиши) хос булган
узгаришларни бериши мумкин.  
Лазикс- антранил кислота унуми булиб, пешоб хайдовчи таъсири тез вужудга келади
(венага юборилганда 2-3 дакикадан кейин, ичилса 20-30 дакика утгач). Таъсир муддати,
юборилган йулига караб, 2-8 соатгача давом этади. Лазикснинг ижобий томонларидан
бири шуки, у бошка диуретиклар наф килмаганида хам уз таъсирини саклайди. Бундан
ташкари, уни венага юбориш мумкинлиги тез ёрдам курсатиш заруриятида кул келади.
Лазикснинг таъсир механизми яхши аникланмаган. У натрий ва хлорнинг кайта
сурилишини, бутун нефрон буйича тормозлайди, калий секрециясини эса оширади, деган
фикр бор.
Триампур-композитум-уз таркибида триамтерен билан дихлотиазид саклайди. Триамтерен
натрий ионларининг пешоб билан чикарилишини тезлаштиради, лекин калийнинг
чикишини узгартирмайди. Бошкача килиб айтганда, дихлотиазид таъсирида буладиган
гипокалиемияга йул куймайди. Бу препарат хам юрак, буйрак, жигар касаллигида
буладиган шишларда даво максадида ишлатилади.
Оксодолин препарати натрийуретик булиб, узок таъсир этадиган диуретик. Гипотензив
таъсирга хам эга.
Урегит-таъсир этиши буйича натрий ва калий ажратувчи диуретикларга хос препарат.
Карбоангидраза ингибиторларига асосан диакарб препарати киради. Кимёвий тузилиши
буйича сульфаниламид синфига таалуклидир. Фармакологик таъсири натижасида
карбоангидраза ферменти тусилади. Бунинг окибатида каналчалар эпителийсида кумир
кислотанинг хосил булиши тормозланади, диссоциацияга учраб водород ионлари
ажралади. Натрийнинг сурилиши учун водород алмашинуви содир булмайди,
бикарбонатлар бирламчи пешоб таркибида чика бошлайди. Пешоб мухити ишкорий булиб
колади, конда эса ацидоз холати юз беради.
Диакарб хам, бошка диуретиклар сингари калий ва водород ионларининг ажралишига
олиб келади. Диакарб ичилганидан кейин конга тез сурилади, 2 соат ичида таъсири яхши
билинади ва 6-8 соат давом этади. Препарат кайта кабул килинганида таъсири сусая
боради. Шу сабабли препарат 2-4 кун берилгандан кейин шунча кун танаффус килиб
турилади.
Диакарб юрак ва жигар касаллигидан келиб чиккан шишларга даво учун берилади.
Калийни саклаб колувчи диуретиклар. Буйрак усти безининг пустлок кисмидан
чикариладиган альдостерон гормони натрий ионининг хужайралар мембранасидан фаол
утишини таъминлайди (бунга жавобан калий ионлари чикади). Шундай килиб, бу гормон
натрий ионлари ва улар билан сувнинг каналчалардан кайта сурилишини бошкаради.
Ушбу гормон таъсирининг йуколиши натрий ионининг реабсорбция булишининг
камайишига олиб келади. Шу максадда альдостеронга антагонист булган препаратлар
олинган. Буларга верошпирон (алдактон, спиронолактон) киради. Бу препарат кимёвий
тузилиши буйича альдостеронга ухшайди. Шунинг учун хам альдостерон билан ракобат
килиб, уни биокимёвий реакциядан сикиб чикаради. Бу ракобат тукима пардаларида ва
буйрак каналчаларида руй беради.
Верошпироннинг таъсири натижасида натрий ионининг кайта сурилиши камаяди, калий
ионларининг ажралиши эса тормозланади. Пешоб микдори купаяди. Шунинг учун хам
ушбу препарат калийни саклаб коладиган диуретик деб аталади. Препаратнинг пешоб
хайдайдиган таъсири салуретикларга караганда кучсизрок. Диуретикни узок вакт
давомида бериш мумкин. Электролит балансини узгартирмайди. Верошпирон таъсири
аста-секин (1-2 кундан кейин) бошланади, препаратни бериш тухтатилгандан кейин 2-4
кун давомида сакланади.
Юрак, буйрак ва жигар касаллигида буладиган шишларда ишлатилади. Бошка
диуретикларнинг самараси яхши булмаганда купрок верошпирон берилади. Верошпирон
дихлотиазид билан бирга берилиши мумкин.
Осмотик диуретиклар-деб шундай кимёвий моддаларга айтиладики, улар танага
юборилганда пешоб билан узгармаган холда чикиб, пешоб микдорини оширади. Улар
буйрак каналчаларининг проксимал кисмида кайта сурилмайди ёки кам сурилади.
Каналчаларда эса шу сабабли осмотик босим ортади ва электролитлар билан сувнинг
сурилишига йул куймайди. Натижада пешобнинг микдори купаяди (асосан натрий
хисобига). Осмотик диуретикларга маннитол ва мочевина мисол булади. Улар венага
юборилганида пешоб хайдовчи самараси тез юзага чикади. Улар юкори концентрацияда
(20-30 %) юборилганида эса конда осмотик босимни оширади. тукимадаги сувлар конга
утади ва ундан кейин буйраклар оркали чикарилади. Препаратларнинг бундай таъсири
асосан мия шикастланганда мия тукимаси шишини камайтириш учун (дегидратацион
терапия), упка тукимаси шишганида ишлатилади.
Бу препаратлар жарохатланиш окибатида ва куйиш окибатида буладиган шокда, тана
захарланганда, гемолиз холатларида кенг ишлатилади. Бундан асосий максад танадаги
захарли ва кераксиз моддаларни чикариб ташлашдир. Осмотик диуретиклар 5-10 %
эритма холида бир кеча-кундузда 3-5 л томчилаб юборилади.
Кислота хосил киладиган диуретиклар. Буларга аммоний хлорид киради. У мочевина
билан хлорид кислотага парчаланади ва бикарбонатдан натрийни чикариб юборади. Хосил
булган кумир кислота упка оркали чикиб кетади.
Аммоний хлориднинг пешоб хайдайдиган самараси кучли эмас. Бу самара мочевина ва
натрий хлорид хисобига булади.
Юкорида келтирилган дуретиклардан ташкари, бир катор усимликлардан тайёрланган
препаратлар мавжуд (ортисифон барг дамламаси, пешоб хайдайдиган йигма ва б.к).
 
Препаратлари:
Дихлотиазид (Dichlotiazidum). 6-хлор-7-сульфамоил-3, 4-дигидро-1, 2, 4-бензотиадизин
1,1-диокись. 0,025-0,1 г дан таблеткалар холида чикарилади. Буюрилиши: овкатдан олдин
0, 025-0, 05 г дан кунига ичиш учун берилади. Огир холларда дозани кунига 0, 2 г гача
кутариш мумкин. Препарат 3-7 кун давомида берилгандан сунг 3-4 кун танаффус
килинади.    
Циклометиозид (Cyclomethiazidum) 3-циклопентилметил-6-хлор-7-сульфамоил-3, 4-
дигидро-1, 2, 4-бензотиадиазин-1, 1-диокись. 0, 0005 г дан таблетка холида чикарилади.
Буюрилиши: 0, 00025-0, 0005 г дан (кунига) 3-7 кун ичиш учун берилади.
Лазикс (Lasix). 4-хлор-N (2-фурилметил)-5-сульфамоил-антранил кислота. 0, 04 г дан
таблеткалар холида, 1 % ли эритмаси 2 мл дан ампулада чикарилади. Буюрилиши: 1
таблеткадан кунига 1 марта (эрталаб), зарур холларда эса кунига 0, 08-0, 16 г дан 1-2 марта
хар 6 соатда ичилади. 20-60 мг дан бир кеча-кундузда 1-2 марта мушаклар орасига ёки
венага юборилади.
Оксодолин (Oxodolinum). 1-оксо-3-(3-сульфамоил 4-хлорфенил)-3-оксиизоиндолин. 0, 05 г
дан таблеткалар холида чикарилади. Буюрилиши: эрталаб овкатдан олдин 0, 025-0, 1 г дан
1 марта ичилади.
Триампур-композитум (Triampur-compositum). Таркибида: триамтерин-0, 025 г,
дихлотиазид-0, 0125 г саклайди. Таблетка холида чикарилади. Буюрилиши: кунига 2-4
таблеткадан ичилади.
Диакарб (Diacarbum). 2-ацетиламино 1, 3, 4-тиазол-5-сульфамид. 0, 25 г дан таблетка
холида чикарилади. Буюрилиши: 0, 125-0, 25 г дан кунига 1-3 марта ичилади.
Верошпирон (Verospironum). Пропион кислотанинг g-лактон 3-(3-оксо-7a-тиоцил 17 b-
окси-4-андросен-17a-ил). 0, 025 г дан таблеткалар холида чикарилади. Буюрилиши: 0, 1-0,
2 г дан кунига (2-4 кисмга булиб) ичилади.
Маннит (Mannitum). Олти атомлик спирт. 30 г дан лиофилланган шаклда 500 мл хажмли
флаконларда, 15 % эритма шаклида 400 мл дан флаконда чикарилади. Буюрилиши: 5 % ли
глюкозада эритиб, 10-15-20 % ли препаратнинг эритмаси тайёрланади ва венага (секин-
аста) юборилади.
Урегит (Uregitum). (Этакрин кислота-Acidi Etacrinicum). 0, 05 г дан таблетка холида
чикарилади. Буюрилиши: овкатдан кейин 0. 05-0, 2 г дан кунига бир марта ичилади.
 
Пешоб тошлари хосил булишини тухтатувчи воситалар
Буларга аллопуринол, этамид, бензобромарон, алломарон, сульфинпиразон, кебузон,
уродан, магурлит, уралит-U, блемарен, солимок, цистенал, олиметин, ависан, пинабин,
уролесан, фитолизин препаратлари киради.
Пешоб кислотанинг организмдаги микдори 3-4 мг % атрофида. Хар хил сабабларга кура
пурин алмашинуви бузилганда уратларнинг кондаги микдори кутарилиб, 6-14 мг % га
етади. Натижада улар тукималарга (шу жумладан бугимларга) утира бошлайди (подагра),
буйракларда ва пешоб йулларида эса тош хосил булиши кузатилади.
Подагранинг уткир хуружида яллигланишга карши таъсир курсатадиган дорилар
(бутадион, индометацин, бруфен, КТГ, глюкокортикоидлар) берилади. Хуруж пайтида ва
хуруж булмаган даврда пешоб кислота тузларини танадан чикариб юборадиган дорилар
хам ишлатилади. Ушбу препаратлар каторига салицилатлар (натрий салицилат,
ацетилсалицил кислота), этамид (сульфамидбензой кислота унуми) киради. Бу
препаратларнинг таъсир механизми каналчаларда пешоб кислотанинг реабсорбциясини
тормозлаши билан боглик. Салицилатлар таъсирида пешоб кислотанинг ажралиши 2
баравар ортади. Лекин бу препаратларнинг ножуя таъсири булгани учун узок ишлатиб
булмайди. Шу сабабли уларнинг урнига этамид препарати берилиши мумкин. Этамид
захарсиз, 10-12 кун давомида берилади, кейин 5-7 кун танаффус килинади, подагра
хуружида берилмайди. Препарат таъсирида пешобда уратларнинг микдори ортгани
сабабли тош хосил булишига йул куймаслик максадида куп сув ва ишкорий минерал
сувлар тавсия этилади. Буйракларда тош хосил булишининг яна бир сабаби минераллар
алмашинувининг бузилиши хам витамин А нинг етишмаслиги. Пешоб таркибидаги
купчилик ёмон эрийдиган моддалар рН узгарганда чука бошлаб, кум хосил килади.
Буйрак-тош касаллигини даволашга каратилган куйидаги усуллар мавжуд: а) пешобнинг
рН мухитини узгартирадиган моддалар (кислотали ёки ишкорий мухитга), б) микробларга
карши дорилар, в) спазмолитиклар.
Пешоб мухити кислотали булганида уратлар, сульфаниламидлар, оксалатлар тош хосил
килади. Ишкорий мухитда эса фосфатлар, карбонатлар, оксалатлар чукма таркибида
булади.
Пешобда кислотали мухит булиши учун бор кислота (0, 5 г дан овкатдан кейин 2-3 марта),
аммоний хлорид (1; 2 г дан кунига 4-5 марта), пешобни ишкорий мухитга утказиш учун
эса натрий бикарбонат (1 г дан кунига 4-5 марта), магурлит берилади.
Спазмолитиклардан миотроп таъсир этадиган препаратлар (папаверин, но-шпа, дибазол),
М-холинолитиклар (атропин, платифиллин, метацин) ва купинча усимликлардан олинган
дорилар (ависан, фитолизин, марелин, цистенал ва бошкалар) берилади. Усимлик
препаратларининг купчилиги пешоб хайдовчи, яллигланишга карши, микробларга карши
ва спазмолитик таъсир курсатиб, пешоб йулидаги тошларнинг чикиб кетишига имконият
тугдиради. Буйрак-тош касаллиги уткир хуружида огрик колдирадиган (морфин,
промедол), спазмолитик ва М-холинолитиклар (атропин, платифиллин, но-шпа)
ишлатилади.
Препаратлари:
Этамид (Aethamidum). 4-N1N1 –диэтиамид сульфобензой кислота. 0, 35 г дан таблеткалар
шаклида чикарилади. Буюрилиши: 2 таблеткадан кунига 4 марта 10-12 кун давомида ичиш
учун берилади. 5-7 кун танаффусдан кейин яна кайтарилади.
Магурлит (Magurlit). Таркиби: пиридоксин гидрохлорид (0, 008 г), магний цитрат (0, 18 г),
лимон кислота (0, 27 г), натрий цитрат (0, 723 г), калий цитрат (0, 794 г). 2 г дан гранулали
пакетда (100) индикатор когози ва рангли шкаласи билан бирга чикарилади. Буюрилиши:
6-8 г дан кун давомида (пешоб рНи текшириб турилади-6, 2-6, 8 булиши керак) ичилади.
Ависан (Avisanum). Тишли келла усимлигидан олинган препарат. 0, 05 г дан таблеткалар
шаклида чикарилади. Буюрилиши: овкатдан кейин 0, 05-0, 1 г дан кунига 3-4 марта
ичилади.
Марелин (Marelinum). Таркибида хар хил усимлик экстрактидан ташкари коргликон,
салициламид, магний фосфат саклайди. Буюрилиши: овкатдан олдин 2-4 таблеткадан
кунига 3 марта ичилади.
Фитолизин (Phytolysin) (усимликлардан тайёрланган паста). 100 г дан тюбикда паста
холида чикарилади. Буюрилиши: бир чой кошик пастани 1/2 стакан ширин сувда эритиб
кунига 3-4 марта ичилади.
Цистенал (Cystenal). Таркибида руян (марена) илдиз настойкаси, магний салицилат, эфир
мойлари, этил спирти ва зайтун мойини саклайди. 10 мл дан флаконда чикарилади.
Буюрилиши: овкатдан 30 дакика олдин кандга 3-4 томчи томизиб, ичилади. Хуруж
даврида 10 томчидан кунига 3 марта берилади.
Уродан (Urodanum).Таркибида пиперазин (2, 5 г), гексаметилентетрамин (8 г), натрий
бензоат (2, 5 г), бензоатметил (2 г), динатрий фосфат (10 г), натрий гидрокарбонат (37, 5
г), тартрат кислота (35, 62), канд (1, 9 г) саклайди. 100 г гранулалар флаконда чикарилади.
Буюрилиши: 1 чой кошиги овкатдан олдин 1/2 стакан сувда эритилиб кунига 3-4 марта
ичилади.

Вам также может понравиться