Вы находитесь на странице: 1из 62

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ

ВАЗИРЛИГИ

Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институти

«Тўқимачилик материаллари ва қоғоз кимёвий технологияси


ва дизайни» кафедраси

Кимёгар бўлмаган бакалавр йўналишида таълим


олаётган талабалар учун

«Тўқимачилик материаллари кимёвий технологияси» фанидан


маърузалар матни

Тошкент - 2002
АННОТАЦИЯ

«Тўқимачилик материаллари кимёвий технологияси»


фани кимёгар бўлмаган бакалавр йўналишида таълим
олаётган талабалар учун мўлжалланган.
Маъруза тўқимачилик материалларини бўяшга ва гул
босишга тайёрлаш, хамда уларни бўяш, гул босиш ва
якуний пардоз бериш жараёнларига бағишланган. Ушбу
маърузада тайёрлаш, бўяш, гул босиш ва якуний пардоз
бериш жараёнларини олиб бориш усуллари ва уларнинг
кимёвий технологияси тушунтирилади. Бўяш ва гул
босишнинг асосий масалалари, бўяшнинг хазирги замон
физик-кимёвий назарияси, турли синф бўёвчи моддалари
билан бўяш ва гул босиш технологияси ёритилган. Гул
босиш усуллари, гул босиш бўёқларининг таркиблари,
якунловчи пардоз турлари ва технологиялари хақида сўз
юритилади.

ТТЕСИ илмий-услубий
Кенгашида тасдиқланган
«___»____________2002 й.
Баённома №____

Тузувчи: т.ф.н., доц. Набиева И.А.


Мухаррир: т.ф.д., проф. Абдукаримова
М.З.
Тақризчилар: «Тола» корхонаси директори
т.ф.н.
Комилова С.Д.
«Матбаа ва босма
махсулотлар
дизайни кафедраси
доценти
Камалова С.Р.
Танч сўзлар ва иборалар

Толали материаллар, табиий ва кимёвий толалар,


кимёвий технология, технологик кетма-кетлик, тук
куйдириш, охордан тозалаш, қайнатиш, оқартириш,
мерсерлаш, карбонлаш, декатирлаш, тирилтириш,
оқартирувчи модда, термостабиллаш, бўёвчи модда, бўяш
эритмаси, бўяш технологияси, гул босиш, гул босиш
усуллари, қуюлтирувчилар, буғлаш, қайтариш, оксидлаш,
кимёвий усулда якунловчи пардоз бериш,
камғижимланувчанлик, камкиришувчанлик, камювиладиган
аппретлар, махсус якунловчи кимёвий пардозлар
Мавзу 1. Кириш. Толаларнинг синфланиши.

Режа:
1. Кириш.
2. Толаларнинг синфланиши.
3. Тўқимачилик толаларининг кимёвий тузилиши ва
хоссалари.

Назорат саволлари:
1. Тўқимачилик материалларини пардозлаш тарихи.
2. Табиий толаларнинг кимёвий тузилиши ва хоссалари.
3. Кимёвий толаларнинг кимёвий тузилиши ва хоссалари.

Адабиётлар:
1. Г.Е.Кричесвский, М.В.Корчагин, А.В.Сенахов.
Химическая технология текстильнўх материалов. М.:
Легпромбўтиздат, 1985, 639 б.
2. Т.Д.Балашова, Н.Е.Булушова и др. Краткий курс
химической технологии волокнистўх материалов. М.:
Легкая и пищевая промўшленность. 1984, 197 б.
3. Тўқимачилик материаллар кимёвий технологияси.
Маърузалар матни. 1,2 қисм, ТТЕСИ, 2000.

Толали материаллар кимёвий технологияси фани бу-


пардозлаш корхоналарида хом матони тайёр мато щолига
келгунига қадар толали материалларга ишлов беришда
кечадиган кимёвий, физик-кимёвий ва механик
жараёнларнинг боришини ўргатувчи фандир.
Тўқимачилик мащсулотларини пардозлашнинг кимёвий
жараёнлари пардозлаш ёки бўяш-пардозлаш фабрикаларида
олиб борилади ва қуйидаги жараёнларни ўз ичига олади:
хом матони бўяш ва гул босишга тайёрлаш, бўяш, гул
босиш ва якуний ишлов бериш.
Тўқимачилик материалларини пардозлаш қадимдан
маълум бўлиб, щозирги кунда у оғир қўл мещнатидан то
узлуксиз тез суратларда олиб бориладиган жараёнларгача
ривожланиб келмоқда. XVIII асргача зиғир толали
матоларни оқартиришга бутун ёз мавсумида эришилган
бўлса, XVIII асрга келиб баъзи кимёвий материалларни
қўлланилиши сабабли бу жараёнга икки ой мобайнида
эришишга мувофиқ бўлганлар. ¥озирги кунда юқори
харорат, босим щамда турли фаол кимёвий моддаларни
ишлатиш орқали матоларни оқартиришга бир неча соат
сарфланади холос.
XIX аср ўрталаригача бўяш ва гул босишда фақат
табиий бўёвчилардан фойдаланилган.
Синтетик бўёвчи моддалар бундан 150-160 йил
илгаригина пайдо бўла бошлаган.
1942 йили £озон университети профессори Н.Н.Зинин
томонидан кашф этилган анилинни олиш технологияси
саноат миқёсида кўпгина бўёвчи моддаларни ишлаб
чиқаришга асос бўлди.
Бўёвчи моддалар – рангли органик бирикмалар бўлиб,
тўқимачилик материаллари ва бошқа жисмларга бир текис
ва мустахкам ранг беради.
Бўёқ - матоларга гул босиш учун ишлатиладиган
бўёвчи модда, қуюқловчи ва ёрдамчи моддалардан ташкил
топган мураккаб таркибдир.
Пигментлар – сувда ва кўпчилик органик
эритувчиларда эримайди, тола юзасига боғловчи моддалар
ёрдамида боғланади.
Пардозлаш-бўяш корхоналари кўп миқдорда сув
истеъмол қилувчи саноат тармоғига киради. Жараёнларда
оқава сувларни таркибида бўёвчи модда, ишқор, кислота,
туз ва сирт актив моддаларнинг бўлганлиги уларни
тозалаш жараёнини қийинлаштиради.
¥индистон, Хитой ва Миср матоларга гул босишнинг
ватани щисобланади. Илгари матоларга қўлда гуллар
чизилган, сўнг махсус колиплар орқали, кейинчалик эса
гул босиш машиналарида матоларда турли расмлар щосил
қилинган.
Матоларга якуний пардоз бериш щамма жараёнлардан
сўнг кашф этилган. XVIII-XIX асрларда матоларга крахмал
билан ишлов бериб, уни сифатини ошириш маълум бўлган.
Бу жараёнда мато ўзига олган янги хусусиятлар биринчи
ювишданок чиқиб кетган.
ХХ аср ўрталарига келиб матоларга якуний пардоз
беришнинг янги турлари кашф этилди (кам киришувчан, кам
ғижимланувчан, сув ўтказмайдиган, оловбардош,
бактериялардан щимояланувчан).
¥озирги кунда тўқимачилик саноати турли табиий ва
кимёвий толаларни ишлатади. Бу толаларнинг барчаси бир-
бирларидан ўзларининг кимёвий, физик-механик, механик
хоссалари ва ишлатилиш сощалари бўйича фарқ қиладилар.
Шу билан бирга улардаги баъзи бир ўхшашликлар толаларни
синфларга ажратиш имконини беради.
Толаларни келиб чиқиши ва полимер
макромолекуласининг кимёвий тузилишига асосан барча
тўқимачилик толаларини синфларга ажратиш мумкин. Барча
тўқимачилик толалари табиий ва кимёвий турларга
бўлинадилар. Табиий толалар келиб чиқишига кўра уч
турга бўлинади:
1. ўсимлик асосидаги.
2. Хайвонот асосидаги.
3. Минераллар асосидаги.
Кимёвий толалар ўз навбатида икки гурухга бўлинади
- сунъий ва синтетик. Сунъий толалар табиий
полимерларни кимёвий қайта ишлаш ва синтетик толалар
эса синтетик полимерлардан олинади.
Сунъий толалар яна икки гурухга - органик ва
анорганик толаларга бўлинадилар. Сунъий органик толалар
тўқимачилик саноатида, сунъий анорганик толалар эса
асосан техникада қўлланилади.
Синтетик толалар кимёвий тузилишига кўра
карбозанжирли ва гетерозанжирли турларда бўладилар.
Карбозанжирли полимерларнинг асосий макромолекуласи
углерод атомидан тузилган бўлади. Гетерозанжирли
полимерларнинг асосий макромолекулалари углерод
атомидан ташқари кислород ва азот атомларидан щам
ташкил топган бўлади. Тўқимачилик толаларининг
синфланиши қуйидаги жадвалда келтирилган.

Тўқимачилик толалари

Табиий Синтетик
ўсимл Хайво- Минерал Сунъий Синтетик
ик нот

Целлю- Оқсил Аноргани Органик Анорган Гетерозан Карбозан


лоза асосида к ик -жирли -жирли
асосли ги асасидаг
и
Каноп Жун Асбест Вискоза Шиша ПА ПАН
Зиғир Табиий Ацетат Металл ПЭ ПВС
Пахта Ипак Триацета Керамик ПУ ПВХ
т а ПО
Мис-
аммиакли

Тўқимачилик толаларини кимёвий тузилиши ва хоссалари


Табиий толалар. Пахта ва зиғир толалари асосан
целлюлозадан ташкил топган. Пахта толасининг 94-96%ини
ва зиғирнинг 74-79 % ини целлюлоза ташкил этади.
Целлюлозанинг кимёвий тузилиши қуйидагича:
сн2 он н он
н О
н о он н
он н н
н н О о
н он сн2 он
n
Целлюлоза юқори молекуляр бирикма бўлиб, у
углеводлар синфига мансубдир. Табиатда целлюлоза -D -
глюкозанинг биосинтези натижасида щосил бўлади.
Целлюлоза оддий эритувчиларда ва сувда эримайди,
лекин бир қатор комплекс тузларда эрийди. Целлюлоза
сувда бир оз бўкади пахта ва зиғирда целлюлозадан
ташқари мумсимон моддалар, пектин, лигнин, азот тутган
моддалар, кул ва бўёвчи моддалар хам учрайди. Целлюлоза
ишқорнинг концентрланган эритмаларида, 85-90 % ли
ортофосфат кислота ва 70 % гача бўлган концентрланган
рух хлорид тузининг сувли эритмасида эриш хусусиятига
эга. Эриш билан бир қаторда целлюлоза гидролизланади ва
ўз хосалларини сусайтиради, айниқса кислота таъсирида.
Ишқор , кислота ва оксидловчиларни таъсири харорат,
хамда уларнинг концентрацияларига боғлиқ. Оксидловчилар
таъсирида (харорат, концентрация) оксицеллюлоза ва
ишқорлар таъсирида (концентрация) эса ишқорий целлюлоза
хосил бўлади.
Жун ва ипак табиий оқсил толалардир. Жун
кератиндан ва ипак фиброиндан қурилган.
Жун мураккаб тузилишга эга. Жунда кератиндан
ташқари яна бир қанча оқсил ва оқсил бўлмаган йўлдошлар
щам бўлади: туз аралашмалари, ёғ, мумсимон моддалар,
целлюлоза асосли ва тасодифий қўшимчалар.
Жун – бу гигроскопик тола бўлиб, 100-1050С
хароратда қуритилганда у таркибидаги намликни йўқотади,
тола дағаллашиб, механик хоссаси ёмонлашади. £айта
намлаш жун толасига аста-секин бошланғич хоссасини
тиклашга олиб келади. Лекин 1050С хароратдан юқорида
узоқ вақт қиздириш жун толасининг физик-механик
хоссасини ёмонлаштиради. Жун толасига органик
кислоталар деярли таъсир кўрсатмайди. Ишқорлар
таъсирида жун физик-механик хоссасини ёмонлаштиради.
Масалан 3 % ли ўювчи натрий эритмасида жун
қайнатилганда шу захотиёқ унинг тўлиқ эриши кузатилади.
Баъзи тузлар таъсирида жун толасининг сарғайиши ва
кератиннинг қисман парчаланиши кузатилади.
Табиий ипак икки моддадан – фиброн ипидан ва уларни
қоплаб боғлаб турган серициндан ташкил топган. Пилладан
олинадиган ипнинг 70-75%ини фиброин ва 25-30%ини
серицин ташкил этади (серициндан ташқари оз миқдорда
бўёвчи ва мумсимон моддалар щам мавжуд). Фиброин сувда
эримайди, серицин эрийди. Фиброин ва кератин юқори
молекуляр бирикмалар бўлиб, 20 та аминокислотадан тирик
организмда синтез қилинган. Фиброин спиртда ва органик
эритувчиларда эримайди. Сувда эримайди лекин жуда кам
миқдорда бўкиши мумкин. Кислота ва ишқор эритмаларида
фиброин яхши бўкади. Фиброин мис аммиак эритмасида ва
кучли кислоталарда эрийди. Фиброин оксидловчилар
таъсирида парчаланади. Аминокислоталарнинг умумий
формуласи Н2N-CHR-COOH. Оқсил макромолекуласини умумий
холда қуйидагича ифодалаш мумкин:

{-NH-CH-CO-}-NH-CH-CO--- NH-CH-COОH

R1 R2 Ri
Аминокислота
қолдиғи.

Целлюлоза асосидаги кимёвий толалар-вискоза ва мис-


аммиакли толалар гидратцеллюлозадан олинади. Кимёвий
толалар ишлаб чиқаришда вискоза олдинги ўринларда
туради. Вискоза толасининг афзаллиги уларнинг санитар-
гигиеник хоссасидадир, камчилиги нам холатда физик-
механик хоссасини йўқотиши ва етарлича шаклни сақлай
олмаслиги. Вискоза ва мис аммиакли толаларнинг умумий
кўринишда қуйидагича ифодалаш мумкин: (С6Н1005)n.
Формуладан гидратцеллюлоза толалар щам целлюлоза каби
тузилишга эга эканлиги кўриниб турибди. Табиий
толаларни гидратцеллюлоза толалардан фарқлаш мақсадида
улар 10% ли ўювчи натрий эритмасида эритиладилар.
Гидратцеллюлоза толалар бу эритмада олдин бўкади ва
қисман эрийди.
Ацетат ва тирацетат (ТАЦ) толалари целлюлозанинг
эфирларидан олинади.
Триацетат иплари триацетилцеллюлозадан ташкил
топган {C6H7O2(ООССН3)3}n. Ацетат иплар
триацетилцеллюлозани қисман омиллаб олинади, ацетатлар
диацетилцеллюлоза деб щам юритилади.
[С6Н7О2(ООССН3)3]n+nН2О- [С6Н7О2ОН(ООССН3)2]n
-nСН3СООН
Ацетат иплари ацетонда, триацетатлар эса
метиленхлоридда эрийдилар.
Вискоза толалари пахта ва лен толаларига нисбатан
янада гигроскопик хоссага эга. Вискоза кислота ва ишқор
эритмалари таъсирига чидамсиз бўлиб, улар ишқор
таъсирида бўкади ва хатто қисман эритма холига ўтиши
мумкин. Вискоза нам холатда пишиқлигини 30-50 % гача
йўқотади. Ацетат толалари вискоза толаларига нисбатан
сувда кам миқдорда бўкади, хўл холатда пишиқлигини 20-
30 % гача йўқотади ва паст гигроскопик хоссага эга.
Ацетат толалари вискоза толаларига нибатан кислоталар
таъсирига турғун, лекин ишқорлар таъсирида осон
гидролизланади. ТАЦ толалар янади паст гигроскопик тола
бўлиб, кислота, ишқор ва оксидловчилар таъсирига ацетат
толаларига нисбатан турғундир.
Синтетик толалар. Синтетик толаларнинг кўндаланг
кесими айлана шаклида бўлиб, уларнинг уст қисмлари
ялтироқ, хира ва текис бўлади. Гетерозанжирли синтетик
толаларга ПА, ПЭ толалари киради. Полиамид толалари
(капрон, нейлон-6, энант, анид) қуйидаги кўринишга эга:

Н-[-HN-(CH2)5-CO]n-OH капрон
Н-[HN-(СН2)6-СО-]n-OH энант
Н-[-HN-(CH2)6-NH-CO-(CH2)4-CO-]n-OH анид

Полиэфир толалари (лавсан, тесил, терилен, дакрон)


макромалекуласи қуйидагичадир:

НО{CH2-CH2-OOC-(C6H4)-COO}n-CH2-CH2-OH
Элементар звеноси

Карбозанжирли синтетик толалар синфини ПАН, ПВХ,


ПВС, ПО толалари ташкил этади.
ПАН толалари акрилонитрилни полимерлаш реакцияси
орқали щосил қилинади.

-СН2-СН-СН2-СН-
| |
CN CN
ПАН толалари хоссаларини яхшилаш мақсадида улар
бошқа мономерлар билан сополимерлаш реакцияси орқали
олинади ва нитрон номи билан чиқарилади.

СН3 СООН
| |
-СН2 - СН - СН2 - С - СН2 - С -
| | |
CN COOCH3 CH2
|
COOH

Акрило- метилмет- итакон


нирил акрилат
кислота

Поливинилхлорид-поливинилхлориддан ва бошқа
мономерлар аралашмаларидан полимерланиш ва
сополимерланиш реакциялари орқали щосил қилинади.
Сl
|
-СН2-СН-СН-СН-СН2-C- хлорин.
| | | |
Сl Сl Сl Сl

ПВХ асосан техник максадлар учун, махсус кийимлар


ва ёнмайдиган обой материаллар олишда ишлатилинади.
Поливинилспирт-винол поливинилспиртдан олинади:

-СН2-СН-СН2-СН-СН2- CH- ёки


| | |
OH OH OH

(-СН2-СН-)n
|
ОH
ПВС толаларидан белёбоп матолар олишда, щамда
трикотаж ва техник махсулотлар ишлаб чиқаришда
фойдаланилади.
Полиолефин толалари полиэтилен ва полипропилен
асосида щосил қилинади.
-СН2-СН2-СН2-СН2- полиэтилен

-СН2-СН-СН2-СН-СН2-СН- полипропилен
| | |
СН3 СН3 СН3
Бу толалар гилам тўқишда ва техник вазифалар учун
қўлланилади.
Барча толаларни гидрофил ва гидрофоб турларга бўлиш
мумкин. Гидрофил толалар ўзларига суюқликни яхши
шимадиган, электрланмайдиган, щаво ўтказувчан
хоссаларга эгадирлар. Гидрофоб толалар суюқликни кам
шимувчан, электрланадиган толалардир, лекин шу билан
бирга бу толалар пишиқ механик хоссага эга бўлиб,
нурбардош ва куяга чидамлидир. Гидрофил толаларни
пардозлашга тайёрлаш мураккаб жараён хисоблансада,
лекин махсус шарт-шароит талаб қилинмайди. Гидрофил
толаларни пардозлаш жараёнини (бўяш ва гул босиш) оддий
шароитда олиб бориш мумкин. Гидрофоб толаларни
таркибида фақат охор бўлганлигидан уларни пардозлашга
тайёрлаш қийинчилик туғдирмайди. Гидрофоб толаларни
бўяш анча мураккаб, бўяш жараёни учун юқори харорат ва
босим талаб қилинади.
Гидрофиль толалар: пахта, лен, каноп, табиий ипак, жун,
вискоза.
Гидрофоб толалар: ПАН, ПА, ПЭ, ПУ, ПВС, АЦ, ТАЦ, ПО,
ПВХ, шиша, металл, керамика.

Мавзу 2. Матоларни бўяш ва гул босишга


тайёрлаш.
Режа:
1. Матоларни бўяш ва гул босишга тайёрлаш
2. Ип газламаларни пардозлашга тайёрлаш.

Назорат саволлари:
1. Ип газламаларни охордан тозалаш ва қайнатиш.
2. Ип газламаларни оқартириш ва мерсерлаш.

Адабиётлар:
1. Г.Е.Кричесвский, М.В.Корчагин, А.В.Сенахов.
Химическая технология текстильнўх материалов. М.:
Легпромбўтиздат, 1985, 639 б.
2. Т.Д.Балашова, Н.Е.Булушова и др. Краткий курс
химической технологии волокнистўх материалов. М.:
Легкая и пищевая промўшленность. 1984, 197 б.
3. Тўқимачилик материаллар кимёвий технологияси.
Маърузалар матни. 1,2 қисм, ТТЕСИ, 2000.

Материалларни бўяш ва гул босишга тайёрлаш-бу хом


матони таркибидаги қўшимча моддалардан тозалаш орқали
уларга тез ва бир текисда суюқлик сорбланиши хоссасини
бериш ва мустахкам оқликка эришишдир.
Табиий толаларда асосан табиий чиқиндилар, кимёвий
толаларда эса уларни щосил қилиш ва қайта ишлаш
жараёнида ишлов беришда ишлатиладиган моддалар бўлади.
Таркибида қўшимча моддалар бўлган хом мато сув
шиммайди ва уларда равшан, равон, мустахкам ва щамда
тўйинган рангларни щосил қилиб бўлмайди. Мато юзаси ва
ғовакларини тозалашда турли кимёвий моддалардан
фойдаланилади. Бу кимёвий моддалар толаларнинг физик-
механик хоссаларига таъсир этмаслиги лозим. Тўқимачилик
толалари синфига кўра турли усуллар ва щар хил
технологик шароитлар бўйича пардозлашга тайёрлашлари
мумкин.
Ип газламаларнинг пардозлашга тайёрлаш.
Ип газламаларни бўяш ва гул босишга тайёрлаш кетма-
кетлиги:
- тук куйдириш;
- охордан тозалаш;
- қайнатиш;
- оқартириш;
- мерсерлаш.
Тук куйдириш. Пардозлаш фабрикасига тўқувчиликдан
келаётган мато юзасида щамда арқоқ ва танда иплари
орасида тўқимага қўшилмай қолган, узилган ипчалар,
тугунчалар бўлади. Бу ипчалар ва тугунчаларни матода
бўлиши, пардозлаш жараёнида турли туман нуқсонларни
пайдо бўлишига олиб келади. Юзага келиши мумкин бўлган
нуқсонларни олдини олиш мақсадида матолар тук куйдириш
жараёнидан ўтказилади. Республикамиз пардозлаш
корхоналарида УГО-240-тук куйдириш машиналари билан бир
қаторда «Бобкок», «Венипдер» фирмаларининг тук куйдириш
машиналари щам ишламоқда. Бу машиналарда матони икки
томонлама куйдириш мумкин. Тук куйдириш машиналари
қуйидаги қисмлардан тузилган:
1. Мато йўналтирувчи.
2. Майда тукчалардан тозалаш камераси.
3. Тук куйдириш камераси.
3. Чўғ сўндириш ваннаси.
Расм 1. УГО –240 тук куйдириш машинаси.

Мато, майда тукчалардан тозалаш камерасига (2),


мато йўналтирувчи роликлар (1) орқали тортилган ва
текисланган холда келади. Камерада мато юзасидаги
тукчалар кўтарилади ва уларнинг маълум қисмидан мато
тозаланади. Тук куйдириш камерасида матони икки томони
юқори хароратли юзадан ёки очиқ олов (3) устидан
ўтказилади (харорат 1100-12000С, тезлик 240 м/мин). Мато
тук куйдириш камерасидан чўғ сўндириш ваннасига (4)
келади. Бу ерда хўл буғ ёки намлаш воситаси ёрдамида
мато ёнишдан щимояланади.
Охордан тозалаш. Матони охордан тозалаш жараёнида,
газлама тўқувчиликда ипларга суртилган охордан ташкари,
пахта таркибидаги сувда эримайдиган қўшимча моддалардан
щам тозаланади. Агар охор сувда эрувчан бўлса, у щолда
матони иссиқ сувда ювиб охордан тозалаш мумкин. Бунда
охор олдин бўкади ва ювиш жараёнида мато таркибидан
чиқиб кетади. Охор таркибида сувда эримайдиган моддалар
бўлса (масалан, крахмал) у щолда олдин шу моддаларни
парчалаб, уларни сувда эрийдиган щолатга ўтказиш керак.
Бунда баъзи целлюлоза йўлдошлари щам эрийди. Охордан
тозалашда кислота, ишқор, оксидловчи ва ферментлардан
фойдаланилади.
Кислота ва ишқорлар билан охордан тозалаш: Н2SO4-2-3
г/л ёки NаOH-3-5 г/л, =2-24 соат, Т=30-400С да матога
ишлов бериш, сўнг ювиш. Сақлаш вақти мато қалинлигига,
охор миқдорига ва охорлаш усулига боғлиқ.
£айнатиш. Матоларни тез ва бир текис намланиши
учун, уларга ишқорий ишлов бериш орқали, целлюлоза
таркибидаги рангсиз табиий қўшимчалардан тозалаш
жараёнига қайнатиш дейилади.
£айнатиш жараёнида пахта целлюлозаси, қўшимча
моддалардан тозаланиш билан бир қаторда, унинг
надмолекуляр тузилишида щам ўзгариш рўй беради.
£айнатиш эритмаси таркиби ўювчи натрий (NaOH),
натрий бисульфит (NaHSO3) CАМ (сирт актив модда), натрий
силикат (Na2SiO3  nH2O) эритмасидан иборат.
£айнатиш жараёнининг биринчи этапида мато олдин
бўкади, сўнг ишқорни ютади, кейинги этапда эса ўювчи
натрий билан қўшимча моддалар орасида кимёвий реакция
бўлади. Бунда пектин моддалари гидролизланиб, сувда
эрувчан холатга ўтади ва толадан тўлиқ чиқиб кетади.
Азотли, яъни оқсил моддалар гидролизланиб
аминокислоталар щосил булади ва улар ўз навбатида ўювчи
натрий билан бирикиб сувда эрувчан тузлар щосил қилади.
Минерал моддалар ювилиб кетади. Тахминан 40% мумсимон
моддалар омилланиб, ёғ кислоталарнинг натрийли
тузларини щосил қилади.
Мумсимон моддаларнинг қолган қисми САМ ёрдамида
матодан эмульгирлаш йўли билан чиқариб юборилади.
САМлар толани намланишини, щамда эритмани тола
таркибига киришини енгиллаштиради.
£айнатиш жараёнида (ишқорий мухит, юқори
температура) хаво, эритма, аппарат ва тола
структурасидаги кислород целлюлозани оксидланишига олиб
келиши мумкин. Буни олдини олиш учун эритмага NaHSO3
қўшилади. Натрий бисульфит кислород билан бирикиб
натрий бисульфат хосил қилади.

O2
2NaHSO3 ---- 2NaHSO4

Натрий силикат юқори хароратда гидролизланиб, юзаси


юқори сорбцион хоссага эга бўлган кремний кислота щосил
қилади. Бу юза қайнатиш эритмасидаги ифлосликларни
сорблаб, уларни қайтадан мато юзасига ўтиришига йўл
қўймайди.
£айнатиш жараёни узлукли ва узлуксиз усулларда олиб
борилиши мумкин.
£айнатиш жараёнининг сифати мато капиллярлиги билан
ўлчанади. £айнатилган мато осон намланади. Лекин у оқ
щолда эмас балки хира сарғиш рангда бўлади.
Оқартириш. Матоларга турғун оқлик бериш учун мато
таркибидаги табиий рангли ифлосликларни оксидловчилар
билан парчалаш оқартириш жараёни дейилади. Матоларнинг
оқлик даражаси ёрқинлик коэффициенти билан ўлчанади. У
оқартирилган ип газламалар учун 83%ни ва кўйлакли
матолар учун 87-88%ни ташкил этади.
Оқартирувчи агент сифатида асосан оксидловчилардан
натрий гипохлорит, натрий хлорит ва перекись водород
қўлланилади.

Натрий гипохлорит - NaClO


Натрий хлорит - NaClO2
Перекись водорода - Н2О2

Натрий гипохлорит билан ип газламаларни ишқорий


шароитда (рН=8,5-10), натрий хлорит билан кислотали
шароитда (рН=3,5-4,5) ва водород пероксид билан ишқорий
мущитда (рН=10-11) оқартириш тавсия этилади.
Натрий гипохлорит ишқорий шароитда қуйидагича
диссоцияланади:

NaClO  Na++ClO-

ClO- - оксидловчи ион

Кислотали шароитда натрий хлорит гидролизланиб,


хлор кислота хосил қилади:

NaClO2+ H2O  HClO2 +NaOH

Хлор кислота парчаланиб актив кислород хосил бўлади

НСlО2 -- НСl+20


Водород пероксид ишқорий мухитда водород ва
пергидроксил ионларига диссoцияланади:

Н2О2  Н+НО2-
Пергидроксил ион мато таркибидаги табиий рангли
ифлосликларни парчаловчи агент щисобланади. ¥озирги
кунда 85% ип газлама матолари водород пероксид билан
узлуксиз усулда ЛЖО-2 агрегатида оқартирилади. Бу
агрегатнинг технологик схемаси қуйида берилган.
Узлуксиз, буғ билан ишқор-пероксидли қайнатиш ва
оқартириш усули- газлама машинага 2 та параллел ўровлар
тарзида келади. Олдин у шимдириш машинасида 600С
хароратда қайнатиш эритмасида шимдирилади. £айнатиш
эритмаси таркибига ўювчи натрий (NaOH)- 22-35 г/л,
натрий бисульфит (NaHSO3)- 3 г/л ва хўллочи модда- 3 г/л
киради. Газлама сиқилгандан кейин газламада 100-120 %
намлик қолади. Газлама буғлаш-қайнатиш аппаратларида
буғланади, сўнг қайноқ ва совуқ сувда ювиб, оқартириш
эритмасига тушади, сиқилиб яна буғлаш-қайнатиш
аппаратидан ўтади ва бир неча ювиш машиналарида
ювилади.

Расм 1. ЛЖО-2 – ўровли оқартириш агрегати. 1. ММ-


200-5- ювиш машинаси (ишқор билан шимдириш), 2. ЗВА-2-
4-буғлаш-қайнатиш аппарати, 3. ММ-200-5- ювиш машинаси
(иссиқ сув билан ювиш), 4. ММ-200-5- ювиш машинаси
(совуқ сув билан ювиш), 5. СК-2 компенсатори, 6. УЖ 4-
1-тахлаш мосламаси, 7. ММ-200-5- ювиш машинаси (кислота
билан шимдириш), 8. КСК-2-1- компенсатори, 9. ММ-200-5-
ювиш машинаси (водород пероксид билан шимдириш).
Мерсерлаш. £исқа вақт ичида 16-200С щароратда
225-300 г/л ли ишқор эритмасида таранг тортилган
щолатда ип газламаларга ишлов бериш, щамда уларни иссиқ
ва совуқ сувда ювиш мерсерлаш жараёни дейилади.
Мерсерланган ип газлама ялтироқ, ипак жилоли хусусиятга
эришади, щамда унинг гигроскоплиги, пишиқлиги ва
сорбцион хоссаси ортади. Мерсерлаш жараёнида тола
бўкади, унинг деворлари қалинлашади ва тола каналининг
диаметри кичиклашади. Натижада пахта толаси лентасимон
формадан цилиндир кўринишгача ўзгаради. Биринчи бўлиб
Дж. Мерсер деган олим 1850 йили пахта целлюлозасини
концетрланган ишқор таъсирида ўз хоссасини
ўзгартиришини кашф этган. Шунинг учун бу жараён унинг
шаънига «Мерсерлаш» деб юритилади.
Мерсерланган матоларни сорбцион хоссасини ортиши
натижасида, уни бўяшга мерсерланмаган матони бўяшга
нисбатан 12-25% кам миқдорда бўёвчи модда талаб
қилинади.

Расм.2. ЛМЦ-140-1. Занжирли мерсерлаш тизими.


1.Мато йўналтирувчи машина, 2. стабилловчи цилиндрлар,
3. учвалли шимдириш машинаси, 4. занжирли мерсерлаш
машинаси, 5. ўртача сиқиш мосламаси, 6. ювиш ванналари,
7. шимдириш ванналари, 8. етилтиргич, 9. учвалли сиқиш
мосламаси, 10. барабанли қуритиш машинаси, 11. ўровчи
машина.

Мавзу 3. Оқсил толали матоларни пардозлашга тайёрлаш

Режа:
1. Жун матоларни пардозлашга тайёрлаш.
2. Табиий ипакни пардозлашга тайёрлаш.
Назорат саволлари:
1. Жун газламаларни ювиш, карбонлаш, кайнатиш.
2. Табиий ипакни кайнатиш, окартириш.

Адабиётлар:
1. Г.Е.Кричесвский, М.В.Корчагин, А.В.Сенахов.
Химическая технология текстильных материалов. М.:
Легпромбытиздат, 1985, 639 б.
2. Т.Д.Балашова, Н.Е.Булушова и др. Краткий курс
химической технологии волокнистых материалов. М.:
Легкая и пищевая промышленность. 1984, 197 б.
3. Тўқимачилик материаллар кимёвий технологияси.
Маърузалар матни. 1,2 қисм, ТТЕСИ, 2000.

Жун газламаларни пардозлашга тайёрлашда кимёвий ва


механик жараёнлардан фойдаланилади. Сукно матолари
бўяшдан олдин валкаланади (тиғизланади), баъзида
пахмоқланади (ворсование). Тароқлаш усулида олинган
калавадан тайёрланган кийимлик ва костюмбоп матолар
ифлосликлардан тозаланишдан олдин тук куйдириш
жараёнидан ўтказилади. Жун матоларни кимёвий тозалаш ўз
ичига ювиш, карбонлаш ва баъзида оқартириш жараёнларини
олади.
Ювиш. Матонинг намланишини яхшилаш ва унга юмшоқлик
бериш учун жун мато табиий ёғсимон ва терсимон
моддалардан щамда ёғловчи ва охорловчилардан тозалаш
учун ювилади. Ювишда ювувчи моддалар ва техник сода
эритмаларидан фойдаланилади. Тўқиш жарёнида матога
сувда эрувчан охордан фойдаланилган бўлса, у ювиш
жараёнида тўлиқ эритмага ўтади. Акс холда (охорловчи
сифатида крахмал ишлатилинган бўлса) охорсизлантиришда
ферментлардан фойдаланилади. Жун матоларни ювиш учун
узлукли ва узлуксиз ишлайдиган жищозлар қўлланилади.
Ювилган мато сарғиш рангда бўлиб, агар оқартириш талаб
қилинса, у водород пероксид эритмасида оқартириши
мумкин.
Карбонлаш. Целлюлозали ифлосликлар мато ташқи
кўринишини ёмонлаштиради. Сульфат кислота эритмасида шу
ифлосликлардан матони тозалаш, щамда унга термоишлов
бериш жараёнига карбонлаш дейилади.
Карбонлаш 3-6% ли сульфат кислота эритмасида
20-250С щароратда олиб борилади. Карбонланган мато
70-800С хароратда қуритилади, сўнг 110-1150С да 5 минут
давомида термоишлов берилади. Термоишловдан сўнг
механик ишлов берилиб, бунда целлюлозали
ифлосликларнинг парчаланган мўрт қолдиқларидан жун
толаси тозаланади. Термоишлов берилган жун мато олдин
совуқ сув билан ювилади, сўнг 2% ли сода эритмасида
нейтралланади.
Карбонлаш жараёнини ювилган жун матони валкалашдан
олдин, кейин ёки бўяшдан олдин олиб бориш мумкин.
Валкалаш-тиғизлаш. Матога кетма-кет танда ва арқоқ
иплар бўйича механик кучланиш - бўшаштириш амалга
оширилади. Бундай таъсир остида ва жун толасининг
тангасимон қабиғи қайишқоқ ва эгри-бугрилик хоссасига
эга бўлганлиги туфайли мато қурилмасида толанинг
силжиши содир бўлади. Тангасимон қобиқлари қарама-қарши
келган толалар бир-бирига махкам бирлашиб қолади.
Натижада мато эни ва бўйи бўйича киришади ва
тиқизланади (қалинлашади).
£айнатиш (заварка). Ёйиқ щолдаги тортилган жун
матога қайнаб турган сувда ишлов бериш ва матога муқим
ўлчов бериш учун совитиш жараёни қайнатишдир. Бу жараён
матога намлик ва иссиқлик таъсирига асосланган. Буғ,
иссиқ сув, қайнаб турган сув жун матонинг физика-
механик хоссаларини ва ўлчамларини ўзгартиради. Бунда
матодаги ички кучланишлар йўқолиб, толалр осойишта
холга келади ва уларнинг шу туришидаги шакли
турғунлашади.
Хўл декатирлаш «тайёрлашни» яхшилаш мақсадида
ўтказиладиган жараён бўлиб, пишириш жараёнига ўхшаб
кетади. Бу жараёндан барча турдаги жун газламалар
ўтказилиши мумкин. Бу жараённи иккинчи марта
ўтказиладиган текшириш жараёни деса хам бўлади. Бунда
сув билан бир қаторда қисман буғ ишлатилади. Пишириш
учун 3Р6 – 186 ускунасини ишлатиш мумкин. Хўл
декатирлашни эса ДМЗ –164 Ш агрегатида бажариш мумкин.
Бу машинада матога буғ билан 10 минут, 600 С ли сув
билан 30 минут ва нихоят совуқ сув билан 10 минут ишлов
берилади. Пишириш ва хўл декатирлашда матони
буриштирмасдан, ғижимларсиз, текислаб ўралган холда
ўраш керак, акс холда доимий таранглик натижасида
нуқсонлар келиб чиқади
Пахмоқлаш. Пахмохлашда мато юзасига ип толачалари
бир йўналишда текис қилиб чиқарилади. Бунда мато
структураси кўринмайдиган юмшоқ қатлам щосил бўлади.
Табиий ипакни пардозлашга тайёрлашдан асосий мақсад
уни таркибидаги елимсимон модда-серициндан тозалашдир.
Табиий ипакни елимсизлантириш серицинни сувда,
ишқорда ва кислоталарда эришига асосланган. Одатда
елимсизлантириш қайнаш щароратига яқин бўлган щароратда
олиб борилади, шунинг учун бу жараён қайнатиш деб щам
юритилади.
£айнатиш 9рН2,5 мущитда олиб борилади. £айнатиш
жараёни икки босқичга бўлинади:
1. £айнатиш 1 соат 920С щароратда 40% ли совун
(14 г/л) ва сода (0,5 г/л) эритмасида олиб борилади. Бу
жараёнда табиий ипакни серициндан озод бўлиши билан бир
қаторда матога қайнатиш эритмасидаги турли ифлосликлар
хам сорбланади.
2. £айта қайнатиш. Бу жараён 7-8 г/л совун ва 0,4
г/л сода тутган янги қайнатиш эритмасида 20-30 минут
давомида олиб борилади. £айта қайнатилган табиий ипак
олдин аммиак эритмасида, сўнг сув билан ювилади.
£айнатилган табиий ипакни оқлигини ошириш учун Н2О2
эритмасида қуйидаги таркиб билан оқартирилади:
Н2О2 - 20 - 25 г/л
 - 2 - 4 соат
Т - 70 - 750С
рН – 8 - 8,4
Оқартирилган ёки бўялган мато 30%ли сирка
кислотасининг 2-5 г/л ли эритмасида 15-30 минут
давомида тирилтирилади (харорат - 25-350С).
Кўрсатилган усулда табиий ипакни қайнатиш учун кўп
миқдорда совун сарфланади, бу иқтисодий жихатдан ўзини
оқламаслиги билан бир қаторда қайнатиш жараёнининг
унумдорлигини пасайтиради. Шунинг учун табиий ипакни
қайнатишнинг янги усулларини яратиш устида кўплаб ишлар
қилинган.
1. Ишқорларнинг буфер эритмаларида қайнатиш. Табиий
ипакни қайнатиш 15-30 мин 90-930С хароратда 36 % ли
натрий бисульфит (4 г/л), сода (8 г/л), 40 % ли натрий
цетильсульфат, САМ (2 г/л) эритмаида олиб борилади.
2. Сода эритмасида қайнатиш. Табиий ипак техник
соданинг 3-3,5 г/л ли эритмасида 90-950С хароратда 20-30
мин давомида қайнатилади, сўнг совуннинг 3-5 г/л ли
эритмасида ёки бошқа САМ нинг эритмасида яна
қайнатилади.
3. Ферментлар ёрдамида табиий ипакни бўяш ва гул
босишга тайёрлаш. 1 соат давомида 700С хароратда табиий
ипакга қуйидаги таркибли эритмада ишлов берилади: 0,8
г/л папаин (ўсимлик асосидаги фермент), 0,8 г/л натрий
гипо физик-механик хоссасини ёмонлаштиради. сульфит,
0,4 г/л натрий фосфат. Сўнг 5 г/л совунли эритмада (70-
750С) 30-60 мин давомида табиий ипакга ишлов берилади ва
сув билан ювилади.
Мавзу 4. Тўқимачилик матоларини бўяш.

Режа:
1.Рангдорликнинг илк кимёвий назарияси.
2.Рангдорликнинг хозирги замон назарияси.
3.Бўёвчи моддаларнинг номланиши.
4.Бўяшнинг умумий масалалари.

Назорат саволлари:
1.Бўёвчи модда турлари.
2.Ранг нима?
3.Рангдорликнинг илк кимёвий назарияси.
4.Рангдорликнинг хозирги замон назарияси.
5.Бўёвчи моддаларнинг номланиши.
6.Бўяш усуллари, бўяшнинг умумий масалалари.

Адабиётлар:
1. Г.Е.Кричесвский, М.В.Корчагин, А.В.Сенахов.
Химическая технология текстильных материалов. М.:
Легпромбытиздат, 1985, 639 б.
2. Т.Д.Балашова, Н.Е.Булушова и др. Краткий курс
химической технологии волокнистых материалов. М.:
Легкая и пищевая промышленность. 1984, 197 б.
3. Тўқимачилик материаллар кимёвий технологияси.
Маърузалар матни. 1,2 қисм, ТТЕСИ, 2000.

Ташқи мущитдан тола таркибига бўёвчи моддаларни


ўтиши, щамда уларни полимер ичида мустахкам ўрнашиб
қолишига бўяш жараёни дейилади. ¥озирги кунда 35000 дан
ортиқ бўёвчи моддалар маркаси ишлаб чиқилган. Улардан
фойдалиниш осон бўлиши учун бўёвчи моддалар техник ва
кимёвий тарафдан маълум синфларга бириктирилган.
Кимёвий синфланишдан бўёвчи моддаларни синтез
қилувчилар, техник синфланишдан эса технологлар
фойдаланадилар:
1. Сувда эрувчи бўёвчи моддалар - бевосита,
кислотали, хромли, катион, актив, кубозоллар,
азотоллар, асосли, диазоллар ва кислоталиметалл
комплекс.
2. Вақтинча сувда эрувчан холатга ўтувчилар - куб,
олтингугуртли.
3. Толада щосил бўладиган бўёвчи моддалар –
кубогенлар, азоид ва азинлар.
4. £исман сувда эрувчанлар - дисперс
5. Сувда эримайдиган бўёвчи моддалар- пигментлар.

Бу бўёвчи моддалар билан бўялган тола ва матолар


турли рангларда бўлишлари мумкин. Ранг нима? Ранг бу
ёруғлик нурларининг кўриш сезги органи билан
аниқланадиган сифатидир. Барча моддалар уларга ёруғлик
нури таъсир этганда ўзининг хусусиятига боғлиқ холатда
тушган нурни тўлиқ қайтариши (оқ ранг), ўтказиши
(шаффоф), тўлиқ ютиши (қора), қисман ютиши (оч ва тўқ
кул ранг), ва танлаб ютиши (рангли) мумкин.
Рангдорликнинг илк кимёвий назариялари
Хромофор –ауксохром назарияси. 1876 йил О.Витт
томонидан яратилган. Бу назария бўйича жисм рангли
бўлиши учун унинг таркибида хромофор (хромо - ранг ва
фор- олиб келаман) -NO2, -NқN-, -NO, =CқO ва ауксохром
(кучайтирувчи) -NH2, -OH, -SH (суфгидриль) гурухлар
бўлиши шарт.
Хромофор атом –координацион тўйинмаган атом назарияси –
1920 йил Дилтей томонидан яратилган. Бу назария бўйича
молекулада координацион тўйинмаган атом ёки хромофор
атом сони ошгани сари ранг чуқирлашиб боради. Хромофор
–атом молекуладаги углерод атоми бошқа атомлар билан
боғланиши мумкин бўлганидан ками билан боғланган
бўлса, у координацион тўйинмаган атомдир.
Н Н Н Н
| | | | Координацион тўйинган,
чунки хар бир углерод
Н-С-С-С-С-Н тўртта бошқа атом билан боғланган
| | | |
Н Н Н Н
Н Н
| | Координацион
тўйинмаган, чунки 1,2 ва 3
Н-С4-С3=С2=С1-Н углерод атомлар учта бошқа атом билан
| | | боғланган.
Н Н Н
Хиноид назарияси- 1888 йил Амстронг ва Неций. Органик
модда қурилмасида хиноид ёки хиноид қурилмасига ўта
оладиган гурух бўлгандагина жисм ранглидир.
Осилляцион назария-1910 йил А.Е.Порай - Кошац
томонидан яратилган. Тўйинмаган бирикмаларда ёруғлик
нурини танлаб ютиш натижасида боғланишларнинг ўрин
алмашиниши содир бўлади.
Измайлский (1911 йил) нинг электрон назарияси. Органик
бирикмаларнинг ранги уларнинг маълум электрон холати,
ЭД ва ЭА ўринбосарлар таъсирига боғлиқ.
Хозирги замаон рангдорлик назарияси:
Модданинг рангли бўлиши қуйидагиларга боғлиқ:
1. Агар органик бирикма таркибида ёйиқ ёки берк туташ
боғ системаси бўлса.
2.Доимий электорн силжишга олиб келадиган ЭД ва ЭА
ўринбосарлар туташ қўшбоғ системали бирикмага
киритилса.
3.ЭД ва ЭА ўринбосарларнинг ионланиши нур ютишга
таъсири.
4.Молекуланинг фазовий тузилиши.
5.Комплекс хосил бўлиши. Бўёвчи моддаларнинг рангини
мустахкамлаш учун улар металл комплекс холатда
чиқарилади ёки бўяш чоғида комплекс хосил қилинади.
-таркибида икки функционал гурухи бир-бирига
нисбатан о-, перихолатда, хамда азо гурахига
нисбатан о- холатда жойлашган молекулалар комплекс
хосил қилиши мумкин.
6. Рақобатли ва кесишувчан туташ қўшбоғ система
таъсири.
Бўёвчи моддаларнинг номланиши.
Бўёвчи моддалар техникавий синфланиш бўйича
номланади ва уларнинг номларида синфини, бўёвчи
рангини, ранг тусини белгиловчи сўзлар ва харфлар,
хамда унинг даражасини кўрсатувчи сонлар бўлади.
Масалан: кислотали сариқ 2К – бўёвчи модда
кислотали синфга мансуб, сариқ рангли, қизил тусли (К-
ранг туси, краснўй-рус.). 2 рақами эса сариқ рангдаги
қизил тус 2 марта кўпроқ эканини кўрсатади. Бўёвчи
моддаларни номлашда ранг сифатини кўрсатувчи сўзлар хам
бўлади.
Актив равшан қизил 6С, бевосита нурбардош яшил 4Ж
Бўёвчиларни номлашда у билан бўяш шароитини кўрсатувчи
харфлар хам бўлади.
Актив ёрқин қизил 5СХ
Х- паст хароратда бўяш (25-300С)
Актив қора 4СТ
Т- илиқ хароратда бўяш (40-600С).
Бўяшнинг умумий масалалари.
Тўқима материаллар тола, лента, калава, мато ва
трикотаж холатда бўялиши мумкин. Барча толаларда
мустахкам ранг хосил қилувчи бўёвчи моддалар бу актив,
куб, хромли, дисперс ва катион бўёвчи моддлар синфлари
номоёндаларидир.
Тўқима материалнинг турига қараб бўяш узлукли, ярим
узлуксиз ва узлуксиз усулларда амалга оширилади. Хамма
усуллар билан бўяш икки босқичда боради ва бунда бўёвчи
модда эритмадан тола юзасига диффузион-сорбцион
жараёнлар ёки механик таъсир ёрдамида ўтади, сўнг
элементар толалар ичига диффузияланади. Узлукли
усулларда бўяш жараёнининг барча босқичлари бир-биридан
ажралмаган холда ўтади. Бўяшнинг яримузлуксиз ва
узлуксиз усулларида биринчи босқичда механик: шимилиш
ва сиқиш жараёнлари асосида бўёвчи модда тола юзасига
адсорбланади, иккинчи босқичда у элементар толалар
ичига диффузияланади ва унинг актив марказларига
боғланади, бу икки босқич турли машиналарда содир
бўлади.
Узлуксиз усулларни бир ва икки ваннали турлари хам
бор. Агар бўёвчи модда ва барча ёрдамчи моддалар бир
ваннага солинса – бир ваннали усул, турли ванналарга
солинса икки ваннали усул дейилади, ва бундай усул
мураккаброқ бўлади.
Бир ваннали усул схемаси:
Шимдириш сиқиш  қуритиш  термик ишлов бериш  ювиш
 қуритиш.
Икки ваннали усул схемаси:
Шимдириш сиқиш  қуритиш  ёрдамчи моддалар эритмаси
билан шимдириш-сиқиш  термик ишлов бериш  ювиш 
қуритиш.
Юзасида бўёвчи модда бўлган толага иссиқлик
таъсирида қисқа вақт давомида бўёвчининг тола ичига
диффузияси ва унинг актив гурухларига боғланишига
эришилади.
Иш унумдорлигига ва тежамкорликка эришиш мақсадида
бўяшнинг иккинчи босқичи юқори температурада (100-2000С)
олиб борилади. Иссиқлик ташувчилар сифатида
қуйидагилардан фойдаланилади: қайноқ сув 80-1000С –
узлукли усулда; қайноқ сув босим остида 130-1500С –
узлукли усул; тўйинган буғ 100-1050С – узлуксиз, ярим
узлуксиз усул; ўта қиздирилган буғ 130-1500С - узлуксиз,
ярим узлуксиз усул; қуруқ қиздирилган хаво 140-2100С-
узлуксиз, ярим узлуксиз усул.
Гидрофил толалар учун буғ, синтетик толлар учун
қуруқ, қайноқ хаво ва аралашма матолар учун азеотроп
мухит танлангани маъқул. Буғли мухитда гидрофил толалар
бўкади, уларнинг ғоваклари ўлчами катталашиб бўёвчи
моддаларни тола ичига диффузияланиши учун шароит
яратилади. Гидрофоб толалар эса уларнинг шишаланиш
хароратидан юқори хароратда қизитилса, тола
макромолекулалари орасидаги боғланишлар қисман узилади
ва толанинг қурилмасида бўёвчи модда диффузияланадиган
эркин хажмлар хосил бўлади. Азеотроп аралашли мухитда
аралаш толалар таркибидаги гидрофил тола сув буғи,
гидрофоб тола эса органик эритувчи буғи таъсирида ўз
қурилмасини бўшаштириб, сувда эрувчан ва эримайдиган
бўёвчи моддаларнинг тола ичига диффузияланиши
осонлашади. Сувда эримайдиган бўёвчи моддалар юқори
харорат таъсирида диспергирланади ва кўпчилик дисперс
бўёвчи ва айрим куб бўёвчи моддалар учувчан холатга
ўтадилар. Бўяш усули ва ускуналар бўялаётган тўқима
материаллар турини, олинаётган ранг тўқлигини, махсулот
ишлаб чиқариш хажмини, тола ёки тўқима материал
хоссаларини хисобга олиб танланади.

Маъруза 5. Тўқимачилик матоларини сувда эрувчи бўёвчи


моддалар билан бўяш

Режа:
1. Кислотали, бевосита бўёвчи моддалар билан бўяш
2. Хромли, катион, актив бўёвчи моддалар билан бўяш.

Назорат саволлари:
1. Тўқимачилик материалларини бевосита бўёвчи моддалар
билан бўяш технологияси
2. Тўқимачилик материалларини актив бўёвчи моддалар
билан бўяш технологияси
3. Тўқимачилик материалларини хромли ва кислотали бўёвчи
моддалар билан бўяш технологияси
4. Тўқимачилик материалларини катион бўёвчи моддалар
билан бўяш технологияси

Адабиётлар:
1. Г.Е.Кричесвский, М.В.Корчагин, А.В.Сенахов.
Химическая технология текстильных материалов. М.:
Легпромбытиздат, 1985, 639 б.
2. Т.Д.Балашова, Н.Е.Булушова и др. Краткий курс
химической технологии волокнистых материалов. М.:
Легкая и пищевая промышленность. 1984, 197 б.
3. Тўқимачилик материаллар кимёвий технологияси.
Маърузалар матни. 1,2 қисм, ТТЕСИ, 2000.
Бевосита бўёвчи моддалар. Бу бўёвчи моддалар билан
асосан циллюлозали толалар бўялади. Бевосита бўёвчи
моддаларнинг умумий щолда Кр-SO3Na кўринишда ёзиш
мумкин. -SO3Na гурущи бўёвчи модданинг сувда
эрувчанлигини таъминлайди. Бевосита бўёвчи моддалар
билан тола ва матоларни узлукли щамда узлуксиз усуллар
билан бўяш мумкин.
Узлукли усулда АКД аппаратида ва узлуксиз усулда
«Рамеш», «Пэдстим», «Термосол», «Бенингер», ЛКС-140,
ЛКС-170 тизмаларда бўяш мумкин.
Узлукли усулда бўяш. Бўёвчи модда юмшатилган сувда
яхшилаб эритилади. Эритувчи сув агар қаттиқ бўлса, у
щолда сувга кальцийсизлантирилган сода ёки натрий
гексаметафосфат қўшилади. Сода эритмада ишқорий мущит
щосил қилиб, бўёвчи модданинг эрувчанлигини
осонлаштиради. Бўяш жараёнини тезлаштириш мақсадида
эритмага натрий хлор қўшилади. Бўяш қуйидаги тартиб ва
таркибда олиб борилади:
Толага нисбатан % щисобида.
Бўёвчи модда - 0,5-5.
Натрий хлор - 10-25.
Сода - 1-3
Бўяш модули 6-35. Бўяш 30-400С да бошланиб,
аста-секинлик билан 60-800С гача кўтарилади ва щар бир
бўёвчи модда учун мақбул бўлган щароратда 0,5-2,0 соат
давомида олиб борилади, сўнг ювилади.
Бевосита бўёвчи моддалар хўл ишловларга чидамсиз
бўлганликлари сабабли, бўялган мато ва ипларга ДЦУ ёки
ДЦМ препаратлари билан ишлов берилади. (ДЦУ-
дицианидамид смола, агар эритмага мис тузи қўшилса
препарат ДЦМ дейилади ва бу препарат билан ишлов
берилган ранглар нафақат хўл ишловларга балки ёруғликка
щам чидамли бўлади.
Кр-SO3Na+ДЦУ  КрSO3- ДЦ+ + NaУ
эримайдиган.
Ишлов бериш таркиби: ДЦУ (ДЦМ) - 10-30г/л
Ишлов бериш харорати - 70-800
£уритиш
Узлуксиз усулда бўяш. 4-6 секунд давомида мато
бўёвчи модда эритмасида (2-20 г/л) шимдирилади, 100%
оғирликгача сиқилади, 1000С щароратда 1-2 минут
буғлатилади, ювилиб, сўнг ДЦУ препарати билан ишлов
берилади. Ранги мустахкамланган мато қуритилади.
Бевосита бўёвчи модда целлюлоза билан водород боғ,
Ван-дер-Ваалсь кучлари орқали боғланади. ДЦУ препарати
билан ишлов берилганда бўёвчи сувда камэрувчан комплекс
хосил қилади.
Актив бўёвчи моддалар. Актив бўёвчи моддалар билан
целлюлозали, оқсил ва полиамид толалари бўялади. Бу
толалардаги гидроксил ва амино гурухлар билан бўёвчи
модда молекуласи кимёвий реакцияга киришиб, хўл
ишловларга ва ишқаланишга турғун бўлган ранглар щосил
қилади. Актив бўёвчи моддаларни умумий кўринишда
SO3Na
/
Кр - формула билан ёзиш мумкин.
\
С1
Бу ерда –SO3Na бўёвчи моддага сувда эрувчанлик
хоссасини беради, С1-актив гурух. Актив бўёвчи моддалар
билан целлюлозали толалар бўялганда, тола билан
ковалент боғ хосил қилади, бу боғ ишқорий мущитда содир
бўлганлиги сабабли бўяш эритмасига NaOH, Na2CO3 –ишқорий
бирикмалар қўшилади.

ОН-
Целл –ОН+С1-Кр-SO3Na --- Целл -О-Кр-SO3Na+HC1
Лекин шу билан бир қаторда актив бўёвчи модда
молекуласи сувнинг гидроксил гурухи билан реакцияга
киришиб, ўз активлигини йўқотади. Гидролизланган актив
бўёвчи модда тола билан ковалент боғ щосил қила
олмайди.
SO3Na SO3Na
/ /
-
ОН +Кр --- Kp + HC1
ғ ғ
C1 OH
актив холат гидролизланган
холат
Актив бўёвчи моддалар целлюлозали, оқсил ва
полиамид толалар билан кимёвий реакцияга киришиб уларга
боғланади ва толанинг таркибий қисмига айланиб қолади,
хосил бўлган ранг ювишга, ишқаланишга, кимёвий тозалаш
шароитига чидамли бўлади.
Турли гурухга мансуб актив бўёвчи моддалар бир-
биридан толага мойиллиги, реакцион қобилияти, ишқорли
эритмалар ва бўёқ таркибида чидамлилиги билан фарқ
қиладилар. Хоссаларига қараб уларни узлукли усулда
қўлланадиган, гул босишда қўлланадиган ва осон
ювиладиган гурухларга бўлиш мумкин. «Х» кўрсаткичли
актив бўёвчи моддалар (дихлортриазинли) целлюлозали
толага мойиллиги юқори, реакцион қобилияти юқори,
узлукли усулларда хам ишлатса бўлади. Лекин улар
ишқорий эритма ва бўёқ таркибида тез гидролизланади.
Кўрсаткичсиз (монохлортриазинли) бўёвчи моддалар
реакцион қобилияти ва мойиллиги паст, узлукли усулларга
ишлатса тежамли эмас, ишқорий эритма ва бўёқ таркибида
секин гидролизланади. Узлукли усулда ишлатилса ишқорий
агент ва электролит кўп қўшилади, бўяшда ва гул босишда
юқори температура ва узоқ вақт талаб қилинади. Гул
босишда ишлатган маъқулроқ. «Т» -кўрсаткичли
(винильсулфонли) бўёвчи моддалар оралиқ ўринда туради.
Актив бўёвчи моддалар билан целлюлозали матолар
узлукли, ярим узлукли ва узлуксиз усуллар билан
бўялади.
Узлукли усул билан бўяш.
1-босқич - нейтрал эритмадан бўёвчи модданинг
толага ютилиши щарорат ва бўёвчи модданинг реакцион
қобилиятига қараб турлича бўлиши мумкин. Х индексли
бўёвчи моддалар 25-300С щароратда 10-60 г/л NaC1
эритмаси иштирокида; Т индексли ва индексиз бўёвчи
моддалар 750С гача бўлган щарорат ва электролит миқдори
80г/л гача бўлганда; мато мақбул щароратда 30-60 минут
давомида бўялади.
2-босқич - бўёвчи модда толага ўтиб бўлгандан сўнг,
бўяш ваннасига ишқорий агент (NaOH, Na2CO3) - 1-10г/л
миқдорида қўшилади. ¥арорат биринчи босқич бўйича ушлаб
турилади.
3-босқич - қайнаб турган САМ нинг ишқорий эритма-
сида бўялган матони ювиш. Бунда, матога ковалент
боғланмаган бўёвчи моддалар толадан чиқиб кетади. Бу
усулда бўяш жараёни юқори модул ва кўп вақт талаб
қилганлиги сабабли бўёвчи модданинг гидролизланиш
даражаси анча юқори бўлади.
Ярим узлукли шимдириш-ролик усули.
Мато таркибида 10-20 г/л бўёвчи модда,
кальцийсизлантирилган сода ва хўлловчи модда тутган
эритма билан шимдирилади, сиқилади ва роликларга ўралиб
1-24 соат давомида хона щароратида ёки озгина
қиздирилган щолатда ушлаб турилади, сўнг ювилади. Бу
усулда жараён паст щароратда олиб борилиши бўёвчи
модданинг гидролизланишини камайтиради.
Узлуксиз усулда бўяш. Узлуксиз усул билан
целлюлозали матоларни бир ва икки босқичли қилиб бўяш
мумкин. Бир босқичли бўяшда бўяш эритмасида бўёвчи
моддадан ташқари ишқорий агент щам бўлади. Икки
босқичли бўяшда мато нейтрал эритма билан шимдирилади,
қуритилади, сўнг ишқор эритмасида шимдирилиб, термо
ишлов берилади. Икки босқичли усулда бўёвчи модданинг
гидролизланиши камаяди, ковалент фиксацияланиш даражаси
ортади.
Актив бўёвчи моддалар билан оқсил толалардан жун
бўялганда бўёвчи модда маркаси Ш индекси билан ёзилади.
Ш-индексли бўёвчи моддалар реакцион қобилияти паст
бўлиб, улар гидролизга турғундирлар. Жун толаларини
бўяш учун махсус усул яратилган бўлиб, унда ковалент
фиксацияланиш даражаси 80-95% гача етади. Бу жараён
қуйидагича олиб борилади. Бўёвчи модда эритмаси билан
матони шимдириш, сиқиш, роликка ўраш, иситилмасдан 24-
48 соат давомида ушлаб туриш, ювиш.
Бўёвчи модда толага паст щароратда ўтаётганлиги
сабабли, шимдириш ваннасига натрий бисульфит ва
полимерни бўкишини тезлаштирувчи қўшилади.
Табиий ипакни актив бўёвчи моддалар билан бўяш
технологияси.
Бўёвчи модда, нейтрал электролит (Na2SO4), Na2CO3 -
ишқорий агент, щарорат индекс бўйича. Ишқорий агент
бўяш охирида солинади. Жараён матони совун эритмасида
ювиш билан тугутилади.
Полиамид толалари асосан узлукли усул билан 1400С
щароратда бўялади.
Кислотали бўёвчи моддалар. Кислотали бўёвчи
моддалар оқсил ва полиамид толаларини бўяшда
ишлатилади. Умумий кўринишда Кр-SO3Na формула орқали
ифодалаш мумкин.
Кислотали бўёвчи моддалар билан жун асосан узлукли
усулда бўялади. Бўёвчи модданинг равон ранг хосил қилиш
хоссасига асосан бўяш жараёни олиб борилади.
Равон ранг хосил қилувчи бўёвчи моддалар билан
бўяш: бўяш ваннасидаги компонентлар миқдори мато
массасига нисбатан % хисобида –бўёвчи модда – 3 – 6
глаубер тузи - 10
сульфат кислота – 2- 4
ўртача равонликда ранг хосил қилувчи бўёвчи
моддалар билан бўяшда эритмага 30 % ли сирка кислота (3
– 5%) ва қийин равонланувчи бўёвчи моддалар билан
бўяшда ваннага 3 – 5% миқдорда аммоний ацетат ёки
аммоний сульфатдан солинади. Бўяш 30 – 400С хароратда
глаубер тузи ва тегишли кислота эритмасида 10-15 мин
ишлов бериш билан бошланади . Сўнг 30-45 мин давомида
бўёвчи модда солиниб 60 мин қайнатилади. Жараён тугагач
эритма совитилади ва мато тоза ювилади. Табиий ипак хам
юқоридаги таркибда бўялиши мумкин, лекин ранг
мустахкамлиги жун матоникига нисбатан пастроқ бўлади.
Хромли бўёвчи моддалар. Бу синф бўёвчи моддалари
билан асосан жун толалари бўялади. Умуман хромли бўёвчи
моддаларнинг хромофор системаси кислотали бўёвчи
моддалариники кабидир. Лекин хромли бўёвчи моддалар
молекуласида албатта хром тузлари билан бирика оладиган
ОН- гидроксил ва СООН- карбоксил гурухлари бўлиши
шарт.
Хромли бўёвчи моддаларни НО
\
Кр-
SO3Na
/
НООС
умумий кўринишда ёзиш мумкин. Кислотали металл комплекс
бўёвчи моддалар (КМК). Бу бўёвчи моддалар билан
полиамид ва оқсил толаларини бўяш мумкин. Кислотали
металл комплекс бўёвчи моддалар металл атоми ва бўёвчи
модда молекуласи сони нисбати бўйича икки гурухга
бўлинади КМК 1:1 ва КМК 1:2, КМК 1:1 бу ерда бўёвчи
модданинг бир молекуласига бир атом металл тўғри
келади. КМК 2:1 да 2 молекула бўёвчи модда 1 атом
металл билан нисбатда бўлади. Кислотали бўёвчи моддалар
билан жун толаси узлукли усулда қуйидаги таркиб бўйича
бўялади: толага нисбатан % щисобида
бўёвчи модда - 0,5-5
кислота - 2-5
ранг равонлатгич - 0,5-1
Узлуксиз усулда мато 40г/л ли бўёвчи модда, мочевина,
САМ эритмаларида шимдирилади. Кислотали бўёвчи моддалар
жун толаси билан ион боғ орқали бирикади.
NH2 NH3
/ /
Оқсил +H+ -- Оқсил + KpSO3Na --

\ \
COOH COOH
+ -
NH3O3SKp
/
-- Оқсил
\
COOH

Хромли бўёвчи моддалар таркибига бўяш пайтида


киритилган хром иони, бўёвчи модда молекуласи ва тола
орасида ион боғдан ташқари координацион боғ щам щосил
бўлади. Бунинг натижасида ранг мустахкамлиги ортади.
Хромли бўёвчи моддалар билан жун толаси икки босқичда
бўялади. Биринчи босқичда кислотали бўёвчи моддалар
каби матога бўёвчи модда, кислота ва электролит
эритмаларида қайнаш щароратида ишлов берилади, сўнг
иккинчи босқичда хромланади, яъни хром тузлари билан
ишлов берилади. Биринчи босқичда хромли бўёвчи модда
толага ион боғ билан бирикади. Иккинчи босқичда эса
бўёвчи модда уч валентли хром иони билан қўшимча боғ
щосил қилади. Хромлаш учун асосан калий бихромат
(хромлик-К2CrO7) дан фойдаланилади.
КМК 1:1 билан икки босқичда бўялади. 1-босқич: бўёвчи
модда, кўп миқдордаги кислота (5-10% мато массасига
нисбатан), қайнаш щарорати, 1,5 соат.
2-босқич: нейтрал ёки кучсиз ишқорий мущитда ишлов
бериш.
Биринчи босқичда ион боғ, иккинчи босқичда қўшимча
координацион боғ щосил бўлади.
КМК 1:1 нинг толага мойиллиги юқори бўлганлиги
сабабли жараённи кучсиз кислотали мущитда олиб бориш
мумкин (6% сульфат ёки ацетат аммоний тузлари
ишлатилади). Тола билан бўёвчи модда орасида ион
боғланишдан ташқари водород ва молекулалараро кучлар
билан боғланиш ранг мустахкамлигини таъминлайди.
Полиамид толалари щам кислотали ва КМК 1:2 бўёвчи
моддалари билан оқсил толаси каби бўялади, лекин бу
бўёвчи моддалар билан полиамид толаларини бўяш
камчилиги, тола структурасининг бир текис эмаслигини
намоён бўлишидадир. Катион бўёвчи моддалар. Катион
бўёвчи моддалар полиакриланитрил (нитрон) толасини бўяш
учун қўлланилади. Умумий кўринишда Кр  N+C1- деб ёзиш
мумкин. Нитрон толасини бўяшда ранг равонлигига бўяш
тезлиги, мущит ва температурани бошқариш орқали эришиш
мумкин. Катион бўёвчи моддалар нитрон толасида ёрқин,
мустахкам ва деярли барча ранглар гаммасини хосил
қилиши мумкин. Лекин унинг асосий камчилиги бўёвчи
модданинг толага мойиллигини юқорилигидадир. Юқори
мойиллик равон ранг олиш имконини қийинлаштиради.
+
+
ПАН-СОО-+Кр  N--- ПАН-СОО-  N  Кр.
Бу муаммони хал қилишда қуйидаги омиллар
қўлланилади: катион ёки анион типидаги ранг
равонлатгичлар (САМ), электрорлит, маълум мухит рНи,
бўяш хароратини маълум вақт бирлигида босқичма-босқич
кўтариш.
Эритмада катионли равонлатгич САМ бўёвчи катиони
билан бир қаторда толанинг манфий зарядли актив
марказлари томон харакатланади ва бўёвчига нисбатан
ўлчами кичик бўлиб харакатчанроқ бўлгани сабабли толага
ионли боғланади. Лекин катион бўёвчи моддаларнинг
толага мойиллиги юқори бўлганлиги сабабли,
равонлатгичларни тола актив марказларидан сиқиб
чиқариб, уларнинг ўрнини эгаллайди. Бўяш жараёни бироз
секинлашади, натижада ранг равонлиги кўтарилади.
Анионактив равонлатгичлар эса катион бўёвчилар
билан беқарор комплекслар хосил қилади, натижада
эритмада вақтинча бўёвчи концентрацияси пасаяди.
Беқарор комплекслар парчаланиб, бўёвчи модда толага
сорбланади. Электролитлар хам худди ранг равонлатгич
САМ лар каби таъсир этади: электролит катиони толанинг
юзавий зарядини, аниони эса катион бўёвчи модданинг
зарядини нейтраллайди, натижада бўёвчининг толага ўта
тез ва норавон сорбланишининг олди олинади.
Бўяш мухитини рН 4,5-5,5 бўлганда олиб борилиши хам
ранг равонлигига ижобий таъсир қилади, чунки бундай
шароитда тола ва бўёвчининг диссоциланиш тезлиги
пастроқ бўлади. Катион бўёвчи моддалар билан равон ранг
хосил қилиш муаммосини хал қилиш мақсадида мураккаб
босқичли программалар ишлатилади. Бунда температурани
босқичма-босқич маълум вақт бирлигида кўтариш ва мухит
рН ини керакли даражада ушлаб турувчи автоматик
системалар ишлатилади.
Толага бўёвчи модда ион боғланиш ва молекулалараро
кучланишлар орқали бирикади. 1000С щароратдан юқори
бўлмаган шароитда бўяш жараёни олиб борилади.

Мавзу 6. Тўқимачилик матоларини сувда эримайдиган


бўёвчи моддалар билан бўяш.

Режа:
1. Сувда эримайдиган бўёвчи моддалар билан бўяш.
2. Куб бўёвчи моддалар билан бўяш
3. Олтингугуртли бўёвчи моддалар билан бўяш.
4. Дисперс бўёвчи моддалар билан бўяш.
5. Толада хосил бўладиган бўёвчи моддалар.
6. Сувда эримайдиган бўёвчи моддалар хосилалари
7. Аралаш толаларни бўяшга мўлжалланган бўёвчи моддалар

Назорат саволлари:
1. Сувда эримайдиган бўёвчи моддалар хақида.
2. Куб бўёвчи моддалар билан матоларни бўяш
технологияси, механизми.
3. Олтингугуртли бўёвчи моддалар, ишлатилиш сохаси,
камчилиги, афзаллиги
4. Дисперс бўёвчи моддалар. Ишлатилиш сохаси, камчилиги,
афзаллиги.
5. Азоид бўёвчи моддалар.
6. Кубозоллар ва алцианлар.

Адабиётлар:
1. Г.Е.Кричесвский, М.В.Корчагин, А.В.Сенахов.
Химическая технология текстильных материалов. М.:
Легпромбытиздат, 1985, 639 б.
2. Т.Д.Балашова, Н.Е.Булушова и др. Краткий курс
химической технологии волокнистых материалов. М.:
Легкая и пищевая промышленность. 1984, 197 б.
3. Тўқимачилик материаллар кимёвий технологияси.
Маърузалар матни. 1,2 қисм, ТТЕСИ, 2000.

Куб бўёвчи моддалар. Куб бўёвчи моддалар билан


асосан целлюлоза толали матолар бўялади, лекин бу синф
бўёвчи моддаларини полиэфир, щамда целлюлоза ва
полиэфир аралашмали толаларни бўяшда щам қўллаш мумкин.
Бу бўёвчи моддалар ўз таркибида камида иккита карбонил
гурух қСқО тутган бўладилар. Шу гурухлар бўёвчи моддага
толани бўяш хоссасини беради. Умумий кўринишда куб
бўёвчи моддаларини КрқСқО щолатда ёзиш мумкин. Куб бў
ёвчи моддалар билан целлюлозани бўяшда олдин у
сувда эрувчан холатга ўтказилади, бўяш жараёни тугагач
яна сувда эримас холатга келтирилади.

қайта- ишқор
Кр=С=О ---- Кр  С-ОН ---- Кр-С-ОNa
рувчи лейлокис-
лейкобирикма
лота

Кр  С – ОNa  Kp  C - O- + Na+
Куб бўёвчи моддаларнинг лейкобирикмаси турғун
бўлмай, у щаво кислороди ёки бирор оксидловчи таъсирида
осон оксидланади ва ўзининг биринчи холатига қайтади.

Н2О+О2
КрС-ONa ----- КрқСқО

Куб бўёвчи моддалар билан целлюлоза матосини уч хил


усулда бўяш мумкин:
1. Узлукли ишқорий - қайтарувчили
2. Узлуксиз икки босқичли ёки суспензияли
3. Узлуксиз лейлокислотли.

Ишқорий – қайтарувчи усул. Бўёвчи модда ишқор,


гидросульфит ва бирор хўлловчи (глицерин) билан 30-600С
щароратда яхшилаб аралаштирилади. Эритиш щарорати
бўёвчи модда маркаси бўйича танлаб олинади. £айтарилиш
жараёни давомийлиги бўёвчи модданинг эришига боғлиқ.
Бўёвчи модда эрувчан щолатга ўтганда ранг ўзгаради.
Эритиш жараёни тугагагач концентрланган эритма керак
бўлган концентрациягача суюлтирилади ва толали мато
мақбул бўлган щароратда 1-1,5 соат давомида бўялади.
Бўялган мато щавода оксидланади, совуқ сувда ва
оксидловчи эритмасида ишлов берилади. Ранг ёрқинлигини
ва мустахкамлигини ошириш мақсадида совунлаш жараёни
бажарилади. Совунлаш САМ ва сода эритмасида қайнаш
щароратида олиб борилади. Бу усулнинг камчилиги равон
ранг щосил бўлишини қийинлигида, бунга сабаб
лейкобирикманинг натрийли тузини толага мойиллиги,
хамда бўяш ваннасида электролитлар концентрациялари
юқорилигидир.

Суспензияли усул. Суспензияли усулда бўёвчи


модданинг ўта майдаланган кукунидан фойдаланилади.
Бўёвчи модда суспензиясини тайёрлаш учун 5-50 г/л
бўёвчи модда 1-2 г/л диспергатор билан аралаштирилади.
Суспензияга шимдирилган мато қуритилади ва ранг чиқариш
ваннасида унга ишлов берилади. Ранг чиқариш ваннаси 60
г/л қайтарувчи, 70 г/л 52% ли ишқор эритмаларидан
ташкил топган. Мато буғлатиш камерасида буғлатилади,
сўнг оксидланиб, совунлаш жараёнидан ўтказилади.
Суспензияли усулда равон ранглар щосил қилиш мумкин,
лекин ўта майдаланган бўёвчи моддалар талаб қилиниши,
бу усулнинг камчилиги хисобланади.
Лейкокислотали усул. Оддий кукун холатидаги куб
бўёвчи ишқор (0,5-3 г/л) ва гидросульфит (0,33-2 г/л)
билан яхшилаб аралаштирилиб, сувда эрувчан холатга
келтирилади, сўнг диспергатор (0,25-0,5 г/л) ва СН3СООН
(0,35 – 20 г/л) эритмаси билан аралаштирилаи. Бунда ўта
майда сувда эрийдиган лейкокислота дисперсияси хосил
бўлади. Мато хосил бўлган лейкокислота дисперсиясига
шимдирилади, кейинги жараёнлар худди суспензияли усул
бўйича олиб борилади.

Олтингугуртли бўёвчимоддалар. Олтингугуртли бўёвчи


моддалар целлюлоза толали материалларни бўяшда
қўлланилади. Умумий кўринишда
S
/
Кр ёзилади.
\
S
Олтингугуртли бўёвчи моддалар билан тиниқ
қизил ва бинафша рангларни щосил қилиб бўлмайди.
Олтингугртли бўёвчи моддалар билан целлюлозали толали
матолар куб бўёвчи каби олдин ишқорий мущитда
қайтарилиб, сўнг оксидланиш орқали бўялади. £айтарувчи
сифатида натрий сульфиддан (Na2S) фойдаланилади.
Олтингугртли бўёвчи моддалар энг арзон бўёвчи
моддалардан хисобланади, бўяш технологияси осон. Лекин
олтингугртли бўёвчи моддалар билан хўл ишловларга
чидамли ва ёрқин рангларни хосил қилиб бўлмайди. Бўяш
жараёнида эритмада сульфит кислота хосил бўлиб, мато
пишиқлигини пасайтиради. Ундан ташқари оқава сувларга
олтингугуртли моддалар тушиб экологияга жиддий таъсир
кўрсатади.

Дисперс бўёвчи моддалар. Дисперс бўёвчи моддалар


оддий, диазатирланувчилар ва металкомплекслилар
гурухларига бўлинади.
Дисперс бўёвчи моддалар ацетат, полиамид ва
полиэфир, яъни термопластик толалар учун
қўлланилганлиги сабабли, улар билан бўяш ва гул босиш
жараёни толанинг шишаланиш хароратидан 40-500С юқорида
олиб берилади. Дисперс бўёвчи моддалар билан бўяшнинг
қуйидаги технологик схемалари маълум: сувли
дисперсияда, органик эритувчили эритмада, икки фазали
коллоид системада, термик усулда, азеотроп буғли
шароитда.
Сувли дисперсияда бўяш энг кўп қўлланилади ва
амалда асосан узлукли усулда амалга оширилади. Турли
ўлчамли заррачалар мувозанатда бўлган дисперс бўёвчи
моддалар суспензиясига бўяладиган тўқима материал
тушурилганда ва эритма толанинг шишаланиш хароратидан
юқори иситилган бўлса, толага мойиллик намоён қилувчи
мономолекуляр холатдаги бўёвчи унинг юзасига сорблана
бошлайди ва эркин хажм механизми билан унинг ичига
диффузияланади. Суспензиядаги мувозанат тиклангунча,
каттароқ заррачалар парчаланиб мономолекуляр холатдаги
бўёвчилар хосил бўлади. Ташқи полидисперс системадаги
мувозанатнинг бузилиши ва қайта тикланиши тола бўёвчи
билан тўйгунга қадар давом этади.
Ацетат толалар 800С гача, триацетат ва полиамид
толалар 1000С ва ундан юқори хароратгача секин-аста
кўтарилган холда 2-3 соат давомида бўялади.
Полиэфир толалар қурилмаси зич бўлгани сабабли
уларни бўяш учун қуйидаги усуллар ишлатилади:
1. Юқори тепературали
2. Интенсификаторли.
3. Термозол
Дисперс бўёвчи моддалар билан полиэфир толалари
қайнаш температурасида босим остида 1400С да ёки
интенсификаторлар ёрдамида бўялади. Махсус шароитда -
140-2000С щароратларда бўяш усуллари щам мавжуд. Узлукли
усулда қуйидаги технология бўйича бўялади: бўёвчи модда
тола массасига нисбатан то 10% гача, интенсификатор
3-5 г/л, диспергатор 1-2 г/л, 1000С щароратда 1-2 соат.
Термозол усулда ёки босим остида бўялганда щарорат
140-2000С гача бўлиб, бўяш давомийлиги 30-60 минутни
(60-120 секунд термозол усул) ташкил этади.
Юқори хароратда термопластик тола қурилмаси
бўшашади, бўёвчи модда сублимацияга учраб толанинг
эркин ғовакларига жуда тез диффузияланади (газ
холатдаги мономолекулалар учиб ўтади). Дисперс бўёвчи
моддаларнинг иссиқ хаволи мухитда сорбланиш тезлиги ва
мувозанат миқдори, толага мойиллиги ва бўяш иссиқлиги
юқори бўлади.
Дисперс бўёвчи моддалар билан бўяшнинг органик
эритувчили усули хам маълум. Органик эритувчилар
ишлатилганда юқори бўяш тезлигига, матонинг тез ва
равон намланишига, бўёвчи сарфининг камайишига, электр
энергиясининг тежалишига эришиш мумкин. Аммо бу усул
хам ўзига хос камчиликларга эга:
-герметик беркитиладиган бўяш аппаратларининг
мураккаблиги;
-бўёвчи моддларнинг органик эритучидан толага
ўтувчанлик даражасининг пастлиги;
-кўпчилик органик эритувчиларнинг захарли моддалиги.
Дисперс бўёвчи моддалар билан ацетат ва полиамид
толаларини бўяш. Тола, трикотаж буюм ёки полотно ва
мато кўринишидаги полиамид материаллари асосан узлукли
усулда 1400С ёки қайнаш щароратида бўялади. Бўяш
ваннасида бўёвчи моддадан ташқари диспергатор бўлади.
Полиамид материалларини дисперс бўёвчи моддалар билан
бўяшда термозол усулдан деярли фойдаланилмайди.
Ацетилцеллюлоза толалари фақат дисперс бўёвчи модда
билан бўялади. Лекин диацетат ва триацетат толаларининг
кимёвий тузилиши ва надмолекуляр тузилишининг бир-
биридан фарқ қилиши уларни турли шароитларда бўяшни
тақозо этади. Ацетат толалари структурасининг зич
тузилишига эга эмасликлари, уларни 800С щароратдан юқори
щароратда бўяганда, толада қайтмас ўзгаришлар юз
беришига олиб келади. Триацетат толалари узлукли усулда
босим остида 1400С щароратда бўялади. Термозол усулида
190-2000С щароратда бўяш жараёни олиб борилади. Ацетат
толаларини дисперс бўёвчи модда билан бўяшда бўяш
ваннасида ишқорий агентлар бўлмаслиги керак. Чунки тола
ишқорий шароитда гидролизланади.
Пигментлар. Пигментлар сувда эримайдилар ва асосан
матоларга гул босишда қўлланилади.

Толада хосил бўлувчи бўёвчи моддалар.


Азоид бўёвчи моддалар. Целлюлоза матоларида азо-
ташкил этувчилар ва диазо- ташкил этувчилар ёрдамида
сувда эримайдиган азоид бўёвчи модда щосил бўлади. Азо-
ташкил этувчилар - азотоллар Az-ОН, диазоташкил
этувчилар азоаминлар R-NH2. -оксинафтол кислота ва
ароматик аминларнинг ўзаро бирикиши орқали азотоллар
хосил қилинади. Азотоллар ишқорий эритмадан толага осон
ўтадилар ва матода мустхкам жойлашади, бу холат унинг
толада диазобирикма билан бирикишини осонлаштиради.
Диазобирикмалар совуқ усулда бўяш учун турли
формаларда ишлаб чиқарилади. Диазобирикмаларнинг энг
оддий формаларидан бири азоаминлардир. Азотоллардан
фарқли ўлароқ азоаминларни бевосита совуқ усулда бўяшда
қўллаб бўлмайди. Азоаминларни тўқимачилик фабрикасида
айнан бўяшдан олдин диазотирлаш зарур. Хозирги кунда
азоаминлар ишлатилмайди, уларнинг ўрнига диазоллардан
фойдаланилади. Диазоллар қаттиқ ёки паста холидаги
диазобирикма бўлиб, улар турғундир. 20-25% ли диазол
пасталарини техника хавфсизлигига риоя қилган холда
сақлаш зарур, акс холда қуруқ диазобирикмалар портлаш
хавфига эга.
Целлюлоза толаларида бўёвчи модда щосил қилиш учун
аввал мато биринчи шимдириш ваннасида 10 г/л азоташкил
этувчи билан шимдирилиб, сўнг иккинчи бўяш ваннасида 4-
30 г/л диазо ташкил этувчилар билан шимдирилади,
буғлатилади, ювилади ва 85-900С хароратда совунли
эритмада ишлов берилади. Бўяш жараёни 0-50С хароратда
олиб борилганлиги сабабли бу бўёвчи моддалар ўз
навбатида совуқ бўёвчи моддалар деб щам юритилади.

Сувда эримайдиган бўёвчи моддаларнинг сувда эрийдиган


хосиллари.
Кубазоллар - куб бўёвчи моддалар лейкокислотасининг
сульфат кислотали мураккаб эфири, яъни сувда эрийдиган
хосиласи, деярли барча толаларни бўяшда қўлланилади.
Кубазоллар билан бўяшда олдин мато бўёчи модда билан
шимдирилади. Шимдириш ваннасида кубазол, оксидловчи
(NaNO2, K2Cr2O7) лардан ташкил топган. Шимдирилган мато
сиқилади ва таркибида электролит бўлган кислота
эритмасида ишлов берилади. Кислота таъсирида кубозол
гидролизланади, шимдириш ваннасидаги оксидловчи
лейкокислотани пигмент щолигача оксидлайди.
NaOH
Кр  С – О-SO3Н --- Kp  C – OSO3Na

кубазол

-
Кр  С – О-SO3Na  Kp  C – SO3 + Na+
Бўёвчи модда
аниони
Н+
О2
Кр  С – О-SO3Na --- Kp  C –ОН --- КрқСқО
гидролиз оксидлаш
Алцианлар - фталоцианин пигментининг сувда эрувчан
хосилалари, целлюлозали толаларда яшил-щаворангларни
беради.
Аралаш толали матоларни бўяшда қуйидаги синфдаги
бўёвчи моддалар қўлланилади.
Жун ва лавсанни бўяш учун кислотали (ёки КМК 1:2)
ва дисперс.
Целлюлоза ва полиэфирни бўяш учун куб ва дисперс.
Жун ва вискоза (ёки капрон) ни бўяш учун кислотали
ва бевосита.
Пахта ва нитронни бўяш учун бевосита ва катион ёки
актив бўёвчи модда (цибакрон, левафикслар).

Мавзу 7. Тўқимачилик махсулотларига гул босишнинг


асосий масалалари

Режа:
1. Тґіима материалларига гул босишнинг умумий
масалалари.
2. £уюлтирувчилар.
3. Гул босиш.

Назорат саволлари:
1. Гул босишнинг умумий масалалари.
2. £уюлтирувчилар, уларнинг хоссалари.
3. Гул босиш.
4. Гул босиш турлари.
5. Гул босиш усуллари.
6. Гул босиш босқичлари ва уларнинг вазифалари.

Адабиётлар:
1. Г.Е.Кричесвский, М.В.Корчагин, А.В.Сенахов.
Химическая технология текстильных материалов. М.:
Легпромбытиздат, 1985, 639 б.
2. Т.Д.Балашова, Н.Е.Булушова и др. Краткий курс
химической технологии волокнистых материалов. М.:
Легкая и пищевая промышленность. 1984, 197 б.
3. Тўқимачилик материаллар кимёвий технологияси.
Маърузалар матни. 1,2 қисм, ТТЕСИ, 2000.

Тґіима материалларига гул босишнинг умумий


масалалари. Гул босишнинг бґяшдан фаріи шуки, бунда
бґёвчи модда мато юзасининг айрим іисмларига гул
сифатида туширилади. Гул босиш ускуналари, жараён
шароитлари, бґёвчи модда эритмаси таркиби мураккаброі
бґлса щам, лекин физик-кимёвий іонуниятлар худди
бґяшдагидек ґтади.
Матога гул туширувчи аралашма бґёі деб аталади ва
бґяш эритмасидан ґзининг іуюілиги билан фарі іилади.
Гул босиш бґёІи таркибига: бґёвчи модда, іуюлтирувчи ва
ёрдамчи моддалар киради.
Гул босиш учун ишлатиладиган бґёвчи моддалар
тґіима материаллар юзасида равшан ва мустащкам ранг
бериши лозим. Бу талабларга іуйидаги синф бґёвчи
моддалари жавоб беради:
-целлюлозали мащсулотларга гул босилганда - актив, куб,
сувда эримайдиган азобґёвчи моддалар ва пигментлар;
-оісил толали мащсулотлар учун - актив, куб, хромли,
кислотали металлкомплекс бґёвчилар ва пигментлар;
-ацетат ва синтетик толалар учун - асосан, дисперс
бґёвчи моддалар ва пигментлар, ундан ташіари кислотали
(полиамид толалар учун), катион (полиакрилонитрил
толалар учун), куб (вискоза ва полиэфир толалар учун)
бґёвчи моддалар щам іґлланиши мумкин.
Јуюлтирувчи - бу кґп компонентли дисперс система
ёки сувда эрувчан табиий ёки кимёвий полимерлар -
іуюіловчилар эритмаси бґлиб, бґёвчи модда билан чексиз
аралашиб турІун гул босиш бґёІи щосил іилади.
Јуюіловчилар ва бґёіларнинг техник ва физик
хоссалари. Техник хоссалари бу - гул босиш равонлиги,
гул чегара чизиіларининг аниілиги, бґёінинг мато
іатламига киришиш чуіурлиги, бґёінинг наішванд
ґймаларидан матога ґтиш іобилияти, ранг тґілиги,
бґёвчининг боІланиш даражаси. Физик хоссалари
іуюлтманинг ички фазовий іурилиши - реологик
хоссаларидир. Гул босиш сифати бґёінинг техник ва
физик (іурилма-механик) хоссалари орасида боІлиіликни
тґІри топишни таіозо іилади. Гул чегара чизиІининг
ёйилиб кетиши бґёі іовушіоілигининг сусайиши
сабабиданадир. Бу ходиса эса ґз навбатида бґёі ички
іурилмасининг механик таъсир остида бузилишига
боІлиідир. Ташіи таъсир олингандан сґнг яна ґз
хоссаларини тиклай олиш іобилияти унинг тиксотронлиги
дейилади. Фаіат тиксотроплик хоссасига эга іуюілвчигина
гул босишда ишлатилади. Бґёі таркибига бґёвчи ва
іуюіловчидан ташіари ёрдамчи моддалар хам киради.
Уларнинг таркиби ва миідори бґёвчи модда турига боІлиі.
Гул босиш бґёІи щар бир синф учун тасдиіланаган таркиб
бґйича “іайнатиш” ёки “аралаштириш” усули билан
тайёрланади. ”Јайнатиш” усулида бґёі таркибига кирувчи
барча моддалар аралаштирилиб, аралаштиргич ґрнатилган
іозонларда іайнатилади. ”Аралаштириш” усулида іуюлтма
эритмаси алощида тайёрланиб, сґнг бґёі таркибидаги
бошіа моддалар эритмаси билан аралаштирилади, амалда
кґпроі шу усулдан фойдаланилади, чунки тайёрланган бґёі
бир жинсли бґлиб чиіади. Бґёі таркибида бґёвчи модда
концентрацияси энг юіори бґлса, уни концентрланган
(бутун) бґёі дейилади ва 1/0 щолида кґрсатилади.
Махражадаги 0 бутун бґёі таркибида суюлтирадиган
іуюлтма йґілигини кґрсатади. Очроіранглар олиш
маісадида бутун гул босиш бґёІини іуюлтма билан
суюлтирилади, яъни купюрланади. Суюлтириш даражаси
купюр дейилади ва іуйидагича ифодаланади: 1/2, 2/3 ва
бошіалар. Суратда бутун бґёі улуши, махражда таркибида
бґёі ёрдамчи моддалари бґлган бўёвчисиз іуюлтма улуши
кґрсатилади.
Тайёр бґлган іуюлтма ва бґёі турли сузгичларда
сузилади. Сузгичлар оддий ва вакуумли бґлиши мумкин.
Оддий сузгичларда бґёі ёки іуюлтма щётка ёрдамида
эзІиланиб, элакдан ґтказилади. Вакуум сузгичда эса
элакдан бґёі ёки іуюлтманинг іовушіоі эритмаси вакуум
ёрдамида сузиб олинади.
Гул босиш. Бґяш жараёнида содир бґладиган бґёвчи модда
ва толали материаллар щолати ва уларнинг таъсирини
белгиловчи асосий физик-кимёвий іонуниятлар гул босиш
жараёнида щам саіланиб іолади. Лекин бґяшдан
фаріли,матоларга гул босишда бґёвчи моддаларнинг
эритмадаги диффузияси ва уларнинг тола юзасига шимилиши
ґз маъносини йґіотади. Мато юзасига гул щолатида
туширилган бґёвчи модда іуритиш машинасидан чиііан
іуюіловчи молекулалари билан молекулалараро
боІланишлар ёрдамида махкам ушланиб іолади ва іуюіловчи
плёнкасида іотиб іолади, унинг тола ичига диффузияси
тґхтайди. Бґяш жараёнида содир бґладиган ва узлуксиз
борадиган физик-кимёвий босіичлар кетма-кетлиги
бузилади.
Јуюіловчи плёнкасида іотиб іолган бґёвчи моддани
тола ички іатламлари томон щаракатланиши учун бґёвчини
ґз ичига іамраб олган плёнкасини юмшатиш лозим. Шу
маісадда гул босиб іуритилган мато буІланади ёки
іизитилади. Јайноі буІ ёки щаво таъсирида пленкани
юмшатишни осонлаштириш маісадида гул босиш бґёІи
таркибига юіори щарорат таъсирида тола Іовакларида
суюлиб бґёвчи модда диффузиясини тезлатувчи мущит щосил
іилувчи моддалар іґшилади. Бґёі таркибидаги бґёвчи
модда ва іуюіловчи орасида кучсиз ґзаро таъсир бґлгани
сабабли гул босишда бґёвчининг тола ичига диффузияси
анча суст бґлади. Шу сабабли турли синф бґёвчи моддалар
билан гул босишда уларнинг ґзига хос бґлган
жадаллаштириш усуллари маълум.
Гул босиш жараёни іуйидаги босіичлардан ташкил
топган бґлади: матони гул босишга тайёрлаш  гул босиш
 іуритиш  бґёвчини тола ичига сингдириш  ювиш 
іуритиш.
Матони гул босишга тайёрлаш. Оіартирилган ёки оч
рангга бґялган ип газлама матолар гул босишдан олдин
іатор тайёрлов жараёнлардан: тук іиріиш, момиі тозалаш,
рулонга ґраш, аріоі ипларни тґІирлаш ва энг кенгайтириш
машиналаридан ўтади. Матонинг сувда эримайдиган
азобґёвчи моддалар билан гул босиладиган іисми
азотирлаш машиналарида азотол эритмаси билан
шимдирилади ва іуритилади. Тукли матолар гул босишдан
аввал декатирлаш машинасидан ґтказилади. Сунъий толалар
ва табиий ипакдан тайёрланган матолар іуритиш- энг
кенгайтириш-стабиллаш ва ґраш машинасидан ґтказилади.
Айрим синтетик толали матолар гул босишдан аввал
термофиксацияланади. Гул босишдан аввал жунли матолар
хлорланади ва іалайланади (Na2SnO3).
Гул босиш учун мґлжалланган матолар маълум
оіликка, капиллярликка эга бґлиб, юзаси Іижимлар,
эзиклар ва механик ифлосликлардан щоли бґлиши лозим.
Арқоқ ва танда иплар тґіима наішига тґІри келтирилади,
матони эни тайёр мащсулотникига тенглаштирилади.
Тайёрланган бґлаклар тикилади, ички томонини юіорига
іилиб роликка ґралади, рулон саіланадиган мащсус
омборга юборилади
Гул босиш. Гул босишнинг уч тури маълум: бевосита,
тезобли ва захирали. Бевосита гул босишда бґёі оі ёки
оч рангларга бґялган мато юзасига туширилади. Тезобли
гул босишда ґртача ёки тґі рангларга бґялган мато
юзасига гул тагида бґёвчини парчалайдиган таркиб билан
гул туширилади. Бунда рангли тагда оі гуллар щосил
бґлади. Матони бґяган бґёвчини парчалайдиган таркибга
унинг таъсирига чидамли бґёвчи модда іґшиб гул
туширилса рангли наішлар щосил бґлади. Захирали гул
босишда аввал мато юзасига бґялишдан саіловчи
іуюілаштирилган таркиб (захира) билан гул туширилади ва
сґнг уни бґяшади, бунда рангли таг остида оі гуллар
хосил бґлади. Агар захира таркибига бґёвчи модда
іґшилса, рангли захира гуллар щосил бґлади. Амалда
бевосита гул босиш кґпроі ишлатилади, агар матога юіори
бадиий наішлар тушириш талаб іилинсагина технологияси
мураккаб ва іимматроі бґлган тезобли ёки захира гул
босиш турларидан фойдаланилади.
Гуллар мато юзасини іоплашига іараб іуйидаги
турларга бґлинади:
оі остли, - 30% гача мато юзаси гул билан іопланади,
ярим грунтли - 30-60% юза іопланади,
гурунтли - 60% дан юіори юза іопланади.
Тасвир табиатига іараб: геометрик, ґсимликли,
мазмунли гуллар бґлади; гуллар ґлчамига іараб:
кичик - 3÷8 мм
ґрта - 10÷40 мм
катта - 50 мм дан юіори турлари бґлади.
Ишлатиш турига іараб куйлакли, болалар матоси учун ва
пардали гулларга бґлинади. Матога туширилган ранг сони
бґйича бир валли, камвалли ва кґп валли, гул босиш
усулига іараб: дастаки, наішбанд валли, тґр іолипли ва
термик гулларга бґлинади.
Савдо-сотиі нуітаи-назаридан матога тушириладиган
гуллар іуйидаги сифатлар билан белгиланади:
1. Классик: йґл-йґл, нґхот гул, іалампир гул
2. Серияли: рангли ёки тасвири билан умумлаштирилган
3. Модали: айни пайтдаги талабга жавоб берадиган.
Ґозирги ваітда гул босишнинг іуйидаги усуллари
іґлланилади: дастаки гул босиш, аэрография усули, тґрли
іолиплар ва наішбанд металлвалли. Биринчи усул жун
саноатида рґмолларга гул босишда іисман ишлатилади,
аэрография усули юіори бадиий безакли мащсулотлар ишлаб
чиіаришда іґлланилади.
Амалда турли тґіима мащсулотларга асосан наішбанд
валли ва тґр іолипли машиналарда гул босилади. Тґр
іолипли машиналар ґз навбатида икки турли бґлади: ясси
ва цилиндрик тґр іолипли.
Ясси іолипли гул босиш машиналарнинг афзалликлари
іуйидагича:
1. Јолиплар сонини ґзгариши иш унумдорлигига салбий
таъсир іилмайди.
2. Јолиплар тайёрлаш наішбанд металл вал тайёрлашдан
арзон.
3. Гулларни тез ґзгартириш имконини беради.
4. Йґл-йґл гуллардан ташіари барча гулларни тушириш
мумкин.
5. Мато деформацияга учрамайди.
Камчилиги машинанинг иш унумдорлиги паст (4-16
м/мин). Бу камчиликдан іутулиш маісадида майда
тешикчали никел цилиндрик шаблонлар яратилади.
Цилиндрик тґр іолипли машиналар бир бири билан іолиплар
жойланиши билан (конвеер стол устига ёки грузовик
атрофига) ракля аппарати ва іуритиш машинасига іараб
фаріланади. Афзалликлари: мато физик іурилмасини
саілаган щолда равшан гуллар щосил іилиши мумкин; иш
унумдорлиги юіори (ґртича тезлик 45-60 м/мин); бґёі
сурилиб кетмайди; цилиндрик іолипни конструкцияси
оддий, уни тайёрлаш осон; турли- туман мащсулотларга
гул тушириш имкони бор (гиламлар, мато, трикотаж,
іоІоз).
Наішбанд металл валли машиналарда асосан ип
газламаларга ва іисман синтетик матоларга гул
туширилади. Улар юіори унумдор, узоііа чидайдиган
мураккаб, кґп рангли аниі гуллар тушира олиш
іобилиятига эга бґладилар. Камчиликлари: ґлчами ката,
оІир, юіори техник мураккабликка эга, кґп энергия талаб
іилади, мато юзаси іаттиі эзилади, наішбанд валларни
тайёрлаш сермашқіатли, бир гулдан иккинчисига ґтиш
сермещнатли ва кґп ваіт талаб іилади, шу сабабли
фойдали ишлаш ваіти кичик.
Ип газламаларни пардозлаш корхоналарида гул босиш
учун Чехиянинг “Элитекс” бирлашмасида чиіариладиган
ЧЧЗО типдаги машиналар кґпроі ишлатилади. Бу машиналар
4-, 6-,8- ва 10-валли, ишчи эни (грузовик учун 1100 дан
1600 мм гача бґлган щолда чиіарилади.
£уритиш ва бґёвчини тола ичига сингдириш. Гул
босиб іуритилган мато юзасига туширилган бґёвчи модда
бґёі щосил іилган плёнка ичида бґлади. Бґёвчини тола
ичига диффузиялантириш маісадида мато буІли шароитда
турли ранг шимдиргичлар-зрельниклардан, термофиксацион
гул босиш усулда эса термокамералардан ґтказилади. Ранг
шимдиргич турли, буІлаш ваіти ва щарорати гул
туширилган мато хоссалари ва бґёвчи модда турига іараб
танланади. Бунинг учун іуйидагилар ишлатилади:
тґйинган буІ - 101-1050С
ґта іизитилган буІ - 130-1700С
іайноі хаво - 150-2100С
Етилтирилган мато ювиш машиналарида ювилади.

Мавзу 8. Тўқимачилик махсулотларига гул босиш

Режа:
1. Актив бўёвчи моддалар билан гул босиш.
2. Куб бўёвчи моддалар билан гул босиш.
3. Дисперс бўёвчи моддалар билан гул босиш.
4. Пигментлар билан гул босиш.
5. Азоид бўёвчи моддалар билан гул босиш.

Назорат саволлари:
1. Актив бўёвчи моддалар билан гул босиш технологияси.
2. Куб бўёвчи моддалар билан гул босиш технологияси.
3. Дисперс бўёвчи моддалар билан гул босиш
технологияси.
4. Пигментлар билан гул босиш технологияси.
5. Азоид бўёвчи моддалар билан гул босиш технологияси.

Адабиётлар:
1. Г.Е.Кричесвский, М.В.Корчагин, А.В.Сенахов.
Химическая технология текстильных материалов. М.:
Легпромбытиздат, 1985, 639 б.
2. Т.Д.Балашова, Н.Е.Булушова и др. Краткий курс
химической технологии волокнистых материалов. М.:
Легкая и пищевая промышленность. 1984, 197 б.
3. Тўқимачилик материаллар кимёвий технологияси.
Маърузалар матни. 1,2 қисм, ТТЕСИ, 2000.

Актив бўёвчи моддалар билан гул босиш. Актив


бўёвчи моддалар билан целлюлозали матоларга гул
босганда бир ва икки босқичли технологиядан фойдаланиш
мумкин. Бир босқичли усулда бўёвчини толага боғлаш учун
керакли бўлган барча компонентлар гул босиш бўёғи ичига
биргаликда солинади. Икки босқичли усулда эса бўёқ
нейтрал мухитли бўлиб, гул босилиб, қуритиб бўлгач
ишқорий эритма билан шимдирилиб сўнг буғланади.
Бир босқичли гул босиш технологияси схемаси:
Гул босиш  қуритиш  буғлаш  ювиш  қуритиш
Бўёқ таркиби: г/кг
Бўёвчи модда 10-50
Мочевина 50-200
£уюлтма 315-670
Сув 250-400
Лудигол 10
Натрий бикарбонат 10-25
Икки босқичли гул босиш технологияси схемаси:
Гул босиш  қуритиш  шимдириш (ишқор эритмаси билан)
 буғлаш  ювиш  қуритиш
Бўёқ таркиби: г/кг
Бўёвчи модда 10-50
Мочевина 50-150
Сув 250-460
£уюлтма 300-680
Лудигол 10
Бу усулда асосан толага мойиллиги юқори бўёвчи
моддалар ишлатилгани маъқул, акс холда ишқорий ишлов
жараёнида бўёвчи толадан ювилиб кетади. Таркибида
ишқорий агентнинг йўқлиги бўёвчи модданинг гидролиз
реакциясини сусайтиради.
Ишқорий эритма таркиби: г/кг
NaOH (32,5%) 10-30
NaHCO3 150
K2CO3 50
NaCI 100-250
Актив бўёвчи моддалар билан гул босишда
қуюқловчига қўшимча талаб қўйилади, у бўёвчи модда
билан кимёвий реакцияга киришмаслиги лозим. Шу сабабли
бу мақсадда крахмал ва унинг хосилаларини қўллаб
бўлмайди. £уюқловчи сифатида альгинат, КМЦ ва турли
манутексларни ишлатиш мумкин. Мочевина-гидротоп модда
бўлиб, бўёқ тайёрлашда бўёвчи модданинг эрувчанлигини
оширади. £уритиш ва буғлашда плёнкада намликни сақлаш
имконини беради, чунки мочевина таркибидаги иккита
аминогурух ўзига сув молекуласини бириктириб олади.
Ундан ташқари мочевина тола ичига киришиб
молекулалараро боғланишларни узади, тола қурилмасини
бўшаштиради. Лудигол - м-нитробензолсульфокислота-
кучсиз оксидловчидир. Буғлаш пайтида бўёвчи моддани
қайтарилиш реакциясидан сақлайди ва ранг тусини
ўзгартирмайди.
Куб бўёвчи моддалар билан гул босиш. Куб бўёвчи
моддалар целлюлозали, гидратцеллюлозали ва табиий ипак
матоларига бевосита ва тезобли гул босишда ишлатилади.
Бевосита гул босишнинг уч усули мавжуд:
Ишқорий-қайтарувчили
Ронгалитли-поташли
Икки босқичли
Куб бўёвчининг оддий кукун холатида фақат ишқорий-
қайтарувчили усули ёрдамида аввал бўёвчини тўлиқ
қайтариб, сўнг гул босилади. Бу усулнинг
камчиликларидан энг асосийси-қайтарувчи сарфининг
юқорилигидир, яъни бўёвчи гул босишдан олдин ва гул
босилгандан сўнг буғлаш камерасида яна қайтарилади.
Ронгалит-поташли усулда фақат «П» кўрсаткичли
паста холидаги куб бўёвчилардан фойдаланилади. Бґёі
тайёрлаш учун паста глицерин билан аралаштирилади ва
кетма-кет іуюлтма, поташ, ронгалитнинг іуюлтма билан
1:1 нисбатдаги аралашмаси іґшилади.
Бґёі таркиби іуйидагича бґлади,
г/кг:
куб бґёвчи
- 120
глицерин
- 80
поташ (сув билан 1:1)
- 240
ронгалит (іуюлтма билан 1:1) -
200
іуюлтма
X
-
1000

Гул босиш іуйидаги кетма-кетликда олиб борилади:


Гул босиш іуритиш буІлаш оксидлаш ювиш
совунлаш ювиш іуритиш.
Јуюіловчи сифатида бу усул билан гул босганда
турли юіори молекулали бирикмалар эритмаси ишлатилса
бґлади: крахмал, крахмал ва трагантнинг 1:1 нисбатдаги
аралашмаси, КМЦ (икки босқичли усулда).
Ронгалитли-поташли усул билан гул босганда буІлаш
камерасига кираётган матонинг намлигини ащамияти катта.
Шунинг учун бґёі таркибига целлюлозали матоларга гул
босганда ишіорий агент сифатида гигроскопик модда калий
карбонат (поташ) ишлатилади, ундан ташіари глицерин
іґшилади. Бу моддалар камерадаги тґйинган буІ
конденсациясини ошириб, лейкобирикманинг калийли тузи
эрувчанлигини ва уни тола ичига диффузиясини оширади.
Табиий ипак мащсулотларга гул босганда уларнинг намлиги
пахтага нисбатан юіори бґлганлиги сабабли натрий
карбонат ишлатилади.
Икки босіичли гул босиш прогрессив усул бґлиб,
ронгалитли-поташли усул каби куб бґёвчи моддани юіори
дисперсли паста щолида ишлатишни таіозо іилади. Бу
усулда матога гул бґёвчи модда, іуюлтма ва сувли таркиб
билан туширилади. Сґнг іуритилган мато буІлашдан аввал
ишіорий-іайтарувчили эритма билан шимдирилади, г/дм3:
натрий дитионит (техник) -50
натрий гидроксид, 100%-ли -35
натрий карбонат -25
Икки босіичли гул босиш усулининг ґзига щос томони
шундаки, ишіорий-іайтарувчили эритма шимдирилиб,
сиіилган мато нам (намлиги 80% атрофида) щолда буІлаш
камерасида ишлов олади. Камерада температура 140-1800С
буІ ва ИЈ-нурлари ёрдамида ушлаб турилади. Бундай
шароит буІлаш ваітини 12-25 с гача камайтиришга ва
матонинг аппаратдан ґтиш тезлиги то 100 м/мин гача
кґтариш имконини беради. Бґёвчи модданинг боІланиш
даражаси то 90-95% гача боради, юіори ёріинлик, ранг
тґілиги ва мустащкамлигига эришилади.
Икки босіичли гул босиш усулнинг ронгалитли-
поташли усулга нисбатан афзалликлари: бґёіни ва гул
босилган матони узоі ваіт саілаш мумкин, бґёвчининг
толага боІланиш даражаси юіори (90% гача), иш
унумдорлиги ва ранг сифати юіори.
Камчиликлари: грунтли гуллар туширилганда оі
тагнинг бґялиши, ишіор ва іайтарувчининг сарфи юіори ва
улардан матони тґлиі тозалаш учун ювишга кґпроі сув
сарф бґлади, махсус іуюіловчи ва ранг сингдиргичнинг
кераклиги.
Икки босіичли усул афзалликлари камчиликлардан
устун тургани сабабли келажакда бу усул ронгалитли-
поташли усулни бутунлай сиіиб чиіаради.
Дисперс бўёвчи моддалар билан гул босиш. Дисперс
бґёвчи моддалар полиэфир ва ацетат толали матоларга ва
камроі полиамид толали матоларга гул босишда
ишлатилади. Гул босиш учун нурбардошлиги юіори ва
температура таъсирига чидамли бґёвчилар ишлатилади. Гул
босиш технологияси: гул босиш  іуритиш  бґёвчи
моддани толага боІлаш  ювиш  іуритиш. Гул босиш
бґёі таркиби тола турига ва ранг сингдириш усулига
боІлиідир. Масалан, ацетат толали материаллар учун
іуйидаги таркиблар ишлатилади.
1-таркиб, г/кг II-таркиб, г/кг III-
таркиб, г/кг
Бґёвчи- 20-40 Бґёвчи- 20-40
Бґёвчи- 20-40
Натрий хлорид-5 Этил спирти- 10 Скипидар-
10
Мочевина-20-60 Тиомочевина- 50 Стеарокс-
20
Аммоний сульфат-5 Сульфироль- 5
X X
Јуюлтма- Јуюлтма- Јуюлтма-
1000 1000
X
1000
Јуюіловчи сифатида натрий альгинат,
карбоксиметилцеллюлоза, трагант ва уларнинг аралашмаси
ишлатилади.
Полиэфир, полиамид ва триацетатли толаларга гул
босилганда тола массасига нисбатан 0,3-2% миідорида
бґёі таркибига интенсификатор (бензой, салицил кислота,
хлорбензол, ёІ кислотанинг гидроксиалкиламидлари)
іґшилади. Бґёвчининг толага боІланиш даражасини ошириш
маісадида, тґі ранглар олиш учун 80-200 г/кг миідорда
мочевина іґшилади.
БуІлаш пайтида бґёвчини іайтаришдан саілаш
маісадида бироз оксидловчи іґшилади. Дисперс бґёвчилар
ишіорга тасирчан бґлгани сабабли, то рНқ6 гача сирка
кислота іґшилади.
Дисперс бґёвчи моддалар гул босилган ацетат ва
полиамидли матолар тґйинган буІли атмосферада 100-1020С
да 20-45 мин давомида ишлов олади.
Ґозирги ваітда гидрофоб тола ичига дисперс бґёвчи
модда диффузиясини жадаллаштириш маісадида іайнатилган
азеотроп аралашма буІида ишлов беришни іґллаш таклиф
іилинмоіда. Азеотроп аралашмалар ичида энг маібули
бензил спирт ва сувнинг 10:90 нисбатдаги аралашмасидир.
Бензил спирти кам защарли ва у аралашма таркибига кам
миідорда іґшилади. Аралашманинг іайнатиш температураси
95-1000С, ишлов ваіти 2-3 мин ташкил іилади.
70-нчи йилларда дисперс бґёвчи моддалар билан
кимёвий толали материалларга сублимацион гул босиш кенг
таріалди. Бу усул яна “кґчирма гул босиш”, “буІ фазали
гул босиш”, “термогул босиш” номлари билан щам
маълумдир. Бу усулда гул босиш учун аввал осон (180-
2300С да) сублимацияланувчан дисперс бґёвчилар билан
іоІозга гул туширилади, сґнг маълум температура, босим
ва ваіт давомида гул іоІоздан мато юзасига ґтказилади.
Бунда дисперс бґёви модда температура таъсирида учувчан
щолатга ґтиб, жуда тез юіориэластик щолатдаги тола
ичига диффузияланади.
ЈоІозга гул тушириш учун іуйидаги таркибдан
фойдаланилади: дисперс бґёвчи модда 10%, ёпиштиргич
модда (синтетик смола, целлюлоза эфирлари) 15%,
эритувчи (сув ёки органик эритувчи)-75%. Гул туширилган
іоІоз пастроі температурада тез іуритилади.
Пигментлар билан гул босиш. Гул босиш бґёІини
тайёрлашда барча ташкил этувчилар кетма-кет іґшилиб
аралаштирилади. Катализатор эса бґёіни ишлатиш олдидан
іґшилади. Пигмент билан гул босиш боІловчилар
иштирокида турли усуллар билан амалга оширилади. Бґёі
таркибида пигмент, боІловчи, іуюіловчи, щамда
стабилизаторлар ва катализаторлар бґлади. Бґёі
таркибида пленка ва тур щосил іилувчилар ва
іуюіловчиларни бґлиши, щам гул босиб термоишлов
берилгач матонинг ювилмаслиги унинг юзасини
даІаллашишига олиб келади. Шунинг учун іуюіловчи
танлашга алощида ащамият берилади: масалан, бу муаммони
щал іилиш учун: а) эмульсион іуюіловчи ишлатиш; б)
юіори іуюілаш іобилиятига эга полимерлар танлаш лозим.
Гул босиш бґёі таркиблари: г/кг
I
II
пигмент (паста)- 25-100 25-
100
эмульсион іуюлтма 640-770 -
эмульсион іуюлтма ва латекс - 765-870
латекс СКС -65-ГП 75-100 -
метазин 75-100
75-100
NH4 Cl (25%) 25
25
NH4OH (25%) 5-10 5-
10
Гул босиб, іуритгач термоишлов (1300С дан юіорида,
5 мин) пайтида эмульсион іуюлтмани ташкил этувчилари
учиб кетади. Шу сабабли ювишнинг хожати іолмайди.
Азоид бўёвчи моддалар билан гул блсиш. Сувда
эримайдиган азобуевчи моддалар ип-газлама ва вискоза
толали матоларга бевосита, тезобли ва захирали гул
босишда кенг кґламда ишлатилади. Хозирги ваітда
бевосита гул босиш іуйидаги икки усул ёрдамида амалга
оширилади:
1.Азотолланган матога куюлтирилган диазол билан гул
тушириш;
2.Азотол ва турІунлаштирилган диазобирикма
аралашмаси билан оі матога гул босиш.
Биринчи усулда гул босганда аввал мато азотол
эритмаси билан шимдирилади ва іуритилади. Диазол гул
босиш бґёІини тайёрлаш учун уни бироз миідорда олинган
юмшатилган сувда (30-400С) эритилади, натрий ацетат ва
сирка кислота (ёки аммоний хлорид), хамда іуюлтма
іґшилади. Бґёі таркибидаги моддалар нисбати азотол
маркаси ва унинг толадаги концентрациясига, диазол
турига, унинг чиіарилиш концентрациясига іараб
3
танланади. Масалан,концентрацияси 10г/дм бґлган азотол
эритмасида шимдирилган матода Іиштранг щосил іилиш учун
іуйидаги таркиб билан гул босилади; г/кг:
Диазол Іиштранг (20%-ли) -
30
Юмшатилган сув-
150
Натрий ацетат-
5
Крахмалли іуюлтма -
то 1 кг гача
Бошіа диазоллар ишлатилганда шароитга караб улар
миідори 12-60 г/кг ни ташкил этиши мумкин. Гул босилган
матода пигмент дархол щосил бґла бошлаб, іуритиш
сґнгида реакция деярли тґла тугалланади. Лекин шунга
іарамай 6-8 мин буІлаш давомида азоіґшилиш реакцияси
бутунлай якунланади, пигментлар агрегатланади, ранг
сифати яхшиланади. Сувда эримайдиган азобґёвчиларни
грунтли гуллар щосил іилишда ишлатилиши бу азотолланган
матога гул босишнинг энг иітисодий тежамли туридир.
Бошіа турдаги гуллар щосил іилишда оі тагдан азотолни
ювиб чиіариш кґп миідорда сув талаб іилади. Матони
алощида азотоллаб олиш лозимлиги усулнинг камчилигидир.
Тежамкорлик нуітаи назардан гул босишда тґлиқ
ранглаш таркибидан - азотол ва диазобирикма
аралашмасидан фойдаланиш яхши натижа беради.

Мавзу 9. Матоларга охири пардоз бериш.

Режа:
1. Якунловчи пардознинг маісади, турлари.
2. Механик якунловчи пардоз бериш жараёнлари.
3. Кимёвий якунловчи пардоз бериш жараёнлари.
4. Умумий маісадда ишлатиладиган пардоз ёрдамида
тґіимачилик материалларининг хоссаларини яхшилаш.
5. Матоларга махсус пардоз бериш турлари.

Назорат саволлари:
1. Якунловчи пардозлашнинг вазифаси нима ва іандай
газламалар бу пардоздан ґтказилиши мумкин?
2. Механик якунловчи пардоз бериш жараёнларига іисіа-
іисіа характеристика беринг.
3. Кимёвий якунловчи пардознинг механик якунловчи
пардоздан асосий фаріи нимада?
4. Кимёвий якунловчи пардоз турларини іисіача
характерланг.
5. Газламаларга Іижимланишга ва киришишга іарши
якунловчи пардоз бериш технологияси іандай?
6. ТурІун шакл берувчи пардоз бериш технологияси
іандай?
7. Газламаларга оловбардошлик хоссасини бериш.
8. Микроорганизмларга чидамлилик берувчи пардоз.
9. Газламаларга оловбардошдик хоссасини бериш.

Адабиётлар:
1. Кричевский Г.Е., Корчагин М.В.,Сенахов А.В.
Химическая технология текстильных материалов, М.:
Легпромбытиздат, 1985, 640 с.
2. Отделка хлопчатобумажных тканей, Справочник, часть I
и II, М.: Легпромбытиздат, 1991.
3. Балашова Т.С., Булушева Н.А. Отделка шелковых
тканей, М.: Легкая индустрия, 1988, 198 с.

Тґіимачилик материалларига якунловчи пардоз бериш.


Якунловчи пардоз- тґіимачилик материалларини ташіи
кґринишини ва уни ишлатишда керак бґладиган хоссаларини
яхшилаш маісадида бажариладиган технологик жараёнлар
йиІиндисидан иборат. Бундан ташіари якунловчи пардоз
туфайли материалларнинг хизмат іилиш ваіти щам узаяди.
Тґіимачилик материалларига бериладиган пардоз 2 хил
бґлади:
1. Умумий маісадда іилинадиган якунловчи пардоз.
2. Махсус щолда іилинадиган якунловчи пардоз.
Умумий маісадда іилинадиган пардоз натижасида
тґіимачилик материалларидан ґзида бор бґлган хоссалари
яхшиланади. Масалан ташіи кґриниши чиройли бґлади,
ялтироілик ва хиралик пайдо іилинади. Маълум миідорда
юмшоілик, даІаллик бериши мумкин, ишіаланишга
чидамлилигини ошириш мумкин, Іижимланмайдиган,
киришмайдиган іилиш мумкин.
Махсус маісадда іилинадиган якунловчи пардоз
ёрдамида тґіимачилик материалларига ґзида йґі бґлган
янги хоссалар берилади. Масалан, гидрофоблик хоссалари,
олеофоблик, микроорганизмга чидамлилик, ёнишга іарши,
оловга чидамлилик хоссаларини бериш мумкин.
Якунловчи пардоз тури газламанинг ишлатиладиган
ґрнига іараб аниіланади. Масалан, турмушда
ишлатиладиган газлама учун ялтироілик, Іижимланмаслик,
киришмаслик хоссалари кифоя бґлади. Хонада
ишлатиладиган газламалар учун эса ёнІинга чидамлилик ва
ёруІликка чидамлилик хоссалари зарур.
Газламаларга якунловчи пардоз турини аниілашдан
олдин, шу газлама іандай толадан олинганлигига щам
ащамият бериш керак. Масалан пахта, жун ва лён толадан
олинадиган газламаларга якунловчи пардоз бериш осон,
ипак толаси нозик бґлганлиги учун унга бериладиган
пардоз щам нозик бґлиб, фаіат кимёвий таъсирлардан
иборат. Жун толаси учун бериладиган пардоз буІ билан
ишлов бериш ва механик ишлов беришдан иборат. Пахта
толасидан олинадиган материалларга пардоз бериш анча
мураккаб. Уларга таъсир этадиган препаратлар сони щам,
таъсирлашиш механизми щам хилма-хил бґлади. Лекин щар
іандай препарат ишлатилганда щам газламанинг механик
хоссаларини саіланиб іолишига эътибор бериш керак.
Кґпинча пахта толасига бериладиган пардоз натижасида бу
газламадан ташіи кґриниши ва хоссаларини ипакдан
бґлган (толасидан) газламаларга яіинлаштиришга щаракат
іилинади.
Якунловчи пардоз бериш учун ишлатиладиган
жараёнларни барчасини 2 хилга бґлиш мумкин:
1. Механик якунловчи пардоз жараёнлари.
2. Кимёвий якунловчи пардоз жараёнлари.
Механик якунловчи пардоз жараёнлари
іуйидагилардан иборат:
1. Јуритиш.
2. Газламаларни энига кенгайтириб, стандарт ґлчам
бериш.
3. Газламани аріоі ва танда ипларини бир-бирига
перпендикуляр щолатга келтириш.
4. Газламани турли каландрларда текислаш, силлиілаш.
5. Газлама сиртини тукини іиріиш, куйдириш.
Кимёвий якунловчи пардоз бериш жараёнига
іуйидагилар киради:
1. ўижимланишга іарши пардоз.
2. Киришишга іарши пардоз.
3. Оловга чидамлилик учун пардоз.
4. Сувни итарувчи пардоз.
5. Ифлосланишга іарши пардоз ва щ.к.
Ана шу кимёвий пардоз бериш учун ишлатиладиган
моддаларнинг умумий номи аппрет дейилади.
Пардозлаш учун ишлатиладиган аппретларни 2 турга бґлиш
мумкин:
1. Ювилиб кетадиган.
2. Ювилиб кетмайдиган.
Ювилиб кетадиган аппретлар биринчи ювилгандан
кейин кетиб іолади. Ювилиб кетмайдиган аппретлар эса
газлама 5 марта ювилгандан кейин ґзини миідорини
йґіотади.
Ювилиб кетадиган аппретлар биринчи ювилиб кетишига
іарамасдан, саноатда кенг ишлатилади. Ювилиб
кетмайдиган аппретлар щам жуда кґп ишлатилади. Уларнинг
таркибини синтетик смолалар, термопластик полимерлар,
эластомерлар ташкил іилади. Бундай моддалар эмульсия
щолида ишлатилади.
Умумий маісадда ишлатиладиган якунловчи
пардоз берилган газламанинг сифати фаіат унинг
ташіи кґриниши билан эмас, шу газламанинг ишлаш
муддатини ошириш билан щам ґлчанади. Бунда газламанинг
ишіаланишга іаршилиги, ёруІликка чидамлилиги ошиши
керак. Бундай хосса бериш учун газламага берилаётган
аппретга маълум талаблар іґйилади. Јуйидаги талаблар:
1. Газламада яхши ушланиб іолиши керак.
2. Ишіаланишга, кимёвий тозаланишга чидамли бґлиши
керак.
Кийим-кечак учун ишлатиладиган газламаларга
ювилмайдиган аппретлар ишлатилади. Кам кир бґладиган
материаллар учун ювилиб кетадиган аппретлар ишлатилади.
Аппретлар билан ишлов бериш іуйидаги таркибда бґлади.
1. Ишчи эритмаси тайёрлаш, ишчи эритмада аппретнинг
миідори 2-5% атрофида бґлади.
2. Газламага аппрет шимдиш (плюсовка).
3. Јуритиш.
Јуритилганда аппрет таркибидаги синтетик полимер
эриб газламанинг толалари орасига кириб жойлашади.
Натижада у газламадан кґчмайдиган щолатга келади.
Аппретлар билан ишлов бериш кґпинча ЛЗО-180, ЛАО-
120 машиналари ёки бошіа машиналарда амалга ошиши
мумкин.
Аппретлар ґзининг биринчи вазифасини, яъни пардоз
бериш вазифасини ґтайди. Баъзилари газламадан механик
хусусиятларини яхшиласа, баъзилари ёмонлаштиради.
Масалан, баъзи латекслар газламанинг пишиілигини 20-25%
оширади, ишіаланишга чидамлилигини 2-3%гача оширади ва
баъзи бир эффект газлама ювилгандан кейин щам
саіланади- 20-25 марта ювилгандан кейин.
Баъзи ваітда бґялган газламаларга якунловчи пардоз
берганда аппрет таркибига ДЦУ, ДЦМ препаратлари
іґшилади. Бунда юіоридаги хусусиятлар билан бир
іаторда газламадаги бґёілар мустащкамлиги щам ортади.
Ювилиб кетмайдиган аппретлар сифатида кґпинча синтетик
смола щосил іилувчи полимерлар ишлатилади. Бундай
маісадда кґпинча гликозин, карбамол каби моддалар
ишлатилади.
ўижимланишга іарши пардоз бериш. Газламани
Іижимланишга іаршилиги бу биринчи навбатда толанинг
эластиклигига боІлиі. Бу эса тола структурасининг
ґзгаришига олиб келади. Таркиби целлюлозадан иборат
толалар Іижимланишга олиб келади. Бу эса целлюлозанинг
мураккаб тузилишидан келиб чиіади. Толанинг
Іижимланмаслиги учун ишлатиладиган аппретлар толани
киришмаслигидан саілайди. Шунинг учун кґпинча
Іижимланишга ва киришишга іарши пардоз бир ваітда
берилади. Бундай пардоз бериш газламанинг іуруі ёки щґл
щолатида амалга ошириш мумкин. Ґозирги ваітда кґпинча
іуруі щолатдаги газламага ишлов берилади.
Якунловчи пардозлашнинг бу тури учун
диметилолмочевина (карбамол) ва карбамол ЦЭМ
препаратларидан фойдаланилади. Карбамол 40% ли паста
щолида чиіади. Бу модданинг камчилиги -уни узоі
муддатга саілаб бґлмайди, 2-2,5 ой саілаш мумкин.
Карбамол ЦЭМ нинг яхши томони шуки- пахта толасидан
іилинган газламаларнинг Іижимланишга чидамлилигини
оширади; камчилиги- газлама пишиілигини маълум
миідорда камайтиради. Баъзи щолларда 40% пишиілиги
камаяди. Шунинг учун бу маісадда карбамол ишлатилади.
Бу препаратни Іижимланишга іарши хоссасини
намоён іилиш учун газлама шимдирилгандан сґнг
іуритилиб, албатта термик ишлов бериш керак, тахминан
140-1500С атрофида. Бу модда билан матога ишлов
берилганда у газламага даІаллик беради. Уни йґіотиш
учун ишлов бериладиган ваннага турли юмшатувчи моддалар
іґшилади (алкамон ОС-2, стеарокс-6, стеарокс-920,
САМ).
Газламага турІун шакл берувчи пардозлаш. Юіорида
кґриб чиіилган Іижимланишга ва киришишга іарши
пардозлашда газламага жуда яхши хоссалар берилади,
лекин бу хоссалар газламадан бирор мащсулот тикиш
пайтида анча щалаіит беради. Бундай газламалардан кийим
тикишдан кґра оддий пардозланмаган газламадан кийим
тикиш осон бґлиб іолади. Масалан, гофри, плисировка,
оддий іирра чиіариш, бурма бериш каби жараёнларни
бажариб бґлмай іолади.
Тайёр мащсулотни оддий газламадан тикиб, сґнгра
Іижимланишга іарши пардоз бериш щам ноіулай.
Шунинг учун бу щолатдан чиіиш учун пардозлаш жараёни
иккига бґлинади:
1.Газлама аппрет билан шимдирилади, іуритилади, лекин
термик ишлов берилмайди (бунда Іижимланишга іарши
эффект щам бґлмайди).
2. Шу газламадан керакли мащсулот тикилади ва тайёр
мащсулотга термик ишлов берилади. Бунда Іижимланмаслик
эффекти пайдо бґлади.
Демак, пардозлаш фабрикасида бажариладиган термик
ишлов бериш жараёни тикувчилик фабрикасига ґтади.
Бу маісадда ишлатиладиган препаратларга
іґйиладиган талаблар бошіача бґлади:
-бу моддалар узоі муддатгача бузилмасдан саіланиши
мумкин.
-реакцияга киришиш тезлиги паст бґлиши керак.
-целлюлоза билан реакцияга киришмаслиги керак.
Бундай маісадда асосан карбамол ГЛ препаратидан
фойдаланилади.
Газламаларга гидрофоблик ва олеофоблик хоссаларини
бериш. Бундай пардоз бериш 2 турга бґлинади:
1. Сув ґтказмайдиган пардоз (водонепроницаемость).
2. Сувни итарувчи пардоз (водоотталкиваюший).
Сувни ґтказмайдиган пардоз- техник маісадда
ишлатиладиган газламалар, масалан палаткалар тикиш учун
ишлатиладиган, турли буюмларнинг устини ёпишда
ишлатиладиган брезентлар учун, парус газламалар учун
іґлланилади. Бундай пардоз берилган газламанинг юзаси
яхлит плёнка билан іопланади.
Сувни итарувчи пардоз- кийим-кечак учун ишлатиладиган
газламаларга (плащч, курткалар, спорт кийимлар) ва
бошіа маиший маісадда ишлатиладиган газламаларга
іґлланилади. Бундай пардоз берилган газлама сирти яхлит
плёнка билан іопланмайди. Бундай газлама щавони ва сув
буІларини бемалол ґтказади, лекин ґзига сув шиммайди,
сувни итариш хоссасига эга.
Газлама бундай хоссага эришиши учун унга махсус
препаратлар шимдирилади, лекин бунда газлама
тґіималарининг тешиклари бекилиб іолмаслик шарти
бажарилиши керак.
Гидрофоб пардоз бериш маісадида іуйидаги
препаратлардан фойдаланиш мумкин:
1. Турли парафинлар эмульсияси.
2. Хром комплекс бирикмалари.
3. Алюминийнинг комплекс бирикмалари.
4. Кремнийорганик бирикмалар.
5. Мочевина ва унинг щосилалари.
6. Фторлили бирикмалар ва щ.к.
Микроорганизмларга чидамлилик берувчи пардоз.
Микроорганизмларга чидамсиз тола- бу табиий
толадир, сунъий толалар эса анча чидамли. Уларнинг
ичида фаіат лавсан толасининг микроорганизмларга
чидамлилигини ошириш халі хґжалигида мухим ащамиятга
эга. Масалан, махсус маісадда ишлатиладиган
газламалар- палаткалар учун, турли маісадда
ишлатиладиган брезентлар, плашлар тикиладиган
газламалар, балиічилар учун кийимлар, тґрлар учун
микроорганизмларга іарши ва чиришга іарши пардоз
берилиши зарур. Бу билан уларнинг ишлаш муддати анчага
оширилади. Микроорганизмларга турли грибоклар,
бактериялар- актиномицетлар киради. Таркиби целлюлозали
толалар- грибокларга чидамсиз оісил толалар эса (жун,
ипак)- бактерияларга чидамли. Газламаларнинг
микроорганизмлардан щимоясининг 2 хил усули бор:
1. Актив усул.
2. Пассив усул.
Актив усул бґйича- бактерицид ва фунгицид
препаратлардан фойдаланилади. Бу препаратлар
микроорганизмларнинг ривожланишига тґсіинлик іилади.
Пассив усул бґйича- тола кимёвий модификацияланади.
Бунда тола микроорганизмлар таъсирига чидамли бґлиб
іолади. Бактерицид моддаларга оІир металларнинг
тузлари киради. Масалан, Zn, Cu, Hg, Ag металларнинг
тузлари.
Органик моддаларнинг кґпчилиги щам
микроорганизмларга іарши ишлов бериш учун ишлатилиши
мумкин. Масалан, энг оддийси- фенол ва унинг
бирикмалари, салицил кислота ва унинг бирикмалари. Бу
моддалар толага унинг оІирлигига нисбатан 0,1%
миідорида шимдирилади. Бундан ташіари таркибида
олтингугурт бор бґлган препаратлар щам
микроорганизмларга чидамлилик беради. Препаратлардаги
микроорганизмларга чидамлилик берувчи гурухлар- бу
тиокарбонил ва дисульфид гурухлари.

>C = S - S - S
тиокарбонил дисульфид
Газламаларга оловбардошлик хоссаларини бериш. Бу
пардозни 2 турга бґлиш мумкин:
1. Газламани алангаланмайдиган щолга келтирадиган
пардоз.
2. Газламани ёнІинга чидамлилигини бутунлай оширадиган
пардоз.
Биринчи хил пардоз декоратив матолар-парда, штор,
мебель учун газламалар ва шу кабилар щамда болалар
кийими учун, туристик кийимлар учун ишлатиладиган
газламаларда іґлланилади.
Иккинчи тур пардоз учун- ґт ґчирувчилар
кийимларига, пўлат қуювчилар, металдан қуйма буюмлар
ясовчилар, чўян қуювчилар учун тикишда ишлатиладиган
газламаларга ва ґт ґчирувчилар одеялларига учун ишлов
берилади.
Газлама ёнмаслиги учун ундан ажралиб чиіаётган
энергия атрофга сарф бґлаётган энергиядан кам бґлиши
керак. Ана шу шартни бажаришга ёрдам берувчи моддалар
антипиренлар дейилади. Улар ажралаётган энергияни ютиш
йґли билан бу шартни бажаради. Антипиренлар 2 турга
бґлинади:
1. Газламанинг алангаланиш щароратини оширади.
2. Ёнишда ажралаётган энергияни камайтиради.
Биринчи тур антипиренларига мисол іилиб- Al(OH)3
ва MgSiO3 ни олиш мумкин. Улар юіори щароратда катта
миідорда иссиіликни ютади ва ґзи парчаланади. Иккинчи
тур антипиренлари кимёвий тузилиши билан
характерланади. Юіори щароратда улардан ёнмайдиган
газлар ажралиб чиіади ёки ёнишдан ажралиб чиіаётган
ёнувчи газлар щажмини камайтиради ёки ёнмайдиган плёнка
билан іопланади ёки ёнаётган юза билан хавонинг
контактга киришишига тґсіинлик іилади. Ёнишга іарши
ишлов беришнинг бир іанча ваітинчалик усуллари мавжуд.
Антипиренлар билан ишлов бир ваннали ёки икки ваннали
усулда борилиши мумкин.
Бир ваннали усул бґйича газлама бура (Na2B4O7) ва
магний хлорид (MgCl2) шимдирилиб, сґнгра іуритилади.
Јуритиш жараёнида сувда эримайдиган, чґкма щосил
бґлади.
Na2B4O7 + MgCl2  MgB4O7 + 2NaCl
магний барат

Икки ваннали усул бґйича:


Биринчи ваннада газлама MgCl2 эритмасига шимдирилади,
иккинчи ваннада эса Na2SiO3 эритмасига шимдирилади.
Бунда газламада минерал тузларнинг ёнмайдиган чґкмаси
[осил бґлади.
MgCl2 + Na2SiO3  MgSiO3 + 2NaCl
магний силикат

Бу усулларнинг камчилиги: ювилганда чґкма чиіиб


кетади. Шунинг учун бундай усул билан ювилмайдиган ёки
кам ювиладиган газламаларга- тюллар, пардаликлар,
декоратив газламаларга ишлов берилади.
Ёнишга іарши ишлов беришнинг барча толалар учун
универсал усули йґі, фаіат ишлов берадиган газламанинг
хусусиятини щисобга олган щолда ёнишга іарши ишлов
бериш тури танланса яхши натижа олинади.
МУНДАРИЖА
Аннотация
Мавзу 1. Кириш. Толаларнинг синфланиши
Мавзу 2. Матоларни бўяш ва гул босишга
тайёрлаш
Мавзу 3. Оқсил толалаи матоларни пардозлашга
тайёрлаш
Мавзу 4. Тўқимачилик матоларини бўяш
Мавзу 5. Тўқимачилик матоларини сувда
эрийдиган
бўёвчи моддалар билан бўяш.
Мавзу 6. Тўқимачилик матоларини сувда
эримайдиган
бўёвчи моддалар билан бўяш
Мавзу 7. Тўқимачилик махсулотларига гул
босишнинг
асосий масалалари
Мавзу 8. Тўқимачилик махсулотларига гул босиш
Мавзу 9. Матоларига охириги пардоз бериш
Набиева И.А. томонидан тайёрланган «Тўқимачилик
материаллари кимёвий технологияси» фанининг маъруза
матнига

ТА£РИЗ

Кўрилаётган маъруза матни кимёгар бўлмаган


бакалавр йўналишида тахсил олаётган талабаларга
мўлжалланган.
Ушбу маърузада тўқимачилик материаллари хоссалари,
синфланиши, уларни пардозлаш, хамда ишлатилиш сохалари
бўйича тўлиқ маълумот берилган.
Институтнинг кимёгар бўлмаган бакалавр йўналишида
тахсил олган талабалар бевосита ёки билвосита
тўқимачилик материаллари билан ишлашларини хисобга
олган холда маъруза матнини тасдиқлашга тавсия этаман.

«Шойи» тадқиқот
институтининг Тошкент
шахобчаси директори, к.ф.н.
Комилова С.Д.
Набиева И.А. нинг «Тўқимачилик материаллари кимёвий
технологияси» фанининг маъруза матнига

ТА£РИЗ

Маъруза матни кимёгар бўлмаган бакалавр йўналиши


бўйича бакалавриятлар учун мўлжалланган бўлиб, маъруза
матнида фаннинг вазифалари, мақсади, тўқимачилик
материаллари хоссалари, синфланиши, номоёндалари
тўғрисида батафсил маълумотлар берилган.
Маъруза матнида тўқимачилик материалларини
пардозлашга тайёрлаш турлари, вазифалари,
қўлланиладиган кимёвий моддалар хақида ахборт берилган.
Маъруза матни тўқимачилик материалларини бўяш ва
гул босиш технологиялари, кетма-кетлиги, хар бир
босқичнинг вазифалари, турли синф бўёвчи моддалари
билан бўяш усули ва таркибларини ўз ичига олган
Маъруза матнида тўқимачилик материалларига,
уларнинг ишлатиш сохалари бўйича, бериладиган якуний
пардоз турлари, уларнинг вазифалари, усуллари ва
технологиялари берилган.
Юқоридагиларни хисобга олиб ушбу маъруза матнини
тасдиқлашга тавсия этаман.

ТТЕСИ, «Матбаа технологияси


Ва дизайни» кафедраси
Доценти, т.ф.н.
Камалова С.Р.

Вам также может понравиться